Vicipéid gawiki https://ga.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%ADomhleathanach MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Meán Speisialta Plé Úsáideoir Plé úsáideora Vicipéid Plé Vicipéide Íomhá Plé íomhá MediaWiki Plé MediaWiki Teimpléad Plé teimpléid Cabhair Plé cabhrach Catagóir Plé catagóire TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 2149 1086020 1070698 2022-08-22T17:40:04Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is éard atá i '''Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann''',<ref name="Sainmhíniú ar an RA sna teangacha éagsúla régiúnacha">Sa Ríocht Aontaithe agus sna Spleáchais, aithnítear [[Teangacha na Ríocht Aontaithe|teangacha eile]] go dleathach mar theangacha dúchasacha régiúnacha faoin [[An Chairt Eorpach um Theangacha Réigiúnacha agus Mionlaigh|Chairt Eorpach um Theangacha Réigiúnacha agus Mionlaigh]]. In achan cheann acu seo is é ainm na tíre: * {{lang-kw|Rywvaneth Unys Breten Veur ha Kledhbarth Iwerdhon}}; * {{lang-ga|Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann}}; * {{lang-sco|Unitit Kinrick o Great Breetain an Northren Irland}}; ** [[Ulster Scots dialects|Ulster-Scots]]: ''{{lang|sco-UKN|Claught Kängrick o Docht Brätain an Norlin Airlann}}''<br />nó ''{{lang|sco-UKN|Unitet Kängdom o Great Brittain an Norlin Airlann}}''; * {{lang-gd|Rìoghachd Aonaichte na Breatainne Mòire is Èireann a Tuath}}; * {{lang-cy|Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon}}</ref> ar a dtugtar '''An Ríocht Aontaithe''' ('''RA''') agus '''An Bhreatain''' fosta ([[An Béarla|Béarla]]: ''United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland'' nó ''United Kingdom'' nó ''UK''), ná stát ceannasach atá suite siar ó thuaidh ó chósta Mhór-Roinn na [[An Eoraip|hEorpa]]. Áiríonn an tír oileán na [[An Bhreatain Mhór|Breataine Móire]], an chuid thoir thuaidh d’[[Éire|oileán na hÉireann]], agus go leor oileán níos lú eile. Is é [[Tuaisceart Éireann]] é an t-aon chuid den RA a bhfuil teorainn talún aige le stát eile – [[Poblacht na hÉireann]]. Is é Tuaisceart Éireann é an t-aon chuid den RA a bhfuil teorainn talún aige le stát ceannasach eile nuair nach nglactar na Spleáchais ([[Giobráltar]] agus [[Akrotiri agus Dhekelia]]) san áireamh. Tá teorainn idir Giobráltar agus an Spáinn, chomh maith leis sin tá teorainn ag Akrotiri agus Dhekelia le [[An Chipir|Poblacht na Cipire]] agus ag Dhekelia le Poblacht Thuaisceart na Cipire (atá faoi cheannas Turcaigh an oileáin ach nach bhfuil aitheantas idirnáisiúnta aige), agus an Crios Maolánach de chuid na [[Náisiúin Aontaithe|NA]] a scarann an dá thír ar an oileán. Seachas an teorainn talún seo, bíonn an [[An tAigéan Atlantach|tAigéan Atlantach]] thart timpeall na tíre ar fad siar agus ó thuaidh, bíonn an Mhuir Thuaidh ina luí soir, an Mhuir nIocht ó dheas agus Muir Éireann siar. Is í foirm rialtais na tíre í [[Monarcacht Bhunreachtúil|monarcacht bhunreachtúil]] le córas parlaiminteach. Is í cathair [[Londain]] í an phríomhchathair. Tá [[Tíortha Comhdhéanaimh na Ríochta Aontaithe|4 thír chomhdhéanaimh]] sa RA: [[Tuaisceart Éireann]], [[Albain|Alba]], [[An Bhreatain Bheag]] agus [[Sasana]]. <ref name="page823">{{cite web |url= http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/+/http://www.number10.gov.uk/Page823 |teideal=Tíortha lastigh de thír |publisher=Oifig an Phríomh-Aire |date=10ú Eanáir 2003}}</ref> Tá fo-rialtais chineachta ag na chéad 3 chinn acu seo, a bhfuil cumhachtaí athraitheacha acu<ref>{{cite news |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/education/7859034.stm |teideal= Titim i líon na mac léinn sa RA |work= BBC News |date =29ú Eanáir 2009}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.transport-research.info/web/countryprofiles/uk.cfm |teideal=Foramhairc Tíortha: An Ríocht Aonraithe |publisher=Transport Research Knowledge Centre |accessdate=28ú Márta 2010}}</ref> bunaithe ina bpríomhchathracha, [[Béal Feirste]], [[Dún Éideann]] agus [[Caerdydd]] faoi seach. Gaolmhar leis an RA gan a bheith ina gcodanna di atá 3 [[Spleáchas na Corónach]]: [[Geansaí]], [[Geirsí]] agus [[Oileán Mhanann|Manainn]].<ref>{{cite web |url= http://www.direct.gov.uk/en/Governmentcitizensandrights/LivingintheUK/DG_10012517 |teideal=Bunfhíricí na Ríochta Aontaithe |accessdate=3ú Bealtaine 2011 |publisher=[[Directgov]] |quote=The full title of this country is 'the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland'. 'The UK' is made up of England, Scotland, Wales, and Northern Ireland. 'Britain' is used informally, usually meaning the United Kingdom. 'Great Britain' is made up of England, Scotland and Wales. The Channel Islands and the Isle of Man are not part of the UK.}}</ref> Tá 14 [[Críocha na Ríochta Aontaithe Thar Lear|Chríoch Thar Lear]].<ref>{{cite web |url= http://www.fco.gov.uk/en/about-us/what-we-do/overseas-territories |teideal= Ag Obair le Spleáchais Thar Lear |publisher= [[Foreign and Commonwealth Office]] |accessdate=3ú Bealtaine 2011}}</ref> Is ionann iad seo agus píosa iarmharacha de [[Impireacht na Breataine|Impireacht na Ríochta Aontaithe]], ina raibh beagnach ceathrú iomlán de dhromchla an domhain ag deireadh an 19ú haois agus toiseacht an 20ú haois. Ba í an Impireacht í an ceann is mó riamh ar domhan. Tchítear tionchar na RA i leitheadúlacht an [[An Béarla|Bhéarla]] mar mheán cumarsáide, cultúr na [[Éire agus an Bhreatain Mhór|nOileán Briotanach]], agus [[An Dlí Coiteann|córais dlí]] i dtíortha ar fud na cruinne. Is tír fhorbartha í an RA, a bhfuil an [[Liosta tíortha de réir OTI|cúigiú geilleagar is mó]] ar domhan aige de réir [[OTI]] ainmneach agus an [[Liosta na dtíortha de réir Paireachta Cumhacht Cheannaigh|naoú ceann is mó]] ar domhan de réir [[Paireacht Cumhacht Cheannaigh|Paireachta Cumhacht Cheannaigh]]. Ba í an chéad tír [[Tionsclaíocht|thionsclaíoch]] ar domhan í <ref>{{cite book |teideal= An Chéad Náisiún Tionsclaíoch: Stair Gheilleagrach na Ríochta Aontaithe, 1700–1914 |publisher= Routledge |location =Londain |author=Mathias, P. |year=2001 |isbn=0-415-26672-6}}</ref> agus an neart is tábhachtaí ar domhan i rith an 19ú haois agus go luath san 20ú haois.<ref name="ferguson">{{cite book |last=Ferguson |first=Niall |year=2004 |teideal=Impireacht: Fás agus Titim an Oird Bhriotanaigh Domhanda agus na Ceachtanna do Cumhacht Domhanda |publisher=Basic Books |location =New York |isbn=0-465-02328-2}}</ref> Déantar tagairt go seadh don RA mar [[neart ollmhór]] agus tá go fóill cumhachtaí ollmhóra aigi i leith na heacnamaíochta, an chultúir, an mhíleata agus na n-eolaíochtaí aici, mar aon le tionchar nach beag go hidirnáisiúnta.<ref>{{cite news |url= http://www.theaustralian.com.au/news/opinion/cameron-has-chance-to-make-uk-great-again/story-e6frg6zo-1225866975992 |author=Sheridan, Greg |teideal=Tá deis ag Cameron an RA a thabhairt chun bearr a fheabhais in athuair |accessdate=23ú Bealtaine 2011 |work=The Australian |location =Sydney |date =15 May 2010}}</ref><ref>{{cite news |url= http://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/britain-is-now-most-powerful-nation-on-earth-8326452.html |author=Dugan, Emily |teideal=Is í an RA an náisiún is cumhachtaí ar domhan |accessdate=18 November 2012 |work=The Independent |location =London |date =18 November 2012}}</ref> Is stát [[Liosta na dtíortha a bhfuil Airm Núicléacha acu|núicléach]] [[Conradh in Aghaidh Iomadú Núicléach|aitheanta]] é agus caitheann sé an [[Liosta na dtíortha de réir Caiteachas Míleata|ceathrú caiteachas is mó]] ar domhan ar chúrsaí míleata. <ref>{{cite web |url= http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/15majorspenders |teideal =Na 15 Thír is mó Caithimh i 2011 |work=Military Expenditures |publisher=[[Stockholm International Peace Research Institute]] |accessdate=3ú Bealtaine 2012}}</ref> Tá tuairim is 65 milliún duine ina gcónaí sa Ríocht Aontaithe: breis is 55 milliún i [[Sasana]], cúig mhilliún in [[Albain]], trí mhilliún [[an Bhreatain Bheag|sa Bhreatain Bheag]] agus cúpla milliún i d[[Tuaisceart Éireann]]. Rinne Sasana concas ar an mBreatain Bheag i rith na Meánaoise. Chruthaigh Acht an Aontais 1707 Ríocht Aontaithe na Breataine Móire, agus chruthaigh Acht an Aontais 1800 Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann. Nuair a bhain [[Saorstát Éireann]] a neamhspleáchas amach san fhichiú céad, cruthaíodh Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann. Is stát aonadach é an Ríocht Aontaithe, rialaithe faoi monarcacht bhunreachtúil agus córas parlaiminteach, lena shuíochán rialtais sa phríomhchathair, [[Londain]]. == Eacnamaíocht == Úsáidtear an [[punt steirling]] mar [[airgeadra]] sa Ríocht Aontaithe. Dar le tuairisc na bliana 2017 ón [[Ciste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta|gCiste Airgeadúil Idirnáisiúnta]], is é geilleagar na Ríochta Aontaithe an 9ú ceann is mó ar domhan de réir olltáirgeacht intíre ([[Olltáirgeacht intíre|OTI]]) paireachta cumhacht cheannaigh (PCC), agus an 5ú ceann de réir OTI ainmniúla. De réir OTI PCC de réir chónaithigh, is an 28ú geilleagar is mó ar domhan atá ag an Ríocht Aontaithe, é ar $43,620 don chónaitheach. De réir ''Innéacs Forbartha Daonna, Socraithe don Éagothroime, 2019'' na [[Na Náisiúin Aontaithe|Náisiún Aontaithe]] ([[:en:Human_Development_Index#Inequality-adjusted_HDI|en]]), innéacs a dhéanann iarracht an caighdeán maireachtála a thomhas i ngach tír de réir gnéithe eacnamaíochta agus neamheacnamaíochta, is í an 15ú tír is forbartha ar domhan í an Ríocht Aontaithe, as 150 tír a tomhaiseadh.<ref>{{Lua idirlín|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2019_overview_-_english.pdf|teideal=Human Development Report 2019 - Overview|údar=Náisiúin Aontaithe|dáta=2019|language=Béarla|dátarochtana=15-03-2020}}</ref> Dá mbeadh an Ríocht Aontaithe ina ballstát san [[An tAontas Eorpach|Aontas Eorpach]], chuirfeadh sé sin í mar an 10ú tír is forbartha san eagraíocht sin. I ''dTuarascáil Sonais Domhanda'' ''2018'' na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í an Ríocht Aontaithe an 19ú tír is sona, as 156 thír. Is í an earnáil seirbhíse (nó an ''tríú earnáil'') an earnáil is mó i ngeilleagair na tíre, agus timpeall ar 80% de phostanna sa Ríocht Aontaithe san earnáil seo.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Lorna Booth|date=2019-01-11|url=https://researchbriefings.parliament.uk/ResearchBriefing/Summary/SN02787|title=Components of GDP: Key Economic Indicators}}</ref> I Mí na Samhna 2019, bhí ráta dífhostaithe na tíre ag 3.7%, an seachtú leibhéal is lú san Aontas Eorpach dá mbeadh an Ríocht Aontaithe páirteach san eagraíocht sin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Unemployment_statistics|teideal=Unemployment statistics - Statistics Explained|work=ec.europa.eu|dátarochtana=2019-01-26}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{Náisiúin G-20}} {{AE}} {{Comhlathas na Náisiún}} {{Síol}} {{DEFAULTSORT:Riocht Aontaithe}} [[Catagóir:Ríocht Aontaithe]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe]] [[Catagóir:Náisiúin G-20]] [[Catagóir:Náisiúin G-8]] [[Catagóir:Ballstáit Chomhlathas na Náisiún]] [[Catagóir:Ríochtaí]] 4g9et6ciudpqpuey48qil2q311a26ah 0 2422 1086035 1049929 2022-08-22T18:10:57Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Tá '''Contae Aontroma''' ([[Béarla]]: ''County Antrim'') suite i g[[Cúige Uladh]], ar chósta thoir thuaidh [[Loch nEathach]], agus tá achar de 2,844 km² aige. Cónaíonn thart ar 616,000 daoine ann, rud a chiallaíonn go bhfuil an daonra is mó i dTuaisceart Éireann mar aon leis an darna ceann is mó in Éirinn aige. Tá sé mar pháirt de chúige [[Ulaidh|Uladh]]. Meallann [[Glinntí Aondroma]] na mílte [[turasóir]] chun an chontae achan bhliain agus is suíomh Oidhreachta Dhomhanda de réir [[UNESCO]] é Clochán an Aifir (nó Clochán na bhFórmorach mar a thugtar air fosta) ar an chósta thuaidh. Tá clú ar [[Muileann na Buaise|Mhuileann na Buaise]] as an [[Uisce beatha|uisce bheatha]] atá á dhéanamh ann leis na céadta bliain, agus aithnítear [[Port Rois]] mar an lonnaíocht [[Farraige|mhara]] is cáiliúla i dTuaisceart Éireann ó thaobh líonn na gcuairteoirí air de, áit atá ann ina mbíonn craic ar dóigh de ló is d'oíche de réir tuarascála. Tá an chuid is mó de [[Béal Feirste|Bhéal Feirtse]], an [[cathair|chathair]] is mó i dTuaisceart Éireann, lonnaithe sa chontae agus tá an chuid eile dí i g[[Contae an Dúin]]. De réir an tseanchais is ar [[Sliabh Mis|Shliabh Mis]] i dtuaisceart an chontae a chaith [[Pádraig Naofa]] bunús a shaoil óig. == Iompar == Tá naisc mhaithe le fáil i gContae Aontroma le dul ar mhuir, ar iarnróid, nó ag eitilt. === Aer === [[Íomhá:Belfast International Airport, December 2010.JPG|thumb|left|Aerfort Idirnáisiúnta Bhéal Feirste]]Is é [[Aerfort Idirnáisiúnta Bhéal Feirste]] an t-aerfort is gnóthaí i dtuaisceart Éireann agus tá sé lonnaithe in Aldergrove i ndeisceart an chontae, áit atá roinnte idir údaráis an aerfoirt agus an Fórsa Aeir Ríoga. Is é an t-aerfort réigiúnach is mó i leith lastais aeir sa [[Ríocht Aontaithe|RA]]. Bíonn seirbhísí rialta ann go dtí [[An Bhreatain|An Bhreatain Mhór]], mór-roinn na [[An Eoraip|hEorpa]] agus [[Meiriceá Thuaidh]]. Bíonn seribhísí aeir le fáil chomh maith ó [[Aerfort Chathair Bhéal Feirste George Best]] atá suite míle soir ó lár chathair Bhéal Feirste ar thaobh Chontae an Dúin den chathair, aerfort a athainmníodh i 2006 in ómós don imreoir [[sacar|sacair]] [[George Best]]. === Iarnróid === Amharc fosta ar Chatagóir:Stáisiúin iarnróid i gContae Aontroma Is iad na bealaí Iarnróid Thuaisceart Éireann de chuid [[Translink]] na príomhlínte idir Béal Feirste, [[Aontroim]], [[an Baile Meánach]], [[Cúil Raithin]], [[Port Rois]], [[Doire]], [[Carraig Fhearghais]] is [[Latharna]]. === Muir === Tá dhá longphort de chuid na gcinn is tábhachtaí dá bhfuil i dtuaisceart Éireann le fáil sa chontae, .i. Latharna agus Béal Feirste. Téid báid farantóireachta ó chalaphort Latharna, áit ónar féidir taisteal go Cairn Riain agus An Srón (An t-Sròn) in Albainmar aon le Fleetwood i [[Sasana]]. Bhíodh seirbhís ó Bhéal Feirste go dtí an Srón Ramhar (An t-Sròn Reamhar) go dtí 2010. Is é Calaphort Bhéal Feirste príomhgheata mara Thuaisceart Éireann, agus tá sé ag iarraidh níos tábhachtaí fosta do gheilleagar Phoblacht na hÉireann de réir a théid na blianta ar aghaidh chomh maith. Is lárionad tionscadail agus gnó é agus fá'n am seo tá sé mar fhócas do ghníomhaireacht na lóistíochta sa réigiún. Is fríd an chalafort a théid dhá thríú de thrádáil mhara an Tuaiscirt agus ceathrú cuid de thrádáil an oileáin ina iomláine. Glacann sé tuairim is 6,000 long in aghaidh na bliana. == Daonra == Cónaíonn 616,384 duine sa chontae de réir an eolais ó dhaonáireamh na bliana 2001 de chuid na Ríochta Aontaithe. Is é an condae is mó i gcúige Uladh agus an dara chontae is mó in Éirinn ó taobh líonn na n-áitritheoirí de. ==An Ghaeilge i gcontae Aontroma== Bhí cumas de shaghas éigeain ar an n[[Gaeilge]] ag 8.4% do daonra chontae Aontroma. Sa scoilbhliain 2010-2011, bhí 1,260 daltaí ag fhreastal ar an dá [[gaelscoileanna|ghaelscoileanna]] dhéag i gcontae Aontroma. Bhí 553 daltaí ag fhreastal ar an [[gaelcholáiste|ghaelcholáiste]] i gcontae Aontroma. == Creideamh == Fosta, condae den dá chontae atá fágtha in Éirinn atá ann ina bhfuil bunús na ndaoine [[protastúnach]] (is é Condae an Dúin é an condae eile). Is é an Preisbitíreachas an claonadh creidimh is mó sa chontae. Leanann an Caitliceachas Rómánach sa darna áit, agus ina dhiaidh sin, Eaglais na hÉireann. Is é an t-aon chontae in Éirinn ina bhfuil sainchreideamh seachas an Caitliceachas mar sainchreideamh príomha. Is mar gheall ar nascanna láidre le hAlbain é an tionchar ón Phreisbitíreachas. == Riarachán == An baile condae traidisiúnta ná Aondroim fhéin. Níos deireannaí, rinneadh An Baile Meánach mar bhaile chontae agus mar shuí rialtais áitiúla. I 1973 stadadh condaetha Thuaisceart Éireann a bheith ina haonáin riaracháin go hoifigiúil, bliain i ndiaidh teipeadh rialtais tuaisceartaigh i [[Stoirmhonadh]] (nó Cnoc an Anfa mar a thugtar air fosta), le hathamharc a dhéanamh ar cúrsaí riaracháin áitiúla. Gídh go maireann na condaetha beo go cultúrtha, i gcúrsaí reatha, agus I dtaca le cúrsaí dlí, chanfhuil siad ann daofa a thuilleadh maidir le cúrsaí riaracháin. Ina leabaidh sin, tá an réigiún roinnte eadar 26 cheantar. Tá na ceantair seo a leanas le fáil go hiomlán laistigh de limistéir an chontae: * Comhairle Buirg Bhaile Mheadhónaigh * Comhairle Buirg Aondroma * Comhairle Buirg Bhaile Mhónaidh * Comhairle Buirg Bhaile na Mhainistreach * Comhairle Buirg Charraig Fhearghais * Comhairle Buirg Latharna * Comhairle Ceantair na Maoile Tá codanna de na ceantair seo a leanas le fáil taobh istigh den chontae: * Comhairle Buirg Chreag Abhann (thart fá [[Achadh Gallan|Achadh Galláin]]) * Comhairle Buirg Chúil Raithin (thart fá [[Port Rois|Phort Rois]]) * Comhairle Cathrach Bhéal Feirste (i gcás Bhéal Feirste thuaidh, thiar, lárnach agus thiar dheas) * Comhairle Cathrach Lios na gCearrbhach (leis an chathair fhéin, [[Baile Haine]], [[Dún dTrod]], [[Lann Abhaigh]] agus [[Maigh gCabraí]]) Tá na toghcheantair seo a leanas suite go hiomlán taobh istigh de theorainneacha an chontae: * Aondroim Theas * Aondroim Thoir * Aondroim Thuaidh * Béal Feirste Thiar * Béal Feirste Thuaidh Tá codanna de na toghcheantair seo a leanas laistigh den chontae * An Bhanna Uachtarach * Béal Feirste Theas * Gleann an Lagáin * Londandoire Thoir == Bailte i gContae Aontroma == * [[Aontroim]] * [[Baile an Chaistil]], [[Baile Monaidh]], [[Baile na Mainistreach]], [[An Baile Meánach|Baile Meánach]], [[Bealach Cláir]], [[Béal Feirste]], [[Baile Raghnail]] * [[Carraig Fhearghais]] * [[Gleann Ghormlaithe]] * [[Inis Glas]] * [[Latharna]], [[Lios na gCearrbhach]] * [[Muileann na Buaise]] * [[Port Rois]] == Sráidbhailte == * [[Achadh Gallan]], [[Achadh Lí]], [[Achadh Eochaille]], [[Achadh Pheatáin]], [[Áth na gCloch]] * [[Baile an Tuaigh]], [[Baile an Bhogaigh]], [[Baile Caraidh]], [[Baile Uistín]], [[Baile Geithligh]], [[Baile Linne]], [[Baile an Iúir]], [[Baile Riobaird]], [[Baile Bhóidh]], [[Baile Strudair]], [[Bun Dúraí]], [[Baile an Átha Móir]], [[Bruach Sheáin]], [[Bochnach]] * [[An Carraigín]], [[Carn Albanach]], [[An Chloch]], [[Carnlach]], [[Cocríoch]], [[Cromghlinn]], [[Carraig Uí Ruagain]], [[Coill na Baice]], [[Bun Abhann Dalla|Cois Abhann Dalla]], [[Bun Abhann Duinne|Cois Abhann Duinne]], [[Na Cealla]], [[Cill Éad]], [[Cnoc na Caraidh]], [[An Cionn Bán]] * [[Doire Mór]], [[Dumhach]], [[Dearbhóg]], [[Dún Ó gCorra]], [[Draighean, Contae Aontroma|Draighean]], [[Dún dTrod]], [[Dún Eadradh]], [[Dún Lathaí]], [[Dún Sobhairce]], [[Droichead Ceis]] * [[Na Fearnóga]] * [[Geata Mhic Amhlaí]], [[Gleann Arma]], [[Gleann Ó]], [[An Gleann]], [[An Grógán]], [[Gleann Aireamh]] * [[Lann Abhaigh]], [[Loch gCaol]], [[Lurga an Iubhair]] * [[Muileann na Buaise]], [[Muileann na Cloiche]], [[Maigh gCabraí]], [[Machaire Morna]], [[Muine Glas]], [[Maigh Saighead]], [[Mullach Buí]] * [[Oirthear Maí]] * [[Port Bhaile an Trá]], [[Port Bradán]], [[Port Chluain Eoghain]] * [[Ros Earcáin]] * [[An tSráid]], [[Sraith Nócam]] * [[Teampall Phádraig]], [[Tuaim, Contae Aontroma|Tuaim]], [[Tulaigh na Croise]] == Barúntachtaí == * [[Aontroim Íochtarach]], [[Aontroim Uachtarach]] * [[Béal Feirste Íochtarach]], [[Béal Feirste Uachtarach]] * [[Carraig Fhearghais]], [[Cathraí]], [[Coill Chonmhaí]] * [[Dún Libhse Íochtarach]], [[Dún Libhse Uachtarach]] * [[Gleann Arma Íochtarach]], [[Gleann Arma Uachtarach]] * [[Mása Ríona Íochtarach]], [[Mása Ríona Uachtarach]] * [[Tuaim Íochtarach]], [[Tuaim Uachtarach]] == Bailte fearainn == * [[Dún na mBogaigh]] * [[Tobar Geal]] == Stair == * [[Caisleán Carragh]], [[Carraig a' Ráid]], [[Caisleán Ceinn Bán]], [[Caisleán Camus Rhuaidh]] * [[Dún an Aenaighe]], [[Dún Libhse]] == Comhairle == * [[Comhairle Baile Charraig Fheargais]] == Tíreolaíocht == * [[Clochán an Aifir]] * [[Gleannta Aontroma]] * [[Loch Lao]], [[Loch Beag]], [[Loch an Phoirt Mhóir]] * [[Na Maighdeanacha]] * [[Reachlainn]] * [[Sruth na Maoile]], [[Sliabh Mis]], [[Sliabh an Earra]] * [[Taobh Builleach]] == Cultúr == * [[Féile an Phobail]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{Contaetha na hÉireann}} [[Catagóir:Contae Aontroma| ]] tq852ziea5h0ri7yw3rj3zmfxlpzdk2 0 2469 1086036 1047170 2022-08-22T18:11:03Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[File]] as [[Contae Mhaigh Eo]] ab ea '''Antaine Raiftearaí'''<ref name=":0">nó Antoine Raftery, Ó Reachtaire, Ó Reachtúra, Ó Reachtubhra nó fiú Ó Reachtabhra srl</ref> ([[30 Márta]] [[1779]] nó 1784 (?) - timpeall 24 - [[25 Mí na Nollag|25 Nollaig]] [[1835]]). Bhí sé dall ó bhí sé ina bhuachaill beag, agus shaothraíodh sé a chuid ag casadh ar an bh[[Veidhlín|fidil]] i dtithe móra i g[[Contae na Gaillimhe]].<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=1149|teideal=RAIFTEARAÍ, Antaine (1779–1835)|language=ga|work=ainm.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> == Saol == Dealraíonn sé gur tháinig Antoine Raiftearaí ar an saol i g[[Cill Liadáin]] in aice le [[Coillte Mách]], [[Contae Mhaigh Eo|Co. Mhaigh Eo]]. Níltear ar aon bharúil faoi lá ceart a bhreithe, ná fiú an bhliain. Dúirt [[Dubhghlas de hÍde]] gur saolaíodh é "timpeall na bliana [[1784]]", ach is é an t-eolas a bhí ag [[Séamas Ó hArgadáin]] ná gurb ar an 30ú lá de Mhí na Márta sa bhliain [[1779]] a rugadh Raiftearaí, agus is é tuairim Chiaráin Uí Choigligh gurb é seo an t-eolas is údarásúla. B'as an gCéis, [[Contae Shligigh]] d'athair Raiftearaí, agus ina [[Fíodóireacht|fhíodóir]]. Shocraigh sé síos i g[[Cill Liadáin]] lena cheird a chleachtadh ansin. Bhí tagtha chun a bheith ag obair do na Táthaigh (muintir Taaffe) Phós sé bean áitiúil dar shloinne Ní Bhraonáin. [[Íomhá:Variola 1.jpg|clé|mion|[[Bolgach Dé]]]]Nuair a bhí Raiftearaí fós ina ghasúr beag, shiúil an [[Bolgach Dé|bholgach]] an áit, agus fuair cuid mhór de na páistí bás. B'é an file an t-aon duine [[Teaghlach|clainne]] amháin de chuid mhuintir Raiftearaí a fágadh beo, nó d'éag an t-ochtar eile acu ar fad, agus chaill Antoine radharc a shúl. Bhí sé cúig bliana nó naoi mbliana d'aois nuair a tharla seo. Bhí muintir Taaffe, a raibh athair Antaine ag obair ina fhíodóir dófa, sásta a bhflaithiúlacht a thál ar an mbuachaill dall. D’fhostaíodh na Táthaigh é chun dánta a aithris agus chun ceol a sheinm nuair a thagadh daoine ar cuairt chucu. Mar sin chaith Antaine blianta a chéad óige ag seinm agus ag scéalaíocht do na daoine uaisle seo. Níl sé soiléir cén fáth ar imigh Raiftearaí as teach mór mhuintir Taaffe. De réir leagan amháin, mharaigh sé de thaisme an capall ab fhearr a bhí ag fear an tí, agus chaithfeadh sé imeacht leis i mbéal na séibe. Is féidir freisin go raibh muintir Taaffe féin éirithe ró-bhocht le slí bheatha a chinntiú don éigeas. Tá an ráfla ann, leis, gurbh í an pholaitíocht ba chúis leis, ó bhí luí ag Raiftearaí leis an bPoblachtánachas agus leis an rúnchumannaíocht. Ar aon nós, tá sé le tuiscint ó na hamhráin pholaitiúla go raibh bá aige le heagraíochtaí réabhlóideacha. B’fhéidir go raibh sé ina bhall de na [[Buachaillí Bána]] nó de na Fir Ribín.<ref name=":1" />Mar sin, chaith Raiftearaí an chuid ba mhó dá shaol ag fánaíocht i g[[Contae na Gaillimhe]], ag seinm ar an bhfidil agus ag amhránaíocht. Ní heol dúinn i dtaobh na mná a phós sé, má phós. Bhí bean aige is cosúil, Siobhán, agus rugadh mac agus iníon dóibh. Chuaigh an mac le fidléireacht sa sorcas níos déanaí. D’éag Raiftearaí i dteach i gCnoc an tSeanleachta i g[[Creachmhaoil]] timpeall 24-25 Nollaig 1835. Tá sé curtha i [[reilig]] [[Cill Fhínín|Chill Fhínín]] (Reilig na bhFilí).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/960|teideal=Cill Fhínín/Killeeneen|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> Tá eolas i dtaobh a bháis a bhailigh an [[Lady Gregory|Bhantiarna Gregory]] ó sheanfhear sna 1890idí. Cuireadh [[Leac uaighe|leac]] ar an [[uaigh]] ar 26 Lúnasa 1900 agus chomh maith le [[Lady Gregory|Augusta Gregory,]] bhí [[Dubhghlas de hÍde]] agus [[W. B. Yeats|W.B. Yeats]] i láthair an lá sin.<ref name=":1" /> <gallery class="center" mode="packed" heights="200px"> Raiftearaí.jpg|Dealbh Raiftearaí i g[[Creachmhaoil]], Co. na Gaillimhe. Craughwell - geograph.org.uk - 1263329.jpg|Raftery's i gCreachmhaoil. Killeeneen More - geograph.org.uk - 1266164.jpg|Reilig Chill Fhínín </gallery> == Saothar == Is iad ''Eanach Dhúin'', ''Cill Aodáin'', agus ''Mise Raiftearaí'' an trí dhán is mó a shamhlaítear leis an bhfile inniu. Ach íorónta go leor, dealraíonn sé nárbh é Raiftearaí féin a chum an tríú ceann acu ar aon nós.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://www.cic.ie/en/books/published-books/raiftearai-amhrain-agus-danta-leabhair-cloite|teideal=Raiftearaí: Amhráin agus Dánta {{!}} An Clóchomhar|údar=Ciarán Ó Coigligh|dáta=|work=www.cic.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> Tá timpeall leathchéad dán ar fáil sna lámhscríbhinní a luaitear le Raiftearaí agus atá insamhlaithe leis. === Mise Raifteirí, an file === Is dócha go bhfuil an dán seo bunaithe ar fhíor-[[Béaloideas|bhéaloideas]] nó ar línte fánacha de chuid Raiftearaí féin, ach b'é Seán Ó Ceallaigh,<ref>bhí cónaí air in Oswego, Stát Nua-Eabhrac. Cuireadh i gcló é in An Gaodhal 18 Iúil 1882. </ref> nó "Baile Chraoch", an chéad duine a d'fhoilsigh ''Mise Raiftearaí'', a cheap an dán mar is eol dúinn inniu é. :''Mise Raifteirí, an file,'' :''lán dóchais is grá '' :''le súile gan solas,'' :''ciúineas gan crá'' :''Dul siar ar mo aistear,'' :''le solus mo Chroidhe,'' :''Fann agus tuirseadh,'' :''go deireadh mo shlighe'' :''Féach anois mé 's'' :''mo aghaidh ar bhalla,'' :''Ag seinm ceoil'' :''le pocaibh falamh.'' === Cill Aodáin === :''Anois teacht an Earraigh beidh an lá dul chun síneadh,'' :''Is tar éis na féil Bríde ardóidh mé mo sheol. '' :''Ó chuir mé i mo cheann é ní stopfaidh me choíche '' :''Go seasfaidh mé thíos i lár Chontae Mhaigh Eo. '' :''I gClár Clainne Mhuiris a bhéas mé an chéad oíche,'' :''Is i mBalla taobh thíos de 'thosós mé ag ól,'' :''Go Coillte Mach rachad go ndéanfad cuairt mhíosa ann,'' :''I bhfogas dhá mhíle do Bhéal an Áth' Mhóir.'' :''Fágaim le huacht é go n-éiríonn mo chroíse '' :''Mar éiríos an ghaoth nó mar 'scaipeas an ceo '' :''Nuair a smaoiním ar Cheara nó ar Ghaileang taobh thíos de'' :''Ar Sceathach a'Mhíle nó ar phlánaí Mhaigh Eo.'' :''Cill Aodáin an baile a bhfásann gach ní ann,'' :''Tá sméara is sú craobh ann is meas ar gach sórt,'' :''Is dá mbéinnse i mo sheasamh i gceartlár mo dhaoine'' :''D'imeodh an aois díom is bheinn arís óg.'' === Eanach Chuain === :''Má fhaighimse sláinte is fada bheidh trácht'' :''Ar an méid a bádh as Eanach Dhúin'' :'''S mo thrua 'márach gach athair 's máthair'' :''Bean is páiste 'tá á sileadh súl'' :''A Rí na nGrást a cheap neamh is párthas'' :''Nar bheag an tábhacht dúinn beirt no triúr'' :''Ach lá chomh breá leis gan gaoth ná báisteach'' :''Lán a bháid acu scuab ar shiúl'' :''Nár mhór an t-íonadh ós comhair na ndaoine'' :''Á bhfeicáil sínte ar chúl a gcinn,'' :''Screadadh 'gus caoineadh a scanródh daoine,'' :''Gruaig á cíoradh 's an chreach á roinnt.'' :''Bhí buachaillí óg ann tíocht an fhómhair'' :''Á síneadh chrochar, is a dtabhairt go cill'' :'''S gurb é gléas a bpósta a bhí dá dtoramh'' :'''S a Rí na Glóire nár mhór an feall.'' === Polaitíocht === Bhí tionchar ag tairngreachtaí Phastorini air agus tá mothú láidir seicteach le brath ar chuid dá amhráin. Bhí eolas aige ar stair thraidisiúnta na hÉireann mar is léir ar an dán fada ‘Seanchas na Sceiche == Foirm Cheart a Shloinne == Is iomaí [[Litriú na Gaeilge|litriú]] a chuirtear i bhfeidhm ar ainmneacha na seanfhilí Gaeilge uilig.<ref name=":0" /> Ach is dócha gurb é Raiftearaí an [[duine]] is mó acu a bhfuil an fhadhb seo ag baint leis. Feictear idir Raftery, Raiftearaí, Raifteirí, agus fiú, Ó Raifteirí in úsáid. Is cinnte nach bhfuil an leagan deireanach acu ceart, ós rud é nach bhfuil ann ach an leagan Béarla den ainm a bhfuil "Ó" na Gaeilge curtha leis. Feictear "Ó Reachtaire", "Ó Reachtúra", agus "Ó Reachtubhra(igh)" freisin, agus iad i bhfad níos fearr mar Ghaeilge. Is é an breithiúnas a thugann [[Ciarán Ó Coigligh]] ar an scéal ina leabhar faoi Raiftearaí ná gurb é an leagan Béarla den tsloinne ''Ó Reachtaire'' nó ''Ó Reachtubhra'' a bhíodh ag an bhfear féin agus ag lucht a chomhaimsire. Mar sin, roghnaigh seisean an leagan ''Raiftearaí'', ó bhí sé den bharúil gurb é an leagan ba chóngaraí d'úsáid an phobail. Tugtar ''An Reachtúireach'' air scaití. == Foinsí == * Ó COIGLIGH, Ciarán: ''Raiftearaí - Amhráin agus Dánta''. Leabhair Thaighde, an 53ú hImleabhar. An Clóchomhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1987/2000<ref name=":2" /> * Ó TUAMA, Seán agus Thomas Kinsella: ''An Duanaire 1600-1900 - Poems of the Dispossessed''. Dolmen Press i gcomha le Bord na Gaeilge 1981/1994 == Féach freisin == * [[Creachmhaoil]] == Naisc Sheachtracha == * Clár 'Mise Raifterí' ar [[TG4]] (níl aon nasc ann sa bhliain 2020) == Tagairtí == {{Reflist}} * {{síol}} [[Catagóir:Filí na hÉireann|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine as Contae Mhaigh Eo|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1784|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1779|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Básanna i 1835|Raiftearai, Antoine]] daawkjik5jgs7pe9f2rmgdfxite9lbh 1086044 1086036 2022-08-22T18:19:24Z Kevin Scannell 340 Cealaíodh athrú 1086036 le [[Special:Contributions/HusseyBot|HusseyBot]] ([[User talk:HusseyBot|plé]]) wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[File]] as [[Contae Mhaigh Eo]] ab ea '''Antaine Raiftearaí'''<ref name=":0">nó Antoine Raftery, Ó Reachtaire, Ó Reachtúra, Ó Reachtubhra nó fiú Ó Reachtabhra srl</ref> ([[30 Márta]] [[1779]] nó 1784 (?) - timpeall 24 - [[25 Mí na Nollag|25 Nollaig]] [[1835]]). Bhí sé dall ó bhí sé ina bhuachaill beag, agus shaothraíodh sé a chuid ag casadh ar an bh[[Veidhlín|fidil]] i dtithe móra i g[[Contae na Gaillimhe]].<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=1149|teideal=RAIFTEARAÍ, Antaine (1779–1835)|language=ga|work=ainm.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> == Saol == Dealraíonn sé gur tháinig Antoine Raiftearaí ar an saol i g[[Cill Liadáin]] in aice le [[Coillte Mách]], [[Contae Mhaigh Eo|Co. Mhaigh Eo]]. Níltear ar aon bharúil faoi lá ceart a bhreithe, ná fiú an bhliain. Dúirt [[Dubhghlas de hÍde]] gur saolaíodh é "timpeall na bliana [[1784]]", ach is é an t-eolas a bhí ag [[Séamas Ó hArgadáin]] ná gurb ar an 30ú lá de Mhí na Márta sa bhliain [[1779]] a rugadh Raiftearaí, agus is é tuairim Chiaráin Uí Choigligh gurb é seo an t-eolas is údarásúla. B'as an gCéis, [[Contae Shligigh]] d'athair Raiftearaí, agus ina [[Fíodóireacht|fhíodóir]]. Shocraigh sé síos i g[[Cill Liadáin]] lena cheird a chleachtadh ansin. Bhí tagtha chun a bheith ag obair do na Táthaigh (muintir Taaffe) Phós sé bean áitiúil dar shloinne Ní Bhraonáin. [[Íomhá:Variola 1.jpg|clé|mion|[[Bolgach Dé]]]]Nuair a bhí Raiftearaí fós ina ghasúr beag, shiúil an [[Bolgach Dé|bholgach]] an áit, agus fuair cuid mhór de na páistí bás. B'é an file an t-aon duine [[Teaghlach|clainne]] amháin de chuid mhuintir Raiftearaí a fágadh beo, nó d'éag an t-ochtar eile acu ar fad, agus chaill Antoine radharc a shúl. Bhí sé cúig bliana nó naoi mbliana d'aois nuair a tharla seo. Bhí muintir Taaffe, a raibh athair Antaine ag obair ina fhíodóir dófa, sásta a bhflaithiúlacht a thál ar an mbuachaill dall. D’fhostaíodh na Táthaigh é chun dánta a aithris agus chun ceol a sheinm nuair a thagadh daoine ar cuairt chucu. Mar sin chaith Antaine blianta a chéad óige ag seinm agus ag scéalaíocht do na daoine uaisle seo. Níl sé soiléir cén fáth ar imigh Raiftearaí as teach mór mhuintir Taaffe. De réir leagan amháin, mharaigh sé de thaisme an capall ab fhearr a bhí ag fear an tí, agus chaithfeadh sé imeacht leis i mbéal na séibe. Is féidir freisin go raibh muintir Taaffe féin éirithe ró-bhocht le slí bheatha a chinntiú don éigeas. Tá an ráfla ann, leis, gurbh í an pholaitíocht ba chúis leis, ó bhí luí ag Raiftearaí leis an bPoblachtánachas agus leis an rúnchumannaíocht. Ar aon nós, tá sé le tuiscint ó na hamhráin pholaitiúla go raibh bá aige le heagraíochtaí réabhlóideacha. B’fhéidir go raibh sé ina bhall de na [[Buachaillí Bána]] nó de na Fir Ribín.<ref name=":1" />Mar sin, chaith Raiftearaí an chuid ba mhó dá shaol ag fánaíocht i g[[Contae na Gaillimhe]], ag seinm ar an bhfidil agus ag amhránaíocht. Ní heol dúinn i dtaobh na mná a phós sé, má phós. Bhí bean aige is cosúil, Siobhán, agus rugadh mac agus iníon dóibh. Chuaigh an mac le fidléireacht sa sorcas níos déanaí. D’éag Raiftearaí i dteach i gCnoc an tSeanleachta i g[[Creachmhaoil]] timpeall 24-25 Nollaig 1835. Tá sé curtha i [[reilig]] [[Cill Fhínín|Chill Fhínín]] (Reilig na bhFilí).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/960|teideal=Cill Fhínín/Killeeneen|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> Tá eolas i dtaobh a bháis a bhailigh an [[Lady Gregory|Bhantiarna Gregory]] ó sheanfhear sna 1890idí. Cuireadh [[Leac uaighe|leac]] ar an [[uaigh]] ar 26 Lúnasa 1900 agus chomh maith le [[Lady Gregory|Augusta Gregory,]] bhí [[Dubhghlas de hÍde]] agus [[W. B. Yeats|W.B. Yeats]] i láthair an lá sin.<ref name=":1" /> <gallery class="center" mode="packed" heights="200px"> Raiftearaí.jpg|Dealbh Raiftearaí i g[[Creachmhaoil]], Co. na Gaillimhe. Craughwell - geograph.org.uk - 1263329.jpg|Raftery's i gCreachmhaoil. Killeeneen More - geograph.org.uk - 1266164.jpg|Reilig Chill Fhínín </gallery> == Saothar == Is iad ''Eanach Dhúin'', ''Cill Aodáin'', agus ''Mise Raiftearaí'' an trí dhán is mó a shamhlaítear leis an bhfile inniu. Ach íorónta go leor, dealraíonn sé nárbh é Raiftearaí féin a chum an tríú ceann acu ar aon nós.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://www.cic.ie/en/books/published-books/raiftearai-amhrain-agus-danta-leabhair-cloite|teideal=Raiftearaí: Amhráin agus Dánta {{!}} An Clóchomhar|údar=Ciarán Ó Coigligh|dáta=|work=www.cic.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> Tá timpeall leathchéad dán ar fáil sna lámhscríbhinní a luaitear le Raiftearaí agus atá insamhlaithe leis. === Mise Raifteirí, an file === Is dócha go bhfuil an dán seo bunaithe ar fhíor-[[Béaloideas|bhéaloideas]] nó ar línte fánacha de chuid Raiftearaí féin, ach b'é Seán Ó Ceallaigh,<ref>bhí cónaí air in Oswego, Stát Nua-Eabhrac. Cuireadh i gcló é in An Gaodhal 18 Iúil 1882. </ref> nó "Baile Chraoch", an chéad duine a d'fhoilsigh ''Mise Raiftearaí'', a cheap an dán mar is eol dúinn inniu é. :''Mise Raifteirí, an file,'' :''lán dóchais is grá '' :''le súile gan solas,'' :''ciúineas gan crá'' :''Dul siar ar mo aistear,'' :''le solus mo Chroidhe,'' :''Fann agus tuirseadh,'' :''go deireadh mo shlighe'' :''Féach anois mé 's'' :''mo aghaidh ar bhalla,'' :''Ag seinm ceoil'' :''le pocaibh falamh.'' === Cill Aodáin === :''Anois teacht an Earraigh beidh an lá dul chun síneadh,'' :''Is tar éis na féil Bríde ardóidh mé mo sheol. '' :''Ó chuir mé i mo cheann é ní stopfaidh me choíche '' :''Go seasfaidh mé thíos i lár Chondae Mhaigh Eo. '' :''I gClár Clainne Mhuiris a bhéas mé an chéad oíche,'' :''Is i mBalla taobh thíos de 'thosós mé ag ól,'' :''Go Coillte Mach rachad go ndéanfad cuairt mhíosa ann,'' :''I bhfogas dhá mhíle do Bhéal an Áth' Mhóir.'' :''Fágaim le huacht é go n-éiríonn mo chroíse '' :''Mar éiríos an ghaoth nó mar 'scaipeas an ceo '' :''Nuair a smaoiním ar Cheara nó ar Ghaileang taobh thíos de'' :''Ar Sceathach a'Mhíle nó ar phlánaí Mhaigh Eo.'' :''Cill Aodáin an baile a bhfásann gach ní ann,'' :''Tá sméara is sú craobh ann is meas ar gach sórt,'' :''Is dá mbéinnse i mo sheasamh i gceartlár mo dhaoine'' :''D'imeodh an aois díom is bheinn arís óg.'' === Eanach Chuain === :''Má fhaighimse sláinte is fada bheidh trácht'' :''Ar an méid a bádh as Eanach Dhúin'' :'''S mo thrua 'márach gach athair 's máthair'' :''Bean is páiste 'tá á sileadh súl'' :''A Rí na nGrást a cheap neamh is párthas'' :''Nar bheag an tábhacht dúinn beirt no triúr'' :''Ach lá chomh breá leis gan gaoth ná báisteach'' :''Lán a bháid acu scuab ar shiúl'' :''Nár mhór an t-íonadh ós comhair na ndaoine'' :''Á bhfeicáil sínte ar chúl a gcinn,'' :''Screadadh 'gus caoineadh a scanródh daoine,'' :''Gruaig á cíoradh 's an chreach á roinnt.'' :''Bhí buachaillí óg ann tíocht an fhómhair'' :''Á síneadh chrochar, is a dtabhairt go cill'' :'''S gurb é gléas a bpósta a bhí dá dtoramh'' :'''S a Rí na Glóire nár mhór an feall.'' === Polaitíocht === Bhí tionchar ag tairngreachtaí Phastorini air agus tá mothú láidir seicteach le brath ar chuid dá amhráin. Bhí eolas aige ar stair thraidisiúnta na hÉireann mar is léir ar an dán fada ‘Seanchas na Sceiche == Foirm Cheart a Shloinne == Is iomaí [[Litriú na Gaeilge|litriú]] a chuirtear i bhfeidhm ar ainmneacha na seanfhilí Gaeilge uilig.<ref name=":0" /> Ach is dócha gurb é Raiftearaí an [[duine]] is mó acu a bhfuil an fhadhb seo ag baint leis. Feictear idir Raftery, Raiftearaí, Raifteirí, agus fiú, Ó Raifteirí in úsáid. Is cinnte nach bhfuil an leagan deireanach acu ceart, ós rud é nach bhfuil ann ach an leagan Béarla den ainm a bhfuil "Ó" na Gaeilge curtha leis. Feictear "Ó Reachtaire", "Ó Reachtúra", agus "Ó Reachtubhra(igh)" freisin, agus iad i bhfad níos fearr mar Ghaeilge. Is é an breithiúnas a thugann [[Ciarán Ó Coigligh]] ar an scéal ina leabhar faoi Raiftearaí ná gurb é an leagan Béarla den tsloinne ''Ó Reachtaire'' nó ''Ó Reachtubhra'' a bhíodh ag an bhfear féin agus ag lucht a chomhaimsire. Mar sin, roghnaigh seisean an leagan ''Raiftearaí'', ó bhí sé den bharúil gurb é an leagan ba chóngaraí d'úsáid an phobail. Tugtar ''An Reachtúireach'' air scaití. == Foinsí == * Ó COIGLIGH, Ciarán: ''Raiftearaí - Amhráin agus Dánta''. Leabhair Thaighde, an 53ú hImleabhar. An Clóchomhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1987/2000<ref name=":2" /> * Ó TUAMA, Seán agus Thomas Kinsella: ''An Duanaire 1600-1900 - Poems of the Dispossessed''. Dolmen Press i gcomha le Bord na Gaeilge 1981/1994 == Féach freisin == * [[Creachmhaoil]] == Naisc Sheachtracha == * Clár 'Mise Raifterí' ar [[TG4]] (níl aon nasc ann sa bhliain 2020) == Tagairtí == {{Reflist}} * {{síol}} [[Catagóir:Filí na hÉireann|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine as Contae Mhaigh Eo|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1784|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1779|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Básanna i 1835|Raiftearai, Antoine]] jatgwerkj0u3c2zol0ap32p5gdw289v 1086045 1086044 2022-08-22T18:19:41Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[File]] as [[Contae Mhaigh Eo]] ab ea '''Antaine Raiftearaí'''<ref name=":0">nó Antoine Raftery, Ó Reachtaire, Ó Reachtúra, Ó Reachtubhra nó fiú Ó Reachtabhra srl</ref> ([[30 Márta]] [[1779]] nó 1784 (?) - timpeall 24 - [[25 Mí na Nollag|25 Nollaig]] [[1835]]). Bhí sé dall ó bhí sé ina bhuachaill beag, agus shaothraíodh sé a chuid ag casadh ar an bh[[Veidhlín|fidil]] i dtithe móra i g[[Contae na Gaillimhe]].<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=1149|teideal=RAIFTEARAÍ, Antaine (1779–1835)|language=ga|work=ainm.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> == Saol == Dealraíonn sé gur tháinig Antoine Raiftearaí ar an saol i g[[Cill Liadáin]] in aice le [[Coillte Mách]], [[Contae Mhaigh Eo|Co. Mhaigh Eo]]. Níltear ar aon bharúil faoi lá ceart a bhreithe, ná fiú an bhliain. Dúirt [[Dubhghlas de hÍde]] gur saolaíodh é "timpeall na bliana [[1784]]", ach is é an t-eolas a bhí ag [[Séamas Ó hArgadáin]] ná gurb ar an 30ú lá de Mhí na Márta sa bhliain [[1779]] a rugadh Raiftearaí, agus is é tuairim Chiaráin Uí Choigligh gurb é seo an t-eolas is údarásúla. B'as an gCéis, [[Contae Shligigh]] d'athair Raiftearaí, agus ina [[Fíodóireacht|fhíodóir]]. Shocraigh sé síos i g[[Cill Liadáin]] lena cheird a chleachtadh ansin. Bhí tagtha chun a bheith ag obair do na Táthaigh (muintir Taaffe) Phós sé bean áitiúil dar shloinne Ní Bhraonáin. [[Íomhá:Variola 1.jpg|clé|mion|[[Bolgach Dé]]]]Nuair a bhí Raiftearaí fós ina ghasúr beag, shiúil an [[Bolgach Dé|bholgach]] an áit, agus fuair cuid mhór de na páistí bás. B'é an file an t-aon duine [[Teaghlach|clainne]] amháin de chuid mhuintir Raiftearaí a fágadh beo, nó d'éag an t-ochtar eile acu ar fad, agus chaill Antoine radharc a shúl. Bhí sé cúig bliana nó naoi mbliana d'aois nuair a tharla seo. Bhí muintir Taaffe, a raibh athair Antaine ag obair ina fhíodóir dófa, sásta a bhflaithiúlacht a thál ar an mbuachaill dall. D’fhostaíodh na Táthaigh é chun dánta a aithris agus chun ceol a sheinm nuair a thagadh daoine ar cuairt chucu. Mar sin chaith Antaine blianta a chéad óige ag seinm agus ag scéalaíocht do na daoine uaisle seo. Níl sé soiléir cén fáth ar imigh Raiftearaí as teach mór mhuintir Taaffe. De réir leagan amháin, mharaigh sé de thaisme an capall ab fhearr a bhí ag fear an tí, agus chaithfeadh sé imeacht leis i mbéal na séibe. Is féidir freisin go raibh muintir Taaffe féin éirithe ró-bhocht le slí bheatha a chinntiú don éigeas. Tá an ráfla ann, leis, gurbh í an pholaitíocht ba chúis leis, ó bhí luí ag Raiftearaí leis an bPoblachtánachas agus leis an rúnchumannaíocht. Ar aon nós, tá sé le tuiscint ó na hamhráin pholaitiúla go raibh bá aige le heagraíochtaí réabhlóideacha. B’fhéidir go raibh sé ina bhall de na [[Buachaillí Bána]] nó de na Fir Ribín.<ref name=":1" />Mar sin, chaith Raiftearaí an chuid ba mhó dá shaol ag fánaíocht i g[[Contae na Gaillimhe]], ag seinm ar an bhfidil agus ag amhránaíocht. Ní heol dúinn i dtaobh na mná a phós sé, má phós. Bhí bean aige is cosúil, Siobhán, agus rugadh mac agus iníon dóibh. Chuaigh an mac le fidléireacht sa sorcas níos déanaí. D’éag Raiftearaí i dteach i gCnoc an tSeanleachta i g[[Creachmhaoil]] timpeall 24-25 Nollaig 1835. Tá sé curtha i [[reilig]] [[Cill Fhínín|Chill Fhínín]] (Reilig na bhFilí).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/960|teideal=Cill Fhínín/Killeeneen|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> Tá eolas i dtaobh a bháis a bhailigh an [[Lady Gregory|Bhantiarna Gregory]] ó sheanfhear sna 1890idí. Cuireadh [[Leac uaighe|leac]] ar an [[uaigh]] ar 26 Lúnasa 1900 agus chomh maith le [[Lady Gregory|Augusta Gregory,]] bhí [[Dubhghlas de hÍde]] agus [[W. B. Yeats|W.B. Yeats]] i láthair an lá sin.<ref name=":1" /> <gallery class="center" mode="packed" heights="200px"> Raiftearaí.jpg|Dealbh Raiftearaí i g[[Creachmhaoil]], Co. na Gaillimhe. Craughwell - geograph.org.uk - 1263329.jpg|Raftery's i gCreachmhaoil. Killeeneen More - geograph.org.uk - 1266164.jpg|Reilig Chill Fhínín </gallery> == Saothar == Is iad ''Eanach Dhúin'', ''Cill Aodáin'', agus ''Mise Raiftearaí'' an trí dhán is mó a shamhlaítear leis an bhfile inniu. Ach íorónta go leor, dealraíonn sé nárbh é Raiftearaí féin a chum an tríú ceann acu ar aon nós.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://www.cic.ie/en/books/published-books/raiftearai-amhrain-agus-danta-leabhair-cloite|teideal=Raiftearaí: Amhráin agus Dánta {{!}} An Clóchomhar|údar=Ciarán Ó Coigligh|dáta=|work=www.cic.ie|dátarochtana=2020-12-24}}</ref> Tá timpeall leathchéad dán ar fáil sna lámhscríbhinní a luaitear le Raiftearaí agus atá insamhlaithe leis. === Mise Raifteirí, an file === Is dócha go bhfuil an dán seo bunaithe ar fhíor-[[Béaloideas|bhéaloideas]] nó ar línte fánacha de chuid Raiftearaí féin, ach b'é Seán Ó Ceallaigh,<ref>bhí cónaí air in Oswego, Stát Nua-Eabhrac. Cuireadh i gcló é in An Gaodhal 18 Iúil 1882. </ref> nó "Baile Chraoch", an chéad duine a d'fhoilsigh ''Mise Raiftearaí'', a cheap an dán mar is eol dúinn inniu é. :''Mise Raifteirí, an file,'' :''lán dóchais is grá '' :''le súile gan solas,'' :''ciúineas gan crá'' :''Dul siar ar mo aistear,'' :''le solus mo Chroidhe,'' :''Fann agus tuirseadh,'' :''go deireadh mo shlighe'' :''Féach anois mé 's'' :''mo aghaidh ar bhalla,'' :''Ag seinm ceoil'' :''le pocaibh falamh.'' === Cill Aodáin === :''Anois teacht an Earraigh beidh an lá dul chun síneadh,'' :''Is tar éis na féil Bríde ardóidh mé mo sheol. '' :''Ó chuir mé i mo cheann é ní stopfaidh me choíche '' :''Go seasfaidh mé thíos i lár {{sic|Chon|dae|hide=yes}} Mhaigh Eo. '' :''I gClár Clainne Mhuiris a bhéas mé an chéad oíche,'' :''Is i mBalla taobh thíos de 'thosós mé ag ól,'' :''Go Coillte Mach rachad go ndéanfad cuairt mhíosa ann,'' :''I bhfogas dhá mhíle do Bhéal an Áth' Mhóir.'' :''Fágaim le huacht é go n-éiríonn mo chroíse '' :''Mar éiríos an ghaoth nó mar 'scaipeas an ceo '' :''Nuair a smaoiním ar Cheara nó ar Ghaileang taobh thíos de'' :''Ar Sceathach a'Mhíle nó ar phlánaí Mhaigh Eo.'' :''Cill Aodáin an baile a bhfásann gach ní ann,'' :''Tá sméara is sú craobh ann is meas ar gach sórt,'' :''Is dá mbéinnse i mo sheasamh i gceartlár mo dhaoine'' :''D'imeodh an aois díom is bheinn arís óg.'' === Eanach Chuain === :''Má fhaighimse sláinte is fada bheidh trácht'' :''Ar an méid a bádh as Eanach Dhúin'' :'''S mo thrua 'márach gach athair 's máthair'' :''Bean is páiste 'tá á sileadh súl'' :''A Rí na nGrást a cheap neamh is párthas'' :''Nar bheag an tábhacht dúinn beirt no triúr'' :''Ach lá chomh breá leis gan gaoth ná báisteach'' :''Lán a bháid acu scuab ar shiúl'' :''Nár mhór an t-íonadh ós comhair na ndaoine'' :''Á bhfeicáil sínte ar chúl a gcinn,'' :''Screadadh 'gus caoineadh a scanródh daoine,'' :''Gruaig á cíoradh 's an chreach á roinnt.'' :''Bhí buachaillí óg ann tíocht an fhómhair'' :''Á síneadh chrochar, is a dtabhairt go cill'' :'''S gurb é gléas a bpósta a bhí dá dtoramh'' :'''S a Rí na Glóire nár mhór an feall.'' === Polaitíocht === Bhí tionchar ag tairngreachtaí Phastorini air agus tá mothú láidir seicteach le brath ar chuid dá amhráin. Bhí eolas aige ar stair thraidisiúnta na hÉireann mar is léir ar an dán fada ‘Seanchas na Sceiche == Foirm Cheart a Shloinne == Is iomaí [[Litriú na Gaeilge|litriú]] a chuirtear i bhfeidhm ar ainmneacha na seanfhilí Gaeilge uilig.<ref name=":0" /> Ach is dócha gurb é Raiftearaí an [[duine]] is mó acu a bhfuil an fhadhb seo ag baint leis. Feictear idir Raftery, Raiftearaí, Raifteirí, agus fiú, Ó Raifteirí in úsáid. Is cinnte nach bhfuil an leagan deireanach acu ceart, ós rud é nach bhfuil ann ach an leagan Béarla den ainm a bhfuil "Ó" na Gaeilge curtha leis. Feictear "Ó Reachtaire", "Ó Reachtúra", agus "Ó Reachtubhra(igh)" freisin, agus iad i bhfad níos fearr mar Ghaeilge. Is é an breithiúnas a thugann [[Ciarán Ó Coigligh]] ar an scéal ina leabhar faoi Raiftearaí ná gurb é an leagan Béarla den tsloinne ''Ó Reachtaire'' nó ''Ó Reachtubhra'' a bhíodh ag an bhfear féin agus ag lucht a chomhaimsire. Mar sin, roghnaigh seisean an leagan ''Raiftearaí'', ó bhí sé den bharúil gurb é an leagan ba chóngaraí d'úsáid an phobail. Tugtar ''An Reachtúireach'' air scaití. == Foinsí == * Ó COIGLIGH, Ciarán: ''Raiftearaí - Amhráin agus Dánta''. Leabhair Thaighde, an 53ú hImleabhar. An Clóchomhar Teoranta, Baile Átha Cliath 1987/2000<ref name=":2" /> * Ó TUAMA, Seán agus Thomas Kinsella: ''An Duanaire 1600-1900 - Poems of the Dispossessed''. Dolmen Press i gcomha le Bord na Gaeilge 1981/1994 == Féach freisin == * [[Creachmhaoil]] == Naisc Sheachtracha == * Clár 'Mise Raifterí' ar [[TG4]] (níl aon nasc ann sa bhliain 2020) == Tagairtí == {{Reflist}} * {{síol}} [[Catagóir:Filí na hÉireann|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine as Contae Mhaigh Eo|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1784|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1779|Raiftearai, Antoine]] [[Catagóir:Básanna i 1835|Raiftearai, Antoine]] 0j1i85gw6u2blu52on6t5vpx4xv8nxo 0 2510 1086464 1070796 2022-08-23T02:51:24Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Hurricane Ivan NEXRAD radar animation.gif|mion|clé|Hurrican Ivan ag bogadh os cionn Cósta na Murascaille, Meán Fómhair 2004]] Meán Fómhair, 2004. Tá ''Hurricane Ivan'', airicín den cúigiú rann atá contúirteach thar an ngnás, ag réabadh chósta thiar [[Cúba|Chúba]], agus táthar tar éis 1.3 milliún duine a tharraingt ón limistéir. Tá an cuma ar an scéal go dtiocfaidh Ivan i dtír i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] ar chósta [[Murascaill Mheicsiceo|Mhurascaill Mheicsiceo]] maidin [[Déardaoin]]. Tá [[Hurricane Jeanne]], a lean é, níos measa fós, agus ar Meán Fómhair, d´fhógair foinsí rialtais i Haïti gur maraíodh 690 nduine cheana féin. {{Síol}} [[Catagóir:Stoirmeacha]] l0h0zxcovshv0hcg1h5oz7cec0zqkq0 0 2530 1086403 983235 2022-08-23T02:31:30Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Baile i lár thuaisceart [[Contae Loch Garman|Chontae Loch Garman]] í '''Inis Córthaidh'''. Tá daonra timpeall 11,000 ann. Tá an baile suite ar an [[Abhainn na Sláine|Sláine]], agus tá dhá dhroichead thar an abhainn sa bhaile. Tugtar Paróiste Naomh Seanan ar an dtaobh thoir den bhaile. Tá sé an dara baile is mó i gContae Loch Garman. == Iompar == Tá seirbhís rialta báid ón [[An Bhreatain Bheag|mBreatain Bheag]] agus ón bh[[Frainc]] go Ros Láir i ndeisceart an chontae, timpeall 25 ciliméadar ón mbaile. Tá líne traenach as [[Baile Átha Cliath]] a leanann go [[Ros Láir]], a oscail ar [[16 Deireadh Fómhair]] [[1863]].<ref>{{cite web | teideal=Enniscorthy station | work=Railscot - Irish Railways | url=http://www.railscot.co.uk/Ireland/Irish_railways.pdf | accessdate=2007-09-07}}</ref> Ritheann an N11 (párt den bóthair Eoraipeach [[E1]]). == Gnó == Tá tábhacht ag cur agus baint sútha talún i gContae Loch Garman, go háirithe timpeall Inis Córthaidh, maille le biatas siúicre, cruithneacht, eorna, agus tógáil eallach agus ba bhainne. In Inis Córthaidh a thosaigh [[Grúdlann]] [[Letts]], agus tugadh athshaol don [[beoir|bheor]] sin i riocht ''[[Killians]]'' sna 1990í. Bhíodh monarcha sceanra uair lámh leis an mbaile, agus tá gnó beag déanta potaí le plandáil fós ann. Tá monarcha doirse adhmaid Premium International, a thosaigh sna 1970í, fós ar an mbaile. == Stair == === Caisleáin Inis Córthaidh === [[Íomhá:EnniscorthyCastle.jpg|thumb|left|226px|An Caisleán in Inis Córthaidh, Co. Loch Garman]] Tá caisleán i lár an bhaile, ar aththógáil de chaisleán Normannach é don chuid is mó. Deirtear gur chum [[Edmund Spenser]] cuid den ''Faery Queene'' an fhaid a bhí cónaí air sa bhaile. Inniu is músaeim é an caisleáin, ach dún sé i 2007 agus osclófaidh sé arís i samhradh 2009. === Cnoc Fíodh na gCaor === Bhí Inis Córthaidh páirteach in [[Éirí Amach 1798 in Éirinn|Éirí Amach 1798]], agus troideadh [[Cath Chnoc Fíodh na gCaor]] lámh leis an mbaile. [[Íomhá:800px-Enniscorthy.jpg|thumb|right|226px|Radharc ar Inis Córthaidh ó mhullach Chnoc Fíodh na gCaor]] == Scoileanna == * Scoil Naomh Aodáin * Scoil Naomh Sheanan * Scoil Naomh Mhuire * Gaelscoil Inis Córthaidh * Scoil Speisialta Naomh Phádraig * Coláiste Bríde * CBS Inis Córthaidh * Meánscoil Garman == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc Sheachtracha == * [http://www.enniscorthy.ie/ec/ Suíomh gréasáin Chomhairle Baile Inis Córthaidh] * [http://www.enniscorthylinks.com/ Naisc Inis Córthaidh] * [http://www.enniscorthyecho.ie/ Suíomh an nuachtáin áitiúil, ''The Enniscorthy Echo''] [[Catagóir:Bailte i gContae Loch Garman]] o8hyvazuhgy6lb5yya6yl0xkz67vi21 0 2550 1086570 1025262 2022-08-23T05:38:40Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna‎}} [[Íomhá:England Normand cavalier 1066 Vinkhuijzen.jpg|thumb|deas|220px|Ridire Normannach]] Ó na [[Lochlannaigh]] a shocraigh síos sa [[An Normainn|Normainn]] i dtuaisceart [[an Fhrainc|na Fraince]] a shíolraigh na ''' Normannaigh''', arbh í [[Fraincis|an Fhraincis]] a dteanga labhartha. Ar nós [[Na Lochlannaigh|na Lochlannach]] rompu, tháinig siad i dtír in [[Éire|Éirinn]], i [[Sasana]] agus i dtíortha eile san [[An Eoraip|Eoraip]]. Ba é [[Liam I Shasana|Liam Concar]] agus a arm Normannach a bhuail na [[Sasana]]igh ag [[Cath Hastings]] i [[1066]]. Tháinig na Normannaigh go hÉirinn níos déanaí, nuair a thug [[Diarmuid Mac Murchadha]] cuireadh do [[Strongbow]] teacht i gcúnamh air nuair a bhí aighneas idir é féin agus a chuid tiarnaí comharsanacha. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol}} [[Catagóir:Normannaigh| ]] [[Catagóir:Grúpaí eitneacha]] [[Catagóir:Stair na hÉireann]] 15fwntn62ieb5kjo4uhzu3sgalvrp8y 0 2554 1086297 1047970 2022-08-23T01:52:58Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Cathair le 8,622,698 (meastachán, 2017) duine í '''Cathair Nua-Eabhrac''', atá suite ar chósta thoir thuaidh [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stát Aontaithe Mheiriceá]] (S.A.M.). Is í an chathair is mó daonra i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ina theannta sin, nuair a chuirtear daonra a mbruachbhailte léi, is gaire do 20 milliún atá inti (sa bhliain 2010). Ar oirthear inbhear an [[Hudson]] atá sí, le [[New Jersey]] ar an dtaobh thiar den abhann. Is í an chathair is mó i stát [[Nua-Eabhrac (stát)|Nua-Eabhrac]] í. ==Stair== [[Íomhá:Castelloplan.jpg|mion|250 px|Manhattan sa bhliain 1660. Tá an tuaisceart ar dheis.]] I mí Aibreán 1524, tháinig [[Giovanni da Verrazzano]] ar an áit ina bhfuil Cathair Nua-Eabhrac inniu. Bhí ar an laghad 5,000 duine den phobal [[Lenape]] ina gcónaí ann cheana. Taiscéalaí Iodálach i seirbhís choróin na [[An Fhrainc|Fraince]], bhaist sé ''Nouvelle Angoulême'' ar an áit.<ref name="rodgers">{{cite book |last=Rankin |first=Rebecca B. |first2=Cleveland |last2=Rodgers |title=New York: The World's Capital City, Its Development and Contributions to Progress |publisher=Harper |year=1948}}</ref> Tháinig na Spáinnigh sa bhliain 1525 chun an cósta a thaiscéaladh (Río de San Antonio a bhaist siad ar an Hudson). Sa bhliain 1609, tháinig [[Henry Hudson]], taiscéalaí [[Sasanaigh|Sasanach]] i seirbhís Comhlacht Dúitseach na nIndiach Thoir, ar Chuan Nua-Eabhrac arís agus é ag iarraigh an Pasáiste Siar a aimsiú. Sheol sé thuas an abhainn a thabharfadh na hOllannaigh an Abhainn Thuaidh uirthi. ("An Mhuiris" a thug Hudson féin uirthi in onóir Muiris, Prionsa Oráiste.) Scríobh chéad mhata Hudson gur "Cuan an-mhaith le haghaidh an uile ghaoth" a bhí inti agus go raibh sí "míle slí leathan" agus "lán d'éisc"."<ref name=hudsonnni>{{cite web |url=http://www.newnetherlandinstitute.org/history-and-heritage/digital-exhibitions/a-tour-of-new-netherland/hudson-river/ |teideal=The Hudson River |publisher=[[New Netherland Institute]] |accessdate=July 10, 2016}}</ref> Thosaigh an inimirce ón taobh amuigh sa bhliain 1614 nuair a chuir an chéad eachtrannach faoi i Manhattan, fear de shliocht Afracach agus Pórtaingéalach a rugadh i Santo Domingo darbh ainm Juan Rodríguez (Jan Rodrigues sna foinsí Ollannacha). Tháinig coilínigh ón [[Ísiltír]] ag tosnú sa bhliain 1624. Sa bhliain 1626 cheannaigh [[Peter Minuit]], stiúrthóir na coilíneachta, an t-oileán [[Manhattan]] ó na Lenape. Níor thug sé mórán air: go traidisiúnta deirtear gur thug sé luach $24 d'earraí air. Athainmníodh an áit Nieuw Amsterdam (Amsterdam Nua) agus trádáil i bhfionnaidh an ghníomhaíocht eacnamaíoch ba mhó a rinneadh ag an tús.<ref>{{cita publicació|autor=Miller, Christopher L., George R. Hamell |data=Setembre de 1986 |teideal=A New Perspective on Indian-White Contact: Cultural Symbols and Colonial Trade |publicació=The Journal of American History |volum=73 |número=2 |url=http://links.jstor.org/sici?sici=0021-8723%28198609%2973%3A2%3C311%3AANPOIC%3E2.0.CO%3B2-A |consulta=21-3-2007}}</ref> Sa bhliain 1664, rinne na [[An Ríocht Aontaithe|Sasanaigh]] ionraic ar an gcathair agus thug siad New York air in onóir [[Liam II Shasana|Diúc Eabhrac agus Albany]].<ref>Homberger, Eric. Owl Books. The Historical Atlas of New York City: A Visual Celebration of 400 Years of New York City's History, 2005, p. 34. ISBN 0805078428.</ref> Ag deireadh an Dara Cogadh Angla-Ollannach, fuair an Ísiltír smacht ar [[Suranam|Shuranam]], agus mar mhalairt, fuair na Sasanaigh teideal ar Nova Amsterdam. == Sonraí daonna == Bhí tuarastal láir $38,293 in aghaidh an duine sa chathair sa bhliain [[2000]], agus tuarastal láir $41,887 in aghaidh an líon tí. Bhí tuarastal láir $37,435 ag fir, agus $32,949 ag mná. Bhí méanthuarastal $22,402 ag muintir na cathrach. Bhí 21% den daonra agus 19% de líonta tí faoin líne bhochtaineachta. Ón líon atá ag maireachtáil i mbochtaineacht, bhí 30% faoi bhun aois 18 mbliain agus 18% 65 mbliain nó os a chionn. [[Íomhá:Statue-de-la-liberte-new-york.jpg|mion|left|Dealbh na Saoirse]] Sa bhliain [[2000]], bhí 8,008,278 duine, 3,021,588 líon tí, agus 1,852,233 clann ag maireachtáil sa chathair. Bhí dlús daonra 10,194/km&sup2; (26,403/mi&sup2;) ann. Bhí 3,200,912 aonad tís, ag meándlús 4,074.6/km&sup2; (10,553/mi&sup2;). Maidir le cine, Bhí 45% Bán, 27% Gorm , 0.5% de Mheiriceánaigh Dúchais (Indiaigh Mheiriceá Thuaidh), 10% Áiseach, 13% de chiníocha eile, agus 5% de dhá chine ar a laghad. Bhí 27% den daonra de bhunadh Easpáinneach, a d'fhéadfadh baint le cine ar bith. Bhí thart ar milliún go leath daoine de bhunadh Éireannach i Nua-Eabhrac. Bhí 3,021,588 líon tí, agus bhí leanaí faoi bhun 18 ag maireachtáil le 30% acu. Ba daoine aonair iad 32% de iomlán an uimhir líonta tí, agus bhí duine 65 mbliana ar a laghad ag maireachtáil le 10%. 2.6 an meán líon tí, agus 3.3 an meán líon clainne, tuismitheoirí san áireamh. Sa chathair bhí 24% faoi bhun aois 18, 10% ó 18 go 24, 33% ó 25 go 44, 21% ó 45 go 64, agus 12% atá 65 bliain ar a laghad. 34 bliain ba ea an lár-aois. Bhí 100 bean in aghaidh gach 90 fear. Bhí 86 fear in aghaidh gach 100 bean os cionn 18 bliana. == Na Cúig Bhuirg == [[Íomhá:Manhattan00.jpg|thumb|Nua-Eabhrac/Manhattan sa bhliain 1873]] Cúig bhuirg le chéile atá i Nua-Eabhrac, agus is contae de chuid stát Nua-Eabhrac gach ceann acu: * [[Manhattan]] – Contae Nua-Eabhrac, ach tugtar 'Manhattan' go hiondúil ar an mbuirg agus ar an oileán ar a bhfuil sé suite, daonra 1,636,268 * [[An Bronx]] – Contae Bhronx, daonra 1,438,159 * [[Brooklyn]] – Contae an Rí, daonra 2,621,793 * [[Queens]] – Contae na Banríona, daonra 2,321,580 * [[Oileán Staten, Nua-Eabhrac|Oileán Staten]] – Contae Richmond, daonra 473,279 (Is as meastacháin [[2014]] na huimhreacha seo.)<ref>http://www.census.gov/quickfacts/table/PST045215/36061 i gcomhair Manhattan; táblaí eile ag an suíomh chéanna le haghaidh na mbuirgí eile</ref> Toghann gach ceann den chúigear Uachtarán Buirge, ach faoi chairt na cathrach tá cumhacht teoranta ag uachtarán—tá buiséad beag discréideach aige nó aici le caitheamh ar thionscadail laistigh den bhuirg. (Cuireadh deireadh leis an gcumhacht tábhachtach deiridh a bhí acu—ball de Bhord an Oideachais a cheapadh—leis an mbord féin, ar [[30 Meitheamh]] [[2002]].) Faoi láthair, bíonn uachtaráin na mbuirgí mar bhaill ''[[ex officio]]'' ar bhoird agus choistí éagsúla. Tugtar "na Cúig Bhuirg" go minic ar iomlán na cathrach, ag úsáid an téarma "An Chathair" nó "The City" le haghaidh Manhattan, an t-oileán lárnach. Tugtar "na Buirg Lasmuigh" ("the Outer Boroughs") ar na ceithre cinn eile. ==Oideachas== ===Scoileanna bun- agus dara leibhéal=== Freastalaíonn timpeall is 1.1 milliún páiste ar bhreis is 1,700 bunscoileanna agus ardscoileanna, agus is é an córas oideachais poiblí i gCathair Nua-Eabhrac an ceann is mó sna Stát Aontaithe.<ref>{{cite web |teideal=New York City Department of Education – About Us |publisher=The New York City Department of Education |year=2014 |url=http://schools.nyc.gov/AboutUs/default.htm |accessdate=July 30, 2014}}</ref> De sheanbhunús is ea na naoi scoil dara leibhéal speisialaithe a fhreastalaíonn ar mhic léinn a bhfuil tallann faoi leith acu. Tá isteach is amach ar 900 scoil príobháideacha sa chathair, idir neamhsheicteach agus reiligiúnda.<ref>{{cite web |url=http://nces.ed.gov/surveys/pss/ |teideal=Private School Universe Survey |publisher=National Center for Education Statistics |accessdate=1 D.F. 2008}}</ref> == Aeráid == {{Bosca Aimsire | metric_first= Yes | single_line= Yes | location=Nua-Eabhrac |Jan_REC_Hi_°C=22.2 |Feb_REC_Hi_°C=23.9 |Mar_REC_Hi_°C=30 |Apr_REC_Hi_°C=35.6 |May_REC_Hi_°C=37.2 |Jun_REC_Hi_°C=38.3 |Jul_REC_Hi_°C=41.1 |Aug_REC_Hi_°C=40 |Sep_REC_Hi_°C=38.9 |Oct_REC_Hi_°C=34.4 |Nov_REC_Hi_°C=28.9 |Dec_REC_Hi_°C=23.9 |Year_REC_Hi_°C=41.1 |Jan_Hi_°C =3.33 |Feb_Hi_°C =5 |Mar_Hi_°C =9.89 |Apr_Hi_°C =15.94 |May_Hi_°C =21.61 |Jun_Hi_°C =26.11 |Jul_Hi_°C =29 |Aug_Hi_°C =28 |Sep_Hi_°C =23.72 |Oct_Hi_°C =17.5 |Nov_Hi_°C =11.72 |Dec_Hi_°C =6.06 |Year_Hi_°C =16.5 |Jan_Lo_°C =-3.22 |Feb_Lo_°C =-2.17 |Mar_Lo_°C =1.72 |Apr_Lo_°C =6.78 |May_Lo_°C =12.33 |Jun_Lo_°C =17.39 |Jul_Lo_°C =20.44 |Aug_Lo_°C =19.83 |Sep_Lo_°C =15.72 |Oct_Lo_°C =9.78 |Nov_Lo_°C =5 |Dec_Lo_°C =-0.22 |Year_Lo_°C =8.61 |Jan_REC_Lo_°C =-21.1 |Feb_REC_Lo_°C =-26.1 |Mar_REC_Lo_°C =-16.1 |Apr_REC_Lo_°C =-11.1 |May_REC_Lo_°C =−2.2 |Jun_REC_Lo_°C =6.7 |Jul_REC_Lo_°C =11.1 |Aug_REC_Lo_°C =10 |Sep_REC_Lo_°C =3.9 |Oct_REC_Lo_°C =-2.2 |Nov_REC_Lo_°C =-13.9 |Dec_REC_Lo_°C =-25 |Year_REC_Lo_°C =−26.1 |Jan_Precip_mm = 104.9 |Feb_Precip_mm = 80 |Mar_Precip_mm = 111 |Apr_Precip_mm = 108.7 |May_Precip_mm = 119.1 |Jun_Precip_mm = 97.5 |Jul_Precip_mm = 117.3 |Aug_Precip_mm = 107.2 |Sep_Precip_mm = 107.4 |Oct_Precip_mm = 97.8 |Nov_Precip_mm = 110.7 |Dec_Precip_mm = 100.3 |Year_Precip_mm = 1262.1 |Jan_Snow_cm = 21.1 |Feb_Snow_cm = 18.0 |Mar_Snow_cm = 8.6 |Apr_Snow_cm = 1 |May_Snow_cm = 0 |Jun_Snow_cm = 0 |Jul_Snow_cm = 0 |Aug_Snow_cm = 0 |Sep_Snow_cm = 0 |Oct_Snow_cm = 0 |Nov_Snow_cm = 1 |Dec_Snow_cm = 6.6 |Year_Snow_cm = 56.4 |source= [http://cdo.ncdc.noaa.gov/climatenormals/clim20/ny/305801.pdf NOAA] |accessdate = Eanáir 2011 }} ==Iompar== [[Íomhá:Mta station wall.jpg|thumb|Stáisiún subway i Manhattan]] [[File:R160A E Train entering World Trade Center.jpg|mion|Traein agus stáisiún faoi thalamh tipiciúla i Nua-Eabhrac]] Tá calafort mór ar a bruacha, ach tá go leor dá cuid gnó caillte ag Nua-Eabhrac le calafoirt eile, mar [[Elizabeth, New Jersey|Elizabeth]] i [[New Jersey]]. Tá Aerphort Idirnáisiúnta John F. Kennedy i Nua-Eabhrac, chomh maith le haerfort intíre La Guardia, iad araon in Queens. Tá Aerfort Idirnáisiúnta Newark Liberty ar an taobh thiar de abhainn an Hudson, i New Jersey. Tá dhá stáisiún traenach mór inti, [[Grand Central Terminal]], an stáisiún traenach is mó ar domhan ó thaobh líon na n-ardán de, as a bhfágann traenacha Metro North, agus Stáisiún Pennsylvania, nó Penn Station mar a thugtar air de ghnáth, atá á úsáid ag an Long Island Rail Road agus ag an gcóras [[Amtrak]]. ===Fobhealach Chathair Nua-Eabhrac=== Is córas [[iarnród|iarnróid]] é Fobhealach Chathair Nua-Eabhrac, an cuid is tábhachtaí de chóras iompair phoiblí na cathrach. Osclaíodh ar 27 Deireadh Fómhair 1904 é, agus is é ceann de na córais iarnróid is sine ar domhan é. Is ceann de na córais is faide é chomh maith, le 399km de bhealach ráille aige.<ref>http://web.mta.info/mta/investor/pdf/2019/2018_CAFR_Final.pdf</ref> Is é an córas iompair phoiblí is mó ar domhan ó thaobh an líon stáisiún ann agus fad na rútaí éagsúla. <ref>http://www.citymetric.com/transport/what-largest-metro-system-world-1361</ref> Tá 472 stáisiún in iomlán sa chóras, i Manhattan, an Bronx, Brooklyn agus Queens.<ref>http://web.mta.info/nyct/subway/howto_sub.htm</ref> Ní stadann an subway thar oíche dála an chuid is mó de na córais ar fud an domhain.<ref>{{cite web |url=http://www.mtr.com.hk/eng/getting_around/service_hours.html |teideal=Service Hours |publisher=MTR |accessdate=July 31, 2012}}</ref> Ó thaobh líon paisinéirí de, is é Fobhealach Chathair Nua-Eabhrac an seachtú córas iarnróid cathrach is gnóthaí ar domhan. Sa bhliain 2015, baineadh úsáid as an gcóras subway 1.72 billiún uair.<ref>http://web.mta.info/nyct/facts/ridership/</ref> Iompraíonn sé gach tríú paisinéir a úsáideann córas iompair poiblí sna Stáit Aontaithe.<ref name="MTAinfo">{{cite web |teideal=The MTA Network: Public Transportation for the New York Region |publisher=Metropolitan Transportation Authority |url=http://web.mta.info/mta/network.htm |accessdate=August 30, 2012}}</ref><ref>{{cite web |last=Pisarski |first=Alan |teideal=Commuting in America III: Commuting Facts |publisher=Transportation Research Board |date=October 16, 2006 |url=http://onlinepubs.trb.org/onlinepubs/nchrp/CIAIIIfacts.pdf |format=PDF |accessdate=August 30, 2012}}</ref> == Gnó == Is ceantar gnó mór í Nua-Eabhrac. Ar [[Wall Street]], ar dheisceart Manhattan, atá gnó an infheistíochta bunaithe, agus fostaíonn sé na mílte. == Spórt == Cathair mhór [[daorchluiche]] atá inti, ó laethanta na [[Brooklyn Dodgers]] i leith. Tá Nua-Eabhrac ina baile dúchais de dhá fhoireann a imríonn ag leibhéal na Sraithe Móire. Sa Staid Yankee sa [[Bhronx]] a imríonn na [[New York Yankees]], agus na [[New York Mets]] i bPáirc Citi, [[Queens]]. Ó thaobh na [[peile Meiriceánaí]] den scéal, tá dhá fhoireann de bhunadh na cathrach ag imirt ag an gcéim is airde ([[NFL]]) - mar atá, na [[New York Giants]] agus na [[New York Mets]]. Tá a gcluichí baile á imirt acu in aon staid amháin - [[Staid MetLife]] in [[Rutherford Oirthear, New Jersey]]. ==Tagairtí== {{reflist}} == Féach freisin == * [[Nua-Eabhrac (stát)]] == Naisc sheachtracha == * [http://en.wikivoyage.org/wiki/New_York_%28city%29 Wikivoyage - New York (city)] * [http://www.nyc.gov/ Suíomh gréasáin oifigiúil NYC] * [https://www.nationalgeographic.com/new-york-city-skyline-tallest-midtown-manhattan/ Spéirlíne Chathair Nua-Eabhrac (idirghníomhach) ag suíomh National Geographic. Dáta rochtana: 29 Meitheamh 20018] {{ÍomháLeathan|Skyline-New-York-City.jpg|1900px|Spéirlíne Chathair Nua-Eabhrac ón Empire State Building.}} {{Cathracha na SAM}} {{Nua-Eabhrac}} {{Cathair Nua-Eabhrac}} [[Catagóir:Nua-Eabhrac (cathair)]] [[Catagóir:Nua-Eabhrac (stát)]] [[Catagóir:Cathracha in Nua-Eabhrac]] [[Catagóir:Lárionaid daonra in Nua-Eabhrac]] [[Catagóir:Lárionaid daonra sna Stáit Mheiriceá]] [[Catagóir:Cathracha sna Stáit Aontaithe]] [[Catagóir:Cathracha is mó daonra sna Stáit Aontaithe]] [[Catagóir:Cathracha is dlúithe sna Stáit Aontaithe]] 3lphob72igd3jfw076dioem0urso0eg 0 2608 1086308 1051665 2022-08-23T01:57:50Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Plasma-lamp_2.jpg|mion|Lampa plasma a léiríonn cuid de na feiniméin plasma is casta, lena n-áirítear filiméadh.]] [[Íomhá:NO2-N2O4.jpg|mion|NO2-N2O4]] [[Íomhá:Quartz_oisan.jpg|mion|Quartz oisan]] Go hiondúil, san [[Fisic chlaisiceach|fhisic chlasaiceach]] agus san cheimic ghinearálta, is éard is '''damhna''' ann ná ní a líonann [[spás]] trí [[Toirt|thoirt]] a bheith aige. agus a mbíonn [[mais]] aige, bíodh an rud sin gásach, leachtach nó soladach. <ref>Eolaíocht Bhunúsach. An Gúm. Rialtas na hÉireann 1990 </ref> I ndeireadh na dála, tá gach réad laethúil ar féidir teagmháil a dhéanamh leis comhdhéanta d’[[adamh]], atá comhdhéanta de [[Cáithnín fo-adamhach|cháithníní fo-adamhacha]] ag idirghníomhú, agus in úsáid laethúil chomh maith le húsáid eolaíoch. Go ginearálta bíonn adamh i gceist le “hábhar”, agus aon rud atá comhdhéanta díobh, agus aon cháithníní (nó cuingreacha de cháithníní) a ghníomhaíonn amhail is go bhfuil fosmhais agus toirt acu araon. Mar sin féin ní chuimsíonn sé cáithníní gan mhais mar [[Fótón|fhótóin]], nó feiniméin fhuinnimh nó tonnta eile cosúil le [[solas]].<ref>The Philosophy of Vacuum. https://books.google.com/books?id=ZU1LL4IbDKcC&pg=PA21</ref><ref >Matter (physics).|encyclopedia=McGraw-Hill's Access Science: Encyclopedia of Science and Technology Onlinehttps://web.archive.org/web/20110617073828/http://www.accessscience.com/abstract.aspx?id=410600&referURL=</ref> Tá ábhar ann i [[Staideanna an Damhna|staideanna]] éagsúla (ar a dtugtar pasanna freisin). Ina measc seo tá na gnáthstaideanna clasaiceacha, ar nós [[Solad|soladach]], [[Leacht|leachtach]] agus [[Gás|gásach]] - mar shampla tá [[uisce]] ann mar oighear, uisce leachtach , agus gal gásach - ach is féidir staideanna eile a bheith ann freisin, lena n-áirítear [[Plasma (fisic)|plasma]], comhdhlútháin Bhose-Einstein, comhdhlútháin fheirmíónacha , agus plasma cuarc-glúón .<ref name="RHIC">{{cite press|date=18 April 2005|url=http://www.bnl.gov/bnlweb/pubaf/pr/pr_display.asp?prid=05-38|title=RHIC Scientists Serve Up "Perfect" Liquid|publisher=[[Brookhaven National Laboratory]]|access-date=2009-09-15}}</ref> De ghnáth, is féidir adamh a shamhlú mar [[núicléas]] de [[Prótón|phrótóin]] agus [[Neodrón|neodróin]], agus mar “scamall” máguaird de [[Leictreon|leictreoin]] a “ghlacann spás” agus iad ag gluaiseacht ar fithis timpeall an núicléis .<ref name="Davies2">{{cite book|author=P. Davies|date=1992|title=The New Physics: A Synthesis|url=https://books.google.com/books?id=akb2FpZSGnMC&pg=PA1|page=1|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-43831-5}}</ref><ref name="Hooft">{{cite book|author=Gerard't Hooft|date=1997|title=In search of the ultimate building blocks|url=https://archive.org/details/insearchofultima0000hoof|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/insearchofultima0000hoof/page/6 6]|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-57883-7}}</ref> Níl ach cuid den cheart le seo, áfach, toisc go bhfuil cáithníní fo-adamhacha agus a n-airíonna faoi rialú ag a nádúr [[Meicnic chandamach|chandamach]], rud a chiallaíonn nach ngníomhaíonn siad cosúil mar a ghníomhaíonn gnáth rudaí - is féidir leo gníomhú [[Déacht toinne is cáithnín|mar thonnta chomh maith le cáithníní]] agus ní bhíonn a mhéideanna nó a shuíomhanna soiléir. San t[[Samhail Chaighdeánach um Fhisic Cháithníní|Samhail Chaighdeánach]] um [[Fisic Cháithníní|Fhisic Cháithníní]], ní coincheap bunúsach é an t-ábhar toisc gur eintitis chandamach iad cáithníní bunúsacha na n-adamh, nach bhfuil “méid” nó “toirt” bunúsach acu sa ghnáth chiall den fhocal. Mar gheall ar [[Prionsabal eisiaimh Pauli|phrionsabal an eisiaimh]] agus [[Idirghníomhaíocht bhunúsach|idirghníomhaíochtaí bunúsacha]] eile, cuirtear iallach ar roinnt “ponc-cháithníní” ar a dtugtar [[Fearmón|fearmóin]] ([[Cuarc|cuairc]], [[Leaptón|leaptóin]]), agus go leor comhábhar agus adamh, fad a choinneáil ó cháithníní eile faoi dhálaí laethúla; cruthaíonn sé seo airí an damhna a fheictear dúinn mar damhna ag glacadh spáis.. Ar feadh cuid mhaith de stair na n-eolaíochtaí nádúrtha rinne daoine machnamh ar nádúr cruinn an damhna. Bhí an smaoineamh gur tógadh an damhna o bhloic thógála scoite, nó ó cháithníní, mar a thugtar air, chun cinn go neamhspleách san tSean-Ghréig agus san tSean- India freisin i measc Búdaithe, Hiondúigh agus Jainí sa 1ú-mílaoise R. Ch. Chuir an Gréagach Democritos (~470–380 R.Ch.) i bhfáth an teoiric go raibh na damhnaí uile déanta d'adaimh. De réir an fhealsaimh úd, ní féidir leanúint de roinnt damhna ar bith go síoraí mar go dtiocfaí ar deireadh ar mhionbhair sen samhna nach bhféadfaí a roinnt níos mó. Ar mhíonbhar díobh sin, thug Democritos an t-ainm ἄτομον, atomon (adamh) , a chiallaíonn aonad do-roinnte. I measc na bhfealsúna eile a mhol teoiric na gcáithníní bhí Kanada (c. 6ú haois R. Ch. nó ina dhiaidh sin), agus ''Leúcippos'' (~ 490 RC). == Comparáid le mais == Níor cheart damhna a mheascadh le mais, toisc nach ionann an dá rud san fhisic nua-aimseartha. <ref name="Mongillo">{{cite book|author=J. Mongillo|date=2007|title=Nanotechnology 101|url=https://books.google.com/books?id=j69lwrrQ4nsC&pg=PA30|page=30|publisher=Greenwood Publishing|isbn=978-0-313-33880-9}}</ref> Is téarma ginearálta é an damhna a chuireann síos ar aon ‘substaint fhisiceach’. I gcodarsnacht leis sin, ní substaint í mais ach airí cainníochtúil den damhna agus substaintí nó córais eile; sainmhínítear cineálacha éagsúla maise laistigh den fhisic - lena n-áirítear fosmhais, ach gan a bheith teoranta dóibh; an mhais táimhe, an mhais thámhúil, an mhais choibhneasaíoc agus an mhais le fuinneamh. Cé go bhfuil tuairimí difriúla ann faoi cad ba cheart a mheas mar dhamhna, tá sainmhínithe chruinne eolaíochta ag mais an damhna. Difríocht eile is ea go bhfuil “malairt” ann ar a dtugtar frithdhamhna ag damhna, ach níl a mhalairt den téarma mais ann - níl a leithéid de rud ann mar “frithmhais” nó “mais dhiúltach “, chomh fada agus is eol, cé go bpléann eolaithe an coincheap. Tá an t-airí (.i. dearfach) chéanna ag “frithdhamhna “ agus a mhacasamhail “ damhna “. Baineann réimsí na n-eolaíochtaí éagsúla úsáid as an téarma damhna ar bhealaí éagsúla, agus uaireanta neamh-chomhoiriúnacha. Tá cuid de na bealaí seo bunaithe ar bhríonna scaoilte stairiúla, ón am nuair nach raibh aon chúis ann mais a idirdhealú ó chainníocht damhna faoi leith. Mar sin, níl aon bhrí eolaíoch amháin leis an bhfocal "damhna" a chomhaontaítear go huilíoch. Go heolaíoch, tá an téarma "mais" sainmhínithe go maith, ach is féidir "damhna" a shainiú ar bhealaí éagsúla. Uaireanta i réimse na fisice is ionann “damhna” agus cáithníní a thaispeánann fosmhais (i.e., nach féidir leo taisteal ar luas an tsolais), mar shampla cuairc agus leptóin. Mar sin féin, san fhisic agus sa cheimic araon, taispeánann damhnaí airíonna cosúil le tonnta agus airíonna cosúil le cáithníní, [[déacht toinne is cáithnín]] mar a thugtar air.<ref name="Davies">{{cite book|author=P.C.W. Davies|date=1979|title=The Forces of Nature|url=https://archive.org/details/forcesofnature0000davi|url-access=registration|quote=matter field.|page=[https://archive.org/details/forcesofnature0000davi/page/116 116]|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-22523-6}}</ref><ref name="Weinberg">{{cite book|author=S. Weinberg|date=1998|title=The Quantum Theory of Fields|url=https://books.google.com/books?id=2oPZJJerMLsC&q=Weinberg+%22matter+field%22&pg=PA5|page=2|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-55002-4}}</ref><ref name="Masujima">{{cite book|author=M. Masujima|date=2008|title=Path Integral Quantization and Stochastic Quantization|url=https://books.google.com/books?id=OM15pk3ZHf0C&pg=PA103|page=103|publisher=Springer|isbn=978-3-540-87850-6}}</ref> Baineann réimsí éagsúla eolaíochta úsáid as an téarma ábhar ar bhealaí éagsúla, agus uaireanta neamh-chomhoiriúnacha. Tá cuid de na bealaí seo bunaithe ar bhríonna scaoilte stairiúla, ó am nuair nach raibh aon chúis ann mais a idirdhealú ó chainníocht ábhair amháin. Mar sin, níl aon bhrí eolaíoch amháin leis an bhfocal "ábhar" a chomhaontaítear go huilíoch. Go heolaíoch, tá an téarma "mais" sainmhínithe go maith, ach is féidir "ábhar" a shainiú ar bhealaí éagsúla. Uaireanta i réimse na fisice ní hionann “ábhar” agus cáithníní a thaispeánann mais scíthe (i.e., nach féidir leo taisteal ar luas an tsolais), mar shampla cairéil agus leptóin. Mar sin féin, san fhisic agus sa cheimic araon, taispeánann ábhar airíonna cosúil le tonnta agus cosúil le cáithníní, dé-mhaireachtáil na gcáithníní tonn mar a thugtar orthu. Ní chuirtear san áireamh ranníocaíocht i réimse fuinnimh ná fórsa, nach mbíonn aitheanta mar dhamhna ann féin (cé gur féidir leo cur le mais rudaí). Tá mórán na cruinne inbhraiteach chomhdhéanta de dhamhna, cé nach meastar solas de gnáth a bheith san áireamh sa chomhthéacs seo. Ar an drochuair, i gcomhair cuspóirí eolaíochta, bíonn sainmhíniú scaoilte ag "damhna". == Sainmhíniú == ===Bunaithe ar adaimh=== Sainmhíniú atá bunaithe ar a struchtúr fisiceach agus ceimiceach an damhna is ea : ''Is éard is damhna ann na ní a líonann spás agus a mbíonn mais ann.''<ref> Eolaíocht Bhunúsach, An Gúm, Lth.129.</ref> Uaireanta tugtar gnáthábhar ar ''ábhar adamhach'' den sórt sin. Mar shampla, is damhna é an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (DNA) faoin sainmhíniú seo toisc go bhfuil na móilíní déanta as adaimh. Is féidir an sainmhíniú a leathnú amach chun adamh agus móilíní luchtaithe a áireamh, ionas go n-áireofar plasmaí (gáis iain) agus leictrilítí (tuaslagáin ianacha), nach léir a bheith san áireamh i sainmhíniú na n-adamh. Nó mar mhalairt air sin is féidir phrótóin, neodróin agus leictreoin a ghlacadh san áireamh freisin. === Bunaithe ar phrótóin, neodróin agus leictreoin === B’fhéidir go mbeadh an shainmhíniú seo a leanas ní ba chumasaí: tá damhna comhdhéanta den rud as a ndéantar adaimh agus móilíní, rud a chiallaíonn aon rud déanta as prótóin luchtaithe go dearfach, neodróin neodracha, agus leictreoin luchtaithe go diúltach. <ref name="DePodesta1">{{cite book|author=M. de Podesta|date=2002|title=Understanding the Properties of Matter|url=https://books.google.com/books?id=h8BNvnR050cC&pg=PA8|page=8|edition=2nd|publisher=CRC Press|isbn=978-0-415-25788-6}}</ref> Téann an sainmhíniú seo níos faide ná hadamh agus móilíní, áfach, chun substaintí a dhéantar as na bloic thógála seo nach adaimh nó móilíní amháin iad a áireamh, mar shampla léasacha leictreon i bhfeadán ga-chatóideach ó shean-teilifíseán , nó damhnaí an abhaic bháin- go hiondúil, núicléis charbóin agus ocsaigine i bhfarraige de leictreoin díghrádaithe. Ar leibhéal micreascópach, géilleann comhchodanna na ndamhnaí mar phrótóin, neodróin agus leictreoin do dhlíthe na meicnice chandamacha agus taispeánann siad déacht thonn-cháithnín. Ag leibhéal níos doimhne fós, tá prótóin agus neodróin comhdhéanta de chuairc agus na réimsí fórsa (glúóin) a cheanglaíonn iad le chéile, agus as a dtagann an chéad sainmhíniú eile. === Bunaithe ar chuairc agus leptóin === Mar a fheictear sa phlé thuas, bhí go leor sainmhínithe luatha ar an ní a dtugtar “gnáthdhamhna” air bunaithe ar a struchtúr nó ar a “bhloic thógála”. Ar scála na gcáithníní bunúsacha, is féidir sainmhíniú a leanann an traidisiún seo a lua mar: "is éard is gnáth-dhamhna ann ná gach rud atá comhdhéanta de chuairc agus leptóin," nó "is éard is gnáth-dhamhna ann ná gach rud atá comhdhéanta d'aon fheirmíóin bhunaidh seachas frithchuairc agus frithleaptóin" .Seo a leanas an nasc idir na foirmlithe seo. Comhcheanglaíonn [[Leaptón|leptóin]] (an leictreon a bheith ar an cheann is cáiliúla), agus [[Cuarc|cuairc]] (as a ndéantar baróin, mar phrótóin agus neodróin ) chun adamh a chruthú, agus móilíní ina dhiaidh sin. Toisc go ndeirtear gur damhna iad adaimh agus móilíní, tá sé nádúrtha é a shainmhíniú mar seo a leanas: "is éard is gnáthdhamhna ann ná neach ar bith a dhéantar as adaimh agus móilíní". (Tabhair faoi deara, áfach, gur féidir damhna nach adaimh nó móilíní iad a dhéanamh as na bloic thógála seo.) Ansin, toisc gur leptóin iad leictreoin, agus prótóin, agus go bhfuil neodróin déanta as cuairc, mar thoradh ar an sainmhíniú seo, ar a uain, is é an sainmhíniú ar dhamhna ná "cuairc agus leptóin", gurb iad sin dhá cheann de na ceithre chineál feirmíón bunusach (an dá cheann eile ná na frithchuairc agus na frithleaptóin, ar féidir a mheas mar fhrithdhamhna mar a thuairiscítear níos déanaí). Deir Carithers agus Grannis: "Tá gnáthdhamhna comhdhéanta go hiomlán de cháithníní den [[Glúin (fisic na gcáithníní)|chéad ghlúin]], eadhon na cuairc [suas] agus [síos], móide an leictreon agus a neodrón." , agus dá bhrí sin ní bhíonn siad go coitianta [[File:Standard Model of Elementary Particles.svg|thumb|upright=1.5|De réir an tsainmhínithe "cuairc agus leptóin", damhnaí a bhéas s​​na cáithníní bunúsacha agus comhchodacha a dhéantar as na [[cuairc]] (i ndath corcra) agus na [[leptóin]] (i ndath uaine)- cé nach mbeadh na bósóín tomhais (i ndath dearg) ina n-ábhair. Mar sin féin, cuireann fuinneamh idirghníomhaíoch, gné dhílis de cháithníní comhchodacha (mar shampla, glúóin a bhfuil baint acu le neodróin agus prótóin) le mais an ghnáthdhamhna.]] === Bunaithe ar fheirmíóin bhunaidh (mais, toirt agus spás) === Sainmhíniú coiteann nó traidisiúnta ar damhna is ea "aon rud a bhfuil mais agus toirt aige (a líonann [[spás]])". Mar shampla, déarfaí go bhfuil carr déanta as damhna, toisc go bhfuil mais agus toirt aige (líonann sé spás).<ref name="Walker">{{cite book|author=S.M. Walker|author2=A. King|date=2005|title=What is Matter?|url=https://books.google.com/books?id=o7EquxOl4MAC&q=matter|page=7|publisher=[[Lerner Publications]]|isbn=978-0-8225-5131-7}}</ref><ref name="Hage">{{cite book|author=J.Kenkel|author2=P.B. Kelter|author3=D.S. Hage|date=2000|title=Chemistry: An Industry-based Introduction with CD-ROM|url=https://books.google.com/books?id=ADSjPRl_tgoC&pg=PA1|page=2|publisher=[[CRC Press]]|isbn=978-1-56670-303-1|quote=All basic science textbooks define ''matter'' as simply the collective aggregate of all material substances that occupy space and have mass or weight.}}</ref> Téann an tuairim go líonann damhna spás siar go dtí na cianaoiseanna. Mar sin féin, ní bhfuarthas míniú go dtí le déanaí ar an bhfáth go líonann damhna spás, agus maítear go bhfuil sé mar thoradh ar an bhfeiniméan a thuairiscítear i b[[prionsabal eisiaimh Pauli]], <ref name="Peacock">{{cite book|author=K.A. Peacock|date=2008|title=The Quantum Revolution: A Historical Perspective|url=https://books.google.com/books?id=ITqnf5jdE5QC&pg=PA47|page=47|publisher=[[Greenwood Publishing Group]]|isbn=978-0-313-33448-1}}</ref><ref name="Kreiger">{{cite book|author=M.H. Krieger|date=1998|title=Constitutions of Matter: Mathematically Modeling the Most Everyday of Physical Phenomena|url=https://books.google.com/books?id=VduHhkzl-aQC&q=%22does+not+collapse+into+itself%22&pg=PA22|page=22|publisher=[[University of Chicago Press]]|isbn=978-0-226-45305-7}}</ref> a bhaineann le [[Feirmíón|feirmíóin]]. Dhá shampla ar leith ina mbaineann prionsabal an eisiaimh go soiléir le damhna ag líonadh an spáis ná [[Abhac bán|abhaic bhána]] agus [[Neodrónréalta|neodrónréaltaí]], a phléitear thíos. Mar sin, is féidir damhna a shainiú mar gach rud atá comhdhéanta d'[[Feirmíón|fheirmíóin bhunúsacha]]. Cé nach mbuailimid orthu sa saol laethúil, is iad frithchuairc (mar shampla an [[frithphrótón]]) agus frithleaptóin (mar an [[posatrón]]) [[Frithcháithnín|frithcháithníní]] an chuairc agus an leptóin, agus is [[Feirmíón|feirmíóin bhunúsacha]] iad freisin, agus go bunúsach tá na hairíonna céanna acu le cuairc agus leptóin, lena n-áirítear infheidhmeacht [[Prionsabal eisiaimh Pauli|phrionsabal eisiaimh Paul]]<nowiki/>i. a gcuireann cosc ​​ar dhá cháithnín a bheith san áit chéanna ag an am céanna (sa staid chéanna), .i. go bhfuil ar gach cáithnín "spás a líonadh". Mar thoradh ar an shainmhíniú ar leith seo, cuimsítear aon rud a dhéantar as frithdhamhnaí chomh maith leis an ngnáth cuarc agus lepton, agus mar sin, aon rud atá déanta as [[Méasón|méasóin]], ar cáithníní éagobhsaí iad atá comhdhéanta de chuarc agus d'fhrithchuarc. === I dteoiric ghinearálta na coibhneasachta agus na cosmeolaíochta=== I gcomhthéacs na coibhneasachta, ní cainníocht bhreiseánach í an mhais, sa chiall nach féidir le fosmhaiseanna na gcáithníní a chur i gcóras chun fhosmhaiseanna iomlán an chórais a fháil. <ref name="Penrose" /> Mar sin, sa choibhneasacht de ghnáth is dearcadh níos ginearálta é nach é suim na bhfosmaiseanna, ach teinseoir an mhóimintim fhuinnimh a chainníonn méid an damhna. Tugann an teinseoir seo an fhosmhais i gcomhair an chórais go léir. Dá bhrí sin, uaireanta meastar "damhna" mar rud ar bith a chuireann le móiminteam fuinnimh an chórais, is é sin, aon rud nach domhantarraingt amháin é. <ref name="Caroll">{{cite book|author=S.M. Caroll|date=2004|title=Spacetime and Geometry|pages=163–164|publisher=Addison Wesley|isbn=978-0-8053-8732-2}}</ref><ref name="Davies499">{{cite book|author=P. Davies|date=1992|title=The New Physics: A Synthesis|url=https://books.google.com/books?id=akb2FpZSGnMC&pg=PA499|page=499|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-43831-5|quote='''Matter fields''': the fields whose quanta describe the elementary particles that make up the material content of the Universe (as opposed to the gravitons and their supersymmetric partners).}}</ref> Tá an dearcadh seo coitianta i réimsí a dhéileálann le [[Teoiric ghinearálta na coibhneasachta|coibhneasacht ghinearálta]] mar [[Cosmeolaíocht|chosmeolaíocht]]. Is é an dearcadh seo, go bhfuil cáithníní agus réimsí éadroma agus mais eile go léir mar chuid den “damhna”. == Struchtúr == I bhfisic na gcáithníní, is cáithníní iad feirmíóin a ghéilleann do [[ Staitistic Fermi-Dirac]]. Is féidir le feirmíóin a bheith bunúsach, cosúil leis an leictreon - nó comhchodach, cosúil leis an bprótón agus an neodrón. Sa [[Samhail Chaighdeánach,|tSamhail Chaighdeánach,]] tá dhá chineál feirmíón ann: cuairc agus leptóin, a phléitear ina dhiaidh seo. === [[Cuarc|Cuairc]] === Tugtar cuairc ar na codanna a bhfuil na hadróin - grúpa de cháithníní a chuimsíonn na núicléóin, is é sin, an prótón is an neodrón - déanta astu. (Is gá a phointeáil amach nach bhfuil na leaptóin, ar nós an leictreoin, déanta as cuairc!) An focal cuarc féin, tháinig sé as an úrscéal úd Finnegans Wake le James Joyce. Is cáithníní ollmhóra guairne-1⁄2 iad na cuairc, rud a thugann le tuiscint gur feirmíóin iad. Tá lucht leictreach de- 1⁄3 e (íoschuairc) nó + 2⁄3 e (uaschuairc) acu. Chun comparáid a dhéanamh, tá lucht daite −1 e ag leictreon. Bíonn lucht daite orthu freisin, arb ionann é agus an lucht leictreach den [[Idirghníomhú láidir|idirghníomhú láidir]]. Bíonn cuairc faoi réir meatha radaighníomhaigh freisin, rud a chiallaíonn go bhfuil siad faoi réir an [[Idirghníomhú lag|idirghníomhaithe laig]]. {| class="wikitable" style="margin:0 auto; text-align:center;" |+Airíonna na gcuarc<ref> {{cite journal |author=C. Amsler |collaboration=[[Particle Data Group]] |date=2008 |title=Reviews of Particle Physics: Quarks |url=http://pdg.lbl.gov/2008/tables/rpp2008-sum-quarks.pdf |journal=[[Physics Letters B]] |volume=667 |issue=1–5 |page=1 |doi= 10.1016/j.physletb.2008.07.018 |bibcode = 2008PhLB..667....1A }}</ref> ! ainm !! siombail !! guairní !! lucht leictreach<br />([[elementary charge|e]]) !! mais<br />([[leictreonvolta|MeV]]/''[[luas forleata an tsolais|c]]''²) !! mais atá inchomparáide le !! frithcháithnín !! frithcháithnín<br />siombail |- |colspan="7"| Uaschuairc |- | [[Uaschuarc]] | u | ​1⁄2 | +​2⁄3 | 1.5 go 3.3 | ~ 5 leictreon | Frith-uaschuarc | u- |- | [[Briochtchuarc]] | c |​1⁄2 | +​2⁄3 | 1160 go 1340 | ~1 proton | Frith-bhriochtchuarc | c- |- | [[Barrchuarc]] |t | ​1⁄2 | +​2⁄3 | 169,100 go 173,300 | ~180 protón nó <br />~1 Adamh [[Tungstan|tungstain]] | Frith-bharrchuarc | t- |- |colspan="7"|íoschuairc |- | [[Íoschuarc]] | d | ​1⁄2 | −1⁄3 | 3.5 go 6.0 | ~10 leictreon | Frith-íoschuarc | d- |- | [[Cuarc coimhthíoch]] | s | ​1⁄2 | −1⁄3 | 70 go 130 | ~ 200 leictreon | Cuarc frithchoimhthíoch | s- |- | [[Bunchuarc]] |b | ​1⁄2 | −1⁄3 | 4130 go 4370 | ~ 5 protón | Frith-bhunchuarc | b- |} ====Baróin==== Is feirmíóin iad na baróin a idirghníomhíonn go láidir; agus mar sin tá siad faoi réir [[Staitistic Fermi-Dirac|staitisticí Fermi-Dirac]]. Tugtar "barón" ar cháithnín fo-adamhach atá déanta as trí chuarc. Is iad an prótón agus an neodrón na baróin is coitianta a aimsítear sa dúlra, agus a bhíonn istigh i núcléas an adaimh, ach tá go leor barón éagobhsaí eile ann freisin. De ghnáth tagraíonn an téarma "barón" do thríchuairc - cáithníní déanta as trí chuarc. Chomh maith leis sin, tugtar peinteachuaird ar baróin "coimhthíocha" déanta as ceithre chuarc agus frithchuarc amháin, ach ní ghlactar go ginearálta go bhfuil siad ann. Chuid den chruinne atá déanta as baróin (gach adamh san áireamh) is ea an damhna barónach. Ní chuimsíonn an chuid seo den chruinne [[fuinneamh dorcha]], [[Damhna dorcha|damhna dorcha]], [[Dúpholl|dúphoill]] nó cineálacha éagsúla damhna díghrádaithe, mar shampla réaltaí [[Abhac bán|abhaic bhána]] chumadh agus [[Neodrónréalta|neodrónréaltaí]]. Tugann solas micreathonnach a chonaic an taiscéalaí WMAP le fios nach bhfuil ach thart ar 4.6% den chuid sin den chruinne laistigh de raon na dteileascóp is fearr (is é sin, damhna a d’fhéadfadh a bheith infheicthe toisc go bhféadfadh solas teacht chugainn uaidh). déanta as damhna barónach. Damhna dorcha is ea thart ar 26.8%, agus fuinneamh dorcha thart ar 68.3%.<ref name="NASA Science Dark Matter">{{cite web|url=https://science.nasa.gov/astrophysics/focus-areas/what-is-dark-energy/|title=Dark Energy Dark Matter|website=NASA Science: Astrophysics|date=5 June 2015}}</ref> Go deimhin, ní fheictear formhór mór an ghnáthdhamhna sa chruinne, ós rud é go bhfuil réaltaí agus gáis infheicthe taobh istigh de réaltraí agus réaltbhraislí freagrach as níos lú ná 10 faoin gcéad den ghnáthdhamhna a chuireann le dlús maise-fuinnimh na cruinne. <ref>{{Cite journal|last1=Persic|first1=Massimo|last2=Salucci|first2=Paolo|date=1992-09-01|title=The baryon content of the Universe|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|language=en|volume=258|issue=1|pages=14P–18P|doi=10.1093/mnras/258.1.14P|issn=0035-8711|arxiv=astro-ph/0502178|bibcode=1992MNRAS.258P..14P|s2cid=17945298}}</ref> ====Damhna hadrónach==== Is féidir le damhna hadrónach tagairt a dhéanamh do ‘gnáth’ damhna barónach, déanta as hadróin (baróin agus méasóin), nó damhna cuairc (''ginearálú den núicléas adamhach''), .i. an damhna crómaidhinimiciúil chandamach (CDC) atá ag teocht 'íseal'.<ref>{{Cite journal|title=The Phase Diagram of Hadronic Matter|journal = The European Physical Journal C|volume = 59|issue = 1|pages = 67–73|first1=H.|last1=Satz|first2=K.|last2=Redlich|first3=P.|last3=Castorina|year=2009|doi=10.1140/epjc/s10052-008-0795-z|arxiv=0807.4469|bibcode = 2009EPJC...59...67C|s2cid = 14503972}}</ref> Cuimsíonn sé damhna díchineálach agus toradh imbhuailtí núicléacha troma ardfhuinnimh.<ref>{{Cite journal|title=Modelling Hadronic Matter|first=Débora P.|last=Menezes|date=23 April 2016|journal=Journal of Physics: Conference Series|volume=706|issue = 3|pages=032001|doi=10.1088/1742-6596/706/3/032001|bibcode = 2016JPhCS.706c2001M|doi-access=free}}</ref> Seachas ó dhamhna dorcha. ==== Damhna díchineálach ==== San fhisic, tagraíonn damhna ''díchineálach'' do bhunstaid gháis fheirmíóin ag teocht gar do nialas iomlán.<ref name=Goldberg0> {{cite book |author=H.S. Goldberg |author2=M.D. Scadron |date=1987 |title=Physics of Stellar Evolution and Cosmology |url=https://books.google.com/books?id=NowVde8kzIoC&pg=PA207 |page=202 |publisher=Taylor & Francis |isbn=978-0-677-05540-4 }}</ref> Éilíonn [[prionsabal eisiaimh Pauli]] nach féidir ach dhá fheirmíóin a bheith i staid chandamach, ceann amháin an ghuairne-suas agus an ceann eile an ghuairne-anuas. Dá réir sin, ag teocht nialasach, líonann na feirmíóin leibhéil leordhóthanacha chun freastal ar na feirmíóin go léir atá ar fáil - agus i gcás go leor fheirmíón, éiríonn an uasfhuinneamh cinéiteach (ar a dtugtar fuinneamh Fermi) agus brú an gháis an-mhór, agus braitheann sé ar líon na bhfheirmíón seachas an teocht, murab ionann agus gnáthstaid an damhna. Ceaptar go bhfaightear damhna díchineálach le linn éabhlóid na réaltaí troma.<ref name=Goldberg1> {{cite book |author=H.S. Goldberg |author2=M.D. Scadron |date=1987 |title=Physics of Stellar Evolution and Cosmology |url=https://books.google.com/books?id=NowVde8kzIoC&pg=PA207 |page=233 |publisher=Taylor & Francis |isbn=978-0-677-05540-4 }}</ref> Ba chúis leis an léiriú le Subramanayan Chandrasekhar go bhfuil uasmhéid maise ceadaithe ag [[Abhac bán|abhaic bhána]] mar gheall ar phrionsabal an eisiaimh, réabhlóid i dteoiric éabhlóid na réalta.<ref name=Luminet> {{cite book |author=J.-P. Luminet |author2=A. Bullough |author3=A. King |date=1992 |title=Black Holes |url=https://archive.org/details/blackholes0000lumi |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/blackholes0000lumi/page/75 75] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-40906-3 }}</ref> Cuimsíonn damhna díchineálach an chuid den chruinne atá comhdhéanta de neodrónréaltaí agus abhajc bhána. ==== Damhna coimhthíoch ==== Is cineál áirithe cuairc quark é damhna coimhthíoch, a mheastar de ghnáth mar leacht d'uaschuarc, d'íoschuarc agus de chuarc coimhthíochh. Tá sé i gcodarsnacht le damhna núicléach, atá ina leacht de neodróin agus prótóin (a thógtar iad féin as uaschuairc agus íoschuairc), agus le damhna de chuarc neamhchoimhthíoch, ar cuarc leachtach é nach bhfuil ann ach uaschuairc, íoschuairc. Ag dlús ard go leor, táthar ag súil go mbeidh damhna coimhthíoch dath-forsheoltach. Ceaptar go bhfuil dmhna coimhthíoch le fáil i gcroílár neodrónréaltaí, nó, níos tuairimí, mar bhraoiníní aonraithe a bhféadfadh méideanna éagsúla díobh a bheith ann ó feimtiméadair (strangelet ) go ciliméadair (réaltai cuairc). ===== Dhá chiall den téarma "damhna coimhthíoch " ===== I bh[[Fisic na gCáithníní|fisic na gcáithníní]] agus sa [[Réaltfhisic|réaltfhisic]], úsáidtear an téarma ar dhá bhealach, ceann níos leithne agus an ceann eile níos sainiúla. # Sa bhrí níos leithne níl ann ach ábhar cuairc ina bhfuil trí chineál cuarc: uaschuairc, íoschuairc, agus bríochtchuairc. Sa sainmhíniú seo, tá brú criticiúil agus dlús criticiúil gaolmhar ann, agus nuair a bhíonn ábhar núicléach (déanta as prótóin agus neodróin) comhbhrúite níos faide ná an dlús seo, díthiomsaíonn na prótóin agus na neodróin ina gcuairc, ag táirgeadh cuarcábhar (ábhar choimhthíoch is dócha). # Sa bhrí is cúinge cuaircábhar ''níos cobhsaí ná ábhar núicléach'' atá i gceist. Tugtar “hipitéis na n-ábhar coimhthíoch” Bhodmer agus Witten, ar an smaoineamh seo, go bhféadfadh sé seo tarlú. Sa sainmhíniú seo, is é nialas an brú criticiúil: is fíor-bhunstaid na n-damhnaí i gcónaí is ea "na cuairc". Tá na núicléis a fheicimid san damhna timpeall orainn, ar braoiníní damhnaí núicléacha iad, bíonn meiteachobhsaíocht acu i ndáiríre, agus dá dtabharfaí go leor ama dóibh (nó an spreagadh seachtrach ceart) a mheathfadh ina bhraoiníní de dhamhnaí coimhthíocha, .i.''coimhthílín''. ===Leaptón === Is cáithníní de ghuairne-1⁄2 iad leptóin, rud a chiallaíonn gur [[Feirmíón|feirmíóin]] iad. Tá [[lucht leictreach]] de −1 e (leptóin luchtaithe) nó de 0 e (neoidríonónna) acu. Murab ionann agus cuairc, ní lucht daite ar leptóin, rud a chiallaíonn nach bhfeidhmíonn an [[Idirghníomhú láidir|fórsa láidir]] orthu. Déantar meath radaighníomhach ar leptóin freisin, rud a chiallaíonn go bhfuil siad faoi réir na h[[Idirghníomhú lag|idirghníomhaíochta lag]]. Is cáithníní ollmhóra iad na leptóin, dá bhrí sin tá siad faoi réir na [[Imtharraingt|domhantarraingthe]]. {| class="wikitable" style="margin:0 auto; text-align:center;" |+Airíonna na Leaptón ! ainm !! siombail !! guairne !! lucht leictreach<br />([[elementary charge|e]]) !! mais<br />([[leictreonvolta|MeV]]/''[[luas forleata an tsolais |c]]''²) !! mais atá inchomparáide le !! frithcháithnín !! frithcháithnín<br />siombail |- |colspan="7"| charged leptons<ref> {{cite journal |author=C. Amsler |collaboration=[[Particle Data Group]] |date=2008 |title=Review of Particle Physics: Leptons |url=http://pdg.lbl.gov/2008/tables/rpp2008-sum-leptons.pdf |journal=[[Physics Letters B]] |volume=667 |issue=1–5 |page=1 |doi= 10.1016/j.physletb.2008.07.018 |bibcode = 2008PhLB..667....1A }}</ref> |- | [[leictreon]] | e- | 1/2 | −1 | 0.5110 | 1 leictreon | [[frithleictreon]] | e+ |- | [[múón]] | μ− | 1/2 | −1 | 105.7 | ~ 200 leictreon | frithmhúón | μ+ |- | [[tóón(cáithnín)|tóón]] |τ− |1/2 | −1 | 1,777 | ~ 2 prótón | frithtóón | τ+ |- |colspan="7"| neutrinos<ref> {{cite journal |author=C. Amsler |collaboration=[[Particle Data Group]] |date=2008 |title=Review of Particle Physics: Neutrinos Properties |url=http://pdg.lbl.gov/2008/listings/s066.pdf |journal=[[Physics Letters B]] |volume=667 |issue=1–5 |page=1 |doi= 10.1016/j.physletb.2008.07.018 |bibcode = 2008PhLB..667....1A }}</ref> |- | [[neoidríonó leictreoin]] | Ve | 1/2 | 0 | <0.00046 | < 1/1000 leictreon | frithneoidríonó leictreoin | V-e |- | [[neoidríonó múóin]] | Vμ | 1/2 | 0 | < 0.19 | < 1/2 leictreon | frithneoidríonó múóin |V-μ |- | [[neoidríonó tóóin]] | Vτ | 1/2 | 0 | < 18.2 | < 40 leictreon | frithneoidríonó tóóin | V-τ |} ==Pasanna == [[Íomhá:nua1.jpg|frame|right|Learáid ag taispeaint na gcéimeanna seo a leanas: an pas soladach, an pas leachtach, agus an pas gásach i ngnáthábhar simplí]] An 3 phas nó staid ar féidir go mbeidh damhna iontu: solad, leacht is gás, chomh maith le staid níos coimhthíocha (mar shampla plasmaí, sárshreabháin, sáesholaid, comhdhlútháin Bose-Einstein. Braitheann pas damhna ar leith ar an teocht is an brú atá i bhfeidhm air. Tugtar an pastrasdul ar an athrú ó phas amháin go pas eile, cosúil le fiuchadh nó leá. Léiríonn pasléaráid pasanna damhna ag teochtaí is brúnna éagsúla. ==Frithdhamhna== Nuair a rinne [[Paul Dirac]] iarracht ar theoiric choibhneasachta Einstein a chuingriú le teoiric an chandaim sa bhliain 1927, fuair sé toradh neamhghnách: thug na cothromóidí dhá réiteach, le luachanna dearfacha agus luachanna diúltacha le haghaidh fhuinneamh leictreoin shaor. Bheadh sé cathaitheach an réiteach diúltach a dhíbhe mar cheann “neamhfhisiciúil”, ach ní raibh Dirac sásta glacadh leis seo. Chreid sé go raibh na cothromóidí ag iarraidh rud éigin a insint dúinn. Ba é an míniú ba shoiléire ar an toradh ar leith sin a tháinig ón matamaitic ná go raibh cáithníní ag a raibh “airíonna contrártha” agus a bhí ag an leictreon, an cáithnín a bhí faoi bhreathnú i gcothromóidí Dirac. Ní raibh Dirac sásta a phostaláidiú go raibh a leithéid de cháithnín ann, toisc go raibh aeráid iomlán na dtuairimí in aghaidh aonáin nua a chur leis an liosta de “bhloic bhunúsacha thógála an damhna”. Faoi dheireadh, bhí sé soiléir go raibh réaltacht fhisiciúil a thagann leis na torthaí a thugann an mhatamaitic. Thuar Dirac go raibh “frithcháithnín” chun an leictreoin. Bheadh a chuid airíonna, amhail lucht leictreach, cothrom le méid an leictreoin, ach bheadh na hairíonna siúd contrártha leo freisin. Roinnt blianta ian dhiaidh sin thug [[Carl C. Anderson]] cáithnín den sórt sin faoi deara nuair a shainaithin sé rianta den dís “leictreon-posatrón” a cruthaíodh ó fhuinneamh trí radaíocht chosmach. Tá a fhios againn anois go bhfuil macasamhail atá comhdhéanta d’fhrithdhamhna ní amháin ag gach leictreon, ach ag gach cáithnín. Tá ár gcuid den chruinne comhdhéanta de rud ar a dtugann muid “damhna”, ach tá samplaí d’fhrithdhamhna ar ár bpláinéad i láthair ar scála an-bheag.<ref> AN FHISIC, TREOIRLÍNTE DO MHÚINTEOIRÍ. https://www.curriculumonline.ie/getmedia/cb9eafc7-1a08-4ff7-a926-3af26f19b83f/SCSEC27_Physics_guidelines_gaeilge_1.pdf</ref> ==Imchoimeád an damhna == [[Dlíthe imchoimeádta|Caomhnaítear]] dhá chainníocht ar féidir leo méid na ndamhnaí a shainiú sa chiall chuarc-leaptón (agus frithdhamhna sa chiall frithchuarc-frithleaptón), uimhir bharóin agus uimhir leaptóin, sa [[Samhail Chaighdeánach|tSamhail Chaighdeánach]]. Tá uimhir bharóin de a 1 (a haon) ag barón, mar phrótón nó neodrón, agus tugtar uimhir bharóin de 1/3 (aon trian) do chuarc, toisc go bhfuil trí cinn i mbarón. Mar sin tá glanmhéid an dhamhna, arna thomhas ag líon na gcuarc (lúide líon na frithchuarc, a bhfuil uimhir bharóin −1/3 ag gach ceann acu) i gcomhréir le huimhir bharóin, agus uimhir na leptón (lúide frithleaptóin), ar a dtugtar uimhir na leaptón, agus atá do-athraithe go praiticiúil in aon phróiseas. Mar sin, fiú amháin i mbuama núicléach, ní dhéantar aon cheann de na baróin (prótóin agus neodróin ina bhfuil na núicléis adamhacha comhdhéanta as) a scriosadh - tá an oiread barón ann tar éis an imoibrithe agus a bhí roimhe. Mar sin ní scriostar aon cheann de na cáithníní seo agus ní mhalartaítear aon cheann díobh fiú do cháithníní neamh-dhamhna (cosúil le fótóin solais nó radaíochta). Ina áit sin, scaoiltear fuinneamh nascach núicléach (agus b’fhéidir crómaidinimiciúil), de réir mar a bhíonn na baróin seo ceangailte i núicléis mheánmhéide a bhfuil níos lú fuinnimh acu (agus, mar an gcéanna, níos lú maise) in aghaidh an núicléóin i gcomparáid leis na núicléis bhunaidh bheaga (hidrigin) agus mhóra (plútóiniam srl. ). Fiú amháin maidir le díothú leictreon-posatrón, níl aon glandhamhna á scriosadh, toisc go raibh glandhamhna nialasach (uimhir leaptóin agus uimhir iomlán nialasach) i dtosach roimh an díothaithe - is ionann 1 leaptón lúide 1 fritjleiptón agus glan-uimhir leaptóin 0 (nialas) - agus ní athraíonn glanmhéid an damhnna toisc go bhfanann sé go díreach ag nialas tar éis an díchothaithe. ==Cineálacha eile== Is éard atá i ngnáthdhamhna, mar a shainmhínítear le haghaidh cuarc agus leaptón, thart 4% d'fhuinneamh na cruinne inbhraite. Teoiricítear go bhfuil an fuinneamh atá fágtha mar gheall ar fhoirmeacha suaithinseacha , a bhfuil 23% ina dhamhna dorcha agus 73% ina fhuinneamh dorcha. <ref name=Pretzl> {{cite book |author=K. Pretzl |date=2004 |chapter=Dark Matter, Massive Neutrinos and Susy Particles |chapter-url=https://books.google.com/books?id=lokz2n-9gX0C&pg=PA289 |title=Structure and Dynamics of Elementary Matter |page=289 |publisher=Walter Greiner |isbn=978-1-4020-2446-7 }}</ref><ref name=Freeman> {{cite book |author=K. Freeman |author2=G. McNamara |date=2006 |chapter=What can the matter be? |chapter-url=https://books.google.com/books?id=C2OS1kmQ8JIC&pg=PA45 |title=In Search of Dark Matter |page=105 |publisher=Birkhäuser Verlag |isbn=978-0-387-27616-8 }}</ref> and 73% is [[dark energy]].<ref name=Wheeler0> {{cite book |author=J.C. Wheeler |date=2007 |title=Cosmic Catastrophes: Exploding Stars, Black Holes, and Mapping the Universe |url=https://books.google.com/books?id=j1ej8d0F8jAC&pg=PA282 |page=282 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-85714-7 }}</ref><ref name=Gribbin> {{cite book |author=J. Gribbin |date=2007 |title=The Origins of the Future: Ten Questions for the Next Ten Years |url=https://books.google.com/books?id=f6AYrZYGig8C&pg=PA151 |page=151 |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-12596-2 }}</ref> ===Damhna dorcha=== San réaltfhisic agus sa chosmeolaíocht, is éard is damhna dorcha ann ná damhna de chomhdhéanamh anaithnid nach scaoileann nó nach fgrithchaitheann go leor radaíochta leictreamaighnéadaí le bheith tugtha faoi deara go díreach, ach ar féidir a láithreacht a thuiscint ó éifeachtaí imtharraingthe ar dhamhna infheicthe.<ref name=Majumdar> {{cite book |author=D. Majumdar |date=2007 |title=Dark matter – possible candidates and direct detection |url=https://archive.org/details/arxiv-hep-ph0703310 |arxiv=hep-ph/0703310 |bibcode=2008pahh.book..319M }}</ref><ref name=Olive> {{cite arXiv |author=K.A. Olive |date=2003 |title=Theoretical Advanced Study Institute lectures on dark matter |eprint=astro-ph/0301505 }}</ref> Éilíonn fianaise breathnóireachta ar an chruinne luath ruinne agus ó theoiric na hollphléisce go bhfuil fuinneamh agus mais ag an damhna seo, ach nach bhfuil sé comhdhéanta de ghnáth-baróin (prótóin agus neodróin). Is é an dearcadh a nglactar leis go coitianta ná go bhfuil an chuid is mó den dhamhna dorcha neamhbharónach i nádúr. Dá bhrí sin, tá sé comhdhéanta de cháithníní nár tugadh faoi deara go fóill sa tsaotharlann. B’fhéidir gur cáithníní forshiméadrachta iad,<ref name=Olive2> {{cite journal |author=K.A. Olive |date=2009 |title=Colliders and Cosmology |journal=[[European Physical Journal C]] |volume=59 |issue=2 |pages=269–295 |doi=10.1140/epjc/s10052-008-0738-8 |arxiv=0806.1208 |bibcode = 2009EPJC...59..269O |s2cid=15421431 }}</ref> nach cáithníní den tSamhail Chaighdeánach iad, ach iarsmaí cruthaithe ag fuinneamh an-ard i gcéim luath na cruinne agus atá fós ag snámh thart. <ref name=Majumdar/> ===Fuinneamh dorcha=== Fuinneamh aineoil is ea an '''fuinneamh dorcha''' i gcosmeolaíocht fhisiciúil agus i réalteolaíocht; tá sé le fáil ar fud an spáis agus tá claonadh aige chun leathnú na cruinne a ghéarú de réir [[dlí Hubble|dhlí Hubble]].<ref name="NYT-20170220">{{cite news |last=Overbye |first=Dennis |authorlink=Dennis Overbye |teideal=Cosmos Controversy: The Universe Is Expanding, but How Fast? |url=https://www.nytimes.com/2017/02/20/science/hubble-constant-universe-expanding-speed.html |date=20 Feabhra 2017 |work=[[The New York Times]] |accessdate=21 Feabhra 2017 }}</ref><ref name="peebles">Peebles, P. J. E.; Ratra, Bharat, "The cosmological constant and dark energy," 2003, ''Reviews of Modern Physics,'' arxiv=astro-ph/0207347, imleabhar 75, eagrán 2, lgh 559–606: DOI 10.1103/RevModPhys.75.559|bibcode=2003RvMP...75..559P}}</ref> Is í teoiric an fhuinnimh dhorcha is fearr a dhearbhaíonn na grinnithe a rinneadh ó na 1990idí i leith, grinnithe a thaispeánann go bhfuil leathnú na cruinne ag brostú.<ref name="NYT-20190225">{{cite news |last=Overbye |first=Dennis |authorlink=Dennis Overbye |teideal=Have Dark Forces Been Messing With the Cosmos? – Axions? Phantom energy? Astrophysicists scramble to patch a hole in the universe, rewriting cosmic history in the process. |url=https://www.nytimes.com/2019/02/25/science/cosmos-hubble-dark-energy.html |date=25 Feabhra 2019 |work=[[The New York Times]] |accessdate=26 Feabhra 2019 }}</ref> Má dhéantar talamh slán de go bhfuil bunus le [[samhail Lambda-CDM|samhail chomhréireachta na cosmeolaíochta]], cuireann na tomhais is fearr in iúl go bhfáisctear 68% den fhuinneamh sa chruinne inbhraite as an bhfuinneamh dorcha.<ref name="planck_overview"> "Planck 2013 results. I. Overview of products and scientific results – Table 9, ''Astronomy and Astrophysics'', imleabhar 571, lch A1: P. A. R. Ade; N. Aghanim; C. Armitage-Caplan; et al. (Planck Collaboration) C. Arnaud; M. Ashdown; M. Atrio-Barandela; F. Aumont; J. Aussel; H. Baccigalupi; C. Banday; A. J. Barreiro; R. B. Barrena; R. Bartelmann; M. Bartlett; J. G. Bartolo; N. Basak; S. Battaner; E. Battye; R. Benabed; K. Benoît; A. Benoit-Lévy; A. Bernard; J.-P. Bersanelli; M. Bertincourt; B. Bethermin; M. Bielewicz; P. Bikmaev; I. Blanchard; A. Bobin; 22 Márta 2013, arxiv=1303.5062|bibcode = 2014A&A...571A...1P: DOI 10.1051/0004-6361/201321529</ref><ref name="planck_overview2">http://www.sciops.esa.int/index.php?project=PLANCK&page=Planck_Published_Papers, "Planck 2013 Results Papers," ''Astronomy and Astrophysics'', imleabhar 571, lch A1: P. A. R. Ade; N. Aghanim; C. Armitage-Caplan; et al. (Planck Collaboration) C. Arnaud; M. Ashdown; M. Atrio-Barandela; F. Aumont; J. Aussel; H. Baccigalupi; C. Banday; A. J. Barreiro; R. B. Barrena; R. Bartelmann; M. Bartlett; J. G. Bartolo; N. Basak; S. Battaner; E. Battye; R. Benabed; K. Benoît; A. Benoit-Lévy; A. Bernard; J.-P. Bersanelli; M. Bertincourt; B. Bethermin; M. Bielewicz; P. Bikmaev; I. Blanchard; A. Bobin: 31 Márta 2013, arxiv=1303.5062 |bibcode=2014A&A...571A...1P |doi=10.1051/0004-6361/201321529</ref><ref name="wmap7parameters">{{cite web|teideal= First Planck results: the Universe is still weird and interesting|url = https://arstechnica.com/science/2013/03/first-planck-results-the-universe-is-still-weird-and-interesting/|date = 2013-03-21}}</ref><ref name = DarkMatter>Sean Carroll, Ph.D., Caltech, 2007, The Teaching Company, ''Dark Matter, Dark Energy: The Dark Side of the Universe'', Guidebook Part 2 page 46. Retrieved Oct. 7, 2013, "...dark energy: A smooth, persistent component of invisible energy, thought to make up about 70 percent of the current energy density of the universe. Dark energy is known to be smooth because it doesn't accumulate preferentially in galaxies and clusters..."</ref> Tá dlús an fhuinnimh dhorcha an-íseal (~&nbsp;7&nbsp;×&nbsp;10⁻³⁰&nbsp;g/cm³), i bhfad níos ísle ná dlús an ghnáthdhamhna nó an fhuinnimh dhorcha laistigh de réaltraí. Ach tá tábhacht ar leith leis i maisfhuinnimh na cruinne toisc go bhfuil sé aonfhoirmeach trasna an spáis.<ref>{{cite journal|teideal=Why the cosmological constant is small and positive|author=Paul J. Steinhardt|author2=Neil Turok|journal=Science|volume=312|issue=5777|pages=1180–1183|doi=10.1126/science.1126231 |arxiv=astro-ph/0605173|year=2006|bibcode = 2006Sci...312.1180S|pmid=16675662}}</ref><ref>{{cite web | url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/astro/dareng.html | teideal=Dark Energy | work=Hyperphysics | accessdate=Eanáir 4, 2014}}</ref><ref>{{Cite web|teideal = Dark Matter(Dark Energy)|url = http://ngm.nationalgeographic.com/2015/01/hidden-cosmos/ferris-text|accessdate = 2015-06-10|first = Timothy|last = Ferris}}</ref> Maítear go bhfuil dhá chineál fuinnimh dhorcha ann: an chomhréireacht chosmeolaíoch a líonann an spás go haonchineálach mar dhlús buan fuinnimh,<ref>{{cite web|url=https://www.ft.com/content/493de45a-8bef-11e0-854c-00144feab49a|teideal=Moon findings muddy the water|access-date=2016-11-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20161122153604/https://www.ft.com/content/493de45a-8bef-11e0-854c-00144feab49a|archive-date=2016-11-22|url-status=dead}}</ref><ref name="carroll">Carroll, Sean, 2001: http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2001-1/index.html, "The cosmological constant|journal=Living Reviews in Relativity," imleabhar 4, eagrán 1, lch 1, léite 2006-09-28: DOI 10.12942/lrr-2001-1|pmid=28179856|pmc=5256042|arxiv=astro-ph/0004075|bibcode=2001LRR.....4....1C</ref> agus réimsí scálacha ar nós saineisinte nó moduli, cainníochtaí dinimiciúla ar féidir lena ndlús fuinnimh athrú san am agus sa spás. Ó tá [[samhail Lambda-CDM|cosmeolaíocht na comhréireachta]] ag brath ar shamhail shimplí, creidtear<ref>Buchert, T; Carfora, M; Ellis, G F R; Kolb, E W; MacCallum, M A H; Ostrowski, J J; Räsänen, S; Roukema, B F; Andersson, L; Coley, A A; Wiltshire, D L: 2015-11-05, "Is there proof that backreaction of inhomogeneities is irrelevant in cosmology?": http://stacks.iop.org/0264-9381/32/i=21/a=215021?key=crossref.a87c19114f05a706324dc8391352fbd5, ''Classical and Quantum Gravity,'' imleabhar 32, eagrán 21, lgh 215021, DOI 10.1088/0264-9381/32/21/215021, ISSN 0264-9381</ref> go bhféadfaí fáil réidh le teoiric an fhuinnimh dhorcha dá dtabharfaí cuntas níos beaichte ar na struchtúir atá le fáil ar gach scála sa chruinne.<ref>Clarkson, Chris; Ellis, George; Larena, Julien; Umeh, Obinna (2011-11-01): "Does the growth of structure affect our dynamical models of the Universe? The averaging, backreaction, and fitting problems in cosmology": http://stacks.iop.org/0034-4885/74/i=11/a=112901?key=crossref.50224d44d3de1e7fc151ad98fad9c7cf, ''Reports on Progress in Physics,'' imleabhar 74, eagrán 11, lgh 112901: DOI 10.1088/0034-4885/74/11/112901, ISSN 0034-4885</ref> ===Damhna coimhthíoch=== Is éard is damhna coimhthíoc ann ná coincheap fhisic na gcáithníní, a bhféadfadh damhna dorcha agus fuinneamh dorcha a chuimsiú, ach a théann níos faide chun aon dhamhna hipitéiseach a sháraíonn ceann amháin nó níos mó d'airíonna aitheanta na ndamhnaí D’fhéadfadh go mbeadh airíonna hipitéiseacha cosúil le mais dhiúltach ag roinnt damhnaí den sórt sin. ==Forbairt stairiúil== ===Seandacht (c. 600 RC - c. 322 RC)=== San tSean-India, d’fhorbair na Búdaithe, na Hiondúigh agus na Jainí teoiric cháithníneach faoi dhamhnaí, ag cur i láthair mar fhíricíin go bhfuil gach damhna déanta as adaimh (''paramanu, pudgala'') agus go bhfuil siad féin atá ann ” go síoraí, doscriosta agus neamhiomlán” agus a chomhcheanglaíonn agus a dícheanglaíonn de réir dhlíthe bunúsacha nádúrtha áirithe chun ábhar níos casta a dhéanamh nó a athrú le himeacht ama. Cheangail siad a gcuid smaointe faoi anam, nó easpa anama, ina dteoiric ar dhamhna. Ba iad na forbróirí agus na cosantóirí ba láidre den teoiric seo ná an scoil Nyaya-Vaisheshika, le smaointe an fhealsaimh Kanada (c. 6ú haois RC) an ceann is mó a raibh tóir air. D’fhorbair na Búdaithe na smaointe seo freisin ag deireadh an 1ú mílaois RCR, smaointe a bhí cosúil le scoil na Vaishashika , ach ceann nár áiríodh aon anam ná coinsias. == Tagairtí == == Féach freisin == [[Catagóir:Damhna|*]] mws8soqbn6we0q3072pf0lu7reaepyk 0 2618 1086261 921202 2022-08-23T01:43:15Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|thumb|150px|Animalia - [[Bó|Bos primigenius taurus]]]] [[Íomhá:Zboże.jpg|thumb|150px|Planta - Triticum]] [[Íomhá:Morchella esculenta 08.jpg|thumb|150px|Fungi - Morchella esculenta]] [[Íomhá:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|thumb|150px|Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)]] Is í an '''bhitheolaíocht''' an brainse [[Eolaíocht|eolaíochta]] a dhéanann staidéar ar rudaí beo, ar nós na n-[[ainmhí|ainmhithe]] agus na [[planda|bplandaí]], lena n-áirítear struchtúr, feidhm, fás, [[éabhlóid]], dáileadh, agus tacsanomaíocht. Réimse ollmhór agus eicléicteach is ea an bhitheolaíochta nua-aimseartha, comhdhéanta de go leor brainsí agus fodhisciplíní. Mar sin féin, in ainneoin raon leathan na bitheolaíochta, tá coincheapa ginearálta agis i gcoiteann áirithe aici a rialaíonn gach staidéar agus taighde, agus a chomh dhlúthaíonn í isteach i réimsí aonaracha leanúnacha. Go ginearálta, aithníonn an bhitheolaíocht an chill mar an t-aonad bunúsach den saol, géinte mar aonad bunúsach na hoidhreachta, agus an éabhlóid mar an t-inneall a thiomáineann sintéis agus cruthú [[speiceas]] nua. Tuigtear freisin inniu go dtagann gach orgánach slán tré fhuinnimh a ídiú agus a athrú agus tríd a dtimpeallacht inmheánach a rialáil sa chaoi is go mbeadh sí cobhsaí agus beoga. Sainítear fodhisciplíní na bitheolaíochta tríd scála na n-orgánach a bhíonn faoi scrúdú, agus na modhanna a úsáidtear chun staidéar a dhéanamh orthu: scrúdaíonn an [[Bithcheimic|bhithcheimic]] an cheimic rudim uraiceacht ceimic na beatha; an bhitheolaíocht mhóilíneach na hidirghníomhaíochtaí casta idir móilíní bitheolaíochta; an luibheolaíocht bitheolaíocht na bplandaí; an bhitheolaíocht na gceall bun-bhloic tógála an bheathra uilig, an chill; Scrúdaíonn an [[Fiseolaíocht|fhiseolaíocht]] feidhmeanna fisiceacha agus ceimiceacha na bhfíochán, na n-orgán, agus córas orgánach ar n-orgánach; Scrúdaíonn an bhitheolaíocht éabhlóideach na próisis a tháirgtear éagsúlacht na beatha; agus scrúdaíonn an [[éiceolaíocht]] conas a n-idirghníomhaíonn orgánaigh ina dtimpeallacht. == Forbhreathnú == Ábhar taighde don bhitheolaíocht is ea é conas a bhíonn na horgánaigh bheo á n-iompar agus cad é an chosúlacht atá orthu, conas a thagann na [[Speiceas|speicis]] agus na hindibhidí ar an saol, agus cén cineál idirghníomhaíochtaí a bhíonn acu le chéile agus leis an g[[comhshaol]]. Roinntear na nithe beo ina dtrí phríomhghrúpa ar a dtugtar [[Fearann (bitheolaíocht)|fearainn]] ón mbliain 1990 i leith. Roimhe sin, bhí córas na [[Ríocht (bitheolaíocht)|ríochtaí]] in úsáid. Ar dtús, ba nós dhá ríocht a aithint, mar atá, [[Ríocht na nAinmhithe]] agus [[Ríocht na bPlandaí]]. Téann an t-aicmiú seo siar go laethanta [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], ceannródaí Sualannach na bitheolaíochta agus na tacsanomaíochta. Le forbairt na micreascóp, aithníodh beothaigh de chineálacha nua nach raibh so-aicmithe mar ainmhithe ná mar phlandaí agus sa bhliain 1866 mhol [[Ernst Haeckel]], bitheolaí Gearmánach, go dtabharfaí isteach an tríú ríocht - [[Prótaisteach|ríocht na bprótaisteach]] - mar chatagóir nua. Bhí an chuid ba mhó de na miocrorgánaigh aicmithe ina bprótaistigh, dar le Haeckel. Sa bhliain 1937, roinn Édouard Chatton na beothaigh ina dhá n-[[Impireacht (bitheolaíocht)|impireacht]], mar atá, impireacht na b[[prócarót]] agus impireacht na n-[[eocarót]]. Ba iad na prócaróit na nithe beaga beo nach raibh "carót", nó núicléas ceart, sa chill acu, ar nós na m[[baictéar]] agus na [[víreas]]. Sa bhliain 1956, d'aithin Herbert Copeland ceithre ríocht, mar atá, ríocht na bplandaí, ríocht na n-ainmhithe, ríocht ''[[Ríocht Monera|Monera]]'' agus ríocht na bprótaisteach. Dhearc Copeland ar na [[Fungas|fungais]] mar phrótaistigh, nuair ba dhóigh le Haeckel gur plandaí a bhí iontu. An chatagóir nua a tháinig in úsáid, is é sin, [[Monera]], b'ionann é agus na [[Baictéar|baictéir]] is na [[Archaea|hArchaea]]. Sa bhliain 1977, mhol Carl Woese córas nua [[Filigineacht|filigineachta]], inar scoilt sé ríocht na mbaictéar ina dhá leath, mar atá, na h[[Baictéar|eobaictéir]] agus na hArchaea. Ansin, bhí sé ríocht ann, mar atá, ríocht na n-ainmhithe, ríocht na bplandaí, ríocht na bhfungas, ríocht na bprótaisteach, ríocht na n-eobaictéar agus ríocht na n-aircéabaictéar. An t-aicmiú filigineachta atá in úsáid inniu, áfach, tá sé bunaithe ar fhearainn in áit na ríochtaí, agus ba é Carl Woese a chuir bun leis fosta. Is í an tuiscint atá ag na bitheolaithe inniu ná go bhfuil trí phríomhghrúpa, nó trí fhearann, de nithe beo ann, mar atá, na h[[Eocarót|eocaróit]], hArchaea, agus na baictéir. Is iad hArchaea na beothaigh ar a dtugtaí aircéabaictéir roimhe seo nuair a shíltí gur sórt baictéir a bhí iontu. Fearacht na mbaictéar níl a gcuid [[aigéad dí-ocsairibeanúicléasach]] (ADN) suite in aon núicléas ceart. Os a choinne sin, áfach, [[Trascríobh (bitheolaíocht)|trascríobhann]] siad a gcuid ARN ([[aigéad ribeanúicléasach]]) ar bhealach atá níos cosúla le próiseas tras-scríofa na n-eocarót. == Prionsabail eolaíochtúla na bitheolaíochta == Brainse den [[eolaíocht]] is ea an bhitheolaíocht a bhaineann úsáid as an [[modh eolaíochta]] le heolas a bhailiú agus bailíocht na heolaíochta a thástáil. Is éard atá i gceist leis an modh eolaíochta ná eolas a bhailiú i gcaoi go mbeidh sé intomhaiste, intuartha agus bunaithe ar an taithí (eolas eimpíreach), agus gur féidir tátail a bhaint as an eolas sin de réir phrionsabail na réasúnaíochta. === Uilíocht na bitheolaíochta === [[Íomhá:DNA-structure-and-bases.png|thumb|Scéimléaráid den [[Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach|ADN]] (an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach), bunábhar na ngéinte]] Cé go mbíonn na horgánaigh bheo an-éagsúil óna chéile ó thaobh na cuma is na cosúlachta de, tá saintréithe áirithe i bpáirt acu go léir. Is é sin, an bheatha go léir a bhfuil aithne againn uirthi mar bheatha, tá sí bunaithe ar an gcarbón agus ar chomhdhúile an charbóin. Na himoibrithe ceimiceacha a choinníonn an bheatha ag imeacht, is é sin, an [[Bithcheimic|bhithcheimic]], titeann siad amach idir móilíní a bhfuil slabhraí fada d'adaimh charbóin iontu. Is iad na móilíní sin na blocanna tógála as a bhfuil an t-orgánach beo déanta. Ar an dóigh chéanna, is é an t-[[uisce]] an bun[[tuaslagóir]] sna beothaigh go léir. Sin a bhfuil le rá faoin mbeatha ar an Domhan, ach is féidir an cheist a chur, an gcaithfidh gach sórt beatha—beatha eachtardhomhanda ar phláinéid eile—más ann di ar aon nós—bheith i dtuilleamaí an charbóin ar an dóigh chéanna. Le heolas géiniteach a choinneáil i dtaisce, baineann na horgánaigh bheo go léir úsáid as an dá mhóilín úd ADN agus ARN - an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach agus an t-aigéad ribeanúicléasach. Prionsabal uilíoch eile is ea go bhfuil na neacha beo go léir (cé is moite de na [[Víreas|víris]]) comhdhéanta de [[Cill (bitheolaíocht)|chealla]]. Is féidir cosúlachtaí móra a aithint idir na próisis fhorbartha a bhíonn ag na beothaigh éagsúla chomh maith. === Teoiric na héabhlóide === Is é is brí leis an [[éabhlóid]] i gcúrsaí na bitheolaíochta ná an dóigh ar tháinig na beothaigh ardfhorbartha chun cinn ó na neacha simplí a bhí ann rompu, agus go ndeachaigh an bheatha chun castachta agus chun éagsúlachta in imeacht na milliún bliain. Ba é [[Charles Robert Darwin]] (12 Feabhra 1809 — 19 Aibreán 1882) ba thúisce a chuir an tuiscint seo os comhair an tsaoil mhóir, nuair a d'fhoilsigh sé a leabhar cáiliúil ''On the Origin of Species by Means of Natural Selection'' ("An Dóigh a bhForbraíonn na Speicis tríd an Roghnú Nádúrtha"), sa bhliain 1859. Rinne an foilseachán seo athmhúnlú radacach ar na heolaíochtaí nádúrtha go léir, nó chuir sé an dearcadh dinimiciúil in áit na tuisceana stataí a bhí ag na daoine ar an mbeatha agus ar an saol go dtí sin. Is é sin, má chreid na heolaithe roimh lá Darwin go raibh an nádúr do-athraithe, is é an síor-athrú is bunchloch don tuiscint eolaíochtúil ar an nádúr agus ar an dúlra ina dhiaidh. Ba é Darwin an chéad duine a bhuanaigh an éabhlóid mar theoiric, ó bhí sé in ann fórsa a tiomána, is é sin, an roghnú nádúrtha, a mhíniú go sásúil, ach glactar leis go raibh an-lámh ag [[Alfred Russel Wallace]] i bhforbairt na teoirice chomh maith. Nuair a fuair na bitheolaithe nua-aimseartha amach faoin ngéineolaíocht, faoin [[ADN]] agus faoi mhacasamhlú an ADN, chuir siad míniú breise leis an scéal, mar atá, fánaíocht na ngéinte. === Éagsúlacht na Speiceas === Úsáideann bitheolaithe an lae inniu córas rangaithe a bhunaigh an bitheolaí Sualannach, Carolas Linnaeus (1707—1778). Rangaigh Linnaeus gach ainmhí agus plánda dá raibh ar eolas aige ina saghsanna, agus thug sé sainainm faoi leith ar gach saghas. Is í an ''Tacsanamaíocht'' an eolaíocht ina rangaítear rudaí beo. Rangaítear na horgánaigh bheo de réír na gcosúlachtaí/na ndifríochtaí a bhíonn acu/eatarthu. Go dtí le déanaí, bhí cúig phríomhrangú in úsáid (na Cúig Ríochtaí): [[Monera]] — [[Prótaisteach|Protista]] — [[Fungas|Fungi]] — [[Planda|Plantae]] — [[Ainmhí|Animalia]] Sa lá atá inniu ann, áfach, bíonn formhór na n-eolaithe den tuairim go bhfuil an rangú seo míchruinn agus as dáta. Rangaítear rudaí beo i dtrí Ríocht san tacsanamaíocht nua-aimseartha mar seo a leanas; [[Archaea]] (i gcéaduair mar Archaebacteria) — Baictéir (i gcéaduair mar Eubacteria) — [[Eocarót|Eukaryota]]. Grúpáiltear "Géinis" i "bhFine", "Finte" in "Ord" mar seo a leanas; [[Speiceas]], [[Géineas]], [[Fine]], [[Ord]], [[Rang (bitheolaíocht)|Rang]], [[Fíleam]] agus [[Ríocht (bitheolaíocht)|Ríocht]]. Rangaíodh daonnaithe uile an domhain in aon speiceas amháin, sé sin Homo sapiens. Tá 'Homo sapiens' rangnaithe mar seo; Ríocht-Ainmithe, Fileam-Chordata, Rang-Mammalia, Ord-Primates, Fine-Hominidae, Géineas-Homo, Speiceas-sapiens. [[Íomhá:Crann.png|800px]] === Leanúnachachas === Creidtear go bhfuil sinsearach uilechoiteann ag gach neach atá beo. === Hoimeastáis === Is é is brí le 'hoimeastáis' ná an cumas oiriúnaithe atá ag córais oscáilte, timpeallacht inmheánacha a rialú agus coinníollacha atá cobhsaí nó seasmhach a bhaint amach. === Idirghníomhachtaí === == Réimse == <!-- ===Struchtúr na Beatha=== ===Fiseolaíocht na n-organách=== ===Éagsúlacht agus Éabhlóid na n-organách=== ==== Rangúchán na Beatha ==== ===Idirghníomhachtaí na n-organách=== --> == Sanasaíocht == Tagann an focal "bitheolaíocht" ó na focail "beatha" agus "eolaíocht"—ina bhfuil "eolaíocht" an t-ábhar a bhaineann le heolaí (duine a phléann le heolas). Tá sé cosúil leis na focail i roinnt teangacha Eorpacha eile a thagann ó na focail [[Gréigis|Ghréigise]] "βιos" ''bios'' (rud beo) agus "λoγos", ''logos'' (cuntas réasúnta). == Stair == <!-- Interlanguage links --> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Bitheolaíocht| ]] h2lep0ly870ucfxu6ffkeo79bfqd74a 1086345 1086261 2022-08-23T02:13:59Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|thumb|150px|Animalia - [[Bó|Bos primigenius taurus]]]] [[Íomhá:Zboże.jpg|thumb|150px|Planta - Triticum]] [[Íomhá:Morchella esculenta 08.jpg|thumb|150px|Fungi - Morchella esculenta]] [[Íomhá:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|thumb|150px|Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)]] Is í an '''bhitheolaíocht''' an brainse [[Eolaíocht|eolaíochta]] a dhéanann staidéar ar rudaí beo, ar nós na n-[[ainmhí|ainmhithe]] agus na [[planda|bplandaí]], lena n-áirítear struchtúr, feidhm, fás, [[éabhlóid]], dáileadh, agus tacsanomaíocht. Réimse ollmhór agus eicléicteach is ea an bhitheolaíochta nua-aimseartha, comhdhéanta de go leor brainsí agus fodhisciplíní. Mar sin féin, in ainneoin raon leathan na bitheolaíochta, tá coincheapa ginearálta agis i gcoiteann áirithe aici a rialaíonn gach staidéar agus taighde, agus a chomh dhlúthaíonn í isteach i réimsí aonaracha leanúnacha. Go ginearálta, aithníonn an bhitheolaíocht an chill mar an t-aonad bunúsach den saol, géinte mar aonad bunúsach na hoidhreachta, agus an éabhlóid mar an t-inneall a thiomáineann sintéis agus cruthú [[speiceas]] nua. Tuigtear freisin inniu go dtagann gach orgánach slán tré fhuinnimh a ídiú agus a athrú agus tríd a dtimpeallacht inmheánach a rialáil sa chaoi is go mbeadh sí cobhsaí agus beoga. Sainítear fodhisciplíní na bitheolaíochta tríd scála na n-orgánach a bhíonn faoi scrúdú, agus na modhanna a úsáidtear chun staidéar a dhéanamh orthu: scrúdaíonn an [[Bithcheimic|bhithcheimic]] an cheimic rudim uraiceacht ceimic na beatha; an bhitheolaíocht mhóilíneach na hidirghníomhaíochtaí casta idir móilíní bitheolaíochta; an luibheolaíocht bitheolaíocht na bplandaí; an bhitheolaíocht na gceall bun-bhloic tógála an bheathra uilig, an chill; Scrúdaíonn an [[Fiseolaíocht|fhiseolaíocht]] feidhmeanna fisiceacha agus ceimiceacha na bhfíochán, na n-orgán, agus córas orgánach ar n-orgánach; Scrúdaíonn an bhitheolaíocht éabhlóideach na próisis a tháirgtear éagsúlacht na beatha; agus scrúdaíonn an [[éiceolaíocht]] conas a n-idirghníomhaíonn orgánaigh ina dtimpeallacht. == Forbhreathnú == Ábhar taighde don bhitheolaíocht is ea é conas a bhíonn na horgánaigh bheo á n-iompar agus cad é an chosúlacht atá orthu, conas a thagann na [[Speiceas|speicis]] agus na hindibhidí ar an saol, agus cén cineál idirghníomhaíochtaí a bhíonn acu le chéile agus leis an g[[comhshaol]]. Roinntear na nithe beo ina dtrí phríomhghrúpa ar a dtugtar [[Fearann (bitheolaíocht)|fearainn]] ón mbliain 1990 i leith. Roimhe sin, bhí córas na [[Ríocht (bitheolaíocht)|ríochtaí]] in úsáid. Ar dtús, ba nós dhá ríocht a aithint, mar atá, [[Ríocht na nAinmhithe]] agus [[Ríocht na bPlandaí]]. Téann an t-aicmiú seo siar go laethanta [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], ceannródaí Sualannach na bitheolaíochta agus na tacsanomaíochta. Le forbairt na micreascóp, aithníodh beothaigh de chineálacha nua nach raibh so-aicmithe mar ainmhithe ná mar phlandaí agus sa bhliain 1866 mhol [[Ernst Haeckel]], bitheolaí Gearmánach, go dtabharfaí isteach an tríú ríocht - [[Prótaisteach|ríocht na bprótaisteach]] - mar chatagóir nua. Bhí an chuid ba mhó de na miocrorgánaigh aicmithe ina bprótaistigh, dar le Haeckel. Sa bhliain 1937, roinn Édouard Chatton na beothaigh ina dhá n-[[Impireacht (bitheolaíocht)|impireacht]], mar atá, impireacht na b[[prócarót]] agus impireacht na n-[[eocarót]]. Ba iad na prócaróit na nithe beaga beo nach raibh "carót", nó núicléas ceart, sa chill acu, ar nós na m[[baictéar]] agus na [[víreas]]. Sa bhliain 1956, d'aithin Herbert Copeland ceithre ríocht, mar atá, ríocht na bplandaí, ríocht na n-ainmhithe, ríocht ''[[Ríocht Monera|Monera]]'' agus ríocht na bprótaisteach. Dhearc Copeland ar na [[Fungas|fungais]] mar phrótaistigh, nuair ba dhóigh le Haeckel gur plandaí a bhí iontu. An chatagóir nua a tháinig in úsáid, is é sin, [[Monera]], b'ionann é agus na [[Baictéar|baictéir]] is na [[Archaea|hArchaea]]. Sa bhliain 1977, mhol Carl Woese córas nua [[Filigineacht|filigineachta]], inar scoilt sé ríocht na mbaictéar ina dhá leath, mar atá, na h[[Baictéar|eobaictéir]] agus na hArchaea. Ansin, bhí sé ríocht ann, mar atá, ríocht na n-ainmhithe, ríocht na bplandaí, ríocht na bhfungas, ríocht na bprótaisteach, ríocht na n-eobaictéar agus ríocht na n-aircéabaictéar. An t-aicmiú filigineachta atá in úsáid inniu, áfach, tá sé bunaithe ar fhearainn in áit na ríochtaí, agus ba é Carl Woese a chuir bun leis fosta. Is í an tuiscint atá ag na bitheolaithe inniu ná go bhfuil trí phríomhghrúpa, nó trí fhearann, de nithe beo ann, mar atá, na h[[Eocarót|eocaróit]], hArchaea, agus na baictéir. Is iad hArchaea na beothaigh ar a dtugtaí aircéabaictéir roimhe seo nuair a shíltí gur sórt baictéir a bhí iontu. Fearacht na mbaictéar níl a gcuid [[aigéad dí-ocsairibeanúicléasach]] (ADN) suite in aon núicléas ceart. Os a choinne sin, áfach, [[Trascríobh (bitheolaíocht)|trascríobhann]] siad a gcuid ARN ([[aigéad ribeanúicléasach]]) ar bhealach atá níos cosúla le próiseas tras-scríofa na n-eocarót. == Prionsabail eolaíochtúla na bitheolaíochta == Brainse den [[eolaíocht]] is ea an bhitheolaíocht a bhaineann úsáid as an [[modh eolaíochta]] le heolas a bhailiú agus bailíocht na heolaíochta a thástáil. Is éard atá i gceist leis an modh eolaíochta ná eolas a bhailiú i gcaoi go mbeidh sé intomhaiste, intuartha agus bunaithe ar an taithí (eolas eimpíreach), agus gur féidir tátail a bhaint as an eolas sin de réir phrionsabail na réasúnaíochta. === Uilíocht na bitheolaíochta === [[Íomhá:DNA-structure-and-bases.png|thumb|Scéimléaráid den [[Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach|ADN]] (an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach), bunábhar na ngéinte]] Cé go mbíonn na horgánaigh bheo an-éagsúil óna chéile ó thaobh na cuma is na cosúlachta de, tá saintréithe áirithe i bpáirt acu go léir. Is é sin, an bheatha go léir a bhfuil aithne againn uirthi mar bheatha, tá sí bunaithe ar an gcarbón agus ar chomhdhúile an charbóin. Na himoibrithe ceimiceacha a choinníonn an bheatha ag imeacht, is é sin, an [[Bithcheimic|bhithcheimic]], titeann siad amach idir móilíní a bhfuil slabhraí fada d'adaimh charbóin iontu. Is iad na móilíní sin na blocanna tógála as a bhfuil an t-orgánach beo déanta. Ar an dóigh chéanna, is é an t-[[uisce]] an bun[[tuaslagóir]] sna beothaigh go léir. Sin a bhfuil le rá faoin mbeatha ar an Domhan, ach is féidir an cheist a chur, an gcaithfidh gach sórt beatha—beatha eachtardhomhanda ar phláinéid eile—más ann di ar aon nós—bheith i dtuilleamaí an charbóin ar an dóigh chéanna. Le heolas géiniteach a choinneáil i dtaisce, baineann na horgánaigh bheo go léir úsáid as an dá mhóilín úd ADN agus ARN - an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach agus an t-aigéad ribeanúicléasach. Prionsabal uilíoch eile is ea go bhfuil na neacha beo go léir (cé is moite de na [[Víreas|víris]]) comhdhéanta de [[Cill (bitheolaíocht)|chealla]]. Is féidir cosúlachtaí móra a aithint idir na próisis fhorbartha a bhíonn ag na beothaigh éagsúla chomh maith. === Teoiric na héabhlóide === Is é is brí leis an [[éabhlóid]] i gcúrsaí na bitheolaíochta ná an dóigh ar tháinig na beothaigh ardfhorbartha chun cinn ó na neacha simplí a bhí ann rompu, agus go ndeachaigh an bheatha chun castachta agus chun éagsúlachta in imeacht na milliún bliain. Ba é [[Charles Robert Darwin]] (12 Feabhra 1809 — 19 Aibreán 1882) ba thúisce a chuir an tuiscint seo os comhair an tsaoil mhóir, nuair a d'fhoilsigh sé a leabhar cáiliúil ''On the Origin of Species by Means of Natural Selection'' ("An Dóigh a bhForbraíonn na Speicis tríd an Roghnú Nádúrtha"), sa bhliain 1859. Rinne an foilseachán seo athmhúnlú radacach ar na heolaíochtaí nádúrtha go léir, nó chuir sé an dearcadh dinimiciúil in áit na tuisceana stataí a bhí ag na daoine ar an mbeatha agus ar an saol go dtí sin. Is é sin, má chreid na heolaithe roimh lá Darwin go raibh an nádúr do-athraithe, is é an síor-athrú is bunchloch don tuiscint eolaíochtúil ar an nádúr agus ar an dúlra ina dhiaidh. Ba é Darwin an chéad duine a bhuanaigh an éabhlóid mar theoiric, ó bhí sé in ann fórsa a tiomána, is é sin, an roghnú nádúrtha, a mhíniú go sásúil, ach glactar leis go raibh an-lámh ag [[Alfred Russel Wallace]] i bhforbairt na teoirice chomh maith. Nuair a fuair na bitheolaithe nua-aimseartha amach faoin ngéineolaíocht, faoin [[ADN]] agus faoi mhacasamhlú an ADN, chuir siad míniú breise leis an scéal, mar atá, fánaíocht na ngéinte. === Éagsúlacht na Speiceas === Úsáideann bitheolaithe an lae inniu córas rangaithe a bhunaigh an bitheolaí Sualannach, Carolas Linnaeus (1707—1778). Rangaigh Linnaeus gach ainmhí agus plánda dá raibh ar eolas aige ina saghsanna, agus thug sé sainainm faoi leith ar gach saghas. Is í an ''Tacsanamaíocht'' an eolaíocht ina rangaítear rudaí beo. Rangaítear na horgánaigh bheo de réir na gcosúlachtaí/na ndifríochtaí a bhíonn acu/eatarthu. Go dtí le déanaí, bhí cúig phríomhrangú in úsáid (na Cúig Ríochtaí): [[Monera]] — [[Prótaisteach|Protista]] — [[Fungas|Fungi]] — [[Planda|Plantae]] — [[Ainmhí|Animalia]] Sa lá atá inniu ann, áfach, bíonn formhór na n-eolaithe den tuairim go bhfuil an rangú seo míchruinn agus as dáta. Rangaítear rudaí beo i dtrí Ríocht san tacsanamaíocht nua-aimseartha mar seo a leanas; [[Archaea]] (i gcéaduair mar Archaebacteria) — Baictéir (i gcéaduair mar Eubacteria) — [[Eocarót|Eukaryota]]. Grúpáiltear "Géinis" i "bhFine", "Finte" in "Ord" mar seo a leanas; [[Speiceas]], [[Géineas]], [[Fine]], [[Ord]], [[Rang (bitheolaíocht)|Rang]], [[Fíleam]] agus [[Ríocht (bitheolaíocht)|Ríocht]]. Rangaíodh daonnaithe uile an domhain in aon speiceas amháin, sé sin Homo sapiens. Tá 'Homo sapiens' rangnaithe mar seo; Ríocht-Ainmithe, Fileam-Chordata, Rang-Mammalia, Ord-Primates, Fine-Hominidae, Géineas-Homo, Speiceas-sapiens. [[Íomhá:Crann.png|800px]] === Leanúnachachas === Creidtear go bhfuil sinsearach uilechoiteann ag gach neach atá beo. === Hoimeastáis === Is é is brí le 'hoimeastáis' ná an cumas oiriúnaithe atá ag córais oscáilte, timpeallacht inmheánacha a rialú agus coinníollacha atá cobhsaí nó seasmhach a bhaint amach. === Idirghníomhachtaí === == Réimse == <!-- ===Struchtúr na Beatha=== ===Fiseolaíocht na n-organách=== ===Éagsúlacht agus Éabhlóid na n-organách=== ==== Rangúchán na Beatha ==== ===Idirghníomhachtaí na n-organách=== --> == Sanasaíocht == Tagann an focal "bitheolaíocht" ó na focail "beatha" agus "eolaíocht"—ina bhfuil "eolaíocht" an t-ábhar a bhaineann le heolaí (duine a phléann le heolas). Tá sé cosúil leis na focail i roinnt teangacha Eorpacha eile a thagann ó na focail [[Gréigis|Ghréigise]] "βιos" ''bios'' (rud beo) agus "λoγos", ''logos'' (cuntas réasúnta). == Stair == <!-- Interlanguage links --> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Bitheolaíocht| ]] rhnb9akcvpx74rl7tqjjxe6mrws1l3w 0 2619 1085983 1058573 2022-08-22T16:31:16Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is eagraíocht idirnáisiúnta, [[Polaitíocht|pholaitiúil]] agus [[eacnamaíocht]]<nowiki/>a é '''an tAontas Eorpach''' ('''AE'''). Tá seacht d[[tír]] is fiche ann agus iad ar fad lonnaithe i mór-roinn na [[an Eoraip|hEorpa]]. Tá [[daonra]] de thuairim is 447 milliún aige. Is é ''Aontaithe san éagsúlacht'' a mhana. Is é an [[euro]] (€) [[Airgead (eacnamaíocht)|an t-airgeadra]] i bhformhór na dtíortha san Aontas Eorpach. Déantar [[9 Bealtaine]] a cheiliúradh ar fud an Aontais mar Lá na hEorpa. Bunaíodh an tAontas Eorpach sa bhliain 1993 nuair a síníodh [[Conradh Maastricht]]. Ina dhiaidh sin, ba mhinic a n-úsáideadh an frása "an tAontas Eorpach" agus tagairt á dhéanamh don Aontas Eorpach agus don Chomhphobal Eorpach in éineacht. Is le Conradh Maastricht a athraíodh ainm an Chomhphobail ó [[Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa|Chomhphobal Eacnamaíochta na hEorpa]] go dtí an Comhphobal Eorpach. Tháinig deireadh leis an idirdhealú seo nuair a tháinig [[Conradh Liospóin]] i bhfeidhm sa bhliain 2009. == Ballstáit == [[File:Further European Union Enlargement.svg|350px|mion| {{legend|#3f48cc|Ballstáit}} <!---{{legend|#00a2e8|Ag teacht isteach: Níl aon rud ag an am sin}}---> {{legend|#86fdf1|Iarrthóirí}} {{legend|#b5e61d|Iarratasóirí}} {{legend|#fff200|Iarrthóirí ionchasacha}}]] Tá 27 dtír neamhspleácha ceannasacha san Aontas Eorpach agus tugtar “Ballstáit” orthu. Is iad na tíortha seo a leanas Ballstáit an Aontais Eorpaigh: [[an Bheilg]], [[an Bhulgáir]], [[an Chipir]], [[an Chróit]], [[an Danmhairg]], [[an Eastóin]], [[Éire]], [[an Fhionlainn]], [[an Fhrainc]], [[an Ghearmáin]], [[an Ghréig]], [[an Iodáil]], [[an Ísiltír]], [[an Laitvia]], [[an Liotuáin]], [[Lucsamburg]], [[Málta]], [[an Pholainn]], [[an Phortaingéil]], [[an Ostair]], [[an Rómáin]], [[Poblacht na Seice]], [[an tSlóvaic]], [[an Spáinn]], [[an tSlóivéin]], [[an tSualainn]] agus [[an Ungáir]]. [[Íomhá:EC-EU-enlargement_animation.gif|mion|250px|CE/AE 1957-2013]] Glacadh leis an Ríocht Aontaithe mar bhallstát ó 1973 go dtí Eanáir na bliana 2020 nuair a dh'fhágadar an tAontas. Tá cúig thír ann atá ina n-iarrthóirí oifigiúla – sin iad [[an Íoslainn]], [[an Mhacadóin Thuaidh]], [[Montainéagró]], [[an tSeirbia]] agus [[an Tuirc]]. Thug [[an Albáin]] a iarratas don AE i Mí Aibreáin 2009, agus glactar leis [[an Bhoisnia-Heirseagaivéin]] go hoifigiúil mar iarrthóirí ionchasacha. Tá [[an Chosaiv]] luaite ag an [[An Coimisiún Eorpach|gCoimisiún Eorpach]] mar iarrthóir ionchasach ach ní luann sé mar thír neamhspleách í mar ní thugann gach Ballstát aitheantas di mar thír neamhspleách atá scartha ón tSeirbia. Caithfear coinníollacha áirithe a chomhlíonadh sula bhféadfaidh tír nua dul isteach san AE. Shocraigh an Chomhairle Eorpach na coinníollacha seo i 1993 agus tugtar "Critéir Chóbanhávan" orthu. Is iad na coinníollacha ná: [[Íomhá:Enlargement of the European Union 77.gif|mion|Méadú an AE]] * Go gcaithfidh forais pholaitíochta sheasmhacha a bheith ag an tír lena ráthaítear an smacht reachta, cearta an duine agus urraim agus cosaint do mhionlaigh; * Go gcaithfidh eacnamaíocht fheidhmeach an mhargaidh a bheith ag an tír agus an cumas déileáil le brú iomaíochta agus fórsaí margaidh laistigh den AE; * Go gcaithfidh go mbeidh sé de chumas ag an tír oibleagáidí na Ballraíochta a ghlacadh chucu féin, lena n-áirítear a bheith ag cloí le haidhmeanna an aontais pholaitíochta, eacnamaíochta agus airgeadaíochta. * Go gcaithfidh go mbeidh an AE féin in ann an tír nua a chomhshamhlú isteach san AE agus, ag an am céanna, an spreagadh a choinneáil ar son an Eoraip a lánpháirtiú. Ní shonraíonn an creat atá anois ann conas is féidir le tír imeacht as an AE (cé gur fhág [[an Ghraonlainn]] críoch na Danmhairge i 1985) ach tá nós imeachta foirmiúil ina leith sin i [[Conradh Liospóin|gConradh Liospóin]]. Cé nach bhfuil [[an Íoslainn]], [[Lichtinstéin]], [[an Iorua]] agus [[an Eilvéis]] ina mBallstáit san AE, tá caidreamh comhlachais acu leis an AE: is páirt den mhargadh aonair iad an Íoslainn, Lichtinstéin agus an Iorua mar tá siad i Limistéar Eacnamaíochta na hEorpa agus tá naisc den chineál céanna ag an Eilvéis trí chonradh déthaobhach. Maidir leis na micreastáit Eorpacha, úsáideann [[Andóra]], [[Monacó]], [[San Mairíne]] agus [[Cathair na Vatacáine]] an euro. [[Breatimeacht|Dh'fhág]] an Ríocht Aontaithe an tAontas Eorpach ar an aonú lá is tríocha d'Eanáir 2020, mar thoradh ar an reifreann a tharla i Meitheamh 2016 inar vótáil tromlach beag ar son an tAontas a fhágáil. San am i láthair glactar leis go mbeidh idirthréimhse ann idir Feabhra 2020 agus deireadh mhí na Nollag 2020, agus le linn an ama seo beidh idirbheartaíocht ar bun idir ionadaithe an dá thaoibh le go n-aontófar comhaontú trádála ionas gur féidir le comhlachtaí leanstan ar aghaidh lena gcuid ghnó as seo amach (trasna na teorann idir Éirinn agus Tuaisceart Éireann) mar a ghní siad faoi láthair. === Tíreolaíocht === Ní hionann críoch an AE agus críoch na hEorpa, mar tá cuid den mhór-roinn nach bhfuil san AE, mar shampla an Íoslainn, an Ríocht Aontaithe, an Eilvéis, an Iorua agus an [[An Rúis|Rúis]] Eorpach. Níl gach páirt de na Ballstáit san AE cé gur cuid de mhór-roinn na hEorpa iad (mar shampla [[Oileáin Fharó]] ar le Ríocht na Danmhairge iad ach nach cuid den AE iad). Cé go bhfuil roinnt críoch ann nach bhfuil i limistéar geografach na hEorpa ach a bhfuil socruithe comhlachais eatarthu agus na Ballstáit, níl siad san AE féin (mar shampla [[an Ghraonlainn]], Aruba agus Aintillí na hÍsiltíre). Tá roinnt críoch thar lear ar cuid den AE iad cé nach bhfuil siad i limistéar geografach na hEorpa – mar atá [[na hAsóir]], [[na hOileáin Chanáracha]], [[Ceuta]], [[Guáin na Fraince]], Guadeloupe, [[Maidéara]], [[Martinique]], [[Melilla]] agus [[La Réunion]]. Is 4,422,773 ciliméadar cearnach achar an Aontais Eorpaigh. Níl ach sé thír ar domhan níos mó ná críoch iomlán an AE. Is é Mount Blanc sna [[na hAlpa|hAlpa]] an bhinn is airde san Aontas agus tá sé 4,807 méadar os cionn leibhéal na farraige. Tá 69,342 ciliméadar de chósta ag an AE. Is ag an Aontas atá an dara cósta is faide ar domhan (is é cósta Cheanada an ceann is faide). Roinntear teorainn an Aontais le 21 thír eile nach Ballstáit den Aontas iad. Tá 13,454 ciliméadar de theorainn ann – an cúigiú teorainn is faide ar domhan. Agus críocha thar lear na mBallstát á gcur san áireamh, tá beagnach gach cineál aeráide san AE. Mar sin, ní féidir 'gnáthaeráid' a lua leis an AE ina iomláine. Go deimhin, tá cónaí ar fhormhór an daonra i limistéir ina bhfuil aeráid mheánmhuirí (Deisceart na hEorpa), aeráid mheasartha aigéanach (Iarthar na hEorpa) nó aeráid ilchríochach teo-shamhraidh (Oirthear na hEorpa). [[Íomhá:Parlement européen - Hémicycle (1).jpg|alt=|clé|mion|288x288px|Seomra [[Parlaimint na hEorpa|Pharlaimint na hEorpa]], [[Strasbourg]]]] === Cearta Bunúsacha === Níl catalóg de chearta bunúsacha ag an AE i láthair na huaire. Ach tugann Cúirt Bhreithiúnais na gComhphobal Eorpach breithiúnais faoi chearta bunúsacha a thagann as na traidisiúin bhunreachtúla atá i gcoiteann ag na Ballstáit agus is féidir léi reachtaíocht an AE a chur ó bhailíocht mura ngéilleann sí do na cearta bunúsacha sin. Cé gur féidir a rá go bhfuil cód neamhscríofa de chearta bunúsacha ag an AE, rinneadh iarracht ó am go chéile catalóg scríofa a bhunú. I 2000, d’ullmhaigh an AE an Chairt um Chearta Bunúsacha. Cé gur coinníoll ballraíochta den AE é daingniú an [[Coinbhinsiún Eorpach um Chearta an Duine|Choinbhinsiúin Eorpaigh um Chearta an Duine]], níl an AE faoi chumhdach an choinbhinsiúin fós. Sa bhliain 2020, tá idirbheartaíocht ar siúl idir an dá thaobh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.coe.int/en/web/human-rights-intergovernmental-cooperation/accession-of-the-european-union-to-the-european-convention-on-human-rights|teideal=EU accession to the ECHR|language=en-GB|work=Human RightsIntergovernmental Cooperation|dátarochtana=2020-11-04}}</ref> Níor stop sé sin, an Chúirt Bhreithiúnais ó aitheantas a thabhairt do na prionsabail atá i bpáirt ag na Ballstáit uile (i.e. an Coinbhinsiún um Chearta an Duine), agus is dealraitheach go mbíonn aird ag gCúirt Bhreithiúnais agus an gCúirt Eorpach um Chearta an Duine ar rialuithe a chéile chun a áirithiú nach bhíonn a gcásdlí ar neamhréir lena chéile. [[Íomhá:Aontas Eorpach tiortha oileain 256.png|mion|433x433px]] == Rialachas == Tá ról ag an AE i mbeartas eachtrach agus mar sin seasann sé dá Bhallstáit san Eagraíocht Dhomhanda Trádála, ag chomhdhálacha [[G8]] agus sna [[Náisiúin Aontaithe]]. Tá 22 thír den AE ina mbaill d’[[Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh|ECAT]]. Tá ról aige, chomh maith, sa réimse ceartais agus gnóthaí baile ina n-áirítear díothú rialaithe pas idir roinnt Ballstát faoi Chomhaontú Schengen. Oibríonn an AE trí chóras croschineáil – sin meascán idir-rialtais agus fornáisiúnachais. I roinnt réimsí, braitheann an tAontas ar chomhaontú idir na Ballstáit. Ach tá eagrais fornáisiúnacha ann chomh maith agus is féidir leo cinntí a dhéanamh gan aontoilíocht idir gach rialtas náisiúnta. Tá Coimisiúin na hEorpa, [[Parlaimint na hEorpa]], Comhairle an Aontais Eorpaigh, An Chomhairle Eorpach, Cúirt Bhreithiúnais an Aontais Eorpaigh (Cúirt Bhreithiúnais na gComhphobal Eorpach go dtí 30/11/2009) agus an Banc Ceannais Eorpach ar na hinstitiúidí is tábhachtaí san AE. Toghtar an Parlaimint gach cúig bliana agus is iad saoránaigh an AE a vótálann. === Limistéar freagrachta === Deirtear go minic go bhfuil 3 limistéar freagrachta ar an AE, nó "colúin" mar a dtugtar orthu. Is iad beartais bhunaidh an Chomhpobail Eorpaigh atá sa chéad cholún agus is é an Comhbheartas Eachtrach agus Slándála atá sa dara colún. Ar dtús, ba ceartas agus gnóthaí baile a bhí sa tríú colún ach is comhar póilíneachta agus breithiúnach in ábhair choiriúla a dtugtar anois air, de bharr athruithe ar tugadh isteach le Conarthaí [[Amstardam]] agus [[Nice]]. D’fhéadfaí cur síos ar an dara agus an tríú colún mar cholúin idir-rialtasacha mar nach bhfuil ról mór ag an gCoimisiún, ag Parlaimint na hEorpa,ná ag an gCúirt Bhreithiúnais - ar institiúidí fhornáisiúnta iad - iontu. Sna colúin sin, tá ról ceannaireachta ag Comhairle an Aontais Eorpaigh (nó Comhairle na nAirí, mar a dtugtaí uirthi) agus ag an gComhairle Eorpach (na ceannairí Stáit agus Rialtais), agus is institiúidí idir-rialtasacha iad sin. Déantar an chuid is mó de ghníomhachtaí an AE faoin gcéad cholún – colún an Chomhphobail. Tá an tionchar is mó ag na hinstitiúidí fornáisiúnta sa cholún sin agus déileálann an colún lena lán cúrsaí eacnamaíochta. Tá gníomhaíochtaí an AE rialaithe trí roinnt institiúidí agus comhlachtaí. Comhlíonann siad na cúraimí agus na beartais atá sainithe sna conarthaí. Faigheann an AE a cheannasaíocht pholaitiúil ón gComhairle Eorpach, na ceannairí Stáit nó Rialtais i dteannta le hUachtarán an Choimisiúin. (Is é nó í an ceannaire Rialtais a dhéanann ionadaíocht ar an mBallstát de ghnáth, ach i réimsí áirithe (agus i gcás cúpla Ballstát) tugtar an t-údarás sin don cheannaire Stáit.) Tá cúnamh le fáil ag gach ionadaí Ballstáit ó Aire Gnóthaí Eachtracha a thíre féin. Úsáideann an Chomhairle a ról ceannaireachta chun conspóidí idir na Ballstáit agus na hinstitiúidí, mar aon le géarchéim agus easaontais pholaitiúla faoi cheisteanna agus faoi bheartais chonspóideacha a réiteach. Is é Charles Michel Uachtarán an Comhairle Eorpach faoi láthair. Bíonn cruinniú ag an gComhairle Eorpach ceithre huaire sa bhliain ag Comhdhálacha Eorpacha, mar a thugtar orthu. Is uachtaránach ar bhonn uainíochta a bhíonn ar an Comhairle an Aontais Eorpaigh– bíonn gach Ballstát, ina sheal féin, ina uachtarán ag an gComhairle ar feadh sé mhí agus le linn an ama sin eagraíonn siad cruinnithe an Chomhairle an Aontais Eorpaigh (Comhairle na nAirí). Is iondúil go dtapaíonn an Ballstát a bhíonn i gceann na huachtaránachta a dheis chun clár oibre áirithe a stiúradh – mar shampla leasú eacnamaíochta, athchóiriú an AE nó méadú agus lánpháirtiú Eorpach a chur chun cinn. Ní hionann an Chomhairle Eorpach agus [[Comhairle na hEorpa]], eagraíocht idirnáisiúnta atá neamhspleách ar an AE. Ach is comhalta de Chomhairle na hEorpa Ballstáit uile an Aontais Eorpaigh. Dá réir sin, tá coinbhinsiúin srl. Chomhairle na hEorpa ina gceangal go hindíreach ar an Aontas Eorpach. === Institiúidí === Is é an Coimisiún Eorpach feidhmeannas an AE agus tá sé freagrach as reachtaíocht a thionscnamh agus gnóthaí an AE a reáchtáil ó lá go lá. Tá sé ceaptha go ngníomhódh an Coimisiún ar son leasa an AE ina iomláine, murab ionann agus an Chomhairle Eorpach nó Comhairle an Aontais Eorpaigh, a bhfuil an claonadh iontu a bheith dílis dá leas náisiúnta féin. Deirtear gurb é an coimisiúin is údar spreagtha do lánpháirtiú na hEorpa. Faoi láthair, tá 27 gcoimisinéir (duine as gach Ballstát) sa Choimisiún agus tá a réimse freagrachta beartais féin ag gach duine díobh. ==== [[An Coimisiún Eorpach]] ==== I ndiaidh na Toghcháin Eorpacha (gach cúig bliana), ainmíonn na Ballstáit, agus toradh na toghcháin ar eolais acu, Uachtrán nua don Choimisiún Eorpaigh. Faomhann an Parlaimint ainmní na mBallstáit le tromlach simplí (50%+1). Mura fhaigheann an ainmní na vótaí atá de dhith ón bParlaimint, caithfeadh na Ballstáit ainmní nua a ainmniú (tríd an Comhairle Eorpach agus le tromlach cáilithe). Nuair atá Uachtarán nua an Choimisiún tofa, glacann na mBallstáit agus an Uachtarán tofa, le chéile, liosta de iarrthóir Coimisinéirí. Bíonn de chúram ar Pharlaimint na hEorpa an 'coláiste' de Choimisinéirí, Uachtarán an Choimisiún tofa, agus an Ard-ionadaí do Gnóthaí Eachtracha a fhormheas. Is é an tromlach simplí (50%+1) an tairseach don formheas seo. Faoi dheireadh, is é an Comhairle Eorpach a socraíonn an gCoimisiún go foirmiúl le tromlach cáilithe. Is í Ursula von der Leyen Uachtarán an Choimisiún ó 2019. '''[[An Chomhairle Eorpach]]''' Is í an Chomhairle Eorpach an institiúid de chuid an Aontais Eorpaigh a shainíonn treoir ghinearálta pholaitiúil agus tosaíochtaí ginearálta an Aontais. Tá an Chomhairle Eorpach comhdhéanta de '''cheannairí stáit nó rialtais na mBallstát''' mar aon lena hUachtarán agus Uachtarán an Choimisiúin. Is é [[Charles Michel]] Uachtarán na Comhairle Eorpaí ón 1 Nollaig 2019 i leith. [[Príomh-Aire]] na [[An Bheilg|Beilge]] ab ea é ar feadh 5 bliana roimhe sin. ==== [[Comhairle an Aontais Eorpaigh]] ==== Is í Comhairle an Aontais Eorpaigh údarás reachtach an AE (a ngníomhaíonn an Pharlaimint i gcomhpháirt léi i réimsí áirithe). Déantar ionadaíocht ar gach Ballstát ar an gComhairle, tríd an Aire atá freagrach as an ábhar atá á phlé a bheith i láthair. (Tarlaíonn sé amanna go mbíonn feidhmeannaigh státseirbhíse i láthair thar ceann na nAirí.) Mar shampla, tá an Chomhairle Talmhaíochta comhdhéanta de na hAirí Talmhaíochta agus mar sin de. Cé go gcruinníonn an Chomhairle i gcomhdhéanaimh dhifriúla, meastar gur aon institiúid amháin í. Dá bharr sin, feidhmíonn an Chomhairle na feidhmeanna cur chun feidhme maidir leis an gComhbheartas Eachtrach agus Slándála. Is ag an Phortaingéil atá an Uachtaránacht faoi láthair. Tosóidh Uachtaránach na tSlóivéine are 1 Iúil 2021. ==== [[Parlaimint na hEorpa]] ==== [[Íomhá:Political System of the European Union.svg|mion|399x399px]] Is í Parlaimint na hEorpa tionól díreach-tofa an AE. Is é a ról ná an Coimisiún Eorpach a fhormheas nó a scoireadh, in éindí le Comhairle an Aontais Eorpaigh, agus reachtaíocht curtha roimpi ag an gCoimisiún a phlé agus a vótáil. Toghann saoránaigh an AE na 705 Feisire de Pharlaimint na hEorpa (FPE) go díreach gach 5 bliana. Cé go dtoghtar na FPE ar bhonn náisiúnta, suíonn siad de réir grúpaí pholaitiúla seachas de réir a náisiúntachta. Tá líon seasta feisirí ag gach tír. Ar thogra ón gCoimisiún, ritheann an Pharlaimint agus an Chomhairle (Comhairle an Aontais Eorpaigh) reachtaíocht go comhpháirteach i limistéir áirithe – tugtar an chomhchinnteoireacht air seo. Ó tháinig Conradh Liospóin i bhfeidhm, tá réimse na comhchinnteoireachta seo leathnaithe go dtína lán réimsí eile. Go deimhin, is í an chomhchinnteoireacht a bheidh mar an 'gnáthnós reachtaíochta'. Tá de chumhacht ag an bParlaimint chomh maith an Coimisiún a cháineadh as míghníomh agus féadfaidh sí diúltú glacadh le buiséad an AE. Is é Uachtarán Pharlaimint na hEorpa a ghníomhaíonn mar Cheann Comhairle sa Pharlaimint agus déanann sí nó sé ionadaíocht ar an bParlaimint sa tsaol mór. Toghann na FPEanna an t-uachtarán agus na leasuachtaráin gach dhá bhliain go leith. Is é David Sassoli, [[An Iodáil|Iodálach]], Uachtarán an Pharlaimint ó 2019. [[Íomhá:Supranational European Bodies.svg|clé|mion|355x355px]] ==== [[Comhairle an Aontais Eorpaigh]] ==== Is í Comhairle an Aontais Eorpaigh údarás reachtach an AE (a ngníomhaíonn an Pharlaimint i gcomhpháirt léi i réimsí áirithe). Déantar ionadaíocht ar gach Ballstát ar an gComhairle, tríd an Aire atá freagrach as an ábhar atá á phlé a bheith i láthair. (Tarlaíonn sé amanna go mbíonn feidhmeannaigh státseirbhíse i láthair thar ceann na nAirí.) Mar shampla, tá an Chomhairle Talmhaíochta comhdhéanta de na hAirí Talmhaíochta agus mar sin de. Cé go gcruinníonn an Chomhairle i gcomhdhéanaimh dhifriúla, meastar gur aon institiúid amháin í. Dá bharr sin, feidhmíonn an Chomhairle na feidhmeanna cur chun feidhme maidir leis an gComhbheartas Eachtrach agus Slándála. Is ag an Phortaingéil atá an Uachtaránacht faoi láthair. Tosóidh Uachtaránach na tSlóivéine are 1 Iúil 2021. ==== [[Cúirt Bhreithiúnais an Aontais Eorpaigh]] ==== Tugann an Chúirt rialuithe uaithi ar na cásanna a thagann os a comhair. Is iad seo a leanas na cineálacha cásanna is coitianta: ''An dlí a léirmhíniú (réamhrialuithe)'' – tá sé de cheanglas ar chúirteanna náisiúnta na mBallstát deimhin a dhéanamh de go gcuirtear dlí an Aontais i bhfeidhm i gceart, ach d'fhéadfadh léirmhíniú éagsúil a bheith ann idir na cúirteanna i dtíortha éagsúla. Má bhíonn cúirt náisiúnta in amhras mar gheall ar léirmhíniú nó bailíocht dhlí an Aontais, féadfaidh sí soiléiriú a iarraidh ar an gCúirt Bhreithiúnais. Is féidir úsáid a bhaint as an bpróiseas céanna chun cinneadh a dhéanamh an bhfuil dlí nó cleachtas náisiúnta ag teacht le dlí an Aontais nó nach bhfuil. ''Forfheidhmiú an dlí (imeachtaí um shárú)'' – tógtar an cineál seo cáis i gcoinne rialtas náisiúnta má theipeann air dlí an Aontais a chomhlíonadh Is féidir leis an gCoimisiún Eorpach nó Ballstát ar leith an cás a thionscnamh. Má chinntear gur sháraigh an tír an dlí, ní mór di cúrsaí a chur ina gceart láithreach bonn, nó d'fhéadfaí an dara cás a thabhairt ina coinne ina bhféadfaí fíneáil a ghearradh uirthi. ''Gníomhartha dlíthiúla de chuid an Aontais a neamhniú (caingne le haghaidh neamhniú)'' – má mheastar go sáraíonn gníomh de chuid an Aontais conarthaí nó cearta bunúsacha an Aontais, is féidir le rialtas Ballstáit, Comhairle an Aontais Eorpaigh, an Coimisiún Eorpach nó (i gcásanna áirithe) Parlaimint na hEorpa a iarraidh ar an gCúirt an gníomh sin a neamhniú. Chomh maith leis sin, féadfaidh daoine aonair a iarraidh ar an gCúirt gníomh de chuid an Aontais a bhfuil tionchar díreach orthu a neamhniú. ''Deimhin a dhéanamh de go ndéanann an tAontas gníomh (caingne a bhaineann le neamhghníomh)'' – ní mór don Pharlaimint, don Chomhairle agus don Choimisiún cinntí áirithe a ghlacadh i gcásanna áirithe. Mura ndéanann siad amhlaidh, féadfaidh rialtais na mBallstát, institiúidí eile de chuid an Aontais nó (faoi réir coinníollacha áirithe) daoine aonair nó gnólachtaí gearán a thabhairt os comhair na Cúirte. ''Smachtbhannaí a chur ar institiúidí de chuid an Aontais (caingne le haghaidh damáistí)'' – is féidir le haon duine a ndearnadh dochar dá leasa mar thoradh ar ghníomh nó neamhghníomh a dhéanann an tAontas Eorpach nó foireann an Aontais caingean a thabhairt ina n-aghaidh os comhair na Cúirte. ===== Comhdhéanamh ===== Tá dhá chúirt i gCúirt Bhreithiúnais an Aontais Eorpaigh: * An Chúirt Bhreithiúnais– pléann sí le hiarrataí ar réamhrialuithe ó na cúirteanna náisiúnta, le caingne áirithe le haghaidh neamhniú agus le hachomhairc. * An Chúirt Ghinearálta – tugann sí breithiúnas i gcaingne le haghaidh neamhniú a thógann daoine aonair, comhlachtaí agus, i roinnt cásanna, rialtais na mBallstát. Go bunúsach, ciallaíonn sin gur le dlí na hiomaíochta, státchabhair, trádáil, talmhaíocht agus trádmharcanna is mó a bhíonn an chúirt seo ag plé. Ceapann na rialtais náisiúnta i gcomhpháirtíocht gach breitheamh agus gach abhcóide ginearálta le haghaidh téarma in-athnuaite sé bliana. Sa dá Chúirt, roghnaíonn na breithiúna Uachtarán le haghaidh téarma in-athnuaite trí bliana.[[Íomhá:Emblem of the Court of Justice of the European Union.svg|mion]] === Córas Dlíthiúil === Tá córas dlí an AE bunaithe ar shraith conarthaí. Is leis na conarthaí sin a cruthaíodh an Comhphobal Eorpach agus an tAontas Eorpach. Leasaíodh iad roinnt uaireanta le conarthaí leasaithe nó le conarthaí aontachais i.e. conarthaí a lig Ballstáit nua isteach sa Chomhphobal/Aontas. Conarthaí a thugann cumhacht atá iontu agus leagann siad aidhmeanna beartais leathana amach agus cruthaíonn siad institiúidí a bhfuil na cumhachtaí dlíthiúla is gá acu chun na haidhmeanna sin a chur i bhfeidhm. Cuimsíonn na cumhachtaí dlíthiúla seo an cumas reachtaíocht a achtú. Bíonn cuid den reachtaíocht seo infheidhme go díreach sna Ballstáit agus bíonn cuid eile di a shonraíonn creat a gcaithfidh na Ballstáit a ndlíthe féin a rith chun an sprioc iontu a chomhlíonadh. Ní mór do na cúirteanna náisiúnta na conarthaí atá daingnithe ag an mBallstát a fhorghníomhú agus dá réir sin, na dlíthe atá achtaithe faoi na conarthaí, fiú mura mbíonn siad ag teacht le dlíthe náisiúnta. Is Rialacháin agus Treoracha príomhghníomhartha reachtacha an AE. Ní bhíonn ar Bhallstát beart feidhmiúcháin ar bith a dhéanamh chun go dtiocfadh rialachán i bhfeidhm ina gcríoch féin. Nuair a thagann siad i bhfeidhm, bíonn tús áite acu ar fhorálacha sa dlí náisiúnta a d'fhéadfadh a bheith ar neamhréir leo. Maidir le Treoracha, bíonn ar na Ballstáit toradh áirithe a chur i gcrích ach fágtar fúthu féin an slí leis an toradh sin a chur i gcrích. Nuair a chaitear an tréimhse ama a bhíonn sonraithe chun treoir a thrasuíomh sa dlí náisiúnta, uaireanta agus faoi choinníollacha áirithe, gabhann éifeacht dhíreach leis an Treoir i ndlí náisiúnta an Bhallstáit sin. Gníomhartha dlíthiúla is ea cinntí agus dírítear chuig pearsana nó cuideachtaí sonraithe iad. Úsáidtear de ghnáth iad i nDlí na hIomaíochta nó rialuithe ar Chabhracha Stáit. Ach úsáidtear go minic iad le haghaidh cúrsaí nós imeachta nó riaracháin laistigh de na hInstitiúidí. Tá feidhm dhlíthiúil chothrom ag rialacháin, treoracha agus cinntí agus tá feidhm acu gan céimiúlacht fhoirmiúil. Tá ról tábhachtach ag cúirteanna náisiúnta na mBallstát maidir le forghníomhú na ndlíthe AE. Deirtear sna conarthaí go ngníomhóidh an AE agus na cúirteanna náisiúnta “de mheon dlúthpháirtíochta”. Is féidir leis na cúirteanna náisiúnta iarraidh ar an gCúirt Bhreithiúnais réamhrialú a thabhairt ar léiriú nó bailíocht reachtaíochta an AE má mheasann an chúirt go bhfuil gá le cinneadh ar an gceist ionas go bhféadfaidh sí breithiúnas a thabhairt. Ach is ag cúirteanna an AE amháin atá an ceart a dhearbhú go bhfuil reachtaíocht an AE neamhbhailí. == Eacnamaíocht an AE == [[Íomhá:Bancnótaí euro.jpg|mion]] Tá margadh aonair ag an AE agus forbraíodh é sin trí chóras caighdeánaithe dlíthe atá i bhfeidhm i ngach Ballstát. Ráthaíonn na dlíthe sin saorghluaiseacht daoine, seirbhísí, earraí agus caipitil. Tá comhbheartas trádála, comhbheartas talmhaíochta, comhbheartas iascaigh chomh maith le beartas forbartha réigiúnaí i bhfeidhm san Aontas. Chruthaigh an AE margadh eacnamaíochta aonair ar fud chríocha a Ballstáit. Faoi láthair, úsáidtear airgeadra aonair in 16 Bhallstát – limistéar an euro. Meastar gur eacnamaíocht aonair í eacnamaíocht an AE. I 2007, bhí oltáirgeacht intíre (OTN) ainmniúil de US$16.83 trilliún ag an AE – ba shin 31% de tháirgeacht eacnamaíochta iomlán an domhain agus mar sin tá an eacnamaíocht is mó ar domhan ag an AE de réir OTN ainmniúil. Is í eacnamaíocht an AE an dara bloc trádála eacnamaíochta is mó ar domhan ó thaobh luacháil PPP de OTN [?]. Chomh maith leis sin, is é an t-onnmhaireoir earraí is mó ar domhan é, an dara allmhaireoir is mó ar domhan, agus an páirtí trádála is mó do roinnt tíortha móra mar [[An India]] agus [[An tSín]]. [[Íomhá:251px-Boinn-euro.jpg|clé|mion]] === Buiséad === Aontaíonn na Ballstáit buiséad an Aontais Eorpaigh ar bhonn ilbhliantúil tar éis dóibh togra a fháil ón gCoimisiún Eorpach. D'imigh an buiséad deiridh in éag i [[2006]] agus caithfear buiséad nua a aontú do na blianta [[2007]]-[[2013]]. Cuireadh tús leis na pléite ar an mbuiséad nua i [[2004]]. Clúdóidh an socrú nua buiséad d'Aontas ina bhfuil seacht mBallstát is fiche le leibhéil éagsúla forbartha eacnamaíochta agus sóisialta bainte amach acu. == Beartais == Maidir le forbairt talmhaíochta agus tuaithe de, tá an Comhbheartas Talmhaíochta, ar a dtugtar an ''CAP'' nó an ''Common Agricultural Policy'' as Béarla, á athchóiriú faoi láthair. Bunaíodh creat dleathach ar ar tugadh an Comhbheartas Iascaigh nó ''Common Fisheries Policy'' (CFP) i [[1983]]. Seo an beartas faoina bhfuil forbairt na n-earnálacha iascaigh curtha i bhfeidhm. Rinneadh athbhreithniú agus athchóiriú air sa bhliain [[1992]] agus arís ag deireadh na bliana [[2002]]. Tá an bhéim curtha ar chaomhnú agus ar fhorbairt stoic sa CFP. == Institiúidí agus Comhlachtaí an AE == [[Íomhá:Belgique - Bruxelles - Schuman - Berlaymont - 01.jpg|mion|An Coimisiún Eorpach]] Is iad seo institiúidí an AE, mar atá: * [[Parlaimint na hEorpa]] * An [[Comhairle an Aontais Eorpaigh|Chomhairle]] * An [[An Coimisiún Eorpach|Coimisiún Eorpach]] * An [[Cúirt Bhreithiúnais Eorpach|Chúirt Bhreithiúnais]] * An [[Cúirt Iniúchóirí na hEorpa|Chúirt Iniúchóirí]] (CIE) Faoi Chonradh Liospóin, déantar Institiúid freisin de: * An Chomhairle Eorpach (Na Ceannairí Stáit agus/nó Rialtais) Is iad seo comhlachtaí an AE, mar atá: * An [[Coiste Eacnamaíoch agus Sóisialta]] * [[Coiste na Réigiún]] * An [[Banc Ceannais Eorpach]] (BCE) * An [[Banc Eorpach Infheistíochta]] * [[An tOmbudsman Eorpach]] [[Íomhá:EU PopDev.png|mion|Daonra]] == Déimeagrafaic == Measadh, i mí Eanáir 2009, go raibh 503,492,041 duine ina gcónaí sna 28 mballstát. In Eanáir na bliana 2020 bhí 446,834,579 duine ina gcónaí sna 27 mballstát. Tá 5.76% de dhaonra an domhain ina gcónaí san AE ach ní chlúdaíonn an AE ach 3% de thalamh an domhain. Tá dlús daonra de 113km² (44 míle cearnach) ag an AE. Tá an trian de shaoránaigh an AE ina gcónaí i gcathracha a bhfuil thart ar milliún duine iontu agus cónaíonn 80% i limistéir uirbeacha go ginearálta. Tá níos mó cathracha domhanda san AE ná mar atá in aon réigiún eile ar domhan. Tá 16 chathair san AE a bhfuil daonra os cionn milliún duine iontu. Chomh maith le cathracha móra, tá roinnt réigiún san AE a bhfuil dlús ard daonra iontu, áiteanna a bhfuil roinnt cathracha gar dá chéile agus a bhfuil limistéir mhóra ina gceart féin cruthaithe acu: Na réigiúin is mó ná Rhine-Ruhr ([[Köln]], [[Dortmund]], [[Düsseldorf]] srl.) ina bhfuil timpeall agus 10.5 milliún duine, [[Randstad]] ([[Amstardam]], Rottardam, [[An Háig]], Utrecht srl.) ina bhfuil timpeall agus 7 milliún duine, an Réigiún Frankfurt Rhein-Main ([[Frankfurt]], [[Wiesbaden]] srl.) ina bhfuil timpeall agus 5.8 milliún duine, an muileata Pléimeannach (limistéar uirbeach idir [[Antuairp|Antwerpen]], [[an Bhruiséil]], [[Leuven]] agus [[Gent]]) ina bhfuil timpeall agus 5.5 milliún duine, Réigiún Tionsclaíoch na Siléisea Uachtair ([[Katowice]], Sosnowiec srl.) ina bhfuil timpeall agus 3.5 milliún duine agus an Réigiún Oresund ([[Cóbanhávan]], [[An Danmhairg]] agus [[Malmö]], [[An tSualainn]]) ina bhfuil timpeall agus 2.5 milliún duine. [[Íomhá:Knowledge English EU map.png|clé|mion|340x340px|daoine ag labhairt [[An Béarla|Béarla]]]] === Teangacha === Tá 24 teanga oifigiúil agus oibre ag an AE: [[An Béarla|Béarla]], [[An Bhulgáiris|Bulgáiris]], [[An Chróitis|Cróitis]], [[An Danmhairgis|Danmhairgis]], [[An Eastóinis|Eastóinis]], [[An Fhionlainnis|Fionlainnis]], [[An Fhraincis|Fraincis]], [[An Ghaeilge|Gaeilge]], [[An Ghearmáinis|Gearmáinis]], [[An Ghréigis|Gréigis]], [[An Iodáilis|Iodáilis]], [[An Laitvis|Laitvis]], [[An Liotuáinis|Liotuáinis]], [[An Mháltais|Máltais]], [[An Ollainnis|Ollainnis]], [[An Pholainnis|Polainnis]], [[An Phortaingéilis|Portaingéilis]], [[An Rómáinis|Rómáinis]], [[An tSeicis|Seicis]], [[An tSlóivéinis|Slóivéinis]], [[An tSlóvaicis|Slóvaicis]], [[An Spáinnis|Spáinnis]], [[An tSualainnis|Sualainnis]], agus [[An Ungáiris|Ungáiris]]. Aistrítear doiciméid thábhachtacha, mar shampla reachtaíocht, go gach teanga oifigiúil. Déanann [[Parlaimint na hEorpa]] aistriúchán i ngach teanga ar dhoiciméid agus ar a seisiúin iomlánacha. Ní úsáideann roinnt institiúidí eile ach cúpla teanga mar theangacha inmheánacha oibre. Is iad na Ballstáit atá freagrach as an bpolasaí teanga, ach cuireann institiúidí an AE béim ar theangacha eile a fhoghlaim. Is í an Ghearmáinis an teanga is mó a labhraítear mar theanga dhúchais (timpeall agus 88.7 milliún duine ó 2006), agus ansin leanann Iodáilis agus Fraincis (bhíodh an Béarla sa dara háit sular fhág an Ríocht Aontaithe an tAontas in Eanáir 2020). Labhraíonn níos mó ná leath de dhaonra an AE (51%) Béarla agus mar sin is é an teanga iasachta is mó labhartha san Aontas é. Leanann an Ghearmáinis agus an Fhraincis. Is féidir le 56% de shaoránaigh Eorpacha comhrá a choinneáil i dteanga eile seachas a dteanga dhúchais. [[Íomhá:Knowledge German EU map.png|mion|294x294px|daoine ag labhairt [[An Ghearmáinis|Gearmainis]]]] [[Na teangacha Ind-Eorpacha|Teangacha Ind-Eorpacha]] is ea formhór theangacha oifigiúla an AE, seachas an Eastóinis, an Fhionlainnis agus an Ungáiris den fhine Úralach agus Máltais ar teanga Seimíteach í. Scríobhtar an chuid is mó de theangacha oifigiúla an AE san [[aibítir Laidineach]], seachas Bulgáiris a scríobhtar san [[aibítir Choireallach|aibítir Choireallach]] agus an Ghréigis a scríobhtar san aibítir Gréagach. Chomh maith leis na 24 theanga oifigiúil, tá timpeall 150 teanga réigiúnacha agus neamhfhorleathana san Aontas á labhairt ag timpeall 50 milliún duine. As na teangacha sin, is féidir le saoránaigh comhfhreagras a dhéanamh le príomhinstitiúidí an AE i dteangacha réigiúnacha na Spáinne ([[An Chatalóinis|Catalóinis]], [[An Bhascais|Bascais]] agus [[An Ghailísis|Gailísis]]), i [[Gaeilge na hAlban|nGaeilge na hAlban]] agus sa [[An Bhreatnais|Bhreatnais]]. Cé go dtugann cláir an AE tacaíocht do theangacha réigiúnacha agus neamhfhorleathana, is ceist do na Ballstáit féin é cosaint na dteangacha úd. Seachas na teangacha réigiúnacha, labhraíonn pobail imirceacha sna Ballstáit a lán teangacha ó chodanna eile den domhan: [[An Tuircis|Tuircis]], [[An Araibis|Araibis]], [[An Rúisis|Rúisis]], [[An Urdúis|Urdúis]], Beangáilis, [[An Hiondúis|Hiondúis]], [[An Tamailis|Tamailis]], [[An Úcráinis|Úcráinis]], [[An Phuinseáibis|Puinseáibis]] agus teangacha Balcánacha. Tá a lán seanphobal imirceach dátheangach. Níl aon aitheantas nó stádas foirmiúil ag teangacha imirceacha san AE nó i dtíortha an AE, ach ó 2007 tá na teangacha sin i dteideal tacaíocht a fháil ó rannóg teagaisc teangacha an AE, Clár Foghlama Saoil 2007-2013. [[Íomhá:Europe belief in god upd.png|clé|mion|321x321px|Creideamh ([[:en:Eurobarometer|Eurobarometer]] 2005)]] === Creideamh === Is comhlacht tuata é an AE agus mar sin níl aon nasc foirmiúil aige le haon chreideamh agus ní luaitear aon chreideamh in aon chonradh atá faoi láthair ann nó atá beartaithe. I rith pléití faoi dhréacht-téacsanna an Bhunreachta don Eoraip agus níos déanaí [[Conradh Liospóin|Chonraidh Liospóin]], bhí tograí ann chun [[An Chríostaíocht]] agus/nó [[Dia]] a lua i mbrollach an téacs, ach sa deireadh diúltaíodh do na tograí sin. Is é an fáth go bhfuil béim mar sin ar Chríostaíocht ná gurb í an Chríostaíocht an creideamh is fairsinge san Eoraip, agus mar sin san AE. Cuimsítear na reiligiúin seo a leanas leis an gCríostaíocht: an [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach]], iomad [[an Protastúnachas|eaglaisí Protastúnacha]] (go háirithe i dtuaisceart na hEorpa) agus an Eaglais Cheartchreidmheach (in oirdheisceart na hEorpa). Tá creidimh eile san AE mar [[An tIoslam|Ioslam]] agus [[An Giúdachas|Giúdachas]]. Measadh go raibh daonra Moslamach de 16 mhilliún duine san Eoraip i 2006 agus daonra Giúdach de níos mó ná milliún duine. De réir pobalbhreitheanna Eurobarometer ó Eurostat, tá claonadh éigin i dtreo an chreidimh ag formhór shaoránaigh an AE, ach ní mheasann ach 21% díobh gur rud tábhachtach é. Tá an méid [[an tAindiachas|aindiachaithe]] i measc an phobail i gcoitinne san Eoraip ag méadú agus tá laghdú ag teacht ar an mballraíocht in eaglaisí agus freastal ar sheirbhísí diaga. Dar le Eurobarometer i 2005, as na 25 Ballstát ag an am sin, chreid 52% de na daoine i nDia, chreid 27% i spioradáltacht éigin agus ní raibh aon chineál chreidimh ag 18% de na daoine. Ba iad Poblacht na Seice agus An Eastóin na tíortha ina raibh an líon daoine ba lú creidimh (19% i bPoblacht na Seice agus 16% san Eastóin). Ba iad Málta, An Chipir agus An Rómáin na tíortha ba reiligiúnda (95% Caitliceach i Málta agus 90% de shaoránaigh na Cipire agus na Rómáine ag creideamh i nDia). Ar fud an AE, ba i measc na mban ba mhí a bhí creideamh le sonrú, agus is airde a céatadán de dhaoine a chreid sna catagóirí seo a leanas: daoine aosta, daoine a fuair oiliúint reiligiúnda, daoine a d'fhág an scoil ag 15 bliana d'aois le hoideachas bunúsach agus na daoine den eite dheas. Creidimh tábhachtacha eile san AE is ea an Búdachas, an Hiondúchas agus an Saíceachas. Tá an Hiondúchas agus an Saíceachas an-láidir sa Ríocht Aontaithe. == Stair == Tar éis dheireadh an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogaidh Domhanda]], ceapadh go mbeadh sé níos fearr an Eoraip a aontú chun éalú ón náisiúnachas antoisceach a scrios an mhór-roinn. Ceann de na hiarrachtaí ba ea an Comhphobal Eorpach do Ghual agus do Chruach. Rialú lárnaithe na seantionscal náisiúnta guail agus cruach a bhí mar phríomhaidhm ag an gComhphobal, agus dearbhaíodh gurbh í an chéad chéim í chun Cónaidhm Eorpach a bhaint amach. Ba iad [[an Bheilg]], [[an Fhrainc]], [[an Iodáil]], [[Lucsamburg]], [[an Ísiltír]] agus [[An Ghearmáin|an Ghearmáin Thiar]] na Ballstáit a bhunaigh an Comhphobal. D'eascair an tAE as an [[an Comhphobal Eorpach do Ghual agus Chruach|gComhphobail Eorpach do Ghual agus do Chruach]] agus as [[Conradh na Róimhe|Conarthaí na Róimhe]]. Bunaíodh an CEGC sa bhliain 1951 le sé thír agus síníodh Conarthaí na Róimhe sa bhliain 1957. Síníodh dhá Chonradh sa Róimh, an Conradh CEE agus Conradh Euratom. Ó shin i leith tá méadú ag teacht ar an AE agus ar an gcumhacht atá aige maidir le beartais nua. Cruthaíodh dhá Chomhphobal eile i 1957: [[Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa]] (CEE) a chruthaigh aontas custaim agus an Comhphobal Eorpach d'Fhuinneamh Adamhach a cruthaíodh chun chomhoibriú maidir le forbairt fuinnimh núicléach a chothú. I 1967, chruthaigh Conradh na Brúiséile sraith amháin institiúidí do na trí chomhphobal. Anois tugadh na Comhphobail Eorpacha ar na trí chomhphobal ach tugadh an [[Comhphobal Eorpach]] orthu go coitianta. ==== 1973 ==== I 1973 mhéadaigh líon na mBallstát nuair a chuaigh [[an Danmhairg]], [[Éire]] agus [[an Ríocht Aontaithe]] leis an gComhphobal. Tháinig [[an Iorua]] ar chomhréiteach ag an am céanna ach d’fhan sí as an gComhphobal de dheasca torthaí reifrinn. I 1979, bhí toghchán díreach, daonlathach do Pharlaimint na hEorpa ann den chéad uair. ==== 1980idí ==== Chuaigh [[an Ghréig]], [[an Spáinn]] agus [[an Phortaingéil]] leis an gComhphobal sna 1980idí. I [[1985]], cruthaíodh Comhaontú Schengen lenar díothaíodh rialacha pas idir an chuid is mó de na Ballstáit. I 1987, thosaigh an CE ag úsáid na brataí Eorpaí agus shínigh na Ceannairí Stáit nó Rialtais an Ionstraim Eorpach Aonair. ==== 1990idí ==== I [[1990]], tar éis don Chuirtín Iarainn treascairt, athaontaíodh an Ghearmáin agus mar sin chuaigh an Ghearmáin Thoir isteach sa Chomhphobal. Aontaíodh critéir [[Cóbanhávan|Chóbanhávan]], critéir a bheadh i le comhlíonadh ag na tíortha a bheadh ag iarraidh teacht isteach sa Chomhphobal Eorpach, mar a tugadh air an tráth sin. Bunaíodh an tAontas Eorpach go foirmiúil nuair a tháinig [[Conradh Maastricht]] i bhfeidhm an [[1 Samhain]] [[1993]]. Sa bhliain [[1995]] chuaigh [[an Ostair]], [[an tSualainn]] agus [[an Fhionlainn]] isteach san AE. Socraíodh rátaí malairte na n-airgeadraí náisiúnta leis an euro i dtíortha [[limistéar an euro]] ar an [[31 Nollaig]] [[1998]] (ansin sa bhliain [[2002]] ghabh nótaí agus boinn euro ionad airgeadraí náisiúnta i 12 de na Ballstáit ag an am; tá méadú tagtha ó shin ar an limistéar euro agus anois tá 17 thír ann; ghlac an tSlóivéin leis an euro sa bhliain [[2007]]). ==== 2000idí ==== Fógraíodh go raibh na deighiltí polaitiúla idir oirthear agus iarthar na hEorpa leigheasta ar deireadh tráth a tháinig 10 dtír nua isteach san Aontas Eorpach in 2004. I 2004, tharla an méadú ba mhó go dtí seo nuair a chuaigh [[Málta]], [[an Chipir]], [[an tSlóivéin]], [[an Eastóin]], [[an Laitvia]], [[an Liotuáin]], [[an Pholainn]], [[Poblacht na Seice]], [[an tSlóvaic]] agus [[an Ungáir]] isteach san Aontas. An [[1 Eanáir (Lá Caille)|1 Eanáir]] [[2007]], chuaigh [[an Rómáin]] agus [[an Bhulgáir]] san Aontas. Bhuail géarchéim airgeadais an geilleagar domhanda i Meán Fómhair 2008. Dhaingnigh tíortha uile an Aontais Eorpaigh Conradh Liospóin. Shín ceannairí Bhallstáit na hEorpa [[Conradh Liospóin]] i mí na Nollag sa bhliain céanna chun ionad Bhunreacht na hEorpa a ghabháil. Tháinig sé i bhfeidhm in 2009. Dá bharr sin, bhíothas in ann institiúidí nua-aoiseacha agus modhanna oibre éifeachtúla a chur ar bun don Aontas Eorpach<ref>{{Lua idirlín|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/history_ga|teideal=Stair an Aontais Eorpaigh|údar=AE|dáta=2016-06-16|language=en|work=an tAontas Eorpach|dátarochtana=2020-11-04}}</ref>. Ar an [[1 Iúil]] [[2013]], chuaigh [[an Chróit]] isteach san Aontas. === 2020idí === D'éirigh an Ríocht Aontaithe as ballraíocht an Aontais Eorpaigh ar 31ú Eanáir 2020, 3 bliana go leith i ndiaidh don reifreann ballraíochta i Meitheamh 2016 an cinneadh a dhéanamh scaradh ón chomhphobal Eorpach. Go nuige seo is í an RA an t-aon tír a d'fhág an tAontas. Beidh idirthréimhse bheartaíochta ar siúl idir seo agus deireadh 2020 chun teacht ar shonraithe chun margadh trádála a chur ar bun idir an RA agus an tAE feasta. ==== Achoimre ar na tíortha a tháinig isteach san Aontas: ==== * 1973: [[Éire]], [[An Ríocht Aontaithe]] agus [[An Danmhairg]] (dhiúltaigh muintir na h[[An Iorua|Iorua]] i reifreann) * 1981: [[An Ghréig]] * 1986: [[An Spáinn]] agus [[An Phortaingéil]] * 1995: [[An Ostair]], [[An Fhionlainn]] agus [[An tSualainn]] (dhiúltaigh muintir na h[[An Iorua|Iorua]] i reifreann arís) * 2004: [[An Laitvia]], [[An Liotuáin]], [[Málta]], [[Poblacht na Seice]], [[An Pholainn]], [[An tSlóivéin]], [[An tSlóvaic]], [[An Chipir]], [[An Ungáir]] agus [[An Eastóin]] * 2007: [[An Bhulgáir]] agus [[An Rómáin]] * 2013: [[An Chróit]] * 2020: d'imigh an Ríocht Aontaithe a bhí ina ballstát ar feadh seacht mbliana is daichead. == Naisc sheachtracha == {{commons|European Union|An tAontas Eorpach}} * [http://www.europa.eu/index_ga.htm EUROPA – Tairseach an Aontais Eorpaigh] * [http://euabc.com EUABC]<!-- - online dictionary on the EU, includes "Reader-friendly EU Constititution" (in European languages, you may contribute too)--> (i mBéarla) * [http://euobserver.com EUobserver]<!-- - observing the EU, news, comments, sources, newsletter by e-mail--> (i mBéarla) * Teangacha ** [http://tuairisc.ie/cas-an-bhearla-san-aontas-eorpach-agus-coimisineir-ag-labhairt-esperanto/ Tuairisc 2016-08-09: Cás an Bhéarla san Aontas Eorpach] - le Pádraig B. Ó Laighin == Tagairtí == {{reflist}} {{AE}} {{Náisiúin G-20}} [[Catagóir:An tAontas Eorpach| ]] [[Catagóir:Eagraíochtaí idirnáisiúnta|Aontas Eorpach]] [[Catagóir:Náisiúin G-20]] sl3rw1mbzbdaducaxx6dxcdbxtuhio8 0 2632 1086309 1070798 2022-08-23T01:59:05Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Ba é '''Spéirlinn Jeanne''' an deichiú stoirm meánchriosach ar tugadh ainm dó agus an séú [[spéirling]] de shéasúr spéirling [[an Aigéan Atlantach|Atlantach]] na bliana [[2004]]. Tá sé tar éis cur isteach ar [[Oileáin Maighdine na Stát Aontaithe]], [[Pórtó Rícó]], [[an Phoblacht Doiminiceánach]], [[Haïti]] agus oirdheisceart na [[Bahámaigh]]. == Stair na stoirme == Cuireadh Ísealbhrú Meánchriosach a hAon Déag ar an saol ó thonn meánchriosach 110 ciliméadar (70 míle) thoir-thoir-ó dheas ó [[Guadelúp]] déanach sa tráthnóna ar [[13 Meán Fómhair]] [[2004]], agus árdaíodh a ghrád go Stoirm Meánchriosach Jeanne an lá dár gcionn. Ghluais sé ó dheas ó [[Oileáin Maighdine na Stát Aontaithe]] ar [[15 Meán Fómhair]], agus tháinig sé i dtír ag [[Yabucoa, Pórtó Rícó]] níos déanaí sa ló. I ndiaidh dó gluaiseacht thar Pórtó Rícó, shroich sé treiseacht spéirling [[16 Meán Fómhair]] gar don talamh is faide soir sa Phoblacht Doiminicéanach ar oileán [[Hispaniola]], ach thit sé arís go neart stoirme meánchriosaigh níos déanaí sa ló agus é ag gluaiseacht i dtír sa Phoblacht Doiminicéanach. Lean Jeanne uirthi go mall os cionn na Poblachta Doiminicéanaigh ar [[17 Meán Fómhair]] sular fhág sé an oileán go déanach sa tráthnóna. Faoin am sin, bhí Jeanne tar éis laghdú céim eile, go neart ísilbhrú meánchriosaigh. Ar [[18 Meán Fómhair]], agus an córas á leanúint gar do [[Inagua Mór]], tháinig croílár nua ar an saol, achar mhaith thoir-ó thuaidh, agus chuaigh an iompú a bhí cheana ann i léig. Chuaigh an lár nua i dtreise arís go raibh ina spéirling ar [[20 Meán Fómhair]]. == Stadas faoi láthair == Ag 5 am AST ar [[22 Meán Fómhair]] (0900 UTC]), bhí lár Jeanne tuairim 845 km (525 míle) thoir ó [[Abaco Mór]] agus é ag gluaiseacht aneas ag 6 km/u (3 míle san uair). Ba spéirling de [[Saffir-Simpson Hurricane Scale|Earnáil 1]] le gaoithe 150 km/u (90 míle san uair) í Jeanne. De réir fáisnéisí, leanfaidh Jeanne a turas fada mar frithchíclóin, ag iompú siar agus ansin siar-aduaidh. Tugann na fáisnéisí is deireanaí le fios go bhfuil sí de gluaiseacht i bhfad níos faide siar, agus go mbeadh sí ag bagairt ar thuaisceart na [[Bahámaigh]] agus cósta thoir [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] faoi dheireadh na seachtaine. Táthar ag brath ar thonnta agus ar shruthanna chontúirteacha ar chóstaí SAM agus na Bahámaigh le cúpla lá fós, ach níltear ag brath ar Jeanne dul i dtreise mórán. == Éifeacht an stoirm == Fágadh gan chumhacht aidhléise an chuid is fearr de dhaonra 4 mhiliún [[Pórtó Rícó]], agus fágadh 600,000 gan uisce reatha. Rinne titim talún an-dochar don dúlra i bh[[Foraois Náisiúnta na Cairibe]], agus maraíodh seachtar. Agus é ag gluaiseacht thar thuaisceart na Poblachta Doiminiceánaigh, rinne an stoirm dochar d'an-chuid tithe i [[Samaná]]. Cuireadh bás 18 ar a laghad i leith Jeanne sa tír sin. [[Íomhá:Jeanne 2004 track.png|275px|right|thumb|Gluaiseacht spéirling Jeanne ar [[22 Meán Fómhair22]], [[2004]] ag 05:00 [[Eastern Daylight Time|EDT]]]] Bhí báisteach throm (suas le 33 cm ar fad (12 norlaí)) i sléibhte thuaiscirt [[Haïti]] a chuir [[tuilte]] móra agus [[titimplodaigh]] ar bun i gcríoch [[Artibonite]] na tíre, a rinne dochar ach go háirithe do chathair [[Gonaïves]], áit ar chuir sé isteach ar 80,000 de dhaonra 100,000 na cathrach. Déanach dé Máirt, [[21 Meán Fómhair]], tuairiscíodh go raibh ar a laghad 691 marbh i Gonaïves, 40 ar a laghad gar dó i [[Port-de-Paix]], agus 51 in áiteanna eile i Haïti. [http://edition.cnn.com/2004/WEATHER/09/20/jeanne/index.html], [http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3674990.stm] [http://abcnews.go.com/wire/World/ap20040921_2335.html]. Tá oibreoirí cumhdaigh ag brath go mbeidh uimhir na marbh níos airde fós, mar go bhfuil ar a laghad 1,000 in easnamh. Tharla na tuilte tamall maith tar éis do chroílár an stoirm Haïti a fhágaint, agus lasmuigh den limistéar ar tugadh rabhadh stoirme dó. == Naisc seachtacha == * [http://www.nhc.noaa.gov/text/refresh/MIATCPAT1+shtml/ rabhadh oifigiúil Cheantair Náisiúnta na Spéirlinne ar Spéirlinn Jeanne] - réamhthuairiscí oifigiúla. * [http://hurricane-jeanne-pictures.blogspot.com/ Pictiúir de Spéirlinn Jeanne ] * [http://www.aoml.noaa.gov/hrd/tcfaq/tcfaqHED.html Ceisteanna a churtar go minic faoi spéirlinne, stoirmeacha meáncriosa, srl.] [[Catagóir:Stoirmeacha]] b0crkx66pzo9omm3c96ieurhlhz3yxu 0 2633 1086458 1064125 2022-08-23T02:50:47Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{glanadh|leagan amach, gramadach, as dáta}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Tír sa [[An Meánoirthear|Meánoirthear]], ar bhruach thoir na [[An Mheánmhuir|Meánmhara]] é '''Iosrael'''. Bhí [[daonra]] de 8,4 milliún duine sa tír sa bhliain 2006. == Daoine == Tá móramh [[Giúdachas|Giúdach]] in Iosrael, agus is stát Giúdach é.<ref>{{Cite news|teideal=Opinion Yes, the Nation-state of the Jewish People|url=https://www.haaretz.com/opinion/.premium-yes-the-nation-state-of-the-jewish-people-1.7142227|work=Haaretz|dáta=2019-04-19|dátarochtana=2019-05-14|language=en|údar=Gadi Taub}}</ref> Ach bíonn lucht mór [[Arabaigh|Arabach]] sa tír, maraon le mionlaigh eile. Tá dlúthbhaint ag tailte na bPalaistíneach le hIosrael maidir le cúrsaí [[Airgead|airgid]] agus [[polaitíocht]]<nowiki/>a, mar go n-oibríonn an-chuid Palaistíneach in Iosrael, agus go bhfuil na céadta coilíneachtaí curtha ar bun ag Iosraelaigh den aicme chrua a dteastaíonn uathu seilbh a ghlacadh go hiomlán ar an 'Iosrael stairiúil'. Ar [[8 Nollaig]] [[2017]], d'fhógair [[Uachtarán na Stát Aontaithe|Uachtarán]] [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe Mheiriceá]], [[Donald Trump]], go raibh na Stáit Aontaithe chun aitheantas a thabhairt feasta go h[[Iarúsailéim]] mar [[Príomhchathair|phríomhchathair]] Iosrael<ref>https://www.rte.ie/news/nuacht/2017/1208/926000-na-milte-pailistineach-pairteach-in-agoidi-inniu/</ref>. == Tíreolas == Is í [[an Mhuir Mharbh]] an áit is ísle ar domhain, agus téann a lán ann le snámh, rud atá an-éasca, ós rud é go bhfuil an t-uisce trom le salann. Tá dún [[Masada]] fós le feiceáil, áit ar fhan buíon Giúdach a bhí ag cur i gcoinne na Rómhánach ar feadh trí bliana, gur mharaigh siad iad féin ar dheireadh. Tógann sé trí huair a chloig dul go dtí an mullach, nó is féidir dul le carr-chábla. I measc na sliabhraonta tá [[an Ghailíl]], [[Shliabh Chairmeil]] agus an Golan sa tuaisceart. [[Íomhá:Israel Declaration of Independence.jpg|clé|mion|593x593px|14 Bealtaine 1948 - Forógra na “Saoirse”]] == Stair == De réir an [[An Bíobla|Bhíobla]], thug [[Maois]] na hIosraeilítigh go dtí an tír seo tar éis 40 bliain sa bh[[fásach]]. Bhí géarleanúint ar na hIosraeilítigh le linn dóibh bheith i ngéibheann ag na Bablónaigh, agus arís cuireadh chun siúil iad tar éis am Chríost, nuair a leagadh an dara Teampall. Níor fhan ach an-bheagán díobh sa tír go dtí gur thosaigh buíon bheag ag filleadh ag deireadh an [[19ú haois]]. Ar an [[2 Samhain]] [[1917|1917]], tharla an "Balfour Declaration": d'fhógair an [[Aire Rialtas|Rúnaí]] Gnóthaí Eachtracha sa [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Bhreatain]], [[Arthur Balfour]] ag an am, go mbunófaí stát [[An Giúdachas|Giúdach]] sa [[An Phalaistín|Phalaistín]]. Ar [[14 Bealtaine]] [[1948]], d'fhógair rialtas Iosrael  go foirmeálta go raibh [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] bainte amach aige.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Israeli Declaration of Independence|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Israeli_Declaration_of_Independence&oldid=897071737|journal=Wikipedia|date=2019-05-14|language=en}}</ref> <br /> ===[[Cogadh na Sé Lá]]=== Ar an [[5 Meitheamh]] [[1967]], rinne Iosrael ionsaí ar [[an Éigipt]]. Cuireadh tús le [[Cogadh na Sé Lá]]. [[Íomhá:PikiWiki Israel 12265 Education in Israel.jpg|mion|Páiste scoile in Iosrael, 1954]] == Stádas polaitiúil Iosrael == Tosóidh [[Iosrael]] ag tarraingt amach ó [[Stráice Gaza]] i samhradh na bliana [[2005]], de réir ráitis a chuir [[Airiél Searón]], Príomh-aire Iosrael amach i Meán Fómhair, 2004. [[Íomhá:PikiWiki Israel 13393 Tha wailing wall and dome of the rock.JPG|mion|Balla an Olagóin, áit oilithreachta ag na Giúdaigh, agus Cruinneagán na Carraige, scrín thábhachtach Mhoslamach, in [[Iarúsailéim]], príomhchathair Iosrael]] == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe]] 1ui3o09pjwvs0xkkhvx8mu4hip55tvw 0 2710 1086319 1040050 2022-08-23T02:06:04Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Poblacht i lár na [[an Eoraip|hEorpa]] í '''an Ostair''' ([[An Ghearmáinis|Gearmáinis]]: ''Österreich''), ar mar a dtugtar go hoifigiúl '''Poblacht na hOstaire''' ([[An Ghearmáinis|Gearmáinis]]: ''Republik Österreich''). Tá teorannacha aici leis [[an Ghearmáin|an nGearmáin]], leis [[an tSeic]], leis [[an tSlóvaic]], leis [[an Ungáir]], leis [[an tSlóivéin]], leis [[an Iodáil]], le [[Lichtinstéin]] agus leis [[an Eilvéis]]. Is é [[Vín]] príomhchathair na tíre. == Stair == Bhí daoine ina gcónaí i gceantar na Danóibe timpeall 80,000 bliain ó shin, ach níor tháinig aon fhorbairt ar stát ar bith sa cheantar go dtí gur ghabh na Rómhánaigh seilbh air timpeall aimsir [[Íosa Críost|Chríosta]]. Cúige ar theorainn impireacht [[Séarlas Mór|Charlemagne]] a bhí san Ostair go luath sna meánaoiseanna, go dtí gur tháinig na Magyar, nó na h[[An Ungáir|Ungáirigh]] sa [[10ú haois|deichiú haois]]. Tháinig rítheaghlach Babenberg chun cinn agus bunaíodh stát lena phríomhchathair i [[Vín]] i [[1116]]. Ba chuid d'impireacht naofa na Róimhe (impireacht Gearmánach i ndáiríre) í an Ostair as sin go ceann blianta fada. D'athraigh na hOstaraigh a ndílseacht ar feadh tamaill go rithe na Bóithéime agus de réir a chéile tháinig rítheaghlach nua i dtreis, ceann de na teaghlaigh ba chumhachtaí a bhí riamh san Eoraip, na Hapsburg. Bhí siad ina rithe ar an Ostair agus ar an Bhóithéim agus tháinig tailte eile timpeall ar an Ostair, agus i bhfad i gcéin (ríocht na [[An Spáinn|Spáinne]] agus a tailte thar lear san áireamh) ina seilbh. Bhí iomaíocht ghéar idir í féin agus [[Impireacht Ottomach na Tuirce]] agus rinne na [[An Tuirc|Turcaigh]] léigear ar Vín in [[1529]] agus i [[1683]]. Bhí an Ostair ar cheann de mhórchumhachtaí na hEorpa go dtí gur cloíodh í sa [[an Chéad Chogadh Domhanda|Chéad Chogadh Domhanda]], fiú tar éis do [[Napoléon Bonaparte|Napóilean]] an tír a ghabháil, agus a príomhchathair Vín (Wien) ar cheann de na cathracha ba thaibhsí sa domhan. D'éirigh leis na hOstaraigh an bua a fháil ar Napóilean i gcúpla cath, agus bhí lámh ag an gCunta Metternich, Seansailéir na hOstaire, i leagan amach teorainneacha na hEorpa in [[1815]]. Bhí tréimhse fada síochána sa tír ansin go dtí gur dúnmharaíodh oidhre na ríochta, [[Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire|an tArd-diúc Franz Ferdinand]] i [[Sairéavó]] ar an [[28 Meitheamh]] [[1914]], eachtra a chuir tús leis an Chéad Chogadh Domhanda. Chaill an Ostair a forlámhas ar fhormhór a himpireacht agus bunaíodh poblacht i [[1918]], ach níor mhair a neamhspleáchas i bhfad. Ghabh [[Adolf Hitler]], Ostarach ó dhúchas, a tháinig i gceannas ar an Ghearmáin, seilbh ar an tír i [[1936]] agus ba mar chuid den Reich Gearmánach a ghlac sí páirt sa Chéad Chogadh Domhanda. Leagadh síos na teorannacha atá anois aici tar éis don [[An tAontas Sóivéadach|Aontacht Shóivéadach]] í a ghabháil i [[1945]]. Rinneadh ceithre chuid den tír, ach tugadh a neamhspleáchas di nuair a scríobhadh bunreacht nua a chinntigh neodracht na tíre agus bhí sí neamhspleách arís. Le cabhair ó [[Plean Marshall|Phlean Marshall]] tháinig forbairt mhear eacnamaíoch ar an tír tar éis [[An Dara Cogadh Domhanda|an Dara Chogaidh Domhanda]]. Is ball iomlán den [[An tAontas Eorpach|Aontas Eorpach]] ó [[1995]] i leith í. == An tír sa lá inniu == Téann a lán turasóirí chuig An Ostair, ach go háirithe chun dul ag [[sciáil]] sna h[[Na hAlpa|Alpa]] in iarthar na tíre. Is cathracha iad [[Salzburg]] agus [[Innsbruck]] a bhfanann a lán sciálaithe iontu, iad cathracha deasa freisin. Is cathair mhór thurasóireachta é Vín chomh maith. Tá clú agus cáil ar An Ostair le haghaidh a gcuid cácaí, is iad Sachertorte agus Apfelstrudel na cácaí is cáiliúla a bhfuil acu. == Stáit == {| class="wikitable" !Stáit !Príomhchathair !Achar (cc) !Daonra |- |[[Burgenland]] |[[Eisenstadt]] |3,962 |291,942 |- |[[Kärnten]] |[[Klagenfurt]] |9,538 |561,077 |- |[[An Ostair Íochtarach]] |[[Sankt Pölten]] |19,186 |1,665,753 |- |[[An Ostair Uachtarach]] |[[Linz]] |11,980 |1,465,045 |- |[[Salzburg (stát)|Salzburg]] |[[Salzburg]] |7,156 |549,263 |- |[[Steiermark]] |[[Graz]] |16,401 |1,237,298 |- |[[An Tioróil]] |[[Innsbruck]] |12,640 |746,153 |- |[[Vín]] |<nowiki>-</nowiki> |415 |1,867,582 |- |[[Vorarlberg]] |[[Bregenz]] |2,601 |388,711 |} == Tíreolaíocht == Is tír sléibhtiúil den chuid is mó é An Ostair mar gheall ar a suíomh sna hAlpa. As achar iomlán na hOstaire níl ach timpeall ceathrú ábalta a bheith measta mar íseal, agus níl ach 32% na tíre thíos 500 méadar. Tá na sé sléibhte is airde na hOstaire: {| class="wikitable" ! !Ainm !Airde !Sliabhraon |- |1 |[[Großglockner]] |3,798m |Ard-Tauern |- |2 |[[Wildspitze]] |3,768m |Alpa na hÖtztaile |- |3 |[[Weißkugel]] |3,739m |Alpa na hÖtztaile |- |4 |[[Glocknerwand]] |3,721m |Ard-Tauern |- |5 |[[Großvenediger]] |3,662m |Ard-Tauern |- |6 |[[Hinterer Brochkogel]] |3,624m |Alpa na hÖtztaile |} == Eacnamaíocht == Úsáidtear an [[euro]] mar airgeadra san Ostair. Dar le tuairisc na bliana 2017 ón [[Ciste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta|gCiste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta]], is é geilleagar na hOstaire an 45ú ceann is mó ar domhan de réir olltáirgeacht intíre (OTI) paireachta cumhacht cheannaigh (PCC), agus an 28ú ceann de réir OTI ainmniúla. De réir OTI PCC de réir chónaithigh, is an 23ú geilleagar is mó ar domhan atá ag an Ostair, é ar $49,247 don chónaitheach. Dar le ''hInnéacs Forbartha Daonna Socraithe don Éagothroime'' na [[Na Náisiúin Aontaithe|Náisiún Aontaithe]], a thomhaiseann caighdeán an tsaoil i dtíortha éagsúla de réir gnéithe eacnamaíochta agus neamh-eacnamaíochta, is í an Ostair an 17ú tír is forbartha ar domhan, as 151 ceann a tomhaiseadh, agus an 10ú tír is forbartha san [[An tAontas Eorpach|Aontas Eorpach]], as 28 ceann.<ref>{{Lua idirlín|url=http://hdr.undp.org/en/composite/IHDI|teideal={{!}} Human Development Reports|work=hdr.undp.org|dátarochtana=2019-01-27}}</ref> I ''dTuarascáil Sonais Domhanda'' 2018 na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í an Ostair an 12ú tír is sona, as 156 thír. I Mí na Márta 2019, bhí ráta [[Dífhostaíocht|dífhostaithe]] na tíre ag 4.8%, an 12ú leibhéal is ísle san Aontas Eorpach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Unemployment_statistics|teideal=Unemployment statistics - Statistics Explained|work=ec.europa.eu|dátarochtana=2019-01-26}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} {{AE}} [[Catagóir:An Ostair|An Ostair]] [[Catagóir:Ballstáit den Aontas Eorpach|Ostair, An]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe|O]] [[Catagóir:Tíortha na hEorpa|O]] [[Catagóir:Lár na hEorpa|O]] p0hkuqafg70os7iz3kf1b1ooeaqbg5y 0 2720 1086245 1044999 2022-08-23T01:39:30Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Eurozone_map-1999.svg|mion|250px|Limistéar an euro (1999/2002)]] [[Íomhá:European union emu map de.png|mion|450px|Limistéar an euro (2015)]] Is [[críoch airgeadra]] í '''limistéar an eoró''' a thugann le chéile tíortha an [[an tAontas Eorpach|Aontais Eorpaigh]] a ghlac leis an [[eoró]] mar [[airgeadra]] coitianta. Cruthaíodh an chríoch i [[1999]] le aon tír déag, agus tugadh isteach [[an Ghréig]] i [[2001]] mar gur lean siadsan ''i bprionsabal'' na treoracha a leagadh amach i Maastricht de easnamh poiblí (a mheasann roinnt tíortha lasmuigh de chaiteachas mhíleata) teoranta ag 3 % de Tháirgeadh Imtíre Brutto agus fiacha poiblí nach sáraíonn 60 % de Táirgeadh Imtíre Brutto <!--? téarmaí-->. I [[Eanáir|mí Eanáir]] [[2004]], ba iad na 12 ballstáit ar chríoch an eoró ná: [[an Bheilg]], [[an Ghearmáin]], [[an Ghréig]], [[an Spáinn]], [[an Fhrainc]], [[Poblacht na hÉireann]], [[an Iodáil]], [[Lucsamburg]], [[an Ísiltír]], [[an Ostair]], [[an Phortaingéil]] agus [[an Fhionlainn]]. Cuir [[an tSlóivéin]], [[Málta]], [[an Chipir]], [[an tSlóvaic]], [[an Eastóin]], [[an Laitvia]], agus [[an Liotuáin]] isteach níos déanaí. Chomh maith leo sin, tá ceithre "mhion-stát", atá ceangailte leis an gcríoch mar gheall ar chonraí airgidis lena gcomharsain: [[Andóra]], [[Monacó]], [[San Mairíne]] agus [[an Vatacáin]]. Tá an scéal chéanna sa [[An Chosaiv|Chosaiv]] agus i [[Montainéagró]], a bhaineann feidhm as an eoró mar airgead dlistineach. Bhaineadh sí feidhm as Mark na Gearmáine roimhe sin mar airgeadra. Tá cúpla tír san [[an tAontas Eorpach|Aontas Eorpach]] nach mbaineann feidhm as an eoró: * imeasc na stát a tháinig isteach san Aontas roimh 2004, tá [[an Danmhairg]] (ag a bhfuil cead leanúnach fanacht as, ach ag a bhfuil a cuid airgeadra ceangailte leis an eoró le córas malartúcháin ar a dtugtar MCE II), [[an Ríocht Aontaithe]] (ag a bhfuil cead leanúnach fanacht as) agus [[an tSualainn]] (a d'fhógair go dtiocfadh sí isteach san aontas airgeadra i 2003, ach nach bhfuil cead leanúnach aici fanacht as agus a chaithfidh iarracht a dhéanamh na cuspóirí a shroichint sa téarma ghearr). * an 3 bhall nua san Aontas Eorpach, ag a bhfuil an chuid is mó ag iarraidh dul i gcríoch an eoró chomh luath agus ar féidir leo é: [[an Ungáir]], [[an Phoblacht Sheiceach]], agus [[an Pholainn]]. Is é treoir-cháin chríocha an eoró, a shocraíonn [[Banc Ceannais Eorpach|Banc Ceannais na hEorpa]], 3.25 %. {{síol}} [[Catagóir:Airgead]] [[Catagóir:An tAontas Eorpach]] 7s68cfi4w88q0bp9fe4r0ifupcc1fp1 0 2757 1086612 1002061 2022-08-23T06:09:56Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Home Rule- 'Oh! Henry where did you get that cigar and why are you smoking it?' (22906005345).jpg|mion|Chuaigh na polaiteoirí sa Bhreatain trí anás uafásach le "Home Rule", c1905-1910]] Fuair an t'''Acht um Rialtas na hÉireann''' '''(1920)''' aontú an rí ar [[23 Nollaig]] [[1920]] agus chuir [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|rialtas na Breataine]] an tAcht i bhfeidhm ar 3 Bealtaine 1921.<ref>{{Lua idirlín|url=https://theirishrevolution.ie/wp-content/uploads/2020/03/U7.-TY-IRISH-PROJECT-BOOK-P3.pdf|teideal=Atlas of the Irish Revolution - Acmhainní do Scoileanna - AONAD 7, Cuid a 3|údar=UCC|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> Bhí an tAcht bunaithe ar an Tríú Bille um [[Rialtas Dúchais]] na [[Éire|hÉireann]] (1914). Reachtaíodh é le cur leis an ngealltanas a bhí tugtha ag Rialtas na Breataine le fada Rialtas Dúchais a bhronnadh ar [[Éire|Éirinn]], tar éis [[an Chéad Chogadh Domhanda]]. Bhí an tAcht bunaithe ar an tuiscint a bhí ag [[David Lloyd George]] agus Walter Long (ceannaire na n[[Aontachtóirí na hÉireann|Aontachtóirí]] i g[[Cúige Uladh]]) ar [[Polaitíocht|pholaitíocht]] na hÉireann roimh an gcogadh. Ach idir an dá linn, d'athraigh cúrsaí in Éirinn. [[Íomhá:Picture of Walter Long.jpg|clé|mion|Walter Hume Long. roimh 1915]] Bhí na [[Náisiúnachas in Éirinn|Náisiúnaithe Éireannacha]] ag éileamh [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchais]] agus Poblachta faoin am seo. B'iad [[Sinn Féin]] an páirtí ba láidre in Éirinn, agus ní ghabhfaidís leor le Rialtas Dúchais de réir an tsean-sainmhínithe. Mar sin, i Nollaig 1920, nuair a ritheadh an bille i Westminister, bhí sé glan as dáta cheana féin. ==Cúlra == [[Íomhá:Charles Stewart Parnell at meeting.jpg|clé|mion|Charles Stewart Parnell, roimh 1881]] Rinneadh a lán iarrachtaí i rith na [[19ú haois|naoú haoise déag]] agus i dtús na [[20ú haois|fichiú haoise]] le féinrialtas teoranta, nó [[Rialtas Dúchais]], a bhaint amach d'Éirinn. Sa bhliain 1886, dhiúltaigh Teach na dTeachtaí don chéad Bhille um Rialtas Dúchais na hÉireann faoi bhrú na stocaireachta a bhí idir lámhaibh ag na hAontachtóirí agus na hOráistigh. Chuaigh scoilt ar an bPáirtí Liobrálach de dheasca an bhille seo. Sa bhliain 1893, rith Teach na dTeachtaí an dara Bille um Rialtas Dúchais, ach ansin, chros Teach na dTiarnaí é, agus ní dheachaigh sé ar leabhar na reacht riamh. Sa bhliain 1911, áfach, chaill Teach na dTiarnaí a chumhacht crosta, agus mar sin, nuair a chuir [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann]] an tríú Bille um Rialtas Dúchais na hÉireann faoi bhráid na Parlaiminte sa bhliain 1912, ní raibh cead ag na Tiarnaí é a chur ar ceal a thuilleadh. Scéal eile é go raibh siad in inmhe é a chur ar fionraí go ceann dhá bhliain. [[Íomhá:Gladstone debate on Irish Home Rule 8th April 1886 ILN.jpg|mion|8 Aibreán 1886: Gladstone i mbun, ach dhiúltaigh Teach na dTeachtaí an chéad Bhille um Rialtas Dúchais na hÉireann]] Bhí an chuma ar Éirinn go bhféadfadh cogadh cathartha briseadh amach ansin pé nóiméad, agus mar sin, d'fháiltigh [[Seoirse V na Ríochta Aontaithe|Rí Seoirse a Cúig]] ceannairí na nAontachtóirí agus na Náisiúnaithe chuige i Mí Iúil 1914 le haghaidh comhchainteanna. Ní raibh toradh ar bith ar an gcruinniú seo (nó Comhdháil Phálás Buckingham, mar a thugtar air). Bhí na [[Náisiúnachas in Éirinn|Náisiúnaithe]] ag éileamh Rialtas Dúchais d'oileán na hÉireann go léir (agus Liobrálaigh Shasana ag tacú leo) agus na hAontachtóirí ag éileamh go bhfágfaí [[Cúige Uladh]] taobh amuigh den fhéinrialtas. Nuair a cuireadh leasú leis an mBille a cheadaigh do mhuintir Uladh tarraingt as an Rialtas Dúchais go sealadach, tugadh Aontú an Rí don Bhille, agus chuaigh sé ar leabhar na reacht, díreach nuair a bhí [[an Chéad Chogadh Domhanda]] tosaithe. Bhí an tAcht le cur i ngníomh i ndiaidh an chogaidh, agus dóchas ag gach duine nach mairfeadh an cogadh féin ach tamall beag. == Coiste Long == [[Íomhá:Herbert Henry Asquith.jpg|clé|mion|Herbert Asquith]] Le linn an chogaidh féin, rinne an Príomh-Aire [[Herbert Henry Asquith]] dhá iarracht leis an Acht a chur i ngníomh. Ar dtús, i mBealtaine 1916, theip air aontú a bhaint as na h[[Aontachtóirí na hÉireann|Aontachtóirí]]. Ansin, sa bhliain 1917, chuir sé gairm chruinnithe ar Chomhdháil na hÉireann, comhthionól a raibh idir Aontachtóirí agus Náisiúnaithe air, agus [[Seán Mac Réamainn|John Redmond]] ina Chathaoirleach air. Ní raibh an Chomhdháil seo féin in ann ach tuairisc a eisiúint le moltaí faoin "tuiscint" cheart ar na cúrsaí conspóideacha. Bhí an Rialtas, a raibh [[David Lloyd George]] i gceannas air anois, dírithe ar an Rialtas Dúchais a chur i ngníomh pé scéal é, le taobhshúil ar thuairisc na Comhdhála. Cheap comh-aireacht na Ríochta Aontaithe coiste ar leith, Coiste na hÉireann, le marana a dhéanamh ar na ceisteanna seo, agus ba é Walter Long, polaiteoir Aontachtach, a bhí ina chathaoirleach ar an gcoiste. Mhol Coiste na hÉireann go mbunófaí ''dhá'' shlánaonad féinrialaitheacha in Oileán na hÉireann, mar atá, Deisceart Éireann agus [[Tuaisceart Éireann]]. [[Íomhá:I'll give him Home Rule! (3268710259).jpg|mion| [[John Redmond]] agus John Bull, Liberal Unionist Council, c1905-1910]] == Reachtaíocht == Ar an [[25 Feabhra]] [[1920]], tugadh an Bille um Rialtas na hÉireann isteach i dTeach na dTeachtaí.<ref>{{Lua idirlín|url=http://centenaries.ucd.ie/wp-content/uploads/2015/04/83980-UCD-Decade-of-Centenaries_A5-IRISH_FA_download_v2.pdf|teideal=DEICH mBLIANA na gCUIMHNEACHÁN (TUGTAR AN BILLE UM RIALTAS NA HÉIREANN ISTEACH I DTEACH NA DTEACHTAÍ)|údar=COBÁC|dáta=2016|dátarochtana=2021}}</ref> Moladh dhá pharlaimint éagsúla a bheith ann, ceann do thuaisceart na hÉireann & ceann eile don deisceart críochdheighilt de facto Chuir Teach na dTiarnaí an leasú seo leis an mBille, ach nuair a chuaigh an Bille faoi bhráid na Parlaiminte le haghaidh an Dara Léamh i Márta 1920, bhí cuid mhór de na Feisirí Éireannacha barúlach nach bhféadfaí comhréiteach ceart a bhunú ar mholtaí Choiste Long. Chaith an Pharlaimint tréimhse fhada ag díospóireacht faoi impleachtaí airgeadais an Bhille, ach ansin, thug formhór mór na bhFeisirí a bhfaomhadh don Bhille sa Tríú Léamh ar an 11 Mí na Samhna 1920. Dhiúltaigh a lán Feisirí Éireannacha don Bhille, ina measc an tAontachtóir Maurice Dockrell agus an Náisiúnaí Seosamh Ó Doibhlin. ==Forbairt na gCúrsaí in Éirinn == Le linn an Chéad Chogadh Domhanda, d'athraigh atmaisféar polaitiúil na hÉireann go mór. Sa bhliain 1916, [[Éirí Amach na Cásca|d'éirigh Óglaigh na hÉireann agus Arm Cathartha na hÉireann amach]] in aghaidh na nGall i m[[Baile Átha Cliath]]. Chuaigh aisfhreagra na Sasanach ar an Éirí Amach glan oscartha thar fóir, agus iad ag cimiú náisiúnaithe nach raibh baint ar bith acu leis an Éirí Amach. Dá réir sin, chuaigh meon na nÉireannach chun radacachais, agus chuir [[Géarchéim an Fhrithchoinscríofa]] 1918 tuilleadh luais léi. [[Íomhá:Sinn Féin election poster - 1918.jpg|mion|Sinn Féin, 1918]] Tháinig Sinn Féin chun tosaigh, agus an Páirtí Parlaiminteach ag cailleadh tábhachta go tiubh mar ghuth an náisiúnachais Éireannaigh. In [[Olltoghchán na hÉireann, 1918|Olltoghcháin na bliana 1918]], bhain Sinn Féin amach trí cinn déag is trí scór de na suíocháin pharlaiminteacha, cúig cinn thar chúig scór, a bhí ag dul d'Éirinn, agus tháinig siad le chéile beag beann ar pharlaimint Westminster, mar pharlaimint neamhspleách Éireannach, nó Dáil Éireann. Ghair siad stát neamhspleách d'Éirinn, nó Poblacht na hÉireann. Ar a lán cúiseanna éagsúla, chaith na Feisirí Aontachtacha go léir vóta in aghaidh an Achta. B'fhearr leo go bhfanfadh iomlán [[Cúige Uladh|Chúige Uladh]] taobh istigh den Ríocht Aontaithe, agus níor ghlac siad le stáitín féinrialaitheach [[Tuaisceart Éireann|Thuaisceart Éireann]] ach amháin mar shop in áit na scuaibe. Mar sin, nuair a tugadh an Rialtas Dúchais isteach, bhí a phort seinnte roimh ré. nó ní bheadh na [[Náisiúnachas in Éirinn|Náisiúnaithe Éireannacha]] sásta ach le [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleách]]<nowiki/>as iomlán. Bhí, fiú, [[Óglaigh na hÉireann (1919-1922)|fórsaí armtha Phoblacht na hÉireann]] ag cur cogaidh ar na Sasanaigh cheana leis an gcuspóir seo a bhaint amach. ==Dhá Stát faoi Rialtas Dúchais - Struchtúr an Rialtais == [[Íomhá:Irish UK election 1918.png|clé|mion|[[Olltoghchán na hÉireann, 1918|Toghchán 1918]]]] Ba é an tAcht seo a rinne [[Críochdheighilt na hÉireann|críochdheighilt]] ar Éirinn. Dealaíodh sé chontae - [[Contae an Dúin|an Dún]], [[Aontroim]], [[Ard Mhacha]], [[Contae Fhear Manach|Fear Manach]], [[Contae Dhoire|Doire]] agus [[Contae Thír Eoghain|Tír Eoghain]] - ón gcuid eile den tír, chomh maith leis an dá bhuirg úd [[Béal Feirste]] agus [[Doire]]. Ba é seo uasmhéid an limistéir ina bhféadfadh na hAontachtóirí an tromlach a choinneáil slán, ach san am céanna, fágadh cuid mhaith [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitlicigh]] i bhFear Manach agus i dTír Eoghain taobh istigh den teorainn. De réir an Achta, bheadh a rialtas féin ag Deisceart Éireann taobh theas, agus rialtas eile ag [[Tuaisceart Éireann]], nó an sé chontae seo. Bhí sé ceaptha go mbeadh Fear Ionad an Rí - nó an tArd-Leifteanant - os cionn an dá stát in Éirinn ó thaobh na cumhachta feidhmithí de. Bheadh an t-údarás feidhmitheach dílsithe don [[Coróin|Choróin]], agus ní bheadh [[parlaimint]]<nowiki/>eachas ar bith ann. Mar sin, bheadh Fear Ionaid an Rí ag ainmniú na n[[Aire Rialtas|Airí Rialtais]] thar cionn an Rí, beag beann ar pharlaimint an dá stát. Bhí Comhairle ar leith - Comhairle na hÉireann - le cur ar bun freisin le caidreamh an dá pharlaimint a chomhordú. [[Íomhá:Parliament Buildings Stormont 5.jpg|mion|Stormont]] Tháinig parlaimint an Tuaiscirt ar an bhfód de réir an Achta, ach nuair a vótáladh na [[Teachta Dála|feisirí]] isteach ar pharlaimint an Deiscirt, staon an chuid ba mhó acu ó chruinniú bunaidh na parlaiminte sin. Ní raibh ach beirt [[Aontachtóirí na hÉireann|Aontachtóirí]] ó [[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath|Choláiste na Tríonóide]] i láthair ansin. Chruinnigh na feisirí eile in áit dá gcuid féin, agus d'fhógair siad gurbh iadsan [[Dáil Éireann]], nó parlaimint Phoblacht neamhspleách na hÉireann. ==Torthaí == Níor thionóil parlaimint an Deiscirt ina hiomláine ach aon uair amháin. Nó nuair a bhí an [[Conradh Angla-Éireannach]] sínithe, bhí faomhadh na parlaiminte seo ag teastáil ar chúiseanna foirmiúla. Mar sin, tháinig Teach Teachtaí Dheisceart Éireann le chéile aon uair amháin le glacadh leis an gConradh, agus ansin, scoireadh ar an toirt é le go bhféadfadh an Tríú [[Dáil Éireann|Dáil]] teacht ina áit. == Féach freisin == * [[Críochdheighilt na hÉireann]] * [[Olltoghchán na hÉireann, 1918]] * [[Olltoghcháin na hÉireann, 1921|Olltoghchán na hÉireann, 1921]] * [[Dara Dáil|An Dara Dáil]] * [[Conradh Angla-Éireannach]] == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Stair na hÉireann]] [[Catagóir:Stair Thuaisceart Éireann]] [[Catagóir:Stair na Ríochta Aontaithe]] [[Catagóir:Aontachas]] [[Catagóir:Rialtas Dúchais in Éirinn]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] 3pmlm4ojpseyk6h02plnw2xgwc1ix31 0 2830 1086404 1026176 2022-08-23T02:31:34Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is baile i g[[Contae Chill Dara|Cill Dara]] in oirthear na h[[Éire]]ann í '''Maigh Nuad'''. Bunaíodh an baile san [[18ú haois]], ach ainmíodh é ó rí a bhí in Éirinn sa tréimhse réamh-Chríostaí darbh ainm ''Mogh Nuadhat''. Bhí eaglaisí Críostaí sa dúiche ach níor tháinig ann don bhaile go dtí tamall fada ina dhiaidh sin. Bhí caisleán ag na Gearaltaigh i Maigh Nuad ón 12ú haois agus chuir siad coláiste, Coláiste Mhuire, ar bun i 1518, ach dúnadh é sin nuair a tháinig an an t[[Athleasú Creidimh]] agus ionradh na dTúdor ar Éirinn. Ba iad Gearaltaigh Chill Dara an chlann [[Normanaigh|Normannach]] ba chumhachtaí in Éirinn, agus nuair nach raibh ríthe Shasana in ann iad a chur faoi smacht, thug siad ceannas dóibh ar an tír. ==Stair== [[File:Eolas Building, Maynooth University.jpg|thumb|Foirgneamh Eolas, Ollscoil Mhá Nuad]] [[File:Maynooth University.jpg|thumb|Coláiste Phádraig, Má Nuad]] Bunaíodh [[Coláiste Phádraig, Má Nuad|cliarscoil]] i Maigh Nuad sa bhliain 1795 chun fir óga a oiliúint mar shagairt [[Caitliceachas|Chaitliceacha]]. Go dtí sin bhí orthu dul thar lear agus ba léir do na húdaráis go raibh tionchar frith-Shasanach ag an oideachas a fuair siad sa [[an Spáinn|Spáinn]] agus sa [[an Fhrainc|bhFhrainc]] orthu féin agus ar na tuataigh. Chruthaigh Réabhlóid na Fraince deacrachtaí don Eaglais in Éirinn mar gur dúnadh cliarscoileanna agus coláistí Caitliceacha ina dhiaidh. Tugadh postanna do scoláirí Francacha sa choláiste nua. D'fhás an coláiste seo go mear agus meastar gur oileadh os cionn 11,000 sagart ann idir a bhunú agus an lá inniu. Bhíodh idir 500 agus 600 mac léinn ag freastal air de ghnáth. Tugadh aitheantas do Choláiste Mhaigh Nuad mar choláiste ollscoile in [[Ollscoil na hÉireann]] sa bhliain 1910, rud a leathnaigh an réimse ábhar a múineadh ann. I 1966 tugadh cead do mhic léinn tuata clárú sa choláiste agus d'fhás a líon go dtí níos mó ná 5,000. Feidhmíonn Maigh Nuad anois mar bhaile suain do mhórchathair Bhaile Átha Cliath agus tá an-chuid tithe tógtha timpeall air. == Oideachas == Tá dhá ollscoil suite i Maigh Nuad - [[Ollscoil na hÉireann, Má Nuad]] agus [[Coláiste Phádraig, Má Nuad]]. ==Féach freisin== * [[Mainéar an Mhuilinn, Maigh Nuad]] == Naisc sheachtracha == * [http://maynooth.org/ Suíomh gréasáin pobail Mhaigh Nuad] * [http://www.maynooth.ie/ Suíomh gréasáin faoi mbaile atá curtha ar fáil ag Comhairle Contae Chill Dara] * [http://www.nuim.ie/ Suíomh gréasáin na hollscoile saolta] * [http://www.maynoothcollege.ie/ Suíomh gréasáin chliarscoil Choláiste Phádraig] [[Catagóir:Bailte i gContae Chill Dara]] hbw59v12821u3lm0pfwrymur45772tj 0 3304 1086250 1055625 2022-08-23T01:40:40Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba í '''Gráinne Ní Mháille''' (c. 1530 – c. 1603) taoiseach a gcineáil i g[[Cúige Connacht]].<ref>{{cite web |first=Mary |last=O'Dowd |teideal=O'Malley, Gráinne (''fl''. 1577–1597) |work=Oxford Dictionary of National Biography |year=2008 |url=http://www.oxforddnb.com/index/101020753/Grainne-OMalley }}</ref> Bhí sí ina tánaiste ag a hathair, Eoghan Dubhdara Ó Máille. Nuair a cailleadh a hathair chuaigh sí i gceannas an tiarnais ar muir agus ar tír, cé go raibh deartháir, Dónall an Phíopa, aici. In 1546 phós sí Dónal an Chogaidh Ó Flaithbheartaigh, rud a mhéadaigh a cumhacht agus a maoin: dúradh go raibh suas le míle beithíoch agus capall aici. In 1593, nuair a ghabh Richard Bingham, gobharnóir Chúige Connacht, a mic Tiobóid a Búrc agus Murchadh Ó Flaithbheartaigh agus a leasdeartháir Dónal an Phíopa, chuaigh sí go Sasana ar bord loinge chun a iarraidh go scaoilfí saor iad. Thug sí an t-iarratas d’[[Eilís I]] i bPálás Greenwich. ==Beatha== Rugadh Ní Mháille le linn Éinrí VIII, nuair a bhí claonadh ag Sasana chun na tiarnaí Gaelacha a fhágáil ar a gconlán féin. Bhain mhuintir Mháille a mbeatha as an muir, agus thóg siad a lán caisleán ar an gcósta, leithéid Chaisleán Chill Damhnait. Ghearr siad cáin ar iascairí, fiú ar iascairí as Sasana féin. Bhí an chuid is mó de bharúnacht Mhuraisce in iardheisceart Chontae Mhaigh Eo faoi smacht acu<ref>Chambers, Anne (2003). ''Ireland's Pirate Queen: The True Story of Grace O'Malley''. New York: MJF Books, lch 20. ISBN 978-1-56731-858-6</ref> agus bhí Mac Uilliam Íochtair (de Búrca) in ainm a bheith mar ardtiarna acu. Ba í Gráinne an t-aon duine clainne amháin a bhí ag Dubhdara agus ag Méadhbh Ní Mháille. Dúirt an béaloideas go raibh fonn ar Ghráinne imeacht chun na Spáinne lena hathair ar thuras trádála ach gur diúltaíodh di toisc go rachadh a folt i bhfostú sna téada; ghearr sí an chuid is mó dá gruaig chun go dtabharfadh a hathair leis í le teann náire. Deirtí gur as seo a tháinig an leasainm Gráinne Mhaol. Ach d’fhéadfadh "Maol" teacht ó Umhaill (ceantar in iarthar Chonnacht a bhí faoi smacht ag muintir Mháille).<ref>Chambers 2003, lch 57</ref> ===Pósadh=== [[File:Clare Island.jpg|thumb|250px|Cliara, oileán a luaitear le Gráinne Ó Máille]] Rug Gráinne triúr clainne: * Eoghan:<ref>Chambers 2003, lch 44</ref> An duine ba shine den chlann agus clú na macántachta air. Thug an Ridire Richard Bingham a bhás agus ghabh a chaisleán. * Méadhbh:<ref>Chambers 2003, lch 44</ref> Clú uirthi go raibh sí an-chosúil lena máthair. Phós sí Risteard Deamhan an Chorráin a Búrc agus rug a lán páistí dó. Deirtear go raibh Gráinne agus Deamhan an Chorráin an-mhór le chéile agus gur shábháil sé ar an mbás í cúpla uair. * Murchadh:<ref>Chambers 2003, lch 44</ref> Deirtí gur dhual athar do Mhurchadh an sult a bhain sé as an gcogaíocht. Is minic a bhuail sé Méadhbh agus a thug chluas bhodhar dá máthair toisc gur bhean í. Deir a lán foinsí gur fheall sé ar a mhuintir agus gur thaobhaigh sé le Bingham tar éis mharú Eoghain. Nuair a chuala Gráinne é sin thug sí an leabhar nach labhrodh sí leis go deo arís, agus is minic a mhaslaigh sí é. In 1565 mharaigh naimhde Dhónaill é agus é ag sealgaireacht sna sléibhte timpeall Loch Coirib, rud a tharla de thoradh é féin agus na Seoighigh a bheith i gcochall a chéile i ngeall ar Chaisleán na Circe ar an loch. D’fhill Gráinne ar a tailte féin agus chuaigh chun cónaithe ar Chliara. Deirtear gur ghlac sí chuici mairnéalach longbhriste (Aodh de Léis) mar leannán ach gur ghearr a sheal sular mharaigh Mathúnaigh Bhaile Bhóidh é. D’ionsaigh Gráinne Dún Átha, caisleán de chuid na Mathúnach ag [[Cuan an Fhóid Duibh]] agus mharaigh lucht maraithe Dhónaill ar [[Oileán na Cathrach]].<ref>{{cite web |url=http://dib.cambridge.org/viewReadPage.do?articleId=a6886&searchClicked=clicked&quickadvsearch=yes |teideal=Dictionary of Irish Biography - Cambridge University Press |website=dib.cambridge.org |access-date=2017-03-08}}</ref> Tar éis bhás Dhónall an Chogaidh d’fhág Gráinne ceantar Iar-Chonnacht agus d’fhill ar a fód féin maille le roinnt mhaith Flaitheartach.<ref>Chambers 2003, lch 45</ref> ===Pósadh le Risteárd an Iarainn=== [[File:Carrickahowley (Rockfleet) Castle County Mayo.JPG|thumb|right|[[Caisleán Charraig an Chabhlaigh]]]] Faoin mbliain 1566 bhí Gráinne pósta arís, an uair seo le [[Risdeárd an Iarainn a Búrc]], fear a fuair a leasainm ó cheárta iarainn ag Buiríos Umhaill, a áit chónaithe.<ref>Chambers 2003, lch 63</ref> Rugadh Tiobóid na Long, 1ú Bíocunta Mhaigh Eo, dóibh. Bhí sí ag iarraidh díoltais fós ar na Mathúnaigh. D’ionsaigh sí Caisleán Dhún Átha arís agus ghabh é.<ref>Chambers 2003, lch 55-56</ref> D’ionsaigh an Sirriam Uilliam Óg Martyn ó Ghaillimh a caisleán féin ar Chliara i Mí Mhárta 1579. Cuireadh an ruaig ar a bhuíon. In 1593, i litir a shéan na drochghníomhartha a chuir Gráinne síos dó, dúirt an Ridire Richard Bingham gur dhuine í a chothaíodh ceannairc mar "nurse to all rebellions in the province for this forty years".<ref>Chambers 2003, lch 52</ref><ref>Lambeth Palace Library MS 601, lch 111</ref> Breis is fiche bliain tar éis a báis, chuimhnigh Fear Ionaid ar an gcumas a bhí inti mar cheannasaí catha agus ar an gcáil a bhí uirthi fós i measc na nÉireannach.<ref>Chambers 2003, lch 53</ref><ref>Calendar of State Papers Relating to Ireland (James I) 1623, no. 997. (London 1860–1912)</ref> ===Ag caint leis an mBanríon=== In 1593, nuair a ghabh Richard Bingham, gobharnóir Chúige Connacht, a mic Tiobóid a Búrc agus Murchadh Ó Flaithbheartaigh agus a leasdeartháir Dónal an Phíopa, chuaigh Gráinne chun Sasana chun a iarraidh go scaoilfí saor iad. Chuir Eilís I liosta ceisteanna chun Gráinne agus cuireadh na freagraí ar ais chun na Banríona. Bhuail siad le chéile ag Pálás Greenwich agus gúna breá ar Ghráinne.<ref>Chambers 2003</ref> Rinne siad a gcomhrá i Laidin, mar ní raibh Béarla ag Gráinne ná Gaeilge ag Eilís. Rinne siad socrú: bhainfí Bingham dá phost agus stadfadh Gráinne de chabhrú leis na tiarnaí reibeiliúnacha in Éirinn, i measc rudaí eile. Ach ba ghearr gur tháinig Bingham ar ais agus theip ar Ghráinne seilbh a fháil ar an eallach agus an talamh a bhain Bingham di. Thaobh sí leis na hIarlaí i g[[Cogadh na Naoi mBliana (Éire)|Cogadh na Naoi mBliana]]. Is dócha go bhfuair sí bás i gCaisleán Charraig an Chabhlaigh timpeall 1603, bliain bhás Eilíse féin. Ba ghnách a muintir a chur i [[Mainistir Chliara]]. ==Foinsí== Ó fhoinsí Béarla a thagann an chuid is mó den fhianaise i dtaobh bheatha Ghráinne Ní Mháille, mar ní luaitear sna hannálacha í. Níl fáil anois ar “leabhar” a muintire, bailiúchán dánta agus ábhair eile den chineál ba ghnách le teaghlaigh uaisle a choinneáil. Níl íomhánna di le fáil a rinneadh lena linn. Tá eolas go leor le fáil sna "Articles of Interrogatory", ocht gceist déag a breacadh síos ar son na Banríona.<ref>Féach an forábhar in Chambers, 2003.</ref> Luaitear i bPáipéir Stáit Shasana agus i gcáipéisí eile dá leithéid í, agus sampla de sin is ea litir a chuir an Fear Ionaid Sir Henry Sidney chun a mhic Phillip in 1577: "There came to mee a most famous femynyne sea captain called Grace Imallye, and offred her service unto me, wheresoever I woulde command her, with three gallyes and two hundred fightinge men..."<ref>Lambeth Palace Library, lámhscríbhinn 601, lch 10, luaite in Chambers 2003, lch 85</ref> Bhailigh [[Seán Ó Donnabháin]] béaloideas ina taobh sna 1830í agus sna 1840í ar son [[Suirbhéireacht Ordanáis na hÉireann]]. I litir a scríobh sé in 1838 deir sé go bhfuil sí "most vividly remembered by tradition and people were living in the last generation who conversed with people who knew her personally". <blockquote>Charles Cormick of Erris, now 74 years and six weeks old, saw and conversed with Elizabeth O'Donnell of Newtown within the Mullet, who died about 65 years ago who had seen and intimately known a Mr Walsh who remembered Gráinne. Walsh died at the age of 107 and his father was the same age as Gráinne.<ref>Gaisford St Lawrence Papers, luaite in Chambers 2003, lch 73</ref></blockquote> Deir scéal amháin gur thug Gráinne leadhbairt mhaith den teanga dá mac Tiobóid i rith ionsaí ar Chaisleán Cheann Toirc nuair a shíl sí go raibh sé ag loiceadh na troda: "''An ag iarraidh dul i bhfolach ar mo thóin atá tú, an áit a dtáinig tú as?''".<ref name="Ordnance Survey Letters 2003">Ordnance Survey Letters, Mayo, vol. II, luaite in Chambers 2003, litriú nuachóirithe.</ref> Dúirt sí freisin, más fíor, "''go mb'fhearr léi lán loinge de chlann Chonraoi agus de chlann Mhic an Fhailí ná lán loinge d'ór''".<ref name="Ordnance Survey Letters 2003"/> == Féach freisin == [[Tiobóid na Long]] [[Long fhada na hÉireann]] == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Mhaille, Grainne Ni}} [[Catagóir:Stair na hÉireann]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1530]] [[Catagóir:Básanna i 1603]] [[Catagóir:Foghlaithe mara]] [[Catagóir:Taoisigh Éireannacha]] [[Catagóir:Daoine as Contae Mhaigh Eo]] [[Catagóir:Mná Éireannacha]] en41ghyumr7uhscoq17lmj5livbx7zl 0 3327 1086037 1050272 2022-08-22T18:11:10Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{glanadh-mar|Litriú, srl}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Latharna]] ('''Larne''' as Béarla) an t-ainm atá ar bhaile mór mara tionsclaíoch ar chósta thoir [[Contae Aontroma|Chontae Aondroma]], in oirthuaisceart [[Uladh]], i d[[Tuaisceart Éireann]] ina bhfuil cónaí ar 18,228 daoine de réir na bhfigiúirí ó dhaonáireamh na [[Ríochta Aontaithe]] i 2001. Tá sé in úsáid mar chalafort le cóir a bheith míle bliain, agus sa lá atá inniu ann is calafort ollmhór farantóireachta é an baile le lastas á iompar ar bháid fartha tiomáin isteach is amach. Tá Latharna nasctha le [[Clover, South Carolina]] sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|SAM]]. Tá Latharna fá údarás [[Comhairle Buirg Latharna|Chomhairle Buirg Latharna]]. Is mar chuid de Thoghcheantar Aontroma Thoir é mar aon le Carraig Fhearghais agus Baile na Mainistreach fá choinne olltoghchán do [[Pairlimint Westminister|Pharlaimint Westminister]] agus do [[Comhthionól Thuaisceart Éireann|Chomhthionól Thuaisceart Éireann]]. == Stair == Ba ríocht bheag áitiúil é Latharna tráth dá raibh. Thoisigh daoine ag cur an ainm seo ar an bhaile fhéin amháin cúpla céad bliain ó shin. Roimhe sin thugtí Inbhear an Latharna ar an bhaile bheag. Thugeadh lucht an Bhéarla Inver Larne nó go simplí Inver ar an áit chearna. An t-ainm ba shine do [[Loch Latharna]] ná Loch Ollarbha nó Inbhear nOllarbha, rud a tharrans bho ''Ollarbha'' a bhíodh ina ainm ársa ar an dobhar. Le linn an 18ú haoise d’imigh cuid mhór daoine ar imirce go [[Meiriceá]] fríd an bhaile. Tá dealbh cuimhneacháin ina sheasamh i b[[Páirc Smiley]] in ómós don ''Friends Goodwill'', .i. an chéad long imirce a seoladh ó Latharna i mí na Bealtaine 1717 agus é ar a thriail go [[Bostún]] sna Stáit Aontaithe. Is urrainn nascanna fada buana Bostúin le hÉirinn a rianú chuig Latharna. Mar aon le hiarthar agus le deisceart na hÉireann bhí drochthionchar ag an Ghorta Mhór ar an bhaile i lár an 18ú haoise. Bhí sé mar áit a sheas amach i gcodarsnacht le contaetha Aontroma, an [[Contae an Dúin|Dúin]], [[Lú]], [[Contae Átha Cliath|Átha Cliath]], agus [[Contae Chill Mhantáin|Chill Mhantáin]] thoir.{{fíoras|date=March 2007}} I 1914, d’ulmhaigh [[Aontachtas|Dílseoirí]] a bhí curtha i gcoinne an [[Bille Rialtas Dúchais 1914|Bhille Rialtas Dúchais 1914]] le haghaidh frithbheartaíochta armtha. [[Tabhairt i dTír na nGunnaí i Latharna]] an téarma a thugtar ar thréimhse inar iompraíodh armáin agus lón lámhaigh ón [[An Ghearmáin|Ghearmáin]] isteach chuig an chalaphort ar an bhaile i lár na hoíche, dáileadh iad ar fud Uladh.<ref>A. T. Q. Stewart: "The Ulster Crisis", London, Faber and Faber Ltd., 1967 SBN 571 08066 9</ref> Baile calafoirt i g[[Contae Aontroma]] i d[[Tuaisceart Éireann]] is ea '''Latharna''' . Ciallaíonn an ainm 'tír [[Lathar|Lathair]]'. Tá 30,989 [[duine]] ina gcónaí i gceantar Latharna, cé nach bhfuil ach timpeall 17,000 duine ina gcónaí sa bhaile é féin. Is é an [[Protastúnachas]] (80%) an príomh[[reiligiún]]. Tá bád ón baile go dtí [[Machair an Sgithich]] in [[Albain]]. Tá go leor foirgneamh suntasach ann, m.sh. Caisleán Olderfleet agus an Leacht Cuimhneacháin Chaine, macasamhail den Túr Cruin Gaelach Traidisiúnta. Is é Lartharna príomhbhaile Chomhairle Buirg Latharna. Tá sé mar chuid de Dháilcheantar Aontroma Thoir i b[[Parlaimint Westminster]], agus i g[[Comhthionóil Thuaisceart Éireann]], mar aon le [[Baile Nua na Mainistreach]] agus [[Carraig Fhearghais]]. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Bailte i gContae Aontroma]] mtlcu8ha7frqd9qie8l82py4fcneazk 0 3346 1086310 1051571 2022-08-23T01:59:47Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba é '''Seán Francis Lemass''' ([[15 Iúil]] [[1899]] - [[11 Bealtaine]] [[1971]]), an tríú [[Taoiseach]] (ceannaire [[Rialtas na hÉireann|rialtais na]] [[Poblacht na hÉireann|hÉireann]]) agus ina cheannaire ar Fhianna Fáil, idir [[1959]] agus [[1966]]. Leasaitheoir a bhí annː bhí fonn ar Lemass cruth nua-aimseartha a chur ar chóras rialtais, eacnamaíocht agus sochaí na hÉireann.<ref name=":0" /> == Tús a shaoil == Rugadh Seán Francis Lemass i m[[Baile Breac]] sa bhliain [[1899]] i m[[Baile Átha Cliath]]. An t-ainm a baisteadh air ná '''John Francis Lemass'''. Aach thosaigh sé ag tabhairt Seán air féin agus é in ógánach tar éis páirt a ghlacadh in [[Éirí Amach na Cásca]] sa bhliain [[1916]]. Gabhadh agus cuireadh i bpríosún é ach scaoileadh saor é de bharr a aoise. Leis na mBráithre Críostaí sa chathair a fuair sé a chuid [[Oideachas|oideachais]], áit ina raibh sé in aon rang leis an bhfuirseoir mór le rá [[Jimmy O'Dea]]. [[Íomhá:Seán Lemass 1924.jpg|clé|mion|18 Samhain 1924ː sheas Lemass san fhothoghchán "Dublin South" agus toghadh é]] === Tragóidí millteanacha === [[Íomhá:Seán Lemass circa 1932.png|clé|mion|sa bhliain 1932]] Scaoileadh marbh a dheartháir is óige, Herbert, de thaisme ina bhaile féin in Eanáir 1916; b’shin Seán féin a lámhachadh é!<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/news/ireland/irish-news/se%C3%A1n-lemass-s-silent-anguish-1.1469235|teideal=Seán Lemass’s silent anguish|údar=Eunan O'Halpin|language=en|work=The Irish Times|dátarochtana=2019-05-11}}</ref> Dúnmharaíodh deartháir eile, Noel, sa bhliain 1923 le linn [[Cogadh na gCarad|Chogadh na gCarad]]. Rinneadh céasadh coirp air. Fuair deartháir eile, Patrick, bás le hadhairt sa bhliain 1926. [[Íomhá:Seán Lemass at Schiphol Airport (cropped).jpg|clé|mion|1947]] == Polaitíocht == Bhí Lemass gníomhach i [[Cogadh na Saoirse (Éire)|gCogadh na Saoirse]] agus sa [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogadh Cathartha]] i [[1922]]. Toghadh Lemass mar theachta i [[Dáil Éireann|nDáil Éireann]] i [[1924]] (san fhothoghchán "Dublin South" ar 18 Samhain 1924). Bhunaigh sé [[Fianna Fáil]] i [[1926]] le [[Eamon de Valera|hEamon de Valera]] agus comhghleacaithe eile. I [[1932]] rinneadh Aire Tionscal agus Tráchtála de. I rith an [[Dara Cogadh Domhanda]] gníomhaigh sé mar Aire Soláthairtí. Rinneadh Aire Tionscal agus Tráchtála de arís tar éis an chogaidh i rith na g[[1950idí|caogaidí]] ([[1951]]-[[1954]] agus [[1957]]-[[1959]]). [[Íomhá:Seán Lemass in the Netherlands 1958 (cropped).jpg|clé|mion|1958]] == Taoiseach == Sa bhliain 1959 toghadh Lemass mar [[Taoiseach|Thaoiseach]]. Sna blianta sin, bunaíodh [[RTÉ]], tháinig [[John F. Kennedy]] go hÉirinn, agus bhí an geilleagar ag fás níos gasta . Thug Lemass cuairt thábhachtach ar [[Terence O'Neill|Terence O'Neill]], Príomh-aire [[Tuaisceart Éireann]] i [[1965]], cuairt a thosaigh ré nua caidrimh idir an dá chuid den oileán. == Forbairt dhlí na hÉireann == === Dlí bunreachtúil === Ní raibh an oiread tionchair ar fhorbairt dhlí na hÉireann, agus go háirithe ar an dlí bunreachtúil, i ndiaidh an [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchais]] ag aon duine eile nach raibh ina dhlíodóir.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/2038882409469406|teideal=Seán Lemass|údar=Scoil Dlí, COBÁC|dáta=2018|dátarochtana=2021}}</ref> Mar shampla, sa bhliain 1966, ghair Lemass an Coiste uile-pháirtí ar an m[[Bunreacht na hÉireann|Bunreacht]], chun iniúchadh a dhéanamh ar na leasuithe ar Bhunreacht na hÉireann a d'fhéadfadh a bheith riachtanach. Leag an tuarscáil a rinne sé clár athchóirithe amach, ar cuireadh a lán gnéithe de i gcrích sna caoga bliain ina dhiaidh sin. Is léir uaidh sin go raibh fonn ar Lemass cruth nua-aimseartha a chur ar chóras rialtais, eacnamaíocht agus sochaí na hÉireann.<ref>{{Luaigh foilseachán|title='Lemass's brainchild': the 1966 Informal Committee on the Constitution and change in Ireland, 1965-73|url=https://www.jstor.org/stable/43654443|journal=Irish Historical Studies|date=2013|issn=0021-1214|pages=406–421|volume=38|issue=151|author=Scrúdaigh an tOllamh Brian Garbhain (Oilthigh Ghlaschu) bunús, obair agus tionchar díreach an Choiste in alt a foilsíodh sa bhliain 2013. Brian Girvin}}</ref> === TIonchar ar na breithiúna === Mar is eol go forleathan, dúirt Lemass le [[Cearbhall Ó Dálaigh]] agus é á cheapadh ina Phríomh-Bhreitheamh sa bhliain 1961 agus le Brian Breatnach agus é á ardú go dtí an [[Cúirt Uachtarach na hÉireann|Chúirt Uachtarach]] ag an am céanna, gur mhian leat go mbeadh an Chúirt ní ba chosúla lena leithéid i SAM.<ref name=":0" /> Mar a léirigh Ruadhán Mac Cormaic ina leabhar,<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.omahonys.ie/the-supreme-court-p-499843.html|teideal=The Supreme Court|údar=Ruadhan Mac Cormaic|dáta=2016|work=Penguin Books Ireland, 9780241970331 www.omahonys.ie|dátarochtana=2021-05-11}}</ref> is minic a dhéileáiltear leis na focail misnigh sin ar dhóigh mhí-aimseartha agus ní léir go beacht cad a bhí ar intinn ag Lemass an uair sin. Mar sin féin, bhí páirt mhór ag an dá cheapachán sin, gan aon agó, sa ról bunúsach a bhí ag an gCúirt Uachtarach maidir leis na hathruithe sóisialta agus dlithiúla a tharla sna dá bhliain déag ina dhiaidh sin agus níos faide.<ref name=":0" /> Ceapadh Caoimhín Ó hEachach, Frederick Gardner Budd agus Liam Ó Mac Gearailt ar an gCúirt Uachtarach freisin le linn do Lemass a bheith ina Thaoiseach. == Bás == D'éirigh Lemass as a phost mar Thaoiseach agus cheannaire [[Fianna Fáil|Fhianna Fáil]] i [[1966]]. Tháinig [[Seán Ó Loingsigh|Jack Lynch]] i gcomharbas air. Bhí Lemass trom ar an tobac<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Little Book of Rathmines|url=https://books.google.fr/books?id=fSVnDwAAQBAJ&pg=PT84&lpg=PT84&dq=mater++pound+of+tobacco++%22Se%C3%A1n++Lemass%22&source=bl&ots=fJXBoik8a1&sig=ACfU3U2lOZMXu-0-CBZg1LvNZHk3u2qocQ&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiJ26LpxpXiAhWRxoUKHQ7QDyMQ6AEwCHoECDAQAQ#v=onepage&q=mater%20%20pound%20of%20tobacco%20%20%22Se%C3%A1n%20%20Lemass%22&f=false|publisher=History Press|date=2019-04-05|language=en|author=Maurice Curtis}}</ref> agus chuaigh a shláinte in olcas agus é ag dul anonn in aois. Níorbh fholáir é a chur san [[ospidéal]] [[Ospidéal an Mater Misercordiae|Mater]] i Feabhra 1971 agus d'éag sé fá cheann trí mhí, in aois 71 bliain dó.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie//archives/2016/0509/787237-death-of-sean-lemass/|teideal=Death of Seán Lemass|language=en|work=RTÉ Archives|dátarochtana=2019-05-12}}</ref> == Féach freisin == * [[Cúirt Uachtarach na hÉireann]] * [[Seán Ó Loingsigh|Jack Lynch]] == Tagairtí == {{Reflist}}{{Taoisigh na hÉireann}} {{Teachtaí Dála an 4ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 5ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 6ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 7ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 8ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 9ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 10ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 11ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 12ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 13ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 14ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 15ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 16ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 17ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 18ú Dáil}} {{DEFAULTSORT:Lemass, Sean F}} [[Catagóir:Ceannairí Fhianna Fáil]] [[Catagóir:Baill Fhianna Fáil]] [[Catagóir:Baill den 4ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 5ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 6ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 7ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 8ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 9ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 10ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 11ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 12ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 13ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 14ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 15ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 16ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 17ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Baill den 18ú Dáil|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1899|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Básanna i 1971|Lemass, Sean F.]] [[Catagóir:Daoine as Baile Átha Cliath|Lemass, Sean F.]] ppi0ov6mcg5fkxbyf3kf0thks0wuxht 10 3355 1086208 681250 2022-08-23T00:04:10Z Alison 570 Major cleanup and thin-out / showcase the Celtic languages because why not? wikitext text/x-wiki <!-- Note: This section will be regularly modified to keep it approximately the same size as Template:Wikipedia's sister projects. --><templatestyles src="Teangacha Vicipéide/styles.css"/> <div class="wikipedia-languages nourlexpansion"> <ul class="plainlinks"> <li> <div class="wikipedia-languages-count-container"> <div class="wikipedia-languages-prettybars"></div> <div role="heading" aria-level="3" class="wikipedia-languages-count">1,000,000+ ailt</div> <div class="wikipedia-languages-prettybars"></div> </div> {{Teangacha Vicipéide/core|ar}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|de}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|es}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|fr}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|it}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|nl}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|ja}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|pl}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|pt}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|ru}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|sv}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|uk}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|vi}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|zh}} </li> <li> <div class="wikipedia-languages-count-container"> <div class="wikipedia-languages-prettybars"></div> <div role="heading" aria-level="3" class="wikipedia-languages-count">250,000+ ailt</div> <div class="wikipedia-languages-prettybars"></div> </div> {{Teangacha Vicipéide/core|id}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|ms}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|nan}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|bg}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|ca}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|cs}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|da}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|eo}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|eu}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|fa}}&lrm;{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|he}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|ko}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|hu}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|no}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|ro}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|sr}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|sh}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|fi}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|tr}} </li> <li> <div class="wikipedia-languages-count-container"> <div class="wikipedia-languages-prettybars"></div> <div role="heading" aria-level="3" class="wikipedia-languages-count">50,000+ ailt</div> <div class="wikipedia-languages-prettybars"></div> </div> {{Teangacha Vicipéide/core|ast}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|bn}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|bs}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|et}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|el}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|simple}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|gl}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|hr}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|lv}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|lt}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|ml}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|mk}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|nn}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|sq}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|sk}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|sl}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|th}} </li> <li> <div class="wikipedia-languages-count-container"> <div class="wikipedia-languages-prettybars"></div> <div role="heading" aria-level="3" class="wikipedia-languages-count">[[Teangacha Ceilteacha]]</div> <div class="wikipedia-languages-prettybars"></div> </div> {{Teangacha Vicipéide/core|br}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|cy}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|ga}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|gd}}{{•}} {{Teangacha Vicipéide/core|kw}} </ul> </div><noinclude> {{Doiciméadú}} <!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --> </noinclude> m8s8k5y7zlxq4fl4chg2j8gu0ivh6fj 0 3725 1086474 1066369 2022-08-23T02:55:26Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{Lúnasa}} Is é an '''17 Lúnasa''' an 229ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 230ú lá i mbliain bhisigh. Tá 136 lá fágtha sa bhliain. == Féilte == * [[An Indinéis]] - Lá na Saoirse == Daoine a rugadh ar an lá seo == * [[1560]] — [[Erzsébet Báthory]], cuntaois Ungárach * [[1601]] – [[Pierre de Fermat]], matamaiticeoir Francach * [[1786]] — [[Davy Crockett]], polaiteoir Meiriceánach * [[1824]] — [[Pierre-Émile Martin]], innealtóir Francach * [[1878]] - [[Oliver St. John Gogarty]], scríbhneoir, lúthchleasaí agus polaiteoir Éireannach (b. [[1957]]) * [[1893]] — [[Mae West]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[1904]] — [[Jack Thompson]], dornálaí Meiriceánach * [[1920]] - [[Maureen O'Hara]], aisteoir * [[1926]] — [[Jiang Zemin]], ceannaire de chuid Pháirtí Cumannach na Síne * [[1936]] — [[Margaret Hamilton]], ríomheolaí Meiriceánach * [[1936]] — [[Séamus Mallon]], polaiteoir Éireannach * [[1943]] — [[Robert De Niro]], aisteoir Meiriceánach * [[1944]] - [[Larry Ellison]], comhbhunaitheoir Oracle * [[1951]] — [[Alan Minter]], dornálaí Sasanach * [[1951]] — [[Sandra White]], polaiteoir Albanach * [[1952]] — [[Guillermo Vilas]], imreoir leadóige Airgintíneach * [[1953]] — [[Kevin Rowland]], amhránaí agus cumadóir Sasanach * [[1959]] — [[David Koresh]], ceannaire reiligiúnach Meiriceánach * [[1960]] — [[Sean Penn]], aisteoir Meiriceánach * [[1969]] — [[Hector Ó hEochagáin]], láithreoir raidió agus teilifíse Éireannach * [[1977]] - [[Thierry Henry]], imreoir sacair Francach * [[1977]] - [[William Gallas]], imreoir sacair Francach * [[1982]] — [[Phil Jagielka]], imreoir sacair Sasanach * [[1988]] — [[Aodán Ó hAirt]], iománaí Éireannach * [[1988]] — [[Johanna Larsson (leadóg)|Johanna Larsson]], imreoir leadóige Sualannach * [[1993]] — [[Sarah Sjöström]], snámhóir Sualannach == Daoine a fuair bás ar an lá seo == * [[1786]] - [[Friedrich II na Prúise|Friedrich II]], rí na Prúise (r.[[1712]]) * [[1886]] — [[Alexander Butlerov]], ceimiceoir Rúiseach * [[1908]] — [[Radoje Domanović]], scríbhneoir Seirbiach * [[1942]] — [[Irène Némirovsky]], úrscéalaí Francach * [[1969]] — [[Ludwig Mies van der Rohe]], ailtire Gearmánach * [[1971]] — [[Gerrard McGowan]], polaiteoir Éireannach * [[1987]] - [[Rudolf Hess]] (r. [[1894]]) * [[1990]] — [[Pearl Bailey]], amhránaí Meiriceánach * [[1992]] — [[Tom Nolan]], polaiteoir Éireannach * [[1994]] — [[Jack Sharkey]], dornálaí Meiriceánach == Tarluithe eile == * [[1998]] - D'admhaigh [[William J. Clinton|Bill Clinton]] go raibh caidreamh aige le Monica Lewinsky. * [[1999]] - Bhásaigh os cionn 1,000 duine i gcrith talún sa [[An Tuirc|Tuirc]] [[Catagóir:Dátaí|0817]] [[Catagóir:Míonna|Lúnasa, 17]] icb79eaw1ueyxkvwq8mw32vp8zj4bxi 0 3953 1086442 1062700 2022-08-23T02:45:34Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[tír]] í '''an India''' (nó '''Poblacht na hIndia''') i ndeisceart na h[[An Áise|Áise]]. Is í an seachtú tír ar [[An Domhan|domhain]] ó thaobh achair de agus an dara tír ó thaobh [[daonra]]. Is í an [[daonlathas]] is mó ar domhain. == Sanasaíocht == Tagann an t-ainm "an India" ón [[An Iondúis|Iondúis]], atá díorthaithe ón fhocal Sean-Pheirseach Hindu, ón Sanskrit Sindhu, an t-ainm [[stair]]<nowiki/>iúil áitiúil d'[[abhainn]] na h[[An Iondúis|Iondúise]]. Thug na sean-[[An Ghréig|Ghréigigh]] Indoi (Ινδοί) (pobal na hIondúise) ar na hIndiaigh. Tugtar "Bharat" ar an India freisin, i mbunreacht na hIndia agus i teangacha na tíre. Tá an stádas céanna leis an dá fhocal. Tagann Bharat ó ainm an [[rí]] finscéalach Bharata i [[miotaseolaíocht]] na hIndia. == Tíreolaíocht == Tá imeallbhord 7,517 ciliméadar ag India ar an [[Muir Arabach]], ar [[An tAigéan Indiach|an Aigéan Indiach]] agus ar Bhá Beangál. Tá teorainn aici leis an b[[An Phacastáin|Pacastáin]], [[Daon-Phoblacht na Síne|Sín]], [[Neipeal]], [[an Bhútain|Bútain]], [[an Bhanglaidéis|Banglaidéis]] agus le [[Maenmar]]. Tá oileán [[Srí Lanca|Shrí Lanca]] suite amach ó [[Cósta|chósta]] oirdheisceart na hIndia. == Polaitíocht == Is [[poblacht]] í an India agus 29 stát agus seacht gcríoch aontais inti. Is daonlathas parlaiminteach é. == Geilleagar == Bhí an 12ú [[geilleagar]] is mó ag an India sa bhliain [[2008]]. Cé go bhfuil geilleagar láidir eascarthach ag an tír, tá an bochtanas, an neamhlitearthacht, agus an [[galar]] fós ann mar fhadhbanna mhóra. {| class="infobox borderless" |+ Siombailí náisiúnta Phoblacht na hIndia (go hoifigiúil) |- ! '''An t-ainmhí náisiúnta''': an [[eilifint]] | | [[Image:2005-bandipur-tusker.jpg|50px]] |- ! '''An t-éan náisiúnta''' | | [[Image:Pavo muticus (Tierpark Berlin) - 1017-899-(118).jpg|50px]] |- ! '''An crann náisiúnta''' | | [[Image:Banyan tree on the banks of Khadakwasla Dam.jpg|50px]] |- ! '''An bláth náisiúnta''' | | [[Image:Sacred lotus Nelumbo nucifera.jpg|50px]] |- ! '''Ainmhí na hoidhreachta náisiúnta''' | | [[Image:Panthera tigris.jpg|50px]] |- ! '''An mamach mara''' | | [[Image:PlatanistaHardwicke.jpg|50px]] |- ! '''An reiptíl náisiúnta''' | | [[Image:King-Cobra.jpg|50px]] |- ! '''Mamach na hoidhreachta náisiúnta''' | | [[Image:Hanuman Langur.jpg|50px]] |- ! '''An toradh náisiúnta''' | | [[Image:An Unripe Mango Of Ratnagiri (India).JPG|50px]] |- ! '''An teampall náisiúnta''' | | [[Image:New Delhi Temple.jpg|50px]] |- ! '''An abhainn náisiúnta''' | | [[Image:River Ganges.JPG|50px]] |- ! '''An sliabh náisiúnta''' | | [[Image:Nanda Devi 2006.JPG|50px]] |- |} == Teangacha na hIndia == Is stát iolraíoch il[[Teanga (cumarsáid)|teanga]]<nowiki/>ch il-eitneach í an India sa lá atá inniu ann. Tá 22 teanga oifigiúil ag an India, is iad an [[An Hiondúis|Hiondúis]] agus [[An Béarla|Béarla]] na príomhtheangacha atá in úsáid ag an [[rialtas]] cónaidhme. Ba í a dteanga an rud ba mhó a d’fhág na [[Sasana]]igh ina ndiaidh san India. Is iarchoilíneacht de chuid na Fraince í [[Pondicherry]] agus tá cúpla focal [[An Fhraincis|Fraincise]] á labhairt fós ann. ==Stáit== Is iad na Stáit seo a leanas ballstáit an India: {| |- | * [[Andhra Pradesh]] * [[Arunachal Pradesh]] * [[Assam]] * [[Biohár]] * [[Chhattisgarh]] * [[Goa]] * [[An Ghúisearáit]] * [[Haryana]] * [[Himachal Pradesh]] * [[Jammu agus Kashmir]] * [[Jharkhand]] * [[Karnataka]] * [[Kerala]] * [[Madhya Pradesh]] * [[Maharashtra]] | * [[Manipur]] * [[Meghalaya]] * [[Mizoram]] * [[Nagaland]] * [[Odisha]] * [[An Phuinseáib]] * [[Rajasthan]] * [[Sikkim]] * [[Tamil Nadu]] * [[Telangana]] * [[Tripura]] * [[Uttar Pradesh]] * [[Uttarakhand]] * [[Beangál Thiar]] |} == Stair == Aithníodh fo-ilchríoch na hIndia ó thaobh saibhris trádála agus saibhris cultúrtha ar feadh i bhfad. Is ann a bhí sibhialtacht ghleann [[an Iondúis|na hIondúise]] lonnaithe agus is réigiún bhealaí trádála stairiúla agus impireachtaí [[stair]]<nowiki/>iúil í freisin. Tháinig ceithre reiligiún mór ón fo-ilchríoch - [[an Hiondúchas]], [[an Búdachas]], an Jaineachas agus an Sicheachas agus tháinig an [[Sóróstarachas]], [[an Giúdachas]], [[an Chríostaíocht]] agus [[an tIoslam]] roimh [[1000|1000AD]]. ==== 18ú haois ==== San [[18ú haois]] bhí faill ag an bh[[An Fhrainc|Frainc]] ar smacht a fháil ar réimse maith den India. Má theip orthu é sin a dhéanamh ní de cheal dúthrachta agus misnigh é; arís agus arís eile chuaigh a gcuid arm i ngleic le reisimintí na Breataine, agus d’éirigh leo limistéar beag a choinneáil acu féin siar ó dheas ó Mhadras (Chennai) i d[[Tamil Nadu]]. ==== 19ú haois ==== Diaidh ar ndiaidh ón [[18ú haois|18ú aois]] amach, nascghabh Comhlacht na hIndiacha Thoir an fo-ilchríoch agus ba choilíneacht na [[An Ríocht Aontaithe|Ríochta Aontaithe]] í ó lár an [[19ú haois]]. ==== 1940idí: Críochdheighilt, Trasimirce agus Cinedhíothú ==== [[Íomhá:Jinnah Gandhi.jpg|clé|mion|277x277px|Jinnah (pobalóir Moslamach) agus Gandi ( tugtha don aislingeacht), 1944]] Bhain an India a [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] amach sa bhliain [[1947]]. Bhí ar an mBreatain [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleách]]<nowiki/>as a ghéilleadh don India agus tháinig deireadh leis an [[Réimeas Briotanach]]. Cuireadh críochdheighilt i bhfeidhm ar an Phacastáin agus India sa bhliain 1947. Bunaíodh an Phacastáin agus an India, na tíortha chomharbais. Roinneadh an Phuinseáib, mar a bhí, eatarthu. [[Íomhá:CR Formula.JPG|mion|Nuachtáin, 1944: "formula (=> críochdheighilt ) approved by Gandhi"]] Sna [[1940idí]], bhí Muhammad Ali Jinnah ina cheannaire ar Chumann na Moslamach. Páirtí pobalach a bhí ann. Ghríosaigh óráid Jinnah an teannas ciníoch, de réir a chéile. Is cosúil gur thacaigh tromlach millteanach na Moslamach an críochdheighilt i 1947, ach ní raibh sé mar sin tamall de bhlianta roimh 1947. [[Íomhá:Partition of Punjab, India 1947.jpg|mion|1947: an trasimirce is mó riamh]] Bhí Moslamaigh ina gcónaí san India le fada an lá, ur le hur le Hiondúigh agus le Saícigh. Bhí an fanaiceacht [[Creideamh|chreidimh]] ann i gcónaí, ach bhí an teannas ag cur thar maoil i 1947. Thug [[Mahatma Gandhi|Gandhi]] le tuiscint go riabh sé glan i gcoinne an chríochdheighilt. Ach tá na staraí den tuairim inniu go raibh sé mí-ionraic. Bhí Gandhi réidh le teacht ar chomhréiteach. Ach ní raibh sé sásta sciar den fhreagracht a ghlacadh. Agus bhí [[Rialtas na Ríochta Aontaithe]] ag séanadh a bhfreagracht chomh maith. Fógraíodh [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] India ar an 15 Lúnasa [[1947]]. Bhain an stát nua Stádas Tiarnais (''Dominion Status'' i m[[An Béarla|Béarla]]) amach. Tharla [[cinedhíothú]] le linn na tréimhse seo. '''Líon iomlán na marbh: 1-2 milliún b'fhéidir'''<ref><nowiki>http://factsanddetails.com/india/History/sub7_1e/entry-4132.html</nowiki> <nowiki>http://www.nytimes.com/books/first/b/butalia-silence.html</nowiki> </ref>'''.''' Tharla tras[[Imirce (daonra)|imirce]] ollmhór; tugadh bata is [[bóthar]] do 12 milliún, an trasimirce is mó riamh i stair an domhain. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Stáit na hIndia}} {{Comhlathas na Náisiún}} {{Náisiúin G-20}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:India, An}} [[Catagóir:An India]] [[Catagóir:Náisiúin G-20]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe]] [[Catagóir:Náisiúin G-15]] [[Catagóir:Ballstáit Chomhlathas na Náisiún]] h149srwo3fhqh0zgx287epp63qooeoc 0 4147 1086421 1067520 2022-08-23T02:33:56Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}}Is é '''Comhaontú Aoine an Chéasta''' (a dtugtar '''Comhaontú Bhéal Feirste''' agus '''Comhaontú Stormont''' air freisin)<ref>ar a dtugtar Comhaontú Aoine an Chéasta ag roinnt daoine agus Comhaontú Bhéal Feirste ag daoine eile</ref> an comhaontú a shínigh [[Rialtais na hÉireann|rialtais]] na h[[Éire]]ann agus na [[An Bhreatain|Breataine]] ar an [[10 Aibreán]] [[1998]] le todhchaí [[Polaitíocht|pholaitiúil]] [[Tuaisceart Éireann|Thuaisceart Éireann]] a shocrú agus le deireadh a chur leis [[na Trioblóidí]]. Chuir [[Muintir na hÉireann|muintir Phoblacht na hÉireann]] agus Thuaisceart Éireann a dtacaíocht in iúl i dhá reifreann ar an [[23 Bealtaine]], [[1998]]. == Cúlra == === 1994ː An chéad sos comhraic === Ba é an chéad sos comhraic de chuid an IRA ar 31 Lúnasa 1994 a réitigh an bealach. Ba chor é nach raibh aon duine ag súil leis.<ref>{{Lua idirlín|url=https://alphahistory.com/northernireland/1994-ceasefire/|teideal=The 1994 ceasefire|údar=alphahis|dáta=2020-09-16|language=en-US|work=Northern Ireland|dátarochtana=2022-07-19}}</ref> Ba é faoi ndear sos na nDílseoirí a fógraíodh sé seachtaine ina dhiaidh sin, ar an 13 Deireadh Fómhair 1994.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/an-la-sin-thoiligh-martin-mcguinness-bualadh-liom-fein-agus-comhghleacai-faoi-run/|teideal=An lá sin thoiligh Martin McGuinness bualadh liom féin agus comhghleacaí faoi rún…|údar=Póilín Ní Chiaráin|dáta=1 Meán Fómhair 2019|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2022-07-19}}</ref> Is chun an chéim chinniúnach sin sa bhliain 1994 a ghlacadh a rinneadh an obair mhór – le tiomantas [[Gerry Adams]] agus [[Martin McGuinness]] laistigh de ghluaiseacht na poblachta, ról John Hume ina chainteanna le Adams agus le [[Rialtas na hÉireann|rialtais na hÉireann]], na Breataine agus Mheiriceá, chomh maith le diongbháilteacht [[Ailbhe Mac Raghnaill|Albert Reynolds]]. Lean scata ceannairí iad a raibh páirt mhór acu sa phróiseas polaitiúil ach ba é an chéad sos sin sa bhliain 1994 a réitigh an bealach. Cé gur theip ar an dá shos cogaidh níos déánaí (sa bhliain 1996), chuir siad deireadh leis an bhforéigean mórscála sa Tuaisceart.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.irishnews.com/news/2017/07/20/news/20th-anniversary-of-landmark-1997-ira-ceasefire-1088694/|teideal=20th anniversary of landmark 1997 IRA ceasefire|údar=Claire Simpson|dáta=2017-07-20|language=en|work=The Irish News|dátarochtana=2022-07-19}}</ref> Ar [[9 Nollaig]] [[1994]]. tharla cainteanna foirmeálta idir [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Rialtas na Breataine]] agus [[Sinn Féin]] don chéad uair, i g[[Eastát Star Monadh|Cnoc an Anfa]], Béal Feirste. === 1996ː Buamaí i Sasana === Ní raibh dhá bhliain imithe ó shíniú an tSos Cogaidh, nuair a chuir an tIRA ar ceal é ar an [[9 Feabhra]] [[1996]]. Níos deireanaí ar an lá céanna, phléasc buama leath-thonna i gceantar [[Canary Wharf]] i Londain, buama a rinne damáiste 85 milliún punt do lárionad airgeadais na cathrach agus a mharaigh beirt dhaoine.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=1996 Docklands bombing|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1996_Docklands_bombing&oldid=1085658431|journal=Wikipedia|date=2022-05-01|language=en}}</ref> {{Main|Buamáil Docklands (1996)}}{{Main|Buamáil Mhanchain (1996)}} Bhí Sinn Féin den tuairim go raibh teipthe ar an sos cogaidh, toisc nach raibh Rialtas na Ríochta Aontaithe na comhchainteanna síochána a oscailt do na Poblachtánaigh sula ndíchoimisiúnódh an tIRA a chuid arm. Tháinig tuilleadh buamálacha sna salaí ag an gceann seo, go háirithe an ceann i [[Manchain]] a scrios limistéar mór i lár na cathrach ar an 15 Meitheamh 1996. B'é an t-ionsaí buamála ba mhó i stair na [[An Bhreatain|Breataine Móire]] i ndiaidh [[an Dara Cogadh Domhanda]]. Cé go rabhthas in ann líon na dtaismeach a íosmhéidiú, a bhuí is go raibh na seirbhísí éigeandála an-ghasta ag freagairt don réamhrabhadh teileafóin a tugadh don stáisiún áitiúil teilifíse, gortaíodh breis is dhá chéad duine mar sin féin. Bhí cuid acu taobh amuigh den teorainn slándála a cuireadh ar bun timpeall ar an áit dhainséarach. === 1997ː An dara sos comhraic === Nuair a tháinig [[Tony Blair]] i gcumhacht sa Bhreatain i 1997 agus [[Bertie Ó hEachthairn|Bertie Ahern]] mar [[Taoiseach|Thaoiseach,]] d’aontaigh an bheirt tabhairt faoi phróiseas na síochána in athuair. Ar an [[19 Iúil]] [[1997]] d’fhógair an tIRA athnuachan a sos comhraic ó mheán oíche. Réitigh sé sin an bealach do pháirtíocht Shinn Féin i gcainteanna, do Chomhaontú Aoine an Chéasta agus do roinnt na cumhachta in Stormont. [[Íomhá:Scottish and Northern Ireland Ministers.jpg|mion|Martin McGuinness agus Ian Paisley ag obair le chéile]] == Ullmhucháin == Ar dtús, I mí Mheán Fómhair 1997, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go bhfágfaí Sinn Féin taobh amuigh. Ach shínigh Sinn Féin Prionsabail Mitchell, agus fuair polaiteoirí an pháirtí cead isteach sna comhchainteanna. B'iad na prionsabail seo ná: * go gcaithfeadh gach dream polaitiúil a bheith sásta leis go socrófaí na heasaontais pholaitiúla go síochánta; * go gcuirfeadh na paraimíleataigh a gcuid arm uathu; * go dtiocfadh coimisiún neodrach neamhspleách ag fíorú na dí-armála seo, agus go mbeadh gach dream polaitiúil sásta aitheantas agus cabhair a thabhairt don choimisiún sin; * nach rachadh aon dream i muinín na láimhe láidre le torthaí na gcomhchainteanna a athrú; * go mbeadh gach dream sásta leis na comhairlí a bheadh socraithe in éineacht; * agus go n-éireofaí as an dlí paraimíleata, is é sin, nach mbeifí ag bualadh daoine, á lámhachadh sa ghlúin ná á marú mar phionós as aon rud a mbeadh meas na coire air ag na paraimíleataigh. Is é sin, chaithfeadh na dreamanna go léir bheith sásta cúrsaí na póilíneachta, an dlí agus an phionóis a fhágáil faoi na húdaráis chuí. [[Íomhá:Sir John Major and Barry Andrews.jpg|mion|comóradh 20 bliain: [[John Major]] agus Barry Andrews, Institute of International & European Affairs, 11 Nollaig 2018]] == Comhaontú == [[Íomhá:Troubled_Images_Exhibition,_Belfast,_August_2010_(51).JPG|mion|"Man Shot Dead" (Belfast Telegraph, 2000)]]Ar taobh amháin, bhí [[David Trimble]] ina cheannaire ar an UUP idir 1995-2005, agus tuairimí an-docht aige i dtaobh an Aontachais. Ar an taobh eile, bhí [[John Hume]] agus [[Séamus Mallon|Séamus Mallo]]<nowiki/>n, de chuid an SDLP,, agus [[Gerry Adams]] agus [[Martin McGuinness]] de chuid [[Sinn Féin]]. Tháinig athrú ollmhór ar mheon Trimble le linn 1997-1998 nuair a chonaic sé go raibh an t[[An tIRA Sealadach|IRA]] i ndáiríre dul ar aghaidh leis an bpróiseas síochána. Léirigh an Trimbleach “crógacht thar na bearta” le linn na gcainteanna síochána, agus easaontas agus aighneas ina pháirtí féin, an [[Páirtí Aontachtach Uladh|UUP]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/david-trimble-buaiteoir-duais-nobel-na-siochana-tar-eis-bhais/|teideal=David Trimble, buaiteoir Duais Nobel na Síochána, tar éis bháis|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2022-07-26}}</ref> Níos déanaí sa bhliain 1998, bronnadh [[Duais Nobel]] ar Trimble agus [[John Hume]] mar aitheantas ar an obair a rinne siad ar mhaithe le Comhaontú Aoine an Chéasta thabhairt ar an saol.   === An téacs === Sa Chomhaontú, cuireadh rialtas dúchais ar bun don Tuaisceart in athuair, agus é bunaithe ar phrionsabal na [[Comhshochaíocht|cumhachtroinnte]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Power sharing|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Power_sharing&oldid=1087523302|journal=Wikipedia|date=2022-05-12|language=en}}</ref> Bunaíodh Feidhmeannas Comhchumhachta sa bhliain 1999, agus an ceithre pháirtí ba mhó páirteach ann, ina measc Sinn Féin. Leasú eile ab ea bunú na seirbhíse nua poilíníachta, ar tugadh Seirbhís Póilíníochta Thuaisceart Éireann uirthi. Cuireadh de dhualgas ar an tseirbhís poilíníochta nua cuóta áirithe íosmhéide de Chaitlicigh a fhostú. == Ráigeanna trioblóide agus foréigin == Ní raibh na paraimíleataigh go léir sásta. Mar sin, scoilt grúpaí áirithe paraimíleata faoi cheist na síochána, agus tháinig dreamanna nua ar an bhfód a thosaigh ag cur a gcogaidh féin beag beann ar an gcomhaontú. B'é Fórsa Óglaigh Uladh an chéad ghrúpa a thit as a chéile de dheasca an easaontais, nuair a bhunaigh na heasaontóirí drong úr, Fórsa na nÓglach Dílseach (LVF, Loyalist Volunteer Force) sa bhliain 1996. I Mí na Nollag 1997, d'fheallmharaigh an t[[Arm Saoirse Náisiúnta na hÉireann|INLA]] [[Billy Wright]], ceannaire na nÓglach Dílseach, agus mharaigh na Dílseoirí roinnt Chaitliceach le cor a thabhairt in aghaidh an chaim. {{Main|Billy Wright}} Thairis sin, chrom dhá ghrúpa easaontóirí de chuid an IRA, an tIRA Leanúnach (''Continuity IRA'') agus an Fíor-IRA (''Real IRA'') ar an mbuamáil, beag beann ar shos cogaidh na Sealadach. I Mí Lúnasa 1998, mharaigh buama de chuid an Fhíor-IRA 29 sibhialtach san [[An Ómaigh|Ómaigh]]. {{Main|Buamáil na hÓmaí (1998)}} B'é seo an buama ba mheasa riamh ó thús na dTrioblóidí, agus is iomaí náisiúnaí Éireannach a ghlac col leis na heasaontóirí Poblachtánacha i ndiaidh an bhuama seo. Ghlac an tINLA féin leis an sos cogaidh i ndiaidh Chomhaontú Aoine an Chéasta sa bhliain 1998. Tharla uafás na hÓmaí i 1998 agus ionsaithe eile de chuid easaontóirí poblachtacha. Bhí an tIRA Sealadach agus na dílseoirí ón UVF, UDA agus RHC ciontach as eachtraí freisin. Ó sin i leith, bhí cuid is mó den fhoréigean pharaimíleata dírithe ar an taobh istigh - mar shampla, in áit a bheith ag ionsaí na gCaitliceach, bhí na sceimhlitheoirí Protastúnacha, cuir i gcás, ag ionsaí Protastúnaigh, más Protastúnaigh den chineál "mhícheart" iad ar chúis éigin. D'éirigh ina chogadh dearg idir an UDA agus an UVF faoi dhó ón mbliain 2000 i leith. Thairis sin, bhí "briogáidirí" éagsúla an UDA ag cur cogaidh ar a chéile ó am go ham, ó theastaíonn ó gach duine acu an churadhmhír a fháil de bhrabús na coiriúlachta proifisiúnta a bhíonn idir lámhaibh ag na sceimhlitheoirí. Ní raibh na hÓglaigh Phoblachtánacha chomh sáite céanna san fhaicseanaíocht eatarthu féin. Ach glactar leis gur mharaigh an '[[Fíor IRA]]' [[Denis Donaldson|Donncha Mac Dónaill]], duine a d'admhaigh go raibh sé ag spiaireacht don Rialtas Briotanach sna 1980idí agus sna 1990idí. Cuireadh i leith na Sealadach freisin go raibh siad ag imeaglú daoine agus, fiú, á marú ar chúiseanna pearsanta. Mar shampla, maraíodh fear óg darbh ainm [[Robert McCartney]] sa bhliain 2005, i ndiaidh achrainn i dteach tábhairne le daoine a bhí ina mbaill den IRA Sealadach. == 21 haoisː athmhuintearas agus seicteachas == Cé go bhfuil na sceimhlitheoirí éirithe as, a bheag nó a mhór, is iad na páirtithe is antoiscí a bhfuil ag éirí leo sna toghcháin ó síníodh an Comhaontú. Cuireadh [[Feidhmeannas Thuaisceart Éireann]] agus [[Tionól Thuaisceart Éireann]] ar fionraí sa bhliain 2002, nuair a tháinig an scannal [[Stormontgate, 2002|Stormontgate]] chun solais Sa bhliain 2007, d'aontaigh [[Ian Paisley]] agus [[Gerry Adams|Gearóid Mac Ádhaimh]] rialtas comhchumhachta a chur ar bun.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/news/paisley-and-adams-agree-power-sharing-deal-1.804911|teideal=Paisley and Adams agree power sharing deal|dáta=Bealtaine 2007|language=en|work=The Irish Times|dátarochtana=2022-07-20}}</ref> Níos deireanaí, bhaileodh Sinn Féin neart, gheobhadh siad an ceann is fearr ar an SDLP agus dhíreodh an páirtí ar a fheachtas uile-Éireann le dúil cumhacht a bheith acu thuaidh agus theas. Chuir an tIRA Sealadach in iúl go raibh an chuid ba mhó dá gcuid arm tine díchoimisiúnaithe ó [[Lúnasa]]-[[Meán Fómhair]] 2005, agus nach raibh siad ábalta a thuilleadh oibríochtaí mórscála a chur i gcrích. Is é Sinn Féin an páirtí is mó ar an taobh Caitliceach inniu, agus tá [[Páirtí Aontachtach Uladh]] níos laige ná an [[Páirtí Aontachtach Daonlathach|DUP]] (Páirtí Aontachtach Daonlathach). Thairis sin, níor bhain blianta na síochána mórán den t[[seicteachas]], agus tá críochdheighilt na gceantar idir na Protastúnaigh agus na Caitlicigh fós ann. == Féach freisin == * [[Na Trioblóidí]] * [[Buamáil Docklands (1996)]] * [[Buamáil Mhanchain (1996)]] == Naisc sheachtracha == * [https://www.dfa.ie/media/dfa/alldfawebsitemedia/ourrolesandpolicies/northernireland/Comhaont-Aoine-an-Chasta.pdf Téacs an Chomhaontaithe as Gaeilge i bhfoirm PDF] == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Na Trioblóidí]] [[Catagóir:Stair na Ríochta Aontaithe]] [[Catagóir:Stair Thuaisceart Éireann]] [[Catagóir:1998]] [[Catagóir:Síocháin]] 2u55yihzdrqetlzi94uk10ds0imnpwn 0 4149 1086459 1046478 2022-08-23T02:50:51Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Taiscéalaíocht|Taiscéalaí]] agus [[Loingseoireacht|loingseoir]] ab ea '''Vasco da Gama''', a rugadh i Sines na [[An Phortaingéil|Portaingéil]]<nowiki/>e (1460idí - [[24 Nollaig]] [[1524]]). Bhí sé i gceannas ar an turas a d'fhionn an bealach go dtí an [[An India|India]] timpeall [[Rinn an Dóchais]] (1497-1499).<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Hussey, Matt|date=2011|url=|title=Fréamh an Eolais|journal=|volume=|issue=Coiscéim}}</ref> == Luathshaol == Rugadh '''Vasco da Gama''' sa bhliain 1460<ref>[http://www.fordham.edu/halsall/mod/1497degama.html Modern History Sourcebook: Vasco da Gama: Round Africa to India, 1497-1498 CE], fordham.edu</ref> nó sa bhliain 1469<ref>[http://www.newadvent.org/cathen/06374a.htm Catholic Encyclopedia: Vasco da Gama]</ref> in Sines, caladh beag ar chósta iardheisceartach na [[An Phortaingéil|Portaingéile]]. Ba í a mháthair Dona Isabel Sodré agus ba é a athair an Ridire Estêvão da Gama, Gobharnóir Sibhialta. Ní fios go cinnte cá bhfuair sé a chuid scolaíochta, ach is léir go raibh eolas maith ar an [[réalteolaíocht]] aige. Bhí faill aige a thaispeáint cén miotal a bhí ann sa bhliain 1492 nuair a chuir Eoin II na Portaingéile chun Setúbal, caladh laisteas de Liospóin, agus chun an Algarve é chun longa Francacha a ghabháil mar dhíoltas ar an gcreach a rinne na Francaigh ar longa Portaingéalacha. Rinne Gama an obair gan stró. === Taiscéalaíocht roimh Gama === Ag an am seo, bhí na Portaingéalaigh ag bailiú eolais ar [[Cósta|chósta]] thiar na h[[An Afraic|Afraic]]<nowiki/>e agus rún acu dul timpeall rinn dheisceartach na hollchríche sin chun maoin na h[[An India|India]], go háirithe [[Piobar (spíosra)|piobar]] dubh agus [[spíosra]]í eile, a bhaint amach. Rinne [[Bartolomeu Dias]] Rinn an Dóchais a chur de agus chonaic go raibh an cósta nua ag síneadh uaidh soir ó thuaidh. Cuireadh Pero da Covilhã and Afonso de Paiva thar tír amach tríd an [[An Éigipt|Éigipt]] chun na hIndia. B'éigean anois an t-eolas seo a chur i gceann a chéile tríd an [[An tAigéan Indiach|Aigéan Indiach]] a bhaint amach. [[Íomhá:Gama route 1.svg|mion|An chéad aistear]] == An chéad aistear == D'iarr Manuel I na Portaingéile ar Gama [[taiscéalaíocht]] a dhéanamh, de bharr a dhíograisí a chosain sé stáisiúin trádála na Portaingéile ar chósta thiar na h[[An Afraic|Afraic]]<nowiki/>e. Ar [[8 Iúil]] [[1497]] chuir Vasco da Gama chun [[farraige]] ó [[Liospóin]] le ceithre long agus le 170 fear. <ref>Coelho, Diffie, Winius, lch 177</ref> <ref>[http://www.fordham.edu/halsall/mod/1497degama.html da Gama's ''Round Africa to India''], fordham.edu</ref> Bhí cuid de na loingseoirí ba sheanchleachta amach ar bord, leithéidí Pero de Alenquer, Pedro Escobar, João de Coimbra agus Afonso Gonçalves. Ní fios cá mhéad fear a bhí i bhfoireann gach loinge, ach tháinig timpeall cúig fhear is caoga ar ais agus briseadh dhá long. Tógadh dhá long ''as naus'' (as an nua). * ''São Gabriel'', carrac a raibh Vasco da Gama i gceannas uirthi; 178 tonna, 27 m ar fad, 8.5 m ar leithead, snámh 2.3 m, seolta 372 m cearnach * ''São Rafael'', long a bhí chomh mór le ''São Gabriel'' agus Paulo da Gama, deartháir Vasco, i gceannas uirthi * ''Berrio'', carabhal a tugadh São Miguel air níos déanaí, agus Nicolau Coelho i gceannas uirthi * Long stórais a raibh Gonçalo Nunes i gceannas uirthi agus a briseadh in aice le Bá São Brás ar chósta thoir na hAfraice. === Thar Rinn an Dóchais === [[Íomhá:Cross daGama2.jpg|thumb|upright|Leacht Croise Vasco da Gama ag Rinn an Dóchais san Afraic Theas]] Chuaigh na longa bealach Tenerife agus Oileáin Rinn Verde. Nuair a shroich siad Sierra Leone chuaigh siad ó dheas ar an bhfarraige mhór, ag gabháil trasna an Teochreasa ar lorg ghaotha aniar an Atlantaigh Theas a fuair Dias roimhe sa bhliain 1487. Chuir an longa os cionn 6,000 míle díobh ar feadh breis is trí mhí, an turas ab fhaide as amharc na talún a rinneadh go dtí sin, agus thug na gaotha aniar chomh fada leis an Afraic arís iad ar 4 Samhain 1497.<ref>Fernandez-Armesto (2006), lgh 177–178</ref> Faoi 16 Nollaig bhí na longa i limistéar farraige nach bhfaca Eorpaigh riamh roimhe sin (thug Gama "Natal" ar an gcósta úd - Cúige KwaZulu Natal - le hurraim do bhreith Chríost). Bhí gréasán trádála cheana ar chósta thoir na hAfraice agus na hArabaigh i gceannas air. Lig Gama air gur Mhoslamach é agus é ag dul chun cainte le Sabhdán Mhósaimbíc, ach nuair nárbh fhéidir leis bronntanas cuí a thabhairt músclaíodh amhras sa phobal. Bhí ar Gama éalú, ach thuairgneáil sé an chathair.<ref>[http://www.oldnewspublishing.com/dagamma.htm Vasco da Gamma Seeks Sea Route to India], Oldnewspublishing.com.</ref> === Mombasa === Thug na Portaingéalaigh cuairt ar chaladh Mombasa ach bhí doicheall rompu ann. Chreach siad roinnt longa Arabacha trádála in aice leis an gCéinia, mar ata sí anois. === Malindi === [[Íomhá:Pillar of Vasco da Gama.jpg|thumb|Colún Vasco da Gama in Malindi.]] I mí na Feabhra 1498 chuaigh Gama ó thuaidh. Bhí fáilte roimhe in Malindi, áit a raibh na ceannairí in achrann le ceannairí Mhombasa, agus chonaic na Portaingéalaigh go raibh ceannaithe Indiacha ag taithí na háite. Fuair siad piolóta ann a raibh eolas aige ar na gaotha monsúnacha agus a thug chun Calicut (Kozhikode) ar chósta thiar theas na hIndia iad.<ref>Fernandez-Armesto (2006), lgh178–179</ref> === Calicut === Bhain an cabhlach amach Kappad in aice le Calikut ar 20 Bealtaine 1498. Nuair a fuair Rí Calicut, an Zamorin, scéala an chabhlaigh d'fhill sé ó Ponnani, an dara príomhchathair aige, agus fearadh fáilte mór roimh Gama, ach aithníodh gur bheag ab fhiú na bronntanais a thug sé siúd leis ó Dom Manuel - ceithre fhallaing scarlóideacha, sé hata, ceithre phíosa coiréil, dhá ''almasares'' déag, bosca agus seacht soitheach práis ann, cófra siúcra, dhá bhairille ola agus casca meala. Bhí ionadh ar na hIndiaigh nach raibh ór ná airgead ann, agus thug ceannaithe Moslamacha le fios nach raibh i nGama ach foghlaí mara. [[Íomhá:Vascodagama.JPG|thumb|upright|Vasco da Gama ag teacht i dtír ag Calicut ar 20 Bealtaine 1498.]] D'iarr Gama cead maor a fhágáil ina dhiaidh a bheadh i bhfeighil na n-earraí nár díoladh ach dhiúltaigh an Rí dó agus d'éiligh na gnáthdhleachtanna custaim (dleachtanna óir ba rogha leis). Chuir seo colg ar Gama agus d'fhuadaigh sé roinnt de mhuintir na háite.<ref>Narayanan (2006).</ref> Thug sé abhaile leis lasta a bhí os cionn seasca uair níos luachmhaire ná costas an turais. === Filleadh === Chuir Vasco da Gama chun farraige arís ar 29 Lúnasa 1498 in aghaidh na gaoithe mhonsúin. Thóg an turas chun Malindi 128 lá air dá bharr (le hais 23 lá sa treo eile); cailleadh timpeall leath na foirne agus tháinig an galar carrach ar a lán eile. Bhain dhá long amach an Phortaingéil i Mí Iúil agus i Mí na Lúnasa 1499, agus tháinig Gama féin i Mí Mheán Fómhair.<ref>Fernandez-Armesto (2006), lch 180.</ref> Bronnadh "Aimiréal na bhFarraigí Indiacha" mar theideal ar Gama<ref>Ames, lch 28.</ref> agus fearadh céim uasal ar a mhuintir. === Torthaí === Bheadh an Phortaingéil in ann an-tairbhe a bhaint as trádáil na spíosraí feasta. Ba léir freisin go raibh gá ag an bPortaingéil le cósta thoir na hAfraice (an "Contra Costa") le haghaidh uisce, lóin, adhmaid agus calaí dídine le linn drochshíne. Dá bhrí sin coilíníodh [[an Mhósaimbíc]]. [[Íomhá:Map of Gama route, 1502.gif|clé|mion|1502]] == An dara turas == Ar [[12 Feabhra]] [[1502]] thug an 4ú cabhlach Portaingéalach a aghaidh ar an India agus Gama i gceannas air. Bhí cúig long déag ann agus ocht gcéad fear, agus rún acu leas na Portaingéile a chosaint. Nuair a shroich Gama an India i Mí Dheireadh Fómhair 1502 chrom sé ar longa Arabacha a ghabháil. Bhí Zamorin sásta conradh a dhéanamh<ref>[http://web.archive.org/web/20040118015254/http://www.northpark.edu/history/webChron/WestEurope/DaGama.CP.html Vasco da Gama Arrives in India 1498] (leagan Google) Dana Thompson, Felicity Ruiz, Michelle Mejiak; December 15, 1998.</ref>. Ach d'éiligh Gama go ndíbreodh an Rí na Moslamaigh go léir, éileamh a diúltaíodh. Thuairteáil Gama an chathair, ghabh roinnt longa ríse agus bhain na lámha, na cluasa agus an tsrón de na foirne.<ref>Sreedhara Menon (1967), lch 152.</ref> D'fhill Gama ar an bPortaingéil i Mí Mheán Fómhair 1503. Ansin rinne sé ar Kochi, foríocht bheag de chuid Calicut a d'fhear fáilte mhór roimhe agus d'fhill sé abhaile le lasta síoda agus óir. Rinne sé luíochán ar long (an ''Mîrî'') a bhí ag teacht ar ais ó [[Meice|Mecca]] agus ghabh a raibh de mhaoin inti. Ansin d'ordaigh sé go sacfaí na céadta paisinéir faoi ghlas sa bhroinn agus go gcuirfí an long trí thine. Dódh iad beo beathach agus a lán ban agus leanaí ina measc.<ref>Subrahmanyam (1997), lch 205</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=Vasco Da Gama: Quest for the Spice Trade|url=https://books.google.es/books?id=5KpRrFGTuKcC&pg=PP21&lpg=PP21&dq=vasco+da+gama+%22M%C3%AEr%C3%AE%22&source=bl&ots=rCJUY8oOfZ&sig=ACfU3U03D2wxV-KAGSJi2umkrLfpsYeKXg&hl=ga&sa=X&ved=2ahUKEwiE6veFx77qAhUH3hoKHTSyAbEQ6AEwAHoECGIQAQ#v=onepage&q=vasco%20da%20gama%20%22M%C3%AEr%C3%AE%22&f=false|publisher=Crabtree Publishing Company|date=2007|language=en|author=Katharine Bailey}}</ref> D'ionsaigh sé agus bhain cáin as Kilwa san Afraic Thoir, [[caladh]] a bhí faoi smacht na nArabach agus é ar cheann de na calaí a bhí ag cur i gcoinne na bPortaingéalach. Lean sé air ag gabháil longa Arabacha. [[Íomhá:Vasco da Gama Jerónimos 2008-1.jpg|thumb|left|Tuama Vasco da Gama i Mainistir Jerónimos in Belém, Liospóin]] == An tríú turas == Sa bhliain 1519 rinneadh an chéad Chonta Vidigueira de, teideal a chum Manuel I d'aonghnó.<ref>Ravenstein</ref>. Ba é an chéad chonta Portaingéalach nár de shliocht ríoga é. Thug da Gama a aghaidh ar India arís sa bhliain 1524 chun dul in áit Eduardo de Menezes mar leasrí. Ach is gearr gur tholg sé [[maláire]]. D'éag da Gama Oíche Nollag 1524.[[Íomhá:St-Francis-Church.jpg|thumb|upright|Eaglais Naomh Proinsias in Kochi. Cailleadh Vasco da Gama in Kochi sa bhliain 1524 agus san eaglais seo a cuireadh a chorp ar dtús.]]Cuireadh a chorp ar dtús in Eaglais Naomh Proinsias in Kochi, ach seoladh é ar ais chun na Portaingéile sa bhliain 1539 agus athchuireadh é in Vidigueira i gcónra a bhí maisithe le h[[ór]] agus seodra. Tógadh [[Mainistir]] Jerónimos in Belém i gcuimhne a chéad turas chun na hIndia. == Tionchar == Sa bhliain 1511, bhí smacht ag an Phortaingéil ar na hOileáin Spíosra.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.cogg.ie/wp-content/uploads/taiscealaiocht-agus-fionnachtana.pdf|teideal=Taiscéalaíocht|údar=cogg.ie|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> Roimh i bhfad bhí impireacht mhór acu san Afraic, san India agus in Oirdheisceart na hÁise. Ba ghairid go raibh an Spáinn in iomaíocht leo. == Foinsí == * [[Íomhá:Gama 1497 Atlantic route.gif|mion|1497]]Ames, Glenn J. (2004). ''Vasco da Gama: Renaissance Crusader''. Longman. ISBN 0-321-09282-1 * Ames, Glenn J. (2007). ''The Globe Encompassed: The Age of European Discovery, 1500–1700''. Prentice Hall. ISBN 978-0-13-193388-0 * Coelho, Nicolau agus Diffie, Bailey W. agus Winius, George D. (1977). "Foundations of the Portuguese Empire, 1415-1850." Iml. 1; sraith: ''Europe and the World in the Age of Expansion''. ISBN 978-0-8166-0850-8. * Corrêa, Gaspar (2001). ''The Three Voyages of Vasco da Gama, and His Viceroyalty''. Adamant Media Corporation. ISBN 1-4021-9543-5. (Macasamhail d'eagrán na bliana 1869 a d'fhoilsigh an Hakluyt Society, Londain. * Disney, Anthony agus Booth, Emily (eag.) (2000). ''The Indian Ocean in World History''. Oxford University Press, New Delhi agus New York[[Íomhá:Gama armada in India, 1502.gif|mion|1502]] * Fernández-Armesto, Felipe (2001). ''Civilizations''. Macmillan, Basingstoke agus Oxford, U.K.. ISBN 0-7432-0248-1 * Fernández-Armesto, Felipe (2006). ''Pathfinders: A Global History of Exploration''. W. W. Norton. ISBN 78-0393062595 * http://ia360625.us.archive.org/3/items/vascodagamahissu00jaynuoft/vascodagamahissu00jaynuoft.pdf|first=Kingsley Garland, Jayne (1910). ''Vasco Da Gama and His Successors 1460 to 1580''. Methuen & Co. Ltd., London, England. ISBN 978-0-548-00895-9 * Panikkar, K. M. agus Kavalam Madhava Panikkar (1959). ''Asia and Western Dominance: A Survey of the Vasco da Gama Epoch of Asian History, 1498–1945''. Allen & Unwin, London. http://www.archive.org/details/asiaandwesterndo009963mbp * Ravenstein, E. G. (1898). ''A Journal of the First Voyage of Vasco da Gama, 1497–1499''. Hakluyt Society, London. http://books.google.com/books?id=13stAAAAMAAJ&printsec=frontcover&dq=intitle:Vasco+inauthor:Ravenstein&lr=&num=30&as_brr=0&ei=Lzm2R6iwEo3AsQPrtv2RBQ . Cambridge University Press a athfhoilsigh 2010. ISBN 978-1-108-01296-6 * Russell-Wood, A. J. R. (1993). ''A World on the Move: The Portuguese in Africa, Asia, and America, 1415–1800''. Macmillan. ISBN 978-0-312-09427-0 * Sreedhara Menon, A. (1967). ''A Survey of Kerala History''. D. C. Books Kottayam. * Subrahmanyam, Sanjay (1997). ''The Career and Legend of Vasco da Gama''. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-47072-8 * Towle, George Makepeace (1878). ''Vasco da Gama, his voyages and adventures''. Lothrop, Lee & Shepard, Boston. [http://www.archive.org/details/vascodagamahisvo00towl] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1469|Gama, Vasco da]] [[Catagóir:Básanna i 1524|Gama, Vasco da]] [[Catagóir:Taiscéalaithe|Gama, Vasco da]] qwrbmx1u6937kq6g5w5o9kmu68ta9ix 0 4154 1086050 1085303 2022-08-22T18:54:32Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Bosca Sonraí Páirtí Polaitíochta |dath = {{Sinn Féin/meta/color}} |ainm = Sinn Féin |lógó = [[Íomhá:SinnFeinLogo.png|220px]] |ceannasaíocht = [[Mary Lou McDonald]] |bunaithe = Bunfhoirm [[1905]]<br /> Foirm reatha [[1970]] |ceanncheathrú = 44 Cearnóg Parnell, [[BÁC]]. Agus<br />53 Bóthar na bhFál, [[Béal Feirste]] |idéeolaíocht = [[Sóisialachas]], [[Poblachtánachas in Éirinn|Poblachtánachas]] |suíocháin1 = {{Composition bar|36|160|hex={{Sinn Féin/meta/color}}}} |suíocháin2 = {{Composition bar|4|60|hex={{Sinn Féin/meta/color}}}} |suíocháin3 = {{Composition bar|80|949|hex={{Sinn Féin/meta/color}}}} |suíocháin4 = {{Composition bar|1|13|hex={{Sinn Féin/meta/color}}}} |suíocháin5 = {{Composition bar|27|90|hex={{Sinn Féin/meta/color}}}} |suíocháin6 = {{Composition bar|104|462|hex={{Sinn Féin/meta/color}}}} |suíocháin8 = {{Composition bar|7|18|hex={{Sinn Féin/meta/color}}}} |cleamhnas = ''[[European United Left–Nordic Green Left]]'' |dathanna = [[Glas]] |gréasáin = [http://sinnfein.ie www.sinnféin.ie] }} Is páirtí náisiúnach bunreachtúla [[Éire]]annach é '''Sinn Féin'''. Tá [[stair]] fhada ag an bpáirtí seo, agus é ar thús cadhnaíochta ag cur shaoirse na hÉireann chun cinn le céad bliain anuas. B'é an páirtí seo a chuir cor i gcinniúint na hÉireann agus a bhain amach [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleách]]<nowiki/>as don tír. == Stair an Pháirtí == === Na blianta luatha === [[Íomhá:Arthur Griffith.jpg|clé|mion|244x244px|[[Art Ó Gríofa]]]] Bhunaigh [[Art Ó Gríofa]] “Cumann na nGaedheal” ar an [[30 Meán Fómhair]] [[1900]] a d’éirigh “Sinn Féin” níos déanaí sa bhliain 1905. Bhunaigh Art Ó Gríofa agus an "chéad" Sinn Féin ar an 28 Samhain 1905, sa Rotunda, BÁC.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sinnfein.ie/contents/5591|teideal=Founding of Sinn Féin 1905 - BY Mícheál MacDonncha|work=www.sinnfein.ie|dátarochtana=2020-11-28}}</ref> Ba é [[Edward Martyn]]<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.nli.ie/1916/exhibition/en/content/stagesetters/other/arthurgriffith/index.pdf|teideal=1916|údar=nli.ie|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> a bhí sa chathaoir 28 Samhain 1905 sa Rotunda nuair a bunaíodh gluaiseacht Sinn Féin <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=665|teideal=MARTYN, Edward (1859–1923)|language=ga|work=ainm.ie|dátarochtana=2020-11-28}}</ref>. Ba é a gcéad uachtarán é. Mar ghluaiseacht a bhreathnaigh sé orthu agus ní mar pháirtí polaitiúil. . Bhí an Gríofach báúil le Poblacht neamhspleách in Éirinn. San am céanna, thuig sé nach mbeadh sé furasta a leithéid de chuspóir a bhaint amach, agus mar sin, b'í an chéad aidhm a chuir sé roimh an bpáirtí ná féinrialtas nó neamhspleáchas teoranta: ní bheadh sé réasúnta ná réadúil an nasc leis an mBreatain Mhór a bhriseadh go huile is go hiomlán, dar leis, ach feabhas mór a bheadh san fhéinrialtas teoranta féin. "Démhonarcacht" is féidir a thabhairt ar an réiteach a bhí i gceist ag an nGríofach, nó bhí a chuspóir múnlaithe ar an gcineál [[monarcacht]] dhúbailte a cuireadh i bhfeidhm ar an Ungáir sa bhliain [[1867]], nuair a bhí an tír sin ceangailte den Ostair in [[Impireacht na hOstaire agus na hUngáire]]. Ní raibh aon bhaint ag Sinn Féin le h[[Éirí Amach na Cásca]], ach mura raibh, is í an chiall chontrártha a bhain na húdaráis agus na nuachtáin araon as imeachtaí an Éirí Amach, nó bhí na focail ''The Sinn Féin Rebellion'' - ceannairc Shinn Féin - le léamh ar fud na háite tar éis an Éirí Amach. Nuair a cuireadh ceannairí an Éirí Amach, ar nós an Phiarsaigh féin, chun báis, d'éirigh na Náisiúnaithe i bhfad ní b'fhíochmhaire agus ní ba radacaí ina meon. Ní raibh eagraíocht pholaitiúil dá gcuid féin ag lucht an Éirí Amach, áfach, agus chuaigh siad chun caibidlíochta leis an nGríofach chun Sinn Féin a iompú ina pháirtí [[réabhlóid]]<nowiki/>each. [[Íomhá:Sinn Féin election poster - 1918.jpg|clé|mion|póstaer, 1918]] === Sinn Féin i ndiaidh 1918 === Roimh thoghchán na bliana [[1918]], chuaigh ceannairí nua i seilbh Shinn Féin. D'fhág Art Ó Gríofa an halmadóir ag [[Éamon de Valera]] agus ag daoine eile a tháinig ina mbeo as an díoltas a d'agair na Gaill ar lucht an Éirí Amach. Ansin, bhí Sinn Féin ina pháirtí Poblachtánach go hiomlán. Bhuaigh an páirtí 73 shuíochán de na 105 cinn a bhí ar fáil in Olltoghchán na bliana [[1918]], agus ansin, d'fhógair feisirí an pháirtí nach mbeidís sásta [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Westminster]] a bhaint amach ná a gcuid suíochán a ghlacadh i bParlaimint na hImpireachta Gallda i Londain. I dtús na bliana [[1919]], tháinig feisirí Shinn Féin le chéile le [[Dáil Éireann]], nó parlaimint neamhspleách Phoblacht na hÉireann, a ghairm chun beatha. D'fhógair [[an Chéad Dáil]] seo neamhspleáchas na hÉireann, agus thosaigh [[Cogadh na Saoirse (Éire)|Cogadh na Saoirse]] in Éirinn. I rith an chogaidh seo, bhí Sinn Féin i gceann rialtas réabhlóideach na hÉireann. Nuair a shínigh toscairí na hÉireann an Cogadh Angla-Éireannach, áfach, scoilt an páirtí ina dhá chuid. Chaith tromlach na dTeachtaí Dála a gcuid vótaí ar son an Chonartha, 64 vóta ar fad, ach mar sin féin, dhiúltaigh mionlach mór acu don Chonradh, 57 vóta ar fad. Thairis sin, bhí tromlach na nÓglach ag tacú leis an mionlach seo. [[Íomhá:Sinn Féin Bank at No. 6 Harcourt Street, Dublin following shelling.jpg|mion|Sinn Féin Bank, 1908 go D.F1921, 6 [[Sráid Fhearchair]], BÁC]] === Sinn Féin i ndiaidh an Chonartha === Bhí scoilt sa pháirtí maidir leis an g[[Conradh Angla-Éireannach]] sa bhliain 1921. An taobh de Shinn Féin a dhiúltaigh don [[Conradh Angla-Éireannach|Chonradh]], thug siad Sinn Féin orthu féin go fóill. Iad siúd a thacaigh leis an gConradh, is é an t-ainm a ghlac siad orthu féin ná [[Cumann na nGaedheal]] - nó ''Cumann na nGael'' i litriú an lae inniu. Chuir an dá pháirtí seo cogadh cruálach ar a chéile, Cogadh na gCarad, nó [[Cogadh Cathartha na hÉireann]]. B'iad lucht tacaithe an Chonartha a bhuaigh an cogadh, ach tar éis an chogaidh féin, ní raibh lucht an taoibh eile sásta a ndlisteanas a admháil. Bhunaigh na buaiteoirí tír fhéinrialaitheach i sé chontae fichead den tír - [[Saorstát Éireann]]. Mar sin, is minic a thugtar "Státairí" nó "Saorstátairí" orthu, agus ainm na bPoblachtánach ag tagairt do lucht an taoibh eile. Chaithfeadh Teachtaí Dála an tSaorstáit dílseacht a mhóidiú do Rí Shasana, rud nár thaitin le hÉamon de Valera ná leis na Poblachtánaigh eile. Mar sin féin, mhol de Valera do Shinn Féin páirt a ghlacadh sna toghcháin agus an chumhacht a bhaint amach sa tír ar dhóigh pholaitiúil, in áit na láimhe láidre. Chuir sé an cheist ar vóta ansin, agus nuair a chaill sé an vóta, d'fhág sé Sinn Féin le páirtí dá chuid féin - [[Fianna Fáil]] - a bhunú dóibh siúd a bhí sásta triail a bhaint as an gcóras polaitíochta bunreachtúla. [[Íomhá:Up Sinn Féin (6719164829).jpg|mion|"Up Sinn Féin", ar an Austin Armoured Car, 12 Aibreán 1920]] === Sinn Féin 1930 - 1970 === Nuair a thréig de Valera agus lucht leanúna Fhianna Fáil an páirtí, níor fágadh ach dream beag coimeádach sa pháirtí. Ní raibh caidreamh rómhaith ag iarsmaí Shinn Féin leis an [[IRA]], ach an oiread, cé gurbh iad siúd an fórsa ba thábhachtaí agus ba threise i bhfad sa pholaitíocht Phoblachtánach. Sa bhliain [[1939]], d'éirigh leis an bpáirtí agus leis an arm teacht chun réitigh sa deireadh thiar thall, ach mar sin féin, chuir polasaí neamhfhreastail an pháirtí an-bhac ar a fhás is ar a fhorbairt. Sna [[1960idí|seascaidí]], thiontaigh gluaiseacht na Poblachta ar chlé, nuair a rinne go leor de na Poblachtánaigh a gcuid féin den anailís [[Cumannachas|Mharxach]] ar chás na hÉireann. Ní raibh iomlán na gcomhaltaí sásta leis an gcasadh seo, agus ag Ard-Fheis an pháirtí sa bhliain [[1970]], chuaigh scoilt nua air. Iad siúd a chloígh leis an Náisiúnachas traidisiúnta, chuir siad [[IRA Sealadach|Sinn Féin Sealadach]] ar bun, agus an chuid eile, chuaigh siad le polaitíocht na heite chlé i Sinn Féin Oifigiúil. === Sinn Féin i ndiaidh na scoilte === [[Íomhá:Sinnfeinposter.jpg|mion|Póstaer Shinn Féin i m[[Baile Átha Cliath]].]] Is é Sinn Féin Sealadach an páirtí a bhíonn i gceist ag lucht an lae inniu, nuair a dhéanann siad tagairt do "Shinn Féin". I rith na d[[Trioblóidí]] sa Tuaisceart, ba nós dearcadh ar Shinn Féin mar chraobh pholaitiúil an IRA. Ba é [[Ruairí Ó Brádaigh]] a bhí ina chathaoirleach ar an bpáirtí i dtús báire, ach inniu, is é [[Gearóid Mac Ádhaimh]] an ceannaire. Ó na hochtóidí i leith, tháinig athrú ar sheasamh polaitiúil an pháirtí de réir a chéile, agus iad ag tréigean mheon na gleice armtha ar mhaithe leis an bpolaitíocht bhunreachtúil. Dá thoradh sin, scoilt an páirtí arís, agus sin faoi dhó. Sa bhliain 1986, ghlac an páirtí leis an moladh éirí as polasaí an neamhfhreastail i leith [[Dáil Éireann|Dháil Éireann]] agus suíocháin a lorg sa Dáil. Ansin, thréig Ruairí Ó Brádaigh agus lucht a leanúna an páirtí le [[Sinn Féin Poblachtach]] a bhunú. Tháinig scoilt nua ar an bpáirtí agus ar an IRA nuair a thoiligh an páirtí leis an sos cogaidh sa Tuaisceart. Iad siúd a dhiúltaigh don tsíocháin, bhunaigh siad an [[Fíor-IRA|Real-IRA]]. Mar sin féin, chuaigh Sinn Féin ó neart go neart sna toghcháin, agus in olltoghchán na Breataine sa bhliain 2005; bhuaigh an páirtí sé shuíochán, agus é ar an bpáirtí náisiúnaíoch is mó anois i dTuaisceart Éireann. [[Íomhá:Sinn Fein Ormeau.jpg|clé|mion|Oifig de chuid an pháirtí, Bóthar Ormeau, [[Béal Feirste]]]] == Sinn Féin an lae inniu == Tá Sinn Féin páirteach sna hinstitiúidí polaitiúla ó thuaidh agus ó dheas. Bhí [[Martin McGuinness|Máirtín Mac Aonghusa]] (Martin McGuinness) ina Leas-Chéadaire sna [[Tuaisceart Éireann|6 chontae]] sna 2010idí. Bhí borradh nach beag faoi thacaíocht don pháirt ó dheas ag an am sin. In [[Olltoghchán na hÉireann, 2020]], bhuaigh an páirtí 37 suíochán i [[Dáil Éireann|nDáil Éireann]] agus an líon is airde de vótaí céadrogha de na páirtithe ar fad, an toradh is fearr a bhí acu i stair an stáit neamhspleáigh. Meastar gur páirtí de chuid na [[Eite chlé|heite clé]] é Sinn Féin, agus iad ag tacú le ceartaí lucht oibre níos láidre, dáileadh níos cothroime den tsaibhreas, agus leibhéalta níos airde de chaitheamh poiblí. Meastar chomh maith gur páirtí [[Liobrálachas|liobrálach]] é i dtaobh na gceisteanna sóisialta, iad ag tacú mar shampla le haisghairm an ochtú leasú sa reifreann a ritheadh i bPoblacht na hÉireann i 2018.<ref>{{Lua idirlín|url=https://spunout.ie/life/article/labour-vs-sinn-fein|teideal=Labour vs Sinn Féin: what's the difference?|language=en|work=SpunOut.ie - Ireland's Youth Information Website|dátarochtana=2020-01-01}}</ref> == Ceannairí == * [[Edward Martyn]] (1905-08) * [[John Sweetman]] (1908) * [[Art Ó Gríofa]] (1908-17) * [[Éamon de Valera]] (1917-22 & 1923-26), níos déanaí ina cheannaire [[Fianna Fáil|Fhianna Fáil]] (1926–59) * [[J. J. O'Ceallaigh]] (1926-31) * [[Brian O'Higín]] (1931-33) * [[An tAth. Micheál O'Flanagan]] (1933-35) * [[Cathal Ó Marchadha]] (1935-37) * [[Margaret Buckley]] (1937-50) * [[Pádraig Mac Lógáin]] (1950-53) * [[Tomás Ó Dubhghaill]] (1953-54) * [[Pádraig Mac Lógáin]] (1954-62) * [[Tomás Mac Giolla]] (1962-70), níos déanaí ina cheannaire [[Páirtí na nOibrithe|Pháirtí na nOibrithe]] (1970-88) * [[Ruairí Ó Brádaigh]] (1970-83) níos déanaí ina cheannaire [[Sinn Féin Poblachtach|Shinn Féin Poblachtach]] (1986-anois) * [[Gearóid Mac Ádhaimh]] (1983-2018) * [[Mary Lou McDonald]] (2018 ar aghaidh) == Ógra Shinn Féin == Tá eite óg ag an pháirtí darb ainm Ógra Shinn Féin. Is eagraíocht í atá gníomhach ar chúrsaí a bhaineann le hógánach Éireannach dar leo féin. Tá siad i mbun feachtasaíochta ar réimse ábhar, mar shampla, ceisteanna sóisialta: drugaí, féinmharú, bochtanas mac léinn agus cearta na n-oibrithe, agus tá siad glórach ar athaontú na hÉireann agus cur chun cinn neamhspleáchas na tíre. [[Íomhá:Sinn Féin offices, Belfast.jpg|mion|Sinn Féin, Béal Feirste]] ==Polasaithe sna 2010dí== [[Íomhá:Irish Fiscal Compact referendum poster by Sinn Fein.jpg|mion]] ===Polasaí Sláinte Shinn Féin=== * Seirbhís uile-Éireann mar atá an [[National Health Service]] sa [[Ríocht Aontaithe]] * Teorainn le pá na ndochtúirí comhairleacha * Deireadh le costas ar othair a bhfuil cártaí leighis acu. * Ionaid Chúram Phríomhúil a leathnú * Deireadh a chur le fóirdheontais ar chúram príobháideach in otharlanna poiblí agus costas a ghearradh orthu siúd a bheidh ag baint úsaide as trealamh poiblí agus foireann phoiblí ina gcleachtas príobháideach * Scagthástáil cíche saor in aisce (d'[[ailse chíche]]) do gach bean os cionn 40 bliain. ==Struchtúr an Pháirtí== * cumainn * comhairlí ceantair * cúigí * Coiste Seasta * Ard-chomhairle == Tagairtí == <references />{{Páirtithe polaitíochta i bPoblacht na hÉireann}} [[Catagóir:Sinn Féin|Sinn Féin]] [[Catagóir:Páirtithe polaitíochta i bPoblacht na hÉireann]] [[Catagóir:Stair na hÉireann]] [[Catagóir:Páirtithe polaitíochta i dTuaisceart Éireann]] [[Catagóir:Polaitíocht na Ríochta Aontaithe]] [[Catagóir:Páirtithe polaitíochta a bhunaíodh sa bhliain 1905]] t4b3q5pyfnkvzd8lxv1c6rnz1jczihw 0 4484 1086058 1062590 2022-08-22T18:57:15Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Tá '''Ros Muc''' (''Rosmuck'' as [[Béarla]]) suite ar chósta thiar na [[Éire|hÉireann]], i g[[Contae na Gaillimhe]] i lár Ghaeltacht Chonamara. Tá paróiste na Ceathrún Rua suite ar an taobh ó dheas agus paróiste Charna ar an taobh thiar. Ón tSean-Ghaeilge a thagann an logainm ''Ros Muc''. Ciallaíonn ros "leithinis" agus muc "cnoc ciorclach"; mar sin, ciallaíonn Ros Muc "leithinis na gcnoc ciorclach". Meastar gur tháinig na chéad daoine chun an cheantair sa bhliain 400 AD, 100 bliain sular shroich [[Críostaíocht|an Chríostaíocht]] an áit le Naomh Briocánt. Mar sin, tá daoine i Ros Muc le 1500 bliain ar a laghad. Is í an Ghaeilge an teanga is mó a labhraítear sa cheantar agus [[Gaeilge Ros Muc]] atá i gceist léi. Deir na staitisticí ó thoghcheantar an Turlaigh, Ros Muc, gurb é Ros Muc an ceantar is láidre Gaeltachta sa tír. Labhraíonn 91.9% de dhaoine fásta os cionn naoi mbliana déag d'aois an teanga ar bhonn laethúil. Tá timpeall 500 duine ina gcónaí i Ros Muc. Bhí titim sa daonra ar feadh 30 bliain, agus an eisimirce mar phríomhchúis. Thosaigh fás ag teacht ar an daonra arís le teacht an Tíogair Cheiltigh, áfach. Tá coláistí samhraidh darb ainm Spleodar agus Coláiste na bhFiann suite ann. Bhí teach samhraidh ag [[Pádraig Mac Piarais]], áit ar féidir cuairt a thabhairt air, sa cheantar chomh maith. == Bailte fearainn == Gleann Chatha, An Gort Mór, Inbhear, Turlach, Ros Dubh, An Tamhnaigh Bhig, Snámh Bó, Cill Bhriocáin, An Aill Bhuí, An tOileán Mór, An Turlach Beag, Salalaoi, An Baile Thair, An Siléar, Inis Eilte, An Cladhnach, Cladach ó Dheas, Gairfean, Ros Cíde, Doire Iorrais == Spórt == Tá na Piarsaigh, cumann peile an cheantair, lonnaithe i Ros Muc. Imríonn daoine as Ros Muc, Camus agus An Sraith Salach i gConamara leis an bhfoireann. Bunaíodh an cumann sa bhliain 1959. Is iad Marún agus Uaine a ndathanna. Ní raibh páirc imeartha ar bith acu ar dtús, ach rinneadh ceann ar shuíomh trasna ó scoil Ros Muc ar an nGort Mór. Tá an pháirc seo réitithe anois agus seastán agus seomraí feistis leis. Tá sé ar intinn ag Club Dornalaíochta Ros Muc halla agus giomnáisiam a thógáil ar an suíomh. Ba i Ros Muc a bhí an gcuid is mó de na cluichí ceannais i gComórtas Peile na Gaeltachta ar siúl sa bhliain 2009. [[Íomhá:Digital Eye-2014-Padraig Pearse's Cottage, Turlough.jpg|thumb|Teach an Phiarsaigh]] == Daoine cáiliúla ón gceantar == * [[Pádraig Mac Piarais]] * [[Sean Ó Mainnín]] * [[Caitlín Maude]] * [[Pádraic Óg Ó Conaire]] * [[Patsy Ceannabhán]] * [[Pádraic Ó Conaire]] * [[Róisín Ní Mhainín]] * [[Mike Ó Flatharta]] * [[Coilín Shean Dharach]] * [[Patrick Nee]] * Beairtle Ó Conaire * Briocán Bairéad, amhránaí ar an sean-nós Tá 30 duine a luaitear sna leabhair [[Beathaisnéis]] a bhfuil nasc éigin acu le Ros Muc agus rugadh agus togadh an mhórchuid acu ann. Chaith dream eile acu sealanna ann ag cur snas a gcuid Gaeilge. Is é is cáiliúla astu sin a chaith tamall ann ná an Piarsach a chuir óráid cháiliúil Uí Dhonnabháin Rossa i dtoll a chéile ann, an chaint úd a chuir an lasair sa bharrach. == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtacha == * [http://www.damhsoir.ie/Assets/factsaboutrosmuc.htm Stair] * [http://www.damhsoir.ie/Assets/whereisrosmuc.htm Cén áit a bhfuil sé?] * [http://www.damhsoir.ie Rosmuck Féile] * [http://www.carna.nuigalway.ie/eng_aras_chadhain.html Áras Mháirtín Uí Chadhain] * [http://www.colaistenabhfiann.ie Coláiste na bhFiann] * [http://www.cumannpeilenabpiarsaigh.ie Na Piarsaigh] * [http://www.beo.ie/2006-10/index.php?page=archive_content&archive_id=1181 Ros Muuc i gConamara: Griangraif] [[Catagóir:Bailte i gContae na Gaillimhe|Ros Muc]] orzf5syi5cxi9wmj618k4382u20ekxf 0 4590 1086267 1062123 2022-08-23T01:44:10Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is baile beag é '''Ail Finn ''' (''Elphin'' as [[An Béarla|Béarla]])<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/1416766|teideal=Ail Finn/Elphin|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2020-12-03}}</ref> i g[[Contae Ros Comáin]]. Tá sé suite 27.3km ó bhaile Ros Comáin féin <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.google.com/maps/dir/Roscommon/Elphin,+Co.+Roscommon/@53.7433414,-8.3092721,11z/data=!3m1!4b1!4m14!4m13!1m5!1m1!1s0x485c234d4c109103:0x5f72ba5b3234505e!2m2!1d-8.1819459!2d53.6340165!1m5!1m1!1s0x485e9e13e8bf9f17:0x1800c7a937df2990!2m2!1d-8.1978488!2d53.8522697!3e0?hl=en|teideal=Roscommon to Elphin|language=en|work=Roscommon to Elphin|dátarochtana=2020-11-24}}</ref>.Tá an baile i dtuaisceart an chontae agus tá an [[daonra]] beagnach 565 daoine inniu.<ref>{{Lua idirlín|url=http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=573BAD39-77CC-4CCF-BD48-32CAA3601372|work=census.cso.ie|dátarochtana=2020-12-07}}</ref> Is áit  an-stairiúil é lán le gnéithe difriúil agus suimiúil. In [[Ail Finn]] i g[[contae Ros Comáin]] ar an 19 Iúil 2006 a cláraíodh an teocht is airde in Éirinn idir 1887-2022, 32.3 céim Celsius.<ref name=":02">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/rabhadh-bui-teasa-eisithe-ag-met-eireann/|teideal=Rabhadh Buí Teasa eisithe ag Met Éireann|dáta=15 Iúil 2022|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2022-07-18}}</ref> == Stair == Thagann an t-ainm ‘Ail Finn’ ón cloch carraig an earraigh shoiléir<ref name=":4">{{Lua idirlín|url=https://www.duchas.ie/en/cbes/4758478/4747438/4760121|teideal=Local Place Names|language=en|work=dúchas.ie|dátarochtana=2020-12-07}}</ref>. Is é ionad na [[deoise]] do dheoise Elphin <ref name=":0" />. Is é raite thug [[Naomh Pádraig]] chuairt ar an mbaile seo an baile sa chúigiú haois<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.elphindiocese.ie/history/|teideal=History|dáta=2015-05-26|language=en-GB|work=Elphin Diocesan Website|dátarochtana=2020-12-03}}</ref> nuair a bhí sé ag thaistil trasna [[An tSionainn|abhainn na Sionainne]] go dtí [[Cúige Chonnacht|Chonnacht]]. Chuir an Draoi den ainm Ona an talamh i láthair do Naomh Phádraig. Bhunaigh Naomh Phádraig an bhaile; thóg sé an chéad ardeaglais agus chuir sé asicus mar easpag <ref name=":3">Kelly, J.J., 1879. The Antiquities of Boyle. II. St. Patrick’s Travels through Elphin. Ir. Mon., Irish Jesuit Province Vol.7, pp.482-492.</ref> Ansin, chuaigh sé go Shankill, ar imeall an bhaile. Tógadh séipéal ann,<ref name=":3" /> agus tá na fothracha agus an [[reilig]] le feiceáil ag an gcrosbhóthar anseo inniu. Is ráite gur thug an áit seo páirt sa finscéal ‘[[Oisín mac Finn|Óisin]] i [[Tír na nÓg]]’. Deirtear gur thit a fhigiúr [[Miotaseolaíocht|miotaseolaíoch]] Óisín óna chapall gar don bhaile seo ar a bhealach ar ais ó Thír na hÓige (Tír na nÓg). Tá go leor suíomhanna stairiúla ann lena n-áirítear seanfhothracha na hardeaglaise, an muileann gaoithe, an phálás, agus an Cuimhneachán Míleata (Cuimhneacháin Chogaidh na Saoirse). ==== '''Cuimhneachán Míleata''' ==== Tá sé 35 troigh ar airde agus suite ag Crosbhóthar Shankill, Elphin.<ref name=":6" /> Thóg sé beagnach sé bliana é a thógáil. Ag a bhun tá léachtán le leabhar oscailte,agus ainmneacha na bhfear a fuair bás ar son na hÉireann i Ros Comáin. <ref name=":6">{{Lua idirlín|url=https://irelandxo.com/ireland/roscommon/visiting/war-independence-memorial-elphin|teideal=The War of Independence Memorial, Elphin {{!}} Ireland Reaching Out|work=irelandxo.com|dátarochtana=2020-12-03}}</ref>. ==== '''Oliver Goldsmith''' ==== Is as Ail Finn é an fear cáiliúil Oliver Goldsmith. Is file, úrscéalaí, drámadóir é. Rugadh é ag Smith Hill i dteach a sheanathar urramach Fr.Jones.<ref>{{Lua idirlín|url=https://irelandxo.com/ireland-xo/history-and-genealogy/ancestor-database/oliver-goldsmith|teideal=Oliver Goldsmith 1730|work=irelandxo.com|dátarochtana=2020-12-07}}</ref> D'fhreastail sé ar an scoil gramadach Easpag Hudson. <ref>{{Lua idirlín|url=https://irelandxo.com/ireland-xo/history-and-genealogy/ancestor-database/oliver-goldsmith|teideal=Oliver Goldsmith 1730|work=irelandxo.com|dátarochtana=2020-12-07}}</ref>Tá séadchomhartha i lár an bhaile mar onóir dó inniu. ==== '''Smith Hill''' ==== Tá an teach seo ó thús an 19ú haois suite ar imeall an bhaile (Ardnagowna). Bhí an teach seo i diméin an Phálás.<ref>{{Lua idirlín|url=http://landedestates.nuigalway.ie/LandedEstates/jsp/property-show.jsp?id=1350|teideal=Smith Hill|work=landedestates.nuigalway.ie|dátarochtana=2020-12-07}}</ref> Creidtear gur rugadh an fear cáiliúil Oliver Goldsmith ar an suíomh seo nuair a bhí a mháthair ag tabhairt cuairt ar a hathair Oliver Jones.<ref>Connolly, P., 2018. The Landed Estates of County Roscommon</ref>[[Íomhá:IRAMemorialElphin.jpg|mion|Cuimhneachán Míleata Cuimhneacháin Chogaidh na Saoirse]] == Peil Gaelach == Bunaíodh an cumann peile í 1888<ref>https://elphingaa.com/history/</ref> (dubh agus oráiste dathanna an chlub). Tá suaitheantas an chlub roinnte ina cheithre mhír.’<ref>Mulleady, M., 1982. Elphin G. A. A. Club 1888-1981. a History. Mulleady.</ref>. Rinneadh na tailte agus an pháirc a athchóiriú i mbliana (2020). Bhuaigh an fhoireann sinsir an corn sna bliana :1889,1891,1902,1903,1904,1905,1931,1932,1937,1950,1951,1955,1956,1957.<ref>https://elphingaa.com/history/</ref> Sa bhliain 2010, shroich an Fhoireann Shinsearach Cluiche Ceannais an Chontae. I mí Feabhra 2012 bhuaigh an fhoireann Craobh Peile Sinsearach Thuaidh Ros Comáin 2011 i gcoinne Western Gaels. == An Muileann Gaoithe == [[Íomhá:Elphin windmill.jpg|mion|An Muilleann Gaoithe ]] Tá muileann gaoithe suite ar imeall an bhaile. Tógadh é i 1730 agus athchóiríodh é i 1996.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.buildingsofireland.ie/buildings-search/building/31810010/elphin-windmill-windmill-road-elphin-elphin-county-roscommon|teideal=Elphin Windmill, Windmill Road, ELPHIN, Elphin, County Roscommon|údar=FUSIO|language=en-GB|work=Buildings of Ireland|dátarochtana=2020-11-24}}</ref> Is píosa oidhreachta neamhchoitianta é a bhfuil an baile bródúil as. Tá díon tuí ar an muileann agus músaem ann freisin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.visitroscommon.ie/elphin-windmill/|teideal=Elphin Windmill|dáta=2019-03-28|language=en-US|work=Explore Roscommon|dátarochtana=2020-12-04}}</ref> ==Pálás an Easpaig== Tógadh an teach mór seo idir 1748-9.<ref name=":1">Department of Rural and Community Development, (2017).''Elphin Heritage Trail'', Roscommon County Council. (series 7). </ref> Easpag Synge an t-ainm a bhí ar an bhfear a thóg é. Bhí aithne ag daoine air mar ‘An Phálás’. Teach lárnach a bhí ann le dhá phailliún, bhí siad seo mar ghné de go leor tithe móra siar san am seo. Ba é an teach féin áit chónaithe an Easpaig go dtí an 20ú haois nuair a scriosadh trí thine é. Inniu níl le feiceáil ach fothracha na bpailliún agus na ballaí. ==Oideachas== Fear ab ea Hudson a rugadh sa bhliain 1608;ceapadh é ar chaplin i gcaisleán Bhaile Átha Cliath i 1641.<ref name=":2">Quane, M., 1966. Bishop Hodson’s Grammar School, Elphin. J. R. Soc. Antiqu. Irel. 96, 157–177.</ref> Le linn Eirí Amach 1641,bhog sé féin agus a bhean go dtí an An Chill Mhór (Kilmore) chun tearmann a fháil<ref name=":2" />. Fuair sé bás sa bhliain 1686 agus ba é a thoil go raibh sé ag iarraidh go mbunófaí scoil ghramadaí in Ail Finn. Bunaíodh an chéad scoil ‘Scoil Gramadach Ail Finn sa 17ú aois (1667-1686), Scoil ghramadaí an Easpag Hudson.<ref name=":2" /> Ceann de na daltaí is é an scríbhneoir Oliver Goldsmith,Sir [[William Wilde]] agus [[Percy French]]. <ref>https://irelandxo.com/ireland-xo/history-and-genealogy/buildings-database/bishop-hodsons-grammar-school-elphin</ref> Sa lá atá inniu ann tá bunscoil sa baile, Ceathramha na Mainistreach ‘Abbeycarton N.S’. Tagann an t-ainm ó Mhainistir Phroinsiasach a bhí ann.<ref name=":4" /> Bunaíodh ‘Elphin Community College’ sa bhliain 1942.<ref>(https://www.education.ie/en/find-a-school/School-Detail/?roll=19809I) </ref> ==Margadh== Tá margaidh beostoc sa bhaile. Oibríonn sé mar chomharchumann agus tá bhreis is 635 scairshealbhóir ann.<ref name=":5" /> Is fostóir tábhachtach é. Tá dhá fháinne ann. Bíonn dhá dhíolachán ann i gcónaí gach seachtain, an t-eallach ar an Luan agus na caoirigh ar an Máirt.<ref name=":5">{{Lua idirlín|url=https://elphinmart.ie/|teideal=Elphin Mart Prices and Dates|language=en-GB|work=Elphin Livestock Mart|dátarochtana=2020-12-03}}</ref> Gach bhliain, bíonn seó talmhaíochta ann (an chéad seachtain i mí Mheán Fómhair). Tagann an pobal le chéile idir óg agus aosta agus daoine ó bhailte eile (díolacháin, seónna, spraoi agus siamsaíocht). == Fothracha na chéad hArdeaglaise == Téann suíomh na h[[Ardeaglais|ardeaglaise]] siar go Naomh Phadraig timpeall 435-450.<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|author=The Diocese of Elphin: A Pilgrimage through Time and Place Hardcover|date=1 Jan. 2000|url=|title=The Diocese of Elphin|journal=A Pilgrimage through Time and Place|volume=|issue=|first=Francis|last=Beirne|year=2000|pages=288}}</ref> Bhí an chéad ardeaglais tógtha ar son Naomh Mhuire an mhaighdean. Scriosadh é ach atógadh é.<ref name=":0" /> Rinneadh damáiste dó le linn éirí amach 1641.<ref name=":0" /> Athbunaíodh é sa bhliain 1728. Socraíodh é a athógáil in áit nua sa bhliain 1749, scartáladh ansin é go hiomlán i 1964.<ref name=":0" /> Tá sé faoi choimeád anois de ‘Elphin Heritage Society’. Tá an suíomh fós ann inniu do dhaoine chun cuairt a chuir air. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Bailte i gContae Ros Comáin]] ld3ioj1haf20citk7jl2cuziddfa3r3 0 4594 1086385 1061758 2022-08-23T02:26:24Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is baile i gcontae [[Ros Comáin–Liatroim Theas (Dáilcheantar)|Ros Comáin]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/100027?s=Ros+Com%u00e1in|teideal=Ros Comáin/Roscommon|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2019-11-28}}</ref> é '''Beal na mBuillí''' nó ‘Béal Átha na mBuillí’ mar a scríobhann daoine áirithe é. Ní scríobh a lán daoine an focal mar ceapann siad go bhfuil sé focal neamhthábhactach sa ainm an baile.. Tá an baile i lár an contae agus tá an daonra beagnach 1,400 daoine inniu. Is áit an-stairiúil é Béal na mBuillí.  Is an músaem de na Gorta Mór an i Béal na mBuillí ar na tailte i bPáirc Teach Béal na mBuillí. Tá an dara sráid is leithne lonnaithe i mBéal na mBuillí, an sráid is leithne ná Sráid Uí Chonaill.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Sráid Grafton|url=http://dx.doi.org/10.2307/20555641|journal=Comhar|date=1985|issn=0010-2369|pages=32|volume=44|issue=3|doi=10.2307/20555641|author=Seán Ó Curraoin}}</ref> Is áit lán le gnéithe difriúil agus suimiúil é Béal na mBuillí. Tá a lán eolas comhlachaite le Béal na mBuillí agus freisin tharlaíonn a lán rud ann nach tharlaíonn i n-áiteanna eile timpeall an tír. [[Íomhá:IMG Strokestown.jpg|clé|mion|354x354px|Sráideanna Leathan]] == Stair == Is é Béal na mBuillí áit leis an eastát de na mahon clann. Bhí an clann anseo idir 1671 agus 1982.  Bhí an áit lán le díbirt timpeall an Gorta Mór mar bhí an tiarna talún Maor Denis Mahon <ref>{{Luaigh foilseachán|title=The killing of Major Denis Mahon : a mystery of Old Ireland|url=http://worldcat.org/oclc/659228597|publisher=Perennial|date=2011|oclc=659228597|author=Duffy, Peter, 1969-}}</ref>ag tabhairt orduithe leis na dírbirt. Ansin sa bhliain 1847 bhí grúpa freagracha le bás Maor Denis Mahon mar fheallmharú. Ní raibh na tionónta seo sásta lena dírbirt, ach fós níor athrú aon rud agus faoi deireadh bhí beagnach 11,000 tionónta imithe as eastát Mahon. Inniu tá músaem isteach sa bPáirc Teach Béal na mBuillí mar comóradh ar an Gorta Mór<ref>{{Luaigh foilseachán|title=An Gorta Mór:|url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctv6sj98j.8|publisher=University of South Carolina Press|journal=Understanding Contemporary Irish Fiction and Drama|pages=64–84}}</ref> i 1845 agus is iomraca eolas an sa músaem. Téigh a lán daoine ó timpeall an domhain go dtí an músaem gach lá leis an scéal a foghlaim faoi an Gorta Mór i Béal na mBuillí. <br /> == Peil Gaeilic == Is áit lán le stair na Peil Gaeilic ann. Thosaigh an foireann Peil Gaeilic i Béal na mBuillí sa bhliain 1881. Tá a fhios ag daoine gur thosaigh na GAA<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Idir peíl agus pobal : a history of the G.A.A. in the parish of Ardara|url=http://worldcat.org/oclc/56660689|publisher=Black Lion Books for Ardara GAA Club|date=2004|oclc=56660689|author=Mac a'Ghoill, Pádraig S., 1913-1997.}}</ref> sa bhliain 1884, ach fós bhí daoine ag imirt na cluichí gaeilge roimh é sin.Thosaigh an foireann peil gaeilic i Béal na mBuillí ar ais ansin agus tá sé fós croílár sa baile. Is iomraca foireann sa cumann, idir mná agus fear.  Thosaigh na foirne ag na páistí beag faoi sé mbliana daois, agus téigh siad suas go dtí na sinsearaigh. Bhuaigh an cumann a lán comórtas tríd na blianta agus is stair fiúntach an sa chumann. Bhuaigh an foireann sinsearaigh deich corn contae Ros Comáin tríd na mbliana. Bhuaigh siad na corn sna bliana ;  1912, 1915, 1916, 1917, 1922, 1926, 1928, 1933, 1992, 2002. Le beagnach deich blianta bhí an urraíocht ag an geansaí peil na '747 travel'. Inniu is urraíocht nua atá ag an geansaí peil, 'Westward Scania', na daoine céanna atá infheistiú i an bPáirc Teach Béal na mBuillí. Leis na foireann níos óige, bhí bhliain an-mhaith ag na foireann mionúr sa bhliain 2019. Bhuaigh siad an cluiche ceannais i Ros comain in aghaidh le Gael Ros comain, agus ansin chuaigh siad go dtí an cluiche ceannais i Connachta [[Béal Átha hAmhnais]], agus bhuaigh siad in aghaidh le Naomh Mhuire ó [[Sligeach]]. Sin é an foireann amháin sa baile a bhuil corn Connachta air. <br /> == Páirc Teach Béal na mBuillí == [[Íomhá:Strokestown Park House.jpg|mion|Páirc Teach Béal na mBuillí<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.strokestownpark.ie/|teideal=Strokestown Park – Strokestown Park|work=www.strokestownpark.ie|dátarochtana=2019-11-28}}</ref>|alt=|347x347px]]Bhí an teach seo and teach de na Cromwellian<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Cromwellian Ireland|url=http://dx.doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198208570.001.0001|publisher=Oxford University Press|date=2000-04-13|author=T. C. Barnard}}</ref> clann na ‘Packenham-Mahon’s<ref>{{Luaigh foilseachán|title=General Packenham|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315699646-9|publisher=Routledge|journal=The Hessian|date=2015-02-24|pages=126–136}}</ref>’ idir 1600 go dtí 1979.  Is eastát an-mhór é an Páirc, le 11,000 acra ann. Bhí an áit lán le fadhbanna timpeall an Ghorta Mhóir agus bhí iomraca díbirt mídhleathach ó na daoine áitiúla. Tar éis an Gorta Mór bhí na tiarna talún<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Cá bhfuil tiarna talún l'univers?|url=http://dx.doi.org/10.2307/25573098|journal=Comhar|date=1996|issn=0010-2369|pages=37|volume=55|issue=11|doi=10.2307/25573098|author=Pádraig Ó Gormaile, Derry O'Sullivan}}</ref> ó an ám chóir a bheith imithe agus bhí sé ám nua i saol pobal na Béal na mBuillí. Bhí sliochtach ó na Packenham-Mahon chlann fós ina chónaí sa teach ach bhí sé i bhealach difriúil. Ansin bhí an ghné tiarna talún imithe agus ní raibh sé ach chlann normálta.  Suas go dtí 1979 bhí sliochtach ó na chlann fós ina chónaí ann, Olive Packenham Mahon a bhí an ainm ag an duine dearnach sa teach. Tar éis a bhí an chlann imithe as an teach, ceannaigh an grúpa áitiúil, ‘The Westward Group<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Westward Expansion|url=http://worldcat.org/oclc/953310757|oclc=953310757|author=Annenberg Learner (Firm) Films Media Group, film distributor.}}</ref>’ , an teach agus rinne siad obair iontach ag an teach agus ar na gairdíní. Inniu tá an músaem náisiúnta leis an Gorta Mór an. Bhí a lán nótaí fós an sa teach faoi an Gorta mór, agus bhí na nótaí sin a bheith chur le chéile i bhealach eagraithe, le daoine o an pobal le teacht isteach agus féachaint air. == An Margadh Nollaig == [[Íomhá:Margadh 2.jpg|clé|mion|364x364px|An Margadh Nollaig]] Is rud nua é an margadh Nollaig i Béal na mBuillí, ach fós smaointe maith leis an pobal na baile a tabhair le chéile.Thosaigh an margadh [[Nollaig]] ag an deireadh seachtaine dearnach sa mí na Sahmna. Ag an céad deireadh seachtaine bíonn na soilse Nollaig a chas air agus osclaíonn na margadh ansin. Ar feadh trí deireadh seachtaine bíonn na Margadh Nollaig oscailthe. Sna Margadh Nollaigh bíonn a lán rudaí difriúla ann. [[Íomhá:Margadh 1.jpg|mion|296x296px|An Margadh agus na Soilse]] Féacann tú margadh ar leith ann. Bíonn margadh bia ann, le bia ó áiteanna meascatha ann. Freisin is iomraca ealaíona agus ceardaíocht le feiceal, rudaí a rinne daoine áitiúla agus freisin daoine ó i bhfad i gcéin. Sna Margad bíonn rudaí ann le daoine ó gach aois ann. Bíonn gníomhaíocht an le daoine sean, mar shampla ceol agus damhsa, nó blaiseadh na scailitín fíona. Leis na páistí is cluichí beag ann agus freisin péinteáil aghaidhe. Gach bhliain bíonn cuairt ó [[Daidí na Nollag|Daidí na Nollaig]] agus Mhaimí na Nollaigh.Téann siad go dtí na páití agus ag caint leis agus ag tógáil pictiurí. [[Íomhá:Margadh 3.jpg|lár|mion|272x272px|Ealaíona agus Ceardaíocht]]<br /> == Ceol agus Damhsa == Bíonn an fleadh ceol<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Ceol Comhaimseartha: Steve Reich, Ceol-fhealsamh|url=http://dx.doi.org/10.2307/25575379|journal=Comhar|date=2006|issn=0010-2369|pages=5|volume=66|issue=4|doi=10.2307/25575379|author=Máire Breatnach}}</ref> ag siúl timpeall an baile í mí [[Deireadh Fómhair|Deireadh Fómhair]] gach bhlian. Bíonn daoine ag seinm ceoil agus ag damhsa sna thithe tabharine timpeall an baile agus téigh daoine an as timpeall an tír. == Oideachas == Tá dhá bhunscoil ann sa baile. Na dhá scoil na scoil [[Naomh Pádraig|Naomh Pádraig]] agus Scoil Naomh Mhuire.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Naomh Mhuire story : 1946-1994|url=http://worldcat.org/oclc/57750578|publisher=St. Mary's School|date=2004|oclc=57750578|author=Gerrard, Richard.}}</ref> Tar éis na páistí déanta sna scoileanna sin, chuaigh siad go dtí an meánscoil, Scoil Mhuire. Is scoil iontach é agus bhí a lán obair déanta leis an scoil agus cuir an rialtas a lán airgead isteach iad le sineadh. <br /> == Tagairtí == <references /> k90nlx1rmdgldrehfwh9ubu5mrnj4mx 0 5339 1086578 1012221 2022-08-23T05:44:08Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} [[File:Alighieri - Divina Commedia, Nel mille quatro cento septe et due nel quarto mese adi cinque et sei - 2384293 id00022000 Scan00006.jpg|mion|clé|''Comencia la Comedia'', 1472]] [[Íomhá:Dante, Commedia, 1472 - Bacheca palazzo Trinci.jpg|clé|250px|mion|An chéad eagrán a tháinig i gcló ar an [[11 Aibreán]] [[1472]].]] Laoi fada as Iodáilis a chum [[Dante Alighieri|Dainté Ailigéirí]] is ea an '''Choiméide Dhiaga'''. Thosaigh sé á scríobh thart ar an mbliain 1308 agus chríochnaigh sé air sa bhliain 1320, bliain amháin roimh a bhás. Meastar go gur í an phríomhobair i [[Litríocht na hIodáilise|litríocht na hIodáilise]] í agus gur ceann de príomhshaothair na litríochta domhanda atá inti. Léiríonn fís chruthaitheach an dáin ar an saol eile amharc an domhain meánaoiseach mar a bhí sé san Iarthar sa [[14ú haois]]. Chabhraigh sé chun Tuscáinis (teanga an dáin) a bhunú mar an teanga chaighdeánach na h[[An Iodáil|Iodáile]]. Tá trí pháirt aige: Inferno (“[[Ifreann]]”), Purgatorio (“[[Purgadóir]]”) agus Paradiso (“[[Neamh|Parthas]]”). De réir a bunbhrí, eachtraíonn an Choméide Dhiaga dóigh an anam i ndiaidh an bháis agus cuireann sí síos ar an gceartas [[Dia|Dé]] mar phionós nó mar luach saothair agus ar thaistil Dháinté tríd an Ifreann, an bPurgadóir agus an bParthas. Go fáthchiallach, cuireann an dán síos taisteal an anama chun Dé ag tosú leis an aitheantas agus an diúltú peaca (Inferno), ag leanúint ar aghaidh leis an saol aithríoch Críostaí (Purgatorio), agus ag críochnú le héirí an anama chun Dé (Paradiso). Bunaíonn Dainté a chuid eolais ar an diagacht agus ar an bhfealsúnacht na h[[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglaise Caitleacaí Rómhánaí]] (ar an bhfealsúnacht [[Tomás ó Aquino|Thomás Acain]] go háirithe, a scríobhadh le Tomás sna [[Summa Theologica]]). == Aistriúcháin == Tá leagan Gaeilge de ann faoin teideal ''An Choiméide Dhiaga'', scríofa le [[Pádraig de Brún|Pádraig De Brún]] agus foilsithe sa mbliain 1997. Céad aistriúcháin den ''Inferno'' a fhoilsíodh sa mbliain 1963. ==Tagairtí== {{reflist}} == Naisc sheachtracha == {{síol-leabhar}} [[Catagóir:An Choméide Dhiaga| ]] [[Catagóir:Dante Alighieri]] {{DEFAULTSORT:Choimeide Dhiaga, An}} [[Catagóir:Leabhair|Choiméide Dhiaga, An]] [[Catagóir:Eipicí|Choiméide Dhiaga, An]] [[Catagóir:Litríocht na Meánaoise|Choiméide Dhiaga, An]] [[Catagóir:Litríocht Iodálach|Choiméide Dhiaga, An]] [[Catagóir:Dánta Iodálacha|Choiméide Dhiaga, An]] rdolduxh2zxzejr44rhca25kvxbb7nv 0 5794 1086416 1051982 2022-08-23T02:33:18Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne|comhphobal féinrialaitheach]] in oirthuaisceart na [[An Spáinn|Spáinne]] í '''an Chatalóin''' ([[An Chatalóinis|Catalóinis]]:&nbsp;''Catalunya'', [[An Ocsatáinis|Ocsatáinis]]:&nbsp;''Catalonha'', [[An Spáinnis|Spáinnis]]:&nbsp;''Cataluña''). Tá stádas aige mar Náisiún agus d'fhógair parlaimint an chomhphobail neamhspleáchas sa bhliain [[2017]]. Tá ceithre cúige sa chomhphobal: [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]], [[Girona (Cúige)|Girona]], [[Lleida (Cúige)|Lleida]], agus [[Tarragona (Cúige)|Tarragona]]. Is í [[Barcelona]] an [[príomhchathair|phríomhchathair]] agus an chathair is mó. Tá Barcelona mar an dara bardas is mó sa Spáinn. Tá trí theanga oifigiúil sa chomhphobal; [[An Chatalóinis]], [[An Ocsatáinis]] agus [[An Spáinnis]]. == Stair== ''Féach freisin [[Stair na Catalóine]]'' === Neamhspleáchas === Ar an [[27 Deireadh Fómhair]], [[2017]], d'fhógair Parlaimint na Catalóine neamhspleáchas i ndiaidh reifrinn. Vótáil Seanad na Spáinne chun riail dhíreach a chur i bhfeidhm agus fuair siad réidh le parlaimint na Catalóine trí thoghcháin ar an [[21 Nollaig]]. Ar an [[2 Samhain]] cuireadh 7 iar-airí an rialtais i bprisiún ar chúis "réabhlóid agus mí-úsáid airgid poblí", agus theith airí eile go tíortha éagsúla, Uachtaráin [[Carles Puigdemont]] ina measc. == Tír Eolas == Tá teorainn aige leis an [[An Fhrainc|bhFrainc]] agus [[Andóra]] ó thuaidh, [[An Aragóin|Aragón]] san iarthiar, agus [[Valencia]] ó dheas. San oirthear tá 580 cm de chósta na [[An Mheánmhuir|Meánmhara]] aige. Tá achar 32,114 Cm² le [[daonra]] oifigiúil 7,522,596 aige sé sin 234 duine gach ciliméadar. ===Aonaid Riaracháin === [[Íomhá:Provincias de Cataluña.svg|250px|left]] Is iad na cúigí na haonaid riaracháin is sine sa Chatalóin. Tógann siad ainm phríomhchathair an chúige. Bunaíodh an comhphohbal trí aontú foirmiúil na ceithre cúigi: {| style="background:none;" cellspacing="2px" | {| class="sortable wikitable" style="text-align:right; font-size:90%;" |- !style="width:130px;"| [[Cúige]] !style="width:85px;"| Príomhchathair !style="width:85px;"| Achar (cm²) !style="width:85px;"| Daonra !Municipios |- | style="text-align:left;" | [[Barcelona (Cúige)]] | style="text-align:left;" | [[Barcelona]] | 7,728 | 5,576,037 | [[Liosta Bardais Chúige Barcelona|311]] |- | style="text-align:left;" | [[Gerona (Cúige)]] | style="text-align:left;" | [[Gerona]] | 5,910 |755,716 | 221 |- | style="text-align:left;" | [[Lleida (Cúige)]] | style="text-align:left;" | [[Lleida]] | 12,172 | 432,384 | 231 |- | style="text-align:left;" | [[Tarragona (Cúige)]] | style="text-align:left;" | [[Tarragona]] | 6,303 | 791,693 |184 |} |} Faoi bhun na cúigí tá 41 contaetha nó ''Comarcas'' atá rialaithe ag comhairle chontae nó ''consell comarcal''. Séard atá i gceist ná bailiúcháin bardais ag eagrú go hoifigiúil maidir le dualgaisí agus seibhisí ar leith. Bhíodh Gleann Aran mar chontae ach ón mbliain 2015 tá stádas ar leith aige mar aonán críche féinrialaitheach. Tá 948 bardais faoi láthair. Rialann ''ajuntament'' an bardas agus toghfar é gach ceithre bhliana sna toghcháin áitiúil. De ghnáth bíonn an comhairle bardais ag suí in Halla an Bhaile (''ajuntament'', ''casa de la ciutat'' nó ''casa de la vila''). ===Daonra === {| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%" ! colspan="11" align="center" style="background:#f5f5f5;" |Bardais is mó sa Chatalóin ([[2017]])<ref>'''Fuente''': Censo a 01-01-2017 del [[Instituto Nacional de Estadística de España]]. [http://www.ine.es/dynt3/inebase/index.htm?padre=525 Población de los municipios de España en 2017.] </ref> |- ! rowspan="18" width:100 |<br /> [[Íomhá:Barcelona_collage.JPG|borde|100px|Barcelona]]<br />[[Barcelona]]<br /> [[Íomhá:Hospitalet_de_Llobregat_-_Plaza_de_Europa,_Torres_Europa,_Torres_Porta_Fira,Torre_Inbisa_y_Torre_Werfen.JPG|borde|100px|L'Hospitalet de Llobregat]]<br />[[L'Hospitalet de Llobregat]]<br /> [[Íomhá:Playa_BDN.jpg|borde|100px|Badalona]]<br />[[Badalona]]<br /> [[Íomhá:Terrassa,_Ajuntament,_de_Lluís_Muncunill_i_altres_(a_partir_de_1900)_(14479000031).jpg|borde|100px|Terrassa]]<br />[[Terrassa]]<br /> [[Íomhá:Sabadell_-_Eix_Macià.jpg|borde|100px|Sabadell]]<br />[[Sabadell]]<br /> ! align="center" style="background:#f5f5f5;" | ! align="center" style="background:#f5f5f5;" |Bardas ! align="center" style="background:#f5f5f5;" |Cúige ! colspan="2" align="center" style="background:#f5f5f5;" |Daonra | align="center" style="background:#f5f5f5;" | ! align="center" style="background:#f5f5f5;" |Bardas ! align="center" style="background:#f5f5f5;" |Cúige ! align="center" style="background:#f5f5f5;" |Daonra ! rowspan="18" |<br /> [[Íomhá:Lleida_-_La_Seu_Vella_(des_de_Cappont).jpg|borde|100px|Lleida]]<br />[[Lleida]]<br /> [[Íomhá:Tarragona9.jpg|borde|100px|Tarragona]]<br />[[Tarragona]]<br /> [[Íomhá:Mataro_puerto.jpg|borde|100px|Mataró]]<br />[[Mataró]]<br /> [[Íomhá:Ayto_SCG.jpg|borde|100px|Santa Coloma de Gramenet]]<br />[[Santa Coloma de Gramenet]]<br /> [[Íomhá:Catalunya-Reus-Monument-Joan-Prim.JPG|borde|100px|Reus]]<br />[[Reus]]<br /> |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 1 || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona.svg|25px]] [[Barcelona]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 1,608,746|| &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 11 || align="left" | [[Íomhá:Bandera_de_Girona.svg|25px]] [[Girona]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Girona_province_(unofficial).svg|25px]] [[Girona (Cúige)|Girona]] || align="right" | 98,255 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 2 || align="left" | [[Íomhá:Bandera_de_l%27Hospitalet_de_Llobregat.svg|25px]] [[L'Hospitalet de Llobregat]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 569,002 || &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 12 || align="left" | [[Íomhá:Bandera_Sant_Cugat_del_Vallès.png|25px]] [[Sant Cugat del Vallès]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" |88,921 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 3 || align="left" | [[Íomhá:Bandera_Badalona.svg|25px]] [[Badalona]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 215,634 || &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 13 || align="left" | [[Íomhá:Escut_de_Cornellà_de_Llobregat.svg|25px]] [[Cornellà de Llobregat]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 86,072 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 4 || align="left" | [[Íomhá:Terrassa_Spain.svg|25px]] [[Terrassa]] || align="left" |[[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 232,770 || &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 14 || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Sant_Boi_de_Llobregat.svg|25px]] [[Sant Boi de Llobregat]] || align="left" |[[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 82,402 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 5 || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Sabadell.svg|25px]] [[Sabadell]] || align="left" |[[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" |208,246 || &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 15 || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Rubi.svg|25px]] [[Rubí (Barcelona)|Rubí]] || align="left" |[[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 75,568 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 6 || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Lleida.svg|25px]] [[Lleida]] || align="left" | [[Íomhá:Bandera_de_la_provincia_de_Lérida.svg|25px]] [[Lleida (Cúige)|Lleida]] || align="right" | 195,389 || &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 16 || align="left" | [[Íomhá:Bandera_de_Manresa_fosca.svg|25px]] [[Manresa]] || align="left" |[[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 74,752 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 7 || align="left" | [[Íomhá:Bandera_de_Tarragona.svg|25px]] [[Tarragona]] || align="left" | [[Íomhá:Diputació_copy.jpg|25px]] [[Tarragona (Cúige)|Tarragona]] || align="right" | 131,094 || &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 17 || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Vilanova_i_la_Geltrú.svg|25px]] [[Vilanova i la Geltrú]] || align="left" |[[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 65,972 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 8 || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Mataró.svg|25px]] [[Mataró]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 125,517 || &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 18|| align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Viladecans.svg|25px]] [[Viladecans]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 65,779 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 9 || align="left" | [[Íomhá:Escut_de_Santa_Coloma_de_Gramenet.svg|25px]] [[Santa Coloma de Gramenet]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 117,153|| &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 19 || align="left" | [[Íomhá:Bandera_Castelldefels.jpg|25px]] [[Castelldefels]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 64,829 |- | align="center" style="background:#f0f0f0;" | 10 || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Reus_(Tarragona).svg|25px]] [[Reus]] || align="left" | [[Íomhá:Diputació_copy.jpg|25px]] [[Tarragona (Cúige)|Tarragona]] || align="right" | 103,615 || &nbsp; || align="center" style="background:#f0f0f0;" | 20 || align="left" | [[Íomhá:Bandera estepona.PNG|Íomhá:Bandera estepona.PNG|25px]] [[El Prat de Llobregat]] || align="left" | [[Íomhá:Flag_of_Barcelona_province(official).svg|25px]] [[Barcelona (Cúige)|Barcelona]] || align="right" | 63,457 |- |} {{clear}} == Cultúr == === Teanga === Tá trí [[Teanga (cumarsáid)|theanga]] oifigiúla á labhairt sa réigiún: [[An Chatalóinis|Catalóinis]] a bhfuil mar theanga dúchais ag beagnach leathchuid de mhuintir an chomhphobail, chomh maith leis an [[An Spáinnis|Spáinnis]], agus an Aranais, canúint de chuid na h[[An Ocsatáinis|Ocsatáinise]] a labhraítear sa ghleann d'Aran i gcoirnéal beag iargiúlta sa chuid is faide siar ó thuaidh den chomhphobal atá suite díreach in aice na teorann leis an bhFrainc. <gallery> íomhá:Flag_of_Catalonia.svg|Bratach na Catalóine, ''la Senyera'' íomhá:Coat of Arms of Catalonia.svg|Armas Image:NASA Satellite Catalonia.jpg </gallery> == Tagairtí == {{Reflist}} {{comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne}} {{Síol-tír-es}} [[Catagóir:An Chatalóin| ]] [[Catagóir:Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne|Catalóin]] o39nlajs3p3r901hfbcnrtjsl0r9wbd 0 5935 1086457 648837 2022-08-23T02:49:46Z Alison 570 Update wikitext text/x-wiki Liostaíonn na leathanaigh seo a leanas, a fhreagraíonn don [[féilire Ghréagóra]], na teagmhais stairiúla, na mbreitheanna, na mbásanna, agus na laethanta saoire agus deasghnátha an lae sonraithe den bhliain: {| class="wikitable" |- ! {{abr|Ean| Eanáir}} |[[1 Eanáir|1]] |[[2 Eanáir|2]] |[[3 Eanáir|3]] |[[4 Eanáir|4]] |[[5 Eanáir|5]] |[[6 Eanáir|6]] |[[7 Eanáir|7]] |[[8 Eanáir|8]] |[[9 Eanáir|9]] |[[10 Eanáir|10]] |[[11 Eanáir|11]] |[[12 Eanáir|12]] |[[13 Eanáir|13]] |[[14 Eanáir|14]] |[[15 Eanáir|15]] |[[16 Eanáir|16]] |[[17 Eanáir|17]] |[[18 Eanáir|18]] |[[19 Eanáir|19]] |[[20 Eanáir|20]] |[[21 Eanáir|21]] |[[22 Eanáir|22]] |[[23 Eanáir|23]] |[[24 Eanáir|24]] |[[25 Eanáir|25]] |[[26 Eanáir|26]] |[[27 Eanáir|27]] |[[28 Eanáir|28]] |[[29 Eanáir|29]] |[[30 Eanáir|30]] |[[31 Eanáir|31]] |- ! {{abr|Fea|Feabhra}} |[[1 Feabhra|1]] |[[2 Feabhra|1]] |[[3 Feabhra|1]] |[[4 Feabhra|1]] |[[5 Feabhra|1]] |[[6 Feabhra|1]] |[[7 Feabhra|1]] |[[8 Feabhra|1]] |[[9 Feabhra|1]] |[[10 Feabhra|10]] |[[11 Feabhra|11]] |[[12 Feabhra|12]] |[[13 Feabhra|13]] |[[14 Feabhra|14]] |[[15 Feabhra|15]] |[[16 Feabhra|16]] |[[17 Feabhra|17]] |[[18 Feabhra|18]] |[[19 Feabhra|19]] |[[20 Feabhra|20]] |[[21 Feabhra|21]] |[[22 Feabhra|22]] |[[23 Feabhra|23]] |[[24 Feabhra|24]] |[[25 Feabhra|25]] |[[26 Feabhra|26]] |[[27 Feabhra|27]] |[[28 Feabhra|28]] |[[29 Feabhra|29]] | &nbsp; | {{efn-lr|Ní tharlaíonn 29 Feabhra ach amháin gach ceithre bliana ar na [[Bliain bhisigh|bhlianta bhisigh]]. Cuirtear an lá seo ar an bhféilire mar bheart ceartaitheach toisc nach bhfithisíonn an [[Domhan]]an [[Grian|Ghrian]]gach 365 lá go beacht}} |- ! {{abr|Már|Márta}} |[[1 Márta|1]] |[[2 Márta|2]] |[[3 Márta|3]] |[[4 Márta|4]] |[[5 Márta|5]] |[[6 Márta|6]] |[[7 Márta|7]] |[[8 Márta|8]] |[[9 Márta|9]] |[[10 Márta|10]] |[[11 Márta|11]] |[[12 Márta|12]] |[[13 Márta|13]] |[[14 Márta|14]] |[[15 Márta|15]] |[[16 Márta|16]] |[[17 Márta|17]] |[[18 Márta|18]] |[[19 Márta|19]] |[[20 Márta|20]] |[[21 Márta|21]] |[[22 Márta|22]] |[[23 Márta|23]] |[[24 Márta|24]] |[[25 Márta|25]] |[[26 Márta|26]] |[[27 Márta|27]] |[[28 Márta|28]] |[[29 Márta|29]] |[[30 Márta|30]] |[[31 Márta|31]] |- ! {{abr|Aib|Aibreán}} |[[1 Aibreán|1]] |[[2 Aibreán|2]] |[[3 Aibreán|3]] |[[4 Aibreán|4]] |[[5 Aibreán|5]] |[[6 Aibreán|6]] |[[7 Aibreán|7]] |[[8 Aibreán|8]] |[[9 Aibreán|9]] |[[10 Aibreán|10]] |[[11 Aibreán|11]] |[[12 Aibreán|12]] |[[13 Aibreán|13]] |[[14 Aibreán|14]] |[[15 Aibreán|15]] |[[16 Aibreán|16]] |[[17 Aibreán|17]] |[[18 Aibreán|18]] |[[19 Aibreán|19]] |[[20 Aibreán|20]] |[[21 Aibreán|21]] |[[22 Aibreán|22]] |[[23 Aibreán|23]] |[[24 Aibreán|24]] |[[25 Aibreán|25]] |[[26 Aibreán|26]] |[[27 Aibreán|27]] |[[28 Aibreán|28]] |[[29 Aibreán|29]] |[[30 Aibreán|30]] |- ! {{abr|Bea|Bealtaine}} |[[1 Bealtaine|1]] |[[2 Bealtaine|2]] |[[3 Bealtaine|3]] |[[4 Bealtaine|4]] |[[5 Bealtaine|5]] |[[6 Bealtaine|6]] |[[7 Bealtaine|7]] |[[8 Bealtaine|8]] |[[9 Bealtaine|9]] |[[10 Bealtaine|10]] |[[11 Bealtaine|11]] |[[12 Bealtaine|12]] |[[13 Bealtaine|13]] |[[14 Bealtaine|14]] |[[15 Bealtaine|15]] |[[16 Bealtaine|16]] |[[17 Bealtaine|17]] |[[18 Bealtaine|18]] |[[19 Bealtaine|19]] |[[20 Bealtaine|20]] |[[21 Bealtaine|21]] |[[22 Bealtaine|22]] |[[23 Bealtaine|23]] |[[24 Bealtaine|24]] |[[25 Bealtaine|25]] |[[26 Bealtaine|26]] |[[27 Bealtaine|27]] |[[28 Bealtaine|28]] |[[29 Bealtaine|29]] |[[30 Bealtaine|30]] |[[31 Bealtaine|31]] |- ! {{abr|Mei|Meitheamh}} |[[1 Meitheamh|1]] |[[2 Meitheamh|2]] |[[3 Meitheamh|3]] |[[4 Meitheamh|4]] |[[5 Meitheamh|5]] |[[6 Meitheamh|6]] |[[7 Meitheamh|7]] |[[8 Meitheamh|8]] |[[9 Meitheamh|9]] |[[10 Meitheamh|10]] |[[11 Meitheamh|11]] |[[12 Meitheamh|12]] |[[13 Meitheamh|13]] |[[14 Meitheamh|14]] |[[15 Meitheamh|15]] |[[16 Meitheamh|16]] |[[17 Meitheamh|17]] |[[18 Meitheamh|18]] |[[19 Meitheamh|19]] |[[20 Meitheamh|20]] |[[21 Meitheamh|21]] |[[22 Meitheamh|22]] |[[23 Meitheamh|23]] |[[24 Meitheamh|24]] |[[25 Meitheamh|25]] |[[26 Meitheamh|26]] |[[27 Meitheamh|27]] |[[28 Meitheamh|28]] |[[29 Meitheamh|29]] |[[30 Meitheamh|30]] |- ! {{abr|Iúi|Iúil}} |[[1 Iúil|1]] |[[2 Iúil|2]] |[[3 Iúil|3]] |[[4 Iúil|4]] |[[5 Iúil|5]] |[[6 Iúil|6]] |[[7 Iúil|7]] |[[8 Iúil|8]] |[[9 Iúil|9]] |[[10 Iúil|10]] |[[11 Iúil|11]] |[[12 Iúil|12]] |[[13 Iúil|13]] |[[14 Iúil|14]] |[[15 Iúil|15]] |[[16 Iúil|16]] |[[17 Iúil|17]] |[[18 Iúil|18]] |[[19 Iúil|19]] |[[20 Iúil|20]] |[[21 Iúil|21]] |[[22 Iúil|22]] |[[23 Iúil|23]] |[[24 Iúil|24]] |[[25 Iúil|25]] |[[26 Iúil|26]] |[[27 Iúil|27]] |[[28 Iúil|28]] |[[29 Iúil|29]] |[[30 Iúil|30]] |[[31 Iúil|31]] |- ! {{abr|Lún|Lúnasa}} |[[1 Lúnasa|1]] |[[2 Lúnasa|2]] |[[3 Lúnasa|3]] |[[4 Lúnasa|4]] |[[5 Lúnasa|5]] |[[6 Lúnasa|6]] |[[7 Lúnasa|7]] |[[8 Lúnasa|8]] |[[9 Lúnasa|9]] |[[10 Lúnasa|10]] |[[11 Lúnasa|11]] |[[12 Lúnasa|12]] |[[13 Lúnasa|13]] |[[14 Lúnasa|14]] |[[15 Lúnasa|15]] |[[16 Lúnasa|16]] |[[17 Lúnasa|17]] |[[18 Lúnasa|18]] |[[19 Lúnasa|19]] |[[20 Lúnasa|20]] |[[21 Lúnasa|21]] |[[22 Lúnasa|22]] |[[23 Lúnasa|23]] |[[24 Lúnasa|24]] |[[25 Lúnasa|25]] |[[26 Lúnasa|26]] |[[27 Lúnasa|27]] |[[28 Lúnasa|28]] |[[29 Lúnasa|29]] |[[30 Lúnasa|30]] |[[31 Lúnasa|31]] |- ! {{abr|MFó|Meán Fómhair}} |[[1 Meán Fómhair|1]] |[[2 Meán Fómhair|2]] |[[3 Meán Fómhair|3]] |[[4 Meán Fómhair|4]] |[[5 Meán Fómhair|5]] |[[6 Meán Fómhair|6]] |[[7 Meán Fómhair|7]] |[[8 Meán Fómhair|8]] |[[9 Meán Fómhair|9]] |[[10 Meán Fómhair|10]] |[[11 Meán Fómhair|11]] |[[12 Meán Fómhair|12]] |[[13 Meán Fómhair|13]] |[[14 Meán Fómhair|14]] |[[15 Meán Fómhair|15]] |[[16 Meán Fómhair|16]] |[[17 Meán Fómhair|17]] |[[18 Meán Fómhair|18]] |[[19 Meán Fómhair|19]] |[[20 Meán Fómhair|20]] |[[21 Meán Fómhair|21]] |[[22 Meán Fómhair|22]] |[[23 Meán Fómhair|23]] |[[24 Meán Fómhair|24]] |[[25 Meán Fómhair|25]] |[[26 Meán Fómhair|26]] |[[27 Meán Fómhair|27]] |[[28 Meán Fómhair|28]] |[[29 Meán Fómhair|29]] |[[30 Meán Fómhair|30]] |- ! {{abr|DFó|Meán Fómhair}} |[[1 Deireadh Fómhair|1]] |[[2 Deireadh Fómhair|2]] |[[3 Deireadh Fómhair|3]] |[[4 Deireadh Fómhair|4]] |[[5 Deireadh Fómhair|5]] |[[6 Deireadh Fómhair|6]] |[[7 Deireadh Fómhair|7]] |[[8 Deireadh Fómhair|8]] |[[9 Deireadh Fómhair|9]] |[[10 Deireadh Fómhair|10]] |[[11 Deireadh Fómhair|11]] |[[12 Deireadh Fómhair|12]] |[[13 Deireadh Fómhair|13]] |[[14 Deireadh Fómhair|14]] |[[15 Deireadh Fómhair|15]] |[[16 Deireadh Fómhair|16]] |[[17 Deireadh Fómhair|17]] |[[18 Deireadh Fómhair|18]] |[[19 Deireadh Fómhair|19]] |[[20 Deireadh Fómhair|20]] |[[21 Deireadh Fómhair|21]] |[[22 Deireadh Fómhair|22]] |[[23 Deireadh Fómhair|23]] |[[24 Deireadh Fómhair|24]] |[[25 Deireadh Fómhair|25]] |[[26 Deireadh Fómhair|26]] |[[27 Deireadh Fómhair|27]] |[[28 Deireadh Fómhair|28]] |[[29 Deireadh Fómhair|29]] |[[30 Deireadh Fómhair|30]] |[[31 Deireadh Fómhair|31]] |- ! {{abr|Sam|Samhain}} |[[1 Samhain|1]] |[[2 Samhain|2]] |[[3 Samhain|3]] |[[4 Samhain|4]] |[[5 Samhain|5]] |[[6 Samhain|6]] |[[7 Samhain|7]] |[[8 Samhain|8]] |[[9 Samhain|9]] |[[10 Samhain|10]] |[[11 Samhain|11]] |[[12 Samhain|12]] |[[13 Samhain|13]] |[[14 Samhain|14]] |[[15 Samhain|15]] |[[16 Samhain|16]] |[[17 Samhain|17]] |[[18 Samhain|18]] |[[19 Samhain|19]] |[[20 Samhain|20]] |[[21 Samhain|21]] |[[22 Samhain|22]] |[[23 Samhain|23]] |[[24 Samhain|24]] |[[25 Samhain|25]] |[[26 Samhain|26]] |[[27 Samhain|27]] |[[28 Samhain|28]] |[[29 Samhain|29]] |[[30 Samhain|30]] |- ! {{abr|Nol|Nollaig}} |[[1 Mí na Nollag|1]] |[[2 Mí na Nollag|2]] |[[3 Mí na Nollag|3]] |[[4 Mí na Nollag|4]] |[[5 Mí na Nollag|5]] |[[6 Mí na Nollag|6]] |[[7 Mí na Nollag|7]] |[[8 Mí na Nollag|8]] |[[9 Mí na Nollag|9]] |[[10 Mí na Nollag|10]] |[[11 Mí na Nollag|11]] |[[12 Mí na Nollag|12]] |[[13 Mí na Nollag|13]] |[[14 Mí na Nollag|14]] |[[15 Mí na Nollag|15]] |[[16 Mí na Nollag|16]] |[[17 Mí na Nollag|17]] |[[18 Mí na Nollag|18]] |[[19 Mí na Nollag|19]] |[[20 Mí na Nollag|20]] |[[21 Mí na Nollag|21]] |[[22 Mí na Nollag|22]] |[[23 Mí na Nollag|23]] |[[24 Mí na Nollag|24]] |[[25 Mí na Nollag|25]] |[[26 Mí na Nollag|26]] |[[27 Mí na Nollag|27]] |[[28 Mí na Nollag|28]] |[[29 Mí na Nollag|29]] |[[30 Mí na Nollag|30]] |[[31 Mí na Nollag|31]] |} == Fonótaí == {{notelist-lr}} == Féach freisin == * [[Bliain bhisigh]] == Naisc sheachtracha == {{Cómhaoin|{{#time:F j}}}} * [https://www.onthisday.com On This Day] {{en}} [[Catagóir:Féilire|*]] pcno8f533oy2khs404i3mlllx238snd 0 6044 1086460 1062483 2022-08-23T02:50:55Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} Is é an '''Córan''', nó an '''Córán''' ([[An Araibis|Araibis]]: القرآن ''Al Qur’án''), leabhar naofa an [[An tIoslam|Ioslaim]]. An urraim a thugtar don Chóran san Ioslam, tá sí cosúil leis an urraim a thugtar d'[[Íosa Críost|Íosa]] sa chreideamh [[An Chríostaíocht|Críostaí]]. Is é an rud a chreideann an [[An tIoslam|Moslamach]] fíréanta gurb é an Córan briathar neamhthruaillithe [[Dia|Dé]], agus mar sin, tá sé an-tábhachtach téacs an Chórain a chosaint ar gach cineál truailliú. Dá réir sin, ní ghlactar ach leis an gCóran Araibise mar fhíor-leabhar naofa. ''Rinne Muid Córan Araibise de, ionas go dtuigfeadh sibh é'', a deir Dia, sa Chóran. Tá ainm an Chórain bunaithe ar thamhan focail a chiallaíonn ''léamh, léitheoireacht'' sna [[teangacha Seimíteacha]]. Tugtar ''[[súra]]'' ar chaibidil de chuid an Chórain, agus céad ceithre cheann déag acu ann. Seo leagan [[An Ghaeilge|Gaeilge]] den chéad súra, nó súra na hOscailte: :''In ainm Dé atá lán trua agus trócaire!'' :''Moladh go hard le Dia, Tiarna na nUile Dhomhan,'' :''Dia atá lán trua agus trócaire,'' :''Rialtóir Lá an Luain.'' :''Tusa a adhraímid, Ortsa a iarraimid cabhair,'' :''Cuir i mbealach ár leasa sinn,'' :''A mbealach siúd ar bhronn Tú Do ghrásta orthu,'' :''Seachas a mbealach siúd a bhfuil fearg ort leo agus a chuaigh ar strae.'' == Foirm an Chórain == Tá 114 chaibidil (súra) sa Chóran, agus iad roinnte ina sé mhíle dhá chéad sé véarsa déag is fiche. Tá an bheannacht nó ''bismilla'' (''bism'illáhi rachmání rachím'' - "In ainm Dé, an Fhuascailteora lán Trócaire") le léamh i dtús gach caibidil, ach ní áirítear mar véarsa ach aon uair amháin é, is é sin, nuair a chastar orainn an chéad uair é, sa súra thuasluaite. Aithníonn na Moslamaigh na súraí éagsúla ar a n-ainmneacha, cosúil le Súra na Bó, Súra na Seangán agus araile. Ní féidir a rá, mar shampla, go mbeadh an-ról ag na seangáin in imeachtaí an tsúra atá ainmnithe astu, ach is é an t-aon súra amháin sa Chóran ina luaitear na seangáin ar aon nós, agus mar sin, tá sé praiticiúil a leithéid d'ainm a thabhairt ar an súra. Níl na súraí ag teacht i ndiaidh a chéile de réir mar a nocht an t-aingeal [[Gáibriél|Jibril]] do [[Muhamad|Mhuhamad]] iad, ach de réir a bhfaid, a bheag nó a mhór: is iad na súraí fada a thagann go díreach sna sálaí ag Súra na hOscailte, agus is iad na súraí gearra a thagann sa deireadh. == An Dóigh leis an gCóran a léamh os ard == Mar a fheicfidh muid thíos, is ealaín thábhachtach í béalaithriseoireacht phoiblí an Chórain sna tíortha Ioslamacha. Thairis sin, is mór an tsuáilce é don Mhoslamach chráifeach an Córan ar fad a fhoghlaim de ghlanmheabhraíocht. Le haghaidh na béalaithrise, an dianstaidéir agus na glanmheabhraíochta, is gnách an Córan a roinnt ina sheacht "stáisiún" (''manzil''; ''manázil'' an fhoirm iolra Araibise) agus ina thríocha "codán" (''juz´''; ''ajza´'' an fhoirm iolra Araibise). Is féidir úsáid a bhaint as an gcóras seo leis an gCóran a léamh ó thús deiridh taobh istigh d'aon seachtain amháin (''manzil'' in aghaidh an lae) nó aon mhí amháin (''juz´'' in aghaidh an lae). Is mór an t-éacht creidimh é don Mhoslamach an leabhar naofa a fhoghlaim de ghlanmheabhraíocht. An duine a bhfuil an Córan ar eolas aige mar sin, tugtar ''hafiz'' air. Is é is brí leis an bhfocal seo ná garda nó cosantóir - cosantóir bhriathar Dé, mar sin. Creidtear go bhfuil na mílte, nó b'fhéidir na milliúin, acu ann. Bíonn, fiú, Moslamaigh atá dall ar fad ar an Araibis ag foghlaim an leagan Araibise den Chóran mar seo. == Teanga an Chórain == Tá an Araibis Chlasaiceach bunaithe ar theanga an Chórain, nó is ar éigean is féidir teacht ar aon téacs sa teanga sin a bheadh ní ba sine ná an leabhar naofa, amach ón díolaim filíochta ar a dtugtar ''Mu´allaqat'' agus ó chúig inscríbhinn réamh-Ioslamacha. Bhí léamh agus scríobh ag na hArabaigh roimhe sin féin, ach má bhac siad le haon líne a bhreacadh síos, is dócha gur roghnaigh siad an teanga Aramaise thar a dteanga dhúchais le haghaidh an ghnó sin. An teanga a úsáidtear sa Chóran, is foirm sheanaimseartha den Araibis Chlasaiceach í, agus ós rud é go bhfuil sí chomh seanársa sin, bíonn sé deacair ag [[Arabaigh]] an lae inniu an Córan a thuiscint, go háirithe nuair a chuirtear san áireamh chomh fileata agus atá an téacs féin, agus é ag tagairt go minic do rudaí nach cuimhin le haon duine beo a thuilleadh. Mar sin, is cuid thábhachtach d'obair na scoláirí is na ndiagairí i saol an Ioslaim an Córan a mhíniú agus a chiallú don ghnáthléitheoir. Fuair Muhamad bás sa bhliain [[632]]. Go gairid ina dhiaidh sin, chrom na Moslamaigh ar chogaíocht, agus d'éirigh leo cuid mhór de dhomhan sibhialta a linne a fhorghabháil. Tháinig a dteanga i réim sna críocha a bhí sealbhaithe acu, ach ós rud é nach raibh na géillsinigh nua ábalta an teanga a fhoghlaim chomh foirfe fileata is a bhí sí ag na hArabaigh féin, tháinig canúintí nua ar an saol. Go minic, bhí na hArabaigh féin den bharúil gur teanga thruaillithe a bhí i gceist, agus d'éirigh siad fíorbhuartha faoi thodhchaí na teanga naofa inar tugadh briathar Dé dóibh. Mar sin, chrom siad ar an teanga a chaighdeánú agus a choimeád. Ó bhí teanga neamhthruaillithe ag na [[Beidiúnaigh]] san Araib féin i gcónaí, chuathas ag bailiú focail agus seanchais i measc na mBeidiúnach, agus is iomaí mionsonra gramadaí a socraíodh in aithris ar chanúint na mBeidiúnach. Ós rud é go raibh sé riachtanach an Córan a chur ar fáil dóibh siúd nach raibh eolach ar Araibis chaighdeánach an leabhar naofa, rinne na teangeolaithe Arabacha an-taighde ar theanga an Chórain, agus iad ag glacadh le stíl an Chórain mar eiseamláir don Araibis scríofa. Mar sin, tá teanga liteartha na hAraibise bunaithe ar an gCóran inniu féin, seachas ar chaint na ndaoine. Is é tuairim na Moslamach go bhfuil teanga an Chórain as an ngnáth ar fad, chomh fileata is chomh hálainn agus atá sí. Is é briathar Dé é, dar leis an Moslamach cráifeach, agus is dual do bhriathar Dé áilleacht nach bhfuil a leithéid eile ann ar dhroim an Domhain. Ar ndóigh, le meas ceart a bheith agat ar an áilleacht seo, caithfidh an léitheoir an leabhar a léamh sa bhunteanga, agus mar sin, ní thig le haon duine an Córan a aistriú go teanga eile: ní ghlactar leis na haistriúcháin mar fhíor-aistriúcháin, ach amháin mar ghluais nó mar mhíniúchán. Is é an Córan Araibise briathar Dé; níl sna haistriúcháin ach iarrachtaí an duine briathar Dé a aithris nó a athinsint; ach ós rud é go bhfuil an duine lochtach neamhfhoirfe mar dhuine, ní thiocfaidh leis choíche foirfeacht an bhriathair sin a athchruthú. Sin é an tuige nach gnách "An Córan" a thabhairt ar na haistriúcháin, ach rudaí cosúil le "Ciallú an Chórain". Ní gnách "An Córan" a thabhairt ar na heagráin Araibise ach an oiread: tugtar "An Córan Naofa", "An Córan Uasal", 7rl., orthu leis an urraim is cuí a thabhairt don leabhar naofa. == Aistriúcháin == Siúd is nach bhfuil sé, de réir dhogma an reiligiúin, indéanta an Córan a aistriú, is iomaí fear léinn i saol an Ioslaim a bhain triail as. Níl aon tábhacht ag baint leis na haistriúcháin seo i ndiospóireacht na scoláirí faoin gciall cheart ba chóir a bhaint as an leabhar, ar ndóigh. Mar sin, ní thugann na Moslamaigh "Córan Peirsise" ar an aistriúchán Peirsise, mar shampla, ach "ciallú an Chórain as Peirsis", "míniú an Chórain as Peirsis", nó rud éigin den chineál sin. Creideann na Moslamaigh go mbíonn na Críostaithe ag athrú an [[An Bíobla|Bhíobla]] le gach aistriúchán nua, agus gurb é sin is cúis leis nach bhfuil an creideamh ceart ag na Críostaithe a thuilleadh. B'é [[Robert Ketton]], thiar sa bhliain [[1649]], ba thúisce a d'aistrigh an Córan go [[An Béarla|Béarla]]. Ní raibh Araibis aige, agus b'éigean dó an leagan [[An Fhraincis|Fraincise]] a úsáid. Tháinig aistriúchán níos fearr ó pheann [[George Sale]] sa bhliain [[1734]]. San fhichiú haois, d'aistrigh [[Richard Bell]] ([[1937]]) agus [[Arthur John Arberry]] ([[1955]]) an leabhar go [[An Béarla|Béarla]]. Thairis sin, is iomaí Moslamach a chuir an Béarla ar an gCóran, ar nós [[Mohammad Marmaduke Pickthall]] agus [[Abdullah Yusuf Ali]]. Maidir leis na haistriúcháin Ghearmáinise, is é an leagan a d'fhoilsigh [[Rudi Paret]] sna seascaidí an ceann is fearr leis na saineolaithe. Aistriúchán cruinn atá ann nach ndéanann aon iarracht le luachanna aestéitiúla an bhuntéacs a aithris. Tá an teanga níos áille ag [[Friedrich Rückert]] a chuir [[An Ghearmáinis|Gearmáinis]] ar chodanna den Chóran sa chéad leath den naoú haois déag. Níor bhac sé leis na codanna deacra, áfach, agus mar sin, níl a aistriúchán féin iomlán. Sa bhliain [[2003]] chuaigh an t[[Ionad Cultúrtha Ioslamach]] i m[[Baile Átha Cliath]] agus [[Foras na Gaeilge]] le chéile ag déanamh aistriúcháin go Gaeilge. == Stíl an Chórain == [[Íomhá:Thr muze art islam 29.jpg|thumb|300px|Cóip den Chóran ón [[15ú haois]]. Lámhscríbhinn ''Mohaqaq''. Ard-Mhúsaem na [[An Iaráin|hIaráine]].]] Tá idir scéalaíocht, aitheasc agus dlí sa Chóran, agus iad fite fuaite le chéile. Tá stíl dá chuid féin ag an gCóran, nach bhfuil a leithéid ann i litríocht eile na hAraibise, agus is minic a bhíonn na Moslamaigh chráifeacha ag áitiú go ndéanann an uathúlacht seo fianaise le bunús diaga an leabhair. Tá an leabhar athráiteach go maith, agus í ag insint an scéil chéanna cúpla uair. Is é an ciallú a thugann na scoláirí Moslamacha air seo go bhfuiltear ag cur béim ar ghnéithe difriúla den scéal céanna in áiteanna éagsúla. Tá cuid den Chóran faoi rím agus rithim, agus prós atá sa chuid eile. Go bunúsach, is é tuairim na Moslamach léannta gur ''genre'' nó gné liteartha ann féin is ea an Córan, seachas filíocht nó prós. Bíonn na línte próis féin sa Chóran á gceangal dá chéile le sórt rímeanna, ó am go ham, rud a chuidíonn leis an ''[[hafiz]]'', an leabhar a fhoghlaim de ghlanmheabhraíocht. Ós rud é gur teanga Shéimíteach í an Araibís, agus na gutaí á gcur idir consain na dtamhan le focail nua a fhréamhú go rialta, is féidir sraith fhada d'fhocail a chruthú a bhfuil na gutaí céanna iontu, agus iad faoi rím le chéile. Is féidir an tsraith iomlán sin a úsáid ansin le plaic mhór téacs a chur faoi rím, rud a bhíonn coitianta go maith sa ghnáthfhilíocht chomh maith leis an gCóran féin. Is gnách le lucht léinn an Ioslaim na súraí a dheighilt ina dhá bpríomhghrúpa, is é sin, na cinn a nochtadh do Mhuhamad i dtús a chaithréime, i [[Meice]], agus na cinn a tháinig chuige i ndiaidh dó [[Hijra|éalú]] go [[Meidíona]]. Go bunúsach, bíonn súraí Mheice níos gairide, níos fileata ná súraí Mheidíona, nó nuair a bhí Muhamad socraithe síos i Meidíona, bhí sé i gceannas ar phobal na bhfíréan cheana féin, agus dlíthe is rialacha ag teastáil uaidh le hord is le heagar a chur ar an bpobal. == Túslínte na Súraí == Tá na focail ''bismilláhi rachmání rachím'' curtha roimh gach aon súra, amach ó aon cheann amháin, agus ós rud é go bhfuil an tamhan trílitreach úd R-Ch-M ("trócaire") sa dá fhocal dheireanacha, is léir go bhfuil coincheap na trócaire iontach tábhachtach sa Chóran agus gur dlúthchuid den íomhá é atá ag na Moslamaigh de Dhia. Thairis sin, tá litreacha rúndiamhra ag teacht sna sálaí ag an m''bismilla'' i naoi súra fichead. Litreacha rúndiamhra iad, ós rud é nach bhfuil iontu ach consain aonair gan aon ghuta lena gceangal dá chéile. Níl lucht léinn an Iarthair níos eolaí ar chiall na litreach seo ná na Moslamaigh féin, ach is iomaí míniúchán a cuireadh chun tosaigh in imeacht na mblianta. Is é an ciallú is réidhe a ritheann leis an diagaire nach bhfuil a fhios ach ag Dia cad é is brí leo, nó gur sórt séala iad lena chinntiú gur saothar é an Córan nach féidir leis an duine daonna aithris a dhéanamh air. Dúirt na taighdeoirí Iartharacha gur shínigh na scríobhaithe a gcodanna féin den chéad chóip scríofa den Chóran le litreacha a n-ainmneacha, nó gur sórt giorrúcháin iad d'fhoirmlí mionnaithe. Níl mórán craicinn ar na míniúcháin seo, áfach. Go bunúsach, tá na litreacha seo dothuigthe, agus lucht an mhisteachais ag baint na mílte seach-chialla astu ina gcuid scríbhinní féin. == Ordú na Véarsaí de réir an Ama == [[Íomhá:CoranValenciano.jpg|mion|300px|Leathnach ón gCóran - [[An Spáinn]] - [[12ú haois]] ]] Alt lárnach creidimh is ea é san Ioslam gur tháinig an Córan anuas ó Dhia féin, agus nach bhfuil focal ann nach bhfuil fíoraithe ag Tiarna na Fírinne féin. Mar sin, níl sé inghlactha go mbeadh botúin sa Chóran, agus ní féidir do bhriathar fíor Dé bheith ag teacht salach air féin. Ina dhiaidh sin féin, tá ráitis áirithe sa Chóran bréagnaithe ag ráitis eile sa leabhar céanna, agus leis an gcineál seo débhríocht a mhíniú, téann an chuid is mó de na diagairí i muinín an eolais stairiúil: ós rud é gur nochtadh ábhar an leabhair do Mhuhamad thar thréimhse trí bliana fichead, ní mór súil a chaitheamh ar ordú a nochta, le fáil amach cé acu aisling is deireanaí a tháinig chuig an bhFáidh. Ar ndóigh, creideann na Moslamaigh go raibh cúis ag Dia leis an gcineál seo débhríochta: níor chuir Sé an Fáidh is a phobal ar bhealach a leasa lom díreach, is é an rud a rinne Sé ná an fhírinne a nochtadh de réir a chéile. == Cosúlacht an Chórain leis an mBíobla == Creideann na Moslamaigh gurb é an Dia céanna atá á adhradh acu féin agus ag na [[An Chríostaíocht|Críostaithe]] is na [[An Giúdachas|Giúdaigh]], agus is léir do chách go bhfuil dlúthbhaint ag an gCóran leis an traidisiún Giúd-Chríostaí. Déantar trácht ar chuid mhaith de na pearsana tábhachtacha sa dá Thiomna, cosúil le hÁdhamh, Maois, an [[Rí Dáithí]], agus [[Íosa Críost|Íosa]], agus iad á n-onórú mar fháithe agus mar réamhtheachtairí do Mhuhamad san Ioslam. Is é an míniú a thugann cuid mhór de na Moslamaigh air seo ná go bhfuair na Giúdaigh is na Críostaithe an fhírinne ó Dhia ar dtús, ach gur chuir siad as a riocht í. Mar sin, fuair Maois an [[An Torah|Tóra]] (''Tawrah'' as Araibís), tugadh [[Leabhar na Salm]] (''Zabur'' as Araibis) don Rí Dáithí, agus bronnadh an bun-Soiscéala (''Injil'', leagan Araibise den fhocal [[An Ghréigis|Gréigise]] ''evangelion'') ar Íosa, ach níor fhan an pobal dílis don Fhírinne i ndiaidh bhás na bhfáithe seo, agus mar sin, is é dearcadh na Moslamach ar scrioptúr naofa na nGiúdach is na gCríostaithe go bhfuil sé truaillithe go maith, agus nach bhfuil sé dílis don bhunleagan a fuarthas ó Dhia. Tá na Moslamaigh an-mhíshásta leis an dóigh a mbíonn na Críostaithe ag déanamh aistriúchán nua ar an m[[An Bíobla|Bíobla]] ó am go ham, freisin, agus iad den tuairim gur sampla é seo den dóigh a dtruaillítear briathar Dé. An trácht a dhéanann an Córan ar phearsana agus ar imeachtaí an Bhíobla, níl sé ag cur béime ar na himeachtaí ná ar an insint, ach ar chiall spioradálta na scéalta. Mar sin, is iomaí Moslamach a théann i muinín an Bhíobla le tuilleadh a fháil amach, siúd is nach mbíonn na Moslamaigh thraidisiúnta sásta leis an gcleachtadh seo. Tá seicteacha san Ioslam, cosúil leis na gluaiseachtaí ''Mu'tazili'' agus ''Ismailiya'', a ghéilleann gur féidir go mbíonn Dia ag nochtadh A fhírinne ar bhealaí éagsúla do phobail éagsúla, le freastal ar riachtanaisí an ama is na háite. == Bunús agus Forbairt an Chórain == Is léir gur cúis achrainn é an cheist seo idir lucht léinn an Ioslaim is an Iarthair, nó is é an rud a chreideann formhór mór na nIoslamach gur tháinig an Córan go díreach ó Dhia, ach is é an tuiscint a bhaineann na taighdeoirí Iartharacha as an leabhar go bhfuair sé an spreagadh ó scrioptúr naofa na nGiúdach is na gCríostaithe. === Mar a deir lucht léinn an Ioslaim === Creideann na Moslamaigh nach raibh ceá ná ciú ag Muhamad, agus go gcaithfeadh sé agus lucht a leanúna a chuid aislingí a fhoghlaim de ghlanmheabhraíocht, de réir mar a thagaidís chuige, ó nach bhféadfadh sé féin a dhath a scríobh síos. Fuair Muhamad an chéad aisling den chineál seo sa bhliain [[610]] i ndiaidh bhreith Chríost, agus tháinig an ceann deireanach chuige go gairid roimh a bhás, sa bhliain 632. Faoin am sin a thosaigh compánaigh an Fháidh na súraí a chur ar pár, ar eagla go gcaillfí nó go dtruailleofaí iad. Tá sé sa seanchas go raibh súraí aonair scríofa síos roimh a bhás, fiú. Mar shampla, nuair a bhí Muhamad ag cur faoi i Meidíona, bhí lucht a leanúna faoi eagraíocht chomh maith is go bhféadfadh sé scríobhaithe a iarraidh chuige le gach aisling a bhreacadh síos óna bhéal. Níor tháinig an Córan iomlán ar pár ná faoi chlúdach leabhair roimh bhás an Fháidh féin, áfach. B'é an [[Cailif]] [[Uthman]], a bhí i gceannas ar phobal na Moslamach sna blianta [[644]]-[[656]], a d'fhéach chuige gur cuireadh an chéad chóip oifigiúil den Chóran iomlán in eagar. B'é sin an leagan caighdeánaithe, agus nuair a cuireadh cóipeanna den eagrán seo chuig na pobail éagsúla Moslamacha a bhí ann ag an am, hordaíodh do na fíréin gach cóip den leabhar a dhíothú a bheadh difriúil leis an eagrán seo. Nó dealraíonn sé go raibh díolamaí príobháideacha d'aislingí an Fháidh scríofa síos ag Moslamaigh aonair. Bhí fear darbh ainm [[Ibn Masud]] ar an duine ba tábhachtaí acu seo, agus údarás áirithe ón bhFáidh aige, ach ní raibh gach súra scríofa síos aige siúd. Thairis sin, cúis díospóireachta i gcónaí iad "[[Duilleoga Hafsa]]", nó an díolaim de théacsaí a bhí i dtaisce ag [[Hafsa]], bean de bhaintreacha an Fháidh. Tá siad ann a deir go raibh eagrán Uthman bunaithe ar an díolaim seo, agus daoine eile den tuairim gur lámhscríbhinn a bhí ann nár húsáideadh in eagarthóireacht na bunchóipe a chuir Uthman i dtoll le chéile, ach gur cuireadh eagrán Uthman i gcomparáid leis an lámhscríbhinn seo, agus nach raibh an dá leagan difriúil le chéile. An leagan a chuir Uthman in eagar, bhí sé scríofa i leagan moch d'aibítir na hAraibise nach marcálann na fuaimeanna, go háirithe na gutaí, chomh cruinn agus an leagan a úsáidtear in eagráin an lae inniu den leabhar. Lena chinntiú go léifí an téacs ar an mbealach ceart, thosaigh an lucht léinn ag cur nótaí leis an téacs agus ag leasú na scríbhneoireachta Araibise le bheith in ann na gutaí gearra a chur in iúl go neamhdhébhríoch. Téann an fhorbairt seo siar go tús na hochtú haoise, agus bhí sí críochnaithe thart ar an mbliain [[900]]. === Mar a deir na scoláirí Iartharacha === Glacann scoláirí áirithe Iartharacha leis an leagan Ioslamach den scéal, a bheag nó a mhór: is é sin, go raibh a leithéid seo d'fhear ann agus Muhamad, agus é suite siúráilte de go raibh sé ag fáil aislingí go díreach ó Dhia; ansin, go raibh leaganacha éagsúla de na haislingí ag dul timpeall go gairid ina bhás féin; agus go raibh a leithéid seo d'fhear ann agus Uthman agus gurbh eisean a chuir na haislingí in eagar de réir dianchaighdeáin. Tá na scoláirí seo den bharúil go bhfuil sé le haithint ar stíl an Chórain go raibh na daoine a chuir i dtoll le chéile é, - go raibh siad urramach as an ngnáth do na téacsaí a bhí siad a bhailiú. Tá scoláirí eile ann a deir gur múnlaíodh an Córan de réir a chéile, thar na céadta bliain fiú, agus na Moslamaigh ag freagairt ar dhúshlán na gCríostaithe is na nGiúdach: mar sin, a áitíonn siad, níor tháinig an chuma dheifnideach ar an Ioslam féin, mar reiligiún, ach i bhfianaise na síortheagmhála is na síordhiospóireachta leis an dá chreideamh eile. B'é an scoláire [[Sasana]]ch [[John Wainsbrough]], thar aon duine eile, a chuir an dearcadh seo chun tosaigh. Ní bhfuair smaoineamh Wainsbrough fáilte róthe ó na scoláirí Iartharacha féin, áfach. Is é an príomhlocht a fuarthas air ná nach bhfuil stair na gcéadta bliain sin le feiceáil ar théacs an Chórain ar aon nós. Sa chúpla céad bliain i ndiaidh bhás Mhuhamad, bhí na Moslamaigh sáite i gcogaí móra, agus shílfeá go bhfágfadh na himeachtaí seo lorg éigin ar an gCóran, dá mb'ansin a scríobhadh é. == Míniú agus Ciallú an Chórain == Is gá cuimhne a choinneáil air nach bhfuil Moslamaigh an lae inniu ábalta an leabhar naofa a thuiscint ina hiomláine, fiú an chuid acu a bhfuil [[An Araibis|Araibis]] ó dhúchas acu. Tá an Araibis Chlasaiceach inti féin sách dothuigthe ag an ngnáth-Arabach, agus na céadta bliain forbartha agus athruithe a dhealaíonn ó chanúintí labhartha ár linne féin í. Thairis sin, tá an Córan breac le tagairtí d'imthoscaí an tsaoil i Leithinis na hAraibe sa tseachtú haois i ndiaidh bhreith Chríost - agus ar ndóigh, is iomaí craiceann a chuir saol na nArabach féin de idir an dá linn. Mar sin, leis an gciall cheart a bhaint as an leabhar naofa, caithfidh an tArabach dul i muinín na leabhar tráchtaireachta agus míniúcháin. Tugtar ''tafsir'' ar an gcineál seo litríochta as Araibis. Creidtear go bhfuil na leabhair ''tafsir'' is moiche a tháinig ar pár - go bhfuil siad ar na foinsí is fearr amuigh don té atá ag dul ar lorg eolais faoi stair an luath-Ioslaim. Cuid thábhachtach de mhíniú stairiúil an téacs is ea an t-ordú a leagan amach inar tháinig siad anuas ó Dhia, nó níl sé as an ngnáth go bhfuil dhá shúra ag teacht salach ar a chéile, agus mar sin, caithfidh tú a bheith cinnte, mar fhíréan, cé acu is cirte. Tá na seanleabhair ''tafsir'', a tháinig ó pheann diagairí cosúil le [[Abu Jafar Muhammad ibn Jarir at-Tabari]] (838-923) nó [[Ibn Kathir]] (an ceathrú haois déag), - tá siad mór millteanach téagartha mar leabhair, ós rud é go ndearna an scríbhneoir iarracht freastal ar na scoileanna éagsúla smaointeachais a bhí ann lena linnsean. Maidir le lucht leanúna na [[bunúsaíocht Ioslamach|bunúsaíochta]] lenár linn féin, ar nós [[Sayyed Qutb]], áfach, tá sé de chlaontacht iontu roghnachas a dhéanamh ar na ciallúcháin éagsúla leis an gceann is fearr leo féin a chur chun tosaigh. I gcás cuid mhaith de na súraí, tá na tráchtairí sách eolach ar na himthoscaí faoinar tháinig an téacs anuas ó Dhia, agus iad in ann an t-ábhar a chur ina choimhthéacs féin. Tá súraí eile ann atá ina gcúis achrainn ag an lucht léinn, ach is féidir a rá, ar a laghad, cé acu i Meice nó i Meidíona a taispeánadh súra áirithe don Fháidh. Leis an leabhar naofa a chiallú is a mhíniú do na fíréin, tá lucht léinn an Ioslaim i dtuilleamaí an chineál naomhsheanchais ar a dtugtar ''haidít''. Ráitis ghairide iad na scéalta ''haidít'', ráitis a luaitear le Muhamad. Tá an chuid is mó de staraíocht agus de dhlí an Ioslaim bunaithe ar na scéilíní seo, agus iad scrúdaithe go mion ag na scoláirí Ioslamacha leis an gcuid is inchreidte, is craicní a roghnú. Tá ''iosnad'', nó slabhra finnéithe, curtha le gach scéal ''haidít'' lena thaispeáint cé hiad na daoine a bhí idir Muhamad agus an té a bhreac an scéal síos an chéad uair. An scoláire atá eolach ar luathstair an reiligiúin, is féidir leis, ansin, a mheasúnú, an daoine iontaofa a bhí iontu agus an féidir creidiúint a thabhairt don ráiteas atá i gceist. == An cuid den chrúthú é an Córan? == Tá an chuid is mó de na diagairí den bharúil go raibh an Córan ann ó thús na laethanta agus go raibh an leabhar ann riamh, cosúil leis an dóigh a raibh Dia féin ann riamh. Tá Moslamaigh ann, áfach, a deir go bhfuil an tuiscint seo ag teacht salach ar fhoirceadal an aondiachais (''tawhid'') san Ioslam. Ós rud é go bhfuil tréigean an aondiachais agus urramú na n-íol is na ndéithe bréige (''shirk'') ar ceann de na peacaí is mó san Ioslam, tá a leithéid de líomhain thar a bheith tromchúiseach. == An Córan i gCultúr an Ioslaim == An Moslamach atá ar tí cóip den Chóran a láimhseáil, caithfidh sé a lámha a ghlanadh de réir dian-nós imeachta a dtugtar ''wudu'' air as Araibis. Tá na deasghnátha seo bunaithe ar a bhfuil le léamh i Súra a Sé Déag is Dhá Scór, ó véarsa a seacht déag is trí scór go naoi déag is trí scór: ''Is é seo an Córan Ró-Onórach, i leabhar dea-ghardáilte, nach mbaineann aon duine dó ach an té atá glan.'' Caithfidh na Moslamaigh urraim a thabhairt do gach cóip den leabhar naofa. Níl sé ceadaithe an Córan a stróiceadh as a chéile ná a shalú. An chóip atá ag titim as a chéile i ndiaidh an oiread úsáide is a baineadh aisti, níl sé ceadaithe é a chaitheamh i dtraipisí ná a athchúrsáil mar pháipéar. Is é an rud a dhéantar le leabhair den chineál seo ná iad a dhó nó a adhlacadh. Cuid thábhachtach de chreideamh na Moslamach is ea é urraim a thabhairt do théacs scríofa an Chórain. An té a chaithfeadh anuas ar an gCóran, dhéanfadh sé coir na blaisféime, agus is gnách dianphionós, pionós báis fiú, a ghearradh don duine a dhéanfadh a leithéid de shacrailéid i dtír Ioslamach. == Tagairtí == {{Reflist}} == Naisc Sheachtracha == * [http://al-quran.info Al-Quran (An Córan ar líne)] {{DEFAULTSORT:Coran, An}} [[Catagóir:Reiligiún]] [[Catagóir:An tIoslam]] 2kogc4g6rxtkqoopkf393qanq3xwhif 0 6126 1086530 884771 2022-08-23T05:13:42Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Skara Brae house 1 5.jpg|thumb|250px|Teach Neoiliteach (3100-2500 RC), [[Brí Scara]], [[Inse Orc]], in [[Albain]] ]] Is é an dara cuid den [[An Chlochaois|Chlochaois]] í an ré '''Neoiliteach''' ([[Gréigis]] ''neos''=nua, ''lithos''=cloch, nó "Nua-Chlochaois"), de réir an chórais a úsáidtear chun réanna réamhstaire an chine daonna a rangú: * [[An Chlochaois]] * [[An Chré-umhaois]] * An [[Iarannaois]] {{Síol-stair}} [[Catagóir:An Chlochaois]] hk5v4f6q6c3uq5b6lma41crz1rmvgsd 0 6196 1086240 1059447 2022-08-23T01:38:15Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Is é is brí le '''stair na Polainne''' ná an t-eolas atá ar fáil sna foinsí liteartha faoi shaol na [[an Pholainn|Polainne]] fadó agus faoi na himeachtaí a chuir cor i gcinniúint a muintire. Tháinig na treibheanna [[Slavaigh|Slavacha]] go dtí limistéar na Polainne i mblianta [[Imirce Mhór]] na Náisiún, sna sálacha ag [[na Teotanaigh]] agus [[na Húnaigh]] a rinne spior spear d'[[Impireacht na hIar-Róimhe]] i dtús [[na Meánaoiseanna]]. Thosaigh an t-eagar ceart polaitiúil ag teacht ar an bPolainn sa [[10ú haois|deichiú haois]], faoi stiúir an rítheaghlaigh atá ainmnithe as Piast, sinsear finscéalach na clainne nach raibh ann ar dtús ach treabhdóir bocht. == Rítheaghlach Piast == Carachtar finscéalach is ea [[Piast]], ach is é [[Mieszko a hAon]] an chéad rí de [[Rítheaghlach Piast|mhuintir Piast]] a bhfuil níos mó eolais ná finscéalta againn air. B'eisean thar aon duine eile a ghlac chuige an creideamh Críostaí, le go mbeadh sé sábháilte ó iarrachtaí na ríthe Críostaí a thír a ionsaí is a fhorghabháil. Phós sé banphrionsa Seiceach sa bhliain 965 le comhghuaillíocht a chur ar bun leis na Seicigh, a bhí ina gCríostaithe cheana faoin am seo, agus ba chuid den chonradh go rachadh Mieszko agus a mhuintir leis an gcreideamh nua anois. An chéad [[rí]] Polannach a fuair faomhadh an Phápa is [[Naomh-Impireacht Rómhánach an Náisiúin Ghearmánaigh|an Impire Naofa]] dá chorónú, b'é mac Mieszko é, [[Boleslaw Chrobry]], - is é sin, Boleslas Cróga (967-1025). Bhí sé go tréan ag cur catha ar a chomharsana san oirthear lena thaispeáint chomh hionraic is a bhí sé faoin gcreideamh Críostaí - agus, ar ndóigh, le tuilleadh tailte agus géillsineach a bhaint amach dá thír. Thar aon rud eile, áfach, cuireadh ord agus eagar ar chúrsaí na hEaglaise lena linn. Bunaíodh deoisí nua agus ceapadh easpaig ar áiteanna ar nós [[Cracó|Chracó]]. Rinneadh ceannchathair eaglasta na tíre de Gniezno, arbh í príomhchathair shaolta na tíre í freisin, an áit inar corónaíodh ríthe theaghlach Piast. [[Íomhá:Chrobry1.jpg|Boleslaw Chrobry|frame]] I ndiaidh bhás Bholeslas, thosaigh géarchéim agus idir-ríocht nár fuasclaíodh i gceart sular bhain [[Kazimierz Odnowiciel]] - Casimir Athnuaiteoir (1016-1058) - amach an ríchathaoir. Lena linn, bhí an tír á streachailt as a chéile ag cogaí agus ceannaircí áitiúla. Mar shampla, d'éirigh muintir na [[An Mhór-Pholainn|Mór-Pholainne]] (Wielkopolska) - an cúige in iarthar na tíre, ina bhfuil [[Gniezno]] suite - d'éirigh siad amach in aghaidh rítheaghlach Piast agus na Críostaíochta, agus an Phágántacht á hathbheochan acu. Sa chogadh a chuir Casimir ar na ceannairceoirí Págánta, fágadh Gniezno léirscriosta go hiomlán, agus dá dheasca sin, athraíodh ceannchathair na hEaglaise go Cracó. Sin é an fáth, go bunúsach, nach bhfuil in Gniezno, inniu féin, ach cathair bheag chúigiúil, agus Cracó ar an dara cathair is mó sa Pholainn. I ndiaidh Casimir, b'é a mhac Boleslaw (Boleslas) II Smialy ("Misniúil"), nó Szczodry ("Flaithiúil"), nó Okrutny ("Cruálach"). Thacaigh Boleslas leis an bPápa Gréagóir VII i gcoinne an Impire sa chonspóid faoin insealbhú, ach ní fhágadh sé cead cearmansaíochta ag na heaspaig ina thír féin: chuir sé Stanislaw, easpag Chracó, chun báis toisc an mórtachas a bhí ag an easpag leis na huaisle a bhí ag déanamh uisce faoi thalamh in éadan an rí. Nuair a básaíodh an t-easpag, áfach, d'éirigh na heaspaig amach in aghaidh Bholeslas agus ruaig siad go dtí an Ungáir é sa bhliain 1076, áit a bhfuair sé bás cúig bliana ina dhiaidh sin. B'é Wladyslaw (Ladislas) Herman, a dheartháir, a tháinig i gcomharbas ar Bholeslas, ach níor éirigh leis an tír a choinneáil le chéile, agus an réigiúnachas is na cogaí áitiúla ag bagairt ar an bPolainn. B'é a mhac, [[Boleslaw III Krzywousty]] (Boleslas Cambhéal) a shéalaigh an fhorbairt seo, nó bhí sé den tuairim gurbh é an leigheas ab fhearr ar na conspóidí comharbais i measc chlann mhac an rí ná an tír a dheighilt eatarthu ina bprionsachtaí beaga. Ar ndóigh, bhí baint nár bheag ag an bhforbairt seo le treisiú an fheodachais agus an réigiúnachais ar fud na hEorpa. Bhí trioblóidí ag dul leis an réigiúnachas seo, ach b'í an trioblóid ba mhó acu ná an dóigh ar fháiltigh Konrad Mazowiecki (1188-1247), nó Conrad, prionsa na [[An Mhasóiv|Masóive]], isteach na [[Ridirí Teotanacha]] le cuidiú a fháil in aghaidh na bPágánach Baltach ón bPrúis a bhí ag bagairt ar a thír. Bhí na Ridirí seo araiciseach chun troda ar na Págánaigh, ar ndóigh, agus chuir siad na Prúsaigh Bhaltacha faoi chois in imeacht an chéad leathchéad bliain eile. Déanta na fírinne, bhí siad chomh héifeachtach san obair seo is go ndeachaigh teanga is cultúr na bPrúsach de dhroim an tsaoil, le géilleadh don Ghearmáinis agus do nósanna na nGearmánach. Feasta, thugtaí "na Prúsaigh" ar na Gearmánaigh a bhíodh ina gcónaí sna seantailte Prúsacha. B'é an smaoineamh a bhí ag Conrad go gcabhródh na Ridirí leis fáil réitithe den bhagairt Phrúsach agus tír na bPrúsach a ghabháil don Pholainn. Ní dheachaigh na cúrsaí an bealach sin, áfach. Is é an rud a tharla ná gur bhunaigh na Ridirí stát dá gcuid féin sa Phrúis agus iad ag éirí níos bagraí ar an bPolainn ná mar a bhí na Págánaigh riamh. Is iomaí Polannach a bhí le hamaidí Chonrad a mhaslú sna blianta a bhí le teacht. Nuair a bhítear ag trácht ar "naimhdeas oidhreachtúil na bPolannach is na nGearmánach", - mar a deir an nathán, ''jak swiat swiatem, nie bedzie Niemiec Polakowi bratem'' ("a fhad is a mhairfidh an saol ina shaol, ní bheidh an Gearmánach ina dheartháir ag an bPolannach") - is iad na ridirí seo, thar aon chineál "Gearmánaigh" eile, atá i gceist leis an "namhaid Ghearmánach". Leis an bhfírinne a dhéanamh, bhí caidreamh sách cáirdiúil ag an bPolainn agus ag na Polannaigh le go leor de na stáitíní agus na mionphrionsachtaí Gearmánacha agus a muintir, agus nuair a tosaíodh ar chathracha nua-aimseartha tráchtála a bhunú sa Pholainn sna Meánaoiseanna, bhí gá le ceardaithe agus le tráchtálaithe Gearmánacha chun cuma cheart a chur ar chúrsaí gnó agus eacnamaíochta sna cathracha seo, agus tháinig na mílte acu isteach freisin, gan mórán fadhbanna leis an muintir dhúchasach. Na seaniasachtaí Gearmáinise sa Pholainnis inniu, cosúil le ''handel'' ("tráchtáil"), ''ratusz'' ("bardas"), ''murarz'' ("brícléir, bríceadóir"), ''warsztat'' ("ceardlann, ceárta") agus araile, déanann siad fianaise le caidreamh nach raibh cogúil ar aon nós. == Casimir Mór == B'é an rí Kazimierz III Wielki (1310-1370), nó Casimir Mór, a chuir cuma cheart ar an bPolainn arís i ndiaidh na gcogaí cúigiúla. Thuill sé a leasainm ar níos mó ná aon bhealach amháin, nó bhí sé lán chomh héirimiúil ag cur cogaí agus ag tógáil is ag leasú an stáit is na sochaí. Corónaíodh ina rí é sa bhliain 1333, tar éis bhás a athara, Wladyslaw Lokietek (Ladislas ar Airde na hUillinne), a bhí díreach tar éis an Pholainn a athaontú. B'éigean dó ar dtús síocháin a shocrú le hEoin Lucsamburg, a bhí ina rí ar an tSeic ag an am, agus é ag iarraidh tuilleadh tailte a ghabháil ón bPolainn. D'fhéach sé freisin leis an gcoimhlint leis na Ridirí Teotanacha a thabhairt chun síochána le taidhleoireacht is le comhchainteanna. Sa bhliain 1340, áfach, phléasc cogadh amach idir an Pholainn agus na treibheacha Slavacha sa Rúitéin - is é sin, Úcráin an lae inniu. Mhair an chogaíocht i bhfad idir an dá thír, ach d'éirigh le Casimir cuid mhór tailte in iarthar na Rúitéine a fhorghabháil. B'ansin a thit cathair Lwów - L'viv (?????), as Úcráinis - leis an bPolainn, maille leis na ceantair ina timpeall. Siúd is go raibh an Úcráinis (nó na canúintí Slavacha Oirthearacha as ar fáisceadh an Úcráinis) riamh á labhairt faoin tuath thart ar an áit, d'iompaigh Lwów ina cathair Pholannach in imeacht na gcéadta bliain. [[Íomhá:Kazimierz III Wielki.jpg|thumb|Kazimierz III Wielki]] Rinne Casimir cuid mhaith leasuithe ar chóras riaracháin agus ar chúirteanna dlí na tíre. Thairis sin, threisigh sé an t-arm trí dhualgaisí nua cosanta agus earcaithe a chur i bhfeidhm ar na huaisle agus ar rialtais áitiúla na gcathrach. D'infheistigh sé cuid mhór de chiste an stáit in oibreacha foirgneoireachta leis na cathracha a dhaingniú. Bhunaigh sé Acadamh Chracó - Ollscoil Chracó inniu - in aithris ar ollscoileanna Bologna agus Padova san Iodáil. Deirtear go bhfuair sé an Pholainn roimhe ina tír adhmaid agus gur fhág sé tír chloiche ina dhiaidh. Cuid mhór de na seanfhoirgnimh is clúití sa Pholainn, baineann siad le tréimhse Chasimir. Cé gur rí maith a bhí ann, mar Chasimir, níor éirigh na cúrsaí comharbais go rómhaith leis. Níor saolaíodh mac dó riamh, agus nuair a shíothlaigh sé sa bhliain 1370, thit a ríocht le Ludwik Wegierski nó Lajos Nagy - Laoiseach Mór, rí na hUngáire. == Tréimhse Anjou agus Jagiello == Ba de rítheaghlach Anjou é Laoiseach na hUngáire. Níor bhac sé mórán leis an bPolainn i gcomparáid leis an spéis a bhí aige ina thír féin, ach ar a laghad, d'fhéach sé chuige go dtitfeadh coróin na Polainne le bean dá chuid iníonacha. Nuair a bhásaigh Laoiseach sa bhliain 1382, níor theastaigh ó uaisle na Polainne go mairfeadh comhcheangal pearsanta na Polainne agus na hUngáire i bhfeidhm i ndiaidh bhás Laoisigh, agus mar sin, thug siad droim láimhe don bhean is sine acu, Máire. Ina hionad sin, ghlac siad chucu a deirfiúr óg, Jadwiga (Hedwig nó Hedwigis), nach raibh ach ina gearrchaile ocht mbliana d'aois nuair a d'éag a hathair. Dhá bhliain i ndiaidh bhás Laoisigh, corónaíodh an cailín ina Rí ar an bPolainn. De réir na téarmaíocht a úsáideadh, ní banríon a bhí inti go hoifigiúil ach rí, ''Hedwigis Rex Poloniae'' seachas ''Hedwigis Regina Poloniae''. Ní díol éada a bhí inti, áfach. Nó bhí na Ridirí Teotanacha ag éirí bagrach ar an bPolainn arís, agus iad ag luí ar na Liotuánaigh chomh maith. Sa deireadh thiar thall, shocraigh uaisle an dá thír go bpósfadh Ard-Diúc na Liotuáine, Jogaila (Jagiello), - go bpósfadh sé Jadwiga agus go rachadh an dá thír le chéile. Ba chuid den chonradh é go rachadh tonn bhaiste ar an Ard-Diúc chomh maith lena mhuintir. Go dtí sin, ba thír Phágánta í an Liotuáin, rud a d'fhág gan chosaint ar ionsaithe na Ridirí í, ó bhí gach Pápa sásta a leithéid d'ionradh a fhaomhadh agus a bheannú. Ní bheadh an caoinchead céanna le fáil chomh réidh sin, dá rachadh na Liotuánaigh leis an gCríostaíocht. Mar sin a rinneadh, nó tháinig an pósadh i gcrích sa bhliain 1386. Baisteadh Jogaila ina Chríostaí, agus is é an t-ainm baiste a fuair sé ná Ladislas, nó Wladyslaw i bPolainnis an lae inniu. (Leagan Seicise é an leagan seo, áfach - ''Wlodzislaw'' an leagan dúchasach Polainnise den ainm, nach n-úsáidtear go rómhinic a thuilleadh.) Cibé cé acu ainm a thugtaí ar Jogaila, fear fásta meánaosta de phór na bPágánach a bhí ann ar chuir a radharc féin eagla ar an gcailín. Nuair a pósadh iad, bhí seisean ag tarraingt go tiubh téirimeach ar an dá scór bliain d'aois, agus í féin ina puirtleog ghirsí dhá bhliain déag. Le sólás a lorg, chuaigh sí le caitheamh aimsire fónta: carthanas agus oideachas. Ní raibh fad saoil i ndán do Jadwiga, nó fuair sí bás den bhreoiteacht a tháinig uirthi i ndiaidh bhreith a céadghine sa bhliain 1399. Thiomnaigh sí a cuid saibhris d'Acadamh Chracó, agus dá bharr sin, fairsingíodh an tAcadamh agus rinneadh ollscoil de a ainmníodh as fear céile Jadwiga - Ollscoil Jagiello i gCracó, nó ''Uniwersytet Jagiellonski w Krakowie''. == Aontas na Polainne is na Liotuáine == Nuair a phós Jagiello agus Jadwiga, chuir siad tús le haontas fadsaolach na Polainne - na "Corónach" (''Korona''), mar a thugtaí ar an leath Pholannach den tír dhúbailte - agus na Liotuáine - ''Rzeczpospolita Obojga Narodów'', nó Poblacht an Dá Náisiún. Ar ndóigh, tá sé cineál neamhchruinn an focal mór sin ''rzeczpospolita'' a aistriú go Gaeilge mar ''phoblacht''. Nó bíodh is go raibh cineál "daonlathas" i bhfeidhm ar feadh tamaill mhaith de stair na Polainne, ní raibh ach na huaisle i dteideal páirt a ghlacadh i gcúrsaí rialaithe na "poblachta". Ón taobh eile de, d'éirigh siad chomh láidir i gcumhacht, in imeacht aimsire, agus gur fhág siad an rialtóir ar an imeall. [[Íomhá:Jagiello.jpg|frame|Wladyslaw II Jagiello]] Cuireadh an chéad bhun le forlámhas na n-uasal sa bhliain 1430 - nuair a bhí Wladyslaw II Jagiello ina rí i gcónaí - nuair a tugadh isteach an prionsabal ar a dtugtar as Laidin ''neminem captivabimus nisi iure victum'', is é sin, "ní chaithfidh muid aon duine i dtóin an phríosúin gan bhreithiúnas ceart cúirte". Go bunúsach, is ionann seo agus an prionsabal ''habeas corpus''. Pribhléid de chuid na n-uasal a bhí ann - níor fairsingíodh an prionsabal ar na buirgéisigh ach ag druidim le deireadh na hochtú haoise déag, go gairid sula ndeachaigh an chríochdheighilt ar an bPolainn. Tá aithne go forleathan ar an dá phrionsabal úd eile ''liberum veto'' agus ''liberum conspiro'' ar a ndearctar go minic mar shamhailchomharthaí do dhúchas ainrialach na Polainne. Is é is brí le ''liberum veto'' ná ceart crosta gan srian: nuair a thagadh na huaisle i ndáil chomhairle ar an ''Sejm'', ar ''pharlaimint'' an chéad ''Rzeczpospolita'', ní fhéadfaí dlí a reachtú ná cinneadh a ghlacadh, dá mbeadh freasúra ar bith - fiú freasúra aon duine amháin - ann. Maidir le ''liberum conspiro'', cineál cead comhcheilge atá ann. Is é sin, más é an rún atá agat agus ag do chuid comhghuaillithe comhcheilg a chur ar bun le cur in aghaidh an rí, tá cead agaibh a leithéid de chomhcheilg - ''konfederacja'' nó comhcheangal an téarma Polainnise - a bhunú, ach é a dhéanamh go hoscailte bunreachtúil agus a fhoilsiú don tsaol mhór mar is cuí. B'é ba chúis leis an gcineál seo ainrialachais ná an dóigh a raibh an ''Rzeczpospolita Obojga Narodów'' curtha i dtoll le chéile as réigiúin a raibh rialtas láidir áitiúil dá gcuid féin acu.Mar shampla, bhí sé de nós ag na ríthe Polannacha ar feadh i bhfad na Cosacaigh san Úcráin a áireamh mar ghéillsinigh Pholannacha agus dearcadh ar a gcuid tailte mar chúige Polannach, ach ó am go ham, d'éirídís amach in aghaidh na lárchumhachta le pribhléidí níos fearr a bhaint amach dóibh féin ón rí. == Críochdheighiltí na Polainne == In imeacht aimsire, fuair na Polannaigh iad féin i bponc idir na Prúsaigh, na hOstaraigh agus na Rúisigh. B'é droch-sheachthoradh an phrionsabail sin ''liberum veto'' ná go bhféadfadh na comharsana seo polaitíocht na Polainne a chur i bhfostú le síntiúis airgid chuig Feisirí aonair. De réir a chéile, d'éirigh leis na comharsana an-tionchar a fháil ar chúrsaí inmheánacha na tíre. Mar sin, d'fhéadfá a rá gurbh é Sár na Rúise a cheapadh ríthe na Polainne sa chéad leath den ochtú haois déag. === An Chéad Chríochdheighilt === Bhí na comharsana meáite ar reachtaíocht na Polainne a choinneáil gan athrú, ó b'í seanainriail na tíre ba mhó a chuidíodh leosan smacht a chur ar na Polannaigh. Nuair a thosaigh na Polannaigh, áfach, ar iarrachtaí leis an reachtaíocht a fheabhsú agus a leasú, shocraigh na comharsana lámh láidir a chur i bhfeidhm orthu. I bhFeabhra na bliana 1772, d'ionsaigh na comharsana an Pholainn, agus iad ag sealbhú na gcúigí ba chóngaraí dá dtíortha féin. Rinne na Polannaigh a ndicheall cur in aghaidh na n-ionsaitheoirí, ach sa deireadh thiar thall, cloíodh iad. Ní bhfuair achainí an Rí Stanislaus ([[Stanislaw August Poniatowski]]) freagra ar bith ó chumhachtaí an Iarthair. Mar sin, b'éigean dó agus dá chuid Feisirí a bhfaomhadh a thabhairt don Chéad Chríochdheighilt seo i Meán Fómhair na bliana 1773. [[Íomhá:Stanislaus II Augustus of Poland.PNG|thumb|Rí Stanislaw August]] === An Dara Críochdheighilt === I ndiaidh an Chéad Chríochdheighilt, chrom na Polannaigh ar a gcóras polaitiúil a leasú chun an tír a dhéanamh níos láidre arís. As an obair seo a fáisceadh Bunreacht an Tríú Lá den Bhealtaine - is é sin, an bunreacht forásach, dul-chun-cinniúil a hachtaíodh ar an tríú lá de Mhí Bhealtaine, 1791. Bhí an bunreacht seo dírithe ar an gcuid ba díobhálaí de na pribhléidí a bhaint de na huaisle - ''liberum veto'', ach go háirithe - agus an chuid eile a bhronnadh ar na buirgéisigh chomh maith leis na huaisle. Thairis sin, mhaolaigh an bunreacht ar chruachás na scológ a bhí faoi bhráca an tseirfeachais. B'é Bunreacht Stáit Aontaithe Mheiriceá a bhí mar réamhshampla ag na Polannaigh don bhunreacht s'acu féin. Níor thaitin an bunreacht le cách sa Pholainn féin. Tháinig roinnt uaisle frithghníomhacha le chéile i gComhcheangal Targowica, agus d'iarr siad cabhair agus tarrtháil ar Chaitríona Mhór, Banimpire na Rúise. Ní raibh an dara cuireadh de dhíth uirthi siúd. Ar an tríú lá fichead d'Eanáir den bhliain 1793, shocraigh Feardorcha (Friedrich) a Dó, rí na Prúise, agus Caitríona Mhór na Rúise faoi rún an Pholainn a ionsaí, agus lom díreach ina dhiaidh sin, chuaigh trúpaí na Rúise agus na Prúise isteach. An turas seo, ní raibh Máire Treasa na hOstaire ag glacadh páirt sa chríochdheighilt. === An Tríú Críochdheighilt === [[Íomhá:Thaddeus Kosciuszko.jpg|thumb|right|Tadeusz Kosciuszko]] I ndiaidh an Dara Críochdheighilt, ní raibh muinín ar bith ag mionuaisle ag na Polannaigh as a Rí ná as móruaisle Chomhcheangal Targowica ach an oiread. Ar an dóú lá déag de Mhí na Márta 1794, d'éirigh siad amach faoi cheannas [[Tadeusz Kosciuszko]], ar a ndearctar inniu mar laoch náisiúnta na Polainne. Ghnóthaigh na ceannairceoirí cúpla cath ar dtús, ach ní raibh an lá leo i ndeireadh báire. Ar an gceathrú lá fichead de Mhí Dheireadh Fómhair 1795, shínigh Rí na Prúise agus Banimpirí na hOstaire agus na Rúise conradh a chuir neamhspleáchas na Polainne ar ceal go deifnídeach. Thréig an Rí Stanislaw August an Pholainn agus chuaigh sé go dtí Cathair Pheadair, príomhchathair na Rúise, áit ar shíothlaigh mo dhuine sa bhliain 1798. I ndiaidh an Tríú Críochdheighilt, chuaigh cuid mhór saighdiúirí Polannacha ar imirce go tíortha iartharacha, an Fhrainc ach go háirithe. D'fhéadfá a rá go raibh an imirce seo sách cosúil le hÉalú na nGéanna Fiaine ó Éirinn. Liostáil roinnt mhaith de na saighdiúirí seo in arm Napoleon, agus iad ag glacadh páirte ina chuid cogaí siúd le súil is go bhfaighfeadh an Pholainn a saoirse ar ais le cuidiú Napoleon. Chuir Napoleon ar bun sórt stáit sa chuid den Pholainn a thit leis an bPrúis sna críochdheighiltí, mar atá, Ard-Diúcacht Vársá. Níor mhair an stáitín seo ach ón mbliain 1807 go dtí an bhliain 1815, ná ní raibh ann riamh ach satailít de chuid na Fraince. == I ndiaidh Chomhdháil Vín == I ndiaidh Chomhdháil Vín, cóiríodh an chuid lárnach de na críocha Polannacha ina ríocht leathneamhspleách a raibh bunreacht agus cineál rialtas dúchais aici, mar atá, Ríocht na Polainne, ''Królestwo Kongresowe'' nó ''Kongresówka'', mar a thugadh na Polannaigh uirthi - is é sin, Ríocht na Comhdhála. Bhí an ríocht in aontacht phearsanta leis an Rúis, rud a ghoill go mór ar na Polannaigh, agus cathracha tábhachtacha Polannacha taobh amuigh di. Bhí cathair Chracó ina stáitín neamhspleách, mar ''Rzeczpospolita Krakowska'', is é sin, Poblacht Chracó. Ós rud é nach raibh sa phoblacht sin ach cathair aonair, bhí sé sodhéanta ar fad ag na comharsanaigh chumhachtacha droichead a dhéanamh de neamhspleáchas na poblachta, nuair a tháinig orthu. Bhí Poznan ina cathair Phrúiseach anois, agus Posen mar ainm uirthi go hoifigiúil, nó b'í an Ghearmáinis an teanga oifigiúil in "Ard-Diúcacht Posen". Maidir le Lwów, thugtaí Lemberg uirthi anois, agus í mar phríomhchathair do Ríocht na Gailise agus na Lodaiméire, ''Königreich Galizien und Lodomerien'' as Gearmáinis. Bhí an ríocht seo - an Ghailis - ina cuid den Impireacht Ostarach-Ungárach, agus sórt rialtas dúchais aici a chuir ar chumas na n-uasal áitiúil Polannach a gcearta teanga a chur chun cinn. hAinmníodh an ríocht as an dá chathair úd Halicz agus Wlodzimierz-Wolynski, ach, greannmhar go leor, bhí an dara ceann acu sealbhaithe ag an Rúis! === Ard-Diúcacht Posen === B'í [[Ard-Diúcacht Posen]] an chuid den Pholainn a raibh [[an Phrúis]] ina seilbh. Sa chéad tréimhse, bhí na húdaráis Phrúiseacha sách caoinfhulangach i leith na bPolannach agus a dteanga, ach nuair a d'éirigh Polannaigh [[Ríocht na Comhdhála]] amach in aghaidh an Impire Rúisigh sa bhliain [[1830]], tháinig malairt polasaí i bhfeidhm sa Phrúis féin. Ruaigeadh na Polannaigh as an gcóras riaracháin, agus rinneadh iarrachtaí a dteanga a chur faoi chois. Mhaolaigh ar an bpolasaí i ndiaidh deich mbliana, ach má mhaolaigh féin, tháinig péindlíthe úra i bhfeidhm tar éis na ceannairce uile-Pholannaí sa bhliain [[1846]] agus na dtrioblóidí réabhlóideacha ar fud na hEorpa sa bhliain [[1848]] ("bliain mire na hEorpa", no "[[Earrach na Náisiún]]"). De dheasca na ceannairceoireachta, chaill an cúige stádas na hArd-Diúcachta, agus ní raibh ann feasta ach cúige, ''Provinz'' as Gearmáinis. Sna hochtóidí a rinneadh iarracht nua dhíograiseach leis an teanga a chur de dhroim an tsaoil sa chúige. An turas seo, b'é an [[Kulturkampf]] ba chúis leis. Is é is brí leis an bhfocal mór Gearmáinise sin Kulturkampf ná cath na gcultúr. B'é sin an t-ainm a bhí ag an Seansailéir [[Otto von Bismarck]] ar an bhfeachtas in aghaidh an Chaitliceachais a bhí idir lámhaibh aige ó na seachtóidí anuas. Is é sin, nuair a thosaigh an feachtas, bhí sé dírithe ar iarsmaí an Chaitliceachais a ruaigeadh as an bPrúis, ach ó ba rud é gurbh iad na críocha ba mhó Polainnise an chuid ba mhó Caitliceachais sa stát, is dócha nach raibh sé le seachaint go gcuirfí an cath céanna ar an bPolainnis mar theanga sa deireadh. Ní raibh mórán ratha ar an gcath seo sa deireadh thiar thall. Nó ní dhearna sé ach coimhthíos a chur ar na Polannaigh roimh an stát Prúiseach agus iad a spreagadh chun troda agus scliúchais le cearta teanga a chosaint. Beag beann ar na péindlíthe, tháinig gluaiseacht náisiúnaíoch na bPolannach go mór mór chun cinn i gcúige Posen. I ndeireadh na bliana 1918, agus greim na Gearmáine á scaoileadh den chúige, d'éirigh muintir na Mór-Pholainne - mar a thugtar ar chúige [[Poznan]] as Polainnis - d'éirigh siad amach in aghaidh na Prúise, agus cuireadh a gcuid tailte le Poblacht nua na Polainne. === An Ghailis === Níorbh ionann cás [[Poznan]] agus cás na Gailise, áfach. Sa Phrúis, b'iad na feirmeoirí agus muintir na tuaithe a bhí chun tosaigh i ngluaiseacht náisiúnaíoch na bPolannach. San Ostair, áfach, b'uaisle iad na Polannaigh, agus iad ag rialú scológa bochta Giúdacha nó Úcránacha. Bhí [[Ríocht na Gailise is na Lodaiméire]] ar ceann de na cúigí ba bhoichte san Ostair. Ba nós le muintir na ríochta ''Królestwo Golicji i Glodomerii'' a thabhairt uirthi in áit ''Królestwo Galicji i Lodomerii'' - is é sin, Ríocht na Loime is an Ocrais (''glód'' an focal Polainnise a chiallaíonn "ocras", agus "lomnocht" is brí le ''goly''). Bhí tearmann agus dídean ann do radacaigh na dtailte Polannacha eile, uaireanta, ach b'é ba phríomhchúis leis ná go raibh an Ghailis chomh tearcfhorbartha is nach gcuirfeadh bochtáin an réigiúin féin mórán suime, abair, i mbolscaireacht Shóisialach. Ní raibh an [[Sóisialachas]] ag baint le fíor-fhadhbanna sóisialta na Gailise mórán, nó bhí an tionsclaíocht chomh gann sa réigiún agus nach rithfeadh le haon duine "caipitlíochas" a mhilleánú faoin gcruatán. Is é sin, bhí an [[feodachas]] i bhfad ní ba mheasa. Sa bhliain 1846, d'fhorghabh na h[[An Impireacht Ostarach-Ungárach|Ostaraigh]] [[Cracó]], a bhí ina Poblacht neamhspleách go dtí sin. Cuireadh an chathair leis an nGailis. Nuair a bhris arm [[An Phrúis|na Prúise]] an cath ar na hOstaraigh ag [[cath Königgrätz|Königgrätz]] (inniu, [[Hradec Králové]] sa [[Poblacht na Seice|tSeic]]) sa bhliain [[1866]], fuair an tImpire Ostarach riachtanach leasuithe a chur i bhfeidhm ar an gcóras polaitiúil le dílseacht na mionlach náisiúnta a chinntiú don choróin. B'é an toradh ba tábhachtaí don ''[[Ausgleich]]'' seo, mar a thugtaí air (focal Gearmáinise é a chiallaíonn comhghéilleadh nó cothromú) gur bhain uaisle na hUngáire rialtas láidir dúchais amach dá leath féin den impireacht [[Na Hapsburgaigh|Hapsburgach]], mar atá, Ríocht na hUngáire. Sa teagmháil chéanna, d'éirigh le Polannaigh na Gailise córas polaitiúil a réigiúin féin a athrú. Bronnadh tuilleadh cumhachtaí ar Dháil réigiúnda na Gailise, nó ''Sejm'', agus d'fhorbair scoil áitiúil d'intleachtóirí coimeádacha a roghnaigh dílseacht don Impire thar sheancheannairceoireacht na bPolannach. === "Kongresówka" === [[Íomhá:Adam Kazimierz Czartoryski 2.jpg|thumb|Adam Jerzy Czartoryski]] Is é is brí le ''Kongresówka'' ná déantús na Comhdhála, is é sin, an ríocht a bunaíodh thart ar [[Vársá]] i ndiaidh [[Comhdháil Vín|Chomhdháil Vín]]. Bhí an ríocht seo thart ar 127 000 ciliméadar cearnach ar achar, nó an t-ochtú cuid de shean-Phoblacht an Dá Náisiún, agus is é an daonra a bhí ann ná dhá go leith milliún - nó an ceathrú cuid de mhuintir na seanríochta. B'é [[Adam Jerzy Czartoryski]] a chuir bun le Ríocht na Comhdhála mar stáitín. Polannach ab ea Czartoryski, ach nuair a fuair sé é féin cimithe ag na Rúisigh, i ndiaidh an tríú críochdheighilt, chuaigh sé ag déanamh seirbhíse don Rúis, agus sa deireadh thiar thall, d'iompaigh sé ina pholaiteoir Rúiseach. D'fhéadfá a rá go raibh sé ag déanamh chúis an Aire Gnóthaí Eachtracha don Rúis Impiriúil nuair a bhí Comhdháil Vín ar siúl. Theastaigh ó Czartoryski an Pholainn a athbheochan mar chomhghuaillí de chuid na Rúise, i gcruth is go bhféadfadh a mhuintir a dteanga is a nósanna féin a chleachtadh gan cur isteach ar an Sár. Níor éirigh an t-éacht leis ach go lagmheasartha. Go bunúsach, bhí rialtas dúchais ag na Polannaigh faoi fhorlámhas an Impire Rúisigh, agus srianta bunreachtúla curtha le cumhacht an tSáir. I dtús báire, corónaíodh [[Alastair a hAon]] mar rí ar an bPolainn, agus é ag gealladh go dtabharfadh sé urraim cheart do dhlíthe na ríochta. Go praiticiúil, áfach, d'fhág an tImpire an tír faoi chomandracht dhian an Ard-Diúic Constaintín mac Phóil (Konstantin Pavlovitch), agus nuair a fuair Alastair bás, tháinig [[Nioclás a hAon]] i gcomharbas air - anlaith uafásach a raibh fuath na ndaol aige ar an bhfocal féin "bunreacht". Ní raibh Nioclás agus na Polannaigh in ann treabhadh le chéile, ní nárbh ionadh, agus an dearcadh seo ag an Impire nua ar chearta na Polainne. I Mí na Samhna 1830, d'éirigh na Polannaigh amach in aghaidh an tSáir - b'é seo [[Éirí Amach na Samhna (An Pholainn)|Éirí Amach na Samhna]], nó ''Powstanie Listopadowe''. Cloíodh frithbheartaíocht na bPolannach le lámh láidir agus cuireadh rialtas dúchais na Polainne ar ceal. Sna blianta i ndiaidh an éirí amach, d'imigh forais sóisialta na Polainne, ar nós Bhanc na Polainne, de dhroim an tsaoil ceann i ndiaidh a chéile, siúd is nár cuireadh deireadh le Ríocht na Polainne ach i ndiaidh éirí amach eile, mar atá, [[Éirí Amach Mhí Eanáir (An Pholainn)|Éirí Amach Mhí Eanáir]], sna blianta 1863-1865. Thóg sé dhá bhliain ar shaighdiúirí an Impire na ceannairceoirí a smachtú an turas seo, nó cé nár éirigh leis na Polannaigh aon dúnfort nó bunáit mhíleata de chuid na Rúiseach a shealbhú, bhí siad in ann na Rúisigh a choinneáil sáite sa chogadh leis an treallchogaíocht a bhí ar siúl acu. [[Íomhá:Jozef Pilsudski1.jpg|Józef Pilsudski|right|thumb]] == Aiséirí na Polainne == I dtús an Chéad Chogadh Domhanda, bhí na Gearmánaigh agus na hOstaraigh in ann an-ascnamh a dhéanamh ar an bhfronta thoir agus na Rúisigh a ruaigeadh rompu as an gcuid is mó den Pholainn. Ansin, i Mí na Samhna den bhliain 1916, hathbhunaíodh an Pholainn mar stát satailíteach don Ghearmáin, agus sórt rialtais - nó comhairle shealadach rialtais, ''Rada Regencyjna'' - i gceannas ar an tír. Nuair a chúlaigh na saighdiúirí Gearmánacha ar ais ón bPolainn i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain 1918, d'fhógair an ''Rada Regencyjna'' go raibh sí dírithe ar neamhspleáchas a bhaint amach don tír. I dtús báire, ní raibh na Polannaigh in ann aontú le chéile faoin rialtas, agus bhí cogadh cathartha idir na buirgéisigh agus na Sóisialaithe ag bagairt, nuair a bhunaigh an eite chlé rialtas Sóivéadach dá chuid féin. I dtús na bliana 1919, áfach, tháinig an Marascal [[Józef Pilsudski]] go [[Vársá]], agus na Gearmánaigh díreach tar éis é a scaoileadh saor as príosún [[Magdeburg]]. Ós rud é go raibh dintiúirí gan cháim ag Pilsudski mar náisiúnaí ''agus'' mar Shóisialaí, óna laethanta mar ghníomhaí de chuid an fhreasúra rúnda sa Pholainn Rúiseach, bhí sé in ann tacaíocht na sluaite móra a fháil, agus b'é deireadh an scéil gur bronnadh cumhachtaí an deachtóra air, a bheag nó a mhór. Sna blianta 1919-1922, chuir na Polannaigh cogadh i ndiaidh cogaidh lena gcuid tailte a aontú agus an tír a chur i dtoll le chéile arís. I ndeireadh na bliana 1918, d'fhág muintir Poznan agus an chúige timpeall na cathrach - ''Wielkopolska'', nó [[an Mhór-Pholainn]] - slán ag na Gearmánaigh leis an éirí amach ar a dtugann na Polannaigh ''Powstanie Wielkopolskie'', nó Éirí Amach na Mór-Pholainne. Shocraigh [[Conradh Versailles]] teorainneacha na Polainne is na Gearmáine i réigiún na Bailte, ach is iomaí ceist nár fuasclaíodh go fóill. Rinneadh saorchathair neamhspleách de Danzig ([[Gdansk]]), cathair cois farraige a bhí ceangailte den Pholainn agus den Ghearmáin araon. Roinn Sasana agus an Fhrainc an tSiléis, ceantar tionsclaíoch in Iarthar na Polainne, idir an Pholainn agus an Ghearmáin, ach ní raibh na náisiúnaithe Polannacha áitiúla sásta leis an roinnt a rinne na cumhachtaí Iartharacha ar an gcúige, agus d'éirigh siad amach cúpla uair le teacht slán ón nGearmáin. Bhí an teorainn idir an Ghearmáin agus an Pholainn chomh fada agus chomh casta is go raibh dlúth-chomhchabhair an dá thír ag teastáil le go bhféadfaí na fadhbanna críochadóireachta ar fad a réiteach. Mar is eol dúinn ón stair, níor éirigh leis an gcomhchabhair sin go rómhaith, agus an oiread naimhdis is a bhí ag an dá thír dá chéile, agus bhí Hitler lena úsáid féin a bhaint as na fadhbanna sin. Thóg sé na blianta fada ar na Polannaigh, freisin, na hiar-chúigí Prúiseacha a aontú leis an gcuid eile den Pholainn, agus bhí córas riaracháin ar leith ag freastal orthu go dtí an bhliain [[1923]]. Maidir le teorainneacha na Polainne san oirthear, b'í an ghleic armtha a shocraigh iad. Nuair a bhí an [[Cogadh Cathartha na Rúise|cogadh cathartha]] ag cur i dtíortha sa Rúis i ndiaidh na [[Réabhlóid Dheireadh Fómhair|réabhlóide]], chreid Pilsudski go bhféadfadh sé iomlán na dtailte a bhain leis an bPolainn roimh na críochdheighiltí a athghabháil. B'ionann sin agus [[an Liotuáin]], [[an Úcráin]], agus [[an Bhealarúis]], go bunúsach. B'é oighear an scéil, áfach, go raibh náisiúnachas agus gluaiseachtaí neamhspleáchais dá gcuid féin ag na tíortha seo san am, agus ní bheidís sásta le coimirceas na Polainne mar mhalairt ar an neamhspleáchas. Na comhchainteanna a tosaíodh le ''[[Miedzymorze]]'' nó comhghuaillíocht na dtíortha iar-Pholannacha faoi cheannas na Polainne a shroichfeadh ón [[An Mhuir Bhailt|Muir Bhailt]] go dtí an [[An Mhuir Dhubh|Mhuir Dhubh]] a chur ar bun, níor éirigh leo, agus sa deireadh thiar, bhí na Polannaigh ag cur cogaidh ar an Liotuáin, ar an Úcráin, agus ar an Rúis Shóivéadach faoi Léinín. Bhí Léinín féin den bharúil gur chóir an Pholainn a chloí le go bhféadfadh na fórsaí Rúiseacha réabhlóid a thosú i gcroílár na hEorpa, sa Ghearmáin ach go háirithe, ó bhí prólatáireacht mhór ansin, agus an oiread sin tionsclaíochta ann. [[Catagóir:Stair na Polainne| ]] 19y407wt0xwi63b57jn3xjcg1rvvdvu 0 6240 1086451 1066441 2022-08-23T02:48:45Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Meitheamh}} Is é an '''13 Meitheamh''' an 164ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 165ú lá i mbliain bhisigh. Tá 201 lá fágtha sa bhliain. == Féilte == * [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach]] - Lá [[Naomh Antaine]] nó Naomh Antoine == Daoine a rugadh ar an lá seo == * [[823]] - [[Séarlas Maol]], Impire Naofa Rómhánach (b. [[877]]) * [[839]] - [[Séarlas Ramhar]], Impire Naofa Rómhánach (b. [[888]]) * [[1731]] — [[Martha Washington]], bean chéile George Washington agus an chéad Chéad-Bhean ar na Stát Aontaithe * [[1808]] - [[Patrice de Mac-Mahon]], 3ú uachtarán na Fraince (b.[[1893]]) * [[1854]] — [[Charles Algernon Parsons]], innealtóir Sasanach * [[1865]] - [[W. B. Yeats|William Butler Yeats]], scríbhneoir Éireannach, buaiteoir Duais Nobel (b.[[1939]]) * [[1888]] — [[Fernando Pessoa]], file, scríbhneoir, criticeoir liteartha, aistritheoir, foilsitheoir, agus fealsamh Portaingéalach * [[1892]] — [[Basil Rathbone]], aisteoir Briotanach * [[1897]] — [[Joseph Sweeney]], polaiteoir Éireannach * [[1897]] - [[Paavo Nurmi]], lúthchleasaí Fionlannach (b.[[1973]]) * [[1911]] — [[Luis Walter Alvarez]], fisicí turgnamhach Meiriceánach * [[1922]] — [[Etienne Leroux]], scríbhneoir as an Afraic Theas * [[1928]] — [[John Forbes Nash Jr.|John Forbes Nash]], matamaiticeoir Meiriceánach * [[1932]] — [[Bob McGrath]], amhránaí agus aisteoir Meiriceánach * [[1944]] - [[Ban Ki-moon]], Ard-Rúnaí ar na Náisiúin Aontaithe * [[1951]] — [[Mike Weaver]], dornálaí Meiriceánach * [[1953]] - [[Tim Allen]], aisteoir Meiriceánach * [[1959]] — [[Anthony Lawlor]], polaiteoir Éireannach * [[1959]] - [[Máiréad Nic Aonasa]], polaiteoir Éireannach * [[1964]] — [[Ciarán Lynch]], polaiteoir Éireannach de chuid Pháirtí an Lucht Oibre * [[1964]] - [[Kathy Burke]], aisteoir Sasanach * [[1967]] — [[Fred Tatasciore]], guthaisteoir Meiriceánach * [[1970]] - [[Rivers Cuomo]], Ceoltóir Meiriceánach * [[1980]] — [[Florent Malouda]], imreoir sacair Francach * [[1981]] — [[Kerry-Anne Mendoza]], scríbhneoir agus iriseoir Sasanach * [[1986]] - [[Robert Pattinson]], aisteoir * [[1989]] — [[Stephanie Roche]], imreoir sacair == Daoine a fuair bás ar an lá seo == * [[1817]] — [[Richard Lovell Edgeworth]], polaiteoir Angla-Éireannach * [[1886]] - [[Ludwig II na Baváire]], rí na Baváire (r.[[1845]]) * [[1934]] — [[Norma Borthwick]], ealaíontóir, scríbhneoir, agus gníomhaí ar son na Gaeilge * [[1951]] — [[Ben Chifley]], polaiteoir Astrálach agus 16ú Príomh-Aire na hAstráile * [[1960]] — [[Carl Keenan Seyfert]], réalteolaí Meiriceánach * [[1960]] — [[Ken McArthur]], cianreathaí as an Afraic Theas * [[1971]] — [[Máiréad Ní Ghráda]], scríbhneoir Éireannach * [[1972]] — [[Georg von Békésy]], fisiceoir Ungárach * [[1987]] — [[Geraldine Page]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[1991]] - [[Gearóid Ó Cuinneagáin]], 81, duine de na daoine ba chonspóidí i ngluaiseacht na Gaeilge (r. [[1910]]) * [[1999]] — [[Diablo Velasco]], coraí gairmiúil Meicsiceach * [[2005]] — [[Jesús Moncada]], scríbhneoir Spáinneach * [[2006]] - [[Cathal Ó hEochaidh]], 80, polaiteoir Éireannach (r. [[1925]]) * [[2008]] — [[Tim Russert]], iriseoir Meiriceánach * [[2012]] — [[William Standish Knowles]], ceimiceoir Meiriceánach * [[2018]] — [[Myrtle Allen]], cócaire, múinteoir, agus scríbhneoir Éireannach * [[2021]] - [[Ned Beatty]], aisteoir Meiriceánach (r. [[1937]]) == Tarluithe eile == * [[1978]] - Tharraing trúpaí [[Iosrael]] amach as deisceart na [[An Liobáin|Liobáine]] * [[2005]] - Fuarthas [[Michael Jackson]] neamhchiontach i dtriail mí-úsáid leanaí i g[[California]] <!-- idirvicí --> [[Catagóir:Dátaí|0613]] [[Catagóir:Míonna|Meitheamh, 13]] 90rac7mrnn8czyh9gw1iuy8oebybpf7 0 6296 1086302 1068435 2022-08-23T01:55:32Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Bogearraí}} Is [[Brabhsálaí gréasáin|brabhsálaí idirlín]] [[saor]] [[trasardáin]] [[comhéadan grafach úsáideora|grafach]] é '''Mozilla Firefox''' atá forbartha leis an [[Mozilla Foundation]] saorálaí. Bhí 17.76% do daoine taifeadta ag úsáid Firefox de réir suirbhé Aibreán 2008, Ciallaíonn sé sin go úsáidtear Firefox ag timpeall 70 milliún daoine. Is é Firefox an dara brabhsálaí sa domhain tar éis [[Internet Explorer]]. == Gnéithe == Gnéithe atá le fáil ó Firefox ná [[brabhsáil thábáilte]], [[seiceálaí litrithe]] ilteangach, [[Bainisteoir íoslódáil]], [[leabharmharc]] beo, Freisin is féidir le daoine [[saincheap]] a déanamh ar Firefox le [[breiseáin]] agus téamaí. Tá thart ar 2000 [[forlíontán]] le fáil ag [https://addons.mozilla.org/en-US/firefox/ addons.mozilla.org] == Tagairtí == {{Reflist}} == Naisc sheachtracha == {{Catcómhaoin|Mozilla Firefox}} {{Síol-bogearraí}} [[Catagóir:Brabhsálaithe Gréasáin]] bwfjm6hhy2mtro381t1d2nqeb4dm5of 0 6357 1086286 1067020 2022-08-23T01:49:09Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {| align=right cellpadding=3 class="toccolours" style="margin-left: 15px;" |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Bliain|Blianta]]:'''</small><br /> [[1979]] [[1980]] [[1981]] - '''1982 (MCMLXXXII)''' - [[1983]] [[1984]] [[1985]] |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Deichniúr]]a:'''</small> <br /> [[1950í]] [[1960í]] [[1970í]] - '''[[1980í]]''' - [[1990í]] [[2000í]] [[2010í]] |- | align="center" | <small>'''[[Aois]]:'''</small> <br /> [[19ú haois]] - '''[[20ú haois]]''' - [[21ú haois]]<hr> <!--{{C21BliainIgCeist}} --> |} == Eachtraí == * [[2 Feabhra]] - Thosaigh sléacht Hama sa t[[Siria]] nuair a d'ionsaigh fórsaí Hafez al Assad an chathair sin. Fuair suas le 20,000 duine bás. * [[9 Márta]] - [[Charles Haughey]] ina Thaoiseach i b[[Poblacht na hÉireann]] * [[2 Aibreán]] - Rinne fórsaí míleata na h[[An Airgintín|Airgintíne]] ionradh ar na hOileáin Fháclainne, coilíneacht de chuid na Breataine Móire. * [[8 Meitheamh]] - Maraíodh 50 saighdiúir ón m[[An Bhreatain|Breatain]] le linn ionsaithe aeir sna h[[Oileáin Fháclainne]]. * [[14 Meitheamh]] - Ghéill garastún na hAirgintíne i bPort Stanley, sna hOileáin Fháclainne, do na fórsaí Briotanacha. * [[18 Meitheamh]] - D'éirigh Leopoldo Galtieri as a phost mar dheachtóir ar na hAirgintínigh. B'shin deireadh le ré na nginearál sa tír úd. * [[30 Samhain]] - Eisíodh ''Thriller'' le [[Michael Jackson]], an t-[[albam ceoil]] is mó díol riamh. [[Íomhá:ET Communicator.jpg|mion|230px|dheis|1982: Eisíodh ''E.T. the Extraterrestrial'' le [[Steven Spielberg]], an scannán ba mhó tóir air ariamh go dtí ''Jurassic Park'' sa bhliain 1992. Taispeánann an pictiúr an gléas cumarsáide a chuir E.T. le chéile le dul i gcumarsáid lena phláinéad baile.]] == Breitheanna == * [[6 Eanáir]] — [[Eddie Redmayne]], aisteoir Sasanach * [[7 Eanáir]] — [[Kenny Egan]], dornálaí * [[7 Eanáir]] — [[Ruth Negga]], ban-aisteoir Éireannach * [[9 Eanáir]] – [[Kate Middleton]], Bandiúc Cambridge * [[9 Eanáir]] — [[Kate Middleton, Bandiúc Cambridge|Kate Middleton]], bean chéile an Phrionsa William * [[9 Eanáir]] — [[Robert Jenrick]], polaiteoir Briotanach * [[11 Eanáir]] — [[Alan Ó Brógáin]], imreoir peil Ghaelach * [[14 Eanáir]] — [[Joe Gamble]], peileadóir Éireannach * [[14 Eanáir]] — [[Víctor Valdés]], imreoir sacair Spáinneach * [[19 Eanáir]] — [[Jodie Sweetin]], aisteoir Meiriceánach * [[19 Eanáir]] — [[Pete Buttigieg]], polaiteoir Meiriceánach * [[20 Eanáir]] — [[Nikki Rhodes]], ban-aisteoir pornagrafach Meiriceánach * [[21 Eanáir]] — [[Nicolas Mahut]], imreoir leadóige Francach * [[24 Eanáir]] — [[Robert Troy]], polaiteoir Éireannach * [[18 Feabhra]] — [[Damien Hayes]], iománaí Éireannach * [[4 Márta]] — [[Landon Donovan]], imreoir sacair Meiriceánach * [[6 Márta]] — [[J. J. Ó Dúláinne]], iománaí Éireannach * [[8 Márta]] — [[Marjorie Estiano]], ban-aisteoir agus amhránaí Brasaíleach * [[9 Márta]] — [[Mirjana Lučić-Baroni]], imreoir leadóige Crótach * [[14 Márta]] — [[Brendan Griffin]], polaiteoir Éireannach * [[17 Márta]] — [[Sebastian Zbik]], dornálaí Gearmánach * [[17 Márta]] — [[Steven Pienaar]], imreoir sacair as an Afraic Theas * [[20 Márta]] — [[Tomasz Kuszczak]], imreoir sacair Polannach * [[26 Márta]] — [[Mikel Arteta]], imreoir sacair Spáinneach * [[31 Márta]] — [[Tal Ben Haim]], imreoir sacair Iosraelach * [[2 Aibreán]] — [[David Ferrer]], imreoir leadóige Spáinneach * [[5 Aibreán]] — [[Kelly Pavlik]], dornálaí Meiriceánach * [[8 Aibreán]] — [[Gennady Golovkin]], dornálaí Casacach * [[12 Aibreán]] — [[Gary Caldwell]], imreoir sacair agus bainisteoir Albanach * [[18 Aibreán]] — [[Darren Sutherland]], dornálaí Éireannach * [[22 Aibreán]] – [[Kaká|Ricardo Izecson "Kaka" dos Santos Leite]], imreoir [[sacar|sacair]] [[an Bhrasaíl|Brasaíleach]] * [[23 Aibreán]] — [[Eoghan Murphy]], polaiteoir Éireannach * [[24 Aibreán]] – [[Kelly Clarkson]], ceoltóir, amhránaí agus aisteoir Meiriceánach * [[30 Aibreán]] — [[Kirsten Dunst]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[1 Bealtaine]] – [[Jamie Dornan]], aisteoir [[Éire]]annach * [[1 Bealtaine]] — [[Mark Farren]], peileadóir Éireannach * [[15 Bealtaine]] — [[Layal Abboud]], popamhránaí Liobánach * [[19 Bealtaine]] — [[Darren Barker]], dornálaí Briotanach * [[20 Bealtaine]] — [[Petr Čech]], imreoir sacair Seiceach * [[25 Bealtaine]] — [[Daniel Braaten]], peileadóir Ioruach * [[1 Meitheamh]] — [[Justine Henin]], imreoir leadóige Beilgeach * [[19 Meitheamh]] — [[Seán Tirial]], iománaí agus imreoir peil Ghaelach * [[21 Meitheamh]] - [[An Prionsa William, Diúc Cambridge]] * [[24 Meitheamh]] — [[Kevin Nolan]], imreoir sacair agus bainisteoir Sasanach * [[11 Iúil]] — [[John O'Flynn]], peileadóir Éireannach * [[12 Iúil]] — [[Antonio Cassano]], imreoir sacair Iodálach * [[13 Iúil]] — [[Chad Dawson]], dornálaí Meiriceánach * [[18 Iúil]] — [[Colm Ó Callanáin]], iománaí Éireannach * [[19 Iúil]] — [[Stuart Parnaby]], imreoir sacair Sasanach * [[20 Iúil]] — [[Aodhán Ó Fógartaigh]], iománaí Éireannach * [[29 Iúil]] — [[Andy Reid]], peileadóir Éireannach * [[7 Lúnasa]] — [[Abbie Cornish]], ban-aisteoir Astrálach * [[11 Lúnasa]] — [[Alan Halsall]], aisteoir Briotanach * [[13 Lúnasa]] — [[Gary McSheffrey]], imreoir sacair Sasanach * [[15 Lúnasa]] — [[Rory Best]], imreoir rugbaí Éireannach * [[16 Lúnasa]] — [[Joleon Lescott]], imreoir sacair Sasanach * [[17 Lúnasa]] — [[Phil Jagielka]], imreoir sacair Sasanach * [[19 Lúnasa]] — [[Melissa Fumero]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[28 Lúnasa]] — [[Thiago Motta]], imreoir sacair Iodálach * [[31 Lúnasa]] — [[José Manuel Reina Páez]], imreoir sacair Spáinneach * [[2 Meán Fómhair]] — [[Joey Barton]], imreoir sacair agus bainisteoir Sasanach * [[10 Meán Fómhair]] — [[Misty Copeland]], damhsóir bailé Meiriceánach * [[10 Meán Fómhair]] — [[Stephen McManus]], imreoir sacair Albanach * [[13 Meán Fómhair]] — [[Alison Thewliss]], polaiteoir Albanach * [[20 Meán Fómhair]] — [[Catherine Ardagh]], polaiteoir Éireannach * [[21 Meán Fómhair]] — [[Dominic Perrottet]], polaiteoir Astrálach * [[24 Meán Fómhair]] — [[Conal Keaney|Conal Ó Cianaigh]], iománaí agus imreoir peil Ghaelach * [[30 Meán Fómhair]] — [[David McGurk]], imreoir sacair agus bainisteoir Sasanach * [[30 Meán Fómhair]] — [[Lacey Chabert]], ban-aisteoir agus guthaisteoir Meiriceánach * [[2 Deireadh Fómhair]] — [[Stephen Pearson]], imreoir sacair Albanach * [[7 Deireadh Fómhair]] — [[Jermain Defoe]], imreoir sacair Sasanach * [[22 Deireadh Fómhair]] — [[Peter Burke]], polaiteoir Éireannach * [[24 Deireadh Fómhair]] — [[Griogair Labhruidh]], amhránaí traidisiúnta Gaelach * [[28 Deireadh Fómhair]] — [[Jean Pascal]], dornálaí Háítíoch-Ceanadach * [[18 Samhain]] — [[Patrick Nulty]], polaiteoir * [[22 Samhain]] — [[Fiona Glascott]], ban-aisteoir Éireannach * [[22 Samhain]] — [[Yakubu Aiyegbeni]], imreoir sacair Nigéarach * [[30 Samhain]] — [[Elisha Cuthbert]], ban-aisteoir agus mainicín Ceanadach * [[3 Nollaig]] — [[Michael Essien]], imreoir sacair Gánach * [[5 Nollaig]] — [[Craig Farrell]], imreoir sacair Sasanach * [[8 Nollaig]] — [[Nicki Minaj]], ceoltóir as Oileán na Tríonóide * [[12 Nollaig]] — [[Roderic O’Gorman]], polaiteoir Éireannach * [[15 Nollaig]] — [[Charlie Cox]], aisteoir Sasanach * [[20 Nollaig]] — [[David Cook]], ceoltóir Meiriceánach == Básanna == * [[1 Eanáir]] — [[John Fanning]], polaiteoir Éireannach * [[1 Eanáir]] — [[Michael Hilliard]], polaiteoir Éireannach * [[4 Eanáir]] — [[Gorilla Jones]], dornálaí Meiriceánach * [[16 Eanáir]] — [[Ramón J. Sender]], scríbhneoir Spáinneach * [[18 Eanáir]] — [[Huang Xianfan]], staraí Síneach * [[30 Eanáir]] — [[Stanley Holloway]], aisteoir Briotanach * [[16 Feabhra]] — [[Vivion de Valera]], polaiteoir agus fear gnó Éireannach * [[6 Márta]] - [[Ayn Rand]], údar a rugadh sa [[Rúis]] (r. [[1905]]) * [[18 Márta]] — [[Patrick "Paddy" Smith|Patrick Smith]], polaiteoir Éireannach * [[28 Márta]] — [[William Francis Giauque]], ceimiceoir Meiriceánach * [[31 Márta]] — [[Joe Dundee]], dornálaí Meiriceánach * [[15 Aibreán]] — [[Arthur Lowe]], aisteoir Sasanach * [[28 Aibreán]] — [[Richard Gogan]], polaiteoir Éireannach * [[2 Bealtaine]] — [[Patrick Dooley]], polaiteoir Éireannach * [[16 Bealtaine]] - [[Henry Fonda]], aisteoir Meiriceánach (r. [[1905]]) * [[17 Bealtaine]] — [[John O'Donovan]], polaiteoir Éireannach * [[6 Meitheamh]] — [[Caitlín Maude]], file, aisteoir, agus amhránaí Éireannach * [[12 Meitheamh]] — [[Karl von Frisch]], bitheolaí Ostarach * [[15 Meitheamh]] — [[Johnny Callanan]], polaiteoir Éireannach * [[7 Iúil]] — [[Tommy Loughran]], dornálaí Meiriceánach * [[23 Lúnasa]] — [[Stanford Moore]], bithcheimicí Meiriceánach * [[24 Lúnasa]] - [[Eoghan Ó Tuairisc]], scríbhneoir Éireannach (r. [[1919]] * [[27 Lúnasa]] — [[Máirín Ní Mhuiríosa]], scoláire, iriseoir agus file Éireannach * [[29 Lúnasa]] — [[Ingrid Bergman]], ban-aisteoir Sualannach * [[7 Meán Fómhair]] - [[Labhrás Ó Dubhchonna]], 58, stiúithroir srath-chláracha teilifíse (r. [[1924]]) * [[10 Meán Fómhair]] — [[Lucy Qinnuayuak]], ealaíontóir Ionúiteach Ceanadach * [[13 Meán Fómhair]] - [[Mícheál Mac Aodha]], iománaí Éireannach (r. [[1912]]) * [[14 Meán Fómhair]] - [[Kristján Eldjárn]], tríú uachtarán na hÍoslainne (r. [[1916]]) * [[5 Deireadh Fómhair]] — [[Séamus Ennis]], amhránaí agus ceoltóir Éireannach * [[18 Deireadh Fómhair]] — [[Bill Loughnane]], polaiteoir Éireannach de chuid Fianna Fáil * [[1 Samhain]] — [[Michael Mullen]], polaiteoir Éireannach * [[7 Samhain]] — [[Murchadh MacPhàrlain]], scríbhneoir Briotanach * [[10 Samhain]] – [[Leonid Brezhnev]], ceannasaí Sóivéadach (r. [[1906]]) * [[7 Nollaig]] — [[Will Lee]], aisteoir Meiriceánach == Teilifís == {{Príomhalt|1982 sa teilifís}} == Scannáin == {{Príomhalt|1982 sa scannán}} == Duaiseanna Nobel == * [[Síocháin]] - [[Alva Myrdal]], [[Alfonso García Robles]] * [[Fisic]] - [[Kenneth G. Wilson]] * [[Ceimic]] – [[Aaron Klug]] * [[Leigheas]] – [[Sune Bergström]], [[Bengt Samuelsson]], agus [[John Vane]] * [[Litríocht]] – [[Gabriel García Márquez]] == Spórt == {{commonscat}} {{stumpa}} <nowiki>Cuir téacs neamhfhormáidithe anseo</nowiki> [[Catagóir:Blianta]] 1suth82ms9yoebkn6wylv9rpi3tub3u 0 6409 1086320 1067043 2022-08-23T02:06:09Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {| align=right cellpadding=3 class="toccolours" style="margin-left: 15px;" |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Bliain|Blianta]]:'''</small><br /> [[1954]] [[1955]] [[1956]] - '''1957 (MCMLVII)''' - [[1958]] [[1959]] [[1960]] |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Deichniúr]]a:'''</small> <br /> [[1920í]] [[1930í]] [[1940í]] - '''[[1950í]]''' - [[1960í]] [[1970í]] [[1980í]] |- | align="center" | <small>'''[[Aois]]:'''</small> <br /> [[19ú haois]] - '''[[20ú haois]]''' - [[21ú haois]]<hr> <!--{{C21BliainIgCeist}} --> |} == Eachtraí == * [[1 Eanáir]] – Maraíodh [[Seán Sabhat]] agus [[Feargal O'Hanlon]] in ionsaí ar bheairic an [[RUC]] in Éirinn. * [[6 Márta]] – Fógraíodh neamhspleáchas do [[Gána|Ghána]] ón [[Ríocht Aontaithe]]. * [[25 Márta]] – Bunaíodh [[Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa]] le [[Conradh na Róimhe]]. * [[25 Iúil]] – Fógraíodh Poblacht na [[An Túinéis|Túinéise]]. * [[31 Lúnasa]] – Fuair an [[An Mhalaeisia|Mhalaeisia]] neamhspleáchas ón Ríocht Aontaithe. * [[4 Deireadh Fómhair]] – Seoladh [[Sputnik]] I, an chéad saitilit tacair, amach sa spás. * [[3 Samhain]] – Sheol an [[Aontacht Shóivéadach]] an dara Sputnik amach sa spás, agus mada ar bord. [[Íomhá:Merdeka 1957 tunku abdul rahman.jpg|mion|250 px|dheis|An neamhspleáchas á fhógairt sa Mhalaeisia.]] == Breitheanna == * [[2 Eanáir]] — [[Pádraig Ó Céidigh]], polaiteoir Éireannach * [[11 Eanáir]] — [[Bryan Robson]], imreoir sacair agus bainisteoir Sasanach * [[17 Eanáir]] — [[Colm Burke]], polaiteoir Éireannach * [[1 Feabhra]] — [[Gustavo Adolfo Bell Lemus]], polaiteoir Colómach * [[9 Feabhra]] — [[Gordon Strachan]], imreoir sacair agus bainisteoir Albanach * [[15 Feabhra]] — [[David Stanton]], polaiteoir Éireannach * [[17 Feabhra]] - [[Loreena McKennitt]], amhránaí Ceanadach * [[27 Feabhra]] — [[Timothy Spall]], aisteoir Sasanach * [[1 Márta]] — [[Steven McDonald (póilín)|Steven McDonald]], garda Meiriceánach * [[6 Márta]] — [[John Carey]], léachtóir Gaeilge * [[7 Márta]] — [[Seán Crowe]], polaiteoir Éireannach de chuid Sinn Féin * [[10 Márta]] - [[Osama bin Laden]] (b. [[2011]]) * [[13 Márta]] — [[John Hoeven]], polaiteoir Meiriceánach * [[13 Márta]] — [[Patricia McKenna]], polaiteoir Éireannach * [[21 Márta]] — [[Pat Breen]], polaiteoir Éireannach de chuid Fine Gael * [[28 Márta]] — [[Beverley Callard]], ban-aisteoir Briotanach * [[1 Aibreán]] — [[Denise Nickerson]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[7 Aibreán]] — [[Anraí Ó Riain]], iománaí Éireannach * [[9 Aibreán]] — [[Seve Ballesteros]], galfaire Spáinneach * [[23 Aibreán]] — [[Kenji Kawai]], cumadóir Seapánach * [[27 Aibreán]] — [[Jim Wells]], polaiteoir i dTuaisceart Éireann * [[29 Aibreán]] — [[Daniel Day-Lewis]], aisteoir Sasanach * [[10 Bealtaine]] - [[Sid Vicious]], ceoltóir de chuid na [[Sex Pistols]] (b. [[1979]]) * [[12 Bealtaine]] — [[Nikolaj Aleksandrovič Romanov]], péintéir Rúiseach * [[21 Bealtaine]] — [[Nadine Dorries]], polaiteoir Briotanach * [[22 Bealtaine]] — [[Lisa Murkowski]], polaiteoir Meiriceánach * [[23 Meitheamh]] — [[Frances McDormand]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[9 Iúil]] — [[Paul Merton]], fuirseoir Briotanach * [[11 Iúil]] — [[Peatsaí Ó hEadhra]], réabhlóidí agus stailceoir ocrais Éireannach * [[12 Iúil]] — [[Catherine Connolly]], polaiteoir Éireannach * [[4 Lúnasa]] — [[John Wark]], imreoir sacair Albanach * [[5 Lúnasa]] — [[Jackie Cahill]], polaiteoir Éireannach * [[9 Lúnasa]] — [[Melanie Griffith]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[22 Lúnasa]] — [[Steve Davis]], imreoir snúcair Sasanach * [[24 Lúnasa]] - [[Stephen Fry]] * [[1 Meán Fómhair]] — [[Gloria Estefan]], amhránaí Cúbach * [[7 Meán Fómhair]] — [[Terence Beesley]], aisteoir Briotanach * [[12 Meán Fómhair]] — [[Hans Zimmer]], Gearmáinis cumadóir de ceoil scannáin * [[15 Meán Fómhair]] — [[Slobodan Kačar]], dornálaí * [[27 Meán Fómhair]] - [[Kevin Rudd]], polaiteoir Astrálach * [[28 Meán Fómhair]] — [[Bill Cassidy]], polaiteoir Meiriceánach * [[5 Deireadh Fómhair]] — [[Bernie Mac]], aisteoir Meiriceánach * [[9 Deireadh Fómhair]] — [[Peter Casey]], fear gnó Éireannach * [[16 Deireadh Fómhair]] — [[Eoin Liostún]], imreoir peil Ghaelach * [[21 Deireadh Fómhair]] — [[Wolfgang Ketterle]], fisiceoir Gearmánach * [[23 Deireadh Fómhair]] — [[Graham Rix]], imreoir sacair agus bainisteoir Sasanach * [[25 Deireadh Fómhair]] — [[Nancy Cartwright]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[26 Deireadh Fómhair]] — [[Manuel Rivas]], iriseoir Spáinneach * [[27 Deireadh Fómhair]] — [[Glenn Hoddle]], imreoir sacair agus bainisteoir Sasanach * [[29 Deireadh Fómhair]] — [[Dan Castellaneta]], aisteoir Meiriceánach * [[4 Samhain]] — [[Dónall Ó Cualáin]], garda Éireannach * [[4 Samhain]] — [[Tony Abbott]], polaiteoir Astrálach agus 28ú Príomh-Aire na hAstráile * [[6 Samhain]] — [[Cam Clarke]], guthaisteoir Meiriceánach * [[8 Samhain]] — [[Alan Curbishley]], imreoir sacair agus bainisteoir Sasanach * [[19 Samhain]] — [[Seán Ó Sé]], imreoir peil Ghaelach * [[28 Samhain]] — [[Noel Thompson]], iriseoir Briotanach * [[6 Nollaig]] — [[Andrew Cuomo]], polaiteoir Meiriceánach * [[10 Nollaig]] - [[Michael Clarke Duncan‎]], aisteoir Meiriceánach (b. [[2012]]) * [[13 Nollaig]] — [[Steve Buscemi]], aisteoir Meiriceánach * [[21 Nollaig]] — [[Ray Romano]], fuirseoir Meiriceánach * [[25 Nollaig]] - [[Shane MacGowan]], ceoltóir agus amhránaí Éireannach * [[27 Nollaig]] — [[Pipino Cuevas|José Cuevas]], dornálaí Meicsiceach * [[27 Nollaig]] — [[Tim Witherspoon]], dornálaí Meiriceánach == Básanna == * [[1 Eanáir]] - [[Seán Sabhat]], 27, ceannaire [[Óglaigh na hÉireann]] (IRA) (r. [[1929]]) * [[10 Eanáir]] - [[Gabriela Mistral]], schríbhneoir [[An tSile|Sileach]] (r. [[1889]]) * [[14 Eanáir]] - [[Humphrey Bogart]], aisteoir Meiriceánach (r. [[1899]]) * [[20 Eanáir]] — [[James Brendan Connolly (lúthchleasaí)|James Brendan Connolly]], lúthchleasaí * [[8 Feabhra]] — [[John von Neumann]], matamaiticeoir Ungárach a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe * [[8 Feabhra]] – [[Walter Bothe]], fisiceoir [[An Ghearmáin|Gearmánach]] (r. [[1891]]) * [[16 Feabhra]] — [[John Sealy Townsend]], fisiceoir matamaiticiúil Éireannach * [[18 Feabhra]] — [[Henry Norris Russell]], réalteolaí Meiriceánach * [[20 Feabhra]] — [[Richard Wilson]], polaiteoir agus feirmeoir Éireannach * [[25 Feabhra]] – [[Bugs Moran]], drongadóir Meiriceánach (r. [[1891]]) * [[7 Márta]] — [[Eddie Babe Risko]], dornálaí Meiriceánach * [[16 Márta]] — [[Constantin Brâncuși]], dealbhóir Rómánach * [[26 Márta]] — [[John J. O'Kelly]], polaiteoir, údar, agus foilsitheoir Éireannach * [[28 Márta]] — [[Jack Butler Yeats]], ealaíontóir Éireannach * [[2 Bealtaine]] — [[Joseph McCarthy]], polaiteoir as Wisconsin * [[12 Bealtaine]] — [[Erich von Stroheim]], aisteoir agus stiúrthóir Ostarach * [[1 Meitheamh]] — [[William Broderick]], polaiteoir Éireannach * [[10 Meitheamh]] — [[John Lynch (Ciarraí)|John Lynch]], polaiteoir Éireannach de chuid Fine Gael * [[26 Meitheamh]] — [[Colm Gallagher]], polaiteoir Éireannach * [[15 Iúil]] — [[Patrick Kinane]], polaiteoir Éireannach * [[19 Iúil]] – [[Curzio Malaparte]], scríbhneoir [[An Iodáil|Iodálach]] (r. [[1898]] * [[28 Iúil]] — [[Mike O'Dowd]], dornálaí Meiriceánach * [[16 Lúnasa]] — [[Irving Langmuir]], ceimicí Meiriceánach * [[20 Lúnasa]] — [[Risteard Ó Foghludha]], scoláire, eagarthóir, agus iriseoir Éireannach * [[5 Meán Fómhair]] — [[Christopher Byrne]], polaiteoir Éireannach * [[22 Meán Fómhair]] — [[Oliver St. John Gogarty]], scríbhneoir, lúthchleasaí agus máinlia Éireannach * [[22 Deireadh Fómhair]] — [[Mary Colum]], scríbhneoir agus criticeoir liteartha Éireannach * [[24 Deireadh Fómhair]] — [[Christian Dior]], dearthóir faisin Francach * [[16 Samhain]] — [[Seán Moylan]], polaiteoir Éireannach * [[25 Samhain]] — [[Ernest Oppenheimer]], fear gnó as an Afraic Theas * [[4 Nollaig]] — [[Richard Walsh]], polaiteoir Éireannach de chuid Fianna Fáil == Teilifís == {{Príomhalt|1957 sa teilifís}} == Scannáin == {{Príomhalt|1957 sa scannán}} == Duaiseanna Nobel == * [[Síocháin]] - [[Lester Bowles Pearson]] * [[Fisic]] - [[Chen Ning Yang|Chen-Ning Yang]], [[Tsung-Dao Lee]] * [[Ceimic]] - [[Lord Alexander R. Todd]] * [[Leigheas]] – [[Daniel Bovet]] * [[Litríocht]] – [[Albert Camus]] == Scannáin == *[[13 Aibreán]] - [[12 Angry Men]] {{stumpa}} [[Catagóir:Blianta]] p1hufn3tc5exnd9rr3zkhjtg84kynjd 0 6437 1086251 1067064 2022-08-23T01:40:44Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {| align=right cellpadding=3 class="toccolours" style="margin-left: 15px;" |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Bliain|Blianta]]:'''</small><br /> [[1934]] [[1935]] [[1936]] - '''1937 (MCMXXXVII)''' - [[1938]] [[1939]] [[1940]] |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Deichniúr|deichniúra]]:'''</small> <br /> [[1900í]] [[1910í]] [[1920í]] - '''[[1930í]]''' - [[1940í]] [[1950í]] [[1960í]] |- | align="center" | <small>'''[[Aois]]:'''</small> <br /> [[19ú haois]] - '''[[20ú haois]]''' - [[21ú haois]] ---- |} == Tarluithe == * [[3 Meitheamh]] - Phós [[Diúc Windsor]], [[Éadbhard VIII na Ríochta Aontaithe|Éadbhard VIII]], a thug suas an choróin, [[Wallis Warfield Simpson]] sa [[An Fhrainc|Fhrainc]]. * [[6 Meitheamh]] – Phléasc an ''Hindenburg'' in Lakehurst, [[New Jersey]], agus í ag tuirlingt i ndiaidh turas ón nGearmáin. Maraíodh 33 duine. * [[13 Nollaig]] – I ndiaidh [[Nanjing]], príomhchathair na [[An tSín|Síne]], a ghabháil, thosaigh fórsaí armtha na [[An tSeapáin|Seapáine]] sléacht a dhéanamh ar mhuintir na cathrach agus ar phríosúnaigh cogaidh. Mhair an sléacht ar feadh 3 mhíosa agus maraíodh idir 200,000 agus 300,000 duine. [[Íomhá:Hindenburg burning.jpg|mion|An ''Hindenburg'' trí thine.]] === [[Cogadh Cathartha na Spáinne]] === * [[17 Eanáir]] - Thosaigh na Náisiúnaithe an cath chun Málaga a ghlacadh. * [[26 Aibreán]] - Aerbhuamáil [[Gernika]] nó Guernica ag an Léigiún Condor den [[Luftwaffe]]. * [[3 Bealtaine]] - Tús na troda idir an POUM agus CNT (ainrialaithe) ar taobh amháin agus an PSUC (páirtí cumannach) ar an taobh eile i m[[Barcelona]]. == Breitheanna == * [[4 Eanáir]] — [[Mícheál Ó Conaill]], imreoir peil Ghaelach * [[8 Eanáir]] — [[Shirley Bassey]], amhránaí Breatnach * [[18 Eanáir]] - [[John Hume]], polaiteoir i d[[Tuaisceart Éireann]] * [[30 Eanáir]] — [[Boris Spassky]], imreoir fichille Rúiseach * [[25 Feabhra]] — [[Tom Courtenay]], aisteoir Sasanach * [[2 Márta]] — [[Abdelaziz Bouteflika]], Uachtarán na hAilgéire * [[14 Márta]] — [[Benny 'Kid' Paret|Benny Paret]], dornálaí Cúbach * [[15 Márta]] – [[Valentin Rasputin]], scríbhneoir Rúiseach (b. [[2015]]) * [[22 Márta]] — [[Jon Hassell]], trumpadóir Meiriceánach * [[23 Márta]] — [[Tony Burton]], aisteoir Meiriceánach * [[5 Aibreán]] - [[Colin Powell]], polaiteoir [[SAM|Mheiriceánach]] * [[6 Aibreán]] — [[Merle Haggard]], amhránaí Meiriceánach * [[20 Aibreán]] — [[George Takei]], aisteoir agus údar Meiriceánach * [[28 Aibreán]] - [[Saddam Hussein]], deachtóir na h-[[An Iaráic|Iaráice]] (b. [[2006]]) * [[6 Bealtaine]] — [[Rubin Carter]], dornálaí Meiriceánach * [[8 Bealtaine]] — [[Thomas Pynchon]], úrscéalaí Meiriceánach * [[13 Bealtaine]] — [[Trevor Baylis]], ceapadóir Sasanach * [[15 Bealtaine]] – [[Madeleine Albright]], rúnaí stáit Meiriceánach * [[31 Bealtaine]] — [[Máire Uí Ruairc]], polaiteoir Éireannach * [[11 Meitheamh]] — [[Robin Warren]], paiteolaí Astrálach * [[15 Meitheamh]] — [[Curtis Cokes]], dornálaí Meiriceánach * [[17 Meitheamh]] — [[Luis Manuel Rodríguez]], dornálaí Cúbach * [[18 Meitheamh]] — [[Jay Rockefeller]], polaiteoir Meiriceánach * [[26 Meitheamh]] — [[Robert Coleman Richardson]], fisiceoir Meiriceánach * [[6 Iúil]] — [[Ned Beatty]], aisteoir Meiriceánach * [[13 Iúil]] — [[Oilibhéar Breathnach]], iománaí Éireannach * [[18 Iúil]] - [[Hunter S. Thompson]], scríbhneoir agus iriseoir [[SAM|Mheiriceánach]] (†[[2005]]) * [[6 Lúnasa]] — [[Barbara Windsor]], ban-aisteoir Briotanach * [[7 Lúnasa]] — [[Zoltán Berczik]], imreoir leadóg bhoird * [[8 Lúnasa]] — [[Dustin Hoffman]], aisteoir Meiriceánach * [[10 Lúnasa]] — [[Anatoly Sobchak]], polaiteoir Rúiseach * [[21 Lúnasa]] — [[Dòmhnall Mac an Deòir]], Polaiteoir na hAlban, 1ú Príomh-Aire na hAlban * [[3 Deireadh Fómhair]] — [[Cathal Coughlan]], polaiteoir Éireannach * [[11 Deireadh Fómhair]] — [[Bobby Charlton]], imreoir sacair agus bainisteoir Sasanach * [[27 Samhain]] — [[Rodney Bewes]], aisteoir Briotanach * [[7 Nollaig]] — [[Thad Cochran]], polaiteoir Meiriceánach * [[17 Nollaig]] — [[John Kennedy Toole]], úrscéalaí Meiriceánach * [[21 Nollaig]] — [[Jane Fonda]], ban-aisteoir agus gníomhaí Meiriceánach * [[31 Nollaig]] - [[Anthony Hopkins]], aisteoir [[An Bhreatain Bheag|Breatnach]]. * [[31 Nollaig]] — [[Avram Hershko]], eolaí Iosraelach == Básanna == * [[7 Márta]] – [[Tomás Ó Criomhthain]], scéalaí agus údar (r. [[1856]]) * [[15 Márta]] — [[H. P. Lovecraft]], údar Meiriceánach * [[15 Márta]] - [[Howard Phillips Lovecraft]], scríbhneoir Meiriceánach (r. [[1890]]) * [[27 Aibreán]] - [[Antonio Gramsci]], polaiteoir agus fealsamh Iodálach, bunaitheoir Pháirtí Cumannach na hIodáile nó an PCI (r. [[1891]]) * [[1 Bealtaine]] — [[Eugene Doherty]], polaiteoir Éireannach * [[28 Bealtaine]] - [[Alfred Adler]], psíciatraí [[An Ostair|Ostarach]] (r. [[1870]]) * [[7 Meitheamh]] — [[Jean Harlow]], ban-aisteoir Meiriceánach * [[11 Meitheamh]] — [[Reginald Joseph Mitchell]], dearthóir aerárthach Sasanach * [[19 Meitheamh]] — [[J. M. Barrie]], scríbhneoir Albanach * [[2 Iúil]] - [[Amelia Earhart]], eitleoir Meiriceánach (r. [[1897]]) * [[11 Iúil]] - [[George Gershwin]], cumadóir Meiriceánach (r. [[1898]]) * [[20 Iúil]] – [[Guglielmo Marconi]], ceapadóir [[An Iodáil|Iodálach]] (r. [[1874]]) * [[12 Meán Fómhair]] — [[Seán French (1890–1937)|Seán French]], polaiteoir Éireannach * [[12 Deireadh Fómhair]] — [[Joseph Murphy]], polaiteoir Éireannach * [[14 Deireadh Fómhair]] — [[Mysterious Billy Smith]], dornálaí Ceanadach * [[31 Deireadh Fómhair]] — [[Mike "Twin" Sullivan]], dornálaí Meiriceánach * [[7 Samhain]] — [[Eamon Rice]], polaiteoir Éireannach * [[23 Samhain]] — [[Conchubhar Ó Coileáin]], polaiteoir agus státseirbhíseach Éireannach * [[9 Nollaig]] — [[Nils Gustaf Dalén]], eolaí Sualannach * [[28 Nollaig]] — [[Maurice Ravel]], cumadóir Francach * [[31 Nollaig]] — [[James Morrisroe]], polaiteoir Éireannach == Teilifís == {{Príomhalt|1937 sa teilifís}} == Scannáin == {{Príomhalt|1937 sa scannán}} == Duaiseanna Nobel == * [[Síocháin]] - [[Edgar Algernon Robert Gascoyne Cecil]] * [[Fisic]] - [[Clinton Joseph Davisson]], [[George Paget Thomson]] * [[Ceimic]] - [[Walter Norman Haworth]], [[Paul Karrer]] * [[Leigheas]] - [[Albert Szent-Gyorgyi Von Nagyrapolt]] * [[Litríocht]] - [[Roger Martin du Gard]] == Litríocht na Gaeilge == * ''Éan Corr'', [[Seán Mac Maoláin]] * ''Brian'', [[Peadar Ó Dubhda]] * ''Mian na Marbh'', [[Tadhg Ó Rabhartaigh]] == Scannáin == *[[21 Nollaig]] - ''[[Snow White and the Seven Dwarfs (scannán 1937)|Snow White and the Seven Dwarfs]]'' [[Catagóir:Blianta]] flge8he48m97zcpfdu5qzomiflceij1 0 6617 1085968 1064178 2022-08-22T16:14:26Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is é '''an tIoslam''' an dara [[creideamh|reiligiún]] is mó ar domhan agus an ceann is tapúla a bhfuil fás ag teacht air faoi láthair (anois tá níos mó daoine ioslaimeach ná caitleacach ). Tugtar [[An tIoslam|Moslamach]] ar dhuine dá lucht leanúna. Reiligiún [[Aondiachas|aondiach]] é an tIoslam, is é sin go gcreidtear gurb ann d'aon [[Dia]] amháin, agus gur nocht sé a theachtaireacht naofa tríd na [[Fáidh|fáithe]], arbh é [[Mahamad|Mohammad]] an duine deireanach acu. Is é [[an Córan]] (nó an Qur'án) leabhar naofa an Ioslaim. Tá áit an-lárnach ag an gCóran san Ioslam, ó chreideann an Moslamach fíréanta gur teachtaireacht atá ann a tháinig díreach ó Dhia. Mar sin, ní féidir an Córan a chur i gcomparáid leis an mBíobla: is fearr a rá go bhfuil an áit chéanna aige san Ioslam agus atá ag Íosa sa Chríostaíocht. Is í [[Meice]] san [[An Araib Shádach|Araib Shádach]] an áit naofa is tábhachtaí do na Moslamaigh, agus déanann gach Moslamach a dhícheall le turas oilithreachta a thabhairt ar an áit, aon uair amháin le linn séasúr mhóroilithreacht an hajj ar a laghad. [[Íomhá:Jerusalem Dome of the rock BW 1.JPG|mion|clé|250px|[[Mosc na Carraige]], áit naofa de chuid na Moslamach in Iarúsailéim]] == Foinse an Ainm == Focal [[An Araibis|Araibise]] é ''al-islam''(الإسلام). Is é is bunús leis an bhfocal seo ná an fhréamh thríchonsanach ''slm'' a chiallaíonn "géilleadh", is é sin, go ngéilleann an duine é féin do Dhia go suaimhneach, gan dul chun diúnais Air. Is é an Moslamach, nó ''muslim'', an duine a chleachtann an cineál seo géillte - an "géillteoir". Mar sin tá dhá bhrí ag ceachtar den dá fhocal seo: ciallaíonn siad an creideamh Ioslamach atá bunaithe ar an teachtaireacht a nochtadh do Mhuhammad, agus an duine a leanann an creideamh sin. Ach ciallaíonn siad fosta an géilleadh do Dhia, an t-adhradh agus an urraim is cuí a thabhairt Dó agus Dá chuid orduithe. Na fáithe a tháinig roimh Mhuhammad, ar nós Íosa agus na bhfáithe Giúdacha, áirítear mar Mhoslamaigh iad freisin, ó ghéill siad do Dhia. Sa chiall leathan, is Moslamaigh iad na hainmhithe agus na plandaí, ó tá an cineál saoil acu a d'ordaigh Dia dóibh. == Ailt Bhunúsacha Chreidimh an Ioslaim == [[Íomhá:Dcp7323-Edirne-Eski Camii Allah green3.svg|180px|mion|clé|''[[Allah]]'', a chiallaíonn [[Dia]] in [[An Araibis|Araibis]]]] Nocht Dia (Araibis: ''Allah'') a theachtaireacht naofa tríd na fáithe, ar a n-áirítear, [[Ádhamh]], [[Abrahám]], [[Naoi]], [[Maoise]], [[Íosa Críost|Íosa]] agus [[Mahamad|Muhammad]]. Cuireadh an teachtaireacht seo go díreach isteach sa Chóran, agus mar sin is leabhar iomlán gan bhotún é; de réir an Ioslaim Shunnaíoch cheartchreidmhigh, is é an Córan friotal Dé a bhí ann roimh an gcruthú féin. Is é an tuairim choitianta i measc na Moslamach gur thruailligh na daoine an teachtaireacht sa [[An Bíobla|Bhíobla]] [[An Chríostaíocht|Chríostaí]] agus i d[[An Torah|Tóra]] na n[[An Giúdachas|Giúdach]], agus mar sin, gur nochtadh an Córan mar theachtaireacht nua iomlán lánchuimsitheach. === Sé Alt an Chreidimh === Tá an tIoslam bunaithe ar sé alt creidimh: # Creideamh i n[[Dia]], an t-Aonarán Uasal amháin (an t-aondiachas nó ''tawhid'') # Creideamh sna fáithe (''anbiya''') agus sna teachtairí (''rusul'') # Creideamh sna Leabhair (''kutub'') ó Dhia # Creideamh sna [[aingeal|haingil]] (''mala'ika'') # Creideamh i [[Lá an Bhreithiúnais]] (''qiyama'') agus san [[Aiséirí]] # Creideamh sa chinniúnt (''qadar'') === Cúig Chuaille an Ioslaim === Cuireann an tIoslam an-bhéim ar dheasghnátha agus ar chleachtais. Is féidir a rá, fiú, nach bhfuil an ceartchreidmheachas nó an t-''ortadocsachas'' chomh tábhachtach leis an gceartchleachtaíocht nó an t-''ortalatrachas'' san Ioslam. Tugtar ''cúig chuaille an Ioslaim'' ar an gcúig chleachtas ceart a gcaithfidh an Moslamach cloí leo ina shaol: # Cré an Ioslaim (''shahada''): ''Níl de dhia ach Dia, agus is é Muhammad A theachtaire''. # Na hurnaithe laethúla (''salah''): caithfidh gach Moslamach a urnaithe a dhéanamh de réir scéim righin. # An déirc (''zakat''): caithfidh gach Moslamach déirc a íoc leis na bochta is na nochta. # An troscadh (''sawm'') le linn na míosa úd ''ramadan'' i bhféilire an Ioslaim. # An oilithreacht go Meice (''hajj''). == Seicteanna == [[Íomhá:Islam_by_country.png|thumb|Seicteanna difriúla san Ioslam {{legend|#006600|Sunnaíochas}} {{legend|#660000|Siachas}} {{legend|#000066|Ibāḍiyya}}]] [[Íomhá:Muslims schools.png|thumb|Madhab:</br>Sunnachas: Hanafi, Hanbali, Maliki, Shafi</br>Sítheachas: Ithna'ashaariyya, Zaydi]] Tá cuid mhaith seicteanna difriúla san Ioslam. Is é an [[Sunnachas|Sunnaíochas]] an tseict is mó; formhór Mhoslamaigh an domhain, is Sunnaigh iad. Is é an [[Sítheachas|Siachas]] an dara leagan is mó den Ioslam, agus é féin deighilte ina sheicteanna éagsúla. Bunús na scoilte, eascraíonn sé as ceart comharbachta an Fháidh Muhammad; de réir na Siach, ba chóir ball de theaghlach Mhuhammad a theacht mar chomharba air. San idirlinn, d'fhorbair difríochtaí suntasacha sna deasghnáthaí idir an Sunnaíochas agus an Siachas freisin, ach aontaíonn an dá dhream ar phríomhcheisteanna an chreidimh. Tá lucht leanúna an tSiachais ina bhformhór i measc Mhoslamaigh na [[An Liobáin|Liobáine]], na h[[An Iaráic|Iaráice]], na h[[An Iaráin|Iaráine]], agus Bhairéin; agus tá mionlaigh thábhachtacha Siacha sa [[An Phacastáin|Phacastáin]] agus in [[Poblacht Éimin|Éimin]] freisin; sna tíortha eile, is iad na Sunnaigh an dream is líonmhaire, ach amháin in Óman, áit a mbaineann an tromlach leis an Ioslam Iobádaíoch. == Tagairtí == {{Reflist}} == Naisc Sheachtracha == * [http://www.cennet.ws cennet] - islami directory [[Catagóir:Creideamh]] [[Catagóir:An tIoslam| ]] 2cbo990vf4ciysbnx7w6eec75mq78ph 0 6662 1086330 1071778 2022-08-23T02:08:36Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Is í [[An Araibis|an Araibis]] an teanga a labhraíonn an líon is mó cainteoirí dúchais de na [[Teangacha Seimíteacha|teangacha Seimíteacha]]. == Na Teangacha Seimíteacha == [[Teangacha Seimíteacha|Teanga Sheimíteach]] í an Araibis, rud a fhágann go bhfuil an dúrud gaolta aici i measc teangacha ársa tábhachtacha [[an Meán-Oirthear|an Mheán-Oirthir]]. Is iad na teangacha Seimíteacha ná: an [[Acáidis]]. Tá an Acáidis ar ceann de na teangacha is sine a bhfuil eolas againn orthu. Sa Mheasapótaim—in [[An Iaráic|Iaráic]] an lae inniu—a labhraítí í, ach níorbh í féin an teanga is sine a bhí á saothrú ansin. Is amhlaidh gur tháinig sí i leaba na [[Súiméiris]]e, an tseanteanga Mheasapótamach nach raibh aon teanga eile gaolmhar léi, go bhfios dúinn. B'í aibítir na litreach [[dingchruthach]]—"cuneiform" mar a thugann lucht labhartha an Bhéarla uirthi—a d'úsáidtí leis na teangacha seo, eadar [[Acáidis]] agus [[Suiméiris]], a bhreacadh síos—nó a ghreanadh síos, le bheith beacht. Faoin mbliain 2000 roimh bhreith Chríost a thosaigh an Acáidis ag titim as a chéile, agus gach canúint ag dul a bealach féin. B'iad an [[Aisiris]] agus an Nua-Bháibileoinis an dá chanúint ba tábhachtaí acu seo, ach má bhí féin, chuaigh an chéad cheann acu in éag faoin am a rugadh Críost. Ní léir go fóill cad é an gaol a bhí acu seo le dhá sheanteanga eile ar baisteadh Éablaítis agus Úgairitis orthu. Tá scríbhinní sa chéad teanga le fáil i dTeill Máirdít (Ebla) faoi thrí scór ciliméadar ó dheas d'Aileapó, agus iarsmaí an dara ceann faighte amach ag lucht na seandálaíochta i Rais Seamra (Ugarit) láimh le Lataicia. Tá muid níos eolaí ar chinniúint na dteangacha Seimíteacha Iar-Thuaisceartacha, mar atá, an [[An Aramais|Aramais]] agus an [[An Eabhrais|Eabhrais]] thar aon cheann eile. Dealraíonn sé go dtéann na teangacha seo siar go dtí an Amóirítis, teanga nach bhfuil mórán fágtha di thar na hainmneacha pearsanta i gcartlanna Acáideacha. Bhí an Aramais an-difriúil leis [[an Eabhrais]] cheana nuair a breacadh an dá theanga síos an chéad uair riamh, ach tá aon dlúthghaol amháin, ar a laghad, ag an Eabhrais—[[an Fhéinícis]]. Cuid de na canúintí Féiníceacha, tá siad cosúil leis an Eabhrais agus nach féidir a rá cé acu den dá theanga seo atá i gceist dáiríribh. Ó thaobh an chultúir de, is í an Eabhrais an ceann is tábhachtaí de na teangacha seo. Baineann Eabhrais an Bhíobla leis na blianta 1200-200 roimh bhreith Chríost, ach tá an teanga bheo ar fáil ina lán cáipéisí ó na blianta ina dhiaidh sin freisin - go háirithe sa [[Talmúd]]. Bailiúchán de litríocht saíochta, fealsúnachta agus teagaisc is ea an Talmud. Chuaigh an Eabhrais in éag mar theanga labhartha faoin am a rugadh Críost, agus an Aramais á leitheadú mar a bheadh loscadh sléibhe ann. Ar ndóighe, níor éirigh lucht léinn an Ghiúdachais riamh as a seanteanga a shaothrú sna scríbhinní; agus san fhichiú haois thosaigh na [[Siónachas|Siónaigh]] ag labhairt Eabhrais lena gclann leis an teanga a athbheochan mar ghnáthurlabhra phobail. [[Íomhá:Flag of the Arabic language.svg|mion|Bratach]] Maidir leis an Aramais, tá sí ar fáil i bhfoirm scríofa ón mílaois dheireanach roimh bhreith Chríost ar aghaidh. Nuair a d'éirigh sí ina gnáth-theanga ar fud an Mheán-Oirthir, scoilt sí ina dhá leath, an ceann iartharach—Aramais na Palaistíne, an Nabaitéis agus an Phailmíris—agus an ceann oirthearach, as ar fáisceadh na canúintí Nua-Aramaise a mhaireann inniu féin i mbéal dreamanna beaga de Chríostaithe anseo is ansiúd ar fud an Mheán Oirthir. Na teangacha atá fágtha anois, is iad na gaolta is dlúithe dá bhfuil ag an Araibis—sin le rá, teangacha Seimíteacha an Iar-Dheiscirt. Is é sin, más fíor gurb iad na gaolta is dlúithe iad. Nó níl lucht an tsaineolais ar aon fhocal go fóill faoin gcineál muintearais nó baint atá ag na teangacha Seimíteacha le chéile. [[Íomhá:Arabic language.jpg|clé|mion]] Maidir le teangacha Seimíteacha an Iar-Dheiscirt, mar a thugtar orthu go traidisiúnta, is iad an Araibis Thuaidh, an Araibis Theas, agus an Amáiris iad. Is gá a chuimhneamh gurb ionann an "Araibis" mar a thuigimid inniu é agus an Araibis Thuaidh. Teanga is ea an Araibis Theas nach bhfuil róchosúil leis an Araibis Thuaidh ná intuigthe ag cainteoirí na teanga eile. D'fhág an teanga seo a lorg ar an gcineál Araibis Thuaidh a labhraítear san [[An Ómáin|Ómáin]] agus san [[An Éiméin|Éiméin]]. Thairis sin, ámh, maireann canúintí de chuid na hAraibise Theas in áiteanna iargúlta go fóill, ar nós Oileán Soqotra. Ní gnách na canúintí seo a chur ar pár, áfach. Deacair is uile mar atá an teanga acu, is í an Araibis Thuaidh a bhíonn á saothrú ag lucht a labhartha, an chuid acu a bhfuil scríobh nó léamh aon teanga acu. Nuair a chuaigh daoine de lucht labhartha na hAraibise Theas a chónaí san [[An Aetóip|Aetóip]] fadó, chuir siad tús le forbairt na Sean-Amairise (ná tóg in ainriocht na hAramaise í, ní hionann an dá theanga!) nó an teanga [[Ge'ez]], a úsáidtear i gcónaí mar theanga naofa in Eaglais na nOrtadocsach Cóipteach san Aetóip. Thairis sin, saothraítear an Nua-Amairis mar theanga scríofa inniu, in éineacht le cúpla canúint nó teanga eile a d'eascair ón tsean-Amairis fosta. Is í an Tigrinis an ceann is tábhachtaí acu seo, nó is í teanga oifigiúil na h[[An Éaraitré|Éaraitré]] í. Cuid de na saineolaithe, áfach, — an scoláire [[Iosrael]]ach [[Roibeard Hetzron]] thar aon duine eile—tá siad inbharúla nach bhfuil ag an [[Araibis Thuaidh]] ach lúb bheag ghaoil leis an Araibis Theas agus na [[teangacha Amaracha]] san [[Aetóip]]. Síleann an scoil seo go bhfuil an Araibis sa ghrúpa céanna leis an Eabhrais agus an Aramais. == Trí Theanga Ghaolmhara in Aon Chorcán le Chéile == [[Íomhá:Arabic speaking world.svg|mion|Stádas na hArabaise i dtíortha éagsúla. Tá dath uaithne ar na tíortha ina bhfuil an Araibis amháin oifigiúil, dath gorm dorcha ar na tíortha ina bhfuil an Araibis oifigiúil in éineacht le teanga(cha) eile ach á labhairt ag an móramh, dath gorm éadrom ar na tíortha ina bhfuil an teanga oifigiúil agus í á labhairt ag mionlach nó ina bhfuil ról cultúrtha aici.]] Cibé faoi sin, tá lucht an tsaineolais féin ag dul in éadóchas ag iarraidh crann ceart ginealais a líniú do na teangacha Seimíteacha. Nó tá na teangacha seo i ndiaidh an-lorg a fhágáil ar a chéile. Mar shampla, cuid mhór den Aramais atá ar caomhnú, is Aramais le scríbhneoirí Giúdacha í a bhí go mór faoi thionchar na hEabhraise. Ansin, is í an bharúil atá ag na scoláirí taobh amuigh den domhan Ioslamach go bhfuil Araibis [[an Córan|an Chórain]] breac le hiasachtaí Aramaise, toisc go bhfuil baint ag an gCóran féin le traidisiún na gCríostaithe is na n[[Giúdachas|Giúdach]]. B'í an Aramais [[francbhéarla]] (lingua franca) an traidisiúin seo sa Mheán-Oirthear, agus na téarmaí ab fhearr le fáil inti chun cur síos a thabhairt ar na coincheapa reiligiúnach (is gá a phointeáil amach nach bhfuil na scoláirí Ioslamacha róshásta leis an teoiric seo, nó níl sé ag teacht go rómhaith leis an ráiteas sa Chóran a deir gur ''Córan Araibise a rinne Muid'' [=Dia] ''de, i gcruth is go dtuigfeadh sibh é''). Thairis sin, nuair a shocraigh na sluaite móra de Ghiúdaigh síos i dtíortha Ioslamacha le teacht slán ó na géarleanúintí barbartha a bhí ar cois ag na Críostaithe, is léir gur fhág sin faoi thionchar na hAraibise iad, agus iad ag forbairt na hEabhraise mar theanga léannta. Agus arís, an cineál Aramaise a labhraítear sa Mheán-Oirthear inniu, tá sí á saothrú ag daoiní a bhfuil cónaí orthu i dtíortha Arabacha, daoine a chaithfeas Araibis a tharraingt orthu agus iad ag caint le lucht údaráis an stáit. Fágann an Araibis a lorg ar chaint bheo na hAramaise inniu, mar sin, agus an dá theanga chomh dlúth sin i dteagmháil le chéile. An tSean-Aramais a chleachtaíodh lucht léinn an Ghiúdachais i gcuid de na scríbhinní naofa Giúdacha, is léir gur "Aramais Ghiúdach" atá ann, Aramais a cuireadh in oiriúint do riachtanaisí téarmaíochta an Ghiúdachais—agus an Eabhrais ag soláthar na téarmaíochta, nó múnlaí a húsáide, ar a laghad. Is é an tátal is féidir a bhaint as an méid seo nach bhfuil fáil ar Araibis ar bith ach an Araibis ar imir an Eabhrais agus an Aramais a dtionchar uirthi. Is é an cineál Eabhrais a chleachtaítear inniu an Eabhrais ar imir an Aramais agus an Araibis a dtionchar uirthi. An Aramais atá ann, forbraíodh faoi thionchar an dá theanga eile í fosta. Mar sin, ní féidir le haon duine a thuilleadh aon bhreithiúnas róchruinn a thabhairt ar an dóigh a raibh na teangacha seo gaolmhar le chéile sular tháinig siad i síor-dhlúth-theagmháil le chéile. [[Íomhá:WiktionaryAr.svg|mion]] == Fréamhacha na hAraibise == Cibé faoin ngaol atá ag an Araibis leis na teangacha Seimíteacha eile, tá muid sách eolach ar an Araibis féin. Rinneadh an chéad trácht ar na hArabaigh riamh in annalacha na hAisíre ocht gcéad go leith de bhlianta roimh bhreith Chríost. Rinne an Rí Salmanassar a Trí tagairt don chath a chuir sé ar ghinearál arbh ainm dó ''Gindibu'', agus é ina thaoiseach ar an treibh úd ''Arbi''. Is féidir, áfach, nach raibh de chiall leis an fhocal áirithe seo ar dtús ach "fánaí", duine den lucht fáin a bhí ag dul thart timpeall ar fud Leithinis na hAraibe. Fánaithe ab ea na hArabaigh ceart go leor, go dtí gur cumadh cineál nua diallaite a chuir ar a gcumas marcaíocht cheart a dhéanamh, in áit na seansrathrach nach dtiocfadh ach earraí a luchtú uirthi. Chuir an diallait an-luas leis an bhfánaíocht, i gcruth is gur tháinig treibheacha éagsúla le chéile, rud a chuidigh leo focail is foirmeacha a ghlacadh isteach ó chanúintí eile agus cineál caighdeán nó comh-chanúint a chruthú ina measc féin. Deirtear gur ''beidiúnaíodh'' cultúr agus teanga na nArabach, agus as an mbeidiúnú seo a fáisceadh an Araibis mar theanga chlasaiceach nó réamhchlasaiceach. Tá focail agus ainmneacha Araibise le fáil in áiteanna éagsúla roimh lá Mhuhamad in inscríbhinní—cuid acu, tá siad scríofa le litreacha na hAraibise Theas; an chuid eile acu, Aramais atá iontu, diomaite de na hainmneacha pearsanta a bhaineann leis an Araibis. [[Íomhá:WP countries and versions Arabia.pdf|clé|mion|299x299px]] B'é an Córan a chuir bun leis an litríocht Araibise agus le caighdeán na hAraibise Clasaicí. Ar chúiseanna na diagachta féin, is gnách a shíleadh go raibh an Fáidh dall ar scríbhneoireacht is aibítir ar bith. Ar a laghad, bhí páirt thábhachtach ag an ghlanmheabhraíocht i bhforbairt an Chórain. I ndiaidh bhás Mhuhamad, áfach, tháinig an-deifir ar lucht a leanúna a chuid aislingí a chur i míotar, agus mar sin, bhreac siad síos an Córan agud chuir siad in eagar é mar leabhar ceart. An aibítir a bhí in úsáid ag na hArabaigh san am sin, ba leagan iodálaí den aibítir Fhéiníceach í, agus cuid de na litreacha ag éirí chomh cosúil le chéile is nach raibh san fhocal scríofa go bunúsach ach seort crann taca don ghlanmheabhraíocht. Ó bhí páirt iontach lárnach ag an gCóran ins an reiligiún—nó is é foirceadal an Ioslaim gurb é focal Dé gan truailliú é—theastaigh ceartlitriú níos cruinne ó na Moslamaigh, agus faitíos orthu go gcuirfeadh an drochscríbhneoireacht briathar Dé as a riocht. Mar sin, cuireadh poncanna breise le litreacha áirithe chun fuaimeanna éagsúla a choinneáil scartha ó chéile. Dealraíonn sé gurb ó aibítir Shíreach na hAramaise a fuarthas na poncanna seo. Ina dhiaidh sin féin, níor ghnách na gutaí a scríobh amach ar aon dóigh ar leith. B'é an gramadóir Abú 'l-Asbhad al Du'áilí a chuir an chéad sonrú i dtábhacht na ngutaí i gcaighdeánú na hAraibise sa tseachtú haois, ach b'é al-Hailíl ibn Achmad sa chéad aois eile a chum na comharthaí a sheasann do na gutaí i scríbhneoireacht Araibise an lae inniu. [[Íomhá:Arabic Dialects ar.svg|clé|mion|299x299px|Canúintí]] == Caighdeánú na hAraibise == An chéad ghramadóir Araibise, al-Siobabhaithí, ní Arabach a bhí ann ach Peirseach a chaithfeadh an teanga a fhoghlaim mar theanga iasachta. Deirtear, fiú, nár bhain an fear bocht líofacht rómhaith amach sa teanga labhartha riamh. Mar sin féin, chruthaigh sé modheolaíocht dhian gramadóireachta a raibh an-tionchar aici ar na glúnta de thaighdeoirí teangeolaíochta ina dhiaidh. Bhaineadh sé úsáid as analach loighciúil mar phríomhghléas gramadóireachta, agus tá sé incheaptha gur éirigh leis foirmeacha nó cleachtais ghramadaí a athbheochan sa teanga scríofa nach raibh ach a n-iarsmaí le fáil sa ghnáthchaint. Bhí an teanga féin á teannadh is á streachailt go mór ag athruithe na sochaí Arabaí a tháinig ar lorg an Ioslaim, agus na hArabaigh ag cur catha ar lucht an "éigreidimh" sna tíortha ina dtimpeall. Nó de réir mar a bhí siad ag teacht i seilbh tailte nua a bhí go minic níos saibhre nó níos airde ó thaobh an chultúir de ná saol fáin na mBeidiúnach, b'éigean dóibh focail úra a ligean isteach, agus iad ag fáil aithne ar chleachtais is aireagáin nár casadh orthu roimhe seo. Ní raibh an t-athrú seo ag taitneamh le lucht an ghlanteangachais, áfach, agus iad barúlach nár chóir teanga naofa an Chórain a chur as a riocht le truailliú iasachta, ó b'é briathar Dé é. [[Íomhá:Quranic-arabic-corpus.png|clé|mion]] Ní raibh teanga an Chórain féin glan ar iasachtaí, muis. Rinneadh tagairt cheana féin don dóigh ar fhág Aramais Shíreach na gCríostaithe a sliocht ar Araibis an Chórain. Thairis sin, is léir go ndearnadh trácht éigin sa Chóran féin ar ábhair nó ar rudaí a raibh baint acu le saol sofaisticiúil na Peirse, agus lipéid Pheirsise á n-úsáid ag na hArabaigh féin ar na rudaí seo. Nó, tar éis an tsaoil, ní raibh aon chaill ar na hArabaigh riamh ag trádáil le hearraí só, ar nós na túise is na síoda, na ndathanna is na gcumhrán, agus tháinig na focail i mbéal na nArabach chomh túisce is a chuala siad iomrá ar na rudaí a raibh na focail seo ag seasamh dóibh. Sna tíortha iasachta ba thúisce a d'fhorghabh siad, fuair na hArabaigh rompu cultúr saibhir an Heilléineachais. Ba mhór an spreagadh do na hArabaigh é léann a fhoghlaim agus Araibis a chur ar shaothair eolaíochta na scoláirí Heilléineachais. Nuair nach raibh meas an mhadra ag an Iarthar ar smaointeoirí ná ar thaighdeoirí an Heilléineachais, rinne na hArabaigh a gcuid féin dá n-obair siúd. Ansin, tháinig borradh mór i saothrú téarmaíochta an léinn is na heolaíochta san Araibis, ó bhí téarmaí nua ag teastáil leis an teanga a chur in oiriúint do na smaointí úra a bhí le cur i bhfoclaibh inti. [[Íomhá:شرح ألفية ابن مالك.jpg|mion|Alfiya ( ألفية ابن مالك‎) le Malik isa 13ú haois (Mullah Qasim Effendi Al-Mufti)]] == Gramadach na hAraibise == Mar is dual do theanga Sheimíteach, tá gramadach na hAraibise bunaithe ar thamhain trí chonsan. Is féidir, ansin, an dúrud d'fhocail éagsúla a fhréamhú as an trí chonsan sin ach tú a bheith eolach ar an dóigh a gcuirtear na gutaí eatarthu leis an gciall a mhodhnú mar is cóir. Sin é an fáth féin gur fearr leis na hArabaigh córas litrithe a úsáid nach n-úsáideann litreacha ach amháin leis na consain a chur in iúl. Is iad na consain is mó a iompraíonn an chiall, agus mar sin, tá sé áisiúil litriú a úsáid a chuireann ar do chumas an tamhan a aithint leis an chéad spléachadh súile. == Tionchar na dTeangacha Eile == Is léir go raibh an Córan an-tábhachtach mar fhoinse is mar dhíol aithrise i bhforbairt na stíle liteartha, ach thairis sin, bhí na luathghramadóirí is na haistritheoirí go mór i dtuilleamaí iarsmaí na filíochta réamh-Ioslamaí agus iad ag iarraidh a fháil amach cad é ba dea-Araibis ann. Bhí taoisigh Arabacha go minic i muinín scríobhaithe Síreacha nó Peirseacha, agus is féidir go raibh tionchar éigin ag a stíl siúd ar stíl na hAraibise. Scéal ar leith é an tionchar a bhí ag an Ghréigis ar fhorbairt na hAraibise liteartha. Na chéad iarrachtaí a tugadh ar shaothair fhealsúnachta a aistriú ón Ghréigis, b'uafásach an raiméis ab ea iad, nó bhí lorg na bunteanga chomh láidir orthu nach dtiocfadh le haon Arabach bun ná barr a dhéanamh díofa. De réir a chéile, áfach, fuair na hArabaigh blas ar obair an aistritheora. Thar aon duine eile, b'é Hunaighea ibn Íosthác, a mhair sa naoú haois, ardmháistir na ceirde, nó bhí stíl an-dúchasach ins achan líne dá dtigeadh óna phean—nó sin é an dearcadh traidisiúnta. I ndiaidh an iomláin, tá lucht an tsaineolais den bharúil inniu go bhfuil aithne éigin Gréigise ar an úsáid chasta dheacair a bhaineanns mo dhuine as na rangabhálacha—úsáid nach bhfuil ag teacht le comhréir na hAraibise is glaine, is nádúrtha. Mar sin, is féidir glacadh leis go raibh tionchar ínteacht ag an Ghréigis ar an dóigh ar fhorbair stíl na heolaíochta, agus an dúrud de leabhartha Gréigise a haistríodh go hAraibis. == An Mheán-Araibis: an litríocht is na canúintí == === An [[Débhéascna]] === Caithfidh muid cuimhne a choinneáil air nár rugadh an duine go fóill a chleachtfadh caighdeán clasaiceach na hAraibise ina ghnáthchaint. Is é sin, tá an staid ar a dtugtar ''débhéascna'' i bhfeidhm ar fud dhomhan na hAraibise. Is é is brí le débheascna ná go bhfuil réimsí áirithe an tsaoil chultúrtha—an litríocht, cuir i gcás—ag baint úsáide as ''leagan ard'' na teanga, agus an gnáthshaol ag roghnú an ''leagain ísil''. Ní hionann seo agus an ghnáth-dhifríocht idir teanga na ndaoine galánta agus teanga na cosmhuintire. Nuair atá an débheascna i gceist, ní rithfeadh leis na daoine uaisle féin an leagan ard a úsáid ina ngnáth-chumarsáid laethúil. Thairis sin, tá an leagan ard chomh difriúil leis an ngnáthchaint agus nach dtiocfadh le haon duine é a labhairt go spontáineach. Is amhlaidh gur socraíodh caighdeán na hAraibise sa séú agus sa seachtú haois—roimh chaighdeánú na sean-Ghaeilge féin. Mar sin, ní aibhéil a rá gur dhá theanga an-éagsúla iad an Araibis chaighdeánta agus gach ceann de na canúintí labhartha. Bhí dímheas ag na hArabaigh riamh ar an té nach gcloífeadh leis an gcaighdeán ina chuid scríbhinní, ó tháinig an caighdeán anuas ó Dhia féin leis an gCóran Beannaithe. Ina dhiaidh sin féin, tá teacht ar go leor litríochta nach bhfuil ag cloí leis an gcaighdeán. "Meán-Araibis" a thugann na saineolaithe ar an gcineál teanga atá ann. Is é is Meán-Araibis ann ná Araibis atá truaillithe ag an gcanúint labhartha, nó Araibis atá curtha ó mhaith ag an bh[[forcheartú]]. Is é an rud atá i gceist le forcheartú ná iarrachtaí ró-dhíocasacha an scríbhneora neamhchleachtaigh foirmeacha na gnáthchainte a sheachaint, ionas go mbreacann sé síos foirmeacha bacacha nach bhfuil le fáil sa chanúint ná sa teanga chaighdeánta. === Meán-Araibis na nGiúdach === Ba nós leis na Giúdaigh riamh a n-aibítir féin a chur i bhfeidhm ar gach teanga dá labhróidís - mar seo a cruthaíodh an [[An Ghiúdais|Ghiúdais]], an cineál Meán-Ghearmáinise a chleachtaíodh Giúdaigh Oirthear na hEorpa roimh [[uileloscadh]] [[Adolf Hitler|Hitler]]. D'imir siad an cleas céanna ar an Araibis. Tá an chuid is mó de na téacsanna Giúdacha Araibise sách cóngarach don chaighdeán Chlasaiceach. Dealraíonn sé, ar a laghad, nár thug na scríbhneoirí Giúdacha aon iarracht riamh ar eilimintí gnáthchainte a ligean isteach sa teanga scríofa d'aon ogham. San am chéanna, tá cuid mhór Eabhraise, idir fhocail agus abairtí iomlána measctha tríd an Araibis a scríobhadh siad. === Meán-Araibis na gCríostaithe === Níl an Araibis Ghiúdach róchosúil le Meán-Araibis na gCríostaithe. Na scéalta naomhsheanchais, na haistriúcháin Bhíogúla agus an litríocht reiligiúnach eile a chumadh Críostaithe na dtíortha Arabacha le haghaidh a n-úsáide pearsanta féin, bíonn siad breac le truailliú ón ngnáthchaint, agus is minic nach mbacann na haistritheoirí le cur in aghaidh an tionchair ó na bunleaganacha Gréigise. Ón taobh eile de, níl forcheartú le haithint ar na scríbhinní seo. Nuair a bhí scríbhneoir Críostaí dall ar chleachtais chearta an chaighdeáin nó idir dhá chomhairle, roghnaíodh sé riamh an leagan a bhí sa ghnáthchaint. === Canúnachas i litríocht na hAraibise inniu === Maidir le príomhshruth an tsaoil Araibise, is dual do gach scríbhneoir i gcónaí canúnachas a sheachaint i scríbhinní. Tá glacadh le hamharclannaíocht sa ghnáthchaint ceart go leor, gan aon trácht a dhéanamh ar na sraithscéalta teilifíse. An chuid is mó den litríocht, áfach, tá sí glan ar an gcanúnachas inniu féin. Bíonn na scríbhneoirí ag cur an mhíle strus orthu féin ag foghlaim rialacha an chaighdeáin le bheith in ann aithris a dhéanamh ar na seanmháistrí. Ar ndóigh, cuireann an tIoslam an-bhéim ar chomh tábhachtach is atá sé teanga an leabhair bheannaithe a choinneáil beo, mar chuid den urraim atá dlíte do Dhia ón Moslamach chráifeach. Thairis sin, tá lucht an náisiúnachais shaolta sách naimhdeach i dtaobh an chanúnachais chomh maith, nó is é a mbarúil-san go gcaithfidh na hArabaigh uile cur le chéile agus comhar a dhéanamh i ndiúnas ar fhorlámhas an Iarthair. Mar sin féin, tá litríocht scríofa i gcanúintí na Liobáine, rud a bhaineann leis an chlaonadh úd nach nglacann leis gur tír Arabach í an Liobáin féin, agus bhí gluaiseacht filíochta canúnaí ann le linn thréimhse Nasir san Éigipt, mar a raibh roinnt filí ag iarraidh litríocht de chuid na ngnáthdhaoine a chothú mar chuid de thionscnamh an tSóisialachais Araibigh. Sa lá atá inniu ann, uaireanta úsáidtear an chanúint le ráitis phearsaí na n-úrscéalta a chur in iúl fosta, ar maithe leis an réadúlachas. == Canúintí na hAraibise == Roinntear canúintí na hAraibise ina gcúig phríomhghrúpa: canúintí na Leathinise Arabaí; canúintí na Measapotaime (na h[[An Iaráic|Iaráice]]); canúintí na Siria stairiúla, .i. an chuid is mó den tSiria, den Liobáin, den Iordán agus de Phalaistín an lae inniu; canúintí na h[[An Éigipt|Éigipte]]; agus na canúintí a labhraítear i dtíortha Thuaisceart na hAfraice siar ón Éigipt—''al-Maghreb'' a bheir lucht na hAraibise ar na tíortha seo. Bíonn difríochtaí sóisialta agus áitiúla le cluineadh laistigh de na canúintí réigiúnacha, agus go hiondúil bíonn stádas sóisialta níos airde ag baint le canúintí na gcathrach ná mar a bhíonn le canúintí na tuaithe. Thar aon rud eile, bíonn canúintí na m[[Beidiúnach]] (fánaithe na bhfásach) sách difriúil leis an gcineál Araibise a chluinfeá ó mhuintir na gcathrach sna bólaí céanna (na canúintí cónaitheacha nó na ''sedentary dialects'' mar a deir an Béarlóir). Go háirithe, bíonn na canúintí Beidiúnacha níos seanársa, agus iad ag caomhnú tréithre a chuaigh in éag i gcaint na gcathrach. Tá teacht ar chathracha i ndomhan na hAraibise fosta ina bhfuil canúint Bheidiúnach á labhairt, ach bíonn míniú stairiúil ann ar a leithéid seo. Am éigin fadó tháinig sluaite móra ón tuath—nó ón bhfásach—timpeall na háite le cur fúthu ansin, i gcruth is go bhfuair a gcuid cainte lámh in uachtar ar Araibis thraidisiúnta an bhaile mhóir. Cleachtaíonn na Beidiúnaigh filíocht bhéil na sean-Arabach i gcónaí, rud a chuidigh leo an blas ársa a choinneáil beo ar a dteanga. === An Mháltais agus Araibis na Cipre === Cás ar leith iad na canúintí a labhraítear i [[Málta]] agus sa [[An Chipir|Chipir]]. Nuair a d'fhorghabh na Normannaigh Málta, chuaigh an Araibis Chlasaiceach i léig san oileán, agus na Moslamaigh a bhí ina gcónaí ansin, murar maraíodh iad, cuireadh d'fhiachaibh orthu iompú chun Críostaíochta. Ós rud é gurbh ionann an Araibis Chlasaiceach agus Araibis an Chórain, ní fhéadfá í a shaothrú mar theanga chultúrtha a thuilleadh, agus tú ag iarraidh gothaí an dea-Chríostaí a chur ort féin. Déanta na fírinne, is iomaí Máltach nach n-admhaíonn sa lá atá inniu ann gur canúint Araibise atá á labhairt aige: is fearr leis a áitiú air féin gur sean-[[Féinícis|Fhéinícis]]—teanga Sheimíteach atá níos cosúla leis an Eabhrais ná an Araibis, mar a chonaic muid thuas—a bhí ag a shinsir ar tús, agus nach raibh ag an Araibis ach tionchar láidir ar an teanga seo. Ní ghéilleann lucht na teangeolaíochta don chineál seo cainte, áfach. Is léir go raibh Féinícis ag muintir an oileáin ó thús, agus gur chuidigh an teanga ghaolmhar seo leo a gcuid féin a dhéanamh den Araibis nuair a tháinig orthu—ach sin a raibh ann. Ní raibh sa [[An Mháltais|Mháltais]] go ceann i bhfad ach canúint labhartha, agus í á forbairt ina treo féin beag beann ar dhomhan mór na hAraibise. Fuair sí na mílte focal ar iasacht ón [[An Iodáilis|Iodáilis]], agus nuair a tháinig [[An Ríocht Aontaithe|na Sasanaigh]] i seilbh an oileáin, thosaigh na focail Bhéarla ag sileadh isteach. Maidir le hAraibis na Cipre, tá sí ar tí dul in éag ar fad, faraor géar. Ní raibh sí á labhairt riamh ach in aon sráidbhaile amháin, Kormakiti, agus nuair a d'ionsaigh na Turcaigh an Chipir le tuaisceart an oileáin a ghabháil sa bhliain 1974, scaipeadh an chuid ba mhó de bhunadh an tsráidbhaile ar fud na leithe Gréagaí den oileán, agus iad ar a dteitheadh ó na Turcaigh. Canúint chónaitheach ón tSír í Araibis Khormakiti go bunúsach. Ar a laghad, sin iad an cineál canúintí is cosúla léi. Inniu, áfach, tá sí breac le hiasachtaí [[An Ghréigis|Gréigise]], agus is ar éigean a bheifeá ag súil lena mhalairt. Nó is teanga í nach mbreactar síos de ghnáth. Má scríobhtar an-chorruair í, is dócha gurb iad na litreacha Gréigise a chuirtear i bhfeidhm uirthi, nó is í an Ghréigis a úsáideann muintir Khormakiti mar theanga liteartha shibhialta. == Litríocht na hAraibise == === Litríocht Chlasaiceach na hAraibise === Maidir le litríocht na hAraibise, is léir go gcaithfear an litríocht Chlasaiceach a aithint thar an litríocht nua-aoiseach. Is é an Córan an téacs is sine, ar ndóigh, siúd is gur chuir lucht na gramadóireachta díolamaí seanlitríochta agus filíochta de chuid an phobail i dtoll le chéile mar phatrún stíle agus mar ábhar staidéir. Bhain an fhilíocht seo le béaloideas na Sean-Arabach ón tréimhse réamh-Ioslamach, ach is iomaí athrú agus beart cinsireachta a chuir lucht tiomsaithe na mbailiúchán seo i bhfeidhm ar an bhfilíocht le smál na Págántachta (nó an "Aineolais", ''al-jahiliyya'', mar a deir an Araibis) a ghlanadh díobh. Siúd is nár ghnách do na filí réamh-Ioslamacha a gcuid saothar a bhreacadh síos, bhíodh na Sean-Arabaigh riamh meabhrach ar ainm an fhile a chum dán áirithe, díreach cosúil le bunadh na Gaeltachta fadó. Mar sin, ní cheadódh reacaire réamh-Ioslamach dó féin leasuithe a dhéanamh ar dhánta le filí eile. Bhí na reacairí ina bprintisigh ag seanmháistrí filíochta, ag déanamh staidéir ar shaothar an mháistir agus á reic le lucht éisteachta, le súil is go bhféadfaidís gradam an mháistir a bhaint amach le dánta dá gcuid féin faoi dheoidh. An chuid den fhilíocht seo atá ar fáil inniu, b'iad fir léinn na hochtú haoise a chuir ar pár an chéad uair í ó bhéal na ndaoine. Ar ndóigh, d'fhág blianta fada na béalaithrise a sliocht ar na dánta. Is dócha go raibh traidisiún na reacaireachta réamh-Ioslamaí ag meath cheana féin nuair a chuaigh na bailitheoirí i mbun pinn, agus gan dabht bhí na reacairí féin ag déanamh cinsireacht ar na blúiríní deireanacha Págántachta a bhí le haithint ar na dánta seo. Tá amhras curtha sna díolamaí filíochta réamh-Ioslamaí ag fear chomh clúiteach le Taha Husain—duine de na daoine is mó tábhachta i stair intleachtúil na hAraibise is na hÉigipte lenár linn—agus é inbharúla nach bhfuil iontu ach cumadóireacht bhrionnaithe de chuid na mbailitheoirí féin. Ach níl an chuid is mó de na taighdeoirí sna tíortha Arabacha ná san Iarthar inniu ar aon tuairim le mo dhuine. ==== Qasida ==== Is é an ''qasida'' an ghné liteartha is tábhachtaí i bhfilíocht réamh-Ioslamach na nArabach. Tá an rím chéanna ag dul ó thús go deireadh an dáin, nó ní bhíonn ceathrúna i ndánta traidisiúnta Araibise. Bíonn na véarsaí féin sách fada. Is é an ''nasib'' is tús don ''qasida'': cuimhní cinn ar iar-ghrá geal an fhile atá ann. Ina dhiaidh sin tugtar cur síos ar an turas agus ar an gcamall a iompraíonn an file ar shiúl óna ghrá geal, go dtí go mbaintear amach an tríú cuid den ''qasida'': ansin, cuireann an file síos ar an bhfíorchuspóir atá leis an dán. B'fhéidir go bhfuil an file ag déanamh leithscéil, ag moladh a urraí nó ag saighdeadh a mhuintire chun cogaidh; ach is é an rud is aistí le léitheoir an lae inniu go gcaithfidh an chéad dá chuid—an chuid anghrách agus an cur síos ar an turas camaill—a bheith ann beag beann ar cad é is ábhar don chuid dheireanach. Ar ndóighe, bhí na filí ab fhearr in ann mórshaothair ealaíne iontu féin a dhéanamh de na codanna coinbhinsiúnta seo. Ón taoibh eile de, nuair a bhí na filí ag súil le pá fhlúirseach airgid óna n-urraithe, ní bhacfaidís mórán leis an gcuid anghrách ná leis an turas camaill, agus iad ag baint gach fad is gach fairsinge as an tríú cuid, ag moladh fear íoctha an dáin. ==== An Córan ==== Is féidir dearcadh ar an gCóran mar shaothar litríochta. Tá an-fhiúntas filíochta ag baint leis na súraí deireanacha den leabhar, ach go háirithe. Ós rud é gur leabhar naofa atá ann, mar Chóran, ní raibh de chroí sna filí riamh aithris ródhíreach a dhéanamh air mar phatrún stíle. Mar sin, an cineál prós ríme atá sa Chóran, níl mórán de le fáil sa chuid eile de litríocht na hAraibise. ==== Forbairt na Filíochta san Ioslam ==== Bhí an fhilíocht sách mall ag athrú i ndiaidh theacht an Ioslaim féin. Dealraíonn sé gur fhan an-sracadh i móitífeanna a bhí bun os cionn le hoidim agus le foirceadal an chreidimh úir i bhfad i ndiaidh a bhunaithe, beag beann ar an dímheas a bhí ar na filí—"an aicme sin ar shlí Ifrinn"—ag na fir naofa. Thairis sin, cuid de na treibheacha a chuaigh i gcomhghuaillíocht le Muhamad ar tús, níor thuig siad ach de réir a chéile cad é a bhí i gceist leis an reiligiún nua: shíl siad i dtús báire nach raibh ann ach conradh polaitiúil. Nuair a ghabh na saighdiúirí Arabacha an Pheirs, an tseanríocht ardsibhialta, tháinig an-tionchar ón taobh sin ar litríocht agus ar fhilíocht na nArabach. Ar ndóigh, nuair a bhí Arabaigh ag cur fúthu sna cathracha, ag socrú síos le só na Peirse is ag éirí as seansuáilcí Spartacha an Bheidiúnachais, tháinig gá acu le filíocht nua nach mbeadh chomh mór sin i dtuilleamaí na gcamall le haghaidh meafair, samhlaoidí agus ábhar filíochta. Agus nuair a thosaigh an seicteachas Ioslamach ag teacht ar an bhfód leis an gCaraideachas nó leis an luath-Shítheachas, chrom fir a raibh féith na filíochta iontu ar dhánta bolscaireachta a chumadh le mairtírigh na seicte a mhóradh. Ba chuid d'oidhreacht fhileata na nArabach na dánta scigiúla freisin. Tháinig an-bhorradh faoin gcineál sin filíochta i dtréimhse na Cailifeachta Umaigheadaí, i ndeireadh na seachtú haoise agus sa chéad leath den ochtú haois. Faisiún mór a bhí i gceist leis na dánta scigireachta sa tSír agus san Iaráic i réimeas Chlann Umaighea, agus an file Críostaí Al Achtal chun tosaigh i g''cogadh na bhfilí'', nuair a bhí na filí ag caitheamh anuas ar a chéile i ndán i ndiaidh dán. Leis an bhfírinne a dhéanamh, dealraíonn sé nach raibh i gceist le cuid mhór den bhriatharchath seo ach mireog fhaisiúnta. Bhí an-mheas ag Al Achtal ar fhilíocht chuid mhaith de na filí Ioslamacha a raibh sé ag iomaíocht leofa ag cumadh goineoga maslacha i bhfoirm fhileata. Ós rud é gur Críostaí a bhí in Al Achtal, ní raibh aon chúl air fíon a ól, agus bhí sé ar dhuine de na filí ba mhó a scríobh dánta fíona fosta. Bhí an-traidisiún ag na dánta fíona i bhfilíocht na hAraibise, agus bhí sé an-fhadálach ag dul in éag, siúd is nach raibh moladh an fhíona is na meisce ag réiteach go rómhaith le riailbhéas an Ioslaim. B'é Abú Nubhás, a fuair bás sa bhliain 814, an file fíona ab aithnidiúla, nó sin é an cineál clú atá air, ar a laghad. Laoch béaloidis atá ann, mar Abú Nubhás, agus na mílte scéilíní á n-insint faoi. Is é an t-aon rud amháin ar féidir linn a bheith cinnte faoi i dtaobh mo dhuine ná nach bhfuil sa chuid is mó de na scéilíní seo ach cumadóireacht. Ar ndóigh, scríobhadh na seanfhilí Arabacha dánta grá chomh maith le duine. Nuair a bhí clann Úmáighea i seilbh na cailifeachta, bhí dhá phríomhghné á saothrú ag lucht scríofa na ndánta grá. Fir uaisle diomhaoine ba mhó a chumadh iad sna cathracha, agus iad go mór faoi thionchar na sofaisticiúlachta nó fiú an drabhláis a bhí ag teacht isteach ón bPeirs shean-ardchultúrtha. B'é Ómár ibn Aibí Raibíá an file ba tábhachtaí acu seo. Fuair Ómár bás dosaen nó cúpla dosaen de bhlianta i ndiaidh thús na hochtú haoise. Súgradh éadromchroích agus grá faoi cheilt is gnáthábhar don chineál seo dánta grá: tá blas áirithe craicinn agus collaíochta orthu, ach ní dánta gáirsiúla iad. Shaothraíodh na filí Beidiúnacha gné eile de dhánta grá, mar atá, traigéidí nó triantáin ghráidh. Amhráin a bhí sna dánta seo, agus thug siad go leor inspioráide do lucht scríofa próis fosta. B'iad Majnún agus Laidheala lánúin chlasaiceach na filíochta seo, cosúil le Triostán agus Iosóld san Artúraíocht. Bhí Majnún dúnta i ngrá le Laidheala ó tháinig an chéad chuimhne aige, ach nuair a pósadh an cailín ar fhear eile, chaill Majnún a mheabhair, agus fágadh ag fánaíocht san fhásach é, ag cumadh amhráin dá rúnsearc agus ag déanamh a chomhrá leis na hainmhithe aingiallta. Go leor de na dánta grá a thugann cur síos ar an scéal seo, deirtear gurbh é Majnún féin a chum iad, ach ar ndóigh, níl i gceist leis sin ach maisiú rómánsúil. Creideann lucht an tsaineolais gur pearsana finscéalacha amháin iad Majnún agus Laidheala agus baint acu leis an mbéaloideas réamh-Ioslamach. Mar sin, is dócha gur béaloideas atá sa chuid mhór de na hamhráin Bheidiúnacha seo fá dtaobh de ghrá leatrom Mhajnún, ach amháin nár cuireadh ar pár roimh lá na nÚmaigheadach iad. Is gá cuimhne a choinneáil air nach raibh cuid de na dánta seo intuigthe ach cnámha an scéil a bheith ar eolas agat cheana féin. Ní aithneofá cad é a bhí faoi chaibidil i go leor dánta ach na scéalta béil uile a bheith cluinte agat ó na seanchaithe a bhí á n-insint cois tine. De réir a chéile, meascadh an dá ghné trí chéile, i gcruth is gur fáisceadh dán grá de chineál úr astu—filíocht atá níos cosúla leis na hamhráin a chluinfeá ó thrúbadóirí na hEorpa sna meánaoiseanna. Déanta na fírinne, creidtear go raibh tionchar éigin ag filíocht na nArabach ar an trúbadóireacht san Eoraip. Nuair a tháinig Clann Abbáis—nó na hAbásaidigh—i seilbh na cailifeachta, bhí malairt cuma ar an bhfilíocht ghrá cheana. Bhí filíocht gháirsiúil á saothrú ag filí áirithe, ach is léir nach raibh aon ghlacadh oscailte ag an saol mór lena leithéid i sochaí an Ioslaim. B'í an fhilíocht [[homaighnéasachas|homaighnéasach]] a tháinig chun tosaigh i dtréimhse na nAbásaideach. B'iad coinbhinsiúin agus comhghnása na filíochta Peirsí ba bhunsiocair leis seo; ach i mbreis ar an tionchar sin, dá n-úsáidfeá fíorainm mná i ndán anghrách, is féidir go sílfeadh athair cailín éigin ar comhainm le cailín an dáin, — go sílfeadh sé gur ag maslú a iníne-sean nó ag cur mígheanmnaíocht ina leith-se a bheifeá. Mar sin, bhí sé ní ba sábháilte cloí leis an ngrá homaighnéasach mar ghnás liteartha, beag beann ar an chineál craicinn ab fhearr leis an bhfile ina shaol phríobháideach féin. Dealraíonn sé, áfach, go raibh Abú Nubhás, máistir an chineál seo filíochta, — go raibh sé féin ina fhéileacán dháiríre. Cuid den fhilíocht ghrá a scríobhadh i dtús ré na nAbásaideach, ní fíordhánta grá a bhí iontu ach dánta diaga misticiúla a bhí ag tabhairt cur síos ar an tsirtheoireacht reiligiúnach, ar an dóigh a raibh an Moslamach fíréanta ag iarraidh a bhealach a dhéanamh a fhad le Dia. Fuair go leor filí misticiúla an oiread sin múnlaí is gnása ar iasacht ó na dánta grá is go gcaithfidh tú saineolas éigin a tharraingt ort leis an gciall reiligiúnda a bhaint as an sórt seo filíochta (mar sin féin, tá an chiall sin ann, bhíodh an tAyatollah Khomeiní féin—an fear céanna a theilg Salman Rushdie chun báis—ag scríobh filíocht faoi "aoibhneas an fhíona sa tábhairne", nach n-aithneofá aon tseach-chiall dhiaganta uirthi—go dtí go gcluinfeá cé a chum an dán...). Fán am seo, i dtús na naoú haoise, a thosaigh na náisiúin neamh-Arabacha sa Chailifeacht ag éileamh a gcirt i saol an chultúir. "Siúbachas" nó ''shu'ubiyya'' a thugtar ar an ngluaiseacht seo, agus b'iad na Peirsigh a bhí chun tosaigh i measc lucht an tSiúbachais, mar ba dual dóibh. Sean-náisiún ardchultúrtha is ea na Peirsigh, ar ndóighe, agus siúd is go raibh siad ina ngéillsinigh ag na hArabaigh Mhuslamacha anois, níorbh ionann é is a rá gur lig siad a seanchultúr (ná a dteanga, nach bhfuil gaol ar bith aici leis an Araibis) i ndearmad i ndiaidh dóibh iompú i leith an Ioslaim. B'é Abú Nubhás, a ndearna muid trácht air cheana féin, an file ba mhó a d'eascair as ithir an tSiúbachais. Chuir a chuid scigaithrise deireadh leis an mBeidiúnachas i bhfilíocht na hAraibise. Bhí samhlaoidí nua ag déanamh a mbealaigh isteach—samhlaoidí a bheadh bunaithe ar shaol shofaisticiúil na gcathrach ina raibh cónaí ar shliocht na bhforghabhálaithe Arabacha anois. Ar ndóighe, ó b'as an bPeirs a tháinig an só sofaisticiúil i saol an Ioslaim, ba léir go raibh tionchar na Peirsise ar an bhfilíocht agus ar an stíl Arabach ag teacht in éineacht le hathrú an chultúir ábhartha. ==== Badi´ ==== An stíl a tháinig ar an saol anois, is féidir í a chur i gcomparáid leis an mBarócachas—''badi´'' an téarma Araibise. Filíocht ardealaíonta is ea an fhilíocht ''badi´'', agus í ag éirí cineál féintagarthach go géar gasta, ag cur níos mó béime ar an maisiúlacht agus ar na tagairtí liteartha: chaithfeadh gach aon fhile a léiriú go raibh sé eolach ar an traidisiún agus ar shaothar na bhfilí a tháinig roimhe féin. Bhí na filí á dtuirsiú féin leis na mílte meafar, pearsanuithe, paradacsaí agus cleasanna eile, agus na dánta ag éirí doléite ar fad. D'fhéadfá a rá gur chuir an file gairmiúil ardléannta ruaigeadh ar an éigeas tíre agus ar an bhfile pobail. Baineann an fhilíocht ''badi´'' leis an naoú haois. Bhodhraigh sí cluasa na héisteoirí faoi dheoidh, agus d'fhill na filí nua ar an bhfilíocht "nádúrtha", nuachlasaiceach i ndeireadh na haoise céanna. Mar sin féin, níor ligeadh an fhilíocht ''badi´'' i ndearmad go hiomlán. Tréimhse taighde, turgnaimh agus tástála ab ea tréimhse na ndánta ''badi´'', tréimhse a mhúin go leor cleasanna úra do na filí—ach iad a úsáid go spárálach cúramach. ==== Prós na hAraibise - adab agus maqama ==== Maidir le prós na hAraibise, ní raibh sé leath chomh forbartha leis an bhfilíocht chlasaiceach. Díolamaí de scéilíní magaidh ó bhéal an phobail ab ea na chéad leabhair phróis sa teanga, nó rudaí a dtugtar ''adab'' orthu: is é an cineál leabhar atá ann ná bolg soláthair, nó lón léitheoireachta don dalta óg atá ag tógáil léinn ar scoil. Is geall le téacsleabhair scoile iad na díolamaí ''adab'' go minic. Is iomaí téacsleabhar focleolaíochta nach furasta a aithint thar dhíolaim ''adab''. B'as na díolamaí ''adab'' a d'fhás na ciclipéidí Araibise, sa deichiú haois ach go h-áithrid. Faoin mbliain 1000 a tháinig an ''maqama'' i gcrann, agus b'as an bPeirs a fuarthas an chéad spreagadh chun an chineál seo scríbhneoireachta a chleachtadh, ní nach ionadh. Scéal magúil is ea ''maqama'' agus é suite i saol na mbocht is na nocht sa chathair, nó i saol na n-oilithreach amuigh sna tíortha cúil. Bíonn na scéalta seo ag cur síos ar chleasanna na ndoilfeoirí agus ar reitric na reacairí i bpanc aonaigh, agus iad ag cur dallamullóg ar dhaoine macánta beag beann ar an dlí. De réir mar a chuaigh an cultúr Arabach féin i léig, nó in abar ar a laghad, chaill an litríocht a seansracadh chomh maith. Níor tháinig fuinneamh úr inti roimh athbheochan na naoú haoise déag—''al nahda''. === Litríocht Nua-aoiseach na hAraibise === San Éigipt a thosaigh an athbheochan chultúrtha, nuair a tháinig Muhamad Ailí i gcumhacht ansin i dtús na naoú haoise déag. Fear neamhspleách éirimiúil a bhí ann a rialaíodh a thír gan a chloigeann a bhuaireamh le cibé ordú a gheobhadh sé ó Shabhdán na Tuirce, siúd is go raibh sé ina ghéillsineach dó siúd, go foirmiúil. Theastaigh ó Mhuhamad a thír a fhorbairt agus a thabhairt i gcrann, agus an t-oideachas ar ceann de na clocha ba mhó ar a phaidrín—siúd is gurbh é an t-arm a phríomhchúram. B'fhéidir go raibh eagla air roimh ionsaí ón Tuirc. Bhunaigh sé clólann le saothair chlasaiceacha Araibise a athfhoilsiú, agus chuir sé tús leis an chéad nuachtán sa teanga. Chuir sé freisin dornán mac léinn ag foghlaim teangacha an Iarthair i bPáras, agus nuair a tháinig siad ar ais, chrom siad ar litríocht agus smaointeachas na hEorpa a aistriú go hAraibis. ==== Tús na Litríochta Nua-Aoisí: Na hÚrscéalaithe Críostaí ón Liobáin ==== Lárionad eile ab ea [[Beirut]] sa [[an Liobáin|Liobáin]]. Ós rud é go bhfuil an creideamh Críostaí sách coitianta i measc mhuintir dhúchasach na tíre sin, bhí intleachtóirí na Liobáine ní b'oscailte do thionchar an Iarthair ná an chuid eile de na hArabaigh. Scríbhneoirí Críostaí ón Liobáin a chuir tús le traidisiún na húrscéalaíochta Araibise, mar sin. B'é Júirjí (nó Seoirse) Zaigheadán an chéad duine acu seo. Ar nós go leor intleachtóirí eile, d'aistrigh sé ón Liobáin go dtí an Éigipt chun leas a bhaint as an meon agus as an atmaisféar caoinfhulangthach a bhí cruthaithe thall ansin ag athbheochan Mhuhamad Ailí (is gá a chuimhneamh nach daoine comhaimseartha a bhí iontu; nó rugadh Zaigheadán sa bhliain 1861, agus Ailí trí bliana déag ag iompar na bhfód cheana féin). Scríobhadh Zaigheadán úrscéalta stairiúla. Siúd is nach bhfuil mórán fiúntais iontu do léitheoirí an lae inniu, agus an dóigh ar chum sé iad go géar gasta ceann i ndiaidh a chéile gan mórán marana a dhéanamh ar an tslacht ná ar an tsnoiteacht liteartha, bhí an-ghal orthu ag lucht comhaimsire an údair. Thug Zaigheadán spreagadh do scoil iomlán úrscéalaithe. Sna Stáit Aontaithe a chuaigh scríbhneoirí na scoile seo i mbun pinn an chéad uair, áit a raibh siad ar imirce le theacht slán ar shrianta polaitíochta a dtíre féin. Críostaithe ón Liobáin ab ea iad, nó an chuid ba mhó acu, cosúil le Zaigheadán. B'iad Kahlil Gibran (Jiobrán Chailíl Jiobrán) agus Mícheál Naimy (nó Míocha'éil Nú'aidheamá) an bheirt ba tábhachtaí de na scríbhneoirí seo. Scríobhadh Gibran as Béarla agus as Araibis, agus é ag cardáil téamaí Críostaí nó ábhair mhisticiúla reiligiúnda ar bhealach a tharraing súil na mílte léitheoirí Iartharacha ar a chuid saothar—ar a chuid saothair Bhéarla thar aon rud eile, ar ndóigh. Fuair Gibran bás sa bhliain 1931, agus tháinig scaipeadh ar an scoil scríbhneoirí ansin; ach cibé scéal é, bhí an-tionchar acu ar an saol liteartha ins na tíortha Arabacha féin. ==== Filí an Nua-Chlasaiceachais ==== Faoin am céanna, bhí filí an nua-Chlasaiceachais ar nós Ahmad Seabhaqaí ón Éigipt agus an tIarácach Ma'ruf al Rúsaifí ag filleadh siar go bun ar thraidisiún na seanfhilíochta. Náisiúnaí Arabach ab ea Seabhaqaí, ach b'fhearr le Rúsaifí éagóir na sochaí a lochtú ina chuid scríbhinní. Ina dhiaidh sin, tháinig an nua-aoiseachas féin isteach, nuair a bhunaigh Ahmad Zaicí Abú Seaidí Cumann Apolló san Éigipt sna tríochaidí. ==== Adonis ==== Is é Ailí Ahmad Sa'íd—"[[Adonis (file)|Adonis]]"—an file is mó le rá dá bhfuil ag cumadh dánta as Araibis inniu. Tarraingíonn sé ar thobar an t[[Súfachas|Súfachais]], nó misteachas agus rúndiamhróireach reiligiúnda an Ioslaim, ach níl a leithéid róthipiciúil ag na filí Araibise lenár linn. An náisiúnachas agus an Marxachas a bhíonn ag saighdeadh an chuid is mó de na filí tábhachtacha Araibise, agus iad go mór faoi thionchar na bhfilí Iartharacha. ==== Taha Husain ==== Maidir le forbairt an úrscéil sna tíortha Arabacha féin, i ndiaidh Zaigheadán agus Gibran, caithfidh muid Taha Husain a lua roimh aon duine eile. Fuair Taha Husain bás sa bhliain 1973 i ndiaidh cion fir, nó cion cúpla fear, a dhéanamh ag tabhairt chultúr a thíre i gcrann: is féidir a mhaíomh nárbh é an prós cruthaitheach an chuid ba mhó de shaothar a shaoil. Mar sin féin, níl aon chaill ar a chuid saothar liteartha. Scríobh sé úrscéal dírbheathaisnéisiúil agus díolaim ghearrscéalta a bhí bunaithe ar shaol an Fháidhe, Muhamad. ==== Naguib Mahfouz ==== [[Íomhá:Necip Mahfuz.jpg|mion|[[Naguib Mahfouz]]]] Ar ndóighe, ní mór tagairt a dhéanamh do [[Naguib Mahfouz]] (Najíb Mahfúz) a bhain amach [[Duais Nobel na Litríochta]] sa bhliain [[1988]]. Rugadh an scríbhneoir bisiúil seo sa bhliain 1911. Ar dtús, scríobh sé cúpla [[úrscéal stairiúil]], ach ansin chrom sé ar na scéalta móra a chumadh a thabhaigh a chlú dó: cur síos réadúil coscarthach atá iontu ar shaol na mbocht i gCaireo. Sna seascaidí a chuaigh sé a scríobh leabhair nua-aimseartha faoi chruachás phearsanta an duine aonair, úrscéalta a raibh blas an nua-aoiseachais Iartharaigh go mór orthu. ==== Emil Habibi ==== Scríbhneoir tábhachtach eile ab ea Emil Habibi a fuair bás sa bhliain 1996. Palaistíneach a bhí ann a ghlac le saoránacht Iosrael, rud a d'fhág go raibh meas an tréigtheora is an fhealltóra ag cuid mhór dá mhuintir féin air. Is cosúil go raibh sé inbharúla gurbh fhearr do na Palaistínigh fanacht ar a dtír dhúchais, agus d'iarr sé go scriofaí ar a thuama na focail "A d'fhan i Haifa". Cibé scéal é, chaith Habibi fiche bliain ina Fheisire i bparlaimint Iosrael, ''knesset'', agus é ina bhall de Pháirtí Chumannach Iosrael, arbh é an t-aon pháirtí amháin a thug ionadaíocht do na Palaistínigh a fágadh laistigh de theorainneacha Iosrael agus a throid ar son a gcearta. Is é an t-úrscéal faoin "duarcán dea-dhóchasach" úd Sa'íd Abú al Nahs ba mhó a thabhaigh clú agus cáil do Habibi. Úrscéal greanntraigéideach faoi ghéarchéim Phalaistínigh Iosrael atá ann. ''The Pess-Optimist'' a thug an t-aistritheoir Béarla ar an leabhar, - ''Na hEachtraí Aisteacha Maidir le Ceal Sa'íd Abú al Nahs, An Duarcán Dea-dhóchasach'' an teideal Araibise. Focal nuachumtha é "mutashá'il" an teidil araibise, meascán de "mutashámil" le brí "duarcán" agus "mutafá'il" le brí "dea-dhóchasach"; ciallaíonn an réamhainm araibise Sa`íd "áthasach" agus Abú al-Nahs "athair an mhí-áidh". Léiríonn an scéal cruachás an Phalaistínigh atá ina eachtrannach ina thír féin tar éis bhunú stát Iosrael. ==== Litríocht na mBan ==== Ar ndóighe, siúd is go gcreideann cuid mhaith de bhunadh na hEorpa nach bhfuil sna mná Arabacha ach sclábhaithe baile ag caitheamh bráillíní, tá mná ag scríobh leabhar as Araibis le fada. Níor tháinig na hArabaigh glan ar mhúscailt mhór na mban sa naoú haois déag. B'í Bharda al Ghiázaijí an chéad scríbhneoir mná i stair na nua-litríochta Araibise. D'fhoilsigh sí díolaim dánta sna míle ocht gcéad seascaidí. Fuair mná na Liobáine spreagadh ón dóigh a raibh fir dá gcomhdhúchas, ar nós Gibran, ag cur sracadh nua i litríocht na hAraibise. B'í Maigh Zígheád a bhí ina príomhcheangal idir Kahlil Gibran agus na mná liteartha sa Liobáin, nó bhí sise agus Gibran ag seoladh litreacha chuig a chéile ar feadh i bhfad. Tháinig sraith iomlán de leabhartha beathaisnéise ó pheann Zígheád, agus í ag tabhairt cuntas ar shaol na gceannródaithe a chuir bun le gluaiseacht na mban sna tíortha Arabacha. Is iad Emily Nasrallah, Ghada al Samman agus Laidheala al Ba'albaicí na banúdair is tábhachtaí dá maireann i mBeirut inniu. Saolaíodh an triúr acu thart ar an mbliain 1940, agus iad ag iarraidh mná na Liobáine a shaigheadadh chun troda ar son a gcúise. Mar is eol dúinn, tá gluaiseacht na mban an-láidir san Éigipt fosta, agus cáil idirnáisiúnta bainte amach ag an scríbhneoir feimíneach udaí Nabhal al Sa'dabhaí thar aon bhean Arabach eile sna tíortha Iartharacha féin. ==== Cruachás na Litríochta ==== Siúd is go bhfuil an Araibis ar a seanléim aríst mar theanga liteartha chultúrtha inniu, is iomaí fadhb a chuireann cúl ar na scríbhneoirí Araibise ina gcuid oibre. Ar ndóigh, tíortha tearcfhorbartha iad na tíortha Arabacha, agus iad go mór faoi shlabhraí na héagóra agus na holagarcachta. Siúd is go saothraíonn cuid mhór de na tíortha seo an-airgead ar an artola, ní bhíonn mórán den éadáil sin ar fáil do na sluaite bochta. An Sóisialachas a bhí ag gealladh nua-aoisiú agus athbheochan an tsaoil Arabaigh, lá, faoi bhrat na saoltachta, tá sé ag trá is ag tréigean le roinnt mhaith blianta anuas, agus an fuaimintiúlachas biogóideach ag teacht ina leaba. Ní dream iad lucht seo an ghlan-Ioslamachais a bheadh ró-fhabhrach don litríocht shaolta, ar ndóigh. Is toradh don chruachás é fosta ná go bhfuil na daoine in anás scolaíochta, agus iad dall ar an teanga scríofa. Ní maolú ar an bhfadhb seo ach an oiread go bhfuil an teanga scríofa bunaithe ar chaighdeán a raibh blas na seanársaíochta air le linn an Fháidhe féin. Thairis sin, ní bhíonn lucht rialtais na dtíortha Arabacha róchlaonta chun daonlathais ná ródhoirte do na scríbhneoirí a bhíonn ag fáil locht ar an tsochaí agus ag déanamh a ngearáin faoin éagóir agus faoin leatrom a fheiceann siad ina dtimpeall. Mar sin, is iomaí leabhar a cuireadh faoi chois agus a coinníodh le láimh láidir ó na léitheoirí; agus is iomaí scríbhneoir a chaith téarma fada i dtóin phríosúin. == Príomhfhoinsí == * PALVA, Heikki agus Irmeli Perho (Eag.): ''Islamilainen kulttuuri''. Otava, Heilsincí 1988 * VERSTEEGH, Kees: ''The Arabic Language''. Edinburgh University Press, Dún Eideann 1997 ==Tagairtí== {{reflist}} == Naisc sheachtracha== * [http://arabworld.nitle.org/texts.php?module_id=1&reading_id=17&sequence=1 NITLE Arab World Project] - Sliocht as leabhar Versteegh ar an Idirlíon {{Teangacha oifigiúla na NA}} {{DEFAULTSORT:Araibis, An}} [[Catagóir:An Araibis]] [[Catagóir:Teangacha na hAfraice]] [[Catagóir:Teangacha na hÁise]] [[Catagóir:Teangacha Seimíteacha]] [[Catagóir:Teangacha Afra-Áisice]] [[Catagóir:Teangacha oifigiúla na Náisiún Aontaithe]] c5hhmg3x1s34ngpkfu5fhycvdizoti1 0 6680 1086364 1062497 2022-08-23T02:18:21Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is ceoltóir [[SAM|Meiriceánach]] é '''Krist Anthony Novolselic''' (rugadh é ar an [[16 Bealtaine]], [[1965]]), nó '''Chris Novoselic''' mar a bhíodh aithne air níos luaithe. Bhí Novoselic ina [[dord-ghiotár|dhordghiotáraí]] leis an mbanna [[rac-cheol|rac-cheoil]] [[Nirvana]]. D'éirigh sé as an gceol ag deireadh na [[1990idí]], agus is scríbhneoir agus gníomhaí polaitiúla é anois. == Nirvana == Rugadh Krist i g[[Compton]], [[California]] sa bhliain 1965. As an g[[An Chróit|Cróit]] ab ea a theaghlach, agus chuaigh siad chun chónaigh sa bhaile beag [[Aberdeen]], sa stát [[Washington]]. Coimhthíoch a bhí i Krist in Aberdeen. Bhí sé ciúin, aisteach agus an-ard - sé troigh seacht n-orlach, nuair a bhí sé óg fós. Bhuail sé le [[Kurt Cobain]] san ardscoil, agus thosaigh siad ag seinm le chéile. Ar dtús ní raibh a lán suim ag Krist i gceol Kurt, ach ghéill sé tar éis tamaill. B'e Cobain an príomhscríbhneoir sa ghrúpa, ach is cinnte gur foireann a bhí iontu. Bhí Krist an-ghnóthach le gach gné den bhanna, agus b'eisean a bhí sé freagrach as dearcadh an bhanna. Leis an albam [[Nevermind]], bhris Nirvana isteach i bpríomhshruth an cheoil go tobann, agus bhí cáil mór orthu. D’fhan Krist agus Kurt mar chairde, ach bhí sé deacair uaireanta le andúil drugaí Kurt, agus na fadhbanna a bhí ann le bean nua Kurt [[Courtney Love]]. Mar thoradh ar an deacrachtaí seo, níor fhreastal Krist ar phósadh Kurt agus Courtney sa bhliain [[1992]], tar éis argóint. Sa bhliain [[1994]], sheinn Nirvana ceolchoirm sa Chróit, rud a bhí Krist an-bhródúil as. Cúpla mhí ina dhiaidh sin, áfach, bhí Kurt marbh. I mí [[Aibreáin|Aibreán]] [[1994]], thiomáin Krist a chara go dtí an aerfort i [[Seattle]], agus ní fhaca sé é beo arís. == A shaol tar éis Nirvana == Bhain Krist triail as cúpla bhanna nua - [[Sweet 75]] agus [[Eyes Adrift]]. Tar éis tamaill, d'éirigh sé as an gceol agus thosaigh sé ag obair i gcúrsaí polaitiúla. Is [[Páirtí Daonlathach (Stáit Aontaithe)|Daonlathach]] é Krist, agus úsáideann sé a ainm chun teachtaireacht a dhéanamh ar chúrsaí pholaitiúla. Scríobh Krist a chéad leabhair i [[2004]], ''Of Grunge and Government: Let's Fix this Broken Democracy'', agus foilsíodh é sa bhliain [[2005]]. Tá ceadúnas píolóta ag Krist freisin. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síolta ceol}} {{DEFAULTSORT:Novoselic, Krist}} [[Catagóir:Rac-cheoltóirí Meiriceánacha]] [[Catagóir:Dord-ghiotáraithe Meiriceánacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1965]] [[Catagóir:Daoine beo]] tluhsnnsbif5qft3fawferxc3yv62d4 0 6763 1086405 1049775 2022-08-23T02:31:38Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Bhí '''Eilís I''' ([[7 Meán Fómhair]] [[1533]] – [[24 Márta]] [[1603]]) ina banríon ar [[Sasana|Shasana]] agus ar [[Éirinn]] ón [[17 Samhain]] [[1558]] go dtí lá a báis. B'ise an monarc deireanach de rítheaghlach na dTúdarach. Thugtaí ''Gloriana'', nó ''Good Queen Bess'', uirthi freisin. Tháinig sí i gcomharbacht ar a leath-deirfiúr [[Máire I Shasana|Máire I]]. Ré casta i stair Shasana ba ea a réimeas. Tháinig [[Séamus I Shasana|Séamus I]] (Séamus IV na hAlban) i gcomharbas uirthi. ==Saol luath== Rugadh Eilís do Áine Boleyn agus Anraí an Ochtú, Rí Shasana, ar an seachtú lá de Meán Fómhair i 1533. Bhí sí ainmnithe i gcomhair a seanmháthair Eilís de York, an Banríon do Anraí an Seachtú.Bhí Margaret de Buitléir (bean uasal na hÉireann) an seanmháthair de Áine agus bhí a dhá tuismitheoirí ó an líne ginealaigh de Aoife Ní Diarmait, Banphrionsa na Laighean (iníon de Diarmait MacMurchada, Rí na Laighean) agus an Normannach, [[Risteard FitzGilbert de Clare, 2ú hIarla Penfro]] (Strongbow). Chomh maith le seo bhí Tomás Dubh de Buitléir, an deichiú Iarla Urmhamhan, a col ceathrar. I 1536, nuair a bhí sí trí blianna d'aois, chur a athair a máthair chun báis i gcomhair adhaltranas, draíocht agus gnéas incest lena dheartháir féin. Chur an staid seo Eilís i stádas bastaird leis a leath-deirfiúr Máire. Pós a athair ansin Jane Seymour, cé a thug mac dó; [[Éadbhard VI Shasana]]. Fuair Jane a báis ó tinneas dhá cheann déag lá tar éis é a rugadh. Bhí trí bean-chéile eile ag Anraí, a bhí siad Áine de Cleves (a raibh colsartha), Caitrín Howard (a raibh forghníomhú) agus Caitrín Parr (a bhí a baintreach tar éis a báis féin in 1547). {{síol}} [[Catagóir:Monarcacht na Breataine]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1533]] [[Catagóir:Básanna i 1603]] 02bs7yfkrhi9fa0kgl7fv3563r4y6h9 0 6956 1086368 1063001 2022-08-23T02:19:31Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is í '''Prág''' (nó ''Praha'' as [[Seicis]]) príomhchathair na Seice agus an chathair is mó sa tír sin. Is é ainm oifigiúil na cathrach ná "''Hlavní město Praha''" nó "Prág, an phríomhchathair". Tá Prág suite cois abhainn [[Vltava]] i lár na [[Boihéime]] agus bhí sí ina lárionad polaitiúil, eacnamaíochta agus cultúrtha sa stát Seiceach ar feadh níos mó ná 1100 bliain. Tá thart ar 1,2 milliún duine ina gcónaí sa chathair agus tá timpeall 1,9 milliún duine ina gcónaí i limistéar metrapolaiteach na cathrach. Luadh lárionad stairiúil Phrág i liosta [[Suíomh Oidhreachta Domhanda]] [[UNESCO|EOECNA]] i 1992. Dár le [[Taifid Domhanda Guinness]], is é [[Caisleán Prág]] an tseanchaisleán is mó sa domhan. Tá roinnt leasainmneacha ag Prág mar "máthair na cathracha" (''Praga mater urbium'', nó "Praha matka měst" as Seicis), "cathair na céadta spuaice" agus "an órchathair." == Stair == Trasnaíonn stair Phrág na mílte bliain. Le linn na hama sin, d’fhás an chathair ón [[gCaisleán Vyšehrad]] go dtí príomhchathair ilchultúrtha nuastát Eorpach, Poblacht na Seice. === Seanphrág === Bunaíodh agus áitrídh an limistéir ina bhfuil Prág suite sa lá atá inniu ann i Ré Paileoilitice. Timpeall 200 RC, bhí áit lonnaithe ag na [[Ceiltigh]] i ndeisceart an cheantair agus glaodh "Závist" air. Ach níos moille bhog [[treibhí Gearmáinic]] isteach. Bhuaigh na [[Slavaigh]] ar an limistéar i rith an 4ú haois IC (ach chloígh na hAvar Eoráiseacha iad do thréimhse). Dár le finscéal, bunaíodh Prág le Banphrionsa [[Libuše]] agus a fear [[Přemysl]], a bhunaigh an ríshliocht leis an ainm céanna. Ach cé go bhfuil an finscéal seo fíor nó nach bhfuil, tá sé soiléir go mbunaíodh céad núicléas Phrág i gcríoch an 9ú haois mar chaisleán ar chnoc ar bhruach deas an Vltava: glaotar "Vyšehrad" ("ardchaisleán") air chun é a idirdhealú ó chaisleán eile a chuireadh suas níos moille ar an mbruach eile, Caisleán Prág todhchaí. Faoin Impirie Otto II, d'éirigh an chathair ina deoise i 973. Go dtí go hardaíodh Prág go hard-deoise i 1344, bhí sí faoi dlínse na hArd-Deoise Mainz. Gan mhoill d’ardaigh an chathair ina hionad do diúic, agus níos moille rí na Boihéime. B’ionad tábhachtach do thrádáil é agus áitíodh ceannaithe ó timpeall na hEorpa ann, Giúdaigh san áireamh. Mheabhraigh an ceannaí agus taistealaí Giúdach, Ibrahim ibn Ya’qub, é i 965. Maireann an Sean Úrsynagogue a bhunaíodh i 1270 fós. Tógadh an chéad droichead trasna an Vltava i 1170 faoi réimeas an Rí Vladislav II. Glaodh "Droichead Judith" air ach thit sé síos i 1342. Tógadh an Droichead Séarlais níos moille ar a bunshraitheanna. I 1257, faoi Ri Otakar II, bunaíodh Malá Strana ("Ceathrú Bheag") i bPrág sa cheantar todhcaí "Hradčany": bhí na [[An Ghearmáin|Gearmánaigh]] ina gcónaí sa cheantar sin. Bhí ceart acu an dlí a chur i bhfeidhm go neamhspleách de bhun na Cearta [[Magdeburg]]. Bhí an ceantar nua seo suite trasna na habhann ó Staré Město ("Seanbhaile"). Bhí stádas buirge ag Staré Město agus bhí sé cosanta le ballaí agus daingnithe. === Ré Shéarlais IV === [[Íomhá:ZPraha-07.JPG|thumb|upright|left|Séipéal Týn]] Bhí rath agus bláth ag Prág i rith an 14ú haois agus le linn réimis [[Shéarlais IV]]. Bhí Séarlais IV ina bhall den ríshliocht Lucsamburg nua. D’ordaigh sé foirgníocht na hÚrbhaile ([[Nové Město]]) in aice leis an Seanbhaile. Cuireadh an [[Droichead Séarlais]] suas chun an ceantar nua seo a cheangal le [[Malá Strana]]. Is iad [[Ardeaglais Naomh Vitus]] (an t-ardeaglais gotach is sinne in Eoraip Láir atá suite laistigh den chaisleán) agus [[Ollscoil Shéarlais]] (an ollscoil is sinne in Eoraip Láir) ceann de na séadchomharthaí a chuireadh suas faoi Shéarlais. Faoi Shéarlais, ba phríomhchathair fíor na [[Impireacht Naofa Rómhánach|hImpireachta Naofa Rómhánach]] í Prág. Bhuail an chathair a mboinn féin. Bhí ceannaithe Gearmánacha agus [[An Iodáil|Iodálacha]], chomh maith le baincéirí, ina gcónaí sa chathair. D’éirigh an córas sóisialta anordúil, áfach, de bharr an ghild ceirde agus an méid daoine bochta a bhí sa chathair. I rith réimis [[Rí Wenceslas IV]] (1378-1419), chraobhscaoil [[Jan Hus]], diagaire agus léachtóir ag Ollscoil Shéarlais, i bPrág. I 1402, thosaigh sé ag tabhairt seanmóirí i [[tSéipéal na Beithile]]. Bhí Hus faoi spreagadh [[John Wycliffe]] agus bhí siad díriú ar reifirméisean na heaglaise. Ach d’éirigh Hus ró dhainséarach do na húdaráis polaitiúla agus reiligiúnda. Mar sin, toghraíodh go [[Chomhairle Constance]] é, cuireadh faoi thriail do heiriceacht é agus bhí sé dóite ag an gcuaille i [[Konstanz]] i 1415. Ceithre bliain níos moille, caitheadh comhairleoirí an cathrach taobh amuigh d’fhuinneog an [[Halla Baile Nua]] mar agóid polaitiúil nuair a éirigh na daoine amach faoi ordú an tsagairt [[Jan Želivský]]. Tharla na [[Cogaidh Hussite]] de réir báis Hus. I 1420, threoraigh [[Jan Žižka]], chomh maith le trúpaí Hussite ó Phrág, ceannaircigh tuathánacha agus bhuaigh siad ar an Rí Boihéamach [[Sigismund]], i rith [[Catha Cnoic Vítkov]]. An dá bliain ina dhiaidh sin, neartaigh Prág a ról mar chathair cheannaíochta. Tógadh roinnt foirgneamh tábhachtacha Gotacha mar [[Halla Vladislav]] i gCaisleán Prág. === Ré Hapsburgach === I 1526, tugadh [[Ríocht na Boihéime]] go [[Teach Hapsburg]]: bhí torthaí troma i mBoihéim agus ansin i bPrág mar ba [[Chaitlicigh]] iad na Hapsburgaigh agus bhí smaoinimh Protastúnacha ag dul i bhfeidhm i bPrág. Ní raibh na fadhbanna sin ró-thábhactach faoin [[Impire Naofa Rómhánach]] [[Rudolf II]] a thoghadh Rí na Boihéime i 1576 agus a roghnaigh Prág mar a áit cónaithe. D’fhan sé ina chónaí i gCaisleán Prág agus choimeád sé cúirteanna ait le [[hasarlaithe]], [[astralaithe]] agus pearsaí aisteacha. Bhí grá ag Rudolf do healaín agus d’éirigh Prág ina príomhchathair ar chultúr na hEorpa. Tréimhse rathúla do Phrág ab ea an tréimhse seo agus bhí a lán daoine cáiliúla ina gcónaí ann mar na hastralaithe [[Tycho Brahe]] agus [[Johann Kepler]], an péintéir [[Arcimboldo]], na hailceimiceoirí [[Edward Kelly]] agus [[John Dee]], an file [[Elizabeth Jane Weston]] agus daoine eile. I 1618, tharla an Defenestration is cáiliúil i bPrág agus shaighid é sin [[An Cogadh Tríocha Bliain]]. Athrídh an Hapsburg [[Ferdinand II]] agus d’éirigh [[Frederick V]], [[Toghthóir Palaitíneach]] ina Rí Boihéime. Ach chaill an t-arm Seiceach i [[gCath an Sléibhe Báin]] (1620) a bhí gar don chathair, agus mar sin bhí na daoine i bPrág agus i mBoihéim ina gcónaí i dtréimhse chrua ina díothaíodh lamháltas reiligiúnda agus d’éirigh an [[Frithreifirméisean Caitliceach]] ceannasach i ngach gné an tsaoil. I 1621 cuireadh 27 tiarna Seiceacha (a bhí gafa i gCath an Sléibhe Báin) chun báis i [[gCearnóg na Seanbhaile]]. D’fhulaing an chathair chomh maith faoi na [[Sacsanaigh]] (1631) agus [[áitíocht na Sualannach]] (1648). Ina theannta sin, tar éis [[Síochán an Westphalia]], bhog Ferdinand an chúirt go [[Vín]] agus mheath Prág. D’ísligh a daonra ó 60.000 go 20.000 de bharr an chogaidh. I 1689, scriosadh an chathair de dheasca thine mhór. Ach mar gheall ar sin athchóiríodh agus atógadh an chathair. I 1713-1714, bhris [[mórphlá]] amach i bPrág don uair deireanach. Lean an t-ardú eacnamaíochta ar aghaidh tríd an aois ina dhiaidh sin agus bhí 80.0000 daoine ina gcónaí sa chathair i 1771. Ba cheannaithe saibhir iad mórán de na daoine sin, agus bhí a lán uasail le tionscnaimh Gearmánacha, Spáinneacha agus Iodálacha ina gcónaí sa chathair, leis. Shabhraigh na daoine sin an chathair lena lán páláis, eaglaise agus gairdíní agus cruthaíodh [[stíl Barócach]] a bhí aitheanta timpeall an domhain. I 1784, faoi [[Joseph II]], thángthas na ceithre bardas, [[Malá Strana]], [[Nové Město]], [[Staré Město]] agus [[Hradčany]] le chéile chun eagras amháin a chruthú. Níor aontaíonn an ceantar [[Giúdach]], [[Josefov]], don chathair go dtí 1850. Bhí éifeacht láidir ag an [[Réabhlóid Thionsclaíoch]] i bPrág mar bhí na monarcha in ann leas a bhaint as na [[mianaigh gual]] agus [[oibreacha iarainn]] a bhí suite i réigiúin in aice le Prág. Cruthaíodh an chéad bruachbhaile, [[Karlín]], i 1817 agus fiche bliain níos moille chuaigh an daonra thar 100.000. Tógadh an chéad nasc iarnróid i 1796-1842. Chuaigh na réabhlóidí a tharla in Eoraip timpeall 1848 i bhfeidhm ar Phrág, ach cuireadh faoi chois iad. I na blianta a leanann, d’éirigh an gluaisteacht náisiúnta Seiceach coitianta go dtí go fuair sé tromlach sa Chomhairle Baile i 1861. === An 20ú hAois === Ag tús an 20ú haois, ba iad na tailte Seiceacha na tailte is táirgiúile san Impireacht Ostro-Ungárach agus thosaigh roinnt polaiteoir Seiceacha ag iarraidh an tír a scartha ón Impireacht Hapsburgach. ==== An Chéad Poblacht ==== Chríochnaigh an Chéad Chogadh Domhanda le briseadh na hImpireachta Ostro-Ungáracha agus le cruthú na [[Seiceslóvaice]]. Roghnaíodh Prág mar phríomhchathair na tíortha agus roghnaíodh Caisleán Prág mar ionad an uachtaráin ([[Tomáš Masaryk]]). Ag an am sin, príomhchathair Eorpach fíor ab ea Prág le tionscal forbartha go maith. I 1930, bhí an daonra tar éis árdú go 850.000. ==== An Dara Cogadh Domhanda ==== D’ordaigh [[Hitler]] an t-arm Gearmánach dul isteach i bPrág ar 15ú Márta 1939 agus d’fhógair sé Boihéim agus Moravia mar chosantóireacht Gearmánach ó Chaisleán Prág. Le linn an chuid is mó de stair Phrág, cathair ileitneach ab ea Prág le daonra tábhachtach Seiceach, Gearmánach (ag caint Seicis agus/nó Gearmáinis den chuid is mó) agus Giúdach. Ó 1939, nuair a d’áitígh Gearmáin Naitsíoch an chathair, agus i rith an Dara Cogadh Domhanda, theith formhór na Giúdach nó maraíodh san [[Uileloscadh]] iad. I 1942, feallmharaíodh [[Reinhard Heydrich]], ceann de na fir ba chumhachtaí sa Ghearmáin Naitsíoch le linn [[Oibriú Antrapóideaigh]]. D’ordaigh Hitler bearta díoltais fuillteacha. Ag deireadh an chogaidh, d’fhulaing Prág roinnt aerbhuamáil ón Aerfhórsa S.A. Maraíodh níos mó ná 1.000 duine agus scriosadh na céadta foirgneamh, monarcha agus sprioc stairiúil. D’éirigh Prág amach ó na háititheoirí Naitzíocha ar an 5ú Bealtainne 1945. Ceithre lá níos moille, tháinig na Sóivéadaigh isteach sa chathair. Theith an chuid is mó den dhaonra Gearmánach agus díbríodh a lán Gearmánach eile tar éis an chogaidh. ==== Prág i rith an Chogaidh Fhuair ==== Bhí Prág suite i gcríoch a bhí faoi smacht polaitiúil agus míleata an Aontais Sóivéadaigh. Tharlaigh 4ú Comhdháil na Scríbhneoirí Seicigh sa chathair i 1967 agus ghlac siad le dearcadh láidir i gcoinne na réime. De dheasca sin, dhearbhaigh rúnaí nua an Pháirtí Chummanaigh, [[Alexander Dubček]] margadh nua do shaol a chathair agus a tír, ag tosú leis an séasúr neamhbhuan, “sóisialachas le haghaidh daonna”. B’aidhm an Earraigh Phrág ná athchóiriú na institiúide i slí daonlathach. Ach de thoradh sin, rinne an tAontas Sóivéadach agus a chomhghuaillí ionradh ar an tSeiceslóvac agus an phríomhchathair i Lúnasa 1968 le 7 tanc agus chuir siad aon iarraidh athchóiriú faoi chois. ==== Ré tar éis na Réabhlóide Veilbhite ==== I 1989, bhí léiriú mac linn síochánta i bPrág ach bhris na póilíní é. De deasca sin, tharla an [[Réabhlóid Veilbhit]]. I 1993, tar éis deighilte na Seiceslóvaice, d’éirigh Prág ina príomhchathair ar Phoblacht na Seice nua. Ag deireadh na 90idí, d’éirigh Prág arís ina lárionad cultúrtha in Eoraip agus chuaigh domhandú i bhfeidhm uirthi. I 2000, bhí agóidí frithdhomhandú i bPrág (timpeall 15.000 agóideoir) ach d’éirigh sé foréigneach i rith Chomhdháil IMF agus Bhainc Domhanda. I 2002, bhí bá i bPrág. == Nithe is Díol Spéise do Thurasóirí == Ó thit an Chuirtín Iarainn, tá Prág tar éis éirí ceann de na cinn scríbe turasóir is coitianta in Eoraip agus ar Domhain. Is í an 6ú cathair is coitianta do thurasóirí tar éis Londain, Páras, Róimh, Maidrid agus Beirlín. Ní scriosadh Prág chomh dona is a scrios cathair eile sa réigiún i rith an Dara Chogaidh Domhanda agus mar sin, maireann a hailtireacht stairiúil fós. Ceann de na sprioc is coitianta ná: * An Seanbhaile (Staré Město) leis an gCearnóg Seanbhaile * An Clog Réalteolaíoch * Droichead Séarlais * An Sean Úrsynagogue gotach ó 1270 * Úrbhaile (Nové město) leis an gCearnóg Wenceslas * Malá Strana (Ceathrú Bheag) * Caisleán Prág (an caisleán is mó ar domhain) le hArdeaglais Naomh Vitus * Josefov (an seancheantar Giúdach) leis an Seanreilig Giúdach agus an Sean Úrsynagogue * Dealbh eachaíochta i bpáirc Vítkov, Žižkov – Prág 3 * An Balla Lennon * Vinohrady * Músaem an feallmharú Heydrich i líméar Séipéil na Naomh Cyril agus Methodius * An Músaem Náisiúnta * Caisleán Vyšehrad * Petřínská rozhledna – túr scrúdú ar chnoc Petřín atá mar [[an Túr Eiffel]] * Anděl – comharsanacht gnóthach sa chathair le lárionad siopadóireachta agus ailtireacht nua-aimseartha * Túr Teilifíse i Žižkov le deic scrúdú – Prág 3 * An Reilig Nua Giúdach in Olšany, an áit ina bhfuil uaigh Franz Kafka – Prág 3 * An Metronome * An Teach Rince (Foirgneamh Fred agus Ginger) * An Músaem Mucha le hoibreacha Art Nouveau le Alfons Mucha * Áiteanna ag baint le scríbhneoirí cáiliúla a bhí ina gcónaí sa chathair, mar Franz Kafka (mar shampla Músaem Franz Kafka) == Cultúr == Is é Prág lárionad cultúrtha na hEorpa go traidisiúnta arna óstáil roinnt ócáidí cultúrtha. Is ceann de na príomhinstitiúidí cultúrtha iad seo a leanas: * An Amharclann Náisiúnta (Národní Divadlo) * Amharclann na nEastát (Stavovské nó Tyršovo nó Nosticovo divadlo), áit inar taibhíodh Don Giovanni le Mozart don chéad uair. * Rudolfinum (an áit ina seinntear Ceolfhoireann Fhiolarmónach Phrág) * An Teach Bardais (an áit ina seinntear Ceolfhoireann Shiansach Phrág) * Amharclann Smetana (an áit ina taibhítear Ceoldráma Stáit Phrág (Státní opera)) * An Músaem Náisiúnta (Národní muzeum) * Músaem Phríomhchathair Phrág * Músaem na nGiúdach i bPrág * Músaem Mucha * Músaem na nEalaíon Maisiúil i bPrág * Músaem Náprstek (Náprstkovo Muzeum) * Gailearaí Josef Sudek * An Leabharlann Náisiúnta * Gailearaí Náisiúnta == Iompar == Tá córas iompair iomlánaithe i bPrág le [[Meitreo Prág]] (le 57 stáisiúin san iomlán), Córas Tram Prág (tram stairiúil uimhir 91 san áireamh), busanna, an funicular i bPetřín go dtí Cnoc Petřín agus 5 bád farantóireachta. Tá comhchóras ticéid ag gach seirbhís agus reáchtálann Comhlacht Teoranta Idirthuras Poiblí Prág (Dopravní podnik hl. m. Prahy, a.s.) an córas iompar. === Iompar d’Iarnród === Is croílár an chórais iarnróid Seicigh í an chathair le seirbhísí go dtí a lán cathrach i bPoblacht na Seice agus thar lear. Tá córas iarnróid comaitéir ann chomh maith ar a dtugtar "Esko Prág" a freastalaíonn ar limistéar metrapolaiteach Prág. Tá dhá stáisiúin traenach idirnáisiúnta i bPrág - Hlavní nádraží agus Praha-Holešovice. Stopann seirbhísí idircathrach ag na príomhstáisiúin Praha-Smíchov agus Masarykovo nádraží. Chomh maith le sin, tá roinnt stáisiún bruachbhailteach níos lú ann. === Aer === An taerfort is mó i bPoblacht na Seice ná Aerfort Idirnáisiúnta Ryzyně, ceann de na haerfort is gnóthaí i Lár agus Oirthear na hEorpa. Croílár na haeriompróir Aerlíne Seiceach agus na haerlíne phraghas íseal Smart Wings is ea Aerfort Idirnáisiúnta Ryzyně. == Naisc sheachtracha == * [http://www.praha-mesto.cz/ Suíomh oifigiúil na cathrach] (as Seicis) == Tagairtí == {{Reflist}} {{Cómhaoin|Praha|Prág}} {{Príomhchathracha an AE}} [[Catagóir:Prág| ]] [[Catagóir:Cathracha i bPoblacht na Seice]] [[Catagóir:Poblacht na Seice]] l7midimrktjzyco8ehqtpl63f803rlf 0 7069 1086609 1021900 2022-08-23T06:07:39Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Éamon de Valera 03.jpg|deas|200px|thumb|[[Éamon de Valera]], [[Taoiseach na hÉireann]] le linn na hÉigeandála.]] '''An Éigeandáil''' nó '''Ré na Práinne''', a thugtar ar bhlianta an [[Dara Cogadh Domhanda]] in [[Éire|Éirinn]] (1940-1945). Bhí [[Tuaisceart Éireann]] ag glacadh páirt sa [[cogadh|chogadh]] ar nós na [[An Ríocht Aontaithe|Ríochta Aontaithe]] go léir, ach d'fhan an chuid eile den [[oileán]], an [[Saorstát Éireann|Saorstát]], taobh amuigh den chogadh go hoifigiúil. Mar sin féin, ba neodracht bhréige í ar a lán slite má chuimhnítear ar an bhfaisnéis mhíleata a thugadh rialtas na hÉirinn don Bhreatain agus ar an líon mór fear ón Saorstát a liostáil i bhfórsaí armtha na Breataine. D’fhág an cogadh a rian ar gheilleagar an tSaorstáit agus bhí ciondáil ann. Ar an [[19 Feabhra]] [[1939]], dúirt De Valera go mbeadh Éíre neodrach (bhí a fhios ag an saol mór ag an am go raibh cúrsaí ag dul in olcas).<ref>[http://www.rte.ie/archives/2014/0219/505127-ireland-to-be-neutral-in-event-of-war-de-valera/ RTÉ]</ref> Ach thosaigh Ré na Práinne b'fhéidir nuair a achtaíodh an t[[Acht Comhachta Práinne, 1939|Acht Cumhachtaí Práinne]] (Emergency Powers Act) in [[Éire|Éirinn]] ar an [[3 Meán Fómhair]] [[1939]]. ==Na cúiseanna == Ar an 1 Meán Fómhair 1939, rinne saighdiúirí Gearmánacha ionradh ar an [[an Pholainn|bPolainn]], rud a chuir tús le cogadh leis an mBreatain, an Fhrainc agus tíortha eile. Ar an 2 Meán Fómhair dúirt de Valera le [[Dáil Éireann]] gurbh fhearr don tír a bheith neodrach. D’aontaigh formhor na Dála agus an phobail leis (cé go ndeachaigh a lán fear isteach i bhfórsaí na Breataine). Ghlac an rialtas smacht ar an ngeilleagar agus cuireadh cinsireacht dhian ar bun: bacadh eolas a fhoilsiú, mar shampla, ar líon na nÉireannach i bhfórsaí na Breataine nó ar stailceanna sa bhaile.<ref>Girvin, lgh 84 ar aghaidh.</ref> Ghníomhaigh de Valera féin mar Aire Gnóthaí Eachtracha. D’fhág tosú an Dara Cogadh Domhanda an stát agus de Valera i bpráinn. Bhí an Bhreatain agus na Stáit Aontaithe ag cur brú ar Éirinn a bheith páirteach sa chogadh, nó ligean do na Comhghuaillithe na calaí a úsáid. Ach bhí cuid mhaith den phobal i gcoinne dul chun cainte leis an mBreatain agus roinnt acu báúil leis an nGearmáin dá bharr. B’fhearr le de Valera an neodracht, cé gur cuireadh i bhfeidhm í ar bhealach a chuaigh ar sochar do na Comhghuaillithe níos mó ná don Ghearmáin. D'fhógraítí go hoscailte aon amharc a gheofaí ar fhomhuireáin, agus cuireadh spiaireacht eachtrannach faoi chois. Ligeadh saor aon aerchriú Briotanach a thuirling de thuairt, ach rinneadh Gearmánaigh a chur i ngéibheann.<ref>Fisk, lgh 176-177</ref> Bhí cead ag meicneoirí de chuid na gComhghuailleach eitleáin bhriste a thabhairt leo. Chuaigh seirbhísí na hÉireann agus na Breataine i gcomhar le chéile agus fuair na húdaráis Bhriotanacha fograí cuimsitheacha faoi aimsir san Atlantach; rinneadh cinneadh ionradh D-Day a dhéanamh de bharr fógra aimsire ó Chuan an Fhóid Duibh i g[[Contae Mhaigh Eo]].<ref>Duggan, lch 180</ref> Meastar go raibh idir 43,000 agus 150,000 fear ó Éirinn sna fórsaí Briotanacha agus timpeall a leithe ón deisceart.<ref>{{Cite book |last=Wylie |first=Neville |year=2002 |title=European Neutrals and Non-Belligerents During the Second World War |url=https://books.google.com/books?id=RNh3v8miC0kC&pg=PA301 |publisher=Cambridge University Press |page=301 |isbn=9780521643580 |access-date=16 October 2015 |archive-date=16 August 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210816204636/https://books.google.com/books?id=RNh3v8miC0kC&pg=PA301 |url-status=live }}</ref> Mar sin féin, rinne de Valera bás Hitler a chású leis an ambasadóir Gearmánach de réir comhghnáis taidhleoireachta. [[Íomhá:Gyles quay school children taken by John Finnegan..jpg|clé|mion|Gyles Quay, Lú, 1940]] Bhí rialtas na Breataine sásta Éire aontaithe a ghealladh ach cabhair a fháil ó Éirinn. Dhiúltaigh de Valera don tairiscint ar eagla na conspóide a leanfadh sa bhaile í. Chomh maith leis sin, shíl an rialtas, faoi anáil Joseph Walshe, Rúnaí Gníomhach na Roinne Gnóthaí Eachtracha, go mbuafaí ar an mBreatain.<ref>[http://www.difp.ie/viewdoc.asp?DocID=3196 Memorandum, Walshe to de Valera from Joseph P. Walshe to Joseph P. Walshe – 21 June 1940] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150222224921/http://www.difp.ie/viewdoc.asp?DocID=3196 |date=22 February 2015 }}, at the Documents on Irish Foreign Policy website</ref><ref>Girvin, lgh 124–125</ref> Mar sin féin, chuaigh Walshe agus an Coirnéal Liam Archer ón Rannóg Faisnéise Míleata i gcomhairle lena leithéidí i dTuaisceart Éireann faoi chosaint na hÉireann dá ndéanfadh na Gearmánaigh ionradh, agus rinneadh plean straitéiseach ginearálta le haghaidh gníomhaíocht Bhriotanach trasna na teorann “ar chuireadh”. ==Éire agus na Giúdaigh== Níorbh ionann dearcadh ag gach Éireannach ar an gcogadh agus ar an drochíde a tugadh do na Giúdaigh. Bhí saontacht éigin le haithint ar chuid de na tuairimí, agus bhí frith-Ghiúdachas le fáil i Luimneach agus i gCill Chainnigh.<ref>Fisk, lgh 430–431.</ref> Bhí a fhios ag de Valera go luath go raibh sléacht á dhéanamh ar Ghiúdaigh na hEorpa.<ref>Brian Girvin, “De Valera's Diplomatic Neutrality,” ''History Today'', '''56'''(3), p.50 (2006)</ref> In 1942 dúirt Raibí Herzog le de Valera go raibh Giúdaigh á marú de réir eagair sna campaí. Rinneadh an Taoiseach iarrachtaí ar ghrúpaí éagsúla a tharrtháil, go háirithe grúpaí a raibh páistí le fáil iontu, agus iad a thabhairt go hÉirinn. Ina measc bhí grúpa mór de Ghiúdaigh ón nGearmáin a bhí i ngéibheann in Vittel i limistéar Francach Vichy agus víosaí acu cheana i gcomhair tíortha difriúla i Meiriceá Theas. Bhí de Valera, in éineacht leis na hAirí Éireannacha i mBeirlín, Vichy agus an Vatacáin, ag iarraidh iad a thabhairt slán, agus Giúdaigh ón Iodáil, an Ísiltír, an ungáir agus an tSlováic a tharrtháil ina dhiaidh sin, ach theip orthu.<ref>Robert Tracy, “The Jews of Ireland,” Judaism: A Quarterly Journal of Jewish Life and Thought, Summer, 1999</ref> Tar éis an chogaidh, ba dheacair do ghrúpaí Giúdacha aitheantas mar theifigh a fháil do pháistí Giúdacha, ach ní raibh constaic roimh cheithre chéad páiste Caitliceach ón Rheinland.<ref>Keogh, Dermot, " Jews in Twentieth-Century Ireland: Refugees, Anti-Semitism, and the Holocaust. Cork: Cork University Press, 1998. pp. 209–210. ISBN : 185918149X.</ref> Dúirt an Roinn Dlí agus Cirt mar a leanas: <blockquote>It has always been the policy of the Minister for Justice to restrict the admission of Jewish aliens, for the reason that any substantial increase in our Jewish population might give rise to an anti-Semitic problem.<ref>Department of Justice Memorandum 'Admission of One Hundred Jewish children' 28 April 1948.</ref></blockquote> Ach rialaigh de Valera i gcoinne na Roinne agus tugadh 150 páiste Giúdach go hÉirinn in 1948. In 1946, thug carthanas Giúdach i [[Londain]] 100 páiste ón bPolainn chun Caisleán an Chluainín i g[[Contae na Mí]]. <ref>[http://www.axt.org.uk/antisem/archive/archive2/ireland/ireland.htm Anti-semitism in Ireland] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071121132915/http://www.axt.org.uk/antisem/archive/archive2/ireland/ireland.htm |date=21 November 2007 }} Institute for Jewish Policy Research and American Jewish Committee</ref> ==An Tuaisceart== De réir mar a deir Thomas Hennessy ina leabhar ''The History of Northern Ireland'', bhí polaiteoirí ceannasacha Thuaisceart Éireann scanraithe as a meabhair ag [[Adolf Hitler|Hitler]], agus iad suite siúráilte go raibh an [[Naitsíochas]] ag iarraidh an [[Críostaíocht|Chríostaíocht]] agus an gnáthchuibheas daonna féin a chur de dhroim an tsaoil. Bhí an Tiarna Craigavon, a fuair bás sa bhliain 1940, ag fiafraí de féin i ndeireadh a shaoil an mbeadh sé sásta [[An Teorainn Éireannach|an Teorainn]] a chur ar ceal agus Éire a athaontú, dá rachadh de Valera chun cogaidh in éadan na Gearmáine. Is é an tátal a bhain sé féin as an scéal go mbeadh, b'fhéidir. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach, ní raibh na h[[Aontachtóirí]] i bhfad ag cromadh ar a gcuid seansciolladóireachta faoi fheall na g[[Caitliceach]], ó d'fhan an chuid eile d'Éirinn neodrach. Sa deireadh, ní dhearna an cogadh ach méadú agus athneartú ar a seandearcadh frith-Chaitliceach. [[Íomhá:IWM-H-10928-Ballykinlar-19410619.jpg|mion|288x288px|[[Baile Coinnleora]], 1941]] ==Geilleagar== Leis an Ríocht Aontaithe is mó a rinneadh Éire trádáil agus uaithi siúd a tháinig an chuid is mó dá lón. Chuaigh an comhchaidreamh idir an dá thír in olcas toisc go raibh an oiread sin long de chuid na gComhghuaillithe á gcur go tóin agus fonn ar an mBreatain feidhm a bhaint as calaí na hÉireann chun a cabhlach agus a cuid eitleán a athbreoslú.<ref>Girvin, lch 161, 175</ref><ref>Duggan, lgh 112, 132</ref> Níor tháinig feabhas ar an scéal go dtí lár 1941, nuair a rinne an Ghearmáin ionradh ar an Aontas Sóivéadach. Rinne comhaontú a lig d’Éireannaigh dul ag obair sna tionscail chogaidh sa Bhreatain, agus bhí suas le 200,000 Éireannach ag obair ann faoi 1945.<ref>Girvin, lch 179</ref> Bhí Éire ag brath go mór ar an mBreatain chun gual, earraí agus ola a fháil, ach tháinig laghdú orthu sin tar éis thitim na Fraince in 1940, rud ba chúis le boilsciú agus le margadh dubh bríomhar. Bhí cruithneacht gann agus bhí gá le ciondáil. Tháinig tíofas ar ais agus i ndeireadh 1941 thosaigh an rialtas ag pleanáil le haghaidh gorta. I mí Mhárta chuir an rialtas cosc ar easportáil beorach; socraíodh gur cheart níos mó cruithneachta a chur agus níos lú eorna. Nuair ba dhócha go mbeadh ganntanas beorach ann rinneadh babhtáil idir an dá thír, sa mhéid gur sholáthair an Bhreatain gual agus cruithneacht i gcomhair plúir agus gur sholáthair Éire beoir. Chuidigh seo le hÉire a choinneáil neodrach.<ref>Evans, B., "A pint of plain is your only man". ''[[History Ireland]]'', vol. 22 no. 5, pp. 36-38.</ref> ==Cultúr== Bhí an meon féinchothaitheach, neamhspleách seo le haithint i gcúrsaí an chultúir freisin. Chuir muintir na hÉireann spéis nua i gcultúr dúchasach na tíre, an [[Gaeilge|Ghaeilge]] san áireamh, agus tháinig eagraíochtaí nua Gaeilge ar an bhfód, go háirithe [[Glúin na Buaidhe]] (leagan [[Gaeilge Uladh|Ultach]] é sin; "Glúin an Bhua" a deirtear sa chaighdeán) a raibh [[Gearóid Ó Cuinneagáin]] agus [[Proinsias Mac an Bheatha]] i gceannas uirthi. Craobh de chuid [[Conradh na Gaeilge|an Chonartha]] a bhí ann ar dtús, Craobh na hAiséirí. [[Íomhá:St. Patrick's Day Dance & Celebration in Ireland 1942-03-17.jpg|clé|mion|Lá 'Le Pádraig 1942 i dTuaisceart Éireann]] ==Arm na hÉireann== Méadaíodh an [[Arm na hÉireann|tArm]] go mór. Bhí na céadta míle daoine óga páirteach san [[Fórsa Cosanta Áitiúil|Fhórsa Cosanta Áitiúil]] chomh maith, agus iad ar an airdeall roimh ionradh ó gach taobh. Nuair a bhí an cogadh thart bronnadh boinn chuimhneacháin orthu agus na focail "Ré na Práinne" scríofa orthu i n[[Gaeilge]]. [[Íomhá:Ireland (6018300550).jpg|mion|299x299px|8ú ''National Rural Week'', Muintir na Tíre, 1945]] ==Imtheorannú== D'imtheorannaigh na húdaráis lucht leanúna an [[IRA]] ar feadh an chogaidh. Tar éis feachtais bhuamála den [[IRA]] sa Bhreatain sa bhliain [[1939]], ar an [[3 Eanáir]] [[1940]] rith Rialtas na hÉireann reachtaíocht práinne sa [[Dáil]] chun imtheorannú a chur ar bun.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.oireachtas.ie/en/debates/find|teideal=Find a Debate – Houses of the Oireachtas|údar=Houses of the Oireachtas|dáta=2021-08-31|language=en-ie|work=www.oireachtas.ie|dátarochtana=2021-09-03}}</ref> Bunaíodh campa géibhinn dóibh i g[[Curach]] [[Cill Dara|Chill Dara]], agus iad á gcoinneáil ansin go deireadh an chogaidh. Bhí [[Máirtín Ó Cadhain]] ansin chomh maith le duine, agus chaith sé an t-[[am]] ag cumadh an [[úrscéal|úrscéil]] cháiliúil úd [[''Cré na Cille'']]. Is féidir an t-úrscéal a léamh mar mheafar ar bhlianta an bhraighdeanais. == Féach freisin == * [[Acht Comhachta Práinne, 1939]] ==Naisc sheachtracha== *An Éigeandáil [https://www.museum.ie/ga-IE/Collections-Research/Art-and-Industry-Collections/Art-Industry-Collections-List/Military-History/Irish-soldiers-at-home,-abroad,-and-in-the-21st-Ce/Soldiering-in-the-20th-21st-Centuries/The-Emergency] ==Nótaí== {{reflist}} ==Tagairtí== * Girvin, Brian. "Beyond Revisionism? Some Recent Contributions to the Study of Modern Ireland." ''English Historical Review'' 124.506 (2009): 94-107. * Fisk, Robert. ''In Time of War: Ireland, Ulster and the Price of Neutrality 1939-1945''. (London: André Deutsch, 1983; athchlóite i mBÁC ag Gill & MacMillan, 1996) * O'Hagan, John; O’Toole, Francis; Whelan, Ciara (eag.) (2001). ''The Economy of Ireland: Policy Making in a Global Context'', lgh 36–37. Bloomsbury. ISBN10 1350933813; ISBN13 9781350933811 [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Ré na Práinne]] eugspz0onakj7h1xmdtcj0egpnm217y 0 7091 1086428 978721 2022-08-23T02:40:25Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} {{glanadh}} Bhí an '''Pápa Naomh Eoin Pól II''' ([[Laidin]]: Ioannes Paulus PP. II), nó '''Karol Józef Wojtyła''' ([[18 Bealtaine]] [[1920]] - [[2 Aibreán]], [[2005]]), ina Phápa ón [[16 Deireadh Fómhair]] [[1978]] go dtí lá a [[Bás|bháis]] sa bhliain 2005. Bhí sé i gceannas ar an [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglais Chaitliceach]] le beagnach 27 mbliana. Ba é Eoin Pól an dara [[Pápa]] ab fhaide a d'fhan i mbun na hoifige. Ba é an t-aon [[An Pholainn|Pholannach]] amháin a bhí ina Phápa riamh, agus é ar an chéad Phápa neamh-[[An Iodáil|Iodálach]] ó laethanta Aidrian VI sna 1520idí i leith. [[Íomhá:Karol Wojtyla-1st comunnion.jpg|clé|mion|383x383px|lá na chéad Chomaoineach]] Canónaíodh é go hoifigiúil ar an [[27 Aibreán]] [[2014]]. Ceiliúrtar a lá féile ar an 22 Deireadh Fómhair:<ref>Reáchtáladh an searmanas insealbhaithe de chuid an Phápa ar an 22 Deireadh Fómhair 1978</ref> == Luathshaol == [[Íomhá:Ks Figlewicz-Karol Wojtyla ministrant.jpg|clé|mion|cliarscoil, 1930idí|150x150px]] Rugadh Karol Józef Wojtyła ar an [[18 Bealtaine]] [[1920]] i Wadowice i ndeisceart na [[An Pholainn|Pholainne]]. Fuair a mháthair, Emilia Kaczorowska, bás i [[1929]], nuair nach raibh sé ach naoi mbliana d'aois agus thug a athair airgead dó chun staidéar a dhéanamh. Bhí a óige marcaithe le teagmháil rialta leis an bpobal [[Giúdachas|Giúdach]] i Wadowice a bhí ag rafar ag an am; tá cruthú ann go raibh máthair an Karol óg bainte as an bpobal [[Giúdachas|Giúdach]]. Chláraigh Karol ag an Ollscoil Jagiellonian i g[[Kraków]]. D'oibrigh sé mar [[leabharlann]]<nowiki/>aí saorálach agus rinne sé traenáil riachtanach míleata sa Léigiún Acadúil. Ina óige bhí sé ina [[Lúthchleasaíocht|lúthchleasaí]], [[aisteoir]] agus [[scríbhneoir]] [[Drámaíocht|drámaí]] agus d'fhoghlaim sé aon teanga déag i rith a shaoil, san áireamh an [[Laidin]], an [[Gréigis|Ghréigis]], an [[Spáinnis]], an [[Fraincis|Fhraincis]], an [[Iodáilis]], an [[Gearmáinis|Ghearmáinis]], agus [[Béarla]]. Bhí sé ábalta an [[Rúisis]] a labhairt freisin ach ní raibh sé líofa. [[Íomhá:Karol Wojtyła z ojcem.jpg|mion|Karol Wojtyła ina ghasúr, 1920idí|clé|150x150px]] [[Íomhá:Karol Wojtyla-Krakow.jpg|mion|1949-1951|clé|150x150px]] I rith an [[Dara Cogadh Domhanda]] bhí scoláirí ón [[Ollscoil]] Jagiellonian gafa agus bhí an ollscoil curtha faoi chois. Bhí ar gach fear sláintiúil post a bheith aige. D'oibrigh sé mar theachtaire bialainne agus mar oibrí i gcairéal aolchloiche. I 1942 chuaigh sé isteach sa gcliarscoil faoi talamh reachtaithe leis an Ard-Easpaig na [[Kraków]], Cairdinéal Sapieha. Bhí Karol Wojtyła oirnithe mar shagart ar an [[1 Samhain]], [[1946]]. Tar éis am gearr, cuireadh é go dtí Ollscoil Pápach Naomh Tomáis Aquinas chun staidéar a dhéanamh ar dhiagacht. Bronnadh céim air ansin agus níos déanaí bhain sé dochtúireacht amach i ndiagacht naofa. Bhí an dochtúireacht sin, an chéad as péire, bunaithe ar an tráchtas Laidine ''Doctrina de fide apud S. Ioannem a Cruce'' (''Teagaisc an Chreidimh de réir Naomh Eoin na Croise''). [[Íomhá:Karol Wojtyła - wizytacja zakonu oo. Karmelitów na Piasku w Krakowie 1967.jpg|mion|Krakowie, 1967|clé|170x170px]] Cé gur ghlac gach uile dhuine a chuid oibre don dochtúireacht i Meitheamh sa bhliain 1948, níor bronnadh an chéim air mar ní raibh an t-[[airgead]] aige chun téacs a thráchtais a chlóbhualadh (riail de chuid na hollscoile). I mí na Nollag sa bhliain chéanna, chlóbhuail sé a thráchtas agus bhí sé glactha i ndámh na ndiagacht in Ollscoil Jagiellonian i g[[Kraków]], agus faoi dheireadh fuair Wojtyła a chéim. [[Íomhá:KuriaKraków.jpg|mion|1972|clé|150x150px]] == Polaitíocht == [[Íomhá:George H W Bush and Pope John Paul II.jpg|clé|mion|le George H W Bush|222x222px]] I dtús, bhí sé ag cur in aghaidh an [[Cumannachas|Chumannachais]]. [[Íomhá:Karol Wojtyła 19-4-22.jpg|mion|1966|clé|150x150px]] Sa dara leath dá réimeas, ba mhinic a cháin sé idir [[Faisisteachas|Fhaisisteachas]] agus Chumannachas ina chuid óráidí, chomh maith le [[cogadh]], [[deachtóireacht]], ábharachas, [[caipitleachas]] neamhshrianta, agus na rudaí go léir ar thug sé "cultúr an bháis" orthu, cosúil leis an n[[ginmhilleadh]], an [[Eotanáis|eotanáise]], agus [[pionós an bháis]].[[Íomhá:Popemobile assassination attempt John Paul II 13 may 1981 Vatican 13.jpg|mion|Ar an 13 Bealtaine 1981, Piazza San Pietro, bhí an Pápa ina shuí sa "popemobile" seo, |clé|150x150px]]Ina lán bealaí, throid sé in aghaidh na leithcheala, an tsaoltachais agus na bochtaineachta. Cé go raibh sé ar théarmaí cairdiúla lena lán ceannairí agus príomhshaoránaigh an Domhan Thiar, thaisc sé freasúra go speisialta don rud a chreid sé mar na héifeachtaí creimneacha spioradálta an tomhaltachais nua-aimseartha Iartharaigh agus na meabhair shaolta agus pheacúla na ndaonraí Iartharacha. == Creideamh == Nuair a bhí Eoin Pól II ina Phápa, chuaigh tionchar na h[[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglais]]<nowiki/>e go mór i laghad san Iarthar. Ach ag an am céanna, ghlac cuid mhaith daoine leis an gcreideamh Caitliceach sa Tríú Domhan. Chuir Eoin Pól II brú arís ar theagaisc traidisiúnta Chaitliceacha mar bhí sé in aghaidh [[ginmhilleadh|ginmhillte]], [[frithghiniúint|frithghiniúna]], [[Pionós an bháis|phionóis an bháis]], teagaisc cillín cosach suthach, clónála dhaonna, na [[eotanáis|heotanáise]], agus [[cogadh|chogaidh]]. Chosain sé freisin teagaisc thraidisiúnta ar [[Pósadh|phósadh]] agus róil [[Gnéas|gnéis]] mar bhí sé in éadan an cholscartha, phósadh céanna-gnéis agus oirniú na m[[Bean|ban]]. Ghlaoch Eoin Pól II ar leanúnaithe bheith ag vótáil de réir teagaisc Chaitliceach, agus mhol sé do shagairt an Chomaoineach Naofa a shéanadh ar pholaiteoirí a chuaigh ar seachrán. * Féach freisin: '[['Diagacht an Choirp', teagasc de chuid an Phápa Eoin Pól II.|Diagacht an Choirp', teagasc de chuid an Phápa Eoin Pól II.]] == Taisteal == Tugadh an "Pápa Oilithreach" ar Eoin Pól II. Rinne Eoin Pól taisteal ar fud [[An Domhan|an domhain]], níos mó ná aon Phápa eile agus níos mó fiú ná cuid mhór de na ceannairí [[Polaitíocht|polaitiúla]]. Bhí na seacht dteangacha ar a thoil aige, nó amach ón b[[Polainnis]], a bhí aige ó dhúchas, bhí [[Laidin]], [[Iodáilis]], [[Fraincis]], [[Béarla]], [[Gearmáinis]], [[Spáinnis]], [[Cróitis]], [[Rúisis]] agus [[Portaingéilis]] aige. [[Íomhá:John Paul II Medal of Freedom 2004.jpg|thumb|left|Pápa Eoin Pól IIː Meitheamh 2004|225x225px]]Thug sé [[Cuairt an Phápa Naomh Eoin Pól II ar Éirinn|cuairt ar Éirinn]] ar an 29 Meán Fómhair 1979.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Pope John Paul II's visit to Ireland|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Pope_John_Paul_II%27s_visit_to_Ireland&oldid=938998026|journal=Wikipedia|date=2020-02-03|language=en}}</ref> * Príomhalt ː [[Cuairt an Phápa Eoin Pól II ar Éirinn]] De réir Eoin Pól II, sheas na turais mar iarrachtaí droichid a thógáil (ag coimeád lena theideal mar ''Pontifex Maximus'', go litriúil, ''Máistir na hTógálaithe-Droichid'') idir náisiúin agus creidimh, ag iarraidh go scriostar scoilteanna a rinneadh tríd na staire. == Bás == '''Iarracht ar mharú.''' Ar an [[13 Bealtaine]] [[1981]], scaoileadh ceithre urchar leis an bPápa. Bhí an sé ina shuí sa "popemobile" i bPiazza San Pietro, sa Róimh. Bhí sé gortaithe go dona ag an Turc, Mehmet Ali Ağca. Sa bhliain 1992, haithníodh go raibh [[galar Parkinson]] air. Bhí sé ag streachailt leis na [[Galar|galair]] éagsúla a bhí ag luí air blianta deireanacha a shaoil, agus bhí an cheist i mbéal an phobail, ar chóir dó éirí as an bPápacht roimh a bhás. Ar an [[2 Aibreán]] [[2005]], shíothlaigh sé ina chuid seomraí, agus slua mór daoine ag coinneáil bigile ina onóir i gCearnóg [[Naomh Peadar]]. Tháinig na milliúin de [[Duine|dhaoine]] go dtí an [[An Róimh|Róimh]] leis an bPápa a fhaire is a thórramh. Ba chomharba Eoin Pól II é [[Pápa Beinidict XVI|Cairdinéal Iósaf Ratzinger]] as [[An Ghearmáin|an nGearmáin]]. Bhí sé i gceannas ar Aifreann na Marbh d'Eoin Pól II, mar Déan ''Coláiste na gCairdinéal''. Ar an 9 Bealtaine 2005, d'ainmnigh a chomharba é don bheannú, an chéad chéim i gcanónú na naomh san Eaglais Chaitliceach, beag beann ar an moill cúig bliana ba nós a choinneáil i gcásanna mar seo. == Naomh == Díreach i ndiaidh a bháis, d'éiligh mórán dá leanúnaithe go ndéanadh naomh de chomh luath agus is féidir, ag scairte "Santo Subito" ("Naomh Láithreach" in [[Iodáilis]]). Seoladh ''L'Osservatore Romano'' agus [[Pápa Beinidict XVI]], comharba Pápa Eoin Pól II, mar "Mór". Bhí 482 naomhaí ainmnithe ag Eoin Pól II<ref>[[:en:List_of_saints_canonized_by_Pope_John_Paul_II|List of saints canonized by Pope John Paul II]]</ref>, níos mó ná aon phápa eile. Dearbhaíonn an Vatacáin go ndearna sé níos mó naomhaí ná gach pápa le chéile i rith na cúig chéad bliana seo caite. [[Íomhá:St Mary's Cathedral - Pope Statue - 01.jpg|mion|ardeaglais St. Mary's, Sydney, An Astráil|clé|200x200px]] == Oidhreacht == Cuimhneofar ar Eoin Pól II mar "Phápa na nDaoine". Bhí meas ag daoine timpeall an domhain air, ag na Críostaí agus na neamh-Chríostaí freisin. Shroich lámha an Phápa Eoin Pól II timpeall an domhain. Tá a phápacht cuimhnithe lena mhodh oibre éacúiméineach dothuirsithe chun lóistín a thabhairt do chomhlachtaí Críostúil eile agus freisin chun teagmháil níos fearr a dhéanamh leis an Domhan Ioslamach. Ag a shochraid, bhí a lán creideamh neamh-Chríostúil léirithe, san áireamh ionadaí ón n[[Giúdachas]], [[Ioslam]] agus [[Búdachas]]. Rinneadh naomhphátrún ''Lá Óige an Domhain'' de, nuair a ceiliúradh an lá sin i [[Sydney]] san [[An Astráil|Astráil]] sa bhliain 2008. Chuir sé féin tús leis an bhféile chéanna sa bhliain 1986. == Féach freisin == * '[['Diagacht an Choirp', teagasc de chuid an Phápa Eoin Pól II.|Diagacht an Choirp', teagasc de chuid an Phápa Eoin Pól II.]] * [[Cuairt an Phápa Eoin Pól II ar Éirinn]], 1979 {{Lua idirlín|url=https://comhar.ie/iris/78/8/is-muidne-an-ghluin-cheanna-a-bhi-faoi-gheall-ag-an-bpapa-eoin-pol-ii-i-1979/|teideal=Is muidne an ghlúin chéanna a bhí faoi gheall ag an bPápa Eoin Pól II i 1979 ...|údar=Máirín Ní Ghadhra|dáta=Lúnasa 2018|language=ga|work=Comhar|dátarochtana=2020-09-29}} ==Tagairtí== {{reflist}} {{Pápaí}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1920|Eoin Pól II, Pápa]] [[Catagóir:Básanna in 2005|Eoin Pól II, Pápa]] [[Catagóir:Pápaí|Eoin Pól II, Pápa]] [[Catagóir:Pápa Eoin Pól II| ]] hguu934u9456hddw10a928n58lit5uv 0 7159 1086475 1056689 2022-08-23T02:55:30Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {| align=right cellpadding=3 class="toccolours" style="margin-left: 15px;" |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Bliain|Blianta]]:'''</small><br /> [[1598]] [[1599]] [[1600]] - '''1601 (MDCI)''' - [[1602]] [[1603]] [[1604]] |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Deichniúr]]a:'''</small> <br /> [[1570í]] [[1580í]] [[1590í]] - '''[[1600í]]''' - [[1610í]] [[1620í]] [[1630í]] |- | align="center" | <small>'''[[Aois]]:'''</small> <br /> [[16ú haois]] - '''[[17ú haois]]''' - [[18ú haois]]<hr> |} <br /> == Tarluithe == * [[Cath Chionn tSáile]] - deireadh an ré [[Gaeil|Ghaelaigh]] in [[Éire|Éirinn]]. == Breitheanna == * [[17 Lúnasa]] &ndash; [[Pierre de Fermat]], matamaiticeoir [[Francach]] (b. [[1665]]) * [[27 Meán Fómhair]] &ndash; [[Louis XIII na Fraince|Laoiseach XIII]], rí na Fraince (b. [[1643]]) == Básanna == * [[25 Feabhra]] — [[Robert Devereux, 2ú Iarla Essex]], uasal Sasanach * [[27 Feabhra]] — [[Anne Line]], mairtíreach Caitliceach Sasanach * [[24 Nollaig]] &ndash; [[Tycho Brahe]], réalteolaí [[An Danmhairg|Danmhargach]] (r. [[1546]]) <!-- idirvicí --> [[Catagóir:Blianta]] 7z2um7s10av9th40xiz8bihk5rf4u8a 0 7274 1086579 1062669 2022-08-23T05:45:08Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} B'é '''Cogadh an Gheimhridh''' an cogadh a fearadh idir [[an Fhionlainn]] agus [[an tAontas Sóivéadach]] ón tríochadú lá de Mhí na Samhna, 1939, go dtí an dóú lá déag de Mhí na Márta, 1940. Thosaigh an cogadh nuair a d'ionsaigh na díormaí Sóivéadacha an Fhionlainn i ndiaidh eachtra teorann - "[[Imeachtaí Mainila|an lámhach ag Mainila]]" - arbh é an chiall a baineadh as i mbolscaireacht an Aontais Shóivéadaigh ná gur ionsaí Fionlannach a bhí ann. Bhí na Fionlannaigh riamh ag áitiú nach raibh ann ach saighdeadh a rinne na Sóivéadaigh féin, agus tá an méid sin admhaithe ag [[an Rúis]] ó thit an tóin as an gcóras Sóivéadach. [[Íomhá:Soviet-finnish-nonaggression-pact (protokol 1934).jpg|clé|mion|Protokol sa bhliain 1934]] Nuair a phléasc an cogadh amach, bhí [[socrú neamhionsaithe]] i bhfeidhm idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach, agus b'é ba chuspóir leis an Lámhach ag Mainila a chur in iúl don tsaol mhór gurbh iad na Fionlannaigh ba thúisce a bhris an tsíocháin. Is beag creidiúint a tugadh don smaoineamh seo, agus b'é ba toradh don scéal gur caitheadh an tAontas Sóivéadach amach as [[Conradh na Náisiún]]. [[Íomhá:D-8 Armored Car.jpg|mion|D-8, 1942]] Bhí [[Iósaf Stailín|Stailín]] ag súil leis na Fionlannaigh a chloí roimh dheireadh na bliana 1939, ach ós rud é go raibh na Fionlannaigh ag cur ar a son go dobhogtha, bhí sé sásta síocháin a shocrú leis an bhFionlainn agus a neamhspleáchas a fhágáil ag an tír. [[An Úcráin|Úcránaigh]] ab ea an chuid mhór de na saighdiúirí ag an gcomhéadan seo, daoine nach raibh i dtaithí an gheimhridh Arctaigh, agus dealraíonn sé go raibh Stailín d'aon ogham ag iarraidh fir den náisiúntacht áirithe seo a íobairt sa chogadh seo, mar chuid den iarracht a bhí idir lámhaibh aige fonn na nÚcráineach chun neamhspleáchais a bhriseadh síos. Is é an cur síos íorónta a thug an scríbhneoir Fionlannach [[Väinö Linna]] ar an gcogadh seo ná gurb é ''an chéad chogadh i stair an chine dhaonna inar ghnóthaigh an dá thaobh. Bhí bua na bhFionlannach an oiread sin ní ba lú is gurbh éigean dóibh tarraingt ar ais taobh thiar de na teorainneacha nua.'' Siúd is go gcaithfeadh na Fionlannaigh críocha áirithe in oirthear na tíre a thabhairt uathu don Aontas Sóivéadach, d'íoc an tír sin go daor ar son na gcríoch sin. Thar aon rud eile, bhain [[Adolf Hitler|Hitler]] an tástal as drochchogaíocht an Airm Shóivéadaigh le linn an chogaidh seo ná nach raibh aon mhaith sna Rúisigh le cogadh a fhearadh sa gheimhreadh. Dhaingnigh an tátal seo cinneadh Hitler ar [[Oibríocht Barbarossa|dhul chun cogaidh]] ar an Aontas Sóivéadach sa bhliain 1941. [[Íomhá:Winter War Soviet attacks December 1939 russian.png|clé|mion|Nollaig 1939]] == Cúlra == Cuid de Ríocht na Sualainne ab ea an Fhionlainn ó [[na Meánaoiseanna]] anuas, go dtí gur fhorghabh na Rúisigh í i gcogadh na mblianta 1808-1809 ([[Cogadh na Fionlainne (1808-1809)|Cogadh na Fionlainne]]). Choinnigh muintir na Fionlainne rialtas forleathan dúchais chomh maith le bunreacht Sualannach, an chuid ba mhó den am. Nuair a tháinig na [[Boilséivigh]] i seilbh na cumhachta sa Rúis i Mí na Samhna den bhliain 1917 ([[Réabhlóid Dheireadh Fómhair]]), áfach, d'fhógair na Fionlannaigh neamhspleáchas. In Earrach na bliana 1918, arís, phléasc [[Cogadh Cathartha na Fionlainne|cogadh cruálach cathartha]] amach san Fhionlainn idir na buirgéisigh (na Gardaí Bána) agus na sóisialaigh radacacha (na Gardaí Dearga). Bhí na Boilséivigh ag tacú leis na Dearga sa chogadh seo, agus mar sin, ní raibh sé indéanta ainm an Aontais Shóivéadaigh a lua san Fhionlainn gan fuil a bhaint as seancholm an chogaidh chathartha. === An Dáimh leis an nGearmáin === Maidir leis an n[[An Ghearmáin|Gearmáin]], áfach, tháinig díormaí Gearmánacha chun tarrthála do na Gardaí Bána go gairid roimh dheireadh an chogaidh, ó bhí an Ghearmáin Impiriúil ag cuidiú le gluaiseacht neamhspleáchais na Fionlainne le linn an chéad chogadh domhanda. Fuair dornán d'óglaigh Fhionlannacha, na ''[[Fiannóglaigh na Fionlainne|Jäger]]'', oiliúint saighdiúireachta in arm na Gearmáine, agus bhí siad páirteach sna cathanna ar an gcathéadan thoir, sula ndeachaigh siad go dtí an Fhionlainn in earrach na bliana 1918. Is fíor gur thit an tóin as impireacht na Gearmáine go gairid ina dhiaidh sin, ach, de thoradh an bhirt seo, ghlac na Fionlannaigh, lucht leanúna na bpáirtithe buirgéiseacha ar a laghad, dáimh mhór leis an nGearmáin, idir thír, chultúr agus theanga. Fiú i ndiaidh do Hitler daonlathas na Gearmáine a chur ar ceal, bhí an luiteamas sách mall ag dul i laghad. [[Íomhá:Soviet Prisoners of War in Finland, Winter War.jpg|mion|POW, as an Rúis, 1939]] === An Sean-Námhaid === Ní raibh lé ná luí ag an bhFionlainn leis an Aontas Sóivéadach, amach ó na [[Cumannachas|Cumannaigh]], nach raibh iontu ach dream beag antoisceach, agus iad á ngéarleanúint ag péas polaitiúla na Fionlainne. Ón taobh eile de, bhí rialtas an Aontais Sóivéadaigh buartha faoin úsáid a d'fhéadfadh an Ghearmáin a bhaint as an bhFionlainn mar bhunáit mhíleata in aghaidh na Rúise. San am seo, ní raibh teorainn na Fionlainne ach tríocha dhá chiliméadar ar shiúl ó Leningrad (inniu: [[Cathair Pheadair]]). Thairis sin, bhí grúpaí antoisceacha san Fhionlainn ag labhairt ar Leningrad mar neascóid ar bhrollach na Fionlainne. Tógadh an chathair sin, a bhí siad ag áitiú, ar thailte a bhí forghafa ag an Sár [[Peadar Mór]] ón tSualainn, is é sin, ón bhFionlainn, agus go raibh roinnt mhaith scológa - na h[[An Ingearmanlann|Ingearmanlannaigh]] - ag labhairt Fionlainnis sna sráidbhailte taobh amuigh de Chathair Pheadair i bhfad i ndiaidh bunú na cathrach. Is beag aird a tugadh ar an gcineál seo cainte san Fhionlainn, ach is léir nach ndeachaigh na focail sin thar chluasa an deachtóra pharanóidigh i [[Moscó]]. === Boris Yartsev ar Cuairt === [[Íomhá:Boris rybkin.jpg|clé|mion|Boris Rybkin (NKVD ) nó Boris Yartsev, 1938.]] Ar dtús, d'fhéach Stailín leis na Fionlannaigh a bhréagadh chun comhoibrithe le taidhleoireacht. Sa bhliain 1932, shínigh na Fionlannaigh agus na Rúisigh an chéad Chonradh Frithionsaí i Moscó, agus cuireadh fad deich mbliana breise leis an gconradh dhá bhliain ina dhiaidh sin. Nuair a bhí Hitler ag éirí fíorbhagarthach, sa bhliain 1938, chuaigh na Rúisigh i gcomhchainteanna leis na Fionlannaigh arís. An uair sin, bhí taidhleoireacht rúnda i gceist. I Mí an Aibreáin den bhliain 1938, chuaigh [[Boris Rybkin|Boris Yartsev]] ó ambasáid an Aontais Shóivéadaigh i dteagmháil le roinnt mhaith daoine údarásúla san Fhionlainn chun comhchainteanna faoi chomhoibriú míleata in éadan bhagairt na Gearmáine a thosú idir an dá thír. Tá rúndiamhracht ag roinnt le pearsa Yartsev inniu féin. Go hoifigiúil, ní raibh ann ach taidhleoir sóisearach, mar atá, rúnaí ambasáide. Mar sin, bhí sé de chlaonadh sna polaiteoirí Fionlannacha a ndeachaigh sé ina bhfianaise é a chur ó dhoras, ó nach raibh sé furasta a leithéid de thoscaire a ghlacadh dáiríre. Is follasach anois, áfach, gur gníomhaire de chuid na seirbhísí rúnda a bhí ann, agus níorbh é Yartsev a fhíorshloinne ach an oiread: Boris Rybkin a bhí air i gceart. === Tús na gCainteanna === [[Íomhá:Maxim Litvinov 1932.jpg|mion|Maxim Litvinov, 1932]] Sa deireadh thiar thall, thosaigh na comhchainteanna idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach, ach má thosaigh féin, níor tháinig aon toradh orthu. Thairis sin, d'athraigh polasaí eachtrach go mór mór san Aontas Sóivéadach nuair a tháinig an sean-Bhoilséavach [[Vyacheslav Molotov]] i gcomharbas ar [[Maxim Litvinov]] mar Aire Gnóthaí Eachtracha san Aontas Sóivéadach sa bhliain 1939. Taidhleoir oilte de phór Giúdach ab ea Litvinov, agus mar a shamhlófá le Giúdach, bhí sé an-drochamhrasach i leith Hitler. Maidir le Molotov, áfach, bhí sé dall ar fad ar na teangacha eachtrannacha agus ar an saol taobh amuigh den Aontas Sóivéadach. Idé-eolaí a bhí ann, mar Molotov, agus mar sin, d'éirigh le hidé-eolaí eile, mar atá, [[Joachim von Ribbentrop]], Aire Gnóthaí Eachtracha na Gearmáine, cluain a chur air. Shínigh an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach conradh frithionsaí - [[Conradh Ribbentrop-Molotov]] - ar an tríú lá is fiche de Mhí Lúnasa, 1939. Bhí [[Prótacal Rúnda Chonradh Ribbentrop-Molotov|prótacal breise rúnda]] ag dul leis an gconradh seo ina raibh [[Oirthear na hEorpa]] roinnte idir an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach. Sa phrótacal seo, bhí an Fhionlainn áirithe mar chuid de "sféar sainleasa" an Aontais Shóivéadaigh. De réir an chonartha seo, freisin, a chuaigh an chríochdheighilt ar an b[[An Pholainn|Polainn]] nuair a d'ionsaigh na Gearmánaigh an tír sin i dtús Mheán Fómhair den bhliain 1939: tháinig deifir ar Stailín a chuid féin den cháca a chinntiú dó, agus thrasnaigh a chuid saighdiúirí teorainn thoir na Polainne ar an 17ú lá de Mhí Mheán Fómhair. [[Íomhá:Molotov Vyacheslav.jpg|clé|mion|Vyacheslav Molotov, 1938]] === Scéim Babhtála na gCríoch === Faoin am seo a tháinig faobhar nua ar ghuth Stailín agus é ag labhairt leis an bhFionlainn, chomh maith. D'éiligh sé ar na Fionlannaigh an teorainn in aice le Leningrad a tharraingt ar gcúl go dtí go mbeadh cúig chiliméadar fichead níos mó idir í agus an chathair. Thairis sin, bhí [[Hanko]] nó ceann de na hoileáin in aice na cathrach ag teastáil uaidh ar cíos go ceann tríocha bliain, mar bhunáit dá chuid long cogaidh. Mar sin, d'fhéadfadh na Rúisigh [[Murascaill na Fionlainne]] a dhúnadh roimh chabhlach aon námhad a bheadh meáite ar Leningrad a ionsaí bealach na mara. Mar éiric san iomlán, bhí sé ag tairiscint [[Repola]] agus [[Porajärvi]], dhá pharóiste mhóra in aice le teorainn thoir na Fionlainne. Bhí tábhacht áirithe ag baint le Repola agus Porajärvi i miotaseolaíocht na náisiúnaithe Fionlannacha. I ndiaidh don Fhionlainn a neamhspleáchas a bhaint amach, d'fhéach náisiúnaithe Fionlannacha críocha taobh thoir den teorainn a shealbhú don tír, siúd is nach raibh na tailte sin ag baint leis an bhFionlainn riamh: is amhlaidh go raibh teangacha nó canúintí á labhairt ansin a bhí gaolmhar leis an bhFionlainnis. [[Íomhá:Soviet POWs.jpg|mion|POW as Rúis, Eanáir 1940]] D'éirigh leis na hóglaigh náisiúnaíocha, ansin, Repola agus Porajärvi a fhorghabháil, agus ghlac an mac léinn dlíodóireachta [[Bobi Sivén]] dualgaisí an tsirriaim air féin sa dá pharóiste. Nuair a socraíodh síocháin idir an Fhionlainn agus an Rúis Shóivéadach, ansin, thug an Fhionlainn Repola agus Porajärvi ar ais don chomharsa. Ansin, chuir Sivén lámh ina bhás féin. An piléar a mharaigh é, fuadh isteach i mbratach [[Cumann Acadúil na Cairéile|Chumann Acadúil na Cairéile]] ansin é, mar shiombaile. [[Íomhá:Finnish advance in Karelia during the Continuation War ru.png|clé|mion|1940]] Cibé faoin siombaileachas, ní raibh lucht rialtais na Fionlainne sásta tailte a bhabhtáil ar an dóigh seo, nuair a tháinig an crú ar an tairne. Ní raibh mórán forbartha déanta ar Repola ná ar Porajärvi: ní raibh iontu ach cúlriasca agus iargúltacht. Thairis sin, dá n-aistreofaí an teorainn mar a bhí Stailín ag éileamh, d'fhágfaí cuid mhór de dhaingnithe teorann na Fionlainne ar thaobh na Rúise, rud a bhainfeadh go mór de chumas na bhFionlannach iad féin a chosaint ar aon ionsaí anoir. Tríd is tríd, ní raibh na polaiteoirí Fionlannacha sách muiníneach as Stailín, agus níor shásaigh an tairiscint iad. Tháinig deireadh leis na comhchainteanna, agus nuair a d'fhág [[Juho Kusti Paasikivi]], ambasadóir agus toscaire na Fionlainne slán ag Molotov, thug seisean rabhadh don taidhleoir: ''Muidne, na polaiteoirí, ní raibh muid in ann an scéal a shocrú. Anois, caithfidh na saighdiúirí a dtuairim a thabhairt.'' Agus thug, ceart go leor. Ar an séú lá is fiche de Mhí na Samhna, 1939, chuala an saol mór ar an lámhach ag Mainila. [[Íomhá:Baryshnikov VA.jpg|mion|Vladimir Baryshnikov]] == Imeachtaí Mainila == Is é an cineál scéil a bhí i gceist leis an lámhach ag Mainila ná gur thug na Rúisigh in iúl go raibh na Fionlannaigh tar éis a gcuid gunnaí móra a loscadh i dtreo an Aontais Shóivéadaigh, i gcruth is gur bhuail na sliogáin Mainila ar an taobh eile den teorainn. Bhí triúr saighdiúirí déag a bhí ag gardáil na teorann básaithe ag na sliogáin, a d'áitigh na Rúisigh. Le fírinne, níorbh iad na Fionlannaigh a scaoil na hurchair sin. Aon chineál trúpaí a raibh gunnaí móra acu san Fhionlainn, bhí siad tarraingthe ar ais ón teorainn, go díreach leis an gcineál seo imeachtaí a sheachaint. Nuair a tháinig deireadh leis an rialtas Cumannach sa Rúis, bhí an tUachtarán [[Boris Yeltsin]] sásta a admháil go hoifigiúil nach raibh i gceist ach feillbheart leis an bhFionlainn a chlúmhilleadh agus le siocair a fháil don chogadh. Tá dhá insint ar an scéal i gcónaí, áfach: arbh iad na Rúisigh a scaoil na sliogáin, nó arbh amhlaidh nár scaoileadh urchar ar bith riamh. De réir dhialann oifigiúil na saighdiúirí Fionlannacha, chualathas gunna mór agus moirtéar á loscadh ar lá na n-imeachtaí, thart ar a trí a chlog tráthnóna, seacht n-uaire ar fad. Is é an tuairim a bhí ag an staraí Rúiseach [[Vladimir Baryshnikov]] in alt a d'fhoilsigh sé sa bhliain 2004 ná nach raibh lámhach ar bith ann riamh: ní raibh i gceist leis na sliogáin ach scéal de chuid lucht na bolscaireachta i Moscó nár tháinig in aon neasacht do theorainn na Fionlainne riamh, a deir sé. Cibé faoi sin, chuir na Sóivéadaigh cuma an-bhagarthach orthu féin leis an bhFionlainn, agus iad ag éileamh go gcúlódh na díormaí Fionlannacha cúig chiliméadar fichead ar ais ón teorainn. Ní raibh na Fionlannaigh sásta leis an éileamh seo, ach mhol siad don Aontas Sóivéadach an scéal a shocrú go sibhialta, le cuidiú ó choiste idirnáisiúnta mar shampla. Ansin, áfach, d'fhógair an tAontas Sóivéadach go raibh an conradh frithionsaí curtha ar ceal. [[Íomhá:Aimo Cajander.png|clé|mion|Aimo Cajander, príomh-aire]] == An Cogadh == Ar an tríochadú lá de Mhí na Samhna, thrasnaigh na saighdiúirí Sóivéadacha an teorainn, agus d'ionsaigh na heitleáin Shóivéadacha cathracha móra na Fionlainne. Fuair cuid mhaith sibhialaigh bás sa bhuamáil seo, ach bhí rialtas na Fionlainne sách mall ag tuiscint gurbh é seo an cogadh. Siúd is go raibh 450 000 saighdiúir Sóivéadach ag ionsaí, bhí an Príomh-Aire [[A. K. Cajander|Cajander]] den bharúil nach raibh na Rúisigh ach ag cur brú ar na Fionlannaigh. Mar a bhí le léamh ar lámhleabhar na dtaidhleoirí, ní fhéadfá an focal mór sin "cogadh" a úsáid sula mbeadh an gnáthnós imeachta curtha isteach. Ar dtús, d'éileodh Stailín a chuid ar an bhFionlainn le fógra scoir, agus mura mbeadh an Fhionlainn sásta éilimh an fhógra scoir a shásamh, ansin, thosódh an cogadh. === An Cogadh nár Fógraíodh === Ní hé sin a tharla, áfach. Bhí an tAontas Sóivéadach ag ionsaí, agus sin a raibh de. D'éirigh le rialtas na Fionlainne tairiscint mhacánta a dhéanamh: bheadh babhtáil na gcríoch ceart go leor, agus gheobhadh Stailín Hanko féin ar cíos, má bhí na cúrsaí chomh dona is nach raibh aon rogha eile ann ach sin a dhéanamh nó cogadh a fhearadh. An freagra a fuarthas ó Mhoscó air sin, áfach, bhain sé stangadh as na Fionlannaigh ar fad: bhí "rialtas daonlathach pobail" curtha ar bun san Fhionlainn, agus b'é an rialtas seo a fuair aitheantas ón Aontas Sóivéadach, thar an rialtas "buirgéiseach" i Heilsincí. Bhí an "rialtas daonlathach" tar éis cuidiú a lorg ón Aontas Sóivéadach le fáil réitithe den "rialtas tíoránta buirgéiseach" i Heilsincí, agus, oibleagáideach go leor, bhí an tArm Sóivéadach ag comhlíonadh an dualgais seo go gleoite. === Rialtas Terijoki === B'é sin Rialtas Terijoki. Bhí [[Terijoki]] (inniu, [[Zelenogorsk]]/''Зеленогорск'' sa Rúis) ar ceann de na háiteanna ba thúisce a shealbhaigh na saighdiúirí Sóivéadacha, agus ansin, bhunaigh dornán de Chumannaigh Fhionlannacha, agus iad ar deoraíocht ó phéas na Fionlainne san Aontas Sóivéadach, - bhunaigh siad an rialtas seo faoi choimirce Stailín, agus dá n-éireofaí leis na saighdiúirí Sóivéadacha Heilsincí a shealbhú, dhéanfaí rialtas soip díobh. Mar a thiontaigh an scéal amach, áfach, ní raibh i rialtas Terijoki ach deismireán in iarsmalann na staire. [[Íomhá:Otto Wille Kuusinen.jpg|mion|Otto Wille Kuusinen]] B'iad airí an rialtais seo ná: * [[Otto Wille Kuusinen]], an Príomh-Aire. Bhí sé ina pholaiteoir Sóisialach san Fhionlainn sular bhain an tír amach an neamhspleáchas. Ina fhear óg, ní raibh mórán suime sa Sóisialachas go fóill, nó bhí sé ina thírghráthóir idéalach a raibh a luí le páirtí na bhfeirmeoirí. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé leis na Daonlathaigh Shóisialacha. Bhí sé ina chathaoirleach ar an bpáirtí sin sna blianta 1911-1913. Bhí sé ina Aire Oideachais i dToscaireacht an Phobail sa bhliain 1918. I ndiaidh an Chogaidh Chathartha, theith sé go dtí an Rúis Shóivéadach, agus chuaigh sé le Boilséiveachas agus le Cumannachas. I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, bhí sé ina bhoc mór i bPáirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh. * Mauritz Rosenberg, an tAire Airgeadais. Bhí sé ina iriseoir agus ina aistritheoir. Sna 1920idí, bhí sé ina pholaiteoir Cumannach san Fhionlainn, ach nuair a tosaíodh ag géarleanúint na gCumannach, chaith sé seal cúpla bliain sa phríosún. Nuair a scaoileadh saor leis, chuaigh sé go dtí an tAontas Sóivéadach. * Akseli Anttila, an tAire Cosanta. Throid sé i gCogadh Cathartha na Fionlainne agus, ina dhiaidh sin, d'éalaigh sé go dtí an Rúis Shóivéadach. Chuaigh sé san Arm Dearg, agus i mblianta an Dara Cogadh Domhanda, bhí sé ina ghinearál in Arm an Aontais Shóivéadaigh. * [[Tuure Lehén]], an tAire Gnóthaí Inmheánacha. Bhí sé ina rúnaí ag Toscaireacht an Phobail, rialtas na Fionlainne Deirge i gCogadh Cathartha na Fionlainne. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé le Cumannachas agus throid sé i gCogadh Cathartha na Spáinne. Bhí sé ina oifigeach sa [[KGB|NKVD]]. * [[Armas Äikiä]], an tAire Talmhaíochta. File radacach a bhí ann a chuaigh le Cumannachas. * Inkeri Lehtinen, an tAire Oideachais. Rugadh san Fhionlainn í, ach d'éalaigh sise agus a tuismitheoirí go dtí an Rúis Shóivéadach sa bhliain 1918, nuair nach raibh Inkeri óg ach deich mbliana d'aois. Gníomhaithe Sóisialacha ab ea a hathair agus a máthair, agus ról acu i mbunú Pháirtí Cumannach na Fionlainne. Maraíodh a hathair i bpurguithe móra Stailín. * Paavo Prokkonen, Aire na [[An Chairéil|Cairéile]]. De réir bholscaireacht an Aontais Shóivéadaigh, bhí an Chairéil Shóivéadach le haontú leis an bhFionlainn Shóivéadach, nuair a bheadh "an Fhionlainn Bhuirgéiseach" cloíte ag an Arm Dearg. Cuid den tsop bolscaireachta ab ea ceapachán Prokkonen. Saoránach Sóivéadach agus Cairéalach eitneach a bhí i bProkkonen féin, agus b'é an t-ainm oifigiúil a bhí air ná Pavel Stepanovich Prokofyev. === Saighdiúirí na Fionlainne === [[Íomhá:The War in Finland, 1940 HU55566.jpg|thumb|Saighdiúirí Fionlannacha ag snípéireacht. Tabhair faoi deara go raibh na saighdiúirí seo ag sciáil lena mbealach a dhéanamh tríd an sneachta. Tógadh an grianghraf seo ar an 12 Eanáir 1940 i dTuaisceart na Fionlainne.]] Ar dtús, ní raibh ach 180 000 saighdiúir ag an bhFionlainn, ach ní raibh caill ar bith ar na fir le haghaidh cogaíochta. Baineadh úsáid as oirbheartaíocht an treallchogaidh, agus ba mhór an cuidiú é go raibh an cogadh á chur ar fhód dúchais na bhFionlannach féin, nó bhí siad i bhfad ní ba eolgaisí ar an tír-raon ná na Rúisigh, ar ndóigh. Bhí "[[manglam Molotov]]", is é sin, buama peitril, an-choitianta agus an-éifeachtúil i lámh an Fhionlannaigh a raibh fios a ghnó aige, agus thairis sin, bhí na Fionlannaigh ag caitheamh éadaí bána ("éadaí sneachta", ''lumipuku'') a rinne dofheicthe iad os comhair chúlra na ráthanna sneachta. Bhí an geimhreadh fuar feannta as an ngnáth, agus an teirmiméadar ag titim ní b'ísle ná -30&nbsp;°C, agus ní raibh na saighdiúirí ar an taobh eile leath chomh cleachta leis an gcineál sin aimsir agus na Fionlannaigh. Ba mhinic a sheachnaíodh na Fionlannaigh teagmháil dhíreach catha leis na Rúisigh, agus iad ag déanamh a n-ionsaí, cuir i gcás, faoi chistiní catha an námhad. Mar sin, is iomaí saighdiúir Rúiseach a ghéill é féin do na Fionlannaigh ar lorg bia, nuair nach raibh greim amháin den earra sin fágtha aige féin ná ag a chomplacht. === Spiorad Chogadh an Gheimhridh === [[Íomhá:Kiestinki AT cannon firing.jpg|clé|mion|gunnaí Kiestinki]] Scéal eile fós nach raibh súil leis ag Stailín ach oiread le cuid mhór de na Fionlannaigh ab ea go raibh formhór mór na Sóisialach agus an lucht oibre féin san Fhionlainn sásta buille a bhualadh ar son an "rialtais bhuirgéisigh". I ndiaidh Chogadh Cathartha na Fionlainne, thiar sa bhliain 1918, bhí an tír scoilte ina dhá leath go hiomlán, agus na Sóisialaigh den bharúil nach raibh sna "Bána" ach "búistéirí", i ndiaidh an tsléachta agus an ródaigh a rinne siad ar na cimí dearga gan riachtanas ceart cogaidh. Maraíodh deich míle duine sa "Sceimhle Bán", agus bhí cúis mhaith ag na Cumannaigh Fhionlannacha a fuair dídean san Aontas Sóivéadach a cheapadh nach raibh na cúrsaí sin athraithe mórán, fiú i ndiaidh fiche bliain. An tuairim a bhí ag na Sóivéadaigh de pholaitíocht inmheánach na Fionlainne, bhí sé go hiomlán bunaithe ar an eolas a fuair siad ó na deoraithe seo. [[Íomhá:Abandoned Soviet equipment captured by the Finnish east of Kestenga.jpeg|mion|Kestenga]] Is amhlaidh, áfach, go raibh na Sóisialaigh Dhaonlathacha in ann an-stádas a bhaint amach i gcúrsaí polaitíochta na Fionlainne idir an dá linn. Cé go raibh na buirgéisigh sách drochamhrasach ina leith i gcónaí, bhí [[Väinö Tanner]], ceannaire na Sóisialach Daonlathach, ar dhuine de na daoine ba chumhachtaí sa tír, agus é go huile is go hiomlán ag tacú le harm na Fionlainne. Cháin Tanner ó thús báire éirí amach na nDearg sa bhliain 1918, agus mar sin, nuair a bhí na buirgéisigh ag caitheamh ceannairí na Sóisialach i dtóin phríosúin, ní raibh cúis dhlíthiúil acu le sin a dhéanamh le Tanner. Mar sin, bhí Tanner in ann páirt a ghlacadh i rialtas na tíre agus cuid mhaith leasuithe tábhachtacha sóisialta a chur i gcrích. An feabhas a tháinig ar shaol an lucht oibre in imeacht fiche bliain, d'fhág sé an dianbharúil ag an gcuid ba mhó de na prólatáirigh féin gurbh fhiú buille a bhualadh ar mhaithe lena leithéid de thír. Thairis sin, cuid mhaith de na Fionlannaigh a chuaigh ar deoraíocht go dtí an tAontas Sóivéadach le "droim láimhe a thabhairt le búistéirí buirgéiseacha na Fionlainne" agus "an Sóisialachas a thógáil i dtír dhúchais na hidé-eolaíochta féin", cuireadh chun báis iad i bpurguithe móra Stailín. Bhí a fhios ag lucht gaoil na Sóisialach sin an feall suarach seo a bheith imeartha ar a ndaoine muinteartha, agus mar sin, bhí an-fhaltanas i measc na Sóisialach féin don Aontas Sóivéadach. Is maith an léiriú é ar mheon an chogaidh seo an scéal comhaimseartha magaidh faoi bheirt iar-shaighdiúirí de chuid na nGardaí Dearga: ''Nach mór an t-ádh é go bhfuil an Búistéir Mór ann i gcónaí?'' (is é sin, an Marascal [[Carl Gustaf Emil Mannerheim|Mannerheim]], a bhí i gceannas ar Arm na Fionlainne) ''Is ea, ach is mó an t-ádh é go bhfuil sé ar ár dtaobh féin, an turas seo.'' Is iomaí easaontas eile i sochaí na Fionlainne a chuaigh in éag nó i laghad faoi bhrú an chomhaontais mhóir a tháinig sna sálaí ag an gcogadh. Mhaolaigh ar an troid teanga idir lucht labhartha na [[Fionlainnis]]e is na [[Sualainnis]]e, nuair a tháinig lucht labhartha na Rúisise ag bagairt ar an dá dhream, mar shampla. I bhfad i ndiaidh an chogaidh, bhítí ag tagairt do "spiorad Chogadh an Gheimhridh" (''talvisodan henki'') a chuir an cneas i ngach goimh agus a rinne cairde de na náimhde. === Trioblóidí na Sóivéadach === [[Íomhá:Pyoveli Mannerheim.jpg|thumb|upright|Bolscaireacht Shóivéadach]] Ar dtús, chreid na saighdiúirí Sóivéadacha nach gcuirfeadh lucht oibre na Fionlainne ina n-aghaidh ar aon nós. Nuair a thrasnaigh siad an teorainn, ba mhinic a shíl siad nach gcaithfidís troid ar bith a chur, ó bheadh fáilte na bhfuascailteoirí i ndán dóibh. Thiontaigh an cogadh i bhfad ní ba troma ná sin, go háirithe ó bhí purguithe Stailín i ndiaidh an-ródach a dhéanamh ar na hoifigigh oilte in arm an Aontais Shóivéadaigh. Básaíodh na mílte acu, agus cuireadh daoine sochomhairleacha ina n-áit nach raibh tuiscint acu ar an gcogaíocht. Ó bhí aoirí polaitiúla ag coinneáil diansúile ar na míleataigh, ní raibh de cheanndánaíocht in aon duine acu cibé scéal é triail a bhaint as aon chleas nach raibh ar an lámhleabhar. Rómhuiníneach astu féin is mar a bhí na Rúisigh, ba mhinic a d'éirigh leis na Fionlannaigh an namhaid a fháil i ngaiste. Ábhar mór iontais é, freisin, nach raibh mórán maithe sna díormaí Sóivéadacha le haghaidh cogaíocht sa gheimhreadh, le linn an chogaidh seo. Ní raibh a gcuid gluaisteán armúrtha in ann an fuacht a sheasamh, agus chaithfeá inneall an ghluaisteáin a choinneáil ag imeacht gan stad gan staonadh, le nach siocfadh sé síos. Ba toradh dó seo go rithfeadh an peitreal gann ar na Sóivéadaigh, agus na hinnill ag dul ar ainghléas go minic. An dearcadh "cuma liom" ba dual don Arm Sóivéadach ag an am, tharraing sé an-trioblóidí ar na saighdiúirí Sóivéadacha go minic, agus is iomaí duine acu a fuair bás i bpáirc an áir de dheasca díth céille na gceannasaithe. Is é an sampla is míchlúití den chineál seo ná an dóigh ar mháirseáil Rannán a Ceithre is Dhá Scór de chuid chos-slua na Sóivéadach isteach i ngaiste na bhFionlannach i mBóthar [[Raate]] (''Raatteen tie'') le linn na gcathanna i [[Suomussalmi]]. Bhí na Rúisigh i bhfad níos líonmhaire ná na Fionlannaigh san áit, ach d'éirigh leis na Fionlannaigh a n-ascnamh a stopadh agus an rannán a stróiceadh as a chéile, i gcruth is gur fágadh iarsmaí an rannáin sáinnithe ina mbaiclí beaga anseo agus ansiúd, - an cineál baiclí beaga ar a dtugtar ''[[motti]]'' i leathchaint na saighdiúirí san Fhionlainn. Inniu féin, baintear úsáid as imeachtaí Bhóthar Raate i scoileanna traenála na n-oifigeach ar fud an domhain mar rabhadh faoin dóigh ''nár'' cheart ionsaí cos-slua a dhéanamh. [[Íomhá:June 1944 Finnish War-dead from Uusikirkko, Kaukjärvi, and Summa.jpg|mion|Meitheamh 1944 - Uusikirkko, Kaukjärvi, & Summa]] === "Faisiún Cajander" === Ní hionann sin, muis, is a rá nach mbeadh easpa treallaimh ar na Fionlannaigh. Bhí. I dtús an chogaidh, ní raibh sainéidí ná airm thine ar fáil ach amháin dóibh siúd a bhí díreach i ndiaidh bunoiliúint chogaidh a fháil. An chuid eile de na saighdiúirí, chaithfeadh siad leor a ghabháil le "faisiún Cajander", is é sin, a gcuid éadaí féin a chur orthu agus cnota an Airm a fhuáil ar cibé ceannbheart a bhí ar fáil. Bhí [[A. K. Cajander|Aimo Cajander]] ina Phríomh-Aire ar an bhFionlainn i dtús an chogaidh seo, agus na fir á mhilleánú faoin anás treallaimh: sin é an tuige gur bhaist siad a ainm ar na "sainéidí" leathmhagaidh. D'éirigh leis na saighdiúirí Fionlannacha, áfach, cuid mhaith muinisin, gunnaí agus eile a shealbhú ó na Rúisigh mar chreach chogaidh. == Tacaíocht ón gCoigríoch == Tharraing Cogadh an Gheimhridh iriseoirí an tsaoil mhóir go dtí an Fhionlainn, agus is beag bá a bhí ag aon duine leis an Aontas Sóivéadach. Faoin am seo, ní raibh ach "[[cogadh bréige]]" ar cois idir an Ghearmáin agus na Comhghuaillithe: tháinig deireadh leis na cathanna sa Pholainn roimh Mhí Dheireadh Fómhair. Mar sin, b'í an Fhionlainn an t-aon áit amháin a raibh fíor-chogadh á chur san am. Chuir eagraíochtaí eachtrannacha soláthairtí éagsúla go dtí an Fhionlainn. Cuid de na Fionlannaigh a bhí ar imirce san Oileán Úr, d'fhill siad abhaile le buille a bhualadh ar mhaithe le saoirse na seantíre dúchais. Tháinig fir ón gcoigríoch as a stuaim féin le dul sna hóglaigh in arm na Fionlainne, ina measc an t-aisteoir [[Christopher Lee]] (siúd is nár tháinig seisean ná an chuid eile de na hóglaigh Shasanacha riamh in aon chóngar do na fórsaí Sóivéadacha). B'iad na [[An tSualainn|Sualannaigh]], na h[[An Iorua|Ioruaigh]] agus na [[An Danmhairg|Danmhargaigh]] a bhí chun tosaigh ar na náisiúntachtaí eile i measc na n-óglach. B'iad na heitleoirí Sualannacha ba mhó a chuidigh leis na Fionlannaigh, nó níor tháinig na hóglaigh cos-slua a fhad leis an gcathéadan ach cúpla seachtain roimh dheireadh an chogaidh. Is féidir a rá go bhfuair an Fhionlainn an tríú cuid d'[[Aerfhórsa na Sualainne]] ar iasacht. [[Íomhá:Crossing River Olonets.jpg|mion|[[Abhainn]] Olonets]] == Pleananna [[An Fhrainc|na Fraince]] is [[An Ríocht Aontaithe|Shasana]] == Ní raibh mí imithe ó thús an chogaidh, agus an tuiscint ag teacht ag Stailín cheana féin gurbh fhearr dó éirí as an gcogadh seo. Ní bhfuair Rialtas na Fionlainne an chéad tairiscint síochána roimh an naoú lá fichead de Mhí Eanáir 1940. Go dtí sin, bhí na Fionlannaigh suite siúráilte go raibh an tír le dul de dhroim an domhain, mura dtiocfadh cumhachtaí an Iarthair chun tarrthála. Nuair a chuala lucht rialtais na gcumhachtaí Iartharacha iomrá air seo, thuig siad go raibh na himthoscaí athraithe go suntasach. Anois, ní raibh an Fhionlainn ag troid ach lena cuid críoch i gcomharsanacht [[Cathair Pheadair|Leningrad]] a choinneáil, an chuid ba mhó acu ab fhéidir. Mar sin féin, níor foilsíodh a dhath faoi sin san Fhionlainn ná sna tíortha eile. A fhad is a bhí aigne an phobail i gceist, bhí an tír i ndainséar a hanama i gcónaí. [[Íomhá:Warriors of Lapland.jpg|clé|mion]] I bhFeabhra 1940, thairg na Comhghuaillithe fortacht don Fhionlainn. B'é an plean a bhí acu ná 100,000 saighdiúir Sasanach agus 35,000 saighdiúir Francach a chur go dtí Narvik san Iorua agus ansin, an tSualainn a thrasnú leis an bhFionlainn a bhaint amach. Bhí sé socraithe go gcuirfí an plean i gcrích ón 20ú lá de Mhárta, dá n-iarrfadh na Fionlannaigh cabhair. Ar an 2ra Márta, d'iarr na Comhghuaillithe cearta trasnaithe ar ar an Iorua agus ar an tSualainn. Bhí siad dóchasach go mbeadh na hIoruaigh agus na Sualannaigh sásta na cearta seo a thabhairt agus go rachaidís chun cogaidh le taobh na gComhghuaillithe sa deireadh, agus na díormaí móra seo in aice láimhe le cuidiú leo sa chogadh in aghaidh na Gearmáine. Bhí [[Adolf Hitler|Hitler]], áfach, i ndiaidh ráiteas a eisiúint ina ndúirt sé go hoscailte go mbeadh sé leis an tSualainn a ionsaí dá gcuirfeadh saighdiúir amháin de chuid na gComhghuaillithe cos ar thailte na tíre sin. Dá dtarlódh sin, bheadh an chuid ba mhó daonra den tSualainn agus den Iorua i lámh na nGearmánach i bhfaiteadh na súl, agus na Sasanaigh is na Francaigh ag troid sa chuid is faide thuaidh. [[Íomhá:Howitzers firing at Rukajärvi.jpg|clé|mion|Rukajärvi]] Mar sin féin, ní raibh ach dornán beag de na díormaí Iartharacha ceaptha don Fhionlainn. D'fhéadfaidís an Fhionlainn a bhaint amach lom díreach, trí [[Petsamo|Phetsamo]], an calafort a bhí ag an bhFionlainn cois an [[an tAigéan Artach|Aigéin Artaigh]]. Bhí an chuma ar an scéal nárbh í an Fhionlainn an chloch ba mhó a bhí ar phaidrín na gComhghuaillithe, ach Narvik - an calafort trína raibh iarann Thuaisceart na Sualainne ag dul go dtí an Ghearmáin, iarann a bhí ag teastáil go géar ó Hitler le haghaidh an chogaidh. Dá bhfaighfeadh na Sasanaigh seilbh ar an soláthar iarainn seo, b'fhollasach go bhféachfadh an Ghearmáin le hé a ghabháil ar ais, agus bheadh an tSualainn agus an Iorua ar bharr lasrach, agus na Francaigh is na Sasanaigh ag cur catha ar na Gearmánaigh. Mar sin, dhiúltaigh an Iorua agus an tSualainn fórsa sluaíochta na Comhghuaillíochta faoi na cearta trasnaithe. I ndiaidh an chogaidh, fuair na staraithe amach go raibh orduithe faighte ag ceannasaí an fhórsa sluaíochta teagmháil troda leis na trúpaí Sóivéadacha a ''sheachaint'', a fhad agus a d'fhéadfadh sé. [[Íomhá:Ivan Vladimirov the-surrender-of-the-finns-in-1940-russian-finnish-war-1940.jpg|mion|le Ivan Vladimirov, roimh 1947]] Ar dtús, bhí na Francaigh agus na Sasanaigh ag súil le bheith in ann iomlán [[Críoch Lochlann|Chríoch Lochlann]] taobh thuaidh den líne ó [[Stócólm]] go [[Göteborg]] nó ó [[Stócólm]] go h[[Oslo]], is é sin, "líne na loch", mar a thug na Sasanaigh uirthi - líne a bhí ag rith trí locha móra na Sualainne: [[Mälaren]], [[Hjälmaren]], agus [[Vänern]]. Dá n-éireodh an cleas leo, bheadh an líne sin mar bhalla nádúrtha cosanta acu agus é suite 1,700-1,900 ciliméadar taobh theas de [[Narvik]]. B'é oighear an scéil seo, mar a chonacthas do na Sualannaigh é, go bhfágfaí an dá chathair ba mhó sa tír ar an gcathéadan, agus gheobhadh an chuid ba mhó de mhuintir na tíre sa limistéar a bheadh na Sasanaigh sásta a fhágáil ag na Gearmánaigh i dtús báire. [[Íomhá:Finnish T-26 tank.jpg|clé|mion|T-26]] Ní raibh an scéim seo ag taithneamh le [[Per Albin Hansson]], Príomh-Aire na Sualainne, agus mar sin, dhiúltaigh Rialtas na Sualainne na Sasanaigh agus na Francaigh faoi chearta trasnaithe na tíre. Cé nach raibh an tSualainn neodrach i gCogadh an Gheimhridh, bhí sí neodrach sa chogadh idir an Ghearmáin agus comhghuaillíocht na Ríochta Aontaithe agus na Fraince, agus dá ligfí d'fhórsaí armtha na dtíortha seo críocha na Sualainne a thrasnú, ní bheadh sé ag cur le dlíthe idirnáisiúnta na neodrachta a thuilleadh, mar a thuigtí sa tréimhse sin den stair iad. [[Íomhá:SB Finnish Air Force SA-kuva 141380.jpg|clé|mion|Bumadóir SB Sa-Kuva]] Cé go raibh an tSualainn sásta trealamh, muinisean agus óglaigh armtha a chur go dtí an Fhionlainn, chinn Rialtas na Fionlainne gan trúpaí faoi inneall Arm na Sualainne a sheoladh ansin. Thairis sin, d'fhógair na Sualannaigh nach mbeadh d'áiméar acu, roimh i bhfad, ach éirí as an bhfortacht a bhí siad a thabhairt do na Fionlannaigh. Go dioplómatúil, fágadh an Fhionlainn idir dhá thine Bhealtaine: ó thaobh amháin, theastaigh ó na Comhghuaillithe leanúint leis an gcogadh in aghaidh na Gearmáine agus acmhainní na Sualainne a chinntiú dóibh féin; ón taobh eile, bhí na tíortha Lochlannacha buartha faoi leathadh an chogaidh, gan aon trácht a dhéanamh ar na teifigh ón bhFionlainn a bheadh ar fud na háite dá gcloífí an tír sin sa deireadh. Maidir leis an nGearmáin, bhí [[Hermann Göring]] ag baint leasa as a chuid bealaí príobháideacha cumarsáide sa tSualainn leis an teachtaireacht a chur chuig na Fionlannaigh gurbh fhearr dóibh síocháin a shocrú leis na Sóivéadaigh, cuma cé chomh daor a chosnódh sí ar an tír - nó bheadh lá eile ag an bPaorach, dar le Göring. Nuair a bhí Beirlín agus Stócólm ag áitiú ar na Fionlannaigh scor den chogadh ar an chéad chomha síochána a bheadh ar fáil, bhí dea-ghealladh droch-chomhlíonadh ar siúl ag Páras agus ag Londain leis an bhFionlainn a choinneáil ag cur catha. Ó am go ham, chuir siad pleananna agus figiúirí éagsúla faoi bhráid na bhFionlannach. Ar dtús, gheall siad go dtiocfadh 20,000 fear go dtí an Fhionlainn roimh dheireadh Mhí Feabhra 1940, ach ba chuid den mhargadh seo é go mbeadh seans acu tuaisceart na Sualainne agus na hIorua a fhorghabháil san idirlinn. [[Íomhá:Continuation War 1942 and Soviet assaults Finnish.jpg|mion|1942]] == Sos Cogaidh == I ndeireadh an gheimhridh, bhí sé ag éirí soiléir go raibh na saighdiúirí Sóivéadacha dúthuirsithe ag an gcogadh, Bhí cuid mhaith fear caillte ag na Rúisigh, agus an cogadh féin ina ábhar náire don Aontas Sóivéadach sa chaidreamh idirnáisiúnta. Le teacht an Earraigh, bheadh na coillte ina bpraiseach le clábar, agus an sneachta ag leá - rud a d'fhágfadh na saighdiúiri Sóivéadacha in abar, ba bhaolach. Fuair an Fhionlainn an chéad tairiscint síochána ón Aontas Sóivéadach ar an 29 Eanáir 1940. Ag an am céanna, bhí an Marascal Mannerheim, Ard-Cheannasaí Arm na Fionlainne, ag éirí éadóchasach faoi chúrsaí. I mí na Feabhra, bhí an lón cogaidh ag rith gann ar na Fionlannaigh. Thairis sin, bhí na Sóivéadaigh ag iarraidh briseadh trí líne chosanta Mannerheim. Mar sin, chinn an Rialtas ar shíocháin a lorg ó na Rúisigh. Roimhe sin féin, bhí comhchainteanna ag an scríbhneoir Fionlannach Hella Wuolijoki lena seanchara ó laethanta [[Réabhlóid na Rúise 1917|réabhlóid na Rúise]], Alexandra Kollontay, i [[Stócólm]], áit a raibh Kollontay ina hambasadóir Sóivéadach. Ar an 12 Feabhra 1940, cuireadh dréachtchoinníollacha síochána faoi bhráid na bhFionlannach. Bhí an tAontas Sóivéadach ag éileamh go dtabharfadh an Fhionlainn níos mó [[Talamh|tailte]] uaithi ná mar a d'éiligh na Rúisigh i scéim babhtála na gcríoch roimh an gcogadh. Is é an freagra a thug rialtas na Fionlainne san am sin go raibh siad fonnmhar chun síochána, ach nach raibh sad sásta an teorainn a athrú ach beagán. Ag an am céanna, ní raibh na Fionlannaigh róthoilteanach chun tabhairt isteach d'éilimh na Sóivéadach. Seachtain níos déanaí, ar an 17 Feabhra, mhol na [[taidhleoir]]í Gearmánacha do na Fionlannaigh comhchainteanna síochána a thosú leis an Aontas Sóivéadach. Ní raibh a fhios acu go raibh na Fionlannaigh i mbun idirbheartaíochta leo cheana. Bhí na Sualannaigh buartha go dtitfeadh an tóin as an bhFionlainn ar fad, agus nuair a bhí na Fionlannaigh ag braiteoireacht, d'fhógair Rí na Sualainne, Gustaf a Cúig, go poiblí go raibh sé tar éis an Fhionlainn a eiteach faoi chuidiú Arm na Sualainne. Nuair a thuig na [[Francaigh]] agus na [[Sasanaigh]] go raibh na Fionlannaigh dáiríre ag iarraidh conradh [[Síocháin|síochán]]<nowiki/>a a shíniú leis na Sóivéadaigh, chuir siad tairiscint nua ar fáil: chuirfidís leathchéad míle fear i dtreo pháirc an áir, dá n-iarrfadh na Fionlannaigh orthu é sin a dhéanamh roimh an 12 Márta. Ní raibh ach sé mhíle de na sluaite millteanacha seo le dul go dtí an Fhionlainn, áfach. An chuid eile acu, shealbhóidís cuanta, bealaí móra agus poill mhianaigh i gCríoch Lochlann. Cé nach raibh ach sop in áit na scuaibe curtha i leataobh le haghaidh na Fionlainne, chuala na Sóivéadaigh iomrá ar na pleananna seo, agus spreag na ráflaí Stailín chun síochána. Deirtear go bhforghabhfadh an tAontas Sóivéadach an Fhionlainn le teann a chuid acmhainní dospíonta sa deireadh, ach go bé go raibh an [[Deachtóireacht|deachtóir]] buartha faoin gcabhair a bhí le teacht ó na Comhghuaillithe. Ar an 29 Feabhra, ghlac an Rialta na téarmaí i bprionsabal agus cinneadh dul ar aghaidh leis na cainteanna síochána. Ar an lá céanna, chrom na Sóivéadaigh ar mhórionsaí ar chathair [[Viipuri]].[[Íomhá:Finnish areas ceded in 1940-IT.png|clé|mion]] Ar an 5 Márta, bhí na Sóivéadaigh 16km trí líne chosanta Mannerheim, agus iad díreach ag sealbhú bhruachbhailte Viipuri. Ar an lá céanna, thairg Rialtas na Fionlainne sos cogaidh a shocrú leis na Sóivéadaigh, ach theastaigh ó Stailín brú a choinneáil ar an bhFionlainn, agus dhiúltaigh sé don tairiscint. Le fírinne, níor tháinig deireadh leis na cathanna sula raibh an conradh síochána sínithe. I ndiaidh an chogaidh, bhí suíomh na bhfórsaí Fionlannacha i gCaol na Cairéile ina ábhar mór díospóireachta. Bhí na horduithe tugtha cheana féin tarraingt siar go dtí an chéad líne chosanta eile i dteascóg Taipale. Na meastacháin faoi chomh fada is a sheasfadh an fód in aghaidh an námhad, bíonn siad ag guagaíl idir cúpla lá agus cúpla mí, ach is é an meastachán is coitianta ná cúpla seachtain, agus mar sin, ní thiocfadh an cuidiú ón gcoigríoch in am cibé le haon rud fónta a dhéanamh. [[Íomhá:Uncaptioned image from Finnish-Soviet war.jpg|mion]] == Na Cathanna Tábhachtacha == * Cuireadh cath Tolvajärvi-Ägläjärvi ón 12 go dtí an 24 Nollaig 1939. Ba é seo an chéad bhua a rug na Fionlannaigh sa chogadh. * Cuireadh a lán cathanna timpeall Suomussalmi ó dheireadh Mhí na Samhna go tús Mhí Eanáir. Sna cathanna seo, d'éirigh leis na Fionlannaigh a lán gléasra cogaidh de chuid na Sóivéadach a shealbhú, nuair a theith na saighdiúirí lena n-anam. Cuid de na cathanna ab ea cath bhóthar Raate i dtús Mhí Eanáir. * Cath Summa. Thosaigh an cath seo ar an 17 Nollaig agus mhair sé ar feadh seachtaine. Ní raibh na Sóivéadaigh in ann mórán talaimh a dhéanamh, rud a tháinig aniar aduaidh ar chách, nó rinne siad mórionsaí anseo. *[[Íomhá:Captured Soviet prisoners of war used for working duty 1941 Finland.jpeg|clé|mion|POW as an Rúis, 1941]]Cathanna Kollaa. Bhí cathanna á gcuir timpeall Kollaa beagnach ó thús go deireadh an chogaidh. Chuaigh an nath cainte ''Kollaa kestää'' ("Seasfaidh Kollaa an fód") greamaithe i gcuimhne an náisiúin. == Tagairtí == {{Reflist}}{{reflist}} {{commonscat|Winter War|Cogadh an Gheimhridh}} [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Stair na Fionlainne]] [[Catagóir:Oibríochtaí an Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Cogaí| ]] molsc3dzvvxy1m2ylm5xphnyjpynqna 0 7488 1086241 1068204 2022-08-23T01:38:19Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Tomáš Andraškovič - Study for the Poster the Great October Socialist Revolution - O 1230 - Slovak National Gallery.jpg|mion|le Tomáš Andraškovič, 1918]] Sórt [[Réabhlóid|réabhlóide]] nó, mar is dóigh leis an gcuid is mó de na saineolaithe inniu, ''[[coup d'état]]'' sa [[An Rúis|Rúis]] i mí na Samhna sa bhliain [[1917]] ab ea '''Réabhlóid Dheireadh Fómhair''', nó an '''Réabhlóid Bhoilséiveach'''.<ref>{{Lua idirlín|url=http://maidineacha-caife.weebly.com/uploads/8/2/4/4/82440338/2017_me%C3%A1nf-deireadhf.pdf|teideal=1917 BLIAIN NA RÉABHLÓIDÍ SA RÚIS|údar=Maidineacha-Caife|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> Tugtar Réabhlóid Dheireadh Fómhair uirthi, toisc go raibh [[Féilire Iúil]] i bhfeidhm sa Rúis go fóill le linn na réabhlóide. Ina dhiaidh sin, tháinig an [[Féilire Ghréagóra]] in úsáid go hoifigiúil, agus de réir an fhéilire sin, thosaigh an réabhlóid seo ar an gcúigiú lá de Mhí na Samhna (an tríú lá fichead de Mhí Dheireadh Fómhair, de réir [[Féilire Iúil|Fhéilire Iúil]]).<ref>{{Lua idirlín|url=https://ccea.org.uk/downloads/docs/Specifications/GCE/GCE%20History%20%282019%29/GCE%20History%20%282019%29-specification-Irish-medium.pdf|teideal=Coimhlint Idé-eolaíochtaí san Eoraip 1900–2000|údar=ccea.org.uk|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> [[Íomhá:1987 CPA 5869.jpg|mion|le V. A. Serov... glanadh Stalin amach as an bpictiúir sa leagan seo (1962)]] B'iad an páirtí Boilséiveach, an páirtí Meinséiveach, [[eite chlé]] an pháirtí [[An Páirtí Sóisialach Réabhlóideach|Shóisialaigh Réabhlóidigh]], agus na h[[Ainrialachas|Ainrialaigh]] a bhí páirteach i Réabhlóid Dheireadh Fómhair, ach b'iad na Boilséivigh a bhain an leas ba mhó as an réabhlóid, nó tháinig siad i seilbh na Rúise go hiomlán, agus chaith siad a gcuid comhghuaillithe i leataobh i ndiaidh na réabhlóide. An [[Rialtas]] Sealadach faoi [[Alexander Kerensky]] a bhí ag rialú na Rúise roimhe sin, chaill sé an chumhacht, ach d'éirigh lucht a leanúna amach in aghaidh na mBoilséiveach, agus phléasc [[Cogadh Cathartha na Rúise|cogadh cathartha]] amach idir na [[Bán]]a is na Dearga. Ba pháirt de [[Réabhlóid na Rúise 1917]] í Réabhlóid Dheireadh Fómhair. Thosaigh an réabhlóid sin le [[Réabhlóid na Feabhra]], agus ba de thoradh na réabhlóide sin a tháinig an [[Rialtas]] Sealadach ar an bhfód ar an chéad ásc. == Cúlra == I Mí Feabhra [[1917]], tháinig deireadh le réimeas an tSáir [[Nioclás a Dó (An Rúis)|Nioclás a Dó]]. Tugadh bata agus bóthar dó ar an [[21 Márta]]. An Rialtas Sealadach a tháinig i gcumhacht ina dhiaidh sin, ní raibh sé sásta scor den [[cogadh|chogadh]]. Is amhlaidh go raibh [[an Chéad Chogadh Domhanda]] in aghaidh na [[Gearmáin]]e á chur ag an Rúis i gcónaí, agus an Rialtas Sealadach buartha faoin tacaíocht a bhí ag teacht ón bh[[Frainc]] agus ó [[Shasana]]. [[Íomhá:Alexander Kerensky in 1917.jpg|clé|mion|[[Alexander Kerensky]], Lúnasa 1917]] Ní raibh an cogadh ag éirí leis an Rúis, áfach, agus bhí tuirse chogaidh le haithint san arm agus i measc na cosmhuintire. I Mí an Mheithimh, [[1917]], bhain [[Alexander Kerensky]], a bhí ina [[Aire Rialtas|Aire]] Cogaidh ar an Rialtas Sealadach san am sin, triail as mórionsaí le briseadh tríd an gcathéadan. Ní raibh aon mhaith sa mhórionsaí, nó d'fhan an cathéadan thoir in abar agus i bhfostú ina sheanáit ina dhiaidh sin féin, agus is é an t-aon toradh a bhí ar an iarracht ná gur cailleadh cuid mhaith saighdiúirí. Chothaigh an díomua seo míshástacht mhór i measc na [[saighdiúir]]í, rud a tháinig chun solais go soiléir, nuair a bhris scliúchais amach i g[[Cathair Pheadair]] (nó Petrograd, mar a thugtaí ar an gcathair san am) i dtús Mhí Iúil. Tháinig díorma millteanach de [[Mairnéalach|mhairnéalaigh]] faoi airm ó Kronstadt, bunáit [[Cabhlach cogaidh|chabhlaigh]] in [[Oileán]] Kotlin in aice le [[Cathair Pheadair]], tháinig siad go dtí an chathair agus iad ag éileamh go n-éireodh an Rialtas Sealadach as, agus go rachadh comhairlí neamhspleácha na saighdiúirí agus an [[lucht oibre]] - na Sóivéidí - i gcumhacht. Nuair a bhí na círéibí seo curtha faoi chois, mhilleánaigh an Rialtas Sealadach na Boilséivigh fúthu, agus b'éigean do Vlaidimír Léinín agus Grigory Zinovyev, a gceannairí siúd, dul ar a seachnadh. Cé gurbh éigean do na Boilséivigh próifíl íseal a choinneáil go dtí Mí Mheán Fómhair, bhí stádas an pháirtí i measc radacaigh na heite clé chomh láidir is nach raibh sé in aon dainséar. Chuaigh dornán de Dhaonlathaigh Shóisialta ón eite chlé, agus iad in aghaidh an chogaidh, sna Boilséivigh i Mí Lúnasa. Bhí ról tábhachtach ag cuid acu siúd, go háirithe [[Leon Trotscaí]] agus Adolf Joffe, in imeachtaí Réabhlóid Dheireadh Fómhair. [[Íomhá:General Kornilov and his staff.png|clé|mion|266x266px|[[Lavr Kornilov|Lavr Kornilov, Lúnasa 1917]]]] Eachtra eile a chuir luas leis an réabhlóid ab ea scéal Kornilov. Is é an rud a tharla, go bunúsach, gur fhéach [[Lavr Kornilov]], an ginearál a bhí díreach ceaptha mar ardcheannasaí míleata ag Kerensky, - gur fhéach sé leis an gcumhacht a shealbhú dó féin le lámh láidir. Bhain an bhagairt seo a leithéid de scanradh as Kerensky is go ndeachaigh sé i dtuilleamaí na mBoilséiveach le haghaidh cabhrach, agus thug sé, fiú, airm thine do na Gardaí Dearga Boilséiveacha, ionas go bhféadfaidís an phríomhchathair a chosaint ar shaighdiúirí Kornilov. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach, ní raibh na hairm sin de dhíobháil ar aon nós, nó i ndiaidh an iomláin, d'áitigh saighdiúirí na cathrach ar shaighdiúirí Kornilov gan an chathair a ionsaí. Mar sin féin, glacadh leis ina dhiaidh sin gurbh iad na Boilséivigh "cosantóirí na príomhchathrach", agus bhain siad an-stádas polaitiúil as an gcáil seo. Tháinig na hairm féin isteach áisiúil, ar ndóigh, agus ní rithfeadh leis na Gardaí Dearga ar aon nós iad a thabhairt ar ais do Kerensky. San am sin, bhí an tacaíocht ag trá ar an Rialtas Sealadach agus ar Kerensky go pearsanta. Shealbhaigh na Boilséivigh Sóivéid Petrograd, agus ceapadh [[Trotscaí]] ina chathaoirleach ar an tSóivéid. == Eachtraí == [[Íomhá:Exterminists' Rise in Power in Russia.png|clé|mion|312x312px]] Ar an 23ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair [[1917]] de réir [[Féilire Iúil|Fhéilire Iúil]], nó ar an gcúigiú lá de Mhí na Samhna de réir an Fhéilire Ghréagóra, d'éirigh na Boilséivigh áitiúla faoi cheannas Jaan Anvelt amach i d[[Taillinn]], príomhchathair na h[[An Eastóin|Eastóine]], a bhí ina cúige de chuid na Rúise san am seo. Ar an 25ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair (an 7ú lá de Mhí na Samhna), tháinig Léinín amach i gceannas ar a chuid díormaí. Roimhe sin féin, shealbhaigh siad [[Foirgneamh|foirgnimh]] agus áiseanna an rialtais gan oiread is urchar a scaoileadh, agus an chuid ba mhó den am, seachnaíodh an doirteadh fola. Istoíche, idir an cúigiú agus an seachtú lá de Mhí na Samhna, a rinne na Boilséivigh ar an bPálás Geimhridh i gCathair Pheadair. Thosaigh an t-ionsaí seo nuair a scaoileadh urchar gunna mhóir ar bhord an chúrsóra Avrora, cúig nóiméad déag roimh a deich a chlog iarnóna. Bhí an Pálás Geimhridh á ghardáil ag [[Cosacaigh]], cathlán ban[[saighdiúir]]í, agus cór na n-ábhar oifigeach. D'fhorghabh na Boilséivigh an pálás ag a dó a chlog ar an 8 Samhain (26 Deireadh Fómhair)<ref>Neil Faulkner - [http://www.jstor.org/stable/pdf/j.ctt1k85dnw.15.pdf A People's History of the Russian Revolution", l203 http://www.jstor.org/stable/pdf/j.ctt1k85dnw.15.pdf] (2017, Pluto Press)</ref>. Gaireadh lá oifigiúil na réabhlóide den seachtú lá de Mhí na Samhna, de réir an fhéilire Ghréagóraigh. An cur síos oifigiúil a tugadh ar na himeachtaí ina dhiaidh sin i mbolscaireacht oifigiúil an Aontais Shóivéadaigh, rinne sé an dúrud d'fhorghabháil an Phálás Geimhridh, agus troid fhuilteach á cur os comhair an pháláis, ach le fírinne, níor cuireadh mórán in aghaidh na mBoilséiveach sa Phálás Geimhridh, ach oiread leis na foirgnimh oifigiúla eile. Roghnaíodh an lá sin thar aon lá eile, toisc go raibh toscairí agus ionadaithe na Sóivéidí - is é sin, na gComhairlí neamhspleácha a bhí curtha ar bun ag na saighdiúirí agus an lucht oibre go spontáineach - ag teacht le chéile ar an seachtú lá de Mhí na Samhna sa chathair, nó bhí an Dara Comhdháil Uile-Rúiseach s'acu le tosú ansin. Bhí na Boilséivigh ag tabhairt le fios nár shealbhaigh siad an chumhacht ach le hí a bhronnadh ar an gComhdháil sin. [[Íomhá:Red Guard Vulkan factory.jpg|mion|322x322px|Na Gardaí Dearga, faoi thionchar na mBoilséiveach, lasmuigh de mhonarcha Vulkan i 1917.]] == Torthaí == Bhí sé chéad naonúr toscairí agus dhá scór (649) ar Dhara Comhdháil na Sóivéidí. Trí chéad deichniúr is ceithre scór acu (390), ba Bhoilséivigh iad, agus thairis sin, bhí beagnach céad duine ann ag tacú le heite chlé na Réabhlóidithe Sóisialacha, comhghuaillithe na mBoilséiveach. Nuair a chualathas go raibh an Pálás Geimhridh forghafa, reachtaigh an Chomhdháil acht faoi aistriú na cumhachta ón Rialtas Sealadach go Toscairí na Saighdiúirí, na Scológ is an Lucht Oibre. Mar sin, thug siad faomhadh oifigiúil don réabhlóid. Ina dhiaidh sin féin, bhí freasúra ann nár ghlac leis an aistriú cumhachta seo. Bhí lár agus eite dheas na Réabhlóidithe Sóisialacha suite siúráilte go raibh na Boilséivigh i ndiaidh an chumhacht a shealbhú go mídhlíthiúil, agus thréig siad an chomhdháil sular glacadh leis an acht. Nuair a bhí siad ag dul amach, scairt Trotscaí ina ndiaidh: "Níl ionaibh ach aonaráin thruamhéileacha. Tá bhur mbanc briste agus bhur bport seinnte. Téigí go dtí an áit is dual daoibh anois - carn aoiligh na staire!" Ar an lá arna mhárach, cheap an Chomhdháil ''Sovnarkom'', nó Comhairle na gCoimiseár Pobail. B'é sin dúshraith an rialtais nua Shóivéadaigh. Thairis sin, reachtaíodh an tAcht Talún. Thug an t-acht seo faomhadh don dóigh ar shealbhaigh scológa tailte príobháideacha ar fud na Rúise le hiad a athroinnt eatarthu féin, le linn na réabhlóide. Bhí na Boilséivigh ag iarraidh an chuma a chur orthu féin go raibh siad ag seasamh do chomhghuaillíocht an lucht oibre agus na scológ, rud is bunús le siombaileachas an tsuaitheantais a roghnaíodh don Aontas Shóivéadach, mar atá, an t-ord agus an corrán. Ina dhiaidh sin, rinne Boilséivigh áitiúla iarrachtaí chun an chumhacht a shealbhú i gcuideanna eile na Rúise. An áit a raibh na Rúisigh ina dtromlach, bhí ag éirí go maith leo. Maidir leis na [[Náisiúnachas|náisiúnaithe]] eile, áfach, bhí siad ag santú neamhspleáchais le fada an lá, agus ní raibh siad ró-fháiltiúil roimh aon chineál rialtas Rúiseach, an ceann Boilséiveach san áireamh. Mar shampla, bhí Rada na hÚcráine tar éis féinrialtas a fhógairt ar an 23ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain [[1917]]. Ar an bhfichiú lá de Mhí na Samhna, d'fhógair an Rada Poblacht Náisiúnta na hÚcráine, agus tacaíocht ag teacht ó Chomhdháil na Sóivéidí Úcránacha. B'é ba toradh dó seo gur phléasc cogaíocht amach idir an rialtas Boilséiveach agus an Úcráin. Ar an [[25 Eanáir]] [[1918]], d'eisigh na hÚcránaigh [[Forógra neamhspleáchais|forógra]] ag maíomh go raibh an Úcráin neamhspleách ar fad ar an Rúis. San [[An Eastóin|Eastóin]], arís, tháinig dhá rialtas ar an bhfód in iomaíocht le chéile. D'fhógair Dáil na hEastóine neamhspleáchas ar an [[28 Samhain]] [[1917]]. [[Íomhá:Jaan Anvelt 1925.jpg|mion|372x372px|Jaan Anvelt 1925]] Ag an am céanna, thug rialtas Léinín aitheantas do rialtas Boilséiveachas Jaan Anvelt. Ní raibh fórsaí Anvelt ach i seilbh na príomhchathrach, áfach. == Féach freisin == * [[Réabhlóid na Feabhra]] * [[Réabhlóid na Rúise 1917]] * [[Alexander Kerensky]] == Tagairtí == {{Cómhaoin|Category:Russian Revolution of 1917|Réabhlóid Dheireadh Fómhair}} {{reflist}} [[Catagóir:Stair na Rúise]] [[Catagóir:Réabhlóid na Rúise]] [[Catagóir:Réabhlóidí| *]] 0c9pt6n44dk5x3qqwanoenb2lyz3qyy 0 7551 1086321 1025140 2022-08-23T02:06:13Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Tír [[An Áise|Áiseach]] í '''an Afganastáin''' ([[An Phaistis|Paistis]]/Dairi-Pheirsis: افغانستان, Afğānistān). Tá sí suite i lár na hÁise agus í teorainn ar theorainn leis [[an Iaráin]], [[an Phacastáin]], [[an Tuircméanastáin]], leis [[an Úisbéiceastáin]], leis [[an Táidsíceastáin]] agus leis [[Daon-Phoblacht na Síne|an tSín]]. Is é [[Cabúl]] an phríomhchathair. Tá 33.3 milliún duine ina gcónaí sa tír. == Stair == Tá iarsmaí daonna ar na sléibhte atá níos sine ná caoga míle bliain, agus léiríonn iontaisí plandaí gur thosaigh an fheirmeoireacht i gceantar an Hindu Kush timpeall an ama sin. Creidtear gur ann a rinneadh cré-umha den chéad uair. Bhí bailte á dtógáil thart faoi chúig mhíle bliain ó shin. Meastar gur bunaíodh Cabúl timpeall 1,500 RC. Timpeall 600 RC bhunaigh [[Sorastar|Zoroaster]] creideamh nua aon Dé i m[[Baictria]]. I gceann tamaill tháinig cuid mhór den tír faoi smacht impireacht na Peirse. Tar éis d'[[Alastar Mór]] an Pheirse a ghabháil chuir sé smacht ar an Afganastáin, agus bhí na Gréagaigh faoi réim ar feadh cúpla céad bliain. D'fhás cultúr ar leith sa tuaisceart a raibh rian an Bhúdachais agus na Gréige air. Impireacht Kushan a tugadh ar an tréimhse sin, ach thit an impireacht as a chéile i 220 AD. Ghlac na Hunaigh seilbh ar an tír i 400 AD agus rinne siad slad; tháinig na Peirsigh i réim arís i 550 AD ach is iomaí éirí amach a bhí ann. Thug na hArabaigh an t[[Ioslamachas]] chun na tíre i 652. Bunaíodh impireacht Ioslamach [[Ghaznavid]] ([[962]]-[[1140]]) agus bhí príomháit ag an Afganastáin i sibhialtacht na Moslamach. Nuair a cailleadh [[Machmad Ghazni]] i [[1030]] thit a ríocht as a chéile agus ní raibh cosaint ar bith ag na hAfganastánaigh ar [[Geingeas Cán|Gheingeas Cán]] nuair a rinne sé ionradh ar an tír i [[1219]]. Scrios Geingeas Cán an córas uiscithe agus rinne fásach buan de cheantair a bhí an-torthúil tráth. Bhí [[Timur|Timour-i-Lang]] i réim ó [[1370]] go [[1404]]. Ghlac Afganastánach darbh ainm Buhlul seilbh ar [[Delhi|Deilí]] na h[[An India|India]] gur bhunaigh sé ríshliocht [[Lodi]]. Rinneadh ionradh ar an Afganastáin ón India ina dhiaidh sin agus bhí dreamanna éagsúla faoi réim ann go dtí gur éirigh le [[Ahmad Shah]] [[Kandahar|Candahar]] a ghabháil i [[1747]] agus críocha na hAfganastáine a aontú. Bhí sé i gcumhacht go dtí [[1773]] agus impireacht thréan aige. Ach ba mhinic daoine i mbun ceannairce san 18ú haois, agus rinne an Pheirs insuite gan rath. ==== An 19ú hAois ==== Bhí aicmí éagsúla ag dul in adharca a chéile ar feadh na mblianta, agus chaill an Afganastáin smacht ar cheantar na [[Sind]]e. I [[1833]] ghabh na Peirsigh cúige [[Khurasan|Churasan]], ach bhí na hAfganastánaigh ábalta [[Herat|Heireat]] a chosaint. Ghabh na [[An Saíceachas|Saícigh]] [[Peshawar|Peiseabhar]] i [[1834]] agus ní raibh na hAfganastánaigh ábalta iad a ruaigeadh in ainneoin bhua chath [[Jamrud|Sheamrud]]. Tháinig [[Dost Mohammad Khan]] i gcumhacht in [[1836]] agus é ag athaontú na tíre nuair a d'ionsaigh na [[Sasana]]igh é. Lean an cogadh ar feadh trí bliana nó gur ghéill Dost Mohammad Khan agus gur chuir na Sasanaigh Shah Shuja i gcoróin. Maraíodh é siúd i mí Aibreáin [[1842]] agus bhí cogadh arís ann. Bhuaigh Akbar Khan ar na Sasanaigh agus níor tháinig ach fear amháin den 16,600 saighdiúir d'arm na Breataine slán. Bhí an Afganastáin neamhspleách arís ach ghabh na Sasanaigh [[Baluchistan|an Bhalúitseastáin]], rud a d'fhág an Afganastáin gan chladach gan chósta riamh ó shin. Bhí cumhacht na [[An Rúis|Rúise]] ag méadú ar fud na h[[An Áise|Áise]] ag an am, agus ghabh sí [[Bukhara|Búcara]], [[Tashkent|Taiscint]] agus [[Samarkand|Samarcand]] i [[1865]]. Leag an Rúis síos teorannacha thuaidh na tíre in [[1873]] ach cúig bliana ina dhiaidh sin rinne na Sasanaigh ionradh ar an Afganastáin arís. D'fhan siad ann go dtí [[1880]] agus chaill an Afganastáin a thuilleadh tailte. Rinne na Rúisigh athionsaí i [[1885]] gur bhain sí tailte eile den tír. Bhí an Bhreatain agus an Rúis ag dul in iomaíocht le chéile chun smacht a fháil ar an tír, ach faoi dheireadh i [[1907]] rinneadh conradh a d'fhág an Afganastáin lasmuigh de réimse tionchair na Rúise. ==== An 20ú hAois ==== Bhí achrann sa tír ar feadh na mblianta agus ceannairí éagsúla ag iarraidh an tír a chur faoina smacht. D'fhan an Afganastáin neodrach le linn an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Chogadh Domhanda]]. Nuair a d'fhág an Bhreatain an India bunaíodh an [[An Phacastáin|Phacastáin]] ach mhaígh an Afganastáin gur léise cuid den stát nua. Aird níor tugadh uirthi, agus chuaigh sí i bpáirt leis an Rúis i 1955 cheal cabhair a fháil ó na Meiriceánaigh. Ba bheag nach raibh ina chogadh idir í féin agus an Phacastáin faoi chúrsaí teorann. Cuireadh Páirtí Cumannach ar bun go rúnda i [[1965]] agus faoi [[1973]] bhí de neart aige dul chun ceannairce: briseadh an Rí agus bunaíodh Poblacht. I [[1978]] síníodh conradh cairdis leis an Aontacht Shóivéadach ach an bhliain chéanna thosaigh éirí amach Ioslamach. Bhris cogadh cathartha amach i [[1979]] agus tháinig fórsaí na hAontachta Sóivéidí thar teorainn isteach ar an [[24 Nollaig]]. Thug na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceánaigh]] an-chabhair do na ceannaircigh Ioslamacha. I Mí na Feabhra [[1989]], tar éis naoi mbliana den ár, b'éigean do na Sóivéadaigh cúlú, rud nár chuir deireadh leis an chogaíocht. Ghabh na [[Mujahideen|Muitsidíní]] Cabúl ar [[15 Aibreán]] [[1992]] agus bhunaigh stát Ioslamach. Bhí an Phacastáin agus [[an Iaráin]] ag cur a ladair i ngnóthaí na tíre i rith an ama agus lean an chogaíocht ar aghaidh. {{Main|Cogadh na hAfganastáine (1979-1989)}} ==== Na Talaban ==== Bunaíodh na [[Talaban]], mílíste Ioslamach, i [[1994]] le cúnamh na Pacastáine, agus d'éirigh leo cuid mhór den tír a smachtú. Rinneadh léirscrios ar chathracha na tíre agus ghabh an Talaban Cabúl i Mí Mheán Fómhair [[1996]]. Cuireadh mná faoi chois, maraíodh na mílte agus rinneadh cos ar bolg ar mhionlaigh chreidimh. Idir an dá linn bhí uisce faoi thalamh ar siúl i gcónaí ag an Phacastáin agus ag an Iaráin. Tugadh na Talaban dídean do threallchogaithe Ioslamacha as tíortha eile, agus cuireadh smachtbhannaí ar a rialtas as tearmann a thabhairt d'[[Osama bin Laden]], deargnamhaid Mheiriceá. {{Main|An Talaban}} ==== [[Cogadh na hAfganastáine (2001 - 2021)|Cogadh na hAfganastáine, 2001 - 2021]] ==== Tar éis do ghrúpa [[Osama bin Laden]], [[Al-Qaeda|al-Qaida]], a mhaíomh gurb iadsan a d'ionsaigh [[Nua-Eabhrac (cathair)|Nua-Eabhrac]] ar [[11 Meán Fómhair]] [[2001]] thosaigh na Stáit Aontaithe agus an Bhreatain ag buamáil áiteanna san Afganastáin a síleadh a raibh al-Qaida ann. Rinne [[Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh|ECAT]] ([[Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh|NATO]]) ionradh ar an tír agus faoi [[2003]] bhí an phríomhchathair gafa acu. Thosaigh feachtas treallchogaíochta ag an Talaban agus ag dreamanna eile. {{Main|Cogadh na hAfganastáine (2001 - 2021)}} == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:An Afganastáin| ]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe|Afganastáin]] f8seam0ovhpi2wuu7fd73zssgj6b05j 0 7659 1086433 1063026 2022-08-23T02:41:22Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Saighdiúir agus polaiteoir Sasanach ab ea an Maorghinearál agus Tiarna '''Robert Clive''' nó "'''Clive of India'''" ([[29 Meán Fómhair]] [[1725]] - [[22 Samhain]] [[1774]]). D'athraigh Clive cúrsa na staire nuair a chuir sé [[An India|India]] faoi chois sna 1750-1760idí. D'éirigh Clive thar a bheith saibhir dá bharr. Tharraing Clive conspóid lena bheo agus lena mharbhː laoch náisiúnta sa Bhreatain inniu do dhaoine áirithe, agus impiriúlaí agus tíoránach cruálach do dhaoine eile, agus é freagrach as "éigniú India" [[Íomhá:Thomas Gainsborough (1727-1788) (after) - Robert Clive (1725–1774), Baron Clive of Plassey, 'Clive of India' - 1180787.2 - National Trust.jpg|clé|mion|pictiúir a rinneadh sa 19ú haois]] ==Saol== [[Íomhá:Clive.jpg| mion |Robert Clive ag casadh le [[Mir Jafar]], [[Cath Plassey]], le Francis Hayward, 1760|clé]]Rugadh Clive ar [[29 Meán Fómhair]] [[1725]] in aice le [[Market Drayton]], [[Shropshire]]. Bhí deacrachtaí ag Clive ar [[scoil]]. Athraíodh ó scoil go scoil é. === India === Cuireadh é go [[Chennai|Madras]] mar cúntóir don [[Comhlacht na hIndiacha Thoir|Chomhlacht na hIndiacha Thoir]] nuair a bhí sé ocht mbliana déag d'aois, sa bhliain [[1744]]. Bhí caidreamh corrach aige lena chomhghleacaithe agus rinne sé iarracht [[Féinmharú|lámh a chur ina bhás féin]]. [[Íomhá:Shah-alam-ii-mughal-emperor-of-india-reviewing-the-east-india-companys-troops-1781-1894 1247854.jpg|clé|mion|Shah Alam (impire Mughal) agus Clive (pictiúr a rinneadh sa bhliain 1781)]] Chuaigh sé sna saighdiúirí leis an gComhlacht sa bhliain [[1746]], ag troid in aghaidh na bhFrancach agus na "ndúchasach". Sa bhliain [[1751]], agus in aois 25 dó, chum Clive seift chun [[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] Arcot a ghabháil ó Chanda Sahib, ceannaire áitiúil. Bhí cáil ar Clive ar fud na hEorpa tar éis an chatha seo. [[Íomhá:Shah 'Alam conveying the grant of the Diwani to Lord Clive.jpg|clé|mion|1765:  Shah Alam (impire Mughal) ag géilleadh do Clive]] Rinneadh gobharnóir de Clive ar Fort St David, ionad tábhachtach míleata de chuid na Breataine san [[An India|India]]. Throid sé cathanna eile a mhéadaigh cumhacht na Breataine sa tír. D'fhill Clive don chéad uair ar an mBreatain i [[1753]]. Chaith sé seal sa [[Parlaimint|Pharlaimint]] [[1754]]-[[1755]]. === Plassey === Troideadh cath Plassey sa bhliain 1757, agus in aois 31 do Clive, tháinig an tír faoi smacht an Chomhlachta, go hiomlán beagnach (tháinig fo-ilchríoch na hIndia faoina smacht nuair a troideadh Cath Buxar in 1764) Chuaigh Clive ar ais don dara uair go Sasana i [[1760]], é saibhir agus ardchlú air. D'éirigh leis stíl shoiléir bhríomhar Béarla a fhorbairt agus bhí ardmheas ar a chumas óráidíochta nuair a bhí sé sa pharlaimint. Ardaíodh go [[Teach na dTiarnaí]] é sa bhliain [[1762]]. Cheannaigh Clive an-chuid talún ag an am seo. [[Íomhá:LordClive.jpg|clé|mion|1764: An Tiarna Clive (Shah Alam II, impire Mughal sa chúlra), pictiúr le Charles Clive]] === Gobharnóir === Chuaigh Clive ar ais chun na hIndia i [[1764]] mar Ghobharnóir ar [[Beangál|Bheangál]] agus rinne leasú ar an státseirbhís a bhí curtha ar bun ansin. Theip ar a shláinte ar fad agus chuaigh sé ar ais go Sasana in [[1767]], don tríú uair. Cuireadh fiosrúchán ar bun faoi chaimiléireacht i [[Tithe na Parlaiminte|Westminister]] agus cuireadh ina leith gur bhain Clive mí-úsáid as an muinín a chuir daoine ann mar Ghobharnóir, srl. Bhris [[gorta]] amach sa [[Beangál|Bheangál]] idir 1769 - 1773 agus polasaithe an Chomlachta freagrach as.[[Íomhá:Robert Clive's monument.jpg|mion|Laoch sa Bhreatainː dealbh i Londain inniu|clé]] === Bás === Bhí sláinte Clive go dona (bhí [[Cloch dhomlais|clocha domlais]] ag gabháil dó). Bhí an-dúil ag Clive san [[óipiam]]. Fuair sé [[bás]] ar an [[22 Samhain]] [[1774]]. Níl a fhios céard ba chúis leis; ghlac sé ródháileog agus taom croí, b'fhéidir. Ní raibh ach 48 mbliana slánaithe aige. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Polaiteoirí na Ríochta Aontaithe (gan Tuaisceart na hÉireann)|Clive, Robert]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1725|Clive, Robert]] [[Catagóir:Básanna i 1774|Clive, Robert]] j63uyjm0p9iofhd9jtuxqv2tuqq86fs 0 7665 1086339 1033117 2022-08-23T02:12:52Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Seasann na ceithre litir úd '''NASA''' do na focail '''''Riarachán Náisiúnta na hAerloingseoireachta is na Spásaireachta''''' ("National Aeronautics and Space Administration"), is é sin, údarás spáis [[SAM|na Stát Aontaithe]]. Bunaíodh an t-údarás seo thiar sa bhliain [[1958]] agus é freagrach as cúrsaí [[spásaire]]<nowiki/>achta an stáit i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]]. Thairis sin de, déanann an t-údarás [[taighde]] fadtéarmach aerloingseoireachta, idir shibhialta agus mhíleata. Is í aisling an údaráis "feabhas a chur ar an mbeatha abhus, tús a chur leis an mbeatha thall, agus teacht ar bheatha ar an taobh amuigh", is é sin, obair fhónta a dhéanamh ar mhaithe le muintir an [[an Domhan|Domhain]], na [[Pláinéad|pláinéid]] eile a thabhairt chun míntíreachais agus beatha na [[Grianchóras|bpláinéad eile]] a aimsiú, más ann dá leithéid. Is é cuspóir an údaráis ná "ár b[[pláinéad]] dúchais a thuiscint is a chosaint, taighde agus taiscéalaíocht a dhéanamh ar an [[An Chruinne|Ollchruinne]] ar lorg beatha eachtardhomhanda agus inspioráid a thabhairt don chéad ghlúin eile." == An Spásrás == [[Íomhá:Sputnik-stamp-ussr.jpg|clé|mion|256x256px|Sputnik 1957]] Baineadh geit as na Meiriceánaigh nuair a d'éirigh leis na [[an tAontas Sóivéadach|Sóivéadaigh]] an chéad satailít shaorga, [[Sputnik|Sputnik a hAon]], a chur ag timpeallú an Domhain, thiar sa bhliain [[1957]]. Bhí an-eagla ar [[Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá|Sheanadóirí na Stát Aontaithe]] go rachadh na [[An Rúis|Rúisigh]] chun tosaigh ar Mheiriceá ag cumadh teicneolaíocht spáis agus roicéadtiomána. Bhí rás na n-arm faoi lán seoil ag an am agus dlúthbhaint aige le teicneolaíocht na [[roicéad]], ar ndóigh, ó bhí diúracáin de dhíth leis na buamaí adamhacha a iompar. Mar sin, chinn an [[Uachtarán na Stát Aontaithe|tUachtarán]] [[Dwight D. Eisenhower]] agus a chuid comhairleoirí go raibh údarás nua rialtais ag teastáil chun bua a bhreith ar na Sóivéadaigh. Ar an [[20 Iúil|20ú lá de Mhí Iúil]], [[1958]], shínigh an tUachtarán Eisenhower an tAcht um Aerloingseoireacht agus Spásaireacht Náisiúnta, agus mar sin bunaíodh an t-údarás nua. Thar aon rud eile ceapadh é mar údarás neamh-mhíleata. Fuair sé foireann ocht míle duine agus ceithre shaotharlann ó Choiste Comhairleach Náisiúnta na hAerloingseoireachta (''National Advisory Committee for Aeronautics'', NACA), a cuireadh ar bun sé bliana is dhá scór roimhe sin le taighde a dhéanamh ar an aerloingseoireacht. [[Íomhá:Wernher von Braun.jpg|mion|Wernher von Braun, 1964]] Ba í an oidhreacht ba thábhachtaí a thit air ná [[Wernher von Braun]] agus a chuid oibre. Saineolaí agus innealtóir roicéad ón [[An Ghearmáin|nGearmáin]] a bhí ann a chuidigh leis na roicéid V1 agus V2 a chumadh go gairid roimh dheireadh [[an Dara Cogadh Domhanda]]. Chuaigh sé ag obair do na Stáit Aontaithe i ndiaidh an chogaidh, agus is é an meas atá air inniu ná gurbh eisean athair na spásaireachta sna Stáit Aontaithe. Bhí von Braun ag obair d'Áisínteacht Diúracán Balaistíoch an Airm (''Army Ballistic Missile Agency'') roimh bhunú an údaráis spáis, agus cuireadh codanna den áisínteacht seo leis an údarás nua spáis, chomh maith le codanna de Shaotharlann Taighde an Chabhlaigh (''Naval Research Laboratory''). [[Íomhá:Alan Shepard pouso.jpg|thumb|280px|[[Alan Shepard]] - An chéad spásaire Meiriceánach.]] Ar dtús ba í an aidhm ba mhó a bhi ag an údarás duine a chur ag timpeallú an Domhain chomh tapa agus ab fhéidir, agus an tAontas Sóivéadach meáite ar an tosach a bhaint de na Meiriceánaigh. Thosaigh Clár Mercury sa bhliain chéanna agus a bunaíodh an t-údarás. Ní raibh i gceist ag clár Mercury go fóill ach a fháil amach an bhféadfadh duine maireachtáil sa spás ar aon nós. Fuair an t-údarás spáis an-chuidiú ó [[Arm na Stát Aontaithe]], leithéid cead úsáid a bhaint as áiseanna taighde an Aerfhórsa. Thairis sin de, ba phíolótaí tástála de chuid an Aerfhórsa iad formhór na spásairí. De ghnáth b'atheitleoirí troda de chuid [[Chogadh na Cóiré]] iad. Bhí Aerfhórsa na Stát Aontaithe i ndiaidh an-taighde a dhéanamh ar eitleáin thrialacha sna [[1950idí|caogaidí]] agus iad déanta d'aon ghnó don strataisféar. Is cinnte gur mhór an áis don údarás a bheith i dtaithí an taighde seo. Ba é [[Alan Shepard]] an chéad spásaire Meiriceánach. Ar an [[5 Bealtaine|gcúigiú lá de Mhí Bealtaine]], [[1961]], rinne sé eitilt cúig nóiméad déag agus é ag tiomáint spásárthach beag, Freedom 7 - nó Mercury-Redstone 3. Ní dhearna sé fithis an Domhain a chur de, áfach. Ba é [[John Glenn]] an chéad spásaire Meiriceánach a chuaigh ag fithisiú an Domhain dháiríre, ina chapsúl spáis Friendship 7 (Mercury-Atlas 6). Chaith seisean cúig uaire an chloig sa spás, ar an [[20 Feabhra|bhfichiú lá de Mhí Feabhra]], [[1962]]. [[Íomhá:NASA spacecraft comparison.jpg|mion|255x255px|Mercury, Gemin, Apollo agus Saturn V, Titan II and Atlas-D)]] Nuair a chruthaigh Clár Mercury gurbh fhéidir teacht slán abhaile i ndiaidh turas spáis, cromadh ar chlár taighde agus tástála níos fódúla a dhéanamh in oirchill turais go dtí [[an Ghealach]]. Baisteadh Gemini ar an gclár seo, is é sin, an Cúpla, agus na spásárthaí a rinneadh le haghaidh an chláir seo bhí slí iontu do bheirt seachas d'aon duine amháin. Ba iad Virgil "Gus" Grissom agus John W. Young ba thúisce a chuaigh ar mhisin de chuid chlár Gemini - Gemini a Trí, nó "Mailí de Brún" (''Molly Brown'') - ar an 23ú lá de Mhí na Márta, 1965. Roimhe sin baineadh dhá thriail as spásárthach de chineál ''Gemini'' gan aon duine ar bord - sin é an fáth ar tugadh Gemini a ''Trí'' air. Cuireadh naoi misean eile den chineál céanna i críoch i ndiaidh Mhailí de Brún, agus chruthaigh siad go raibh daoine ábalta turas fada spáis a dhéanamh go sábháilte, gurbh fhéidir dhá spásárthach a nascadh le chéile sa spás, agus gurbh fhéidir le daoine an dímheáchan a fhulaingt. [[Íomhá:Aldrin Apollo 11 original.jpg|mion|280px|[[Buzz Aldrin]] ag siúl ar an nGealach i rith an mhisiúin ''Apollo 11'']] == Clár ''Apollo'' == [[Íomhá:Apollo program.svg|mion|Suaitheantas [[Clár Apollo|Chlár Apollo]]]] {{main|Clár Apollo}} Cuireadh clár Apollo ar siúl chomh luath leis an mbliain [[1961]]. Ar dtús níor ceapadh an clár seo ach le taighde a dhéanamh sa spás agus le spásairí a chur ag timpeallú na Gealaí. Rinneadh cuid de ghnó an chláir den tuirlingt ar an nGealach, áfach, nuair a d'fhógair an [[John F. Kennedy|tUachtarán Ó Cinnéide]] ina óráid ar an 25ú lá de Mhí Bealtaine 1961 go nglacfadh na Stáit Aontaithe de chúram orthu an chéad duine a chur ag siúl ar an nGealach roimh an mbliain [[1970]]. Thosaigh clár Gemini go gairid ina dhiaidh sin. Mar sin, siúd is gur thosaigh na spásairí ag dul ar mhisin de réir chlár Gemini i bhfad roimh an chéad eitilt de chuid chlár Apollo, ceapadh Apollo mar fhiontar roimh Gemini. Ocht mbliana ina dhiaidh sin, bhain Apollo amach a chuspóir. Bhí deacrachtaí nár bheag ag baint leis, go háirithe an [[Apollo 1|dóiteán]] a mharaigh triúr spásairí - [[Gus Grissom]], [[Roger Chaffee]], agus [[Ed White]] - ar an [[27 Eanáir|27ú lá]] de Mhí Eanáir, [[1967]]. Mar sin féin, chuaigh an chéad triúr spásairí - [[Frank Borman]], [[James Lovell]], agus [[William Anders]] - timpeall na Gealaí i ndeireadh an chéad bhliain eile ar bord Apollo a hOcht. Ar an 20ú lá de Mhí Iúil, 1969, thuirling modúl gealaí an spásárthaigh úd Apollo a hAon Déag i Muir an Chiúnais ar an nGealach, agus na spásairí [[Neil Armstrong]] agus [[Buzz Aldrin|Edwin "Buzz" Aldrin]] ar bord. Bhí an tríú fear d'fhoireann Apollo a hAon Déag, [[Michael Collins (spásaire)|Michael Collins]], ag fanacht leo sa mhodúl ceannasaíochta a bhí ag timpeallú na Gealaí. Cuimhneoidh an saol go deo ar na focail a labhair Armstrong agus é ag siúl ar an nGealach den chéad uair: ''Níl ann ach coiscéim bheag don duine aonair, ach is millteanach an léim ar aghaidh é don chine dhaonna.'' Thug dáréag fear ar fad cuairt ar an nGealach, ach cuireadh deireadh le clár Apollo sa bhliain 1972. Ó nach raibh [[Lyndon B. Johnson|Lyndon Johnson]] ina Uachtarán a thuilleadh, ní raibh cara sa chúirt ag an údarás níos mó. Mar sin, cuireadh Wernher von Braun ag stocaireacht i [[Washington, D.C.|Washington]] le hairgead a iarraidh don spásaireacht. Bhíothas ag brath stáisiún seasta spáis a chur in airde, sin nó daoine a chur ag déanamh taighde ar [[Mars (pláinéad)|Mhars]], ach ó ba rud é nach raibh roicéid den chineál Saturn ná spásárthaí den chineál Apollo á ndéanamh a thuilleadh, níor tugadh na pleananna seo i gcrann riamh. [[Íomhá:Apollo 13 Mailbox at Mission Control.jpg|clé|mion|299x299px| Rialú misin, Apollo 1 ]] Ar an tríú turas go dtí [[an Ghealach]], mar atá, Apollo a Trí Déag, phléasc coimeádán ocsaigine an mhodúil soláthair. B'éigean do na spásairí - James Lovell, Jack Swigert, agus Fred Haise - innill an mhodúil thuirlingthe a úsáid le filleadh ar an Domhan. Tháinig siad sách slán abhaile, agus tharraing na himeachtaí seo aird an náisiúin ar an gclár spásaireachta arís. Mar sin féin, tháinig deireadh leis an gclár i ndiaidh Apollo a Seacht nDéag, agus cuireadh an trí thuras eile ar ceal - is é sin, Apollo a hOcht nDéag, Apollo a Naoi nDéag, agus Apollo a Fiche, a bhí beartaithe cheana. Bhí neart trealaimh ann cheana le haghaidh na dturasanna seo, agus baineadh úsáid as sa bhliain [[1975]], nuair a cuireadh comhthuras na spásairí Meiriceánacha agus Rúiseacha, ''[[Apollo-Soyuz]]'', ar siúl. == Luathmhisiúin Eile == [[Íomhá:Mariner 2.jpg|mion|255x255px|Mariner 2, 27 Lúnasa 1962]], Cé gurbh iad na misin faoi lán foirne ba mhó a tharraing súil an tsaoil mhóir ar NASA, is iomaí misean róbatach a chuir an t-údarás ar siúl sna luathbhlianta féin. Sa bhliain 1962, scaoileadh an spástaiscéalaí róbatach úd Mariner a Dó chun bealaigh, agus ba é an chéad spásárthach a d'eitil thart le pláinéad eile agus a thóg grianghrafanna de - [[Véineas]] a bhí i gceist ansin. Roimh an chéad tuirlingt a rinne spásairí ar an nGealach, rinne na taiscéalaithe róbatacha [[Lunar Orbiter (misiún spáis)|Lunar Orbiter]], [[Ranger (misiún spáis)|Ranger]], agus [[Surveyor (misiún spáis)|Surveyor]] agus a leithéidí eile an-obair ag bailiú eolais le haghaidh an chéad turas eile faoi lán foirne. I ndiaidh chlár Apollo, thuirling dhá thaiscéalaí róbatacha de shraith Viking ar [[Mars (pláinéad)|Mhars]] agus iad ag tógáil grianghrafanna daite ar dhroim an phláinéid dhearg. Ina dhiaidh sin, áfach, chuala an saol mór ar Voyager agus ar Pioneer, agus na pictiúirí a fuarthas uathu nuair a chuaigh siad thart ar na pláinéid mhóra gháis, [[Iúpatar (pláinéad)|Iúpatar]], [[Satarn (pláinéad)|Satarn]], [[Úránas (pláinéad)|Úránas]] agus [[Neiptiún (pláinéad)|Neiptiún]]. [[Íomhá:Mariner8&9 schematics.jpg|clé|mion|Mariner 8 & 9]] Nuair a bhuaigh na Meiriceánaigh an rás chun an spáis bhí siad féin agus na Sóivéadaigh idir dhá chomhairle faoi cad eile ba chóir dóibh a dhéanamh. Chuir NASA stáisiún spáis, Skylab, ag timpeallú an Domhain, b'fhéidir mar fhreagra ar Salyut, stáisiún spáis na Rúiseach. Sa bhliain 1975, áfach, agus ré an éideannais (''[[détente]]'') idir na mórchumhachtaí ag sroicheadh a buaicphointe, tháinig na [[Spásaire|spásairí]] [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceánacha]] agus [[An Rúis|Rúiseacha]] le chéile thuas sa [[spéir]], nuair a nascadh [[Clár Apollo|Apollo]] a hOcht nDéag agus [[Soyuz]] a Naoi nDéag le chéile - is é sin, ghreamaigh an dá shoitheach dá chéile agus osclaíodh bealach eatarthu. Níor chuir an teagmháil seo deireadh leis [[Cogadh Fuar|an gCogadh Fuar]] go fóill, ach spreag sí comhoibriú idirnáisiúnta spáis a chuaigh chun fairsingeachta ó shin i leith. Is é an toradh is úire atá ar an gcomhoibriú seo ná an Stáisiún Idirnáisiúnta Spáis, a tógadh as blocanna Rúiseacha, Meiriceánacha, [[An Eoraip|Eorpacha]], agus [[An tSeapáin|Seapánacha]] thart faoin mbliain 2000. == Ré an Spástointeálaí == [[Íomhá:Challenger explosion.jpg|mion|Challenger 1986]] Ó dheireadh na seachtóidí ar aghaidh, chuir an t-údarás an bhéim ba mhó ar an [[spástointeálaí]]. Ba í an spástointeálaí an chéad spásárthach a dearadh le haghaidh athúsáide. Scaoileadh an chéad spástointeálaí, Columbia, chun bealaigh ar an dóú lá déag de Mhí Aibreáin, [[1981]]. Níor éirigh leis an spástointeálaí chomh maith agus a shíl lucht an údaráis a dhéanfadh. Tharla go raibh na turais i bhfad níos daoire ná mar a ceapadh. Thairis sin de, phléasc an tointeálaí úd Challenger i ndeireadh Mhí Eanáir den bhliain [[1986]], go díreach i ndiaidh a lainseála, agus maraíodh iomlán na foirne. Duine acu siúd a fuair bás sa phléasc, Christa McAuliffe, ba mhúinteoir scoile í a bhí earcaithe don turas ar mhaithe le caidreamh poiblí, agus na páistí a bhí ag féachaint ar an teilifís le ceacht eolaíochta spáis a fháil ó Christa agus í ar bord, ní fhaca siad ach an spásárthach ag dul trí thine i bhfaiteadh na súl. [[Íomhá:President Ronald Reagan speech to the nation on the space shuttle Challenger in oval office.jpg|clé|mion|262x262px|[[Ronald W. Reagan|Regan]] ag labhairt faoi Challenger, 1986]] An córas spásiompair, mar a thugtar ar chlár na spástointeálaithe go hoifigiúil, tháinig sé slán as an olltubaiste seo, ach is léir nár fheabhsaigh an drochscéala clú an údaráis. Nuair a d'éirigh an spáseitleoireacht níos coitianta agus na tointeálaithe ag dul suas agus anuas gach dara mí, nó níos minicí fós, chaill an pobal spéis sa scéal. Thairis sin de, bhí baill den údarás féin ag éirí míshásta, agus barúil acu go raibh an spástointeálaí ag goid airgid ó scéimeanna eile, leithéid na spástaiscéalaithe gan foireann, a bhí níos éifeachtaí ó thaobh an taighde de ná turais daoine. [[Íomhá:ISS on 20 August 2001.jpg|thumb|280px|Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta (ISS) 2001]] Mar sin féin, b'áisiúil an rud é an spástointeálaí chun satailítí tábhachtacha a lainseáil, leithéid [[Teileascóp Spáis Hubble]], HST. Níor chosain an teileascóp spáis seo ach dhá bhilliún dollar - suim airgid atá suarach go leor i ngeall ar an spásloingseoireacht - ach mar sin féin, b'áisiúil an gléas do na réalteolaithe é, gan trácht ar an tsuim a chuir an pobal ann. Tá spásteileascóp Hubble ag obair ón mbliain [[1990]] ar aghaidh. Tháinig cuid mhór pictiúirí iontacha ón teileascóp seo a tharraing aird an domhain ar an réalteolaíocht agus a mhéadaigh suim na ndaoine inti. Tháinig NASA agus ESA - údarás spáis na hEorpa - le chéile leis an teileascóp seo a chur ag obair, agus chuidigh an scéim cheannródaíochta seo leo tuilleadh comhscéimeanna a chur ar bun ina dhiaidh sin. Sa bhliain [[1995]], thosaigh comhoibriú na Meiriceánach agus na Rúiseach arís, agus na spástointeálaithe Meiriceánacha ag teacht ar cuairt chuig [[Mir]], an stáisiún spáis Rúiseach. De thoradh an chomhoibrithe seo, tháinig an [[Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta]] ar an bhfód, agus na Meiriceánaigh is na Rúisigh mar phríomhpháirtnéirí á thógáil, chomh maith leis na h[[Eorpa]]igh agus na [[An tSeapáin|Seapánaigh]]. Tar éis gur phléasc an spástointeálaí úd Columbia sa bhliain [[2003]], stad na Meiriceánaigh den spástointeálaí a úsáid go dtí go mbeadh a cuid lochtanna aimsithe agus ceartaithe, agus iad i dtuilleamaí spásárthaí Rúiseacha feasta le soláthar a choinneáil leis an stáisiún spáis. Chosain an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta na billiúin dollar, agus ba dheacair don údarás a mhíniú do mhuintir na Stát cén fheidhm a bhí leis an stáisiún. Ní furasta do Thadhg an mhargaidh na torthaí eolaíocha atá ar an stáisiún a thuiscint, gan trácht ar thurais a dhéanamh chuig an nGealach nó chuig áit iargúlta eile. Inniu féin, ní féidir a oiread saineolaithe a chur ag obair ar an stáisiún agus a socraíodh. [[Íomhá:Daniel Goldin, official NASA photo.jpg|clé|mion|208x208px|Daniel S. Goldin, 1992-2001]] Sna nóchaidí b'éigean do NASA streachailt leis ar airgead a bhí ag dul i laghad, ó bhí Comhdháil na Stát Aontaithe ag gearradh bhuiséad an údaráis. Ansin bheartaigh Daniel S. Goldin, an naoú ceannasaí ar an údarás, seift a chuir ar chumas an údaráis na costais a mhaolú gan baint d'éagsúlacht na scéimeanna spáis (Scéim Discovery). Rinneadh athscrúdú géar ar an modh oibre seo nuair a cailleadh an dá spástaiscéalaí úd ''Mars Climate Orbiter'' agus ''Mars Polar Lander'' sa bhliain [[1999]]. Roimh thubaiste Cholumbia sa bhliain [[2003]], chuir na spástointeálaithe 112 turas spáis díobh go rathúil. == Todhchaí an Údaráis == [[Íomhá:Space Shuttle Columbia launching.jpg|mion|280px|An spástointeálaí Columbia ag dul ar eiteog]] Is é an misean is mó a bhí i mbéal an phobail le déanaí ná an ''Mars Pathfinder'' sa bhliain [[1997]]. Cuireadh gluaisteán cianrialaithe, an ''Sojourner'', ag siúl ar an bpláinéad agus ag déanamh taighde agus trialacha eolaíocha den chineál nach ndearnadh a leithéidí riamh ar aon rinn neimhe lastall den Domhan. Chuir an pobal an-spéis in obair an ''Sojourner'', ach níorbh é sin an t-aon mhisean amháin go [[Mars (pláinéad)|Mars]] a bhí idir lámhaibh ag an údarás ag an am. Sa bhliain 1997, cuireadh an fithiseoir ''Mars Global Surveyor'' ag timpeallú Mharsa. Socraíodh ar an bhfithiseoir seo a choinneáil ag obair go dtí an bhliain 2001, ach tá sí ag feidhmiú i gcónaí. Mar a thugann ainm an ghléis le fios, suirbhéireacht agus mapáil is mó atá ar siúl aici. Sa bhliain 2001, lainseáladh an misean ''Mars Odyssey'' chun lorg an uisce agus an bholcánachais a aimsiú ar an bpláinéad úd. Tá an-taighde á dhéanamh ag an údarás ar Mhars faoi láthair, agus tuilleadh spásárthaí ag dul an bealach, go háirithe an ''Mars Reconnaissance Orbiter'', a lainseáladh i dtús Mhí na Lúnasa sa bhliain 2005. [[Íomhá:Mars Reconnaissance Orbiter HGA installation.jpg|mion|Mars Reconnaissance Orbiter HGA]] Nuair a maraíodh seisear spásairí ó Mheiriceá agus [[Iosrael]]ach amháin i dtubaiste an spástointeálaí úd Columbia sa bhliain [[2003]], bhí a raibh i ndán don údarás ina ábhar comhrá agus conspóide. Ar an 14ú lá de Mhí Eanáir, [[2004]], deich lá i ndiaidh don ghluaisteán cianrialaithe úd ''Spirit'' tuirlingt ar Mhars, d'fhógair an [[George W. Bush|tUachtarán George W. Bush]] plean nua le haghaidh an údaráis, agus é ag tabhairt Aisling na Spástaiscéalaíochta (''Vision for Space Exploration'') air. Chuir an plean sin roimhe go bhfillfeadh daoine ar an nGealach roimh an mbliain 2020 agus go gcuirfí urphoist nó longfoirt ar bun ann le haghaidh trialacha eolaíocha agus in oirchill na misin a bheadh le teacht. Socraíodh go gcaithfí an spástointeálaí i dtraipisí go deimhin i ndiaidh na bliana 2010, agus go dtiocfadh spásárthach foirne nua ina háit roimh an mbliain 2014, is é sin, an ''Crew Exploration Vehicle'', taiscéalaí foirne. Beidh an t-árthach sin in ann nascadh leis an stáisiún spáis idirnáisiúnta agus fithis an Domhain a thréigean. Níltear róshiúráilte de, áfach, céard atá i ndán don stáisiún spáis sin féin. == Locht á fháil ar an Údarás == [[Íomhá:NASA seal.svg|mion]] Tá an t-údarás á lochtú as an dóigh a gcuireann sé na misin fhoirne i gcríoch, agus na seanspásárthaí á gcaitheamh i dtraipisí go neamhchúiseach, beag beann ar na billiúin dollar a chosain sé iad a fhorbairt. Sin mar a tharla don spásárthaí Apollo, cuir i gcás, agus do na roicéid Saturn a bhí á n-iompar. Sa bhliain 2004, d'fhógair rialtas na Stát Aontaithe gurbh é sin a bhí i ndán don spástointeálaí, agus an Taiscéalaí Foirne nua le teacht ina áit. Idir an dá linn tá an t-údarás ag cothú maorlathas ceannasach atá i bhfad níos líonmhaire ná na daoine atá i mbun na hoibre i ndáiríre. [[Íomhá:NASA-SpaceFlightAwareness-Logo.svg|clé|mion]] Faoi láthair tá an spás-stáisiún idirnáisiúnta i muinín spástointeálaithe an údaráis le haghaidh baill thógála. Ón lá ar tháinig cabhlach na dtointeálaithe ar an bhfód, cailleadh dhá cheann acu i dtimpistí, sna blianta 1986 agus 2003. I ndiaidh thubaiste na bliana 1986, bhí an t-údarás in ann tointeálaí nua, ''Endeavour'', a chur i dtoll a chéile as baill spártha, ach níltear ag smaoineamh ar aon cheann eile a thógáil anois in éiric an ''Columbia''. Maidir leis an spás-stáisiún idirnáisiúnta, socraíodh go mbeadh seachtar ar bord sa bhliain 2005. Faoi láthair,áfach, níltear ábalta ach beirt a choinneáil ag obair ann. Mar sin féin, dúirt Anatoli Perminov, stiúrthóir ''Roskosmos'', leis na meáin go mbeadh seisear ag obair go seasta ar an stáisiún ón mbliain 2009 amach. Faoi láthair, tá Rúiseach amháin agus Meiriceánach amháin ar an bhfoireann sheasta, rud a fhágann nach féidir leis na cuairteoirí Eorpacha agus Seapánacha ach seal gairid a chaitheamh thuas. Is mór an bac an scéal seo ar an taighde atá beartaithe. [[Íomhá:Navette Atlantis STS-98 horsVAB.jpg|thumb|280px|Ionad Spáis John F. Kennedy in Oileán Merritt, Florida.]] [[Íomhá:Shuttle delivers ISS P1 truss.jpg|mion|280px|An Spástointeálaí Endeavour]] == Misiúin Spáis an Údaráis == === Misiúin le Foirne Daonna === * Scéim [[Mercury]] * Scéim [[Gemini]] * [[Clár Apollo|Scéim Apollo]] * Saotharlann Spáis [[Skylab]] * An [[Spástointeálaí]] * An [[Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta]] i gcomhar leis na Rúisigh, na hEorpaigh agus na Seapánaigh * [[Tionscadal Constellation]] === Misiúin Róbatacha === ==== Breathnóireacht an Domhain ==== * [[Satailít Taighde Uachtar an Atmaisféir]] * [[TIMED]] - Teirmisféar, Ianaisféar, Meisisféar - Fuinneamhachas agus Dinimic [[Íomhá:Lunar Prospector orbiter.jpg|clé|mion|Lunar Prospector]] ==== Misiúin go dtí an Ghealach ==== * [[Ranger]] * [[Surveyor]] * [[Lunar Orbiter]] * [[Clementine]] * [[Lunar Prospector]] * [[Mapálaí Mianreolaíochta na Gealaí]] - pleanáilte don bhliain 2007 * [[Fithiseoir Taiscéalaíochta na Gealaí]] - pleanáilte don bhliain 2008 ==== Misiúin go dtí Mearcair ==== * [[Mariner]] a Deich * [[MESSENGER]] [[Íomhá:Pioneer Venus orbiter.jpg|mion|Pioneer Venus]] ==== Misiúin go Véineas ==== * [[Mariner]] a Dó, a Cúig, agus a Deich * [[Pioneer Venus]] * [[Magellan]] [[Íomhá:2001 mars odyssey wizja.jpg|clé|mion|Mars Odyssey]] ==== Misiúin go Mars ==== * [[Mariner]] a Ceathair, a Sé, a Seacht, agus a Naoi * [[Viking]] a hAon agus a Dó * [[Mars Observer]] nó Breathnóir Mharsa * [[Mars Pathfinder]] nó Treoraí Mharsa * [[Mars Climate Orbiter]] nó Fithiseoir Aeráide Mharsa * [[Mars Polar Lander]] nó Tuirlingtheoir Polach Mharsa * [[Mars Global Surveyor]] nó Suirbhéir Uile-Phláinéadach Mharsa * [[2001 Mars Odyssey]] nó Odaisé Mharsa don bhliain 2001 * [[Fánaithe Taiscéalaíochta Mharsa]], is é sin, na gluaisteáin róbatacha úd [[Spirit]] agus [[Opportunity]] * [[Mars Reconnaissance Orbiter]] nó Fithiseoir Taiscéalaíochta Mharsa * [[Phoenix Lander]], Tuirlingtheoir Phoenix, agus é pleanáilte don bhliain 2007 * [[Saotharlann Eolaíochta Mharsa]], pleanáilte don bhliain 2008 * [[Mars 2011]], pleanáilte don bhliain 2011 * [[Saotharlann Allamuigh na Réaltbhitheolaíochta]], pleanáilte don bhliain 2016 * [[Mars Return Sample Mission]], in éineacht le ESA, pleanáilte do na blianta 2016-2024 == Tagairtí == {{Reflist}} {{Cómhaoin|NASA}} {{DEFAULTSORT:NASA}} [[Catagóir:Réalteolaíocht]] [[Catagóir:NASA| ]] [[Catagóir:Gníomhaireachtaí spáis]] 2qrcs670e09u4w2nh9upbbfjs7ufaxo 0 7751 1085969 1054808 2022-08-22T16:14:33Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} [[File:South Africa 2011 Afrikaans speakers proportion map.svg|thumb| Léarscáil a thaispeánann sciar na gcainteoirí Afracáinise san Afraic Theas sa bhliain 2011.]] Is teanga Iar-[[Teangacha Gearmáinice|Ghearmáinice]] í an '''Afracáinis''', agus í an-chosúil leis an [[An Ollainnis|Ollainnis]]. Labhraítear san [[an Afraic Theas|Afraic Theas]] agus sa [[An Namaib|Namaib]] í thar aon áit eile, ach tá teacht ar an gcorr-chainteoir sa [[an Bhotsuáin|Bhotsuáin]], i [[Leosóta]], sa [[An tSuasalainn|tSuasalainn]], sa t[[An tSiombáib|Siombáib]], agus sa t[[An tSaimbia|Saimbia]] chomh maith. De thoradh na himirce ón Afraic Theas, tá timpeall ar 30.000 cainteoir Afracáinise ina gcónaí sa [[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]]. Tá pobail thábhachtacha i b[[Perth]] san [[An Astráil|Astráil]], i d[[Torontó|Toronto]], [[Ceanada]] agus [[Auckland]] sa [[An Nua-Shéalainn|Nua-Shéalainn]] freisin. Úsáideann grúpaí éagsúla eitneacha an Afracáinis thar aon teanga eile, mar atá, na Bóraigh (''boers''), is é sin, na Geala a labhraíonn an teanga, na Daiteánaigh (Afracáinis: ''bruinmense, kleurlinge'') a labhraíonn í, agus sainghrúpaí ar daoine datha iad, ar nós na m''basters'', Malaeigh na Rinne (''Cape Malays''), agus na ''Griquas''. Tá cónaí ar na ''basters'' i lár na Namaibe, go háirithe timpeall ar Rehoboth. == Stair na Teanga == Is í an teanga is gaolmhaire don Afracáinis ná an Ollainnis, agus is féidir le cainteoirí an dá theanga seo an-adhmad a dhéanamh as caint a chéile i gcónaí. Is í an ghramadach an phríomhdhifríocht, nó tá cuid mhór de mhírialtachtaí na hOllainnise imithe ón Afracáinis, go háirithe an inscne ghramadúil. Aithníonn an Ollainnis trí inscne i gcónaí, is é sin, an bhaininscne, an fhirinscne agus an inscne neodrach, cé go bhfuil an difríocht idir an bhaininscne agus an fhirinscne beagnach imithe sa teanga sin féin. An Afracáinis, áfach, ní aithníonn sí fiú an difríocht idir an inscne neodrach agus an dá inscne eile a thuilleadh. Thairis sin, tá an Afracáinis tar éis cuid mhaith focal a fháil ó na teangacha bundúchasacha a labhraítear i nDeisceart na hAfraice, agus cé go bhfuil litriú na hAfracáinise bunaithe ar litriú na hOllainnise, is gnách na focail iasachta nó idirnáisiúnta a chur in oiriúint do chóras litrithe na teanga ar bhealach i bhfad níos déine ná mar a dhéantar san Ollainnis. An délitir ij, IJ, a úsáidtear san Ollainnis, caitheadh i dtraipisí í san Afracáinis: y, Y a scríobhtar ansin. Tá sé ina chnámh spairne i gcónaí conas a d'fhorbair an Afracáinis, nó is iontach luath a thit córas gramadaí na hOllainnise as a chéile san Afraic, i gcomparáid leis na teangacha coilíneacha eile. De ghnáth, bíonn an teanga níos ''coimeádaí'' sna coilíneachtaí ná a mhalairt. Is é an míniú a bhíonn ag cuid mhór de na teangeolaithe nach Bóraigh iad ná gur tharla [[Nasctheanga|nasctheangú]] nó [[Fásteanga|fásteangú]] éigin don Ollainnis, is é sin, gur fhoghlaim grúpa éigin de neamhchainteoirí dúchais salacharaíl Ollainnise gan aird a thabhairt ar an ngramadach cheart, agus go raibh an grúpa seo chomh mór is go raibh níos mó tionchar aige ar fhorbairt na teanga san Afraic Theas ná ag na cainteoirí dúchais a tháinig isteach ón Eoraip. [[File:Revised Afrikaans map Jul 2020.png|thumb|Léarscáil na dtíortha le cainteoirí na hAfracáinise]] === Caighdeánú === Deir an teangeolaí [[Paul Roberge]] gur breacadh an Afracáinis síos an chéad uair sa bhliain [[1795]]. Ní raibh i gceist san am sin ach cineál raiméis véarsaíochta. Sa chéad leath den naoú haois déag féin, ba í an Ollainnis chaighdeánach an teanga ina ndéanadh na Bóraigh a gcuid léitheoireachta. Bhí an-ról i gcaighdeánú na teanga ag L.H.Meurant, a d'fhoilsigh ''Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twyfelaar'' sa bhliain 1861. Iriseoireacht pholaitiúil atá i gceist leis an ''Zamenspraak'' seo (is é is ciall leis an teideal ná "Comhrá idir Nioclás Fírinneach agus Eoin Amhrasach") agus is é is ábhar don téacs ná gluaiseacht neamhspleáchais Choilíneacht na Rinne. Go gairid ina dhiaidh sin d'fhoilsigh an scoláire Ioslamach Abubakr Effendi treoirleabhar reiligiúnach do Mhoslamaigh na hAfraice Theas sa teanga, agus é ag úsáid na litreach Arabach. Bhí teanga Abubakr an-congarach don Afracáinis labhartha - níos cóngaraí ná stíl Meurant a raibh blas na hOllainnise uirthi go fóill. Ba é Cumann na bhFíor-Afracánach, nó ''Genootschap vir Regte Afrikaners'', i g[[Cathair na Rinne (An Afraic Theas)|Cathair na Rinne]] a d'fhoilsigh an chéad fhoclóir Afracáinise agus an chéad ghraiméar, sa bhliain [[1875]]. Nuair a tháinig stát na hAfraice Theas ar an bhfód sa bhliain [[1910]], ba iad an Béarla agus an Ollainnis na teangacha oifigiúla. Sa bhliain [[1925]], cuireadh an Afracáinis in áit na hOllainnise. Cuid thábhachtach de chaighdeánú na hAfracáinise ab ea an chéad aistriúchán ar an mBíobla. Le fada an lá bhí lucht labhartha na hAfracáinise ag úsáid an ''Statenbijbel'' nó an ''Statenvertaling'', leagan Ollainnise a foilsíodh sna 1630idí agus a bhí deacair dothuigthe ag cainteoirí na hOllainnise comhaimseartha féin gan trácht ar bith a dhéanamh ar lucht na hAfracáinise. Tháinig an chéad aistriúchán iomlán i gcló sa bhliain 1933: i measc na n-aistritheoirí bhí an file Jacob Daniël "Totius" du Toit agus an diagaire Barend Bartholomeus Keet a bhí go mór mór in aghaidh an dóigh a mbaintí úsáid as an mBíobla leis an [[apairtéid]] a chosaint. == Gramadach == Tá gramadach na hAfracáinise simplithe go mór, i gcomparáid leis an Ollainnis. Mar a luadh thuas, d'imigh an inscne ghramadúil go hiomlán. Ní úsáidtear foirmeacha pearsanta na mbriathar a thuilleadh, ach an oiread: deir an Ollainnis ''ik ben, jij bent, hij is'' ("táim, táir, tá sé"), ach is é ''is'' an t-aon fhoirm a chloisfeá san Afracáinis: ''ek is, jy is, hy is'' ("tá mé, tá tú, tá sé"). Tabhair faoi deara gurb é ''ons'' an focal ar ''muid, sinn'', cf. ''us'' sa Bhéarla - úsáideann an Ollainnis an fhoirm ''wij'' agus ''ons'' cosúil leis an dóigh a n-úsáidtear ''we'' agus ''us'' sa Bhéarla, ach tá ''wij'' imithe san Afracáinis go hiomlán. ''Ons is'' seachas ''wij zijn'' a deir lucht labhartha na Afracáinise: "tá muid". D'imigh an aimsir chaite shimplí as an teanga beagnach go hiomlán, ó tháinig an aimsir chaite fhoirfe, chomhshuite ina háit. San Ollainnis is féidir an dá rud a rá: ''ik dronk'' "d'ól mé", cf. ''I drank'' sa Bhéarla agus ''ich trank'' sa Ghearmáinis, agus ''ik heb gedronken'' "tá ólta agam", cf. ''I have drunk'' sa Bhéarla agus ''ich habe getrunken'' sa Ghearmáinis. San Afracáinis áfach níl ach ''ek het gedrink'' ar fáil. (Tabhair faoi deara, áfach, go bhfuil an claonadh céanna le haithint sa Ghearmáinis labhartha: is leasc leis na daoine ''ich trank'' a úsáid sa ghnáthchaint i gcuid mhór den Ghearmáin, agus is é ''ich habe getrunken'' an t-aon rud a chloisfeá ó na daoine.) Níl ag an gcuid is mó de na briathra san Afracáinis ach dhá fhoirm: an fhoirm bhunúsach a dhéanann gnó an infinidigh agus na haimsire láithrí araon, cosúil le ''drink'', agus rangabháil na haimsire caite, cosúil le ''gedrink''. Ní chuirtear iarmhír ar bith leis an mbunfhoirm, agus ní athraítear guta an tamhain: ''drinken - gedronken'' san Ísiltíris, agus ''drink - gedrink'' san Afracáinis. Murab ionann agus an chuid is mó de na teangacha Eorpacha ní úsáidtear aon chineál aimsir chaite san insint i ngearrscéalta agus in úrscéalta Afracáinise. Is í an aimsir láithreach an aon aimsir a d'fheicfeá sa choimhthéacs sin. Tá an iarmhír ''-s'' i bhfad níos coitianta in uimhir iolra na n-ainmfhocal san Afracáinis ná san Ollainnis. Mar sin, is é iolra an fhocail ''man'' (fear) ná ''mans''. ''Mannen'' a déarfá in Ollainnis. Gné shuntasach de chomhréir na hAfracáinise is ea an diúltú dúbailte: ''hy kan nie Afrikaans praat nie'' "níl sé in ann Afracáinis a labhairt". Ní fheicfeá ach aon diúltú amháin san Ollainnis: ''hij kan geen Afrikaans spreken'' (''geen'' = ''kein'' na Gearmáinise). == Stór focal == Is léir gur fhorbair stór focal na hAfracáinise ina threo féin i rith na gcéadta bliain, i gcomparáid leis an Ollainnis. Ghlac an teanga le focail iasachta ó theangacha bundúchasacha na hAfraice. Thairis sin, bhí an Béarla ina fhoinse thábhachtach tionchair i bhfad sular thosaigh sé ag dul i bhfeidhm ar theangacha an uile dhomhain. Ón taobh eile de, nuair a thosaigh lucht labhartha na hAfracáinise ag cur in aghaidh cheannas an Bhéarla san Afraic Theas, chuaigh a lán focail nuachumtha in úsáid sa teanga, agus is minic a úsáideann lucht labhartha na hAfracáinise focail dá ndéantús féin seachas na focail Bhéarla a bhfuil glacadh coitianta leo san Ísiltír agus i bhFlóndras. Sampla tipiciúil é an focal ''rekenaar'' "[[ríomhaire]]" san Afraic Theas - is é ''computer'' an focal a chloisfeá san Ollainn. Téarmaí cosúla eile iad ''rolprent'' (scannán, ''film'' san Ollainnis), ''hysbak'' (ardaitheoir, ''lift'' san Ollainnis) agus ''woonstel'' (árasán, ''appartement'' san Ollainnis). Ón taobh eile de tá an Béarla agus an Afracáinis i síortheagmháil san Afraic Theas, agus dá réir sin bíonn iasachtaí Béarla coitianta sa ghnáthchaint, díreach mar a bhíonn i ngnáthchaint na Gaeltachta - agus ar ndóigh is iomaí focal Afracáinise a chuaigh i bhfairsinge i mBéarla na hAfraice Theas. Is minic a bhíonn úsáid na bhfocal san Afracáinis múnlaithe ar an mBéarla. Mar shampla, úsáidtear an focal ''amptelik'' le gach gné den fhocal Béarla ''official'' a aistriú. Má tá "físeán oifigiúil" ag banna ceoil éigin, is é an leagan Afracáinise air sin ná ''amptelik video''. San Ollainnis agus sa Ghearmáinis, áfach, d'úsáidfeá an focal Laidinbhunaithe ''officieel/offiziell'', nó ní thagródh ''ambtelijk/amtlich'' sna teangacha sin ach d'oifig phoiblí (''ambt/Amt''). Cosúil leis sin, is é is ciall leis an bhfocal ''eventueel'' san Afracáinis ná "sa deireadh" (cf. ''eventually'' sa Bhéarla), ach is éard a chiallaíonn ''eventueel'' na hÍsiltírise agus ''eventuell'' na Géarmáinise ná "(tá sé) incheaptha, is féidir". Is é an focal Afracáinise ar "cistin" ná ''kombuis'' - focal nach dtagraíonn ach do chocús (cistin loinge) san Ollainnis. Sampla é seo den dóigh a ndeachaigh focail as caint na mairnéalach Ollannach i ngnáthúsáid san Afracáinis. == Ceartlitriú == Tá ceartlitriú na hAfracáinise bunaithe ar an bhfuaimniú seachas ar shanasaíocht na bhfocal. Mar shampla, is é ''spesiaal'' an focal Afracáinise a chiallaíonn "speisialta, ar leith", ach is é an litir ''c'' a d'úsáidfeadh an tOllannach: ''speciaal''. Ní úsáidtear ''sch'' ná ''ij'' na hOllainnise san Afracáinis. Mar shampla, is é ''maatskappy'' an focal Afracáinise ar "gnólacht" - ''maatschappij'' san Ollainnis. == Scríbhneoirí Afracáinise == * [[Breyten Breytenbach]] * [[André Brink]] * [[Reza de Wet]] * [[Ingrid Jonker]] * [[Elsa Joubert]] * [[Uys Krige]] * [[Antjie Krog]] * [[Etienne Leroux]] * [[Adam Small]] ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== {{síol-teanga}} [[Catagóir:Teangacha na hAfraice]] [[Catagóir:Teangacha Gearmáinice]] [[Catagóir:An Afraic Theas]] q8irg3jnhw2wg6zbhn54jp5puouurdd 0 7783 1086038 1059501 2022-08-22T18:11:17Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} '''Ros Goill'''<ref>[http://www.commissioner.ie/downloads/An_tOrdú_Logainmneacha_(Ceantair_Ghaeltachta)_2004.pdf An tOrdú Logainmneacha (Ceantair Ghaeltachta) Order 2004].</ref> an t-ainm atá ar leithinis suite i dtuaisceart [[Contae Dhún na nGall|Chontae Thír Chonaill]] in [[Éire|Éirinn]], agus é ina luí eadar an Mhaoil Rua is Fánad soir agus Cuan na gCaorach is Corrán Binne siar. Is déscaradh é Ros Goill eadar an tAigeán Atlantach agus fraochmhá Chonallach. Tchítear ar thaobh amháin dobhar maothlach agus tráigheanna bána, agus ar an taobh eile fearsad fhealltach chealgach an Mhaoil Ruaidh. Eadarthu, tugtar faidéar ar meascán portach, cnoc, féarach, ballaí ársa, fuíleacha cuibhreann bó, agus fianaise fhairsing daingnithe uilig mar chruthúnas úsáid na háite ón chianaois. Ainm eile is é '''Paróiste Ros Goill''' ar '''Pharóiste Mhíobhaigh''', a chlúdaíonn an leithinis ar fad mar aon le cúlchríoch ar chomhéid. == Stair 7 Seanchas == [[Íomhá:Rosguill Peninsula.jpg|thumb|Trá Dhumhaigh]] Tá an áit sáite san fhínscéalaíocht. Tarann ainm an cheantair ó éachtra a tharla fada siar, a deirtear, nuair a bhain [[Fionn mac Cumhaill]] ceartas sa deireadh ar mharú [[Goll mac Morna|Gholl mac Morna]], fionnaíolach a athair. Abraítear gur tharla an méid seo ar ''Charraig Ghoill'' áit a bhfuil ina luí siar ó chosta Dumhaigh. Cuireadh ''ceann tíre Goill'' nó ''Ros Goill'' air. Síltear gur champáil [[Deirdre]] agus [[Naoise]] ar an Tráigh Mhór agus iad ag teitheadh ó [[Conchobar mac Nessa|Chonchobar mac Nessa]], Rí [[Ulaidh|Uladh]] tráth agus a Chraobh Dearg (nó ''Cróeb Ruad'' mar a thugadh air sa tseanGhaeilig). Is í Gáinne Mhór í an áit is airde ar an leithinis mar aon le ''Gáinne Bheag''. Is ó Gráinne (a bhí geallta le [[Fionn mac Cumhaill]] agus a bhí ina leannán do [[Diarmuid Ua Duibhne|Dhiarmuid Ua Duibhne]]) a tharanns bunús an ainm. Nuair a bhí siad ag teitheadh ó [[Fianna|Fhianna]] Fhionn a dhul i dtreo na [[Alba|hAlban]], chuir siad a tóin fúthu ar mhullach an chnoic úd lena a scíth a ligint ar feadh seala, de réir an tseanchais. Tá damáiste nach beag déanta don taobh siar ó dheas den chnoc de dheasca tochaltáin neamhsrianta le roinnt blianta anuas. Bhaintí úsáid as mar láithreán dumpála fosta. Nach mór a’ náire. Siar sa cheathrú haois treascairt mac [[Niall Noígíallach]] agus [[Conall Gulban]] (a mbíodh clú air i dTír Chonaill), loachraí [[Ulaidh|Ulaid]], i mBéal Átha Seanaidh agus ag an [[An Bearna Mór|Bhearna Mhór]]. Cnagmhaisigh arm Chonaill na hUltaibh frí Ros Goill, Chrích Chloinne Rosa, Chrích Ua nDuach, Chaim-Fhersaid Mhór, síos chun cladach [[Loch Feabhail]]. Ba iad Conall Gulban agus a dheartháir [[Eógan mac Néill]] iad sinsir Ritheacha Thír Conaill agus Tír Eógain (is é sin ''Tír Eoghain'') fá sceach. ==== Colm Cille ==== Mar aon le molmhór áiteanna eile i dTír Chonaill agus i gCúige Uladh, bíonn a dhotháin finnscéaltaí ag muintir Ros Goill ar [[Colmcille|Cholmcille]]. B’fhear uasal é Colm Cille, garmhac Chonaill Gulban, a rugadh i n[[Gartán]] é, chuaigh sé isteach san sagairt agus thoisigh sé ag cur na críostaíochta chun cinn ar fud na hÉireann. Roimh dhíbhirt Cholmcille i n[[Dál Riata]] agus i [[Na Cruithnigh|Ríocht na Cruithneach]], bhun Colm Cille mainistreacha i n[[Doire]] agus i g[[Ceanannas Mór]], agus aithnítear gur chuir sé mórán foras eile ar bun, ina measc siúd atá seanteach an phobail ag Míobhaigh, atá lonnaithe i baile fearainn darb ainm Cluain tSalach, a deirtear. Deirtear fosta gur chur sé an t-ardchros in airde i gcré na cille, ar ar fhág sé rian a mhéar ar an chloch. Lena chois sin leath sé sías mallachtaí agus beannachtaí ar bhailte fearainn sa pharóiste de réir mar a cuireadh fáilte roimhe: cuireadh mallacht ar Dhún Dubháin Uachtarach ionas go mbeadh mután i measc a phbail i dtólamh, i ndheaidh bunadh na háite staicín aiféise a dhéanamh de Cholmcille, gídh go ndubhairt sé nach mbeadh duine ar bith as An Dumhaigh ná Oileán an Bhráighe báite chun báis choíche. Deir daoiní go bhfuil marcanna a chosa le fáil ar charraig sna Dúnaibh. == Sa Lá atá Inniu Ann == Tá plúr gníomhaíochtaí ar fáil go háitiúil: slatiascaireacht, fánaíocht, galf agus spóirt uisce. Mar cheann de na ceantair Gaeltachta is faide soir, tá traidisiún cultúrtha bríomhair le fáil ann, áit a bhfuil go leor ealaíontóirí agus ceoltóirí ina gcónaí ann. Cha dtearn drochinntí pleanála siar sna 90aidí mórán maitheasa ar bith do Ros Goill, agus chuaigh an easpa réachtaíochta i bhfeidhm go huafásach ar an cheantar maguáird chomh maith. Mar aon le cuid mhór na leathchoda thiar na tíre , has suffered from unchecked ribbon development. Is urainn éalú ó seo go furasd (seachas sna príomhbhailte) le theacht ar Éirinn a bhí na céadta bliainta ó shin. Tá tuairim is dhá mhíle duine ann. Labhraítear Gaeilig i dtuaisceart an pharóiste an-drásda (An tÍochtar) ach tá sí ag dul i léig le fada an lá. Chan fhuil mórán Gaeilige fágtha i ndeisceart na paróiste (An tUachtar). D’fhoscail [[Éamonn de Valera]] Coláiste Gaeilige sa bhliain 1952 agus bíonnn scoláirí (go háirid as Tuaisceart na hÉireann) ag freastal ar chúrsaí Gaeilige ansin i gcaitheamh an tsamhraidh achan bhliain. Tá Cé na nDúnaibh, ar Chuan na gCaorach, ag tiontú go gasta lena bheith ina bhaile den chéad scoth fá choinne an tionscadail turasóireachta iarscaireachta. Gach Fómhar, bíonn báid cáirtfhostaithe ag úsáid na nDúnaibh mar áit thoisithe do chairfhostuithe tuiníní gorma móra. Amharc ar [http://www.rosguill.com/fishing.html] le haghaidh tuilleadh eolais. == Canúint na hÁite == Rinn Léaslaoi Lúcás taighde ar an chanúint Gaeilige a labhraítear san áit. Tá Ros Goill ar an bheagán Gaeltachtaí in Éirinn ina gcluintear an mhír bhriathartha ''cha'', ''chan'', ''char'' in áit ''ní, níor'' inniu. Tchítear an nod seo fost i nGaeilig Thír Eoghain, Ard Mhacha, Aontroma, an Dúin, agus Dhoire. Baintear úsáid as ''é, í, iad'' in áit ''sé, sí, siad'' an Chaighdeáin, agus de réir sheanúsáid Ghaeilge Uladh, deirtear "a dhéanamh" in áit "é a dhéanamh": ''chan a ghoid a rinn é'' (Ultach) = "ní é a ghoid a rinne sé" (Deisceartach), a deirtear i nGaeilig Ros Goill. (Is é is brí leis an méid seo ó dheas ná "is dual dó é".) == Bailte Fearainn == Tá 19 baile fearainn ar leithinis Ros Goill;: * An Meall Mór * Gort na Luchóg * Dún Dubháin Íochtarach * Dún Dubháin Uachtarach * Gleann Uraí * An Dumhaigh * An Ghlaidhb * Cluain tSalach * An tArd Bán * Doire Chasáin * [[Na Dúnaibh]] * Cnoc na Muirleog * Leargain Riabhach * An Machaire Beag * Ceann na Leargaí * Machaire Loiscthe * Oileán an Bhráighe * Baile Eochagáin == Tagairtí == <references/> == Nótaí == Lucas, Leslie W. ''More about Mevagh 2nd ed.'' ( Appletree Press,1982) {{stumpa}} [[Catagóir:Contae Dhún na nGall]] [[Catagóir:Bailte i gContae Dhún na nGall]] e163aguuixcakdnxhefkvkfe3dcow7e 0 7856 1086489 1064912 2022-08-23T02:57:55Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is staid spóirt í '''Páirc Uí Rinn''' atá suite i m[[Baile an Teampaill]], bruachbhaile in oirthear [[Corcaigh|Chathair Chorcaí]]. == Stair == Flower Lodge ab ea an t-ainm bunaidh a bhí ar Pháirc Uí Rinn a bhí ina pháirc sacair ar imir roinnt maith foirne Chorcaí ón tosach den 20ú chéad. Go háirithe, bhí aghaidh na ndaoine ar Cork Hibernians', a d’éirigh go geal leis sna seascaidí agus na seachtóidí. Bhíodh an 'Lodge' go tráthrialta plódaithe, go speisialta nuair a d’imir Hibs i gcoinne Cork Celtic, foireann eile as an cathair; briseadh ina gnó iad araon i 1977 agus 1979 faoi seach. Tháinig ionadúchán i 1984 nuair a thosaigh [[Cork City F.C.]] ag imirt ag Flower Lodge arís ach bhí orthu aistriú go Turner’s Cross i 1986 nuair a dhíol an Ancient Order of Hibernians, an t-úinéir, Flower Lodge do [[Cumann Lúthchleas Gael]]. == Athchóiriú == Thug an [[CLG]] an t-ainm nua Páirc Uí Rinn ar an staid i gcuimhne [[Christy Ring|Christóir Uí Rinn]], an iománaí cáiliúil a d’imir le [[CLG Coiste Contae Chorcaí|Corcaigh]] agus [[Fánaithe an Ghleanna]], agus an iománaí is fearr dá raibh riamh ann. Is í Páirc Uí Rinn an dara staid is mó i gCathair Chorcaí, tar éis [[Páirc Uí Chaoimh]], agus toilleadh 18,000 air. Nuair a cheannaigh an CLG an staid, bhí air na h-ardáin taobh thiar gach cuaille báire a leagan chun fad a chur leis an páirc féin mar is riachtanach do chluichí gaelach. Tá plean ann an toilleamh a mhéadú trí fadú an príomhardán agus ardáin seasaimh a chur isteach taobh thiar na cuaille báire. Ba í Páirc Uí Rinn an chéad staid CLG in Éirinn a bhfuair tuilsoilse. {{síol-ie}} [[Catagóir:Staideanna CLG i bPoblacht na Éireann]] jpdnn9rqcwqrbwqdyjo7rk5u12enlub 0 7913 1086293 1084672 2022-08-23T01:50:30Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}}{{Glanadh}} Is tiománaí [[Foirmle a hAon]] ón Astráil é '''Mark Alan Webber'''. Rugadh é i [[Queanbeyan]], [[New South Wales]] ar an [[27 Lúnasa]], [[1976]]. Faoi láthair, tá sé ina chónaí in [[Aylesbury]], [[Buckinghamshire]], [[Sasana]]. Thosnaigh sé ag tiomáint go hiomaíoch sna cartanna, go dtí gur bhog sé suas go [[Foirmle Ford]] i [[1995]], áit gur bhuaigh sé roinnt rásanna. I [[1996]] chuaigh sé le foireann Van Diemen, agus chuaigh sé ag rásaíocht i bhFoirmle Ford sa Bhreatain Mhór. I [[1997]], bhog sé go [[Foirmle a Trí]] le foireann Alan Docking. [[1998]] agus d'aistrigh sé go dtí an Craobh GT FIA le AMG. Sa bhliain [[2000]], chuaigh sé go dtí an [[Craobh F3000]] le foireann [[Paul Stoddart]]. == Ag gluaiseacht i dtreo F1 == Níos déanaí sa bhliain fuair sé triail tiomána trí lá le [[Benetton]] ag [[Estoril]] sa [[An Phortaingéil|Phortaingéil]], áit ar imigh sé níos tapúla ná [[Giancarlo Fisichella]] agus [[Ralf Schumacher]]. Toisc seo fuair sé an post mar thriail tiománaí oifigiúil don fhoireann Benetton don bhliain [[2001]]. Sa bhliain chéanna, chríochnaigh sé sa dara háit i gCraobh Idirnáisiúnta Foirmle 3000 FIA leis an bhfoireann Supernova. == A chéad bhliain in F1 == Tar éis an gaiscíocht go léir sa bhliain roimhe sin, ghnóthaigh sé tiomáint leis an bhfoireann [[Minardi]] i bh[[Foirmle a hAon]]. Ina chéad rás, mar a tharlaíonn sé san Astráil, i Melbourne, críochnaigh sé sa cúigiú háit, le carr i bhfad níos moille ná na cinn eile timpeall air. Thug sé seo dhá phointe don craobh dó, agus b'shin iad na céad pointí gur fuair Minardi ón bhliain [[1999]]. Ag geall leis gach rás, chuaigh sé níos tapúla ná a bheirt comráid fhoireann, [[Alex Yoong]] agus [[Anthony Davidson]] ag amanta difriúla. == Ag Jaguar == Don [[Séasúr Foirmle a hAon 2003|séasúr 2003]] bhog sé go [[Jaguar Racing]]. Bhí sé mar príomh tiománaí an fhoireann, agus rinne sé 17 den 18 bpointe a scóráil an fhoireann a scóráil é féin. Níor éirigh chomh maith leis sa bhliain [[Séasúr Foirmle a hAon 2004|2004]], i gcoiteanna toisc nach raibh an carr, an R4, maith go leor. Ach i gcóir [[2005]] bhog sé go [[Williams]]. == Ag Williams == Tar éis dó trí shéasúr a ghlacadh i gcarranna moille, cheap Mark go mbeadh seans aige cúpla rásanna a bhuachaint le Williams i [[2005]], ach bhí mí-ádh leis arís. Ní raibh an carr tapaidh go leor, agus bhí an tinneall ó [[BMW]] síos ar cumhacht i gcomparáid leis an gcuid eile do na foirne. Bhí sé ag tiomáint taobh le [[Nick Heidfeld]], agus don cuid is mó done séasúr, bhíodar taobh le taobh, sular ghortaigh Nick é féin ag rothaíocht, agus bhí air tarraingt amach ón cúig rás deirigh den séasúr. Ar deireadh, críochnaigh sé sa deichiú háit, sé pointe chun cinn ar Heidfeld, agus tar éis rostram amháin. I [[2006]], bhí sé ag tiomáint le [[Williams]] arís, ach an uair seo beidh [[Nico Rosberg]] mar a comráid foirne. Mar aon le sin, beidh soláthraí inneall agus boinn difriúil acu, le [[Cosworth]] agus [[Bridgestone]] faoi seach, ag tógaint áit [[BMW]] agus [[Michelin]]. == Torthaí iomláine Foirmle a hAon == ([[:Teimpléad:Eochair torthaí tiománaithe F1|Eochair]]) {| border="1" style="font-size: 95%; border-collapse: collapse;" |- style="background:gray" ! Bl ! Foir ! 1 ! 2 ! 3 ! 4 ! 5 ! 6 ! 7 ! 8 ! 9 ! 10 ! 11 ! 12 ! 13 ! 14 ! 15 ! 16 ! 17 ! 18 ! 19 ! Foir |- | [[Séasúr Foirmle a hAon 2002|2002]] ! [[Minardi|Mina]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[2002 Australian Grand Prix|AUS]]'''<br /><small>5</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Malaeisia 2002|MAS]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Brasaíle 2002|BRA]]<br /><small>11</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix San Mairíne 2002|SMR]]<br /><small>11</small> |bgcolor="#FFFFFF" align="center"| [[Grand Prix na Spáinne 2002|ESP]]<br /><small>dns</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hOstaire 2002|AUT]]<br /><small>12</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix Monacó 2002|MON]]<br /><small>11</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix Ceanada 2002|CAN]]<br /><small>11</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hEorpa 2002|EUR]]<br /><small>15</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Breataine 2002|GBR]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Fraince 2002|FRA]]<br /><small>8</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Gearmáine 2002|DEU]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hUngáire 2002|HUN]]<br /><small>16</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na mBeilg 2002|BEL]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hIodáile 2002|ITA]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Stát Aontaithe 2002|USA]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Seapáine 2002|JPN]]<br /><small>10</small> | | ! [[Minardi|Mina]] |- | [[Séasúr Foirmle a hAon 2003|2003]] ! [[Jaguar Racing|Jagu]] |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hAstráile 2003|AUS]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Malaeisia 2003|MAS]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Brasaíle 2003|BRA]]<br /><small>9</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix San Mairíne 2003|SMR]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na Spáinne 2003|ESP]]'''<br /><small>7</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na hOstaire 2003|AUT]]'''<br /><small>7</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix Monacó 2003|MON]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix Ceanada 2003|CAN]]'''<br /><small>7</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na hEorpa 2003|EUR]]'''<br /><small>6</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na Fraince 2003|FRA]]'''<br /><small>6</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Breataine 2003|GBR]]<br /><small>14</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Gran Prix na Gearmáine 2003|DEU]]<br /><small>11</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na hUngáire 2003|HUN]]'''<br /><small>6</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na hIodáile 2003|ITA]]'''<br /><small>7</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Stát Aontaithe 2003|USA]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Seapáine 2003|JPN]]<br /><small>11</small> | | | ! [[Jaguar Racing|Jagu]] |- | [[Séasúr Foirmle a hAon 2004|2004]] ! [[Jaguar Racing|Jagu]] |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hAstráile 2004|AUS]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Malaeisia 2004|MAS]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix Bairéine 2004|BAH]]'''<br /><small>8</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix San Mairíne 2004|SMR]]<br /><small>13</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Spáinne 2004|ESP]]<br /><small>12</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix Monacó 2004|MON]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na hEorpa 2004|EUR]]'''<br /><small>7</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix Ceanada 2004|CAN]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Stát Aontaithe 2004|USA]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Fraince 2004|FRA]]<br /><small>9</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na Breataine 2004|GBR]]'''<br /><small>8</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na Gearmáine 2004|DEU]]'''<br /><small>6</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hUngáire 2004|HUN]]<br /><small>10</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na mBeilg 2004|BEL]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hIodáile 2004|ITA]]<br /><small>9</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Síne 2004|CHN]]<br /><small>10</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Seapáine 2004|JPN]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Brasaíle 2004|BRA]]<br /><small>ret</small> | ! [[Jaguar Racing|Jagu]] |- | [[Séasúr Foirmle a hAon 2005|2005]] ! [[WilliamsF1|Will]] |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na hAstráile 2005|AUS]]'''<br /><small>5</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Malaeisia 2005|MAS]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix Bairéine 2005|BAH]]'''<br /><small>6</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix San Mairíne 2005|SMR]]'''<br /><small>7</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na Spáinne 2005|ESP]]'''<br /><small>6</small> |bgcolor="#FFDF9F" align="center"| '''[[Grand Prix Monacó 2005|MON]]'''<br /><small>3</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hEorpa 2005|EUR]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix Ceanada 2005|CAN]]'''<br /><small>5</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Stát Aontaithe 2005|USA]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Fraince 2005|FRA]]<br /><small>12</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Breataine 2005|GBR]]<br /><small>11</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Gearmáine 2005|DEU]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na hUngáire 2005|HUN]]'''<br /><small>7</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Tuirce 2005|TUR]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#CFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na hIodáile 2005|ITA]]<br /><small>14</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na mBeilg 2005|BEL]]'''<br /><small>4</small> |bgcolor="#EFCFFF" align="center"| [[Grand Prix na Brasaíle 2005|BRA]]<br /><small>ret</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na Seapáine 2005|JPN]]'''<br /><small>4</small> |bgcolor="#DFFFDF" align="center"| '''[[Grand Prix na Síne 2005|CHN]]'''<br /><small>7</small> ! [[WilliamsF1|Will]] |} == Naisc sheachtracha == * [http://www.markwebber.com/ Suíomh oifigiúil Mark Webber (Béarla)] * [http://www.webber-racing.co.uk/ Club tacaíochta Mark Webber (Béarla)] * [http://www.manipef1.com/drivers/2006/mwebber.php Prófíl Mark Webber agus a statisticí (Béarla)] * [http://www.4mula1.ro/history/driver/Mark_Webber Statisticí Mark Webber (Béarla)] {{Fóirne Foirmle a hAon}} {{DEFAULTSORT:Webber, Mark}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1976|Webber, Mark]] [[Catagóir:Tiománaithe Astrálacha Foirmle a hAon|Webber, Mark]] [[Catagóir:Daoine beo]] 4whawrf9gyzc6rnw8gql83rshriz908 0 7945 1086422 1063817 2022-08-23T02:34:00Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Spórt}} [[Íomhá:2006 Pro Bowl tackle.jpg|right|200px|thumb|Cluiche peile: Pro Bowl na bliana 2006]] Cineál [[spórt|spóirt]] í an '''pheil Mheiriceánach''' ina bhfuil dhá fhoireann imreoirí ag imirt in aghaidh a chéile taobh istigh den pháirc imeartha. An fhoireann is mó a scórálfaidh pointí, is léi a bheidh an bua. Tá aon imreoir déag ar aon fhoireann amháin. Faightear scór nuair a chuireann foireann an liathróid thar an gcúl nó isteach sa limistéar deireanach. Bíonn cead ag na himreoirí an liathróid a iompar, a chaitheamh nó a chiceáil. Tá an pheil Mheiriceánach i bhfad níos coitianta i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]] ná i dtír ar bith eile. Sna Stáit Aontaithe, is í an pheil ghairmiúil agus peil na gcoláistí na saghsanna peile Meiriceánaigh is coitianta. Tá cineál peile le fáil i g[[Ceanada]] atá an-chosúil leis an bpeil Mheiriceánach. ''Peil Cheanadach'' a thugtar ar an spórt sin. == Cúlra == Ó na [[1960]] ar aghaidh, is í an pheil an spórt is mó i SAM. Glacann 32 foireann páirt sa [[National Football League]] (NFL). Is é an [[Super Bowl]] an cluiche ceannais. Eachtra mór agus tábhachtach is ea [[Domhnach an Super Bowl]] i mí [[Eanáir]], nó mí [[Feabhra|Fheabhra]] gach bliain. Bíonn an cluiche an-choitianta sna coláistí agus na hollscoileanna chomh maith, go háirithe sna h-áiteanna nach bhfuil foireann gairmiúil le fáil. Bíonn foireann peile ag beagnach gach ardscoil sa tír freisin agus tá an-tóir ar an spórt ar an leibhéal seo ina lán áiteanna i lár na tíre. == Rialacha == === Páirc imeartha agus imreoirí === Tugtar "gridiron" ar an bpáirc go minic os rud é go bpéinteáilítear línte uirthi atá cosúil le greille. Is dronuilleog í an pháirc, 110m i bhfad (ó chríochlíne amháin go críochlíne eile) agus 49m i leithead (ó thaobhlíne amháin go dtí an taobhlíne eile). Is ag deireadh na páirce atá an cúl líne, agus ansin an limistéar deireanach, atá 10m i leithead. Is é an limistéar deireanach an áit ina bhfuil na pointí le fáil. Tá líne ar an talamh tar éis gach cúig shlat, agus tá uimhreacha orthu ón gcúl líne go dtí an líne caoga slat, i lár na páirce. Ag deireadh an chúil, tá dhá chuaille atá 18.5 throigh óna chéile, agus trasnán atá 10 troigh in airde. Déantar pointí nuair a chuirtear an liathróid thar an trasnán agus, ar ndóigh idir na cúilí.(Tá an trasnán seo agus na cúilí seo an-chósúil leis na cinn a úsáidtear sa [[Rugbaí]] agus i [[Peil Ghaelach|bpeil na hÉireann]] nó [[Peil Ghaelach na mBan]]). Bíonn 11 imreoirí ar an pháirc ag an dá fhoireann ag aon am amháin. Is féidir leis na himreoirí athrú áfach, nuair a bhíonn sos sa chluiche. Sa spórt seo, tá páirteanna áirithe ag gach imreoir, agus úsáidtear iad i suíomhanna áirithe. Mar thoradh, tá 53 imreoirí i ngach scuaid, agus tá trí shaghas imireora - ionsaí, cosaint agus foirne speisialta. === Fad an chluiche === Tá ceathrúin de 15 nóiméad i ngach cluiche, agus tá leath-ama ag deireadh an 2ra tréimhse. Nuair a bhíonn sos sa chluiche, ní úsáidtear aon am. Mar thoradh, cé nach bhfuil ach uair amháin sa chluiche go h-oifigiúil, i ndáiríre bíonn an chluiche ar siúl ar feadh trí huaire. Dá mbeadh comhscór ag deireadh an chluiche nó ag lán ama, bíonn 15 nóiméad tréimse breise arís. Is iad na buaiteoirí an fhoireann a ghnóthaíonn an chéad scóir sa tréimse seo. === Ag bogadh na liathróide === Tá ceithre deiseanna (nó “downs”, mar a thugtar orthu) chun 10 slat a dhéanamh. Faightear ceithre dheiseanna nua nuair a dhéanann an fhoireann 10 slat, nó chailleann siad an liathróid don fhoireann eile. Nuair a thosaíonn an fhoireann ag imirt ar dtús, deirtear go bhfuil “First down and ten” aige, an cheád deis agus 10 slat le déanamh. Mar shampla, mura ndéanann an fhoireann ach 2 slat, deirtear go bhfuil “Second down and eight” aige, agus an dara deis acu le 8 slat a bhaint amach. Nuair a bhíonn an fhoireann 10 slat ón gcúl line, deirtear go bhfuil “First down and goal” acu, níl an slat tábhachtach anois, mar tá siad ag an gcúl líne. Tosnaíonn an cluiche le cic ó fhoireann amháin i dtreo chúl líne na foirne eile. Faigheann imreoir éigean greim ar an liathróid agus ritheann sé ar ais i dtreo an chúil líne eile. Bíonn an fhoireann eile ag iarraidh é a stopadh, mar tá seans aige rith díreach isteach san limistéar deireanach, nó chomh gar don limistéar deireanach agus is féidir. Nuair a chuirtear é chun urlár, tosnaíonn a fhoireann ón áit seo, agus tá ceithre “down” acu chun 10 slat a dhéanamh. Déanann na foirne líne i gcoinne le chéile. Is í an fhoireann a bhfuil an liathróid acu an ionsaí, agus an fhoireann eile an chosaint. Tosaíonn an cluiche arís nuair a chuireann imreoirí ón bhfoireann atá ag ionsú an liathróid tríd a chosa agus ar ais don phríomh imreoir, an Quarterback (QB). Tá cúpla roghanna aige chun an liathróid a bhogadh: [[Íomhá:UT Longhorn football - handoff to Melton in Big12 championship game.JPG|200px|thumb|Ag rith leis an liathróid]] * '''Ag rith leis an liathróid:''' (“rushing”). Is féidir leis an QB féin rith leis an liathroid, nó é a thabhairt d'imreoir eile (“handoff”). Is é an Running Back (RB) an príomh-imreoir a ritheann leis an liathróid. * '''Ag caitheamh na liathróíde:''' (“passing”). Is féidir leis an QB an liathróid a chaitheamh go dtí imreoir eile atá níos faide suas an pháirc. Ach ní féidir é seo a dhéanamh ach uair amháin i ngach “down”, agus taobh thiar den áit inar thosaigh siad. Is é seo an modh is tapúla chun an liathróid a bhogadh, ach tá sé dáinséarach freisin mar is féidir an fhoireann eile greim a bhreith ar an liathróid freisin. * '''Ag cicéail na liathróide:''' Nuair atá an fhoireann in aice an chúil, is féidir leo cic a thabhairt chun pointí a fháil. Agus nuair a theipeann orthu an liathróid a bhogadh 10 slat, is féidir leo cic a dhéanamh don fhoireann eile ("punting"). == Naisc sheachtracha == * [http://www.nfl.com/ NFL.com - National Football League] - an príomh conradh gairmiúl * [http://www.players.com Players.com - NFL Players Association] - Suíomh na n-imreoirí [[Catagóir:Peil Mheiriceánach]] jlocggty47ch4db8195rwle380op5k9 0 7968 1086386 1061908 2022-08-23T02:26:28Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Rugadh '''Pádraig Ó Snodaigh''' i g[[Ceatharlach]] sa bhliain [[1935]]. Chaith sé tamall ag obair do [[Bord Soláthair an Leictreachais (BSL)|Bhord Soláthair an Leictreachais]], agus ansin san [[Iarsmalann Náisiúnta]]. Bhí sé seal ina Uachtarán ar [[Conradh na Gaeilge|Chonradh na Gaeilge]]. Bhunaigh Pádraig Ó Snodaigh an comhlacht foilsitheoireachta [[Coiscéim]].ie atá breis is míle cúig chéad leabhar Gaeilge foilsithe aige. Tá filíocht, úrscéalta agus aistí staire dá chuid féin foilsithe chomh maith. Tá sé pósta leis an dealbhadóir scríbhneoir agus ealaíontóir [[Cliodhna Cussen]]. Tá triúr mhac le Pádraig sa bhanna cheoil [[Kíla]], [[Rossa Ó Snodaigh|Rossa]], [[Rónán Ó Snodaigh|Rónán]] agus [[Colm Ó Snodaigh|Colm]]. Is mac eile leis [[Aengus Ó Snodaigh]], [[Teachta Dála]] de chuid [[Shinn Féin]]. {{Síol}} {{DEFAULTSORT:Snodaigh, Padraig O}} [[Catagóir:Foilsitheoirí]] [[Catagóir:Scríbhneoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Scríbhneoirí Gaeilge]] [[Catagóir:Filí na hÉireann]] [[Catagóir:Staraithe Éireannacha]] [[Catagóir:Uachtaráin Chonradh na Gaeilge]] [[Catagóir:Daoine as Contae Cheatharlach]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1935]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Gaeilgeoirí]] n833yatqhtdy3ue89ft4tj6rzdqhehh 0 8017 1086273 1059864 2022-08-23T01:46:05Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Polaiteoir]] agus [[dlíodóir]] de chuid na [[Stáit Aontaithe|Stát Aontaithe]] ba ea '''Robert Francis "Bobby" Kennedy''', no '''RFK''' mar a tugadh air go minic, ([[Gaeilge]]: ''Roibeárd Proinsias Ó Cinnéide''; [[20 Samhain]] [[1925]] – [[6 Meitheamh]] [[1968]]). Ba [[Duine|dhuine]] de theaghlach iomráiteach Kennedy é. Bhí sé ina Ard-Aighne i [[rialtas]] a dhearthár [[John F. Kennedy]], [[uachtarán na Stát Aontaithe]] idir [[1961]] agus [[1963]]. Tar éis bhás an [[Uachtarán|uachtaráin]], toghadh Bobby ina [[Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá|sheanadóir]] ar an stát [[Nua-Eabhrac (stát)|Nua-Eabhrac]]. D'éag an an Cinnéideach ar an [[6 Meitheamh]] [[1968]] de bharr na n-urchar marfach a scaoil fear as a mheabhair (nó [[Sceimhlitheoireacht|scéimhlitheoir]], d’fhéadfaí a rá), Sirhan Bishara Sirhan, an lá roimhe sin. Deirtear go minic go raibh an an Cinnéideach i measc na nArd-Aighní is fearr i [[stair]] na Stát Aontaithe agus go raibh sé ar thús cadhnaíochta na hóráidíochta sa chéad seo caite i bpolaitíocht na tíre.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3356433457714288|teideal=Roibeárd Proinsias Ó Cinnéide|údar=UCD School of Law|dáta=|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-06-06}}</ref> [[Íomhá:1968 Robert F Kennedy California Primary La Arrival Leaflet.jpg|clé|mion|1968]] == Saol == === Luathshaol === Tháinig Kennedy chun saoil i [[Brookline, Massachusetts]], duine de [[Teaghlach|theaghlach]] [[Polaitíocht|polaitiúil]] mór le rá. Liostáil sé sa [[Cabhlach cogaidh|chabhlach]] le troid in aghaidh na bh[[Faisisteachas|faisisteach]] i mí Dheireadh Fómhair 1943 agus ní raibh acht seacht mbliain déag d'aois aige. Printíseach i gCúltaca an [[Cabhlach cogaidh|Chabhlaigh]] a bhí ann ar dtús. Ó mhí an Mhárta 1944 go dtí Meitheamh 1945, oileadh mar oifigeach é in [[Ollscoil Harvard]] agus Coláiste Bates<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Bates College|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Bates_College&oldid=959829200|journal=Wikipedia|date=2020-05-30|language=en}}</ref> i [[Maine]] (cuid den chlár "V-12").<ref>{{Luaigh foilseachán|title=V-12 Navy College Training Program|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=V-12_Navy_College_Training_Program&oldid=960050793|journal=Wikipedia|date=2020-05-31|language=en}}</ref> D'fhill sé ar chúrsaí scoláireachta (1946-48).chun céim a bhaint amach ó [[Ollscoil Harvard]] san [[eolaíocht pholaitiúil]] sa bhliain 1948. Ina dhiaidh sin, d'fhreastail sé ar an Scoil Dlí, Ollscoil Virginia, a bhronn céim air sa bhliain 1951. Glaodh chun bharra Massachusetts air sa bhliain chéanna. === Cleachtadh dlí agus polaitíocht === [[Íomhá:Robert F. Kennedy 1964.jpeg|mion|Robert F. Kennedy i 1964.|clé]] Idir 1951 agus 1952, bhí post aige ar dtús sa rannóg slándala inmheánaí san Fho-Roinn Coiriúil de Roinn Dlí agus Cirt na Stát Aontaithe. Ina dhiaidh sin, bhí post aige i gCeantar Oirthear Nua-Eabhrac áit ar ullmhaigh sé ionchúisimh as [[caimiléireacht]]. Thóg sé briseadh chun feachtas seanadóra rathúil a stiúradh ar son a dhearthár. I 1952, bhuaigh [[John F. Kennedy]] an suíochán [[Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá|Seanaid]] i [[Massachusetts]], i gcoinne an tSeanadóra Henry Cabot Lodge [[Páirtí Poblachtach (Stáit Aontaithe)|(Poblachtach)]]. Ansin bhí Ó Cinnéide ina abhcóide cúnta de chuid an Bhuan-Fhochoiste um Fhiosrúcháin de Sheanad na Stát Aontaithe, a raibh an Seanadir "[[Joseph McCarthy|Joe" Mac Carthaigh]] ina chathaoirleach air. Bhí sé sa phost sin ó mhí na Nollag 1952 go dtí mí Iúil 1953. Ccé nár aontaigh sé lena chuid modhanna, réitigh sé go maith leis an gCarthach ar leibhéal pearsanta i gcónaí. Rinneadh príomhabhcóide ar son na n[[Páirtí Daonlathach (Stáit Aontaithe)|Daonlathaithe]] sa Seanad de i mí Feabhra 1954.Ba dhuine teasaí taghdach é Robert.<ref>{{Cite news|url=https://www.wsj.com/articles/how-the-thug-became-a-dove-1497042993|teideal=How the Thug Became a Dove|údar=Michael O’Donnell|dáta=2017-06-09|language=en-US|work=Wall Street Journal|dátarochtana=2020-06-06}} RFK was "a fixer and leg-breaker as JFK’s campaign manager; an unforgiving and merciless cutthroat—his father’s son right down to Joseph Kennedy’s purported observation that “he hates like me.” Yet Bobby somehow became a liberal icon...</ref> Dúirt sé go mbíodh sé deacair smacht a choimeád ar a fhaghairt.<ref>''Schlesinger, Arthur M. Jr. (1978). "Robert Kennedy and His Times", pg 150.''</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=Robert F. Kennedy and the Shaping of Civil Rights, 1960-1964 "My biggest problem as counsel is to keep my temper." a dúirt sé.|url=https://books.google.fr/books?id=TV20QISMsRQC&pg=PA19&lpg=PA19&dq=%22My+biggest+problem+as+counsel+is+to+keep+my+temper.%22&source=bl&ots=HC0G-b8BR4&sig=ACfU3U0iyPm-Yoay75VasLeKvukOsL98vw&hl=ga&sa=X&ved=2ahUKEwizhp799-3pAhWI2hQKHfHlAfUQ6AEwAHoECCUQAQ#v=onepage&q=%22My%20biggest%20problem%20as%20counsel%20is%20to%20keep%20my%20temper.%22&f=false|publisher=McFarland|date=2012-11-06|language=en|author=Philip A. Goduti Jr|journal=|volume=|issue=}}</ref> Bhí sé ag obair d'fheachtas uachtaránachta [[Adlai Stevenson]] sa bhliain 1956. Is mór a tarraingíodh aird an phobail air mar gheall ar an ról iomráiteach a bhí aige mar phríomh-abhcóide don Roghchoiste um Ghníomhartha Míchuí, de chuid an Luchta Oibre agus de chuid an Luchta Bhainistíochta (Coiste Mhic Giolla Fhaoláin)<ref>{{Luaigh foilseachán|title=United States Senate Select Committee on Improper Activities in Labor and Management|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_States_Senate_Select_Committee_on_Improper_Activities_in_Labor_and_Management&oldid=955834348|journal=Wikipedia|date=2020-05-10|language=en|author=McClellan Committee|volume=|issue=}}</ref>, post a bhí aige ó 1957 go 1959, tráth a raibh achrainn [[Teilifís|theilifíse]] idir an Cinnéideach agus [[Jimmy Hoffa]] agus ceannairí [[Ceardchumann|ceardchumainn]] eile. Rinne an an Cinnéideach bainistíocht ar fheachtas uachtaránachta a dhearthár, [[John F. Kennedy]], sa bhliain 1960. Ceapadh ina [[Ard-Aighne]] na Stát Aontaithe é i [[Rialtas]] Uí Chinnéide, post a bhí aige idir 1961 agus 1964. Sular ceapadh é níor láithrigh sé i gcúirt ar bith riamh mar dhlíodóir a bhí ag cleachtadh. Ós rud é go raibh an oiread muiníne ag an Uachtarán ina dheartháir, bhí ról i bhfad ní ba thábhachtaí aige sa rialtas ná a bheadh ag Ard-Aighne de ghnáth, ag glacadh ról suntasach ag plé leis na [[An tAontas Sóivéadach|Sóivéadaigh]], go mór mór i dtrátha am [[Géarchéim na nDiúracán i gCúba|Ghéarchéim Chúba]] sa bhliain 1962. Mar Ard-Aighne lean sé ar aghaidh lena fheachtas in aghaidh ceannairí [[Ceardchumann|ceardchumainn]] éillitheacha agus chuir sé béim nach bhfacthas roimhe sin ar [[Cearta daonna|chearta sibhialta]] a chur i bhfeidhm, ag chomhoibriú go dlúth leis an Dochtúir [[Martin Luther King]] Óg agus le ceannairí [[Cearta daonna|cearta sibhialta]] eile. [[Íomhá:1968 California ROBERT F. KENNEDY flyer 2.jpg|clé|mion|bileoigín, 1968]] === Ina aonar === [[Íomhá:Robert Kennedy CORE rally speech2.jpg|mion|Kennedy ag caint le slua [[cearta sibhialta]] lasmuigh an Ionad Roinn Dlí ar [[14 Meitheamh]], [[1963]].|clé]]Tar éis dá dheartháir a bheith feallmharaithe i mí na Samhna 1963, lean an Cinnéideach ar aghaidh mar Ard-Aighne go dtí mí Mheán Fómhair 1964, d'ainneoin go raibh droch-chaidreamh a bhí aige, mar b'eol do chách, le [[Lyndon B. Johnson]], a tháinig i gcomharbacht ar a dheartháir mar uachtarán. [[Íomhá:Robert F. Kennedy with Family Look Magazine 1963.jpg|clé|mion|11 Márta 1963 agus clann RFK]] D'éirigh sé as an bpost sin chun seasamh go rathúil i dtoghchán Seanadóra i [[Nua-Eabhrac (stát)|Nua-Eabhrac]]. Agus é ina Sheanadóir de chuid na Stát Aontaithe (1965-68) chloígh sé leis an tiomantas a bhí aige do chearta sibhialta agus, chomh maith leis sin, bhí ar thóir gunnaí a rialú, cearta ní b'fhearr a fháil d'oibrithe feirme agus athnuachan uirbeach a chur chun cinn. Ba é saintréith a fheachtais uachtaránachta sa bhliain 1968 gur mhéadaigh an bearna idir an Seanadóir Roibeárd Ó Cinnéide agus an tUachtarán Johnson maidir le [[Cogadh Vítneam]]. Bhí sé díreach tar éis toghchán tosaigh [[California]] a bhuachan agus áit mar an iomaitheoir ba ghaire don Leas-Uachtarán [[Hubert Humphrey]] a bhaint amach (an rogha ab fhearr leis an Uachtarán Johnson) nuair a scaoileadh go marfach air. === Feallmharú === Bhí a fheachtas uachtaránachta faoi lán seoil nuair a bhuaigh Kennedy toghchán tosaigh cinniúnach i g[[California]] ar an [[4 Meitheamh]] [[1968]]. Thug sé óráid ghaisce ina bhunáit feachtasaíochta san [[Óstán]] Ambassador in [[Los Angeles]] go moch ar an maidin dár gcionn. Bhí an seanadóir ar tí bál[[seomra]] an óstáin a fhágáil chun dul i dtreo [[seomra]] na [[Meáin chumarsáide|meáin]] nuair a d'fheallmharaigh an Palaistíneach, [[Sirhan B. Sirhan]], é. Ní raibh sé ach 42 bliain d'aois. Gortaíodh cúigear eile. Bhí Sirhan ar an ól agus fearg air, a dúirt sé, faoi  “[[Cogadh na Sé Lá]]”; bhí an lá cuimhneacháin ar 5 Meitheamh agus bhí [[An Giúdachas|Giúdaigh]] ag cóisireacht.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Sirhan Sirhan|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sirhan_Sirhan&oldid=900447807|journal=Wikipedia|date=2019-06-05|language=en}}</ref> === Clann === Ba lánúin síolraitheach iad Robert agus a bhean chéile Ethel. Mar sin, bhí clann mhór acu; rugadh a n-aonú leanbh déag tar éis a fheallmharú i [[Los Angeles, California|Los Angeles]]. == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Kennedy, Robert F.}} [[Catagóir:Daoine as Bostún]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1925]] [[Catagóir:Básanna i 1968]] [[Catagóir:Dlíodóirí Mheiriceá]] [[Catagóir:Daoine feallmharaithe]] [[Catagóir:Teaghlach Kennedy]] [[Catagóir:Seanadóirí na Stát Aontaithe]] 3uj5cpkw0m9xcgmj5phkisoi6brriza 0 8035 1086447 982854 2022-08-23T02:48:02Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Príomhchathair [[Maracó]] is ea '''Rabat'''. Tá daonra de 1.2 milliún duine inti dar le meastúchán daonáirimh i 2005. Tá sí suite ar an Aigéan [[Atlantach]] ag béal abhainn Bou Regneg. Ar bhruach thall na habhann tá [[Salé|cathair Salé]]. Bhíodh sí ina calafort tábhachtach tráth ach de bharr sioltadh ní féidir leis an oiread sin longa teacht isteach anois. Tá monarchana éadaigh go fliúirseach i Rabat, próiseáil bhia agus tógáil. Is ionad mór turasóireachta í chomh maith. == Stair == Timpeall 300 RC bunaíodh baile darbh ainm Chellah ar bhruacha na habhann, agus i 40 AD ghabh na [[Impireacht na Róimhe|Rómhánaigh]] seilbh ar an áit. Bhí coilíneacht darbh ainm Sala Colonia acu ann go dtí gur thréig siad í i 250. I 1146 rinne an rí Abd al-Mu'min daingean di agus bunáit dá chuid ionsaithe ar [[an Spáinn]]. Tugadh Ribatu I-Fath (Daingean an Bhua) ar an gcathair agus is as sin a tháinig an t-ainm atá uirthi faoi láthair. Rinne an rí Yaqub al-Mansur príomhchathair a impireachte de Rabat, agus chuir sé tús le tógáil an mhosc ba mhó ar domhan, ach nuair a d'éag sé cuireadh deireadh leis an obair. Tá iarsmaí an mhosc sin ina seasamh go fóill. Tháinig meath ar Rabat tar éis bhás Yaqub, agus faoi [[1515]] thuairisc taistealaí nach raibh ach céad teach sa bhaile. Tharla athbheochan nuair a díbríodh Múraigh ón Spáinn sa [[17ú haois|seachtú haois déag]]. Bunaíodh poblacht faoin ainm Bou Regreg i 1627. Ba iad na foghlaithe mara "Barbaracha" a bhí i mbun na poblachta, agus d'úsáid siad Rabat agus Salé mar bhunáiteanna chun ionsaithe a dhéanamh ar longa. I 1666 chuir ríshliocht Alaouite an ceantar faoina smacht nuair a aontaíodh Maracó, ach bhí na foghlaithe mara ag feidhmiú ó na calafoirt go ceann cúpla céad bliain eile. Rinne [[an Fhrainc]] ionradh ar Maracó i 1912 agus chuir faoina smacht í. Rinneadh príomhchathair na coilíneachta de Rabat, agus bheartaigh an rí a bhí ann nuair a bhain an tír a neamhspleáchas amach i [[1956]], [[Mohammed V]], go bhfanfadh sí ina príomhchathair ar an ríocht. [[Íomhá:Pietri Square.jpg|mion|Cearnóg Pietri in Rabat]] [[Catagóir:Príomhchathracha na hAfraice]] [[Catagóir:Maracó]] 3sux3xgxow9ksiynxcbytc2g7qm6ejx 0 8383 1086375 1070932 2022-08-23T02:22:15Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil|draw_mapa=[[File:Stráice Gaza learscail.svg|300px]]}} Stráice talún sa [[An Meánoirthear|Mheánoirthear]] is ea '''Stráice Gaza''' ([[Araibis]]: قطاع غزة‎‎ Qiṭɑʿ Ġazza/Qita' Ghazzah, [[Eabhrais]]: רצועת עזה‎ Retzu'at 'Azza), atá suite ar chósta na [[An Mheánmhuir|Meánmhara]] idir [[Iosrael]] agus [[an Éigipt]]. Tagann an t-ainm ó chathair Gaza. Níl [[cuan]] ar bith ag an Stráice. Tá barr ar dhá mhilliún duine ina gcónaí i nGaza agus a mbunáite i gcruatan leis na blianta marbha mar gheall ar easpa saorghluaiseachta agus mírialú, gan trácht ar fhoréigean.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Leoraithe breosla á ligean isteach i nGaza arís|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2022/0808/1314545-leoraithe-breosla-a-ligean-isteach-i-ngaza-aris/|date=2022-08-08|language=ga-IE|author=Nuacht RTÉ}}</ref> == Stair == Mhill arm Iosrael an rúidbhealach in [[Aerfort Idirnáisiúnta Iasar Arafat]] le [[buama]]í i 2000. [[Íomhá:20140805 beit hanun8.jpg|clé|mion|ollscrios i m[[Beit Hanoun]].  Grianghraf ar [[5 Lúnasa]] [[2014]]]] Is lú ná fríd máthair an oilc, deirtear. Ar an [[12 Meitheamh]] [[2014]], fuadaíodh agus dúnmharaíodh triúr [[déagóir]]í [[Iosrael]]<nowiki/>acha<ref>{{Luaigh foilseachán|title=2014 kidnapping and murder of Israeli teenagers|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=2014_kidnapping_and_murder_of_Israeli_teenagers&oldid=961881435|journal=Wikipedia|date=2020-06-10|language=en}}</ref> i [[Heabrón]] (is in Heabrón atá an choilíneacht mhíchlúiteach Kiryat Arba<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Kiryat Arba|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Kiryat_Arba&oldid=950693071|journal=Wikipedia|date=2020-04-13|language=en}}</ref>). Mhúscail an drochscéal seo conspóid agus thionscain sé ráig foréigin. Chuir Iosrael tús le feachtas [[Coimhlint Iosrael–Gaza 2014|ionsaí ar stráice Ghaza]] ar 8 Lúnasa. Stop na hionsaithe ar [[26 Lúnasa]] [[2014]]. Maraíodh 2,100̟ Palaistíneach ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 68 Iosraelach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/suil-siar-ar-nuacht-idirnaisiunta-2014/|teideal=Súil siar ar nuacht idirnáisiúnta 2014|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Polaitíocht == Is é [[Hamas]] an páirtí atá i gceannas ar shaol [[polaitíocht]]<nowiki/>a na háite faoi láthair. == Baint Éireannach == Sa bhliain [[2008]] coinneáladh [[Naisrín Elsafty]] agus [[Treasa Ní Cheannabháin]] tamall i nGaza tar éis dóibh éalú thar teorainn isteach ón [[An Éigipt|Éigipt]] le hairgead a bailíodh in Éirinn do theaghlaigh [[An Phalaistín|Phalaistíneacha]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/northern_ireland/7236865.stm BBC News - ’Irishwoman to face military court’ - Feabhra 2008] Breathnaíodh air ar [[6 Iúil]] [[2011]]</ref> Vótáil [[Dáil Éireann|an Dáil]] ar [[10 Nollaig]] [[2014]] ar son rún ó [[Sinn Féin|Shinn Féin]] le haitheantas mar stát a thabhairt don [[An Phalaistín|Phalaistín]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=An {{sic|Phail|istín|hide=yes}} aitheanta mar stát ag Éirinn|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1211/666111-an-phailistin-aitheanta-mar-stat-ag-eirinn/|date=2014-12-11|language=ga}}</ref> Tugadh aitheantas sa rún freisin do cheart mhuintir na Palaistíne a dtodhchaí féin a roghnú. Dá bharr, d'éirigh Éire an 135ú tír a thug aitheantas mar stát don Phailistín. == Féach freisin == * [[Coimhlint Iosrael–Gaza 2014]] * [[Géarchéim Iosrael-Palaistín, 2021]] * [[Géarchéim Iosrael-Palaistín, 2021|Géarchéim Iosrael-Palaistín, 2022]] == Íomhánna == <gallery> Íomhá:Gaza airport 03.jpg|[[Aerfort Idirnáisiúnta Iasar Arafat]] Íomhá:Gaza Strip NASA.PNG|Íomhá satailíte an Stráice </gallery> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:An Phalaistín]] [[Catagóir:Stráice Gaza]] pxyqbqy22t3bxgmg4lx65y4pl6t0gnl 1086379 1086375 2022-08-23T02:25:01Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil|draw_mapa=[[File:Stráice Gaza learscail.svg|300px]]}} Stráice talún sa [[An Meánoirthear|Mheánoirthear]] is ea '''Stráice Gaza''' ([[Araibis]]: قطاع غزة‎‎ Qiṭɑʿ Ġazza/Qita' Ghazzah, [[Eabhrais]]: רצועת עזה‎ Retzu'at 'Azza), atá suite ar chósta na [[An Mheánmhuir|Meánmhara]] idir [[Iosrael]] agus [[an Éigipt]]. Tagann an t-ainm ó chathair Gaza. Níl [[cuan]] ar bith ag an Stráice. Tá barr ar dhá mhilliún duine ina gcónaí i nGaza agus a mbunáite i gcruatan leis na blianta marbha mar gheall ar easpa saorghluaiseachta agus mírialú, gan trácht ar fhoréigean.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Leoraithe breosla á ligean isteach i nGaza arís|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2022/0808/1314545-leoraithe-breosla-a-ligean-isteach-i-ngaza-aris/|date=2022-08-08|language=ga-IE|author=Nuacht RTÉ}}</ref> == Stair == Mhill arm Iosrael an rúidbhealach in [[Aerfort Idirnáisiúnta Iasar Arafat]] le [[buama]]í i 2000. [[Íomhá:20140805 beit hanun8.jpg|clé|mion|ollscrios i m[[Beit Hanoun]].  Grianghraf ar [[5 Lúnasa]] [[2014]]]] Is lú ná fríd máthair an oilc, deirtear. Ar an [[12 Meitheamh]] [[2014]], fuadaíodh agus dúnmharaíodh triúr [[déagóir]]í [[Iosrael]]<nowiki/>acha<ref>{{Luaigh foilseachán|title=2014 kidnapping and murder of Israeli teenagers|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=2014_kidnapping_and_murder_of_Israeli_teenagers&oldid=961881435|journal=Wikipedia|date=2020-06-10|language=en}}</ref> i [[Heabrón]] (is in Heabrón atá an choilíneacht mhíchlúiteach Kiryat Arba<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Kiryat Arba|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Kiryat_Arba&oldid=950693071|journal=Wikipedia|date=2020-04-13|language=en}}</ref>). Mhúscail an drochscéal seo conspóid agus thionscain sé ráig foréigin. Chuir Iosrael tús le feachtas [[Coimhlint Iosrael–Gaza 2014|ionsaí ar stráice Ghaza]] ar 8 Lúnasa. Stop na hionsaithe ar [[26 Lúnasa]] [[2014]]. Maraíodh 2,100̟ Palaistíneach ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 68 Iosraelach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/suil-siar-ar-nuacht-idirnaisiunta-2014/|teideal=Súil siar ar nuacht idirnáisiúnta 2014|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Polaitíocht == Is é [[Hamas]] an páirtí atá i gceannas ar shaol [[polaitíocht]]<nowiki/>a na háite faoi láthair. == Baint Éireannach == Sa bhliain [[2008]] coinneáladh [[Naisrín Elsafty]] agus [[Treasa Ní Cheannabháin]] tamall i nGaza tar éis dóibh éalú thar teorainn isteach ón [[An Éigipt|Éigipt]] le hairgead a bailíodh in Éirinn do theaghlaigh [[An Phalaistín|Phalaistíneacha]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/northern_ireland/7236865.stm BBC News - ’Irishwoman to face military court’ - Feabhra 2008] Breathnaíodh air ar [[6 Iúil]] [[2011]]</ref> Vótáil [[Dáil Éireann|an Dáil]] ar [[10 Nollaig]] [[2014]] ar son rún ó [[Sinn Féin|Shinn Féin]] le haitheantas mar stát a thabhairt don [[An Phalaistín|Phalaistín]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=An {{sic|Phail|istín|hide=yes}} aitheanta mar stát ag Éirinn|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1211/666111-an-phailistin-aitheanta-mar-stat-ag-eirinn/|date=2014-12-11|language=ga}}</ref> Tugadh aitheantas sa rún freisin do cheart mhuintir na Palaistíne a dtodhchaí féin a roghnú. Dá bharr, d'éirigh Éire an 135ú tír a thug aitheantas mar stát don Phalaistín. == Féach freisin == * [[Coimhlint Iosrael–Gaza 2014]] * [[Géarchéim Iosrael-Palaistín, 2021]] * [[Géarchéim Iosrael-Palaistín, 2021|Géarchéim Iosrael-Palaistín, 2022]] == Íomhánna == <gallery> Íomhá:Gaza airport 03.jpg|[[Aerfort Idirnáisiúnta Iasar Arafat]] Íomhá:Gaza Strip NASA.PNG|Íomhá satailíte an Stráice </gallery> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:An Phalaistín]] [[Catagóir:Stráice Gaza]] 0622cmknxaykovjyfrqt0taek853bz4 0 8529 1086434 1061138 2022-08-23T02:41:26Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} [[Íomhá:Currach.jpg|mion|''Currach'']] == Iomramh == Nuair a chloiseann tú an briathar iomramh sa tír seo samhlaítear iomramh currachaí .Má bhreathnaíonn tú sa bhfoclóir tabharfar faoi deara gur ionann é agus an briathar rámhaíocht ach maidir le caintéoirí dúchasacha na Gaeilge is ionann iomramh agus iomramh currachaí.[[marcaíocht mhaidhme|Currach]] == Currach == Currach a thugtar ar an mbád iomramha is coitianta in Éirinn agus is iomaí cinéal a bhí ann. Fráma éadrom a bhíonn ar an gcurach i gcónaí agus craiceann air. Maidir le fad, tá curach abhann na Bóinne geall le 6 troithe ar fhad agus Naomhóg Chiarraí 26 troigh ar fhad. As an áit ina dtógtaí iad a ainmníodh na curaí. Córas iompair, soitheach fóillíochta agus spóirt atá sa churach agus is iomaí cineál atá ann ón gcurach canbháis atá ag iascairí Árann, go naomhóg na gCiarraíoch, ina measc. Scríobhann lucht an Bhearla an focal ''Curragh'' nó ''Currach'' chun cur síos ar an mbad céanna. == Ainmeacha Éagsúla na gCurrachaí == Currach Acla, Currach Árann, Currach Bhéal Deirg, Currach na Bóinne, Currach Chuan na gCaorach, Currach Oileán Inis Scéith, Currach Chill Chaoidhe, Crann snámha Loch Chuimín an Turais, Currach Uaighe (Owey Island, Currach na Rosann, Currach Thoraigh. Tá eolas breise faoi na báid seo le fail ar http://www.mmara.com/ == Rásaíocht Currachaí == Bíonn rásaí curach ar siúl in Éirinn agus níos faide ó bhaile freisin. Go minic bíonn geallta bád seoil nó rásaí húicéirí [[húicéir]] ann taca an ama chéanna, le linn Fhéile Chuigéil, i [[Leitir Mealláin]] mar shampla nó mar chuid d’Fhéile Curach an Mháma nó tráth fhéile Milwaukee i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Anuraidh bunaíodh féile currachaí i Ros Muc i mí Bealtaine. Bhí rásaí currachaí beagnach imithe i léig uilig go dtí gur thosaigh athbheochan orthu sna seascaidí. Ba iad rasaí currachaí Bhóthar na Trá i nGaillimh na cinn ba mhó agus ba cháiliúla sa tír. Bhí an oiread sin cáil orthu go dtiocfadh na mílte lucht féachana le breathnú orthu. Bhronnfadh [[Uachtarán na hÉireann]] Éamon De Valera an corn ar na buaiteoirí. Bhuaigh clann clúiteach [http://en.wikipedia.org/wiki/Seoighe_Inish_Bearachain Seoigí Inis Bearachain] an corn i 1956, 1957, 1958 agus arís i 1961 is ina dhiaidh sin a cumadh an t-amhrán Seoige Inis Bearachain. :''Bhí currachaí as Acaill ann 's currachaí as Árainn :''Bhí currachaí as Tír Chonaill ann 's í ag faire ar an rása :''Ach dá mhéid dar ól siad d'uibheacha 'cur leigheas ina gcuid anála :''Thug na Seoige sampla dhóibh ar cheann an mhaide rámha Níl an fhéile mór currachaí seo i mBóthar na Trá níos mó ach ní aon dochar é sin mar tá neart féilte eile i gcathair na Gaillimhe cosúil leis an féile Ealaíona agus mar sin de. Féiltí beaga is mó atá ann anois i mbailte beaga cois cósta agus cuireann siad go mór le heacnamaíocht na mbailte céanna.Ritheanna imircí na tíre féiltí currancaí freisin agus tá an chail ar ann ceann ata i Milwaukee Meiriceá.(Tá eolas ar na himeachtaí seo le fáil ar http://www.gaelsaoire.ie/asp/events_responder.asp agus gaeltacht=gaillimh&language=gaeilge&town=) Bíonn rásaí go rialta ag an North American Currach Association agus eolais faoi na rásaí sin ag http://www.geocities.com/nacarowing/ == Íomhá == Íomhá chumachtach í íomhá na curaí agus tá sí mar lógó ag dhá chomhlacht ar a laghad in Éirinn, Cló Iar-Chonnachta (www.cic.ie) agus Cniotáil Inis Meáin (http://www.inismeain.ie/). Is iomaí Éireannach atá i bhfad ó bhaile a dheireann leat gurgh í an íomhá seo is mó a chuireann an baile i gcuimhne dóibh. Níl mórán súimh idir-líon turasóireacht a bhfuil baint acu le hÉireann nach bhfuil íomhá den churrach céanna ann == Currach na Bóine == Is í Currach na Bóine an currach is sine agus is lú ata ann agus tá iarsmaí seandalaíocht den churrach seo le fáil san Iarsmalann náisiúnta. Tá samplaí nuaaimseartha den churrach seo le fáil in aice na Bóine sa lá ata inniu ann ach is le haghaidh teaspainteas is mo a bhaintear úsáid astú ní cosúil leis na currachaí farraigí atá in úsáid go forleathan ar chóstaí na hÉireann fós. nasc Corracle on river boyne: http://www.quinnipiac.edu/other/abl/etext/irish/pictures/p143.html == Meitheal Mara == Níl mórán tógalaí lán aimseartha currachaí sa tír sa lá atá inniu ann is ar bhun pairtaimseartha is mó a thógtar iad ach mar gheall ar an borradh atá ar eacnamaíocht na tíre tá ann éileamh ag lucht iomradh orthu faoi láthair. Tá tograí rialtais ag tabhairt cúnamh stáit chun tioncail tógáil currachaí a athfhorbairt agus is í an ceann is cailiula dóibh seo ná Meitheal Mara atá lonnaithe i gCathair Chorcaí(http://www.mmara.com/).Tá cúpla togra eile sa tír atá ann chosúil le seo ar nós West Clare Currachs(http://www.westclarecurrachs.com/).I mbliana chuir Cian De Buitleir dvd ar fail ag teaspáint cén chaoi le haghaidh na currachaí seo a thógáil.Is iad na saor báid as [[Conamara]] atá ar an dvd agus iad ag teaspáint a scileanna thraidisiúnta. == Conclúid == Ní dóigh go bhfuil aon radharc níos deise ná duine a fheiceáil dul amach Cuan na Gaillimhe maidin shamhraidh agus iad ar thóir ronnachaí nó an tatmaisféar a bhíonn ag féile currachaí nuair a bhíonn fir agus mná bhréatha Chonamara ag coimhlint le chéile os cionn na maidí rámha. :''Dá mbeadh péire maidí ramha agam :''agus báidín beag agam féin :''d'íocfainn cíos le Robinson :''s bheadh cúpla pingin agam féin'' :''[[Catagóir:Rásaíocht]]'' == Féach freisin == == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Báid]] hj5k76o02ned5aogs7x575grtrkbn2p 0 8590 1086429 1062680 2022-08-23T02:40:29Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Teanga is ea an '''Airméinis''' a labhraítear san [[An Airméin|Airméin]] agus i measc an diaspóra Airméanaigh ar an gcoigríoch. Teanga Ind-Eorpach is ea í, agus í ina foghrúpa inti féin i measc na dteangacha Ind-Eorpacha. Creidtear gurb í an Ghréigis an teanga is gaolmhaire di, ach níl aon chomhthuiscint ann. Tá an Airméinis breac le hiasachtaí ó na seanteangacha a labhraítí ina timpeall, focail nach féidir mórán a fháil amach fúthu a thuilleadh. Bhí an-tionchar ag an b[[An Pheirsis|Peirsis]] agus an [[An Tuircis|Tuircis]] ar stór focal na teanga, agus bhí tionchar na Peirsise is na dteangacha Iaránacha eile ar an Airméinis chomh láidir is gur shíl na teangeolaithe Iartharacha ar dtús gur ceann acu siúd a bhí ann. Náisiún seanársa is ea na hAirméanaigh a chuaigh leis an gcreideamh Críostaí sa cheathrú haois i ndiaidh bhreith Chríost. Deirtear gurb é Naomh Meshrop Mashtots, naomhphátrún na hAirméine, a chum is a cheap aibítir agus caighdeán clasaiceach na hAirméinise sa bhliain 405. Is féidir tionchar na haibítre Gréagaí a aithint ar ordú na litreach in aibítir na hAirméinise, ach ní féidir leis an nGréagach aon chiall a bhaint as na litreacha féin. De ghnáth, ní úsáidtear an aibítir Airméanach le haon teanga eile a scríobh. Thiar san ochtú agus sa naoú haois déag, áfach, tháinig cuid mhaith leabhar Tuircise amach i gcló Airméanach. B'é ba chúis leis seo go raibh an leagan clasaiceach den Airméinis, an tSean-Airméinis nó an teanga Grabar, go raibh sí dothuigthe ag an gcuid de na hAirméanaigh nach raibh ag freastal ar scoileanna na hEaglaise. Mar sin féin, theastaigh leabhair uathu i dteanga a thuigfidís - Tuircis. Bhí Tuircis an lae sin á scríobh san [[aibítir Arabach]], de ghnách, ach ó bhí an aibítir seo ceangailte go dlúth don chreideamh Mhuslamach, ní raibh na hAirméanaigh sásta í a úsáid. Cibé scéal é, ba faoi bhrú na Tuircise Airméanaí seo a tháinig an caighdeán nua-aimseartha ar an bhfód, de réir chosúlachta. Tuigeadh do na hintleachtóirí Airméanacha go raibh géarghá le caighdeán nua le todhchaí na teanga a chinntiú. Mar sin, d'fhorbair dhá chineál Nua-Airméinise sa naoú haois déag - an leagan Iartharach agus an leagan Oirthearach. Bhí an caighdeán Iartharach in úsáid ag Airméanaigh na Tuirce, ach le linn an chéad chogadh domhanda, rinne na Turcaigh [[Cinedhíothú na nAirméanach|cinedhíothú]] orthu. Iad siúd a tháinig slán as an bhfaopach seo, chuir siad fúthu sna tíortha eile ar nós na [[An Liobáin|Liobáine]], na [[An tSír|Síre]], na [[An Bhulgáir|Bulgáire]], na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stát Aontaithe]], [[Ceanada|Cheanada]] agus go leor áiteanna eile. Sin é an fáth go bhfuil an chuid is mó de na pobail diaspóra ag baint úsáide as an gcanúint Iartharach agus as an gcaighdeán Iartharach. [[Íomhá:Yerkatagir.jpg|mion|clé|Seanleabhar in Airméinis]] San Airméin féin, is é sin, i bPoblacht iar-Shóivéadach na hAirméine, a labhraítear an chanúint Oirthearach den teanga. Cuireadh simpliúcháin áirithe i bhfeidhm ar cheartlitriú na teanga sna blianta Sóivéadacha, ach níor ghlac na pobail diaspóra leis na hathruithe seo ina gcuid scríbhneoireachta féin. Labhraíonn Airméanaigh na hIaráine an chanúint Oirthearach chomh maith, ach má labhraíonn, is é an seanlitriú a úsáideann siad i gcónaí. Tá an dá phríomhchanúint Airméinise chomh difriúil le chéile, go háirithe ó thaobh na bhfuaimeanna de, agus go mbíonn sé deacair go leor ag cainteoir aon chanúna ciall a bhaint as an gceann eile. Mar sin féin, deir na hAirméanaigh gurb í an teanga chéanna í, agus nach bhfuil sé dodhéanta ag cainteoirí líofa teacht isteach ar an gcanúint nár tógadh iad léi, ar acht go bhfuil seans acu í a chloisteáil go minic. {{IdirVicí|cód=hy}} {{DEFAULTSORT:Airmeinis, An}} ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== {{síol-teanga}} [[Catagóir:Teangacha na hÁise]] [[Catagóir:Teangacha na hEorpa]] [[Catagóir:An Airméin]] 97vddi77itt8ewt34hh67pkq9m9ts2r 1086461 1086429 2022-08-23T02:50:59Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Teanga is ea an '''Airméinis''' a labhraítear san [[An Airméin|Airméin]] agus i measc an diaspóra Airméanaigh ar an gcoigríoch. Teanga Ind-Eorpach is ea í, agus í ina foghrúpa inti féin i measc na dteangacha Ind-Eorpacha. Creidtear gurb í an Ghréigis an teanga is gaolmhaire di, ach níl aon chomhthuiscint ann. Tá an Airméinis breac le hiasachtaí ó na seanteangacha a labhraítí ina timpeall, focail nach féidir mórán a fháil amach fúthu a thuilleadh. Bhí an-tionchar ag an b[[An Pheirsis|Peirsis]] agus an [[An Tuircis|Tuircis]] ar stór focal na teanga, agus bhí tionchar na Peirsise is na dteangacha Iaránacha eile ar an Airméinis chomh láidir is gur shíl na teangeolaithe Iartharacha ar dtús gur ceann acu siúd a bhí ann. Náisiún seanársa is ea na hAirméanaigh a chuaigh leis an gcreideamh Críostaí sa cheathrú haois i ndiaidh bhreith Chríost. Deirtear gurb é Naomh Meshrop Mashtots, naomhphátrún na hAirméine, a chum is a cheap aibítir agus caighdeán clasaiceach na hAirméinise sa bhliain 405. Is féidir tionchar na haibítre Gréagaí a aithint ar ordú na litreach in aibítir na hAirméinise, ach ní féidir leis an nGréagach aon chiall a bhaint as na litreacha féin. De ghnáth, ní úsáidtear an aibítir Airméanach le haon teanga eile a scríobh. Thiar san ochtú agus sa naoú haois déag, áfach, tháinig cuid mhaith leabhar Tuircise amach i gcló Airméanach. B'é ba chúis leis seo go raibh an leagan clasaiceach den Airméinis, an tSean-Airméinis nó an teanga Grabar, go raibh sí dothuigthe ag an gcuid de na hAirméanaigh nach raibh ag freastal ar scoileanna na hEaglaise. Mar sin féin, theastaigh leabhair uathu i dteanga a thuigfidís - Tuircis. Bhí Tuircis an lae sin á scríobh san [[aibítir Arabach]], de ghnách, ach ó bhí an aibítir seo ceangailte go dlúth don chreideamh Mhoslamach, ní raibh na hAirméanaigh sásta í a úsáid. Cibé scéal é, ba faoi bhrú na Tuircise Airméanaí seo a tháinig an caighdeán nua-aimseartha ar an bhfód, de réir chosúlachta. Tuigeadh do na hintleachtóirí Airméanacha go raibh géarghá le caighdeán nua le todhchaí na teanga a chinntiú. Mar sin, d'fhorbair dhá chineál Nua-Airméinise sa naoú haois déag - an leagan Iartharach agus an leagan Oirthearach. Bhí an caighdeán Iartharach in úsáid ag Airméanaigh na Tuirce, ach le linn an chéad chogadh domhanda, rinne na Turcaigh [[Cinedhíothú na nAirméanach|cinedhíothú]] orthu. Iad siúd a tháinig slán as an bhfaopach seo, chuir siad fúthu sna tíortha eile ar nós na [[An Liobáin|Liobáine]], na [[An tSír|Síre]], na [[An Bhulgáir|Bulgáire]], na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stát Aontaithe]], [[Ceanada|Cheanada]] agus go leor áiteanna eile. Sin é an fáth go bhfuil an chuid is mó de na pobail diaspóra ag baint úsáide as an gcanúint Iartharach agus as an gcaighdeán Iartharach. [[Íomhá:Yerkatagir.jpg|mion|clé|Seanleabhar in Airméinis]] San Airméin féin, is é sin, i bPoblacht iar-Shóivéadach na hAirméine, a labhraítear an chanúint Oirthearach den teanga. Cuireadh simpliúcháin áirithe i bhfeidhm ar cheartlitriú na teanga sna blianta Sóivéadacha, ach níor ghlac na pobail diaspóra leis na hathruithe seo ina gcuid scríbhneoireachta féin. Labhraíonn Airméanaigh na hIaráine an chanúint Oirthearach chomh maith, ach má labhraíonn, is é an seanlitriú a úsáideann siad i gcónaí. Tá an dá phríomhchanúint Airméinise chomh difriúil le chéile, go háirithe ó thaobh na bhfuaimeanna de, agus go mbíonn sé deacair go leor ag cainteoir aon chanúna ciall a bhaint as an gceann eile. Mar sin féin, deir na hAirméanaigh gurb í an teanga chéanna í, agus nach bhfuil sé dodhéanta ag cainteoirí líofa teacht isteach ar an gcanúint nár tógadh iad léi, ar acht go bhfuil seans acu í a chloisteáil go minic. {{IdirVicí|cód=hy}} {{DEFAULTSORT:Airmeinis, An}} ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== {{síol-teanga}} [[Catagóir:Teangacha na hÁise]] [[Catagóir:Teangacha na hEorpa]] [[Catagóir:An Airméin]] pk85j4h4vw5hrs2rw4ghl8jywyewqhq 0 8594 1086331 1062824 2022-08-23T02:08:40Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Is í an '''Mháltais''' an teanga a labhraíonn muintir dhúchasach [[Málta|Mhálta]]. Go bunúsach, canúint Araibise a bhí ann ó thús, agus í cosúil le canúintí Araibise Iarthuaisceart na hAfraice, ach ó tharla gur chaill an t-oileán an ceangal cultúrtha agus reiligiúnda leis an saol Arabach, chuaigh an chanúint áitiúil a bealach féin. Tháinig na mílte focal iasachta isteach ón [[An tSicilis|tSicilis]], ón [[An Iodáilis|Iodáilis]] agus ón [[An Béarla|mBéarla]], agus chuir siad athrú cosúlachta ar an teanga go hiomlán. Inniu, tá an Mháltais chomh breac le focail iasachta is gur féidir leis an Iodálach cuid mhaith céille a bhaint aisti, siúd is nach dtuigeann sé an chuid is bunúsaí den teanga. Is í an Mháltais an t-aon teanga dhúchasach [[Teangacha Afráiseacha|Afráiseach]] amháin a labhraítear san [[An Eoraip|Eoraip]], agus is í an t-aon teanga [[Teangacha Seimíteacha|Shéimíteach]] amháin a bhaineann úsáid as an [[aibítir Laidineach]]. Ní raibh ann, thar na céadta bliain, ach canúint labhartha, nó ba rogha leis na daoine a gcuid scríbhneoireachta a dhéanamh as Araibis, as Iodáilis nó as Béarla. Níor caighdeánaíodh í ach i dtús na fíchiú haoise. Rinneadh teanga oifigiúil di, in áit na hIodáilise, sa bhliain 1936, nuair a bhí muintir an oileáin ag éirí buartha faoi [[Faisisteachas|Fhaisisteachas]] na hIodáile. Bhí an deachtóir [[Benito Mussolini]] den bharúil gur Iodálaigh ab ea muintir Mhálta, agus theastaigh uathusan a thaispeáint nárbh ea in aon chor. Tá cuid mhór de ghramadach na Máltaise bunaithe ar chóras na dtamhan tríchonsanach i gcónaí, cosúil leis an [[An Araibis|Araibis]]. Féach an dóigh a réimnítear an briathar úd ''qatel'', "mharaigh sé", cuir i gcás: ''qtilt'' = mharaigh mé ''qtilt'' = mharaigh tú ''qatel'' = mharaigh sé ''qatlet'' = mharaigh sí ''qtilna'' = mharaigh muid ''qtiltu'' = mharaigh sibh ''qatlu'' = mharaigh siad Is iad an trí chonsan QTL a fhanann gan athrú, agus an phearsa á cur in iúl trí ghutaí éagsúla a shá isteach idir na consain. Tá córas cosúil leis an gceann seo ag oibriú sna [[Teangacha Seimíteacha|teangacha Seimíteacha]] ar fad, ach, ar ndóigh, cuirtear réimíreanna agus iarmhíreanna difriúla leis an tamhan tríchonsanach freisin. Ní féidir an córas seo a chuir i bhfeidhm ar na briathartha iasachta, áfach; agus mar sin, ní chuirtear ach iarmhíreanna agus réimíreanna leo. Mar sin, is féidir foirmeacha cosúil le ''nimmonopolizzaw'' = "tá muid ag monaplú" nó ''jiddawnlowdja'' = "tá sé ag íoslódáil" a fheiceáil i dtéacsaí Máltaise, ina bhfuil iarmhír ''agus'' réimír Shéimíteach curtha timpeall ar fhocal de bhunús na hIodáilise nó an Bhéarla. Bíonn iasachtaí Béarla an-choitianta inniu, cosúil le ''grawnd ta'l-isports'' = páirc lúthchleas (ó ''sports ground'' an Bhéarla). Feictear na litreacha neamhghnácha Ċ, Ħ, agus Ż sa Mháltais. Fuaimnítear an chéad cheann acu cosúil le CH an Bhéarla, agus is ionann an dara ceann acu agus CH leathan na [[An Ghaeilge|Gaeilge]]. An délitir GĦ, áfach, ní bhíonn ann ach comhartha stairiúil nach bhfuaimnítear ar aon nós, siúd is go gcuireann sí le fad an ghuta atá ag teacht roimpi. Ní fhuaimnítear an litir H ach an oiread. Is ionann Ż na Máltaise agus Z an Bhéarla, nó is mar Z na hIodáilise (= [ts] nó [dz]) a fhuaimnítear an litir Z gan phonc sa Mháltais. Is ionann, arís, X na Máltaise agus SH an Bhéarla. Maidir leis an Q, is mar phléascach glotais a fhuaimnítear é, is é sin, cosúil leis an litir T i bhfuaimniú na canúna ''Cockney'' i bhfocail ar nós "bottle" (is é sin, "bo'l"). Fuair an Mháltais stádas oifigiúil san [[An tAontas Eorpach|Aontas Eorpach]], nuair a bhain Málta amach ballraíocht san Aontas. Cé gur teanga réasúnta beag í an Mháltais, tá cuid mhaith canúintí ann. An cineál Máltaise a labhraítear in Oileán Għawdex, ach go háirithe, tá sí an-difriúil leis an leagan oifigiúil den teanga, agus bíonn sí dothuigthe ag muintir [[Vaileite]] go minic. In Oileán Mhálta féin, áfach, bíonn difríochtaí suntasacha idir na canúintí, agus blas ar leith ar an gcineál Máltaise, abair, a labhraítear in [[Il-Kottonera]]. Sa teanga chaighdeánach féin, tá sé ceadaithe cloí le do chanúint i miontréithe áirithe: mar shampla, i bhfocail mar ''laqgħu'' "d'fháiltigh siad", is féidir an ''-għu'' a fhuaimniú mar [eu] nó mar [ou], de réir do chanúna féin. ==An Máltais taobh amuigh do Málta== ===An Astráil=== I 2001 bhí Máltais an máthairtheanga do 41,393 duine san Astráil. Is í an hochtú teanga déag is comónta san [[Astráil]]. ===Ceanada=== I 2011 bhí [[Máltais]] an máthairtheanga do 6,220 duine síos ó 6,405 i 2006 i [[Ceanada|gCeanada]]. == Léigh freisin == * Joseph AQUILINA: ''Teach Yourself Maltese''. Hodder & Stoughton 1994 * Albert M. CASSOLA: ''Maltese in Easy Stages''. Progress Press, Valletta 1996 (an naoú heagrán) * Lydia SCIRIHA: ''Beginning Maltese''. Malta University Publishers 2004 == Tagairtí == {{Reflist}} {{Teangacha oifigiúla an AE}} {{Síol-teanga}} {{DEFAULTSORT:Mhaltais, An}} [[Catagóir:Teangacha na hEorpa]] [[Catagóir:Málta]] moff5lf8np9hf9jd0jc8pq2psqyh6ry 0 8625 1086242 1067407 2022-08-23T01:38:23Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Buchenwald Slave Laborers Liberation.jpg|mion|Sluachampa géibhinn i m[[Buchenwald]].]] Is é an t'''Uileloscadh''' ([[Eabhrais]]: ''haSho'ah'', השואה) an t-ollscriosadh a rinne na [[Naitsithe]] ar na [[Giúdachas|Giúdaigh]], na [[Romaigh]] agus grúpaí áirithe eile, le linn an [[Dara Cogadh Domhanda]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.history.com/topics/holocaust|teideal=Holocaust|language=en|work=HISTORY|dátarochtana=2020-04-15}}</ref> Bhí an frith-Ghiúdachas i gcroílár na hidé-eolaíochta Naitsíche ón tús, agus d'fhógair [[Adolf Hitler]] ina leabhar ''Mo Chath Féin'' ([[Mein Kampf]]) go mbeadh [[an Ghearmáin]] ábalta [[an Chéad Chogadh Domhanda]] a ghnóthú, ach na "naimhde inmheánacha" a mharú le gás. An té a ghlacfadh an leabhar i ndáiríre, bheadh sé in ann, mar sin, an tUileloscadh a thuar roimh ré. Is féidir a rá gur thosaigh an tUileloscadh le h[[Oíche na Gloine Briste]], nó ''Reichskristallnacht'', ar an ochtú agus ar an naoú lá de Mhí na Samhna, 1938.<ref>{{cite book |title=The day the Holocaust began : the odyssey of Herschel Grynszpan |publisher=Praeger |location =Nua Eabhrac |author=Gerald Schwab |year=1990 |id=ISBN 978-0-275-93576-4}}</ref> Ina dhiaidh sin, cuireadh thart ar dhá chéad míle duine chun báis mar chuid de Chlár T-4, clár eotanáise a bhí dírithe ar na daoine a raibh [[Galar|galair]] oidhreachtúla, galair intinne nó titimeas ag luí orthu. [[Íomhá:Opole Oppeln Nowa Synagoga Neue Synagoge1.jpg|clé|mion|Oppeln Nowa Synagoga, [[Kristallnacht|Reichskristallnacht]]]] Ina dhiaidh sin, cuireadh scuaid sluamharfacha ag obair sa chathéadan thoir, agus iad ag lámhach na sluaite Giúdach rompu de réir mar a bhí díormaí Hitler ag teacht isteach ar chríocha an [[APSS|Aontais Shóivéadaigh]]. Sa deireadh thiar thall, tógadh sluachampaí báis sa [[An Pholainn|Pholainn]] agus i dtíortha forghafa eile san Oirthear. Na campaí seo, bhí siad ag oibriú seomraí gáis a cheadaigh do na Gearmánaigh na mílte de dhaoine a bhású go sciobtha, de réir próiseas tionsclaíoch a bhí cosúil le crios iompair. Thairis sin, baineadh úsáid as cuid mhaith cimí sna campaí seo le turgnaimh eolaíochta a chur i bhfeidhm orthu, turgnaimh a bhí cosúil le beodhioscadh agus iad bun os cionn ar fad le heitic an dochtúra. Ba iad na Giúdaigh príomhthargaid an Uilelosctha. Is gnách a rá gur cuireadh [[Fuascailt Dheiridh|sé mhilliún acu chun báis]].<ref>{{cite book |title=The war against the Jews, 1933-1945 |publisher=Bantam |author=Lucy S. Dawidowicz |year=1976 |id=ISBN 978-0-553-20534-3}}</ref> Dealraíonn sé, fiú, i bhfianaise an taighde is úire, nach bhfuil mórán le cur leis an uimhir seo ná le baint di. Thairis sin, áfach, fuair cuid mhór de [[Lucht siúil|Ghiofóga]] na hEorpa (lucht siúil) bás sna seomraí gáis. De réir an taighdeora Shasanaigh Ian Hancock, ar Giofóg é féin, is féidir a rá go ndeachaigh ródach den chineál chéanna ar na Giofóga agus ar na Giúdaigh, agus é ag tagairt d'Uileloscadh na nGiofóg le téarma ar leith, mar atá, ''Porrajmos''. Creidtear go bhfuair idir 200,000 agus 800,000 Giofóg bás sa ''Phorrajmos'', is é sin, idir aon cheathrú cuid agus aon leath de phobal na nGiofóg san Eoraip.<ref>[http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005219 Genocide of European Roma (Gypsies)] Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum.</ref> Thairis sin, bhí dreamanna eile ann a bhí in an-dainséar iad féin a fháil i seomraí gáis na sluachampaí báis. Bhí dearcadh oifigiúil na Gearmáine ar na [[An Rúis|Rúisigh]] agus ar na Slavaigh eile chomh dímheasúil is nach síltí a dhath de iad a chur sa ghás in éineacht leis na "ciníocha ísle" eile. Ar chúiseanna polaitiúla, cimíodh cuid mhaith daoine a bhí gníomhach i bpáirtithe daonlathacha nó i ngluaiseacht ceardchumannaíochta na Gearmáine roimh an réabhlóid Naitsíoch, agus cuireadh roinnt nár bheag acu chun báis. Bhí an campa géibhinn ag bagairt ar na homaighnéasaigh féin—"lucht an triantáin phinc", mar a thugtaí orthu, nó cosúil leis an dóigh ar cuireadh d'fhiacha ar na Giúdaigh an réalta gheal a chaitheamh, ba é an triantán pinc suaitheantas na bhféileacán sa [[an Tríú Reich|Tríú Reich]].<ref>{{cite book |title=The pink triangle: the Nazi war against homosexuals |publisher=Holt |location = |author=Richard Plant |year=1988|id=ISBN 978-0-8050-0600-1}}</ref>[[Íomhá:Persecution of Gypsies in occupied Yugoslavia.jpg|mion|lucht siúil, Drakenic, 1941-1944]] == Sanasaíocht an téarma == [[Íomhá:Holocaust memorial plaque. Commemorate to the massacres in Budapest, 12th district. - Budapest, XII. district. Alma Street.JPG|mion|Cuimhneachán, [[Búdaipeist]] XII. district, [[sráid]] Alma]] Tá an focal féin ''Uileloscadh'' bunaithe ar an téarma Béarla ''Holocaust'', ar focal iasachta é ón nGréigis. Is ionann ''holokauston'' na [[Gréigis]]e agus íobairt nó ofráil a dhóitear (''kauston'') go hiomlán (''holo-'') in ómós do dhia.<ref>[http://www.ushmm.org/research/library/faq/details.php?topic=01#02 "Origin of the word 'Holocaust'"]. United States Holocaust Memorial Museum FAQ</ref> Baineadh an chéad úsáid as an téarma le tagairt a dhéanamh d'Uileloscadh na nGiúdach chomh moch leis an mbliain 1942, siúd is nach ndearnadh téarma caighdeánaithe de roimh lár na [[1950idí|gcaogaidí]]. Ó na [[1970idí|seachtóidí]] ar aghaidh, is é an chéad chiall a shamhlaítear leis an bhfocal sa Bhéarla, agus cuid mhór teangacha tar éis glacadh leis an bhfocal sa chiall áirithe seo. Go minic, tuigtear nach bhfuil an téarma seo in úsáid ach i dtaobh an ródaigh a rinneadh ar na Giúdaigh, thar aon dream eile. Tá staraithe ann a deir gurb é [[Elie Wiesel]], thar aon duine eile, a ghreamaigh an chiall áirithe seo den fhocal. Maidir leis an [[Eabhrais]], is é an téarma Bíoblúil '''''Shoa''''' (שואה) nó '''''HaShoa''''', leis an alt deimhneach, a tháinig in úsáid sa teanga sin i dtús na n[[1940idí|daicheadaí]].<ref name="yad def">[http://www1.yadvashem.org/yv/en/holocaust/resource_center/the_holocaust.asp "The Holocaust: Definition and Preliminary Discussion"]. Yad Vashem</ref> Is é is ciall leis ná "tubaiste" nó "olltubaiste". Is fearr le go leor an téarma, seachas ''holocaust'', a úsáid sa Bhéarla ar a laghad, ar chúiseanna diagachta ach go háirithe. == Tréithe an Uilelosctha == Ní hé an tUileloscadh an t-aon chinedhíothú amháin a tharla i stair an chine dhaonna, ach tá saintréithe ag baint leis a chuireann ina aicme féin é. === Éifeachtúlacht === Cuireadh an tUileloscadh i gcrích go héifeachtúil, mar a bheadh próiseas tionsclaíoch ann, agus acmhainní uile an stáit nua-aoisigh á ndíriú ar an oiread daoine a mharú chomh sciobtha agus ab fhéidir. Mar shampla, bhí meaisíní staitisticíochta ''Dehomag''—meaisíní a bhí ina réamhtheachtairí don [[ríomhaire]]—á n-úsáid le liostaí a choinneáil faoi dhaoine a bhí incheaptha mar íobartaigh, agus dianchuntais á gcoinneáil orthu siúd a bhí maraithe cheana féin. [[Íomhá:Zyklon B in Auschwitz.JPG|mion|[[Zyklon B]], Auschwitz]] Nuair a tháinig an cime a fhad le sluachampa géibhinn, chaithfeadh sé a chuid cleathainsí a thabhairt uaidh. Cuireadh lipéad le gach réad ar leith acu, agus fuair an príosúnach oideas ar ais. Maidir leis na modhanna oibre, bhí na Naitsithe an-ghnóthach ag baint trialach as teicníochtaí éagsúla, go dtí gur tháinig siad ar an gceann ab fhearr. Le linn Oibríocht Reinhard, an feachtas le Giúdaigh na Gobharnóireachta Ginearálta a mharú, héiríodh as an [[aonocsaíd charbóin]] mar nimh leis na cimí a mharú, agus tháinig [[Zyklon B]]—sórt [[lotnaidicíd]] agus í bunaithe ar an g[[ciainíd hidrigine]]—ina háit. Ina leabhar ''Russia's War'', thug an staraí Sasanach Richard Overy cur síos ar an dóigh ar chuir na Gearmánaigh feabhas ar mhodh oibre na sluamharfóireachta. Sa bhliain 1941, i ndiaidh dóibh [[an Bhealarúis]] a fhorghabháil, bhain na Naitsithe úsáid as othair na ngealtlann i [[Minsc]], príomhchathair na Bealarúise, le teacht ar an mbealach ba luaithe chun daoine a mharú ina sluaite. [[Íomhá:Destroyed Magirus-Deutz furniture transport van Kolno Poland 1945.jpg|clé|mion|veain Magirus-Deutz, Kolno, an Pholainn, 1945]] Ar dtús, cuireadh na hothair ina scuaine, le súil is go maródh gach urchar níos mó ná aon duine amháin. Ní raibh an modh seo ag oibriú sách sciobtha, agus mar sin, baineadh triail as an dinimít. Siúd is gur bhain an phléasc cosa agus lámha de na hothair, ba mhinic a fágadh ina mbeo iad, agus b'éigean a mbás a thabhairt le meaisínghunna. I Mogilev (Mahiloŭ), i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain [[1941]], baineadh triail as [[veain]] [[Gás|gáis]] (''Gaswagen'' nó «''dushegubki (душегубки)''» sa [[An Rúis|Rúis]] sna [[1930idí]]) don chéad uair. Go bunúsach, [[veain]] nó leoraí a bhí ann a raibh [[seomra]] aonraithe taobh istigh di, agus múch sceite na feithicle ag dul isteach sa seomra seo. Nuair a tosaíodh an t-inneall, líonadh an seomra le h[[aonocsaíd charbóin]]. Fuair na daoine istigh [[bás]] de bharr a bplúchta. [[Íomhá:Auschwitz I Entrance.jpg|mion|Auschwitz, bealach isteach]] Leis na blianta beaga anuas, tá ról na gcorparáidí móra [[gnó]] san Uileloscadh ina ábhar mór conspóide. De réir mar a dúirt Rudolf Höss, ceannasaí an tsluachampa úd Auschwitz, is iomaí gnólacht mór Gearmánach a d'fhiafraigh de, an mbeadh cimí de chuid an tsluachampa ar fáil mar [[Sclábhaíocht|sclábhaithe oibre]] nach gcaithfeá pá a íoc leo. Tá cuid de na gnólachtaí seo ag tabhairt brabúis go dtí an lá atá inniu ann. Thairis sin, ós rud é gur brainse Gearmánach de chuid an [[IBM]] a dhíol na meaisíní ''Dehomag'' leis na Naitsithe, tá an cheist curtha le déanaí, cá mhéad a shaothraigh an chorparáid seo ar an Uileloscadh.<ref>{{cite book |title=IBM and the Holocaust: The Strategic Alliance Between Nazi Germany and America's Most Powerful Corporation |publisher=Dialog Press |location = |author=Edwin Black |year=2012|id=ISBN 978-0-914153-27-6}}</ref> === Fairsinge === Aon áit ar tháinig na trúpaí Gearmánacha, a bheag nó a mhór, chuaigh na Naitsithe ar lorg na nGiúdach áitiúil. In áiteanna, cuireadh i gcampaí daorbhroide iad; in áiteanna eile, ba é an seomra gáis a bhí ag fanacht leo. I Lár agus in Oirthear na hEorpa ba mhó a maraíodh daoine, nó má bhí corradh is seacht milliún Giúdach ina gcónaí i dtíortha Oirthear na hEorpa roimh an gcogadh, bhí cúig mhilliún acu imithe ina dhiaidh. Ba iad an Pholainn agus an tAontas Sóivéadach ba mhó a bhí thíos leis an Uileloscadh, ach básaíodh cuid mhór den phobal Ghiúdach san [[An Iúgslaiv|Iúgslaiv]], sa [[An Ghréig|Ghréig]], srl. chomh maith. De réir na gcáipéisí a d'fhág siad ina ndiaidh, bhí na Naitsithe dírithe ar an "bh[[Fuascailt Dheiridh|fuascailt dheiridh]]" a chur i bhfeidhm sa [[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]] agus in [[Éirinn]], chomh maith, dá n-éireodh leo an dá thír sin a fhorghabháil.<ref>{{cite book |title=The Oxford companion to World War II |publisher=Oxford University Press |location = |author=Dear, Ian; Foot, Richard D |year=2011|id=ISBN 978-0-19-860446-4}}</ref> Bhí an tUileloscadh ag dul ar aghaidh gach áit a raibh na Naitsithe i gceannas, beag beann ar an dochar a bhí sé a dhéanamh do chuspóirí cogaidh eile na Gearmáine. Níor tháinig deireadh leis na coireanna seo roimh dheireadh an chogaidh féin. === Brúidiúlacht === Ábhar alltachta don [[Cine daonna|chine dhaonna]] i gcónaí is ea é chomh brúidiúil, chomh míthrócaireach a bhí na Naitsithe agus an tUileloscadh idir lámhaibh acu. Ba chuma leo cé acu fear, bean nó páiste a bhí siad a mharú. Ba mhinic a [[céasadh]] na híobartaigh sular maraíodh iad. Tá cáil ar an tseanbhean a ghuigh ar an Naitsí í féin a mharú roimh a hiníon agus a páiste siúd: a mhalairt sin a rinne an Gearmánach, nó thosaigh sé ar an bpáiste, agus ansin, chonaic an tseanmháthair a hiníon féin á marú os comhair a súl féin, sular chríochnaigh an Naitsí an obair. Sa bhreis ar an sluamharú féin, ba mhinic a cuireadh turgnaimh chruálacha mharfacha mhíochaine i gcrích ar na cimí, na páistí san áireamh. [[Íomhá:WP Josef Mengele 1956.jpg|mion|Josef Mengele, 1956]] Tharraing [[Dochtúir leighis|dochtúir]] an tsluachampa úd Auschwitz-Birkenau, Josef Mengele, míchlú as an ngnáth air féin, agus é ag súgradh le beatha na ndaoine ar bhealach samhnasach ar fad le "taighde" a dhéanamh ar chúrsaí na hoidhreachtúlachta is na géineolaíochta. Is é an chuma atá ar an scéal ná nach raibh mórán céille leis na turgnaimh seo ó thaobh na heolaíochta de. Fuair an chuid ba mhó de na daoine bás dá ndeasca, agus an duine nach bhfuair, maraíodh é le huatóipse a dhéanamh air. Mar sin, dealraíonn sé nach raibh iontu, i ndiaidh an iomláin, ach céasadh Sádach. Ní hamháin go mbítí ag marú daoine sna seomraí gáis nó sna turgnaimh mhíochaine, bhí an saol laethúil sna sluachampaí agus sna geiteonna lán cruatain chomh maith. Chonaic na cimí Murchadh agus an dóigh a rabhthas á gcéasadh, á maslú le hobair agus á gcoinneáil ocrach. Cuid den ghnáthshaol ab ea na hionsaithe a rinne na séiléirí ar na cimí, agus iad á mbualadh agus á n-uirísliú. == Na hÍobartaigh == [[Íomhá:MajorConcentrationCamps.png|mion|333x333px|link=Special:FilePath/MajorConcentrationCamps.png]] I measc na n-íobartach, bhí [[An Giúdachas|Giúdaigh]], [[Polannaigh]], [[Rúisigh]], [[Cúmánaigh|Cumannaigh]], [[Homaighnéasachas|homaighnéasaigh]], [[Lucht siúil|Giofóga]], othair [[Síciatracht|shiciatrach]]<nowiki/>a, easláin, gníomhaithe polaitiúla (ar nós polaiteoirí de chuid na bpáirtithe Gearmánacha a bhí ann sular shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht, cosúil leis na Daonlathaigh Shóisialacha, nó an páirtí ''Zentrum'', arbh é páirtí na gCaitliceach é), [[Intleacht|intleachtóir]]í, baill d'Fhinnéithe Iaivé (nó "Bíoblóirí", ''Bibelforscher'', mar a thugtaí orthu sa Ghearmáin ag an am), [[Sagart|sagairt]] [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Chaitliceacha]] agus [[Sagart|ministéir]]í [[An Protastúnachas|Protastúnach]]<nowiki/>a, lucht ceardchumannaíochta, Afracánaigh a tharla a bheith ag cur fúthu sna ceantair a bhí forghafa ag na Gearmánaigh, gnáthchiontóirí agus gnáthchoirpeoirí, agus daoine a bhí "ina naimhde ag an Stát" (''Staatsfeinde'') ar chúis éigin eile. [[Íomhá:WW2 Holocaust Europe map-de.png|mion]] Shíothlaigh na daoine seo i gcuideachta a chéile sna sluachampaí agus sna seomraí gáis, rud atá curtha i míotar sna doiciméid scríofa agus sna [[Grianghrafadóireacht|grianghraf]]<nowiki/>anna a d'fhág na Naitsithe féin ina ndiaidh, chomh maith le cuimhní cinn na daoine a bhí i láthair (idir Naitsithe, iarmharáin agus fhinnéithe ócáidiúla) agus [[Staitistic|staitisticí]] náisiúnta na dtíortha a bhí gafa ag na Naitsithe. === Na Giúdaigh === Bhí an frith-Ghiúdachas coitianta go leor san Eoraip sna fichidí agus sna tríochaidí, agus é fréamhaithe go domhain in ithir na hilchríche roimhe sin féin. Roimh laethanta [[Adolf Hitler|Hitler]], áfach, bhí sé bunaithe ar an naimhdeas reiligiúnda thar aon rud eile, agus d'fhéadfadh na Giúdaigh saol suaimhneach a fháil, ina lán cásanna, ar acht go rachaidís leis an gcreideamh Críostaí, rud a rinne siad go minic. Bhí frith-Ghiúdachas [[Adolf Hitler]], a leag sé amach ina leabhar ''Mo Chath Féin'' ([[Mein Kampf]]) níos gaire don chiníochas nua-aimseartha, agus é bunaithe ar an smaoineamh go raibh rud éigin ''bitheolaíoch'' ar ainghléas leis na Giúdaigh, agus nach raibh an fabhta seo inleigheasta le tonn an bhaiste. Mar sin, chaithfí iad a ruaigeadh as an tsochaí, a chur an loch amach nó—mar a tharla sa deireadh—a mharú scun scan. Cé go raibh Hitler chomh tréan sin in aghaidh na nGiúdach, níl sé le cur as margadh go raibh an corr-Ghiúdach sa Ghearmáin a chaith a vóta ar a shon sna toghcháin chinniúnacha. Tar éis an iomláin, bhí Giúdaigh ann a mhothaigh iad féin ina náisiúnaithe Gearmánacha agus ina dtírghráthóirí den chineál a raibh Hitler ag díriú air. Thairis sin, chruthaigh cuid mhaith de Ghiúdaigh na Gearmáine go maith i machaire áir an [[An Chéad Chogadh Domhanda|Chéad Chogadh Domhanda]], agus iad suite siúráilte go mbeadh cros iarainn an laoich ón gcogadh ina sciath cosanta acu ar pholasaithe frith-Ghiúdacha an tSeansailéara. Agus ar ndóigh, ní raibh Giúdaigh sheanbhunaithe na Gearmáine, a raibh Gearmáinis den chéad scoth agus postanna maithe oibre acu—ní raibh siadsan sásta glacadh leis go bhféadfadh Hitler neamhshuim a dhéanamh den difríocht bhunúsach idir iadsan agus na hinimirceoirí nua ó gheiteonna [[Oirthear na hEorpa]]. Ní raibh na Giúdaigh ghalánta seo saor ó chiníochas áirithe i dtaobh na muintire isteach, agus cuid acu sách ábalta a thuiscint go mbeadh fuath na ndaol ag Hitler orthu siúd. Mar sin, má bhí Hitler ag rá gur chóir fáil réidh de na Giúdaigh, shíl cuid mhaith de Ghiúdaigh na Gearmáine "nach sinne atá sé a mhaíomh", gurbh iad "Giúdaigh ghránna an gheiteo" a bhí i gceist aige. [[Íomhá:Antisemit Lueger Karl.jpg|clé|mion|Karl Lueger, ar chlé, sa charráiste (Wilhelm Gause, 1904)]] Nuair a bhí Hitler ina chónaí i Vín ina fhear óg dó, chuaigh bolscaireacht Karl Lueger, ard-mhéara na háite, go mór mór i bhfeidhm air. Tuathghríosóir ab ea Lueger a bhí ag baint leasa as an bhfrith-Ghiúdachas ina chuid toghchánaíochta, ach san am céanna, bhí sé i ndlúth-theagmháil le cinnirí na nGiúdach áitiúil, agus é ag áitiú orthu go raibh sé breá sásta leo siúd agus nach chucu a bhí sé. Ba chuimhin le cuid mhór de Ghiúdaigh na Gearmáine geáitsí Lueger, nuair a tháinig Hitler chun solais mar pholaiteoir. Mar sin, ní fhéadfaidís a shíleadh go mbeadh aon difríocht mhór idir é agus Lueger. Bhí, fiú, an blas céanna ar a chuid Gearmáinise. Ar an chéad lá de Mhí Aibreáin, 1933, go gairid i ndiaidh do Hitler an chumhacht a ghabháil, chóirigh na Naitsithe baghcat ar na siopaí is ar na gnóthais Ghiúdacha ar fud na Gearmáine. Ina dhiaidh sin, reachtaíodh sraith de dhlíthe frith-Ghiúdacha. Ar an seachtú lá den mhí chéanna, chuaigh an [[Dlí]] um Athbhunú na Státseirbhíse Proifisiúnta (''Berufsbeamtengesetz'') i bhfeidhm: reacht a bhí ann a chuir ar chumas na Naitsithe bata agus bóthar a thabhairt do na státseirbhísigh Ghiúdacha. B'é seo an chéad acht frith-Ghiúdach a reachtaíodh sa Ghearmáin ó athaontú na tíre sa bhliain 1871 ar aghaidh. [[Íomhá:Hitler Nürnberg 1935.jpg|mion|Hitler Nürnberg 1935]] Sa bhliain 1935, reachtaíodh [[Dlíthe Nürnberg]]—dlíthe ciníochais a choisc ar na Giúdaigh daoine "Airíocha" a phósadh agus a bhain saoránacht na Gearmáine díobh. Ní bheadh iontu, as sin amach, ach "géillsinigh" an stáit. Níor fágadh cead vótála acu, mar shampla. Sa bhliain 1936, coisceadh ar na Giúdaigh aon chineál oibre proifisiúnta a bheith acu, agus cuireadh tuilleadh brú orthu nuair a ruaigeadh na páistí Giúdacha as na gnáthscoileanna i bhfómhar na bliana 1938. Le teacht an earraigh sa bhliain 1939, bhí an gnólacht deireanach Giúdach bancbhriste nó díolta go saor leis an Stát, mar chuid den pholasaí a bhí ag na Naitsithe na gnóthaí Giúdacha a thabhairt chun "Airianachais". Nuair a thosaigh an [[cogadh]], rinneadh ár mór ar na [[An Giúdachas|Giúdaigh]] in áiteanna, agus le teacht na Nollag 1941, bhí [[Adolf Hitler|Hitler]] meáite ar fad ar na Giúdaigh a chur de dhroim an tsaoil. I Mí Eanáir den bhliain 1942, cóiríodh Comhdháil Wannsee, mórchruinniú na mboc mór [[Naitsíochas|Naitsíoch]], inar pléadh "Fuascailt Dheiridh na Faidhbe Giúdaí", ''Endlösung der Judenfrage''. D'áitigh an Dochtúir Josef Bühler, ionadaí Hans Frank, Gobharnóir Ginearálta na Polainne forghafa, d'áitigh sé ar Reinhard Heydrich, cathaoirleach na comhdhála, an "Fhuascailt Dheiridh" a chur i gcrích sa Ghobharnóireacht Ghinearálta.<ref>{{cite book |title=Hitler's Hangman: The Life of Heydrich |publisher=Yale University Press |location =New Haven & London |author=Robert Gerwarth |year=2011 |id=ISBN 978-0-300-18772-4}}</ref> [[Íomhá:Treblinka Cremation Pit 2.jpg|mion|220x220px|Treblinka inniu]] Thosaigh siad ag aslonnú phobal na ngeiteonna go dtí an seacht gcampa a bhí ceaptha mar ''Vernichtungslager'' nó sluachampaí báis ("díothú" is brí leis an bhfocal Gearmáinise ''Vernichtung''): [[Campa Géibhinn Auschwitz|Auschwitz]], Bełżec, Chełmno, Majdanek, Mały Traścianiec, [[Sluachampa géibhinn Sobibór (an Pholainn)|Sobibór]] agus Treblinka. Sa bhliain 1978, d'fhoilsigh Sebastian Haffner, [[Stair|staraí]] agus [[scríbhneoir]] Gearmánach a chaith blianta an chogaidh ar deoraíocht i Sasana, an leabhar ''Anmerkung zu Hitler'' ("Nótaí faoi Hitler"), inar chuir sé an bharúil ar pár go raibh Hitler sásta a chuid aislingí faoi fhorlámhas na Gearmáine ar an Eoraip a chaitheamh i dtraipisí ar mhaithe le cinedhíothú na nGiúdach. Mar sin, nuair a d'fhógair na Meiriceánaigh cogadh in aghaidh na Gearmáine, bhí Hitler socair suaimhneach faoi sin, cé gurb ionann sin agus díomua na Gearmáine sa chogadh. Nó b'é an rud ba tábhachtaí leis go raibh an tUileloscadh ag dul ar aghaidh mar a theastaigh uaidh. Dá réir sin, nuair a bhí an cogadh ag cliseadh ar na Gearmánaigh, bhí lón cogaidh, breosla agus acmhainní eile á dtál go flúirseach ar na campaí báis, siúd is go raibh siad ag teastáil go géar ó shaighdiúirí an chathéadain. Nuair a tháinig deireadh leis an Uileloscadh, bhí cuid mhór de dhaonra Giúdach na hEorpa imithe gan filleadh. Roimh an gcogadh, b'iad Giúdaigh na Polainne an pobal Giúdach ba mhó sa domhan. Níor tháinig ach duine as gach deichniúr acu ina bheo as blianta an chogaidh. Cailleadh thart ar dhá dtrian den phobal Ghiúdach sa [[An Ghréig|Ghréig]], san [[An Iúgslaiv|Iúgslaiv]], san [[An Ungáir|Ungáir]], sa [[An Liotuáin|Liotuáin]], san [[An Ísiltír|Ísiltír]], sa [[An tSlóvaic|tSlóvaic]], agus sa [[An Laitvia|Laitvia]]. Sa [[An Bheilg|Bheilg]], sa [[An Rómáin|Rómáin]], san [[An Iorua|Iorua]], agus san [[An Eastóin|Eastóin]], cailleadh duine as gach beirt, agus maraíodh duine as gach triúr san [[An tAontas Sóivéadach|Aontas Sóivéadach]]. Fiú i dtíortha ar nós na [[An Fhrainc|Fraince]] agus na [[An Iodáil|hIodáile]], níor tháinig ach trí cheathrú cuid de na Giúdaigh slán. Ón taobh eile de, bhí [[an Danmhairg]] in ann an chuid ba mhó de na Giúdaigh áitiúla a thabhairt go dtí [[an tSualainn]], sula raibh de sheal ag na Gearmánaigh teacht ar a lorgsan. Daoine den chosmhuintir ba mhó a rinne an obair, agus iad ag glacadh na nGiúdach ar bhord a gcuid bád iascaigh agus luamh príobháideach, beag beann ar longa cogaidh na Gearmáine. === Na Slavaigh === [[Íomhá:Spittal Drau Wehrmacht 1940.jpg|clé|mion|220x220px|Wehrmacht, Spittal Drau, 1940]] Ba í [[an Pholainn]] an chéad tír a d'ionsaigh Hitler, agus é meáite ar na Polannaigh a chur de dhroim an tsaoil mar náisiún cultúrtha. Mar sin, bhí na hintleachtóirí, na healaíontóirí agus na polaiteoirí Polannacha go mór mór i ndainséar, nuair a d'fhorghabh an Wehrmacht an tír. Dúnmharaíodh cuid mhaith acu as fuil fhuar. Thairis sin, rinneadh sluamharú ar na gnáthdhaoine sa Pholainn anois is arís, de ghnáth le díoltas a imirt orthu as gníomhartha na dtreallchogaithe a bhí ag cur troda ar na díormaí forghabhála. Tharla a leithéid sna tíortha Slavacha eile freisin. Nuair a rinne na Naitsithe gabháltas ar an bPolainn, maraíodh beagnach dhá mhilliún de Pholannaigh nach raibh gaolta Giúdacha acu, sa bhreis ar an trí mhilliún Giúdach ón bPolainn. Níl na scoláirí féin ar aon fhocal le chéile, ar féidir dearcadh orthu siúd mar íobartaigh de chuid an Uilelosctha, ach is léir nach raibh meas an mhadra ag na Naitsithe ar na Polannaigh, agus go raibh siad ábalta daoine acu siúd a mharú de réir mar a rithfeadh leo. Cuireadh céad is dhá scór míle de chimí Polannacha go hAuschwitz, agus ba iad na hintleachtóirí Polannacha ba thúisce a fuair iad féin á marú ag scuaid an bháis, na h''Einsatzgruppen''. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 101III-Bueschel-009-01, Heinrich Himmler bei SS-Kavallerie-Division.jpg|mion|220x220px|Waffen SS - [[Heinrich Himmler]] & SS-Kavallerie-Division]] Nuair a thosaigh [[Oibríocht Barbarossa]], is é sin, ionsaí na Gearmáine ar an Aontas Sóivéadach, sa bhliain 1941, ba mhinic a mharaigh na saighdiúirí Gearmánacha cimí cogaidh a bhí tar éis a gcuid arm a chaitheamh uathu cheana féin. [[Saighdiúir]]í de chuid Waffen-SS ba mhinic a bhí páirteach ina leithéid. Mar a thaispeáin taighde staraithe ar nós Christian Streit, údar an tsaothair úd ''Keine Kameraden - Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941-1945'' ("Ní comrádaithe sinn - an ''Wehrmacht'' agus na cimí cogaidh ón Aontas Sóivéadach sna blianta 1941-1945"), bhí na gnáth[[Saighdiúir|shaighdiúirí]] neamhpholaitiúla ón ''Wehrmacht'' in ann ainghníomhartha den chineál chéanna a chur i gcrích in áiteanna. Ar ndóigh, bhí dearcadh na ngnáthshaighdiúirí ar na Sóivéadaigh an-éagsúil, agus cuid mhaith acu in ann trua a ghlacadh leis na naimhde cimithe. Ní hionann is a rá gur ridirí uaisle ab ea iad uile. Cuireadh roinnt mhaith sráidbhailte sa Rúis, san Úcráin agus sa [[An Bhealarúis|Bhealarúis]] de dhroim an tsaoil gan chúiseanna cearta cogaíochta. Bhí a lán saighdiúirí Gearmánacha faoi chineál geasa ag imthoscaí éagoitianta an chogaidh, agus iad ag síleadh go raibh na gnáthrialacha moráltachta curtha ar ceal ó thrasnáil siad teorainn an Aontais Shóivéadaigh. Mhéadaigh bolscaireacht na Naitsithe go mór ar an gclaontacht seo. Mar sin, an fear nach rithfeadh leis choíche aon duine a mharú nó [[Éigniú|banéigniú]] a dhéanamh agus é sa bhaile, d'iompaigh sé amach ábalta ar na rudaí seo a dhéanamh go héasca ar fad, agus é ina shaighdiúir agus ina dhuine den "chine uasal Ghearmánach" i dtír na "leathdhaoine" Rúiseacha. Meastar go bhfuair duine as gach ceathrar bás i Novgorod, in Pskov agus i [[Cathair Pheadair|Leningrad]] agus sna cúigí a bhaineann leo. Meastar freisin gur ar chúiseanna ciníochais amháin a maraíodh duine as gach ceathrar sibhialtach dá bhfuair bás ó lámh na nGearmánach san Aontas Sóivéadach sna blianta cogaidh. Is ionann seo agus milliún go léir de [[An Bhealarúis|Bhílearúisigh]], trí mhilliún d'[[An Úcráin|Úcránaigh]], agus cúig mhilliún de [[An Rúis|Rúisigh]]. Thairis sin, chuaigh ródach mór ar na Seirbiaigh sa Chróit, tír a bhí sealbhaithe ag comhghuaillithe áitiúla Hitler, agus iad tar éis neamhspleáchas a fhógairt faoi choimirce na Gearmáine. Ábhar conspóide é i gcónaí, cé mhéad Seirbiach a cuireadh chun báis sa Chróit. Deir na náisiúnaithe [[An tSeirbea-Chróitis|Seirbiach]]<nowiki/>a gur maraíodh milliún iomlán acu. Ach is é an meastachán a thug Músaem Cuimhneacháin an Uileloscaidh sna Stáit Aontaithe go bhfuil na figiúirí fírinneacha suite idir trí chéad tríocha míle (330,000) agus trí chéad nócha míle (390,000). Ba é Jasenovac an sluachampa géibhinn ba tábhachtaí a cuireadh ar bun do na Seirbiaigh sa Chróit, nó shíothlaigh thart ar leathchéad míle de Sheirbigh ansin. Deirtear go raibh na saighdiúirí Gearmánacha féin chomh scanraithe ag cruálacht na séiléirí Crótacha is gur iarr siad orthu srianta a chur lena dtart fola. Cé nach raibh meas an duine dhaonna ag na Naitsithe ar na Slavaigh, bhí comhghuaillithe Slavacha acu, ar nós na náisiúnaithe [[An Úcráin|Úcráin]]<nowiki/>eacha, na Slóvacach agus na gCrótach féin, agus cuid acu seo ag cabhrú leis na Naitsithe Giúdaigh a mharú. Tar éis an tsaoil, bhí an frith-Ghiúdachas coitianta go leor in Oirthear na hEorpa. === Iarthar na hEorpa === * [[Gabháil Vel' d'Hiv', 1942]] i b[[Páras]] * [[Campa géibhinn Drancy]] sa [[An Fhrainc|Fhrainc]] [[Íomhá:Romani escorted to execution, Serbia, 1941.jpg|mion|220x220px|Na Giofóga Romani, [[An tSeirbia|Seirbia]], 1941]] === Na Giofóga === Cé gur fágadh cruachás na nGiofóg faoi scáth na nGiúdach i ndiaidh an [[Dara Cogadh Domhanda]], tá lucht an tsaineolais ag teacht ar an gconclúid, ar na saolta seo, go bhfuair céatadán ní b'airde acusan bás san Uileloscadh ná de na Giúdaigh féin. Ó bhí dímheas ag an gcosmhuintir orthu ina lán tíortha, bhí sé ní b'fhusa ag na Naitsithe iad a locadh agus a mharú. Bhí dlíthe frith-Ghiofógacha i bhfeidhm ina lán tíortha, an Ghearmáin san áireamh, i bhfad roimh theacht na Naitsithe, leis. Bhí fadhbanna ag na hidé-eolaithe Naitsíocha leis na Giofóga ar dtús, ó bhí sé soiléir ó thús gur "Airígh" ab ea na Giofóga de réir an tsainmhínithe scolártha. B'as an b[[An Phuinseáib|Puinseáib]] a tháinig siad go dtí an Eoraip, agus iad ag labhairt teanga atá cosúil le teangacha Ind-Airíocha na hIndia. Mar sin féin, ní raibh ag éirí leo sa tsochaí chomh maith agus ba chóir don chine cheannasach, agus ar ndóigh, ní fhéadfadh na Naitsithe a admháil nach raibh ciall ar bith lena gcuid teoiricí cine. Sa deireadh, rith an míniúchán leo go raibh na Giofóga i ndiaidh an fhuil uasal a bhá, agus an oiread daoine ar beagán feabhais a meascadh tríothu idir an India agus an Eoraip. Anois, bhí siocair mhaith faighte leis na Giofóga a mharú, siocair a raibh cuma na heolaíochta uirthi, agus ní raibh le déanamh ach an obair a dhéanamh. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 192-027, KZ Mauthausen, Himmler und Eigruber.jpg|mion|220x220px|[[Heinrich Himmler]], Aibreán 1941]] Díolmhaíodh dreamanna beaga de na Giofóga ón Uileloscadh, toisc iad a bheith "sách glan" ó thaobh an chine de, ach ní raibh an formhór mór acu chomh hádhúil sin. Thairis sin, na horduithe a d'eisigh [[Heinrich Himmler]] i dtaobh na nGiofóg, chuir siad ar ceal cuid de na rialúcháin a bhí i bhfeidhm roimhe sin faoi na dreamanna eisceachtúla seo a fhágáil ina mbeo. Ba mhinic a cuireadh sna geiteonna céanna leis na Giúdaigh iad, agus má chuaigh aon dream eile bealach céanna an bháis leo siúd, b'iad na Giofóga iad. Meastar go bhfuair duine as gach triúr, nó fiú duine as gach beirt, de Ghiofóga na hEorpa bás sna sluachampaí báis. B'é polasaí oifigiúil Himmler, de réir mar a d'ordaigh sé ar an gcúigiú lá déag de Mhí na Samhna sa bhliain [[1943]], go raibh na Giofóga ar aon leibhéal leis na Giúdaigh mar chine, agus gur chóir iad a chur sna campaí céanna. [[Íomhá:Einsatzgruppen murder Jews in Ivanhorod, Ukraine, 1942.jpg|clé|mion|220x220px|''Einsatzgruppen,'' Ivangorod'','' 1942]] In Oirthear na hEorpa, mharaigh na h''Einsatzgruppen'' cuid mhór de na Giofóga le meaisínghunnaí. Thairis sin, bhaintí úsáid as na carranna gáis. Tachtadh na sluaite móra acu i seomraí gáis na gcampaí báis fosta, ach bhí an oiread sin fuatha ag na séiléirí orthu is gur minic a lámhach siad na Giofóga go díreach nuair a bhí siad ag tuirlingt ón traein, gan iad a dhúnadh sna seomraí gáis. Uair amháin ar a laghad, chuaigh táinrith sna Giofóga nuair a thosaigh na séiléirí á marú mar sin. Ansin, ní raibh de bhealach éalaithe acu ach bealach an tseomra gáis, agus b'ansin a chuaigh siad isteach, ag síleadh, de réir chosúlachta, go mbeidís slán sábháilte ansin. [[Íomhá:Einsatzgruppen murder Jews in Ivanhorod, Ukraine, 1942 (cropped).jpg|clé|mion|220x220px|''Einsatzgruppen,'' Ivangorod'','' 1942]] Bhí rialtais na gcomhghuaillithe, go háirithe na hUngáraigh is na Rómánaigh, an-sásta cuidiú leis na Gearmánaigh na Giofóga a dhíothú. Bhunaigh na Rómánaigh, fiú, campaí géibhinn dá gcuid féin do na Giofóga. === Na Máisiúin === Scríobh Hitler ina leabhar nach raibh sna [[Máisiúnachas|Máisiúin]] ach balbháin de chuid na comhcheilge Giúdaí, agus go raibh siad ag scaipeadh síochánachais a bhí ag cur fearúlacht agus cogúlacht an fhir Ghearmánaigh ó mhaith. Ar an [[8 Eanáir]] [[1934]], choigistigh Roinn Gnóthaí Inmheánacha na Gearmáine maoin agus fáltas na gcraobhacha Máisiúnacha, agus cuireadh cosc leis an Máisiúnachas ar fad. Aon duine a bhí ina Mháisiún nuair a shealbhaigh Hitler an chumhacht sa Ghearmáin, ní raibh cead aige ballraíocht a lorg i bpáirtí na Naitsithe ná oifig phoiblí a shealbhú. Dhearc an páirtí ar na Máisiúin mar naimhde ar chúiseanna idé-eolaíochta (seachas ar chúiseanna ciníochais), agus sna campaí géibhinn dóibh, chaithfidís triantán dearg a chaitheamh lena stádas mar chimí polaitiúla a thaispeáint don tsaol ina dtimpeall. Is deacair a rá, cé mhéad Máisiún a maraíodh sna campaí géibhinn. Creidtear go bhfuil an figiúr ceart suite idir ochtó míle agus dhá chéad míle. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 192-208, KZ Mauthausen, Sowjetische Kriegsgefangene.jpg|mion|Príosúnaigh sóivéadacha in Mauthausen|220x220px]] === Na Cumannaigh === Fuair thart ar chéad míle Cumannach bás sna campaí géibhinn. Roimhe sin, rinneadh turgnaimh mhíocháine ar chuid acu, agus [[x-ghathanna]] á ndíriú orthu le hiad a aimrídiú. === Na Homaighnéasaigh === Bhí an [[homaighnéasacht]] an-fheiceálach i mBeirlín sna blianta idir [[an Chéad Chogadh Domhanda]] agus ''[[coup d'état]]'' na Naitsithe, agus na buachaillí bána á dtaispeáint féin go hoscailte ina gcuid clubanna agus áiteanna teagmhála. Bhí gluaiseacht láidir ann ag éileamh saoirse agus cearta do na homaighnéasaigh, agus an siciatraí [[Magnus Hirschfeld]] ag tacú leis an ngluaiseacht mar shaineolaí. Sa bhliain 1919, bhunaigh Hirschfeld institiúid eolaíochta le staidéar agus taighde a dhéanamh ar chollaíocht an duine, institiúid a bhí an-fhorásach lena linn féin. Is é an tátal a bhain Hitler agus na Naitsithe as seo, ar ndóigh, ná go raibh comhcheilg idirnáisiúnta na nGiúdach ag iarraidh saobhadh gnéis a scaipeadh i measc na nGearmánach leis an gcine Airíoch a chur ar an drabhlás. Ba Ghiúdach é an dochtúir Hirschfeld féin. [[Íomhá:Nollendorfplatz Memorial to Homosexual Victims of Nazism, Berlin.jpg|clé|mion|358x358px|Na Homaighnéasaigh]] Naimhde idé-eolaíochtúla ab ea na homaighnéasaigh freisin, nó ba chuid lárnach d'fhealsúnacht na Naitsithe "cine ceannasach" a chur ag rialú an domhain, agus bhí sé tábhachtach tuilleadh clainne a choimpeart is a iompar leis an gcuspóir sin a bhaint amach. Thairis sin, bhí na gnáth-réamhbhreithiúnais i dtaobh na homaighnéasach an-leitheadúil i measc na Naitsithe agus na ndaoine eile, agus eagla ar roinnt mhaith acu gur "galar" intolgtha agus inaistrithe ab ea an homaighnéasachas. Agus an méid sin ráite, is gá a phointeáil amach go raibh cuid mhaith homaighnéasach le fáil i measc na Naitsithe, na boic mhóra fiú, nuair nach raibh an ghluaiseacht ach ag teacht ar an bhfód. Bhí an homaighnéasacht sách coitianta i measc na bh''Freikorps'', na n-óglach frith-Chumannach ar fruilíodh cuid mhaith de na luath-Naitsithe as a measc. Bhí a fhios ag uasal agus ag íseal, mar shampla, gur homaighnéasach ab ea Ernst Röhm, bunaitheoir agus ceann feadhna na dtrúipéirí ruathair ([[SA]]). I bhfad i ndiaidh an chogaidh, chuimhnigh an scríbhneoir Gearmánach [[Heinrich Böll]] ar an ngraifín a chonaic sé ar bhalla in [[Köln]] i luathbhlianta na Naitsithe: ''SA - Arsch waschen - Röhm kommt!'' ("Seo chugainn Röhm anois, a Thrúipéirí Ruathair, nígí an tóin ina araicis!"). D'athraigh an scéal, áfach, nuair a tháinig Hitler i seilbh na cumhachta. Cuireadh Röhm ar an taobhlíne i ngluaiseacht na Naitsithe féin, agus sa deireadh, maraíodh é ar Oíche na Lann Mór, sa bhliain 1934. Ina dhiaidh sin, thosaigh na Naitsithe ag cimiú homaighnéasaigh go córasach agus á seoladh go dtí na sluachampaí géibhinn. === Na Dreamanna Reiligiúnda === Cé nach raibh aon dream reiligiúnda eile seachas na Giúdaigh le cur de dhroim an domhain, dhírigh na Naitsithe ar sheicteacha áirithe ar dhóigh ar leith, agus iad den tuairim gur naimhde idé-eolaíochtúla as an ngnáth a bhí iontu. Creidtear go bhfuair thart ar mhíle dhá chéad ''Bibelforscher'' bás sna campaí géibhinn. "Taighdeoirí Bíobla" nó "Bíoblóirí" is brí leis an bhfocal Bibelforscher, agus is ionann iadsan agus Finnéithe Iaivé ar a bhfuil aithne againn inniu. Maraíodh lear mór sagart Caitliceach sa Pholainn, agus na Naitsithe ag iarraidh lucht léinn na tíre sin a léirscrios agus an Pholainnis a iompú ina canúint labhartha gan traidisiún liteartha. Thairis sin, má bhí sloinne Giúdach ar shagart, nó gaolta Giúdacha aige, bhí an dainséar ann go marófaí mar Ghiúdach é, nó bhí frith-Ghiúdachas na Naitsithe bunaithe ar an gciníochas, seachas ar an reiligiún. Mar sin, ní raibh an t-iompaitheach Críostaí de bhunadh Giúdach slán ná sábháilte i ríocht na Naitsithe, má fuarthas amach faoina chúlra. [[Íomhá:TitusBrandsma.jpg|mion|[[Titus Brandsma]]]] Ar ndóigh, bhí cuid mhaith sagart agus ministéaraí ag cáineadh polasaithe frith-Ghiúdacha na Naitsithe, agus iad i nguais a gcimithe nó a gcurtha chun báis ar chúiseanna polaitíochta—ní raibh ruspa ná rófhulaingt ag na Naitsithe le haon chineál freasúra. Mar shampla, cuireadh an tEaspag Clemens August von Galen i mbraighdeanas baile nuair a cháin sé go poiblí an feachtas eotanáise. Gearmánach ab ea an tEaspag von Galen, agus dearcadh náisiúnaíoch tírghráúil aige, rud a shábháil ó chinniúint ní ba mheasa é. Iad siúd sna tíortha forghafa a lochtaigh polasaithe na Naitsithe, ní raibh siadsan leath chomh hádhúil. Mar sin, maraíodh an sagart Cairmilíteach Ollannach [[Titus Brandsma]] le hinstealladh nimhe i g[[campa géibhinn Dachau]] i Mí Iúil na bliana 1942. Cimíodh i dtús na bliana é, nuair a bhí sé ag áitiú ar eagarthóirí na nuachtán [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] san [[An Ollainnis|Ollainn]] gan forógraí bolscaireachta na Naitsithe a chur i gcló. Scéal ar leith é scéal [[Maximilian Kolbe|Maksymilian Maria Kolbe]]. Chanónaigh an [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglais Chaitliceach]] Maksymilian Kolbe sa bhliain 1982, agus is é naomhphatrún na bpríosúnach é. Bhí cuid mhór den eaglais Phrotastúnach—is é sin, na Soiscéalaigh [[Liútarachas|Liútarán]]<nowiki/>acha—sa Ghearmáin míshásta le frith-Ghiúdachas agus frith-Chríostaíocht na Naitsithe. Nuair a d'fhéach na Naitsithe lena n-idé-eolaíocht a chur i bhfeidhm ar an eaglais Phrotastúnach, thug cuid mhór de na fíréin droim láimhe leis an eaglais oifigiúil, agus iad ag teacht le chéile ar chúla téarmaí faoi choimirce na heaglaise rúnda, ''Bekennende Kirche''. [[Íomhá:Martin Niemöller (1952).jpg|clé|mion|Martin Niemöller, 1952]] Chaith Martin Niemöller, bunaitheoir na heaglaise rúnda, na blianta fada i mbraighdeanas, agus cuireadh [[Dietrich Bonhoeffer]], ministéir eile a bhí gníomhach san eaglais sin, chun báis i ndiaidh na hiarrata marfaí a thug [[Claus Schenk von Stauffenberg]] ar Hitler ar an [[20 Iúil]] [[1944]]. === Na hEasláin === Cuireadh na céadta milliúin de dhaoine easlána chun báis, ó b'é tuairim na Naitsithe é gur cur amú acmhainní ab ea a leithéidí a choinneáil beo. Thairis sin, ní raibh siad ag réiteach go rómhaith leis an bhféiníomhá de na Gearmánaigh mar "chine osdaonna Arianach" a bhí á scaipeadh i mbolscaireacht na Naitsithe. Amach ó dhaoine le Dia a bhí ar chiall an pháiste agus ar chreapaltáin nach raibh lúth ceart na ngéag acu, básaíodh cuid mhaith daoine a raibh [[titimeas]] orthu. Thairis sin, fuair cuid mhaith de dhaoine [[aimridiú]] in aghaidh a dtola féin. Tháinig na coireanna seo i gcrích de thoradh an tionscadail eotanáise ar ar thug na Naitsithe T-4—as Tiergartenstrasse 4 ("4, Sráid Ghairdín na nAinmhithe"), arbh é sin seoladh oifigí riaracháin na scéime i mBeirlín. Cuireadh tús leis an gclár eotanáise seo sa bhliain 1939, agus baineadh an-úsáid as torthaí an tionscadail ina dhiaidh sin mar mhúnla do na mórchampaí géibhinn agus léirscriosta. === Eile === Ní raibh mórán Afracánaigh ná Áisigh ina gcónaí sa Ghearmáin i mblianta an Uilelosctha, ach is léir go raibh an beagán féin i nguais mhór, agus an cineál polasaithe ciníochais a bhí i bhfeidhm sa tír. Ba iad "bastairt Dhúiche na Réine" an dream ab fheiceálaí acu. Nuair a d'fhorghabh na Francaigh Dúiche na Réine in Iarthar na Gearmáine i ndiaidh an [[Chéad Chogadh Domhanda]], bhí cuid mhaith saighdiúirí gorma ó choilíneachtaí Afracacha na Fraince ar garastún sa dúiche, agus is follasach gur leag daoine acu suas roinnt chailíní áitiúla, mar a rinne lear maith de na saighdiúirí Francacha eile. Ina leabhar ''Mein Kampf'', scríobh Hitler go raibh na Francaigh tar éis Gormaigh a chur ar garastún i nDúiche na Réine d'aonturas le "glaineacht an chine Ghearmánaigh" a chur ó mhaith. Nuair a tháinig na Naitsithe i seilbh na cumhachta, ní raibh siad mall ag locadh na "mbastart" ná á gcaitheamh i dtóin phríosúin. hAimridíodh cuid mhór acu, agus maraíodh roinnt eile sna campaí géibhinn nó sna "turgnaimh mhíocháine". Páistí nó déagóirí ab ea na "bastairt" nuair a thosaigh réimeas na Naitsithe. Bhí Gormaigh fhásta ina gcónaí sa Ghearmáin freisin, agus iad tagtha go dtí an tír mar mhic léinn, mar ealaíontóirí nó mar lucht ceirde. Ós rud é go raibh coilíneachtaí ag na Gearmánaigh féin san Afraic go dtí gur bhain an Fhrainc is an Bhreatain Mhór díobh iad tar éis an Chéad Chogadh Domhanda, bhí Gormaigh as na tíortha seo ag cur fúthu sa Ghearmáin le fada an lá, freisin: iar-[[Saighdiúir|shaighdiúir]]í a chuir cogadh ar son na Gearmáine, nó iar-státseirbhísigh i gcóras riaracháin na gcoilíneachtaí. Is dócha nach raibh fáilte roimh chuid mhaith de na daoine seo i measc a muintire a thuilleadh, agus mar sin, ní raibh de rogha acu ach imirce a dhéanamh go dtí an Ghearmáin féin. Fuair cuid mhaith acu siúd iad féin cimithe ag na Gearmánaigh, agus ní raibh sé as an ngnáth gur maraíodh iad mar "naimhde cine". == Líon na mBásanna == [[Íomhá:WWII-HolocaustDeaths-Pie-All.svg|clé|mion|píchairt]] Is éadócha go bhfaighidh muid amach choíche cá mhéad a básaíodh san Uileloscadh. D'éirigh leis na saineolaithe, áfach, meastacháin réasúnta inchreidte a oibriú amach. Le déanaí, tháinig cáipéisí [[Sasana]]ch<nowiki/>a agus [[Sóivéadach|Sóivéad]]<nowiki/>acha chun solais a thugann le fios gur féidir gur maraíodh níos mó daoine ná mar a chreidtí go nuige seo. Agus an méid sin ráite, is gnách glacadh leis na figiúirí seo leanas: * 5.1-6 mhilliún de Ghiúdaigh, ina measc corradh is trí mhilliún Giúdach ón bPolainn; * 1.8-1.9 milliún de Pholannaigh nár Ghiúdaigh iad; * 200,000-800,000 Giofóg; * 200,000-300,000 easlán; * 80,000-200,000 Máisiún; * céad míle Cumannach; * 10,000-25,000 fear homaighnéasach; * dhá mhíle ball d'Fhinnéithe Iaivé. Sa tríú heagrán dá shaothar ceannródaíochta, ''The Destruction of the European Jews'', mheasúnaigh Raul Hilberg gur bhásaigh 5.1 milliún Giúdach le linn an Uilelosctha, má chuirtear san áireamh iad siúd a stiúg le hocras is le cruatán na ngeiteonna (thart ar ocht gcéad míle), iad siúd a lámhachadh amuigh faoin aer (milliún agus ceithre chéad míle), agus iad siúd a básaíodh sna campaí (suas le dhá mhilliún agus naoi gcéad míle). Go ginearálta, meastar go raibh Hilberg ag iarraidh fanacht ar an gceann caol den scéal, nó níor thug sé aird ach ar na básanna a bhí ar taifead, agus é ag seachaint an cineál meastacháin a bheadh bunaithe ar na staitisticí. Bhí cur chuige den tsaghas chéanna ag Martin Gilbert, an staraí Sasanach, ina shaothar ''Atlas of the Holocaust''. Is é an toradh a fuair seisean ná cúig mhilliún agus seacht gcéad caoga míle Giúdach, nó bhí figiúirí na nGiúdach a maraíodh sa Rúis agus in áiteanna eile measúnaithe ní b'airde aige. [[Íomhá:Treblinka graph pt 1.png|mion|Díbirt Treblinka]] Bhain Lucy Dawidowicz úsáid as figiúirí na ndaonáireamh réamhchogaidh, agus is é an toradh a fuair sise ná cúig mhilliún naoi gcéad tríocha ceithre mhíle Giúdach. Bhí cuid mhór Giúdach in Oirthear na hEorpa ina gcónaí sna ''steitleanna'', is é sin, i sráidbhailte beaga dá gcuid féin nach raibh ag clárú na mbreitheanna ná na mbásanna ar aon dóigh shásúil. Mar sin, tá sé sábháilte a rá go bhfuil an figiúr sin níos ísle ná an fhírinne. Thairis sin, is iomaí taifead oifigiúil a chuaigh le tine nó a cailleadh ar bhealach éigin eile i mblianta an chogaidh. Sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]] féin, tá an tOllamh Wolfgang Benz, agus é ag obair d'Ollscoil Teicneolaíochta Bheirlín, ar dhuine de na scoláirí is údarásúla i leith an Uilelosctha. Is é an meastachán a d'fhoilsigh seisean ina leabhar ''Dimension des Volksmords'' ("Diminsiún an Chinedhíothaithe", 1991) ná go bhfuil líon na mbásanna suite idir cúig mhilliún trí chéad míle agus sé mhilliún dhá chéad míle. Is í an uimhir atá le léamh ar ''Encyclopedia of the Holocaust'' ("Ciclipéid an Uilelosctha", 1990) le Yisrael Gutman agus Robert Rozett ná 5.59-5.86 milliún Giúdach. Rinne na Naitsithe an-ródach ar na dreamanna seo leanas freisin, ach dealraíonn sé nach raibh siad á mbailiú go córasach le haghaidh a maraithe, mar a rinne siad leis na Giúdaigh agus leis na dreamanna eile thuas. * 3.5-6 mhilliún sibhialtach Slavach eile; * 2.5-4 mhilliún cime cogaidh ón Aontas Sóivéadach; * 1-1.5 milliún easaontóir polaitiúil. Thairis sin, rinne an rialtas [[An Chróit|Cróiteach]], is é sin, an páirtí Ustaša, géarleanúint ar na [[An tSeirbia|Seirbiaigh]] beag beann ar na Naitsithe a raibh siad ag comhoibriú leo. Fuair 330,000-390,000 Seirbiach bás san fheachtas seo. Is féidir achoimre na meastachán éagsúil ar líon na n-íobartach a fháil in [http://users.erols.com/mwhite28/warstat1.htm#Hitler atlas idirlín na staire] a chuir Matthew White ar fáil. === Ar Lorg na gCaipéisí === Go gairid i ndiaidh an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]], bhí na milliúin de dhaoine ag iarraidh tásc nó tuairisc a muintire agus a gcuid cairde is aitheantas a fháil. In imeacht na mblianta, tháinig maolú ar na hiarrachtaí seo de réir a chéile. Mar sin féin, tá sé ag éirí coitianta arís, ina measc siúd ar cailleadh daoine gaoil leo san Uileloscadh, dul ar lorg sonraí faoi chinniúint a muintire. Tá Yad Vashem ag coinneáil bunachar sonraí inchuardaithe ar fáil a bhfuil trí mhilliún ainm i dtaisce ann, is é sin, beagnach duine as gach beirt de na Giúdaigh a básaíodh san Uileloscadh. Is féidir an bunachar sonraí seo a chuardach tríd an Idirlíon nó san áit féin. == An Dóigh ar Cuireadh i gCrích é == [[Íomhá:Badges2.jpg|mion|[[suaitheant]]ais fáiscthe ar [[Léine|léin]]<nowiki/>te]] === Sluachampaí Daorbhroide (1933-1945) === Ón mbliain 1933 ar aghaidh, chuir na Naitsithe bun le sraith de champaí daorbhroide sa Ghearmáin féin le cimí polaitiúla agus daoine "neamhthaithneamhacha" eile a choinneáil iontu. Údaráis áitiúla a bhunaigh cuid mhór de na campaí seo. De réir a chéile, áfach, tháinig córas lárnaithe an riaracháin i seilbh na gcampaí seo, agus tháinig na campaí móra géibhinn ar an bhfód sna sálaí ag na mionchampaí seo. Sa bhliain 1939, bhí sé champa móra ag obair cheana, agus iad suite sa Pholainn. De réir mar a bhí an cogadh ag dul ar aghaidh, d'iompaigh na campaí géibhinn ina lárionaid [[Dúnmharú|dúnmhar]]<nowiki/>fóireachta, [[Céasadh|céastóir]]<nowiki/>eachta agus [[sclábhaíocht]]<nowiki/>a do na Giúdaigh agus na cimí cogaidh. Le linn an chogaidh, tógadh campaí nua ar fud na hEorpa, go háirithe in aice leis na pobail mhóra Ghiúdacha, nó áit a raibh cuid mhór intleachtóirí Polannacha, Giofóga nó Cumannaigh ag cur fúthu. Bhí an chuid ba mhó de na campaí seo suite i nGobharnóireacht Ghinearálta na Polainne. Mar sin féin, bhí ceann, ar a laghad, i ngach tír dá raibh forghafa ag na saighdiúirí Gearmánacha. D'úsáidtí [[Traein|traen]]<nowiki/>acha earraí leis na príosúnaigh a iompar go dtí na campaí, agus is iomaí cime a shíothlaigh ar an traein sular bhain sé amach a ceann scríbe. Bhí campaí géibhinn sa Ghearmáin féin. Ós rud é nár theastaigh ón lucht rialtais súil na nGearmánach a tharraingt ar an Uileloscadh, ní rabhthas ag cur cimí chun báis sa tír dhúchais féin, ach is iomaí príosúnach a bhásaigh de dheasca na ndroch-choinníollacha sna campaí seo, agus cuireadh cuid mhór acu chun báis ar bhealach ní ba choinbhinsiúnta ná na seomraí gáis. === Géarleanúintí na nGiúdach (1938-1941) === [[Íomhá:The day after Kristallnacht.jpg|mion|Kristallnacht, 9ú/10ú lá de Mhí na Samhna 1938]] Is iomaí scoláire a deir gurbh í [[Kristallnacht|Oíche na Gloine Briste]] (''Reichskristallnacht'') a chuir tús leis an Uileloscadh. Ar an naoú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 1938, rinneadh ionsaithe brúidiúla ar na Giúdaigh ar fud na Gearmáine. Tugadh drochíde do na daoine féin, agus chuaigh léirscrios ar a gcuid maoin saolta. Fuair céad Giúdach, a bheag nó a mhór, bás sa teagmháil seo, agus cimíodh tríocha míle acu sna campaí géibhinn. Rinneadh dochar nó scrios ar seacht míle siopa de chuid na nGiúdach, agus ní raibh sionagóg sa Ghearmáin nach ndearnadh damáiste de chineál éigin uirthi. Bhí imeachtaí den chineál chéanna ar siúl i [[Vín]] san am céanna. Le linn an [[Dara Cogadh Domhanda]], rinne pobail áitiúla géarleanúintí ar a gcuid comharsan Giúdach anseo agus ansiúd sna tíortha forghafa. Fuair cuid de na géarleanúintí seo spreagadh ó na Gearmánaigh, agus tháinig an chuid eile go spontáineach, cosúil le géarleanúint [[Iaşi]] sa Rómáin ar an 30ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1941, agus imeachtaí Jedwabne sa Pholainn. Mharaigh póilíní Rómánacha agus muintir Rómánach na háite 14,000 Giúdach in Iaşi. I Jedwabne, fuair uimhir de Ghiúdaigh atá idir 380 agus 1,600 bás i lámha a gcuid comharsan Polannach. === Na Scéimeanna Eotanáise (1939-1941) === Bhí scéim eotanáise T-4 (Tiergartenstrasse 4, ainmnithe as seoladh na ceanncheathrún a bhí ag stiúradh na scéime) dírithe ar "ghlaineacht oidhreachtúil na nGearmánach" a chosaint. Cuireadh dhá chéad míle duine chun báis sna blianta 1939-1941. Easláin de chineálacha éagsúla a bhí ann, daoine a raibh titimeas orthu, nó galar intinne, nó máchail ar an gcorp nó ar an intinn. De réir an aicmiúcháin oifigiúil, bhí na dreamanna seo thíos le cur chun báis, nó an chuid acu a bhfuarthas ceadúnas a maraithe ó na dochtúirí a rinne scrúdú orthu: * Iad siúd a raibh scitsifréine, titimeas, [[einceifilíteas]] (athlasadh na hinchinne), easpa intleachta, parailis nó falrais Huntington orthu. Iad siúd freisin a bhí go doleigheasta sa dara leanaíocht nó i gcruachás néareolaíoch a bhí inchomparáide leis sin. * Daoine a bhí tar éis níos mó ná ceithre bliana a chaitheamh i dteach téarnaimh gan biseach a fháil. * Ciontóirí nó coirpigh a raibh galar intinne orthu. * Othair nach raibh "fuil Ghearmánach" iontu, cosúil le daoine ón Afraic. [[Bás]]<nowiki/>aíodh na hothair i nGrafeneck in aice le [[Stuttgart]], áit ar baineadh triail as an chéad seomra gáis; in Hartheim san Ostair in aice le [[Linz]]; Hadamar, áit ar bhain toit an chréamatóiriam súil na háite ar a raibh ag titim amach; i mBernburg an der Saale; i mBrandenburg an der Havel, áit a raibh campa géibhinn Brandenburg-Görden freisin; agus i Sonnenstein i bPirna, i gcóngar do [[Dresden]]. === Na Geiteonna === [[Íomhá:Jews rounded up in Warsaw cph.3c32739.jpg|mion|Geiteo Vársá sa bhliain 1942]] I ndiaidh an ionsaí a rinneadh ar an b[[An Pholainn|Polainn]], bhunaigh na Naitsithe geiteonna do na Giúdaigh agus na Giofóga. B'ansin a chaith na Giúdaigh deireadh a saoil, go néata faoi shúil ghéar na nGearmánach agus gan bhealach éalaithe, agus mura bhfuair siad bás leis an ocras agus na galair a bhí ag rith damhsa sna geiteonna, tugadh go dtí na seomraí gáis iad sa deireadh. B'é geiteo Vársá an ceann ba mhó, nó bhí cónaí ar 380,000 duine ansin, agus bhí thart ar 160,000 duine fáiscthe isteach i ngeiteo Łódź, an dara ceann ba mhó acu, ach bunaíodh geiteonna den chineál seo ina lán áiteanna ar fud na hEorpa forghafa sna blianta 1940-1941. Ní raibh siad cosúil le sráidbhailte na bpobal áitiúil Giúdach. B'fhearr a rá gur príosúin phlódaithe a bhí iontu. Mar shampla, siúd is gur dúnadh an tríú cuid de mhuintir Vársá sa gheiteo, ní raibh ach 2.4 % d'achar na háite fágtha faoi na daoine seo. Ní cúis iontais é go raibh na céadta míle ag fáil báis le fiabhras breac agus le galair thógálacha eile sna geiteonna seo. Ar an naoú lá déag de Mhí Iúil sa bhliain 1942, d'eisigh Heinrich Himmler, ceann feadhna [[SS]], ordú faoi aslonnú na nGiúdach ó na geiteonna go dtí na campaí báis. Trí lá ina dhiaidh sin, tugadh an chéad lastas traenach de Ghiúdach ó [[Vársá]] go dtí Treblinka, áit ar tachtadh 300,000 duine ó Vársá amháin i rith an chéad dhá lá déag is dhá scór eile. Is iomaí geiteo eile a chaill a dhaonra go hiomlán, agus na daoine á dtabhairt go dtí na seomraí gáis. D'éirigh na Giúdaigh amach in éadan na Naitsithe in áiteanna, go háirithe i Vársá agus i m[[Białystok]], ach má d'éirigh féin, chloígh na Naitsithe na [[Réabhlóid|ceannairc]]<nowiki/>eoirí le lámh láidir. === Scuaid an Bháis === Taobh amuigh de na campaí géibhinn, mharaigh na Naitsithe agus lucht a dtacaíochta milliún agus sé chéad míle Giúdach amuigh faoin spéir, go háirithe sa bhliain 1941, sular thosaigh an tUileloscadh i gceart sna sluachampaí. Nuair a thosaigh an t-ionradh ar an [[An tAontas Sóivéadach|Aontas Sóivéadach]], chuaigh scuaid an bháis (''Einsatzgruppen'') isteach sna sálaí ag an arm, agus iad ag marú rompu, idir Pholannaigh, fheidhmeannaigh Chumannacha, agus Ghiúdaigh. B'iad na Polannaigh an chéad targaid a bhí ag na scuaid seo, nó sa bhliain 1940, rinne siad oibríocht ar ar tugadh ''Ausserordentliche Befriedungsaktion'', is é sin, oibríocht neamhghnách cheansaithe, agus is é an cuspóir a bhí leis an oibríocht seo ná aos léinn na Polainne a locadh, a chimiú agus a mharú. Gabhadh tríocha míle duine, agus sa deireadh, maraíodh seacht míle acu. Nuair a tháinig samhradh na bliana 1941, bhí na scuaid ag cromadh ar na Giúdaigh. Rinneadh an chéad mhór-ródach ar na Giúdaigh i m[[Białystok]] ar an aonú lá fichead de Mhí an Mheithimh sa bhliain chéanna, agus bhí dhá mhíle is dhá chéad Giúdach thíos leis. Ina dhiaidh sin, chuaigh an marú ar aghaidh agus é fiú ag dul i méadaíocht. Mharaigh fórsaí Gearmánacha an SS míle go leith de Ghiúdaigh i gKaunas ar an séú lá fichead de Mhí an Mheithimh. Mharaigh tacadóirí Úcránacha na Naitsithe 4,000 Giúdach i Lviv i ndeireadh Mhí an Mheithimh agus i dtús Mhí Iúil sa bhliain 1941. Ó Mhí Mheán Fómhair go deireadh na bliana céanna, chuaigh an ródach ar fud na Polainne, na Liotuáine, na hÚcráine agus na Laitvia. Básaíodh corradh is 33,000 Giúdach i mBabi Yar. Mharaigh comhoibrithe Laitviacha na Naitsithe (Cománlach Arajs) 25,000 duine i Rumbula. In Odessa, b'iad na fórsaí Rúmánacha a bhí i mbun oibre, agus chuir siad 36,000 duine chun báis. Ag Naoú Daingean Kaunas agus i bPaneriai, b'iad na Gearmánaigh féin a rinne an marú, is é sin, an SS, agus fuair 19,000 duine bás i gKaunas agus 40,000 duine i bPaneriai (sa bhliain 1944, shroich an dara figiúr seo 100,000). Ar feadh cúig mí, fuair 100,000 Giúdach bás in aghaidh na míosa. Nuair a tháinig deireadh na bliana 1943, bhí 900,000 Giúdach eile básaithe ar an dóigh seo, ach ní raibh an obair ag dul ar aghaidh sách sciobtha le lucht ceannasaíochta na Naitsithe a shásamh. I ndeireadh na bliana 1941 agus i dtús an chéad bhliain eile, chrom siad ar an bhFuascailt Deiridh (''Endlösung'') a chur i gcrích, is é sin, díothú iomlán na nGiúdach san Eoraip. Sa bhliain 1941, bunaíodh "stát náisiúnta na Cróite" le hurraíocht na Naitsithe, agus b'iad na Seirbiaigh, thar aon dream eile, a bhí thíos leis sin. Bhí Seirbiaigh á ndó ina mbeo istigh ina gcuid eaglaisí, á marú ag scuaid bheaga bháis, na "triúraithe dubha" (ní bhíodh ar scuad den chineál seo, go minic, ach triúr), agus iad ag dul ó shráidbhaile beag go sráidbhaile beag, ag tabhairt nimhe do na madraí, ag caitheamh daoine beo síos i bpoill doimhne sa talamh agus ag martrú na ndaoine a bhí cimithe acu. Bhí campa báis ag na Crótaigh le haghaidh na Seirbiach i Jasenovac sula raibh gású na nGiúdach tosaithe ag na Naitsithe, agus chreathnaigh na Naitsithe féin roimh chruálacht na gCrótach ansin, cé go raibh siad le scéimeanna díothaithe a chur i gcrích ina gcuid campaí féin go gairid ina dhiaidh sin. === Sluachampaí an Bháis === I Mí na Nollag 1941, d'oscail na Naitsithe Chełmno, an chéad champa báis. Tháinig seacht gcinn de na campaí seo ar an bhfód i ndeireadh na dála. Ní raibh de chuspóir leis na campaí seo ach daoine a chur chun báis ina sluaite síoraí ar scála na tionsclaíochta. Níorbh ionann na campaí báis seo agus na campaí géibhinn nó na campaí daorbhroide, ina raibh na daoine á gcoinneáil i ndaoirse ag obair go crua, nó cé go raibh na séiléirí brúidiúil agus an bia gann sna campaí eile sin, ní raibh gléasra teicneolaíochta leis na cimí a mharú in úsáid ach sna fíor-champaí báis. Fuair breis agus trí mhilliún Giúdach bás sna campaí sluamharaithe. B'é an gnáthmhodh oibre sna campaí seo ná na príosúnaigh a ghlasáil istigh i seomraí gáis lena dtachtadh le gás nimhe—Zyklon B (hidriginchiainíd) nó aonocsaíd charbóin a bhí i gceist. Ansin, ba nós corpáin na gcimí a chur trí thine i gcréamatóiriamaí móra. I Sobibór, chaití na corpáin sa mhullach ar a chéile agus iad á ndó ansin. An luaith a gheibhtí mar seo, chuirtí sa talamh nó leis an ngaoth í. Sa bhliain 1942, thosaigh an tréimhse ba mhó léirscrios den Uileloscadh le hOibríocht Reinhard, agus hosclaíodh na campaí báis i mBelzec, i Sobibór, agus i dTreblinka. Roimh Mhí Deireadh Fómhair 1943, maraíodh breis is 1.7 milliún Giúdach i dtrí champa "Reinhard". B'é Auschwitz-Birkenau an campa ba mhó den chineál seo. Bhí idir champa daorbhroide (Auschwitz) agus campa báis (Birkenau) ann. I mBirkenau, bhí ceithre sheomra gáis ag obair, agus a chréamatóiriam ag gach ceann acu. Fuair timpeall is 1.6 milliún Giúdach bás sna campaí seo, ina measc siúd 438,000 Giúdach ón Ungáir a maraíodh i rith cúpla mí. Thairis sin, tachtadh 75,000 Polannach agus homaighnéasach ansin, maille le 19,000 Giofóg. Nuair a shroich an obair buaic na héifeachtúlachta, bhí timpeall is ocht míle duine á marú in aghaidh an lae i mBirkenau. [[Íomhá:Starved bodies of prisoners who were transported to Dachau from another concentration camp, lie grotesquely as they... - NARA - 531342.tif|mion|Corpáin i Dachau sa bhliain 1945]]Ag baint amach na gcampaí seo dóibh, chaithfeadh na príosúnaigh a gcuid airgid, seodra agus rudaí eile den chineál sin a thabhairt uathu, agus baineadh an folt gruaige de na mná. De réir doiciméad amháin de chuid na Naitsithe, úsáideadh an ghruaig i ndéantús stocaí. Na cimí a bhí rólag le dul ag obair, chuaigh siad caol díreach go dtí an seomra gáis—uaireanta, bhí an chuma ar an bhfoirgneamh gur cithfholcadh a bhí ann seachas seomra gáis—agus nuair a bhí siad tachtaithe, cuireadh na corpáin trí thine. Na priosúnaigh a raibh sracadh éigin fágtha iontu, chuaigh siad ag obair i monarchanna timpeall an champa. Athchúrsáladh bróga, stocaí agus éadaí na gcimí ar mhaithe leis an gcogadh, cuma cé acu ar cuireadh cime áirithe chun báis ar an toirt nó nár cuireadh. Daoine de na cimí, cuireadh ag bailiú na gcorpán iad, agus chaithfidís na fiacla óir a bhaint de dhrandal na marbhán. === Mórshiúlta an Bháis agus Teacht na Saoirse === Nuair a bhí fórsaí armtha na gComhghuaillithe ag cúngú isteach ar na Gearmánaigh i ndeireadh na bliana 1944, chinn na Naitsithe ar na campaí báis a thréigean, na cimí a sheoladh siar agus an fhianaise a dhíothú, le nach bhféadfadh a gcuid naimhde a aithint céard a bhí déanta acu. Na cimí a bhí ar an dé deiridh cheana i ndiaidh na míonna nó na mblianta a chaith siad ar bheagán bia faoi bhráid na séiléirí brúidiúla, chaithfidís fiche éigin ciliméadar, nó níos mó fós, a chur díobh ag tarraingt ar stáisiún na traenach. Ansin, cuireadh ar [[Campa Géibhinn Dachau|bord]] traenach iad nach raibh ach vaigíní lastais inti, agus iad féin oscailte, i gcruth is nach raibh cosaint ar bith iontu ar anró na haimsire. Ina dhiaidh, chaithfidís mórshiúl eile a chur díobh le campa eile a bhaint amach. Ar ndóigh, ba nós leis na séiléirí na fágálaigh a mharú le hurchar ar an toirt. B'é an mórshiúl báis ba mhó agus ba mhíchlúití ná an ceann i Mí Eanáir 1945, nuair a bhain an tArm Dearg amach an Pholainn. Naoi lá roimh theacht na Sóivéadach go hAuschwitz, sheol na gardaí ón [[SS]] 60,000 príosúnach as an gcampa i dtreo Wodzisław, 56 chiliméadar ar shiúl, áit ar cuireadh ar bhord na dtraenach lastais iad le dul go dtí campaí eile. Fuair 15,000 duine bás le linn an mhórshiúil áirithe seo, agus d'éag timpeall ar 100,000 Giúdach ar na siúlta seo go léir. [[Íomhá:KrematoriumMajdanek.JPG|mion|Majdanek]] Ar an [[22 Iúil]] [[1944]], tháinig na Sóivéadaigh trasna ar an chéad mhórchampa Naitsíoch, Majdanek. B'iad na Sóivéadaigh ba thúisce a bhain amach Auschwitz, leis. An chuid ba mhó de na campaí a thit leis na Sóivéadaigh, bhí siad fágtha folamh cheana féin i ndiaidh na mórshiúlta. Ghabh fórsaí Meiriceánacha agus Sasanacha campai eile, ar nós Bergen-Belsen ar an [[15 Aibreán]] [[1945]]. Bhí 60,000 cime sa champa sin, ach fuair duine as gach ceathrar bás go gairid ina dhiaidh sin, ó nach raibh teacht aniar ar bith fágtha iontu i ndiaidh bhlianta na drochíde. == An Fhrithbheartaíocht == === Frithbheartaíocht na nGiúdach === Ó bhí fórsaí míleata na Gearmáine an-láidir, agus inneall maith catha orthu, ní raibh íobartaigh an Uilelosctha ábalta mórán a dhéanamh le cur ar a son féin in aghaidh na Naitsithe. Agus an méid sin ráite, tá a fhios ag na staraithe roinnt mhaith iarrachtaí den chineál sin, go háirithe níos mó ná céad éirí amach faoi airm a rinne na Giúdaigh. B'é an cath ba mhó a chuir na Giúdaigh ar na Gearmánaigh ná Éirí Amach an Gheiteo i Vársá ó Mhí Aibreáin go dtí Mí Bealtaine sa bhliain 1943. Bhí na Gearmánaigh go díreach leis na Giúdaigh dheireanacha a aslonnú go dtí na campaí báis. Ansin, chuaigh trodaithe de chuid Eagraíocht Chatha na nGiúdach ([[Polainnis]]: ''Żydowska Organizacja Bojowa'') agus Aontas Míleata na nGiúdach (''Żydowski Związek Wojskowy'') chun cogaidh ar na Gearmánaigh. Ní raibh na trodaithe ag iarraidh saoirse a bhaint amach, ach ba rogha leo bás a fháil go fiúntach i bpáirc an áir. B'é an file Giúdach, Władysław Szlengel, b'fhearr a chuir an t-atmaisféar seo i bhfocail ina dhán ''Kontratak'' ("An Frithionsaí"): :''Słysz niemiecki Boże'' :''jak modlą się Żydzi w "dzikich" domach'' :[...] :''Prosimy Cię Boże o walkę krwawą,'' :''Błagamy o gwałtowną śmierć.'' :[...] :''Z Niskiej i z Miłej, z Muranowa'' :''Wykwita płomień z naszych luf.'' :''To wiosna nasza! To kontratak!'' :''To wino walki uderza do głów!''[http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje08/text03p.htm] :"Tabhair cluais dúinn, a Dhia na nGearmánach, :Seo na Giúdaigh do do ghuí sna plódtithe :[...] :Do do ghuí go dtabharfaidh tú cath fuilteach dúinn, :Go mbronnfaidh tú bás an trodaí orainn. :[...] :Ó Shráid Niska is ó Shráid Miła, ó cheantar Muranów :Tá an tine ag eascairt as ár gcuid raidhfilí mar a bheadh bláth ann. :Seo é ár nEarrach! Seo é an frithionsaí! :Fíon meisciúil sa chloigeann is ea an cath!" Fuair an chuid ba mhó de na trodaithe bás, ach tháinig dornán acu slán agus chuir fúthu in Iosrael. Bhí ceannaircí eile ann sna geiteonna, ach níor éirigh leis na Giúdaigh in aon áit na saighdiúirí Gearmánacha a chloí. Bhí ceannaircí móra i dtrí cinn de na campaí báis fosta. I Mí Lúnasa 1943, d'éirigh na cimí amach i gcampa báis Treblinka. Cuireadh go leor [[Foirgneamh|foirgnimh]] trí [[Tine|thine]], agus d'éalaigh 70 cime as an gcampa, ach fuair 1,500 duine bás. Cuireadh deireadh leis na gásuithe, áfach, ar feadh míosa. I Mí Dheireadh Fómhair 1943, d'éirigh ní b'fhearr leis na ceannairceoirí i Sobibór. Ansin, maraíodh aon fhear déag de chuid an SS, chomh maith le roinnt gardaí Úcránacha. D'éalaigh trí chéad duine, is é sin, duine as gach beirt dá raibh cimithe i Sobibór, agus tháinig caoga duine acu slán as an g[[cogadh]]. B'éigean do na Naitsithe an campa a dhúnadh ar fad i ndiaidh an eachtra seo. [[Íomhá:Members of a Sonderkommando 1005 unit pose next to a bone crushing machine in the Janowska concentration camp.png|mion|Sonderkommando 1005, Janowska]] Ar an [[7 Deireadh Fómhair]] [[1944]], d'éirigh na ''Sonderkommandos'' Ghiúdacha amach in Auschwitz. Is éard a bhí i gceist leis na ''Sonderkommandos'' ná Giúdaigh a bhí ag comhoibriú leis na Gearmánaigh ag coinneáil na seomraí gáis ag obair. Shéid siad ceann de na créamatóiriamaí san aer leis an ábhar pléasctha a bhí smuigleáilte isteach ó mhonarcha na n-arm ag na mná a bhí ag obair ansin. D'fhéach na [[príosún]]<nowiki/>aigh ansin le héalú ón gcampa, ach rugadh orthu go gairid, agus maraíodh gach mac máthar acu ina dhiaidh sin. Bhí treallchogaithe Giúdacha ag cur catha ina lán tíortha, ar nós Eugenio Calò san [[An Iodáil|Iodáil]] mar shampla. Thairis sin, tháinig óglaigh Ghiúdacha ó Shainordú na [[An Phalaistín|Palaistíne]] go dtí an Eoraip le cuidiú lena gcuid comhreiligiúnaithe ansin. === Frithbheartaíocht Fhinnéithe Iaivé === Bhí Finnéithe Iaivé - nó ''Ernste Bibelforscher'', na Bíoblóirí Dáiríre, mar a thugtaí orthu san am sa Ghearmáin - á ngéarleanúint sa [[An Tríú Reich|Tríú Reich]]. Ní raibh siad sásta dílseacht a thabhairt do Pháirtí na Naitsithe ná dul ar fiannas san arm, agus mar sin, caitheadh sna campaí géibhinn nó i dtóin phríosúin iad i mblianta an Uilelosctha. Murab ionann agus na Giúdaigh, na homaighnéasaigh agus na Giofóga, a bhí á ngéarleanúint ar chúiseanna cine, polaitíochta agus sóisialta, b'é an reiligiún a tharraing fuath na Naitsithe ar na Finnéithe. Na Finnéithe a bhí cimithe, bhí an rogha acu lá ar bith an campa géibhinn a fhágáil ach a gcreideamh a thréigean, dílseacht a mhionnú don stát Naitsíoch, agus tacaíocht a ghealladh d'Arm na Gearmáine. Cuireadh timpeall is dhá mhíle déag acu go dtí na campaí géibhinn, agus iad ag caitheamh triantán purpartha mar shuaitheantas. Sa deireadh thiar, fuair dhá mhíle acu bás i mbraighdeanas na Naitsithe. An chuid acu nár cimíodh, fágadh dífhostaithe iad. Deir an Dochtúir Detlef Garbe, staraí atá i gceannas ar áit chuimhneacháin Neuengamme i Hamburg: "I dtaca le holc, ní féidir a shéanadh gurbh iad na Finnéithe an ghluaiseacht reiligiúnda ba daingne a sheas an fód in aghaidh na n-iarrachtaí iad a chomhshamhlú leis an Naitsíochas". === Na Tarrthálaithe === [[Íomhá:Christian X of Denmark.jpg|clé|mion|Christian X , An [[An Danmhairg|Danmhairg]]]] Shábháil an Rí Christian a Deich agus muintir na [[An Danmhairg|Danmhairg]]<nowiki/>e an chuid ba mhó de Ghiúdaigh na [[tír]]<nowiki/>e trí iad a iompar faoi choim go dtí an t[[An tSualainn|Sualainn]] ar [[Iascaireacht|bháid iascaireacht]]<nowiki/>a. Thairis sin, na Giúdaigh a bhí cimithe ag na Naitsithe cheana féin, mhair rialtas na tíre ag áitiú ar na Gearmánaigh iad a shaoradh. Nuair a d'fhill na Giúdaigh seo abhaile, fuair siad a gcuid [[Teach|tithe]] agus maoin shaolta díreach mar a bhí siad roimhe sin, agus iad faoi chosaint an stáit idir an dá linn. == Féach freisin == * [[Campa Géibhinn Auschwitz|Auschwitz]] * [[Sluachampa géibhinn Sobibór (an Pholainn)|Sobibór]] * [[Campa Géibhinn Dachau|Dachau]] * [[Campa géibhinn Drancy]] sa [[An Fhrainc|Fhrainc]] * [[Titus Brandsma]] ([[Campa Géibhinn Dachau|Dachau]], 1942) * [[Maximilian Kolbe]] ([[Campa Géibhinn Auschwitz|Auschwitz]], 1941) * [[Gabháil Vel' d'Hiv', 1942]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:An tUileloscadh| ]] [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Oibríochtaí an Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Frith-Ghiúdachas]] [[Catagóir:Cinedhíothú]] [[Catagóir:Campaí géibhinn]] mj0lfn81nlk3if6l4s5042cl0ik61it 1086430 1086242 2022-08-23T02:40:33Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Buchenwald Slave Laborers Liberation.jpg|mion|Sluachampa géibhinn i m[[Buchenwald]].]] Is é an t'''Uileloscadh''' ([[Eabhrais]]: ''haSho'ah'', השואה) an t-ollscriosadh a rinne na [[Naitsithe]] ar na [[Giúdachas|Giúdaigh]], na [[Romaigh]] agus grúpaí áirithe eile, le linn an [[Dara Cogadh Domhanda]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.history.com/topics/holocaust|teideal=Holocaust|language=en|work=HISTORY|dátarochtana=2020-04-15}}</ref> Bhí an frith-Ghiúdachas i gcroílár na hidé-eolaíochta Naitsíche ón tús, agus d'fhógair [[Adolf Hitler]] ina leabhar ''Mo Chath Féin'' ([[Mein Kampf]]) go mbeadh [[an Ghearmáin]] ábalta [[an Chéad Chogadh Domhanda]] a ghnóthú, ach na "naimhde inmheánacha" a mharú le gás. An té a ghlacfadh an leabhar i ndáiríre, bheadh sé in ann, mar sin, an tUileloscadh a thuar roimh ré. Is féidir a rá gur thosaigh an tUileloscadh le h[[Oíche na Gloine Briste]], nó ''Reichskristallnacht'', ar an ochtú agus ar an naoú lá de Mhí na Samhna, 1938.<ref>{{cite book |title=The day the Holocaust began : the odyssey of Herschel Grynszpan |publisher=Praeger |location =Nua Eabhrac |author=Gerald Schwab |year=1990 |id=ISBN 978-0-275-93576-4}}</ref> Ina dhiaidh sin, cuireadh thart ar dhá chéad míle duine chun báis mar chuid de Chlár T-4, clár eotanáise a bhí dírithe ar na daoine a raibh [[Galar|galair]] oidhreachtúla, galair intinne nó titimeas ag luí orthu. [[Íomhá:Opole Oppeln Nowa Synagoga Neue Synagoge1.jpg|clé|mion|Oppeln Nowa Synagoga, [[Kristallnacht|Reichskristallnacht]]]] Ina dhiaidh sin, cuireadh scuaid sluamharfacha ag obair sa chathéadan thoir, agus iad ag lámhach na sluaite Giúdach rompu de réir mar a bhí díormaí Hitler ag teacht isteach ar chríocha an [[APSS|Aontais Shóivéadaigh]]. Sa deireadh thiar thall, tógadh sluachampaí báis sa [[An Pholainn|Pholainn]] agus i dtíortha forghafa eile san Oirthear. Na campaí seo, bhí siad ag oibriú seomraí gáis a cheadaigh do na Gearmánaigh na mílte de dhaoine a bhású go sciobtha, de réir próiseas tionsclaíoch a bhí cosúil le crios iompair. Thairis sin, baineadh úsáid as cuid mhaith cimí sna campaí seo le turgnaimh eolaíochta a chur i bhfeidhm orthu, turgnaimh a bhí cosúil le beodhioscadh agus iad bun os cionn ar fad le heitic an dochtúra. Ba iad na Giúdaigh príomhthargaid an Uilelosctha. Is gnách a rá gur cuireadh [[Fuascailt Dheiridh|sé mhilliún acu chun báis]].<ref>{{cite book |title=The war against the Jews, 1933-1945 |publisher=Bantam |author=Lucy S. Dawidowicz |year=1976 |id=ISBN 978-0-553-20534-3}}</ref> Dealraíonn sé, fiú, i bhfianaise an taighde is úire, nach bhfuil mórán le cur leis an uimhir seo ná le baint di. Thairis sin, áfach, fuair cuid mhór de [[Lucht siúil|Ghiofóga]] na hEorpa (lucht siúil) bás sna seomraí gáis. De réir an taighdeora Shasanaigh Ian Hancock, ar Giofóg é féin, is féidir a rá go ndeachaigh ródach den chineál chéanna ar na Giofóga agus ar na Giúdaigh, agus é ag tagairt d'Uileloscadh na nGiofóg le téarma ar leith, mar atá, ''Porrajmos''. Creidtear go bhfuair idir 200,000 agus 800,000 Giofóg bás sa ''Phorrajmos'', is é sin, idir aon cheathrú cuid agus aon leath de phobal na nGiofóg san Eoraip.<ref>[http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005219 Genocide of European Roma (Gypsies)] Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum.</ref> Thairis sin, bhí dreamanna eile ann a bhí in an-dainséar iad féin a fháil i seomraí gáis na sluachampaí báis. Bhí dearcadh oifigiúil na Gearmáine ar na [[An Rúis|Rúisigh]] agus ar na Slavaigh eile chomh dímheasúil is nach síltí a dhath de iad a chur sa ghás in éineacht leis na "ciníocha ísle" eile. Ar chúiseanna polaitiúla, cimíodh cuid mhaith daoine a bhí gníomhach i bpáirtithe daonlathacha nó i ngluaiseacht ceardchumannaíochta na Gearmáine roimh an réabhlóid Naitsíoch, agus cuireadh roinnt nár bheag acu chun báis. Bhí an campa géibhinn ag bagairt ar na homaighnéasaigh féin—"lucht an triantáin phinc", mar a thugtaí orthu, nó cosúil leis an dóigh ar cuireadh d'fhiacha ar na Giúdaigh an réalta gheal a chaitheamh, ba é an triantán pinc suaitheantas na bhféileacán sa [[an Tríú Reich|Tríú Reich]].<ref>{{cite book |title=The pink triangle: the Nazi war against homosexuals |publisher=Holt |location = |author=Richard Plant |year=1988|id=ISBN 978-0-8050-0600-1}}</ref>[[Íomhá:Persecution of Gypsies in occupied Yugoslavia.jpg|mion|lucht siúil, Drakenic, 1941-1944]] == Sanasaíocht an téarma == [[Íomhá:Holocaust memorial plaque. Commemorate to the massacres in Budapest, 12th district. - Budapest, XII. district. Alma Street.JPG|mion|Cuimhneachán, [[Búdaipeist]] XII. district, [[sráid]] Alma]] Tá an focal féin ''Uileloscadh'' bunaithe ar an téarma Béarla ''Holocaust'', ar focal iasachta é ón nGréigis. Is ionann ''holokauston'' na [[Gréigis]]e agus íobairt nó ofráil a dhóitear (''kauston'') go hiomlán (''holo-'') in ómós do dhia.<ref>[http://www.ushmm.org/research/library/faq/details.php?topic=01#02 "Origin of the word 'Holocaust'"]. United States Holocaust Memorial Museum FAQ</ref> Baineadh an chéad úsáid as an téarma le tagairt a dhéanamh d'Uileloscadh na nGiúdach chomh moch leis an mbliain 1942, siúd is nach ndearnadh téarma caighdeánaithe de roimh lár na [[1950idí|gcaogaidí]]. Ó na [[1970idí|seachtóidí]] ar aghaidh, is é an chéad chiall a shamhlaítear leis an bhfocal sa Bhéarla, agus cuid mhór teangacha tar éis glacadh leis an bhfocal sa chiall áirithe seo. Go minic, tuigtear nach bhfuil an téarma seo in úsáid ach i dtaobh an ródaigh a rinneadh ar na Giúdaigh, thar aon dream eile. Tá staraithe ann a deir gurb é [[Elie Wiesel]], thar aon duine eile, a ghreamaigh an chiall áirithe seo den fhocal. Maidir leis an [[Eabhrais]], is é an téarma Bíoblúil '''''Shoa''''' (שואה) nó '''''HaShoa''''', leis an alt deimhneach, a tháinig in úsáid sa teanga sin i dtús na n[[1940idí|daicheadaí]].<ref name="yad def">[http://www1.yadvashem.org/yv/en/holocaust/resource_center/the_holocaust.asp "The Holocaust: Definition and Preliminary Discussion"]. Yad Vashem</ref> Is é is ciall leis ná "tubaiste" nó "olltubaiste". Is fearr le go leor an téarma, seachas ''holocaust'', a úsáid sa Bhéarla ar a laghad, ar chúiseanna diagachta ach go háirithe. == Tréithe an Uilelosctha == Ní hé an tUileloscadh an t-aon chinedhíothú amháin a tharla i stair an chine dhaonna, ach tá saintréithe ag baint leis a chuireann ina aicme féin é. === Éifeachtúlacht === Cuireadh an tUileloscadh i gcrích go héifeachtúil, mar a bheadh próiseas tionsclaíoch ann, agus acmhainní uile an stáit nua-aoisigh á ndíriú ar an oiread daoine a mharú chomh sciobtha agus ab fhéidir. Mar shampla, bhí meaisíní staitisticíochta ''Dehomag''—meaisíní a bhí ina réamhtheachtairí don [[ríomhaire]]—á n-úsáid le liostaí a choinneáil faoi dhaoine a bhí incheaptha mar íobartaigh, agus dianchuntais á gcoinneáil orthu siúd a bhí maraithe cheana féin. [[Íomhá:Zyklon B in Auschwitz.JPG|mion|[[Zyklon B]], Auschwitz]] Nuair a tháinig an cime a fhad le sluachampa géibhinn, chaithfeadh sé a chuid cleathainsí a thabhairt uaidh. Cuireadh lipéad le gach réad ar leith acu, agus fuair an príosúnach oideas ar ais. Maidir leis na modhanna oibre, bhí na Naitsithe an-ghnóthach ag baint trialach as teicníochtaí éagsúla, go dtí gur tháinig siad ar an gceann ab fhearr. Le linn Oibríocht Reinhard, an feachtas le Giúdaigh na Gobharnóireachta Ginearálta a mharú, héiríodh as an [[aonocsaíd charbóin]] mar nimh leis na cimí a mharú, agus tháinig [[Zyklon B]]—sórt [[lotnaidicíd]] agus í bunaithe ar an g[[ciainíd hidrigine]]—ina háit. Ina leabhar ''Russia's War'', thug an staraí Sasanach Richard Overy cur síos ar an dóigh ar chuir na Gearmánaigh feabhas ar mhodh oibre na sluamharfóireachta. Sa bhliain 1941, i ndiaidh dóibh [[an Bhealarúis]] a fhorghabháil, bhain na Naitsithe úsáid as othair na ngealtlann i [[Minsc]], príomhchathair na Bealarúise, le teacht ar an mbealach ba luaithe chun daoine a mharú ina sluaite. [[Íomhá:Destroyed Magirus-Deutz furniture transport van Kolno Poland 1945.jpg|clé|mion|veain Magirus-Deutz, Kolno, an Pholainn, 1945]] Ar dtús, cuireadh na hothair ina scuaine, le súil is go maródh gach urchar níos mó ná aon duine amháin. Ní raibh an modh seo ag oibriú sách sciobtha, agus mar sin, baineadh triail as an dinimít. Siúd is gur bhain an phléasc cosa agus lámha de na hothair, ba mhinic a fágadh ina mbeo iad, agus b'éigean a mbás a thabhairt le meaisínghunna. I Mogilev (Mahiloŭ), i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain [[1941]], baineadh triail as [[veain]] [[Gás|gáis]] (''Gaswagen'' nó «''dushegubki (душегубки)''» sa [[An Rúis|Rúis]] sna [[1930idí]]) don chéad uair. Go bunúsach, [[veain]] nó leoraí a bhí ann a raibh [[seomra]] aonraithe taobh istigh di, agus múch sceite na feithicle ag dul isteach sa seomra seo. Nuair a tosaíodh an t-inneall, líonadh an seomra le h[[aonocsaíd charbóin]]. Fuair na daoine istigh [[bás]] de bharr a bplúchta. [[Íomhá:Auschwitz I Entrance.jpg|mion|Auschwitz, bealach isteach]] Leis na blianta beaga anuas, tá ról na gcorparáidí móra [[gnó]] san Uileloscadh ina ábhar mór conspóide. De réir mar a dúirt Rudolf Höss, ceannasaí an tsluachampa úd Auschwitz, is iomaí gnólacht mór Gearmánach a d'fhiafraigh de, an mbeadh cimí de chuid an tsluachampa ar fáil mar [[Sclábhaíocht|sclábhaithe oibre]] nach gcaithfeá pá a íoc leo. Tá cuid de na gnólachtaí seo ag tabhairt brabúis go dtí an lá atá inniu ann. Thairis sin, ós rud é gur brainse Gearmánach de chuid an [[IBM]] a dhíol na meaisíní ''Dehomag'' leis na Naitsithe, tá an cheist curtha le déanaí, cá mhéad a shaothraigh an chorparáid seo ar an Uileloscadh.<ref>{{cite book |title=IBM and the Holocaust: The Strategic Alliance Between Nazi Germany and America's Most Powerful Corporation |publisher=Dialog Press |location = |author=Edwin Black |year=2012|id=ISBN 978-0-914153-27-6}}</ref> === Fairsinge === Aon áit ar tháinig na trúpaí Gearmánacha, a bheag nó a mhór, chuaigh na Naitsithe ar lorg na nGiúdach áitiúil. In áiteanna, cuireadh i gcampaí daorbhroide iad; in áiteanna eile, ba é an seomra gáis a bhí ag fanacht leo. I Lár agus in Oirthear na hEorpa ba mhó a maraíodh daoine, nó má bhí corradh is seacht milliún Giúdach ina gcónaí i dtíortha Oirthear na hEorpa roimh an gcogadh, bhí cúig mhilliún acu imithe ina dhiaidh. Ba iad an Pholainn agus an tAontas Sóivéadach ba mhó a bhí thíos leis an Uileloscadh, ach básaíodh cuid mhór den phobal Ghiúdach san [[An Iúgslaiv|Iúgslaiv]], sa [[An Ghréig|Ghréig]], srl. chomh maith. De réir na gcáipéisí a d'fhág siad ina ndiaidh, bhí na Naitsithe dírithe ar an "bh[[Fuascailt Dheiridh|fuascailt dheiridh]]" a chur i bhfeidhm sa [[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]] agus in [[Éirinn]], chomh maith, dá n-éireodh leo an dá thír sin a fhorghabháil.<ref>{{cite book |title=The Oxford companion to World War II |publisher=Oxford University Press |location = |author=Dear, Ian; Foot, Richard D |year=2011|id=ISBN 978-0-19-860446-4}}</ref> Bhí an tUileloscadh ag dul ar aghaidh gach áit a raibh na Naitsithe i gceannas, beag beann ar an dochar a bhí sé a dhéanamh do chuspóirí cogaidh eile na Gearmáine. Níor tháinig deireadh leis na coireanna seo roimh dheireadh an chogaidh féin. === Brúidiúlacht === Ábhar alltachta don [[Cine daonna|chine dhaonna]] i gcónaí is ea é chomh brúidiúil, chomh míthrócaireach a bhí na Naitsithe agus an tUileloscadh idir lámhaibh acu. Ba chuma leo cé acu fear, bean nó páiste a bhí siad a mharú. Ba mhinic a [[céasadh]] na híobartaigh sular maraíodh iad. Tá cáil ar an tseanbhean a ghuigh ar an Naitsí í féin a mharú roimh a hiníon agus a páiste siúd: a mhalairt sin a rinne an Gearmánach, nó thosaigh sé ar an bpáiste, agus ansin, chonaic an tseanmháthair a hiníon féin á marú os comhair a súl féin, sular chríochnaigh an Naitsí an obair. Sa bhreis ar an sluamharú féin, ba mhinic a cuireadh turgnaimh chruálacha mharfacha mhíochaine i gcrích ar na cimí, na páistí san áireamh. [[Íomhá:WP Josef Mengele 1956.jpg|mion|Josef Mengele, 1956]] Tharraing [[Dochtúir leighis|dochtúir]] an tsluachampa úd Auschwitz-Birkenau, Josef Mengele, míchlú as an ngnáth air féin, agus é ag súgradh le beatha na ndaoine ar bhealach samhnasach ar fad le "taighde" a dhéanamh ar chúrsaí na hoidhreachtúlachta is na géineolaíochta. Is é an chuma atá ar an scéal ná nach raibh mórán céille leis na turgnaimh seo ó thaobh na heolaíochta de. Fuair an chuid ba mhó de na daoine bás dá ndeasca, agus an duine nach bhfuair, maraíodh é le huatóipse a dhéanamh air. Mar sin, dealraíonn sé nach raibh iontu, i ndiaidh an iomláin, ach céasadh Sádach. Ní hamháin go mbítí ag marú daoine sna seomraí gáis nó sna turgnaimh mhíochaine, bhí an saol laethúil sna sluachampaí agus sna geiteonna lán cruatain chomh maith. Chonaic na cimí Murchadh agus an dóigh a rabhthas á gcéasadh, á maslú le hobair agus á gcoinneáil ocrach. Cuid den ghnáthshaol ab ea na hionsaithe a rinne na séiléirí ar na cimí, agus iad á mbualadh agus á n-uirísliú. == Na hÍobartaigh == [[Íomhá:MajorConcentrationCamps.png|mion|333x333px|link=Special:FilePath/MajorConcentrationCamps.png]] I measc na n-íobartach, bhí [[An Giúdachas|Giúdaigh]], [[Polannaigh]], [[Rúisigh]], [[Cúmánaigh|Cumannaigh]], [[Homaighnéasachas|homaighnéasaigh]], [[Lucht siúil|Giofóga]], othair [[Síciatracht|shiciatrach]]<nowiki/>a, easláin, gníomhaithe polaitiúla (ar nós polaiteoirí de chuid na bpáirtithe Gearmánacha a bhí ann sular shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht, cosúil leis na Daonlathaigh Shóisialacha, nó an páirtí ''Zentrum'', arbh é páirtí na gCaitliceach é), [[Intleacht|intleachtóir]]í, baill d'Fhinnéithe Iaivé (nó "Bíoblóirí", ''Bibelforscher'', mar a thugtaí orthu sa Ghearmáin ag an am), [[Sagart|sagairt]] [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Chaitliceacha]] agus [[Sagart|ministéir]]í [[An Protastúnachas|Protastúnach]]<nowiki/>a, lucht ceardchumannaíochta, Afracánaigh a tharla a bheith ag cur fúthu sna ceantair a bhí forghafa ag na Gearmánaigh, gnáthchiontóirí agus gnáthchoirpeoirí, agus daoine a bhí "ina naimhde ag an Stát" (''Staatsfeinde'') ar chúis éigin eile. [[Íomhá:WW2 Holocaust Europe map-de.png|mion]] Shíothlaigh na daoine seo i gcuideachta a chéile sna sluachampaí agus sna seomraí gáis, rud atá curtha i míotar sna doiciméid scríofa agus sna [[Grianghrafadóireacht|grianghraf]]<nowiki/>anna a d'fhág na Naitsithe féin ina ndiaidh, chomh maith le cuimhní cinn na daoine a bhí i láthair (idir Naitsithe, iarmharáin agus fhinnéithe ócáidiúla) agus [[Staitistic|staitisticí]] náisiúnta na dtíortha a bhí gafa ag na Naitsithe. === Na Giúdaigh === Bhí an frith-Ghiúdachas coitianta go leor san Eoraip sna fichidí agus sna tríochaidí, agus é fréamhaithe go domhain in ithir na hilchríche roimhe sin féin. Roimh laethanta [[Adolf Hitler|Hitler]], áfach, bhí sé bunaithe ar an naimhdeas reiligiúnda thar aon rud eile, agus d'fhéadfadh na Giúdaigh saol suaimhneach a fháil, ina lán cásanna, ar acht go rachaidís leis an gcreideamh Críostaí, rud a rinne siad go minic. Bhí frith-Ghiúdachas [[Adolf Hitler]], a leag sé amach ina leabhar ''Mo Chath Féin'' ([[Mein Kampf]]) níos gaire don chiníochas nua-aimseartha, agus é bunaithe ar an smaoineamh go raibh rud éigin ''bitheolaíoch'' ar ainghléas leis na Giúdaigh, agus nach raibh an fabhta seo inleigheasta le tonn an bhaiste. Mar sin, chaithfí iad a ruaigeadh as an tsochaí, a chur an loch amach nó—mar a tharla sa deireadh—a mharú scun scan. Cé go raibh Hitler chomh tréan sin in aghaidh na nGiúdach, níl sé le cur as margadh go raibh an corr-Ghiúdach sa Ghearmáin a chaith a vóta ar a shon sna toghcháin chinniúnacha. Tar éis an iomláin, bhí Giúdaigh ann a mhothaigh iad féin ina náisiúnaithe Gearmánacha agus ina dtírghráthóirí den chineál a raibh Hitler ag díriú air. Thairis sin, chruthaigh cuid mhaith de Ghiúdaigh na Gearmáine go maith i machaire áir an [[An Chéad Chogadh Domhanda|Chéad Chogadh Domhanda]], agus iad suite siúráilte go mbeadh cros iarainn an laoich ón gcogadh ina sciath cosanta acu ar pholasaithe frith-Ghiúdacha an tSeansailéara. Agus ar ndóigh, ní raibh Giúdaigh sheanbhunaithe na Gearmáine, a raibh Gearmáinis den chéad scoth agus postanna maithe oibre acu—ní raibh siadsan sásta glacadh leis go bhféadfadh Hitler neamhshuim a dhéanamh den difríocht bhunúsach idir iadsan agus na hinimirceoirí nua ó gheiteonna [[Oirthear na hEorpa]]. Ní raibh na Giúdaigh ghalánta seo saor ó chiníochas áirithe i dtaobh na muintire isteach, agus cuid acu sách ábalta a thuiscint go mbeadh fuath na ndaol ag Hitler orthu siúd. Mar sin, má bhí Hitler ag rá gur chóir fáil réidh de na Giúdaigh, shíl cuid mhaith de Ghiúdaigh na Gearmáine "nach sinne atá sé a mhaíomh", gurbh iad "Giúdaigh ghránna an gheiteo" a bhí i gceist aige. [[Íomhá:Antisemit Lueger Karl.jpg|clé|mion|Karl Lueger, ar chlé, sa charráiste (Wilhelm Gause, 1904)]] Nuair a bhí Hitler ina chónaí i Vín ina fhear óg dó, chuaigh bolscaireacht Karl Lueger, ard-mhéara na háite, go mór mór i bhfeidhm air. Tuathghríosóir ab ea Lueger a bhí ag baint leasa as an bhfrith-Ghiúdachas ina chuid toghchánaíochta, ach san am céanna, bhí sé i ndlúth-theagmháil le cinnirí na nGiúdach áitiúil, agus é ag áitiú orthu go raibh sé breá sásta leo siúd agus nach chucu a bhí sé. Ba chuimhin le cuid mhór de Ghiúdaigh na Gearmáine geáitsí Lueger, nuair a tháinig Hitler chun solais mar pholaiteoir. Mar sin, ní fhéadfaidís a shíleadh go mbeadh aon difríocht mhór idir é agus Lueger. Bhí, fiú, an blas céanna ar a chuid Gearmáinise. Ar an chéad lá de Mhí Aibreáin, 1933, go gairid i ndiaidh do Hitler an chumhacht a ghabháil, chóirigh na Naitsithe baghcat ar na siopaí is ar na gnóthais Ghiúdacha ar fud na Gearmáine. Ina dhiaidh sin, reachtaíodh sraith de dhlíthe frith-Ghiúdacha. Ar an seachtú lá den mhí chéanna, chuaigh an [[Dlí]] um Athbhunú na Státseirbhíse Proifisiúnta (''Berufsbeamtengesetz'') i bhfeidhm: reacht a bhí ann a chuir ar chumas na Naitsithe bata agus bóthar a thabhairt do na státseirbhísigh Ghiúdacha. B'é seo an chéad acht frith-Ghiúdach a reachtaíodh sa Ghearmáin ó athaontú na tíre sa bhliain 1871 ar aghaidh. [[Íomhá:Hitler Nürnberg 1935.jpg|mion|Hitler Nürnberg 1935]] Sa bhliain 1935, reachtaíodh [[Dlíthe Nürnberg]]—dlíthe ciníochais a choisc ar na Giúdaigh daoine "Airíocha" a phósadh agus a bhain saoránacht na Gearmáine díobh. Ní bheadh iontu, as sin amach, ach "géillsinigh" an stáit. Níor fágadh cead vótála acu, mar shampla. Sa bhliain 1936, coisceadh ar na Giúdaigh aon chineál oibre proifisiúnta a bheith acu, agus cuireadh tuilleadh brú orthu nuair a ruaigeadh na páistí Giúdacha as na gnáthscoileanna i bhfómhar na bliana 1938. Le teacht an earraigh sa bhliain 1939, bhí an gnólacht deireanach Giúdach bancbhriste nó díolta go saor leis an Stát, mar chuid den pholasaí a bhí ag na Naitsithe na gnóthaí Giúdacha a thabhairt chun "Airianachais". Nuair a thosaigh an [[cogadh]], rinneadh ár mór ar na [[An Giúdachas|Giúdaigh]] in áiteanna, agus le teacht na Nollag 1941, bhí [[Adolf Hitler|Hitler]] meáite ar fad ar na Giúdaigh a chur de dhroim an tsaoil. I Mí Eanáir den bhliain 1942, cóiríodh Comhdháil Wannsee, mórchruinniú na mboc mór [[Naitsíochas|Naitsíoch]], inar pléadh "Fuascailt Dheiridh na Faidhbe Giúdaí", ''Endlösung der Judenfrage''. D'áitigh an Dochtúir Josef Bühler, ionadaí Hans Frank, Gobharnóir Ginearálta na Polainne forghafa, d'áitigh sé ar Reinhard Heydrich, cathaoirleach na comhdhála, an "Fhuascailt Dheiridh" a chur i gcrích sa Ghobharnóireacht Ghinearálta.<ref>{{cite book |title=Hitler's Hangman: The Life of Heydrich |publisher=Yale University Press |location =New Haven & London |author=Robert Gerwarth |year=2011 |id=ISBN 978-0-300-18772-4}}</ref> [[Íomhá:Treblinka Cremation Pit 2.jpg|mion|220x220px|Treblinka inniu]] Thosaigh siad ag aslonnú phobal na ngeiteonna go dtí an seacht gcampa a bhí ceaptha mar ''Vernichtungslager'' nó sluachampaí báis ("díothú" is brí leis an bhfocal Gearmáinise ''Vernichtung''): [[Campa Géibhinn Auschwitz|Auschwitz]], Bełżec, Chełmno, Majdanek, Mały Traścianiec, [[Sluachampa géibhinn Sobibór (an Pholainn)|Sobibór]] agus Treblinka. Sa bhliain 1978, d'fhoilsigh Sebastian Haffner, [[Stair|staraí]] agus [[scríbhneoir]] Gearmánach a chaith blianta an chogaidh ar deoraíocht i Sasana, an leabhar ''Anmerkung zu Hitler'' ("Nótaí faoi Hitler"), inar chuir sé an bharúil ar pár go raibh Hitler sásta a chuid aislingí faoi fhorlámhas na Gearmáine ar an Eoraip a chaitheamh i dtraipisí ar mhaithe le cinedhíothú na nGiúdach. Mar sin, nuair a d'fhógair na Meiriceánaigh cogadh in aghaidh na Gearmáine, bhí Hitler socair suaimhneach faoi sin, cé gurb ionann sin agus díomua na Gearmáine sa chogadh. Nó b'é an rud ba tábhachtaí leis go raibh an tUileloscadh ag dul ar aghaidh mar a theastaigh uaidh. Dá réir sin, nuair a bhí an cogadh ag cliseadh ar na Gearmánaigh, bhí lón cogaidh, breosla agus acmhainní eile á dtál go flúirseach ar na campaí báis, siúd is go raibh siad ag teastáil go géar ó shaighdiúirí an chathéadain. Nuair a tháinig deireadh leis an Uileloscadh, bhí cuid mhór de dhaonra Giúdach na hEorpa imithe gan filleadh. Roimh an gcogadh, b'iad Giúdaigh na Polainne an pobal Giúdach ba mhó sa domhan. Níor tháinig ach duine as gach deichniúr acu ina bheo as blianta an chogaidh. Cailleadh thart ar dhá dtrian den phobal Ghiúdach sa [[An Ghréig|Ghréig]], san [[An Iúgslaiv|Iúgslaiv]], san [[An Ungáir|Ungáir]], sa [[An Liotuáin|Liotuáin]], san [[An Ísiltír|Ísiltír]], sa [[An tSlóvaic|tSlóvaic]], agus sa [[An Laitvia|Laitvia]]. Sa [[An Bheilg|Bheilg]], sa [[An Rómáin|Rómáin]], san [[An Iorua|Iorua]], agus san [[An Eastóin|Eastóin]], cailleadh duine as gach beirt, agus maraíodh duine as gach triúr san [[An tAontas Sóivéadach|Aontas Sóivéadach]]. Fiú i dtíortha ar nós na [[An Fhrainc|Fraince]] agus na [[An Iodáil|hIodáile]], níor tháinig ach trí cheathrú cuid de na Giúdaigh slán. Ón taobh eile de, bhí [[an Danmhairg]] in ann an chuid ba mhó de na Giúdaigh áitiúla a thabhairt go dtí [[an tSualainn]], sula raibh de sheal ag na Gearmánaigh teacht ar a lorgsan. Daoine den chosmhuintir ba mhó a rinne an obair, agus iad ag glacadh na nGiúdach ar bhord a gcuid bád iascaigh agus luamh príobháideach, beag beann ar longa cogaidh na Gearmáine. === Na Slavaigh === [[Íomhá:Spittal Drau Wehrmacht 1940.jpg|clé|mion|220x220px|Wehrmacht, Spittal Drau, 1940]] Ba í [[an Pholainn]] an chéad tír a d'ionsaigh Hitler, agus é meáite ar na Polannaigh a chur de dhroim an tsaoil mar náisiún cultúrtha. Mar sin, bhí na hintleachtóirí, na healaíontóirí agus na polaiteoirí Polannacha go mór mór i ndainséar, nuair a d'fhorghabh an Wehrmacht an tír. Dúnmharaíodh cuid mhaith acu as fuil fhuar. Thairis sin, rinneadh sluamharú ar na gnáthdhaoine sa Pholainn anois is arís, de ghnáth le díoltas a imirt orthu as gníomhartha na dtreallchogaithe a bhí ag cur troda ar na díormaí forghabhála. Tharla a leithéid sna tíortha Slavacha eile freisin. Nuair a rinne na Naitsithe gabháltas ar an bPolainn, maraíodh beagnach dhá mhilliún de Pholannaigh nach raibh gaolta Giúdacha acu, sa bhreis ar an trí mhilliún Giúdach ón bPolainn. Níl na scoláirí féin ar aon fhocal le chéile, ar féidir dearcadh orthu siúd mar íobartaigh de chuid an Uilelosctha, ach is léir nach raibh meas an mhadra ag na Naitsithe ar na Polannaigh, agus go raibh siad ábalta daoine acu siúd a mharú de réir mar a rithfeadh leo. Cuireadh céad is dhá scór míle de chimí Polannacha go hAuschwitz, agus ba iad na hintleachtóirí Polannacha ba thúisce a fuair iad féin á marú ag scuaid an bháis, na h''Einsatzgruppen''. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 101III-Bueschel-009-01, Heinrich Himmler bei SS-Kavallerie-Division.jpg|mion|220x220px|Waffen SS - [[Heinrich Himmler]] & SS-Kavallerie-Division]] Nuair a thosaigh [[Oibríocht Barbarossa]], is é sin, ionsaí na Gearmáine ar an Aontas Sóivéadach, sa bhliain 1941, ba mhinic a mharaigh na saighdiúirí Gearmánacha cimí cogaidh a bhí tar éis a gcuid arm a chaitheamh uathu cheana féin. [[Saighdiúir]]í de chuid Waffen-SS ba mhinic a bhí páirteach ina leithéid. Mar a thaispeáin taighde staraithe ar nós Christian Streit, údar an tsaothair úd ''Keine Kameraden - Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941-1945'' ("Ní comrádaithe sinn - an ''Wehrmacht'' agus na cimí cogaidh ón Aontas Sóivéadach sna blianta 1941-1945"), bhí na gnáth[[Saighdiúir|shaighdiúirí]] neamhpholaitiúla ón ''Wehrmacht'' in ann ainghníomhartha den chineál chéanna a chur i gcrích in áiteanna. Ar ndóigh, bhí dearcadh na ngnáthshaighdiúirí ar na Sóivéadaigh an-éagsúil, agus cuid mhaith acu in ann trua a ghlacadh leis na naimhde cimithe. Ní hionann is a rá gur ridirí uaisle ab ea iad uile. Cuireadh roinnt mhaith sráidbhailte sa Rúis, san Úcráin agus sa [[An Bhealarúis|Bhealarúis]] de dhroim an tsaoil gan chúiseanna cearta cogaíochta. Bhí a lán saighdiúirí Gearmánacha faoi chineál geasa ag imthoscaí éagoitianta an chogaidh, agus iad ag síleadh go raibh na gnáthrialacha moráltachta curtha ar ceal ó thrasnáil siad teorainn an Aontais Shóivéadaigh. Mhéadaigh bolscaireacht na Naitsithe go mór ar an gclaontacht seo. Mar sin, an fear nach rithfeadh leis choíche aon duine a mharú nó [[Éigniú|banéigniú]] a dhéanamh agus é sa bhaile, d'iompaigh sé amach ábalta ar na rudaí seo a dhéanamh go héasca ar fad, agus é ina shaighdiúir agus ina dhuine den "chine uasal Ghearmánach" i dtír na "leathdhaoine" Rúiseacha. Meastar go bhfuair duine as gach ceathrar bás i Novgorod, in Pskov agus i [[Cathair Pheadair|Leningrad]] agus sna cúigí a bhaineann leo. Meastar freisin gur ar chúiseanna ciníochais amháin a maraíodh duine as gach ceathrar sibhialtach dá bhfuair bás ó lámh na nGearmánach san Aontas Sóivéadach sna blianta cogaidh. Is ionann seo agus milliún go léir de [[An Bhealarúis|Bhílearúisigh]], trí mhilliún d'[[An Úcráin|Úcránaigh]], agus cúig mhilliún de [[An Rúis|Rúisigh]]. Thairis sin, chuaigh ródach mór ar na Seirbiaigh sa Chróit, tír a bhí sealbhaithe ag comhghuaillithe áitiúla Hitler, agus iad tar éis neamhspleáchas a fhógairt faoi choimirce na Gearmáine. Ábhar conspóide é i gcónaí, cé mhéad Seirbiach a cuireadh chun báis sa Chróit. Deir na náisiúnaithe [[An tSeirbea-Chróitis|Seirbiach]]<nowiki/>a gur maraíodh milliún iomlán acu. Ach is é an meastachán a thug Músaem Cuimhneacháin an Uileloscaidh sna Stáit Aontaithe go bhfuil na figiúirí fírinneacha suite idir trí chéad tríocha míle (330,000) agus trí chéad nócha míle (390,000). Ba é Jasenovac an sluachampa géibhinn ba tábhachtaí a cuireadh ar bun do na Seirbiaigh sa Chróit, nó shíothlaigh thart ar leathchéad míle de Sheirbigh ansin. Deirtear go raibh na saighdiúirí Gearmánacha féin chomh scanraithe ag cruálacht na séiléirí Crótacha is gur iarr siad orthu srianta a chur lena dtart fola. Cé nach raibh meas an duine dhaonna ag na Naitsithe ar na Slavaigh, bhí comhghuaillithe Slavacha acu, ar nós na náisiúnaithe [[An Úcráin|Úcráin]]<nowiki/>eacha, na Slóvacach agus na gCrótach féin, agus cuid acu seo ag cabhrú leis na Naitsithe Giúdaigh a mharú. Tar éis an tsaoil, bhí an frith-Ghiúdachas coitianta go leor in Oirthear na hEorpa. === Iarthar na hEorpa === * [[Gabháil Vel' d'Hiv', 1942]] i b[[Páras]] * [[Campa géibhinn Drancy]] sa [[An Fhrainc|Fhrainc]] [[Íomhá:Romani escorted to execution, Serbia, 1941.jpg|mion|220x220px|Na Giofóga Romani, [[An tSeirbia|Seirbia]], 1941]] === Na Giofóga === Cé gur fágadh cruachás na nGiofóg faoi scáth na nGiúdach i ndiaidh an [[Dara Cogadh Domhanda]], tá lucht an tsaineolais ag teacht ar an gconclúid, ar na saolta seo, go bhfuair céatadán ní b'airde acusan bás san Uileloscadh ná de na Giúdaigh féin. Ó bhí dímheas ag an gcosmhuintir orthu ina lán tíortha, bhí sé ní b'fhusa ag na Naitsithe iad a locadh agus a mharú. Bhí dlíthe frith-Ghiofógacha i bhfeidhm ina lán tíortha, an Ghearmáin san áireamh, i bhfad roimh theacht na Naitsithe, leis. Bhí fadhbanna ag na hidé-eolaithe Naitsíocha leis na Giofóga ar dtús, ó bhí sé soiléir ó thús gur "Airígh" ab ea na Giofóga de réir an tsainmhínithe scolártha. B'as an b[[An Phuinseáib|Puinseáib]] a tháinig siad go dtí an Eoraip, agus iad ag labhairt teanga atá cosúil le teangacha Ind-Airíocha na hIndia. Mar sin féin, ní raibh ag éirí leo sa tsochaí chomh maith agus ba chóir don chine cheannasach, agus ar ndóigh, ní fhéadfadh na Naitsithe a admháil nach raibh ciall ar bith lena gcuid teoiricí cine. Sa deireadh, rith an míniúchán leo go raibh na Giofóga i ndiaidh an fhuil uasal a bhá, agus an oiread daoine ar beagán feabhais a meascadh tríothu idir an India agus an Eoraip. Anois, bhí siocair mhaith faighte leis na Giofóga a mharú, siocair a raibh cuma na heolaíochta uirthi, agus ní raibh le déanamh ach an obair a dhéanamh. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 192-027, KZ Mauthausen, Himmler und Eigruber.jpg|mion|220x220px|[[Heinrich Himmler]], Aibreán 1941]] Díolmhaíodh dreamanna beaga de na Giofóga ón Uileloscadh, toisc iad a bheith "sách glan" ó thaobh an chine de, ach ní raibh an formhór mór acu chomh hádhúil sin. Thairis sin, na horduithe a d'eisigh [[Heinrich Himmler]] i dtaobh na nGiofóg, chuir siad ar ceal cuid de na rialúcháin a bhí i bhfeidhm roimhe sin faoi na dreamanna eisceachtúla seo a fhágáil ina mbeo. Ba mhinic a cuireadh sna geiteonna céanna leis na Giúdaigh iad, agus má chuaigh aon dream eile bealach céanna an bháis leo siúd, b'iad na Giofóga iad. Meastar go bhfuair duine as gach triúr, nó fiú duine as gach beirt, de Ghiofóga na hEorpa bás sna sluachampaí báis. B'é polasaí oifigiúil Himmler, de réir mar a d'ordaigh sé ar an gcúigiú lá déag de Mhí na Samhna sa bhliain [[1943]], go raibh na Giofóga ar aon leibhéal leis na Giúdaigh mar chine, agus gur chóir iad a chur sna campaí céanna. [[Íomhá:Einsatzgruppen murder Jews in Ivanhorod, Ukraine, 1942.jpg|clé|mion|220x220px|''Einsatzgruppen,'' Ivangorod'','' 1942]] In Oirthear na hEorpa, mharaigh na h''Einsatzgruppen'' cuid mhór de na Giofóga le meaisínghunnaí. Thairis sin, bhaintí úsáid as na carranna gáis. Tachtadh na sluaite móra acu i seomraí gáis na gcampaí báis fosta, ach bhí an oiread sin fuatha ag na séiléirí orthu is gur minic a lámhach siad na Giofóga go díreach nuair a bhí siad ag tuirlingt ón traein, gan iad a dhúnadh sna seomraí gáis. Uair amháin ar a laghad, chuaigh táinrith sna Giofóga nuair a thosaigh na séiléirí á marú mar sin. Ansin, ní raibh de bhealach éalaithe acu ach bealach an tseomra gáis, agus b'ansin a chuaigh siad isteach, ag síleadh, de réir chosúlachta, go mbeidís slán sábháilte ansin. [[Íomhá:Einsatzgruppen murder Jews in Ivanhorod, Ukraine, 1942 (cropped).jpg|clé|mion|220x220px|''Einsatzgruppen,'' Ivangorod'','' 1942]] Bhí rialtais na gcomhghuaillithe, go háirithe na hUngáraigh is na Rómánaigh, an-sásta cuidiú leis na Gearmánaigh na Giofóga a dhíothú. Bhunaigh na Rómánaigh, fiú, campaí géibhinn dá gcuid féin do na Giofóga. === Na Máisiúin === Scríobh Hitler ina leabhar nach raibh sna [[Máisiúnachas|Máisiúin]] ach balbháin de chuid na comhcheilge Giúdaí, agus go raibh siad ag scaipeadh síochánachais a bhí ag cur fearúlacht agus cogúlacht an fhir Ghearmánaigh ó mhaith. Ar an [[8 Eanáir]] [[1934]], choigistigh Roinn Gnóthaí Inmheánacha na Gearmáine maoin agus fáltas na gcraobhacha Máisiúnacha, agus cuireadh cosc leis an Máisiúnachas ar fad. Aon duine a bhí ina Mháisiún nuair a shealbhaigh Hitler an chumhacht sa Ghearmáin, ní raibh cead aige ballraíocht a lorg i bpáirtí na Naitsithe ná oifig phoiblí a shealbhú. Dhearc an páirtí ar na Máisiúin mar naimhde ar chúiseanna idé-eolaíochta (seachas ar chúiseanna ciníochais), agus sna campaí géibhinn dóibh, chaithfidís triantán dearg a chaitheamh lena stádas mar chimí polaitiúla a thaispeáint don tsaol ina dtimpeall. Is deacair a rá, cé mhéad Máisiún a maraíodh sna campaí géibhinn. Creidtear go bhfuil an figiúr ceart suite idir ochtó míle agus dhá chéad míle. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 192-208, KZ Mauthausen, Sowjetische Kriegsgefangene.jpg|mion|Príosúnaigh sóivéadacha in Mauthausen|220x220px]] === Na Cumannaigh === Fuair thart ar chéad míle Cumannach bás sna campaí géibhinn. Roimhe sin, rinneadh turgnaimh mhíocháine ar chuid acu, agus [[x-ghathanna]] á ndíriú orthu le hiad a aimrídiú. === Na Homaighnéasaigh === Bhí an [[homaighnéasacht]] an-fheiceálach i mBeirlín sna blianta idir [[an Chéad Chogadh Domhanda]] agus ''[[coup d'état]]'' na Naitsithe, agus na buachaillí bána á dtaispeáint féin go hoscailte ina gcuid clubanna agus áiteanna teagmhála. Bhí gluaiseacht láidir ann ag éileamh saoirse agus cearta do na homaighnéasaigh, agus an siciatraí [[Magnus Hirschfeld]] ag tacú leis an ngluaiseacht mar shaineolaí. Sa bhliain 1919, bhunaigh Hirschfeld institiúid eolaíochta le staidéar agus taighde a dhéanamh ar chollaíocht an duine, institiúid a bhí an-fhorásach lena linn féin. Is é an tátal a bhain Hitler agus na Naitsithe as seo, ar ndóigh, ná go raibh comhcheilg idirnáisiúnta na nGiúdach ag iarraidh saobhadh gnéis a scaipeadh i measc na nGearmánach leis an gcine Airíoch a chur ar an drabhlás. Ba Ghiúdach é an dochtúir Hirschfeld féin. [[Íomhá:Nollendorfplatz Memorial to Homosexual Victims of Nazism, Berlin.jpg|clé|mion|358x358px|Na Homaighnéasaigh]] Naimhde idé-eolaíochtúla ab ea na homaighnéasaigh freisin, nó ba chuid lárnach d'fhealsúnacht na Naitsithe "cine ceannasach" a chur ag rialú an domhain, agus bhí sé tábhachtach tuilleadh clainne a choimpeart is a iompar leis an gcuspóir sin a bhaint amach. Thairis sin, bhí na gnáth-réamhbhreithiúnais i dtaobh na homaighnéasach an-leitheadúil i measc na Naitsithe agus na ndaoine eile, agus eagla ar roinnt mhaith acu gur "galar" intolgtha agus inaistrithe ab ea an homaighnéasachas. Agus an méid sin ráite, is gá a phointeáil amach go raibh cuid mhaith homaighnéasach le fáil i measc na Naitsithe, na boic mhóra fiú, nuair nach raibh an ghluaiseacht ach ag teacht ar an bhfód. Bhí an homaighnéasacht sách coitianta i measc na bh''Freikorps'', na n-óglach frith-Chumannach ar fruilíodh cuid mhaith de na luath-Naitsithe as a measc. Bhí a fhios ag uasal agus ag íseal, mar shampla, gur homaighnéasach ab ea Ernst Röhm, bunaitheoir agus ceann feadhna na dtrúipéirí ruathair ([[SA]]). I bhfad i ndiaidh an chogaidh, chuimhnigh an scríbhneoir Gearmánach [[Heinrich Böll]] ar an ngraifín a chonaic sé ar bhalla in [[Köln]] i luathbhlianta na Naitsithe: ''SA - Arsch waschen - Röhm kommt!'' ("Seo chugainn Röhm anois, a Thrúipéirí Ruathair, nígí an tóin ina araicis!"). D'athraigh an scéal, áfach, nuair a tháinig Hitler i seilbh na cumhachta. Cuireadh Röhm ar an taobhlíne i ngluaiseacht na Naitsithe féin, agus sa deireadh, maraíodh é ar Oíche na Lann Mór, sa bhliain 1934. Ina dhiaidh sin, thosaigh na Naitsithe ag cimiú homaighnéasaigh go córasach agus á seoladh go dtí na sluachampaí géibhinn. === Na Dreamanna Reiligiúnda === Cé nach raibh aon dream reiligiúnda eile seachas na Giúdaigh le cur de dhroim an domhain, dhírigh na Naitsithe ar sheicteacha áirithe ar dhóigh ar leith, agus iad den tuairim gur naimhde idé-eolaíochtúla as an ngnáth a bhí iontu. Creidtear go bhfuair thart ar mhíle dhá chéad ''Bibelforscher'' bás sna campaí géibhinn. "Taighdeoirí Bíobla" nó "Bíoblóirí" is brí leis an bhfocal Bibelforscher, agus is ionann iadsan agus Finnéithe Iaivé ar a bhfuil aithne againn inniu. Maraíodh lear mór sagart Caitliceach sa Pholainn, agus na Naitsithe ag iarraidh lucht léinn na tíre sin a léirscrios agus an Pholainnis a iompú ina canúint labhartha gan traidisiún liteartha. Thairis sin, má bhí sloinne Giúdach ar shagart, nó gaolta Giúdacha aige, bhí an dainséar ann go marófaí mar Ghiúdach é, nó bhí frith-Ghiúdachas na Naitsithe bunaithe ar an gciníochas, seachas ar an reiligiún. Mar sin, ní raibh an t-iompaitheach Críostaí de bhunadh Giúdach slán ná sábháilte i ríocht na Naitsithe, má fuarthas amach faoina chúlra. [[Íomhá:TitusBrandsma.jpg|mion|[[Titus Brandsma]]]] Ar ndóigh, bhí cuid mhaith sagart agus ministéaraí ag cáineadh polasaithe frith-Ghiúdacha na Naitsithe, agus iad i nguais a gcimithe nó a gcurtha chun báis ar chúiseanna polaitíochta—ní raibh ruspa ná rófhulaingt ag na Naitsithe le haon chineál freasúra. Mar shampla, cuireadh an tEaspag Clemens August von Galen i mbraighdeanas baile nuair a cháin sé go poiblí an feachtas eotanáise. Gearmánach ab ea an tEaspag von Galen, agus dearcadh náisiúnaíoch tírghráúil aige, rud a shábháil ó chinniúint ní ba mheasa é. Iad siúd sna tíortha forghafa a lochtaigh polasaithe na Naitsithe, ní raibh siadsan leath chomh hádhúil. Mar sin, maraíodh an sagart Cairmilíteach Ollannach [[Titus Brandsma]] le hinstealladh nimhe i g[[campa géibhinn Dachau]] i Mí Iúil na bliana 1942. Cimíodh i dtús na bliana é, nuair a bhí sé ag áitiú ar eagarthóirí na nuachtán [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] san [[An Ollainnis|Ollainn]] gan forógraí bolscaireachta na Naitsithe a chur i gcló. Scéal ar leith é scéal [[Maximilian Kolbe|Maksymilian Maria Kolbe]]. Chanónaigh an [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglais Chaitliceach]] Maksymilian Kolbe sa bhliain 1982, agus is é naomhphátrún na bpríosúnach é. Bhí cuid mhór den eaglais Phrotastúnach—is é sin, na Soiscéalaigh [[Liútarachas|Liútarán]]<nowiki/>acha—sa Ghearmáin míshásta le frith-Ghiúdachas agus frith-Chríostaíocht na Naitsithe. Nuair a d'fhéach na Naitsithe lena n-idé-eolaíocht a chur i bhfeidhm ar an eaglais Phrotastúnach, thug cuid mhór de na fíréin droim láimhe leis an eaglais oifigiúil, agus iad ag teacht le chéile ar chúla téarmaí faoi choimirce na heaglaise rúnda, ''Bekennende Kirche''. [[Íomhá:Martin Niemöller (1952).jpg|clé|mion|Martin Niemöller, 1952]] Chaith Martin Niemöller, bunaitheoir na heaglaise rúnda, na blianta fada i mbraighdeanas, agus cuireadh [[Dietrich Bonhoeffer]], ministéir eile a bhí gníomhach san eaglais sin, chun báis i ndiaidh na hiarrata marfaí a thug [[Claus Schenk von Stauffenberg]] ar Hitler ar an [[20 Iúil]] [[1944]]. === Na hEasláin === Cuireadh na céadta milliúin de dhaoine easlána chun báis, ó b'é tuairim na Naitsithe é gur cur amú acmhainní ab ea a leithéidí a choinneáil beo. Thairis sin, ní raibh siad ag réiteach go rómhaith leis an bhféiníomhá de na Gearmánaigh mar "chine osdaonna Arianach" a bhí á scaipeadh i mbolscaireacht na Naitsithe. Amach ó dhaoine le Dia a bhí ar chiall an pháiste agus ar chreapaltáin nach raibh lúth ceart na ngéag acu, básaíodh cuid mhaith daoine a raibh [[titimeas]] orthu. Thairis sin, fuair cuid mhaith de dhaoine [[aimridiú]] in aghaidh a dtola féin. Tháinig na coireanna seo i gcrích de thoradh an tionscadail eotanáise ar ar thug na Naitsithe T-4—as Tiergartenstrasse 4 ("4, Sráid Ghairdín na nAinmhithe"), arbh é sin seoladh oifigí riaracháin na scéime i mBeirlín. Cuireadh tús leis an gclár eotanáise seo sa bhliain 1939, agus baineadh an-úsáid as torthaí an tionscadail ina dhiaidh sin mar mhúnla do na mórchampaí géibhinn agus léirscriosta. === Eile === Ní raibh mórán Afracánaigh ná Áisigh ina gcónaí sa Ghearmáin i mblianta an Uilelosctha, ach is léir go raibh an beagán féin i nguais mhór, agus an cineál polasaithe ciníochais a bhí i bhfeidhm sa tír. Ba iad "bastairt Dhúiche na Réine" an dream ab fheiceálaí acu. Nuair a d'fhorghabh na Francaigh Dúiche na Réine in Iarthar na Gearmáine i ndiaidh an [[Chéad Chogadh Domhanda]], bhí cuid mhaith saighdiúirí gorma ó choilíneachtaí Afracacha na Fraince ar garastún sa dúiche, agus is follasach gur leag daoine acu suas roinnt chailíní áitiúla, mar a rinne lear maith de na saighdiúirí Francacha eile. Ina leabhar ''Mein Kampf'', scríobh Hitler go raibh na Francaigh tar éis Gormaigh a chur ar garastún i nDúiche na Réine d'aonturas le "glaineacht an chine Ghearmánaigh" a chur ó mhaith. Nuair a tháinig na Naitsithe i seilbh na cumhachta, ní raibh siad mall ag locadh na "mbastart" ná á gcaitheamh i dtóin phríosúin. hAimridíodh cuid mhór acu, agus maraíodh roinnt eile sna campaí géibhinn nó sna "turgnaimh mhíocháine". Páistí nó déagóirí ab ea na "bastairt" nuair a thosaigh réimeas na Naitsithe. Bhí Gormaigh fhásta ina gcónaí sa Ghearmáin freisin, agus iad tagtha go dtí an tír mar mhic léinn, mar ealaíontóirí nó mar lucht ceirde. Ós rud é go raibh coilíneachtaí ag na Gearmánaigh féin san Afraic go dtí gur bhain an Fhrainc is an Bhreatain Mhór díobh iad tar éis an Chéad Chogadh Domhanda, bhí Gormaigh as na tíortha seo ag cur fúthu sa Ghearmáin le fada an lá, freisin: iar-[[Saighdiúir|shaighdiúir]]í a chuir cogadh ar son na Gearmáine, nó iar-státseirbhísigh i gcóras riaracháin na gcoilíneachtaí. Is dócha nach raibh fáilte roimh chuid mhaith de na daoine seo i measc a muintire a thuilleadh, agus mar sin, ní raibh de rogha acu ach imirce a dhéanamh go dtí an Ghearmáin féin. Fuair cuid mhaith acu siúd iad féin cimithe ag na Gearmánaigh, agus ní raibh sé as an ngnáth gur maraíodh iad mar "naimhde cine". == Líon na mBásanna == [[Íomhá:WWII-HolocaustDeaths-Pie-All.svg|clé|mion|píchairt]] Is éadócha go bhfaighidh muid amach choíche cá mhéad a básaíodh san Uileloscadh. D'éirigh leis na saineolaithe, áfach, meastacháin réasúnta inchreidte a oibriú amach. Le déanaí, tháinig cáipéisí [[Sasana]]ch<nowiki/>a agus [[Sóivéadach|Sóivéad]]<nowiki/>acha chun solais a thugann le fios gur féidir gur maraíodh níos mó daoine ná mar a chreidtí go nuige seo. Agus an méid sin ráite, is gnách glacadh leis na figiúirí seo leanas: * 5.1-6 mhilliún de Ghiúdaigh, ina measc corradh is trí mhilliún Giúdach ón bPolainn; * 1.8-1.9 milliún de Pholannaigh nár Ghiúdaigh iad; * 200,000-800,000 Giofóg; * 200,000-300,000 easlán; * 80,000-200,000 Máisiún; * céad míle Cumannach; * 10,000-25,000 fear homaighnéasach; * dhá mhíle ball d'Fhinnéithe Iaivé. Sa tríú heagrán dá shaothar ceannródaíochta, ''The Destruction of the European Jews'', mheasúnaigh Raul Hilberg gur bhásaigh 5.1 milliún Giúdach le linn an Uilelosctha, má chuirtear san áireamh iad siúd a stiúg le hocras is le cruatán na ngeiteonna (thart ar ocht gcéad míle), iad siúd a lámhachadh amuigh faoin aer (milliún agus ceithre chéad míle), agus iad siúd a básaíodh sna campaí (suas le dhá mhilliún agus naoi gcéad míle). Go ginearálta, meastar go raibh Hilberg ag iarraidh fanacht ar an gceann caol den scéal, nó níor thug sé aird ach ar na básanna a bhí ar taifead, agus é ag seachaint an cineál meastacháin a bheadh bunaithe ar na staitisticí. Bhí cur chuige den tsaghas chéanna ag Martin Gilbert, an staraí Sasanach, ina shaothar ''Atlas of the Holocaust''. Is é an toradh a fuair seisean ná cúig mhilliún agus seacht gcéad caoga míle Giúdach, nó bhí figiúirí na nGiúdach a maraíodh sa Rúis agus in áiteanna eile measúnaithe ní b'airde aige. [[Íomhá:Treblinka graph pt 1.png|mion|Díbirt Treblinka]] Bhain Lucy Dawidowicz úsáid as figiúirí na ndaonáireamh réamhchogaidh, agus is é an toradh a fuair sise ná cúig mhilliún naoi gcéad tríocha ceithre mhíle Giúdach. Bhí cuid mhór Giúdach in Oirthear na hEorpa ina gcónaí sna ''steitleanna'', is é sin, i sráidbhailte beaga dá gcuid féin nach raibh ag clárú na mbreitheanna ná na mbásanna ar aon dóigh shásúil. Mar sin, tá sé sábháilte a rá go bhfuil an figiúr sin níos ísle ná an fhírinne. Thairis sin, is iomaí taifead oifigiúil a chuaigh le tine nó a cailleadh ar bhealach éigin eile i mblianta an chogaidh. Sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]] féin, tá an tOllamh Wolfgang Benz, agus é ag obair d'Ollscoil Teicneolaíochta Bheirlín, ar dhuine de na scoláirí is údarásúla i leith an Uilelosctha. Is é an meastachán a d'fhoilsigh seisean ina leabhar ''Dimension des Volksmords'' ("Diminsiún an Chinedhíothaithe", 1991) ná go bhfuil líon na mbásanna suite idir cúig mhilliún trí chéad míle agus sé mhilliún dhá chéad míle. Is í an uimhir atá le léamh ar ''Encyclopedia of the Holocaust'' ("Ciclipéid an Uilelosctha", 1990) le Yisrael Gutman agus Robert Rozett ná 5.59-5.86 milliún Giúdach. Rinne na Naitsithe an-ródach ar na dreamanna seo leanas freisin, ach dealraíonn sé nach raibh siad á mbailiú go córasach le haghaidh a maraithe, mar a rinne siad leis na Giúdaigh agus leis na dreamanna eile thuas. * 3.5-6 mhilliún sibhialtach Slavach eile; * 2.5-4 mhilliún cime cogaidh ón Aontas Sóivéadach; * 1-1.5 milliún easaontóir polaitiúil. Thairis sin, rinne an rialtas [[An Chróit|Cróiteach]], is é sin, an páirtí Ustaša, géarleanúint ar na [[An tSeirbia|Seirbiaigh]] beag beann ar na Naitsithe a raibh siad ag comhoibriú leo. Fuair 330,000-390,000 Seirbiach bás san fheachtas seo. Is féidir achoimre na meastachán éagsúil ar líon na n-íobartach a fháil in [http://users.erols.com/mwhite28/warstat1.htm#Hitler atlas idirlín na staire] a chuir Matthew White ar fáil. === Ar Lorg na gCaipéisí === Go gairid i ndiaidh an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]], bhí na milliúin de dhaoine ag iarraidh tásc nó tuairisc a muintire agus a gcuid cairde is aitheantas a fháil. In imeacht na mblianta, tháinig maolú ar na hiarrachtaí seo de réir a chéile. Mar sin féin, tá sé ag éirí coitianta arís, ina measc siúd ar cailleadh daoine gaoil leo san Uileloscadh, dul ar lorg sonraí faoi chinniúint a muintire. Tá Yad Vashem ag coinneáil bunachar sonraí inchuardaithe ar fáil a bhfuil trí mhilliún ainm i dtaisce ann, is é sin, beagnach duine as gach beirt de na Giúdaigh a básaíodh san Uileloscadh. Is féidir an bunachar sonraí seo a chuardach tríd an Idirlíon nó san áit féin. == An Dóigh ar Cuireadh i gCrích é == [[Íomhá:Badges2.jpg|mion|[[suaitheant]]ais fáiscthe ar [[Léine|léin]]<nowiki/>te]] === Sluachampaí Daorbhroide (1933-1945) === Ón mbliain 1933 ar aghaidh, chuir na Naitsithe bun le sraith de champaí daorbhroide sa Ghearmáin féin le cimí polaitiúla agus daoine "neamhthaithneamhacha" eile a choinneáil iontu. Údaráis áitiúla a bhunaigh cuid mhór de na campaí seo. De réir a chéile, áfach, tháinig córas lárnaithe an riaracháin i seilbh na gcampaí seo, agus tháinig na campaí móra géibhinn ar an bhfód sna sálaí ag na mionchampaí seo. Sa bhliain 1939, bhí sé champa móra ag obair cheana, agus iad suite sa Pholainn. De réir mar a bhí an cogadh ag dul ar aghaidh, d'iompaigh na campaí géibhinn ina lárionaid [[Dúnmharú|dúnmhar]]<nowiki/>fóireachta, [[Céasadh|céastóir]]<nowiki/>eachta agus [[sclábhaíocht]]<nowiki/>a do na Giúdaigh agus na cimí cogaidh. Le linn an chogaidh, tógadh campaí nua ar fud na hEorpa, go háirithe in aice leis na pobail mhóra Ghiúdacha, nó áit a raibh cuid mhór intleachtóirí Polannacha, Giofóga nó Cumannaigh ag cur fúthu. Bhí an chuid ba mhó de na campaí seo suite i nGobharnóireacht Ghinearálta na Polainne. Mar sin féin, bhí ceann, ar a laghad, i ngach tír dá raibh forghafa ag na saighdiúirí Gearmánacha. D'úsáidtí [[Traein|traen]]<nowiki/>acha earraí leis na príosúnaigh a iompar go dtí na campaí, agus is iomaí cime a shíothlaigh ar an traein sular bhain sé amach a ceann scríbe. Bhí campaí géibhinn sa Ghearmáin féin. Ós rud é nár theastaigh ón lucht rialtais súil na nGearmánach a tharraingt ar an Uileloscadh, ní rabhthas ag cur cimí chun báis sa tír dhúchais féin, ach is iomaí príosúnach a bhásaigh de dheasca na ndroch-choinníollacha sna campaí seo, agus cuireadh cuid mhór acu chun báis ar bhealach ní ba choinbhinsiúnta ná na seomraí gáis. === Géarleanúintí na nGiúdach (1938-1941) === [[Íomhá:The day after Kristallnacht.jpg|mion|Kristallnacht, 9ú/10ú lá de Mhí na Samhna 1938]] Is iomaí scoláire a deir gurbh í [[Kristallnacht|Oíche na Gloine Briste]] (''Reichskristallnacht'') a chuir tús leis an Uileloscadh. Ar an naoú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 1938, rinneadh ionsaithe brúidiúla ar na Giúdaigh ar fud na Gearmáine. Tugadh drochíde do na daoine féin, agus chuaigh léirscrios ar a gcuid maoin saolta. Fuair céad Giúdach, a bheag nó a mhór, bás sa teagmháil seo, agus cimíodh tríocha míle acu sna campaí géibhinn. Rinneadh dochar nó scrios ar seacht míle siopa de chuid na nGiúdach, agus ní raibh sionagóg sa Ghearmáin nach ndearnadh damáiste de chineál éigin uirthi. Bhí imeachtaí den chineál chéanna ar siúl i [[Vín]] san am céanna. Le linn an [[Dara Cogadh Domhanda]], rinne pobail áitiúla géarleanúintí ar a gcuid comharsan Giúdach anseo agus ansiúd sna tíortha forghafa. Fuair cuid de na géarleanúintí seo spreagadh ó na Gearmánaigh, agus tháinig an chuid eile go spontáineach, cosúil le géarleanúint [[Iaşi]] sa Rómáin ar an 30ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1941, agus imeachtaí Jedwabne sa Pholainn. Mharaigh póilíní Rómánacha agus muintir Rómánach na háite 14,000 Giúdach in Iaşi. I Jedwabne, fuair uimhir de Ghiúdaigh atá idir 380 agus 1,600 bás i lámha a gcuid comharsan Polannach. === Na Scéimeanna Eotanáise (1939-1941) === Bhí scéim eotanáise T-4 (Tiergartenstrasse 4, ainmnithe as seoladh na ceanncheathrún a bhí ag stiúradh na scéime) dírithe ar "ghlaineacht oidhreachtúil na nGearmánach" a chosaint. Cuireadh dhá chéad míle duine chun báis sna blianta 1939-1941. Easláin de chineálacha éagsúla a bhí ann, daoine a raibh titimeas orthu, nó galar intinne, nó máchail ar an gcorp nó ar an intinn. De réir an aicmiúcháin oifigiúil, bhí na dreamanna seo thíos le cur chun báis, nó an chuid acu a bhfuarthas ceadúnas a maraithe ó na dochtúirí a rinne scrúdú orthu: * Iad siúd a raibh scitsifréine, titimeas, [[einceifilíteas]] (athlasadh na hinchinne), easpa intleachta, parailis nó falrais Huntington orthu. Iad siúd freisin a bhí go doleigheasta sa dara leanaíocht nó i gcruachás néareolaíoch a bhí inchomparáide leis sin. * Daoine a bhí tar éis níos mó ná ceithre bliana a chaitheamh i dteach téarnaimh gan biseach a fháil. * Ciontóirí nó coirpigh a raibh galar intinne orthu. * Othair nach raibh "fuil Ghearmánach" iontu, cosúil le daoine ón Afraic. [[Bás]]<nowiki/>aíodh na hothair i nGrafeneck in aice le [[Stuttgart]], áit ar baineadh triail as an chéad seomra gáis; in Hartheim san Ostair in aice le [[Linz]]; Hadamar, áit ar bhain toit an chréamatóiriam súil na háite ar a raibh ag titim amach; i mBernburg an der Saale; i mBrandenburg an der Havel, áit a raibh campa géibhinn Brandenburg-Görden freisin; agus i Sonnenstein i bPirna, i gcóngar do [[Dresden]]. === Na Geiteonna === [[Íomhá:Jews rounded up in Warsaw cph.3c32739.jpg|mion|Geiteo Vársá sa bhliain 1942]] I ndiaidh an ionsaí a rinneadh ar an b[[An Pholainn|Polainn]], bhunaigh na Naitsithe geiteonna do na Giúdaigh agus na Giofóga. B'ansin a chaith na Giúdaigh deireadh a saoil, go néata faoi shúil ghéar na nGearmánach agus gan bhealach éalaithe, agus mura bhfuair siad bás leis an ocras agus na galair a bhí ag rith damhsa sna geiteonna, tugadh go dtí na seomraí gáis iad sa deireadh. B'é geiteo Vársá an ceann ba mhó, nó bhí cónaí ar 380,000 duine ansin, agus bhí thart ar 160,000 duine fáiscthe isteach i ngeiteo Łódź, an dara ceann ba mhó acu, ach bunaíodh geiteonna den chineál seo ina lán áiteanna ar fud na hEorpa forghafa sna blianta 1940-1941. Ní raibh siad cosúil le sráidbhailte na bpobal áitiúil Giúdach. B'fhearr a rá gur príosúin phlódaithe a bhí iontu. Mar shampla, siúd is gur dúnadh an tríú cuid de mhuintir Vársá sa gheiteo, ní raibh ach 2.4 % d'achar na háite fágtha faoi na daoine seo. Ní cúis iontais é go raibh na céadta míle ag fáil báis le fiabhras breac agus le galair thógálacha eile sna geiteonna seo. Ar an naoú lá déag de Mhí Iúil sa bhliain 1942, d'eisigh Heinrich Himmler, ceann feadhna [[SS]], ordú faoi aslonnú na nGiúdach ó na geiteonna go dtí na campaí báis. Trí lá ina dhiaidh sin, tugadh an chéad lastas traenach de Ghiúdach ó [[Vársá]] go dtí Treblinka, áit ar tachtadh 300,000 duine ó Vársá amháin i rith an chéad dhá lá déag is dhá scór eile. Is iomaí geiteo eile a chaill a dhaonra go hiomlán, agus na daoine á dtabhairt go dtí na seomraí gáis. D'éirigh na Giúdaigh amach in éadan na Naitsithe in áiteanna, go háirithe i Vársá agus i m[[Białystok]], ach má d'éirigh féin, chloígh na Naitsithe na [[Réabhlóid|ceannairc]]<nowiki/>eoirí le lámh láidir. === Scuaid an Bháis === Taobh amuigh de na campaí géibhinn, mharaigh na Naitsithe agus lucht a dtacaíochta milliún agus sé chéad míle Giúdach amuigh faoin spéir, go háirithe sa bhliain 1941, sular thosaigh an tUileloscadh i gceart sna sluachampaí. Nuair a thosaigh an t-ionradh ar an [[An tAontas Sóivéadach|Aontas Sóivéadach]], chuaigh scuaid an bháis (''Einsatzgruppen'') isteach sna sálaí ag an arm, agus iad ag marú rompu, idir Pholannaigh, fheidhmeannaigh Chumannacha, agus Ghiúdaigh. B'iad na Polannaigh an chéad targaid a bhí ag na scuaid seo, nó sa bhliain 1940, rinne siad oibríocht ar ar tugadh ''Ausserordentliche Befriedungsaktion'', is é sin, oibríocht neamhghnách cheansaithe, agus is é an cuspóir a bhí leis an oibríocht seo ná aos léinn na Polainne a locadh, a chimiú agus a mharú. Gabhadh tríocha míle duine, agus sa deireadh, maraíodh seacht míle acu. Nuair a tháinig samhradh na bliana 1941, bhí na scuaid ag cromadh ar na Giúdaigh. Rinneadh an chéad mhór-ródach ar na Giúdaigh i m[[Białystok]] ar an aonú lá fichead de Mhí an Mheithimh sa bhliain chéanna, agus bhí dhá mhíle is dhá chéad Giúdach thíos leis. Ina dhiaidh sin, chuaigh an marú ar aghaidh agus é fiú ag dul i méadaíocht. Mharaigh fórsaí Gearmánacha an SS míle go leith de Ghiúdaigh i gKaunas ar an séú lá fichead de Mhí an Mheithimh. Mharaigh tacadóirí Úcránacha na Naitsithe 4,000 Giúdach i Lviv i ndeireadh Mhí an Mheithimh agus i dtús Mhí Iúil sa bhliain 1941. Ó Mhí Mheán Fómhair go deireadh na bliana céanna, chuaigh an ródach ar fud na Polainne, na Liotuáine, na hÚcráine agus na Laitvia. Básaíodh corradh is 33,000 Giúdach i mBabi Yar. Mharaigh comhoibrithe Laitviacha na Naitsithe (Cománlach Arajs) 25,000 duine i Rumbula. In Odessa, b'iad na fórsaí Rúmánacha a bhí i mbun oibre, agus chuir siad 36,000 duine chun báis. Ag Naoú Daingean Kaunas agus i bPaneriai, b'iad na Gearmánaigh féin a rinne an marú, is é sin, an SS, agus fuair 19,000 duine bás i gKaunas agus 40,000 duine i bPaneriai (sa bhliain 1944, shroich an dara figiúr seo 100,000). Ar feadh cúig mí, fuair 100,000 Giúdach bás in aghaidh na míosa. Nuair a tháinig deireadh na bliana 1943, bhí 900,000 Giúdach eile básaithe ar an dóigh seo, ach ní raibh an obair ag dul ar aghaidh sách sciobtha le lucht ceannasaíochta na Naitsithe a shásamh. I ndeireadh na bliana 1941 agus i dtús an chéad bhliain eile, chrom siad ar an bhFuascailt Deiridh (''Endlösung'') a chur i gcrích, is é sin, díothú iomlán na nGiúdach san Eoraip. Sa bhliain 1941, bunaíodh "stát náisiúnta na Cróite" le hurraíocht na Naitsithe, agus b'iad na Seirbiaigh, thar aon dream eile, a bhí thíos leis sin. Bhí Seirbiaigh á ndó ina mbeo istigh ina gcuid eaglaisí, á marú ag scuaid bheaga bháis, na "triúraithe dubha" (ní bhíodh ar scuad den chineál seo, go minic, ach triúr), agus iad ag dul ó shráidbhaile beag go sráidbhaile beag, ag tabhairt nimhe do na madraí, ag caitheamh daoine beo síos i bpoill doimhne sa talamh agus ag martrú na ndaoine a bhí cimithe acu. Bhí campa báis ag na Crótaigh le haghaidh na Seirbiach i Jasenovac sula raibh gású na nGiúdach tosaithe ag na Naitsithe, agus chreathnaigh na Naitsithe féin roimh chruálacht na gCrótach ansin, cé go raibh siad le scéimeanna díothaithe a chur i gcrích ina gcuid campaí féin go gairid ina dhiaidh sin. === Sluachampaí an Bháis === I Mí na Nollag 1941, d'oscail na Naitsithe Chełmno, an chéad champa báis. Tháinig seacht gcinn de na campaí seo ar an bhfód i ndeireadh na dála. Ní raibh de chuspóir leis na campaí seo ach daoine a chur chun báis ina sluaite síoraí ar scála na tionsclaíochta. Níorbh ionann na campaí báis seo agus na campaí géibhinn nó na campaí daorbhroide, ina raibh na daoine á gcoinneáil i ndaoirse ag obair go crua, nó cé go raibh na séiléirí brúidiúil agus an bia gann sna campaí eile sin, ní raibh gléasra teicneolaíochta leis na cimí a mharú in úsáid ach sna fíor-champaí báis. Fuair breis agus trí mhilliún Giúdach bás sna campaí sluamharaithe. B'é an gnáthmhodh oibre sna campaí seo ná na príosúnaigh a ghlasáil istigh i seomraí gáis lena dtachtadh le gás nimhe—Zyklon B (hidriginchiainíd) nó aonocsaíd charbóin a bhí i gceist. Ansin, ba nós corpáin na gcimí a chur trí thine i gcréamatóiriamaí móra. I Sobibór, chaití na corpáin sa mhullach ar a chéile agus iad á ndó ansin. An luaith a gheibhtí mar seo, chuirtí sa talamh nó leis an ngaoth í. Sa bhliain 1942, thosaigh an tréimhse ba mhó léirscrios den Uileloscadh le hOibríocht Reinhard, agus hosclaíodh na campaí báis i mBelzec, i Sobibór, agus i dTreblinka. Roimh Mhí Deireadh Fómhair 1943, maraíodh breis is 1.7 milliún Giúdach i dtrí champa "Reinhard". B'é Auschwitz-Birkenau an campa ba mhó den chineál seo. Bhí idir champa daorbhroide (Auschwitz) agus campa báis (Birkenau) ann. I mBirkenau, bhí ceithre sheomra gáis ag obair, agus a chréamatóiriam ag gach ceann acu. Fuair timpeall is 1.6 milliún Giúdach bás sna campaí seo, ina measc siúd 438,000 Giúdach ón Ungáir a maraíodh i rith cúpla mí. Thairis sin, tachtadh 75,000 Polannach agus homaighnéasach ansin, maille le 19,000 Giofóg. Nuair a shroich an obair buaic na héifeachtúlachta, bhí timpeall is ocht míle duine á marú in aghaidh an lae i mBirkenau. [[Íomhá:Starved bodies of prisoners who were transported to Dachau from another concentration camp, lie grotesquely as they... - NARA - 531342.tif|mion|Corpáin i Dachau sa bhliain 1945]]Ag baint amach na gcampaí seo dóibh, chaithfeadh na príosúnaigh a gcuid airgid, seodra agus rudaí eile den chineál sin a thabhairt uathu, agus baineadh an folt gruaige de na mná. De réir doiciméad amháin de chuid na Naitsithe, úsáideadh an ghruaig i ndéantús stocaí. Na cimí a bhí rólag le dul ag obair, chuaigh siad caol díreach go dtí an seomra gáis—uaireanta, bhí an chuma ar an bhfoirgneamh gur cithfholcadh a bhí ann seachas seomra gáis—agus nuair a bhí siad tachtaithe, cuireadh na corpáin trí thine. Na priosúnaigh a raibh sracadh éigin fágtha iontu, chuaigh siad ag obair i monarchanna timpeall an champa. Athchúrsáladh bróga, stocaí agus éadaí na gcimí ar mhaithe leis an gcogadh, cuma cé acu ar cuireadh cime áirithe chun báis ar an toirt nó nár cuireadh. Daoine de na cimí, cuireadh ag bailiú na gcorpán iad, agus chaithfidís na fiacla óir a bhaint de dhrandal na marbhán. === Mórshiúlta an Bháis agus Teacht na Saoirse === Nuair a bhí fórsaí armtha na gComhghuaillithe ag cúngú isteach ar na Gearmánaigh i ndeireadh na bliana 1944, chinn na Naitsithe ar na campaí báis a thréigean, na cimí a sheoladh siar agus an fhianaise a dhíothú, le nach bhféadfadh a gcuid naimhde a aithint céard a bhí déanta acu. Na cimí a bhí ar an dé deiridh cheana i ndiaidh na míonna nó na mblianta a chaith siad ar bheagán bia faoi bhráid na séiléirí brúidiúla, chaithfidís fiche éigin ciliméadar, nó níos mó fós, a chur díobh ag tarraingt ar stáisiún na traenach. Ansin, cuireadh ar [[Campa Géibhinn Dachau|bord]] traenach iad nach raibh ach vaigíní lastais inti, agus iad féin oscailte, i gcruth is nach raibh cosaint ar bith iontu ar anró na haimsire. Ina dhiaidh, chaithfidís mórshiúl eile a chur díobh le campa eile a bhaint amach. Ar ndóigh, ba nós leis na séiléirí na fágálaigh a mharú le hurchar ar an toirt. B'é an mórshiúl báis ba mhó agus ba mhíchlúití ná an ceann i Mí Eanáir 1945, nuair a bhain an tArm Dearg amach an Pholainn. Naoi lá roimh theacht na Sóivéadach go hAuschwitz, sheol na gardaí ón [[SS]] 60,000 príosúnach as an gcampa i dtreo Wodzisław, 56 chiliméadar ar shiúl, áit ar cuireadh ar bhord na dtraenach lastais iad le dul go dtí campaí eile. Fuair 15,000 duine bás le linn an mhórshiúil áirithe seo, agus d'éag timpeall ar 100,000 Giúdach ar na siúlta seo go léir. [[Íomhá:KrematoriumMajdanek.JPG|mion|Majdanek]] Ar an [[22 Iúil]] [[1944]], tháinig na Sóivéadaigh trasna ar an chéad mhórchampa Naitsíoch, Majdanek. B'iad na Sóivéadaigh ba thúisce a bhain amach Auschwitz, leis. An chuid ba mhó de na campaí a thit leis na Sóivéadaigh, bhí siad fágtha folamh cheana féin i ndiaidh na mórshiúlta. Ghabh fórsaí Meiriceánacha agus Sasanacha campai eile, ar nós Bergen-Belsen ar an [[15 Aibreán]] [[1945]]. Bhí 60,000 cime sa champa sin, ach fuair duine as gach ceathrar bás go gairid ina dhiaidh sin, ó nach raibh teacht aniar ar bith fágtha iontu i ndiaidh bhlianta na drochíde. == An Fhrithbheartaíocht == === Frithbheartaíocht na nGiúdach === Ó bhí fórsaí míleata na Gearmáine an-láidir, agus inneall maith catha orthu, ní raibh íobartaigh an Uilelosctha ábalta mórán a dhéanamh le cur ar a son féin in aghaidh na Naitsithe. Agus an méid sin ráite, tá a fhios ag na staraithe roinnt mhaith iarrachtaí den chineál sin, go háirithe níos mó ná céad éirí amach faoi airm a rinne na Giúdaigh. B'é an cath ba mhó a chuir na Giúdaigh ar na Gearmánaigh ná Éirí Amach an Gheiteo i Vársá ó Mhí Aibreáin go dtí Mí Bealtaine sa bhliain 1943. Bhí na Gearmánaigh go díreach leis na Giúdaigh dheireanacha a aslonnú go dtí na campaí báis. Ansin, chuaigh trodaithe de chuid Eagraíocht Chatha na nGiúdach ([[Polainnis]]: ''Żydowska Organizacja Bojowa'') agus Aontas Míleata na nGiúdach (''Żydowski Związek Wojskowy'') chun cogaidh ar na Gearmánaigh. Ní raibh na trodaithe ag iarraidh saoirse a bhaint amach, ach ba rogha leo bás a fháil go fiúntach i bpáirc an áir. B'é an file Giúdach, Władysław Szlengel, b'fhearr a chuir an t-atmaisféar seo i bhfocail ina dhán ''Kontratak'' ("An Frithionsaí"): :''Słysz niemiecki Boże'' :''jak modlą się Żydzi w "dzikich" domach'' :[...] :''Prosimy Cię Boże o walkę krwawą,'' :''Błagamy o gwałtowną śmierć.'' :[...] :''Z Niskiej i z Miłej, z Muranowa'' :''Wykwita płomień z naszych luf.'' :''To wiosna nasza! To kontratak!'' :''To wino walki uderza do głów!''[http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje08/text03p.htm] :"Tabhair cluais dúinn, a Dhia na nGearmánach, :Seo na Giúdaigh do do ghuí sna plódtithe :[...] :Do do ghuí go dtabharfaidh tú cath fuilteach dúinn, :Go mbronnfaidh tú bás an trodaí orainn. :[...] :Ó Shráid Niska is ó Shráid Miła, ó cheantar Muranów :Tá an tine ag eascairt as ár gcuid raidhfilí mar a bheadh bláth ann. :Seo é ár nEarrach! Seo é an frithionsaí! :Fíon meisciúil sa chloigeann is ea an cath!" Fuair an chuid ba mhó de na trodaithe bás, ach tháinig dornán acu slán agus chuir fúthu in Iosrael. Bhí ceannaircí eile ann sna geiteonna, ach níor éirigh leis na Giúdaigh in aon áit na saighdiúirí Gearmánacha a chloí. Bhí ceannaircí móra i dtrí cinn de na campaí báis fosta. I Mí Lúnasa 1943, d'éirigh na cimí amach i gcampa báis Treblinka. Cuireadh go leor [[Foirgneamh|foirgnimh]] trí [[Tine|thine]], agus d'éalaigh 70 cime as an gcampa, ach fuair 1,500 duine bás. Cuireadh deireadh leis na gásuithe, áfach, ar feadh míosa. I Mí Dheireadh Fómhair 1943, d'éirigh ní b'fhearr leis na ceannairceoirí i Sobibór. Ansin, maraíodh aon fhear déag de chuid an SS, chomh maith le roinnt gardaí Úcránacha. D'éalaigh trí chéad duine, is é sin, duine as gach beirt dá raibh cimithe i Sobibór, agus tháinig caoga duine acu slán as an g[[cogadh]]. B'éigean do na Naitsithe an campa a dhúnadh ar fad i ndiaidh an eachtra seo. [[Íomhá:Members of a Sonderkommando 1005 unit pose next to a bone crushing machine in the Janowska concentration camp.png|mion|Sonderkommando 1005, Janowska]] Ar an [[7 Deireadh Fómhair]] [[1944]], d'éirigh na ''Sonderkommandos'' Ghiúdacha amach in Auschwitz. Is éard a bhí i gceist leis na ''Sonderkommandos'' ná Giúdaigh a bhí ag comhoibriú leis na Gearmánaigh ag coinneáil na seomraí gáis ag obair. Shéid siad ceann de na créamatóiriamaí san aer leis an ábhar pléasctha a bhí smuigleáilte isteach ó mhonarcha na n-arm ag na mná a bhí ag obair ansin. D'fhéach na [[príosún]]<nowiki/>aigh ansin le héalú ón gcampa, ach rugadh orthu go gairid, agus maraíodh gach mac máthar acu ina dhiaidh sin. Bhí treallchogaithe Giúdacha ag cur catha ina lán tíortha, ar nós Eugenio Calò san [[An Iodáil|Iodáil]] mar shampla. Thairis sin, tháinig óglaigh Ghiúdacha ó Shainordú na [[An Phalaistín|Palaistíne]] go dtí an Eoraip le cuidiú lena gcuid comhreiligiúnaithe ansin. === Frithbheartaíocht Fhinnéithe Iaivé === Bhí Finnéithe Iaivé - nó ''Ernste Bibelforscher'', na Bíoblóirí Dáiríre, mar a thugtaí orthu san am sa Ghearmáin - á ngéarleanúint sa [[An Tríú Reich|Tríú Reich]]. Ní raibh siad sásta dílseacht a thabhairt do Pháirtí na Naitsithe ná dul ar fiannas san arm, agus mar sin, caitheadh sna campaí géibhinn nó i dtóin phríosúin iad i mblianta an Uilelosctha. Murab ionann agus na Giúdaigh, na homaighnéasaigh agus na Giofóga, a bhí á ngéarleanúint ar chúiseanna cine, polaitíochta agus sóisialta, b'é an reiligiún a tharraing fuath na Naitsithe ar na Finnéithe. Na Finnéithe a bhí cimithe, bhí an rogha acu lá ar bith an campa géibhinn a fhágáil ach a gcreideamh a thréigean, dílseacht a mhionnú don stát Naitsíoch, agus tacaíocht a ghealladh d'Arm na Gearmáine. Cuireadh timpeall is dhá mhíle déag acu go dtí na campaí géibhinn, agus iad ag caitheamh triantán purpartha mar shuaitheantas. Sa deireadh thiar, fuair dhá mhíle acu bás i mbraighdeanas na Naitsithe. An chuid acu nár cimíodh, fágadh dífhostaithe iad. Deir an Dochtúir Detlef Garbe, staraí atá i gceannas ar áit chuimhneacháin Neuengamme i Hamburg: "I dtaca le holc, ní féidir a shéanadh gurbh iad na Finnéithe an ghluaiseacht reiligiúnda ba daingne a sheas an fód in aghaidh na n-iarrachtaí iad a chomhshamhlú leis an Naitsíochas". === Na Tarrthálaithe === [[Íomhá:Christian X of Denmark.jpg|clé|mion|Christian X , An [[An Danmhairg|Danmhairg]]]] Shábháil an Rí Christian a Deich agus muintir na [[An Danmhairg|Danmhairg]]<nowiki/>e an chuid ba mhó de Ghiúdaigh na [[tír]]<nowiki/>e trí iad a iompar faoi choim go dtí an t[[An tSualainn|Sualainn]] ar [[Iascaireacht|bháid iascaireacht]]<nowiki/>a. Thairis sin, na Giúdaigh a bhí cimithe ag na Naitsithe cheana féin, mhair rialtas na tíre ag áitiú ar na Gearmánaigh iad a shaoradh. Nuair a d'fhill na Giúdaigh seo abhaile, fuair siad a gcuid [[Teach|tithe]] agus maoin shaolta díreach mar a bhí siad roimhe sin, agus iad faoi chosaint an stáit idir an dá linn. == Féach freisin == * [[Campa Géibhinn Auschwitz|Auschwitz]] * [[Sluachampa géibhinn Sobibór (an Pholainn)|Sobibór]] * [[Campa Géibhinn Dachau|Dachau]] * [[Campa géibhinn Drancy]] sa [[An Fhrainc|Fhrainc]] * [[Titus Brandsma]] ([[Campa Géibhinn Dachau|Dachau]], 1942) * [[Maximilian Kolbe]] ([[Campa Géibhinn Auschwitz|Auschwitz]], 1941) * [[Gabháil Vel' d'Hiv', 1942]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:An tUileloscadh| ]] [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Oibríochtaí an Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Frith-Ghiúdachas]] [[Catagóir:Cinedhíothú]] [[Catagóir:Campaí géibhinn]] 0yb341mtb0lpkn2bg9tnx2hokuh0bn5 0 8664 1086494 1082905 2022-08-23T03:00:51Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is sráidbhaile beag i g[[Contae an Chabháin]] í '''Carraig an Tobair''' ([[Béarla]]: ''Crosskeys''). Tá an baile suite 10 km taobh thoir theas de bhaile [[an Cabhán]], agus is é an t-aon sráidbhaile i bparóiste [[an Dinn]] é. Tá cónaí ag tuairim is fiche duine sa sráidbhaile. == Suíomh == Tá Carraig an Tobair suite ar an mbóthar a cheanglaíonn [[Baile Shéamuis Dhuibh]] leis an Chabháin ag domhanleithead 53° 55′ 8″ thuaidh, domhanfhad 7° 15′ 45″ thiar. Tá sé 115 m os cionn leibhéal na farraige. Ag féachaint i dtreo An Chabháin feictear [[Sliabh gCleath]] (320 m d'airde) tuairim is 4 km i gcéin. == Ainm == Sna cnoic creagacha taobh thuaidh den tsráidbhaile, atá an t-ainm "Charlie's Rocks" orthu, tá tobar ann agus is ón tobar sin atá ainm an tsráidbhaile tógtha. Deirtear gur chaith [[Naomh Pádraig]] tréimhse anseo agus, dár le fínscéal áitiúil, nuair a bhí Pádraig ann chuir a chapall a chos ar cheann de na carraigeacha in aice leis an tobar le a leithéid de bhrú gur d'fhág lorg a chrú capaill ina dhiaidh. Is é ''Crosskeys'' an t-ainm atá ar an sráidbhaile sa Sacsbhéarla. Cúpla céad bliana ó shin bhí clog gréine ann agus samhail dhá eochair air. Tugtar ainm an tsráidbhaile ón tsamhail sin. == Áiseanna == Laistigh de theorainneacha an tsráidbhaile, tá scoil náisiúnta, trí tithe tábhairne agus ionad acmhainne. Bunaíodh an scoil sa bhliain [[1978]] nuair a cónaisceadh dhá scoileanna a raibh sa pharóiste. Múineann seisear múinteoirí sa scoil. Is iad "The Carraig Springs", "The Crosskeys Inn" agus "The Den" na hainmneacha atá ar na tithe tábhairne. Tógann an chéad cheann díobh a ainm ón tobar céanna thuasluaite. Tá club oíche sa "Springs" gach deireadh seachtaine. Sna nóchaidí bhí tarraingt mór ag an "Springs" agus daoine ag teastail ó [[Granárd]] i g[[Contae an Longfoirt]], [[Ceanannas Mór|Ceanannas]] i g[[Contae na Mí]] agus ó áiteanna éagsúla i g[[Contae Fhear Manach]] chomh maith le gach áit i g[[Contae an Chabháin]] ach feictear laghdú sna sluaite ar feadh na "náididí". Tá oifig an phoist an tsráidbhaile suite in aice leis an teach tábhairne sin. {{stumpa}} [[Catagóir:Bailte i gContae an Chabháin]] 1lfiq4q8mkv7y3cwzcs4b1dexxnjz1d 0 8775 1086334 1069349 2022-08-23T02:10:10Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Aisteoir [[Éireannach]] as an m[[An Baile Meánach|Baile Meánach]] i g[[Contae Aontroma]] i d[[Tuaisceart Éireann]] is ea '''William John Neeson''' [[Ord Impireacht na Breataine|OBE]] (an [[7 Meitheamh]] [[1952]] a rugadh é). Is é '''Liam Neeson''' an t-ainm a thugann sé air féin mar aisteoir. Bhí sé pósta ar an bhanaisteoir Sasanach [[Natasha Richardson]], ach fuair sí bás i mí Mhárta, [[2009]] de bharr gortaithe i dtimpiste sciála i g[[Ceanada]]. == Scannáin == {| class="wikitable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Bliain ! Scannán ! Páirt |- | 1978 | ''Pilgrim's Progress'' | |- | 1979 | ''Christiana'' | Greatheart |- | 1981 | ''Nailed'' | |- | 1981 | ''Excalibur'' | Gawain |- | 1982 | ''Merlin and the Sword'' | Grak |- | 1983 | ''Krull'' | Kegan |- | 1984 | ''The Bounty'' | Charles Churchill |- | 1984 | ''Ellis Island'' | Kevin Murray |- | 1985 | ''Lamb'' | Michael Lamb |- | 1985 | ''The Innocent'' | John Carns |- | 1986 | ''The Mission'' | Fielding |- | 1986 | ''The Delta Force'' | |- | 1986 | ''Duet for One'' | Totter |- | 1987 | ''Suspect'' | Carl Anderson |- | 1987 | ''A Prayer for the Dying'' | Liam Docherty |- | 1988 | ''Satisfaction'' | Martin Falcon |- | 1988 | ''High Spirits'' | Martin Brogan |- | 1988 | ''The Dead Pool'' | Peter Swan |- | 1988 | ''The Good Mother'' | Leo Cutter |- | 1989 | ''Next of Kin'' | Briar Gates |- | 1990 | ''Darkman'' | Peyton Westlake / Darkman |- | 1990 | ''The Big Man'' | Danny Scoular |- | 1991 | ''Under Suspicion'' | Tony Aaron |- | 1992 | ''Husbands and Wives'' | Michael Gates |- | 1992 | ''Leap of Faith'' | Will Braverman |- | 1992 | ''Shining Through'' | Franz-Otto Dietrich |- | 1993 | ''Ethan Frome'' | Ethan Frome |- | 1993 | ''Ruby Cairo'' | Dr. Fergus Lamb |- | 1993 | ''Schindler's List'' | Oskar Schindler |- | 1994 | ''Nell'' | Dr. Jerome "Jerry" Lovell |- | 1995 | ''Rob Roy'' | Rob Roy MacGregor |- | 1996 | ''Michael Collins'' | [[Mícheál Ó Coileáin]] |- | 1996 | ''Before and After'' | Ben Ryan |- | 1998 | ''Les Misérables'' | Jean Valjean |- | 1998 | ''Everest'' | |- | 1999 | ''The Haunting'' | Dr. David Marrow |- | 1999 | ''Star Wars Episode I: The Phantom Menace'' | Qui-Gon Jinn |- | 2000 | ''Gun Shy'' | Charlie Mayo |- | 2000 | ''The Endurance: Shackleton's Legendary Antarctic Expedition'' | |- | 2001 | ''Journey into Amazing Caves'' | |- | 2002 | ''K-19: The Widowmaker'' | Mikhail Polenin |- | 2002 | ''Gangs of New York'' | 'Sagart' Vallon |- | 2002 | ''Star Wars Episode II: Attack of the Clones'' | Qui-Gon Jinn |- | 2002 | ''Martin Luther'' | |- | 2003 | ''Love Actually'' | Daniel |- | 2003 | ''Coral Reef Adventure'' | |- | 2003 | ''Liberty's Kids'' | [[John Paul Jones]] |- | 2004 | ''Kinsey'' | Alfred Kinsey |- | 2005 | ''Kingdom of Heaven'' | Barisan of Ibelin|Godfrey of Ibelin |- | 2005 | ''[[Batman Begins]]'' | Ducard/Ra's al Ghul |- | 2005 | ''Breakfast on Pluto'' | Liam |- | 2005 | ''[[The Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch and the Wardrobe]]'' | Aslan |- | 2006 | ''Home'' | Himself |- | 2007 | ''Seraphim Falls'' | Carver |- | 2007 | ''Birth of Christ'' | |- | 2008 | ''[[The Chronicles of Narnia: Prince Caspian]]'' | Aslan |- | 2008 | ''The Other Man'' | Peter |- | 2008 | ''Taken'' | Bryan Mills |- | 2009 | ''Five Minutes of Heaven'' | Alistair Little |- | 2009 | ''Ponyo'' | Fujimoto |- | 2009 | ''After.Life'' | Eliot |- | 2009 | ''Chloe'' | David |- | 2010 | ''Clash of the Titans'' | Zeus |- | 2010 | ''Black Holes: The Other Side of Infinity'' | |- | 2010 | ''The A-Team'' | John "Hannibal" Smith |- | 2010 | ''[[The Chronicles of Narnia: The Voyage of the Dawn Treader]]'' | Aslan |- | 2010 | ''The Next Three Days'' | Damon Pennington |- | 2010 | ''The Wildest Dream'' | |- | 2011 | ''Unknown'' | Dr. Martin Harris |- | 2011 |''Life's Too Short'' | |- | 2012 | ''The Grey'' | John Ottway |- | 2012 | ''Wrath of the Titans'' | Zeus |- | 2012 |''Battleship'' | Admiral Shane |- | 2012 | ''[[The Dark Knight Rises]]'' | Ra's al Ghul |- | 2012 | ''Taken 2'' | Bryan Mills |- | 2013 | ''Khumba'' | Phango<ref>http://allafricancinema.com/liam-neeson-voices-south-african-animated-film-khumba/</ref><ref>http://www.screenafrica.com/page/news/film/1522694-Liam-Neeson-voices-leopard-in-Khumba#.UR62KaVX1Oh</ref> |- | 2013 | ''Non-Stop'' | Bill Marks |- | 2013 | ''A Walk Among the Tombstones'' | Matthew Scudder |- | 2013 | ''Third Person'' | Michael |- | 2013 | ''Anchorman: The Legend Continues'' | |- | 2014 | ''The Nut Job'' | Racoon |- | 2014 |''The Lego Movie'' | drochphéas |- | 2014 | ''A Million Ways to Die in the West'' | |- | 2014 |''A Walk Among the Tombstones'' | Matthew Scudder |- | 2014 | ''Road'' | [[aithriseoir]] | doiciméadach |- | 2014 | ''Kahlil Gibran's The Prophet'' | Mustafa | guth |- | 2015 | ''Taken 3'' | Bryan Mills | |- | 2015 | ''Run All Night'' | Jimmy Conlon | |- | 2015 | ''Entourage'' | é féin | iar-léiriú |- | 2015 | ''Behind the Sword in the Stone'' | é féin / [[Gawain]] | doiciméadach (críochnaithe) |- | 2015 | ''Ted 2'' | | in iar-léiriú |- | 2016 | ''The Nut Job 2'' | Raccoon | guth |- | 2016 | ''Silence'' | Father Ferreira | á scannánú |- | 2016 | ''A Monster Calls'' | arracht | á scannánú |} == Tagairtí == {{reflist}} == Féach freisin == == Naisc sheachtracha == {{DEFAULTSORT:Neeson, Liam}} [[Catagóir:Daoine as Contae Aontroma]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1952]] [[Catagóir:Aisteoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Alumni Ollscoil na Banríona, Béal Feirste]] 4isojfy1mip64epl09roqn8o8jp2oga 0 9048 1086252 1049229 2022-08-23T01:40:48Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{glanadh}} Chuirtear an ainm '''naffir''' نفير ar sórt obair comhchoiteann a bhfuil ar fáil i dtuaisceart, oirthear agus iarthar [[An tSúdáin|na Súdáine]], go háirithe i [[Kassala]], Kordofan, na sléibhte Nuba agus i [[Darfur]]. D'fhéadfá an focal "[[meitheal]]" a úsáid as Gaeilge leis an míniú céanna. Cuir síos amháin ar naffir, ná gur grúpa é a cuirtear le chéile trí líonraí chlanna agus comharsaí i gcomhair rud áirithe a dhéanamh. Scaipeann an grúpa nuair atá an rud sin déanta (Manger, 1987). Deireann sainmhíniú níos déanaí eile, go dtagainn naffir le chéile ón chomharsanacht nó ceantair chéanna chun obair a dhéanamh, mar shampla, teach a chruthú, nó an fómhar a chur isteach ('Conceptual analysis of volunteer', 2004). Is dócha go bhfuil gaol idir naffir agus an focal "nafr" نفر in san [[Araibis]] caighdeánach a chuireann in iúl grúpa tagaithe le chéile chun troid a chaitheamh. San Araibis caighdeánach ba é ''naffīr āmm'' (نفير عام) glaoch chun troda (Wehr, 1980). Úsáidtear an focal naffir san tslí seo san tSúdáin freisin. Mar shampla, úsáidtear é sna Sléibhte Nuba go luath sna 1990idí nuair a chuirtear ainm ''an-Naffīr ash-Sha'abī'' (nó Mílísta Daonra) ar grúpaí airmithe a bhí ag cur scrios ar an cheantair (Kevlihan, 2005). Is trumpa é naffir chomh maith in Araibís. Fadó do ghlac na Spáinnaigh leis an ainm seo i bhfoirm "an-naffir" agus dár ndóigh, athraítear é go "anafil" (Trompet.nl, 2005) == Leabhareolas == '''As Béarla''' * Rob Kevlihan, 2005, "Developing Connectors in Humanitarian Emergencies: Is it possible in Sudan?" in ''Humanitarian Exchange'', No. 30, June 2005, available at http://www.reliefweb.int/library/documents/2005/odihpn-gen-30jun.pdf * Leif O. Manger, 1987, "Introduction" in Leif O. Manger (ed.) ''Communal Labour in the Sudan'', University of Bergen, p7. * Hans Wehr, 1980, ''A Dictionary of Modern Written Arabic, Arabic - English'', J.Milton Cowan (ed.), 3rd Edition, Beirut: Librarie Du Liban. == Lúbaí == '''As Béarla''' * International Conference Volunteers and MCART Design Association, 2004, [http://www.isv2001.org/documents/volunteer_glossary.doc “Conceptual analysis of "volunteer" around the world”] '''In Ollannais''' * www.Trompet.nl [http://www.trompet.nl/geschiedenis/gs4.shtml] - B fn18jjluvekfa5xqrcykrhx5281jddg 0 9109 1086431 1062749 2022-08-23T02:40:37Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Is í an t'''Seoirsis''', nó '''an Ghrúisis''', teanga oifigiúil na [[An tSeoirsia|Seoirsia]], agus í ó dhúchas ag ceithre mhilliún duine, a bheag nó a mhór. Ceann de na teangacha Cugasacha Theas is ea í, agus le fírinne is í an t-aon [[Teanga (cumarsáid)|teanga]] amháin acu a bhfuil forbairt cheart liteartha déanta uirthi. Iad siúd a labhraíonn teangacha eile an ghrúpa seo, is é sin, [[Kivruli]], [[Laz]], [[Svan]], nó [[Margaluri]], is í an tSeoirsis liteartha is mó a chleachtann siad mar theanga liteartha. Is é ''kartuli ena'' (ქართული ენა) ainm na teanga sa teanga féin. Tá [[aibítir]] dá cuid féin ag an tSeoirsis. Deir na h[[Airméanaigh]] gurbh é Mesrop Mashtots, naomhphátrún na hAirméine, a rinne í, díreach mar a chum sé aibítir na h[[Airméinis]]e féin, ach is é an scéal a insíonn na Seoirsigh féin gurbh é an Rí Pharnavaz a cheap na litreacha sa cheathrú haois i ndiaidh bhreith Chríost. Tá traidisiún saibhir liteartha ag an tSeoirsis. Is é an téacs is sine atá ann ná ''Tsamebay tsmindisa Shushanikisi, dedoplisa'' (წამებაჲ წმიდისა შუშანიკისი დედოფლისაჲ) nó "Mairtíreacht na Bainríona Naofa Shushanik", agus téann sé siar go dtí an cúigiú haois i ndiaidh bhreith Chríost. B'é Iakob Tsurtaveli a chum é. Sa dara haois déag a scríobhadh eipic náisiúnta na Seoirsia, ''Vepkhistqaosani'' (ვეფხის ტყაოსანი), nó "An Ridire i gCraiceann an Phantair". B'é [[Shota Rustaveli]] an t-údar. Cé go bhfuil an tSeoirsis an-difriúil le teangacha na hEorpa, bhí sí fáiltiúil riamh roimh fhocail iasachta ó na teangacha Iartharacha. An té a éistfidh leis an raidió Seoirsise, aithneoidh sé roinnt mhaith focal a tháinig as an Laidin nó as an nGréigis. I gcomparáid léi, tá an Airméinis, cuir i gcás, i bhfad níos "dothuigthe", cé go bhfuil sí gaolmhar leis na teangacha Ind-Eorpacha. [[Íomhá:მარკეტი.jpg|mion|An tSeoirsis scríofa ar fhógra siopa in [[Tbilisi]], sa t[[An tSeoirsia|Seoirsia]]]] == An aibítir == (Seo iad na [[Aibítrí Seoirseacha|litreacha]] atá in úsáid i Seoirsis an lae inniu. Tá roinnt litreach de chuid na Sean-Seoirsise fágtha ar lár.) ა = a ბ = b გ = g დ = d ე = e ვ = v ზ = z თ = t (t láidir) ი = i კ = k eisiachtach, nó k scornánaithe - is é sin, an cineál speisialta den k a bhfuil an scornán páirteach ina fhuaimniú ლ = l მ = m ნ = n ო = o პ = p scornánaithe ჟ = zh, რ = r ს = s ტ = t scornánaithe უ = u ფ = p (láidir) ქ = k (láidir) ღ = gh ყ = q'. Is fuaim é seo nach mbíonn a leithéid le fáil sna teangacha eile. Go bunúsach, is k scornánaithe é a fhuaimnítear i bhfad siar sa scornach! შ = s caol ჩ = '''Č''' ც = ts ძ = dz წ = ts scornánaithe ჭ = scornánú á chur leis ხ = ch ჯ = j ჰ = h {{IdirVicí|cód=ka|Seoirsis}} == Stair == * Seanseoirsis Luath : 5ú–8ú céad * Seanseoirsis Clasaiceach: 9ú–11ú céad * Lárseoirsis: 11ú/12ú–17ú/18ú céad * <nowiki>:Comhaimsearthaseoirsis 17ú/18ú céad – faoi láthair</nowiki> == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-teanga}} [[Catagóir:Teangacha na Seoirsia]] [[Catagóir:An tSeoirsia]] odylsgewkjy3v2q3go0f2vzam6al2io 0 9363 1086134 1047554 2022-08-22T19:42:26Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Scoil iarbhun[[Oideachas|oideachais]] i [[Gaillimh|gCathair na Gaillimhe]] is ea '''Coláiste Iognáid.''' Scoil [[Cumann Íosa|Íosánach]] ab ea an scoil le fada, ach thug an t-ord sin le fios nach mbeidís i gceannas na scoile i bhfad eile tar éis gur cuireadh deireadh lena bparóiste speisialta i gCathair na Gaillimhe. Tuigtear, ámh, go gcoimeádfar eitic láidir [[Caitliceachas|Chaitliceach]] sa scoil. Scoil do bhuachaillí amháin ab ea í go dtí na h[[1980idí|ochtóidí]], ach ó shin i leith tá sí measctha. Tá an scoil láidir i [[rámhaíocht]] agus [[rugbaí]], ach imeartar an-chuid spórt eile ann. Leagtar béim sa scoil ar intleacht agus spioradáltacht, agus is minic a fheictear an scoil ag díospóireacht sna comórtais náisiúnta. [[Íomhá:The Arrest of William Joyce ('lord Haw Haw') in Germany, May 1945 BU6911.jpg|mion|[[William Joyce|Lord Haw Haw]] ar an úrlár, 1945]] == Iarscoláirí == D'fhreastail [[William Joyce]], nó Lord Haw Haw ar [[Coláiste Iognáid|Choláiste Iognáid]] sna [[1910idí]]. Dúradh faoi Joyce, dílseoir óg ag an am, go raibh [[An Ghaeilge|Gaeilge]] líofa aige.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.cic.ie/en/books/published-books/sa-bhearna-bhaoil-gaillimh-1913-1923|teideal=Sa Bhearna Bhaoil: Gaillimh 1913-1923|údar=Cormac Ó Comhraí|dáta=|work=www.cic.ie|dátarochtana=2021-01-03}}</ref> Bhí ceannasaí [[Aer Arann]], Pádraig Ó Céidigh, ina [[Múinteoir|mhúinteoir]] ann ar feadh tamaill. Iarscoláirí cáiliúla eile is ea [[Bobby Molloy|Robert (Bobby) Molloy]], an craoltóir [[Proinsias Mac Aonghusa]], an craoltóir Sean O'Rourke, [[Frank Hugh O'Donnell]] agus [[iriseoir]] [[Harry McGee]]. == Tagairtí == {{reflist}}{{síol}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Meánscoileanna na nÍosánach in Éirinn]] 5tvmwpl4c38p2ncizp7sualr1br1hkh 0 9738 1086255 1060943 2022-08-23T01:41:28Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} [[Íomhá:Isaac Asimov Foundation Zyklus und andere.jpg|mion|Fundúireacht: sraith iomlán]] Coincheap [[Ficsean eolaíochta|ficsin eolaíochta]] is ea an '''Fhondúireacht''' a rith le h[[Isaac Asimov]] thiar sna daichidí. Go bunúsach, tá na scéalta faoin bhFondúireacht ag déanamh aithrise ar mhórshaothair staraíochta ina bpléitear stair iomlán na sibhialtachta agus na línte móra is na claontachtaí móra a bhfuil sí á bhforbairt dá réir. D'imir, mar shampla, ''The History of the Decline and Fall of the Roman Empire'' le [[Edward Gibbon]] an-tionchar ar an bhFondúireacht. An Fhondúireacht féin, is institiúid eolaíochta í atá bunaithe ag an staraí agus an matamaiticeoir Hari Seldon ar an bpláinéad beag dearóil úd Terminus ar imeall Bhealach na Bó Finne le heolas iomlán an chine dhaonna a thiomsú in aon chiclipéid amháin, ar eagla go ligfí i ndearmad é. D'fhoilsigh Asimov an chéad ghearrscéal sa tsraith ar an iris ficsin eolaíochta úd ''[[Astounding (ficsean eolaíochta)|Astounding]]'' sa bhliain [[1942]]. San am sin, ní raibh ann ach mac léinn óg [[Bithcheimic|bithcheimice]]. Ní raibh i gceist, go bunúsach, ach sraith ghearrscéalta a bhí á ceangal le chéile ag comhthéama, ach nuair a tháinig an tsraith amach faoi chlúdach leabhar, rinneadh tríológ di agus díoladh mar shraith d'úrscéalta í. Scríobh Asimov scéal amháin le haghaidh na leabhar leis na scéalta eile a nascadh dá chéile níos dlúithe. Tá trí leabhar sa tsraith bhunúsach, agus na scéalta seo leanas iontu: * ''Foundation'' ("An Fhondúireacht", foilsithe ag Gnome Press sa bhliain [[1951]]) ::''The Psychohistorians'' ("Na Síceastaraithe"). Níor fhoilsigh an t''Astounding'' an scéal seo riamh, nó níor scríobh Asimov é ach le haghaidh an leabhair. ::''The Encyclopedists'' ("Na Ciclipéideoirí"). Foilsíodh an chéad leagan den scéal seo ar an ''Astounding'' i Mí na Bealtaine sa bhliain [[1942]] faoin teideal ''Foundation'' ("An Fhondúireacht"). ::''The Mayors'' ("Na Méaraí"). Foilsíodh an chéad leagan den scéal seo ar an ''Astounding'' i Mí an Mheithimh sa bhliain [[1942]] faoin teideal ''Bridle and Saddle'' ("An Srian agus an Diallait"). ::''The Traders'' ("Na Tradalaithe"). Níor foilsíodh an ceann seo an chéad uair ach i Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain [[1944]], nó scríobh Asimov i ndiaidh ''The Merchant Princes'' é. Is é an teideal a bhí air ar an ''Astounding'' ná ''The Wedge'' ("An Ding"). ::''The Merchant Princes'' ("Na Prionsaí Tradála"). Foilsíodh an ceann seo i Mí Lúnasa sa bhliain [[1944]], faoin teideal ''The Big and the Little'' ("Na Móra is na Beaga"). * ''Foundation and Empire'' ("An Fhondúireacht agus an Impireacht", foilsithe ag Gnome Press sa bhliain [[1952]]) ::''The General'' ("An Ginearál"). Foilsíodh an ceann seo an chéad uair i Mí Aibreáin sa bhliain [[1945]], faoin teideal ''Dead Hand'' ("An Lámh Mharbh"). ::''The Mule'' ("An Mhiúil"). Scoilteadh an scéal seo ina dhá leath le haghaidh a fhoilsithe ar an ''Astounding'', agus chuaigh sé i gcló ar eagráin Mhí na Samhna agus Mhí na Nollag den iris, sa bhliain [[1945]]. * ''Second Foundation'' ("An Dara Fondúireacht", foilsithe ag Gnome Press sa bhliain [[1953]]) ::''Search by the Mule'' ("An Mhiúil á Lorg"). Foilsíodh an scéal seo an chéad uair i Mí Eanáir sa bhliain [[1948]] faoin teideal ''Now You See It -'' ("Tá tú á fheiceáil anois -") ::''Search by the Foundation'' ("An Fhondúireacht á Lorg"). D'fhoilsigh an ''Astounding'' an scéal seo ina thrí chuid, ó Mhí na Samhna [[1949]] go Mí Eanáir [[1950]], faoin teideal ''- And Now You Don't'' ("- ach níl tú á fheiceáil anois a thuilleadh"). (foinse do stair fhoilsithe na scéalta: aiste le John Pez ar an suíomh gréasáin úd Asimov Online[http://www.asimovonline.com/]) == ''Foundation'' - an chéad leabhar sa tríológ == === Hari Seldon ar Trantor === I dtús an chéad leabhar faoin bhFondúireacht, ''Foundation'', feictear príomhphláinéad Bhealach na Bó Finne, Trantor, trí shúile an mhatamaiticeora óig Gaal Dornick, agus é díreach ag teacht ó na cúlriasca le dul i mbun taighde faoi stiúradh Hari Seldon. Tá Hari Seldon ag baint úsáide as an matamaitic le hiompraíocht na sluaite síoraí ar fud Bhealach na Bó Finne a thuar agus le himeachtaí na staire a oibriú amach roimh ré - "síceastaraíocht" a thugtar ar an mbrainse eolaíochta seo. Fear neamhpholaitiúil eolaíochta é Dornick, agus sceitimíní air roimh an saol nua ar Trantor. Is é an rud a fhaigheann sé roimhe, áfach, ná achrann polaitíochta atá torthaí taighde Seldon a tharraingt anuas ar Impireacht Bhealach na Bó Finne. Tá Seldon ag tairngreacht meath agus léirscrios don Impireacht, agus na maithe is na móruaisle ag éirí míshásta nó buartha dá réir. Sa deireadh, díbrítear Seldon agus lucht a leanúna go dtí Terminus, áit a bhféadann siad a gcuid eolaíochta a fhorbairt mar is rogha leo, beag beann ar na trioblóidí polaitiúla ar Trantor, agus torthaí taighde na nglúnta a bhí ann rompu a bhailiú i gciclipéid mhillteanach, mar atá, ''Encyclopaedia Galactica'' nó Ciclipéid na Bó Finne. Bunaítear Fundúireacht na Ciclipéide ar Terminus, ach deir Seldon go bhfuil fundúireacht eile bunaithe freisin, "sa cheann eile den réaltra, áit ar a dtugtar Deireadh na Réaltaí". Cur síos ar na himeachtaí seo is ea an chéad scéal, ''The Psychohistorians'' ("Na Síceastaraithe"), sa leabhar ''Foundation''. === Salvor Hardin === De réir a chéile, cailleann an Impireacht a greim ar na pláinéid ar imeall an réaltra, agus tagann ríochtaí áitiúla ina háit. Maireann na heolaithe ar Terminus cromtha ar a gcuid oibre gan a gcloigne a bhuaireamh faoi Anacreon, ríocht láidir nuabhunaithe atá ag santú Terminus mar ghabháltas nua. Is é Salvor Hardin, Ard-Mhéara Terminus City - an t-aon chathair amháin ar an bpláinéad, de réir dealraimh - an t-aon duine amháin a aithníonn an dainséar, ach níl a dhóthain údaráis pholaitiúil aige lena dhath a dhéanamh faoi. Tuigeann sé gur chóir do Terminus leas a bhaint as easaontas na ríochtaí beaga, le féachaint chuige nach ritheann le haon duine de na ríthe áitiúla pláinéad na Fondúireachta a ghabháil ná a ionsaí. Tá sé in ann an chumhacht a shealbhú ó na heolaithe ar Terminus féin. Tá Terminus in ann a neamhspleáchas a choinneáil trí áirgí agus áiseanna ardteicneolaíochta a dhíol leis na ríochtaí. Ní nochtann muintir na Fondúireachta do mhuintir na Ríochtaí, áfach, gur gléasra teicneolaíochta atá i gceist, agus creidtear go coitianta, mar sin, gur draíodóireacht nó fórsaí neamhshaolta atá ann. Sa deireadh thiar thall, faigheann muintir na Fondúireachta go bhfuil siad á n-adhradh mar a bheadh déithe beaga iontu, agus tagann reiligiún eolaíochta ar an bhfód sna Ríochtaí. Is iad na himeachtaí seo is ábhar do na scéalta ''The Encyclopedists'' agus ''The Mayors'' sa chéad leabhar den tsraith, ''Foundation''. === Na Trádálaithe is na Prionsaí Trádála === Tá Terminus/An Fhondúireacht ag dul chun tábhachta mar tháirgeoir áiseanna ardteicneolaíochta. De réir mar atá cumhacht na hImpireachta ag cúlú ó fhorimeall an réaltra, tá an teicneolaíocht agus an eolaíocht féin ag dul in éag. Dá réir sin, tá na tradálaithe ag teacht ón bhFondúireacht ag díol a gcuid tráchtearraí, a bhíonn níos fearr ná déantúsáin na hImpireachta. Bheadh gach duine breá sásta leis seo, ach go bé go bhfuil reiligiún eolaíochta na Fondúireachta ag teacht sna sálaí ag na tradálaithe, rud a tharraingíonn trioblóid pholaitiúil, ós rud é go bhfuil ríthe agus ruirí na ríochtaí beaga ar an imeall in ann a thuiscint go mbaineann an reiligiún eolaíochta dá gcumhacht féin. Sa scéal ''The Traders'', feictear Limmar Ponyets, duine de thradálaithe na Fondúireachta, ag dul go hAskone le saoirse a bhaint amach d'Eskel Gorov, fear a chomhcheirde, a caitheadh i dtóin phríosúin ar an bpláinéad sin. Tá reiligiún dá gcuid féin ag muintir Askone, agus na sagairt ag diúltú glan don trádáil leis an bhFondúireacht, ó chreideann siad go bhfuil mallacht agus diabhal sna tráchtearraí - ar ndóigh, níl i gceist leis seo ach go bhfuil eagla orthu roimh an mant a bhainfeadh tionchar cultúrtha na Fondúireachta as a gcumhacht pholaitiúil féin ar Askone. Éiríonn le Ponyets, áfach, an dá chuid a dhéanamh, idir Gorov a shaoradh agus tús a chur leis an trádáil le hAskone. Sa scéal ''The Merchant Princes'', arís, castar trádálaí óg uaillmhianach orainn, fear arb ainm dó Hober Mallow. Caithfidh sé aghaidh a thabhairt ar Phoblacht Korell, nach bhfuil ann ach mionríocht eile ar an imeall, agus an tUachtarán - nó an ''Commdor'', mar a thugtar air - Asper Argo ag rialú a chuid pláinéad le lámh láidir an deachtóra. Tá Argo drogallach i leith na Fondúireachta, ós rud é go bhfuil a fhios aige gur tháinig reiligiún eolaíochta na Fondúireachta go tiubh sna sálaí ag na ceannródaithe trádála ar Askone féin, agus nár fágadh mórán neamhspleáchais ag Askone ina dhiaidh sin. Anois, chuaigh ceal i gcupla spáslong de chuid na Fondúireachta in aice le Korell, agus an chuma ar an scéal go bhfuil spásfhórsaí armtha Korell tar éis iad a ionsaí agus a dhíothú. Is é misean Mallow ná smúrthacht timpeall na háite le fáil amach, cá bhfaighfeadh stát iargúlta tearcfhorbartha ar nós Korell ardteicneolaíocht a bheadh in ann bua a bhreith ar an bhFondúireacht. Is cuma le Mallow faoin reiligiún, áfach. Fear gnó atá ann. Téann sé i bhfianaise an deachtóra le háitiú air nach bhfuil sé ach ag iarraidh airgead a shaothrú mar is dual d'aon fhear gnó, agus socraíonn sé conradh trádála le hAsper Argo féin le go mbeadh a chuid féin den bhrabús ag dul don Chommdor. Díolann sé gach cineál meaisíní agus gléasra ardfhorbartha le muintir Korell, ó ghiúirléidí ban a bhfuil loinnir agus glioscarnach ildaite iontu go trealamh mianadóireachta agus teilgcheártaíochta, agus san am céanna, faigheann sé amach go bhfuil Korell ag fáil cuidiú teicneolaíochta ón Impireacht, a bhfuil fágtha di. Ar a chamchuairt i dtimpeallacht Korell, tuirlingíonn sé ar Siwenna, a bhí ina phláinéad tábhachtach san Impireacht fadó. Anois, áfach, tá an áit ina smidiríní, agus foghlaimíonn Mallow ó fhear áitiúil arb ainm dó Barr go bhfuil polaitíocht na hImpireachta ina cíor thuathail. Tá an pláinéad léirscriosta de dheasca na dtrioblóidí, nó bíonn sé coitianta go bhfaigheann ginearál éigin de chuid an Impire an misean síocháin a chur ar bun in athuair ar phláinéad éigin, agus nach ndéanann sé ach an áit a chreachadh agus a muintir a fhoréigniú is a mharú, rud a d'éirigh do Siwenna féin. Nuair a fhilleann Mallow abhaile, faigheann sé fáilte an fhealltóra. Tá sé den tuairim gur chóir an reiligiún eolaíochta a dhearmad agus trádáil a dhéanamh leis na ríochtaí eile gan an creideamh a bhrú anuas orthu. Tá polaiteoirí seanbhunaithe Terminus an-mhíshásta leis an dearcadh seo, agus iad ag déanamh a ndichill le Mallow a aithisiú. Mar sin féin, tagann Mallow slán as an gcruachás seo, agus vótálann muintir Terminus isteach é mar Ard-Mhéara - oifig arb ionann í anois agus Uachtaránacht na Fondúireachta. Is é Mallow an chéad trádálaí a thuill an oifig, agus mar sin, tugtar Prionsa Trádála air. == ''Foundation and Empire'' - an dara leabhar sa tríológ == === Bel Riose === Sa chéad scéal sa dara leabhar, tá an Impireacht ag bagairt ar Terminus. Tá ginearál óg uaillmhianach arb ainm dó Bel Riose míshásta leis an dóigh a bhfuil cumhacht na hImpireachta ag dul in éag in imeall an réaltra, agus é ag iarraidh na cúigí imeallacha a athghabháil. Leis an gcuspóir seo a bhaint amach, cuireann sé cogadh ar an bhFundúireacht. Maidir leis an Impire atá ag rialú Bhealach na Bó Finne faoin am seo, fear tinn breoite atá ann, agus na daoine atá ina thimpeall, tá siad sórt drochamhrasach faoi Riose. Tá an Fhondúireacht i gcruachás ceart agus spáslonga na hImpireachta á hionsaí, ach sa deireadh, cuireann an tImpire deireadh leis an ionradh, agus cuirtear Bel Riose chun báis, ós rud é go dtaibhsítear don Impire - nó dá rúnaí príobháideach Ammel Brodrig - go bhfuil an ginearál dírithe ar an Impireacht a bhaint amach dó féin. === The Mule === Is é an Mhiúil pearsa lárnach an scéil seo. Faoin am seo, tá deireadh deifnídeach tagtha leis an Impireacht, cé go bhfuil a scáth beo i gcónaí, mar atá, dornán de phláinéid talmhaíochta atá á rialú ag an Impire ó Neotrantor, nó "Trantor Nua", pláinéad iargúlta inar shocraigh an rítheaghlach nuair a rinne spáschabhlach éigin creachadh ar shean-Trantor ar a chamchuairt. Níl an saol ag éirí go rómhaith ag an bhFundúireacht ach an oiread, nó is é Indbur a Trí atá ina Ard-Mhéara san am seo. Is garmhac é don chéad Indbur a shealbhaigh an chumhacht le lámh láidir, agus níl mórán maithe sa gharmhac don obair seo. Tá na trádálaithe ag éirí bréan breoite den tsuíomh seo, agus iad ag ullmhú ceannairce ar an bhFundúireacht le gilde neamhspleách trádála a bhunú dóibh féin. Ansin, áfach, tagann bagairt nua ar an saol, mar atá, an Mhiúil. Sóiteán atá ann a fuair cumhacht osnádúrtha intinne de thoradh athrú mírialta a chuid géinte, agus é in ann intinn na ndaoine eile a léamh agus a rialú le tréan a chuid smaointí amháin. == ''Second Foundation'' - an tríú leabhar sa tríológ == == Leabhair Eile == == Pearsana, Áiteanna, Coincheapanna == * ''Anacreon'' - ríocht thábhachtach (nó, maoirseacht thábhachtach) in aice le Terminus. Tá lucht rialtais Anacreon cogúil santach, agus iad ag iarraidh gabháltas a dhéanamh ar Terminus. * ''Ard-Mhéara'' nó ''Méara'' ("Mayor") - Ar Terminus, is ionann, go praiticiúil, oifig an Ard-Mhéara agus oifig an Uachtaráin. An chéad Ard-Mhéara a toghadh, mar atá, Salvor Hardin, chaith sé Bord na nIontaobhaithe i leataobh agus d'iompaigh sé oifig an Ard-Mhéara ina hUachtaránacht ó thaobh na gcumhachtaí de. * ''Argo, Asper'' - Uachtarán, nó ''Commdor'', Phoblacht Korell. * ''Brodrig, Ammel'' - rúnaí príobháideach an Impire a bhí ag coinneáil súile ar fheachtas cogaidh Bel Riose in aghaidh na Fundúireachta. * ''Na Ceithre Ríochtaí'': na mionríochtaí a bhí ag críochantacht le Terminus nuair a chuaigh cumhacht an Impire in éag. Níl sé soiléir cérb iad na ríochtaí seo. Is iad Anacreon agus Smyrno an dá cheann is mó acu. Luaitear Konom agus Daribow uair amháin in éineacht le Smyrno sa chéad chuid den tríológ, ach sa dara cuid, déantar trácht ar Loris nó Locris - ní raibh Asimov féin cinnte faoin gceartlitriú, de réir cosúlachta - mar cheann de na Ríochtaí. In áiteanna eile sa tríológ, tagraítear d'"fhíon Locris", agus an chuma ar an scéal gurbh é an fíon a thuill a chlú don phláinéad nó don ríocht seo. * ''Commdor'' a thugtar ar Uachtarán Phoblacht Korell. * ''Darell, Arcadia/Arkady'' - cailín óg, gariníon Bayta Darell, a chuaigh le scríbhneoireacht nuair a tháinig sí i mbun a méide. * ''Darell, Bayta'' - bean óg a rinne staidéar ar staraíocht go gairid sular tháinig an Mhiúil i seilbh Bhealach na Bó Finne. Bhí sí gníomhach i ngluaiseacht frithbheartaíochta na Fundúireachta a bhí ag cur in aghaidh an Ard-Mhéara Indbur. Duine dá cuid sinsear ab ea Hober Mallow. Bhí an carachtar seo bunaithe ar bhean chéile Asimov. * ''Darell, Toran'' - fear céile Bayta Darell. Bhí an carachtar seo bunaithe ar Asimov féin. Saolaíodh Toran Darell ar Haven, pláinéad a bhí ina lárionad mór trádála, agus cuid mhór de mhuintir an phláinéid ag trádáil le tráchtearraí ón bhFundúireacht. Bhí athair Toran ar dhuine acu a bhí ag iarraidh comhghuaillíocht na bpláinéad trádála a chur i dtoll le chéile in éadan na Fundúireachta, agus chuir sé Toran agus Bayta Darell go Kalgan le fáil amach, an bhféadfadh an chomhghuaillíocht sin cuidiú a fháil ón Miúil. * ''Hardin, Salvor'' - Ard-Mhéara Terminus City, príomhchathair Terminus. D'fhorghabh sé an chumhacht le lámh láidir ó Bhord na nIontaobhaithe agus chuir sé ar neamhní iarrachtaí Anacreon Terminus a ionsaí. * ''haut Rodric, Anselm'' - Leas-Mhaoirseach Pluema, duine de mhaithe agus de mhóruaisle Anacreon a tháinig ar cuairt oifigiúil ar Terminus le háitiú ar lucht rialtais na Fundúireachta toiliú le forlámhas Anacreon. Seasann "haut" an tsloinne don phór uasal, cosúil le "von" na Gearmáinise agus "de" na Fraincise agus na Spáinnise. * ''Indbur'' (nó Indbur a Trí) - bhí sé ina Ard-Mhéara ar Terminus City (agus, dá réir sin, ina cheann stáit ar an bhFondúireacht) sular fhorghabh an Mhiúil Terminus. Fuair sé an Ard-Mhéaracht mar oidhreacht óna athair, Indbur a Dó. Bhí gluaiseacht frithbheartaíochta, nó an Freasúra Daonlathach, ag déanamh uisce faoi thalamh in éadan Indbur, nó ní raibh siad sásta le monarc oidhreachtúil a bheith ag rialú na Fundúireachta. * ''Korell'', nó ''Poblacht Korell''. Seo an cur síos a thug Hober Mallow ar an áit: ''Thug mé cuairt ar an áit. Níl ann ach pluais francach. Is dócha gur féidir poblacht a thabhairt uirthi, cé gur fear dar sloinne Argo a vótáiltar isteach ina Chommdor i ngach toghchán. Agus an té nach bhfuil sásta leis sin, is dó is measa.'' * ''Mallow, Hober'' - tradálaí cumasach, nó Máistir Tradála, a shocraigh an chéad chonradh trádála le Poblacht Korell. Bhí sé ar an chéad Phrionsa Tradála, is é sin, tradálaí a vótáladh isteach mar Ard-Mhéara de bharr na seirbhísí a rinne sé dá phláinéad mar thradálaí. * ''maoirseacht'' (''prefect'') - cúige de chuid na hImpireachta. Nuair a chúlaigh cumhacht an Impire ó imeall an réaltra, bhain na maoirseachtaí saoirse agus neamhspleáchas amach, agus thosaigh siad ag cur cogaí ar a chéile, mar ríochtaí. * ''An Mhiúil'': sóiteán a bhí in ann mothúcháin na ndaoine eile a athrú le fórsa a intinne féin agus a ndílseacht a mhealladh uathu ar an mbealach seo. Bhí sé in ann Bealach na Bó Finne ar fad a chur faoi chois leis an mbua seo, ach ní raibh fad saoil i ndán don ríocht seo, ó nach raibh an Mhiúil ábalta rítheaghlach nua a bhunú. * ''Pirenne, Lewis'': eolaí a bhí i gceannas ar Bhord na nIontaobhaithe, go dtí gur bhain Salvor Hardin an chumhacht den Bhord le lámh láidir. * ''Riose, Bel'': ginearál óg a rinne ionsaí ar fhorimeall Bhealach na Bó Finne agus é ag iarraidh an Fhondúireacht a chloí, ó shíl sé go raibh sí ag bagairt ar an Impireacht. Sa deireadh thiar thall, áfach, chaill an tImpire a mhuinín as Riose agus ghlaoigh sé abhaile é. * ''Smyrno'' - an dara ceann is cumhachtaí de na Ceithre Ríochtaí. Rugadh Hober Mallow ar Smyrno. == Tagairtí == {{Reflist}}{{stumpa}} [[Catagóir:Ficsean eolaíochta]] 4rn9djpb5rq6mfrutrauyolb0shhbom 0 9832 1086406 984619 2022-08-23T02:31:42Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {| align=right cellpadding=3 class="toccolours" style="margin-left: 15px;" |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Bliain|Blianta]]:'''</small><br /> [[1173]] [[1174]] [[1175]] - '''1176 (MCLXXVI)''' - [[1177]] [[1178]] [[1179]] |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Deichniúr]]a:'''</small> <br /> [[1140í]] [[1150í]] [[1160í]] - '''[[1170í]]''' - [[1180í]] [[1190í]] [[1200í]] |- | align="center" | <small>'''[[Aois]]:'''</small> <br /> [[11ú haois]] - '''[[12ú haois]]''' - [[13ú haois]]<hr> <!--{{C21BliainIgCeist}} --> |} == Eachtraí == * == Breitheanna == * == Básanna == * [[20 Aibreán]] - [[Risteard FitzGilbert de Clare, 2ú hIarla Penfro|Strongbow]], ceannaire [[Normannaigh|Normannach]] (r. [[1130]]) [[Catagóir:Blianta]] lnf679d2q6rk7l372572aahtfzsc9n0 0 9870 1086435 1053240 2022-08-23T02:41:30Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Tunisie carte.png|thumb|right|200px|An Túinéis]] Is [[tír]] í '''an Túinéis''' ([[An Araibis|Araibis]]: تونس) atá suite i dTuaisceart na h[[An Afraic|Afraice]]. Tá teorainn aici leis [[an Ailgéir]], agus [[an Libia]]. Is í an Túinéis an tír is faide ó thuaidh san Afraic. Bhí 11.50 milliún duine ina gcónaí ann sa bhliain 2018. Is í [[Túinis]] an phríomh[[Cathair (lonnaíocht)|chathair]]. Tá an Túinéis mar chuid de chomhaontú comhlachais leis an [[Aontas Eorpach]] agus is ballstát den 'Francophonie' í. Tá sí mar bhall de Aontas na Magraibe Arabaí, Léig na nArabach agus an [[An tAontas Afracach|tAontas Afracach]]. == Stair na tíre == ===Faoi riail an Impireacht Otamánach=== Tharla an chéad ghabháil [[Otamánach]] ar an Túinéis sa bhliain 1534 faoi cheannas Barbarossa Hayreddin Pasha le linn ré [[Suleiman Ollásach]]. Bhí ar an [[Impireacht Otamánach]] athghabháil a dhéanamh ar an Túinéis chun smacht ar an tír a fháil ar ais ón [[An Spáinn|Spáinn]] sa bhliain 1574. Bhí siad i gceannas ar an tír go dtí gabháil na Francaigh sa bhliain 1881. I dtosach bhí an tír faoi rialtóir (Pasha) ach roimh bhfad is réigiún uathrialaitheach faoi ceannas áitiúil (na 'Beyigh') taobh istigh den Impireacht a bhí ann. Mhair an féinriail seo faoi na Beyigh Hussein idir 1705 go dtí neamhspleáchas i 1957. Le linn an thréimhse seo, bhí scothaicme iasachta i gceannas ar an tír agus bhí [[Tuircis]] mar teanga gnó an stáit. ===Faoi riail na Fraince=== In 1869, d'fhógair an Túinéis go raibh sí bancbriste. Tháinig coimisiún idirnáisiúnta isteach chun geilleagar na tíre a riaradh. Tháinig na Francaigh i gcumhacht le linn na 1880'í. Rinne an Fhrainc ionradh ar an Túinéis in 1881 le thart ar 36,000 saighdiúir. Bhí an Túinéis mar [[coimirceas|choimirceas]] de chuid an Fraince ón bhliain 1883. Faoi na Francaigh, bhí béim ar áitreabh Eorpach a fhorbairt agus tháinig méadú ar líon na Francaigh sa tír. Faoi 1945 bhí 144,000 daoine ón Fhrainc sa tír. Idir 1942 agus 1943 bhí an Túinéis mar suíomh de [[Feachtas na Túinéise]]. Bhí roinnt catha ann idir An [[Ais Róimh-Bheirlín-Thóiceo|Ais]] agus na [[Comhghuaillithe]]. Is é an Túinéis an t-aon [[Tír Arabach]] a bhí faoi forghabháil na Gearmánaigh le linn [[An Dara Cogadh Domhanda]]. Bhí na Gearmánaigh chun cinn i dtosach, ach bhí an lámh in uachtar ag na Comhghuaillithe ar deireadh. ===Neamhspleáchas=== Bhain an Túinéis a neamhspleáchas amach sa bhliain 1956. Bhí Habib Bourguiba chun thosaigh san feachtas chun neamhspleáchas a bhaint amach. Bhí sé mar chéad [[Uachtarán]] na tíre tar éis neamhspleáchas chomh maith. Is é an gluaiseacht [[saolta|shaolta]]<nowiki> '</nowiki>''Rassemblement Constitutionnel Démocratique' (RCD) ''a bhí i gcumhacht sa tír tar éis neamhspleáchas a bhaint amach. In 1987 d'fhógair [[dochtúir]]í go raibh Habib Bourguiba ró-[[tinneas|thinn]] chun a bheith mar cheannaire na [[tír]]e agus tháinig [[Príomh Aire]] Zine El Abidine Ben Ali isteach mar [[Uachtarán]] ó 1987 go dtí an bhliain 2011. Bhí corbadh curtha ina leith go minic le linn a cheannaireacht. D'áitigh eagraíochtaí idirnáisiúnta ar nós "Tarscaoileadh Idirnáisiúnta" agus 'Freedom House' go raibh [[cearta daonna]] sáraithe ag an [[rialtas]] le linn ceannaireacht Ben Ali agus chur sé bac ar obair eagraíochtaí ar son cearta daonna sa tír. ===Earrach na nArabach agus réabhlóid=== Bhí Réabhlóid na Túinéise ina fheachtas dian [[easumhlaíocht shibhialta]]. Bhí na [[ceardchumann]] chun cinn sna h[[agóid|agóidí]]<nowiki>. Bhí na hagóidí seo mar spreagadh do Earrach na nArabach. Is é bás Mohamed Bouazizi, díoltóir sráide a chur lámh ina bhás féin nuair a chur sé é féin trí thine ar 17 Nollag 2010 toisc go raibh a chuid earraí coigistithe agus é náirithe ag oifigeach bardasach, a bhí mar thúsphointe den réabhlóid. Bhí olc ar na daoine agus bhí feachtas agóidíochta agus foréigean ar na sráideanna. D'éirigh an tUachtarán Zine El Abidine Ben Ali as oifig ar [[14 Eanáir]] [[2011]] tar éis 23 bliain mar cheannaire na tíre. Lean na agóidí ar aghaidh go dtí go raibh cosc curtha ar an páirtí a bhí i gcumhacht, an '</nowiki>''Rassemblement Constitutionnel Démocratique'.'' Ar an 23ú Deireadh Fómhair 2011 bhí toghchán agus d'fhógair breathnóir neamhchlaonta idirnáisiúnta go raibh sé saor agus cothrom. Is é an gluaiseacht '[[Ennahda]]' a bhfuair an méid suíochán is mó, 90 as 217. Ar 12 Nollaig 2011 bhí Moncef Marzouki, iar-ghníomhaí ar son cearta daonna, tofa mar uachtarán. == Déimeagrafaic == De réir dhaonáireamh 2014, bhí daonra 10,982,754 sa Túinéis.<ref>http://census.ins.tn/sites/default/files/vol%201%20rgph%202014%20site%20%281%29.pdf lch.11 {{Ar}}</ref> Buíochas le clár pleanail clainne, tháinig laghdú ar fhás an daonra sa Túinéis go 1% go bliantúil. === Teangacha === Is í an [[An Araibis|Araibis]] teanga oifigiúil na tíre agus is í Araibis na Túineise teanga an phobail. Tá lucht labhartha beag freisin ag [[teangacha na mBeirbeireach]] (timpeall 28,000 de réir Ethnologue). Cé nach bhfuil stádas oifigiuil aici, tá an [[An Fhraincis|Fhraincis]] an-tábhachtach sa Túinéis. Ag an iar-bhunscoil, múintear eolaíocht tríthi. Úsáidtear go forleathan an teanga i gcúrsaí oideachais agus gnó agus sna meáin. Sa bhliain 2010, bhí an Fhraincis ag 6 639 000 nó 64% an daonra sa Túinéis.<ref>https://www.francophonie.org/IMG/pdf/1e.pdf lch. 14 {{Fr}}</ref> De ghnáth, tá comharthaí siopaí, biachláir agus comharthaí sraide scríofa san Araibis agus san Fhraincis. === Na Cathracha is mó === De réir dhaonaireamh 2014, is iad na cathracha is mó ná: {| class="wikitable" |+ !Rang !Ainm !Gobharnóireacht !Daonra |- |1 |[[Túinis]] |Túinis |638,345 |- |2 |[[Sfax]] |Sfax |272,801 |- |3 |[[Sousse]] |Sousse |221,530 |- |4 |[[Ettadhamen-Mnihla]] |Ariana |142,953 |- |5 |[[Kairouan]] |Kairouan |139,070 |- |6 |[[Bizerte]] |Bizerte |136,917 |- |7 |[[Gabès]] |Gabès |130,984 |- |8 |[[La Soukra]] |Ariana |129,693 |- |9 |[[Ariana]] |Ariana |114,486 |- |10 |[[Gafsa]] |Ben Arous |111,170 |} === Creideamh === Is é an t[[An tIoslam|Ioslam]] an reiligiún oifigiúil agus is mó sa Túinéis. Tá formhor na Túinéisigh ina [[Sunnaíoch]] agus tá an chuid eile acu ina Hanafite nó Ibadi. Is í an [[An Chríostaíocht|Chríostaíocht]] an dara reiligiún is mó sa tír le timpeall 25,000 creidmheach agus is é an [[An Giúdachas|Giúdachas]] an tríú reiligiún is mó le 900 creidmhigh. Meastar gurb í an Túinéis an tír moslamach is sásta Giúdaigh a glacadh. Ar [[Djerba]], tá pobal Giúdach beag ann le 2,500 bliain. == Cultúr == === Bia === [[Íomhá:Tajine tunisien.JPG|mion|Tajine Túinéiseach]] Cumaisctear bia [[An Mheánmhuir|Meánmhuirí]] agus bia gaineamhlaigh i mbia na Túineise. Cosuil na tíortha Meánmhuirí eile, tá an aiste bia bia bunaithe ar ola olóige, bia mara, feoil agus spíosraí. Tá traidisiún an chócaireacht láidir sa Túineis le béilí dúchasacha mar ''Brik, Cúscús Túinéiseach, Sailéad Mechouia, Sailéad Túinéiseach, Kefta, Khobz Mella, Lamb à la Gargoulette, Tajine Túinéiseach agus Khobz Tabouna''.<ref>http://www.tourismtunisia.com/dishes-that-are-home-to-tunisia/ {{En}}</ref> === Spóirt === Is é an [[sacar]] an spórt is mó a thaitníonn le daoine sa Túinéis. Sa bhliain 2004 bhuaigh an fhoireann sacair náisiúnta na Túinéis ''Corn Sacair An Afraic.'' I ndiaidh an tsacair, imrítear go minic [[taecuando]], [[cearáité]], [[Liathróid láimhe Oilimpeach|liathróid láimhe]] agus [[Lúthchleasaíocht|lúthclheasaíocht]] freisin sa Túinéis. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:An Túinéis| ]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe|T]] 9t1a9e7sazd5wbax9or4hfmkzdcp4t0 1086443 1086435 2022-08-23T02:45:42Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Tunisie carte.png|thumb|right|200px|An Túinéis]] Is [[tír]] í '''an Túinéis''' ([[An Araibis|Araibis]]: تونس) atá suite i dTuaisceart na h[[An Afraic|Afraice]]. Tá teorainn aici leis [[an Ailgéir]], agus [[an Libia]]. Is í an Túinéis an tír is faide ó thuaidh san Afraic. Bhí 11.50 milliún duine ina gcónaí ann sa bhliain 2018. Is í [[Túinis]] an phríomh[[Cathair (lonnaíocht)|chathair]]. Tá an Túinéis mar chuid de chomhaontú comhlachais leis an [[Aontas Eorpach]] agus is ballstát den 'Francophonie' í. Tá sí mar bhall de Aontas na Magraibe Arabaí, Léig na nArabach agus an [[An tAontas Afracach|tAontas Afracach]]. == Stair na tíre == ===Faoi riail an Impireacht Otamánach=== Tharla an chéad ghabháil [[Otamánach]] ar an Túinéis sa bhliain 1534 faoi cheannas Barbarossa Hayreddin Pasha le linn ré [[Suleiman Ollásach]]. Bhí ar an [[Impireacht Otamánach]] athghabháil a dhéanamh ar an Túinéis chun smacht ar an tír a fháil ar ais ón [[An Spáinn|Spáinn]] sa bhliain 1574. Bhí siad i gceannas ar an tír go dtí gabháil na Francaigh sa bhliain 1881. I dtosach bhí an tír faoi rialtóir (Pasha) ach roimh bhfad is réigiún uathrialaitheach faoi ceannas áitiúil (na 'Beyigh') taobh istigh den Impireacht a bhí ann. Mhair an féinriail seo faoi na Beyigh Hussein idir 1705 go dtí neamhspleáchas i 1957. Le linn an thréimhse seo, bhí scothaicme iasachta i gceannas ar an tír agus bhí [[Tuircis]] mar teanga gnó an stáit. ===Faoi riail na Fraince=== In 1869, d'fhógair an Túinéis go raibh sí bancbriste. Tháinig coimisiún idirnáisiúnta isteach chun geilleagar na tíre a riaradh. Tháinig na Francaigh i gcumhacht le linn na 1880'í. Rinne an Fhrainc ionradh ar an Túinéis in 1881 le thart ar 36,000 saighdiúir. Bhí an Túinéis mar [[coimirceas|choimirceas]] de chuid an Fraince ón bhliain 1883. Faoi na Francaigh, bhí béim ar áitreabh Eorpach a fhorbairt agus tháinig méadú ar líon na Francaigh sa tír. Faoi 1945 bhí 144,000 daoine ón Fhrainc sa tír. Idir 1942 agus 1943 bhí an Túinéis mar suíomh de [[Feachtas na Túinéise]]. Bhí roinnt catha ann idir An [[Ais Róimh-Bheirlín-Thóiceo|Ais]] agus na [[Comhghuaillithe]]. Is é an Túinéis an t-aon [[Tír Arabach]] a bhí faoi forghabháil na Gearmánaigh le linn [[An Dara Cogadh Domhanda]]. Bhí na Gearmánaigh chun cinn i dtosach, ach bhí an lámh in uachtar ag na Comhghuaillithe ar deireadh. ===Neamhspleáchas=== Bhain an Túinéis a neamhspleáchas amach sa bhliain 1956. Bhí Habib Bourguiba chun thosaigh san feachtas chun neamhspleáchas a bhaint amach. Bhí sé mar chéad [[Uachtarán]] na tíre tar éis neamhspleáchas chomh maith. Is é an gluaiseacht [[saolta|shaolta]]<nowiki> '</nowiki>''Rassemblement Constitutionnel Démocratique' (RCD) ''a bhí i gcumhacht sa tír tar éis neamhspleáchas a bhaint amach. In 1987 d'fhógair [[dochtúir]]í go raibh Habib Bourguiba ró-[[tinneas|thinn]] chun a bheith mar cheannaire na [[tír]]e agus tháinig [[Príomh Aire]] Zine El Abidine Ben Ali isteach mar [[Uachtarán]] ó 1987 go dtí an bhliain 2011. Bhí corbadh curtha ina leith go minic le linn a cheannaireacht. D'áitigh eagraíochtaí idirnáisiúnta ar nós "Tarscaoileadh Idirnáisiúnta" agus 'Freedom House' go raibh [[cearta daonna]] sáraithe ag an [[rialtas]] le linn ceannaireacht Ben Ali agus chur sé bac ar obair eagraíochtaí ar son cearta daonna sa tír. ===Earrach na nArabach agus réabhlóid=== Bhí Réabhlóid na Túinéise ina fheachtas dian [[easumhlaíocht shibhialta]]. Bhí na [[ceardchumann]] chun cinn sna h[[agóid|agóidí]]<nowiki>. Bhí na hagóidí seo mar spreagadh do Earrach na nArabach. Is é bás Mohamed Bouazizi, díoltóir sráide a chur lámh ina bhás féin nuair a chur sé é féin trí thine ar 17 Nollag 2010 toisc go raibh a chuid earraí coigistithe agus é náirithe ag oifigeach bardasach, a bhí mar thúsphointe den réabhlóid. Bhí olc ar na daoine agus bhí feachtas agóidíochta agus foréigean ar na sráideanna. D'éirigh an tUachtarán Zine El Abidine Ben Ali as oifig ar [[14 Eanáir]] [[2011]] tar éis 23 bliain mar cheannaire na tíre. Lean na agóidí ar aghaidh go dtí go raibh cosc curtha ar an páirtí a bhí i gcumhacht, an '</nowiki>''Rassemblement Constitutionnel Démocratique'.'' Ar an 23ú Deireadh Fómhair 2011 bhí toghchán agus d'fhógair breathnóir neamhchlaonta idirnáisiúnta go raibh sé saor agus cothrom. Is é an gluaiseacht '[[Ennahda]]' a bhfuair an méid suíochán is mó, 90 as 217. Ar 12 Nollaig 2011 bhí Moncef Marzouki, iar-ghníomhaí ar son cearta daonna, tofa mar uachtarán. == Déimeagrafaic == De réir dhaonáireamh 2014, bhí daonra 10,982,754 sa Túinéis.<ref>http://census.ins.tn/sites/default/files/vol%201%20rgph%202014%20site%20%281%29.pdf lch.11 {{Ar}}</ref> Buíochas le clár pleanail clainne, tháinig laghdú ar fhás an daonra sa Túinéis go 1% go bliantúil. === Teangacha === Is í an [[An Araibis|Araibis]] teanga oifigiúil na tíre agus is í Araibis na Túineise teanga an phobail. Tá lucht labhartha beag freisin ag [[teangacha na mBeirbeireach]] (timpeall 28,000 de réir Ethnologue). Cé nach bhfuil stádas oifigiuil aici, tá an [[An Fhraincis|Fhraincis]] an-tábhachtach sa Túinéis. Ag an iar-bhunscoil, múintear eolaíocht tríthi. Úsáidtear go forleathan an teanga i gcúrsaí oideachais agus gnó agus sna meáin. Sa bhliain 2010, bhí an Fhraincis ag 6 639 000 nó 64% an daonra sa Túinéis.<ref>https://www.francophonie.org/IMG/pdf/1e.pdf lch. 14 {{Fr}}</ref> De ghnáth, tá comharthaí siopaí, biachláir agus comharthaí sraide scríofa san Araibis agus san Fhraincis. === Na Cathracha is mó === De réir dhaonaireamh 2014, is iad na cathracha is mó ná: {| class="wikitable" |+ !Rang !Ainm !Gobharnóireacht !Daonra |- |1 |[[Túinis]] |Túinis |638,345 |- |2 |[[Sfax]] |Sfax |272,801 |- |3 |[[Sousse]] |Sousse |221,530 |- |4 |[[Ettadhamen-Mnihla]] |Ariana |142,953 |- |5 |[[Kairouan]] |Kairouan |139,070 |- |6 |[[Bizerte]] |Bizerte |136,917 |- |7 |[[Gabès]] |Gabès |130,984 |- |8 |[[La Soukra]] |Ariana |129,693 |- |9 |[[Ariana]] |Ariana |114,486 |- |10 |[[Gafsa]] |Ben Arous |111,170 |} === Creideamh === Is é an t[[An tIoslam|Ioslam]] an reiligiún oifigiúil agus is mó sa Túinéis. Tá formhor na Túinéisigh ina [[Sunnaíoch]] agus tá an chuid eile acu ina Hanafite nó Ibadi. Is í an [[An Chríostaíocht|Chríostaíocht]] an dara reiligiún is mó sa tír le timpeall 25,000 creidmheach agus is é an [[An Giúdachas|Giúdachas]] an tríú reiligiún is mó le 900 creidmhigh. Meastar gurb í an Túinéis an tír Moslamach is sásta Giúdaigh a glacadh. Ar [[Djerba]], tá pobal Giúdach beag ann le 2,500 bliain. == Cultúr == === Bia === [[Íomhá:Tajine tunisien.JPG|mion|Tajine Túinéiseach]] Cumaisctear bia [[An Mheánmhuir|Meánmhuirí]] agus bia gaineamhlaigh i mbia na Túineise. Cosuil na tíortha Meánmhuirí eile, tá an aiste bia bia bunaithe ar ola olóige, bia mara, feoil agus spíosraí. Tá traidisiún an chócaireacht láidir sa Túineis le béilí dúchasacha mar ''Brik, Cúscús Túinéiseach, Sailéad Mechouia, Sailéad Túinéiseach, Kefta, Khobz Mella, Lamb à la Gargoulette, Tajine Túinéiseach agus Khobz Tabouna''.<ref>http://www.tourismtunisia.com/dishes-that-are-home-to-tunisia/ {{En}}</ref> === Spóirt === Is é an [[sacar]] an spórt is mó a thaitníonn le daoine sa Túinéis. Sa bhliain 2004 bhuaigh an fhoireann sacair náisiúnta na Túinéis ''Corn Sacair An Afraic.'' I ndiaidh an tsacair, imrítear go minic [[taecuando]], [[cearáité]], [[Liathróid láimhe Oilimpeach|liathróid láimhe]] agus [[Lúthchleasaíocht|lúthclheasaíocht]] freisin sa Túinéis. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:An Túinéis| ]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe|T]] jnjo64hwiwvzczmdxs5e2133gpn4zap 0 9960 1086365 983825 2022-08-23T02:18:25Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Íomhá:Milligan, Spike (headstone).jpg|deas|250px|thumb|Leac uaighe Spike Milligan.]] [[Fuirseoir]], [[scríbhneoir]] agus [[ceoltóir]] ab ea '''Terence Alan "Spike" Milligan''', ([[16 Aibreán]], [[1918]] – [[27 Feabhra]], [[2002]]). Rugadh Milligan san [[An India|India]], mac le h-athair as [[Sligeach]], [[Poblacht na hÉireann]], agus mar thoradh bhí saoránacht Éireannach aige. Throid sé i gcoinne Arm an Ghearmáin sa [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]] agus scríobh sé a chuimhní sa sraith leabhair, The War (and Peace) Memoirs. B'é Milligan a bhí an príomhscríbhneoir agus aisteoir ar an gclár raidió [[BBC]], The Goon Show, a bhí an-clúiteach ó na [[1950idí]] go dtí an lá atá inniu ann agus sa chlár teilifís BBC, [[Q...]]. B'é Spike a bhí an tráchtaire sa chláir beochana, Wolves Witches and Giants, ar [[ITV]] sa 1990s. Scríobhtear ''"Dúirt mé leat go raibh mé breoite"'' as [[Gaeilge]] ar a leac uaighe i Sosaics, mar ní raibh cead ag a chlann ón easpag an feartlaoi sin a scríobh as [[Béarla]]. {{Síol}} {{DEFAULTSORT:Milligan, Spike}} [[Catagóir:Fuirseoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Aisteoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1918]] [[Catagóir:Básanna in 2002]] [[Catagóir:Pobal Éireannach na Breataine]] p7e413xhcgku7mmdrhztbh50n0spaqe 0 10061 1086182 1085673 2022-08-22T22:19:53Z Marcas.oduinn 33120 /* Teangacha Ceilteacha na nOileán */Príomhalt wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Is iad na '''[[Teanga (cumarsáid)|teanga]]<nowiki/>cha Ceilteacha''' na teangacha a d'eascair ón bPróta-Cheiltis, brainse d'fhine na d[[teangacha Ind-Eorpacha]]. Sa mhílaois dheireanach roimh bhreith Chríost, bhí na teangacha seo á labhairt ar fud na h[[An Eoraip|Eorpa]]. Inniu, áfach, níl ach sé theanga den ghrúpa seo fágtha beo, agus iad á gcloisteáil in áiteanna in [[Éirinn]] agus sa [[An Bhreatain|Bhreatain]], in oirthear [[Ceanada|Cheanada]], sa [[An Phatagóin|Phatagóin]] i ndeisceart na h[[An Airgintín|Airgintíne]], i measc grúpaí scaipthe sna [[SAM|Stáit Aontaithe]] agus san [[An Astráil|Astráil]], agus ar leithinis na [[An Bhriotáin|Briotáine]] san [[An Fhrainc|Fhrainc]]. == Teangacha Ceilteacha na Mór-roinne == {{príomhalt|Ceiltis na Mór-Roinne}} Chuaigh na teangacha Ceilteacha in Ilchríoch na hEorpa in éag i ndiaidh do na [[Rómhánaigh]] a gcuid tailte a shealbhú agus a choilíniú. Cé nár dhruid na Rómhánaigh siar ón g[[cinedhíothú]] ná ón gcineghlanadh, ní féidir a rá gur mharaigh siad na Ceiltigh ar fad. Bhí sibhialtacht cuíosach forbartha ag na Ceiltigh, idir [[Bóthar|bhóithre]] agus [[Cathair (lonnaíocht)|chathracha]], rud a chuidigh leis an [[Laidin]] dul chun forleithne mar theanga labhartha i measc na gCeilteach. Ní bhreactaí síos a dhath sna teangacha seo ach an chorruair, nó ní dhearnadh saothrú ná caighdeánú liteartha orthu riamh. Ar aon nós, níl ach inscríbhinní scaipthe fágtha díobh inniu. Teangacha tábhachtacha Ceilteacha sa tsean-ársaíocht ab ea an [[Leapóintis]], an [[An Ghailís|Ghaillis]], agus an Cheiltibéiris. Ainmneacha iad seo atá baiste ag na saineolaithe orthu, nó níl an oiread fágtha díobh is go mbeadh a fhios againn an t-ainm a thugadh lucht a labhartha orthu ar aon nós. [[Íomhá:Celtic language family tree.svg|mion|clé|266x266px]] Is iad na hinscríbhinní agus na graifíní sna teangacha seo na foinsí is tábhachtaí atá againn, chomh maith leis an gcorrfhocal ar na boinn airgid, ar uirlisí cistine agus araile. Thairis sin, tá lorg na gCeilteach le haithint ar na logainmneacha agus ar na [[Teangacha Rómánsacha|teangacha]] [[Teangacha Rómánsacha|Rómánsacha]] a tháinig in áit na dteangacha Ceilteacha. Na húdair Chlasaiceacha a bhí ag [[scríbhneoir]]<nowiki/>eacht as Laidin nó [[An tSean-Ghréigis|Gréigis]] - [[Iúil Caesar]], cuir i gcás - ba mhinic a tharraing siad focail iasachta ón gCeiltis chucu, nuair a bhí siad ag tabhairt cur síos ar nósanna na gCeilteach. Is féidir linn a bheith ina mhuinín go raibh gach teanga Cheilteach san ilchríoch roinnte ina lán canúintí éagsúla, ach amháin an [[An Leapóintis|Leapóintis]], ó bhí sí á labhairt i limistéar sách cúng. Ní raibh sí in úsáid ach i dTuaisceart na [[An Iodáil|hIodáile]], agus í sách cosúil leis an nGaillis. Deir saineolaithe áirithe, fiú, nach raibh inti go bunúsach ach canúint de chuid na Gaillise. [[Íomhá:Maximum area of Celtic languages.png|mion|333x333px|Teangacha Ceilteacha]] Na téacsaí is luaithe atá fágtha againn sna teangacha seo, tagann siad ón tríú haois roimh bhreith Chríost, agus iad ag baint úsáide as aibítrí éagsúla. Ó nár fhorbair traidisiún ceart scríbhneoireachta ag aon teanga Cheilteach san Mhór-roinn, ba nós le lucht a scríofa dul i dtuilleamaí na haibítre a fuair siad in aice láimhe. Mar shampla, bhí [[Gréigis]] á saothrú go forleathan i Massilia ([[Marseille]]), cionn is gur coilíneacht Ghréagach a bhí ann ar dtús. Dá bhrí sin, thángthas ar inscríbhinní Gaillise i nDeisceart na Fraince atá litrithe san aibítir Ghréagach. Is deacair a rá cén t-am a chuaigh an Cheiltis in éag in Ilchríoch na h[[An Eoraip|Eorpa]]. Glactar leis go raibh na daoine dátheangach i bhfad i ndiaidh ghabháltas na Rómhánach ar an nGaill, agus creidtear freisin go raibh béarlagair measctha nó fiú [[nasctheanga]] de shórt éigin á cloisteáil, abair, sa Ghaill (an Fhrainc) ar feadh i bhfad. Cé go síleann na saineolaithe ar fad gur tháinig an t-áitreabh Ceilteach sa Bhriotáin ar an bhfód de thoradh imirce shéasúrach na n-iascairí ó Chorn na Breataine, tá siad ann a deir go raibh an oiread sin fágtha den Ghaillis san am sin is go raibh na hiarsmaí seo in ann a sliocht a fhágáil ar an mBriotáinis, mar dhúshraith theangeolaíoch. === Ceiltibéiris === [[Íomhá:Bronce de Botorrita II.jpg|mion|344x344px|Is iad na hiarsmaí is mó atá fágtha againn den Cheiltibéiris ná na táibléid chré-umha ar thángthas trasna orthu i mBotorrita]] Ceiltibéiris a thugtar ar an teanga Cheilteach a bhí á labhairt i Leithinis na hIbéire (Leithinis na bPirinéithe), áit a bhfuil [[an Spáinn]] agus [[an Phortaingéil]] inniu. Is iad na hiarsmaí is mó atá fágtha againn den Cheiltibéiris ná na táibléid chré-umha ar thángthas trasna orthu i mBotorrita in aice le [[Zaragoza]] sa Spáinn. Is é an táibléad ar a dtugtar ''Botorrita I'' an ceann is mó acu. Ar thaobh amháin den táibléad seo, feictear céad cúig fhocal fichead de théacs, agus ar an taobh eile, tá aon fhocal is trí fhichid eile. Glactar leis gur rabhadh is ea an téacs is faide acu faoin díoltas a d'imreofaí ar aon duine a sháródh naofacht na háite, agus gur liosta ainmneacha atá ar an taobh eile. An cineál téacsaí is minicí a bhíonn le fáil sa Cheiltibéiris, diomaite de tháibléid Botorrita, is é an cineál ar a dtugtar ''tesserae hospitalis''. Cineál conarthaí síochána atá ann idir dhá threibh nó dhá dhream cosúil le treibh. === Gaillis === [[Íomhá:Map Gaul divisions 481-de.svg|mion]] Is í an Ghaillis an teanga Cheilteach a bhí á labhairt sa Ghaill, is é sin, san Fhrainc. Na hiarsmaí atá ann, is inscríbhinní uaighe agus graifíní, chomh maith leis an gcupla focal a fheictear ar shoithí, ar uirlisí cistine nó ar airm. Cuir i gcás, tá muga ann agus na focail úd ''neddamon delgu linda'' ("tá deoch na gcomharsan ionam") greanta air. Ar na hinscríbhinní móra, is fiú inscríbhinn Chamalières a lua. Táibléad luaidhe atá ann, agus ceithre fhocal is trí scór le léamh air. An aibítir a úsáidtear, is í an leagan lámhscríofa den aibítir Rómhánach í. Sórt eadarghuí atá ann nó ofráil mhóideach, is é sin, achainí phoiblí atá dírithe ar na déithe. Tá trí chuid ann, mar atá, guí chuig na déithe, liosta na ndaoine a bhfuiltear ag guí ar a son, agus an mhóid atá na daoine seo a mhionnú. Sa bhliain [[1983]], tháinig dhá tháibléad luaidhe chun solais i L'Hospitalet-du-Larzac. Tá céad is trí scór focal ann, agus is é an chuma atá ar an scéal gur mallachtaí ó bheirt dhraíodóirí atá ann. Is í inscríbhinn Larzac an téacs is faide atá ann as Gaillis. == Teangacha Ceilteacha na nOileán == {{príomhalt|Ceiltis na nOileán}} [[Íomhá:Lenguas celtas.PNG|mion]] Na teangacha Ceilteacha a labhraítear inniu, baineann siad uile le hOileáin Iarthar na hEorpa, an Bhriotáinis san áireamh, mar a aithnítear ar a hainm. Is gnách iad a aicmiú ina dhá ngrúpa de réir mar a d'fhorbair an fhuaim úd [k^w], a bhí ann sa Phróta-Cheiltis, sna teangacha éagsúla. I gcuid de na teangacha, is mar [k] a chloistear inniu í, agus is iad seo na teangacha Q-Cheilteacha. Na teangacha eile, áfach, d'iompaigh an fhuaim seo ina [p] iontu, agus mar sin, tugtar na teangacha P-Cheilteacha orthu. (Is féidir an t-aicmiú seo a chur i bhfeidhm ar theangacha Ceilteacha na Mór-roinne freisin: mar shampla, teanga P-Cheilteach ab ea an Ghaillis, agus teanga Q-Cheilteach a bhí sa Cheiltibéiris.) === Na Teangacha Breatnacha === Na teangacha P-Cheilteacha a labhraítear inniu, is gnách teangacha Breatnacha nó Briotanacha a thabhairt orthu. Dhá theanga bheo atá ann, is é sin, an [[Breatnais|Bhreatnais]] (ar a dtugtar freisin an [[An Chomraig|an Chomraig]]<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Cadwaladr, Dilys; Jones, T. Hughes; Morgan, Huana; Powell, J. D.; Williams, J. J.; Williams, J. O.|date=1948|url=|title=Sgéalta ó'n gComraig|journal=|volume=|issue=|Aistritheoir=Seán de Búrca, M.A.|publisher=Oifig an tSoláthair|language=Gaeilge|pages=55}}</ref>), atá ó dhúchas ag leathmhilliún duine sa [[An Bhreatain Bheag|Bhreatain Bheag]] in iarthar na Breataine Móire, agus an [[Briotáinis|Bhriotáinis]], a labhraítear i Leithinis na [[An Bhriotáin|Briotáine]] in iarthuaisceart na [[An Fhrainc|Fraince]]. An tríú teanga Bhreatnach a bhí ann, mar atá, an [[Coirnis|Choirnis]], chuaigh sí in éag ag druidim chun deiridh don ochtú haois déag, nuair a shíothlaigh [[Dolly Pentreath]], an cainteoir dúchais deireanach, i Mousehole i g[[Corn na Breataine]]. Inniu, tá gluaiseacht teanga ag iarraidh an Choirnis a athbheochan, ach níltear ar aon bharúil faoin gcineál Coirnise ab fhearr a úsáid. === Na Teangacha Gaelacha === {{príomhalt|Teangacha Gaelacha}} Na teangacha Q-Cheilteacha arís, is gnách teangacha Gaelacha a thabhairt orthu. Dhá theanga bheo atá ann fosta, mar atá, [[An Ghaeilge|Gaeilge na hÉireann]] (nó ''an Ghaeilge'') agus [[Gaeilge na hAlban]] (nó ''an Ghàidhlig''). An tríú teanga acu a bhí ann, mar atá, Gaeilge Oileán Mhanann nó an [[Manainnis|Mhanainnis]], fuair a cainteoir deireanach dúchais, [[Ned Maddrell]] ("Ned Beg Hom Ruy", is é sin, Éamonn Beag Thomáis Rua) bás sna seachtóidí. Tá dornán cainteoirí ann, áfach, a úsáideann an teanga seo inniu féin, agus cuid acu ag tabhairt le fios gurbh iad a seanmháthair agus a seanathair a mhúin an teanga dóibh. Tá gluaiseacht athbheochana teanga ag obair in [[Oileán Mhanann]] chomh maith, agus tacaíocht áirithe phoiblí ag teacht di. == Meath na dTeangacha Ceilteacha agus a nAthbheochan == [[Íomhá:Gaelic Athletic Association.png|mion|166x166px|Lógó CLG, roimh 1925]] Tá sé ina ghnáthscéal ar fud an domhain gur teangacha marbha iad na teangacha Ceilteacha ar fad, rud a chuireann go mór mór isteach ar aon duine a dhéanann taighde orthu, go háirithe ar an staid agus ar an stádas atá acu sa tsochaí. Rinne [[Torlach Mac Con Midhe]] taighde ar an dóigh a ndeachaigh na teangacha Ceilteacha i laige i "margadh na teanga" agus ar na díoscúrsaí faoi na teangacha Ceilteacha sna teangacha móra - an [[Béarla]], an [[Fraincis|Fhraincis]] agus an [[Gearmáinis|Ghearmáinis]] (Mac Con Midhe, 2005). I leabhar eile faoin nGaeilge i d[[Tuaisceart Éireann]], ''Irish Language in Northern Ireland - The Politics of Culture and Identity'' (Macmillan's Press 1999), thagair [[Camille O'Reilly]] don rud ar ar bhaist sí "díoscúrsa na teanga mairbhe". Is é an rud atá i gceist leis an [[díoscúrsa]] ná rialacha nó dlíthe neamhscríofa a chuireann srianta leis an dóigh ar féidir trácht a dhéanamh ar rud ar leith - ar an teanga, mar shampla. Coinníonn na rialacha seo saoldearcadh áirithe, nó fiú saol áirithe - réaltacht shochúil ar leith - i bhfeidhm. Mar sin, nuair atá díoscúrsa na teanga mairbhe i bhfeidhm, ní féidir le haon duine a rá nach teanga mharbh í an Ghaeilge, cuir i gcás, - nó má dhéanann sé a leithéid, tarraingeoidh sé líomhaintí faoi neamhoibiachtúlacht agus náisiúnachas anuas air féin. Is é is toradh do nósanna an díoscúrsa seo, áfach, ná go nglacann go leor daoine leis nach féidir leis an duine a bhfuil Gaeilge aige bheith ina thaighdeoir oibiachtúil agus é ag déanamh staidéir ar chúrsaí na teanga. Mar sin, níl i gcuid mhór den chaint faoi "bhás" na dteangacha Ceilteacha ach gnáthbholscaireacht ó lucht an aineolais. Ina dhiaidh sin féin, is féidir a rá go bhfuil meath as an ngnáth tagtha ar na teangacha Ceilteacha ar fad le cúpla céad bliain anuas. Is minic a chuireann dreamanna náisiúnaíocha Ceilteacha an meath i leith géarleanúintí gníomhacha agus cineghlanadh. Cé go bhfuil áibhéil áirithe déanta acu ar an taobh seo den scéal, is féidir a rá go bhfuil cuid nach beag den cheart acu. Nuair a bhítí ag iarraidh an teanga a ruaigeadh d'aon ogham, áfach, is beag rath a bhí air. Ba mhó an tionchar a bhí ag claontachtaí na forbartha socheacnamúla, agus na daoine ag síleadh gur imthoscaí oibiachtúla iad nach féidir le haon duine mórán a dhéanamh fúthu. === An Ghaeilge in Éirinn === [[Íomhá:Cainteoirí Gaeilge - Irish Speakers.JPG|mion|Cainteoirí Gaeilge]] In Éirinn, b'é an Drochshaol ([[an Gorta Mór]]) a bhain an teanga de bhéal na ndaoine i lár na tíre, cé gur féidir a rá go raibh an malartú teanga tosaithe roimh an ngorta féin in áiteanna cosúil le Contae Chill Chainnigh, mar is féidir a léamh ar chín lae [[Amhlaoibh Ó Súilleabháin|Amhlaoibh Uí Shúilleabháin]], cuir i gcás. Ní mór, áfach, tagairt a dhéanamh don mheas mhór a bhí ag ceannairí polaitiúla na nGael féin ar an mBéarla mar theanga. Is é an tuairim a bhí ag [[Dónall Ó Conaill]], mar shampla, ná go raibh an Béarla i bhfad ní b'úsáidí ná an Ghaeilge, agus go raibh sé ní ba thábhachtaí an Béarla a chur ar fáil do na Gaeilgeoirí ná eolas agus faisnéis a scaipeadh i measc na nGael ina dteanga féin (Nic Éinrí, 1971). Thosaigh athbheochan na Gaeilge sa bhliain [[1893]], nuair a bhunaigh [[Dubhghlas de hÍde]] [[Conradh na Gaeilge]] i m[[Baile Átha Cliath]]. Is é an dearcadh a bhí ag de hÍde ná nach raibh an tÉireannach socair ná compordach leis féin agus é ag déanamh aithrise ar theanga agus ar nósanna na nGall: ''Is fíric é, agus caithfidh muid talamh slán a dhéanamh de, cé go bhfuil siad ag déanamh aithrise ar Shasana agus ar nósanna na nGall, go bhfuil formhór mór na nGael ar fud an domhain ag glacadh déistine le Sasana, agus iad, ceart nó mícheart - ag baint suilt as mí-ádh Shasana agus ag éirí míshásta faoina rath.'' Is é an fhuascailt a bhí de hÍde a thairiscint ná filleadh ar an dúchas agus an teanga náisiúnta a athbheochan mar theanga ghnáthchumarsáide agus oideachais. Ar dtús, bhí sé ag iarraidh ceist na teanga agus ceist pholaitiúil na hÉireann a choinneáil scartha ó chéile, agus is iomaí Aontachtach nó Protastúnach a chuaigh sa Chonradh. Ina dhiaidh sin, áfach, d'fhorbair náisiúnachas na láimhe láidre, de réir a dhinimice féin, agus sa deireadh thiar thall, fuarthas ceist na teanga agus ceist an neamhspleáchais pholaitiúil fite fuaite le chéile. Bhí cuid mhór de na luathnáisiúnaithe den diantuairim gur leor saoirse a bhaint amach d'Éirinn agus stát neamhspleách a chur ar bun leis an teanga a shlánú. Ina dhiaidh sin féin, níor éirigh leis an tionscadal seo leath chomh maith agus a creideadh. Ó thaobh amháin, maireann formhór mór na nÉireannach ag labhairt Béarla amháin, agus is fánach focal Gaeilge a chluinfeá uathu. Ón taobh eile, áfach, d'éirigh leis na hÉireannaigh an teanga a choinneáil beo agus a fhorbairt mar ghléas cumarsáide le haghaidh [[scríbhneoir]]<nowiki/>eacht intleachtúil. Thairis sin, hardaíodh a stádas sa tsochaí agus sa státseirbhís. === An Bhreatnais sa Bhreatain Bheag === Sa [[An Bhreatain Bheag|Bhreatain Bheag]], ní dhearnadh aon ghéarleanúint ar bhunadh dúchasach an chúige ar chúiseanna reiligiúnda, ós rud é gur Protastúnaigh a bhí iontu. Thairis sin, bhí traidisiún léinn agus léitheoireachta ag na Breatnaigh, mar Phrotastúnaigh, agus leabhair is bileoga bolscaireachta á gclóbhualadh is á bhfoilsiú sa teanga. Nuair a thosaigh an tionsclaíocht ag borradh sa Bhreatain Bheag, b'í [[an Bhreatnais]] a teanga (ar a dtugtar freisin an [[An Chomraig|Chomraig]]<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Cadwaladr, Dilys; Jones, T. Hughes; Morgan, Huana; Powell, J. D.; Williams, J. J.; Williams, J. O.|date=1948|url=|title=Sgéalta ó'n gComraig|journal=|volume=|issue=|Aistritheoir=Seán de Búrca, M.A.|publisher=Oifig an tSoláthair|language=Gaeilge|pages=55}}</ref>). Ní raibh an Bhreatain Bheag in ann an lucht oibre a sholáthar do na monarchana, agus mar sin, tháinig na mílte Béarlóirí aonteangacha isteach ó Shasana le dul ag obair iontu. Chúngaigh a dteanga siúd ar an mBreatnais. B'í an Bhreatnais teanga an teampaill, ach b'é an Béarla a labhraítí ag cruinnithe Pháirtí an Lucht Oibre agus an cheardchumainn, agus nuair a d'éirigh gluaiseacht an lucht oibre ní ba thábhachtaí mar spreagadh intinne don chosmhuintir ná an reiligiún, chúlaigh an Bhreatnais dá réir. === An Ghaeilge (an "Ghàidhlig") in Albain === [[Íomhá:Idioma gaélico escocés.png|mion]] In [[Albain]], glactar leis gurb í an díbirt ar a dtugtar [[Fuadach na nGael]] (''Fuadach nan Gaidheal'' i n[[Gaeilge na hAlban]]) nó an ''Highland Clearance'' as Béarla ba mhó a chuir luas leis an malartú teanga. Go bunúsach, bhí taoisigh na gclann Albanach tar éis dearmad a dhéanamh dá gcuid dualgais mar choimirceoirí don chosmhuintir Ghaelach, agus iad den tuairim go mbeadh brabús ní b'fhearr sna caoirigh. Mar sin, chuir siad d'fhiachaibh ar an gcosmhuintir na tailte a ghéilleadh do na caoirigh. De dheasca an Fhuadaigh, tá an teanga beagnach imithe sa mhórthír inniu. Is iad Inse Gall, nó na hOileáin Thiar, mar a thugtar orthu go háitiúil (''Na hEileanan a-Niar'' as Gàidhlig) an t-aon áit inar féidir a rá go bhfuil an Ghàidhlig ag maireachtáil mar bheotheanga phobail ansin inniu. Faoin am céanna ar cuireadh an Fuadach i gcrích, tháinig córas scolaíochta ar an bhfód sna Garbhchríocha a thug aitheantas áirithe don Ghàidhlig. Tháinig athrú ar na cúrsaí seo sa bhliain [[1872]], nuair a bunaíodh scoil náisiúnta aonteangach ina ionad, scoil nach raibh ach Béarla á fhoghlaim inti. Ó sin i leith, bíonn an pobal Gàidhlige ag éileamh tuilleadh úsáide agus stádais don teanga sa chóras scolaíochta, agus an stát iontach mall ag freagairt. Sa bhliain [[1918]], reachtaíodh dlí nua a d'fhoráil go bhféadfaí Gàidhlig a mhúineadh áit a mbeadh sí á labhairt ag an bpobal, ach níorbh ionann sin is a rá go mbeifí sásta ábhair eile a chur á dteagasc trí mheán na teanga. Faoi lár na fichiú haoise, áfach, glacadh leis go praiticiúil nár mhór dul i dtuilleamaí na Gàidhlige mar ghléas teagaisc a fhad is nach mbeadh an Béarla intuigthe ag na páistí. [[Íomhá:ScotlandGaelicSpeakers2001-ga.gif|mion|2001]] Is Protastúnaigh iad formhór na nGael in Albain, rud a fhágann go bhfuil ról lárnach ag an léitheoireacht agus ag an mBíoblóireacht ina gcreideamh siúd. Thairis sin, tá cuma an-dúchasach ar shaol reiligiúnda na heaglaise Saor-Phreispitéirí i nGaeltacht na hAlban, agus í go mór mór i muinín nósanna Gaelacha mar chuid de na deasghnátha, ar nós amhránaíocht thraidisiúnta na n-iomann eaglasta. Maidir le ról na Gàidhlige i saol na hAlban taobh amuigh den Ghaeltacht, ní mór cuimhne a choinneáil air nach bhfuil náisiúnachas na nAlbanach bunaithe ar an bhféiniúlacht Ghaelach, murab ionann agus náisiúnachas na hÉireann. Mar sin, an spreagadh atá ann don Bhéarlóir in Éirinn Gaeilge a fhoghlaim is a shaothrú ar chúiseanna náisiúnta, níl a leithéid ann in Albain, nó, ar a laghad, níl sé leath chomh láidir céanna. Cuireann náisiúnachas na hAlban níos mó béime ar na forais náisiúnta, ar nós Pharlaimint na hAlban, dlíthe na hAlban nó stair na hAlban. Ní mór a rá, fosta, go bhfuil trí theanga ag Albain ar féidir mórtas cine Albanach a chur in iúl trína n-úsáid, is é sin, an leagan Albanach den Bhéarla chaighdeánta ([[Béarla na hAlban]]), an [[Albainis]] (an teanga ar a dtugtar ''Lowland Scots'' as Béarla) nó an Ghàidhlig féin. Mar sin, má tháinig a leithéid d'eagraíocht agus [[An Comunn Gàidhealach]] (is é sin, an Cumann Gaelach in Albain) ar an bhfód sa bhliain [[1891]], is ar éigean is féidir í a chur i gcomparáid le [[Conradh na Gaeilge]] in Éirinn, a bhí ceaptha leis an nGaeilge a chur ar ais i mbéal na nÉireannach sa Ghalltacht. Is iad na cúrsaí cultúrtha an chloch is mó ar phaidrín an Chumainn Ghaelaigh in Albain inniu, go háirithe an Mòd Náisiúnta, an fhéile chultúrtha bhliantúil atá inchomparáide leis an [[Eisteddfod]] Genedlaethol sa [[An Bhreatain Bheag|Bhreatain Bheag]] agus le h[[Oireachtas na Gaeilge]] in [[Éire|Éirinn]]. Le gnó an bhrúghrúpa i gcúrsaí polaitiúla a dhéanamh agus leis na cearta teanga a chur chun cinn, tháinig eagraíocht eile chun saoil i lár na n-ochtóidí, mar atá, Comunn na Gàidhlig. Faigheann an Cumann seo cuidiú agus maoiniú ó Bhord Forbartha na nGarbhchríoch is na nOileán, ar gníomhaireacht fhorbartha é de chuid an rialtais in Albain. Le cabhair an Bhoird seo a bunaíodh cumann ar leith d'fhoghlaimeoirí na Gàidhlige, mar atá, Comunn an Luchd-Ionnsachaidh. === An Mhanainnis in Oileán Mhanann === [[Íomhá:Idioma manés.png|mion|313x313px]] Ós rud é go bhfuil Oileán Mhanann sách scartha ó shaol an Bhéarla, mhair an teanga slán na céadta bliain beag beann ar smacht polaitiúil na Sasanach ar an oileán, cé gurbh é an Béarla teanga oifigiúil na mbailte móra agus an riaracháin. Ón mbliain [[1334]] i leith, bhí an t-oileán á rialú ag tiarna éigin a bhain le huasalaicme Normánach Shasana. An tiarna deireanach den chineál seo, mar atá, Diúc Athol, dhíol sé an t-oileán le coróin Shasana sa bhliain 1765. Bhí an smuigléireacht ina gnó forleathan san oileán, rud a spreag rialtas Shasana chun seilbh dhíreach a fháil ar Mhanainn le dlíthe an Rí a chur i bhfeidhm ansin. Nuair a cailleadh an gnó sin, áfach, thosaigh an t-oileán ag bánú in éagmhais teacht isteach, agus na daoine ag aistriú go Meiriceá ar lorg pá. Shocraigh an chuid is mó de na Manannaigh i Meiriceá síos in [[Ohio]], timpeall ar chathair [[Cleveland, Ohio|Cleveland]], agus creidtear go raibh an Mhanainnis á labhairt mar theanga phobail i gCleveland níos deireanaí ná in Oileán Mhanann féin. Nuair a bhí na Manannaigh féin ag dul ar imirce ina sluaite móra, chuir turasóirí saibhre Sasanacha sonrú san oileán mar áit saoire, agus thosaigh siadsan ag tonnadh isteach. D'éirigh gnó na cuairteoireachta ina tionscal mór i Manainn, agus ar ndóigh, bhí an Béarla de dhíobháil ar na bundúchasaigh a bhí ag iarraidh cúpla pingin a shaothrú ag freastal ar na turasóirí. Dá réir sin, thosaigh an malartú teanga in Oileán Mhanann, agus i lár na naoú haoise déag, scoith an Béarla an Mhanainnis mar theanga thromlaigh san oileán. I dtús na fichiú haoise, bhí an Mhanainnis imithe mar theanga phobail, ach mhair seanchainteoirí in áiteanna go dtí an dara leath den aois chéanna. Fuair an cainteoir deireanach dúchais, [[Ned Maddrell]] ("Ned Beg Hom Ruy", Éamann Beag Thomáis Rua), bás ar an seachtú lá fichead de Mhí na Nollag sa bhliain [[1974]]. Thosaigh gluaiseacht athbheochana na teanga i ndeireadh na naoú haoise déag, agus na daoine ag tuiscint go raibh an Mhanainnis ag imeacht go tiubh téirimeach mar theanga dhúchais, agus obair ar leith ag teastáil leis na hiarsmaí féin a shábháil. Bhí bunú [[Conradh na Gaeilge|Chonradh na Gaeilge]] in Éirinn ina réamhshampla tábhachtach ag lucht athbheochana na Manainnise. Bunaíodh Yn Çheshaght Ghailckagh, nó Cumann Gaelach Oileán Mhanann, ar an dara lá fichead de Mhí na Márta sa bhliain [[1899]]. Bhí an cumann seo dírithe ar an Manainnis a choinneáil beo mar theanga náisiúnta agus ar litríocht a fhoilsiú agus ar scríbhneoireacht a spreagadh sa teanga. [[Íomhá:Tafysaymlowerres.png|mion|444x444px|Tafysaymlowerres]] Chuir lucht athbheochana na Manainnise an-bhéim ar an mbéaloideas, nó b'é sin an t-aon litríocht dhúchasach a bhí acu i dtús báire, díomaite de na foilseacháin spioradálta ón ochtú haois déag. Sna blianta [[1913]]-[[1919]], bhí Yn Çheshaght Ghailckagh ag foilsiú ''Mannin'', iris leathbhliantúil ina gcuirtí i gcló idir bhéaloideas Manainnise agus altanna faoi shaol traidisiúnta Oileán Mhanann. Tháinig deireadh leis an iris, áfach, nuair a fuair an t-eagarthóir, [[Sophia Morrison]], bás. Bhí sí ina rúnaí ar Yn Çheshaght agus ina bailitheoir mór béaloidis. I ndiaidh bhás Morrison, bhí an saol Manainnise ciúin go leor ar feadh tamaill, go dtí gur tháinig sracadh nua ann le hobair [[Mona Douglas]]. Bhí sise ina béaloideasóir tábhachtach cosúil le Morrison, agus luiteamas aici le náisiúnachas na hÉireann. Cuirtear ina leith, fiú, go raibh sí ag brath ar dhul i dtuilleamaí na Gearmáine Naitsíche le saoirse a bhaint amach do Mhanainn. Ar a laghad, dealraíonn sé go raibh lámh aici i mbunú Ny Manninee Dhooie, eagraíocht náisiúnaíoch a bhí báúil leis na Gearmánaigh, agus de réir an taighde a rinne an scoláire Manannach George Broderick ar stair na gluaiseachta náisiúnaíche i Manainn, bhí níos mó ná báúlacht i gceist. Faoin am céanna a raibh Mona Douglas ag béaloideasóireacht, bhí baicle de scoláirí Ceilteacha ag obair faoi cheannas [[Ludwig Mühlhausen]] do lárionad taighde an [[SS]], agus iad ag cur an-spéise in Oileán Mhanann mar áit ina bhféadfadh an Ghearmáin leas a bhaint as an náisiúnachas áitiúil le dochar a dhéanamh don [[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]]. Bhí saineolaí ar leith ag an Lárionad le ceisteanna na Manainnise agus Oileán Mhanann a phlé, mar atá, [[Gerhard von Tevenar]], agus é chomh heolach ar chúrsaí an oileáin is gur léir go raibh cairde nó lucht teagmhála aige i Manainn féin.[http://www.gaelg.iofm.net/ARTICLE/Broderick/THREE.html] [[Íomhá:Manx dialects.png|mion|Canúintí]] Mar sin, is dócha go raibh daoine i ngluaiseacht na Manainnise agus iad fonnmhar chun comhoibriú leis na Gearmánaigh. Má bhí féin, áfach, ní bhfuair siad áiméar riamh le sin a dhéanamh, agus mar sin, sheachain cúis na Manainnise an líomhain faoi fhealltóireacht agus faoi Fhaisisteachas a chuir isteach go mór mór ar ghluaiseacht athbheochana na Briotáinise i ndiaidh an chogaidh. Sna blianta iarchogaidh, b'é [[Douglas Fargher]] a bhí ina rúnaí ar Yn Çheshaght Ghailckagh agus ina fhear mór gluaiseachta. Sa bhliain [[1952]], d'eisigh sé achainí ar mhuintir Mhanann an teanga a fhoghlaim agus a shaothrú, agus níos déanaí, i ndiaidh seal a chaitheamh thar lear, bhí sé an-ghníomhach ag réiteach leabhar don chló agus ag athfhoilsiú seanleabhar Manainnise. Sna seachtóidí a thosaigh na hOicheanta Gaelacha (''Oieghyn Gailckagh''), is é sin, cruinnithe tráthrialta d'fhoghlaimeoirí Manainnise a chuir ar a gcumas labhairt na teanga a aclú. Níor cuireadh an Mhanainnis ar fáil sna scoileanna roimh an mbliain [[1974]]. Ar dtús, ní raibh ann ach sórt caitheamh aimsire taobh amuigh den churaclam, ach sa bhliain [[1982]], forbraíodh an chéad scrúdú caighdeánaithe (GCE O-Level) sa Mhanainnis. === An Bhriotáinis sa Bhriotáin === [[Íomhá:Breton dialectes.svg|mion|277x277px]] Go traidisiúnta, labhraítear an Bhriotáinis sa chuid is faide siar den [[An Bhriotáin|Bhriotáin]], ar an taobh thiar den líne idir [[Plouha]] agus [[Vannes]]. Bhí sí á labhairt ag scothaicmí léannta go dtí an dóú haois déag, ach ina dhiaidh sin, d'fhan sí teoranta do mhuintir na tuaithe in Iarthar na Briotáine nó Breizh Izel, nuair a bhí na daoine uaisle agus, in aithris orthu siúd, na buirgéisigh á tréigean ar mhaithe leis an bh[[Fraincis]]. B'í an [[Laidin]] an teanga scríofa ba tábhachtaí i nDiúcacht na Briotáine go dtí gur tháinig an Fhraincis ina háit sa chúigiú haois déag. Ina dhiaidh sin féin, tá traidisiún liteartha áirithe ag an m[[An Bhriotáinis|Briotáinis]], agus bíonn Briotáiniseoirí an lae inniu ag tarraingt ar an tSean-Bhriotáinis ar lorg téarmaíochta teicniúla nó eolaíche don Nua-Bhriotáinis. [[Íomhá:Breton dialectes-br.svg|mion|277x277px|Canúintí]] Bhí monarcacht na Fraince, an t-''ancien régime'', ar nós cuma liom faoi na teangacha mionlaigh sa tír. I ndiaidh na réabhlóide, áfach, d'athraigh na cúrsaí go hiomlán, nó b'ansin a cuireadh tús le polasaithe a bhí meáite ar an bhFraincis a chur á labhairt ar fud na tíre agus na teangacha is na canúintí eile a bhaint de bhéal na ndaoine. Ní raibh lucht déanta na bpolasaithe seo in ann teangacha a aithint thar chanúintí, nó ní raibh, dar leosan, ach dhá rud ann, mar atá, an Fhraincis agus an ''patois''. Bhí polaitíocht ag baint leis na hiarrachtaí seo, ar ndóigh. Bhí lucht na réabhlóide den tuairim go raibh na teangacha réigiúnda fite fuaite leis an bhfrithréabhlóideachas agus go raibh na monarcaithe agus na sagairt ag baint leasa as na teangacha seo mar bhabún leis an gcosmhuintir a choinneáil scartha ón réasún, ón réabhlóideachas agus ón oideachas. Deir lucht athbheochana na Briotáinise go raibh an lucht rialtais ag cur fíor-chatha sna scoileanna leis an teanga a chur de dhroim an tsaoil go hiomlán, agus go rabhthas ag náiriú na bpáistí a bhí ag labhairt Briotáinise chomh deireanach leis na seascaidí. Bhí an Bhriotáinis á labhairt ag milliún agus trí chéad míle duine sa bhliain [[1930]]. Tá leathmhilliún fágtha inniu, i ndiaidh an ródaigh a rinne na meáin chumarsáide agus córas lárnaithe polaitiúil na Fraince ar an teanga. I dtús na fichiú haoise, bhí duine as gach beirt in Iarthar na Breataine dall ar an bhFraincis ar fad, agus an chuid eile dátheangach san Fhraincis agus sa Bhriotáinis. Faoi lár na fichiú haoise, ní raibh ach céad míle duine aonteangach sa Bhriotáinis. Sa bhliain [[1925]], bhunaigh an tOllamh [[Roparz Hemon]] an iris úd Gwalarn le litríocht a fhoilsiú sa teanga. I rith an chéad naoi mbliana déag eile, bhí an iris seo agus an scoil scríbhneoirí ina timpeall ag iarraidh an Bhriotáinis a ardú ar aon leibhéal leis na teangacha móra domhanda. Bhí idir bhunsaothair liteartha agus aistriúcháin á gcur i gcló ar an iris. Sa bhliain [[1946]], tháinig an iris úd Al Liamm i gcomharbas ar Gwalarn. Ina dhiaidh sin, bunaíodh sraith mhaith irisí Briotáinise, agus an litríocht ag fás agus ag forbairt sa teanga. Inniu, tá i bhfad níos mó litríochta ar fáil i mBriotáinis ná a shamhlófá le teanga neamhfhorleathan. Sa bhliain [[1977]], cuireadh bun leis na chéad scoileanna ''Diwan'', a bhí ag dul i muinín an tumoideachais le Briotáinis a theagasc do dhaoine óga. Modh eile ar baineadh triail as san am ab ea ''Div Yezh'' nó an cur chuige dátheangach. Sa bhliain [[2004]], foilsíodh aistriúchán Briotáinise d'eachtraí [[Asterix na nGallach|Astérix]]. Is fiú sonrú a chur ann go bhfuil cónaí ar Astérix féin sa Bhriotáin, de réir an ghreannáin féin. Tá clú idirnáisiúnta anois ar roinnt fhilí, teangeolaithe agus scríbhneoirí próis a bhfuil saothair scríofa acu sa teanga, ar nós Yann-Ber Kalloc'h, Roparz Hemon, [[Anjela Duval]], agus Per-Jakez Hélias. === An [[Coirnis|Choirnis]] i gCorn na Breataine === [[Íomhá:Cornish Language Shift.svg|mion|277x277px]] Tháinig scoilt gheografach idir Ceiltigh Chorn na Breataine agus Ceiltigh na Breataine Bige i ndiaidh chath Beorham sa bhliain [[577]], nuair a shealbhaigh na hAngla-Shasanaigh an limistéar idir an dá thír Bhreatnacha. De réir mar a bhí Wessex, an ceann is Iartharaí de na ríochtaí a bhunaigh na hAngla-Shasanaigh sa Bhreatain Mhór, ag ascnamh siar, bhí na Ceiltigh ag cúlú isteach chucu i gCorn na Breataine, go dtí gur bhris an Rí Athelstane an cath orthu ar fad thart ar an mbliain [[930]]. Mar sin féin, bhí an Choirnis á labhairt ansin i bhfad i ndiaidh an chatha seo, agus shroich líon a cainteoirí a buaicphointe sa tríú haois déag. Meastar go raibh timpeall tríocha naoi míle duine (39,000) á labhairt san am sin. Sa bhliain [[1549]], cuireadh Leabhar na hUrnaithe Coitinne in úsáid i Sasana in áit na seanleabhar urnaithe Caitliceacha, mar chuid den [[Reifirméisean]]. Bhí Corn na Breataine coimeádach i gcúrsaí an chreidimh, agus cuid mhaith de mhuintir na tíre dall ar fad ar an mBéarla sa leabhar nua urnaíochta seo. Mar sin, d'éirigh siad amach in aghaidh an leabhair urnaíochta, agus cuireadh an cheannairc seo faoi chois le lámh láidir. Meastar gur mharaigh saighdiúirí an Rí ceithre mhíle duine sa teagmháil, gan aon trácht a dhéanamh ar an anlathas polaitiúil a cuireadh i bhfeidhm ar an gCorn ina dhiaidh sin, mar dhíoltas. Ó thaobh na Coirnise de, chuir an smachtú seo an-luas leis an malartú teanga. Chuaigh an Choirnis in éag sa bhliain [[1777]], nuair a shíothlaigh an cainteoir deireanach dúchais, [[Dolly Pentreath]]. Bhí Béarla aici chomh maith leis an gCoirnis. Fuair an cainteoir deireanach aonteangach, Chesten Marchant, bás sa bhliain [[1676]]. Táthar ag áitiú, áfach, go raibh leagan éigin den Choirnis, leagan [[Nasctheanga|nasctheangaithe]] b'fhéidir, á labhairt ag cúpla duine chomh deireanach leis an dara leath den naoú haois déag, agus gur chóir "an cainteoir deireanach traidisiúnta" a thabhairt ar John Davey (+[[1875]]) nó Alison Treganning (+[[1906]]). Thosaigh athbheochan na Coirnise i dtús na fichiú haoise, nuair a d'fhoilsigh [[Henry Jenner]] agus [[Robert Morton Nance]] a leagan atógtha den teanga, mar atá, ''Kernewek Unyes'' nó an Choirnis Aonchineálaithe. Bhí an caighdeán seo bunaithe ar Choirnis na litríochta Clasaicí, mar atá, Coirnis liteartha na ceathrú is na cúigiú haoise. Chuaigh Jenner agus Nance go mór i dtuilleamaí na [[Breatnais]]e agus na [[Briotáinis]]e le haghaidh nuafhocal, áfach. Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig leaganacha eile den Choirnis athbheoite ar an bhfód. B'é an chéad cheann acu ná an Choirnis Nua-aimseartha nó ''Curnoack Nowedga''. B'é [[Richard Gendall]] a chruthaigh é, agus é bunaithe ar cheartlitriú agus úsáid na scríbhneoirí dúchasacha ba dheireanaí. Mar sin, tá litriú an chineál seo Coirnise an-chosúil le litriú an Bhéarla. Sa bhliain [[1986]], rinne [[Ken George]] leasú iomlán ar an gCoirnis. D'atóg sé córas na bhfuaimeanna ón mbonn, agus b'é an córas foghraíochta seo bunús an litrithe a chuir sé chun tosaigh. ''Kernewek Kemmyn'' nó an Choirnis Choitianta a tugadh ar an gcaighdeán nua seo. Is iomaí Coirniseoir a chuaigh leis an gCoirnis Choitianta, ach san am céanna, is iomaí Coirniseoir a fuair locht uirthi. Tá sí ina cnámh spairne idir na Coirniseoirí i gcónaí, go háirithe ó chrom [[Nicholas Williams]], teangeolaí agus Coirniseoir, ar í a ionsaí agus a leagan leasaithe féin den Choirnis Aonchineálaithe, nó ''Kernewek Unys Amendys'', a chur chun cinn. == Féach freisin == Mac Con Midhe Torlach, 2005, Iarsmaí na Teanga, Na Teangacha Ceilteacha i Stair Smaointe na hEorpa, (Baile Átha Cliath, Coscéim). Nic Éinrí, Úna, 1971, Stair na Teanga Gaeilge, (Baile Átha Cliath, Folens) O'Reilly Camille, 1991, The Irish Language in Northern Ireland: Politics of Culture and Identity, (Nua-Eabhrac, St. Martins Press). * [[An Bhascais]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{Teangacha Ceilteacha}} [[Catagóir:Teangacha Ceilteacha| ]] a99ldx5jofq1bchx6rvvhgrm27z5ulp 0 10084 1086444 1058574 2022-08-23T02:45:46Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[Tíreolaíocht|tír]] atá suite i ndeisceart na h[[An Áise|Áise]] í '''an Phacastáin''', ([[An Urdúis|Urdúis]]: پاکستان) nó '''Poblacht Ioslamach na Pacastáine''' go hoifigiúil. == Tíreolaíocht == Tá imeallbhord aici de 1046-[[ciliméadar]] (650 míle) ar feadh chósta [[muir Arabach|an Mhuir Arabach]] agus Mhurascaill [[Óman]] sa taobh ó dheas agus tá teorainneacha aici leis [[an Afganastáin]] agus [[an Iaráin]] san iarthar, [[an India]] san oirthear agus [[an tSín]] i bhfad san oirthuaisceart. Luíonn [[an Táidsíceastáin]] freisin an-ghar don Phacastáin, ach tá sí deighilte uaithi ag an Chonair Wakhan. An séú tír is mó sa domhan de réir daonra atá ann, agus an dara tír [[Ioslamachas|Ioslamach]] is mó. [[Príomhchathair]] na Pacastáine í [[Islamabad]] ([[Urdúis]]: اسلام آباد, "áitreabh an [[Ioslam|Ioslaim]]") atá suite in iarthuaisceart na tíre. Tógadh Islamabad sna [[1960í]] chun a bheith ina príomhchathair nua. Is í [[Karachi]] an [[Cathair (lonnaíocht)|chathair]] is mó sa [[An Phacastáin|Phacastáin]]. Tá sí suite ar Mhuir na hAraibe. == Daonra == * Is í [[an Bhalúcastáin]] an cúige is mó de réir limistéar [[Geografaíocht dhaonna|geografach]] sa Phacastáin, a chomhdhéanann thart ar 48% d'achar iomlán na [[tír]]<nowiki/>e, sé sin, 40% den tír. Thug an [[daonáireamh]] sa bhliain 1998 le fios go raibh [[daonra]] de thart ar 6.5 milliún aici. Tá an Bhalúcastáin níos boichte agus tá a dhaonra níos ísle ná an chuid eile den Phacastáin. * Tá [[An Phuinseaib|an Phuinseáib]] (''nó an Phainseáib'') ({{lang-pa|پنجاب, ਪੰਜਾਬ}}, {{lang-ur|پنجاب}}, {{lang-hi|पंजाब}}, {{lang-fa|پنجاب}}, panj-ab, "cúig-uisce"), ina réigiún ar dhá thaobh na teorann idir Puinseaib na [[An Phacastáin|Pacastáine]] agus Puinseaib an [[An India|India]].<ref name="singh">{{cite book|title=Federalism, Nationalism and Development: India and the Punjab Economy|first=Pritam|last=Singh|publisher=Routledge|year=2008|ISBN=0415456665|pages=3|url=http://books.google.com/books?id=mQLDcjhNoJwC}}</ref> * Treabh jat is ea an [[Dhothar]]. Tá siad ina gcónaí in [[Punjab]], cúige de chuid na Pacastáine, == Teangacha == * Is [[Teanga (cumarsáid)|teanga]] í an '''Urdúis''' a labhraítear sa [[An Phacastáin|Phacastáin]] agus san [[An India|India]]. Le fírinne, is ionann iad an Urdúis agus an [[An Hiondúis|Hiondúis]], ach amháin go bhfuil an Hiondúis á labhairt ag na Hiondúigh, agus an Urdúis ag na Moslamaigh Indiacha agus Phacastánacha. Scríobhtar an Urdúis leis na litreacha Arabacha, agus an Hiondúis leis na litreacha Déiveanágracha. Thairis sin, is iomaí focal [[An Araibis|Araibise]] agus [[An Pheirsis|Peirsise]] a úsáidtear sa leagan scríofa den Urdúis. * Tá an [[An Phuinseáibis|Phuinseáibis]] (ਪੰਜਾਬੀ) ar an aonú [[Teanga (cumarsáid)|teanga]] déag is mó a labhraítear ar fud an [[An Domhan|domhain]], agus í á labhairt ag timpeall is céad milliún duine san [[An India|India]] agus sa [[An Phacastáin|Phacastáin]] thar aon áit eile. [[Íomhá:Jinnah Gandhi.jpg|clé|mion|Jinnah (pobalóir Moslamach) agus Gandi ( tugtha don aislingeacht), 1944]] == Stair == ==== 1940idí: Críochdheighilt, Trasimirce agus Cinedhíothú ==== [[Íomhá:CR Formula.JPG|mion|Nuachtáin, 1944: "formula (=> críochdheighilt ) approved by Gandhi"|clé]] Bunaíodh an stát nua-aimseartha sa bhliain [[1947]]. Bhí ar an mBreatain [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleách]]<nowiki/>as a ghéilleadh don India agus tháinig deireadh leis an [[Réimeas Briotanach]].[[Íomhá:Partition of Punjab, India 1947.jpg|mion|1947: an trasimirce is mó riamh|clé]]Cuireadh críochdheighilt i bhfeidhm ar an Phacastáin agus India sa bhliain 1947. Bunaíodh an Phacastáin agus an India, na tíortha chomharbais. Roinneadh an Phuinseáib, mar a bhí, eatarthu. Sna [[1940idí]], bhí Muhammad Ali Jinnah ina cheannaire ar Chumann na Moslamach. Páirtí pobalach a bhí ann.  Ghríosaigh óráid Jinnah an teannas ciníoch, de réir a chéile. Is cosúil gur thacaigh tromlach millteanach na Moslamach an críochdheighilt i 1947, ach ní raibh sé mar sin tamall de bhlianta roimh 1947. Bhí Moslamaigh ina gcónaí san India le fada an lá, ur le hur le Hiondúigh agus le Saícigh. Bhí an fanaiceacht [[Creideamh|chreidimh]] ann i gcónaí, ach bhí an teannas ag cur thar maoil i 1947. Thug [[Mahatma Gandhi|Gandhi]] le tuiscint go riabh sé glan i gcoinne an chríochdheighilt. Ach tá na staraí den tuairim inniu go raibh sé mí-ionraic. Bhí Gandhi réidh le teacht ar chomhréiteach. Ach ní raibh sé sásta sciar den fhreagracht a ghlacadh. Agus bhí [[Rialtas na Ríochta Aontaithe]] ag séanadh a bhfreagracht chomh maith. Fógraíodh [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] ar an [[14 Lúnasa]] [[1947]]. Bhain an stát nua Stádas Tiarnais (''Dominion Status'' i m[[An Béarla|Béarla]]) amach. nuair a scaradh í ón India. Tharla [[cinedhíothú]] le linn na tréimhse seo. '''Líon iomlán na marbh: 1-2 milliún b'fhéidir'''<ref><nowiki>http://factsanddetails.com/india/History/sub7_1e/entry-4132.html</nowiki> <nowiki>http://www.nytimes.com/books/first/b/butalia-silence.html</nowiki> </ref>'''.''' Tharla tras[[Imirce (daonra)|imirce]] ollmhór; tugadh bata is [[bóthar]] do 12 milliún, an trasimirce is mó riamh i stair an [[domhan|domhain]]. [[Íomhá:Zulfikar Ali Bhutto 1971.jpg|clé|mion|1971ː [[Zulfikar Ali Bhutto]] ]] ==== 1950idí ==== Fógraíodh Poblacht Ioslamach ar an [[23 Márta]] [[1956]]. ==== 1970idí ==== Bhí [[Zulfikar Ali Bhutto]] ina [[Príomh-Aire|phríomhaire]] ar an bPacastáin sna [[1970idí]]. Cuireadh é as oifig i mí Iúil 1977 i gcoup síochánta. Ghlac an Ginearál Zia an chumhacht chuige féin. Cuireadh Zulfikar chun báis dhá bhliain níos déanaí. [[Íomhá:Benazir Bhutto cropped.jpg|clé|mion|[[Benazir Bhutto]] ]] ==== 1980idí ar aghaidh ==== Bhí [[Benazir Bhutto]] ina [[príomhaire]] ar an bPacastáin idir na blianta 1988 agus 1990, agus arís ón mbliain 1993 go 1996. [[Dúnmharú|Feallmharaíodh]] í ar an [[27 Nollaig]], [[2007]] tar éis slógaidh pholaitiúil.<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7161590.stm</ref> Meastar go bhfuil an seachtú harm is mó sa [[An Domhan|domhan]] ag an bPacastáin, agus [[airm núicléacha]] chomh maith. Ar an 14 Lúnasa [[1998]], bhí olc ar an domhan nuair a tugadh le fios gur phléasc an Phacastáin buama núicléach faoin talamh. [[Íomhá:PervezMusharraf.jpg|mion|[[Pervez Musharraf]]|clé]] Tháinig an Ginearál [[Pervez Musharraf]] isteach san oifig ar [[20 Meitheamh]] [[2001]], tar éis [[Coup d'état|coup d’état]] ar [[12 Deireadh Fómhair]] [[1999]]. D'éirigh sé as a phost ar an [[18 Lúnasa]] [[2008]].<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7567451.stm</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} {{Comhlathas na Náisiún}} {{DEFAULTSORT:Pacastain, an}} [[Catagóir:An Phacastáin]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe]] [[Catagóir:Ballstáit Chomhlathas na Náisiún]] qenhqvrx9df6bt5ixdvq9l6knfu9r2t 0 10111 1085970 1064192 2022-08-22T16:14:39Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[tír]] san [[An Meánoirthear|Meánoirthear]] í '''Poblacht Arabach na Siria''' ([[Araibis]]: الجمهورية العربية السورية), nó '''an tSiria''' de ghnáth. Tá sí ag críochantacht leis [[an Liobáin]] san iarthar, [[Iosrael]] san iardheisceart, [[an Iordáin]] sa deisceart, [[an Iaráic]] san oirthear agus [[an Tuirc]] sa tuaisceart. Tá an chuid is mó den Ghólan, in iardheisceart na tíre, faoi fhorghabháil ag Iosrael ó 1967. Go stairiúil, bhí Siria an lae inniu (ach amháin réigiún an Jazira soir ó thuaidh), an Liobáin, [[an Phalaistín]], agus cuid den Iordáin mar réigiún amháin darbh ainm an tSiria Mhór, nó mar ba mhinice tagairt di as Araibis, Bilad al-Sham (بلاد الشام ). == Stair == Tá [[stair]] ag an tSiria chomh fada siar agus an bhliain 4 RC.<ref name="WDL">{{cite web |url = http://www.wdl.org/en/item/400/ |teideal = Report of the Commission Entrusted by the Council with the Study of the Frontier between Syria and Iraq |website = [[World Digital Library]] |date = 1932 |accessdate = 2013-07-09 }}</ref> Bunaíodh a [[príomhchathair]], an [[an Damaisc|Damaisc]], sa dara mílaois roimh [[An Chríostaíocht|Chríost]] Bhí an [[Cathair (lonnaíocht)|chathair]] mar shuíochán Impireacht na nUmayyach ó 661-750 agus ba phríomhchathair chúigeach í le linn Impireacht na Mamalúcach. Tar éis bhua na nAbasach, tháinig [[Bagdad|Baghdad]] i gcomharbas uirthi agus tháinig meath ar an Damaisc. Athbheochan a bhí i gceist le ré na n-Ayyubid agus na Mamalúcach sa Damaisc. Faoi smacht na n[[Impireacht Otamánach|Otamánach]], tháinig meath mór ar an Damaisc.[[Íomhá:Population map Syria & Liban (1935).jpg|clé|mion|Léarscáil, 1935]] ==== Neamhspleáchas ==== Fuair an stát sa lá atá inniu ann [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleách]]<nowiki/>as ón [[An Fhrainc|Fhrainc]] sa bhliain [[1946]]. Is é an [[17 Aibreán]] “Lá na Saoirse” í bPoblacht Arabach na Siria. Roghnaíodh an Damaisc mar phríomhchathair don tSiria tar éis don tír sin [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleách]]<nowiki/>as a bhaint amach i 1946. D'fhulaing an tSiria sraith de coupanna míleata i dtosach ré a neamhspleáchais. Ghabh ceann foirne an airm, Husni al-Zaim, an chumhacht an 30 Márta 1949; chuir an Coirnéal Sami al-Hinnawi as oifig é i gcoup eile i mí Lúnasa na bliana sin agus thug an ceannas ar ais do rialtas sibhialtach. I mí na Nollag, rinne an Coirnéal Adib al-Shishakli coup eile agus rinne al-Shishakli féin, agus é míshásta leis an rialtas sibhialtach a bhí curtha ar bun, a dara coup i mí na Samhna 1951. D'éirigh al-Shishakli as an chumhacht tar éis éirí amach mhíleata i bhFeabhra 1954.<ref>Mufti, Malik, Sovereign Creations: Pan-Arabism and Political Order in Syria and Iraq, Cornell University Press, 1996, lgh. 49-56</ref> ==== An Phoblacht Arabach Aontaithe 1958-1961 ==== D'aontaigh an tSiria agus an Éigipt in aon stát amháin, an Phoblacht Arabach Aontaithe, in 1958, faoi cheannas uachtarán na hÉigipte [[Gamal Abdel Nasser]]. Ach an díograis a spreag an t-aontú sa tSiria i dtús, níor mhair sí i bhfad i measc na héilíte agus forlámhas Nasser á shíneadh ar an tír, agus in 1961 rinne an Leifteanantchoirnéal Abd al-Karim al-Nahlawi coup míleata agus d'fhógair an scaradh.<ref>Mufti, op.cit., lgh 132-134</ref> ==== Réimeas Pháirtí an Ba'th agus mhuintir al-Assad ==== [[Íomhá:Hafez Al-Assad 1977.jpg|clé|mion|174x174px|Hafez al-Assad, 1977]] Ón bhliain [[1963]] ar aghaidh tá páirtí an Ba'th - Páirtí an Aiséirithe Arabaigh Shóisialaigh, páirtí náisiúnach Arabach a bhí gníomhach san Ioráic freisin - i gceannas; ó [[1970]] ar aghaidh tagann an ceann stáit ón [[Teaghlach|chlann]] Assad. Bhí Hafez al-Assad, oifigeach aerfhórsa agus ball de choiste míleata an pháirtí, i gceannas ó 1970 go dtí [[2000]] nuair a fuair sé [[bás]]. Leasaíodh an bunreacht i ndiaidh bhás Hafez al-Assad ionas go bhféadfaí a mhac, Bashar, a bhí faoi bhun na haoise bunreachtúla .i. 40 bliain, a thoghadh ina chomharba air. Is é [[Deachtóireacht|déachtóir]] [[Bashar al-Assad]] [[uachtarán]] na Siria ón am sin. Is éard is "[[an tEarrach Arabach]]" ann ná tonn [[réabhlóid]]<nowiki/>each de léirsithe agus d'agóidí a bhí thosaigh sa Túinéis an [[18 Nollaig]] [[2010]] agus a leath go tíortha eile ar nós na hÉigipte, Éimin, na Libia, Bhairéin agus na Siria. === Cogadh cathartha === '''2011'''. Thosaigh [[Cogadh cathartha na Siria|cogadh cathartha]] i ndáiríre sa tSiria i 2011. Bhí agóid bheag ar son an [[Daonlathas|daonlathais]] sa Damaisc an 15 Márta 2011. Bhris agóidí ollmhóra amach i gcathair Deraa, sa deisceart, an 18 Márta agus mharaigh na fórsaí slándála beirt ar a laghad.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tcf.org/content/commentary/politics-memory-ten-years-war-syria/?agreed=1|teideal=The Politics of Memory: Ten Years of War in Syria|údar=Aron Lund}}</ref> Leath na léirsithe go cathracha eile agus lean na [[Fórsaí armtha|fórsaí slándála]] de chos ar bolg a imirt ar na léirsitheoirí agus urchair a scaoileadh leo. De réir a chéile tháinig méadú as cuimse ar an bhforéigean agus cuireadh briogáidí [[Réabhlóid|reibiliúnach]]<nowiki/>a le chéile chun aghaidh a thabhairt ar fhórsaí an stáit<ref>https://europa.eu/european-union/about-eu/history/2010-today_ga</ref>. Thosaigh cogadh cathartha sa tSiria mar sin, cogadh a bhí le bheith ar bharr an chlár oibre pholaitiúil dhomhanda go ceann i bhfad. <nowiki/>[[Íomhá:Syrian soldier aims an AK-47.JPEG|clé|mion|190x190px|Saighdiúir de chuid na Siria, 2006, le AK-47]]'''2016'''. I mí Márta 2016, tuairiscítear ar RTÉ<ref>https://www.rte.ie/news/nuacht/2016/0317/775529-an-ruis-le-tarraingt-amach-as-an-tsiria/ 17 Márta 2016</ref> go raibh an Rúis lena gcuid fórsaí míleata a tharraingt amach as an tSiria go hiomlán. Sa bhliain 2016, scriosadh cuid mhaith den taobh thoir d'[[Aleppo]], a bhí faoi fhorlámhas na reibilúnach, le síorbhuamáil ó fhórsaí an rialtais. Chuaigh fórsaí de chuid na Siria isteach i in oirthear Aleppo i mí Nollag na bliana 2016, an bua ag an [[rialtas]] in aghaidh na reibiliúnach<ref>https://www.rte.ie/news/nuacht/2016/1213/838540-sibhialtaigh-a-maru-in-aleppo-de-reir-an-un/</ref>. Rinne an rialtas "''glanadh eitneach''" ar an gcathair. [[Íomhá:A volcano called Syria.png|mion]] '''2017'''. I 2017, rinneadh ionsaí ceimiceach ar cheantar ceannairceach gar do chathair Homs. Rinne na Stáit Aontaithe ionsaí diúracán ar bhunáit aeir sa tSiria cúpla lá ina dhiaidh<ref>https://www.rte.ie/news/nuacht/2015/1001/731779-ruathair-aeir-aris-inniu-on-ruis-ar-an-tsiria/, 7 Aibreán 2017.</ref>. '''2018'''. Ar an 13 Aibreán, rinne na Stáit Aontaithe, an Fhrainc agus an Bhreatain ionsaithe diúracáin ar ionaid de chuid rialtas na Siria i ndiaidh d’arm Bashar al-Assad úsáid a bhaint as airm cheimiceacha in ionsaí ar an gcathair Douma, a bhí i lámha reibiliúnach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/ta-mo-chnaipe-nuicleach-nios-mo-na-do-cheannsa-agus-scealta-eile/|teideal=‘Tá mo chnaipe núicléach níos mó ná do cheannsa’ agus scéalta eile|údar=Alex Hijmans|dáta=29 Nollaig 2018|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2019-01-13}}</ref> Inniu tá na céadta míle tar éis bháis ó thús an chogaidh, agus tá na milliúin ar a dteitheadh. == Daonra agus déimeagrafaíocht == De réir shonraí an Bhainc Dhomhanda, b'ionann is 21,362,541 daonra na Siria in 2010, an bhliain dheireanach roimh an chogadh chathartha. Ba é 18,275,704 an daonra in 2021 tar éis 10 mbliana den choinbhleacht. In 2021, bhí 6.6 milliún Siriach ina dteifigh lasmuigh den tír, agus 6.7 milliún eile easáitithe laistigh di, de réir staitisticí Oifig Ard-Choimisinéir na Náisiún Aontaithe le haghaidh Dídeanaithe (UNHCR). Ní fhoilsítear staitisticí oifigiúla maidir leis an chreideamh ná an bunadh eitneach sa tSiria, ach tá meastacháin foilsithe ag acadóirí, ionaid taighde, agus rialtais eile. Is ábhar íogair na figiúirí sin toisc an chumhacht a bheith, go bunúsach, i lámha dreama den mhionlach Alabhaíteach, agus mar gheall ar idé-eolaíocht náisiúnach Arabach an réimis, nach mbíonn sásta glacadh le héilimh ó mhionlaigh eitneacha agus go háirithe ó na Coirdínigh. Ó thaobh an chreidimh de, in 2020 mheas Rialtas Stáit Aontaithe Mheiriceá gur Mhoslamaigh Shunnaíocha 74% de dhaonra na Siria, agus gur bhain 13% eile díobh le 'grúpaí Muslamacha eile', lena n-áirítear Alabhaithe, Siaigh, agus Iosmaelaigh. Measann rialtas SAM go bhfuil 3% de Dhrúsaigh sa tSiria (cé gurb iondúil iad a áireamh mar Mhoslamaigh sa tír féin) agus 10% de Chríostaithe, ach luann sé go dtuairiscítear gur tháinig meath mór ar an bpobal sin le linn an chogaidh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.state.gov/reports/2020-report-on-international-religious-freedom/syria/|teideal=2020 Report on International Religious Freedom: Syria|údar=Roinn Stáit Stáit Aontaithe Mheiriceá}}</ref> De réir an taighdeora Fabrice Balanche, in 2010 ba Shunnaígh Arabacha iad 65% de dhaonra na Siria, ba Choirdínigh 15% acu, b'Alabhaithe 10%, ba Chríostaithe 5%, ba Dhrúsaigh 3%, b'Iosmaelaigh 1% agus ba Shiaigh Dháréagacha 1% acu.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.washingtoninstitute.org/media/4137|teideal=Sectarianism in Syria's Civil War|údar=Balanche, Fabrice|foilsitheoir=The Washington Institute for Near East Policy|dátarochtana=23 Iúil 2022}}</ref> == Féach freisin == ''An tSiria: An Chéad Domanó Eile?'', [http://www.beo.ie/alt-an-tsiria-an-chead-domano-eile.aspx Beo.ie], 128 · NOLLAIG 2011 == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Siria, An t}} [[Catagóir:An tSiria]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe|S]] gdtxy9tx328wez1cnpfgrxq0ttx80cw 0 10485 1086410 972471 2022-08-23T02:32:38Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Ceoltóir]], [[amhránaí]], [[Cumadóireacht|cumadóir]], [[scríbhneoir]] agus [[file]] [[SAM|Meiriceánach]] is ea '''Bob Dylan''' (ar tugadh an t-ainm '''Robert Allen Zimmerman''' air nuair a saolaíodh é ar [[24 Bealtaine]], [[1941]] in Duluth, [[Minnesota]], S.A.M.). Chaith Zimmerman mórán dá óige ag éisteacht leis an [[raidió]] – thosaigh sé ar dtús ag éisteacht leis na stáisiúin raidió a sheinn [[ceol tíre]] agus [[na gormacha]] agus níos déanaí d’éist sé le [[rac-cheol|rac is roll]]. D'eisigh a 37ú albam agus an ceann is déanaí, ''Fallen Angels'' i 2016. Bronnadh [[Duais Nobel na Litríochta]] air sa bhliain 2016 (Níor bhuaigh aon [[scríbhneoir]] amhrán an duais seo roimhe seo). == A Shaol agus A Shaol Oibre == === Bunús agus Tús a Cheol === Saolaíodh Bob Dylan ar an [[24 Bealtaine]] [[1941]] leis an t-ainm Robert Allen Zimmerman in Ospidéal Naomh Mhuire i nDuluth, [[Minnesota]], agus tógadh é i Hibbing, Minnesota ar an Raon Mesabi siar ó [[Loch Superior]]. Tá deartháir níos óige aige, David. Chuaigh seantuismitheoirí Dylan ar thaobh a athair, Zigman agus Anna Zimmerman, ar [[Imirce (daonra)|imirce]] ó Odessa, in [[Impireacht na Rúise]] ([[an Úcráin]] anois), go dtí [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|na Stáit Aontaithe]] i ndiaidh na pograim frith-Sheimíteach i 1905. Ba [[An Giúdachas|Giúdaigh]] [[An Liotuáin|Liotuánach]] iad a sheantuismitheoirí ar thaobh a mháthair, Ben agus Florence Stone, a shroich na Stáit Aontaithe i 1902. In a [[Beathaisnéis|dhírbheathaisnéis]], ''Chronicles: Volume One,'' scríobh Dylan gurbh é Kirghiz sloinne a sheanmháthair ar thaobh a athair sular phós sí agus gur tháinig a clann ón gceantar Kağizman den Cúige Kars in oirthuaisceart na [[An Tuirc|Túirce]]. Ba chuid de phobal beag Giúdach a sheas le chéile iad athair Dylan, Abram Zimmerman - úinéir [[siopa]] gléasanna leictreacha - agus máthair Dylan, Beatrice "Beatty" Stone". Bhí cónaí orthu i nDuluth go dtí go raibh Robert sé bliana d'aois, nuair a tháinig póilió ([[polaimiailíteas]]) ar a athair agus bhog an teaghlach ar ais go baile dúchais a mháthair, Hibbing, áit a d'fhan siad i gcomhair an cuid eile de óige Robert. D'éist sé leis an [[raidió]] mar pháiste - ar dtús bhíodh sé ag éisteacht leis [[Na Gormacha|na gormacha]] agus [[Ceol Tíre|ceol tíre]] agus níos déanaí, mar déagóir, bhíodh sé ag éisteacht le [[Rac is roll|rac is roll.]] D'fhoirmigh sé roinnt [[Banna ceoil|bannaí ceoil]] agus é ag freastal ar Ardscoil Hibbing. Ins na 'Golden Chords' sheinn sé leaganacha d'amhráin Little Richard agus [[Elvis Presley]]. Nuair a sheinneadar "Rock and Roll Is Here to Stay" le Danny & The Juniors ag seo tallainne ina scoil bhíodar chomh glórmhar go raibh ar an príomhoide an micreafón a mhúcadh. Ar an [[31 Eanáir]] [[1959]], trí lá sular fuair sé bás, sheinn [[Buddy Holly]] ag an Duluth Armory. Bhí Zimmerman, agus é seacht mbliana déag d'aois sna lucht féachana; ins an léacht a rinne sé nuair a bhuaigh sé a Dhuais Nobel dúirt Dylan: ''"He looked me right straight dead in the eye, and he transmitted something. Something I didn't know what, And it gave me chills".'' == San ollscoil == I [[Meán Fómhair]] [[1959]] thosaigh Zimmerman ag freastal ar [[Ollscoil]] Minnesota. Bhí air bogadh ó [[Minnesota]] go [[Minneapolis]]. Bhog sé freisin ón gceol rac is roll ina raibh suim aige, dhírigh sé isteach ar [[ceol tíre|cheol tíre]] agus mhalartaigh sé a [[giotár|ghiotár]] leictreach do giotár fuaimiúil. Sna nótaí a scríobh Dylan dá albam “Biograph” deir sé go raibh sé níos tógtha leis an gceol tíre ná an rac is roll toisc go raibh ceol tíre níos dáiríre, níos réadúla. Dar le Dylan, bhain ceol tíre le mothúcháin i bhfad níos doimhne – bhí níos mó éadóchais sna hamhráin, níos mó dobróin, agus níos mó caithréime. Sar i bhfad thosaigh sé ag seinm i gcaife gar don Ollscoil darbh ainm “The 10 o’clock Scholar”. Thug sé sin deis do briseadh isteach i gciorcal ceoil an cheantair. Ag an tráth seo dá shaol a d’aistrigh Zimmerman a ainm go “Bob Dylan”. Dar le Dylan go raibh sé ar intinn aige “Robert Allen” a úsáid ach, agus é ag léamh na hirise ''Downbeat'', fuair sé amach go raibh ceoltóir ann cheana darbh ainm Robert Allen. Shocraigh sé ar an t-ainm Dylan a úsáid toisc go raibh sé ag léamh fhilíocht [[Dylan Thomas]] ag an am sin. Níor chríochnaigh Dylan a chúrsa san Ollscoil. Bhí sé ag iarraidh a bheatha a thabhairt i dtír mar [[amhránaí]], mar cheoltóir agus mar chumadóir amhrán. == I Nua-Eabhrac == [[Íomhá:Bob Dylan in November 1963.jpg|220px|thumb|Dylan ag seinm sa bhliain 1963]] D’fhan sé in [[Minneapolis, Minnesota|Minneapolis]] ar feadh tamaill, áfach, ag cleachtadh an cheoil tíre agus ag seinm nuair a bhí an deis aige ach i mí [[Eanáir]] [[1961]] bhog sé arís – an t-am seo go [[Nua-Eabhrac]]. Theastaigh uaidh seinm ann ach bhí cúis eile leis an gcinneadh dul go Nua-Eabhrac – bhí a laoch mór, [[Woody Guthrie]], i mbaol báis agus theastaigh ó Dylan cuairt a thabhairt air sula mbeadh sé ródhéanach. Nuair a bhí sé san ospidéal ag tabhairt cuairte ar Guthrie, bhuail Dylan le Jack Elliot – an ceoltóir a thaistil le Guthrie nuair a bhí sé ag seinm timpeall na tíre. D’éirigh Dylan agus Elliot cairdiúil agus luaigh Dylan é ina dhírbheathaisnéis “''Chronicles''”. Ó Aibreán go Meán Fómhair 1961 sheinn Dylan i gclubanna éagsúla timpeall Greenwich Village. Tharla roinnt rudaí san am sin a thug níos mó aitheantais phoiblí dó. Ba le linn na tréimhse seo a thosaigh na stáisiúin raidió ag seinm a chuid ceoil. D’fhreastail an léirmheastóir Robert Shelton ó “The New York Times” ar a seó i “Gerde’s Folk City” agus scríobh sé léirmheas dearfach faoi. Chomh maith leis an dá rud sin, fuair Dylan cuireadh ón amhránaí tíre Carolyn Hester an [[armónach]] a sheinm ar a tríú halbam “Carolyn Hester”. Dhírigh sé seo aird John Hammond, a bhí ag léiriú albam Carolyn do Colombia Records, ar Dylan. Shínigh Dylan conradh le Colombia Records an Deireadh Fómhair sin. Faraor, níor éirigh go rómhaith leis an gcéad albam a d’eisigh sé ar an lipéad sin. Níor dhíol sé ach 5,000 cóip sa chéad bhliain. Bhí roinnt daoine in Colombia Records den tuairim go raibh botún déanta ag John Hammond agus go mba cóir dó an conradh le Dylan a bhriseadh. Níor ghéill sé, áfach, agus chosain sé Dylan go láidir. Bhí comhghuaillí cumhachtach eile ag Bob Dylan in Colombia Records chomh maith – [[Johnny Cash]]. Fad is a bhí Dylan ag obair do Colombia Records, thaifead sé amhráin faoin ainm cleite ‘Blind Boy Grunt’ do “Broadside Magazine” – iris ceoil tíre agus lipéad ceoil. Diaidh ar ndiaidh d'fhás clú Dylan. I 1965 d'fhill sé ar an gceol [[Leictreachas|leictreach]] agus bhain úsáid as [[Uirlis cheoil|uirlisí ceoil]] leictreacha arís. Ach fad is a bhí an clú is an cháil ag méadú, bhí an brú ag méadú freisin. I 1966 gortaíodh Dylan nuair a caitheadh é ó a ghluaisrothar i Nua-Eabhrac agus tar éis na timpiste thóg sé briseadh ón saol poiblí ar feadh bliain go leith. == Saol pearsanta == Phós Dylan Sara Lownds i mí na Samhna, 1965. Rugadh a gcéad pháiste, Jesse Byron Dylan, ag tús mhí Eanáir 1966. Bhí ceathrar páistí acu le chéile: Jesse Byron, Anna Lea, Samuel Issac Abraham, agus Jakob Luke. D’uchtaigh Dylan iníon Sara Lownds óna céad phósadh. Sna nóchaidí bhain a pháiste is óige, Jakob Dylan, cáil amach mar phríomhamhránaí an bhanna ''The Wallflowers''. Is stiúrthóir agus fear gnó rathúil é a mhac Jesse Dylan. Scar Bob agus Sara Dylan óna chéile ar [[29 Meitheamh]] [[1977]]. Phós Dylan arís i Meitheamh 1986. An t-am seo, phós sé a amhránaí taca Carolyn Dennis. Rugadh a bpáiste, Desiree Gabrielle Dennis-Dylan ar [[31 Eanáir]] [[1986]]. Scar an bheirt i 1992. Coimeádadh a bpósadh agus a bpáiste faoi rún roimh fhoilsiú na [[beathaisnéis]]<nowiki/>e a bhí scríofa ag Howard Sounes faoi Dylan, “Down the Highway: The Life of Bob Dylan”, i 2001. {{DEFAULTSORT:Dylan, Bob}} [[Catagóir:Rac-cheoltóirí Meiriceánacha|Dylan, Bob]] [[Catagóir:Ceoltóirí tíre Meiriceánacha|Dylan, Bob]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1941|Dylan, Bob]] [[Catagóir:Daoine beo]] 4ht84vt515o3puwll62op43j15nkcaa 0 10493 1086397 1063042 2022-08-23T02:30:29Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{Club peile bosca eolais 2 | ainm an chlub = Shelbourne FC | ainmsuaitheantas = [[Íomhá:Shels logo sml.gif|140px]] | leasainm = ''Shels'', 'The Reds' 'The Shirts' 'The Dockers' | dathanna = [[Íomhá:600px Shelbourne flag.svg|20px]] [[Dearg]] - [[Bán]] | siombail = | cathair = [[Baile Átha Cliath]] | tír = {{bratach|Ireland}} [[Poblacht na hÉireann|Éire]] | cónaidhm = [[UEFA]] | sraith = [[League of Ireland|Sraith na hÉireann]] | bunaithe = 1895 | cathaoirleach = {{bratach|Ireland}} ? | traenálaí = AUL | staid = [[Páirc Tulcha]] | acmhainn = 3600 | suíomh = www.shelbournefc.ie | pattern_la1 = _redborder | pattern_b1 = _vneckred | pattern_ra1 = _redborder | leftarm1 = EE0000 | body1 = EE0000 | rightarm1 = EE0000 | shorts1 = EE0000 | socks1 = EE0000 | pattern_la2 =_redborder | pattern_b2 =_collarred | pattern_ra2 =_redborder | leftarm2 = white | body2 = white | rightarm2 = white | shorts2 = White | socks2 = red | pattern_la3 =_yellowborder | pattern_b3 =_collarblack | pattern_ra3 =_yellowborder | leftarm3 = FFFF30 | body3 = FFFF30 | rightarm3 = FFFF30 | shorts3 = 000000 | socks3 = FFFF30 }} [[Íomhá:Páirc Na Tulcha.jpg|mion|Páirc Na Tulcha]] Is cumann sacar é '''Shelbourne Football Club''' ([[Gaeilge]]: ''Cumann Peile {{sic|Shíol B|hroin|hide=y}}'') atá suite i n[[Droim Conrach]], [[Baile Átha Cliath]], [[Poblacht na hÉireann|Éire]]. Tá Shelbourne ag imirt sa chéad roinn i sraithe na hÉireann. [[League of Ireland First Division]] Is é Ian Morris an bainisteoir don chlub. Imríonn Shelbourne i [[Páirc na Tulcha|bpáirc na Tulcha.]] Leasainmneacha ag an gclub ná The reds, the shirts, shels, the Dockers. == An t-Ainm == Tagann an t-ainm ó Bhóthar {{sic|Shíol B|hroin|hide=y}} (''Shelbourne road''). Deirtear go raibh fir ag imirt sacar ach ní raibh ainm acu. Bhí siad i gcoinne saighdiúirí na breatainne a bhí suite i mbeairic Beggars Bush. Bhí na fír as An Rinn ag imirt i gcluichí dúchlanach in aghaidh na saighduirí. chuirtear an ceist ag na bhfir cad é ainm an fhoirnne atá aghaibh. Ach Ní raibh ainm ar bith acu. D'fheach siad suas agus chonaic siad an comhartha sráide Shelbourne road agus leis sin, Rugadh an t-ainm Sheblourne.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Humans of the LOI: A Grand Old Team To Know|url=https://www.youtube.com/watch?v=pFUjwJh7nfc|language=en}}</ref> == Stair == [[Íomhá:Shelbourne FC 1.jpg|mion|Bunaíodh an club i 1895]] [[Íomhá:Shelbourne FC 5.jpg|mion|Slattery's, Bunaíodh Shelbourne anseo ]] Bunaíodh an Club sa bhliain 1895. Bunaíodh an club i dteach tábhairne i mbaile athá cliath. Slattery's an t-ainm atá ar sna laethanta seo. Bhí James Owen mar an chéad runaí. Ag an am sin bhí an cheanncheathrú sinear sacar laighean suite i bhfionnghlas. Shiúil James Owen ó Ascaill na bhFolcadán go [[Fionnghlas]] chun cinnte a dhéanamh go raibh an club cláraithe i gceart.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Humans of the LOI: A Grand Old Team To Know|url=https://www.youtube.com/watch?v=pFUjwJh7nfc|language=en}}</ref> == Stair 1895- 1921 == Thosaigh Shelbourne amach ag imirt sa sraith agus sa chorn sóisearacha laighean. Chiall siad ach cluiche amháin idir an dhá comórtas ag buachan an sraith agus an corn. Mar Gheall ar seo rinne an club cinneadh. Chuirfeadh siad an club i sraith sinsear na hÉireann. Chuaigh siad isteach agus thosaigh Shelbourne ag imirt sa sraith IFA sa bhliain 1897. Bhí rath ag an club ag an tús. Sa bhliain 1905 D'éirigh leo an chorn cluiche ceannais a shroich. Chiall siad an cluiche 2-0 le Distillery. Ach an bliain tar éis sin ba é Cumann Peile Shíol Bhroin an t-aon fhoireann as Baile Áth cliath chun an bua a bhaint amach i gcorn IFA. Bhí an bua acu in aghaidh Belfast Celtic leis an scór 2-0. Bhuaigh Shelbourne an corn arís i 1910 agus i 1920.<ref>{{Lua idirlín|url=https://shelbournefc.ie/about/shelbourne/|teideal=About Shelbourne FC History|language=en-GB|work=Shelbourne FC|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Críochdheighilt na hÉireann == Nuair a scar Eíreann idir [[Tuaisceart Éireann]] agus [[Saorstát Éireann]] as a chéile. Bhí gá ann sraith na hÉireann nua a chruthú. Chruthaigh Cumann [[Cumann Peile na hÉireann]] i 1921. Bhí cuis amháin eile don scaradar. Sa Bhliain 1921 agus [[Cogadh na Saoirse (Éire)]] ar siúl. Ghlac Shelbourne agus Glentoran as [[Béal Feirste]] páirt sa chluiche ceannais. Chríoch an chéad cluiche mar chomscór. Bhí an chéad cluiche ar siúl i m[[Béal Feirste]]. Ghlactar ag an am go mbeadh an athimirt i mbaile Áth Cliath. Ach Mar gheall ar an gCogadh Na Saoirse, Shocraigh an IFA go mbeadh an athimirt ar siúl arís i mbéal feirste. In agóid níor ghlac Shelbourne páirt sa chluiche agus Gheill Shíon Broin an cluiche agus bhí an bua ag Glentoran gan choimhlinit acu sa chluiche.<ref>{{Lua idirlín|url=https://shelbournefc.ie/whats-a-hundred-years-one-hundred-years-on-from-the-1921-irish-cup/|teideal=What’s a hundred years? One hundred years on from the 1921 Irish Cup|dáta=2021-03-27|language=en-GB|work=Shelbourne FC|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Drochiarmhairt don chás seo ná sraith agus corn nua a bhí ann do chlubanna sa Saorstát. Bhí Shelbourne mar cheann de na bunaitheoirí an eagraíochta. Ghlac siad páirt sa chéad sraith nua. Bhuaigh Shelbourne an sraith nua don chéad uair i 1925/1926.<ref>{{Lua idirlín|url=http://planet_shels.tripod.com/history/clubhonours.html|teideal=Shelbourne's Club Honours|work=planet_shels.tripod.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Stair 1926-1947 == Bhí trí sraith na hÉireann buaite ag Shelbourne suas go dtí tús na trochadí. Bhí achran idir Shelbourne agus an [[Cumann Peile na hÉireann]] i 1933. Chuir an [[Cumann Peile na hÉireann]] cluiche ar siúl ar an lá chéana nuair a bhí cluiche ag Shelbourne. Chaill siad airgead mar gheal ar droch tinreamh. D'fhág Shelbourne an tsraith in a dhiaidh sin agus níor dhill siad ar ais chuig an sraith don bhliain 1936. D'éirigh leo an chéad Corn Cumann Peile na hÉireann a bhaint amach sa bhliain 1939. Díreach roimh ráig [[Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda.]] Bhuaigh Shelbourne an corn in aghaidh [[Sligo Rovers Football Club]] [[Páirc Chnocán Uí Dhálaigh]] Bhí an scór 1-0 tar éis an athimirt. Le linn an cogadh Bhuaigh Shelbourne an sraith i 1943/1944 agus arís i 1946/1947.<ref>{{Lua idirlín|url=https://shelbournefc.ie/about/shelbourne/|teideal=About Shelbourne FC History|language=en-GB|work=Shelbourne FC|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Stair 1947-1992 == Tréimhse chiúin a bhí ann club. Bhí bearna tríocha bliana idir an bua i sraith na hÉireann i 1961/1962 agus 1991/1992. Nuair a bhuaigh Shelbourne an trófaí in aghaidh [[Club Peile Dhún Dealgan]] ar an lá dheirenach den séasúr, lá mór do chlub a bhí ann. Nóiméad suntasach den chlub a tharlú sa bhliain 1946. D'imir Shelbourne in aghaidh [[Futbol Club Barcelona]] sa chéad babhta sa [[UEFA Champions League]] Chaill Shelbourne an dhá cluiche agus d'éirigh leo cúl a aimsiú sa [[Camp Nou]]. <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.thefreelibrary.com/Football:+Playing+in+Nou+Camp+is+as+good+as+it+gets;+flashback:+Shels...-a0132177984|teideal=Football: Playing in Nou Camp is as good as it gets; flashback: Shels v Barcelona. - Free Online Library|work=www.thefreelibrary.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Stair 1992-2006 == Is é an seal seo mar an páirt is ráthúla i stair an chlub. Le linn an tréimhse seo, Bhuaigh Shelbourne sé sraithe agus ceithre corne. Sa bhliain 2000. Bhuaigh Shelbourne an sraith agus an corn, buachan dhá uair as a chéile. Ghlac Shelbourne páirt i gcomórtas na hÉorpach i rith an seal seo.<ref>{{Lua idirlín|url=https://shelbournefc.ie/about/shelbourne/|teideal=About Shelbourne FC History|language=en-GB|work=Shelbourne FC|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == San Eoraip == Thar na blianta ghlac Shelbourne páirt i gcluichi na hEorpach. D'imir an club sa [[UEFA Champions League]] ,[[UEFA Europa League]] , UEFFA Intertoto Cup agus an UEFA Cup Winners Cup. Sa bhliain 2003 Bhuaigh Shelbourne sraith na hÉireann agus mar gheall ar seo, cháiligh siad don bhabhta cáilithe. Sa Chéad babhta, d'imir Shelbourne in aghaidh as KR Reykjavik s[[An Íoslainn|An Íoslainn.]] [[Íomhá:OdenseShelbourne.jpg|mion|Shelbourne san Eoraip ]] .Bhí comhscór 2-2 sa chéad chluiche agus bhí comhscór arís sa bhabtha baile 0-0 ach chuaigh Shelbourne tríd ar riail chúil as baile.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/match/79005--shelbourne-vs-kr-reykjavik/lineups/|teideal=Shelbourne-KR Reykjavik 2004 History {{!}} Line-ups {{!}} UEFA Champions League|údar=UEFA.com|language=en|work=UEFA.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Sa dara babtha, D'imir Shelbourne in aghaidh Hadjuk Split as An Chróit. Arís eile bhí an chéad cluiche as baile. Chaill Shelbourne an cluiche 3-2. <ref>{{Lua idirlín|url=https://_/hnk-hajduk-split_shelbourne-fc/aufstellung/spielbericht/1003897|teideal=HNK Hajduk Split - Shelbourne FC, Jul 28, 2004 - UEFA Champions League Qualifying - Statistics|language=en|work=_|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Fuair siad dhá chúl as baile. Sa bhabhta baile i b [[Páirc na Tulcha]] Fuair Shelbourne an bua amach 2-0. Scórail Dave Rodgers an chéad cúl. Chuaigh Shelbourne tríd (4-3) sa scór chomh iomlán. Fuair Shelbourne [[Real Club Deportivo de La Coruña]] sa tríú tarraingt den chomórtas. An am seo, Bhí an chéad babtha abahile agus ar siúl i mbóthar lansdún. Comhscór 0-0 a bhí ann.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/irish/3551034.stm|teideal=Shelbourne 0-0 Deportivo|dáta=2004-08-11|language=en-GB|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Bhí 24,000 daoine ag an gcluiche. Sa dara clucihe [[An Spáinn|Sa Spáinn]] bhuaigh [[Real Club Deportivo de La Coruña]] an cluiche 3-0. Ba ea an chéad am a shroich foireann as sraith na hÉireann an tríú babhta sa [[UEFA Champions League]] roimh.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=LOI vs Europe {{!}} Shelbourne 2004 - When Deportivo came to town|url=https://www.youtube.com/watch?v=oBKOoz5SEZ0|language=en}}</ref> Tar éis sin, chuaigh Shelbourne isteach go dtí an [[UEFA Europa League]] agus d'imir siad i gcoinne Lille OSC as [[An Fhrainc]] . Bhí an chéad cluiche den bhabhta ar siúl i mbóthar lansdún. D'éirigh le Shelbourne comhscór a bhaint amach. 2-2.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.uefa.com/uefaeuropaleague/match/79558--shelbourne-vs-losc/postmatch/report/|teideal=Shelbourne keep dream alive|údar=UEFA.com|dáta=2004-09-16|language=en|work=UEFA.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Chiall siad an dara cluiche 2-0 agus le sin, bhí an t-aistear san Eoraip críochnaithe. (4-2) sa scór iomlán An bliain tar éis sin Ghlac Shelbourne páirt sa bhabhta cáilithe sa [[UEFA Champions League]] Bhí an chéad in aghaidh Glentoran suite i [[Béal Feirste]] . Bhuaigh Shelbourne an babhta as baile 1-2. San athbhabhta Fuair Shelbourne an bua amach 4-1. (6-2) sa scór iomlán.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Shels easily advance to second round|url=https://www.rte.ie/sport/soccer/2005/0720/194564-shelbourne/|date=2005-07-20|language=en}}</ref> Chuaigh Shelbourne i mbun an dara babhta in aghaidh Steaua Bucharest as [[An Rómáin]]. Sa chéad cluiche, comhscór a bhí ann. 0-0 i b[[Páirc na Tulcha]].<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/4717813.stm|teideal=Shelbourne 0-0 Steaua Bucharest|dáta=2005-07-27|language=en-GB|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> An tseachtain tar éis sin, Thug Shiol Broin cuairt ar Bhúcairist. Chiall siad an cluiche 4-1.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=2005 August 3 Steaua Bucharest Romania 4 Shelbourne Rep of Ireland 1 Champions League|url=https://www.youtube.com/watch?v=25BgMjdK0BQ|language=en}}</ref> Sa Bhliain 2006, cháiligh Shelbourne don chomórtas An Intertoto Cup. Sa chéad babhta bhuaigh Shelbourne 0-1 thar larr san Liotuáin in aghaidh FK Vetra. San athbhabhta i b[[Páirc na Tulcha]] scór Shelbourne ceithre cúl sa chluiche agus bhuaigh siad 4-0 (5-0) sa scór iomlán.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Shels win in Intertoto Cup|url=https://www.rte.ie/sport/soccer/2006/0618/205886-shelbourne/|date=2006-06-18|language=en}}</ref> Tháinig an t-aistear ar chríoch nuair a chaill Shelbourne le [[Odense]] F.C as [[An Danmhairg]] . Chiall siad an chéad babhta 3-0 thar larr. Bhauigh Shelbourne an babhta baile 1-0<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.skysports.com/football/shelbourne-vs-ob-odense/teams/73214|teideal=No longer exists (Sky Sports)|language=en|work=Sky Sports|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> ach chaill siad (3-1) sa scór iomlán. Ba ea an am dheireach a d'imigh Shelbourne sa Eoraip. == Fadhbanna airgeadais agus ísliú céime == [[Íomhá:Tolka Park Dublin.jpg|mion|Baile Shelbourne]] Bhuaigh Shelbourne an Sraith i 2006 ach mar gheall ar fhadhbanna aireadais. Ní fuair Shelbourne ceadúnas don [[UEFA Champions League]] chomh maith leis sin ní raibh siad ag lorg an ceadúnas. Bhí fadhbanna ag baint le sreabhadh airgid, d'imigh imreoirí agus bhí an club i mbaol do dhíothaithe. <ref>{{Lua idirlín|url=https://shelbournefc.ie/about/shelbourne/|teideal=About Shelbourne FC History|language=en-GB|work=Shelbourne FC|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Stair 2006-2018 == Tar éis an ísliú céime, bhí Shelbourne ag imirt sa chéad roinn i sraithe na hÉireann. Fuair siad ardaigh céime chuig an príomh sraith na hÉireann agus shroich siad an cluiche ceannais sa chorn chomh maith sa bhliain 2011<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.rsssf.com/tablesi/ier2011.html#first|teideal=Ireland 2011|work=www.rsssf.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> ach chaill Shelbourne an cluiche i gcoinne [[Sligo Rovers Football Club]] sa [[Staid Aviva]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.the42.ie/fai-cup-final-live-shelbourne-v-sligo-rovers-272882-Nov2011/|teideal=As It Happened: Shelbourne v Sligo Rovers|údar=Niamh O'Mahony|language=en|work=The42|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Fuair Shelbourne ísluí céime chuig an chéad roinn i 2013 agus d'fhán siad ann go dtí 2019. == 2019-2021 == Sa Bhliain 2019. Bhuaigh Shelbourne an chéad roinn. Ar an 13ú lá de mhí mheán fómhair. D'imir Shelbourne in aghaidh [[Drogheda United Football Club]] ar an lá leathdheireanach den séasúr. Scór Adrian Friel, Oscar Brennan agus Lorcan Fitzgerald na cúl. Bhuaigh Shelbourne an cluiche 3-1.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.extratime.ie/articles/23653/league-report-drogheda-united-1---3-shelbourne/|teideal=League Report: Drogheda United 1 - 3 Shelbourne|language=en|work=ExtraTime.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Sa bhliain 2020, d'fhill Shelbourne ar ais chuig an príomh sraith na hÉireann. Ach mar gheall ar [[COVID-19]] ní raibh slua lucht taccaíochta ag na gcluichí. Chríoch Shelbourne sa naoú áit sa sraith. Mar thoradh, d'imir siad i gcoinne [[Longford Town Football Club]] sa chluiche dícháilithe i bpairc Richmond. Bhuaigh [[Longford Town Football Club]] an cluiche 1-0 agus Chuaigh Shelbourne síos arís don bhliain 2021.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.extratime.com/fixtures/detail/42668/1/|teideal=Extratime.com - Extratime.ie - Live Updates - 2020 Promotion/Relegation Play-off Final - Shelbourne -v- Longford Town|work=www.extratime.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Liosta onóracha == [[Íomhá:Flag of Ireland.svg|20px|border]] '''[[League of Ireland|Sraith na hÉireann]]''': 13 * [[League of Ireland 1925/26|1925/26]], 1928/29, 1930/31, 1943/44, 1946/47, 1952/53, 1961/62, 1991/92, 1999/00, 2001/02, 2003, 2004, 2006 [[Íomhá:Flag of Ireland.svg|20px]] '''[[Corn FAI|Corn Cumann Peile na hÉireann]]''': 7 * 1939, 1960, 1963, 1993, 1996, 1997, 2000 [[Íomhá:Flag of Ireland.svg|20px]] '''[[League of Ireland Shield|Sciath Sraithe na hÉireann]]''': 8 * 1921/22, 1922/23, 1925/26, 1929/30, 1943/44, 1944/45, 1948/49, 1970/71 [[Íomhá:Flag of Ireland.svg|20px]] '''[[League of Ireland Cup|Corn Sraithe na hÉireann]]''': 1{{Bratach}} * 1995/96 Corn sinsear Laighean . 21 * 1899/1900, 1900/1901, 1903/1904, 1905/1906, 1907/1908, 1908/1909, 1912/1913, 1913/1914, 1916/1917, 1918/1919, 1923/1924, 1930/1931, 1945/1946, 1948/1949, 1962/1963, 1967/1968, 1971/1972, 1993/1994, 2010, 2017, 2018 . [[Íomhá:Droichead Átha.jpg|mion|Lucht taccaíochta tar éis an bua sa chéad roinn i 2019]] [[Íomhá:Saint Patrick's Saltire.svg|20px]] '''Corn IFA''': 3 * 1906, 1911, 1920 Sraith na hÉireann An Chéad roinn * 2019 <ref>{{Lua idirlín|url=http://planet_shels.tripod.com/history/clubhonours.html|teideal=Shelbourne's Club Honours|work=planet_shels.tripod.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == An scuaid faoi láthair (2021) == Ó Márta 2021 <ref>{{Lua idirlín|url=https://shelbournefc.ie/teams/mens/first-team/|teideal=Men's First Team|language=en-GB|work=Shelbourne FC|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> {| class="wikitable" | {| class="wikitable" |+ !Uimhir !ionad !Náisiún !Imeroir |- |1 |<abbr>GK</abbr> |IRL |Brendan Clarke |- |2 |<abbr>DF</abbr> |IRL |Michael Barker |- |3 |<abbr>DF</abbr> |IRL |Kevin O'Connor |- |4 |<abbr>DF</abbr> |SCO |Ally Gilchrist |- |6 |<abbr>MF</abbr> |IRL |JJ Lunney |- |7 |<abbr>FW</abbr> |IRL |Glen McAuley |- |8 |<abbr>MF</abbr> |ARG |Gerardo Bruna |- |9 |<abbr>FW</abbr> |IRL |Michael O'Connor |- |10 |<abbr>MF</abbr> |IRL |Ryan Brennan |- |11 |<abbr>FW</abbr> |IRL |Yoyo Mahdy |- |12 |<abbr>MF</abbr> |IRL |Denzil Fernandes |- |14 |<abbr>MF</abbr> |IRL |Brian McManus |} | {| class="wikitable" |+ !Uimhir !Ionad !Náisiún !Imreoir |- |15 |<abbr>DF</abbr> |CMR |Maxim Kouogun |- |17 |<abbr>FW</abbr> |IRL |Shane Farrell |- |18 |<abbr>MF</abbr> |IRL |Dayle Rooney |- |19 |<abbr>MF</abbr> |IRL |Seán Quinn |- |21 |<abbr>FW</abbr> |IRL |Alex Cetiner |- |23 |<abbr>DF</abbr> |IRL |Luke Byrne |- |25 |<abbr>GK</abbr> |IRL |Jack Brady |- |26 |<abbr>MF</abbr> |IRL |Georgie Poynton |- |29 |<abbr>DF</abbr> |IRL |John Ross Wilson |} |} [[Íomhá:Páirc na Tulcha.jpg|mion|páirc na Tulcha]] == Foireann seomra cúil == Bainisteoir Ian Morris Cóitseáil cúnta Alan Reynolds Cóitseáil cúl baire Paul Skinner Fisió Alan Dooley Dochtúir Paddy Kenny Fear Trealaimh Johnny Watson <ref>{{Lua idirlín|url=https://shelbournefc.ie/teams/mens/first-team/|teideal=Men's First Team|language=en-GB|work=Shelbourne FC|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Imreoirí cháiliúla == Wes Hololahan == Staid == Thar na blianta, D'imir Shelbourne ar chúpla staid. Ag an tús, D'imir Shelbourne i bpairc Shelbourne sa Rinn. Bhí Shelbourne ag imirt i b [[Páirc Chnocán Uí Dhálaigh]] agus i bpairc baile Gaelach. Bhog Shelbourne go [[Páirc na Tulcha]] sa bhliain 1989 <ref>{{Lua idirlín|url=https://footballgroundguide.com/leagues/republic-of-ireland-premier-league-clubs/tolka-park-shelbourne.html|teideal=Shelbourne FC {{!}} Tolka Park {{!}} Football Ground Guide|language=en-US|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Coimhlint spórtúla == I mbáile Áth Cliath tá ceithre príomhchumann sacar. [[Shamrock Rovers Football Club]], [[Bohemian Football Club]], [[St Patrick's Athletic Football Club]] agus Shelbourne. Bíonn an iomaíocht an-gear idir na clubanna. Ach go háirithe idir Shelbourne agus [[Bohemian Football Club]] . Tá na clubanna an gearr lena chéile. Suite idir [[Baile Phib]] agus [[Droim Conrach]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://tamniarn-goldens.com/league-of-ireland-biggest-derbies/|teideal=League of Ireland Biggest Derbies – Tamniarn-goldens.com|language=en-US|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Iris lucht tacaíochta == Bíonn iris lucht tacaíocht ar fáil. Reds Independent an t-ainm atá air. Níl nasc oifigiúla idir an club agus an t-irisleabhar. Is féidir le lucht tacaíochtaí a gcuid smaointe a scríobh san Irisleabhar. Bíonn thart ar trí eagráin gach bliain. <ref>{{Lua idirlín|url=http://redsindependent.com/|teideal=Reds Independent {{!}} The Voice of The Fans|language=en-US|work=Reds Independent|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> === Naisc sheachtracha === [http://www.shelbournefc.ie/ Suíomh Gréasáin Oifigiúil an Chlub] [[Catagóir:Clubanna sacair na hÉireann]] 6obh2sl6ql404yghkn0qt3fron95r8y 0 10552 1086358 1049811 2022-08-23T02:17:25Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Garda on ground.jpg|mion|240px|[[Garda Síochána|Garda]] ag tachtadh{{fíoras}} agóideoir, [[Béal an Átha Buí (Maigh Eo)|Béal an Átha Buí]], [[Samhain 2006]]]] Is gáscheantar é '''Gás na Coiribe''' a luíonn siar ó thuaidh de chósta na h[[Éire]]ann, timpeall 80km ó Cheann [[Iorrais]] i gCo. [[Maigh Eo|Mhaigh Eo]]. Tugtar ''Tionscanamh Ghás Aiceanta na Coiribe'' ar an tionscnamh scaití. Meastar go dtéann stair an gháis siar 250 milliún bliain go dtí an t-am ar leag na haibhneacha síos an ghaineamh as a d'freascair an gás i riocht a chruthaithe. Fuair comhlacht darb ainm [[Enterprise Oil]] ceadúnas taiscéalaithe don fharraige siar ó thuaidh d'Éirinn i [[1993]]. Sa bhliain [[1996]] tháinig siad ar Mhaigh Gháis Aiceanta na Coiribe agus ina dhiaidh sin, fuair an comhlacht ilnáisiúnta [[Shell]], [[Statoil]] agus [[Marathon Oil]] sealúchas ar Enterprise Oil sa bhliain [[2002]]. Dúirt stiúrtheoir Statoil nach raibh tír ar bith eile a bhfuil chomh fial do na comhlachtaí gáis atá [[Poblacht na hÉireann]], mar gheall ar na dlíthe a thabhhairt [[Ray Burke]] isteach sna [[1980í]], nuair a raibh sé [[Aire Fuinneamh]] san rialtas [[Fianna Fáil]] a bhí ann. Chuaigh Burke go príosún ar feadh sé mhí i [[2005]], agus beidh an [[Binse Breithimh Mahon]] ag fiosrú é mar gheall ar alt a bhí san [[Irish Times]] i [[1997]], go bhfuair sé breabanna ó [[Rennicks Teo.]]. Tá Rennicks ceangailte le [[Tony O'Reilly]], fear a bhfuair a lán ceadúnais taisceálaithe ón rialtais Fianna Fáil sna 1980í. I [[1997]], bhí an chéad tobar meastacháin tochailte. Cinneadh go raibh toirt inchumasach agus inluachta inti i dtéarmaí trachtála agus cuireadh tús leis an bpróiséas le ceadaithe pleanála agus reachtúla a fháil. Chinn Shell ar lárionad próiseála a thógáil ar an dtír, le nasc faoi ard-bhrú idir an gáscheantar is an scaglann. Chuaigh [[Cúigear Ros Dumhach]] chun príosúin ionas gur dhiúltaigh siad cead do Shell a gcuid talún a thrasnú leis an bpíbline seo. Cuireadh feachtas [[Shell chun Sáile]] ar bun chun tacú leis an fir, agus in aghaidh pleanaí Enterprise Oil. Tá a lán fearg ag daoine ag na tearmaí an-fial a bhfuair na comhlachtaí, mar shampla, mar beidh siad abáilte na costaí taisceálaithe agus foirgneamh a dhíscríobh in aghaidh cáin, chaithfeadh an rialtas na costaí sin a íocadh. == Naisc sheachtracha == * [http://www.shell.com/home/Framework?siteId=ie-en&FC2=/ie-en/html/iwgen/leftnavs/zzz_lhn6_0_0.html&FC3=/ie-en/html/iwgen/shell_for_businesses/exploration_production_shared/corrib_as_gaeilge/sepil_corrib_welcome_ag.html shell.com - Tionscanamh Ghás Aiceanta na Coiribe] (as [[Gaeilge]]) * [http://anghaeltacht.net/rosdumhach/ Ros Dumhach] (as Gaeilge) * [http://www.corribsos.com Shell chun Sáile] * [http://www.publicinquiry.ie/pdf/Fiosru_2_HI_RES_Final.pdf Conspóid] * [http://en.wikipedia.org/wiki/Ray_Burke Ray Burke] <!---Idirvicí---> [[Catagóir:Tíreolaíocht Chonnachta]] [[Catagóir:Gás nádúrtha]] oor72d1xiudxrmw1h9bdzgyrn52fmga 0 10568 1086534 1021093 2022-08-23T05:15:44Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Global Temperature Anomaly.svg|clé|300px|mion|Meánteocht an domhain ag méadú idir 1900 agus 2020.]] Ciallaíonn '''téamh domhanda''' (nó '''forthéamh domhanda''') go bhfuil [[teocht]] an [[An Domhan|domhain]] ag ardú.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.cogg.ie/wp-content/uploads/eureka_irish_11.24.pdf|teideal=Eureka|údar=cogg.ie|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> Tá fás i meánteocht [[An Domhan|an domhain]] le feiceáil leis na blianta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://aonghus.blogspot.com/2010/02/lon-machnamh-o-matt-hussey.html|teideal=Lón machnamh ó Matt Hussey|údar=Aonghus - Smaointe Fánacha Aonghusa|dáta=2010-02-08|work=aonghus.blogspot.com|dátarochtana=2020-06-17}}</ref> Mar sin, tá an [[aeráid]] ag athrú. Má éiríonn an domhan níos teo, tá dainséar ann go n-athróidh sé sin cúrsaí báistí agus go dtiocfaidh ardú ar leibhéal na [[farraige]].  Tá imní ar eolaithe freisin go n-éireoidh [[Gaineamhlach|na ceantair thirime]] níos tirime fós. == Athrú == Ó 1970 ar aghaidh ardaíodh meánteocht an domhain (an t-aer, an talamh, is an [[Farraige|fharraige]]) timpeall 1&nbsp;°C. I 12 bhliain den 13 bhliain [[1998]]-[[2009]] bhí an mheánteocht níos mó ná riamh ó tosaíodh ar dhéanamh taifead. [[Íomhá:World-energy-consumption-by-fuel-projections-1990---2035-USDOE-IEA-2011.png|clé|mion|patrún ídiú [[Fuinneamh|fuinnimh]] ]] Ciallaíonn sé seo go bhfuil an domhan ina iomláine ag fáil níos mó [[fuinneamh]] téite ón [[An Ghrian|ngrian]] ná mar atá sé ag cailliúint trí aisradaíocht amach sa spás. Is de bharr athrú san [[iarmhairt cheaptha teasa]] ag an [[Atmaisféar an Domhain|atmaisféar]] an téamh seo. [[Íomhá:Greenhouse Gas by Sector.png|mion]] Thar roinnt mílte bliain bhí [[cothromaíocht]] idir an méid teasa a ghabh an t-[[atmaisféar]] agus an méid a aisradaíodh gach bliain. Ach anois, mar thoradh ar bhreis [[dé-ocsaíd charbóin]] is [[Meatán|meatáin]] (gáis cheaptha teasa) a bheith á sceitheadh san atmaisféar ag daoine, tá an tseanchothromaíocht idir ionchur is aschur teasfhuinnimh á cur as a riocht, agus an suaitheadh ag méadú in aghaidh na bliana. == Iarmhairtí == D'fhéadfadh iarmhairtí tubaisteacha a bheith ann * Faoi 2050 beidh an mheánteocht ardaithe 1&nbsp;°C eile ar a laghad, agus tá saineolaithe ann a bhfuil eagla orthu go mb'fhéidir go mbeidh an t-ardú chomh mór le 5-6&nbsp;°C. Is baol go mbeidh torthaí cinniúnacha ar athrú mar sin: suaithfear an aimsir is an aeráid go mór ar fud an domhain. [[Íomhá:Carbon Emission by Region.png|mion|clé]] * Beidh aimsir thaomach ann go minic, mar shampla [[Spéirling|cuaranfa]]í, tuilte is triomaigh. Beidh na milliúin daoine ruaigthe as réigiúin ísle [[An Áise|na hÁise]] ag cuaranfaí trópaiceacha. Is baol go leathnóidh na [[Gaineamhlach|gaineamhlaigh]] san [[An Afraic|Afraic]], an Áise, [[an Astráil]] agus Meiriceá. * Leáfar cuid mhaith de na hoighearshruthanna is na hoighearchaidhpeanna ar fud an domhain, ardófar leibhéal na farraige dá bharr agus de thoradh forbartha teirmí, agus báfar cuid mhaith réigiún íseal atá plódaithe le daoine. Is baol go n-asáiteofar [[daonra]]í ollmhóra. * Meastar go mbeidh galair thrópaiceacha atá measartha anois, ar nós na [[maláire]], forleathan sa domhan. == Torthaí sóisialta == Is deacair na torthaí sóisialta is polaitiúla uile a shamhlú, ach is féidir go mbeidh siad millteanach. == Tagairtí == {{Reflist}}{{Fréamh an Eolais}} {{Síol}} [[Catagóir:Éiceolaíocht]] [[Catagóir:Aimsir]] [[Catagóir:Téamh domhanda]] [[Catagóir:Athrú aeráide]] r7a2cf3opaer0gxry5qkx0pqdv7sdny 0 10570 1086398 1061407 2022-08-23T02:30:33Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}}[[File:Blanchardstown Shopping Centre - geograph.org.uk - 624414.jpg|thumb|300px|right|Lárionad Siopadóireachta Bhaile Bhlainséir]] [[File:Fingal civic offices Blanchardstown (2019).jpg|thumb|300px|right|Oifigí Cathartha Chomhairle Contae Fhine Gall, Baile Bhlainséir]] [[File:Blanchardstown library (2019).jpg|thumb|right|300px|Leabharlann Bhaile Bhlainséir]] [[File:Draíocht Arts Centre Blanchardstown (2019).jpg|thumb|right|300px|Ionad Ealaíne Draíocht]] [[File:Institute of Technology Blanchardstown - geograph.org.uk - 546771.jpg|thumb|300px||right|Ollscoil Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath, Baile Bhlainséir]] [[File:Main entrance to Connolly Hospital (2022).jpg|mion|right|300px|Príomhshlí isteach go hOspidéal Uí Chonghaile]] [[File:Connolly Hospital bilingual sign and Childrens Hospital Satellite centre in background (2019).jpg|thumb|300px|Ionad Satailíte de chuid Ospidéal Náisiúnta (Oscailte in 2019)]] Is bruachbhaile [[Bhaile Átha Cliath|Baile Átha Cliath]] é '''Baile Bhlainséir''' (''Blanchardstown'' as Béarla) in Iar-Thuaisceart [[Contae Átha Cliath|Contae Átha Cliath]]. Tá campas de chuid [[Ollscoil Teicneolaíochta Bhaile Atha Cliath | hOllscoil Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath]]; an lárionad siopadóireachta - '''Lárionad Siopadóireachta Bhaile Bhlainséir''' - an ceann is mó in [[Éire|Éirinn]] a bunaíodh i [[1996]]; agus [[Ospidéal Uí Chonghaile]] suite ann. Chomh maith le seo tá [[An Garda Síochána | Stáisiún Gardaí]]; leabharlann mhór; an t-ionad ealaíne [[Draíocht]] agus an stáisiún raidió pobail d'Bhaile Átha Cliath 15 [[Phoenix 92.5FM]] suite ann. == Naisc sheachtracha == * [http://www.itb.ie Institiúid Teicneolaíochta] - Suíomh Ollscoil Teicneolaíochta Bhaile Bhlainséir * [http://www.blanchardstowncentre.ie/ Lárionad Siopadóireachta Bhaile Bhlainséir - Suíomh Oifigiúil] * [https://phoenixfm.ie/ Phoenix 92.5FM] * [https://www.hse.ie/eng/services/list/3/acutehospitals/hospitals/connolly/ Ospidéal Uí Chonghaile] {{Síol-tír-ie}} <!---Idirvicí---> {{Ceantracha i mBaile Átha Cliath}} [[Catagóir:Bruachbhailte Bhaile Átha Cliath]] 9q5zpqm1wkoj6mjho0fdqfbxa77gpq8 0 10575 1086524 1059399 2022-08-23T05:10:59Z Alison 570 +WD / cata wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Age of Discovery explorations in English.png|mion|333x333px|Ré na Fionnachtana]] Tugtar '''Ré na Taiscéalaíochta''' ar an tréimhse ón chéad leath den chúigiú haois déag go dtí an chéad leath den tseachtú haois déag. Sa tréimhse seo, bhí longa na hEorpa ag taisteal timpeall an domhain ar lorg bealaí agus comhpháirtithe nua trádála leis an gcaipitleachas a choinneáil ag imeacht san Eoraip. Agus an obair idir lámhaibh acu, casadh náisiúin nua ar na hEorpaigh, agus mhapáil siad tíortha nach raibh siad eolach orthu roimhe sin. I measc thaiscéalaithe móra na linne, ní mór na hainmneacha seo leanas a lua: [[Críostóir Colóim]], [[Vasco da Gama]], [[Pedro Álvares Cabral]], [[John Cabot]], [[Yermak Timofeyevich]], [[Juan Ponce de León]], [[Bartolomeu Dias]], [[Fernão de Magalhães]], [[Willem Barentsz]], [[Abel Tasman]], [[Jacques Cartier]], [[Samuel de Champlain]], [[Willem Jansz]], agus an Captaen [[James Cook]]. Ní fhéadfaí na turais taiscéalaíochta a dhéanamh ná na fionnachtana a dhéanamh in uireasa na nuálacha teicneolaíochta agus smaointeachais a fáisceadh as an Renaissance. Bhí forbairt mhór déanta ar an léarscáilíocht, ar an loingseoireacht, ar na hairm thine agus ar an longcheártaíocht. Theastaigh óna lán daoine bealach a aimsiú ó Iarthar na hEorpa go dtí an Áise. Ansin, forbraíodh longa de chineálacha nua, an carrac<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.tearma.ie/q/carrac/ga/|teideal="carrac"|work=téarma.ie|dátarochtana=2020-11-08}}</ref> agus an carbhal<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.tearma.ie/q/carbhal/ga/|teideal="carbhal"|work=téarma.ie|dátarochtana=2020-11-08}}</ref>, san Ibéir. Tháinig na haireagáin seo ar an bhfód de thoradh na teagmhála idir dearaí Eorpacha na Meánaoiseanna agus na cineálacha long a bhí ag na hArabaigh. Roimh na carracanna agus na carbhail, ní raibh longa ann a d'fhéadfadh seoltóireacht a dhéanamh thar an Atlantach go sábháilte. == Taiscéalaíocht ar Tír == [[Íomhá:Ptolemy Cosmographia 1467 - world map.jpg|mion|Ptolemy ː Cosmographia sa bhliain 1467 ]] Sular thosaigh Ré na Fionnachtana, bhí taiscéalaithe Eorpacha ann a thrasnaigh an Eoráise faoi dheireadh na Meánaoiseanna. Cé gur bhagair na Mongólaigh ródach ar an Eoraip, b'iad ba mhó a nasc an Eoráise le chéile, agus an gréasán de bhealaí móra agus línte cumarsáide a chruthaigh siad ag síneadh ón Meán-Oirthear go dtí an tSín féin. Ghlac Eorpaigh áirithe buntáiste ar na bealaí seo le turas a thabhairt ar thíortha an Oirthir, Iodálaigh ba mhó, ó b'iad na cathairstáit Iodálacha a bhí i gceannas ar an trádáil idir an Eoraip agus an Meán-Oirthear. An caidreamh dlúth a bhí acu le hOirthear na Meánmhara, chothaigh sé fiosracht ina measc, ar chúiseanna tráchtála freisin, i leith an Oirthir. Thairis sin, theastaigh ón bPápa iompaithigh nua a fháil sna tíortha coimhthíocha, sin nó teacht i dteagmháil le [[Seán Sagart]], an rí a raibh na scéalta móra á n-insint faoi. Bhí [[Giovanni de Plano Carpini]] ar an chéad taistealaí den chineál seo. Thug sé turas ar an [[An Mhongóil|Mongóil]] sna blianta [[1244]]-[[1247]]. Chuala an saol ar fad iomrá ar thuras [[Marco Polo]], áfach. Thaistil seisean an Cian-Oirthear sna blianta 1271-1295. Chuir sé a chuid eachtraí i míotar, agus chuaigh an scéal ar fud na hEorpa. Thóg sé tamall ama sular thosaigh torthaí na turas seo ag imirt a dtionchair ar shaol na hEorpa. Thit an tóin as Impireacht na Mongólach go gairid i ndiaidh di teacht ar an bhfód, agus d'éirigh bealach mór an Oirthir ní ba dainséaraí arís. Sa cheathrú haois déag, rinne an Phlá Mhór praiseach den trádáil agus den chaidreamh idirnáisiúnta go léir. Bhí an bealach tíre rófhada agus ró-aistreánach le tráchtáil éadálach a cheadú, agus bhí sé faoi shúil na Moslamach, a raibh cogaí móra curtha acu ar na hEorpaigh, ionas nach raibh mórán muiníne acu siúd astu, ná a mhalairt. Ansin, tháinig Impireacht nua Ioslamach ar an bhfód, is é sin, an Impireacht Otamánach, agus í meáite ar ghabháltais a dhéanamh, rud a bhain tuilleadh de sheansanna trádála na nEorpach san Oirthear. Bhí iarrachtaí den chineál chéanna ar siúl sa tSín freisin. Sna blianta 1405-1433, thug loingeas an aimiréil mhóir Shínigh, [[Zheng He]], seacht dturas ar fud an Aigéin Indiaigh. Níor thosaigh an tSín ag bunú coilíneachtaí impiriúla sna tíortha cúil, áfach, agus mar sin, ní raibh impireacht dhomhanda ag na Sínigh riamh. == An Phortaingéil ag cromadh ar an taiscéalaíocht == Nuair a tháinig an chéad charrac agus an chéad charabhal in úsáid, thosaigh na hEorpaigh ag caint ar iontais an Chian-Oirthir arís. Níl na saineolaithe féin ar aon fhocal, áfach, cén fáth, i ndiaidh an iomláin, ar thosaigh an taiscéalaíocht, dháiríre. Creideann na [[Monatarachas|monataraithe]], thar aon dream eile, gurbh é an géar-easnamh [[Ór|óir]] agus [[Airgead (miotal)|airgid ghil]] a shocraigh an scéal. Bhí córas eacnamaíoch na hEorpa ag brath ar an ór agus ar an airgead geal, ach nuair nach raibh an buillean ar fáil sách flúirseach, d'fhan cuid mhór de na tíortha Eorpacha in abar leis an ngéarchéim eacnamaíoch. Cúis eile ab ea go raibh Críostaithe Leithinis na hIbéire sáite i síorchogaíocht leis na Moslamaigh leis na céadta bliain. Bhí Críostaithe na hIbéire géarbharúlach nach dtiocfaidís slán as sin ach a bheith ábalta cliathán na stát Moslamach i dTuaisceart na hAfraice a scoitheadh. San am céanna, bhí go leor foghlamtha ag na hIbéaraigh óna gcuid comharsana Arabacha. Bhí an carrac agus an carbhal feistithe leis an seol laidineach, aireagán Arabach a rinne na longa ní b'fhusa le stiúradh. Rud eile fós, b'ó na hArabaigh a fuair na hEorpaigh an chéad radharc ar thorthaí na sean-tíreolaithe Gréagacha le fada, agus ansin, tháinig tuiscint nua acu ar chosúlacht na hAfraice agus na hÁise. B'é an Prionsa [[Annraoi Loingseoir]] a chuir tús leis an chéad mhórbhabhta taiscéalaíochta sa Phortaingéil. Tháinig na mairneálaigh Phortaingéalacha ar [[Oileáin Madeira]] sa bhliain 1419, agus sa bhliain 1427, casadh [[Oileáin Azores]] orthu. Iompaíodh an dá oileánra seo ina gcoilíneachtaí Portaingéalacha. B'é cósta thiar na hAfraice an chloch ba mhó ar phaidrín Annraoi, áfach. Leis na cianta cairbreacha, ní fhéadfá trádáil a dhéanamh le hIarthar na hAfraice ach turas a dhéanamh trasna na Sahára. B'é oighear an scéil sin go raibh na bealaí tríd an tSahára faoi smacht na stát Moslamacha i dTuaisceart na hAfraice, arbh iad seanchéilí iomaíochta na Portaingéile iad. Bhí na Portaingéalaigh ag iarraidh teacht timpeall na Moslamach agus a gcuid trádála a dhéanamh bealach na farraige. Bhí siad dóchasach, freisin, go bhfaigheadh siad stáit Chríostaí taobh theas den tSahára, stáit a bheadh ina gcomhghuaillithe acu in éadan na Moslamach. Bhí na loingseoirí Portaingéalacha in ann teacht ar aghaidh beag ar bheag, agus iad ag ascnamh cúpla míle ó dheas in aghaidh na bliana. Sa bhliain 1434, tháinig siad thart le Rinn Bojador. Roimh imeacht an chéad scór bliain eile, bhí trádáil bheoga óir agus sclábhaithe ar obair ag na Portaingéalaigh leis na críocha san áit a bhfuil an tSeineagáil inniu. Bhí na cúrsaí ag dul ar aghaidh go sciobtha, nó tógadh daingin trádála in Elmina, agus thosaigh São Tomé e Príncipe ag táirgiú siúcra roimh aon choilíneacht eile. Sa bhliain 1482, chuaigh fórsa sluaíochta faoi cheannas Diogo Cão i dteagmháil le Ríocht an Chongó. Tháinig an briseadh mór sa bhliain 1487, nuair a sheol Bartolomeu Dias timpeall Cheann an Dóchais, ar ar bhaist sé an t-ainm sin, freisin. Ansin, thaispeáin sé go raibh sé indéanta an tAigéan Indiach a bhaint amach an bealach seo. Sa bhliain 1498, chuir Vasco da Gama beart leis an mbriathar, nuair a shroich sé an India. == Gabháltas Eorpach ar Mheiriceá == Bhí [[an Chaistíl]], céile iomaíochta na Portaingéile, sách mall ag cromadh ar an taiscéalaíocht, agus níor thosaigh na mairnéalaigh Chaistíleacha ag éirí inchomórtais leis na Portaingéalaigh roimh an leath dheiridh den chúigiú haois déag. B'iad na hOileáin Chanáracha an chéad chnámh spairne idir an dá thír, agus b'iad na Caistíligh a ghabh iad sa deireadh. Níor dhírigh an Chaistíl, nó an Spáinn, i gceart ar chúrsaí an choilíneachais agus na taiscéalaíochta sula raibh [[Leithinis na hIbéire]] athghafa ó na Moslamaigh ina hiomláine, agus an Chaistíl agus [[an Aragóin]] nasctha le chéile. Sa bhliain 1492 fuair an dá thír an ceann ab fhearr ar ríocht Moslamach Ghranada, agus ansin, chinn an lánúin ríoga sluaíocht [[Críostóir Colambas|Chríostóir Colambas]] a mhaoiniú, le súil is go n-éireodh le Colambas an Áise a shroicheadh beag beann ar na Portaingéalaigh. B'amhlaidh go raibh smacht ag na Portaingéalaigh anois ar an mbealach go dtí an Áise timpeall na hAfraice, agus ní ligfidís siúd d'aon duine an bealach sin a úsáid gan deachú éigin a ghearradh air. Níor bhain Colambas an Áise amach. Tháinig sé trasna ar rud ab fhearr ná sin, is é sin, an tOileán Úr, Meiriceá. Sa bhliain [[1500]], chuaigh an loingseoir Portaingéalach i dtír in áit eile san Oileán Úr, an Bhrasaíl. Anois, bhí sé tábhachtach limistéir chumhachta an dá ríocht Ibéaracha a shainiú agus críochadóireacht a dhéanamh eatarthu. B'é an Pápa a shocraigh an scéal sin, nó rinne sé idirghabháil idir an Spáinn agus an Phortaingéil, agus dá thoradh sin, shínigh na Spáinnigh agus na Portaingéalaigh conradh le chéile, [[Conradh Tordesillas]]. D'fhág an Conradh an Afraic, an Áise agus cuid bheag de Mheiriceá Theas - an chuid ab fhaide soir de Bhrasaíl an lae inniu - ag na Portaingéalaigh, agus bronnadh an chuid ba mhó de Mheiriceá ar na Spáinnigh. Ar ndóigh, ní raibh a fhios ag aon duine go fóill an chuid ba mhó de na críocha seo a bheith ann ar aon nós. Go bunúsach, rith líne Tordesillas aduaidh ó theas, 370 léig (1550 ciliméadar) siar ó Oileáin Cabo Verde. I dtús báire, bhí Colóim agus na taiscéalaithe Spáinneacha sách míshásta leis na gabháltais a rinne siad. Murab ionann agus an Afraic agus an Áise, ní raibh mórán tráchtearraí le fáil sna hoileáin Chairibeacha. Mar sin, b'fhearr leo na hoileáin a thabhairt chun míntíreachais agus a choilíniú. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh na Spáinnigh ag taiscéaladh na hilchríche Meiriceánaí féin, agus b'ansin a fuair siad luach a saothair, flúirse mhillteanach óir. I Meiriceá, thuaidh agus theas, casadh ar na Spáinnigh impireachtaí a bhí chomh mór, chomh saibhir i ndaonra agus na himpireachtaí san Eoraip féin. Mar sin féin, bhí baiclí beaga de ''chonquistadores'' Spáinneacha ábalta na himpireachtaí seo a chloí. Is minic, áfach, a fuair siad cuidiú agus cabhair ó shluaite móra de chomhghuaillithe bundúchasacha, go háirithe ó threibheacha a bhí á dtroid nó á gcoinneáil faoi dhaorsmacht ag na himpireachtaí. B'iad na himpireachtaí ba nótáilte den chineál seo ná Impireacht na nAstacach san áit a bhfuil [[Meicsiceo]] inniu, agus Impireacht na n[[Incigh|Inceach]], nó [[Tawantinsuyu]], Tír na gCeithre gCeathrún, san áit a bhfuil [[Peiriú]] agus [[Eacuadór]] inniu. B'é [[Hernán Cortés]] a d'fhorghabh Ríocht na n[[Astacaigh|Astacach]] sa bhliain [[1521]], agus b'é [[Francisco Pizarro]] a bhí i gceannas ar na Spáinnigh a rinne gabháltas ar Tawantinsuyu. I ndiaidh an ghabháltais, rinne galair na hEorpa sléacht mór ar an daonra áitiúil. I gcás amháin ar a laghad, chuidigh galar den chineál sin leis na hEorpaigh sular bhain siad an áit amach iad féin. Nó dealraíonn sé gur mharaigh an bholgach Huayna Capac, impire na nInceach, go gairid roimh theacht Pizarro. Nuair a shroich na Spáinnigh an impireacht, bhí beirt mhac Huayna Capac, [[Atahualpa]] agus Huascar, sáite i gcogadh cathartha in aghaidh a chéile, rud a d'fhág an stát chomh lag is nach raibh seasamh ann in aghaidh scéimeanna na Spáinneach. Dá mb'é Huayna Capac agus an impireacht aontaithe a chasfaí ar Pizarro, bheadh cuma eile ar fad ar stair Mheiriceá Theas, is féidir. Nuair a bhí forlámhas na Spáinne curtha i bhfeidhm ar na himpireachtaí seo, b'iad an t-or agus an t-airgead geal na clocha ba mhó ar phaidrín na Spáinneach, idir mhianadóireacht agus easpórtáil. Na deilbhíní iontacha óir nó airgid a bhí saoirsithe ag na healaíontóirí bundúchasacha, chuaigh siad ar fad sa slige, agus rinneadh barraí miotail díobh. Sa bhliain 1519, an bhliain chéanna a ndeachaigh arm Cortez i dtír i Meicsiceo, bhronn coróin na Spáinne luach a thurais ar Fernão de Magalhães ón bPortaingéil. B'é an cuspóir a bhí leis an turas seo ná seoladh siar le bealach nua farraige go dtí Oileáin na Spíosraí a aimsiú agus cuid na Spáinne a dhéanamh díobh. Bhí rath as cuimse ar an turas áirithe seo, nó b'é an chéad turas timpeall an Domhain é. == Imeacht na Monaplachta Portaingéalaí == [[Íomhá:CantinoPlanisphere.png|mion|300px|dheis|Léarscáil Cantino, a thaispeánann na críocha a bhí faighte ag na Portaingéalaigh agus ag na Spáinnigh. Léarscáil rúnda a bhí ann&mdash;ainmníodh é i ndiaidh an taidhleoir Iodálach a smuigleáil é sa bhliain 1502 go dtí an Iodáil agus an saol mór.]] Cé go raibh na Spáinnigh ag éirí bagrach mar chéilí iomaíochta, níor lagaigh ar na Portaingéalaigh ar aon nós i gcúrsaí na taiscéalaíochta agus na coilínigh. B'iadsan an chéad dream Iartharach a tháinig a fhad leis an tSeapáin agus a bhí ábalta trádáil a dhéanamh leis an tír sin. Nuair a bhí an Rí Manuel a hAon ag rialú na Portaingéile, chrom na Portaingéalaigh ar mhodh nua oibre lena ngreim a choinneáil ar na tíortha a raibh éileamh acu orthu. Thóg siad sraith de dhúnta daingne a cheadaigh dóibh smacht a choinneáil ar bhealaí tábhachtacha trádála an Oirthir ar fad. Mar sin, bhunaigh siad dúnta agus coilíneachtaí ar Chósta an Óir, i Luanda, [[Mósaimbíc]], Zanzibar, Mombasa, Socotra, Ormuz, [[Calcúta]], [[Goa]], [[Bombay]], Malaca, [[Macau]], agus Timor. Bhí na Portaingéalaigh ag rialú na Brasaíle chomh maith, a bhí aimsithe ag Pedro Álvares Cabral sa bhliain 1500. De réir Chonradh Tordesillas, bhí na Portaingéalaigh i dteideal na Brasaíle ar fad, dar leis an bPápa ar a laghad. Fuair na Portaingéalaigh deacair a n-impireacht a fhairsingiú isteach i ndoimhneacht na hilchríche, agus b'fhearr leo fanacht cois farraige. Thar na blianta, tháinig chun solais go raibh an Phortaingéil róbheag, mar thír, lena leithéid de mhórfhiontar a bhainistiú. Na dúnta Portaingéalacha ar fud an domhain, bhí siad i síor-anás daoine agus trealaimh. Ní raibh an Phortaingéil in ann dul in iomaíocht leis na cumhachtaí ní ba láidre a bhí ag cúngú isteach ar a cuid gabháltaisí. Mar sin, bhí port na monaplachta Portaingéalaí seinnte i stair na trádála Oirthearaí. B'iad na taiscéalaithe Ollannacha, Francacha agus Sasanacha a chuir deireadh leis, ó ba chuma leosan faoin dóigh a raibh an domhan roinnte ag an bPápa. Sa bhliain 1580, tháinig Pilib a Dó, rí na Spáinne, i gcomharbas ar Sebastião, rí na Portaingéile, a fuair bás gan ríchomharba a fhágáil ina dhiaidh. Mar sin, tháinig Impireachtaí na Portaingéile agus na Spáinne le chéile faoi aon choróin amháin. An chomh-impireacht a tháinig ar an bhfód mar sin, bhí sí chomh mór is nárbh fhéidir a leithéid a choinneáil le chéile gan na cumhachtaí eile a bheith ag tabhairt a dúshláin. Le maolú ar dheacrachtaí den chineál sin, tugadh cuid de na tailte Portaingéalacha suas. Mar shampla, nuair a phós Séarlas a Dó, rí Shasana, an banphrionsa Portaingéalach Catarina Henriqueta de Bragança, fuair sé Bombay mar chuid den spré a bhí ag dul leis an mbanphrionsa. Choinnigh an Phortaingéil an chuid dá coilíneachtaí a bhí faoi smacht dian aici, go háirithe Macau, Timor Thoir, Goa, Angola, Mósaimbic, agus an Bhrasaíl. D'fhéach na hOllannaigh leis an mBrasaíl a shealbhú, agus tráth, bhí leath na tíre forghafa acu, ach b'éigean dóibh bailiú leo sa deireadh. == Tuaisceart na hEorpa ag cur a ladair sa scéal == Níor thug na náisiúin taobh amuigh de Leithinis na hIbéire aird ar bith ar Chonradh Tordesillas. Bhí a dtraidisiún mairnéalachta féin ag an bhFrainc, ag an Ísiltír agus ag Sasana, agus cé go ndearna na Spáinnigh agus na Portaingéalaigh a ndicheall leis na teicneolaíochtaí nua agus na mapaí a choinneáil acu féin, ní raibh siad i bhfad ag teacht a fhad leis na tíortha eile. B'é an tIodálach Giovanni Cabotto, a bhaist John Cabot air féin as Béarla, a bhí i gceannas ar an chéad sluaíocht fionnachtana de chuid na Sasanach. Ina dhiaidh sin, chuaigh a lán misean eile ón bhFrainc agus ó Shasana go dtí an tOileán Úr le haithne a fháil ar Mheiriceá Thuaidh, an chuid den ilchríoch nua nár chuir na Spáinnigh mórán suime inti. Ní raibh ór le fáil ansin, a shíl siad, agus iad díreach ag creachadh shaibhreas Mheiriceá Theas. Sa bhliain 1525, thug Giovanni da Verrazzano an chéad chuairt ar an áit a bhfuil Cósta Thoir na Stát Aontaithe inniu. Bhí Cabot, Jacques Cartier (a chuaigh go Meiriceá an chéad uair sa bhliain 1534) agus fionnachtaithe eile na linne ag iarraidh [[an Bealach Siar ó Thuaidh]] a aimsiú, is é sin, an bealach a thabharfadh a fhad le saibhris na hÁise iad. Níor aimsigh siad an Bealach Siar ó Thuaidh riamh, ach ar a gcamchuairt, fuair siad amach faoi bhealaí seoltóireachta eile. Sa chéad leath den tseachtú haois déag, thosaigh coilínigh ó Thuaisceart na hEorpa ag cur fúthu ar chósta thoir Mheiriceá Thuaidh. B'iad muintir an Tuaiscirt a chuaigh in iomaíocht leis na Portaingéalaigh san Afraic agus timpeall an Aigéin Indiaigh freisin. Thosaigh longa ón Ísiltír, ón bhFrainc agus ó Shasana ag cúngú ar mhonaplacht na bPortaingéalach agus ag bunú stáisiúin trádála agus coilíneachtaí dá gcuid féin. De réir a chéile, bhí sciar na Spáinneach agus na bPortaingéalach den mhargadh agus de na tailte féin ag dul i laghad, agus an mhuintir isteach á bhfódú díreach ina dtimpeall - mar shampla, bhí [[Hong Cong]] suite go dlúth in aice le Macau. B'iad na Tuaisceartaigh freisin a bhí chun tosaigh ag léarscáiliú a raibh fágtha den Aigéan Chiúin agus de chósta thiar Mheiriceá Thuaidh, ar an taobh Spáinneach den líne críochadóireachta a bhí leagtha amach i gConradh Tordesillas. Rinne na fionnachtaithe Ollannacha Willem Jansz agus Abel Tasman an chéad taighde ar chóstaí na hAstráile, ach b'é an Sasanach James Cook a mhapáil an chuid ba mhó den Polainéise. == Deireadh Ré na Fionnachtana == Glactar leis go coitianta gur tháinig deireadh le Ré na Fionnachtana i dtús na seachtú haoise déag. Faoin am sin, bhí longa na nEorpach chomh daingean agus a gcuid loingseoirí sách oilte agus sách eolach le dul in aon áit ba rogha leo ar dhroim an domhain. Ar ndóigh, bhí obair na fionnachtana ag dul ar aghaidh i gcónaí. Ní dhearnadh an chéad suirbhéireacht ar chósta thoir na hAstráile roimh an mbliain 1770, ná ar na farraigí Artacha ná Antartacha roimh an naoú haois déag. Thóg sé i bhfad ní ba mhó ama freisin éirí eolach ar an taobh istigh de na hilchríocha. Níor tháinig an chéad Eorpach go domhain isteach i mór-roinn na hAfraice ach sa dara leath den naoú haois déag. B'iad na príomhchúiseanna leis an moilleadóireacht seo ná nach raibh súil ag na hEorpaigh go mbeadh mórán maithe ann le haghaidh trádála, ná mórán foinn orthu dul sa seans leis na galair shotholgtha a bhí ag rith damhsa san Afraic. Thairis sin, bhí Tuaisceart na hAfraice á rialú ag na Turcaigh nach raibh sásta cead a chos a fhágáil ag an bhfionnachtaí Eorpach ar a dtailte féin. == Naisc == * {{en}} [[:de:Ricardo Duchesne|Ricardo Duchesne]]: [http://fortnightlyreview.co.uk/2012/06/explore-duchesne/ ''The Faustian impulse and European exploration''], ''The Fortnightly Review'' 2012 == Tagairtí == {{reflist}}{{síol}} [[Catagóir:Ré na Fionnachtana| ]] [[Catagóir:Taiscéalaíocht]] jin757ekl2g0t5qeenqbkttsb4xyqsu 0 10648 1086476 1056652 2022-08-23T02:55:34Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {| align=right cellpadding=3 class="toccolours" style="margin-left: 15px;" |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Bliain|Blianta]]:'''</small><br /> [[1662]] [[1663]] [[1664]] - '''1665 (MDCLXV)''' - [[1666]] [[1667]] [[1668]] |- | align="center" colspan=2 | <small>'''[[Deichniúr]]a:'''</small> <br /> [[1630í]] [[1640í]] [[1650í]] - '''[[1660í]]''' - [[1670í]] [[1680í]] [[1690í]] |- | align="center" | <small>'''[[Aois]]:'''</small> <br /> [[16ú haois]] - '''[[17ú haois]]''' - [[18ú haois]]<hr> |} == Tarluithe == * Foilsíodh ''L'Amour médecin'', le [[Molière]] * [[Plá bhúbónach]] i [[Londain]], [[Sasana]]. Cailleadh 68,000 den daonra. == Breitheanna == * [[6 Feabhra]] - [[Áine na Breataine Móire|Anna na Breataine Móire]], banríon (b. [[1714]]) == Básanna == * [[12 Eanáir]] &ndash; [[Pierre de Fermat]], matamaiticeoir [[Francach]] (r. [[1601]]) * [[17 Meán Fómhair]] - [[Pilib IV na Spáinne]] * [[19 Samhain]] — [[Nicolas Poussin]], péintéir Francach <!-- idirvicí --> [[Catagóir:Blianta]] lv917glmpkw8111mqq148z5hz6lc127 0 10882 1086243 1049955 2022-08-23T01:38:27Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Józef Brandt - Wesele kozackie.jpg|thumb|''Bainis Chosacach'' le Józef Brandt. Péintéir Polannach ab ea Jozef Brandt (1841-1915) a chuir suim i saol míleata na seachtú haoise déag agus i saol na scológ sa Pholainn.]] Tugtar '''Cosacaigh''' ar threibheacha áirithe Slavacha a raibh cónaí orthu i nDeisceart na Rúise agus san [[An Úcráin|Úcráin]]. Is deacair a rá, cé acu grúpa eitneach nó aicme shóisialta atá iontu. Ar dtús, ba scológa bochta iad a bhí míshásta leis an dóigh a rabhthas á ndúshaothrú sa [[An Rúis|Rúis]]. Mar sin, d'éalaigh siad ó bhráca na dtiarnaí talún agus chuaigh siad le fánaíocht i machairí móra an deiscirt. Creidtear gur cuireadh síol leis an gcultúr Cosacach sa Mheánaois, ach níor thrácht na foinsí staire orthu roimh [[14ú haois|an gceathrú haois déag]]. Tugtar marcshluanna ar na dreamanna éagsúla de Chosacaigh, ar nós Marcshlua Zaporizhia, Marcshlua Don, Marcshlua Terek agus Marcshlua na hÚraile. Chuala muintir Iarthar na hEorpa an chéad iomrá ar na Cosacaigh i lár na seachtú haois déag, nuair a d'éirigh Cosacaigh Zaporizhia faoi cheannas Bogdan Chmielnicki amach in aghaidh chumhacht na Polainne agus na Liotuáine san Úcráin. Chuir na Cosacaigh eagar míleata orthu féin, rud a chiallaigh nach raibh na stáit áitiúla - [[an Pholainn]], [[an Rúis]] agus [[Cánacht na Crimé]] - ábalta greim a fháil orthu. Bhí siad ag maireachtáil sna machairí móra mar shluaite leath-neamhspleácha armtha. Uaireanta, bhí siad sásta comhoibriú leis na Polannaigh nó leis na Rúisigh, ach uaireanta eile, d'éirigh siad amach in aghaidh na dtiarnaí iasachta seo. I rith na naoú haoise déag, áfach, bhí na [[Impireacht na Rúise|hImpirí Rúiseacha]] in ann a gcumhacht a chur i bhfeidhm ar na Cosacaigh, cé go bhfuair siad a lán pribhléidí ina éiric sin. Bhí siad díolmhaithe ón gcáin go hiomlán. Bhain na hImpirí úsáid astu mar scothaicme saighdiúirí agus le críocha nua a thabhairt chun míntíreachais, go háirithe sa tSibéir. Chuaigh na Cosacaigh i líonmhaireacht go déanach sa Mheánaois, nuair a bhí na seirfigh Úcránacha agus Rúiseacha ag teitheadh óna dtiarnaí talún le triail a bhaint as saol an Chosacaigh. Sa deireadh thiar thall, áfach, d'iompaigh na Cosacaigh ina saighdiúirí in arm Impireacht na Rúise, agus iad ag coimheád teorainneacha na hImpireachta. Is mar ghardaí teorann agus mar shearbhóntaí de chuid an Impire anlathaigh sin is mó a aithníonn muintir an Iarthair na Cosacaigh, agus is le tíorántacht na hImpireachta a shamhlaítear iad – íomhá atá bun os cionn ar fad le clú na gCosacach sa Rúis féin. Ghreamaigh íomhá rómánsúil na saoirse agus na heachtránaíochta de na Cosacaigh go dtí an lá inniu, rud atá le haithint ar litríocht na Rúise agus na hÚcráine. Tá iarsmaí na gCosacach i Rúis an lae inniu eagraithe ina marcshluaite arís, agus iad ag iarraidh páirt a ghlacadh i gcúrsaí polaitíochta, go háirithe ag tacaíocht le páirtithe agus dreamanna náisiúnaíocha. Níl údaráis na Rúise sásta stádas an ghrúpa eitnigh a bhronnadh ar na Cosacaigh go hoifigiúil, áfach. Throid na Cosacaigh Rúiseacha in Arm na Rúise ina lán cogaí i rith na hochtú is na naoú haoise déag. Le linn Chogadh Cathartha na Rúise, bhí Cosacaigh ag troid ar an dá thaobh, san Arm Bán chomh maith leis an Arm Dearg. Bhí na Cosacaigh cois Don ar ceann de na dreamanna ba mhó a chuir in aghaidh na mBoilséavach. Mar sin féin, cuireadh reisimintí Cosacacha ar bun arís roimh an Dara Cogadh Domhanda. Inniu, tá traidisiún na gCosacach á athbheochan i ndeisceart na Rúise. Faoi láthair, tá timpeall is 150,000 duine ar fiannas míleata in aonaid armtha na gCosacach, agus na milliúin duine ag dearcadh orthu féin mar Chosacaigh eitneacha. Is iad na teangacha is mó a shamhlaítear leis na Cosacaigh ná an [[Rúisis]] agus an [[Úcráinis]]. Bhí canúint, téarmaí agus focail dá gcuid féin ag na Cosacaigh sa dá theanga, áfach. Na scríbhneoirí Rúisise a scríobh scéalta faoi na Cosacaigh, ar nós [[Mikhail Sholokhov]] agus [[Vasiliy Shukshin]], d'fhéach siad le húsáid a bhaint as canúintí agus téarmaí Cosacacha ina gcuid saothar. == An Focal ”Cosacach” == Fuair an [[An Ghaeilge|Ghaeilge]] an focal sin ”Cosacach” ón m[[Béarla]]. Tháinig sé go dtí an Béarla agus ón bh[[Fraincis]] tríd an b[[Polainnis]] agus an [[Úcráinis]], ach is focal [[An Tuircis|Tuircise]] é ar dtús, ''qazaq'', nó ''kazak'' i dTuircis an lae inniu. ”Eachtránaí” nó ”fear saor” is brí leis an bhfocal ó thús. == Stair == Níl a fhios ag aon duine cathain a thosaigh na treibheacha Slavacha ag cur fúthu san Úcráin agus i ndeisceart na Rúise cois na n-aibhneacha móra úd Don agus an Dnípir. Ní dócha gur tharla sé roimh an tríú haois déag, áfach. San am sin, chloígh na Mongólaigh cumhacht na gCúmánach agus na dtreibheacha Turcacha eile sna bólaí sin. Cibé scéal é, an sórt saol a bhíodh ag na Cosacaigh i ndeisceart na Rúise, ní rud é a rith leo féin, nó dealraíonn sé go raibh siad ag déanamh aithris ar nósanna na gCúmánach agus na Siorcásach. Is dealraitheach gur tháinig na chéad ”phróta-Chosacaigh” ar an bhfód faoi lár na tríú haoise déag san áit a bhfuil an Úcráin inniu. Tráchtann na croinicí Rútaenacha sa bhliain 1261 ar dhornán de Shlavaigh a raibh cónaí orthu idir an Dnístir agus an Volga. Is deacair teacht ar eolas stairiúil faoi na Cosacaigh a bheadh ní ba sine ná an séú haois déag, áfach. Rud deimhin é gur thúg Cosacaigh Don pictiúr naofa den Mhaighdean Muire do Dmitry Donskoy sa bhliain 1380. An cineál sochaí a bhí ag na Cosacaigh sa chúigiú haois déag, deir na foinsí comhaimseartha gur cónaidhm scaipthe de phobail neamhspleácha a bhí ann. Ba mhinic a bhí na pobail seo á n-iompar mar a bheadh airm bheaga áitiúla iontu, agus iad beag beann ar fad ar na stáit ina dtimpeall, cosúil le Ard-Diúcacht Mhoscó, leis an bPolainn, nó le Cánacht na Crimé. Le teacht na séú haois déag, chuaigh na pobail bheaga Chosacacha le chéile le dhá mhóreagraíocht neamhspleácha réigiúnda a chruthú. Fágadh dornáin bheaga de Chosacaigh neamhspleácha taobh amuigh de na móreagraíochtaí, áfach. B'iad an dá ghrúpa seo ná: * Cosacaigh Zaporizhia, nó na Cosacaigh Úcránacha timpeall na Dnípre. Thug siad ''Sich'' ar a bpríomhchathair dhaingnithe. Nuair a shínigh siad conradh leis na Polannaigh sa bhliain 1649, tugadh aitheantas foirmeálta dóibh mar stát ar leith - Marcshlua Zaporizhia. * Cosacaigh Don. Bhí cónaí orthu seo cois na habhann úd Don, idir Ard-Diúcacht Mhoscó agus na stáit Nogaecha, a bhí dílis d'Impireacht Otamánach na Tuirce. B'í Cherkassk príomhchathair na gCosacach seo ar dtús. Níos déanaí, hathraíodh go Novocherkassk ("Cherkassk Nua") í. Níl an oiread sin iomrá ar na Cosacaigh Polannacha ná ar na Cosacaigh Thataracha, nó ''Nağaybäklär''. "Cosacaigh" (''Kozacy'') a thugtaí ar mharcshlua éadrom de chineál ar leith in Aontas na Polainne is na Liotuáine. == Cosacaigh na hÚcráine == === Cosacaigh Zaporizhia === Bhí clú agus cáil ar Chosacaigh Zaporizhia. Bhí an-ról acu i ngeopholaitíocht na hEorpa Thoir, agus iad ag comhoibriú leis an stát Polannach-Liotuánach nó ag cur catha air, de réir mar ab áil leo. Bunaíodh an chéad Mharcshlua Cosacach i Zaporizhia sa bhliain 1552, nuair a thóg Dmytro Vyshnevetsky daingean in [[Oileán]]Khortytsia in Íochtar [[An Dnípir|na Dnípre]]. Faoi lár na [[17ú haois|seachtú haoise déag]], d'éirigh Cosacaigh Zaporizhia amach in aghaidh na bPolannach faoi cheannas Bogdan Chmielnicki (nó Bohdan Khmelnytsky), agus de thoradh na ceannairce seo tháinig an chéad stát neamhspleách Cosacach ar an bhfód i Zaporizhia. Ina dhiaidh sin, d'iompaigh an stát seo ina heatmánacht fhéinrialaitheach, stát a thug urraim d'Impire na Rúise, agus é á rialú sách neamhthuilleamach ag an heatmán, is é sin, ceannasaí an mharcshlua. Sa dara leath den ochtú haois déag, scrios na húdaráis Rúiseacha marcshlua Zaporizhia, agus d'aistrigh iarsmaí an mharcshlua go réigiún na Danóibe agus ina dhiaidh sin go dtí an réigiún chois Mhuir Mheoid. I ndiaidh na bliana 1828 bhí an chuid ba mhó de Chosacaigh na Danóibe tar éis socrú síos i réigiúin Chosacacha Kuban agus Mhuir Mheoid. Inniu, ní bhíonn Cosacaigh Kuban admhálach gur Úcránaigh eitneacha iad, ach is féidir a mhaíomh gur canúint de chuid na hÚcráinise a labhraíonn siad, agus is féidir blas na hÚcráine a aithint ar a gcuid béaloidis. Ba nós le Cosacaigh Zaporizhia an ríocht Otamánach - an Tuirc - agus na stáit soip a bhain léi a ionsaí go tráthrialta, ach ní hionann sin is a rá nach dtabharfaidís faoi thíortha eile ag déanamh foghla. Ba é ba toradh don nós seo ná go ndeachaigh na cúrsaí chun teannais ar theorainn theas Chomhlathas na Polainne is na Liotuáine, agus fad is a mhair an Comhlathas níor stop an mhionchogaíocht ar fud na teorann sin. Sa bhliain 1539 d'iarr an Sabhdán Otamánach ar Vasiliy a Trí, Ard-Phrionsa Mhoscó, bac éigin a chur ar fhoghlacha na gCosacach, ach is é an freagra a fuair sí ná: "Ní mhóidíonn na Cosacaigh mionna dílseachta domsa: a rogha saol a bhíonn acu." Sa bhliain 1549, d'fhreagair Ivan Uafásach, Sár na Rúise, impí den chineál chéanna ón Sabhdán mar seo: "Ní géillsinigh de mo chuid féin iad na Cosacaigh chois Abhainn Don, agus is i nganfhios dom féin a imíonn siad chun cogaidh agus a mhaireann siad sa tsíocháin." Chloisfeá caint den chineál seo go minic idir an Rúis, Comhlathas na Polainne agus na Liotuáine, agus an Tuirc Otamánach, agus gach ríocht acu ag iarraidh a leas féin a bhaint as Cosacaigh Zaporizhia in aghaidh an dá stát eile. Sa 16ú haois, agus an Comhlathas ag cur a ceannasaíochta i bhfeidhm ar thailte móra theas, ghlactaí leis go bunúsach gur géillsinigh Pholannach-Liotuánacha a bhí sna Cosacaigh. Go dtí an bhliain 1699, ba chuid d'Arm an Chomhlathais iad na "Cosacaigh Chláraithe", mar a thugtar orthu. Timpeall ar dheireadh na 16ú haoise, thosaigh caidreamh an Chomhlathais agus na Impireachta Otamánaí, nach raibh go rómhaith riamh, - thosaigh an caidreamh sin ag dul chun donais ar fad, agus na Cosacaigh ag ionsaí chríocha na nOtamánach. Ó lár na 16ú haoise ar aghaidh, bhí na Cosacaigh ag rith damhsa ar an taobh eile den teorainn, agus ní raibh an Comhlathas in ann iad a stopadh ón obair seo chomh neamhspleách is a bhí siad ina meon. Ós géillsinigh de chuid an Chomhlathais a bhí iontu, go prionsabálta ar a laghad, dhearc na hOtamánaigh ar an bhfoghlaíocht seo mar ionsaí ó thaobh an Chomhlathais. Mar chor in aghaidh an chaim thosaigh Tataraigh Otamánacha ag creachadh in oirdheisceart an Chomhlathais nach raibh mórán áitribh ann pé scéal é. === Cosacaigh in Arm na Polainne-Liotuáine (na Cosacaigh Chláraithe) === === Cosacaigh na Danóibe, Cosacaigh Mhuir Mheoid, agus Cosacaigh na Mara Duibhe === == Cosacaigh na Rúise == === Cosacaigh Abhainn Don === === Cosacaigh Kuban === === Cosacaigh Terek === === Cosacaigh na hÚraile === == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-ua}} [[Catagóir:Stair na Rúise]] [[Catagóir:Stair na hÚcráine]] [[Catagóir:Stair na Polainne]] [[Catagóir:Grúpaí eitneacha]] 1vq9pyfl0djv7x1far0ihors38wm15m 0 11042 1086256 1054504 2022-08-23T01:41:32Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba scoláire Gaelach, náisiúnaí agus réabhlóidí é '''Eoin Mac Néill''' ([[15 Bealtaine]] [[1867]] - [[15 Deireadh Fómhair]] [[1945]]). Chabhraigh sé le [[Conradh na Gaeilge]] a bhunú, ba cheannaire é ar [[Óglaigh na hÉireann]] nár chuaigh le [[Seán Mac Réamainn]] le troid sa [[Chéad Chogadh Domhanda]], agus bhí sé gníomhach sna heachtraí a chuir tús le [[Saorstát Éireann]]. == A Óige agus an tÉirí Amach == Rugadh é i [[Gleann Arma|nGleann Airm]], [[Contae Aontroma]] agus fuair sé oideachas i n[[Ollscoil na Banríona, Béal Feirste]]. Bhí suim mhór aige i [[Stair na hÉireann]] agus rinne sé a lán staidéir air. Sa bhliain [[1893]] bhunaigh sé [[Conradh na Gaeilge]] in éineacht le [[Dubhghlas de hÍde]]. Bhí sé ina eagarthóir ar an nuachtán "[[Irisleabhar na Gaeilge]]". Sa bhliain [[1908]] ceapadh é mar ollamh le seanstair na hÉireann in [[An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath|Ollscoil Bhaile Átha Cliath]]. Ó bhí sé ag obair i gConradh na Gaeilge, casadh baill de [[Sinn Féin|Shinn Féin]] air, agus chuaigh sé féin le [[Náisiúnachas]]. Ceapadh é mar chathaoirleach ar an gComhairle a bhunaigh [[Óglaigh na hÉireann]] sa bhliain [[1913]]; níos déanaí rinne siad ceann foirne de. Bhí Mac Néill go hiomlán i gcoinne na láimhe láidre agus na ceannairce armtha. Ní cheadódh sé a leithéid, ach amháin dá mbeadh na [[Sasana]]igh ag ionsaí na nÓglach nó ag iarraidh fáil réitithe leo. Ní raibh sé dóchasach as an ngleic armtha in aghaidh [[Impireacht na Breataine]]. Thosaigh [[Bráithreachas na Poblachta]] (IRB) agus na ceannairí eile ([[Pádraig Mac Piarais]] ina measc) ag pleanáil éirí amach, mar sin féin, go háirithe toisc go raibh na Sasanaigh sáite i gcogadh san [[Eoraip]], rud a d'fhág a seans féin ag na hÉireannaigh. Fuair siad cabhair ó [[Séamus Ó Conghaile|Shéamus Ó Conghaile]] agus [[Arm Cathartha na hÉireann]], nó bhí siadsan ag pleanáil éirí amach dá gcuid féin, faoi bhratach an t[[Sóisialachas|Sóisialachais]]. [[Íomhá:Irish Volunteers launched at Rotunda Rink REF-103010 (16337273554).jpg|clé|mion|25 Samhain 1913]] Chuir Pádraig Mac Piarais ina luí ar Eoin Mac Néill le litir bhréagach go raibh na Sasanaigh meáite ar na hÓglaigh go léir a chimiú go luath agus dúirt sé leis go raibh trealamh cogaidh ag teacht i dtír ón n[[an Ghearmáin|Gearmáin]] i gceann cúpla lá. Socraíodh an t-éirí amach ar [[Domhnach Cásca|Dhomhnach na Cásca]], ach fuair Mac Néill amach gur litir bhréagach a bhí ann agus go raibh [[Ruairí Mac Easmainn]] agus na hairm go léir gafa. Ghlac sé air féin an t-éirí amach a chur ar ceal. Le cabhair ó [[Mícheál Seosamh Ó Rathaille|Mhícheál Seosamh Ó Rathaille]] (a bhí ar aon bharúil leis faoin Éirí Amach, cé gur ghlac sé páirt sna cathanna agus go bhfuair sé bás i bpáirc an áir i ndiaidh an iomláin) chuir sé a chuid orduithe timpeall na tíre ag rá go raibh sé ar curtha ar ceal. D'fhoilsigh sé fógraí móra ar na nuachtáin freisin leis an Éirí Amach a stopadh, nó, mar a bhí le léamh ar na fógraí, "na paráidí ar Dhomhnach na Cásca" a chosc. Chinn Pádraig Mac Piarais, Séamus Ó Conghaile agus na ceannairí eile go rachfadh an t-éirí amach ar aghaidh an lá dár gcionn. De bharr orduithe Mhic Néill, ní raibh na hÓglaigh go léir róshiúráilte cé acu a bhí an tÉirí Amach le teacht nó nach raibh, agus staon an chuid ba mhó acu ón troid, ar eagla na heagla. Thosaigh na cathanna ar [[Luan Cásca|Luan na Cásca]], [[24 Aibreán|24ú Aibreáin]] [[1916]], ach theip ar an Éirí Amach agus ghéill na hÉireannaigh ar deireadh. Ghabh na Sasanaigh mac Néíll, agus gearradh príosúnacht saoil dó, cé go raibh sé ag iarraidh an cheannairc armtha a chosc. == Tar Éis an Éirí Amach == Scaoileadh saor le hEoin Mac Néill sa bhliain [[1917]] agus toghadh é mar bhall parlaiminte [[Ollscoil na hÉireann|Ollscoil Náisiúnta na hÉireann]] i dtoghchán na bliana [[1918]]. Cosúil leis na Sinn Féinigh eile, dhiúltaigh sé dá shuíochán i bpairlimint na Breataine Móire, ach ghlac sé ceann ina áit i n[[Dáil Éireann]], parlaimint neamhspleách na nÉireannach. Sa bhliain [[1921]], thacaigh sé leis an g[[Conradh Angla-Éireannach]]. Ina dhiaidh seo ceapadh é mar Aire Oideachais ar chéad rialtas Shaorstát Éireann. Chuaigh a mhac in aghaidh an Chonartha, áfach, agus fuair sé bás i bpáirc an áir le linn an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]]. Mharaigh arm an tSaorstáit é i g[[Contae Shligigh]] i Meán Fómhair [[1922]]. == É féin sa Saorstát == Sa bhliain [[1924]] bunaíodh [[Coimisiún na Teorann]] leis an teorainn a shocrú idir an Saorstát agus an [[Tuaisceart na hÉireann|Tuaisceart]]. Bhí Eoin Mac Néill ina bhall den Choimisiún, ach d'éirigh sé as, nuair a d'fhoilsigh na nuachtáin tuairisc ar na hathruithe beaga a bhí le déanamh ar an teorainn. I mí na Nollag [[1925]] ghéill rialtas an tSaorstáit do na Sasanaigh go bhfágfaí an teorainn mar a bhí. Chuir seo fearg ar a lán náisiúnaithe agus iad ag cur an lochta ar Eoin Mac Néill. B'éigean dó a shuíochán sa Dáil a fhágáil sa bhliain [[1927]]. == Deireadh a Shaoil == D'éirigh sé as an bpolaitíocht go hiomláin ar deireadh agus rinneadh cathaoirleach de ar Choimisiún Lámhscríbhinní na hÉireann. D'fhoilsigh sé cúpla leabhar faoi [[Éire|Stair na hÉireann]] freisin, agus é ag obair go dian ina scoláire i mblianta deireanacha a shaoil. Fuair sé bás i mBaile Átha Cliath ar chúiseanna nádúrtha nuair a bhí sé ocht mbliana déag is trí scór d'aois. Bhí a gharmhac [[Mícheál Mac Dubhghaill]] ina [[Tánaiste|Thánaiste]] idir 2006 agus 2007. <gallery> Irish Boundary Commission's first sitting in Ireland (31988303502).jpg|1924: [[Coimisiún na Teorann]] - Francis Bernard Bourdillon; J. R. Fisher (Northern Ireland), Justice Feetham, Eoin MacNeill (Free State representative), agus Mr. C. Beerstacher Piece 207-155; John McNeill or Eoin McNeill (1922).pdf|page=11|Comhad faisnéise míleata ar John McNeill ó Arm na Breataine Móire File:Piece 209-029; Eoin Macneill Speech 1917; Brian Macgilligan, Bernard Macgilligan (1916-1917).pdf|page=7|Eoin Macneill Speech 1917 Busta_cré-umha_d’Eoin_Mac_Néill,_in_éineacht_lena_dhealbhóir,_an_t-ealaíontóir_Ursula_Klinger.jpg|Grianghraf a tógadh ag seoladh oifigiúil an bhusta chré-umha nuachoimisiúnaithe, d’Eoin Mac Néill, in éineacht lena dhealbhóir, an t-ealaíontóir Ursula Klinger. 18 Deireadh Fómhair, 2016. </gallery> == Tagairtí == {{Reflist}} {{Teachtaí Dála an 1ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 2ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 3ú Dáil}} {{Éirí Amach na Cásca}} {{DEFAULTSORT:Neill, Eoin Mac}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1867]] [[Catagóir:Básanna i 1945]] [[Catagóir:Airí Rialtais na hÉireann]] [[Catagóir:Alumni Ollscoil na Banríona, Béal Feirste]] [[Catagóir:Baill Chumann na nGaedheal]] [[Catagóir:Baill Shinn Féin]] [[Catagóir:Baill den 1ú Dáil]] [[Catagóir:Baill den 2ú Dáil]] [[Catagóir:Baill den 3ú Dáil]] [[Catagóir:Baill den 4ú Dáil]] [[Catagóir:Daoine as Contae Aontroma]] [[Catagóir:Feisirí de Pharlaimint na Ríochta Aontaithe]] [[Catagóir:Fir]] [[Catagóir:Iriseoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Scoláirí Gaeilge]] jqoe8wcabrk1g8tgsm2hqdi6zmu07z5 0 11219 1086490 1069317 2022-08-23T02:57:59Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Glanadh}} {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is é '''Henry Shefflin''' ({{lang-ga|Anraí Ó Sibhleáin}}) ar cheann de na hiománaithe is mó a d’imir an cluiche i [[Éire|Eireann]] riamh. Tá Henry aitheanta le fada mar cheann de na hiománaithe is fearr sa stair, chuaigh Shefflin ar scor le 10 teideal Craobh Chómortas na hÉirinn, 13 teideal SHC [[Cúige Laighean|Laighean]], sé theideal sraithe náisiúnta agus 11 ghradam [[Sárimreoirí na Bliana|Sarimreoirí]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Kilkenny legend Henry Shefflin retires at 36|url=https://www.rte.ie/sport/hurling/2015/0325/689589-kilkenny-henry-shefflin-retirement/|date=2015-03-25|language=en|author=Padraic Ryan}}</ref> le Cill Chainnigh. Le Baile Héil fuair sé ceithre teideal Clubanna Laighean, sé Craobh Sinsearach Cill Chainnigh agus trí Cluiche Ceanna na hÉireann Clubanna.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=GALLERY: Henry Shefflin's hurling career|url=https://www.rte.ie/sport/galleries/2015/0324/689404-gallery-henry-shefflins-hurling-career/|date=2015-03-24|language=en}}</ref> == Saol Pearsanta == Rugadh '''Henry Shefflin''', mar is fearr aithne air mar iománaí, i b[[Port Láirge]], Éire ar an Déardaoin, 11 Eanáir, ''1979.'' Bhuaigh duine de na hiománaithe is mó in Éirinn a 12ú teideal Laighean in ''2012'' le [[Cill Chainnigh]], agus leag sé go leor taifead [[Iomáint|iománaíochta]] le linn a shlí bheatha iomráiteach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.famousdetails.com/henry-shefflin/|teideal=Henry Shefflin: Top 10 Facts You Need to Know|údar=Staff|dáta=2019-04-11|language=en-US|work=FamousDetails|dátarochtana=2021-03-24}}</ref>Cuireadh i gcomparáid é leis an réalta sacair Lionel Messi le linn cluiche i Sraith na Seaimpíní a craoladh in ''2013''.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.celebsages.com/henry-shefflin/|teideal=Henry Shefflin – Age, Bio, Personal Life, Family & Stats|údar=CelebsAges com Staff|dáta=2018-11-13|language=en-US|work=CelebsAges|dátarochtana=2021-03-24}}</ref> Bhuaigh sé imreoirí na blianta trí huaire. Rinne Henry a chéad chluiche sinsir do Chill Chainnigh sa léig náisiúnta i ''1999''. Chuaigh sé ar scor i ''2015''. D'imir sé le [[Cill Chainnigh]] ar feadh 16 bliana.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.independent.ie/sport/gaelic-games/hurling/as-it-happened-henry-shefflin-retirement-announcement-31093573.html|teideal=As it happened - Henry Shefflin retirement announcement|language=en|work=independent|dátarochtana=2021-03-24}}</ref> D’fhás Henry suas i mBaile Héil, Co. Chill Chainnigh. D’fhás sé aníos i dteach tábhairne an teaghlaigh. Bhí feirm ag a mhuintir chomh maith leis an teach tábhairne. <ref name=":0" />Bhí baint ag teaghlach Henry leis an [[Cumann Lúthchleas Gael|Cumann Lúthchleas Gael]] i gcónaí. Chuaigh Henry ar an mbunscoil i '''Scoil Náisiúnta Naomh Pádraig''', Baile Héil, Co. Chill Chainnigh. Ba í an iománaíocht príomh-chaitheamh aimsire Henry mar pháiste. Thug sé a chamán i ngach áit leis. Bhí camán agus liathróid leis i gcónaí ag déanamh obair feirme. D’fhéach sé suas le deartháireacha níos sine a d’imir le [[Baile Héil]] agus an rath a bhí orthu.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://www.gaa.ie/the-gaa/oral-history/henry-shefflin/|teideal=https://www.gaa.ie/the-gaa/oral-history/henry-shefflin/|language=en|work=www.gaa.ie|dátarochtana=2021-03-24}}</ref> D'imir a dheartháireacha níos sine freisin d'fhoirne faoi bhun aois. Bhuaigh duine de na deartháireacha seo Craobh Chómortas na hÉireann faoi 21<ref>{{Lua idirlín|url=https://web.archive.org/web/20110226112702/http://leinster.gaa.ie/archive/pdf/P92_93U21H.pdf|teideal=Wayback Machine|dáta=2011-02-26|work=web.archive.org|dátarochtana=2021-03-24}}</ref> agus an ceann eile mionaoiseach Craobh Chómortas na h[[Éire|Éireann]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://web.archive.org/web/20090325145924/http://leinster.gaa.ie/archive/pdf/P94_98%20Winne.pdf|teideal=Wayback Machine|dáta=2009-03-25|work=web.archive.org|dátarochtana=2021-03-24}}</ref>. D’fhreastail sé ar mheánscoil ina dhiaidh sin i g'''Coláiste Naomh Kieran''', [[Cill Chainnigh]]. Lean sé ar aghaidh ag freastal ar oideachas tríú leibhéal in [[Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge|'''Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge''']].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.gaa.ie/the-gaa/oral-history/henry-shefflin/|teideal=https://www.gaa.ie/the-gaa/oral-history/henry-shefflin/|language=en|work=www.gaa.ie|dátarochtana=2021-03-24}}</ref> . === Clann === Henry agus Mae ainmneacha tuismitheoirí Henry, tá triúr deirfiúracha agus triúr deartháir aige freisin. D'imir a athair iománaíocht do [[Warwickshire]] i Sasana agus d'imir sé i gCraobh Chluiche Sóisearach na Éireann i ''1957''.<ref name=":0" /> D'imir a mháthair [[camógaíocht]] freisin. D'imir deartháir a mháthair mion-[[Iomáint|iománaíocht]] ar mhaithe le [[Cill Chainnigh]]. Tá sé pósta faoi láthair le Deirdre Shefflin. Tá cúigear leanaí acu le chéile - triúr buachaillí agus beirt chailíní. Is iad Henry Michael, Freddie agus Tom na buachaillí agus is iad Sadhbh agus Siun a n-iníonacha<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishmirror.ie/sport/gaa/hurling/henry-shefflin-family-wife-kids-22858308|teideal=Inside Henry Shefflin’s family life with wife Deirdre and five kids|údar=Kevin Taylor|dáta=2020-10-16|language=en|work=Irish Mirror|dátarochtana=2021-03-24}}</ref>. Faoi láthair tá sé ag obair mar bhainisteoir díolacháin i 'Bank of Ireland'. Rinne sé bainistíocht ar a fhoireann clubbanna Baile Héil ar feadh 2 bhliain, ó ''2017'' go ''2019''.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishexaminer.com/sport/gaa/arid-30977364.html|teideal=Henry Shefflin steps down as Ballyhale Shamrocks manager|údar=P. M. O’Sullivan|dáta=2020-01-23|language=en|work=Irish Examiner|dátarochtana=2021-03-24}}</ref> === Dírbheathnaisnéis - 'Henry Shefflin' === I 2017, d’fhoilsigh Henry [[dírbheathaisnéis]]. Sa leabhar seo labhair Henry faoina shaol ag [[Iomáint|iománaíocht]] ó thús go deireadh. '''<nowiki/>'Henry Shefflin'''' an t-ainm atá ar an leabhair. Sa leabhar seo, labhraíonn Henry faoi na buntáistí agus na míbhuntáistí a bhaineann lena shlí bheatha iománaíocht. I gcuid amháin den leabhar labhraíonn sé faoi nuair a bhuail sé leis an mBanríon Sásana agus le Barack Obama i gceann seachtaine.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.independent.ie/regionals/wexfordpeople/sport/gaa/book-review-shefflins-view-of-manager-cody-is-interesting-to-read-31586664.html|teideal=Book review|language=en|work=independent|dátarochtana=2021-03-25}}</ref> == Gairme Iománaíocht == Bhí gairmréim fhada iománaíochta ag Henry, ag dul ar scor ag aois 36. Le linn a shlí bheatha, d’imir sé le '''Baile Héil''', '''Cill Chainnigh''', '''Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge''' agus a mheánscoil. === Baile Héil === Thosaigh Henry a ghairm bheatha iomána ag imirt le [[Baile Héil|Baile Héil.]] Thosaigh sé ag imirt iománaíocht nuair a bhí sé cúig bliana d'aois. Le linn a ghairmréime fada le Baile Héil, bhuaigh sé '''ceithre theideal Laighean''' agus '''trí theideal craobh chomórtas na hÉirinn''' agus '''sé Craobh Chómortas Contae Cill Chainnigh.'''<ref name=":3">{{Lua idirlín|url=https://www.independent.ie/sport/gaelic-games/hurling/statistics-figures-and-awards-from-the-stunning-career-of-henry-shefflin-31091336.html|teideal=Statistics, figures and awards from the stunning career of Henry Shefflin|language=en|work=independent|dátarochtana=2021-03-25}}</ref> Chuaigh sé ar scor in ''2016'', ansin bhí sé ina bhainisteoir air agus bhainistigh sé an fhoireann ar feadh dhá bhliain. Bhuaigh siad Cluiche Ceannais Clubanna na hÉireann leis i ''2019''. Bhuail siad Naomh Tómas ó [[Gaillimh]] sa chluiche ceannais clubanna na hÉireann i ''2019''.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishexaminer.com/sport/gaa/arid-30911559.html|teideal=Record-setting Ballyhale win seventh All-Ireland club hurling title|údar=Paul Keane|dáta=2019-03-17|language=en|work=Irish Examiner|dátarochtana=2021-03-25}}</ref> {| class="wikitable" |+ Cluiche Ceannais Clubanna na hÉireann (nuair a bhí Henry ag imirt nó Bainisteoir)<ref>{{Luaigh foilseachán|title=All-Ireland Club Finals by numbers|url=https://www.rte.ie/sport/gaa/2016/0316/775388-all-ireland-club-finals-by-numbers/|date=2016-03-16|language=en}}</ref> |- ! Blian !! In aghaigh !! as Contae !! Scór |- | 2007 || Loch Riach || Gaillimh || 3-12 2-08 |- | 2010 || Port Omna || Gaillimh || 1-19 0-17 |- | 2015 ||Cill Mocheallóg | Luimineach || 1-18 0-06 |- | 2019 || Naomh Tómas || Gaillimh || 2-28 2-11 |- | 2020 ||Buiríos Ó Luigheach | Tiobaird Árainn || 0-18 0-15 |} === Ollscoil (WIT - Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge) === Freastal Shefflin go dtí [[Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge]]. D'imir sé le foireann WIT i gcupán Fitzgibbon. Deir Henry gurbh iad seo na blianta a d’fhorbair sé an chuid is mó mar iománaí. Bhuaigh Henry Shefflin cupán Fitzgibbon i ''1999'' agus ''2000'' le WIT.<ref name=":1" /> Ba é Henry Shefflin dalta réalta de chuid Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge. Ina chéad bhliain i Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge, scóráil sé 2-7 i gcoinne [[Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath]]. I gcluiche eile i gcoinne Coláiste na nGardaí, scóráil sé raon fada saor in aisce a thug isteach sa chluiche ceannais [[Coláiste na hOllscoile, Corcaigh|Coláiste na hOllscoile Corcaigh]] iad.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://waterford-news.ie/2020/05/22/wits-fitzgibbon-cup-dream-team/|teideal=WIT’s Fitzgibbon Cup Dream Team|dáta=2020-05-22|language=en-GB|work=Waterford News and Star|dátarochtana=2021-03-25}}</ref> I ''1999'', scóráil Henry 2-16 i gceithre chluiche chun cabhrú lena fhoireann cupán Fitzgibbon a bhuachan. An bhliain chéanna sin i ''1999'', fuair Henry a chéad cheann de dheich mbonn Craobh Chomórtas na hÉireann le [[Cill Chainnigh]] agus an chéad cheann de 11 réalta ar fad aige freisin. In ''2012'', roghnaíodh Shefflin ar fhoireann cupán Fitzgibbon na linne.<ref name=":2" /> {| class="wikitable" |+ Cúpan Fitzgibbon Cluiche 1999 |- ! Dáta !! Ollscoil !! Scór !! Toradh |- | 03/02/1999 || '''Institiúid Teicneolaíocht Phort Láirge''' vs '''Institiúid Teicneolaíocht Baile Átha Luain''' ||4-17 - 2-08 | WIT |- | 17/02/1999 ||'''Institiúid Teicneolaíocht Phort Láirge''' vs '''Institiúid Teicneolaíocht Chorcaigh''' |0-15 - 0-11 | WIT |- | 27/02/1999 ||'''Institiúid Teicneolaíocht Phort Láirge''' vs '''Colláiste Garda Síochana''' |1-17 - 2-04 | WIT |- | 28/02/1999 '''''An Cluiche Ceannais''''' |'''Institiúid Teicneolaíocht Phort Láirge''' vs '''Coláiste na hOllscoile Corcaigh''' |4-15 - 3-12 | WIT |} === Cill Chainnigh === Thosaigh '''Henry Shefflin''' ag imirt le mionaoiseach [[Cill Chainnigh|Chill Chainnigh]] i ''1996''. Ba é Liam Fennelly as Baile Héil roghnóir na foirne. Bhí sé deacair ar Shefflin an fhoireann a dhéanamh ar dtús, ar dtús bhí sé fo-cúl báire. Roghnaíodh ansin é chun cúinne a imirt lántosaí, a rinne go maith sa phost sin ach bhí sé ina fho-chluiche do chluiche leathcheannais chómortas na hÉireann. <ref name=":1" /> Roghnaigh [[Briain Mac Óda|Brian Cody]], bainisteoir [[Cill Chainnigh|Chill Chainnigh]] Henry don phainéal sinsearach i ''1999''.<ref name=":1" />Bhí tús Henry Shefflin do Chill Chainnigh le linn na Sraithe Náisiúnta i ''1999''. Bliain ina dhiaidh sin, sa bhliain ''2000'' bhuaigh sé a chéad sárimreoirí.Tháinig feabhas agus feabhas ar a shlí bheatha iomána gach bliain ina dhiaidh sin. Sa bhliain ''2002'', d’imir Henry a dhara '''Cluiche Ceannais na hÉireann'''. Sa chluiche ceannais sin, bhí comhscór 2-13 ag Shefflin agus a chara foirne [[D. S. Ó Ciara|DJ Carey]]. Sa bhliain ''2002''. Bhuaigh Henry a dhara Sárimreoirí agus imreoir na bliana [[Gaelic Players Association|GPA]] agus Imreoir na bliana ó [[Vodafone]] agus Texaco<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishexaminer.com/sport/gaa/arid-20261295.html|teideal=Shefflin salutes courage of striking Cork hurlers in 2002|údar=John Fogarty|dáta=2014-03-08|language=en|work=Irish Examiner|dátarochtana=2021-03-25}}</ref>. Ceann de na chuimhneacháin is bródúla atá ag Henrys ina shlí bheatha iomána is ea captaen Cill Chainnigh nuair a bhuaigh siad i 2006.<ref name=":0" />Sa bhliain 2009, bhuaigh Cill Chainnigh ceithre stairiúil as a chéile.<ref>{{Lua idirlín|url=https://sportstalk.ie/kilkenny-four-row-underappreciated/|teideal=Is the Kilkenny four in a row underappreciated?|dáta=2017-12-03|language=en-GB|work=Sportstalk.ie GAA {{!}} Club Football & Hurling {{!}} Camogie {{!}} Gaelic {{!}} Hurling|dátarochtana=2021-03-25}}</ref> Sa bhlian 2010 chaill Cill Chainnigh in aghaidh Tiobraid Árainn. {| class="wikitable" |+ '''<big>Cill Chainnigh - Craobh Chomórtas na hÉireann</big>''' |- ! '''<big>Bliain</big>'''!! '''<big>Comhraic</big>'''!! '''<big>Ionad</big>'''!! '''<big>Scóráil Henry</big>'''!! '''<big>Toradh</big>''' |- | '''1999'''|| Corcaigh || Páirc an Crocaigh || <u>0-05</u>|| Caillte |- | '''2000'''||Uíbh Fhailí | Páirc an Crocaigh || <u>2-03</u>|| Bhuaigh |- | '''2002'''|| Clár || Páirc an Crocaigh || <u>1-07</u>|| Bhuaigh |- | '''2003'''|| Corcaigh || Páirc an Crocaigh || <u>0-06</u>|| Bhuaigh |- | '''2004'''|| Corcaigh || Páirc an Crocaigh || <u>0-05</u>|| Caillte |- | '''2006'''|| Corcaigh || Páirc an Crocaigh || <u>0-08</u>|| Bhuaigh |- | '''2007'''|| Luimineach || Páirc an Crocaigh || <u>1-02</u>|| Bhuaigh |- | '''2008'''|| Port Láirge || Páirc an Crocaigh || <u>0-08</u>|| Bhuaigh |- | '''2009'''|| Tiobraid Árainn || Páirc an Crocaigh || <u>1-08</u>|| Bhuaigh |- | '''2010'''|| Tiobriad Árainn || Páirc an Crocaigh || <u>0-01</u>|| Caillte |- | '''2011'''|| Tiobriad Árainn || Páirc an Crocaigh || <u>0-07</u>|| Bhuaigh |- | '''2012'''|| Tiobriad Árainn || Páirc an Crocaigh || <u>0-09</u>|| Bhuaigh |- |'''2014''' |Tiobriad Árainn |Páirc an Crocaigh |<u>0-03</u> |Bhuaigh |} == Bainisteoir do Bháile Héil == D'éirigh Henry as an iománaíocht a imirt le Baile Héil i ''2016''. Bliain ina dhiaidh sin, i ''2018'' ba é mar chomh-bhainisteoir na foirne Baile Héil. Bhainistigh sé iad ar feadh dhá bhliain. D'éirigh sé as a phost mar bhainisteoir tar éis dóibh dhá chlub a bhuachan in Éirinn as a chéile. sa bhliain 2019, bhuaigh Baile Héil an Cluiche Ceannais Clubanna na hÉireann in aghaigh Naomh Tómas as [[Gaillimh|Gaillimh.]] Sa bhliain 2020, bhuaigh [[Baile Héil|Baile Héil]] an Cluiche Ceannais Clubanna na hÉireann in aghaidh [[Buiríos Ó Luigheach]] ó [[Tiobraid Árann (baile)|Tiobraid Árainn]]. Tar sin, d'éirigh sé a phóst mar bhainisteoir.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.thesun.ie/sport/5021125/henry-shefflin-ballyhale-shamrocks-manager-resignation/|teideal=Henry Shefflin steps down as Ballyhale Shamrocks manager after All-Ireland win|dáta=2020-01-23|language=en-ie|work=The Irish Sun|dátarochtana=2021-03-25}}</ref> == Dámhachtainí == === Sárimreoirí <ref>{{Luaigh foilseachán|title=List of All Stars Awards winners (hurling)|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_All_Stars_Awards_winners_(hurling)&oldid=1011796541|journal=Wikipedia|date=2021-03-12|language=en}}</ref> === Tá an taifead is mó ag Henry Shefflin as Cill Chainnigh as an gcuid is mó de na Dámhachtainí Sárimreoirí san aon áit le seacht ag an lár tosaí. Reáchtálann an [[Cumann Lúthchleas Gael|Cumann Lúthchleas Gael]] agus an [[Gaelic Players Association]] searmanas bronnta gach bliain tar éis séasúr na craobhchomórtais a bheith críochnaithe. Sa chraobh dámhachtana seo bronntar 15 [[Sárimreoirí na Bliana|Sárimreoirí]] ar imreoirí a shármhaith ag iománaíocht an bhliain sin. Bhuaigh Henry Shefflin 11 Sárimreoirí ina shlí bheatha iománaíocht.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.irishnews.com/sport/2017/01/11/news/on-this-day-january-11-1979-kilkenny-legend-and-11-times-allstar-henry-shefflin-is-born-878833/|teideal=On This Day – January 11, 1979: Kilkenny legend and 11-times Allstar Henry Shefflin is born|údar=Staff Reporter|dáta=2017-01-11|language=en|work=The Irish News|dátarochtana=2021-03-25}}</ref> {| class="wikitable" |+ <big>Na Blianta a bhuaigh sé Sárimreoirí</big><ref>{{Luaigh foilseachán|title=List of All Stars Awards winners (hurling)|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_All_Stars_Awards_winners_(hurling)&oldid=1011796541|journal=Wikipedia|date=2021-03-12|language=en}}</ref> |- ! Bliain !! Dámhachtainí |- | 2000 ||Sárimreoirí |- | 2002 ||Sárimreoirí |- | 2003 ||Sárimreoirí |- | 2004 ||Sárimreoirí |- | 2005 ||Sárimreoirí |- | 2006 ||Sárimreoirí |- | 2007 ||Sárimreoirí |- | 2008 ||Sárimreoirí |- | 2009 ||Sárimreoirí |- | 2011 ||Sárimreoirí |- | 2012 ||Sárimreoirí |} [[Íomhá:Geansaí Cill Chainnigh.jpg|mion|'''Geansaí - Cill Chainnigh''']] === Imreoir na bliana === Bhuaigh Shefflin go leor '''imreoir na bliana'''. Roghnaíodh é freisin d’fhoireann na ndeich mbliana i 2010.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.thesun.ie/sport/4945421/irish-sun-hurling-team-of-the-decade-2010s/|teideal=Tipperary and Kilkenny dominate Irish SunSport's hurling team of the decade|dáta=2020-01-02|language=en-ie|work=The Irish Sun|dátarochtana=2021-03-25}}</ref> Bhí sé ar cheann de na himreoirí ab fhearr riamh chun iománaíocht a imirt in éineacht le [[D. S. Ó Ciara|DJ Carey]] agus cúpla imreoirí eile. Bronntar dámhachtainí imreoir na bliana an oíche chéanna le gradaim Sárimreoirí. Sa bhlian 2002, fuair Shefflin [[Sárimreoirí na Bliana|sárimreoi]]<nowiki/>r, [[Gaelic Players Association|GPA]] imreoir na bliana, [[Vodafone]] imreoir na bliana agus Texaco imreoir na bliana. Is taifead é sin.<ref name=":3" /> {| class="wikitable" |+ <big>Duais Imreoir na Bliana</big><ref>{{Luaigh foilseachán|title=GAA GPA All Stars Awards|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=GAA_GPA_All_Stars_Awards&oldid=998491335|journal=Wikipedia|date=2021-01-05|language=en}}</ref> |- ! <big>Bliain</big>!! <big>Duais</big> |- | '''2002'''|| '''GPA''' Imreoir na Bliana |- | '''2002'''|| '''Vodafone''' Imreoir na Bliana |- | '''2002'''|| '''Texaco''' Imreoir na Bliana |- | '''2006'''|| '''GPA''' Imreoir na Bliana |- | '''2006'''|| '''Vodafone''' Imreoir na Bliana |- | '''2006'''|| '''Texaco''' Imreoir na Bliana |- | '''2012'''|| '''GPA''' Imreoir na Bliana |- | '''2012'''|| '''Texaco''' Imreoir na Bliana |- | '''2012'''|| '''RTÉ''' Sports Imreoir na Bliana |} == Tagairtí == {{Reflist|2}} == Féach freisin == == Naisc sheachtracha == {{Síol-ie}} {{DEFAULTSORT:Shefflin, Henry}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1979]] [[Catagóir:Daoine beo]] ht3k6dzbf2recywxv8e6dypsaxgeh4c 0 11235 1086491 1064634 2022-08-23T02:58:03Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is í an Uaimh ([[Béarla]]: ''Navan'') príomhbhaile contae na [[Contae na Mí|Mí]], [[Poblacht na hÉireann]]. Tá 30,173 duine ina gcónaí ansin agus is í an 10ú baile is mó i b[[Poblacht na hÉireann]] í de réir an daonáirimh a rinneadh in 2016. Tá an Uaimh ag cumar [[An Bhóinn|na Bóinne]] agus [[An Abhainn Dubh (Ceanannas)|na hAbhann Duibhe]]. É suite i n[[Gleann na Bóinne]], is réigiún é a bhfuil stair fhada shaibhir ag baint leis. Tá an baile seo suite in aice le [[Brú na Bóinne]] ([[Dún Fhearghas]], [[Cnobha]], agus [[Dubhadh]]), [[Teamhair|Teamhair na Rí]], [[Scrín Cholm Cille|Scrín]], [[Baile Shláine]] chomh maith leis na bailte oidhreachta [[Baile Átha Troim]] agus [[Ceanannas]]. Tá dhá cheantar Gaeltachta buailte ar an Uaimh. S'iad sin [[Ráth Cairn|Ráth Chairn]] agus [[Baile Ghib]]. == Oideachas == * Scoil Chlasaiceach Naomh Pádraig * St. Joseph's Mercy Secondary School * St. Michael's Loreto Secondary School * Coláiste na Mí * Coláiste Beaufort == Spórt == Tá [[Páirc Tailteann]] lonnaithe san Uaimh. * RFC na hUaimhe * CLG Bhaile Shíomoin * CLG Uí Mhathúna * GFC Walterstown ==== Ó Mathúna na hUaimhe ==== Rugadh Cumann Lúthchleas Gaeil Ó Mathúna san Uaimh sa bhliain 1948. Tá sé suite san Uaimh in aice le Ospidéal Our Lady agus Aldi. Tá páirc eile acu ar Bhóthar na Troim. Bhuaigh siad fiche Keegan Cups, an Comórtas peile is mó sa Mhí. Imríonn a lán peileadóirí cáiliúla le Ó Mathúna mar shampla Stioffan Ó Bré, Kevin Reilly, Niall McKeigue agus Joe Cassels. Is iad gorm agus bán dathanna an chumainn. Bhuaigh siad an Keegan Cup sna blianta 2014 agus 2015. Bhuaigh an cumann a lán comórtas óg freisin. == Béaloideas == De réir an bhéaloidis áitiúil, thángthas ar uaimh thalún in aice leis an tarbhealach sa bhliain 1848. Cailleadh an tslí isteach ó shin.<ref>{{Cite book|last=Holten|first=Anthony|teideal=The River Boyne: Hidden legacies, history and lore explored on foot and by boat|year=2016|isbn=978-0-9569911-2-6|pages=319}}</ref> == Nascadh == Tá an Uaimh nasctha leis na háiteanna seo a leanas: * [[Bobbio]], an Iodáil<ref name=":02">{{ lua idirlín|url=https://www.meath.ie/council/your-council/customer-service-and-communications/twinning|teideal=Twinning|url-status=live|website=Meath County Council|access-date=18 May 2021|archive-date=18 May 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210518094039/https://www.meath.ie/council/your-council/customer-service-and-communications/twinning}}</ref> * [[Broccostella]], an Iodáil<ref name=":0">{{ lua idirlín|url=https://www.meath.ie/council/your-council/customer-service-and-communications/twinning|teideal=Twinning|url-status=live|website=Meath County Council|access-date=18 May 2021|archive-date=18 May 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210518094039/https://www.meath.ie/council/your-council/customer-service-and-communications/twinning}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.meathchronicle.ie/news/roundup/articles/2009/08/19/390523|teideal=Group visits Navan's twin town in Italy|newspaper=[[Meath Chronicle]]|first=John|last=Donohoe|date=19 August 2009|access-date=1 September 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721125820/https://www.meathchronicle.ie/news/roundup/articles/2009/08/19/390523/|archive-date=21 July 2011}}</ref><ref>{{ lua idirlín|url=http://www.meathlive.com/_news/localarticle.asp?NID=91479&NCID=13|teideal=Twinning charter signed in Navan|date=20 June 2006|access-date=1 September 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071117111422/http://www.meathlive.com/_news/localarticle.asp?NID=91479&NCID=13|archive-date=17 November 2007|df=dmy-all}}</ref> == Daoine suntasacha == * [[Francis Beaufort]], eolaí agus oifigeach cabhlaigh<ref>{{cite DNB|wsteideal=Beaufort, Francis|last=Laughton|first=John Knox|author-link=John Knox Laughton|volume=04}}</ref> * [[Pierce Brosnan]], aisteoir<ref>{{Cite news|url=http://www.rte.ie/news/1999/1111/brosnan.html|date=11 November 1999|teideal=Pierce Brosnan honoured by Navan Town|website=rte.ie|publisher=RTÉ News|access-date=13 August 2020|archive-date=3 November 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121103074238/http://www.rte.ie/news/1999/1111/brosnan.html|url-status=live}}</ref> * [[Enda Caldwell]], pearsa raidió * [[Shane Cassells]], polaiteoir<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.fiannafail.ie/reps/senator-shane-cassells/|publisher=Fianna Fáil|website=fiannafail.ie|teideal=Senator Shane Cassells|access-date=13 August 2020|archive-date=22 July 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200722033140/https://www.fiannafail.ie/reps/senator-shane-cassells/|url-status=live}}</ref> * [[Ian Clarke]], eolaí ríomhaireachta<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/business/irishman-to-shake-up-file-sharing-1.475774|publisher=Irish Times|website=irishtimes.com|teideal=Irishman to shake up file sharing|date=3 August 2005|access-date=13 August 2020}}</ref> * [[Keith Donegan]], tiománaí carr rásaíochta * [[Simon Fagan]], ceoltóir * [[Anthony Holten]], údar<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.meathchronicle.ie/2020/10/02/cyclist-and-seafaring-engineer-with-passion-for-river-boyne/|language=en-US|teideal=Cyclist and seafaring engineer with passion for River Boyne|access-date=2021-04-22|website=Meath Chronicle|archive-date=22 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210422122127/https://www.meathchronicle.ie/2020/10/02/cyclist-and-seafaring-engineer-with-passion-for-river-boyne/|url-status=live}}</ref><ref>{{ lua idirlín|url=http://www.navanhistory.ie/index.php?page=publications|teideal=Navan Historical Society - Publications|access-date=2021-04-22|website=www.navanhistory.ie|archive-date=25 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210425025439/http://www.navanhistory.ie/index.php?page=publications|url-status=live}}</ref> * [[Donal Keogan]], peileadóir Gaelach * [[Gráinne Maguire]], fuirseoir ar a boinn, scríbhneoir agus podchraoltóir<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/life-and-style/people/grainne-maguire-why-i-decided-to-live-tweet-my-menstrual-cycle-to-enda-kenny-1.2431917|publisher=Irish Times|website=Irish times.com|teideal=Grainne Maguire: ‘Why I decided to live tweet my menstrual cycle to Enda Kenny’|date=16 November 2015|access-date=2 February 2022}}</ref> * [[Arthur Matthews|Arthur Mathews]], scríbhneoir coiméide * [[Eiléana Nic an tSaoi|Helen McEntee]], polaiteoir<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.finegael.ie/our-people/ministers/meath-east/helen-mcentee/|teideal=Helen McEntee, TD|website=finegael.ie|access-date=1 December 2020|archive-date=7 December 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201207181327/https://www.finegael.ie/our-people/ministers/meath-east/helen-mcentee/|url-status=live}}</ref> * [[Dylan Moran]], fuirseoir<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/culture/dylan-moran-smoking-or-breathing-one-of-them-had-to-go-1.3564055|publisher=Irish Times|website=irishtimes.com|teideal=Dylan Moran: 'Smoking or breathing, one of them had to go'|date=13 July 2018|access-date=13 August 2020|archive-date=28 February 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210228224539/https://www.irishtimes.com/culture/dylan-moran-smoking-or-breathing-one-of-them-had-to-go-1.3564055|url-status=live}}</ref> * [[John O'Callaghan]], dioscmharcach * [[Hector Ó hEochagáin]], pearsa theilifíse<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.meath.ie/discover/discover-boyne-valley/famous-meath-people/hector-oheochagain|publisher=Meath County Council|website=meath.ie|teideal=Hector O'Heochagain|access-date=13 August 2020|archive-date=6 September 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200906230009/https://www.meath.ie/discover/discover-boyne-valley/famous-meath-people/hector-oheochagain|url-status=live}}</ref> * [[Joseph Rooney]], sagart Caitliceach * [[Tommy Tiernan]], fuirseoir<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.joe.ie/shows/not-happy-childhood-tommy-tiernan-speaks-growing-navan-651367|website=joe.ie|teideal=Tommy Tiernan speaks about growing up in Navan|date=12 December 2018|access-date=13 August 2020|archive-date=27 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201027145027/https://www.joe.ie/shows/not-happy-childhood-tommy-tiernan-speaks-growing-navan-651367|url-status=live}}</ref> * [[Paul Tighe]], prealáid Chaitliceach<ref>{{ lua idirlín|url=https://www.meathchronicle.ie/2007/12/08/navan-born-priest-is-third-to-occupy-vatican-position/|publisher=Meath Chronicle|website=meathchronicle.ie|teideal=Navan-born priest is third to occupy Vatican position|date=8 December 2007|access-date=13 August 2020}}</ref> * [[Yemi Adenuga]], pearsa theilifíse agus comhairleoir<ref>{{ lua idirlín|url=https://m.independent.ie/irish-news/elections-2019/making-history-gogglebox-star-elected-as-irelands-first-black-female-councillor-38153615.html|publisher=Irish Independent|website=independent.ie|teideal=elections 2019 making-history gogglebox-star-elected as irelands-first-black-female councillor|date=27 May 2019|access-date=24 July 2021}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist|2}} {{síol-tír-ie}} {{DEFAULTSORT:Uaimh}} [[Catagóir:Bailte i gContae na Mí]] k4cxczn9ayixgs7pxz8drxdnzjh6lh5 0 11355 1085956 1050050 2022-08-22T15:43:38Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is comhphobal féinrialaitheach é '''Comhphobal Mhaidrid''' ([[Spáinnis]]: ''Comunidad de Madrid'') atá suite i lár na [[An Spáinn|Spáinne]]. Tá cathair [[Maidrid|Mhaidrid]] suite ann, agus is í príomhchathair an chomhphobail agus na tíre go léir í. Tá teorainn aici leis na comhphobail [[Castilla y León]] (na cúigí Ávila agus Segovia) agus [[Castilla-La Mancha]] (na cúigí Guadalajara, Cuenca, agus [[Toledo]]). Tá cónaí ar dhuine as gach beirt de mhuintir an chomhphobail i [[Maidrid]], ach thairis sin, tá bailte tábhachtacha eile ansin, ar nós [[Alcalá de Henares]], Torrejón de Ardoz, Coslada, [[Getafe]], [[Móstoles]], [[San Lorenzo de El Escorial]], Navalcarnero agus Aranjuez. Tá 179 bardais sa chomhphobal. Nuair a bhí [[Francisco Franco]] i gceannas ar an Spáinn, glacadh leis gur cuid den Chaistíl a bhí i Maidrid, ach nuair a tháinig córas nua na gcomhphobal féinrialaitheach i bhfeidhm, rinneadh comhphobal ann féin de Mhaidrid, ós rud é go raibh Maidrid agus an chuid eile den Chaistíl-La Mancha an-difriúil le chéile ó thaobh na heacnamaíochta de. == Tír Eolas == In aineoin daonra ard an chomhphobail, tá go leor den réigiúin fós gan mhilleadh le raon mór tír dhreach agus gnáthóga. Tá sleibhte sa chomhphobal chomh aird le 2,000 m chomh maith lé mánanna íseal. Is é an Sliabhroan de Guadarrama sliabhraon tábhachtach in iarthuaisceart an réigiúin agus é mar chuid den Sistema Central, na sliabhraon a thagann le chéile thart ar lár leithnise na hIbéire. Tagann an sliabhraon ó chúige [[Ávila (Cúige)|Ávila]] san iardheisceart tríd an gcomhphobal agus ar aghaidh go cúige [[Segovia (Cúige)|Segovia]] san oirthuaisceart. Tá sé thart ar 80 ciliméadar ar fad. Is í Peñalara an sliabh is airde ag 2,428 méadar ar airde. Tá cathair mhaidrid é féin sách ard mar phríomhchathair chomh maith. Tá an sliabhraon an-gharr do Mhaidrid agus mar sin bíonn neart turasóirí agus cuairteoirí ag teacht ann le haghaidh spóirt gheimhridh éagsúla, mar shampla [[skíáil]]. Bíonn tionnchar ag na heachtraí seo ar timpeallacht agus gnáthóige na sleibhte. Tá [[El Escorial]] suite sa sliabhraon seo. === Aeráid === Tá aeráid te-samhraidh na meánmhura le fáil i Maidrid le geimhridh fuaire. Bíonn samhraidh an-te ann le teocht chomh hard le 30°C i mí Iúil agus fiú 40 °C uaireanta, i rith an gheimhridh bíonn teochtanna thart ar 0°C nó faoin reophointe. De bharr airde Mhaidrid agus an aeráid tirim bíonn na hoíchí ar an meán fuair go leor. == Stair == === Réamhstair agus Ríocht Viseagotaigh === ''Féach [[Na Viseagotaigh]]'' === Al-Andalus === ''Féach [[Al Andalus]]'' ===Filleadh na gCríostaithe === === Maidrid mar Phríomhchathair === === Stádas mar Chúige agus Chomhphobal Féinrialaithe === === An lá atá inniu === == Daonra == {| class="infobox" |+ Bardais is mó |- ! rowspan=12 align=right| <center>[[Íomhá:Madrid (38624991251).jpg|borde|105px]]<br />[[Madrid]]<br />[[Íomhá:Transporte mostoles.JPG|borde|105px]]<br />[[Móstoles]]</center> |- ! align=center style="background:#f5f5f5;" | # ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Bardas ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Daonra ! align=center style="background:#f5f5f5;" | # ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Bardas ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Daonra ! rowspan=12 align = center | <center>[[Íomhá:Fuenlabrada - Plaza de la Constitución 3.jpg|borde|105px]]<br />[[Fuenlabrada]]<br />[[Íomhá:001337 - Alcalá de Henares (4121247387).jpg|borde|105px]]<br />[[Alcalá de Henares]]</center> |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | [[Madrid]] || align=right |3,182,981 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | [[Las Rozas de Madrid|Las Rozas]] || align=right |95,071 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | [[Móstoles]]|| align="right" | 206,589 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | [[San Sebastián de los Reyes]] || align="right" |86,707 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | [[Fuenlabrada]] || align="right" |194,669 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 || align=left | [[Pozuelo de Alarcón]] || align="right" |85,605 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | [[Alcalá de Henares]] || align="right" |194,310 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 ||align=left | [[Rivas-Vaciamadrid]] || align="right" |83,767 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | [[Leganés]] || align="right" |187,720 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | [[Coslada]] || align="right" |83,011 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | [[Getafe]] || align="right" |178,288 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | [[Valdemoro]] || align="right" |73,976 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | [[Alcorcón]]|| align=right |168,141 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | [[Majadahonda]] || align="right" |71,299 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | [[Torrejón de Ardoz]]''' || align="right" |128,013 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 || align=left | [[Collado Villalba]] || align="right" |62,152 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | [[Parla]] || align="right" |125,898 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | [[Aranjuez]] || align="right" |58,213 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | [[Alcobendas]] || align="right" |114,864 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | [[Arganda del Rey]] || align="right" |53,821 |- | colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" |<center><small>Foinse: Instituto Nacional de Estadística (2017)</small></center> |} </center> Is é Comhphobal Mhaidrid an tríú comhphobal is mó sa Spáinn de réir daonra agus an cúige is mó ar ndóigh. Tá 6,587,711 ina gcónaí ann ón mbliain 2018 agus is cosúil go bhfuil daonra na cathrach ag dul i méid. Tá dlús daonra 820.59 aige i bhfad níos airde na meán na tíre. Ar ndóigh tá formhór muintir an chomhphobail ina gcónaí sa phríomhchathair agus san mórcheantar uirbeach agus é ar an mórcheantar is mó sa tí. Ar ndóigh tá réimse mór i dtaobh cúlra muintir na cathrach le 13.32% daoine ag teacht ó thar lear (an céadatán is mó sa tír) agus tá go leor imirce ann ar chúiseanna fostaíocht. Don chuid is mó ba Caitlicigh iad muintir an réigiúin le mionlach Iúdach agus [[Moslamach]]. Is é Comhphobal Mhaidrid an réigiúin leis an meán is airde san [[Aontas Eorpach]] ó thaobh ionchas saoil de. Is 82.2 saolré na bhfear agus 87.8 saolré na mban (2016). == Cultúr == === Spórt === Ar ndóigh is é sacair an spórt is mó tóir air sa réigiúin le clú agus cáil ar na clubanna sacair ón réigiúin. Is é [[Real Madrid]] an club sacair is cáiliúla sa tír chomh maith le [[Barcelona F.C.|Barcelona]]. Ach tá clú agus cáil bainte amach ag [[Atlético de Madrid]] le blianta anuas agus iad mar churaidh san [[Europa League]] agus iad ag imirt gcluiche cheannais [[Sraith na Seaimpíní]]. Chomh maith leo siúd tá [[Getafe C.F.|Getafe]], [[Rayo Vallecano]], agus [[C.D. Leganés|Leganés]] ag imirt faoi láthair sa Sraith ''[[La Liga]]'' ag imirt san dara sraith. <gallery mode="packed"> Íomhá:Bernabeu stadium.jpg|[[Estadio Santiago Bernabéu]] ([[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]) Íomhá:Estadio Wanda Metropolitano (2018).jpg|[[Estadio Metropolitano (Madrid)|Estadio Metropolitano]] ([[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]) Íomhá:Estadio de Vallecas.jpg|[[Campo de Fútbol de Vallecas]] ([[Rayo Vallecano]]) Íomhá:FondoSurButarque.jpg|[[Estadio Municipal de Butarque|Estadio de Butarque]] ([[Club Deportivo Leganés|C.D. Leganés]]) Íomhá:Coliseum-getafe.JPG|[[Coliseum Alfonso Pérez]] ([[Getafe Club de Fútbol|Getafe C.F.]]) </gallery> Mar aon le neart príomhchathracha eile san Eoraip tá Cumann Luthchleas Ghaeil ann chomh maith; ''Madrid Harps''.<ref> https://gaelicgameseurope.com/clubs/spain/madrid/ </ref> Is iad cispheil agus liathróid láimhe na spóirt eile le tóir orthu sa réigiún. == Tagairtí == {{Reflist}} {{comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne}} [[Catagóir:Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne|Maidrid, Comhphobal]] 3ka81q66reowz4d74z8l4awgz2gfyo6 1086492 1085956 2022-08-23T02:58:07Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is comhphobal féinrialaitheach é '''Comhphobal Mhaidrid''' ([[Spáinnis]]: ''Comunidad de Madrid'') atá suite i lár na [[An Spáinn|Spáinne]]. Tá cathair [[Maidrid|Mhaidrid]] suite ann, agus is í príomhchathair an chomhphobail agus na tíre go léir í. Tá teorainn aici leis na comhphobail [[Castilla y León]] (na cúigí Ávila agus Segovia) agus [[Castilla-La Mancha]] (na cúigí Guadalajara, Cuenca, agus [[Toledo]]). Tá cónaí ar dhuine as gach beirt de mhuintir an chomhphobail i [[Maidrid]], ach thairis sin, tá bailte tábhachtacha eile ansin, ar nós [[Alcalá de Henares]], Torrejón de Ardoz, Coslada, [[Getafe]], [[Móstoles]], [[San Lorenzo de El Escorial]], Navalcarnero agus Aranjuez. Tá 179 bardais sa chomhphobal. Nuair a bhí [[Francisco Franco]] i gceannas ar an Spáinn, glacadh leis gur cuid den Chaistíl a bhí i Maidrid, ach nuair a tháinig córas nua na gcomhphobal féinrialaitheach i bhfeidhm, rinneadh comhphobal ann féin de Mhaidrid, ós rud é go raibh Maidrid agus an chuid eile den Chaistíl-La Mancha an-difriúil le chéile ó thaobh na heacnamaíochta de. == Tír Eolas == In aineoin daonra ard an chomhphobail, tá go leor den réigiúin fós gan mhilleadh le raon mór tír dhreach agus gnáthóga. Tá sleibhte sa chomhphobal chomh aird le 2,000 m chomh maith lé mánanna íseal. Is é an Sliabhroan de Guadarrama sliabhraon tábhachtach in iarthuaisceart an réigiúin agus é mar chuid den Sistema Central, na sliabhraon a thagann le chéile thart ar lár leithnise na hIbéire. Tagann an sliabhraon ó chúige [[Ávila (Cúige)|Ávila]] san iardheisceart tríd an gcomhphobal agus ar aghaidh go cúige [[Segovia (Cúige)|Segovia]] san oirthuaisceart. Tá sé thart ar 80 ciliméadar ar fad. Is í Peñalara an sliabh is airde ag 2,428 méadar ar airde. Tá cathair mhaidrid é féin sách ard mar phríomhchathair chomh maith. Tá an sliabhraon an-gharr do Mhaidrid agus mar sin bíonn neart turasóirí agus cuairteoirí ag teacht ann le haghaidh spóirt gheimhridh éagsúla, mar shampla [[skíáil]]. Bíonn tionnchar ag na heachtraí seo ar timpeallacht agus gnáthóige na sleibhte. Tá [[El Escorial]] suite sa sliabhraon seo. === Aeráid === Tá aeráid te-samhraidh na meánmhura le fáil i Maidrid le geimhridh fuaire. Bíonn samhraidh an-te ann le teocht chomh hard le 30°C i mí Iúil agus fiú 40 °C uaireanta, i rith an gheimhridh bíonn teochtanna thart ar 0°C nó faoin reophointe. De bharr airde Mhaidrid agus an aeráid tirim bíonn na hoíchí ar an meán fuair go leor. == Stair == === Réamhstair agus Ríocht Viseagotaigh === ''Féach [[Na Viseagotaigh]]'' === Al-Andalus === ''Féach [[Al Andalus]]'' ===Filleadh na gCríostaithe === === Maidrid mar Phríomhchathair === === Stádas mar Chúige agus Chomhphobal Féinrialaithe === === An lá atá inniu === == Daonra == {| class="infobox" |+ Bardais is mó |- ! rowspan=12 align=right| <center>[[Íomhá:Madrid (38624991251).jpg|borde|105px]]<br />[[Madrid]]<br />[[Íomhá:Transporte mostoles.JPG|borde|105px]]<br />[[Móstoles]]</center> |- ! align=center style="background:#f5f5f5;" | # ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Bardas ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Daonra ! align=center style="background:#f5f5f5;" | # ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Bardas ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Daonra ! rowspan=12 align = center | <center>[[Íomhá:Fuenlabrada - Plaza de la Constitución 3.jpg|borde|105px]]<br />[[Fuenlabrada]]<br />[[Íomhá:001337 - Alcalá de Henares (4121247387).jpg|borde|105px]]<br />[[Alcalá de Henares]]</center> |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | [[Madrid]] || align=right |3,182,981 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | [[Las Rozas de Madrid|Las Rozas]] || align=right |95,071 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | [[Móstoles]]|| align="right" | 206,589 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | [[San Sebastián de los Reyes]] || align="right" |86,707 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | [[Fuenlabrada]] || align="right" |194,669 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 || align=left | [[Pozuelo de Alarcón]] || align="right" |85,605 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | [[Alcalá de Henares]] || align="right" |194,310 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 ||align=left | [[Rivas-Vaciamadrid]] || align="right" |83,767 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | [[Leganés]] || align="right" |187,720 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | [[Coslada]] || align="right" |83,011 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | [[Getafe]] || align="right" |178,288 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | [[Valdemoro]] || align="right" |73,976 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | [[Alcorcón]]|| align=right |168,141 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | [[Majadahonda]] || align="right" |71,299 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | [[Torrejón de Ardoz]]''' || align="right" |128,013 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 || align=left | [[Collado Villalba]] || align="right" |62,152 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | [[Parla]] || align="right" |125,898 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | [[Aranjuez]] || align="right" |58,213 |- | align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | [[Alcobendas]] || align="right" |114,864 || align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | [[Arganda del Rey]] || align="right" |53,821 |- | colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" |<center><small>Foinse: Instituto Nacional de Estadística (2017)</small></center> |} </center> Is é Comhphobal Mhaidrid an tríú comhphobal is mó sa Spáinn de réir daonra agus an cúige is mó ar ndóigh. Tá 6,587,711 ina gcónaí ann ón mbliain 2018 agus is cosúil go bhfuil daonra na cathrach ag dul i méid. Tá dlús daonra 820.59 aige i bhfad níos airde na meán na tíre. Ar ndóigh tá formhór muintir an chomhphobail ina gcónaí sa phríomhchathair agus san mórcheantar uirbeach agus é ar an mórcheantar is mó sa tí. Ar ndóigh tá réimse mór i dtaobh cúlra muintir na cathrach le 13.32% daoine ag teacht ó thar lear (an céadatán is mó sa tír) agus tá go leor imirce ann ar chúiseanna fostaíocht. Don chuid is mó ba Caitlicigh iad muintir an réigiúin le mionlach Iúdach agus [[Moslamach]]. Is é Comhphobal Mhaidrid an réigiúin leis an meán is airde san [[Aontas Eorpach]] ó thaobh ionchas saoil de. Is 82.2 saolré na bhfear agus 87.8 saolré na mban (2016). == Cultúr == === Spórt === Ar ndóigh is é sacair an spórt is mó tóir air sa réigiúin le clú agus cáil ar na clubanna sacair ón réigiúin. Is é [[Real Madrid]] an club sacair is cáiliúla sa tír chomh maith le [[Barcelona F.C.|Barcelona]]. Ach tá clú agus cáil bainte amach ag [[Atlético de Madrid]] le blianta anuas agus iad mar churaidh san [[Europa League]] agus iad ag imirt gcluiche cheannais [[Sraith na Seaimpíní]]. Chomh maith leo siúd tá [[Getafe C.F.|Getafe]], [[Rayo Vallecano]], agus [[C.D. Leganés|Leganés]] ag imirt faoi láthair sa Sraith ''[[La Liga]]'' ag imirt san dara sraith. <gallery mode="packed"> Íomhá:Bernabeu stadium.jpg|[[Estadio Santiago Bernabéu]] ([[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]]) Íomhá:Estadio Wanda Metropolitano (2018).jpg|[[Estadio Metropolitano (Madrid)|Estadio Metropolitano]] ([[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]]) Íomhá:Estadio de Vallecas.jpg|[[Campo de Fútbol de Vallecas]] ([[Rayo Vallecano]]) Íomhá:FondoSurButarque.jpg|[[Estadio Municipal de Butarque|Estadio de Butarque]] ([[Club Deportivo Leganés|C.D. Leganés]]) Íomhá:Coliseum-getafe.JPG|[[Coliseum Alfonso Pérez]] ([[Getafe Club de Fútbol|Getafe C.F.]]) </gallery> Mar aon le neart príomhchathracha eile san Eoraip tá Cumann Lúthchleas Ghaeil ann chomh maith; ''Madrid Harps''.<ref> https://gaelicgameseurope.com/clubs/spain/madrid/ </ref> Is iad cispheil agus liathróid láimhe na spóirt eile le tóir orthu sa réigiún. == Tagairtí == {{Reflist}} {{comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne}} [[Catagóir:Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne|Maidrid, Comhphobal]] sbv0na5eo1xspe9r5kxq7n0kirrxep5 0 11427 1085971 1048003 2022-08-22T16:14:47Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}}Is buirg i gcathair [[Nua-Eabhrac (cathair)|Nua-Eabhrac]] í '''Brooklyn,''' nó '''Brúclainn,''' atá ainmnithe as Breukelen, baile beag san [[An Ísiltír|Ísiltír]]. I measc na gcúig bhuirg sa chathair, is í Brookyn an ceann is mó ó thaobh [[daonra]] de agus 2.5 milliún duine ina gcónaí ann, agus ar an dara ceann is mó ó thaobh limistéir de. Tá sí suite taobh thiar theas ó [[Queens]] (an bhuirg is fairsinge limistéir) ar an cheann is faide thiar den [[an tOileán Fada|Oileán Fada]]. Tá Buirg Bhrooklyn agus Contae an Rí (King's County) ar chomhlimistéar lena chéile. == Stair Bhrooklyn == === Na Lenape agus na hEorpaigh === Bhí Meiriceánaigh bhundúchasacha, nó Indiaigh, ina gcónaí sa cheantar a dtugtar Brooklyn anois air le tamall an-fhada sular tháinig na chéad Eorpaigh. Cuid den phobal [[Lenape]] ba ea iad. Rinne [[Henry Hudson]] an chéad teagmháil leis na hIndiaigh (mharaigh Indiaigh fear den chriú le saighead) sa bhliain 1609 agus eisean ag taiscéaladh ar son [[Comhlacht Dúitseach na hIndia Thoir|Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir]]. Bhí timpeall is 12 buíon Lenape i mBrooklyn (isteach is amach le 2,000 duine), gach buíon díobh ag caitheamh seala anseo is seala ansiúd taobh istigh de limistéir tíre a bhí faoina smacht go buan. Na “Canarsie” a thugadh na hEorpaigh orthu as logainm Lenape (“ait ghainmheach“) i mBrooklyn. Idir 1634 agus 1661 bunaíodh sé bhaile beaga, cúig cinnn ag Ollannaigh agus ceann amháin ag grúpa Sasanach. Midwout (Midwood an lae inniu) an chéad cheann díobh. Bunaíodh Sráidbhaile Bhreuckelen sa bhliain 1646 san áit a bhfuil lár trádála agus rialtais na buirge anois, an chéad bhardas oifigiúil sa choilíneacht. An Bhantiarna Deborah a bhunaigh an baile beag Sasanach (1645). Bhí Deborah Moody tar éis a bheith díbeartha as [[Sasana Nua]] ar chúiseanna a bhain le creideamh. Ise an chéad bhean a bhunaigh [[Coilíneachas|coilíneacht]] sa Leathchruinne Thiar.<ref>Golenbock, Peter (2008). ''In the Country of Brooklyn: Inspiration to the World''. HarperCollins Publishers.</ref> Síníodh 200 conradh idir na Lenape agus na lonnaitheoirí Ollannacha. Bhris naimhdeas agus fiú [[foréigean]] amach ón tús, ach seachnaíodh an chuid ba mheasa den fhoréigean le linn [[Cogadh Kieft|Chogadh Kieft]] (1643-45). Mar sin féin, lean an meath ar líon na Lenape mar gheall ar ghalair Eorpacha agus bhailigh Indiaigh eile leo siar go dtí nach raibh fágtha ach dornán. Deirtear go traidisiúnta gurb é Jim de Wilt, a bhfuair bás sa bhliain 1803, an duine deireanach díobh. Ciallaíonn de Wilt 'an fear fiáin' in [[An Ollainnis|Ollainnis]], léiriú ar mheon na nEorpach agus a sleachta i leith na nIndiach.<ref>Burrows, Edwin G. agus Mike Wallace, 1999, lch. 86. ''Gotham: A History of New York City to 1898''. Oxford Univ. Press.</ref> Ghabh na Briotanaigh an choilíneacht Ollannach, an [[Nua-Ísiltír]], sa bhliain 1664 agus thug siad Cúige Nua-Eabhrac air. D’atheagraigh siad é ina 12 contae, Brooklyn ar cheann acu. "Contae an Rí" an t-ainm a bhaistidís air, in onóir an Rí Séarlas II. Seachas [[logainm]]<nowiki/>neacha, [[Sloinne|sloinnte]], corrtheach agus [[reilig]], is beag rian atá fágtha de na hOllannaigh anois ann. Faoi na Briotanaigh, tháinig fás ar rud amháin dár chuir na hOllannaigh tús leis, áfach, an [[sclábhaíocht]]. Faoin bhliain 1776, ba sclábhaí é duine as triúr i mBrooklyn, beagnach, an céatadán sclábhaithe a b’airde i gcoilíneachtaí an tuaiscirt. 3,700 duine ar fad a bhí i mBrooklyn sa bhliain chéanna, idir gheal agus ghorm.<ref>McCullough, David W (1933, cóipcheart 1983). ''Brooklyn—and How It Got That Way'', lch.17 (céatadán sclábhaithe agus daonra 1776). Dial Press, Nua-Eabhrac.</ref> Ceantar ciúin [[feirmeoir]]í (agus iad réasúnta maith as) a bhí ann. [[Íomhá:Retreat from long island.jpg|mion|Cath an Oileáin Fhada|clé]] === An Réabhlóid === Ar an [[27 Lúnasa]] [[1776]], troideadh [[Cath an Oileáin Fhada]] (nó Cath Bhrooklyn uaireanta) le linn [[Cogadh Réabhlóideach Mheiriceá|Cogadh Saoirse Mheiriceá]] i mBrooklyn, an cath ba mhó sa Chogadh iomlán. Bhí an tArm Ilchríochach suite i nDroim Gowanus in iarthuaisceart Bhrooklyn, agus an bealach go Manhattan á chosaint acu. Briseadh ar na Meiriceánaigh sa chath fuilteach. Bhí na fórsaí ríoga, idir [[An Bhreatain|Bhriotanaigh]] agus [[Heiseánach|Heiseánaigh]], dhá oiread níos mó (20,000) ná na Meiriceánaigh (10,000). Bhí amhras ar chumas an Ghinearáil [[George Washington]] ina dhiaidh seo. Ach d’éirigh leis go seoigh an t-arm Meiriceánach a choimeád le chéile; ar an 29/30 Lúnasa, chúlaigh siad siar chuig Manhattan. Tharla an rud a b’uafásaí sa chogadh mar gheall ar an chath seo, áfach, mar chuir na Sasanaigh roinnt mílte príosúnach Meiriceánach i sean[[long]]<nowiki/>a lofa i mBá Wallabout sa chuan amach ó Bhrooklyn. Fuair níos mó Meiriceánach bás ón drochíde a bhfuair siad ansin ná mar a cailleadh i ngach cath eile sa chogadh curtha in éindí. D’fhan Brooklyn faoi riail na Briotanaigh go deireadh an chogaidh. Bhí an [[geilleagar]] agus an saol sóisialta in aimhréidh áirithe go dtí sin agus go ceann tamaill ina dhiaidh. === Cathair Neamhspleách === [[Íomhá:Currier & Ives Brooklyn2.jpg|thumb|Brooklyn sa bhliain 1879|clé]] Sa chéad leath den 19ú haois, bhí fás mór le feiceáil ar an saol trádála i mBrooklyn feadh bhruacha na hAbhann Thoir, os comhair chathair Nua-Eabhrac. Mhéadaigh an líon daoine i mBrooklyn faoi thrí idir na blianta 1800 agus 1820, faoi dhó arís sna 1820idí, agus faoi dhó arís eile le linn na 1830idí. Bhí dhá chathair i gContae an Rí faoin am sin: cathair Bhrooklyn agus cathair Williamsburgh. Cuireadh an dara ceann seo isteach i mBrooklyn sa bhliain 1854 (“Williamsburg” an litriú as sin amach). Bhí Brooklyn i ndiaidh fás ó bhaile measartha mór 36,236 duine go cathair shuntasach 96,838 duine.[[Íomhá:Brooklyn bridge (3408338881).jpg|clé|mion]] [[Íomhá:New York City Brooklyn Bridge - Currier & Ives 1877.jpg|clé|mion|Currier & Ives 1877]]Bhí fás níos mó go fóill á thuar ag na h[[iarnród|iarnróid]] a tógadh i lár na haoise, leithéid Líne Brighton Beach sa bhliain 1878. Taobh istigh de dheich mbliana (1886–1896), leathnaigh cathair Bhrooklyn i dtreo New Lots, Flatbush, Gravesend, New Utrecht, Flatlands, srl. (bailte beaga iad) go dtí gurb ionann teorainneacha don chathair agus don chontae. Sa bhliain 1883, cuireadh an dlaoi mhullaigh ar áis iompair eile — Droichead Bhrooklyn, idir Brooklyn agus Oileán Manhattan. Ní rabhthas ag brath a thuilleadh ar na báid le dul trasna go Manhattan agus le teacht ar ais. Ba chomhartha é sin den bhealach a raibh réigiún Nua-Eabhrac ar fad ag fás agus ag tathú. I reifreann sa bhliain 1894, ghlac tromlach caol de lucht vótála Bhrooklyn ceangailt le Manhattan, Queens, na Bronx, agus Richmond (Oileán Staten) mar chathair chúig bhuirg faoin ainm Cathair Nua-Eabhrac. Chuaigh an reifreann i bhfeidhm sa bhliain 1898. An tríú cathair ba mhó s[[na Stáit Aontaithe]] ba ea Brooklyn ag an am agus an ceathrú cathair is mó sa tír a bheadh inti inniu. == Sonraí Daonna == 34,920 duine an mhíle chearnach an dlús daonra i mBrooklyn sa bhliain 2010, nó 13,480 duine an [[ciliméadar]] cearnach. $32,135 an mheánioncaim ag teaghlach, $16,775 ag duine aonair. Tá timpeall is 22% de theaghlaigh faoi bhun thairseach an bhochtanais. Tá éagsúlacht mhór daonra le feiceáil i mBrooklyn. De réir mheastúcháin a rinneadh sna blianta 2005–2007, ba den chine geal iad 44% de lucht Bhrooklyn, 36% de shliocht Afracach, 9% d’Áisigh, 12% de shliocht éigin eile agus 2% de dhá chine nó níos mó. Má’s beag an líon daoine a mhaíonn ginealas Indiach Meiriceánach (faoi bhun 0.5%), sin i bhfad níos mó daoine den shliocht sin ná a bhí ann nuair a tháinig Henry Hudson an bealach anall. Cuid den chúis atá leis sin ná an pobal Móhácach a lonnaigh i mBrooklyn ag tosnú sna 1920idí.<ref>The New York Times, “An Indian community flourished and faded in a section of Brooklyn” 28 Nollaig 1996</ref> Is de shinsearacht Éireannach iad 3% de phobal Bhrooklyn de réir dhaonáireamh 2000. Is de chúlra Hispeánach nó “Latino” iad 20% de na daoine. Ar na grúpanna Eorpacha eile áirítear Iodálaigh (8%), Polannaigh (4%), agus Rúisigh (3%).<ref>[http://factfinder.census.gov/servlet/QTTable?_bm=y&-geo_id=05000US36047&-qr_name=DEC_2000_SF3_U_QTP13&-ds_name=DEC_2000_SF3_U&-redoLog=false American Factfinder 2000 Ancestry: Kings County, NY<!-- Bot generated title -->]</ref> Rugadh 37% den daonra i dtíortha eile, chomh maith le 4% a rugadh faoi bhrat shaoránacht SAM thar lear (Portó Ríceánaigh, go príomha). Bhí teanga éigin seachas an Béarla á labhairt sa bhaile ag 46%. Is iad na teangacha is coitianta díobh ná Spáinnis 18%, Rúisis 6% , Fraincis (nó crióil atá bunaithe ar an Fhraincis) 4%, Sínis 4%, Giúdais 3%, Iodáilis 2.10%, Polainnis 2%, Eabhrais 1%, Puinseáibis 1% agus Urdú 0.6%. Níl figiúirí faoi chreideamh le fáil. == Comharsanachtaí == Cé go bhfuil sé úsáideach comharsanachtaí Brooklyn<ref>The Neighborhoods of Brooklyn, Kenneth T. Jackson, eag., Yale Univ. Press, New Haven, CT</ref> a phlé i dtéarmaí grúpaí eitneacha, tá meascán daoine le feiceáil i ngach ceann díobh, nach mór. Scaipeadh nó laghdaíodh na seanphobail, macasamhail na nIoruach in Bay Ridge nó na Móhácach in aice an lár thrádála, nó “Downtown”. Thóg an cine gorm áit an chine ghil in áiteanna sna [[1960idí]] agus sa chéad leath de na [[1970idí]] (“teitheadh na ngeal” mar a deirtear leis—“white flight”). Ó na 1980idí i leith, tá daoine óga as na hollscoileanna, daoine proifisiúnta, agus lucht na n-ealaíon ag bogadh isteach sna comharsanachtaí in iarthuaisceart na buirge agus ag cur sraithe nua leis na seandreamanna de shliocht Afracach nó Eorpach. Tá slacht tagtha ar a leithéidí [[Brooklyn Heights]] agus [[Park Slope, Brooklyn|Park Slope]], má chaill siad ariamh é. Cónaíonn Afracaigh Mheiriceánacha ar fud Bhrooklyn ach go mór mhor i gcomharsanacht Bedford Stuyvesant agus ina haice. Tá cultúr na nAfracach Meiriceánach de sheanbhunús na tíre flúirseach ann. Tá pobal mór Cairibeach ansin freisin agus in Flatbush. Freastalaíonn breis is milliún duine gach bliain ar an pharáid Chairibeach in Eastern Parkway. Tá na [[Rúisigh]] lonnaithe i ndeisceart Bhrooklyn, in Brighton Beach ach go háirithe. “Odessa Beag” a thugtar air uaireanta. Tá na Polannaigh lárnaithe in Greenpoint i dtuaisceart na buirge, agus na hIodálaigh in Dyker Heights agus Bensonhurst sa deisceart láir. Is é Bushwick an chomharsanacht is mó Hispeánach ann (80% den daonra). Tá pobal mór Spainnise in Sunset Park freisin, in aice leis an bpobal Síneach is mó i mBrooklyn. A dhalta na Hispeánach, cónaíonn Sínigh (agus Áisigh eile) in ngach áit sa bhuirg nach mór. Cónaíonn a lán Arabach san iardheisceart, in Bay Ridge, agus in aice le hAscaill Atlantic, níos faide ó thuaidh. Tá cónaí ar Mhoslamaigh ón fhoroinn Indiach in Kensington i gceartlár Bhrooklyn. Tá [[An Giúdachas|Giúdaigh]] sa tuaisceart, idir iad siúd a dhéanann leis an chreidimh agus iad nach ndéanann. Tá an chuid is mó den phobal bunchreidmheach agus Haisideach ina gcónaí in Borough Park i lár Bhrooklyn, ach tá siad in Flatbush, Midwood, Crown Heights, agus Williamsburg freisin. Tá scoileanna Giúdacha coitianta (“yeshiva” a thugtar ar cheann acu) chomh maith le siopaí bia coisir. == Na Gaeil sa Bhrúclainn == Is iomaí Gael a bhí ina chónaí i mBrúclainn a chuaigh isteach i reisimint an 69th Fighting Irish<ref>{{Luaigh foilseachán|title=69th New York Infantry Regiment|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=69th_New_York_Infantry_Regiment&oldid=1038722909|journal=Wikipedia|date=2021-08-14|language=en}}</ref>, léithéidí [[Seán Ó Mathúna|Shéamais Uí Mhathúna]] [John O'Mahony] as Coill Bheithne, in aice le [[Cnoc Mór na nGaibhlte]], a bhunaigh gluaiseacht na bh[[Finíní]] i Meiriceá.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Gael in Arm Mheiriceá an-bhuartha faoi thréigean na Afganastáine|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0818/1241550-gael-in-arm-mheiricea-an-bhuartha-faoi-threigean-na-afganastaine/|date=2021-08-18|language=ga|author=Ailbhe Ó Monacháin}}</ref> Is i mBrúclainn a scríobh agus a d'fhoilsigh an Mathúnach a aistriúchán Béarla ar ''Foras Feasa ar Éirinn'' an Chéitinnigh sa bhliain 1857. Inniu tá a lán Éireannach ina gcónaí chun deiscirt in Marine Park, Gerritsen Beach, agus Vinegar Hill, ach bíonn paráidí timpeall Lá Fhéile Pádraig in Bay Ridge agus in Park Slope-Windsor Terrace chomh maith. Tá an clú ar Ghaeil Bhrooklyn (agus Nua-Eabhrac i gcoitinne) as gan bacadh le comharsanachtaí ach le paróistí. {{ÍomháLeathan|BrooklynBridge and panorama of Brooklyn.jpg|1200px|Brooklyn agus an [[Droichead Brooklyn]], radharc ó Manhattan}} == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Brooklyn]] lvwv8xlux19qw3g1vi79essgiuvr2gq 0 11523 1086423 1067521 2022-08-23T02:34:04Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Iar-pholaiteoir i d[[Tuaisceart Éireann]] ab ea '''David Trimble, an Barún Trimble,''' PC<ref>Rí-Chomhairle na Ríochta Aontaithe</ref> ([[15 Deireadh Fómhair]] [[1944]] – [[25 Iúil]] [[2022]], 77 bliain d'aois), a bhí ina cheannaire ar [[Páirtí Aontachtach Uladh|Pháirtí Aontachtach Uladh]] (UUP) ó [[1995]] go [[2005]], agus ina Chéad-Aire i bhFeidhmeannas Stormont ó [[1998]] go [[2002]]. Tugadh Duais Nobel na Síochána do David Trimble agus [[John Hume]] an [[Páirtí Sóisialta agus Daonlathach an Lucht Oibre|SDLP]] mar gheall ar an ról tábhachtach a bhí acu sa phróiseas síochána sa Tuaisceart agus an bhaint mhór a bhí acu le [[Comhaontú Aoine an Chéasta]].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/david-trimble-buaiteoir-duais-nobel-na-siochana-tar-eis-bhais/|teideal=David Trimble, buaiteoir Duais Nobel na Síochána, tar éis bháis|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2022-07-26}}</ref> == Beatha == Rugadh David Trimble i mBeannchar i gcontae an Dúin. Scoláire i rannóg dlí Ollscoil na Banríona i mBéal Feiste ab ea é. Cháiligh sé mar [[abhcóide]] i [[1968]] i m[[Béal Feirste]]. [[Íomhá:David Trimble Washington D.C.jpg|clé|mion|2001]] Chuaigh sé leis an bpolaitíocht sna [[1970idí]]. I [[1974]], i rith Stailc Oibrithe Uladh, d'oibrigh mar chomhairleoir dlíthiúil do Chomhairle Oibrithe Uladh, a bhí faoi smacht [[Óglaigh Uladh]] (UVF) agus Cumann Cosanta Uladh (UDA). [[Íomhá:David Trimble.jpg|clé|mion|2009]] Bhí sé ina bhall den eagraíocht aontachtach [[Vanguard]]. I [[1975]], Bhí a cháil amuigh ar feadh i bhfad mar bhunúsaí aontachtach. Bhí Trimble ina chomh-cheannaire ar an [[Pháirtí Aontachtach Forásach Urgharda]] (VPUP, a raibh ceangal aige leis an bparamíleatachas), in éineacht le [[Glenn Barr]] ón [[UDA]]. [[Íomhá:David Trimble at Lisburn Seed Group benefit, Hillsborough Castle, Christmas 2007 crop.jpg|clé|mion|2007]] Cruthaigh William Craig an VPUP chun stop a chur le cumhachtroinnt le náisiúnaithe i rialtas [[Tuaisceart Éireann]]. Ag an am seo freisin, bhí sé ag scríobh ailt don iris UVF, ''Combat''. Chuaigh Trimble isteach sa [[Páirtí Aontachtach Uladh|Pháirtí Aontachtach Uladh]] (UUP) i [[1978]]. Bhí sé ansin gur toghadh é ina Fheisire [[Tithe na Parlaiminte|Parlaiminte i Westminster]] don [[An Bhanna Uachtarach (Toghcheantar na Ríochta Aontaithe)|Bhanna Uachtarach]] i 1990.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Teagascóir le dlí a chuaigh le callán na polaitíochta|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2022/0726/1312273-teagascoir-le-dli-a-chuaigh-le-callan-na-polaitiochta/|date=2022-07-26|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> === 1995-1998 === Sa bhliain 1995, bhí tuairimí an-docht ag Trimble i dtaobh an Aontachais. Ar 11 Iúil 1995, bhí sé le feiceáil ar cheann na paráide de chuid an Oird Oráistigh (uillinn ar uillinn le Ian Paisley) ar Bhóthar an Gharbhachaidh le linn [[Aighneas Dhrom Chrí|aighnis Dhrom Chrí]] i b[[Port an Dúnáin]], [[Contae Ard Mhacha]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Drumcree conflict|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Drumcree_conflict&oldid=1096749858|journal=Wikipedia|date=2022-07-06|language=en}}</ref> Ar 8 Meán Fómhair 1995, agus a cháil amuigh níos mó ná riamh mar bhunúsaí Aontachtach, chuaigh Trimble i mbun cheannasaíocht an pháirtí. Toradh gan choinne a bhí ann; cheap na meáin go go mbeadh an bua ag [[John Taylor]], de chuid eite mheasartha an pháirtí. Bhí Trimble ina cheannaire ar an UUP idir 1995-2005, Sa bhliain 1996, chuaigh Trimble i mbun idirbheartaíochta le [[Billy Wright]], [[Sceimhlitheoireacht|sceimhlitheoir]] agus [[síceapatach]]. Cúis náire ba ea an beart seo níos déanaí.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.belfastlive.co.uk/news/northern-ireland/david-trimbles-journey-drumcree-hardliner-24586145|teideal=David Trimble’s journey from Drumcree hardliner to peace prize winner|údar=Jilly Beattie|dáta=2022-07-25|language=en|work=BelfastLive|dátarochtana=2022-07-26}}</ref> Tháinig athrú ollmhór ar a mheon le linn 1997-1998 nuair a chonaic sé go raibh an t[[An tIRA Sealadach|IRA]] i ndáiríre dul ar aghaidh leis an bpróiseas síochána. Léirigh an Trimbleach “crógacht thar na bearta” le linn na gcainteanna síochána, agus easaontas agus aighneas ina pháirtí féin, an [[Páirtí Aontachtach Uladh|UUP]].<ref name=":0" /> Níos déanaí sa bhliain 1998, bronnadh [[Duais Nobel]] ar Trimble agus [[John Hume]] mar aitheantas ar an obair a rinne siad ar mhaithe le [[Comhaontú Aoine an Chéasta]] thabhairt ar an saol. {{Main|Comhaontú Aoine an Chéasta}} === 1998-2002 === Toghadh an Trimbleach ina Chéad Aire ar Chomhthionól Stormont i ndiaidh shíniú Chomhaontú Aoine an Chéasta i 1998. Ba é an chéad pholaiteoir sa ról sin ar ndóigh, é féin agus [[Seamus Mallon]] ón SDLP ag obair as lámha a chéile faoin chóras d'Hondt <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Ómós á léiriú d'iar-cheannaire an UUP David Trimble|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2022/0726/1312266-omos-a-leiriu-diar-cheannaire-an-uup-david-trimble/|date=2022-07-26|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Bhí Trimble ina Chéad-Aire i bhFeidhmeannas Stormont go dtí 2002. . Bhí tréimhse an-challánach i ndán don Chomththionól sna luath-bhlianta, é ar fionraí go mion-minic de bharr easaontas, go háirithe ar cheist an díchoimisúnaithe de chuid an [[An tIRA Sealadach|IRA]]. Ach d'oibrigh sé go dian sna blianta a tháinig i ndiaidh an Chomhaontaithe lena chinntiú go gcuirfí i bhfeidhm ina iomlán é. Choinnigh David Trimble a phost i ndiaidh dó féin ar dtús agus don pháirtí “aontú” ar pholasaithe na n-easaontóirí.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-an-cath-caillte-ag-trimble.aspx|teideal=An cath caillte ag Trimble|údar=Robert McMillen|dáta=D.F 2002|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2022-07-26}}</ref> Ach sa bhliain 2002, bhí muinín sa phróiseas síochána ag titim as a chéile agus bhí an Trimbleach ag déanamh na *splits *leis an dá thaobh den pháirtí a choinneáil le chéile.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-abhar-dochais-i-dtuaisceart-aontroma.aspx|teideal=Ábhar dóchais i dtuaisceart Aontroma|údar=Robert McMillen|dáta=EAGRÁN 15 · IÚIL 2002|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2022-07-26}}</ref> D'éirigh Trimble as ceannasaíocht an UUP i 2005 nuair a theip air suíochán a bhaint amach in Olltoghchán na Breataine. === Ar scor === Rinneadh tiarna saoil de i d[[Teach na dTiarnaí]] ar an [[6 Meitheamh]] [[2006]]. Ar an [[17 Aibreán]] [[2007]] d'fhág sé páirtí an UUP agus ghlac sé ballraíocht i b[[An Páirtí Caomhach (Ríocht Aontaithe)|Páirtí Caomhach]] na Breataine. Fuair sé bás ar [[25 Iúil]] [[2022]] " tar éis tinneas gearr", agus 77 bliain in aois dó. == Féach freisin == * [[Aighneas Dhrom Chrí]] * [[John Hume]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Trimble, David}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1944|Trimble, David]] [[Catagóir:Abhcóidí Éireannacha]] [[Catagóir:Alumni Ollscoil na Banríona, Béal Feirste]] [[Catagóir:An Páirtí Coimeádach]] [[Catagóir:Buaiteoirí Dhuais Nobel na Síochána]] [[Catagóir:Céad-Airí Thuaisceart Éireann]] [[Catagóir:Daoine as Contae an Dúin]] [[Catagóir:Fir]] [[Catagóir:Polaiteoirí Aontachtacha]] [[Catagóir:Preispitéirigh]] [[Catagóir:Protastúnaigh Éireannacha]] [[Catagóir:Uaisleacht Éireannach]] [[Catagóir:Básanna in 2022]] d8lvmw05dus7yc5gcdlxl3zpbb39jfl 0 11643 1086004 1049515 2022-08-22T17:01:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[Gaelscoil]] í '''Bunscoil an Iúir''' (Bunaithe sa bhliain [[1989]]) do bhuachaillí agus chailíní atá in aois a 4 go dtí a 11. Bhí éiteas treasphobail ag an scoil tráth ach anois ar an drochuair níl mórán fágtha de. Tá an scoil istigh i gceantar [[Bhord Oideachais agus Leabharlann an Deiscirt|Bhord Oideachais agus Leabharlann an Deiscirt (BOLD)]]. == Naisc sheachtracha == * [http://www.nuacht24.com/gne-ailt/bunscoil-an-iuir-20-bliain-ar-an-fhod Bunscoil an Iúir – 20 bliain ar an fhód] * [http://www.comhairle.org/irish/aboutus.asp?Action=Start COMHAIRLE NA GAELSCOLAÍOCHTA] * [http://archives.tcm.ie/newrydemocrat/2006/03/29/story5473.asp Alt san Newry Democrat faoin Naíscoil] * [http://www.denidata.nics.gov.uk/insp/inspection_reports/2001_01/bunscoil_an_iuir.doc. Cigireacht Scoile na Rinne Oideachais,2000 ] * [http://www.cogg.ie/gaeilge/ An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta] * [http://www.denidata.nics.gov.uk/appInspRptsSearch/IRMain.aspx School Inspection Reports ] [[Íomhá:Irish language medium school sign Newry.jpg|thumb|left|300px|Comhartha 'BOLD' taobh amuigh den scoil.]] [[Íomhá:Picturea_008.jpg|thumb|300px|An príomhoide agus na daltaí i mbun carúil na Nollag sa Chór Creidmheasa i lár an bhaile Mí na Nollag 2006.]] [[Catagóir:Bunscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] 19oob43uzftq7u94taseufcki6u2oy2 0 11679 1086011 834964 2022-08-22T17:22:19Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|image=[[Image:NewparkSchoolCrest.png|220px]]}} Meánscoil chomhoideachais, chuimsitheach, gan táille, i gcúram [[Eaglais na hÉireann]] is ea '''Scoil na Páirce Nua''' ([[Béarla]]: ''Newpark Comprehensive School''), atá suite ar Ascaill Pháirc an Bhaile Nua ar an [[An Charraig Dhubh|gCarraig Dhubh]], i g[[Contae Átha Cliath]], [[Éire]]. Bunaíodh an scoil mar ''Scoil Chuimsitheach na Páirce Nua'' i 1972 tar éis ''Scoil Bhaile an Rí'' agus ''Scoil Abhóca'' a chónascadh le chéile, chun chomhoideachais gan táille a chur ar fáil do Phobal Eaglais na hÉireann in [[Contae Átha Cliath|Áth Cliath]] Theas. Anois, tá an bhunaidhm chéanna ag an scoil. Ach, cé go bhfuil meon na hEaglaise ann, tá beartas oscailteachta ann maidir le traidisiúin agus le cultúir. Mar scoil chuimsitheach, cuireann Scoil na Páirce Nua fáilte roimh bhuachaillí agus roimh chailíní cibé creideamh nó eitneacht. == An Campas == [[Íomhá:NewparkPlean.gif|thumb|230px|Plean campais Scoil na Páirce Nua]] Tá achar campais Scoil na Páirce Nua 32,375m² (8 acraí) i méid. Tá foirgneamh saintógtha lárnach don scoil, rud a bhí oscailte i 1974, ach baintear úsáid as dhá theach mhóra, "Melfield" agus "Belfort" (ar a dtugann na daltaí "the Red-Brick"), fortheach saintógtha ar Belfort (Foirgneamh F), teach geata agus seomraí coimhdeacha eile freisin. === Áiseanna === * 25 Seomra Ranga * Halla Léachtaí (C6/Téatar Hunter) * Leabharlann agus dhá Sheomra IT (A2/D8) * Bialann * 2 chistin le haghaidh Eacnamaíochta Baile (B1/B3) agus Seomra Fuála (B5) * 5 shaotharlann (C1, C3, D6, D7, E1) * Seomra Ealaíne (C5/C7) * Seomra Líníochta Teicniúla (C8) * Ceardlann Adhmadóireachta/Staidéir Foirgníochta (C9/C11) * Ceardlann Miotalóireachta agus Innealtóireachta (F6) * Seomra Dorcha * Seomra Ceoil (G4) (Is féidir leis na Mic Léinn an tIonad Ceoil a úsáid freisin). * Seomra na Maor (E2) == Spórt == Imríonn Scoil na Páirce Nua [[haca]] agus [[rugbaí]] go traidisiúnta. Le déanaí, tá [[cispheil]] á himirt sa scoil chomh maith. ==== Haca ==== [[Íomhá:NewparkHockey1996.jpg|thumb|230px|Na Laethanta Órga: Sinsir na Páirce Nua, Buaiteoirí ''Sraith Laighean'' 1995-96]] San am atá thart, bhí clú ar Scoil na Páirce Nua mar mhórscoil haca. I dtaca le [[Club Haca Abhóca]], bhuaigh siad roinnt comórtas náisiúnta ⁊ idirnáisiúnta. Ar an drochuair, mar gheall ar chúiseanna éagsúla, bhí haca ag Scoil na Páirce Nua tar éis titim chun raice ag deireadh na nóchaidí agus tá an cás ag an nóiméad fós i bhfad níos measa ná na laethanta órga. Tar éis oscailt páirce nua de chuid Chlub Haca Abhóca ar champas na scoile áfach, tá haca sa scoil ar a seanléim arís. Imríonn buachaillí ⁊ cailíní ar gach aois haca i Scoil na Páirce Nua. * Sinsearach * Sóisearach * Faoi 16 * Mionúr * Faoi 13 == Iar-scoláirí == * [[Bryan Dobson]], Nuacht [[RTÉ]] * Jonathan Philbin Bowman, craoltóir * Chris Horn, IONA Technologies == Féach ar == * [[An Charraig Dhubh]] * [[Club Haca Abhóca]] * [[Eaglais na hÉireann]] == Naisc Sheachtracha == * [http://www.newparkschool.ie/ Scoil na Páirce Nua] - suíomh oifigiúil (as Béarla amháin) * [http://www.newparksportscentre.ie/ Ionad Spóirt na Páirce Nua] - suíomh oifigiúil (as Béarla amháin) * [http://www.newparkmusic.com/ Ionad Ceoil na Páirce Nua] - suíomh oifigiúil (as Béarla amháin) * [http://www.avocahockeyclub.com/ Club Haca Abhóca] - suíomh oifigiúil (as Béarla amháin) == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] 2ocku9f6j2xdlndjhbq5zmursx9qmzs 0 11731 1086284 981590 2022-08-23T01:48:28Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Drámaíocht|Drámadóir]] clúiteach de chuid na h[[Éire]]ann ab ea '''Brian Friel''' (nó ''Brian Ó Froighil'') (rugadh [[9 Eanáir]], [[1929]] ins [[an Ómaigh]], [[Tír Eoghain]], [[Tuaisceart Éireann|Tuaisceart na hÉireann]] , fuair bás 2 [[Deireadh Fómhair]] 2016 ). Bhí cónaí air ar feadh i bhfad i n[[Doire]] sular bhog sé go [[Tír Chonaill]] sa bhliain [[1967]], áit a bhí sé ag cur faoi go dtí lá a bháis. Ag deireadh [[1950í|na gcaogaidí]] is ea a thosaigh an chéad chuid dá shaothar ag teacht ós comhair an phobail. Le léiriú a dhráma ''Philadelphia, Here I Come'' (Philadelphia, Táim ag Teacht) sa bhliain [[1964]], bhain sé amach cáil idirnáisiúnta. Tá iliomad drámaí scríofa aige agus cuid mhaith díobh aistrithe go teangacha iasachta. Rinneadh scannán mór le rá dá dhráma ''Dancing at Lughnasa'' (Ag Damhsa Lá Lúnasa). Bhí sé ina Saoi de chuid [[Aosdána]]. == Saothar == * ''[[A Sort of Freedom]]'' (neamhfhoilsithe, 1958) * ''[[To This Hard House]]'' (neamhfhoilsithe, 1958) * ''[[A Doubtful Paradise]]'' (neamhfhoilsithe, 1960) * ''[[The Enemy Within (dráma)|The Enemy Within]]'' (1962) * ''[[The Blind Mice]]'' (neamhfhoilsithe, 1963) * ''[[Philadelphia Here I Come!]]'' (1964) * ''[[The Founder Members]]'' (neamhfhoilsithe, 1964) * ''[[Three Fathers, Three Sons]]'' (neamhfhoilsithe dráma don teilifís, 1964) * ''[[Lovers (play)|Lovers: Winners and Losers]]'' (1967) * ''[[Crystal and Fox]]'' (1968) * ''[[The Mundy Scheme]]'' (1969) * ''[[The Gentle Island]]'' (1971) * ''[[The Freedom of the City]]'' (1973) * ''[[Volunteers (play)|Volunteers]]'' (1975) * ''[[Farewell to Ardstraw]]'' (neamhfhoilsithe dráma don BBC, 1976) * ''[[The Next Parish]]'' (neamhfhoilsithe dráma don BBC, 1976) * ''[[Living Quarters]]'' (1977) * ''[[Aristocrats]]'' (1979) * ''[[Faith Healer]]'' (1979) * ''[[Translations]]'' (1980) * ''[[Three Sisters (dráma)|Three Sisters]]'' ([[Anton Chekhov|Chekhov]] athchóiriú, 1981) * ''[[American Welcome]]'' (neamhfhoilsithe dráma gearr, 1981) * ''[[The Communication Cord]]'' (1982) * ''[[Making History (dráma)|Making History]]'' (1988) * ''[[Dancing at Lughnasa]]'' (1990) * ''[[The London Vertigo]]'' (Charles Macklin athchóiriú, 1990) * ''[[A Month in the Country]]'' ([[Ivan Turgenev|Turgenev]] athchóiriú, 1992) * ''[[Wonderful Tennessee]]'' (1993) * ''[[Molly Sweeney]]'' (1994) * ''[[Give Me Your Answer, Do!]]'' (1997) * ''[[Uncle Vanya]]'' (Chekhov athchóiriú, 1998) * ''[[The Yalta Game]]'' (Chekhov athchóiriú, 2001) * ''[[The Bear]]'' (Chekhov athchóiriú, 2002) * ''[[Afterplay]]'' (2002) * ''[[Performances]]'' (2003) * ''[[The Home Place]]'' (2005) {{stumpa}} {{DEFAULTSORT:Friel, Brian}} [[Catagóir:Scríbhneoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Drámadóirí Éireannacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1929]] [[Catagóir:Básanna in 2015]] [[Catagóir:Daoine as Contae Thír Eoghain]] 7b6a4wa4pp45qcp1hsjta8d5gxrj0tl 0 12126 1086294 1051865 2022-08-23T01:50:34Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Íomhá:JamesStephens1867.jpg|thumb|Séamas Mac Stiofáin.]] Ba [[Náisiúnachas in Éirinn|náisiúnaí]] [[Éire|Éireannach]] é '''Séamas Mac Stiofáin''', an '''"[[Seabhac]] Siúlach"''' nó '''James Stephens''' ([[1825]] - [[29 Márta]] [[1901]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.ucdpress.ie/pdfs/booklist2007forweb.pdf|teideal=UCD Press 2007-8|údar=ucdpress.ie|dáta=|dátarochtana=2019}}</ref>), a bhunaigh [[Bráithreachas na bhFíníní]] timpeall na bliana [[1850]] (athraíodh an t-ainm go [[Bráithreachas na Poblachta]] ní ba dhéanaí).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dib.ie/biography/stephens-james-a8277|teideal=Stephens, James {{!}} Dictionary of Irish Biography|language=en|work=www.dib.ie|dátarochtana=2022-04-28}}</ref> An leasainm a bhí air ná "an [[Seabhac]]" nó an "Seabhac Siúlach".<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Fíníní fearúla /|url=http://catalogue.nli.ie/Record/vtls000266357/TOC?ui=standard|publisher=Gael-Linn,|date=1974.|author=Ó Siadhail, Ciarán et al}}</ref> D’oir an t-ainm dó mar shiúl sé Éire faoi thrí sna blianta tosaigh sin ar son an IRB. Ach chaith sé cuid mhór dá shaol thar lear, ar deoraíocht san [[An Eoraip|Eoraip]] don chuid is mó.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.historyireland.com/18th-19th-century-history/a-provisional-dictator-james-stephens-and-the-fenian-movement/|teideal=A provisional dictator: James Stephens and the Fenian movement|dáta=2013-03-12|work=History Ireland|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> == Saol == [[Íomhá:The Fenian Flag (1858).svg|mion|Bratach, 1858-1867]] Ba [[Protastúnachas|Phrotastúnach]] as g[[Contae Chill Chainnigh]] é. Ba bhall d'Éire Óg é Séamas Mac Stiofáin sna 1840idí. In aois 23 dó, ghlac sé páirt in Éirí Amach na bliana 1848, [[Éirí Amach na nÉireannach Óg]]. Goineadh sa cheathrú é ag Baile an Gharraí. Theip ar na réabhlóidithe agus theith Mac Stiofáin. Tar éis na troda, chuir cara leis tuairisc a bháis sna páipéir, bréag a chabhraigh leis éalú go dtí an Fhrainc. Chaith sé cúpla bliain i bPáris, ina chónaí ag an Óstán Lion d’Or, 168 Faubourg St Denis.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=http://www.irishmeninparis.org/revolutionaries/james-stephens|teideal=James Stephens - Irish Paris|work=www.irishmeninparis.org|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Sa bhliain 1856, tháinig Mac Stiofáin ar ais go hÉirinn, ag teagasc na Fraincise do dhreamanna difriúla. === IRB agus "Na Fíníní" === Bhunaigh sé '[[Bráithreachas Phoblacht na hÉireann|Bráithreachas Phoblacht na. hÉireann]]' (an I.R.B.) sa bhliain 1858. Tugadh 'Na Fíníní' ar an gcumann i Meiricea. Cumann rúnda a bhí ann. Bhí sé mar aidhm ag na Fíníní Éirinn a scaradh ó Shasana trí. bhua arm.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.yumpu.com/xx/document/view/61744244/pr-9104ire-siul-siar-4|teideal=Siúl siar 4|údar=RIC Publications / Foilsitheoireacht Prim-Ed|language=ga|work=yumpu.com|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> D'imigh sé go Meiriceá sa bhliain 1858. Rinne sé iarracht na himircigh Éireannacha i. Meiriceá a eagrú chun cabhrú le muintir na hÉireann neamhspleáchas a bhaint amach. Sna [[1860í|1860idí]], thaisteal Mac Stiofáin timpeall na tíre in Éirinn, Bhunaigh sé an nuachtán, ''The Irish People,'' sa bhliain 1863, chun teachtaireacht na. bhFíníní a scaipeadh (agus oifig i mBaile Átha Cliath ag 12 Parliament Street). [[Íomhá:Erin Go Bragh Banner.svg|mion|clé|Erin Go Bragh]] === 1865 === Chuaigh Mac Stiofáin timpeall na tíre ag eagrú grúpaí agus ag iarraidh éirí amach a chur le chéile i gcoinne na m[[An Bhreatain|Briotanach]]. Bhí go leor ball ag na Fíníní i. Meiriceá agus i Sasana. Faoin mbliain 1865 bhí suas le 70,000 ball acu (nó "200,000" acu fiú<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://www.irishecho.com/2011/02/macallai-an-seabhac-silach-2/|teideal=Macallai An Seabhac Siúlach|údar=Barra Ó Donnabháin|dáta=2011-02-16|work=Irish Echo|dátarochtana=2021-03-29}}</ref>). Ghabh na póilíní na ceannairí de na Fíníní i mBaile Átha Cliath (Séamas Mac Stiofáin agus Diarmuid Ó Donnabháin Rosa, srl) agus i gCorcaigh (Brian Dillon) i Meán Fómhair na bliana 1865.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.corkcity.ie/en/media-folder/heritage/laochra-chorcai-commemorating-cork-s-patriots-a-city-guide.pdf|teideal=Laochra Chorcaí|údar=corkcity.ie|dáta=2016|dátarochtana=2021}}</ref> Cé gur chumann rúnda a bhí san IRB, bhí eolas an scéil go léir ag. an rialtas agus cuireadh na ceannairí i bpríosún. Ach d'éirigh leis na cimí na cosa a thabhairt leo, scéal dochreidte.<ref name=":1" /> === Ar deoraíocht arís === D'éaliagh Mac Stiofáin agus d'fhill sé ar ais go Páras. D'fhan sé ann, a bheag nó a mhór, go dtí 1891.<ref name=":0" /> Ach b'é [[Bráithreachas na bhFíníní]] a chuir tús le [[Éirí Amach na bhFíníní]] sa bhliain 1867. [[Réabhlóid]] mí-rathúil a bhí ann ón tús, áfach. Mar shampla bhí sé ag cur sneachta agus chuir sé seo isteach go mór ar an éirí amach. Theip orthu agus bhí an t-éirí amach thart taobh istigh de lá amháin. Ba bheag nár cuireadh deireadh leis na bhFíníní sa [[tír]] ag an am. Chreid Mac Stiofáin go raibh trian d'[[Arm na Breataine]] ina mbaill de na Fíníní. Ach léirigh easpa tacaíochta nach raibh an meastachán sin réadúil. === Ar scor === D’fhill an Stiofánach ar Éirinn agus [[Baile Átha Cliath]] sa bhliain 1891; bhí sé ina chónaí ag 82 George's Avenue i g[[An Charraig Dhubh|Carraig Dhubh]], BÁC, agus le cuidiú ó [[Charles Stewart Parnell|Pharnell]] agus airgead ó mhuintir a chéile (na Hoppers, ina gcónaí i m[[Baile na Manach]]) ní raibh lá buartha air níos mó.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.james-stephens.com/Pages/JamesStephens(theman).aspx|teideal=James Stephens (Fenian Patriot)|work=www.james-stephens.com|dátarochtana=2019-04-28}}</ref> Fuair sé bás tobann ([[taom croí]] b’fhéidir) ar 29 Márta 1901, 77  bliain d’aois. == Féach freisin == * [[Bráithreachas Phoblacht na hÉireann|Bráithreachas Phoblacht na. hÉireann]] * [[Éirí Amach na bhFíníní]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Stiofain, Seamas}} [[Catagóir:Réabhlóidithe Éireannacha]] [[Catagóir:Éirí Amach na bhFíníní]] [[Catagóir:Daoine as Contae Chill Chainnigh]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1825]] [[Catagóir:Básanna i 1901]] [[Catagóir:Na Fíníní]] gg0z3lirtoas2ti466z7qpulq9pjaw3 0 12172 1085984 1052602 2022-08-22T16:31:24Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki An príomh rud atá i gceist go traidisiúnta leis an gcuid is mó de '''logainmneacha na Gaeilge''' ná cur síos a dhéanamh ar an áit ainmnithe ó thaobh an nádúir. Bíodh gur abhann, cnoc, coill, loch, carraig, nó trá a mbíonn i gceist. Is é sin le rá ná go gcaitheann na logainmneacha scáil ar thábhacht an tírdhreacha i saol na ndaoine. Seo iad roinnt sampla: LOCH Garman.......Wexford, Carraig Dubh.......Blackrock, Cnoc...Knock Ní ceart go ndéanfar dearmad ar chineál logainm eile in Éirinn. Is éard atá i gceist anseo ná ainmneacha a bhfuil baint acu le daoine agus na gníomhaíochtaí a bhaineann le daoine. Mar shampla, is iomaí áit in Éirinn a bhfuil "baile" mar bhall den ainm. Cosúil le sin, tá an t-úafás cill, gort, achadh, aonach agus domhnach le haimsiú ar léarscáil Éireann. Seo iad roinnt sampla: Baile Munna....Ballymun, Cill Dara.....Kildare, An Aonach.....Nenagh {{síol}} [[Catagóir:Gaeilge Logainmníocht| ]] [[Catagóir:Gaeilge|Logainmníocht]] 695gjjej90dbj3y7hz88zqorce09l66 0 12272 1086012 796197 2022-08-22T17:24:11Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Image:Blackrock_crest.gif|220px]]}} Meánscoil phríobháideach do bhuachaillí is ea '''Coláiste na Carraige Duibhe''' ([[Béarla]]: Blackrock College) agus é suite san áit a bhfuil an t-ainm céanna uirthi. Tá clú agus cáil ar an scoil ar fud na hÉireann mar áit mhór rugbaí. Sa bhliain 2005, chaithfeá €4,550 a íoc mar tháille iontrála sa scoil. Osclaíodh an scoil sa bhliain 1860, agus inniu, tá thart ar mhíle dalta ag freastal ar an gcoláiste. Is é Alan MacGinty atá ina Phríomhoide ar an scoil inniu. Gach bliain, déanann daltaí na scoile an obair airgead a sholáthar do AIDLINK agus [[GOAL]] (dhá chumann carthanachta Éireannach a oibríonn le bochtáin an Tríú Domhain) trí sheamróg a dhíoladh timpeall am Lá Fhéile Pádraig. ==Iarscoláirí== D'fhreastail an t-imreoir rugbaí cáiliúil [[Brian O'Driscoll]], agus an TD [[Eoin Ó Broin]] ar an scoil seo. {{Síol-tír-ie}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] 25bnguynf7dij47dbi8dfy11nlwawxt 0 12377 1086013 836944 2022-08-22T17:27:40Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Scoil chomhoideachais ilchreidmheach idirnáisiúnta is ea '''Coláiste Naomh Aindriú''' ([[Béarla]]: ''St. Andrew's College'') a bhunaíodh i 1894 le pobal Preispitéireach na hÉireann atá súite anois i m[[Baile an Bhóthair, Áth Cliath|Baile an Bhóthair]], [[Contae Átha Cliath|Co. Átha Cliath]], [[Éire]]. Tá neart ábhair acadúla, spóirt agus eachtraí cultúrtha ag an gcoláiste, agus eagraítear eachtraí na mac léinn leis an gcoláiste fréisin, cosúil leis an bhFeis Ealaíne bhliantúil, an ''Model European Parliament'' agus an ''Model United Nations'' (SAIMUN). == Stair an Choláiste == ==== Bunú ==== Bhunaigh pobal Preispitéireach na hÉireann Coláiste Naomh Aindriú mar meánscoil do bhuachaillí ag deireadh na naoú haois déag. Osclaíodh doirse an choláiste ag 21 [[Faiche Stiabhna]] i gcroí lár Baile Átha Cliath Victeoiriach. Faoi réim a ardmháistir óg beoga, W. W. Haslett, fear Ulaidh, d'fhás an coláiste go tapa ón 64 mic léinn sa chéad bhliain go 203 buachaillí ag deireadh 1894. == Féach ar == * [[An Charraig Dhubh]] == Naisc Sheachtracha == * [http://www.sac.ie/ St. Andrew's College] - suíomh oifigiúil (as Bhéarla amháin) == Notes == <div class="references-small"> <references /> </div> {{stumpa}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] 6y05y1qcwr7be8le24dk9rog931rrnu 1086014 1086013 2022-08-22T17:28:27Z Alison 570 +logo wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:AndrewsCollegeCrest.jpg|220px]]}} Scoil chomhoideachais ilchreidmheach idirnáisiúnta is ea '''Coláiste Naomh Aindriú''' ([[Béarla]]: ''St. Andrew's College'') a bhunaíodh i 1894 le pobal Preispitéireach na hÉireann atá súite anois i m[[Baile an Bhóthair, Áth Cliath|Baile an Bhóthair]], [[Contae Átha Cliath|Co. Átha Cliath]], [[Éire]]. Tá neart ábhair acadúla, spóirt agus eachtraí cultúrtha ag an gcoláiste, agus eagraítear eachtraí na mac léinn leis an gcoláiste fréisin, cosúil leis an bhFeis Ealaíne bhliantúil, an ''Model European Parliament'' agus an ''Model United Nations'' (SAIMUN). == Stair an Choláiste == ==== Bunú ==== Bhunaigh pobal Preispitéireach na hÉireann Coláiste Naomh Aindriú mar meánscoil do bhuachaillí ag deireadh na naoú haois déag. Osclaíodh doirse an choláiste ag 21 [[Faiche Stiabhna]] i gcroí lár Baile Átha Cliath Victeoiriach. Faoi réim a ardmháistir óg beoga, W. W. Haslett, fear Ulaidh, d'fhás an coláiste go tapa ón 64 mic léinn sa chéad bhliain go 203 buachaillí ag deireadh 1894. == Féach ar == * [[An Charraig Dhubh]] == Naisc Sheachtracha == * [http://www.sac.ie/ St. Andrew's College] - suíomh oifigiúil (as Bhéarla amháin) == Notes == <div class="references-small"> <references /> </div> {{stumpa}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] kido9zegotq6grx9vp2lqojbk4lkgs0 0 12402 1086399 1019883 2022-08-23T02:30:37Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Club peile bosca eolais 2 | ainm an chlub = Galway United FC | ainmsuaitheantas = [[Íomhá:GalwayUnited.png|150px]] | leasainm = ''The Tribesmen'' | pattern_b1 = | pattern_ra1 = | leftarm1 = 810541 | body1 = 810541 | rightarm1 = 810541 | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 232380 | pattern_la2 = | pattern_ra2 = | pattern_b2 = | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = 000000 | socks2 = FFFFFF | pattern_b3 = | pattern_la3 = | pattern_ra3 = | pattern_sh3 = | pattern_so3 = | leftarm3 = | body3 = | rightarm3 = | shorts3 = | socks3 = | tríú éide = Tríú éide | dathanna = [[Íomhá:600px Viola Aubergine.png|20px]] Corcairghorm | siombail = | cathair = [[Gaillimh]] | tír = [[Poblacht na hÉireann|Éire]] | cónaidhm = [[UEFA]] | sraith = [[League of Ireland|Sraith na hÉireann]] | bunaithe = 1937 | cathaoirleach = ? | traenálaí = ? | staid = [[Páirc Thír Oileáin]] | acmhainn = 5 000 | suíomh = www.galwayunitedfc.ie }} '''Galway United Football Club''' nó '''Gaillimh Aontaithe''', club [[sacar|peile]] [[Éire]]annach bunaithe mar ''Galway Rovers'' i [[1937]]. Ghlac Gaillimh páirt i Sraith na hÉireann den chéad uair i 1977. Rinne Galway Rovers a début i Sraith na hÉireann i b[[Páirc Thír Oileáin]], [[Gaillimh]], in aghaidh [[St Patrick's Athletic F.C.|St. Patricks Athletic]] ar an 28ú Lúnasa den bhlian sin. Tá an club ag imirt faoi láthair sa b[[League of Ireland Premier Division|Príomhroinn]] (an tsraith is airde sa tír). == Stair == Bhuaigh "Fir na dtreibh" (leasainm an chlub) [[Corn FAI]] i 1991, agus an [[Corn Sraithe na hÉireann]] i 1985-86 agus i 1996-97. Ba é an áit is airde a bhain an club amach sa tsraith ná an dara áit taobh thiar de [[Ruagairí na Seamróige]] i 1985-86. Bhí siad mar seaimpíní an Chéad Sraith i 1992-93, sa dara áit i 1999 agus bhuagh siad Sciath (Shield) na Príomhroinne i 1992-93 agus i 1996-97. D'imir Gaillimh Aontaithe i gcomórtais UEFA trí uair, buaileadh iad gach uair sa gcéad cluiche. {| class="wikitable" |- ! Comórtas ! Bliain ! In aghaidh |- | Cup Winners Cup | 1985-86 | Lyngby |- | Cup Winners Cup | 1991-92 | Odense |- | Corn UEFA | 1986-87 | Groningen |} Tá an geansaí cáiliúil marúin caite ag roinnt imreoirí iontacha. Duine de na himreoirí Gaillimheacha is cáiliúla ná Eamonn "Chick" Deacy. Breathnaíodh air mar gnáth-imreóir aitúil, ach le teann dianseasmhachta agus díograise chuir sé ina luí ar [[Aston Villa F.C.]] triail a thabhairt dó, agus chaith sé cúig shéasúir rathúla ag an gclub. Nuair a bhí sé le Villa, bhuaigh Eamonn Bonn Sraithe i rith an séasúir rathúil 1980-81. Chomh maith, bhí iar-imreoir idirnáisiúnta Iodálach [[Fernando De Napoli]] mar leas-bhainisteoir ar Ghaillimh Aontaithe ar feadh achar gearr i 1998. I mí na Nollag 2006 d'fhógair an [[FAI]] go mbeadh cuireadh tugtha do Ghaillimh Aontaithe páirt a ghlacadh i bPríomhroinn Sraith Náisiúnta an FAI Eircom nua tar éis iarratais rathúil. De bharr sin agus le neart conspóide, bhuail siad [[Dún Dealgan F.C.]] agus [[Port Láirge Aontaithe F.C.]] chun áit a bhaint amach sa bPríomhroinn nua. Roghnaíodh ceathrar imreoir i bhfoireann Príomhroinne na bliana (Raffael Cretaro, Ciaran Foley, Conor Gethins & Derek O'Brien). Fógraíodh freisin pleananna do seastán nua i Páirc Thír Oileáin. == Liosta trófaí == * '''[[Corn FAI]]: 1''' ** 1991 * '''[[League of Ireland Cup|Corn Sraithe na hÉireann]]: 2''' ** 1985/86, 1996/97 == Iar-imreoirí cáiliúla == * [http://archives.tcm.ie/westernpeople/2004/04/21/story19313.asp/ Paul McGee] - 16 Chaipín Phoblacht na hÉireann * [[Frank Worthington]] - 8 Chaipín Shasana == Naisc Sheachtracha == * [http://www.galwayunitedfc.ie/ Suíomh Oifigiúil an Chlub] * [http://www.fai.ie/staticarticle.asp?hlid=244040 Gaillimh Aontaithe ag FAI.ie] * [http://www.gust-online.com/ Iontaoibh Lucht Tacaíochta Ghaillimh Aontaithe] * [http://www.galwayutdarchive.com/ Cartlann Ghaillimh Aontaithe] {{Teimpléad:Foirne League of Ireland}} [[Catagóir:Clubanna sacair na hÉireann]] 623ombt3ldk7t7e1jr2le1j2waylgku 0 12433 1086292 1048688 2022-08-23T01:49:59Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is ceoltóir agus aisteoir [[An Fhrainc|Francach]] é '''Patrick Bruel''', a rugadh ar an [[14 Bealtaine|14ú Bealtaine]] [[1959]] i d[[Telmcen]] san [[An Ailgéir|Ailgéir]]. == Liosta dlúthdhioscaí == * 1987 : ''De face'' * 1987 : ''A tout à l'heure'' (beo in Olympia) * 1989 : ''Alors, regarde'' * 1991 : ''Si ce soir...'' (beo) * 1994 : ''Bruel'' * 1995 : ''Tour 95 - On s'était dit'' (teaglaim) * 1995 : ''Plaza de los heroes'' (teaglaim) * 1999 : ''Juste avant'' * 2001 : ''L'essentiel'' (teaglaim) * 2001 : ''Patrick Bruelive - Rien ne s'efface...'' (beo) * 2002 : ''Entre-deux'' * 2003 : ''Entre-deux à l'Olympia'' (beo) * 2004 : ''Best of 1984-2004'' (teaglaim) * 2006 : ''Des Souvenirs devant...'' == Liosta scannán == * Pictiúrlann, 1979 : ''[[Le Coup de sirocco]]'', le h[[Alexandre Arcady]] * Teilifís, 1980 : ''[[Un pas dans la forêt]]'', le [[Claude Mourthé]] (TV) * Teilifís, 1980 : ''[[La Mort en sautoir]]'', le [[Pierre Goutas]] (TV) * Teilifís, 1981 : ''[[Le Rembrandt de Verrières]]'', le [[Pierre Goutas]] (TV) * Pictiúrlann, 1982 : ''[[Ma femme s'appelle reviens]]'', le [[Patrice Leconte]] * Teilifís, 1982 : ''[[Paris-Saint-Lazare]]'', le [[Marco Pico]] (feuilleton TV) * Pictiúrlann, 1982 : ''[[Les Diplômés du dernier rang]]'', le [[Christian Gion]] * Pictiúrlann, 1983 : ''[[Le Bâtard]]'', le [[Bertrand Van Effenterre]] * Pictiúrlann, 1983 : ''[[Le Grand carnaval]]'', le h[[Alexandre Arcady]] * Teilifís, 1984 : ''[[Les Malheurs de Malou]]'', le [[Jeanne Barbillon]] (TV) * Pictiúrlann, 1984 : ''[[Marche à l'ombre (film)|Marche à l'ombre]]'', le [[Michel Blanc]] * Pictiúrlann, 1984 : ''[[La Tête dans le sac]]'', le [[Gérard Lauzier]] * Pictiúrlann, 1985 : ''[[P.R.O.F.S]]'', le [[Patrick Schulmann]] * Teilifís, 1985 : ''[[Le Mariage blues]]'', le [[Patrick Jamain]] (TV) * Pictiúrlann, 1986 : ''[[Champagne amer]]'', le [[Ridha Behi]] agus [[Henri Vart]] * Pictiúrlann, 1986 : ''[[Attention bandits !]]'', le [[Claude Lelouch]] * Pictiúrlann, 1986 : ''[[Suivez mon regard]]'', le [[Jean Curtelin]] * Pictiúrlann, 1988 : ''[[La Maison assassinée]]'', le [[Georges Lautner]] * Pictiúrlann, 1989 : ''[[L'Union sacrée]]'', le h[[Alexandre Arcady]] * Pictiúrlann, 1989 : ''[[Force majeure (film, 1989)|Force majeure]]'', le [[Pierre Jolivet]] * Pictiúrlann, 1990 : ''[[Il y a des jours... et des lunes]]'', le [[Claude Lelouch]] * Pictiúrlann, 1992 : ''[[Toutes peines confondues]]'', le [[Michel Deville]] * Pictiúrlann, 1993 : ''[[Profil bas]]'', le [[Claude Zidi]] * Pictiúrlann, 1995 : ''[[Les Cent et une nuits de Simon Cinéma]]'', le h[[Agnès Varda]] * Pictiúrlann, 1995 : ''[[Sabrina (film, 1995)|Sabrina]]'', le [[Sydney Pollack]] * Pictiúrlann, 1996 : ''[[Le Jaguar (film, 1996)|Le Jaguar]]'', le [[Francis Veber]] * Pictiúrlann, 1997 : ''[[K (film)|K]]'', le h[[Alexandre Arcady]] * Pictiúrlann, 1998 : ''[[Hors jeu]]'', le [[Karim Dridi]] * Pictiúrlann, 1998 : ''[[Les Folies de Margaret]]'' (''The Misadventures of Margaret''), le [[Brian Skeet]] * Pictiúrlann, 1999 : ''[[Une fille qui a du chien]]'' (''Lost & Found''), le [[Jeff Pollack]] * Pictiúrlann, 2000 : ''[[Le Marquis]]'', le [[Gilles Paquet-Brenner]] (court-métrage) * Pictiúrlann, 2001 : ''[[Les Jolies Choses]]'', le [[Gilles Paquet-Brenner]] * Pictiúrlann, 2001 : ''[[Le Lait de la tendresse humaine]]'', le [[Dominique Cabrera]] * Pictiúrlann, 2003 : ''[[Sinbad - la légende des sept mers]]'' (''Sinbad: Legend of the Seven Seas''), le [[Patrick Gilmore]] agus [[Tim Johnson (réalisateur)|Tim Johnson]] (voix) * Pictiúrlann, 2004 : ''[[Une vie à t'attendre]]'', le [[Thierry Klifa]] * Pictiúrlann, 2004 : ''[[El Lobo]]'', le [[Miguel Courtois]] * Pictiúrlann, 2006 : ''[[L'Ivresse du pouvoir]]'', le [[Claude Chabrol]] * Pictiúrlann, 2006 : ''[[Ô Jérusalem (film)|Ô Jerusalem]]'' le h[[Elie Chouraqui]] * Pictiúrlann, 2007 : ''[[Un secret]]'', le [[Claude Miller]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síolta ceol}} {{DEFAULTSORT:Bruel, Patrick}} [[Catagóir:Ceoltóirí Francacha]] [[Catagóir:Aisteoirí Francacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1959]] [[Catagóir:Daoine beo]] 6djzqi6fx9fbvyvsy58zsaw5zbccu0r 0 12485 1086448 1026924 2022-08-23T02:48:06Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}}Fuair '''Annelies Marie "Anne" Frank''', a rugadh ar [[12 Meitheamh]] [[1929]] i [[Frankfurt-am-Main]] sa [[an Ghearmáin|Ghearmáin]], bás i g[[Campa géibhinn Bergen-Belsen|campa géibhinn]] i mí Feabhra 1945.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.pbs.org/newshour/health/one-day-they-simply-werent-there-how-researchers-reconstructed-anne-franks-last-months|teideal='One day they simply weren’t there.' How researchers reconstructed Anne Frank's last months|dáta=2020-06-12|language=en-us|work=PBS NewsHour|dátarochtana=2022-03-12}}</ref> Cé nach raibh Anne Frank ach 15 d’aois nuair a d'éag sí, bhí tionchar aici ar an domhan mar gheall ar an [[dialann]] a scríobh sí.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.nicurriculum.org.uk/docs/inclusion_and_sen/beatha_le_bua/series_2/Anne_Frank.pdf|teideal=Beatha le Bua - Anne Frank|údar=nicurriculum.org.uk|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref>[[Íomhá:AnneFrank1940 crop.jpg|mion|sa bhliain 1940, 6. Montessorischool, Niersstraat 41-43, Amsterdam|clé]] [[Íomhá:Anne Frank passport photo, May 1942.jpg|clé|mion|[[Pas]] Anne Frank, Bealtaine 1942]] Scríobh sí an dialann thar dhá bhliain nuair a bhí sí féin agus a [[teaghlach]] i bhfolach in [[Amstardam|Amsterdam]] ó thrúpaí [[Naitsíochas|Naitsíocha]]. Cuireadh an dialann i gcló i ndiaidh a báis, agus thug sé pictiúr dúinn cad é mar a bhí sé eagla do bheatha a bheith ort ar feadh dhá bhliain. Seans gurb í an [[duine]] is mó cáil des na milliúin [[An Giúdachas|Giúdach]] a maraíodh le linn [[Uileloscadh|an Uileloisce]]. [[Íomhá:Amsterdam (NL), Anne-Frank-Huis -- 2015 -- 7185.jpg|mion|Teach Anne Frank inniu|clé]][[Íomhá:BergenBelsen4.jpg|mion|Cuimhneachán, Bergen-Belsen|clé]] == Saol == Is sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]] a rugadh agus a tógadh Anne Marie Frank. [[An Giúdachas|Giúdaigh]] a bhí sa [[teaghlach]] s’aici. Ach bhí orthu an Ghearmáin a fhágáil nuair a tháinig lucht tacaíochta [[Adolf Hitler]] i gcumhacht in [[Frankfurt]], áit a raibh siad ina gcónaí. [[Íomhá:AnneFrankstatue.jpg|clé|mion|Dealbh, Westerkerk, Amsterdam]]Ní raibh Anne ach 4 bliana d’aois nuair a d’fhág a teaghlach an Ghearmáin agus a chuaigh siad chun na h[[An Ísiltír|Ísiltír]]<nowiki/>e le saol nua a bhaint amach dóibh féin. Fuair Otto Frank, athair Anne, obair i [[Monarcha|monarchana]]. Bhí saol iontach sona ag an teaghlach, cé go raibh eagla orthu i gcónaí go dtiocfadh na [[Naitsíochas|Naitsithe]] i gcumhacht in Amsterdam, agus go mbeadh siad go holc do na Giúdaigh. Bhí an teaghlach faoi bhagairt arís toisc forghabháil na nGearmánach ar an [[An Ísiltír|Ollainn]]. Ar [[6 Iúil]] [[1942]] chuaigh an teaghlach agus ceathrar [[Giúdachas|Giúdach]] eile i bhfolach i bhfortheach rúnda in áras a chuideachta i gceantar Prinsengracht. Chuaigh Otto i muinín Miep Gies, fostaí de chuid na cuideachta, agus bhíodh Ollannaigh dhílse ag tabhairt [[bia]] agus [[leabhar]] don bhuíon a bhí i bhfolach. Sceitheadh orthu, áfach. Ar an [[4 Lúnasa]] [[1944]] fuair saighdiúirí Naitsíocha eolas go raibh daoine ag fanacht i seomraí rúnda sa teach. Tógadh cách go dtí na campaí géibhinn agus ba é Otto amháin a tháinig slán. Bogadh Anne agus a deirfiúr Margot ó [[Campa Géibhinn Auschwitz|Auschwitz]], áit ar cailleadh a máthair, go [[Campa géibhinn Bergen-Belsen|Bergen-Belsen]] ach bhuail an [[tífeas]] iad ansin. D’éag Margot agus cailleadh Anne go luath ina diaidh, ag tús mhí an Mhárta 1945. == An Dialann == Leabhar a fuair sí mar bhronntanas lae breithe nuair a bhí sí trí bliana déag a d’úsáid sí mar [[dialann|dhialann]]. Déagóir anamúil, gealgháireach a bhí in Anne ach bhí aigne thar a bheith neamhspleách aici chomh maith agus tá na tréithe seo ar fad léirithe ina dialann. Tugann sí léiriú grinn orthu siúd a bhí i bhfolach léi agus mar a réitigh nó nár réitigh siad lena chéile. Scríobhadh sí an dialann amhail is dá mba rud é go raibh sí ag labhairt le dlúthchara agus thuig sí nach bhféadfadh sí a cuid smaointe a roinnt chomh hoscailte sin leis na daoine eile. Bhí meas ag Anne ar an [[litríocht]] agus scríobh sí ar [[11 Bealtaine]] [[1944]] gurbh í an mhian ba mhó a bhí aici ná bheith ina h[[iriseoir]] agus theastaigh uaithi lá éigin go bhfoilseofaí leabhar bunaithe ar an dialann agus go mbeadh aitheantas aici mar [[scríbhneoir]]. === Foilseachán === Tharla seo toisc gur chumhdaigh Miep Gies an dialann ó Lúnasa 1944 agus gur thug sí d’Otto é tar éis an chogaidh. D’fhoilsigh seisean é i 1947. Ó shin i leith, tá cáil dhomhanda ar Anne. Toisc an mhacántacht seo agus a cumas nádúrtha [[Scríbhneoir|scríbhneoireacht]]<nowiki/>a, tá na milliúin cóip den dialann díolta ar fud [[An Domhan|an domhain]] in iliomad teangacha. Tá cáil chomh maith ó 1960 ar an [[músaem]] atá san áras i Prinsengracht. Tá an dialann ar taispeáint ann. Tagann beagnach milliún cuairteoir in aghaidh na bliana go dtí an músaem. == Gaeilge == Tá aistriúchán [[Gaeilge]] den dialann ar fáil faoin teideal ''Dialann Cailín Óig'' aistrithe ag Pádraig De Bléine, le fáil ar Yumpu<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.yumpu.com/en/document/view/4232100/af-dialann-cailc3adn-c393ig/5|teideal=Dialann ar Yumpu|údar=Anne Frank|dáta=1943-1945|dátarochtana=2022}}</ref> agus archive.org.<ref>{{Lua idirlín|url=https://web.archive.org/web/20160304235742/http://www.nicurriculum.org.uk/docs/irish_medium/key_stage_3/areas_of_learning/anne_frank/AF_Dialann_Cail%C3%ADn_%C3%93ig.pdf|teideal=Dialann ar Archive.org ... pdf chun íoslódáil|údar=Anne Frank|dáta=1943-1945|dátarochtana=2022}}</ref> == Féach freisin == * [[:Catagóir:An tUileloscadh|An tUileloscadh]] == Naisc sheachtracha == * [https://web.archive.org/web/20160304235742/http://www.nicurriculum.org.uk/docs/irish_medium/key_stage_3/areas_of_learning/anne_frank/AF_Dialann_Cail%C3%ADn_%C3%93ig.pdf ''Dialann Cailín Óig'' leagan Gaeilge le Pádraig de Bléine] *Leabharː [http://www.nicurriculum.org.uk/docs/inclusion_and_sen/beatha_le_bua/series_2/Anne_Frank.pdf Beatha le Bua - Anne Frank] ==Tagairtí== {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Frank, Anne}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1929|Frank, Anne]] [[Catagóir:Básanna i 1945|Frank, Anne]] [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda|Frank, Anne]] [[Catagóir:An tUileloscadh]] [[Catagóir:Daoine as an Ísiltír]] [[Catagóir:Dialanna]] 45tl30hu0omj8wtc1t34vk0qvaj47dg 0 12628 1086346 1064693 2022-08-23T02:14:03Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is ealaíontóir cáiliúil í '''Frida Kahlo''' ([[6 Iúil]] [[1907]] – [[13 Iúil]] [[1954]]). Féachtar uirthi mar cheannrodaí in ealaín nua-aoiseach [[Meicsiceo|Mheicsiceó]], agus bhí gaol láidir aici lena tír dhúcháis.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-frida-kahlo-agus-diego-rivera-in-aras-nua-ealaine.aspx|teideal=Frida Kahlo agus Diego Rivera in Áras Nua-Ealaíne na hÉireann|údar=Ciara Nic Gabhann|dáta=Bealtaine 2011|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> === Beatha === Rugadh Kahlo i [[Cathair Mheicsiceo|gCathair Mheicsiceo]] ar an 6ú lá de mhí Iúil, [[1907]]. Thit [[polaimiailíteas]] uirthi agus í 6 bliana d’aois. Dá bhrí sin, bhí a lámh dheis i bhfad níos tanaí ná a lámh chlé. I mí Meán Fómhar, 1925, tharla timpiste uafásach di agus í ar an mbus ag filleadh abhaile ón gcoláiste. Bhris beagnach chuile cnámh ina corp agus ní raibh sos ón bpian aici le linn a saoil. D’fhág an taisme í briste brúite agus buailte faoi arraing go minic don chuid eile dá saol. Bhí an-suim aici sa pholaitíocht, go mór mhór sa [[Cumannachas|Chumannachas]]. Agus í ag freastal ar chóisir de chuid na gCumannaithe sa bhliain 1927, bhuail sí le péintéir eile, [[Diego Rivera]]. Phós siad i mí Lúnasa, 1929.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.europeana.eu/en/blog/frida-kahlo-identity-in-art|teideal=Frida Kahlo: identity in art|language=en-GB|work=www.europeana.eu|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> Bhí saol teasaí neamhghnách ag an bheirt. Cé go raibh siad i ngrá le chéile, chaith siad a lán ama ag troid lena chéile. Mhol Diego di éadaí traidisiúnta ón [[Meicsiceo|Mheicsiceo]] a chaitheamh, agus chaith sí a saol go léir sna héadaí seo.<ref name=":0" /> Ba láidir an caidreamh a bhi eatarthu ach bhí sé casta fosta agus suaite agus conspóideach go minic. Dúirt Kahlo go raibh dhá mórthaisme aici ina saol; an taisme bóthair a d’fhág a colainn briste agus Diego Rivera. D’admhaigh sise, áfach, gurbh é Rivera an taisme ba mheasa.<ref name=":0" /> === Bás === Chuaigh a sláinte in olcas i 1953 agus bhí uirthi tuilleadh ama a chaitheamh san ospidéal. Dá bhrí sin, d’éirigh sí an-fhéinmharfach. Fuair sí bás ar an 13ú lá de Iúil, 1954. Deirtear gur thóg sí a saol féin. Ina dialann, scríobh sí na focail seo ar an lá roimh a bás: :''táim cinnte go mbeidh an deireadh go hálainn agus tá súil agam nach mbeidh gá filleadh ar an áit seo arís''. === Ealaín === Bhí a saol crua féin mar ábhar aici ina cuid pictiúir. Rinne sí úsáid as íomhánna urghránna go minic: mar shampla, í san ospidéal, í ina cathaoir rothaí, fuil ag teacht amach as a corp, agus í ag fáil báis fiú. Dúirt sí nach ndearna sí péintéireacht riamh ar a cuid briongloidi nó ar a cuid tromluithe, ach ar fhírinne a saoil féin. Feictear seo ina cuid féinphortráidí ina bhfuil léiriú gonta gan trua déanta aici uirthi féin agus ar a saol suaite inmheánach.<ref name=":0" /> Thaitin sé léi a bheith ag déanamh cur síos uirthi féin agus mhínigh sí go raibh seo amhlaidh mar gur chaith sí an oiread sin ama ina haonar agus go raibh aithne níos fearr aici uirthi féin ná ar dhuine ar bith eile. {{Main|Féinphortráid le Moncaithe}} Dúirt Rivera faoi shaothar a mhná gur sampla gan comórtas é d’ealaíontóir a stróic oscailte a brollach agus a croí lena cuid fíormhothúcháin a nochtadh. Rinne Kahlo [[Liotagraf|liotagraif]], píosaí líníochta, [[Collage|collages]], [[grianghraf]]<nowiki/>anna, priontaí le Guillermo Kahlo (athair Frida) agus scannán leis an ealaíontóir Seapánach, Yasumasa Morimura [[Íomhá:Frida Kahlo Diego Rivera 1932.jpg|thumb|Frida Kahlo lena fear chéile [[Diego Rivera]] i 1932, agus éadaí traidisiúnta ón [[Meicsiceo|Mheicsiceo]] á caitheamh aici|clé]] === Oidhreacht === Tháinig clú agus cáil ar Kahlo i ndiaidh a báis. Bhí níos mó clú ar Frida Kahlo le linn a saoil mar bhean chéile andúchasach Diego Rivera ná mar ealaíontóir ina cáilíocht féin. Tosaíodh agus críochnaíodh a saol i gCathair Mheicsiceó agus fuair sí aitheantas, de réir a chéile, mar ealaíontóir a rinne ceiliúradh ar thraidisiúin agus ar nósanna dúcháis Mheicsiceó chomh maith leis an chur síos macánta a rinne sí ar an saol crua diachrach a bhí aici féin.<ref name=":0" /> Is féidir cuairt a thabhairt ar an teach ina raibh cónaí ar Kahlo i [[Cathair Mheicsiceo|gCathair Mheicsiceo]] inniu.<ref>{{Lua idirlín|url=https://nos.ie/taisteal/meicsiceo-molfach/|teideal=Meicsiceo Molfach Oscailt súl, down Mexico way...|údar=Seanán Ó Coistín|language=ga-IE|work=NÓS|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> Tá Casa Frida Kahlo lonnaithe in Coyoacán i ndeisceart na cathrach. Tá cuid dá pictiúir le feiceáil sa teach mar aon le nithe a bhain lena saol. == Féach freisin == * [[Diego Rivera]] * ''[[Féinphortráid le Moncaithe]]'' == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Kahlo, Frida}} [[Catagóir:Péintéirí|Kahlo, Frida]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1907|Kahlo, Frida]] [[Catagóir:Básanna i 1954|Kahlo, Frida]] [[Catagóir:Daoine Meicsiceacha]] e8198nuehtqz5ypxetyoz340vm802cj 1086465 1086346 2022-08-23T02:51:28Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is ealaíontóir cáiliúil í '''Frida Kahlo''' ([[6 Iúil]] [[1907]] – [[13 Iúil]] [[1954]]). Féachtar uirthi mar cheannrodaí in ealaín nua-aoiseach [[Meicsiceo|Mheicsiceo]], agus bhí gaol láidir aici lena tír dhúcháis.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-frida-kahlo-agus-diego-rivera-in-aras-nua-ealaine.aspx|teideal=Frida Kahlo agus Diego Rivera in Áras Nua-Ealaíne na hÉireann|údar=Ciara Nic Gabhann|dáta=Bealtaine 2011|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> === Beatha === Rugadh Kahlo i [[Cathair Mheicsiceo|gCathair Mheicsiceo]] ar an 6ú lá de mhí Iúil, [[1907]]. Thit [[polaimiailíteas]] uirthi agus í 6 bliana d’aois. Dá bhrí sin, bhí a lámh dheis i bhfad níos tanaí ná a lámh chlé. I mí Meán Fómhar, 1925, tharla timpiste uafásach di agus í ar an mbus ag filleadh abhaile ón gcoláiste. Bhris beagnach chuile cnámh ina corp agus ní raibh sos ón bpian aici le linn a saoil. D’fhág an taisme í briste brúite agus buailte faoi arraing go minic don chuid eile dá saol. Bhí an-suim aici sa pholaitíocht, go mór mhór sa [[Cumannachas|Chumannachas]]. Agus í ag freastal ar chóisir de chuid na gCumannaithe sa bhliain 1927, bhuail sí le péintéir eile, [[Diego Rivera]]. Phós siad i mí Lúnasa, 1929.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.europeana.eu/en/blog/frida-kahlo-identity-in-art|teideal=Frida Kahlo: identity in art|language=en-GB|work=www.europeana.eu|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> Bhí saol teasaí neamhghnách ag an bheirt. Cé go raibh siad i ngrá le chéile, chaith siad a lán ama ag troid lena chéile. Mhol Diego di éadaí traidisiúnta ón [[Meicsiceo|Mheicsiceo]] a chaitheamh, agus chaith sí a saol go léir sna héadaí seo.<ref name=":0" /> Ba láidir an caidreamh a bhi eatarthu ach bhí sé casta fosta agus suaite agus conspóideach go minic. Dúirt Kahlo go raibh dhá mórthaisme aici ina saol; an taisme bóthair a d’fhág a colainn briste agus Diego Rivera. D’admhaigh sise, áfach, gurbh é Rivera an taisme ba mheasa.<ref name=":0" /> === Bás === Chuaigh a sláinte in olcas i 1953 agus bhí uirthi tuilleadh ama a chaitheamh san ospidéal. Dá bhrí sin, d’éirigh sí an-fhéinmharfach. Fuair sí bás ar an 13ú lá de Iúil, 1954. Deirtear gur thóg sí a saol féin. Ina dialann, scríobh sí na focail seo ar an lá roimh a bás: :''táim cinnte go mbeidh an deireadh go hálainn agus tá súil agam nach mbeidh gá filleadh ar an áit seo arís''. === Ealaín === Bhí a saol crua féin mar ábhar aici ina cuid pictiúir. Rinne sí úsáid as íomhánna urghránna go minic: mar shampla, í san ospidéal, í ina cathaoir rothaí, fuil ag teacht amach as a corp, agus í ag fáil báis fiú. Dúirt sí nach ndearna sí péintéireacht riamh ar a cuid briongloidi nó ar a cuid tromluithe, ach ar fhírinne a saoil féin. Feictear seo ina cuid féinphortráidí ina bhfuil léiriú gonta gan trua déanta aici uirthi féin agus ar a saol suaite inmheánach.<ref name=":0" /> Thaitin sé léi a bheith ag déanamh cur síos uirthi féin agus mhínigh sí go raibh seo amhlaidh mar gur chaith sí an oiread sin ama ina haonar agus go raibh aithne níos fearr aici uirthi féin ná ar dhuine ar bith eile. {{Main|Féinphortráid le Moncaithe}} Dúirt Rivera faoi shaothar a mhná gur sampla gan comórtas é d’ealaíontóir a stróic oscailte a brollach agus a croí lena cuid fíormhothúcháin a nochtadh. Rinne Kahlo [[Liotagraf|liotagraif]], píosaí líníochta, [[Collage|collages]], [[grianghraf]]<nowiki/>anna, priontaí le Guillermo Kahlo (athair Frida) agus scannán leis an ealaíontóir Seapánach, Yasumasa Morimura [[Íomhá:Frida Kahlo Diego Rivera 1932.jpg|thumb|Frida Kahlo lena fear chéile [[Diego Rivera]] i 1932, agus éadaí traidisiúnta ón [[Meicsiceo|Mheicsiceo]] á caitheamh aici|clé]] === Oidhreacht === Tháinig clú agus cáil ar Kahlo i ndiaidh a báis. Bhí níos mó clú ar Frida Kahlo le linn a saoil mar bhean chéile andúchasach Diego Rivera ná mar ealaíontóir ina cáilíocht féin. Tosaíodh agus críochnaíodh a saol i gCathair Mheicsiceo agus fuair sí aitheantas, de réir a chéile, mar ealaíontóir a rinne ceiliúradh ar thraidisiúin agus ar nósanna dúcháis Mheicsiceo chomh maith leis an chur síos macánta a rinne sí ar an saol crua diachrach a bhí aici féin.<ref name=":0" /> Is féidir cuairt a thabhairt ar an teach ina raibh cónaí ar Kahlo i [[Cathair Mheicsiceo|gCathair Mheicsiceo]] inniu.<ref>{{Lua idirlín|url=https://nos.ie/taisteal/meicsiceo-molfach/|teideal=Meicsiceo Molfach Oscailt súl, down Mexico way...|údar=Seanán Ó Coistín|language=ga-IE|work=NÓS|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> Tá Casa Frida Kahlo lonnaithe in Coyoacán i ndeisceart na cathrach. Tá cuid dá pictiúir le feiceáil sa teach mar aon le nithe a bhain lena saol. == Féach freisin == * [[Diego Rivera]] * ''[[Féinphortráid le Moncaithe]]'' == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Kahlo, Frida}} [[Catagóir:Péintéirí|Kahlo, Frida]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1907|Kahlo, Frida]] [[Catagóir:Básanna i 1954|Kahlo, Frida]] [[Catagóir:Daoine Meicsiceacha]] eqcsfhc4iibaptzda8fje542sny5n8m 0 12629 1086466 1058498 2022-08-23T02:51:32Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Ealaíontóir]] ab ea '''Diego Rivera''' (1886-1957). Tá cáil inniu go háirithe ar a bhean, [[Frida Kahlo]]. Is beirt ollmhór iad i saol na healaíne idirnaisiúnta agus féachtar orthu mar cheannrodaithe in ealaín nua-aoiseach [[Meicsiceo|Mheicsiceo]], agus bhí gaol láidir acu lena dtír dhúcháis.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-frida-kahlo-agus-diego-rivera-in-aras-nua-ealaine.aspx|teideal=Frida Kahlo agus Diego Rivera in Áras Nua-Ealaíne na hÉireann|údar=Ciara Nic Gabhann|dáta=Bealtaine 2011|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> === Beatha === Rugadh Rivera ar an [[8 Nollaig|8ú lá de mhí na Nollag]], [[1886]], i gcathair [[Guanajuato]] i lár [[Meicsiceo|Mheicsiceo]]. Bhí saol crua agus athair foréigneach aige agus é ní b'óige. Dá bhrí sin, d’fhás sé ina fhear foréigneach freisin. Bhí a lán páistí aige freisin ach níor fhán sé i dteagmháil leo. Fuair Diego Rivera a chuid oiliúna san Eoráip. Chuaigh sé go dtí [[an Fhrainc]] i 1920. Bhí tionchar ag ealaín nua-aoiseach agus [[ciúbachas]] air. Ag an am céanna, bhí an-suim aige sa pholaitíocht, go mór mhór sa [[Cumannachas|Chumannachas]]. [[Íomhá:Frida Kahlo Diego Rivera 1932.jpg|mion|clé|Diego Rivera agus a bhean chéile Frida Kahlo i 1932]] D’fhill Rivera ar Mheicsiceo agus sna 1920idí. Bhí an-suim ag Rivera sa pholaitíocht, go mór mhór sa [[Cumannachas|Chumannachas]]. Agus é ag freastal ar chóisir de chuid na gCumannaithe sa bhliain 1927, bhuail sí le péintéir eile, [[Frida Kahlo]]. Phós siad i mí Lúnasa, 1929<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.europeana.eu/en/blog/frida-kahlo-identity-in-art|teideal=Frida Kahlo: identity in art|language=en-GB|work=www.europeana.eu|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> Bhí saol teasaí neamhghnách ag an bheirt. Cé go raibh siad i ngrá le chéile, chaith siad a lán ama ag troid lena chéile. Mhol Diego do Kahlo éadaí traidisiúnta ón [[Meicsiceo|Mheicsiceo]] a chaitheamh, agus chaith sí a saol go léir sna héadaí seo.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-frida-kahlo-agus-diego-rivera-in-aras-nua-ealaine.aspx|teideal=Frida Kahlo agus Diego Rivera in Áras Nua-Ealaíne na hÉireann|údar=Ciara Nic Gabhann|dáta=Bealtaine 2011|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> Ba láidir an caidreamh a bhi eatarthu ach bhí sé casta fosta agus suaite agus conspóideach go minic. Dúirt Kahlo go raibh dhá mórthaisme aici ina saol; an taisme bóthair a d’fhág a colainn briste agus Diego Rivera. D’admhaigh sise, áfach, gurbh é Rivera an taisme ba mheasa.<ref name=":0" /> D’fhág bás a mhná, Frida, croíbhriste é agus fuair sé féin bás 3 bliana ina dhiaidh sin, i 1957. === Ealaín === Tá stíl láidir uathúil ag Rivera. Bhí Rivera ina bhall de ghluaiseacht múrmhaisiú Mheicsiceo, gluaiseacht ealaíonta intleachtach a thug tacaíocht don fheachtas ar son comhionannais do mhuintir dhúchais na tíre. Ba é an tréimhse seo a chuir dlús lena shaol mar ealaíontóir suntasach tábhachtach. Thosaigh sé ar aicme nua péinteireachta inar úsáid sé móitífeanna dúchasacha cosúil le mná lena bpáistí mar ábhair. Tá samplaí den chineál seo le feiceáil i ‘Modesta’ (1937) agus ‘Cailín le Lámhainní’ (1943).<ref name=":1" /> Chruthaigh sé an múrmhaisiú in Ollscoil Mheicsiceo. Tá an múrmhaisiú seo fós ann. === Oidhreacht === Is féidir a phictiúir agus a mhúrmhaisithe a fheiscint i Meicsiceo, sa Fhrainc agus sna [[SAM|Stáit Aontaithe]]. Is féidir cuairt a thabhairt ar an teach ina raibh cónaí air i [[Cathair Mheicsiceo|gCathair Mheicsiceo]] inniu, 'Casa Frida Kahlo'.<ref>{{Lua idirlín|url=https://nos.ie/taisteal/meicsiceo-molfach/|teideal=Meicsiceo Molfach Oscailt súl, down Mexico way...|údar=Seanán Ó Coistín|language=ga-IE|work=NÓS|dátarochtana=2022-07-13}}</ref> == Féach freisin == * [[Frida Kahlo]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Rivera, Diego}} [[Catagóir:Péintéirí]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1886]] [[Catagóir:Básanna i 1957]] [[Catagóir:Daoine Meicsiceacha]] qm3yp5b8iakhbdmk7qjpovx4wnpq430 0 12914 1086411 1059435 2022-08-23T02:32:42Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Is í '''[[Luimneach]]''' an ceathrú [[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] is mó in [[Éire|Éirinn]] agus an tríú ceann is mó sa [[Poblacht na hÉireann|Phoblacht]]. I dteannta le gach áit eile sa tír, is mór é lion na ndaoine a d’fhág í i rith na h-aoise chun chur fúthu i dtíortha eile an domhain. Go minic, ní '''eisimirc''' toilteanach a bhí ann, go mór mór i ndiaidh ghorta nó chogaidh. === Cathain ar Imíodar === [[Íomhá:Sairseal.jpg|thumb|280px|right||Dealbh cuimhneacháin Pádraig Sáirséal i bPlás na hAirdeaglaise, Luimneach]] I mbeagnach gach bliain ó dheireadh na 17ú aoise go dtí deireadh na 20ú aoise, d’fhág níos mó daoine an chathair ná mar a tháinig isteach. Ach bhí tréimhsí ar leith ann ina raibh an eisimirc thar an ngnáth. * I ndiaidh [[Léigear Luimnigh]] ón mbliain 1691 go tús na [[18ú haois|18ú aoise]]. Ba as na sean-chlainne uaisle [[Caitliceach]]a (idir Gaelach agus [[Normannaigh|Normannach]]) formhór na nGéanna Fiáine mar a ghlaodh orthu. * I lár na 18ú aoise, d’imigh an-chuid [[Protastúnach|Protastúnaigh]] go [[Meiriceá]], ina measc siúd baill na hEaglaise Módhaigh (Methodists) agus [[Cumann na gCarad|Cumann na gCairde]] (Quakers) ar thóir saoise creidimh san cóilíni nua. * I ndiaidh an [[An Gorta Mór|Ghorta Mhóir]] ón mbliain 1845 agus tríd an agóid talún a lean é suas go dtí deireadh na 19ú aoise. Ba dhaoine gan talún nó gan seilbh a bhformhór. * I mblianta na [[1950idí]], go mór mór daoine neamh-scilte ná raibh in ann aon obair a fháil le linn an chúlú eacnamaíochta. * I mblianta na [[1980idí]]. D’imigh daoine as gach aicme sóisialta le linn cúlú eacnamaíochta eile. === Cár Imíodar === Chuaigh muintir Luimnigh go dtí na h-aiteanna céanna agus ar imigh eisimircí eile as Éirinn. Chuir na Géanna Fiáine fúthu san [[An Fhrainc|Fhrainc]] agus i dtíortha Caitliceacha [[An Eoraip|Mór-Roinn na hEorpa]] ach, ó lár na 18ú aoise, ba iad [[Sasana]], [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]], [[Ceanada]], [[An Astráil]] agus [[An Nua-Shéalainn]] ceann scríbe formhór na ndeoraithe. I mblianta na 1980í d’imigh roinnt mhaith díobh ar thóir oibre sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]], san [[An Fhrainc|Fhrainc]] agus san [[An Ísiltír|Ísiltír]]. I measc na dtíortha ina bhfuil pobail Éireannacha iontu ach fíor-bheagán o shíol Luimnigh tá [[Alba]] agus [[An Airgintín]]. Ar an dtaobh eile den scéal, tá líon na nÉirinnigh thar lear le sloinni Luimníoch thar an ngnáth i gcathracha Meán-Iarthar Mehiriceá ar nós [[Chicago]], Omaha agus [[Denver]] agus i gcríocha tuaithe [[Victoria (stát)|Victoria]] agus na [[New South Wales|Breataine Theas Nua]] na hAstráile. Ceaptar gur imigh muintir Luimnigh go dtí na háiteanna sin mar go raibh éileamh ar bhúistéiri iontu ag an am agus d’fhoghlaim an-chuid des na h-eisimircigh an ceard sin i monarchain bágúin na cathrach. === Oidhreacht na nDeoraithe === Bhain na Géanna Fiáine an-chuid cáil amach mar saighdiúirí agus mar ceannairí míleata. Ina measch siúd a raibh baint díreach leis an gcathair bhí [[Pádraig Sáirséal]] (1660-1693), [[Peadar de Lása]] (1678-1751) agus [[Seoirse de Brún]] (1698-1792) agus ba as síol muintir Luimnigh iad ceannaire Arm na hOstaire Proinnsias de Lása (1725-1801) agus ceannaire na Fraince agus Uachtarán na Fraince ina dhiaidh an Marascal Pádraig Mac Mathúna (''Patrice de Mac-Mahon'' as [[Fraincis]]) (1808-1893). Cé gur oibrigh formhór eisimircigh Luimnigh ar ha h-iarnróid, na canálach agus na h-ionaid tógála agus ins na mianaí agus na monarchain feola tar éis landáil dóibh i [[Meiriceá]], i [[Sasana]] agus san [[An Astráil|Astráil]], d’éirigh le an-chuid dá sliocht tríd an gcóras oideachais postanna a fháil in earnáile airgeadais, riarachán, polataíochta, tionscoile agus tráchtála na dtíortha sin. == Luimneach Thar Lear == [[Íomhá:Oilean_an_Ri.jpg|280px|thumb|right|Luimneach sa bhliain 1982 roimh ath-fhorbairt an Bhaile Gallda. Radharc thar Abhann na Mainistreach ar Séipéal Mhuire.]] Lean ainm Luimnigh eisimircigh ón gcathair go dtí [[Meiriceá Thuaidh]] agus [[an Astráil]]. === Stáit Aontaithe Mheiriceá === Tá ar a laghad naoi mbaile agus ceantar cathrach amháin i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] leis an ainm ''Limerick''. * '''Limerick GA''' ([[Georgia]]), 33°50'U, 81°23'I. 38km siar ó dheas ó Savannah. Ritheann an iarnród idir Savannah agus Jacksonville trithi. Tá sráid darbh ainm dó ''Limerick Road'' i Midway GA. * '''Limerick IL''' ([[Illinois]]), 41°29'U, 89°28'I. 156km siar siar ó dheas ó [[Chicago]], 12km ó thuaidh ó Princeton. * '''Limerick ME''' ([[Maine]]), 43°41'U, 70°47'I. 42km siar ó Portland. Daonra 2,200. Bunaithe sa bhliain 1773 ag an dlíodóir Séamus Ó Súilleabháin (''James Sullivan'' as [[Béarla]]) agus daoine eile agus ainmnithe i gcuimhne áit dúchais athair an tSúilleabháinigh. Tá an ionad ''Limerick Mills'' sa bhaile chomh maith. * '''New Limerick ME''' ([[Maine]]), 46°06'U, 67°57'I. 190km ó thuaidh ó Bar Harbour agus 100km siar ó Fredericton i mBrunswick Nua i g[[Ceanada]]. Daonra 523. Bhunaigh daoine ó Limerick ME an ''New Limerick Plantation'' sa bhliain 1775 agus aithníodh mar bhaile í sa bhliain 1837. * '''Limerick MI''' ([[Mississippi]]), 32°45'U, 90°33'I. Ar abhann Yazoo, 19km siar ó dheas ó Yazoo City, 67km siar ó thuaidh ó Jackson. * '''Limerick NY''' ([[Nua-Eabhrac (stát)|Nua-Eabhrac]]), 44°01'U, 76°02'I. 110km ó thuaidh ó Syracuse, 12km siar ó thuaidh ó Watertown. * '''Limerick OH''' ([[Ohio]]), 39°07'U, 82°44'I. 92km ó dheas ó Columbus, 8km siar ó thuaidh ó Jackson. * '''Limerick PA''' ([[Pennsylvania]]), 40°13'U, 75°31'I. 35km siar ó thuaidh ó lár chathair Philadelphia. Daonra 13,500. Bunaithe sa bhliain 1720 ag William Evans, Luimníoch a chuir faoi san áit sa bhliain 1698. Tá ionad trádála ''Limerick Centre'' inti chomh maith le stáisiún cumhachta núicléach.[[Íomhá:Limerick Academy, Limerick, ME.jpg|mion|Limerick Academy, Limerick, ME]] * '''Limerick SC''' ([[Carolina Theas]]), 33°08'U, 79°49'I. 40km ó thuaidh ó Charleston, 6km soir ó Cordesville. Tá sean-eastáit ''Limerick'' san áit. * '''Limerick, Louisville KY''' ([[Kentucky]]), 38°14'U, 85°46'I. Ceantar 1.5km ó dheas ó lár cathair Louisville a bhunaíodh i mblianta na 1860í mar áit cónaithe d'oibrithe an ''Louisville and Nashville Railway''. === Ceanada === Tá ar a laghad dhá bhaile i [[Ceanada|gCeanada]] leis an ainm ''Limerick''. * '''Limerick ON''' ([[Ontario]]), 44°58'U, 77°50'I. 185 km soir ó thuaidh ó [[Torontó]], 10 km ó dheas ó Bancroft, ar bhruach ''Limerick Lake''. Bunaithe sa bhliain 1888. Daonra 300 i rith na bliana ach suas le 1,000 sa tsamhradh. * '''Limerick SK''' ([[Saskatchewan]]), 49°38'U, 106°16'I. 143km siar ó dheas ó Regina, 96km siar ó dheas ó Moose Jaw. Daonra 150. === An Astráil === Tá baile amháin san [[An Astráil|Astráil]] leis an ainm ''Limerick''. * '''Limerick NSW''' ([[New South Wales|An Bhreatain Bheag Theas Nua]]), 34°14'E, 85°46'O. I Upper Lachlan Shire, 160km siar ó [[Sydney]] agus 60km ó thuaidh ó Goulburn. Tá cnoc darbh ainm dó '''Limerick Hill''', 23°20'E, 117°50'O, i Sléibhte Hammersley in [[Iarthar na hAstráile]]. 960km ó thuaidh ó [[Perth]], 460km soir ó Carnarvon agus 300km ó dheas ó Roebourne. Tá sé congarach don sliabh ''Mount Tom Price'' ina bhfuil ceann des na mianaí iarainn is mó ar domhain. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Luimneach]] [[Catagóir:Stair Chontae Luimnigh]] ax4kg4wpq0v4hijix6syffputxozt1s 1086449 1086411 2022-08-23T02:48:10Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki Is í '''[[Luimneach]]''' an ceathrú [[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] is mó in [[Éire|Éirinn]] agus an tríú ceann is mó sa [[Poblacht na hÉireann|Phoblacht]]. I dteannta le gach áit eile sa tír, is mór é lion na ndaoine a d’fhág í i rith na h-aoise chun chur fúthu i dtíortha eile an domhain. Go minic, ní '''eisimirc''' toilteanach a bhí ann, go mór mór i ndiaidh ghorta nó chogaidh. === Cathain ar Imíodar === [[Íomhá:Sairseal.jpg|thumb|280px|right||Dealbh cuimhneacháin Pádraig Sáirséal i bPlás na hAirdeaglaise, Luimneach]] I mbeagnach gach bliain ó dheireadh na 17ú aoise go dtí deireadh na 20ú aoise, d’fhág níos mó daoine an chathair ná mar a tháinig isteach. Ach bhí tréimhsí ar leith ann ina raibh an eisimirc thar an ngnáth. * I ndiaidh [[Léigear Luimnigh]] ón mbliain 1691 go tús na [[18ú haois|18ú aoise]]. Ba as na sean-chlainne uaisle [[Caitliceach]]a (idir Gaelach agus [[Normannaigh|Normannach]]) formhór na nGéanna Fiáine mar a ghlaodh orthu. * I lár na 18ú aoise, d’imigh an-chuid [[Protastúnach|Protastúnaigh]] go [[Meiriceá]], ina measc siúd baill na hEaglaise Módhaigh (Methodists) agus [[Cumann na gCarad|Cumann na gCairde]] (Quakers) ar thóir saoise creidimh san cóilíni nua. * I ndiaidh an [[An Gorta Mór|Ghorta Mhóir]] ón mbliain 1845 agus tríd an agóid talún a lean é suas go dtí deireadh na 19ú aoise. Ba dhaoine gan talún nó gan seilbh a bhformhór. * I mblianta na [[1950idí]], go mór mór daoine neamh-scilte ná raibh in ann aon obair a fháil le linn an chúlú eacnamaíochta. * I mblianta na [[1980idí]]. D’imigh daoine as gach aicme sóisialta le linn cúlú eacnamaíochta eile. === Cár Imíodar === Chuaigh muintir Luimnigh go dtí na h-aiteanna céanna agus ar imigh eisimircí eile as Éirinn. Chuir na Géanna Fiáine fúthu san [[An Fhrainc|Fhrainc]] agus i dtíortha Caitliceacha [[An Eoraip|Mór-Roinn na hEorpa]] ach, ó lár na 18ú aoise, ba iad [[Sasana]], [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]], [[Ceanada]], [[An Astráil]] agus [[An Nua-Shéalainn]] ceann scríbe formhór na ndeoraithe. I mblianta na 1980í d’imigh roinnt mhaith díobh ar thóir oibre sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]], san [[An Fhrainc|Fhrainc]] agus san [[An Ísiltír|Ísiltír]]. I measc na dtíortha ina bhfuil pobail Éireannacha iontu ach fíor-bheagán o shíol Luimnigh tá [[Alba]] agus [[An Airgintín]]. Ar an dtaobh eile den scéal, tá líon na nÉirinnigh thar lear le sloinni Luimníoch thar an ngnáth i gcathracha Meán-Iarthar Mehiriceá ar nós [[Chicago]], Omaha agus [[Denver]] agus i gcríocha tuaithe [[Victoria (stát)|Victoria]] agus na [[New South Wales|Breataine Theas Nua]] na hAstráile. Ceaptar gur imigh muintir Luimnigh go dtí na háiteanna sin mar go raibh éileamh ar bhúistéiri iontu ag an am agus d’fhoghlaim an-chuid des na h-eisimircigh an ceard sin i monarchana bágúin na cathrach. === Oidhreacht na nDeoraithe === Bhain na Géanna Fiáine an-chuid cáil amach mar saighdiúirí agus mar ceannairí míleata. Ina measch siúd a raibh baint díreach leis an gcathair bhí [[Pádraig Sáirséal]] (1660-1693), [[Peadar de Lása]] (1678-1751) agus [[Seoirse de Brún]] (1698-1792) agus ba as síol muintir Luimnigh iad ceannaire Arm na hOstaire Proinnsias de Lása (1725-1801) agus ceannaire na Fraince agus Uachtarán na Fraince ina dhiaidh an Marascal Pádraig Mac Mathúna (''Patrice de Mac-Mahon'' as [[Fraincis]]) (1808-1893). Cé gur oibrigh formhór eisimircigh Luimnigh ar ha h-iarnróid, na canálach agus na h-ionaid tógála agus ins na mianaí agus na monarchana feola tar éis landáil dóibh i [[Meiriceá]], i [[Sasana]] agus san [[An Astráil|Astráil]], d’éirigh le an-chuid dá sliocht tríd an gcóras oideachais postanna a fháil in earnáile airgeadais, riarachán, polataíochta, tionscoile agus tráchtála na dtíortha sin. == Luimneach Thar Lear == [[Íomhá:Oilean_an_Ri.jpg|280px|thumb|right|Luimneach sa bhliain 1982 roimh ath-fhorbairt an Bhaile Gallda. Radharc thar Abhann na Mainistreach ar Séipéal Mhuire.]] Lean ainm Luimnigh eisimircigh ón gcathair go dtí [[Meiriceá Thuaidh]] agus [[an Astráil]]. === Stáit Aontaithe Mheiriceá === Tá ar a laghad naoi mbaile agus ceantar cathrach amháin i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] leis an ainm ''Limerick''. * '''Limerick GA''' ([[Georgia]]), 33°50'U, 81°23'I. 38km siar ó dheas ó Savannah. Ritheann an iarnród idir Savannah agus Jacksonville trithi. Tá sráid darbh ainm dó ''Limerick Road'' i Midway GA. * '''Limerick IL''' ([[Illinois]]), 41°29'U, 89°28'I. 156km siar siar ó dheas ó [[Chicago]], 12km ó thuaidh ó Princeton. * '''Limerick ME''' ([[Maine]]), 43°41'U, 70°47'I. 42km siar ó Portland. Daonra 2,200. Bunaithe sa bhliain 1773 ag an dlíodóir Séamus Ó Súilleabháin (''James Sullivan'' as [[Béarla]]) agus daoine eile agus ainmnithe i gcuimhne áit dúchais athair an tSúilleabháinigh. Tá an ionad ''Limerick Mills'' sa bhaile chomh maith. * '''New Limerick ME''' ([[Maine]]), 46°06'U, 67°57'I. 190km ó thuaidh ó Bar Harbour agus 100km siar ó Fredericton i mBrunswick Nua i g[[Ceanada]]. Daonra 523. Bhunaigh daoine ó Limerick ME an ''New Limerick Plantation'' sa bhliain 1775 agus aithníodh mar bhaile í sa bhliain 1837. * '''Limerick MI''' ([[Mississippi]]), 32°45'U, 90°33'I. Ar abhann Yazoo, 19km siar ó dheas ó Yazoo City, 67km siar ó thuaidh ó Jackson. * '''Limerick NY''' ([[Nua-Eabhrac (stát)|Nua-Eabhrac]]), 44°01'U, 76°02'I. 110km ó thuaidh ó Syracuse, 12km siar ó thuaidh ó Watertown. * '''Limerick OH''' ([[Ohio]]), 39°07'U, 82°44'I. 92km ó dheas ó Columbus, 8km siar ó thuaidh ó Jackson. * '''Limerick PA''' ([[Pennsylvania]]), 40°13'U, 75°31'I. 35km siar ó thuaidh ó lár chathair Philadelphia. Daonra 13,500. Bunaithe sa bhliain 1720 ag William Evans, Luimníoch a chuir faoi san áit sa bhliain 1698. Tá ionad trádála ''Limerick Centre'' inti chomh maith le stáisiún cumhachta núicléach.[[Íomhá:Limerick Academy, Limerick, ME.jpg|mion|Limerick Academy, Limerick, ME]] * '''Limerick SC''' ([[Carolina Theas]]), 33°08'U, 79°49'I. 40km ó thuaidh ó Charleston, 6km soir ó Cordesville. Tá sean-eastáit ''Limerick'' san áit. * '''Limerick, Louisville KY''' ([[Kentucky]]), 38°14'U, 85°46'I. Ceantar 1.5km ó dheas ó lár cathair Louisville a bhunaíodh i mblianta na 1860í mar áit cónaithe d'oibrithe an ''Louisville and Nashville Railway''. === Ceanada === Tá ar a laghad dhá bhaile i [[Ceanada|gCeanada]] leis an ainm ''Limerick''. * '''Limerick ON''' ([[Ontario]]), 44°58'U, 77°50'I. 185 km soir ó thuaidh ó [[Torontó]], 10 km ó dheas ó Bancroft, ar bhruach ''Limerick Lake''. Bunaithe sa bhliain 1888. Daonra 300 i rith na bliana ach suas le 1,000 sa tsamhradh. * '''Limerick SK''' ([[Saskatchewan]]), 49°38'U, 106°16'I. 143km siar ó dheas ó Regina, 96km siar ó dheas ó Moose Jaw. Daonra 150. === An Astráil === Tá baile amháin san [[An Astráil|Astráil]] leis an ainm ''Limerick''. * '''Limerick NSW''' ([[New South Wales|An Bhreatain Bheag Theas Nua]]), 34°14'E, 85°46'O. I Upper Lachlan Shire, 160km siar ó [[Sydney]] agus 60km ó thuaidh ó Goulburn. Tá cnoc darbh ainm dó '''Limerick Hill''', 23°20'E, 117°50'O, i Sléibhte Hammersley in [[Iarthar na hAstráile]]. 960km ó thuaidh ó [[Perth]], 460km soir ó Carnarvon agus 300km ó dheas ó Roebourne. Tá sé congarach don sliabh ''Mount Tom Price'' ina bhfuil ceann des na mianaí iarainn is mó ar domhain. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Luimneach]] [[Catagóir:Stair Chontae Luimnigh]] sjztt2j5vxva9u00gkwdjmb92jpkfps 0 12918 1086287 1063086 2022-08-23T01:49:13Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Tá suim bhríomhar ins na '''h-ealaíona''' i '''[[Luimneach]]''', an ceathrú cathair is mó in [[Éire|Éirinn]] agus an tríú ceann is mó sa [[Poblacht na hÉireann|Phoblacht]] agus tá oidhreacht láidir aici sa cheol agus sa litríocht. Cuidíonn na cúrsaí airdoideachais in Ollscoil Luimnigh agus i gColáiste Ealaíona Luimnigh le staideas an chathair mar ionad tábhachtach i ngach rannóg na n-ealaíona. == Dráma == Is í Ionad Ealaíona an Bhelltable ar Shráid Uí Chonaill príomh-láthair drámaíochta na cathrach ach úsáidtear amharclanna eile chomh maith. Is féidir le slua féachana suas le 1,800 daoine Halla Ceoil na hOllscoile a úsáid, tá Buíon Drámaíochta Impact bunaithe i Halla an Chorráin sa Chorráin agus baineann Buíon Drámaíochta an Oileáin úsáid as sean-Séipéal Mhainchin ar Shráid an Chaisleáin ó am go ham. Tá clú bainte amach ag beirt drámadóirí reatha as Luimneach faoi dhrámaí as Béarla atá bunaithe i saol na cathrach. Scríobh Maidhc Ó Finn ''Pigtown'', cuntas staire di, agus ''Shock and Awe'' agus tá ''Alone It Stands'' le Seán Ó Braoin bunaithe ar bhua foireann Rugbaí na Mumhan ar an Nua-Shéalainn sa bhliain 1978. [[Íomhá:Aras_Boirmhe.jpg|280px|thumb|right||Áras Bóirmhe, Sráid Mhulgrave, Luimneach i mí Aibreáin 2007, áit breithe Cháit Ní Bhriain sa bhliain 1897.]] Fuirseoiri mór le rá iad Páid Ó Géaráin agus Seán Ó Cionnaith a bhfuil cónaí orthu i dtimpeallacht Luimnigh. Cé go bhfuil siad ag obair leo féin anois, scríobhadar seóanna ar nós ''d’Unbelievables'' agus ''The Glengooly Gala Night''. Tá cáil bainte amach chomh maith ag Páid Ó Géaráin mar aisteoir i scannáin ar nós ''Man Bites Dog (2004)'' agus ''Garage (2007)''. == Scannán == Níl aon tionscal lán-aimsearach scannán sa chathair ach deineadh dhá phríomhscannán inti le déanaí. Tá ''Angela’s Ashes (1999)'' bunaithe ar scéal [[Frank McCourt]] faoin a óige i Luimneach i mblianta na 1930í agus na 1940í. Tá ''Cowboys & Angels (2003)'', scannán an stiúiritheora Luimníoch Daithi Ó Gliasáin, bunaithe ar saol mic-léinn Coláiste Ealaíona Luimnigh, agus scaoileadh ''The Front Line'', dara scannán an Ghliasánaigh sa bhliain 2006. Rugadh an aisteoir cáiliúil Risteárd Ó hEarcha (1930-2002), réalt scannán mar ''The Field, This Sporting Life, The Wild Geese, Camelot'' agus ''Lord of the Rings'', i Luimneach. B'as Cill Mhuire, Caladh Ui Threoigh ar dtús an stiúiritheoir teilifíse [[Labhrás Ó Dubhchonna]] (1924-1982) (''Lawrence F. Doheny'' as [[Béarla]] a dhein srath-chláracha móra blianta na 1970í ar nós ''Magnum PI, The Rockford Files'' agus ''Charlie's Angels''. Ritheadh an chéad Fleadh Scannán Luimnigh in Ollscoil Luimnigh i mí na Márta 2007. == Ealaíon Físeach == [[Íomhá:4_Sr_Phadraig.jpg|280px|thumb|right||Comhartha cuimhneacháin ar Uimhir 4, Sráid Phádraig, Luimneach i mí Aibreáin 2007, inar rugadh an amhránaí cheoldráma Cáitríona Ní hAodha sa bhliain 1818.]] Tá Gailearaí Ealaíona Cathrach Luimnigh suite i gCearnóg an Phoirigh agus tá bailiúcháin d’ealaíon na hÉireann on 18ú go dtí an 20ú aois le feiscint ann. Bíonn taispeántais sealdacha le feiscint ann i rith na bliana. Tá an Gailearaí Náisiúnta Féin-Phortráid bunaithe in Ollscoil Luimnigh agus tá fás suantasach tar éis teacht ar an mbailiúcháin ón a bhunú ag an Dr. Éamonn Breathnach agus Pádraig Ó Cnáimhsigh i mblianta na 1970í. Rithtear an EV+A (''Exhibition of Visual+ Art'' as Béarla) sa chathair gach bliain agus is ceann des na taispeántaisí éalíona chomhaimseartha is tábhachtaí in Éirinn é. Rugadh [[Seán Céitinn]] (1899-1977), ceann des na péintéirí is cáiliúla in Éirinn i gcéad leath an 20ú aois, i Luimneach. == Ceol == Tá suim i ngach saghas ceol i Luimneach. B'as Luimneach í [[Cáitríona Ní hAodha]] (1818-1861), amhránaí cheoldráma an 19ú aois. Is iad na [[Dolores Ní Ríordáin|Cranberries]] (sna 1990í) agus na Granny’s Intentions (sna 1960í) na grúpaí is mó le rá a tháinig on gacthair. Tá clú mór bainte amach ag Micheál Ó hÁinle mar scríbhneoir ceol tíre agus b’iad na Monarchs an buíon Luimníoch is cáiliúla ó Ré na Showbands. Is as Luimneach freisin Ciarán Mac Mathúna, láiritheoir ceol traidisiúnta ar Raidió Éireann le blianta. Tá Orchestra Seomra na hÉireann agus Ionad Ceol Domhain na hÉireann bunaithe in Ollscoil Luimnigh agus tá clú ar leith bainte amach ag Micheál Ó Súilleabháin, Stiúiritheoir Roinn Ceoil na hOllscoile. Sé Halla Ceoil na hOllscoile príomhionad ceol clasaiceach agus mór-seóanna ceol chomhaimseartha na cathrach, cloistear ghrúpaí nua in ionaid mar Dolan’s Warehouse ar Bhóthar na nDuganna agus is i dtithe tábhairne mar Nancy Blake’s ar Shráid na Danmhairge a chloistear seisiúin ceoil traidiisiúnta. == Prós agus Filíocht == [[Íomhá:John's_Sq_Limerick_1982.jpg|280px|thumb||Séipéal Eoin sa bhliain 1982. Ath-thógadh san 18ú aois í. Dhún Eaglais na hÉireann í sa bhliain 1970 agus úsáidtear mar ionad rinnce Daghda anois í]] Gach oíche dé Chéadaoin, bailíonn grúpa filíochta le chéile i dtigh tábhairne an Tigh Bán ar Shráid Uí Chonaill. Tá grúpaí scríbhneora próis gníomhach sa chathair freisin. I measc údar cáiliúla na cathrach tá [[Cáit Ní Bhriain]] (1897-1974) agus Michéal Ó Cruitín agus an file [[Nuala Ní Dhomhnaill]] (1952- ). Fuair [[Brian Mac Giolla Meidhre]] (1745-1805), a scríobh an dán ''Cúirt an Mheánoíche'', bás sa chathair. == Rinnce == Tá Buíon Daghda, grúpa rinnce chomhaimseartha faoi stiúiriú Mháire Ní Nuanáin, bunaithe i Séipéal Eoin i gCeárnóg Eoin. Glaotar ''Fallaí Luimnigh'' ar an rinnce seit traidisiúnta is cáiliúla in Éirinn. [[Catagóir:Luimneach]] 9u8t5iw10xe5ua5ub295bsot8x6gfkh 1086325 1086287 2022-08-23T02:07:04Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Tá suim bhríomhar ins na '''h-ealaíona''' i '''[[Luimneach]]''', an ceathrú cathair is mó in [[Éire|Éirinn]] agus an tríú ceann is mó sa [[Poblacht na hÉireann|Phoblacht]] agus tá oidhreacht láidir aici sa cheol agus sa litríocht. Cuidíonn na cúrsaí airdoideachais in Ollscoil Luimnigh agus i gColáiste Ealaíona Luimnigh le staideas an chathair mar ionad tábhachtach i ngach rannóg na n-ealaíona. == Dráma == Is í Ionad Ealaíona an Bhelltable ar Shráid Uí Chonaill príomh-láthair drámaíochta na cathrach ach úsáidtear amharclanna eile chomh maith. Is féidir le slua féachana suas le 1,800 daoine Halla Ceoil na hOllscoile a úsáid, tá Buíon Drámaíochta Impact bunaithe i Halla an Chorráin sa Chorráin agus baineann Buíon Drámaíochta an Oileáin úsáid as sean-Séipéal Mhainchin ar Shráid an Chaisleáin ó am go ham. Tá clú bainte amach ag beirt drámadóirí reatha as Luimneach faoi dhrámaí as Béarla atá bunaithe i saol na cathrach. Scríobh Maidhc Ó Finn ''Pigtown'', cuntas staire di, agus ''Shock and Awe'' agus tá ''Alone It Stands'' le Seán Ó Braoin bunaithe ar bhua foireann Rugbaí na Mumhan ar an Nua-Shéalainn sa bhliain 1978. [[Íomhá:Aras_Boirmhe.jpg|280px|thumb|right||Áras Bóirmhe, Sráid Mhulgrave, Luimneach i mí Aibreáin 2007, áit breithe Cháit Ní Bhriain sa bhliain 1897.]] Fuirseoiri mór le rá iad Páid Ó Géaráin agus Seán Ó Cionnaith a bhfuil cónaí orthu i dtimpeallacht Luimnigh. Cé go bhfuil siad ag obair leo féin anois, scríobhadar seónna ar nós ''d’Unbelievables'' agus ''The Glengooly Gala Night''. Tá cáil bainte amach chomh maith ag Páid Ó Géaráin mar aisteoir i scannáin ar nós ''Man Bites Dog (2004)'' agus ''Garage (2007)''. == Scannán == Níl aon tionscal lán-aimsearach scannán sa chathair ach deineadh dhá phríomhscannán inti le déanaí. Tá ''Angela’s Ashes (1999)'' bunaithe ar scéal [[Frank McCourt]] faoin a óige i Luimneach i mblianta na 1930í agus na 1940í. Tá ''Cowboys & Angels (2003)'', scannán an stiúiritheora Luimníoch Daithi Ó Gliasáin, bunaithe ar saol mic-léinn Coláiste Ealaíona Luimnigh, agus scaoileadh ''The Front Line'', dara scannán an Ghliasánaigh sa bhliain 2006. Rugadh an aisteoir cáiliúil Risteárd Ó hEarcha (1930-2002), réalt scannán mar ''The Field, This Sporting Life, The Wild Geese, Camelot'' agus ''Lord of the Rings'', i Luimneach. B'as Cill Mhuire, Caladh Ui Threoigh ar dtús an stiúiritheoir teilifíse [[Labhrás Ó Dubhchonna]] (1924-1982) (''Lawrence F. Doheny'' as [[Béarla]] a dhein srath-chláracha móra blianta na 1970í ar nós ''Magnum PI, The Rockford Files'' agus ''Charlie's Angels''. Ritheadh an chéad Fleadh Scannán Luimnigh in Ollscoil Luimnigh i mí na Márta 2007. == Ealaíon Físeach == [[Íomhá:4_Sr_Phadraig.jpg|280px|thumb|right||Comhartha cuimhneacháin ar Uimhir 4, Sráid Phádraig, Luimneach i mí Aibreáin 2007, inar rugadh an amhránaí cheoldráma Cáitríona Ní hAodha sa bhliain 1818.]] Tá Gailearaí Ealaíona Cathrach Luimnigh suite i gCearnóg an Phoirigh agus tá bailiúcháin d’ealaíon na hÉireann on 18ú go dtí an 20ú aois le feiscint ann. Bíonn taispeántais sealdacha le feiscint ann i rith na bliana. Tá an Gailearaí Náisiúnta Féin-Phortráid bunaithe in Ollscoil Luimnigh agus tá fás suantasach tar éis teacht ar an mbailiúcháin ón a bhunú ag an Dr. Éamonn Breathnach agus Pádraig Ó Cnáimhsigh i mblianta na 1970í. Rithtear an EV+A (''Exhibition of Visual+ Art'' as Béarla) sa chathair gach bliain agus is ceann des na taispeántaisí éalíona chomhaimseartha is tábhachtaí in Éirinn é. Rugadh [[Seán Céitinn]] (1899-1977), ceann des na péintéirí is cáiliúla in Éirinn i gcéad leath an 20ú aois, i Luimneach. == Ceol == Tá suim i ngach saghas ceol i Luimneach. B'as Luimneach í [[Cáitríona Ní hAodha]] (1818-1861), amhránaí cheoldráma an 19ú aois. Is iad na [[Dolores Ní Ríordáin|Cranberries]] (sna 1990í) agus na Granny’s Intentions (sna 1960í) na grúpaí is mó le rá a tháinig on gacthair. Tá clú mór bainte amach ag Micheál Ó hÁinle mar scríbhneoir ceol tíre agus b’iad na Monarchs an buíon Luimníoch is cáiliúla ó Ré na Showbands. Is as Luimneach freisin Ciarán Mac Mathúna, láiritheoir ceol traidisiúnta ar Raidió Éireann le blianta. Tá Orchestra Seomra na hÉireann agus Ionad Ceol Domhain na hÉireann bunaithe in Ollscoil Luimnigh agus tá clú ar leith bainte amach ag Micheál Ó Súilleabháin, Stiúiritheoir Roinn Ceoil na hOllscoile. Sé Halla Ceoil na hOllscoile príomhionad ceol clasaiceach agus mór-seónna ceol chomhaimseartha na cathrach, cloistear ghrúpaí nua in ionaid mar Dolan’s Warehouse ar Bhóthar na nDuganna agus is i dtithe tábhairne mar Nancy Blake’s ar Shráid na Danmhairge a chloistear seisiúin ceoil traidiisiúnta. == Prós agus Filíocht == [[Íomhá:John's_Sq_Limerick_1982.jpg|280px|thumb||Séipéal Eoin sa bhliain 1982. Ath-thógadh san 18ú aois í. Dhún Eaglais na hÉireann í sa bhliain 1970 agus úsáidtear mar ionad rinnce Daghda anois í]] Gach oíche dé Chéadaoin, bailíonn grúpa filíochta le chéile i dtigh tábhairne an Tigh Bán ar Shráid Uí Chonaill. Tá grúpaí scríbhneora próis gníomhach sa chathair freisin. I measc údar cáiliúla na cathrach tá [[Cáit Ní Bhriain]] (1897-1974) agus Michéal Ó Cruitín agus an file [[Nuala Ní Dhomhnaill]] (1952- ). Fuair [[Brian Mac Giolla Meidhre]] (1745-1805), a scríobh an dán ''Cúirt an Mheánoíche'', bás sa chathair. == Rinnce == Tá Buíon Daghda, grúpa rinnce chomhaimseartha faoi stiúiriú Mháire Ní Nuanáin, bunaithe i Séipéal Eoin i gCeárnóg Eoin. Glaotar ''Fallaí Luimnigh'' ar an rinnce seit traidisiúnta is cáiliúla in Éirinn. [[Catagóir:Luimneach]] cryiuii29vqotgczitqribwtag12in5 0 12939 1085985 759502 2022-08-22T16:31:30Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki {{glanadh}} Is éard atá i gceist le '''Eacnamaíocht na hAfraice''' ná trádáil, tionscal agus acmhainní na h[[an Afraic|Afraice]]. Titeann náisiúin [[An Afraic|na hAfraice]] go minic go bun aon liosta de gníomhaíochtaí [[eacnamaíocht]]a, cé go bhfuil a lán acmhainní nádúrtha acu. Chomh maith le sin, tá ioncam na hAfraice ag titim ar feadh an chéid deireanach ach tá an bochtaineacht iomláin ag titim go mall agus i slite áirithe tá sí níos fearr ná áiteanna eile cosúil le [[Meiriceá Theas]], áit a bhfuil a lán de na mí-bhuntaistí céanna acu. {{síol}} [[Catagóir:An Afraic]] [[Catagóir:Eacnamaíocht]] fomwf9udwspvk1t1wtdtl776tp1nfhp 0 12981 1085986 1077577 2022-08-22T16:31:37Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki {{athbhreithniú}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is príomhchathair cúige Gipuzkoa/Guipuscoacathair i g[[Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne|comhphobail féinrialaithe]] [[Tír na mBascach]] sa [[An Spáinn|Spáinn]] í '''Donostia-San Sebastián''' ([[Bascais]]: ''Donostia'', [[Spáinnis]]: ''San Sebastián'', go hoifigiúl glaotar ''Donostia-San Sebastián'' uirthi). Is cathair chósta í suite ar [[Bá na Bioscáine|Bhá na Bioscáine]], 20 cm (12 miles) ó teorainn na Fraincise i dtuaisceart na Spáinne. Tá daonra bardais 186,095 aici agus is iad Trádáil agus [[Turasóireacht]] na príomh gníomhaíochtaí eacnamaíochta sa chathair. Tá an tóir ag turasóirí ar an áit seo. == Stair == * [[1014]] Tugann [[Sancho III Pamplona]] mainistir Naomh Sebastián i mbaile [[Hernani]] do Mhainistir Leire. * [[1150]] Tugann [[Sancho VI Pamplona]] cumhacht don chathair ar an réigiún uilig idir na haibhneacha [[Oria]] agus [[Bidasoa]]. [[Íomhá:San Sebastian141101.JPG|280px|thumb||Droichead Maria Cristina, San Sebastian, 14 Samhain 2001.]] * [[1200]] Cloíonn [[Castille]] faoin rí Alfonso VIII an chathair * [[1265]] Mar gheall ar chomhaontú pósta ceadaítear do [[Navarra]] an chathair a úsáid mar chalafort. * [[1656]] Úsáidtear an chathair mar an cheanncheathrú ríoga le linn pósadh an Infanta le [[Louis XIV]] ag St Jean de Luz atá gar. * [[1728]] Neartaíonn bunú an ''Real Compañía Guipuzcoana de Caracas'' tráchtáil le Críocha Mheiriceá na Spáinne. * [[1808]] Gabhann fórsaí [[Napoléon Bonaparte|Napoléon]] an chathair, le linn Chogadh na Leithinise. * [[1813]] Buann fórsaí Briotanacha agus Portaingéalacha ar fhórsaí Napoléon sa chathair tar éis léigear, ar an [[31 Lúnasa]]. Dónn na fórsaí buacha an chathair cé go bhfuil muintir na cathrach i gcoinne na bhFrancach. Ní fhágtar ach sráid amháin a ghlaoitear ''Sráid an 31ú Lúnasa'' uirthi anois. * [[1813]] Déantar atógáil ar an gcathair sa suíomh ina raibh sé cheanna, ach le leagan amach beagáinín éagsúil. Tá an ailtireacht go formhór sa stíl céanna. * [[1833]] Cosnaíonn óglaigh Briotanacha faoi cheannas George de Lacy Evans an chathair ó ionsaí Carlach. Cuirtear na mairbh i ''Reilig na Sasanach'' ar Monte Urgull * [[1863]] Leagtar ballaí na cathrach chun go rachaidh leathnú ar an gcathair ar aghaidh. (Is féidir na hiarsmaí dóibh a fheiceáil sa charrchlós faoi thalamh ag an Boulevarde) * [[1936]] Buann na Náisiúnaigh Bascach ar an gcoup míleata. * [[1937]] Cloíonn fórsaí Náisiúnacha an cúige le linn [[Cogadh Cathartha na Spáinne|Chogadh Cathartha na Spáinne]] * [[1953]] Tús le Féile Scannáin Idirnáisiúnta Naomh Sebastián. == Spórt == Is í Donostia-San Sebastián baile club sacair [[Real Sociedad]]. Ar [[17 Meitheamh]] [[2007]], thit an club síos chuig an dara sraith, tar éis dóibh bheith sa [[Primera División de España|Primera División]] ar feadh 40 bliain. Imríonn [[Biarritz Olympique]], foireann [[rugbaí]], sa chathair chomh maith, i [[Staid Anoeta]]. == Cultúr == '''Féile Scannáin Idirnáisiúnta Donostia-San Sébastián''' Ceann de na féilte scannáin is tábhachtaí san Eoraip. Déanann iúré tromlach na gradaim a bhronnadh, ach vótáileann an pobail don scannán is fearr. Na príomgradaim ná an '''Sliogán Mara Órga''' agus an '''Sliogán Mara airgid'''. == Ceiliúraí == Ceiliúrann muintir na cathrach féasta Naomh Sebastián gach biain ar an 20iú Eanáir, ar a ghlaotar féile "Tamborrada". Ag meán oíche ardaíonn an méara bratach sa Konstituzioa plaza atá suite sa sean-chathair ("Alde Zaharra/Parte Vieja") agus bíonn fuaim drumaí le chloisteáil ar fud na cathrach ar feadh 24 uaire. Gléasann na daoine fásta mar chócairí agus saighdiúirí agus máirseálann siad ar na sráideanna. Síneann bunús na cultacha ar ais chuig aimsir forghabha na fórsaí Napoléonach ar an gcathair. Itheann na daoine fásta an bia agus ólann siad na fíonta is fearr sna "Sociedades". Ní cheadaíodh mná sna "Sociedades" seo go traidisiúnta, ach ní hé sin an chás sa lá atá inniu ann. Tar éis na drumaí a chloisteáil tríd an oíche, éiríonn na páistí chun tús a chur lena leagan ar an bhféile. Gléasann na páistí uilig mar shaighdiúrí agus máirseálann siad tríd an chathair. Bíonn siad gléasta i gcultacha a sheasann do tíortha éagsúla. Tá féile bliantúil ann i Mí Lúnasa ar a ghlaotar ''Nagusia'' i mBascais, a mhaireann ar feadh seachtaine. Bíonn comórtas tinte ealaíona ann ina mbuann an taispeántas is fearr thar tréimhse na féile Tá cáil ar Donostia-San Sebastián mar gheall ar a chócaireacht Bascaigh agus pintxos ([[tapas]]) agus a cheantar bialainne in aice an calafoirt. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Cathracha-na-Spáinne}} {{Síol-tír-es}} [[Catagóir:Tír na mBascach]] [[Catagóir:Cathracha agus Bailte i dTír na mBascach]] [[Catagóir:turasóireacht sa Spáinn]] r87mtnyir4tewzol35v1b60ivttzngr 0 13012 1086001 652176 2022-08-22T16:57:36Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[Gaelscoil]] í '''Bunscoil an Chaistil''' i [[Baile an Chaistil]], [[Contae Aontroma]]. {{glanadh|beag=s}} Tá an chuid imeachtaí ar siúl sa scoil ar nós: 1. Ranganna Gaeilge do dhaoine fásta: Bíonn ranganna ar siúl ag Glór na Maoile achan bhliain agus bíonn suas le 4 leibhéal líofachta ó bhunrang a fhad le hard rang. 2. Rang Dioplóma: Shocraigh Pobal an Chaistil rang dioplóma tríú leibhéil i mbliana sa Ghaelscoil. Tá an chúrsa aitheanta mar dhlúthchuid d’Ollscoil na Gaillimhe. 3. Dianchúrsa dheireadh seachtaine: Reáchtálann Glór na Maoile deireadh seachtaine lán-Ghaeilge in Óstán Oileán na gCaorach achan bhliain. Bíonn daoine ag teacht ó chian agus ó chóngar le freastal air. 4. Scéim shamhraidh Chothraí: Bíonn scéim shamhraidh ar siúl gach bliain ag Glór na Maoile fá choinne páistí bunscoile nach bhfuil mórán taithí teanga agus cultúir acu. Tugann an chúrsa léargas do na páistí ar an teanga, ar dhamhsa, ar spórt agus ar cheol. 5. Buíon Tuismitheoirí agus Tachrán fríd mheáin na Gaeilge: Déantar seo a reáchtáil dhá mhaidin sa tseachtain le linn téarma scoile. Tugann sé blas na teanga do dhaoine atá ag déanamh machnaimh ar an ghaelscolaíocht mar rogha oideachais dá bpáistí. 6. Gaelscoil an Chaistil: Tá Gaelscoil an Chaistil comhdhéanta de dhá pháirt; Naíscoil an Chaistil a chuireann oideachas réamhscolaíochta lán-Ghaeilge ar fáil, agus Bunscoil an Chaistil, a chuireann bunoideachas lán-Ghaeilge ar fáil. 7. Cumann Iarscoile an Chaistil: Reácháiltear Gaelscoil an Chaistil cumann iarscoile lán-Ghaeilge gach lá sa tseachtain le linn téarma scoile. 8. Scéim Shamhraidh an Chaistil: Bíonn scéim shamhraidh ann ar feadh bhunús an tsamhraidh do pháistí Bunscoile a bhfuil Gaeilge líofa acu. 9. Ranganna Gaeilge sa mheánscoil: Mar chuid de churaclam na hIar-bhunscoile bíonn ranganna Gaeilge a reáchtáil ag Coláiste na Croise agus na Páise ó bhun na scoile a fhad le hArd Leibhéal. 10. Seirbhísí Eaglasta / Church Services Bíonn Seirbhísí lán-Ghaeilge anois ar fáil cúpla uair le linn na bliana san eaglais Chaitliceach. Bíonn Aifreann lán-Ghaeilge ann ar Lá Fhéile Pádraig agus bíonn Seirbhísí a bhaineann leis an Ghaelscoil ar siúl fosta. 11. Comharthaíocht sráide. Tá Comhairle na Maoile, amhail le cuid cheantar eile sa tuaisceart, ag cur seirbhísí comharthaíochta ilteangacha ar fáil do cheantar ar bith a ba mhian leo sráidainm bheith acu i nGaeilge (nó i dteanga eile) ar aon leis an Bhéarla. 12. Seirbhísí leabharlainne: Bíonn leabhair ar fáil i nGaeilge i Leabharlann Bhaile an Chaistil. Bíonn na Leabhair seo dírithe den chuid is mór ar an aois óg ach bíonn leabhair eile ann do dhaoine fásta, agus ar ndóigh amhail le chuile rud sa tsaoil tiocfaidh fás ar réimse ná leabhair a bheas ar fáil más amhail go mbeidh éileamh ann dóibh. 13. Eachtraí Éagsúla: Bíonn eachtraí éagsúla ó am go chéile a mbíonn an Ghaeilge le feiceáil ann bíodh sin eachtraí de chuig an CLG, eachtraí ceoil and cultúrtha. Cé nach bhfuil an Ghaeilge in úsáid den chuid is mó ach ar bhonn samhailchomharthach ag na heagraíochta seo, ach tá sé tábhachtacha le aithint go mbaineann siad úsáid aistí. [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Bunscoileanna in Éirinn]] idizkc5jfw1pbl5ugwaw6c4ff3ee3fc 1086002 1086001 2022-08-22T16:57:59Z Alison 570 {{Glanadh}} wikitext text/x-wiki {{Glanadh}} {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[Gaelscoil]] í '''Bunscoil an Chaistil''' i [[Baile an Chaistil]], [[Contae Aontroma]]. {{glanadh|beag=s}} Tá an chuid imeachtaí ar siúl sa scoil ar nós: 1. Ranganna Gaeilge do dhaoine fásta: Bíonn ranganna ar siúl ag Glór na Maoile achan bhliain agus bíonn suas le 4 leibhéal líofachta ó bhunrang a fhad le hard rang. 2. Rang Dioplóma: Shocraigh Pobal an Chaistil rang dioplóma tríú leibhéil i mbliana sa Ghaelscoil. Tá an chúrsa aitheanta mar dhlúthchuid d’Ollscoil na Gaillimhe. 3. Dianchúrsa dheireadh seachtaine: Reáchtálann Glór na Maoile deireadh seachtaine lán-Ghaeilge in Óstán Oileán na gCaorach achan bhliain. Bíonn daoine ag teacht ó chian agus ó chóngar le freastal air. 4. Scéim shamhraidh Chothraí: Bíonn scéim shamhraidh ar siúl gach bliain ag Glór na Maoile fá choinne páistí bunscoile nach bhfuil mórán taithí teanga agus cultúir acu. Tugann an chúrsa léargas do na páistí ar an teanga, ar dhamhsa, ar spórt agus ar cheol. 5. Buíon Tuismitheoirí agus Tachrán fríd mheáin na Gaeilge: Déantar seo a reáchtáil dhá mhaidin sa tseachtain le linn téarma scoile. Tugann sé blas na teanga do dhaoine atá ag déanamh machnaimh ar an ghaelscolaíocht mar rogha oideachais dá bpáistí. 6. Gaelscoil an Chaistil: Tá Gaelscoil an Chaistil comhdhéanta de dhá pháirt; Naíscoil an Chaistil a chuireann oideachas réamhscolaíochta lán-Ghaeilge ar fáil, agus Bunscoil an Chaistil, a chuireann bunoideachas lán-Ghaeilge ar fáil. 7. Cumann Iarscoile an Chaistil: Reácháiltear Gaelscoil an Chaistil cumann iarscoile lán-Ghaeilge gach lá sa tseachtain le linn téarma scoile. 8. Scéim Shamhraidh an Chaistil: Bíonn scéim shamhraidh ann ar feadh bhunús an tsamhraidh do pháistí Bunscoile a bhfuil Gaeilge líofa acu. 9. Ranganna Gaeilge sa mheánscoil: Mar chuid de churaclam na hIar-bhunscoile bíonn ranganna Gaeilge a reáchtáil ag Coláiste na Croise agus na Páise ó bhun na scoile a fhad le hArd Leibhéal. 10. Seirbhísí Eaglasta / Church Services Bíonn Seirbhísí lán-Ghaeilge anois ar fáil cúpla uair le linn na bliana san eaglais Chaitliceach. Bíonn Aifreann lán-Ghaeilge ann ar Lá Fhéile Pádraig agus bíonn Seirbhísí a bhaineann leis an Ghaelscoil ar siúl fosta. 11. Comharthaíocht sráide. Tá Comhairle na Maoile, amhail le cuid cheantar eile sa tuaisceart, ag cur seirbhísí comharthaíochta ilteangacha ar fáil do cheantar ar bith a ba mhian leo sráidainm bheith acu i nGaeilge (nó i dteanga eile) ar aon leis an Bhéarla. 12. Seirbhísí leabharlainne: Bíonn leabhair ar fáil i nGaeilge i Leabharlann Bhaile an Chaistil. Bíonn na Leabhair seo dírithe den chuid is mór ar an aois óg ach bíonn leabhair eile ann do dhaoine fásta, agus ar ndóigh amhail le chuile rud sa tsaoil tiocfaidh fás ar réimse ná leabhair a bheas ar fáil más amhail go mbeidh éileamh ann dóibh. 13. Eachtraí Éagsúla: Bíonn eachtraí éagsúla ó am go chéile a mbíonn an Ghaeilge le feiceáil ann bíodh sin eachtraí de chuig an CLG, eachtraí ceoil and cultúrtha. Cé nach bhfuil an Ghaeilge in úsáid den chuid is mó ach ar bhonn samhailchomharthach ag na heagraíochta seo, ach tá sé tábhachtacha le aithint go mbaineann siad úsáid aistí. [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Bunscoileanna in Éirinn]] khbzz3elxf0qqnjn4dsyunm6mi1rit3 0 13027 1086400 1019891 2022-08-23T02:30:41Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Club peile bosca eolais 2 | ainm an chlub = Derry City FC | ainmsuaitheantas = | leasainm = ''Candystripes'' | kit_alt1 = Red and White Stripes | pattern_la1 = _red stripes | pattern_b1 = _red stripes | pattern_ra1 = _red stripes | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = 000000 | socks1 = FFFFFF | kit_alt2 = Blue Jersey with Black Stripes | pattern_la2 = _black_stripes | pattern_b2 = _blackstripes | pattern_ra2 = _black_stripes | leftarm2 = 3664BC | body2 = 3664BC | rightarm2 = 3664BC | shorts2 = 000000 | socks2 = 000000 | dathanna = [[Íomhá:600px Rosso a sinistra e Bianco Rosso a destra con pallone.png|20px]] [[Dearg]] - [[Bán]] | siombail = | cathair = [[Doire]] | tír = {{bratach|Northern Ireland}} [[Tuaisceart Éireann]] | cónaidhm = [[UEFA]] | sraith = [[League of Ireland|Sraith na hÉireann]] | bunaithe = 1928 | athbhunaithe = 2010 | cathaoirleach = {{bratach|Northern Ireland}} ? | traenálaí = {{bratach|Ireland}} ? | staid = [[Brandywell Stadium|Brandywell]] | acmhainn = 7 700 | suíomh = www.derrycityfc.net }} Club [[sacar|peile]] i [[Tuaisceart Éireann|dTuaisceart Éirinn]] is ea '''Derry City Football Club''' (''Cumann Peile Chathair Dhoire'') a imríonn i [[League of Ireland|Sraith na hÉireann]]. == Stair == Is é 'City' an t-aon chlub as an tuaisceart a imríonn sa léig. D'fhág Derry an léig sa tuaisceart i 1972 agus thosaigh siad ag imirt sa League of Ireland sa bhliain 1985. Imríonn siad sa staid [[Brandywell Stadium]]. Is é [[Stephen Kenny]] a thraenálaí. Bhuaigh Derry an League of Ireland i 1988-89 agus i 1996-97. D'imir an chlub san cluichí mór. Bhuaigh sé 5-1 le Gretna san [[Corn UEFA]] i 2006. Ar an round eile d'imir siad le PSG. Ar an bliana seo caite d'imir siad san UEFA Champions League ach bhuaigh FC Pyunik. Beidh siad ag imirt san Europa League ar an bhliain anseo. Chuaigh [[Pat Fenlon]] go Doire i Nollaig 2006 nuair a thig sé amach don [[Shelbourne F.C.|Shelbourne]]. Ní raibh sé an-maith agus chauigh sé amach i Meitheamh 2007. Bhí John Robertson agus Peter Hutton sa phóst ach anois tá [[Stephen Kenny]] sa phósta. Bhuaigh Doire an Eircom League of Ireland Cup ar an ceathiar cloganna agus "in-a-row". == Imreoirí == {| |valign=''top''| * 1 {{bratach|NIR}} Pat Jennings * 2 {{bratach|NIR}} Eddie McCallion * 4 {{bratach|Ireland}} [[Peter Hutton]] * 5 {{bratach|NIR}} Mark McChrystal * 6 {{bratach|Ireland}} Stephen Gray * 7 {{bratach|NIR}} Ruaidhri Higgins * 8 {{bratach|Ireland}} Ciarán Martyn * 9 {{bratach|NIR}} [[Sammy Morrow]] * 10 {{bratach|NIR}} Thomas Stewart |width="50"|&nbsp; |valign="top"| * 11 {{bratach|Ireland}} [[Liam Kearney]] * 12 {{bratach|Ireland}} Ger O'Brien * 14 {{bratach|Ireland}} Gareth McGlynn * 15 {{bratach|Ireland}} Kevin Deery * 16 {{bratach|NIR}} Gerard Doherty * 17 {{bratach|NIR}} Barry Molloy * 18 {{bratach|Ireland}} [[Mark Farren]] * 19 {{bratach|Scotland}} Tom McManus * 20 {{bratach|NIR}} David Scullion |} == Traenálaithe == {| |valign=''top''| * Joe McCleery 1929-1932 * Billy Gillespie 1932-1940 * M.T.C. 1940-1942 * Willie Ross 1942-1953 * M.T.C. 1953-1958 * Tommy Houston 1958-1959 * Matt Doherty 1959-1961 * Willie Ross 1961-1968 * Jimmy Hill 1968-1971 * Doug Wood 1971-1972 * Willie Ross 1972-1972 * Jim Crossan 1985-1985 * Noel King 1985-1987 |width="50"|&nbsp; |valign="top"| * Jim McLaughlin 1987-1991 * Roy Coyle 1991-1993 * Tony O'Doherty 1993-1994 * Felix Healy 1994-1998 * Kevin Mahon 1998-2003 * Dermot Keely 2003 * Gavin Dykes 2003-2004 * [[Peter Hutton]] 2004 * [[Stephen Kenny]] 2004-2006 * [[Pat Fenlon]] 2006-2007 * Peter Hutton 2007 * John Robertson 2007 * [[Stephen Kenny]] 2007-2011 * Declan Devine 2012-2013 * Roddy Collins 2013-2014 * [[Peter Hutton]] 2014-inniú |} == Naisc sheachtracha == * [http://www.derrycityfc.net/ Suíomh Gréasáin Oifigiúil an Chlub] {{síol}} [[Catagóir:Clubanna sacair na hÉireann]] 6jymz784hilh39q9xnrxjoa7g7uleql 0 13168 1085976 1062185 2022-08-22T16:20:10Z Kevin Scannell 340 /* Bunscoileanna */ wikitext text/x-wiki = Cúige Uladh = == Contae Aontroma == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Feirste]], Teach Ard na bhFea, 7 Páirc Radharc na bhFea, Béal Feirste BT12 7PY. ==== Bunscoileanna ==== * [[Bunscoil an Chaistil]], 5 Bóthar na hÁithe, Baile an Chaistil, Co. Aontroma, BT54 6QQ. r-phost : eolas@bunscoilanchaistil.baileanchaistil.ni.sch.uk * [[Bunscoil Phobal Feirste]],11 Páirc Rosgoill, Bóthar Seoighe, Béal Feirste, BT11 9QS. * [[Gaelscoil an tSeanchaí]] Bóthar Choill Abhann, Machaire Fíolta, Co. Dhoire BT45 6DS. r-phost : * [[Gaelscoil an Lonnáin]], 61 Bóthar na bhFál, Béal Feirste, BT12 4AH. r-phost : gaelscoilanlonnain@yahoo.com / * [[Bunscoil an tSléibhe Dhuibh]],10a Bóthar Bhaile Uí Mhurchú Bóthar na Carraige Báine, Béal Feirste, BT12 7JL. r-phost : info@bunscoilantsleibhedhuibh.belfast.ni.sch.uk * [[Gaelscoil na Móna]], 1 Nasc na Móna, Béal Feirste BT11 8QB. r-phost : gaelscoil.namona@btconnect.com * [[Bunscoil Bheann Mhadagáin]], * [[Gaelscoil an Droichid]], 4 Sráid Cooke, Bóthar Ormeau, Béal Feirste, BT7 2EP * [[Scoil na Fuiseoige]],6 Bóthar Chnoc an tSamhraidh, Cill Uaighe /Twinbrook, Béal Feirste BT17 ORL. r-phost : eilisoneill@ntlworld.com * [[Gaelscoil Ghleann Darach]],Seanscoil Naomh Iosaif, 15 Bóthar Lann Abhaigh, Croimghlinn, Co. Aontroma, BT29 4LA. r-phost : * [[Gaelscoil na bhFál]],34A Corrán Uíbh Eathach, Bóthar na bhFál, Béal Feirste, BT12 6AW. * [[Bunscoil Mhic Reachtain]], 10a Sráid Lancaster, Béal Feirste, Co. Aontroma, BT1 5IEZ. r-phost : seamasodonnghaile@yahoo.co.uk * [[Gaelscoil Éanna]], 102 Bóthar Bhaile na hAirde, Clann Ghormlaithe, Co. Aontroma, BT36 7AU. neart, fírinne, glaine, r-phost: gaelscoileanna@yahoo.com * [[Bunscoil an Iúir]] * [[Gaelscoil Uí Dhochartaigh]], An Srath Bán * [[Gaelscoil Uí Uí Néill]], Oileán an Ghuail == Contae Dhoire == ==== Meánscoileanna ==== Gaelcholáiste Dhoire, Dungiven Castle, 145 Main Street, Dungiven, County Derry BT47 4LF ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Éadain Mhóir]], 128 Bóthar Lecky, An Gháslann, Tobar an Fhíoruisce, Doire, BT48 6NP. r-phost : gaelscoil@hotmail.com * [[Gaelscoil na Daróige]],8-12 Bóthar Cois Caoine Baile Mhic Rabhartaigh Doire BT48 0ND. * [[Gaelscoil Naomh Pádraig]], 53 Bóthar Mhoin na nIonadh, Baile na Scríne, Machaire Fíolta, Co. Dhoire BT45 7EN * [[Bunscoil Cholmcille]],40A Br Bhaile an Stíligh, Doire BT48 8EX. r-phost : smaccionnaith@bunscoilcholmcille.doire.ni.sch.uk * [[Bunscoil Naomh Bríd]],131 Bóthar Thír Chiana, Machaire Ratha, Co. Dhoire, BT46 5NH. r-phost : info@stbrigidsps.maghera.ni.sch.uk * [[Bunscoil Naomh Cainneach]], 11 Bóthar an Chorraigh, Dún Geimhin, Co. Dhoire, BT47 4SE == Contae Ard Mhacha == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Scoil Chaitríona]], Bóthar an Chlochair, Ard Mhacha, BT 60 4BG. ==== Bunscoileanna ==== * [[Bunscoil Eoin Baiste]],250 Bóthar Gharbh Eachaidh, Port an Dúnáin, Co Ard Mhacha BT62 1EB. r-phost : bunscoil.eoinbaiste@hotmail.com * [[Bunscoil Ard Mhacha]],Scoil na mBráithre Críostaí, Páirc Ghlas, Ard Mhacha BT60 4AB. r-phost : Nsmyth@armaghcbs.armagh.ni.sch.uk * [[Bunscoil Naomh Pádraig]], 54 Bóthar Carran, Crois Mhic Lionnáin, Co. Ard Mhacha BT35 9JL. r-phost : edonnelly@stpatricksps.crossmaglen.ni.sch.uk * [[Bunscoil Naomh Proinsias]], Sráid Phroinsias, An Lorgain, Co. Ard Mhacha, BT66 6DN. r-phost : office@stfrancis.lurgan.ni.sch.uk == Contae Thír Eoghain == ==== Meánscoileanna ==== * [[Colaiste N. Iosaif, Domhnach Mór]], Domhnach Mór, Co Thír Eoghain, ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil na gCrann]], Dún Uladh, Baile na Mullán An Ómaigh, BT79 ONF, Co Thir Eoghain * [[Gaelscoil Phádraig Naofa]],(Aonad) Scoil Phádraig, 90 Príomhshráid, An Goirtín, Co Thír Eoghain, BT79 8PU * [[Gaelscoil Uí Dhochartaigh]],Estáit Bhaile Uí Cholmáin, Newtownkennedy St., An Sráth Bán, Co Thír Eoghain BT82 9AQ * [[Gaelscoil Uí Néill]], 104 Br. an Chuain, Cluain Eo, Oileán an Ghuail, Co Thír Eoghain, BT71 4PU. r-phost : conchurmacphilib@yahoo.co.uk * [[Scoil Mhuire]], 5 Bóthar Chabhán an Chaorthainn, Cabhán an Chaorthainn, Co. Thír Eoghain, BT70 2RD. r-phost : stmarys.pomeroy.ni.sch.uk * [[Bunscoil na Carraige Móire]], f/ch Bunscoil Naomh Cholmcille, Bóthar an Chreagáin, An Charraig Mhór, Co. Thír Eoghain, BT79 9BD == Contae Fhear Manach == ==== Bunscoileanna ==== * [[Bunscoil an Traonaigh]], Páirc CLG Emmet, Bóthar Dhoire Loinn, Lios na Scíthe, Co. Fhear Manach BT92 0HD == Contae an Dúin == ==== Bunscoileanna ==== * [[Bunscoil Naomh Pádraig]] , f/ch St. Patricks BS, Leath Chathail, Ascaill Naomh Dallan, Dún Phádraig, Co. an Dúin BT30 6HZ. r-phost : hkelly@stpatricksboysps.downpatrick.ni.sch.uk * [[Bunscoil an Iúir]], 72 Sráid Chill Mhuire, Iúr Cinn Trá,, Co an Dúin BT34 2DH. r-phost : mcaraher@bunscoilaniuir.newry.ni.sch.uk * [[Bunscoil Bheanna Boirche]], An tIonad Pobail, Bóthar an Chaisleáin Nua, Caisleán Uidhilín, Co an Dúin BT31 9DP. r-phost : bunscoil-bheanna-boirche@yahoo.co.uk * [[Gaelscoil na mBeann]], Sráid an Chaisleáin Nua, Cill Chaoil, Co. an Dúin. BT34 4NL. Uimh.Ghutháin: 02841258418. == Contae Dhún na nGall == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Phobail Cholmcille]], Oileán Thoraigh, Co. Dhún na nGall. * [[Gairmscoil Chú Uladh]], Béal an Átha Móir, An Clochán, Leifear, Co. Dhún na nGall. * [[Pobalscoil Ghaoth Dobhair]], Doirí Beaga, Gaoth Dobhair, Co. Dhún na nGall. * [[Coláiste Ailigh]], Sprackburn House, Bóthar Ard, Leitir Ceanainn, Co. Dhún na nGall. * [[Pobalscoil Chloch Ceann Fhaola]], An Fál Carrach, Leitir Ceanainn, Co Dhún na nGall. * [[Gaelcholáiste Chineál Eoghain]], Muileann Thulaigh Gharbháin, Bun Chranncha, Co. Dhún na nGall. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Adhamhnáin]], Gleann Cearra, Leitir Ceanainn, Co Dhún na nGall. * [[Gaelscoil Bhun Cranncha]], Ascaill an Chaisleáin, Bun Cranncha, Co Dhún na nGall. * [[Gaelscoil na gCeithre Máistrí]], Droim Cliabh, Baile Dhún na nGall, Co. Dhún na nGall. * [[Gaelscoil Chois Feabhail]], Bun an Phobail, Leifear, Inis Eoghain, Co. Dhún na nGall. * [[Gaelscoil Éirne]], Fearainn an Bhaile, Béal Átha Seanaidh,Co. Dhún na nGall. == Contae Mhuineacháin == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Oiriall]], Ard Feá, Muineachán, Co Mhuineacháin. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Eois]], Eanach Cille, An Lios Darach, Co. Mhuineacháin. * [[Scoil Rois]], An Phríomhshráid, Carraig Mhachaire Rois, Co Mhuineacháin * [[Gaelscoil Ultain]], An Cnoc, Co. Mhuineacháin. * [[Gaelscoil Lorgan]], Baile na Lorgan, Co. Mhuineacháin. == Contae Chabháin == ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Bhreifne]], Sráid Fearnáin, An Cabhán. = Cúige Chonnacht = == Contae Liatroma == ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Liatrom]], Attifinlay, Cora Droma Rúisc, Co Liatrom. * [[Gaelscoil Chluainín]], Sráid an Chaisleáin, Cluainín Uí Ruairc, Co. Liatroma. == Contae Ros Comáin == ==== Bunscoileanna ==== * [http://www.gaelscoildehide.ie/ Gaelscoil de hÍde], Cnoc na Crúibe, Ros Comáin, Co. Ros Comáin. == Contae Shligigh == ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Chnoc na Ré]], CLG Naomh Mhuire, Br Bhaile Uí Dhúgáin, Co. Shligigh. == Contae Mhaigh Eo == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Chomáin]], Ros Dumhach, Co. Mhaigh Eo. * [[Coláiste Mhuire]], Tuar Mhic Éadaigh, Co. Mhaigh Eo. ==== Bunscoileanna ==== * [[Scoil Raiftéirí]], Caisleán an Bharraigh, Co. Mhaigh Eo. * [[Gaelscoil na Cruaiche]], Sráid Altamount, Cathair na Mart, Co Mhaigh Eo. * [[Scoil na gCeithre Maol]], Lochan na nBradán, Béal an Átha, Co Mhaigh Eo. * [[Gaelscoil Uileog de Búrca]], Lochán na mBan, Clár Chlainne Mhuiris, Co. Mhaigh Eo. * [[Scoil Náisiúnta an Ghleanna Mhóir]],Crois Mhaoilíona, Co. Mhaigh Eo. == Contae na Gaillimhe == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Cholmcille]], Aille Thiar, Indreabhán, Co. na Gaillimhe. r-phost cccile@eircom.net * [[Coláiste Chroí Mhuire gan Smál]], An Spidéal, Co. na Gaillimhe. r-phost ccmspideal@hotmail.com * [[Gairmscoil Fheichín Naofa]], Corr na Móra, Co. na Gaillimh. r-phost corrvec@eircom.net * [[Coláiste Iognáid]], Bóthar na Mara, Gaillimh. r-phost admin@iognaid.ie * [[Gairmscoil Éinne]], Cill Rónáin, Inis Mór, Árainn, Co. na Gaillimhe. * [[Gairmscoil na bPiarsach]], Ros Muc, Co. na Gaillimhe. * [[Coláiste Ghobnait]], Inis Oírr, Árainn, Co.na Gaillimhe. * [[Scoil Chuimsitheach Naomh Chiaráin]], An Cheathrú Rua, Co. na Gaillimhe * [[Scoil Phobail Mhic Dara]], Carna, Co. na Gaillimhe. * [[Coláiste Naomh Eoin]], Inis Meáin, Co. na Gaillimhe. * [[Coláiste an Eachréidh]], Baile Átha an Rí, Co. na Gaillimhe. r-phost colaisteaneachreidh@cogalvec.ie * [[Coláiste na Coiribe]], Bóthar Thúama, Caithair na Gaillimhe. r-phost eolas@colaistenacoiribe.ie ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil de hÍde]], Úran Mór, Co. na Gaillimhe * [[Gaelscoil Dara]], An Rinn Mór, Gaillimh. * [[Gaelscoil Iarfhlatha]], Sráid an Easpaig, Tuaim, Co. an Gillimhe. * [[Gaelscoil Mhic Amhlaigh]], An Coimín Mór, Bóthar na gCeapach, Cnoc na Cathrach, Gaillimh. * [[Scoil Uí Cheithearnaigh]], Céide Gabhaile, Béal Átha na Slua, Co. na Gaillimhe. * [[Gaelscoil Riabhach]], Cúirt an tSrutháin, Sean Bhr. na Gaillimhe, Baile Locha Riach, Co. na Gaillimhe. * [[Scoil Fhursa]], Nile Lodge, Gaillimh * [[Scoil Iognáid]], Bóithrín na Sliogán, Gaillimh. * [[Gaelscoil Riada]], Baile Átha an Rí, Co. na Gaillimhe. * [[Gaelscoil na bhFilí]], Ionad Phobail Gort Inse Guaire, Gort Inse Guaire, Co. na Gaillimhe. = Cúige Laighean = == Contae na Mí == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Pobail Rath Cairn]], Rath Cairn, Baile Átha Buí, Co. na Mí. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Thulach na nÓg]], Bóthar Rúisc, Dún Bóinne, Co. na Mí. R-phost: tulach@eircom.net * [[Gaelscoil na Bóinne]], Bóthar Átha Cliath, Baile Átha Troim, Co. na Mí. R-phost: gaelscoilnaboinne@eircom.net, * [[Gaelscoil na Cille]], Cill Dhéagláin, Co. na Mí. R-phost: gsnacille.ias@eircom.net, * [[Gaelscoil na Ríthe]], Bóthar Dhroim Rí, Domhnach Seachnaill, Co. na Mí. R-phost: gaelscoilnarithe@eircom.net, * [[Gaelscoil Éanna]], Bóthar Átha Troim, An Uaimh, Co. na Mí. R-phost: gaelscoileanna@eircom.net, * [[Gaelscoil an Bhradáin Feasa]], Bóthar an Mhuilinn, Droichead Átha, Co. na Mí. R-phost:siobhannidhuill@eircom.net, == Contae Chill Dara == ==== Meánscoileanna ==== * [[Gael-Choláiste Chill Dhara]], Lóiste Herbert, An Currach, Co. Chill Dara. ==== Bunscoileanna ==== * [[Scoil Chearbhaill Uí Dhálaigh]], Léim an Bhradáin, Co Chill Dara. * [[Scoil Uí Riada]], An Chearnóg, Cill Choca, Co Chill Dara. * [[Gaelscoil Chill Dara]], Bóthar Glas, An Currach, Co. Chill Dara. * [[Gaelscoil Uí Fhiaich]],Bóthar Chill Droichid, Maigh Nuad, Co Chill Dara. * [[Gaelscoil Nás na Ríogh]], Cnoc an Phíobaire, An Nás, Co. Chill Dara. * [[Gaelscoil Átha Í]], Átha Í, Co. Chill Dara. == Contae Átha Cliath == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Eoin]], Baile an Bhóthair, Contae Átha Cliath. * [[Coláiste Íosagán]], Baile an Bhóthair, Contae Átha Cliath. * [[Scoil Chaitríona]], Bóthar Mobhí, Glas Naíon, Baile Átha Cliath 9. * [[Coláiste Chilliain]], Bóthar Nangor, Cluain Dolcáin, Baile Átha Cliath 22. * [[Coláiste Cois Life]], Gleann an Ghrifín, Leamhcán, Co Átha Cliath. * [[Coláiste de hÍde]], Bóthar Chaisleán Thigh Motháin, Tamhlacht, Baile Átha Cliath 24. * [[Coláiste Mhuire]], Bóthar Ráth Tó, Baile Átha Cliath 7. * [[Gaelcholáiste Reachrann]], Bóthar Mhainistir na nGráinsí, Domhnach Míde, Baile Átha Cliath 13. * [[Gaelcholáiste an Phiarsaigh]], Bóthar na Gráinsí Ráth Fearnáin, Baile Átha Cliath 14. * [[Coláiste Ghlór na Mara]], Bóthar na hAille, Baile Brigín, Co. Athá Cliath ==== Bunscoileanna ==== * [[Scoil an Duinnínigh]],Draighneán, Sord, Co Átha Cliath. * [[Gaelscoil Bhaile Munna]], Bóthar Choltraí, Baile Munna, Baile Átha Cliath 9. * [[Gaelscoil Bharra]],Ascaill an Fhasaigh, An Chabrach, Baile Átha Cliath 7. * [[Gaelscoil Bhriain Boróimhe]], Seanbhaile, Coill na nÚll, Bóthar Chill Dhéagláin, Sord, Co. Átha Cliath. * [[Gaelscoil Chluain Dolcáin]], Bóthar Nangor, Cluain Dolcáin, Baile Átha Cliath 22. * [[Gaelscoil Chnoc Liamhna]], Sean Bóthar Chnoc Liamhna, Baile Átha Cliath 16. * [[Gaelscoil Choláiste Mhuire]], Cearnóg Pharnell, Baile Átha Cliath 1. * [[Gaelscoil Cholmcille]], Bóthar Oscar Traynor, Lána na Cúlóige, An Chúlóg, Baile Átha Cliath 17. * [[Gaelscoil Inse Chóir]], An Cuarbhóthar Theas, Droichead na hInse, Baile Átha Cliath 8. * [[Gaelscoil Lios na nÓg]], Clochar Mhuckross, Páirc Mhuckross, Baile Átha Cliath 4. * [[Gaelscoil Míde]], Bóthar an Ghleantáin Ghlais, Cill Bharróg, Baile Átha Cliath 5. * [[Gaelscoil na Camóige]], F/ch Áras Chrónáin, Bóthar an Úllóird, Cluain Dolcáin, Baile Átha Cliath 22. * [[Gaelscoil Naomh Pádraig]], Bóthar an Chaisleáin, Leamhcán, Co. Átha Cliath. * [[Gaelscoil Thaobh na Coille]], Club Rugbaí De La Salle, Palmerston, [[Cill Tiarnáin]], Co Átha Cliath. * [[Scoil an tSeachtar Laoch]], Bóthar Bhaile Munna, Baile Átha Cliath 11. * [[Scoil Bhríde]], Bóthar Feadh Cuilinn, Raghnallach, Baile Átha Cliath 6. * [[Gaelscoil Chaitlín Maude]], Cnoc Mhuire, Tamhlacht, Baile Átha Cliath 24. * [[Scoil Chaoimhín]], Sráid Mhaoilbhríde, Baile Átha Cliath 1. * [[Scoil Chrónáin]], Ráth Cúil, Co Átha Cliath. * [[Scoil Lorcáin]], Cearnóg Eaton, Baile na Manach, Co Átha Cliath. * [[Scoil Mobhí]], Bóthar Mobhí, Glas Naíon, Baile Átha Cliath 9. * [[Scoil Mológa]], Bóthar Tigh Clár, Crois Araild, Baile Átha Cliath 6W. * [[Scoil Naithí]], Bóthar Átha Leathain, Baile an tSaoir, Baile Átha Cliath 16. * [[Scoil Neasáin]], Bóthar Mhic Amhlaoi, Baile Hearman, Baile Átha Cliath 5. * [[Scoil Oilibhéir]], An Chúil Mhín, Cluain Saileach, Baile Átha Cliath 15. * [[Gaelscoil Phádraig]], Ascaill Shíleann, Baile Breac, Co Átha Cliath. * [[Scoil Santain]], Bóthar na hAbhann Móire, Tamhlacht, Baile Átha Cliath 24. * [[Gaelscoil Uí Earcáin]], Bóthar Ghlas an Éin, Fionnghlas, Baile Átha Cliath 11. * [[Gaelscoil Eiscir Riada]], Gaelscoil Eiscir Riada, Bóthar an Ghrifín, Leamhcán, Co Átha Cliath. * [[Gaelscoil Bhaile Brigín]], Fearann an Chaisleáin, Baile Brigín, Co. Átha Cliath. * [[Gaelscoil Ros Eo]], Club CLG Naomh Mhaur, Ros Eo, Co. Átha Cliath. == Contae Loch Garman == ==== Meánscoileanna ==== * [[Meánscoil Gharman]], 4 Brown's Wood, Inis Córthaidh, Co. Loch Garman. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Charman]], An Charraig Bhán Thuaidh, Loch Garman, Co. Loch Garman. * [[Gaelscoil Mhoshíológ]], Bóthar Carn an Bhua, Guaire, Co. Loch Garman. * [[Gaelscoil Inis Córthaidh]], Bóthar Ros Mhic Thriúin, Inis Córthaidh, Co. Loch Garman. == Contae an Longfoirt == ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil an Longfoirt]], Cúirt Auburn, Rae an Chalaidh, An Longfort. == Contae na hIarmhí == ==== Meánscoileanna ==== * [[Gaelcholáiste Átha Luain (A)]], Bóthar na Díthreibhe, Áth Luain, Co. na hIarmhí. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil an Mhuilinn]], Oaklands, An Muileann gCearr, Co na hIarmhí. * [[Scoil na gCeithre Máistrí]], Díseart Mhuire, Bóthar na Dithréibhe, Baile Átha Luain, Co na hIarmhí. * [[Gaelscoil Choillín]], An Muileann gCearr,Co na hIarmhí. == Contae Cheatharlach == ==== Meánscoileanna ==== * [[Gaelcholáiste Cheatharlach]], Easca, Ceatharlach. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Eoghain Uí Thuairisc]], Cnoc na Silíní, Ceatherlach, Contae Cheatharlach [N52.82978 W006.91219] == Contae Chill Chainnigh == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Pobail Osraí]], Bóthar Urmhumhan, Cill Chainnigh. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Osraí]], Bóthar Uachar Rátha, Cathair Chill Chainnigh, Contae Chill Chainnigh [N52.63979 W007.24544] == Contae Chill Mhantáin == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Ráithín]], Bóthar Florence, Bré, Co. Chill Mhantáin. * [[Gaelcholáiste na Mara]], Páirc na bPiarsach, Bóthar an Ghleanntáin, An t-Inbhear Mór, Co. Chill Mhantáin. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil an Inbhir Mhóir]], Bóthar Emoclew, An tInbhear Mór, Co Chill Mhantáin. * [[Gaelscoil Chill Mhantáin]], An Casadh Meidhreach, Cill Mhantáin. * [[Gaelscoil Uí Chéadaigh]], Bóthar Vevay, Bré, Co Chill Mhantáin. * [[Scoil Chualann]], Bóthar Vevay, Bré, Co Chill Mhantáin. * [[Gaelscoil na Lochanna]], Halla an Choiste Gairmoideachais,Baile Coimín,Co Chill Mhantáin. * [[Gaelcholáiste na Mara]], Páirc na bPiarsach, Bóthar an Ghleantáin, An t-Inbhear Mór, Co. Chill Mhantáin. * [[Gaelscoil na gCloch Liatha]], Bealach Laighean (Black Lion) Na Clocha Liatha, Co. Chill Mhantáin. == Contae Lú == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Rís (S)]], Sráid an tSéipéil, Dún Dealgan, Co. Lú. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Dhún Dealgan]], Muirtheimhne Mór, Na Riascaigh Uachtarach, Dún Dealgan, Co. Lú. * [[Scoil Aonghusa]], Geata an Domhnaigh, Droichead Átha, Co. Lú. == Contae Uibh Fhailí == ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil an Eiscir Riada]], Cluain Calga, Tulach Mhór, Co. Uíbh Fhailí. * [[Gaelscoil Éadan Doire]], Lárionad Gnó Éadain Doire, Éadan Doire, Co. Uíbh Fháilí. == Contae Laoise == ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Tromaire]], Tromaire, Maighean Rátha, Co Laoise. * [[Gaelscoil Phort Laoise]], Páirc Uí Fhaoláin, Port Laoise, Co. Laoise. * [[Gaelscoil an tSlí Dála]], An Bealach Mór, Co Laoise. = Cúige Mumhan = == Contae Phórt Láirge == ==== Meánscoileanna ==== * [[Meánscoil San Nioclás]], An Rinn, Dún Garbhán, Co. Phort Láirge. * [[Gaelcholáiste Phort Láirge]], Kilbarry Road, Port Láirge, Co. Phort Láirge ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil na nDéise]], Bóthar Gracedieu, Cathair Phort Láirge, Contae Phort Láirge. [N52.26342 W007.12894] * [[Gaelscoil Philib Barún]], Seanbhóthar Phort Láirge, Trá Mhór, Contae Phort Láirge. [N52.16856 W007.14662] * [[Gaelscoil Phort Láirge]], Plás Mhuire, Baile Mhic Gonair, Contae Phort Láirge. [N52.229823 W007.061849] * [[Scoil Gharbháin]], Clais na Lachan, Dún na Mainistreach, Dún Garbháin, Co. Phort Láirge. [N52.099785 W007.595427] * [[Scoil na Leanaí]], Coláiste na Rinne, An Mhaoilinn, Rinn Ó gCuanach, Dún Garbháin, Contae Phort Láirge [N52.04962 W007.59236] == Contae an Chláir == ==== Meánscoileanna ==== * [[Gaelcholáiste an Chláir]], F/ch Coláiste Phobail na hInse, Inis, Co an Chláir. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Dhonncha Rua]], Sionna, Co. an Chláir. * [[Gaelscoil Mhichíl Chíosóig]], Gleann Aibhne, Bóthar an Ghoirt, Inis, Co. an Chláir. * [[Gaelscoil Uí Choimín]], Cill Rois, Co an Chláir. * [[Scoil Náisiúnta Iosaf]], Maigh, An Leacht, Co an Chláir. == Contae Chorcaí == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste an Phiarsaigh]], Gleann Maighir, Corcaigh. * [[Coláiste Ghobnatan Naofa]], Baile Mhic Íre, Maigh Chromtha, Co. Chorcaí. * [[Gaelcholáiste Chloich na Coillte]], Cloich na Coillte, Co. Chorcaí. * [[Gaelcholáiste Choilm]] (A), Baile an Chollaigh, Co. Chorcaí. * [[Gaelcholáiste Dáibhéid]], An tÁrdán Theas, Corcaigh. * [[Pobalscoil na Tríonóide]], Eochaill, Co. Chorcaí. * [[Scoil Mhuire]], Béal Átha an Ghaorthaidh, Co Chorcaí. * [[Gaelcholáiste Mhuire]], An Mhainistir Thuaidh, Ard Mhuire, Corcaigh. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil na Dúglaise]], Br. Theas na Dúglaise, Dúglas, Corcaigh. * [[Gaelscoil an Ghoirt Álainn]], Aibhinne Murmont, An Ghoirt Álainn, Corcaigh. * [[Gaelscoil Bheanntraí]], An Príomhshráid, Beanntraí, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil Charraig Uí Leighin]], Bóthar Chorcaí, Carraig Uí Leighin, Corcaigh. * [[Gaelscoil Chloch na gCoillte]], Scartagh, Cloch na gCoillte, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil Choráin]], Sráid na Trá, Eochaill, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil de hÍde]], Sráid Mhic Curtain, Mainistir Fhear Maí, Co. Chorcaí. * [[Gaelscoil Dhoctúir Uí Shúilleabháin]], Gort na Cloiche, An Sciobairín, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil Dhroichid na Banndan]], Pavillion CLG, Droichead na Banndan, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil Mhachan]], Teach Rinn Mhachain, Avenue de Rennes, An Charraig Dhubh, Corcaigh. * [[Gaelscoil Mhainistir na Corann]], An Ionad Phobail, Mainistir na Corann, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil Pheig Sayers]], F/ch Gaelcholáiste Mhuire, An Mhainistir Thuaidh, Corcaigh. * [[Gaelscoil Sheáin Uí Éigeartaigh]], Carraig na Fhia, An Cóbh, Corcaigh. * [[Gaelscoil Sheáin Uí Ríordáin]], Cúl Rua, Baile an Chollaigh, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil Thomáis Dáibhís]], Cnoc an tSamhraidh, Maigh Eala, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil Uí Riada]], Wilton, Baile an Easpaig, Corcaigh. * [[Gaelscoil an Teaghlaigh Naofa]], Bóthar na mBuaircíní, Baile Feitheán, Corcaigh. * [[Scoil na nÓg]], Gleann Maighir, Corcaigh. * [[Scoil Naomh Therese]], Páirc Bhaile an Easpaig, Baile an Easpaig, Corcaigh. * [[Gaelscoil {{sic|Mhus|craí|hide=yes}}]], Estáit Riverview, Teamhair, An Bhlarna, Co. Chorcaigh. * [[Gaelscoil Uí Drisceoil]], Club Rugbaí Old Christians, Gleann Maghair, Co Chorcaí. * [[Gaelscoil Chionn tSáile]], Ceapach, Cionn tSáile, Co. Chorcaigh. == Contae Chiarraí == ==== Meánscoileanna ==== * [[Coláiste Íde]], Baile an Ghóilín, An Daingean, Co. Chiarraí. * [[Gaelcholáiste Chiarraí]], Tobar Mhaigh Doire, Trá Lí. * [[Pobalscoil Chorca Dhuibhne]], An Gróbh, An Daingean, Co Chiarraí. * [[Meánscoil na Toirbhirte]], An Daingean, Co Chiarraí. * [[Coláiste na Sceilge]] (A), Cathair Saidhbhín, Co Chiarraí. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Aogáin]], Bóthar an Choláiste, Oileán Chiarraí, Co Chiarraí. * [[Gaelscoil Faithleann]], An Pháirc, Cill Airne, Co Chiarraí. * [[Gaelscoil Lios Tuathail]], Bóthar na Leabharlainne, Lios Tuathail, Co Chiarraí. * [[Scoil Mhic Easmainn]], Ráth Rónáin, Trá Lí, Co Chiarraí. == Contae Luimnigh == ==== Meánscoileanna ==== * [[Gaelcholáiste Uí Chonbá]], F/ch Desmond College, Gort Buí, Caisleán Nua Thiar, Co. Luimnigh. * [[Coláiste Laurel Hill FCJ]], Cnoc na Labhráis, Luimneach. * [[Gaelcholáiste Luimnigh]], Meal Sior Anraí, Cathair Luimnigh. ==== Bunscoileanna ==== * [[An Mhodhscoil]], Bealach Uí Chonaill, Luimneach. * [[Gaelscoil Sheoirse Clancy]], Teach an Chnoic Theas, Cnoc Theas, Luimneach. * [[Gaelscoil Ó Doghair]], Ionad an Phobail, An Caisleán Nua Thiar, Co. Luimnigh. * [[Gaelscoil Sáirséal]], Sráid an Droichid, Luimneach. * [[Gaelscoil Chaladh an Treoigh]], Móin a Lín, Caladh an Treoigh, Co. Luimnigh. * [[Gaelscoil an Ráithín]], Club rugbaí Garryowen, Tuar an Daill, An Ráithín, Co. Luimnigh. == Contae Thiobraid Árann == ==== Meánscoileanna ==== * [[Gaelcholáiste an Aonaigh]], Bóthar Dhroimín, Aonach Urmhumhan, Co Thiobraid Árann. * [[Gaelcholáiste na Siúire]], Cluain na gCaisleáin, Bóthar an Aonaigh, Dúrlas, Co. Thiobraid Árann. * [[Gaelcholáiste Chéitinn]], An Meall, Cluain Meala, Co. Thiobraid Árann. ==== Bunscoileanna ==== * [[Gaelscoil Aonach Urmhumhan]], Bóthar Naomh Chonláin, Gort Lán Rua, An tAonach, Co. Thiobraid Árann. * [[Gaelscoil Thiobraid Árann]], Morgáiste, Co. Thiobraid Árann. * [[Gaelscoil Bhríde]], Teach Monatrea, Bóthar na Mainistreach, Durlas Éile, Co. Thiobraid Árann. * [[Gaelscoil Charraig na Siúire]], Bóthar Chúl na Muc, Carraig na Siúire, Co. Thiobraid Árann. * [[Gaelscoil Chluain Meala]], Baile Gaelach, Cluain Meala, Co. Thiobraid Árann. = Naisc sheachtracha = * [http://www.gaelscoileanna.ie/index.php?page=primary_schools Bunscoileanna] * [http://www.gaelscoileanna.ie/index.php?page=secondary_schools Iarbhunscoileanna] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn|*]] bq2lv9s90pipx54r78ylrqc1jgx5hox 0 13180 1085999 1062649 2022-08-22T16:55:11Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Bunaíodh '''Gaelscoil na Daróige''', i mBaile Mhig Rabhartaigh, [[Doire]] i [[Meán Fómhair|mí Mheán Fómhair]] [[2005]] de réir eileamh na tuismitheoirí a raibh páistí acu ag freastaíl cheana féin ar an naíscoil áitiúil, Naíscoil Mhaol Íosa. Tugadh fá deara go raibh an tromlach páistí sa naíscoil ag aistriú chuig an chóras bhunscolaíocht Béarla mar a bhí na [[gaelscoil]]eanna eile sa chathair rófhada ar shúil. D'oscail Stephen Kenny, bainisteoir sacair [[Derry City F.C.|Chathair Dhoire]] a raibh páiste aige ar an naíscoil an scoil go hoifigiúil in éineacht le 8 scoláirí rang a haon agus a dtuismitheoirí. == Stádas == {{POV}} D'éirigh leis an ghaelscoil i gcigireacht Roinn Oideachais agus tá sé ar an Chlárúchán Scoileanna Neamhspleacha anois dá bharr. Comhlíonann an scoil a cuid costas reatha trí bhailiúcháin airgid agus deontaisí poiblí agus príomhaideacha. Chur an Coiste moladh forbartha na scoile isteach chuig an rialtas chun aitheantas agus lán-mhaoiniú a bhaint amach i 2007. Thug an tAire Oideachais úr, Caitríona Ruane aitheantas don scoil ag deireadh mhí Lúnasa 2007 rud a bhí ina ábhar conspóideach ollmhór mar go ndeachaigh sí i gcoinne comhairle na státseirbhíse ag an am. Ardaíodh an ábhar ar an Raidió (Talk Back) ar phríomhleathanach an phaipear náisiúnta, Irish News agus in sa Tionóil Stormont é féin. Áfach, níor éirigh leis an scoil na crítéir a líonadh le dhá bhliain eile agus is í an scoil an t-aon bunscoil lan-ghaeilge sa Tuaisceart fágtha nach bhfuil lán-mhaoinithe fós. D'éirigh leis an phríomhoide, Oisín Mac Eo agus leis an choiste an scoil a choinneáil oscailte agus beo gan mhaoiniú idir an dá linn agus cuireadh isteach moladh forbartha úr chuig an aire oideachais i 2009 nuair a bhí an scoil in iomlán muinííneach go raibh na crítéir uile líonaithe aici. Tá an scoil ag fanacht ar an chinneadh go fóill faoi láthair. In ainneon easpa tacaíochta ón Roinn, d'éirigh leis an ghaelscoil neamhspleách an oiread is mó paistí a chlárú do Rang 1 don scoil bhliain 2009/10 ná gaelscoil ar bith eile i gcathair Dhoire. I gcomhtheacs an achrainn agus an teanais atá ar siúl faoi láthar sa ghluaiseacht gaelscolaíochta maidir le forbairt na hearnála, ba chúis agóide ollmhór é dá mbá rudaí nach ndeachaigh leis an scoil aitheantas agus maoiniú a bhaint amach ón Roinn Oideachais i mbliana. I 2008/09 chuaigh naíscoil na gaelscoile isteach i gcomhpháirtíocht faoi léith leis an eagraíocht rialtais luathbhlianta do thuismitheoirí faoi mhíbhuntáiste, Tús Maith (Sure Start). Bhí an scoil abálta cúrsaí, áiseanna agus seirbhísí nua a chruthú do thuismitheoirí nach raibh riamh ar fáil do teaghlaigh ag iarraidh a gcuid páistí a thógáil le Gaeilge. Tá polasaí láidir, díograsach, lárnach earcaíochta ag an scoil maidir, agus téann an fhoireann agus tuismitheoirí reatha thart ar na tithe sa cheantar mar sin le labhairt le tuismitheoirí óga faoi ghaelscolaíocht. Dá thairbhe seo agus na comhpháirtíochta le Tús Maith, bhí an naíscoil lán agus le liosta feithimh anuairidh, rud nach dtarlaíonn de ghnáth le gaelscoileanna sa Tuaisceart. == Naisc sheachtracha == * [http://www.bbc.co.uk/northernireland/radiofoyle/programmes/markpatterson/replay.shtml Clár raidio Mhark Patterson ar BBC Radio Foyle ] * [http://gaelscoilnadaroige.blogspot.com Blag Gaeilge na Scoile ] * [http://englishgaelscoilnadaroige.blogspot.com Blag Béarla na Scoile ] [[Catagóir:Bunscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] gzc987g8w2hewo1l4iv96y84mxn6ne0 0 13190 1086480 1049777 2022-08-23T02:56:20Z Alison 570 +WD / cata wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Pompeii Street.jpg|240px|mion|clé|Sráid - Pompeii]] Is cathair Rómhánach atá adhlactha i bpáirt í ''' Pompeii''' ([[Iodáilis]]:Pompei). Tá sí suite in aice le [[Napoli]] sa réigiún Iodálach [[Campania]], i gcomhphobal [[Pompei]]. Is ainmfhocal san uimhir uatha agus sa dara díochlaonadh é "Pompeii" ón fhocal ''Pompeii, -orum'' sa Laidin. Dar le Theodor Kraus, "Is cosúil go dtagann fréamh an fhocail 'Pompeii' ón Oscanais don uimhir 'cúig', ''pompe'', a thugann le fios go raibh cúig ghráig nó b'fhéidir go raibh grúpa teaghlach lonnaithe ann (gens Pompeia)." Chomh maith le [[Herculaneum]], a chomhchathair, scriosadh Pompeii agus adhlacadh é ina hiomlán i mbrúchta thubaisteach bholcán Shliabh [[An Veasúiv|Veasúiv]] a lean ar aghaidh ar feadh dhá lá sa bhliain AD 79. Chlúdaigh an brúchtadh Pompeii faoi 4 go 6 méadar [[luaithreach|luaithrigh]] agus [[slíogart|slíogairt]], gur cailleadh é le breis is 1.500 bliain sula ar athfhionnadh í tré thaisme sa bhliain 1599. Ó shin amach, sholáthraigh na tochailtí neamhghnácha mionléargas dúinn ar shaol na cathrach agus na [[Impireacht Rómhánach|hImpireachta Rómhánaí]] agus í i mbarr a réim. Inniu, tá an láithreán ina [[Suíomh Oidhreachta Domhanda|Shuíomh Oidhreachta Domhanda]] UNESCO agus ar cheann de nithe is díol spéise do thurasóirí na [[An Iodáil|hIodáile]], le thart ar 2,500,000 cuairteoirí gach bliain. == Luathstair == Shín an tochailt seandálaíochta ag an suíomh go dtí leibhéal na sráide mar a bhí nuair a tharla an teagmhas bolcánach sa bhliain 79 AD ; tugann tochailt níos doimhne i gcodanna níos sine sa chathair agus cuardaigh trí tholladh in aice láimhe, ina bhfuarthas sraitheanna dhríodar measctha, le fios gur fhulaing an chathair ó bholcáin agus teagmhais seismeacha eile roimhe sin. {{Síol-tír-it}} [[Catagóir:Tíreolaíocht na hIodáile]] 3tr3x6el6qjiy1n1x7y98vv19huc7j7 0 13306 1085955 1020130 2022-08-22T15:40:58Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is cathair i g[[Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne|comhphobail féinrialaithe]] [[Extremadura]] in iarthar na [[An Spáinn|Spáinne]] í '''Badajoz''' agus í mar phríomhchathair chúige [[Badajoz (cúige)|Badajoz]]. Tá sí suite ina aice teorainn na [[An Phortaingéil|Portaingéile]] bruach clé na habhann ''Guadiana''. Tá thart ar 152,270 daoine ina gcónaí ann agus mar sin tá sí níos mó ná [[Mérida]], príomhchathair an réigiúin. [[Ionradh na Moslamach|Ghabh na Múraigh]] í san 8ú haois, agus bhíodh Badajoz mar Ríocht Múrach; ''Taifa Badajoz''. I ndiaidh [[Athghabháil na hIspéirne|athghábháil na Spáinne]] throid an Spáinne leis an bPortaingéil faoi úinéireacht na cathrach. D'athraigh úinéireacht na cathrach roinnt mhaith uaireanta i rith na cogaidh éagsúla i [[stair na Spáinne]]. == Tagairtí == {{Reflist}} {{commons|Badajoz}} {{Cathracha-na-Spáinne}} {{Síol-tír-es}} [[Catagóir:Cathracha Impireacht na Róimhe]] [[Catagóir:Cathracha agus Bailte in Extremadura]] lcr9wp74n7vnt8o4m1988sxianzg7xk 0 13557 1086022 1075715 2022-08-22T17:40:12Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Cé go dtéann '''Stair Luimnigh''' siar go dtí tús an [[9ú haois|naoú haois]] nuair a bhunaigh na [[Lochlannaigh]] an [[Cathair (lonnaíocht)|chathair]], bhí lonnaíocht san áit ó thús [[stair na hÉireann]]. Bunaíodh [[Luimneach|cathair Luimnigh]] mar bhaile seasta taobh thiar d’bhallaí cosanta agus bhronn na [[Normannaigh]] cairt chathrach oifigiúil uirthi sa bhliain [[1197]]. == Roimh Theacht na Lochlannach, - 812 == Ós rud é gurb é an t-[[áth]] deireanach trasna na [[Sionainn]]e, bhí tábhacht straitéiseach ar leith i gcónaí ag Luimneach chomh fada is a raibh daoine ag cur fúthu in Éirinn. Agus cé ná fuil fiannais díreach fágtha anois sa chathair féin faoi mhuintir na háite roimh theacht na Lochlannach sa naoú aois, tá an-chuid iarsmaí le feiscint fós sa cheantar máguaird a bhfuil baint acu leis an réim réamh-Chríostiúil. Ina measc siúd, tá ráthanna, [[tobar|tobair]] naofa, [[lios]]anna, díoganna, [[Fulacht fiadh|fulachtaí fia]] agus [[carraig]]eacha seasta. I d[[timpeallacht]] [[Loch Gair]], 15km ó dheas ó lár na cathrach, tá Ciorcal Liag na Gráinsí, croimleaca, [[crannóg]]a agus cairn adhlactha. Thagair an [[léarscáil]]í [[Impireacht Rómhánach|Rómhánach]] [[Tolamaes] don áit in a bhfuil Luimneach suite faoi láthair agus thug sé ''Regia'' mar ainm uirthi. Glaodh ''Inis Sibhtonn'' nó ''Inis an Ghaill Duibh'' ar Oileán an Rí, ceartlár na sean-chathrach, sna h-annálacha agus ba é ''Luimneach'' ainm an cheantair mórthimpeall an [[oileán|oileáin]]. Ceaptar gur tháinig sé ón bhfocal sean-Ghaeilge ''loimeanach'' a bhfuil míniú ''riasc lom'' air. [[Íomhá:Grange panorama 2.jpg|280px|thumb|| Ciorcal Liag na Gráinsí ón mbliain 2100 RCh, 15km ó dheas ó Chathair Luimnigh]] Deineadh tagairt sna h-annálacha do chath mhór idir [[Cormac mac Airt|Cormac Mac Airt]], [[Liosta Ard-Ríthe na hÉireann|Ard Rí na h Éireann]], agus taoisigh na Mumhan i Luimneach sa bhliain 221 agus go bhfuair Ard Rí eile, Crimthann Mór Mac Fidaig bás san áit sa bhliain 368. Is ann freisin a bháistigh [[Naomh Pádraig]] an taoiseach Eoghanachtach Cárthann Fionn sa bhliain 434. Deirtear gur bhunaigh [[Mainchín]], éarlamh na cathrach, mainistir in aice trasnú na Sionainne i Sparr Thumhan ag tús na 7ú aoise ach, i ndiaidh argóin le taoiseach na háite, d'imigh sé chun áit nua a thógáil i Mungairit, 5km siar ón gcathair. == Na Lochlannaigh, 812 - 1169 == Sheol na [[Lochlannaigh]] suas Béal na Sionainne don chéad uair timpeall na bliana 812 AD agus chuireadar fúthu ar Oileán an Rí. Ba as Luimneach a sheoladar nuair a bhíodar ag iarraidh a réim a leathnú amach go dtí lár na hÉireann, áit a raibh an-chuid mainistreacha ar nós Chluain Mhic Nóis suite ar bhruach na Sionainne, Loch Deirgeirt, Loch Riabhaigh agus Loch Ailinne. [[Íomhá:Oilean_an_Ri.jpg|280px|thumb|right|Oileán an Rí thar Abhann na Mainistreach sa bhliain 1982]] Thóg an rí Lochlannach Þormodr Helgason falla cosanta timpeall an bhaile sa bhliain 922, rud a chabhraigh lena fhás mar ionad trádála. Ach thit an mí-ádh ar ríocht Lochlannach Luimnigh nuair a bhuaigh Lochlannaigh [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] orthu i gCath Loch Riabhaigh sa bhliain 937 agus, nuair a ghéilleadar sé bhliain ina dhiaidh sin tar éis cath a chailliúint i gcoinne sliocht Dal gCais agus fórsaí Cheallacháin, Rí na Mumhan, b’éigean dóibh cíos a íoch do chlanna Ghaelacha na háite Tháinig deireadh le cumhacht na Lochlannaigh in Éirinn tar éis [[Cath Chluain Tarbh]] sa bhliain [[1014]] nuair a bhuaigh [[Brian Bóirmhe]], Taoiseach na Dal gCais agus Ard Rí na hÉireann, ar ríocht Bhaile Átha Cliath agus, ina dhiaidh sin, tháinig an chathair faoi thionchar na gclanna Gaelacha arís. B'iad na Brianaigh, sliocht Bhriain Bóirmhe, an chlann ba láidre sa limistéar máguaird. Cinn Seanad Ráth Bhreasail ar dheoise Luimnigh a chruthú sa bhliain [[1111]] agus go mbeadh Eaglais Mhuire ar Oileán an Rí mar shuíomh an easpaig. Ba i réimeas Dhomhnall Mhóir Uí Bhriain a bhunaíodh Ard-eaglais Mhuire sa bhliain [[1168]] agus ceaptar gurbh ar shuíomh dún an taoisigh féin a thógadh í. == Na Normannaigh, 1169 - 1310 == Tar éis cuireadh d'fháil ó [[Diarmuid Mac Murchadha Caomhánach|Dhiarmuid Mac Murchadha Caomhánach]], Rí [[Cúige Laighean|Laighin]], agus le cead ón mBulla ar bhronn an Pápa Adrian IV ar Rí [[Anraí II Shasana]], tháinig na [[Normannaigh]] go hÉirinn sa bliain 1169 faoi cheannas Risteárd de Cléire (''Richard de Clare'' nó ''[[Strongbow]]'' as Béarla). I ndiaidh teacht i dtír acu i gCuan na mBanbh i g[[Contae Loch Garman]], ghabhadar [[Baile Átha Cliath]] sa bhliain dár gcionn agus leanadar ar aghaidh chun smacht a ghabháil ar an gcuid eile den tír. Bhuadar go tapaidh ar chlanna lár-[[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]] agus mháirsealadar ar an gcathair féin sa bhliain [[1173]]. Dhóigh Domhnall Mór Ó Briain go talamh í chun na h-ionraitheoiri a choimeád as an gceantar ach ghabh na Normannaigh faoi dheireadh í sa bhliain [[1195]] nuair a tháinig an Prionsa Eoin Shasana (Rí [[Eoin Shasana|Eoin]] i ndiaidh bháis a dhearthár [[Risteard I Shasana|Risteárd I]] sa bhliain 1199) go hÉirinn. D'ordaigh sé dún nua a thógáil laistigh d'bhallaí na sean-chathrach Lochlannach agus chríochnaíodh Caisleán an Rí Eoin sa bhliain [[1200]]. Bhronn Eoin cairt chathrach ar Luimneach sa bhliain [[1197]] chomh maith le 2,000 ha talún lasmuigh dá fhallaí ar ar thugadh Saor Theas (''en: South Liberties'') agus Saor Thuaidh (''en: North Liberties''). Sa bhliain chéanna, roghnaíodh Adam Sarvant ní amháin mar chéad mhéara na cathrach ach mar an chéad mhéara in Éirinn uile agus ceapadh Seán Bambaire agus Uaitéar de Faoite mar bháillí aige. Le linn na mblianta dár gcionn, tógadh an chéad droichead thar an [[Sionainn]] idir an caisleán agus Sparr Thumhan (Droichead Thumhan), halla an bhaile (An Tholsel) agus mainistreacha na n-ord rialta ar nós na Proinsiasaigh agus na hAbhaistínigh. Le riail seasta na Normannach, d'fhás an chathair laistigh des na fallaí mar chalafort agus mar ionad trádála agus, le linn na Meánaoiseanna, ba é an chathair is mó in Éirinn seachas Bhaile Átha Cliath. Leathnaíodh an chathair ó Oileán an Rí (ar a ghlaodh ''Baile na nGall'') go dtí bruach theas Abhann na Mainistreach agus tógadh baile cosanta eile (''Baile na nGael'') timpeall Geata Eoin idir na blianta 1310 agus 1495. Tógadh Droichead de Bhál idir an dá bhaile. == Na Meánaoiseanna, 1310 - 1485 == [[Íomhá:Ardeaglais_Mhuire.JPG|280px|thumb||Ardeaglais Mhuire (Eaglais na hÉireann) a bunaíodh sa 11ú aois]] Cé gur chuid de Ríocht na hÉireann a bhí faoi smacht Rí Shasana é ag an am, ba bheag nár stát neamhspleách é Luimneach le linn na Meánaoiseanna tar éis meath chumhacht na Corónach in Éirinn. D'fhás an tráchtáil tríd an gcalafort ó iarthar agus lár na hÉireann go dtí Sasana agus [[An Eoraip|Mór-Roinn na hEorpa]]. Ba í an [[Fraincis|Fhraincis]] an teanga riaracháin ó theacht na Normannach go dtí lár an 14ú aois ach leathnaigh tionchar an [[Béarla|Bhéarla]] ina dhiaidh sin i measc uaisle na cathrach. Ach ba í an [[Gaeilge|Ghaeilge]] gnáth-theanga na n-áitribheach agus b'éigean do Pharlaimint na hÉireann dlíthe a reáchtáil chun stádas an Bhéarla agus an chultúir Angla-Normannach a chosaint (''Reachtanna [[Cill Chainnigh|Chill Chainnigh]]''). Ba iad na Brianaigh agus na Conmaraigh Tumhan ([[Contae an Chláir]]), na Gearaltaigh Deasún ([[Contae Luimnigh]]) agus na Cearrbhallaigh agus na Cinnéidigh Éile ([[Contae Uíbh Fhailí]] theas agus [[Contae Thiobraid Árann]] thuaidh) na clainne ba chumhachtaí sa limistéar mórthimpeall Luimnigh ag an am. Ba chathair saibhir trádála fós í Luimneach le teacht an 16ú aois. De réir cuntais a ullmhaíodh d'ambasadóir na [[An Spáinn|Spáinne]] sa bhliain 1574: ''"Tá Luimneach níos láidre agus níos áille ná aon chathair eile in Éirinn ... le fallaí tiubha snoite as marmar mórthimpeall ... ná fuil aon slí isteach ann ach trasna droichid tógtha as clocha, ceann amháin den bheirt tógtha ar 14 stua agus an cheann eile ar 8 ... tá na tithe tógtha den chuid is mó as clocha ceárnatihe marmair duibh agus iad cruthaithe ar nós túir nó ar nós dúnta ..."'' == Na Tiúdair agus an tAthrú Creidimh, 1485 - 1601 == Le linn réim an Rí [[Anraí VIII Shasana|Anraí VIII]] sa bhliain [[1534]], bhris Eaglais Shasana le údarás [[Pápa|an Phápa]] agus ceapadh an creideamh [[Protastúnach]] nua le Rí Shasana ag a cheann mar reiligiún oifigiúil na ríochta. Ghabh an Choróin seilbh ar thailte, foirgnimh agus airgead na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|hEaglaise Caitlicigh]], dúnadh na mainistreacha agus na clochair, cuireadh cosc ar na h-óird rialta agus díbríodh sagairt ná raibh sásta a gcreideamh a athrú as a gcuid paróistí. Tháinig reachtaíocht céanna an [[Athleasú Creidimh|Athrú Creidimh]] i bhfeidhm in Éirinn ach d'fhan an coismhuíntir dílis d'údarás na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Róimhe]]. Ar dtús, níorbh ach sna cathracha a bhfuair [[Eaglais na hÉireann|Eaglais Protastúnach na Éireann]] aon tacaíocht ó aon chuid den phobal. [[Íomhá:Fas_na_Cathrach.jpg|280px|thumb|right|Leathnú chathair Luimnigh ó aimsir na Lochlannach go dtí an lá atá inniu ann.]] Ós rud é ná raibh tionchar Sasana chomh láidir sin in iarthar na hÉireann, ba bheag daoine ar athraigh a gcreideamh i Luimneach le linn an [[16ú haois]]. Ach mar sin féin, dúnadh [[mainistir]] Mhungairit, na mainistreacha in Áth Dara agus tithe na bProinnsiasach, na nAibhistíneach agus na nDoiminiceach sa chathair féin. Chomh mhaith le sin, thug [[Eaglais na hÉireann]] seilbh ar [[Ardeaglais]] Mhuire agus [[Séipéal|séipéil]] na [[Paróiste|paróistí]] cathracha Eoin, Mhainchín agus Niocláis. Cé go raibh bá éigin ag uaislí Angla-Normannacha Luimnigh le Coróin Shasana as ucht cart ríoga na cathrach, chuir an tAthrú Creidimh deighilt mór idir a ndílseacht dá Rí [[Protastúnach|bProtastúnach]] agus dá gcreideamh [[Caitliceach|gCaitliceach]]. De bharr an scoilt sin agus de bharr neartú údarás an Rí tar éis cumhacht neamhspleách na hEaglaise a bhriseadh, d'fhás tionchar Sasana arís san 16ú aois, go mór mór tar éis teacht na [[Eilís I Shasana|Ríona Éilís I]] ar an gCoróin sa bhliain [[1558]]. Roimhe sin, cuireadh bunús [[dlí]]thiúil faoi [[rialtas|riail]] Shasana in Éirinn nuair a ghlac na taoisigh Gaelacha agus Normannacha le stádas Rí [[Anraí VIII Shasana|Anraí VIII]] tríd an gcóras ''géilleadh agus ath-bhronnadh''. Ghéilleadar a gcríocha stairiúla don Choróin agus bhronn an Rí iad ar ais orthu chomh maith le teideal uasal Sasanach (m.sh. deineadh ''Iarla Thumhan'' as an mBrianach, ''Iarla Deasún'' as an nGearaltach, ''Iarla Éile'' as an gCearrbhallach srl.). Ach i ndiaidh an [[Athleasú Creidimh|Athrú Creidimh]], baineadh na teidil agus seilbh na dtailte ó na hiarlaí nua nár thóg leis an bProtastúnachas agus, dá bharr sin, d'éirigh cuid des na taoisigh díshealbhtha amach i gcoinne riail na Corónach le linn réimis [[Eilís I Shasana|Éilise I]]. Ina measc siúd, bhí an [[Dara Éirí Amach i nDeasmumhain|Éirí Amach Dheasúnach]] i g[[Contae Luimnigh]] agus i g[[Contae Chiarraí]] idir na blianta [[1579]] agus [[1583]] faoi cheannas Shéamuis Mhic Mhuiris Mhic Ghearailt, Iarla díshealbhtha Deasún. Bánaíodh an-chuid de Chontae Luimnigh le linn na cogaíochta agus plandáladh é le coilínigh Protastúnacha Sasanacha ach bhí scrios na tuaithe chomh dona sin gur theip go tapaidh ar an bplandáil. Toradh eile a bhí ar an gceannairc ná gur theith an-chuid daoine ón dtuath go dtí an chathair. == Na Stíobhardaigh agus Cromail, 1601 - 1660 == [[Íomhá:DSCN3136.JPG|280px|thumb|| Iarsmaí d’Fhallaí Luimnigh i nGeata Eoin sa bhliain 2007]] Bhris na Sasanaigh cumhacht na dtaoiseach Gaelacha nuair a chríochnaigh [[Cogadh na Naoi mBliana (Éire)|Cogadh na Naoi mBliain]] i ndiaidh [[Cath Chionn tSáile|Chath Chionn tSáile]] sa bhliain [[1601]] agus nuair a [[Teitheadh na nIarlaí|theith na hIarlaí]] sa bhliain [[1607]]. Scaip cuid mhaith de lucht leanúna na gclanna Ultacha ar fud Chontae Luimnigh, áit a bhfuil sloinntí mar Ó Dochartaigh, Ó Domhnaill, Ó Néill agus Ó Ruairc le fáil go coitianta fós, agus chuir roinnt díobh fúthu sa chathair agus ins na paróistí tuathúil díreach lasmuigh dá fallaí. Sa bhliain 1609, cruthaíodh contae riarthach faoi leith as Cathair Luimnigh agus leathnaíodh na saoirse (Saor Thuaidh i g[[Contae an Chláir]] agus Saor Theas i g[[Contae Luimnigh]]) go dtí go raibh seilbh ag an gcathair ar achar 10,000 ha talún lasmuigh dá fallaí. Ní raibh ach achar 23 ha laistigh de na fallaí ag an am. Ós nár sealbhóirí talún iad, choimeád na clanna uaisle Caitleacacha Anglo-Nomannacha a gcuid saibhreas agus leanadar i gceannais ar shaol ghnó na cathrach. Ghlacadar páirt i gComhnaidhm Chill Chainnigh, parlaimint Éireannach a bhunaíodh i ndiaidh Éirí Amach [[1641]] chun stádas na gCaitliceach a chosaint i gcoinne ionsaithe airm Sasanacha agus Albanacha a bhí gníomhach sa tír ag an am. Le cabhair ó phobal na cathrach, ghabh Arm an Chomhnaidhm faoi cheannas an Ghinearáil Ghearóid de Barra Caisleán an Rí Eoin ón ngarastún Protastúnach tar éis léigir ghearra sa bhliain [[1642]]. Ón mbliain [[1643]] suas go dtí bua na bParlaiminteach sé bhliain ina dhiaidh sin, thacaigh an Chomhnaidhm le fórsaí an Rí Shéarlais I le linn [[Cogadh Cathartha Shasana]]. Bhain [[Oilibhéar Cromail]], dheachtóir míleata na Breataine, díoltas amach tar éis teacht go hÉirinn dó sa bhliain [[1649]] nuair a shlad sé [[Droichead Átha]] agus [[Loch Garman]] agus mharaigh sé beagnach gach éinne a raibh sna bailte sin ag an am. Dhírigh sé a fhórsaí ar Luimneach ina dhiaidh sin ach sheas fórsaí na cathrach faoi cheannas Aodha Dhuibh Uí Néill ina choinne ó mhí Bealtaine na bliana [[1650]] suas go mí Deireadh Fómhair na bliana [[1651]]. Fuair timpeall is 7,500 duine, idir saighdiúirí agus sibhialtaigh, bás le linn an léigir ach lig an Ginearál Sasanach Henry Ireton do na cosantóirí imeacht saor ón gcathair tar éis dóibh géilleadh dó. == Cogadh an Dá Rí, 1660 - 1691 == [[Íomhá:Treaty stone of Limerick.jpg|280px|thumb||Carraig an Chonartha - 1691]] Dhíbrigh [[Oilibhéar Cromail|Cromail]] na h-uaisle Caitliceacha Gaelacha agus Anglo-Normannacha go Connacht agus bhronn sé a gcuid tailte ar shaighdiúirí a arm ach, nuair a d’fhill an Rí Séarlas II ar Shasana sa bhliain [[1660]] i ndiaidh bháis Chromail, bhí súil acu go bhfaigheadar ar ais iad. Níor tharla a leithéid agus, nuair a lean an Caitliceach Séamus II a dheartháir mar Rí, d’éirigh Parlaimint Sasana amach ina choinne agus ceapadh an Prionsa Oráisteach na hOllainne, cliamhan Shéamuis, mar an Rí Liam III ina áit sa bhliain [1688]. Throid Caitlicigh na hÉireann ar thaobh Shéamuis agus i gcoinne Liam le linn an chogaidh idir an dá Rí. Nuair a bhuadh orthu i g[[Cath na Bóinne]] ar an [[1 Iúil]] [[1690]], thiteadar siar ar Luimneach agus thosaigh [[Léigear Luimnigh|léigear na cathrach]] ar an [[7 Lúnasa]]. Chosain na hÉireannaigh faoi cheannas Risteárd Talbóid, Iarla Thír Chonaill, agus [[Pádraig Sáirséal]], Iarla Leamhchan, an chathair go fíochmhar agus, tar éis 3,000 dá shaighdiúirí a chailliúint, d’éirigh Liam as an ionsaí i mí Meán Fómhair. Tar éis bua na Liamach i gCath Eachroim ar [[12 Iúil]] [[1691]], níor fhágadh ach Luimneach fós i seilbh fórsaí Shéamuis. Cuireadh tús leis an dara léigear sa mhí dár gcionn. Cé gur neartaíodh na fallaí cosanta le linn an gheimhridh, b'éigean dos na cosantóirí géilleadh ar an [[23 Meán Fómhair]] de bharr an phlá agus an ocrais i measc sibhialtaigh na cathrach. Síníodh [[Conradh Luimnigh]] idir An [[Pádraig Sáirséal|Sairséalach]] agus an Ginearál Ginkell ar an [[3 Deireadh Fómhair]] inar thugadh cearta creidimh do Chaitlicigh na hÉireann agus sheol An Sairséalach agus formhór dá shaighdiúirí (''Na Géanna Fiáin'') ón gcalafort ar an [[22 Nollaig]] [[1691]]. == Na Péindlithe, 1691 - 1798 == [[Íomhá:Sr_Maigh_Eala.jpg|280px|thumb||Tithe Seoirseacha a thógadh ag deireadh an 18ú aois i Sráid Mháigh Eala, Luimneach]] Níor chlóigh na buaiteoirí le Conradh Luimnigh. Reachtaíodh na [[Na Péindlíthe|Péindlithe]] sna blianta díreach ina dhiaidh a bhain cearta seilbhe, vótála, oideachais, oibre agus comharbachta ó Chaitlicigh na hÉireann. D’imigh formhór uaisle Caitliceacha Luimnigh in éineacht leis an Sáirséalach chun freastal in airm na hEorpa agus, ina n-áit, ghlac aicme nua Protastúnach, agus coilínigh Sasanacha, Albanacha, Francacha (''Huguenots'') agus Ollanacha ina measc, seilbh ar chúrsaí gnó na cathrach. Ba í an Bhéarla amháin teanga an uasaicme i ndiaidh an léigir agus, cé gur labharadh an Ghaeilge go forleathan suas go dtí deireadh an 19ú aois i gceantair mar Sparr Thumhan, Geata Eoin agus Réabóg, thosnaigh meath ar a stádas le linn na bPéindlithe. Ach cé gur tháinig brú ar an dteanga sa chathair, ba ré órga na filíochta as Gaeilge é ó dheireadh an 17ú aois go dtí deireadh an 18ú aois i g[[Contae Luimnigh]] agus i g[[Contae an Chláir]]. I measc na bhfilí cáiliúla a raibh baint acu leis an gcathair agus leis an gcontae, bhí [[Brian Mac Giolla Meidhre]], Seán Ó Tuama, Aindrias Mac Craith, Seán Clárach Ó Dómnhaill agus [[Dáibhí Ó Bruadair]]. Le teacht na síochána san 18ú aois, d'fhás eacnamaíocht na hÉireann. Chuaigh daonra na tuaithe i méid tar éis leagadh foraíseacha na Mumhan agus Connachta agus breis talamh curaíochta a chruthú. Ní amháin gur mhéadaigh na naisc trádála idir an chathair agus [[Sasana]] agus [[An Eoraip|Mor-Roinn na hEorpa]] ach, ag an am gcéanna, tháinig fás mór ar an dtrácht idir Ríocht na Breataine agus [[Meiriceá|coilíneachta Meiriceá Thuaidh]] agus b'é Luimneach an calafort mór is faide siar [[Eoraip|na hEorpa]]. B’éigean don chathair a áth-thógáil i in diaidh scrios na léigear agus leathnaíodh í lasmuigh dá sean-fhallaí. Ach ós rud é go raibh an Chomhairle Cathrach chomh truaillithe sin ag an am, eagraíodh an obair faoi stiúir Coimisinéirí Pharóiste Mhichíl. Go mór mór faoi thionchar clainne Artúir, Uí Sheasnáin, Ruiséil, Uí Phoirigh agus Harstonge, pleanáladh baile nua-aimsearach, Baile Nua an Phoirigh, ar struchtúr gréille faoi stiúradh an ailtire Iodálach Advise Ducat ar riasc bruach theas na Sionainne. Baineadh an-úsáid as brice dearg (a tháinig chuig Luimneach mar ballasta i mbáid ag filleadh ar an gcalafort ó Shasana) chun na tithe ''Seoirseacha'' a thógáil agus is iad fós an gné [[ailtireacht Luimnigh|ailtireachta]] is sainiúla na cathrach. Le linn an tréimhse seo, ghabh clainne cumhachtacha smacht daingean ar riarachán na cathrach. In a measc siúd bhí na Róistigh (''en: Corporation Roches'') a bhí i gceannas idir 1714 agus 1762 agus clann Smyth/Vereker idir 1776 agus 1841. == Acht an Aontais, 1798 - 1845 == [[Íomhá:Denmark_St_1982.jpg|280px|thumb|right|Seantithe ar Sráid na Danmhairge a thógadh ag deireadh an 18ú aois. Leagadh iad timpeall na bliana 1991 chun tábhairne, caifé agus brú nua (''The Old Quarter'') a thógáil in a n-áit. Tógadh an grianghraf sa bhliain 1982.]] Bhí Luimneach ag barr a réime le linn blianta deiridh an 18ú aois nuair a bhí smacht ag Parlaimint na hÉireann ar mhál, dhleachtanna, chustaim agus airgead reatha na tíre. Baineadh úsáid as cumhacht uisce chun muilinn nua a thógáil ar bhruach na Sionainne agus a fho-aibhne sa chathair féin agus in Áth na Coite, Caladh Uí Threoigh, Áth Longphoirt, Baile na Clocha agus Saingil sa cheantar máguaird. Easpórtáileadh leathar, feoil, ím, plúr, olann, éadach, lása agus uisce beatha go dtí [[Sasana]], [[An Eoraip|Mor-Roinn na hEorpa]] agus [[Meiriceá]] agus iompórtáladh adhmad, gual, tarra agus iarann. Caitheadh dleachtanna an chalafoirt ar oibreacha poiblí ar nós Tigh an Chustaim (anois Iarsmalann Hunt), tigh an bhochtanais (anois Ospidéal Chamillus), tigh na ngealt (anois Ospidéal Iósaimh), córas bunúsach séarachas i mBaile Nua an Phoirigh, leathnú na nduganna agus an dara droichead thar abhann na Mainistreach (Droichead Mhaitiú). Chaill Éire a neamhspleáchas eacnamaíoch de réir [[Acht an Aontais 1800|Acht an Aontais]] sa bhliain [[1801]] agus, ós rud é go raibh Luimneach suite i bhfad ó chathracha nua na Ríochta Aontaithe agus ná raibh aon mianraigh guail i ngar dó chun cumhacht gaile a ghinneadh, ní raibh a thionscail in ann dul san iomaíocht le olltháirgíocht Sasana cheal cosaint cánacha. Tháinig meath tobann ar eacnamaíocht na cathrach dá bharr agus lean na deacrachtaí trín lagar ar thit ar fud na hEorpa sna blianta ó [[1815]] amach i ndiaidh Chath Waterloo. Tháinig Acht an Aontais i bhfeidhm nuair a baineadh mór-gheit as Rialtas na Breataine de bharr cad a tharla le linn [[Éirí Amach 1798|Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe]] sa bhliain [[1798]] ach, laismuigh d'éachtanna Pádraig de Bhailís (''An Stáicéar'') agus a lucht leanúna i mbarúnae Cois Sléibhe in oirdeisceart [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]], ba bheag a tharla lena linn i dtuaisceart na Mumhan. Ag an am gcéanna, áfach, bhí an-chuid foréigin sna ceantracha tuaithe mórthimpeall na cathrach le linn an dara leath den 18ú aois, go mór mór ó na ''Buachaillí Bána'', cumann rúnda a eagraíodh chun cearta na dtionóintí Caitliceacha a chosaint ó na tiarnaí talún Protastúnacha. D’fhás na buíonta troda as na cumainn rúnda agus thugadar ar a chéile le bataí agus le doirne ag tús an 19ú aois i gcathanna réamh-phleanálta ag aonaigh, laethanta phatrúin, tórraimh agus ócáidí eile poiblí. Ba iad na ''Seanveist'' agus na ''Carbhait'' na buíonta is mó agus is cáiliúla (tugadh ainmneacha a gcuid éadaigh orthu) agus ba in oirthear Chontae Luimnigh, iarthar Chontae Thiobraid Árann agus uaireanta sa chathair féin ceartlár na cogaíochta eathartha. [[Íomhá:Bearaic_an_Chaisleain.JPG|280px|thumb||Cuid den sean-bhearaic i gclós Chaisleáin an Rí Eoin sa bhliain 1982. Le linn an 19ú aois, bhí trí bhearaic ag Arm na Breataine I Luimneach.]] Le maolú [[Na Péindlíthe|na bPéindlthe]] ag deireadh an 18ú aois (agus tháinig deireadh éifeachtach ar an reachtaíocht i ndiaidh [[Fuascailt na gCaitliceach]] sa bhliain [[1829]]), thosnaigh [[Arm na Breataine]] ag earcach saighdiúirí Éireannacha agus d’fhás garastún na cathrach go tapaidh ina dhiaidh. Bhí trí bhearaic i Luimneach sa 19ú aois agus bhí tábhacht ar leith ag an am ag Fórsaí an Choróin in eacnamaíocht na cathrach. Cruthaíodh [[Naisc Iompar Luimnigh|naisc iompar]] le cathracha eile na tíre le teacht na gcanálacha chuig Luimneach ag tús an 19ú aois, le tógáil Droichid Wellesley (anois Droichead an tSairséalaigh) idir Baile Nua an Phoirigh agus bruach thuaidh na Sionainne agus le teacht an iarnróid tuairim na bliana [[1845]]. Ach chuir chomhlachtaí iompar capall na cathrach go láidir i gcoinne leathnú an iarnróid go dtí na duganna agus, cheal nasc díreach idir na báid agus na traein, chaill an calafort an-chuid dá ghnó ó iarthar agus deisceart na hÉireann do [[Corcaigh|Chorcaigh]], [[Gaillimh]] agus [[Port Láirge]]. Sa bhliain 1845, chinn Parlaimint na Breataine ar cheithre ollscoil nua a bhunú in Éirinn, ceann amháin i ngach cúige, chun freastal ar na pobail Caitliceacha agus [[Preispitéireachas|Preispitéaracha]] na tíre ná raibh in ann iontráil go h-éasca i g[[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath|Coláiste na Tríonóide]] i mBaile Átha Cliath. Thacaigh muintir gnó na [[Ollscoil na hÉireann, Gaillimh|Gaillimhe]] agus [[Coláiste na hOllscoile, Corcaigh|Chorcaí]] iarratais a gcathracha féin ach, ós rud é ná raibh meánaicme láidir Caitliceacha i Luimneach agus go raibh muintir an rachmais ag cúlú ón gcathair, chinneadh ar Chorcaigh mar shuíomh ollscoil na Mumhan d'ainneoin gurbh chathair níos mó í Luimneach ag an am. Cé ná raibh éifeacht láithreach ag an gcinniúint seo ar stádas na cathrach, chaill Luimneach go mór as leathnú riarachán an stáit, an leighis, an ghnó, an dlí agus na heolaíochta le linn deireadh an 19ú aois agus tús an 20ú aois nuair nár fhreastail aon céimí na ngairmeacha nua staidéir sa chathair. == An Gorta Mór, 1845 - 1867 == [[Íomhá:Clochar_Mhuire.JPG|280px|thumb||Clochar Mhuire, Sráid an Easpaig, sa bhliain 1982. Leagadh é timpeall na bliana 1990. Tógadh an-chuid clochair agus séipéil i ndiaidh [[Fuascailt na gCaitliceach]] sa 19ú aois.]] Cé go raibh an talamh na gceantair mórthimpeall Luimnigh torthúil, bhí sí roinnte in an-chuid tionóintachtaí bídeacha agus bhí cónaí ar líon mór spailpíní faoin dtuath chomh maith. Dá bharr sin, nuair a theip ar na prátaí sna blianta idir [[1845]] agus [[1848]], thit [[An Gorta Mór]] go dian ar [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]], [[Contae Thiobraid Árann]] agus oirthear [[Contae an Chláir]]. Ní amháin gur cailleadh na mílte ón ocras agus ón bhfiabhras ach theith na mílte eile go dtí an chathair ag lorg bia agus dídean ná raibh ar fáil. D'fhás daonra Luimnigh go tobann ar dtús ach thit sé arís nuair a thosnaigh an imirce chuig Sasana agus Meiriceá i ndáiríre. Ós rud é ná raibh a bhunús tionsclaíochta chomh láidir sin, go raibh a chalafort ag dul i léig agus go raibh aicme an tsealúchais ag tréigeadh na cathrach chun cur fúthu i [[Londain]], níor tháinig Luimneach as an dtubaiste chomh tapaidh agus a tháinig áiteanna eile sa tír as agus chaill sé a stádas mar dara cathair na Éireann do [[Béal Feirste|Bhéal Feirste]] i mblianta na 1850í agus mar an chathair is mó i g[[Cúige Mumhan]] do [[Corcaigh|Chorcaigh]] scór bliain ina dhiaidh sin. Agus cé gur fhás tionscal an tobac agus tionscal an éadaigh as táirgíocht culaithe saighdiúirí i gcomhair Cogadh na Crímé agus [[Cogadh Cathartha SAM|Cogadh Cathartha Meiriceá]], thóg muintir an rachmais níos mó as eacnamaíocht Luimnigh ná mar a infheistíodar ar ais sa chathair le linn an 19ú aois. Ag an am gcéanna, tháinig feabhas éigin ar staid na bhfeirmeoirí a bhí fágtha agus, le aistriú a ngnó ó shaothrú barraí go dtí déiríocht agus méadú tar éis teacht ar a gcuid gabháltais le imeacht nó le bás a gcuid comharsan, bhí airgead le caitheamh ag roinnt díobh don chéad uair riamh. D'fhás aicme nua siopadóirí agus ceannaithí Caitliceacha i Luimneach chun freastal orthu. D'fhás an chráifeacht chomh maith as an meoin ciontais i measc iad siúd a tháinig slán as an nGorta Mór agus, dá bharr sin, caitheadh líon ábhalmhór airgid sa chathair i lár an 19ú aois ar thógáil Ardeaglais Eoin, séipéil paróiste Mhainchín, Mhíchíl, Iósaimh agus Phádraig, tithe agus séipéil na n-Órd Proinsiasach, Doiminiceach, Íosánach, Aibhistíneach agus Slánathórach, clochair, tithe na mbráthar, ospidéil agus scoileanna Caitliceacha. == Féinrialtas agus Agóid Talún, 1867 - 1900 == [[Íomhá:Sraid_Eadbhard_1982.JPG|280px|thumb||Rae tithe beaga ó dheireadh an 19ú aois i bPlás Mhic Gearailt in aice le Dún an tSairséalaigh, Sráid Eadhbhard. Leag Bárdas Luimnigh iad ag tús na blianta 1990í chun tithe nua poiblí a thógáil. Tógadh an grianghraf sa bhliain 1982.]] [[Íomhá:Reilig Giudach.JPG|280px|thumb||Reilig na nGiúdach, Caladh Uí Threoigh, sa bhliain 2007. Osclaíodh le linn blianta na 1890í í agus ath-thógadh tigh an phaidir sa bhliain 1990.]] Bhí [[Éirí Amach na nÉireannach Óga|Éire Óg]] gníomhach sa chathair i mblianta na 1840í agus [[Bráithreachas na bhFíníní|na Fíníní]] i mblianta na 1860í ach bhris an Gorta Mór agus bás [[Dónall Ó Conaill|Dhomhnaill Uí Chonaill]] spiorad an [[Náisiúnachas|náisiúnachais]] ar feadh an ghlúin ina dhiaidh. Le leathnú ceart vótála ón mbliain [[1867]] amach, áfach, díríodh mí-shástacht le riail na Breataine agus bunaíodh [[Léig an Rialtais Dúchais|Cumann Fhéinrialtas Éireann]] i Westminster sa bhliain [[1870]] chun féinrialtas faoi Choróin na Breataine d'fháil don [[tír]]. Ba é [[Isaac Butt]], feisire Cathair Luimnigh, ceannaire an ghrúpa nua sara ath-eagraíodh é mar [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann]] faoi cheannas [[Charles Stewart Parnell]] sa bhliain [[1882]]. Chuidigh lagar eacnamaíochta idirnáisiúnta sa bhliain [[1873]] agus teip na bpráta i mblianta na 1870í go mór le agóid faoin dtuath i gcoinne na dtiarnaí talún. Nuair ná rabhadar in ann an cíos a íoch, caithfeadh an-chuid tionóintí óna bhfeirmeacha. Eagraíodh [[Conradh na Talún]] chun a gcearta a chosaint trí úsáid taicticí ar nós an bhaghcait agus thosnaigh Parnell feachtas i Westminster ionas go mbeadh na tionóintí in ann a gcuid gabháltais a cheannach. Ionas bac a chur ar ghluaiseacht an Fhéinrialtais (an polasaí ar a dtugadh “''ag marú Féinrialtas le cineáltas''”), leasaigh Rialtais Coimeádacha na Breataine reachtaíocht seilbh na talún le linn blianta na 1880í agus chabhraíodar leis na tionóintí a chuid gabhátlais a cheannach le iasachtaí fad-téarmach ón Stát. Leathnaigh an déiríocht go tapaidh i g[[Cúige Mumhan]] ina dhiaidh sin, bunaíodh comharchumainn ar fud Chontae Luimnigh (tháinig an chéad cheann in Éirinn le chéile i nDrom Collachair in iardheisceart an chontae sa bhliain [[1889]]) agus d’fhás an tionscal bia sa chathair, go mór mór leasú bagúin. Cuireadh tús le mórán clubanna [[Spórt i Luimneach|spóirt]] na cathrach sa tráth seo freisin agus, ina measc siúd, bhuaigh Na Trádálaithe, ionadaithe [[CLG Coiste Luimneach|Chontae Luimnigh]], an chéad [[Corn Sam Mhic Uidhir|Craobh Peile na hÉireann]] sa bhliain [[1887]] . Thit feachtas an Fhéinrialtais as a chéile nuair a chailleadh Acht Ghladstone i ndiaidh scannal [[Charles Stewart Parnell|Pharnell]] agus ghin scoilt Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann an-naimhdeas sa chathair idir dílseoirí Pharnell agus iad siúd in a choinne. Thug an Eaglais Caitliceach go láidir i gcoinne an iar-cheannaire, fiú amháin i ndiaidh a bháis ar [[6 Deireadh Fómhair]], [[1891]], go mór mór roinnt sagairt Slánathóracha Árd-bhráthrachas an Mhaighdin Mhuire a raibh tionchar mór aige i measc coismhuíntir na cathrach. Agus tar éis seanmhóin fíochmhar ón Athair Seán Mac Riabhaigh i gcoinne na [[Giúdachas|nGiúdach]] sa bhliain [[1904]], ritheadh an pobal beag Giúdach a bhí bunaithe i Sráid Chúl Mhúine (anois Sráid Wolfe Tone) as an gcathair, an t-aon phogrom riamh i stair na hÉireann. == Aois Nua, 1900 - 1912 == [[Íomhá:Foras_na_Meicneoiri.JPG|280px|thumb||Foras na Meicneoirí ar Shráid Harstonge sa bhliain 2007, ceann-cheathrú Chomhairle na gCeárd Luimnigh.]] Cuireadh deireadh buan le sean-chóras na dtiarnaí talún nuair a reachtaíodh Acht Wyndham i Westminster sa bhliain 1903 agus bhí seilbh a ngabháltais féin bainte amach ag níos mó na 70% na niar-thionóintí roimh thosach an [[An Céad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]]. Ag an am gcéanna, tháinig feabhas mór ar eacnamaíocht na Breataine i gcoitinne agus mhéadaigh an éileamh ar tháirgí bia na cathrach. Leathnaigh an saibhreas nua amach i measc na bhfeirmeoirí, na siopadóirí, na dtabhairneoirí agus na ngairmeacha agus thosnaigh meánaicme nua sách mór Caitliceach ag fás i Luimneach le linn blianta tosaigh an 20ú aois. Agus nuair a bhunaigh Acht an Rialtais Áitiúil Comhairle Cathrach Luimnigh sa bhliain [[1898]], ghabhadar seilbh ar údarás polaitiúil na cathrach. Ach níor éirigh chomh maith sin le gach éinne sa chathair agus sna cheantair máguaird. Bhí an bochtaineacht go forleathan i measc feirmeoirí beaga na sléibhte, na n-oibrithe feirme, oibrithe na monarchan agus iad siúd ná raibh aon obair seasta acu. Cé gur thosnaíodh ar thithíocht poiblí a thógáil le linn blianta na 1890í (go mór mór sna sráideanna mórthimpeall beairicí an [[Arm na Breataine|Airm]]), bhí cónaí fós ag formhór daonra na cathrach i lánaí agus i dtionóntáin mí-shláintiúile, áit ina bhfuair an-chuid díobh bás go luath den [[eitinn]]. [[Íomhá:Luimneach1900.jpg|280px|thumb||Sráid Seoirse (anois Sráid Uí Chonaill) tuairim na bliana 1900.]] Athaontaíodh [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann]] sa bhliain [[1900]] faoi cheannas [[John Redmond|Sheáin Mhic Réamoinn]] ach, ós rud é ná raibh na h-aidhmeanna céanna a thuilleadh ag aicmí éagsúile na cathrach, ní raibh an tionchar céanna ag a feisirí Westminster ar shaol pholaitiúil na tíre nó na cathrach. Cé gur lean an Pháirtí le feachtas an [[Rialtas Dúchais|Fhéinrialtais]] agus bhuaigh a ionadaithe gach thoghchán i gCathair agus i gContae Luimnigh suas go dtí tosach an [[An Céad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]], bhí cuid dá lucht leanúna meánaicmeacha sásta le riail na Breataine, cuid eile díobh ag lorg neamhspleáchas glan d'Éirinn agus cuid eile fós dírithe ar cheisteanna sóisialacha agus ar chearta na n-oibrithe. I ndiaidh na h-Athbheochan Gaelaigh agus bunú gluaiseachtaí spórtúla agus cultúrtha ar nós [[Cumann Lúthchleas Gael]] sa bhliain [[1884]] agus [[Conradh na Gaeilge]] sa bhliain [[1893]], dhúisigh suim nua in oidhreacht na hÉireann, go mór mór i measc páistí an mheánaicme Caitlicigh, agus leathnaigh sí go dtí cúrsaí polaitiúla. Bunaíodh [[Sinn Féin]] mar pháirtí lán-náisiúnach i gcoinne an Pháirtí Parlaiminteach sa bhliain [[1905]] agus, cé nár éirigh go maith léi ar dtús, bhí tionchar ag a cuid aidhmeanna sa chathair i measc múinteoirí bunscoile agus oibrithe óga na siopaí, an iarnróid agus na dtábhairní. Chomh maith le sin, choimeád sean-[[Bráithreachas na bhFíníní|Fhinínigh]] ar nós Seán Ó Dálaigh agus fear a neacht Caitlín, [[Tomás Ó Cléirigh]], spiorad an réabhlóideachais beo i Luimneach trí [[Bráithreachas na Poblachta|Bhráthrachas na Poblachta]]. Le linn an ama chéanna, cuireadh tús le gluaiseacht na gceardchumann sa chathair le bunú Comhairle na gCeárd Luimnigh. Cé go bhfuair sí formhór dá tacaíocht ar dtús ó oibrithe oilte an iarnróid agus na ngild tógála, leathnaigh sí a ballraíocht i measc oibrithe il-ghnéitheacha na monarchan bagúin, plúir, leathair agus éadaigh agus í ag lorg leasú pá agus coinníollacha fostaíochta. Toghadh céad ionadaí ghluaiseacht an lucht oibre ar Chomhairle na Cathrach sa bhliain 1898 ach, i ndiaidh athaontú an Pháirtí Parlaimintigh, níor tháinig aon mhéadú ar vóta an eite chlé sa chathair le linn na mblianta dár gcionn. == Na hÓglaigh agus an Chéad Cogadh Domhanda, 1912 - 1916 == [[Íomhá:Cogaidh_Domhanda.JPG|280px|thumb||Leacht i gCeárnóg an Phoirigh sa bhliain 2007 i gcuimhne ar shaighdiúirí as Luimneach a fuair bás sa Chéad agus sa Dara Chogadh Domhanda i seirbhís Arm na Breataine.]] Nuair a theip ar Bhiolla Féinrialtais Éireann eile i dTigh na dTiarnaí i Westminster sa bhliain 1912, nochtaíodh laige an Pháirtí Parlaimintigh in aghaidh na n[[Aontachtóirí]] agus a gcomhghuallaithe i bPáirtí Coimeádach na Breataine. Ach nuair a bhunaigh dílseoirí Ulaidh a ngrúpa paramhíleata féin, [[Óglaigh Uladh|Fórsa Óglaigh Uladh]] (an ''UVF''), faoi stiúiriú iar-oifigigh [[Arm na Breataine]] ar an [[31 Eanáir]] [[1913]], chruthaíodh [[Óglaigh na hÉireann]] ina gcoinne ar an [[25 Samhain]], ghlac polaiteoirí an Pháirtí Parlaimintigh cinnireacht na gluaiseachta nua agus fuair siad tacaíocht forleathan ó mhuintir Luimnigh. Dhiúltaigh ceannaireacht Arm na Breataine in Éirinn máirseáil i gcoinne an [[Óglaigh Uladh|UVF]] ar an [[20 Márta]] [[1914]] (''Ceannairc an Churraigh''), landáil an UVF 25,000 raidhfil i [[Latharna]] ar an [[24 Aibreán]] gan aon cur isteach ó na h-Údaráis agus, nuair a mharaigh na póilíní triúr siabhaíligh i m[[Baile Átha Cliath]] i ndiaidh landáil 1,500 raidhfil ón luamh [[Asgard]] i m[[Binn Éadair]] ag Óglaigh na hÉireann ar an [[26 Iúil]], bhí an tír ar tí cogadh cathartha idir [[Náisiúnachas in Éirinn|Náisiúntóirí]] agus [[Aontachtóirí]]. Ach bhris an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] amach an seachtain ina dhiaidh sin, liostáil mórán ballraíochta an UVF in Arm na Breataine agus d'impigh [[John Redmond|Seán Mac Réamoinn]], ceannaire [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|an Pháirtí Parlaimintigh]], ar bhaill Óglaigh na hÉireann an rud chéanna a dhéanamh. Thug mórán daoine sa chathair tacaíocht don chogadh suas go dtí Nollaig na bliana 1914, go mór mór nuair a chuir roinnt sagairt mór-bhéim ar mhuintir Caitliceach na [[An Bheilg|na Beilge]] a chosaint ó ionrathóirí na [[An Ghearmáin|Gearmáine]] ina guid seanmóin. I dteannta le na céadta iar-shaighdiúirí sa chúltaca Airm a ghlaodh suas, ceaptar gur chuaigh suas le 800 fir óga as Cathair Luimnigh isteach san [[Arm na Breataine|Arm]], mórán díobh sa reisimint Fúisiléirí Ríoga na Mumhan (''The Royal Munster Fusiliers''), as a dtoil féin roimh dheireadh na bliana. Ach nuair nár tháinig aon réiteach luath ar an gcogaíocht, laghdaigh bá an phobail go tapaidh. Ós rud é go raibh éileamh mór ar táirgí bhia na cathrach agus an chontae, dhein eacnamaíocht Luimnigh go maith as an gcogadh agus ní raibh aon fonn ar fhostóirí nó ar fheirmeoirí a gcuid oibrithe ligean chun troda. D'ainneoin iarrachtaí [[John Redmond|Mhic Réamoinn]] agus a lucht leanúna, theip ar fheachtais earcachta mórán saighdiúirí eile a mhealladh isteach in Arm na Breataine ó lár na bliana [[1915]] amach. == Éirí Amach na Cásca, 1916 - 1917 == Scoilt [[Óglaigh na hÉireann]] i ndiaidh na tacaíochta ar thug Mac Réamoinn don chogadh agus, cé gur chuir an cinnearacht ina aghaidh, lean móramh na ballraíochta é nuair a bhunaigh sé Na hÓglaigh Náisiúnta. Tháinig gluaiseacht an mhionlaigh go mór faoi thionchar an [[Bráithreachas na Poblachta|Bhráthrachas na Poblachta]] a bhí mar aidhm acu An Bhreatain a dhíbirt glan as Éirinn, leis an lámh láidir má ba ghá, agus cheap móramh a Árdchomhairle go raibh deis níos fearr acu fad is a raibh [[Arm na Breataine]] tógtha suas thar lear le troid i gcoinne na [[An Ghearmáin|nGearmánach]]. [[Íomhá:Leacht-1916.JPG|right|thumb|280px|Leacht cuimhneacháin Éirí Amach na Cásca ar Dhroichead an tSairséalaigh sa bhliain 2003. Cuireadh suas é ar shuíomh dhealbh na Ríona Victoria a phléascadh suas i ndiaidh Cogadh na Saoirse.]] Nuair a chealaigh ceannaire [[Óglaigh na hÉireann]] [[Eoin Mac Néill]] ordaithe catha agus nuair nár éirigh le cúnamh arm ón nGearmáin a landáil ón bhfomhuireán ''Aud'' ar Thrá na Beannaí, [[Contae Chiarraí]] ar Aoine an Chéasta, an [[21 Aibreán]] [[1916]], theip ar aidhmeanna míleata [[Éirí Amach na Cásca]] a thosnaigh ar an Luain dár gcionn, an [[24 Aibreán]]. Cé nár tharla aon eachtraí sa chathair le linn seachtain na troda, bhí baint mór ag na ceannairí le Luimneach. Chuir [[Arm na Breataine|Fórsaí an Choróin]] seisear déag díobh chun bháis i ndiaidh triail rúnda idir an [[3 Bealtaine]] agus an [[12 Bealtaine]] agus, ina measc siúd, bhí [[Éamonn Ó Dálaigh]] a rugadh sa chathair, [[Conal Cóilbéard]] as Áth an tSléibhe in iarthar an [[Contae Luimnigh|chontae]] agus [[Tomás Ó Cléirigh]] agus [[Seán Heuston]] a chaith cuid maith dá saolta i Luimneach. Agus b'as Brú Rí i ndeisceart an chontae é [[Eamon de Valera|Éamonn De Valera]], ceannfort na nÓglach ba shinsirí nár lámhachadh i gclós [[Príosún Cill Mhaighneann|Phríosún Chill Mhaighneann]]. Díreach i ndiaidh géilleadh na nÓglach in [[Ard-Oifig an Phoist|Árdoifig an Phoist]] ar an [[29 Aibreán]], cáineadh go géar iad ag na nuachtáin, roinnt polaiteoirí an [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlaiminteach]], gaolta na saighdiúirí a bhí ag troid san Fhrainc agus aicme na gceannaithe. D'athraigh an scéal go tapaidh, áfach, i ndiaidh na mbásaithe agus nuair a chaith Arm na Breataine 3,500 daoine i bpríosún gan triail (tuairim is 2,000 díobh i gcampaí géibhinn sa Bhreatain ar nós Frongoch i dtuaisceart [[An Bhreatain Bheag|na Breataine Bige]]) cé ná raibh aon bhaint leis an éirí amach ag a bhformhór. Ba é an Dochtúir Éamonn Ó Duibhír, Easpag Luimnigh, an chéad cheannaire [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] ar cháin freagairt Rialtas na Breataine go poiblí agus fuair sé tacaíocht láidir ó mhuintir Luimnigh. Chailleadh an-chuid saighdiúirí ón gcathair i nGallipoli sa bhliain [[1915]] agus le linn [[Cath Somme]] sa bhliain [[1916]] agus, nuair a chinn ar Rialtas na Breataine coinscríofacht a thabhairt isteach in Éirinn chun tuilleadh earcaigh d’fháil, chuir an pobal go láidir i gcoinne an [[An Chéad Cogadh Domhanda|chogaidh]] agus an [[Arm na Breataine|Airm]] agus chuidigh sin go mór le fás polaitíochta [[Sinn Féin]] in aghaidh an [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlamaintigh]] i Luimneach. == Cogadh na Saoirse, 1917 -1921 == [[Íomhá:Cleeve's.jpg|right|thumb|280px|Monarchan Cleeve's (anois cuid den Ghrúpa Chiarraí cpt) ar Thrá Uí Cheallacháin sa bhliain 2007. B'ansin a thosnaigh ollstailc an Sóibhéad Luimnigh sa bhliain 1919.]][[Íomhá:Sean_de_Bhal.jpg|right|thumb|280px|Dealbh Sheáin de Bhál, Cathaoirleach Chomhairle Chontae Luimnigh, a mharaíodh ag Fórsaí na Breataine an 6 Márta 1921. Tógadh an griangraf i mBrú na Déise sa bhliain 2003.]] Nuair a scaoileadh ceannairí an éirí amach saor ó Phríosún Lewes Sasana ar an [[18 Meitheamh]] [[1917]], bhain an fáilte mór a bhfuaireadar i mBaile Átha Cliath an-gheit astu agus d'úsáideadar an córas parlaiminteach chun fo-thoghacháin a bhuachaint ar son [[Sinn Féin]] ón [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|bPáirtí Parlaiminteach]] i dtoghcheantair [[Contae an Chláir|Oir-Chláir]] ([[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]]) agus [[Contae Chill Chainnigh|Chill Chainnigh Thuaidh]] ([[Liam T Mac Cosgair]]). Chaith údaráis na Breataine iad ar ais i bpríosún agus thángadar go láidir anuas ar eagraíochtaí Gaelacha ar nós [[Cumann Lúthchleas Gael]], [[Conradh na Gaeilge]] agus, fiú amháin, gluaiseacht na gcomharchumann. Ach le teacht sos chomhraic an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] ar an [[11 Samhain]] [[1918]], bhí bá pobal Luimnigh go mór i bhfabhar Sinn Féin agus thoghadar a n-iarrathóirí i dtogh-cheanntair Cathair Luimnigh, Luimnigh Thoir agus Luimnigh Thiar in olltoghcháin na Breataine ar an [[14 Nollaig]] [[1918]]. Níor thóg Sinn Féin a chuid suíochán i Westminster, bhailigh a chuid feisirí i [[Teach an Ardmhéara|dTigh Árdmhéara Bhaile Átha Cliath]] ar an [[21 Eanáir]] [[1919]] agus, nuair nár aithníodh stádas[[An Chéad Dáil|Dáil Éireann]], fógraíodh [[Poblacht na hÉireann (1919)|Poblacht na hÉireann]] agus bhris [[Cogadh na Saoirse]] amach. Tharla an chéad eachtra ar an lá chéanna i Sulchóit Beag, [[Contae Thiobraid Árann]], 25km soir ó lár na cathrach nuair a maharaigh buíon [[Óglaigh na hÉireann|Óglaigh]] faoi stiúir [[Domhnall Ó Braoin]] agus [[Seán Ó Treasaigh]] beirt phóilíní an [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|RIC]] agus iad ag iarraidh ábhar pléascaidh a thógaint uathu. Leathnagh an comhrac go tapaidh trí Chontaetha [[Contae Luimnigh|Luimnigh]], [[Contae Thiobraid Árann|Thiobraid Árann]] agus tuaisceart [[Contae Chorcaí|Chorcaí]] i ndiaidh ionsaí ar stáisiún iarnróid Cnoc Loinge, Contae Luimnigh ar an [[12 Bealtaine]] agus, ós rud é go raibh níos mó beairicí [[Constáblacht Ríoga na hÉireann]] suite sa cheantar ná mar a raibh in aon áit eile sa tír agus go raibh an tríú gharastún is mó ag [[Arm na Breataine]] in Éirinn bunaithe sa chathair, ba sna chontaetha sin a tharla an cogaíocht ba fhíochmhaire le linn [[Cogadh na Saoirse]]. Bhí dhá [[Rialtas|údarás]] i gcomhrac lena chéile i Luimneach le linn [[Cogadh na Saoirse (Éire)|Cogadh na Saoirse]], [[Rialtas]] na [[An Bhreatain|Breataine]] agus [[Poblacht na hÉireann (1919)|Rialtas na Poblachta]] a bhunaigh [[Dáil Éireann]], lena gcúirteanna, [[Garda Síochána|póilín]]í agus airm féin ag an mbeirt araon. Le linn ollstailc "[[Sóivéid Luimnigh]]" idir an [[14 Aibreán]] agus an [[27 Aibreán]] [[1919]], bhí a hairgead féin ag an g[[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] nuair a ghabh ceardchumannaigh agus Óglaigh seilbh ar shaol [[Eacnamaíocht|eacnamaí]]<nowiki/>ochta na cathrach. D'éirigh an-chuid phóilíní as [[Constáblacht Ríoga na hÉireann]] agus, nuair a thréigeadh mórán beairicí sa chontae le linn [[geimhreadh]] na bliana [[1919]], bhunaigh Rialtas na Breataine dhá [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|chonstáblacht]] speisialta (na [[Dúchrónaigh]]) a bhí déanta suas den chuid is mó as iar-[[Saighdiúir|shaighdiúirí]] [[Sasana|Sasanach]]<nowiki/>a an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] chun na h[[Óglaigh na hÉireann|Óglaigh]] a bhriseadh. Glaodh na Cúntóirí (''Auxies'' as [[Béarla]]) ar fhórsa na n-oifigeach a bhí ar thuarastal £1 an lae, ráta pá dochreidte ag an am, agus na [[Dúchrónaigh]] (''Black and Tans'' as [[Béarla]]) ar fhórsa na ngnáth-shaighdiúirí ar thuarastal 10/- an lae. Go gairid tar éis teacht na [[Dúchrónaigh|nDúchrónach]] chuig an gcathair, d'iompaigh buíon díobh a bhí ar meisce ar shlua sibhialtach ar Shráid de Róiste agus mharaíodar beirt acu ar an [[22 Aibreán]] [[1920]]{{fact}}. D'fhás géireacht na troda i ndiaidh an eachtra. Dhóigh Fórsaí an Choróin stráice mór sráide i lár na cathrach ar an [[27 Lúnasa]] mar dhíoltas ar mharú [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|Cigire RIC]] lasmuigh den chathair. Le linn oíche an [[6 Márta]] [[1921]], dhúnmharaigh na Dúchrónaigh Méara Luimnigh Seoirse Mac Fhlannchadha, iar-Mhéara na cathrach Mícheál Ó Ceallacháin agus Cathaoirleach Chomhairle Chontae Luimnigh Seán de Bhál ina dtithe féin. Ach cé gur fhan an garastún ins na beairicí, bhí seilbh éifeachtach na cathrach caillte ag Rialtas na Breataine nuair a tháinig an sos chomhraic idir na hÓglaigh agus Fórsaí an Choróin i bhfeidhm ar an [[9 Iúil]] [[1921]]. == Cogadh Cathartha, 1921 - 1923 == [[Íomhá:Dun_an_tSairsealaigh.jpg|280px|thumb||Arasáin cónaithe, Dún an tSáirséalaigh, Sráid Eadbhaird, Luimneach sa bhliain 1982. Scriosadh an beairic le linn an Chogaidh Cathartha.]] [[Íomhá:Stabla.jpg|280px|thumb||Façade sean-stábla i Sráid Sisil sa bhliain 2007.]] [[Íomhá:Ard_na_Croise.jpg|280px|thumb||Stáisiún cumhachta hidrileictreach Árd na Croise sa bhliain 2007. Osclaíodh sa bhliain 1929 é, an scéim tógála is mó in Éirinn le linn céad leath an 20ú aois.]] Cé gur admhaigh [[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]], Uachtarán na [[Poblacht na hÉireann (1919)|Poblachta]] a mhíshástacht leis an idirbheartaíocht idir ionadaithe na hÉireann agus na Breataine ag slógadh mór ar Bhóthar na hInse sa chathair ar an [[5 Nollaig]] [[1921]], síníodh [[Conradh Angla-Éireannach|Conradh na Síochána]] idir an dá rialtas i [[Londain]] níos déanaí san oíche sin. Tar éis díospóireachta an-ghéar idir na [[Teachta Dála|teachtaí]], ghlac [[Dáil Éireann]] le téarmaí an chomhaontú ar an [[7 Eanáir]] [[1922]] ar vóta 64 in aghaidh 57 agus chaill de Valera vóta mhuinín as a oifig nuair a bhí 60 theachtaí ina choinne agus 58 ar a shon. Bhí móramh an phobail i bhfabhar na conartha i m[[Baile Átha Cliath]] agus i g[[Cúige Laighean|CúigeLaighin]] ach bhí an scéal níos casta i g[[Cúige Mumhan]], áit ina raibh formhór na troda le linn [[Cogadh na Saoirse]]. Bhí Óglaigh Bhriogáid Chathair Luimnigh, Luimnigh Thoir, Luimnigh Láir agus Luimnigh Thiar go láidir in a coinne agus, nuair a thréig [[Arm na Breataine]] Luimneach i mí Eanáir 1922, ghabhadar seilbh ar bheairicí na cathrach. Bhí an tír scoilte ina dá thaobh suas go dtí an [[28 Meitheamh]] [[1922]]. Nuair a bhagair [[Arm na Breataine]] go bhfillidís ar Éirinn muna ndí-ármálfaí briogáid na nÓglach a bhí i gcoinne na conartha, d'ionsaigh Arm an Saorstáit an garastún Poblachtánach na [[Na Ceithre Chúirteanna]] i m[[Baile Átha Cliath]] agus thosaigh an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Cogadh Cathartha]]. D'ordaigh [[Saorstát Éireann|an Rialtas Sealadach]] an Ginearál Mícheál Ó Braonáin, ceannfort fórsaí an Saorstáit sa [[Contae an Chláir|Chlár]] Luimneach a ghabháil agus bhris cogaíocht amach ar an [[11 Iúil]] nuair a scriosadh an-chuid foirgnimh i ngnó-lár na cathrach ar Shráid Liam, Shráid Sheoirse (anois Sráid Uí Chonaill) agus Sráid Bhrunswick (anois Sráid an tSáirséalaigh). Bhí an lámh in uachtar fós ag na Poblachtánaigh go dtí gur 1,500 saighdiúirí faoi cheannas an Ghinearáil [[Eoin Ó Dufaigh]] ó Bhaile Átha Cliath chun chabhair a thabhairt do Bhriogáid an Chláir ar an [[17 Iúil]]. Bhí Arm an Saorstáit armtha ag Rialtas na Breataine le gunnaí troma, leagadar Beairic an Ordnáis go smiondar ar an [[19 Iúil]] agus, nuair a ghabhadar Beairic an Chaisleáin ar na lá dár gcionn, bhí seilbh míleata gafa acu agus tharraing na fórsaí Poblachtánacha faoi cheannas Liam Mhic Ghiollarnáth siar ón gcathair. Tharla gnáth-chogaíocht dheireanach an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]] i g[[Contae Luimnigh]] thart ar na bailte [[An Brú|Brú na Déise]], Brú Rí agus Cill Fhionáin agus, nuair a ghabh na Saorstátaigh baile Cill Mhocheallóg, 30km ó dheas ón gcathair ar an [[5 Lúnasa]] i ndiaidh catha ocht lá, tharraing na Poblachtánaigh faoi cheannas [[Liam Ó Loingsigh]] siar go dtí na sléibhte. Leanadar ag ionsaí ar an [[Saorstát Éireann|Saorstát]] ó na claíocha, thosaigh an [[Saorstát Éireann|Rialtas Sealadach]] ag cur príosúnaigh chun bháis ar an [[17 Samhain]] [[1922]] agus tharla tuilleadh corr-eachtraí sa chathair agus faoin dtuath suas go dtí an [[24 Bealtaine]] [[1923]] nuair a d'eisigh de Valera agus [[Proinsias Mac Aodhagáin]], ceannfort na bhfórsaí Poblachtánacha, ordaithe sos chomhraic. == Neamhspleáchas, 1923 - 1932 == [[Íomhá:Seipeal_Mhuire.jpg|280px|thumb||Séipéal Mhuire ar Shráid Áth Longphoirt a chríochnaíodh sa bhliain 1928. Tógadh an grianghraf seo sa bhliain 1982.]] Níor ghlac an daonra go léir leis an síocháin nuair a tháinig sí. Cé gur bhunaigh na [[Teachta Dála|Teachtaí Dála]] a bhí i bhfabhar na [[Conradh Angla-Éireannach|Conartha]] páirtí polaitiúil nua, [[Cumann na nGaedheal|Cumann na nGaedhal]], agus gur chruthaíodar [[Saorstát Éireann|Rialtas]] nua faoi cheannas [[Liam T Mac Cosgair]] mar [[Taoiseach|Thaoiseach]], bhíodar gan freasúra ceart laistigh den chóras parlaiminteach. Bhailigh [[Sinn Féin]], mar a thug lucht leanúna de Valera orthu féin, beagnach leath an vóta i nDáilcheantar Luimnigh in Olltoghchán mhí Lúnasa [[1923]] ach staon a gcuid [[Teachta Dála|teachtaí]] ó pháirt a ghlacadh sa [[Dáil Éireann|Dáil]]. D'imigh roinnt mhaith ceannairí [[Cogadh na Saoirse]] ar dheoraíocht i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]], iad lán leis an éadóchas i ndiaidh an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]]. Agus ós rud é go raibh 50,000 saighdiúirí ag fáil pá ó Arm an Saorstáit, ní raibh aon airgead fágtha i gciste an Rialtais. D'fhulaing Luimneach níos géire as blianta na troda ná aon chathair eile sa tír. Ní amháin gur dheineadh mór-scrios ar a chuid monarchain, siopaí agus tithe ach thit tionscal na déiríochta as a chéile de dheasca beagnach gach uachtarlann sa [[Contae Luimnigh|chontae]] á chur as feidhm. Ós ná raibh cónaí ar mhóránúinéirí tionscal sa chathair, ní raibh fonn orthu áth-infheistiú i ngnóthaí a bhí scartha anois ó mhargaí na Breataine agus tarraingíodh an-chuid caipiteal as Luimneach le linn na mblianta i ndiaidh na [[Conradh Angla-Éireannach|Conartha]]. Agus baineadh an-chuid as eacnamaíocht na cathrach de bharr imeacht gharastún Arm na Breataine. Tháinig feabhas ar an scéal nuair a thosníodh ar thógáil scéim hidrileictreach na [[Sionainn]]e in Ard na Croise, [[Contae an Chláir]], trí km ó thuaidh ón gcathair, sa bhliain [[1925]]. Fostaíodh 5,000 oibrithe le linn na tógála a chosnaigh an suim ábhalmhór £5,200,000 ag an am. Nuair a osclaíodh an stáisiún ginnte ar an [[29 Deireadh Fómhair]] [[1929]], an cheann is mó ar domhain ag an am, bhí sé ar a chumas aige éileamh leictreachais uile na tíre a sholáthar suas go dtí tús blianta na 1960í. == Cogadh na hEacnamaíochta, 1932 - 1939 == [[Íomhá:Sean-monarchan IWP, Luimneach a thógadh le linn blianta na 1930i.jpg|right|thumb|280px|Monarchan IWP, Bóthar na nDuganna sa bhliain 2007. Monarchan táiriní agus sreang cruaigh a bhí ann nuair a bunaíodh é le linn Cogadh na hEacnamaíochta i blianta na 1930í.|link=Special:FilePath/Sean-monarchan_IWP,_Luimneach_a_thógadh_le_linn_blianta_na_1930i.jpg]] Níor mhair an téarnamh eacnamaíochta ach cúpla bliain agus, nuair a chúlaigh scar-mhargadh Wall Street go tubaisteach ar an [[29 Deireadh Fómhair]] [[1929]], thit leibhéal na tráchtála idirnáisiúnta as a chéile. Mar thoradh ar an lagar sin, caitheadh Rialtas [[Cumann na nGaedheal|Cumann na nGaedhal]] as oifig i ndiaidh olltoghcháin na bliana [[1932]] agus tháinig [[Fianna Fáil]] (páirtí a bhunaigh de Valera sa bhliain [[1926]] nuair a d'fhág sé [[Sinn Féin]]), i gcumhacht. Bhí gach tír ar domhain ag ardú custaim chun a gcuid tionscal féin a chosaint agus thit sin go mór ar fheirmeoirí an chontae agus ar mhonarchan bia na cathrach. Nuair a d’éirigh an [[Rialtas]] as aisíoch blianachtaí talún (i ndiaidh bronntanas ar thug Fianna Fáil don lucht vótála le linn feachtais an olltoghcháin), d’ardaigh Rialtas na Breataine an ráta custaim ar ábhair bia as Éirinn suas go dtí 40% agus ba bheag nár scriosadh eacnamaíocht na tuaithe. Mar fhreagra ar sin, cuireadh dleacht ard ar tháirgí déantúsaíochta na Breataine agus bunaíodh monarchan sa Stát chun na hearraí seo a dhéanamh. I measc na tioscail nua a thosaigh i Luimneach le linn blianta na 1930í, bhí stroighin agus tairní. Lean an achrann ar a dtugadh ''Cogadh na hEacnamaíochta'' suas go dtí an bhliain [[1938]] nuair a shínigh [[Eamon de Valera|de Valera]] agus Príomh-aire [[Neville Chamberlain]] na Breataine an Chomhaontas Tráchtála Angla-Éireannach. Chomh maith le réiteach ceisteanna na gcustam agus na mblianachtaí talún, fuair Éire seilbh ar thrí chalafort Cabhlach na Breataine a ghéilleadh sa [[Conradh Angla-Éireannach|Chonradh]] agus aithníodh [[Bunreacht na hÉireann]] a bhí díreach tar éis teacht i bhfeidhm inar thug [[Uachtarán na hÉireann]] áit Rí na Breataine mar cheann stáit. [[Íomhá:Cill_Inion_Leinn.jpg|right|thumb|280px|Sráid I gCill Iníon Léinn, 2007. Tosaíodh ar eastáit tithíochta poiblí mar an cheann seo le linn blianta na 1930í agus na 1940í.]] Ós rud é go bhfuair an Rialtas nua a thacaíocht ó oibrithe agus [[feirmeoir]]í beaga den chuid is mó, chuireadar an béim ar dtús ar fheabhsú coinníollacha sóisialta. Reachtaíodh dlíthe ar nós Acht na Monarchan agus Acht na gCoinníollacha Fostaíochta chun chearta na n-oibrithe a chosaint agus tosaíodh ar na mór-scéimeanna tithíochta poiblí. Tógadh eastáit nua ar nós Páirc Mhuire, Fionnradharc agus Tobar na Pingine sa chathair mar áit chónaithe sláintiúil do thionóintí slumaí lár na cathrach. Lasmuigh den Dáil féin, lean naimhdeas an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]] ar na sráide le linn blianta na 1930í. Bhunaigh [[Eoin Ó Dufaigh]] Cumann na gComráidí Arm (nó na ''Léinte Gorma'' ar thugadh mar leasainm orthu) sa bhliain [[1932]] chun slógaidh polaitiúla [[Cumann na nGaedheal|Chumann na nGaedhal]] a chosaint ón [[IRA]] (mar a ghlaodh ar na [[Óglaigh na hÉireann|hÓglaigh]] nár lean de Valera isteach i bh[[Fianna Fáil]]). Fuair an gluaiseacht tacaíocht láidir ó choimeádaithe Caitliceacha agus ó fheirmeoirí mhóra agus uathu siúd an mheánaicme a bhí ag fulaingt go géar as Cogadh na hEacnamaíochta agus ghlacadar siombail, culaithe agus polasaithe eacnamaíochta a bhí bunaithe ar [[Faisisteachas|Fhaisistigh]] [[Mussolini]] na [[An Iodáil|hIodáile]]. Bhris caismirtí amach idir na Léinte Gorma agus an IRA sa chathair agus ar fud an chontae sular imigh baill den dhá bhuíon chun páirt a ghlacadh in aghaidh a chéile i g[[Cogadh Cathartha na Spáinne]] sa bhliain [[1936]]. Leathnaigh an troid pholaitiúil fiú amháin go dtí páirc an imeartha mar go raibh bá ag formhór lucht leanúna Átháin, an club [[Iománaíocht|iomána]] ba láidre sa [[CLG Coiste Luimneach|chontae]], don IRA agus d'[[Fianna Fáil|Fhianna Fáil]]. Fuair na Léinte Gorma agus [[Fine Gael]] (chomharba [[Cumann na nGaedheal|Chumann na nGaedhal]]) an-thacaíocht i measc lucht leanúna Cromadh agus Éire Óg, na clubanna eile ab'fhearr i Luimneach le linn na [[1930idí|1930idi]]. Ach dá mba rud é go raibh iomaíocht fhíochmhar laistigh den chontae ag an am, b'iad na blianta céanna ré órga na h-iomána i Luimneach. Le imreoirí den scoth ar nós [[Mícheál Mac Aodha]] agus [[Seán de Paor]] san fhoireann, bhuaigh an chontae [[Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann|Craobh Iomána na hÉireann]] sna blianta [[1934]], [[1936]] agus [[1940]]. == An Dara Cogadh Domhanda, 1939 – 1946 == [[Íomhá:Mairnealaigh.jpg|280px|thumb||Leacht Cuimhneacháin na Mairnéalach, Siúl Spokane sa bhliain 2007.]] [[Íomhá:Corrbhaile.jpg|280px|thumb||An Eastát Gaelach, Corrbhaile sa bhliain 2007. Tógadh na tithe príobháideacha seo le linn blianta na [[1940idí]] agus chuir mórán bainisteoirí agus teicneoirí Aerfort na Sionainne fúthu iontu.]] Cé go raibh roinnt daoine i bhfabhar na [[An Ghearmáin|Gearmánaigh]] agus tuilleadh a raibh bá acu leis na [[Sasana]]igh, níor ghlac Éire aon pháirt sa [[Dara Cogadh Domhanda]] agus fuair polasaí neodrachais de Valera tacaíocht láidir ó mhóramh an phobail. Cé gurbh é Proinsias Ó Riain, ceannaire an [[IRA]] a ghabhadh le linn [[Cogadh Cathartha na Spáinne]] a bhí ar thaobh na Gearmáine, an Luimníoch ba mhó le rá i rith an chogaidh, throid na céadta fear a rugadh sa chathair ar son [[Arm na Breataine]], Arm [[Ceanada]], Arm [[An Astráil|na hAstráile]] nó Arm [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]] ach bhí a bhformhór siúd ina gcónaí cheana féin sna tíortha sin roimh an mbliain [[1939]]. Ós rud é ná raibh aon loingeas trádála ag Éirinn ag tús an chogaidh, ba dheacair earraí a iompórtáil isteach sa tír nó a easpórtáil amach aisti agus, cheal breosla, bunábhair agus margaidh, chúlaigh an eacnamaíocht go géar, go mór mór nuair a bhí feachtas fomhuireán na Gearmáine ar bharr a réim san [[An tAigéan Atlantach|Atlantach Thuaidh]]. Dhein Iarthar na hÉireann níos measa as mar gur dhírigh trácht na mara ar chósta thoir agus ar chósta theas na tíre, áit a raibh níos mó cosaint ar fáil ó na fomhuireáin, agus mar go raibh beagnach na traein go léir ina stad d'easpa guail. Chuaigh a bhformhór iad siúd a chaitheadh as obair isteach san [[Arm na hÉireann|Arm]]. De bharr tábhacht straitéiseach Luimnigh i gcás ionradh ó Shasana nó ón nGearmáin, bhí an-chuid saighdiúirí timpeall na cathrach. Líonadh na sean-bheairicí, tógadh ceann sealadach nua i gCnoc an Lioisín lámh le Míliuc agus bhí suas le 40,000 trúpaí bunaithe i Luimneach ag amanna áirithe. D'fhás an aerthrácht trasatlantach sna [[1930idí]] agus le linn an [[cogadh|chogaidh]] agus ba é iar-chósta na hÉireann an áit Eorpach ba chóngaraí do [[Mheiriceá Thuaidh]]. Thuirling na báid eitilte<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.historyireland.com/troubles-in-ni/ni-1920-present/the-flying-boats-of-foynes/|teideal=The Flying Boats of Foynes|dáta=2013-02-11|work=History Ireland|dátarochtana=2020-11-10}}</ref> idir [[Sasana]] agus [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|SAM]] i bh[[Faing]] (áit inar chum fear leanna an aerionaid, Seosamh Ó Sireadáin, an chéad [[Caife Gaelach]] sa bhliain [[1944]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Cocktail Companion: A Guide to Cocktail History, Culture, Trivia and Favorite Drinks|url=https://books.google.co.uk/books?id=2zJyDwAAQBAJ&pg=PT42&lpg=PT42&dq=foynes+++irish+coffee++%221944%22+%22Joseph+Sheridan%22&source=bl&ots=tnr0NTOcUh&sig=ACfU3U0ZAK9nu_moLxKfInpyfskroUxkVw&hl=ga&sa=X&ved=2ahUKEwizyrOa0_jsAhWt3OAKHQouC6EQ6AEwAHoECAEQAg#v=onepage&q=foynes%20%20%20irish%20coffee%20%20%221944%22%20%22Joseph%20Sheridan%22&f=false|publisher=Mango Media Inc.|date=2018-11-15|language=en|author=Cheryl Charming}}</ref> chun na paisinéirí a choimeád te agus iad ag fanacht ar eitiltí), 30km siar ar Bhéal na Sionainne agus, níos déanaí, na heitleáin i Rinn Eanaigh (anois [[Aerfort na Sionainne]]), 25km siar ar an mbruach thuaidh. == Cúlú na gCaogadaí, 1946 – 1959 == [[Íomhá:ScrinMhuire.jpg|280px|thumb||Scrín Mhuire I mBaile Sinéad sa bhliain 2007. Tógadh an-chuid scíní sa chathair le linn Blian Mhuire 1954.]] Nuair a tháinig deireadh leis an [[Dara Cogadh Domhanda]], ligeadh ós cionn 200,000 saighdiúirí chun siúl agus, lasmuigh de [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] agus [[Corcaigh]], ba bheag an obair thionsclaíoch a bhí le fáil. Bhí Éire ag brath fós ar Shasana chun breosla agus bunábhair a sholáthair agus bhí uirthi fanacht go dtí go raibh a deacrachtaí eacnamaíochta féin réitithe ag an mBreatain. Agus ós rud é ná raibh an [[Poblacht na hÉireann|Stát]] páirteach sa chogadh, níor infheistíodh aon airgead i ngléasra táirgíochta lena linn agus ní bhfuair sí ach cabhair sách beag ó scéim Plean Marshall i gcomhair áth-thógála. Dá bhrí sin agus cheal treoir soiléir ó rialtais laga na huaire, níor tharla aon míorúilt eacnamaíoch in Éirinn le linn blianta na 1950í, mar a tharla i dtíortha eile Iarthar na hEorpa. Ach cé ná raibh an tír in ann earraí a easpórtáil, bhí na mílte oibrithe díomhaoin aici agus bhí éileamh mór orthu chun infreastruchtúr na [[An Bhreatain Mhór|Breataine]] a áth-thógáil. Thóg beagnach 500,000 Éireannaigh an Bád Bán (agus móramh an ghlúin a rugadh i mblianta na 1930í ina measc) idir na blianta 1947 agus 1960 agus thit daonra na cathrach agus, go mór mór, an chontae i léig. D'ainneoin eisimirce dochreidte na [[1950idí|gcaogaidí]], chuir roinnt iasachtaigh fúthu sa chathair le linn an ama chéanna. Tháinig garraíodóirí ón [[An Ísiltír|Ollainn]] agus teithigh ón [[An Ungáir|Ungáir]] ar chuireadh suas i gcampa Chnoc an Lioisín tar éis an éirí amach i m[[Budapest]] sa bhliain [[1956]] agus tá a sliocht fós i Luimneach le shloinní ar nós Van Veen, Droog, Olsthoorn agus Ivan orthu. Ba é [[Aerfort na Sionna]] an t-aon ionad fáis amháin sa réigiún ag an am sin. Osclaíodh an chéad siopa saor ó cháin ar domhain ann sa bhliain [[1948]] chun freastail ar phaisinéirí a bhí ar a mbealach idir [[An Eoraip]] agus [[Meiriceá Thuaidh]]. Fostaíodh mórán oibrithe i seirbhísí nua ar nós áth-bhreoslacháin, deisiú eitleán, [[meitéareolaíocht]], stiúir aerthráchta agus lónadóireacht. Cé go raibh cúrsaí eacnamaíochta agus fostaíochta ina bpraiseach, thosaigh an Stát ag infheistiú i ndáiríre i gcóras sláinte poiblí ceart le linn blianta na [[1950idí]]. Clíodh ar eipidéim na heitinne, osclaíodh íoclanna áitiúla agus tógadh an Ospidéal Réigiúnach i dTúr an Daill agus Ospidéal an Mháithreachais Mhainchín ar Bhóthar na hInse. Leanadh leis an gclár tithíochta chomh maith agus tógadh eastáit nua i nGarraí Eoin, Baile Sinéad, Baile Neachtain agus Baile na Cora Thiar. Bhí tionchar na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|hEaglaise Caitlicigh]] fós an-láidir i gcúrsaí morálta Luimnigh ach, mar sin féin, thóg an-chuid daoine leis an gcultúr nua-aimseartha a bhí ag teacht isteach ó Mheiriceá. Bhí deich bpictiúrlann sa chathair le linn blianta na 1950í agus thosnaigh ré an bhálseomra san am chéanna. == Saorthrádáil, 1959 – 1973 == [[Íomhá:Eircom.jpg|280px|thumb||Malartán telefóin eircom ar Shráid de Róiste sa bhliain 2007. Tógadh le linn blianta na 1950í é.]] [[Íomhá:Fulflex.jpg|280px|thumb||Monarchan Fulflex, Bóthar Bhaile de Róiste sa bhliain 2007. Tógadh foirgnimh den stíl seo ar na h-eastáit tionscalacha le linn blianta na 1960í.]] [[Íomhá:BruachSionainne.jpg|280px|thumb||Bruach na Sionainne sa bhliain 2007. Tógadh an tithíocht príobháideach le linn blianta na 1960í.]] Tháinig athrú mór ar shaol eacnamaíoch na [[tír]]e nuair a thoghadh [[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]] mar Uachtarán na hÉireann agus lean [[Seán Lemass]] é mar [[Taoiseach|Thaoiseach]] sa bhliain [[1959]]. Dhíríodh béim na hinfheistíochta ar thionscal, thosnaigh an Rialtas ag eiseacht iasachtaí chun infreastruchtúr a thógáil, bunaíodh áisíneachta Stáit chun chomhlachtaí déantúisíochta iasachta agus turasóirí a mhealladh isteach agus earraí Éireannacha a easpórtáil agus íslíodh dleacht custaim ar mhórán earraí. Ag an am gcéanna, bunaíodh Saorphort na Sionainne, an chéad ionad saor ó chustaim agus ó chánacha ar domhain, timpeall an [[Aerfort na Sionna|aerfoirt]] chun fostaíocht nua a chur ar fáil nuair a d'imigh na haerlínte as i ndiaidh teacht ré an scairdeitleáin. Ba bhuntáiste mór é do dhéantóirí ardluacha ar bhain mór-úsáid as aeriompar agus tháinig tionscail ar nós diamaint, earraí leictreonacha, fáiscíní, uirlisí agus sainchlódóireacht isteach in eastáit an saorphoirt. Cruthaíodh an oiread sin jabanna ann le linn blianta na 1960í ná go raibh gá le baile nua nua a thógáil san áit chun dídean a sholáthar d'oibrithe na monarchan. Lasmuigh den saorphoirt, tosnaoídh ar earraí ní os téagartha ar nós gléasra tí, veinír agus pacáisteacht cairtchláir a dhéanamh sa chathair. Leathnaigh an foireann oibre, go mór mór i measc na mban, d'fhill roinnt mhaith deoraithe ó [[Sasana|Shasana]] agus, don chéad uair riamh, bhí airgead tirim i bpócaí coismhuintir na cathrach. Tógadh eastáit nua príobháideacha ar nós Cathair Daibhín, Corrbhaile, Tuar an Daill agus Radharc an Chláir ar imeall na cathrach agus, le leathnú na tithíochta thar teorann na siúl, tháinig méadú mór ar líon na ngluaisteán príobhádacha. I dteannta le teacht an ghluaisteáin, tosnaíodh ar ionaid siopadóireachta a thógáil ins na bruachbhailte nua meánaicmeacha agus chuaigh lár na cathrach i léig. Agus ós rud é gur ghlanadh amach na slumaí a bhí fágtha fós le teacht na [[1960idí|Seascaidí]], leagadh mórán sean-chomharsanachta í an láir agus fágadh mar talamh lochta ar feadh blianta fada iad. Ach tháinig éileamh nua ar thalamh i gcroílár na cathrach. Tógadh óstáin nua-aimseartha chun freastal ar thurasóirí (as [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]] a bhformhór) agus árais oifige i gcomhair ar na mbanc, na gcomhlachtaí árachais agus na n-áisíneachta Stát. Le méadú saibhris phearsantachta an phobail (go mór mór i measc na mban a raibh airgead dá gcuid féin acu anois), osclaíodh an-chuid siopaí nua chun éadaigh, troscán, gléasra leictreacha agus earraí tomhaltais eile a dhíol. Thosnaigh an ghnáthmhuíntir (daoine óga a bhformhór) ag itheadh lasmuigh den tigh agus osclaíodh an chéad bhialann [[An tSín|Shíneach]] in Éirinn (an ''Hong Kong'' i Sráid Liam sa bhliain [[1961]]), an chéad bhurgarlann (an ''Wimpy'' ar Shráid Uí Chonaill sa bhliain [[1967]]), an chéad bhialann sicín friochta san Eoraip (an ''Kentucky Fried Chicken'', anois an ''Chicken Hut'', ar Shráid Uí Chonaill sa bhliain [[1969]]) agus an chéad bheár caifé (an ''Continental Coffee Bar'' ar Shráid Phádraig sa bhliain [[1966]]). Ach fuaireadar a gcuid siamsa sa bhaile. Nuair a thosnaigh [[RTÉ|Telefís Éireann]] ag craoladh don chéad uair ar an [[31 Nollaig]] [[1961]], laghdaigh lucht féachana na bpictiúrlanna go tobann agus dúnadh leath díobh le linn blianta na 1960í. Shroich na bálseomraí barr a réim timpeall na bliana [[1965]] sa chathair agus timpeall na bliana [[1970]] sa chontae. Níor éirigh chomh maith sin le eacnamaíocht na tuaithe. Nuair a thosnaigh na comharchumainn móra ag ceannach na cinn beaga, dúnadh na h-uachtarlanna áitiúla agus, i ndiaidh eisimirce blianta na 1950í, dúnadh na fo-línte iarnróid agus roinnt mhaith scoileanna beaga chomh maith. D'éirigh an-chuid feirmeoirí beaga as obair agus, tar éis teacht an tarrachóra, laghdaigh an éileamh ar oibrithe talmhaíochta. D'imigh mórán daoine leo ón [[Contae Luimnigh|gcontae]] isteach sa chathair agus tosnaíodh ar thógáil na n-eastát móra tithíochta poiblí ar nós Cnoc Theas agus Máigh Ros. Ach ós rud é go rabhadar suite ar imeall na cathrach agus ná raibh aon áiseanna siopadóireachta nó seirbhísí poiblí i ngar dóibh, chruthaíodar a bhfadhbanna sóisialta féin, go mór mór i measc an aos óg le linn na mblianta dár gcionn. Sa bhliain [[1967]], d'fhógair Aire Oideachais agus TD Luimnigh Thoir [[Donnchadha Ó Máille]] go mbeadh meánoideachais ar fáil saor in aisce do chách. Cuireadh le meánscoileanna lár na cathrach agus tógadh scoileanna nua sna bruachbhailtí chun freastal ar an méadú tobann ar líon na ndaltaí nua ach, maraon leis an mbunoideachas, níor fhás na foirgnimh chomh tapaidh agus a d’fhás méad na ranganna. ==Féach freisin== * [[Sóivéid Luimnigh]] * [[An Tíogar Ceilteach]] ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Luimneach]] [[Catagóir:Stair na hÉireann de réir contaetha]] dypi8yqrowxgekxliqbj3dmfkgnizea 1086391 1086022 2022-08-23T02:29:36Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Cé go dtéann '''Stair Luimnigh''' siar go dtí tús an [[9ú haois|naoú haois]] nuair a bhunaigh na [[Lochlannaigh]] an [[Cathair (lonnaíocht)|chathair]], bhí lonnaíocht san áit ó thús [[stair na hÉireann]]. Bunaíodh [[Luimneach|cathair Luimnigh]] mar bhaile seasta taobh thiar d’bhallaí cosanta agus bhronn na [[Normannaigh]] cairt chathrach oifigiúil uirthi sa bhliain [[1197]]. == Roimh Theacht na Lochlannach, - 812 == Ós rud é gurb é an t-[[áth]] deireanach trasna na [[Sionainn]]e, bhí tábhacht straitéiseach ar leith i gcónaí ag Luimneach chomh fada is a raibh daoine ag cur fúthu in Éirinn. Agus cé ná fuil fiannais díreach fágtha anois sa chathair féin faoi mhuintir na háite roimh theacht na Lochlannach sa naoú aois, tá an-chuid iarsmaí le feiscint fós sa cheantar máguaird a bhfuil baint acu leis an réim réamh-Chríostiúil. Ina measc siúd, tá ráthanna, [[tobar|tobair]] naofa, [[lios]]anna, díoganna, [[Fulacht fiadh|fulachtaí fia]] agus [[carraig]]eacha seasta. I d[[timpeallacht]] [[Loch Gair]], 15km ó dheas ó lár na cathrach, tá Ciorcal Liag na Gráinsí, croimleaca, [[crannóg]]a agus cairn adhlactha. Thagair an [[léarscáil]]í [[Impireacht Rómhánach|Rómhánach]] [[Tolamaes] don áit in a bhfuil Luimneach suite faoi láthair agus thug sé ''Regia'' mar ainm uirthi. Glaodh ''Inis Sibhtonn'' nó ''Inis an Ghaill Duibh'' ar Oileán an Rí, ceartlár na sean-chathrach, sna h-annálacha agus ba é ''Luimneach'' ainm an cheantair mórthimpeall an [[oileán|oileáin]]. Ceaptar gur tháinig sé ón bhfocal sean-Ghaeilge ''loimeanach'' a bhfuil míniú ''riasc lom'' air. [[Íomhá:Grange panorama 2.jpg|280px|thumb|| Ciorcal Liag na Gráinsí ón mbliain 2100 RCh, 15km ó dheas ó Chathair Luimnigh]] Deineadh tagairt sna h-annálacha do chath mhór idir [[Cormac mac Airt|Cormac Mac Airt]], [[Liosta Ard-Ríthe na hÉireann|Ard Rí na h Éireann]], agus taoisigh na Mumhan i Luimneach sa bhliain 221 agus go bhfuair Ard Rí eile, Crimthann Mór Mac Fidaig bás san áit sa bhliain 368. Is ann freisin a bháistigh [[Naomh Pádraig]] an taoiseach Eoghanachtach Cárthann Fionn sa bhliain 434. Deirtear gur bhunaigh [[Mainchín]], éarlamh na cathrach, mainistir in aice trasnú na Sionainne i Sparr Thumhan ag tús na 7ú aoise ach, i ndiaidh argóin le taoiseach na háite, d'imigh sé chun áit nua a thógáil i Mungairit, 5km siar ón gcathair. == Na Lochlannaigh, 812 - 1169 == Sheol na [[Lochlannaigh]] suas Béal na Sionainne don chéad uair timpeall na bliana 812 AD agus chuireadar fúthu ar Oileán an Rí. Ba as Luimneach a sheoladar nuair a bhíodar ag iarraidh a réim a leathnú amach go dtí lár na hÉireann, áit a raibh an-chuid mainistreacha ar nós Chluain Mhic Nóis suite ar bhruach na Sionainne, Loch Deirgeirt, Loch Riabhaigh agus Loch Ailinne. [[Íomhá:Oilean_an_Ri.jpg|280px|thumb|right|Oileán an Rí thar Abhann na Mainistreach sa bhliain 1982]] Thóg an rí Lochlannach Þormodr Helgason falla cosanta timpeall an bhaile sa bhliain 922, rud a chabhraigh lena fhás mar ionad trádála. Ach thit an mí-ádh ar ríocht Lochlannach Luimnigh nuair a bhuaigh Lochlannaigh [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] orthu i gCath Loch Riabhaigh sa bhliain 937 agus, nuair a ghéilleadar sé bhliain ina dhiaidh sin tar éis cath a chailliúint i gcoinne sliocht Dal gCais agus fórsaí Cheallacháin, Rí na Mumhan, b’éigean dóibh cíos a íoch do chlanna Ghaelacha na háite Tháinig deireadh le cumhacht na Lochlannaigh in Éirinn tar éis [[Cath Chluain Tarbh]] sa bhliain [[1014]] nuair a bhuaigh [[Brian Bóirmhe]], Taoiseach na Dal gCais agus Ard Rí na hÉireann, ar ríocht Bhaile Átha Cliath agus, ina dhiaidh sin, tháinig an chathair faoi thionchar na gclanna Gaelacha arís. B'iad na Brianaigh, sliocht Bhriain Bóirmhe, an chlann ba láidre sa limistéar máguaird. Cinn Seanad Ráth Bhreasail ar dheoise Luimnigh a chruthú sa bhliain [[1111]] agus go mbeadh Eaglais Mhuire ar Oileán an Rí mar shuíomh an easpaig. Ba i réimeas Dhomhnall Mhóir Uí Bhriain a bhunaíodh Ard-eaglais Mhuire sa bhliain [[1168]] agus ceaptar gurbh ar shuíomh dún an taoisigh féin a thógadh í. == Na Normannaigh, 1169 - 1310 == Tar éis cuireadh d'fháil ó [[Diarmuid Mac Murchadha Caomhánach|Dhiarmuid Mac Murchadha Caomhánach]], Rí [[Cúige Laighean|Laighin]], agus le cead ón mBulla ar bhronn an Pápa Adrian IV ar Rí [[Anraí II Shasana]], tháinig na [[Normannaigh]] go hÉirinn sa bliain 1169 faoi cheannas Risteárd de Cléire (''Richard de Clare'' nó ''[[Strongbow]]'' as Béarla). I ndiaidh teacht i dtír acu i gCuan na mBanbh i g[[Contae Loch Garman]], ghabhadar [[Baile Átha Cliath]] sa bhliain dár gcionn agus leanadar ar aghaidh chun smacht a ghabháil ar an gcuid eile den tír. Bhuadar go tapaidh ar chlanna lár-[[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]] agus mháirsealadar ar an gcathair féin sa bhliain [[1173]]. Dhóigh Domhnall Mór Ó Briain go talamh í chun na h-ionraitheoiri a choimeád as an gceantar ach ghabh na Normannaigh faoi dheireadh í sa bhliain [[1195]] nuair a tháinig an Prionsa Eoin Shasana (Rí [[Eoin Shasana|Eoin]] i ndiaidh bháis a dhearthár [[Risteard I Shasana|Risteárd I]] sa bhliain 1199) go hÉirinn. D'ordaigh sé dún nua a thógáil laistigh d'bhallaí na sean-chathrach Lochlannach agus chríochnaíodh Caisleán an Rí Eoin sa bhliain [[1200]]. Bhronn Eoin cairt chathrach ar Luimneach sa bhliain [[1197]] chomh maith le 2,000 ha talún lasmuigh dá fhallaí ar ar thugadh Saor Theas (''en: South Liberties'') agus Saor Thuaidh (''en: North Liberties''). Sa bhliain chéanna, roghnaíodh Adam Sarvant ní amháin mar chéad mhéara na cathrach ach mar an chéad mhéara in Éirinn uile agus ceapadh Seán Bambaire agus Uaitéar de Faoite mar bháillí aige. Le linn na mblianta dár gcionn, tógadh an chéad droichead thar an [[Sionainn]] idir an caisleán agus Sparr Thumhan (Droichead Thumhan), halla an bhaile (An Tholsel) agus mainistreacha na n-ord rialta ar nós na Proinsiasaigh agus na hAbhaistínigh. Le riail seasta na Normannach, d'fhás an chathair laistigh des na fallaí mar chalafort agus mar ionad trádála agus, le linn na Meánaoiseanna, ba é an chathair is mó in Éirinn seachas Bhaile Átha Cliath. Leathnaíodh an chathair ó Oileán an Rí (ar a ghlaodh ''Baile na nGall'') go dtí bruach theas Abhann na Mainistreach agus tógadh baile cosanta eile (''Baile na nGael'') timpeall Geata Eoin idir na blianta 1310 agus 1495. Tógadh Droichead de Bhál idir an dá bhaile. == Na Meánaoiseanna, 1310 - 1485 == [[Íomhá:Ardeaglais_Mhuire.JPG|280px|thumb||Ardeaglais Mhuire (Eaglais na hÉireann) a bunaíodh sa 11ú aois]] Cé gur chuid de Ríocht na hÉireann a bhí faoi smacht Rí Shasana é ag an am, ba bheag nár stát neamhspleách é Luimneach le linn na Meánaoiseanna tar éis meath chumhacht na Corónach in Éirinn. D'fhás an tráchtáil tríd an gcalafort ó iarthar agus lár na hÉireann go dtí Sasana agus [[An Eoraip|Mór-Roinn na hEorpa]]. Ba í an [[Fraincis|Fhraincis]] an teanga riaracháin ó theacht na Normannach go dtí lár an 14ú aois ach leathnaigh tionchar an [[Béarla|Bhéarla]] ina dhiaidh sin i measc uaisle na cathrach. Ach ba í an [[Gaeilge|Ghaeilge]] gnáth-theanga na n-áitribheach agus b'éigean do Pharlaimint na hÉireann dlíthe a reáchtáil chun stádas an Bhéarla agus an chultúir Angla-Normannach a chosaint (''Reachtanna [[Cill Chainnigh|Chill Chainnigh]]''). Ba iad na Brianaigh agus na Conmaraigh Tumhan ([[Contae an Chláir]]), na Gearaltaigh Deasún ([[Contae Luimnigh]]) agus na Cearrbhallaigh agus na Cinnéidigh Éile ([[Contae Uíbh Fhailí]] theas agus [[Contae Thiobraid Árann]] thuaidh) na clainne ba chumhachtaí sa limistéar mórthimpeall Luimnigh ag an am. Ba chathair saibhir trádála fós í Luimneach le teacht an 16ú aois. De réir cuntais a ullmhaíodh d'ambasadóir na [[An Spáinn|Spáinne]] sa bhliain 1574: ''"Tá Luimneach níos láidre agus níos áille ná aon chathair eile in Éirinn ... le fallaí tiubha snoite as marmar mórthimpeall ... ná fuil aon slí isteach ann ach trasna droichid tógtha as clocha, ceann amháin den bheirt tógtha ar 14 stua agus an cheann eile ar 8 ... tá na tithe tógtha den chuid is mó as clocha ceárnatihe marmair duibh agus iad cruthaithe ar nós túir nó ar nós dúnta ..."'' == Na Tiúdair agus an tAthrú Creidimh, 1485 - 1601 == Le linn réim an Rí [[Anraí VIII Shasana|Anraí VIII]] sa bhliain [[1534]], bhris Eaglais Shasana le údarás [[Pápa|an Phápa]] agus ceapadh an creideamh [[Protastúnach]] nua le Rí Shasana ag a cheann mar reiligiún oifigiúil na ríochta. Ghabh an Choróin seilbh ar thailte, foirgnimh agus airgead na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|hEaglaise Caitlicigh]], dúnadh na mainistreacha agus na clochair, cuireadh cosc ar na h-óird rialta agus díbríodh sagairt ná raibh sásta a gcreideamh a athrú as a gcuid paróistí. Tháinig reachtaíocht céanna an [[Athleasú Creidimh|Athrú Creidimh]] i bhfeidhm in Éirinn ach d'fhan an coismhuíntir dílis d'údarás na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Róimhe]]. Ar dtús, níorbh ach sna cathracha a bhfuair [[Eaglais na hÉireann|Eaglais Protastúnach na Éireann]] aon tacaíocht ó aon chuid den phobal. [[Íomhá:Fas_na_Cathrach.jpg|280px|thumb|right|Leathnú chathair Luimnigh ó aimsir na Lochlannach go dtí an lá atá inniu ann.]] Ós rud é ná raibh tionchar Sasana chomh láidir sin in iarthar na hÉireann, ba bheag daoine ar athraigh a gcreideamh i Luimneach le linn an [[16ú haois]]. Ach mar sin féin, dúnadh [[mainistir]] Mhungairit, na mainistreacha in Áth Dara agus tithe na bProinnsiasach, na nAibhistíneach agus na nDoiminiceach sa chathair féin. Chomh mhaith le sin, thug [[Eaglais na hÉireann]] seilbh ar [[Ardeaglais]] Mhuire agus [[Séipéal|séipéil]] na [[Paróiste|paróistí]] cathracha Eoin, Mhainchín agus Niocláis. Cé go raibh bá éigin ag uaislí Angla-Normannacha Luimnigh le Coróin Shasana as ucht cart ríoga na cathrach, chuir an tAthrú Creidimh deighilt mór idir a ndílseacht dá Rí [[Protastúnach|bProtastúnach]] agus dá gcreideamh [[Caitliceach|gCaitliceach]]. De bharr an scoilt sin agus de bharr neartú údarás an Rí tar éis cumhacht neamhspleách na hEaglaise a bhriseadh, d'fhás tionchar Sasana arís san 16ú aois, go mór mór tar éis teacht na [[Eilís I Shasana|Ríona Éilís I]] ar an gCoróin sa bhliain [[1558]]. Roimhe sin, cuireadh bunús [[dlí]]thiúil faoi [[rialtas|riail]] Shasana in Éirinn nuair a ghlac na taoisigh Gaelacha agus Normannacha le stádas Rí [[Anraí VIII Shasana|Anraí VIII]] tríd an gcóras ''géilleadh agus ath-bhronnadh''. Ghéilleadar a gcríocha stairiúla don Choróin agus bhronn an Rí iad ar ais orthu chomh maith le teideal uasal Sasanach (m.sh. deineadh ''Iarla Thumhan'' as an mBrianach, ''Iarla Deasún'' as an nGearaltach, ''Iarla Éile'' as an gCearrbhallach srl.). Ach i ndiaidh an [[Athleasú Creidimh|Athrú Creidimh]], baineadh na teidil agus seilbh na dtailte ó na hiarlaí nua nár thóg leis an bProtastúnachas agus, dá bharr sin, d'éirigh cuid des na taoisigh díshealbhtha amach i gcoinne riail na Corónach le linn réimis [[Eilís I Shasana|Éilise I]]. Ina measc siúd, bhí an [[Dara Éirí Amach i nDeasmumhain|Éirí Amach Dheasúnach]] i g[[Contae Luimnigh]] agus i g[[Contae Chiarraí]] idir na blianta [[1579]] agus [[1583]] faoi cheannas Shéamuis Mhic Mhuiris Mhic Ghearailt, Iarla díshealbhtha Deasún. Bánaíodh an-chuid de Chontae Luimnigh le linn na cogaíochta agus plandáladh é le coilínigh Protastúnacha Sasanacha ach bhí scrios na tuaithe chomh dona sin gur theip go tapaidh ar an bplandáil. Toradh eile a bhí ar an gceannairc ná gur theith an-chuid daoine ón dtuath go dtí an chathair. == Na Stíobhardaigh agus Cromail, 1601 - 1660 == [[Íomhá:DSCN3136.JPG|280px|thumb|| Iarsmaí d’Fhallaí Luimnigh i nGeata Eoin sa bhliain 2007]] Bhris na Sasanaigh cumhacht na dtaoiseach Gaelacha nuair a chríochnaigh [[Cogadh na Naoi mBliana (Éire)|Cogadh na Naoi mBliain]] i ndiaidh [[Cath Chionn tSáile|Chath Chionn tSáile]] sa bhliain [[1601]] agus nuair a [[Teitheadh na nIarlaí|theith na hIarlaí]] sa bhliain [[1607]]. Scaip cuid mhaith de lucht leanúna na gclanna Ultacha ar fud Chontae Luimnigh, áit a bhfuil sloinntí mar Ó Dochartaigh, Ó Domhnaill, Ó Néill agus Ó Ruairc le fáil go coitianta fós, agus chuir roinnt díobh fúthu sa chathair agus ins na paróistí tuathúil díreach lasmuigh dá fallaí. Sa bhliain 1609, cruthaíodh contae riarthach faoi leith as Cathair Luimnigh agus leathnaíodh na saoirse (Saor Thuaidh i g[[Contae an Chláir]] agus Saor Theas i g[[Contae Luimnigh]]) go dtí go raibh seilbh ag an gcathair ar achar 10,000 ha talún lasmuigh dá fallaí. Ní raibh ach achar 23 ha laistigh de na fallaí ag an am. Ós nár sealbhóirí talún iad, choimeád na clanna uaisle Caitleacacha Anglo-Nomannacha a gcuid saibhreas agus leanadar i gceannais ar shaol ghnó na cathrach. Ghlacadar páirt i gComhnaidhm Chill Chainnigh, parlaimint Éireannach a bhunaíodh i ndiaidh Éirí Amach [[1641]] chun stádas na gCaitliceach a chosaint i gcoinne ionsaithe airm Sasanacha agus Albanacha a bhí gníomhach sa tír ag an am. Le cabhair ó phobal na cathrach, ghabh Arm an Chomhnaidhm faoi cheannas an Ghinearáil Ghearóid de Barra Caisleán an Rí Eoin ón ngarastún Protastúnach tar éis léigir ghearra sa bhliain [[1642]]. Ón mbliain [[1643]] suas go dtí bua na bParlaiminteach sé bhliain ina dhiaidh sin, thacaigh an Chomhnaidhm le fórsaí an Rí Shéarlais I le linn [[Cogadh Cathartha Shasana]]. Bhain [[Oilibhéar Cromail]], dheachtóir míleata na Breataine, díoltas amach tar éis teacht go hÉirinn dó sa bhliain [[1649]] nuair a shlad sé [[Droichead Átha]] agus [[Loch Garman]] agus mharaigh sé beagnach gach éinne a raibh sna bailte sin ag an am. Dhírigh sé a fhórsaí ar Luimneach ina dhiaidh sin ach sheas fórsaí na cathrach faoi cheannas Aodha Dhuibh Uí Néill ina choinne ó mhí Bealtaine na bliana [[1650]] suas go mí Deireadh Fómhair na bliana [[1651]]. Fuair timpeall is 7,500 duine, idir saighdiúirí agus sibhialtaigh, bás le linn an léigir ach lig an Ginearál Sasanach Henry Ireton do na cosantóirí imeacht saor ón gcathair tar éis dóibh géilleadh dó. == Cogadh an Dá Rí, 1660 - 1691 == [[Íomhá:Treaty stone of Limerick.jpg|280px|thumb||Carraig an Chonartha - 1691]] Dhíbrigh [[Oilibhéar Cromail|Cromail]] na h-uaisle Caitliceacha Gaelacha agus Anglo-Normannacha go Connacht agus bhronn sé a gcuid tailte ar shaighdiúirí a arm ach, nuair a d’fhill an Rí Séarlas II ar Shasana sa bhliain [[1660]] i ndiaidh bháis Chromail, bhí súil acu go bhfaigheadar ar ais iad. Níor tharla a leithéid agus, nuair a lean an Caitliceach Séamus II a dheartháir mar Rí, d’éirigh Parlaimint Sasana amach ina choinne agus ceapadh an Prionsa Oráisteach na hOllainne, cliamhan Shéamuis, mar an Rí Liam III ina áit sa bhliain [1688]. Throid Caitlicigh na hÉireann ar thaobh Shéamuis agus i gcoinne Liam le linn an chogaidh idir an dá Rí. Nuair a bhuadh orthu i g[[Cath na Bóinne]] ar an [[1 Iúil]] [[1690]], thiteadar siar ar Luimneach agus thosaigh [[Léigear Luimnigh|léigear na cathrach]] ar an [[7 Lúnasa]]. Chosain na hÉireannaigh faoi cheannas Risteárd Talbóid, Iarla Thír Chonaill, agus [[Pádraig Sáirséal]], Iarla Leamhchan, an chathair go fíochmhar agus, tar éis 3,000 dá shaighdiúirí a chailliúint, d’éirigh Liam as an ionsaí i mí Meán Fómhair. Tar éis bua na Liamach i gCath Eachroim ar [[12 Iúil]] [[1691]], níor fhágadh ach Luimneach fós i seilbh fórsaí Shéamuis. Cuireadh tús leis an dara léigear sa mhí dár gcionn. Cé gur neartaíodh na fallaí cosanta le linn an gheimhridh, b'éigean dos na cosantóirí géilleadh ar an [[23 Meán Fómhair]] de bharr an phlá agus an ocrais i measc sibhialtaigh na cathrach. Síníodh [[Conradh Luimnigh]] idir An [[Pádraig Sáirséal|Sairséalach]] agus an Ginearál Ginkell ar an [[3 Deireadh Fómhair]] inar thugadh cearta creidimh do Chaitlicigh na hÉireann agus sheol An Sairséalach agus formhór dá shaighdiúirí (''Na Géanna Fiáin'') ón gcalafort ar an [[22 Nollaig]] [[1691]]. == Na Péindlithe, 1691 - 1798 == [[Íomhá:Sr_Maigh_Eala.jpg|280px|thumb||Tithe Seoirseacha a thógadh ag deireadh an 18ú aois i Sráid Mháigh Eala, Luimneach]] Níor chlóigh na buaiteoirí le Conradh Luimnigh. Reachtaíodh na [[Na Péindlíthe|Péindlithe]] sna blianta díreach ina dhiaidh a bhain cearta seilbhe, vótála, oideachais, oibre agus comharbachta ó Chaitlicigh na hÉireann. D’imigh formhór uaisle Caitliceacha Luimnigh in éineacht leis an Sáirséalach chun freastal in airm na hEorpa agus, ina n-áit, ghlac aicme nua Protastúnach, agus coilínigh Sasanacha, Albanacha, Francacha (''Huguenots'') agus Ollanacha ina measc, seilbh ar chúrsaí gnó na cathrach. Ba í an Bhéarla amháin teanga an uasaicme i ndiaidh an léigir agus, cé gur labharadh an Ghaeilge go forleathan suas go dtí deireadh an 19ú aois i gceantair mar Sparr Thumhan, Geata Eoin agus Réabóg, thosnaigh meath ar a stádas le linn na bPéindlithe. Ach cé gur tháinig brú ar an dteanga sa chathair, ba ré órga na filíochta as Gaeilge é ó dheireadh an 17ú aois go dtí deireadh an 18ú aois i g[[Contae Luimnigh]] agus i g[[Contae an Chláir]]. I measc na bhfilí cáiliúla a raibh baint acu leis an gcathair agus leis an gcontae, bhí [[Brian Mac Giolla Meidhre]], Seán Ó Tuama, Aindrias Mac Craith, Seán Clárach Ó Dómnhaill agus [[Dáibhí Ó Bruadair]]. Le teacht na síochána san 18ú aois, d'fhás eacnamaíocht na hÉireann. Chuaigh daonra na tuaithe i méid tar éis leagadh foraíseacha na Mumhan agus Connachta agus breis talamh curaíochta a chruthú. Ní amháin gur mhéadaigh na naisc trádála idir an chathair agus [[Sasana]] agus [[An Eoraip|Mor-Roinn na hEorpa]] ach, ag an am gcéanna, tháinig fás mór ar an dtrácht idir Ríocht na Breataine agus [[Meiriceá|coilíneachta Meiriceá Thuaidh]] agus b'é Luimneach an calafort mór is faide siar [[Eoraip|na hEorpa]]. B’éigean don chathair a áth-thógáil i in diaidh scrios na léigear agus leathnaíodh í lasmuigh dá sean-fhallaí. Ach ós rud é go raibh an Chomhairle Cathrach chomh truaillithe sin ag an am, eagraíodh an obair faoi stiúir Coimisinéirí Pharóiste Mhichíl. Go mór mór faoi thionchar clainne Artúir, Uí Sheasnáin, Ruiséil, Uí Phoirigh agus Harstonge, pleanáladh baile nua-aimsearach, Baile Nua an Phoirigh, ar struchtúr gréille faoi stiúradh an ailtire Iodálach Advise Ducat ar riasc bruach theas na Sionainne. Baineadh an-úsáid as brice dearg (a tháinig chuig Luimneach mar ballasta i mbáid ag filleadh ar an gcalafort ó Shasana) chun na tithe ''Seoirseacha'' a thógáil agus is iad fós an gné [[ailtireacht Luimnigh|ailtireachta]] is sainiúla na cathrach. Le linn an tréimhse seo, ghabh clainne cumhachtacha smacht daingean ar riarachán na cathrach. In a measc siúd bhí na Róistigh (''en: Corporation Roches'') a bhí i gceannas idir 1714 agus 1762 agus clann Smyth/Vereker idir 1776 agus 1841. == Acht an Aontais, 1798 - 1845 == [[Íomhá:Denmark_St_1982.jpg|280px|thumb|right|Seantithe ar Sráid na Danmhairge a thógadh ag deireadh an 18ú aois. Leagadh iad timpeall na bliana 1991 chun tábhairne, caifé agus brú nua (''The Old Quarter'') a thógáil in a n-áit. Tógadh an grianghraf sa bhliain 1982.]] Bhí Luimneach ag barr a réime le linn blianta deiridh an 18ú aois nuair a bhí smacht ag Parlaimint na hÉireann ar mhál, dhleachtanna, chustaim agus airgead reatha na tíre. Baineadh úsáid as cumhacht uisce chun muilinn nua a thógáil ar bhruach na Sionainne agus a fho-aibhne sa chathair féin agus in Áth na Coite, Caladh Uí Threoigh, Áth Longphoirt, Baile na Clocha agus Saingil sa cheantar máguaird. Easpórtáileadh leathar, feoil, ím, plúr, olann, éadach, lása agus uisce beatha go dtí [[Sasana]], [[An Eoraip|Mor-Roinn na hEorpa]] agus [[Meiriceá]] agus iompórtáladh adhmad, gual, tarra agus iarann. Caitheadh dleachtanna an chalafoirt ar oibreacha poiblí ar nós Tigh an Chustaim (anois Iarsmalann Hunt), tigh an bhochtanais (anois Ospidéal Chamillus), tigh na ngealt (anois Ospidéal Iósaimh), córas bunúsach séarachas i mBaile Nua an Phoirigh, leathnú na nduganna agus an dara droichead thar abhann na Mainistreach (Droichead Mhaitiú). Chaill Éire a neamhspleáchas eacnamaíoch de réir [[Acht an Aontais 1800|Acht an Aontais]] sa bhliain [[1801]] agus, ós rud é go raibh Luimneach suite i bhfad ó chathracha nua na Ríochta Aontaithe agus ná raibh aon mianraigh guail i ngar dó chun cumhacht gaile a ghinneadh, ní raibh a thionscail in ann dul san iomaíocht le olltháirgíocht Sasana cheal cosaint cánacha. Tháinig meath tobann ar eacnamaíocht na cathrach dá bharr agus lean na deacrachtaí trín lagar ar thit ar fud na hEorpa sna blianta ó [[1815]] amach i ndiaidh Chath Waterloo. Tháinig Acht an Aontais i bhfeidhm nuair a baineadh mór-gheit as Rialtas na Breataine de bharr cad a tharla le linn [[Éirí Amach 1798|Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe]] sa bhliain [[1798]] ach, laismuigh d'éachtanna Pádraig de Bhailís (''An Stáicéar'') agus a lucht leanúna i mbarúnae Cois Sléibhe in oirdheisceart [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]], ba bheag a tharla lena linn i dtuaisceart na Mumhan. Ag an am gcéanna, áfach, bhí an-chuid foréigin sna ceantracha tuaithe mórthimpeall na cathrach le linn an dara leath den 18ú aois, go mór mór ó na ''Buachaillí Bána'', cumann rúnda a eagraíodh chun cearta na dtionóintí Caitliceacha a chosaint ó na tiarnaí talún Protastúnacha. D’fhás na buíonta troda as na cumainn rúnda agus thugadar ar a chéile le bataí agus le doirne ag tús an 19ú aois i gcathanna réamh-phleanálta ag aonaigh, laethanta phatrúin, tórraimh agus ócáidí eile poiblí. Ba iad na ''Seanveist'' agus na ''Carbhait'' na buíonta is mó agus is cáiliúla (tugadh ainmneacha a gcuid éadaigh orthu) agus ba in oirthear Chontae Luimnigh, iarthar Chontae Thiobraid Árann agus uaireanta sa chathair féin ceartlár na cogaíochta eathartha. [[Íomhá:Bearaic_an_Chaisleain.JPG|280px|thumb||Cuid den sean-bhearaic i gclós Chaisleáin an Rí Eoin sa bhliain 1982. Le linn an 19ú aois, bhí trí bhearaic ag Arm na Breataine I Luimneach.]] Le maolú [[Na Péindlíthe|na bPéindlthe]] ag deireadh an 18ú aois (agus tháinig deireadh éifeachtach ar an reachtaíocht i ndiaidh [[Fuascailt na gCaitliceach]] sa bhliain [[1829]]), thosnaigh [[Arm na Breataine]] ag earcach saighdiúirí Éireannacha agus d’fhás garastún na cathrach go tapaidh ina dhiaidh. Bhí trí bhearaic i Luimneach sa 19ú aois agus bhí tábhacht ar leith ag an am ag Fórsaí an Choróin in eacnamaíocht na cathrach. Cruthaíodh [[Naisc Iompar Luimnigh|naisc iompar]] le cathracha eile na tíre le teacht na gcanálacha chuig Luimneach ag tús an 19ú aois, le tógáil Droichid Wellesley (anois Droichead an tSairséalaigh) idir Baile Nua an Phoirigh agus bruach thuaidh na Sionainne agus le teacht an iarnróid tuairim na bliana [[1845]]. Ach chuir chomhlachtaí iompar capall na cathrach go láidir i gcoinne leathnú an iarnróid go dtí na duganna agus, cheal nasc díreach idir na báid agus na traein, chaill an calafort an-chuid dá ghnó ó iarthar agus deisceart na hÉireann do [[Corcaigh|Chorcaigh]], [[Gaillimh]] agus [[Port Láirge]]. Sa bhliain 1845, chinn Parlaimint na Breataine ar cheithre ollscoil nua a bhunú in Éirinn, ceann amháin i ngach cúige, chun freastal ar na pobail Caitliceacha agus [[Preispitéireachas|Preispitéaracha]] na tíre ná raibh in ann iontráil go h-éasca i g[[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath|Coláiste na Tríonóide]] i mBaile Átha Cliath. Thacaigh muintir gnó na [[Ollscoil na hÉireann, Gaillimh|Gaillimhe]] agus [[Coláiste na hOllscoile, Corcaigh|Chorcaí]] iarratais a gcathracha féin ach, ós rud é ná raibh meánaicme láidir Caitliceacha i Luimneach agus go raibh muintir an rachmais ag cúlú ón gcathair, chinneadh ar Chorcaigh mar shuíomh ollscoil na Mumhan d'ainneoin gurbh chathair níos mó í Luimneach ag an am. Cé ná raibh éifeacht láithreach ag an gcinniúint seo ar stádas na cathrach, chaill Luimneach go mór as leathnú riarachán an stáit, an leighis, an ghnó, an dlí agus na heolaíochta le linn deireadh an 19ú aois agus tús an 20ú aois nuair nár fhreastail aon céimí na ngairmeacha nua staidéir sa chathair. == An Gorta Mór, 1845 - 1867 == [[Íomhá:Clochar_Mhuire.JPG|280px|thumb||Clochar Mhuire, Sráid an Easpaig, sa bhliain 1982. Leagadh é timpeall na bliana 1990. Tógadh an-chuid clochair agus séipéil i ndiaidh [[Fuascailt na gCaitliceach]] sa 19ú aois.]] Cé go raibh an talamh na gceantair mórthimpeall Luimnigh torthúil, bhí sí roinnte in an-chuid tionóintachtaí bídeacha agus bhí cónaí ar líon mór spailpíní faoin dtuath chomh maith. Dá bharr sin, nuair a theip ar na prátaí sna blianta idir [[1845]] agus [[1848]], thit [[An Gorta Mór]] go dian ar [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]], [[Contae Thiobraid Árann]] agus oirthear [[Contae an Chláir]]. Ní amháin gur cailleadh na mílte ón ocras agus ón bhfiabhras ach theith na mílte eile go dtí an chathair ag lorg bia agus dídean ná raibh ar fáil. D'fhás daonra Luimnigh go tobann ar dtús ach thit sé arís nuair a thosnaigh an imirce chuig Sasana agus Meiriceá i ndáiríre. Ós rud é ná raibh a bhunús tionsclaíochta chomh láidir sin, go raibh a chalafort ag dul i léig agus go raibh aicme an tsealúchais ag tréigeadh na cathrach chun cur fúthu i [[Londain]], níor tháinig Luimneach as an dtubaiste chomh tapaidh agus a tháinig áiteanna eile sa tír as agus chaill sé a stádas mar dara cathair na Éireann do [[Béal Feirste|Bhéal Feirste]] i mblianta na 1850í agus mar an chathair is mó i g[[Cúige Mumhan]] do [[Corcaigh|Chorcaigh]] scór bliain ina dhiaidh sin. Agus cé gur fhás tionscal an tobac agus tionscal an éadaigh as táirgíocht culaithe saighdiúirí i gcomhair Cogadh na Crímé agus [[Cogadh Cathartha SAM|Cogadh Cathartha Meiriceá]], thóg muintir an rachmais níos mó as eacnamaíocht Luimnigh ná mar a infheistíodar ar ais sa chathair le linn an 19ú aois. Ag an am gcéanna, tháinig feabhas éigin ar staid na bhfeirmeoirí a bhí fágtha agus, le aistriú a ngnó ó shaothrú barraí go dtí déiríocht agus méadú tar éis teacht ar a gcuid gabháltais le imeacht nó le bás a gcuid comharsan, bhí airgead le caitheamh ag roinnt díobh don chéad uair riamh. D'fhás aicme nua siopadóirí agus ceannaithí Caitliceacha i Luimneach chun freastal orthu. D'fhás an chráifeacht chomh maith as an meoin ciontais i measc iad siúd a tháinig slán as an nGorta Mór agus, dá bharr sin, caitheadh líon ábhalmhór airgid sa chathair i lár an 19ú aois ar thógáil Ardeaglais Eoin, séipéil paróiste Mhainchín, Mhíchíl, Iósaimh agus Phádraig, tithe agus séipéil na n-Órd Proinsiasach, Doiminiceach, Íosánach, Aibhistíneach agus Slánathórach, clochair, tithe na mbráthar, ospidéil agus scoileanna Caitliceacha. == Féinrialtas agus Agóid Talún, 1867 - 1900 == [[Íomhá:Sraid_Eadbhard_1982.JPG|280px|thumb||Rae tithe beaga ó dheireadh an 19ú aois i bPlás Mhic Gearailt in aice le Dún an tSairséalaigh, Sráid Eadhbhard. Leag Bárdas Luimnigh iad ag tús na blianta 1990í chun tithe nua poiblí a thógáil. Tógadh an grianghraf sa bhliain 1982.]] [[Íomhá:Reilig Giudach.JPG|280px|thumb||Reilig na nGiúdach, Caladh Uí Threoigh, sa bhliain 2007. Osclaíodh le linn blianta na 1890í í agus ath-thógadh tigh an phaidir sa bhliain 1990.]] Bhí [[Éirí Amach na nÉireannach Óga|Éire Óg]] gníomhach sa chathair i mblianta na 1840í agus [[Bráithreachas na bhFíníní|na Fíníní]] i mblianta na 1860í ach bhris an Gorta Mór agus bás [[Dónall Ó Conaill|Dhomhnaill Uí Chonaill]] spiorad an [[Náisiúnachas|náisiúnachais]] ar feadh an ghlúin ina dhiaidh. Le leathnú ceart vótála ón mbliain [[1867]] amach, áfach, díríodh mí-shástacht le riail na Breataine agus bunaíodh [[Léig an Rialtais Dúchais|Cumann Fhéinrialtas Éireann]] i Westminster sa bhliain [[1870]] chun féinrialtas faoi Choróin na Breataine d'fháil don [[tír]]. Ba é [[Isaac Butt]], feisire Cathair Luimnigh, ceannaire an ghrúpa nua sara ath-eagraíodh é mar [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann]] faoi cheannas [[Charles Stewart Parnell]] sa bhliain [[1882]]. Chuidigh lagar eacnamaíochta idirnáisiúnta sa bhliain [[1873]] agus teip na bpráta i mblianta na 1870í go mór le agóid faoin dtuath i gcoinne na dtiarnaí talún. Nuair ná rabhadar in ann an cíos a íoch, caithfeadh an-chuid tionóintí óna bhfeirmeacha. Eagraíodh [[Conradh na Talún]] chun a gcearta a chosaint trí úsáid taicticí ar nós an bhaghcait agus thosnaigh Parnell feachtas i Westminster ionas go mbeadh na tionóintí in ann a gcuid gabháltais a cheannach. Ionas bac a chur ar ghluaiseacht an Fhéinrialtais (an polasaí ar a dtugadh “''ag marú Féinrialtas le cineáltas''”), leasaigh Rialtais Coimeádacha na Breataine reachtaíocht seilbh na talún le linn blianta na 1880í agus chabhraíodar leis na tionóintí a chuid gabhátlais a cheannach le iasachtaí fad-téarmach ón Stát. Leathnaigh an déiríocht go tapaidh i g[[Cúige Mumhan]] ina dhiaidh sin, bunaíodh comharchumainn ar fud Chontae Luimnigh (tháinig an chéad cheann in Éirinn le chéile i nDrom Collachair in iardheisceart an chontae sa bhliain [[1889]]) agus d’fhás an tionscal bia sa chathair, go mór mór leasú bagúin. Cuireadh tús le mórán clubanna [[Spórt i Luimneach|spóirt]] na cathrach sa tráth seo freisin agus, ina measc siúd, bhuaigh Na Trádálaithe, ionadaithe [[CLG Coiste Luimneach|Chontae Luimnigh]], an chéad [[Corn Sam Mhic Uidhir|Craobh Peile na hÉireann]] sa bhliain [[1887]] . Thit feachtas an Fhéinrialtais as a chéile nuair a chailleadh Acht Ghladstone i ndiaidh scannal [[Charles Stewart Parnell|Pharnell]] agus ghin scoilt Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann an-naimhdeas sa chathair idir dílseoirí Pharnell agus iad siúd in a choinne. Thug an Eaglais Caitliceach go láidir i gcoinne an iar-cheannaire, fiú amháin i ndiaidh a bháis ar [[6 Deireadh Fómhair]], [[1891]], go mór mór roinnt sagairt Slánathóracha Árd-bhráthrachas an Mhaighdin Mhuire a raibh tionchar mór aige i measc coismhuíntir na cathrach. Agus tar éis seanmhóin fíochmhar ón Athair Seán Mac Riabhaigh i gcoinne na [[Giúdachas|nGiúdach]] sa bhliain [[1904]], ritheadh an pobal beag Giúdach a bhí bunaithe i Sráid Chúl Mhúine (anois Sráid Wolfe Tone) as an gcathair, an t-aon phogrom riamh i stair na hÉireann. == Aois Nua, 1900 - 1912 == [[Íomhá:Foras_na_Meicneoiri.JPG|280px|thumb||Foras na Meicneoirí ar Shráid Harstonge sa bhliain 2007, ceann-cheathrú Chomhairle na gCeárd Luimnigh.]] Cuireadh deireadh buan le sean-chóras na dtiarnaí talún nuair a reachtaíodh Acht Wyndham i Westminster sa bhliain 1903 agus bhí seilbh a ngabháltais féin bainte amach ag níos mó na 70% na niar-thionóintí roimh thosach an [[An Céad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]]. Ag an am gcéanna, tháinig feabhas mór ar eacnamaíocht na Breataine i gcoitinne agus mhéadaigh an éileamh ar tháirgí bia na cathrach. Leathnaigh an saibhreas nua amach i measc na bhfeirmeoirí, na siopadóirí, na dtabhairneoirí agus na ngairmeacha agus thosnaigh meánaicme nua sách mór Caitliceach ag fás i Luimneach le linn blianta tosaigh an 20ú aois. Agus nuair a bhunaigh Acht an Rialtais Áitiúil Comhairle Cathrach Luimnigh sa bhliain [[1898]], ghabhadar seilbh ar údarás polaitiúil na cathrach. Ach níor éirigh chomh maith sin le gach éinne sa chathair agus sna cheantair máguaird. Bhí an bochtaineacht go forleathan i measc feirmeoirí beaga na sléibhte, na n-oibrithe feirme, oibrithe na monarchan agus iad siúd ná raibh aon obair seasta acu. Cé gur thosnaíodh ar thithíocht poiblí a thógáil le linn blianta na 1890í (go mór mór sna sráideanna mórthimpeall beairicí an [[Arm na Breataine|Airm]]), bhí cónaí fós ag formhór daonra na cathrach i lánaí agus i dtionóntáin mí-shláintiúile, áit ina bhfuair an-chuid díobh bás go luath den [[eitinn]]. [[Íomhá:Luimneach1900.jpg|280px|thumb||Sráid Seoirse (anois Sráid Uí Chonaill) tuairim na bliana 1900.]] Athaontaíodh [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann]] sa bhliain [[1900]] faoi cheannas [[John Redmond|Sheáin Mhic Réamoinn]] ach, ós rud é ná raibh na h-aidhmeanna céanna a thuilleadh ag aicmí éagsúile na cathrach, ní raibh an tionchar céanna ag a feisirí Westminster ar shaol pholaitiúil na tíre nó na cathrach. Cé gur lean an Pháirtí le feachtas an [[Rialtas Dúchais|Fhéinrialtais]] agus bhuaigh a ionadaithe gach thoghchán i gCathair agus i gContae Luimnigh suas go dtí tosach an [[An Céad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]], bhí cuid dá lucht leanúna meánaicmeacha sásta le riail na Breataine, cuid eile díobh ag lorg neamhspleáchas glan d'Éirinn agus cuid eile fós dírithe ar cheisteanna sóisialacha agus ar chearta na n-oibrithe. I ndiaidh na h-Athbheochan Gaelaigh agus bunú gluaiseachtaí spórtúla agus cultúrtha ar nós [[Cumann Lúthchleas Gael]] sa bhliain [[1884]] agus [[Conradh na Gaeilge]] sa bhliain [[1893]], dhúisigh suim nua in oidhreacht na hÉireann, go mór mór i measc páistí an mheánaicme Caitlicigh, agus leathnaigh sí go dtí cúrsaí polaitiúla. Bunaíodh [[Sinn Féin]] mar pháirtí lán-náisiúnach i gcoinne an Pháirtí Parlaiminteach sa bhliain [[1905]] agus, cé nár éirigh go maith léi ar dtús, bhí tionchar ag a cuid aidhmeanna sa chathair i measc múinteoirí bunscoile agus oibrithe óga na siopaí, an iarnróid agus na dtábhairní. Chomh maith le sin, choimeád sean-[[Bráithreachas na bhFíníní|Fhinínigh]] ar nós Seán Ó Dálaigh agus fear a neacht Caitlín, [[Tomás Ó Cléirigh]], spiorad an réabhlóideachais beo i Luimneach trí [[Bráithreachas na Poblachta|Bhráthrachas na Poblachta]]. Le linn an ama chéanna, cuireadh tús le gluaiseacht na gceardchumann sa chathair le bunú Comhairle na gCeárd Luimnigh. Cé go bhfuair sí formhór dá tacaíocht ar dtús ó oibrithe oilte an iarnróid agus na ngild tógála, leathnaigh sí a ballraíocht i measc oibrithe il-ghnéitheacha na monarchan bagúin, plúir, leathair agus éadaigh agus í ag lorg leasú pá agus coinníollacha fostaíochta. Toghadh céad ionadaí ghluaiseacht an lucht oibre ar Chomhairle na Cathrach sa bhliain 1898 ach, i ndiaidh athaontú an Pháirtí Parlaimintigh, níor tháinig aon mhéadú ar vóta an eite chlé sa chathair le linn na mblianta dár gcionn. == Na hÓglaigh agus an Chéad Cogadh Domhanda, 1912 - 1916 == [[Íomhá:Cogaidh_Domhanda.JPG|280px|thumb||Leacht i gCeárnóg an Phoirigh sa bhliain 2007 i gcuimhne ar shaighdiúirí as Luimneach a fuair bás sa Chéad agus sa Dara Chogadh Domhanda i seirbhís Arm na Breataine.]] Nuair a theip ar Bhiolla Féinrialtais Éireann eile i dTigh na dTiarnaí i Westminster sa bhliain 1912, nochtaíodh laige an Pháirtí Parlaimintigh in aghaidh na n[[Aontachtóirí]] agus a gcomhghuallaithe i bPáirtí Coimeádach na Breataine. Ach nuair a bhunaigh dílseoirí Ulaidh a ngrúpa paramhíleata féin, [[Óglaigh Uladh|Fórsa Óglaigh Uladh]] (an ''UVF''), faoi stiúiriú iar-oifigigh [[Arm na Breataine]] ar an [[31 Eanáir]] [[1913]], chruthaíodh [[Óglaigh na hÉireann]] ina gcoinne ar an [[25 Samhain]], ghlac polaiteoirí an Pháirtí Parlaimintigh cinnireacht na gluaiseachta nua agus fuair siad tacaíocht forleathan ó mhuintir Luimnigh. Dhiúltaigh ceannaireacht Arm na Breataine in Éirinn máirseáil i gcoinne an [[Óglaigh Uladh|UVF]] ar an [[20 Márta]] [[1914]] (''Ceannairc an Churraigh''), landáil an UVF 25,000 raidhfil i [[Latharna]] ar an [[24 Aibreán]] gan aon cur isteach ó na h-Údaráis agus, nuair a mharaigh na póilíní triúr siabhaíligh i m[[Baile Átha Cliath]] i ndiaidh landáil 1,500 raidhfil ón luamh [[Asgard]] i m[[Binn Éadair]] ag Óglaigh na hÉireann ar an [[26 Iúil]], bhí an tír ar tí cogadh cathartha idir [[Náisiúnachas in Éirinn|Náisiúntóirí]] agus [[Aontachtóirí]]. Ach bhris an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] amach an seachtain ina dhiaidh sin, liostáil mórán ballraíochta an UVF in Arm na Breataine agus d'impigh [[John Redmond|Seán Mac Réamoinn]], ceannaire [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|an Pháirtí Parlaimintigh]], ar bhaill Óglaigh na hÉireann an rud chéanna a dhéanamh. Thug mórán daoine sa chathair tacaíocht don chogadh suas go dtí Nollaig na bliana 1914, go mór mór nuair a chuir roinnt sagairt mór-bhéim ar mhuintir Caitliceach na [[An Bheilg|na Beilge]] a chosaint ó ionrathóirí na [[An Ghearmáin|Gearmáine]] ina guid seanmóin. I dteannta le na céadta iar-shaighdiúirí sa chúltaca Airm a ghlaodh suas, ceaptar gur chuaigh suas le 800 fir óga as Cathair Luimnigh isteach san [[Arm na Breataine|Arm]], mórán díobh sa reisimint Fúisiléirí Ríoga na Mumhan (''The Royal Munster Fusiliers''), as a dtoil féin roimh dheireadh na bliana. Ach nuair nár tháinig aon réiteach luath ar an gcogaíocht, laghdaigh bá an phobail go tapaidh. Ós rud é go raibh éileamh mór ar táirgí bhia na cathrach agus an chontae, dhein eacnamaíocht Luimnigh go maith as an gcogadh agus ní raibh aon fonn ar fhostóirí nó ar fheirmeoirí a gcuid oibrithe ligean chun troda. D'ainneoin iarrachtaí [[John Redmond|Mhic Réamoinn]] agus a lucht leanúna, theip ar fheachtais earcachta mórán saighdiúirí eile a mhealladh isteach in Arm na Breataine ó lár na bliana [[1915]] amach. == Éirí Amach na Cásca, 1916 - 1917 == Scoilt [[Óglaigh na hÉireann]] i ndiaidh na tacaíochta ar thug Mac Réamoinn don chogadh agus, cé gur chuir an cinnearacht ina aghaidh, lean móramh na ballraíochta é nuair a bhunaigh sé Na hÓglaigh Náisiúnta. Tháinig gluaiseacht an mhionlaigh go mór faoi thionchar an [[Bráithreachas na Poblachta|Bhráthrachas na Poblachta]] a bhí mar aidhm acu An Bhreatain a dhíbirt glan as Éirinn, leis an lámh láidir má ba ghá, agus cheap móramh a Árdchomhairle go raibh deis níos fearr acu fad is a raibh [[Arm na Breataine]] tógtha suas thar lear le troid i gcoinne na [[An Ghearmáin|nGearmánach]]. [[Íomhá:Leacht-1916.JPG|right|thumb|280px|Leacht cuimhneacháin Éirí Amach na Cásca ar Dhroichead an tSairséalaigh sa bhliain 2003. Cuireadh suas é ar shuíomh dhealbh na Ríona Victoria a phléascadh suas i ndiaidh Cogadh na Saoirse.]] Nuair a chealaigh ceannaire [[Óglaigh na hÉireann]] [[Eoin Mac Néill]] ordaithe catha agus nuair nár éirigh le cúnamh arm ón nGearmáin a landáil ón bhfomhuireán ''Aud'' ar Thrá na Beannaí, [[Contae Chiarraí]] ar Aoine an Chéasta, an [[21 Aibreán]] [[1916]], theip ar aidhmeanna míleata [[Éirí Amach na Cásca]] a thosnaigh ar an Luain dár gcionn, an [[24 Aibreán]]. Cé nár tharla aon eachtraí sa chathair le linn seachtain na troda, bhí baint mór ag na ceannairí le Luimneach. Chuir [[Arm na Breataine|Fórsaí an Choróin]] seisear déag díobh chun bháis i ndiaidh triail rúnda idir an [[3 Bealtaine]] agus an [[12 Bealtaine]] agus, ina measc siúd, bhí [[Éamonn Ó Dálaigh]] a rugadh sa chathair, [[Conal Cóilbéard]] as Áth an tSléibhe in iarthar an [[Contae Luimnigh|chontae]] agus [[Tomás Ó Cléirigh]] agus [[Seán Heuston]] a chaith cuid maith dá saolta i Luimneach. Agus b'as Brú Rí i ndeisceart an chontae é [[Eamon de Valera|Éamonn De Valera]], ceannfort na nÓglach ba shinsirí nár lámhachadh i gclós [[Príosún Cill Mhaighneann|Phríosún Chill Mhaighneann]]. Díreach i ndiaidh géilleadh na nÓglach in [[Ard-Oifig an Phoist|Árdoifig an Phoist]] ar an [[29 Aibreán]], cáineadh go géar iad ag na nuachtáin, roinnt polaiteoirí an [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlaiminteach]], gaolta na saighdiúirí a bhí ag troid san Fhrainc agus aicme na gceannaithe. D'athraigh an scéal go tapaidh, áfach, i ndiaidh na mbásaithe agus nuair a chaith Arm na Breataine 3,500 daoine i bpríosún gan triail (tuairim is 2,000 díobh i gcampaí géibhinn sa Bhreatain ar nós Frongoch i dtuaisceart [[An Bhreatain Bheag|na Breataine Bige]]) cé ná raibh aon bhaint leis an éirí amach ag a bhformhór. Ba é an Dochtúir Éamonn Ó Duibhír, Easpag Luimnigh, an chéad cheannaire [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] ar cháin freagairt Rialtas na Breataine go poiblí agus fuair sé tacaíocht láidir ó mhuintir Luimnigh. Chailleadh an-chuid saighdiúirí ón gcathair i nGallipoli sa bhliain [[1915]] agus le linn [[Cath Somme]] sa bhliain [[1916]] agus, nuair a chinn ar Rialtas na Breataine coinscríofacht a thabhairt isteach in Éirinn chun tuilleadh earcaigh d’fháil, chuir an pobal go láidir i gcoinne an [[An Chéad Cogadh Domhanda|chogaidh]] agus an [[Arm na Breataine|Airm]] agus chuidigh sin go mór le fás polaitíochta [[Sinn Féin]] in aghaidh an [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlamaintigh]] i Luimneach. == Cogadh na Saoirse, 1917 -1921 == [[Íomhá:Cleeve's.jpg|right|thumb|280px|Monarchan Cleeve's (anois cuid den Ghrúpa Chiarraí cpt) ar Thrá Uí Cheallacháin sa bhliain 2007. B'ansin a thosnaigh ollstailc an Sóibhéad Luimnigh sa bhliain 1919.]][[Íomhá:Sean_de_Bhal.jpg|right|thumb|280px|Dealbh Sheáin de Bhál, Cathaoirleach Chomhairle Chontae Luimnigh, a mharaíodh ag Fórsaí na Breataine an 6 Márta 1921. Tógadh an griangraf i mBrú na Déise sa bhliain 2003.]] Nuair a scaoileadh ceannairí an éirí amach saor ó Phríosún Lewes Sasana ar an [[18 Meitheamh]] [[1917]], bhain an fáilte mór a bhfuaireadar i mBaile Átha Cliath an-gheit astu agus d'úsáideadar an córas parlaiminteach chun fo-thoghacháin a bhuachaint ar son [[Sinn Féin]] ón [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|bPáirtí Parlaiminteach]] i dtoghcheantair [[Contae an Chláir|Oir-Chláir]] ([[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]]) agus [[Contae Chill Chainnigh|Chill Chainnigh Thuaidh]] ([[Liam T Mac Cosgair]]). Chaith údaráis na Breataine iad ar ais i bpríosún agus thángadar go láidir anuas ar eagraíochtaí Gaelacha ar nós [[Cumann Lúthchleas Gael]], [[Conradh na Gaeilge]] agus, fiú amháin, gluaiseacht na gcomharchumann. Ach le teacht sos chomhraic an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] ar an [[11 Samhain]] [[1918]], bhí bá pobal Luimnigh go mór i bhfabhar Sinn Féin agus thoghadar a n-iarrathóirí i dtogh-cheanntair Cathair Luimnigh, Luimnigh Thoir agus Luimnigh Thiar in olltoghcháin na Breataine ar an [[14 Nollaig]] [[1918]]. Níor thóg Sinn Féin a chuid suíochán i Westminster, bhailigh a chuid feisirí i [[Teach an Ardmhéara|dTigh Árdmhéara Bhaile Átha Cliath]] ar an [[21 Eanáir]] [[1919]] agus, nuair nár aithníodh stádas[[An Chéad Dáil|Dáil Éireann]], fógraíodh [[Poblacht na hÉireann (1919)|Poblacht na hÉireann]] agus bhris [[Cogadh na Saoirse]] amach. Tharla an chéad eachtra ar an lá chéanna i Sulchóit Beag, [[Contae Thiobraid Árann]], 25km soir ó lár na cathrach nuair a maharaigh buíon [[Óglaigh na hÉireann|Óglaigh]] faoi stiúir [[Domhnall Ó Braoin]] agus [[Seán Ó Treasaigh]] beirt phóilíní an [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|RIC]] agus iad ag iarraidh ábhar pléascaidh a thógaint uathu. Leathnagh an comhrac go tapaidh trí Chontaetha [[Contae Luimnigh|Luimnigh]], [[Contae Thiobraid Árann|Thiobraid Árann]] agus tuaisceart [[Contae Chorcaí|Chorcaí]] i ndiaidh ionsaí ar stáisiún iarnróid Cnoc Loinge, Contae Luimnigh ar an [[12 Bealtaine]] agus, ós rud é go raibh níos mó beairicí [[Constáblacht Ríoga na hÉireann]] suite sa cheantar ná mar a raibh in aon áit eile sa tír agus go raibh an tríú gharastún is mó ag [[Arm na Breataine]] in Éirinn bunaithe sa chathair, ba sna chontaetha sin a tharla an cogaíocht ba fhíochmhaire le linn [[Cogadh na Saoirse]]. Bhí dhá [[Rialtas|údarás]] i gcomhrac lena chéile i Luimneach le linn [[Cogadh na Saoirse (Éire)|Cogadh na Saoirse]], [[Rialtas]] na [[An Bhreatain|Breataine]] agus [[Poblacht na hÉireann (1919)|Rialtas na Poblachta]] a bhunaigh [[Dáil Éireann]], lena gcúirteanna, [[Garda Síochána|póilín]]í agus airm féin ag an mbeirt araon. Le linn ollstailc "[[Sóivéid Luimnigh]]" idir an [[14 Aibreán]] agus an [[27 Aibreán]] [[1919]], bhí a hairgead féin ag an g[[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] nuair a ghabh ceardchumannaigh agus Óglaigh seilbh ar shaol [[Eacnamaíocht|eacnamaí]]<nowiki/>ochta na cathrach. D'éirigh an-chuid phóilíní as [[Constáblacht Ríoga na hÉireann]] agus, nuair a thréigeadh mórán beairicí sa chontae le linn [[geimhreadh]] na bliana [[1919]], bhunaigh Rialtas na Breataine dhá [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|chonstáblacht]] speisialta (na [[Dúchrónaigh]]) a bhí déanta suas den chuid is mó as iar-[[Saighdiúir|shaighdiúirí]] [[Sasana|Sasanach]]<nowiki/>a an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] chun na h[[Óglaigh na hÉireann|Óglaigh]] a bhriseadh. Glaodh na Cúntóirí (''Auxies'' as [[Béarla]]) ar fhórsa na n-oifigeach a bhí ar thuarastal £1 an lae, ráta pá dochreidte ag an am, agus na [[Dúchrónaigh]] (''Black and Tans'' as [[Béarla]]) ar fhórsa na ngnáth-shaighdiúirí ar thuarastal 10/- an lae. Go gairid tar éis teacht na [[Dúchrónaigh|nDúchrónach]] chuig an gcathair, d'iompaigh buíon díobh a bhí ar meisce ar shlua sibhialtach ar Shráid de Róiste agus mharaíodar beirt acu ar an [[22 Aibreán]] [[1920]]{{fact}}. D'fhás géireacht na troda i ndiaidh an eachtra. Dhóigh Fórsaí an Choróin stráice mór sráide i lár na cathrach ar an [[27 Lúnasa]] mar dhíoltas ar mharú [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|Cigire RIC]] lasmuigh den chathair. Le linn oíche an [[6 Márta]] [[1921]], dhúnmharaigh na Dúchrónaigh Méara Luimnigh Seoirse Mac Fhlannchadha, iar-Mhéara na cathrach Mícheál Ó Ceallacháin agus Cathaoirleach Chomhairle Chontae Luimnigh Seán de Bhál ina dtithe féin. Ach cé gur fhan an garastún ins na beairicí, bhí seilbh éifeachtach na cathrach caillte ag Rialtas na Breataine nuair a tháinig an sos chomhraic idir na hÓglaigh agus Fórsaí an Choróin i bhfeidhm ar an [[9 Iúil]] [[1921]]. == Cogadh Cathartha, 1921 - 1923 == [[Íomhá:Dun_an_tSairsealaigh.jpg|280px|thumb||Arasáin cónaithe, Dún an tSáirséalaigh, Sráid Eadbhaird, Luimneach sa bhliain 1982. Scriosadh an beairic le linn an Chogaidh Cathartha.]] [[Íomhá:Stabla.jpg|280px|thumb||Façade sean-stábla i Sráid Sisil sa bhliain 2007.]] [[Íomhá:Ard_na_Croise.jpg|280px|thumb||Stáisiún cumhachta hidrileictreach Árd na Croise sa bhliain 2007. Osclaíodh sa bhliain 1929 é, an scéim tógála is mó in Éirinn le linn céad leath an 20ú aois.]] Cé gur admhaigh [[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]], Uachtarán na [[Poblacht na hÉireann (1919)|Poblachta]] a mhíshástacht leis an idirbheartaíocht idir ionadaithe na hÉireann agus na Breataine ag slógadh mór ar Bhóthar na hInse sa chathair ar an [[5 Nollaig]] [[1921]], síníodh [[Conradh Angla-Éireannach|Conradh na Síochána]] idir an dá rialtas i [[Londain]] níos déanaí san oíche sin. Tar éis díospóireachta an-ghéar idir na [[Teachta Dála|teachtaí]], ghlac [[Dáil Éireann]] le téarmaí an chomhaontú ar an [[7 Eanáir]] [[1922]] ar vóta 64 in aghaidh 57 agus chaill de Valera vóta mhuinín as a oifig nuair a bhí 60 theachtaí ina choinne agus 58 ar a shon. Bhí móramh an phobail i bhfabhar na conartha i m[[Baile Átha Cliath]] agus i g[[Cúige Laighean|CúigeLaighin]] ach bhí an scéal níos casta i g[[Cúige Mumhan]], áit ina raibh formhór na troda le linn [[Cogadh na Saoirse]]. Bhí Óglaigh Bhriogáid Chathair Luimnigh, Luimnigh Thoir, Luimnigh Láir agus Luimnigh Thiar go láidir in a coinne agus, nuair a thréig [[Arm na Breataine]] Luimneach i mí Eanáir 1922, ghabhadar seilbh ar bheairicí na cathrach. Bhí an tír scoilte ina dá thaobh suas go dtí an [[28 Meitheamh]] [[1922]]. Nuair a bhagair [[Arm na Breataine]] go bhfillidís ar Éirinn muna ndí-ármálfaí briogáid na nÓglach a bhí i gcoinne na conartha, d'ionsaigh Arm an Saorstáit an garastún Poblachtánach na [[Na Ceithre Chúirteanna]] i m[[Baile Átha Cliath]] agus thosaigh an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Cogadh Cathartha]]. D'ordaigh [[Saorstát Éireann|an Rialtas Sealadach]] an Ginearál Mícheál Ó Braonáin, ceannfort fórsaí an Saorstáit sa [[Contae an Chláir|Chlár]] Luimneach a ghabháil agus bhris cogaíocht amach ar an [[11 Iúil]] nuair a scriosadh an-chuid foirgnimh i ngnó-lár na cathrach ar Shráid Liam, Shráid Sheoirse (anois Sráid Uí Chonaill) agus Sráid Bhrunswick (anois Sráid an tSáirséalaigh). Bhí an lámh in uachtar fós ag na Poblachtánaigh go dtí gur 1,500 saighdiúirí faoi cheannas an Ghinearáil [[Eoin Ó Dufaigh]] ó Bhaile Átha Cliath chun chabhair a thabhairt do Bhriogáid an Chláir ar an [[17 Iúil]]. Bhí Arm an Saorstáit armtha ag Rialtas na Breataine le gunnaí troma, leagadar Beairic an Ordnáis go smiondar ar an [[19 Iúil]] agus, nuair a ghabhadar Beairic an Chaisleáin ar na lá dár gcionn, bhí seilbh míleata gafa acu agus tharraing na fórsaí Poblachtánacha faoi cheannas Liam Mhic Ghiollarnáth siar ón gcathair. Tharla gnáth-chogaíocht dheireanach an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]] i g[[Contae Luimnigh]] thart ar na bailte [[An Brú|Brú na Déise]], Brú Rí agus Cill Fhionáin agus, nuair a ghabh na Saorstátaigh baile Cill Mhocheallóg, 30km ó dheas ón gcathair ar an [[5 Lúnasa]] i ndiaidh catha ocht lá, tharraing na Poblachtánaigh faoi cheannas [[Liam Ó Loingsigh]] siar go dtí na sléibhte. Leanadar ag ionsaí ar an [[Saorstát Éireann|Saorstát]] ó na claíocha, thosaigh an [[Saorstát Éireann|Rialtas Sealadach]] ag cur príosúnaigh chun bháis ar an [[17 Samhain]] [[1922]] agus tharla tuilleadh corr-eachtraí sa chathair agus faoin dtuath suas go dtí an [[24 Bealtaine]] [[1923]] nuair a d'eisigh de Valera agus [[Proinsias Mac Aodhagáin]], ceannfort na bhfórsaí Poblachtánacha, ordaithe sos chomhraic. == Neamhspleáchas, 1923 - 1932 == [[Íomhá:Seipeal_Mhuire.jpg|280px|thumb||Séipéal Mhuire ar Shráid Áth Longphoirt a chríochnaíodh sa bhliain 1928. Tógadh an grianghraf seo sa bhliain 1982.]] Níor ghlac an daonra go léir leis an síocháin nuair a tháinig sí. Cé gur bhunaigh na [[Teachta Dála|Teachtaí Dála]] a bhí i bhfabhar na [[Conradh Angla-Éireannach|Conartha]] páirtí polaitiúil nua, [[Cumann na nGaedheal|Cumann na nGaedhal]], agus gur chruthaíodar [[Saorstát Éireann|Rialtas]] nua faoi cheannas [[Liam T Mac Cosgair]] mar [[Taoiseach|Thaoiseach]], bhíodar gan freasúra ceart laistigh den chóras parlaiminteach. Bhailigh [[Sinn Féin]], mar a thug lucht leanúna de Valera orthu féin, beagnach leath an vóta i nDáilcheantar Luimnigh in Olltoghchán mhí Lúnasa [[1923]] ach staon a gcuid [[Teachta Dála|teachtaí]] ó pháirt a ghlacadh sa [[Dáil Éireann|Dáil]]. D'imigh roinnt mhaith ceannairí [[Cogadh na Saoirse]] ar dheoraíocht i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]], iad lán leis an éadóchas i ndiaidh an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]]. Agus ós rud é go raibh 50,000 saighdiúirí ag fáil pá ó Arm an Saorstáit, ní raibh aon airgead fágtha i gciste an Rialtais. D'fhulaing Luimneach níos géire as blianta na troda ná aon chathair eile sa tír. Ní amháin gur dheineadh mór-scrios ar a chuid monarchain, siopaí agus tithe ach thit tionscal na déiríochta as a chéile de dheasca beagnach gach uachtarlann sa [[Contae Luimnigh|chontae]] á chur as feidhm. Ós ná raibh cónaí ar mhóránúinéirí tionscal sa chathair, ní raibh fonn orthu áth-infheistiú i ngnóthaí a bhí scartha anois ó mhargaí na Breataine agus tarraingíodh an-chuid caipiteal as Luimneach le linn na mblianta i ndiaidh na [[Conradh Angla-Éireannach|Conartha]]. Agus baineadh an-chuid as eacnamaíocht na cathrach de bharr imeacht gharastún Arm na Breataine. Tháinig feabhas ar an scéal nuair a thosníodh ar thógáil scéim hidrileictreach na [[Sionainn]]e in Ard na Croise, [[Contae an Chláir]], trí km ó thuaidh ón gcathair, sa bhliain [[1925]]. Fostaíodh 5,000 oibrithe le linn na tógála a chosnaigh an suim ábhalmhór £5,200,000 ag an am. Nuair a osclaíodh an stáisiún ginnte ar an [[29 Deireadh Fómhair]] [[1929]], an cheann is mó ar domhain ag an am, bhí sé ar a chumas aige éileamh leictreachais uile na tíre a sholáthar suas go dtí tús blianta na 1960í. == Cogadh na hEacnamaíochta, 1932 - 1939 == [[Íomhá:Sean-monarchan IWP, Luimneach a thógadh le linn blianta na 1930i.jpg|right|thumb|280px|Monarchan IWP, Bóthar na nDuganna sa bhliain 2007. Monarchan táiriní agus sreang cruaigh a bhí ann nuair a bunaíodh é le linn Cogadh na hEacnamaíochta i blianta na 1930í.|link=Special:FilePath/Sean-monarchan_IWP,_Luimneach_a_thógadh_le_linn_blianta_na_1930i.jpg]] Níor mhair an téarnamh eacnamaíochta ach cúpla bliain agus, nuair a chúlaigh scar-mhargadh Wall Street go tubaisteach ar an [[29 Deireadh Fómhair]] [[1929]], thit leibhéal na tráchtála idirnáisiúnta as a chéile. Mar thoradh ar an lagar sin, caitheadh Rialtas [[Cumann na nGaedheal|Cumann na nGaedhal]] as oifig i ndiaidh olltoghcháin na bliana [[1932]] agus tháinig [[Fianna Fáil]] (páirtí a bhunaigh de Valera sa bhliain [[1926]] nuair a d'fhág sé [[Sinn Féin]]), i gcumhacht. Bhí gach tír ar domhain ag ardú custaim chun a gcuid tionscal féin a chosaint agus thit sin go mór ar fheirmeoirí an chontae agus ar mhonarchan bia na cathrach. Nuair a d’éirigh an [[Rialtas]] as aisíoch blianachtaí talún (i ndiaidh bronntanas ar thug Fianna Fáil don lucht vótála le linn feachtais an olltoghcháin), d’ardaigh Rialtas na Breataine an ráta custaim ar ábhair bia as Éirinn suas go dtí 40% agus ba bheag nár scriosadh eacnamaíocht na tuaithe. Mar fhreagra ar sin, cuireadh dleacht ard ar tháirgí déantúsaíochta na Breataine agus bunaíodh monarchan sa Stát chun na hearraí seo a dhéanamh. I measc na tioscail nua a thosaigh i Luimneach le linn blianta na 1930í, bhí stroighin agus tairní. Lean an achrann ar a dtugadh ''Cogadh na hEacnamaíochta'' suas go dtí an bhliain [[1938]] nuair a shínigh [[Eamon de Valera|de Valera]] agus Príomh-aire [[Neville Chamberlain]] na Breataine an Chomhaontas Tráchtála Angla-Éireannach. Chomh maith le réiteach ceisteanna na gcustam agus na mblianachtaí talún, fuair Éire seilbh ar thrí chalafort Cabhlach na Breataine a ghéilleadh sa [[Conradh Angla-Éireannach|Chonradh]] agus aithníodh [[Bunreacht na hÉireann]] a bhí díreach tar éis teacht i bhfeidhm inar thug [[Uachtarán na hÉireann]] áit Rí na Breataine mar cheann stáit. [[Íomhá:Cill_Inion_Leinn.jpg|right|thumb|280px|Sráid I gCill Iníon Léinn, 2007. Tosaíodh ar eastáit tithíochta poiblí mar an cheann seo le linn blianta na 1930í agus na 1940í.]] Ós rud é go bhfuair an Rialtas nua a thacaíocht ó oibrithe agus [[feirmeoir]]í beaga den chuid is mó, chuireadar an béim ar dtús ar fheabhsú coinníollacha sóisialta. Reachtaíodh dlíthe ar nós Acht na Monarchan agus Acht na gCoinníollacha Fostaíochta chun chearta na n-oibrithe a chosaint agus tosaíodh ar na mór-scéimeanna tithíochta poiblí. Tógadh eastáit nua ar nós Páirc Mhuire, Fionnradharc agus Tobar na Pingine sa chathair mar áit chónaithe sláintiúil do thionóintí slumaí lár na cathrach. Lasmuigh den Dáil féin, lean naimhdeas an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]] ar na sráide le linn blianta na 1930í. Bhunaigh [[Eoin Ó Dufaigh]] Cumann na gComráidí Arm (nó na ''Léinte Gorma'' ar thugadh mar leasainm orthu) sa bhliain [[1932]] chun slógaidh polaitiúla [[Cumann na nGaedheal|Chumann na nGaedhal]] a chosaint ón [[IRA]] (mar a ghlaodh ar na [[Óglaigh na hÉireann|hÓglaigh]] nár lean de Valera isteach i bh[[Fianna Fáil]]). Fuair an gluaiseacht tacaíocht láidir ó choimeádaithe Caitliceacha agus ó fheirmeoirí mhóra agus uathu siúd an mheánaicme a bhí ag fulaingt go géar as Cogadh na hEacnamaíochta agus ghlacadar siombail, culaithe agus polasaithe eacnamaíochta a bhí bunaithe ar [[Faisisteachas|Fhaisistigh]] [[Mussolini]] na [[An Iodáil|hIodáile]]. Bhris caismirtí amach idir na Léinte Gorma agus an IRA sa chathair agus ar fud an chontae sular imigh baill den dhá bhuíon chun páirt a ghlacadh in aghaidh a chéile i g[[Cogadh Cathartha na Spáinne]] sa bhliain [[1936]]. Leathnaigh an troid pholaitiúil fiú amháin go dtí páirc an imeartha mar go raibh bá ag formhór lucht leanúna Átháin, an club [[Iománaíocht|iomána]] ba láidre sa [[CLG Coiste Luimneach|chontae]], don IRA agus d'[[Fianna Fáil|Fhianna Fáil]]. Fuair na Léinte Gorma agus [[Fine Gael]] (chomharba [[Cumann na nGaedheal|Chumann na nGaedhal]]) an-thacaíocht i measc lucht leanúna Cromadh agus Éire Óg, na clubanna eile ab'fhearr i Luimneach le linn na [[1930idí|1930idi]]. Ach dá mba rud é go raibh iomaíocht fhíochmhar laistigh den chontae ag an am, b'iad na blianta céanna ré órga na h-iomána i Luimneach. Le imreoirí den scoth ar nós [[Mícheál Mac Aodha]] agus [[Seán de Paor]] san fhoireann, bhuaigh an chontae [[Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann|Craobh Iomána na hÉireann]] sna blianta [[1934]], [[1936]] agus [[1940]]. == An Dara Cogadh Domhanda, 1939 – 1946 == [[Íomhá:Mairnealaigh.jpg|280px|thumb||Leacht Cuimhneacháin na Mairnéalach, Siúl Spokane sa bhliain 2007.]] [[Íomhá:Corrbhaile.jpg|280px|thumb||An Eastát Gaelach, Corrbhaile sa bhliain 2007. Tógadh na tithe príobháideacha seo le linn blianta na [[1940idí]] agus chuir mórán bainisteoirí agus teicneoirí Aerfort na Sionainne fúthu iontu.]] Cé go raibh roinnt daoine i bhfabhar na [[An Ghearmáin|Gearmánaigh]] agus tuilleadh a raibh bá acu leis na [[Sasana]]igh, níor ghlac Éire aon pháirt sa [[Dara Cogadh Domhanda]] agus fuair polasaí neodrachais de Valera tacaíocht láidir ó mhóramh an phobail. Cé gurbh é Proinsias Ó Riain, ceannaire an [[IRA]] a ghabhadh le linn [[Cogadh Cathartha na Spáinne]] a bhí ar thaobh na Gearmáine, an Luimníoch ba mhó le rá i rith an chogaidh, throid na céadta fear a rugadh sa chathair ar son [[Arm na Breataine]], Arm [[Ceanada]], Arm [[An Astráil|na hAstráile]] nó Arm [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]] ach bhí a bhformhór siúd ina gcónaí cheana féin sna tíortha sin roimh an mbliain [[1939]]. Ós rud é ná raibh aon loingeas trádála ag Éirinn ag tús an chogaidh, ba dheacair earraí a iompórtáil isteach sa tír nó a easpórtáil amach aisti agus, cheal breosla, bunábhair agus margaidh, chúlaigh an eacnamaíocht go géar, go mór mór nuair a bhí feachtas fomhuireán na Gearmáine ar bharr a réim san [[An tAigéan Atlantach|Atlantach Thuaidh]]. Dhein Iarthar na hÉireann níos measa as mar gur dhírigh trácht na mara ar chósta thoir agus ar chósta theas na tíre, áit a raibh níos mó cosaint ar fáil ó na fomhuireáin, agus mar go raibh beagnach na traein go léir ina stad d'easpa guail. Chuaigh a bhformhór iad siúd a chaitheadh as obair isteach san [[Arm na hÉireann|Arm]]. De bharr tábhacht straitéiseach Luimnigh i gcás ionradh ó Shasana nó ón nGearmáin, bhí an-chuid saighdiúirí timpeall na cathrach. Líonadh na sean-bheairicí, tógadh ceann sealadach nua i gCnoc an Lioisín lámh le Míliuc agus bhí suas le 40,000 trúpaí bunaithe i Luimneach ag amanna áirithe. D'fhás an aerthrácht trasatlantach sna [[1930idí]] agus le linn an [[cogadh|chogaidh]] agus ba é iar-chósta na hÉireann an áit Eorpach ba chóngaraí do [[Mheiriceá Thuaidh]]. Thuirling na báid eitilte<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.historyireland.com/troubles-in-ni/ni-1920-present/the-flying-boats-of-foynes/|teideal=The Flying Boats of Foynes|dáta=2013-02-11|work=History Ireland|dátarochtana=2020-11-10}}</ref> idir [[Sasana]] agus [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|SAM]] i bh[[Faing]] (áit inar chum fear leanna an aerionaid, Seosamh Ó Sireadáin, an chéad [[Caife Gaelach]] sa bhliain [[1944]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Cocktail Companion: A Guide to Cocktail History, Culture, Trivia and Favorite Drinks|url=https://books.google.co.uk/books?id=2zJyDwAAQBAJ&pg=PT42&lpg=PT42&dq=foynes+++irish+coffee++%221944%22+%22Joseph+Sheridan%22&source=bl&ots=tnr0NTOcUh&sig=ACfU3U0ZAK9nu_moLxKfInpyfskroUxkVw&hl=ga&sa=X&ved=2ahUKEwizyrOa0_jsAhWt3OAKHQouC6EQ6AEwAHoECAEQAg#v=onepage&q=foynes%20%20%20irish%20coffee%20%20%221944%22%20%22Joseph%20Sheridan%22&f=false|publisher=Mango Media Inc.|date=2018-11-15|language=en|author=Cheryl Charming}}</ref> chun na paisinéirí a choimeád te agus iad ag fanacht ar eitiltí), 30km siar ar Bhéal na Sionainne agus, níos déanaí, na heitleáin i Rinn Eanaigh (anois [[Aerfort na Sionainne]]), 25km siar ar an mbruach thuaidh. == Cúlú na gCaogadaí, 1946 – 1959 == [[Íomhá:ScrinMhuire.jpg|280px|thumb||Scrín Mhuire I mBaile Sinéad sa bhliain 2007. Tógadh an-chuid scíní sa chathair le linn Blian Mhuire 1954.]] Nuair a tháinig deireadh leis an [[Dara Cogadh Domhanda]], ligeadh ós cionn 200,000 saighdiúirí chun siúl agus, lasmuigh de [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] agus [[Corcaigh]], ba bheag an obair thionsclaíoch a bhí le fáil. Bhí Éire ag brath fós ar Shasana chun breosla agus bunábhair a sholáthair agus bhí uirthi fanacht go dtí go raibh a deacrachtaí eacnamaíochta féin réitithe ag an mBreatain. Agus ós rud é ná raibh an [[Poblacht na hÉireann|Stát]] páirteach sa chogadh, níor infheistíodh aon airgead i ngléasra táirgíochta lena linn agus ní bhfuair sí ach cabhair sách beag ó scéim Plean Marshall i gcomhair áth-thógála. Dá bhrí sin agus cheal treoir soiléir ó rialtais laga na huaire, níor tharla aon míorúilt eacnamaíoch in Éirinn le linn blianta na 1950í, mar a tharla i dtíortha eile Iarthar na hEorpa. Ach cé ná raibh an tír in ann earraí a easpórtáil, bhí na mílte oibrithe díomhaoin aici agus bhí éileamh mór orthu chun infreastruchtúr na [[An Bhreatain Mhór|Breataine]] a áth-thógáil. Thóg beagnach 500,000 Éireannaigh an Bád Bán (agus móramh an ghlúin a rugadh i mblianta na 1930í ina measc) idir na blianta 1947 agus 1960 agus thit daonra na cathrach agus, go mór mór, an chontae i léig. D'ainneoin eisimirce dochreidte na [[1950idí|gcaogaidí]], chuir roinnt iasachtaigh fúthu sa chathair le linn an ama chéanna. Tháinig garraíodóirí ón [[An Ísiltír|Ollainn]] agus teithigh ón [[An Ungáir|Ungáir]] ar chuireadh suas i gcampa Chnoc an Lioisín tar éis an éirí amach i m[[Budapest]] sa bhliain [[1956]] agus tá a sliocht fós i Luimneach le shloinní ar nós Van Veen, Droog, Olsthoorn agus Ivan orthu. Ba é [[Aerfort na Sionna]] an t-aon ionad fáis amháin sa réigiún ag an am sin. Osclaíodh an chéad siopa saor ó cháin ar domhain ann sa bhliain [[1948]] chun freastail ar phaisinéirí a bhí ar a mbealach idir [[An Eoraip]] agus [[Meiriceá Thuaidh]]. Fostaíodh mórán oibrithe i seirbhísí nua ar nós áth-bhreoslacháin, deisiú eitleán, [[meitéareolaíocht]], stiúir aerthráchta agus lónadóireacht. Cé go raibh cúrsaí eacnamaíochta agus fostaíochta ina bpraiseach, thosaigh an Stát ag infheistiú i ndáiríre i gcóras sláinte poiblí ceart le linn blianta na [[1950idí]]. Clíodh ar eipidéim na heitinne, osclaíodh íoclanna áitiúla agus tógadh an Ospidéal Réigiúnach i dTúr an Daill agus Ospidéal an Mháithreachais Mhainchín ar Bhóthar na hInse. Leanadh leis an gclár tithíochta chomh maith agus tógadh eastáit nua i nGarraí Eoin, Baile Sinéad, Baile Neachtain agus Baile na Cora Thiar. Bhí tionchar na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|hEaglaise Caitlicigh]] fós an-láidir i gcúrsaí morálta Luimnigh ach, mar sin féin, thóg an-chuid daoine leis an gcultúr nua-aimseartha a bhí ag teacht isteach ó Mheiriceá. Bhí deich bpictiúrlann sa chathair le linn blianta na 1950í agus thosnaigh ré an bhálseomra san am chéanna. == Saorthrádáil, 1959 – 1973 == [[Íomhá:Eircom.jpg|280px|thumb||Malartán telefóin eircom ar Shráid de Róiste sa bhliain 2007. Tógadh le linn blianta na 1950í é.]] [[Íomhá:Fulflex.jpg|280px|thumb||Monarchan Fulflex, Bóthar Bhaile de Róiste sa bhliain 2007. Tógadh foirgnimh den stíl seo ar na h-eastáit tionscalacha le linn blianta na 1960í.]] [[Íomhá:BruachSionainne.jpg|280px|thumb||Bruach na Sionainne sa bhliain 2007. Tógadh an tithíocht príobháideach le linn blianta na 1960í.]] Tháinig athrú mór ar shaol eacnamaíoch na [[tír]]e nuair a thoghadh [[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]] mar Uachtarán na hÉireann agus lean [[Seán Lemass]] é mar [[Taoiseach|Thaoiseach]] sa bhliain [[1959]]. Dhíríodh béim na hinfheistíochta ar thionscal, thosnaigh an Rialtas ag eiseacht iasachtaí chun infreastruchtúr a thógáil, bunaíodh áisíneachta Stáit chun chomhlachtaí déantúisíochta iasachta agus turasóirí a mhealladh isteach agus earraí Éireannacha a easpórtáil agus íslíodh dleacht custaim ar mhórán earraí. Ag an am gcéanna, bunaíodh Saorphort na Sionainne, an chéad ionad saor ó chustaim agus ó chánacha ar domhain, timpeall an [[Aerfort na Sionna|aerfoirt]] chun fostaíocht nua a chur ar fáil nuair a d'imigh na haerlínte as i ndiaidh teacht ré an scairdeitleáin. Ba bhuntáiste mór é do dhéantóirí ardluacha ar bhain mór-úsáid as aeriompar agus tháinig tionscail ar nós diamaint, earraí leictreonacha, fáiscíní, uirlisí agus sainchlódóireacht isteach in eastáit an saorphoirt. Cruthaíodh an oiread sin jabanna ann le linn blianta na 1960í ná go raibh gá le baile nua nua a thógáil san áit chun dídean a sholáthar d'oibrithe na monarchan. Lasmuigh den saorphoirt, tosnaoídh ar earraí ní os téagartha ar nós gléasra tí, veinír agus pacáisteacht cairtchláir a dhéanamh sa chathair. Leathnaigh an foireann oibre, go mór mór i measc na mban, d'fhill roinnt mhaith deoraithe ó [[Sasana|Shasana]] agus, don chéad uair riamh, bhí airgead tirim i bpócaí coismhuintir na cathrach. Tógadh eastáit nua príobháideacha ar nós Cathair Daibhín, Corrbhaile, Tuar an Daill agus Radharc an Chláir ar imeall na cathrach agus, le leathnú na tithíochta thar teorann na siúl, tháinig méadú mór ar líon na ngluaisteán príobhádacha. I dteannta le teacht an ghluaisteáin, tosnaíodh ar ionaid siopadóireachta a thógáil ins na bruachbhailte nua meánaicmeacha agus chuaigh lár na cathrach i léig. Agus ós rud é gur ghlanadh amach na slumaí a bhí fágtha fós le teacht na [[1960idí|Seascaidí]], leagadh mórán sean-chomharsanachta í an láir agus fágadh mar talamh lochta ar feadh blianta fada iad. Ach tháinig éileamh nua ar thalamh i gcroílár na cathrach. Tógadh óstáin nua-aimseartha chun freastal ar thurasóirí (as [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]] a bhformhór) agus árais oifige i gcomhair ar na mbanc, na gcomhlachtaí árachais agus na n-áisíneachta Stát. Le méadú saibhris phearsantachta an phobail (go mór mór i measc na mban a raibh airgead dá gcuid féin acu anois), osclaíodh an-chuid siopaí nua chun éadaigh, troscán, gléasra leictreacha agus earraí tomhaltais eile a dhíol. Thosnaigh an ghnáthmhuíntir (daoine óga a bhformhór) ag itheadh lasmuigh den tigh agus osclaíodh an chéad bhialann [[An tSín|Shíneach]] in Éirinn (an ''Hong Kong'' i Sráid Liam sa bhliain [[1961]]), an chéad bhurgarlann (an ''Wimpy'' ar Shráid Uí Chonaill sa bhliain [[1967]]), an chéad bhialann sicín friochta san Eoraip (an ''Kentucky Fried Chicken'', anois an ''Chicken Hut'', ar Shráid Uí Chonaill sa bhliain [[1969]]) agus an chéad bheár caifé (an ''Continental Coffee Bar'' ar Shráid Phádraig sa bhliain [[1966]]). Ach fuaireadar a gcuid siamsa sa bhaile. Nuair a thosnaigh [[RTÉ|Telefís Éireann]] ag craoladh don chéad uair ar an [[31 Nollaig]] [[1961]], laghdaigh lucht féachana na bpictiúrlanna go tobann agus dúnadh leath díobh le linn blianta na 1960í. Shroich na bálseomraí barr a réim timpeall na bliana [[1965]] sa chathair agus timpeall na bliana [[1970]] sa chontae. Níor éirigh chomh maith sin le eacnamaíocht na tuaithe. Nuair a thosnaigh na comharchumainn móra ag ceannach na cinn beaga, dúnadh na h-uachtarlanna áitiúla agus, i ndiaidh eisimirce blianta na 1950í, dúnadh na fo-línte iarnróid agus roinnt mhaith scoileanna beaga chomh maith. D'éirigh an-chuid feirmeoirí beaga as obair agus, tar éis teacht an tarrachóra, laghdaigh an éileamh ar oibrithe talmhaíochta. D'imigh mórán daoine leo ón [[Contae Luimnigh|gcontae]] isteach sa chathair agus tosnaíodh ar thógáil na n-eastát móra tithíochta poiblí ar nós Cnoc Theas agus Máigh Ros. Ach ós rud é go rabhadar suite ar imeall na cathrach agus ná raibh aon áiseanna siopadóireachta nó seirbhísí poiblí i ngar dóibh, chruthaíodar a bhfadhbanna sóisialta féin, go mór mór i measc an aos óg le linn na mblianta dár gcionn. Sa bhliain [[1967]], d'fhógair Aire Oideachais agus TD Luimnigh Thoir [[Donnchadha Ó Máille]] go mbeadh meánoideachais ar fáil saor in aisce do chách. Cuireadh le meánscoileanna lár na cathrach agus tógadh scoileanna nua sna bruachbhailtí chun freastal ar an méadú tobann ar líon na ndaltaí nua ach, maraon leis an mbunoideachas, níor fhás na foirgnimh chomh tapaidh agus a d’fhás méad na ranganna. ==Féach freisin== * [[Sóivéid Luimnigh]] * [[An Tíogar Ceilteach]] ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Luimneach]] [[Catagóir:Stair na hÉireann de réir contaetha]] gczgq7zkas5pzwdhpx60yrd867cx22q 1086450 1086391 2022-08-23T02:48:14Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Cé go dtéann '''Stair Luimnigh''' siar go dtí tús an [[9ú haois|naoú haois]] nuair a bhunaigh na [[Lochlannaigh]] an [[Cathair (lonnaíocht)|chathair]], bhí lonnaíocht san áit ó thús [[stair na hÉireann]]. Bunaíodh [[Luimneach|cathair Luimnigh]] mar bhaile seasta taobh thiar d’bhallaí cosanta agus bhronn na [[Normannaigh]] cairt chathrach oifigiúil uirthi sa bhliain [[1197]]. == Roimh Theacht na Lochlannach, - 812 == Ós rud é gurb é an t-[[áth]] deireanach trasna na [[Sionainn]]e, bhí tábhacht straitéiseach ar leith i gcónaí ag Luimneach chomh fada is a raibh daoine ag cur fúthu in Éirinn. Agus cé ná fuil fiannais díreach fágtha anois sa chathair féin faoi mhuintir na háite roimh theacht na Lochlannach sa naoú aois, tá an-chuid iarsmaí le feiscint fós sa cheantar máguaird a bhfuil baint acu leis an réim réamh-Chríostiúil. Ina measc siúd, tá ráthanna, [[tobar|tobair]] naofa, [[lios]]anna, díoganna, [[Fulacht fiadh|fulachtaí fia]] agus [[carraig]]eacha seasta. I d[[timpeallacht]] [[Loch Gair]], 15km ó dheas ó lár na cathrach, tá Ciorcal Liag na Gráinsí, croimleaca, [[crannóg]]a agus cairn adhlactha. Thagair an [[léarscáil]]í [[Impireacht Rómhánach|Rómhánach]] [[Tolamaes] don áit in a bhfuil Luimneach suite faoi láthair agus thug sé ''Regia'' mar ainm uirthi. Glaodh ''Inis Sibhtonn'' nó ''Inis an Ghaill Duibh'' ar Oileán an Rí, ceartlár na sean-chathrach, sna h-annálacha agus ba é ''Luimneach'' ainm an cheantair mórthimpeall an [[oileán|oileáin]]. Ceaptar gur tháinig sé ón bhfocal sean-Ghaeilge ''loimeanach'' a bhfuil míniú ''riasc lom'' air. [[Íomhá:Grange panorama 2.jpg|280px|thumb|| Ciorcal Liag na Gráinsí ón mbliain 2100 RCh, 15km ó dheas ó Chathair Luimnigh]] Deineadh tagairt sna h-annálacha do chath mhór idir [[Cormac mac Airt|Cormac Mac Airt]], [[Liosta Ard-Ríthe na hÉireann|Ard Rí na h Éireann]], agus taoisigh na Mumhan i Luimneach sa bhliain 221 agus go bhfuair Ard Rí eile, Crimthann Mór Mac Fidaig bás san áit sa bhliain 368. Is ann freisin a bháistigh [[Naomh Pádraig]] an taoiseach Eoghanachtach Cárthann Fionn sa bhliain 434. Deirtear gur bhunaigh [[Mainchín]], éarlamh na cathrach, mainistir in aice trasnú na Sionainne i Sparr Thumhan ag tús na 7ú aoise ach, i ndiaidh argóin le taoiseach na háite, d'imigh sé chun áit nua a thógáil i Mungairit, 5km siar ón gcathair. == Na Lochlannaigh, 812 - 1169 == Sheol na [[Lochlannaigh]] suas Béal na Sionainne don chéad uair timpeall na bliana 812 AD agus chuireadar fúthu ar Oileán an Rí. Ba as Luimneach a sheoladar nuair a bhíodar ag iarraidh a réim a leathnú amach go dtí lár na hÉireann, áit a raibh an-chuid mainistreacha ar nós Chluain Mhic Nóis suite ar bhruach na Sionainne, Loch Deirgeirt, Loch Riabhaigh agus Loch Ailinne. [[Íomhá:Oilean_an_Ri.jpg|280px|thumb|right|Oileán an Rí thar Abhann na Mainistreach sa bhliain 1982]] Thóg an rí Lochlannach Þormodr Helgason falla cosanta timpeall an bhaile sa bhliain 922, rud a chabhraigh lena fhás mar ionad trádála. Ach thit an mí-ádh ar ríocht Lochlannach Luimnigh nuair a bhuaigh Lochlannaigh [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] orthu i gCath Loch Riabhaigh sa bhliain 937 agus, nuair a ghéilleadar sé bhliain ina dhiaidh sin tar éis cath a chailliúint i gcoinne sliocht Dal gCais agus fórsaí Cheallacháin, Rí na Mumhan, b’éigean dóibh cíos a íoch do chlanna Ghaelacha na háite Tháinig deireadh le cumhacht na Lochlannaigh in Éirinn tar éis [[Cath Chluain Tarbh]] sa bhliain [[1014]] nuair a bhuaigh [[Brian Bóirmhe]], Taoiseach na Dal gCais agus Ard Rí na hÉireann, ar ríocht Bhaile Átha Cliath agus, ina dhiaidh sin, tháinig an chathair faoi thionchar na gclanna Gaelacha arís. B'iad na Brianaigh, sliocht Bhriain Bóirmhe, an chlann ba láidre sa limistéar máguaird. Cinn Seanad Ráth Bhreasail ar dheoise Luimnigh a chruthú sa bhliain [[1111]] agus go mbeadh Eaglais Mhuire ar Oileán an Rí mar shuíomh an easpaig. Ba i réimeas Dhomhnall Mhóir Uí Bhriain a bhunaíodh Ard-eaglais Mhuire sa bhliain [[1168]] agus ceaptar gurbh ar shuíomh dún an taoisigh féin a thógadh í. == Na Normannaigh, 1169 - 1310 == Tar éis cuireadh d'fháil ó [[Diarmuid Mac Murchadha Caomhánach|Dhiarmuid Mac Murchadha Caomhánach]], Rí [[Cúige Laighean|Laighin]], agus le cead ón mBulla ar bhronn an Pápa Adrian IV ar Rí [[Anraí II Shasana]], tháinig na [[Normannaigh]] go hÉirinn sa bliain 1169 faoi cheannas Risteárd de Cléire (''Richard de Clare'' nó ''[[Strongbow]]'' as Béarla). I ndiaidh teacht i dtír acu i gCuan na mBanbh i g[[Contae Loch Garman]], ghabhadar [[Baile Átha Cliath]] sa bhliain dár gcionn agus leanadar ar aghaidh chun smacht a ghabháil ar an gcuid eile den tír. Bhuadar go tapaidh ar chlanna lár-[[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]] agus mháirsealadar ar an gcathair féin sa bhliain [[1173]]. Dhóigh Domhnall Mór Ó Briain go talamh í chun na h-ionraitheoiri a choimeád as an gceantar ach ghabh na Normannaigh faoi dheireadh í sa bhliain [[1195]] nuair a tháinig an Prionsa Eoin Shasana (Rí [[Eoin Shasana|Eoin]] i ndiaidh bháis a dhearthár [[Risteard I Shasana|Risteárd I]] sa bhliain 1199) go hÉirinn. D'ordaigh sé dún nua a thógáil laistigh d'bhallaí na sean-chathrach Lochlannach agus chríochnaíodh Caisleán an Rí Eoin sa bhliain [[1200]]. Bhronn Eoin cairt chathrach ar Luimneach sa bhliain [[1197]] chomh maith le 2,000 ha talún lasmuigh dá fhallaí ar ar thugadh Saor Theas (''en: South Liberties'') agus Saor Thuaidh (''en: North Liberties''). Sa bhliain chéanna, roghnaíodh Adam Sarvant ní amháin mar chéad mhéara na cathrach ach mar an chéad mhéara in Éirinn uile agus ceapadh Seán Bambaire agus Uaitéar de Faoite mar bháillí aige. Le linn na mblianta dár gcionn, tógadh an chéad droichead thar an [[Sionainn]] idir an caisleán agus Sparr Thumhan (Droichead Thumhan), halla an bhaile (An Tholsel) agus mainistreacha na n-ord rialta ar nós na Proinsiasaigh agus na hAbhaistínigh. Le riail seasta na Normannach, d'fhás an chathair laistigh des na fallaí mar chalafort agus mar ionad trádála agus, le linn na Meánaoiseanna, ba é an chathair is mó in Éirinn seachas Bhaile Átha Cliath. Leathnaíodh an chathair ó Oileán an Rí (ar a ghlaodh ''Baile na nGall'') go dtí bruach theas Abhann na Mainistreach agus tógadh baile cosanta eile (''Baile na nGael'') timpeall Geata Eoin idir na blianta 1310 agus 1495. Tógadh Droichead de Bhál idir an dá bhaile. == Na Meánaoiseanna, 1310 - 1485 == [[Íomhá:Ardeaglais_Mhuire.JPG|280px|thumb||Ardeaglais Mhuire (Eaglais na hÉireann) a bunaíodh sa 11ú aois]] Cé gur chuid de Ríocht na hÉireann a bhí faoi smacht Rí Shasana é ag an am, ba bheag nár stát neamhspleách é Luimneach le linn na Meánaoiseanna tar éis meath chumhacht na Corónach in Éirinn. D'fhás an tráchtáil tríd an gcalafort ó iarthar agus lár na hÉireann go dtí Sasana agus [[An Eoraip|Mór-Roinn na hEorpa]]. Ba í an [[Fraincis|Fhraincis]] an teanga riaracháin ó theacht na Normannach go dtí lár an 14ú aois ach leathnaigh tionchar an [[Béarla|Bhéarla]] ina dhiaidh sin i measc uaisle na cathrach. Ach ba í an [[Gaeilge|Ghaeilge]] gnáth-theanga na n-áitribheach agus b'éigean do Pharlaimint na hÉireann dlíthe a reáchtáil chun stádas an Bhéarla agus an chultúir Angla-Normannach a chosaint (''Reachtanna [[Cill Chainnigh|Chill Chainnigh]]''). Ba iad na Brianaigh agus na Conmaraigh Tumhan ([[Contae an Chláir]]), na Gearaltaigh Deasún ([[Contae Luimnigh]]) agus na Cearrbhallaigh agus na Cinnéidigh Éile ([[Contae Uíbh Fhailí]] theas agus [[Contae Thiobraid Árann]] thuaidh) na clainne ba chumhachtaí sa limistéar mórthimpeall Luimnigh ag an am. Ba chathair saibhir trádála fós í Luimneach le teacht an 16ú aois. De réir cuntais a ullmhaíodh d'ambasadóir na [[An Spáinn|Spáinne]] sa bhliain 1574: ''"Tá Luimneach níos láidre agus níos áille ná aon chathair eile in Éirinn ... le fallaí tiubha snoite as marmar mórthimpeall ... ná fuil aon slí isteach ann ach trasna droichid tógtha as clocha, ceann amháin den bheirt tógtha ar 14 stua agus an cheann eile ar 8 ... tá na tithe tógtha den chuid is mó as clocha ceárnatihe marmair duibh agus iad cruthaithe ar nós túir nó ar nós dúnta ..."'' == Na Tiúdair agus an tAthrú Creidimh, 1485 - 1601 == Le linn réim an Rí [[Anraí VIII Shasana|Anraí VIII]] sa bhliain [[1534]], bhris Eaglais Shasana le údarás [[Pápa|an Phápa]] agus ceapadh an creideamh [[Protastúnach]] nua le Rí Shasana ag a cheann mar reiligiún oifigiúil na ríochta. Ghabh an Choróin seilbh ar thailte, foirgnimh agus airgead na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|hEaglaise Caitlicigh]], dúnadh na mainistreacha agus na clochair, cuireadh cosc ar na h-óird rialta agus díbríodh sagairt ná raibh sásta a gcreideamh a athrú as a gcuid paróistí. Tháinig reachtaíocht céanna an [[Athleasú Creidimh|Athrú Creidimh]] i bhfeidhm in Éirinn ach d'fhan an coismhuíntir dílis d'údarás na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Róimhe]]. Ar dtús, níorbh ach sna cathracha a bhfuair [[Eaglais na hÉireann|Eaglais Protastúnach na Éireann]] aon tacaíocht ó aon chuid den phobal. [[Íomhá:Fas_na_Cathrach.jpg|280px|thumb|right|Leathnú chathair Luimnigh ó aimsir na Lochlannach go dtí an lá atá inniu ann.]] Ós rud é ná raibh tionchar Sasana chomh láidir sin in iarthar na hÉireann, ba bheag daoine ar athraigh a gcreideamh i Luimneach le linn an [[16ú haois]]. Ach mar sin féin, dúnadh [[mainistir]] Mhungairit, na mainistreacha in Áth Dara agus tithe na bProinnsiasach, na nAibhistíneach agus na nDoiminiceach sa chathair féin. Chomh mhaith le sin, thug [[Eaglais na hÉireann]] seilbh ar [[Ardeaglais]] Mhuire agus [[Séipéal|séipéil]] na [[Paróiste|paróistí]] cathracha Eoin, Mhainchín agus Niocláis. Cé go raibh bá éigin ag uaislí Angla-Normannacha Luimnigh le Coróin Shasana as ucht cart ríoga na cathrach, chuir an tAthrú Creidimh deighilt mór idir a ndílseacht dá Rí [[Protastúnach|bProtastúnach]] agus dá gcreideamh [[Caitliceach|gCaitliceach]]. De bharr an scoilt sin agus de bharr neartú údarás an Rí tar éis cumhacht neamhspleách na hEaglaise a bhriseadh, d'fhás tionchar Sasana arís san 16ú aois, go mór mór tar éis teacht na [[Eilís I Shasana|Ríona Éilís I]] ar an gCoróin sa bhliain [[1558]]. Roimhe sin, cuireadh bunús [[dlí]]thiúil faoi [[rialtas|riail]] Shasana in Éirinn nuair a ghlac na taoisigh Gaelacha agus Normannacha le stádas Rí [[Anraí VIII Shasana|Anraí VIII]] tríd an gcóras ''géilleadh agus ath-bhronnadh''. Ghéilleadar a gcríocha stairiúla don Choróin agus bhronn an Rí iad ar ais orthu chomh maith le teideal uasal Sasanach (m.sh. deineadh ''Iarla Thumhan'' as an mBrianach, ''Iarla Deasún'' as an nGearaltach, ''Iarla Éile'' as an gCearrbhallach srl.). Ach i ndiaidh an [[Athleasú Creidimh|Athrú Creidimh]], baineadh na teidil agus seilbh na dtailte ó na hiarlaí nua nár thóg leis an bProtastúnachas agus, dá bharr sin, d'éirigh cuid des na taoisigh díshealbhtha amach i gcoinne riail na Corónach le linn réimis [[Eilís I Shasana|Éilise I]]. Ina measc siúd, bhí an [[Dara Éirí Amach i nDeasmumhain|Éirí Amach Dheasúnach]] i g[[Contae Luimnigh]] agus i g[[Contae Chiarraí]] idir na blianta [[1579]] agus [[1583]] faoi cheannas Shéamuis Mhic Mhuiris Mhic Ghearailt, Iarla díshealbhtha Deasún. Bánaíodh an-chuid de Chontae Luimnigh le linn na cogaíochta agus plandáladh é le coilínigh Protastúnacha Sasanacha ach bhí scrios na tuaithe chomh dona sin gur theip go tapaidh ar an bplandáil. Toradh eile a bhí ar an gceannairc ná gur theith an-chuid daoine ón dtuath go dtí an chathair. == Na Stíobhardaigh agus Cromail, 1601 - 1660 == [[Íomhá:DSCN3136.JPG|280px|thumb|| Iarsmaí d’Fhallaí Luimnigh i nGeata Eoin sa bhliain 2007]] Bhris na Sasanaigh cumhacht na dtaoiseach Gaelacha nuair a chríochnaigh [[Cogadh na Naoi mBliana (Éire)|Cogadh na Naoi mBliain]] i ndiaidh [[Cath Chionn tSáile|Chath Chionn tSáile]] sa bhliain [[1601]] agus nuair a [[Teitheadh na nIarlaí|theith na hIarlaí]] sa bhliain [[1607]]. Scaip cuid mhaith de lucht leanúna na gclanna Ultacha ar fud Chontae Luimnigh, áit a bhfuil sloinntí mar Ó Dochartaigh, Ó Domhnaill, Ó Néill agus Ó Ruairc le fáil go coitianta fós, agus chuir roinnt díobh fúthu sa chathair agus ins na paróistí tuathúil díreach lasmuigh dá fallaí. Sa bhliain 1609, cruthaíodh contae riarthach faoi leith as Cathair Luimnigh agus leathnaíodh na saoirse (Saor Thuaidh i g[[Contae an Chláir]] agus Saor Theas i g[[Contae Luimnigh]]) go dtí go raibh seilbh ag an gcathair ar achar 10,000 ha talún lasmuigh dá fallaí. Ní raibh ach achar 23 ha laistigh de na fallaí ag an am. Ós nár sealbhóirí talún iad, choimeád na clanna uaisle Caitleacacha Anglo-Nomannacha a gcuid saibhreas agus leanadar i gceannais ar shaol ghnó na cathrach. Ghlacadar páirt i gComhnaidhm Chill Chainnigh, parlaimint Éireannach a bhunaíodh i ndiaidh Éirí Amach [[1641]] chun stádas na gCaitliceach a chosaint i gcoinne ionsaithe airm Sasanacha agus Albanacha a bhí gníomhach sa tír ag an am. Le cabhair ó phobal na cathrach, ghabh Arm an Chomhnaidhm faoi cheannas an Ghinearáil Ghearóid de Barra Caisleán an Rí Eoin ón ngarastún Protastúnach tar éis léigir ghearra sa bhliain [[1642]]. Ón mbliain [[1643]] suas go dtí bua na bParlaiminteach sé bhliain ina dhiaidh sin, thacaigh an Chomhnaidhm le fórsaí an Rí Shéarlais I le linn [[Cogadh Cathartha Shasana]]. Bhain [[Oilibhéar Cromail]], dheachtóir míleata na Breataine, díoltas amach tar éis teacht go hÉirinn dó sa bhliain [[1649]] nuair a shlad sé [[Droichead Átha]] agus [[Loch Garman]] agus mharaigh sé beagnach gach éinne a raibh sna bailte sin ag an am. Dhírigh sé a fhórsaí ar Luimneach ina dhiaidh sin ach sheas fórsaí na cathrach faoi cheannas Aodha Dhuibh Uí Néill ina choinne ó mhí Bealtaine na bliana [[1650]] suas go mí Deireadh Fómhair na bliana [[1651]]. Fuair timpeall is 7,500 duine, idir saighdiúirí agus sibhialtaigh, bás le linn an léigir ach lig an Ginearál Sasanach Henry Ireton do na cosantóirí imeacht saor ón gcathair tar éis dóibh géilleadh dó. == Cogadh an Dá Rí, 1660 - 1691 == [[Íomhá:Treaty stone of Limerick.jpg|280px|thumb||Carraig an Chonartha - 1691]] Dhíbrigh [[Oilibhéar Cromail|Cromail]] na h-uaisle Caitliceacha Gaelacha agus Anglo-Normannacha go Connacht agus bhronn sé a gcuid tailte ar shaighdiúirí a arm ach, nuair a d’fhill an Rí Séarlas II ar Shasana sa bhliain [[1660]] i ndiaidh bháis Chromail, bhí súil acu go bhfaigheadar ar ais iad. Níor tharla a leithéid agus, nuair a lean an Caitliceach Séamus II a dheartháir mar Rí, d’éirigh Parlaimint Sasana amach ina choinne agus ceapadh an Prionsa Oráisteach na hOllainne, cliamhan Shéamuis, mar an Rí Liam III ina áit sa bhliain [1688]. Throid Caitlicigh na hÉireann ar thaobh Shéamuis agus i gcoinne Liam le linn an chogaidh idir an dá Rí. Nuair a bhuadh orthu i g[[Cath na Bóinne]] ar an [[1 Iúil]] [[1690]], thiteadar siar ar Luimneach agus thosaigh [[Léigear Luimnigh|léigear na cathrach]] ar an [[7 Lúnasa]]. Chosain na hÉireannaigh faoi cheannas Risteárd Talbóid, Iarla Thír Chonaill, agus [[Pádraig Sáirséal]], Iarla Leamhchan, an chathair go fíochmhar agus, tar éis 3,000 dá shaighdiúirí a chailliúint, d’éirigh Liam as an ionsaí i mí Meán Fómhair. Tar éis bua na Liamach i gCath Eachroim ar [[12 Iúil]] [[1691]], níor fhágadh ach Luimneach fós i seilbh fórsaí Shéamuis. Cuireadh tús leis an dara léigear sa mhí dár gcionn. Cé gur neartaíodh na fallaí cosanta le linn an gheimhridh, b'éigean dos na cosantóirí géilleadh ar an [[23 Meán Fómhair]] de bharr an phlá agus an ocrais i measc sibhialtaigh na cathrach. Síníodh [[Conradh Luimnigh]] idir An [[Pádraig Sáirséal|Sairséalach]] agus an Ginearál Ginkell ar an [[3 Deireadh Fómhair]] inar thugadh cearta creidimh do Chaitlicigh na hÉireann agus sheol An Sairséalach agus formhór dá shaighdiúirí (''Na Géanna Fiáin'') ón gcalafort ar an [[22 Nollaig]] [[1691]]. == Na Péindlithe, 1691 - 1798 == [[Íomhá:Sr_Maigh_Eala.jpg|280px|thumb||Tithe Seoirseacha a thógadh ag deireadh an 18ú aois i Sráid Mháigh Eala, Luimneach]] Níor chlóigh na buaiteoirí le Conradh Luimnigh. Reachtaíodh na [[Na Péindlíthe|Péindlithe]] sna blianta díreach ina dhiaidh a bhain cearta seilbhe, vótála, oideachais, oibre agus comharbachta ó Chaitlicigh na hÉireann. D’imigh formhór uaisle Caitliceacha Luimnigh in éineacht leis an Sáirséalach chun freastal in airm na hEorpa agus, ina n-áit, ghlac aicme nua Protastúnach, agus coilínigh Sasanacha, Albanacha, Francacha (''Huguenots'') agus Ollanacha ina measc, seilbh ar chúrsaí gnó na cathrach. Ba í an Bhéarla amháin teanga an uasaicme i ndiaidh an léigir agus, cé gur labharadh an Ghaeilge go forleathan suas go dtí deireadh an 19ú aois i gceantair mar Sparr Thumhan, Geata Eoin agus Réabóg, thosnaigh meath ar a stádas le linn na bPéindlithe. Ach cé gur tháinig brú ar an dteanga sa chathair, ba ré órga na filíochta as Gaeilge é ó dheireadh an 17ú aois go dtí deireadh an 18ú aois i g[[Contae Luimnigh]] agus i g[[Contae an Chláir]]. I measc na bhfilí cáiliúla a raibh baint acu leis an gcathair agus leis an gcontae, bhí [[Brian Mac Giolla Meidhre]], Seán Ó Tuama, Aindrias Mac Craith, Seán Clárach Ó Dómnhaill agus [[Dáibhí Ó Bruadair]]. Le teacht na síochána san 18ú aois, d'fhás eacnamaíocht na hÉireann. Chuaigh daonra na tuaithe i méid tar éis leagadh foraíseacha na Mumhan agus Connachta agus breis talamh curaíochta a chruthú. Ní amháin gur mhéadaigh na naisc trádála idir an chathair agus [[Sasana]] agus [[An Eoraip|Mor-Roinn na hEorpa]] ach, ag an am gcéanna, tháinig fás mór ar an dtrácht idir Ríocht na Breataine agus [[Meiriceá|coilíneachta Meiriceá Thuaidh]] agus b'é Luimneach an calafort mór is faide siar [[Eoraip|na hEorpa]]. B’éigean don chathair a áth-thógáil i in diaidh scrios na léigear agus leathnaíodh í lasmuigh dá sean-fhallaí. Ach ós rud é go raibh an Chomhairle Cathrach chomh truaillithe sin ag an am, eagraíodh an obair faoi stiúir Coimisinéirí Pharóiste Mhichíl. Go mór mór faoi thionchar clainne Artúir, Uí Sheasnáin, Ruiséil, Uí Phoirigh agus Harstonge, pleanáladh baile nua-aimsearach, Baile Nua an Phoirigh, ar struchtúr gréille faoi stiúradh an ailtire Iodálach Advise Ducat ar riasc bruach theas na Sionainne. Baineadh an-úsáid as brice dearg (a tháinig chuig Luimneach mar ballasta i mbáid ag filleadh ar an gcalafort ó Shasana) chun na tithe ''Seoirseacha'' a thógáil agus is iad fós an gné [[ailtireacht Luimnigh|ailtireachta]] is sainiúla na cathrach. Le linn an tréimhse seo, ghabh clainne cumhachtacha smacht daingean ar riarachán na cathrach. In a measc siúd bhí na Róistigh (''en: Corporation Roches'') a bhí i gceannas idir 1714 agus 1762 agus clann Smyth/Vereker idir 1776 agus 1841. == Acht an Aontais, 1798 - 1845 == [[Íomhá:Denmark_St_1982.jpg|280px|thumb|right|Seantithe ar Sráid na Danmhairge a thógadh ag deireadh an 18ú aois. Leagadh iad timpeall na bliana 1991 chun tábhairne, caifé agus brú nua (''The Old Quarter'') a thógáil in a n-áit. Tógadh an grianghraf sa bhliain 1982.]] Bhí Luimneach ag barr a réime le linn blianta deiridh an 18ú aois nuair a bhí smacht ag Parlaimint na hÉireann ar mhál, dhleachtanna, chustaim agus airgead reatha na tíre. Baineadh úsáid as cumhacht uisce chun muilinn nua a thógáil ar bhruach na Sionainne agus a fho-aibhne sa chathair féin agus in Áth na Coite, Caladh Uí Threoigh, Áth Longphoirt, Baile na Clocha agus Saingil sa cheantar máguaird. Easpórtáileadh leathar, feoil, ím, plúr, olann, éadach, lása agus uisce beatha go dtí [[Sasana]], [[An Eoraip|Mor-Roinn na hEorpa]] agus [[Meiriceá]] agus iompórtáladh adhmad, gual, tarra agus iarann. Caitheadh dleachtanna an chalafoirt ar oibreacha poiblí ar nós Tigh an Chustaim (anois Iarsmalann Hunt), tigh an bhochtanais (anois Ospidéal Chamillus), tigh na ngealt (anois Ospidéal Iósaimh), córas bunúsach séarachas i mBaile Nua an Phoirigh, leathnú na nduganna agus an dara droichead thar abhann na Mainistreach (Droichead Mhaitiú). Chaill Éire a neamhspleáchas eacnamaíoch de réir [[Acht an Aontais 1800|Acht an Aontais]] sa bhliain [[1801]] agus, ós rud é go raibh Luimneach suite i bhfad ó chathracha nua na Ríochta Aontaithe agus ná raibh aon mianraigh guail i ngar dó chun cumhacht gaile a ghinneadh, ní raibh a thionscail in ann dul san iomaíocht le olltháirgíocht Sasana cheal cosaint cánacha. Tháinig meath tobann ar eacnamaíocht na cathrach dá bharr agus lean na deacrachtaí trín lagar ar thit ar fud na hEorpa sna blianta ó [[1815]] amach i ndiaidh Chath Waterloo. Tháinig Acht an Aontais i bhfeidhm nuair a baineadh mór-gheit as Rialtas na Breataine de bharr cad a tharla le linn [[Éirí Amach 1798|Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe]] sa bhliain [[1798]] ach, laismuigh d'éachtanna Pádraig de Bhailís (''An Stáicéar'') agus a lucht leanúna i mbarúnae Cois Sléibhe in oirdheisceart [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]], ba bheag a tharla lena linn i dtuaisceart na Mumhan. Ag an am gcéanna, áfach, bhí an-chuid foréigin sna ceantracha tuaithe mórthimpeall na cathrach le linn an dara leath den 18ú aois, go mór mór ó na ''Buachaillí Bána'', cumann rúnda a eagraíodh chun cearta na dtionóintí Caitliceacha a chosaint ó na tiarnaí talún Protastúnacha. D’fhás na buíonta troda as na cumainn rúnda agus thugadar ar a chéile le bataí agus le doirne ag tús an 19ú aois i gcathanna réamh-phleanálta ag aonaigh, laethanta phatrúin, tórraimh agus ócáidí eile poiblí. Ba iad na ''Seanveist'' agus na ''Carbhait'' na buíonta is mó agus is cáiliúla (tugadh ainmneacha a gcuid éadaigh orthu) agus ba in oirthear Chontae Luimnigh, iarthar Chontae Thiobraid Árann agus uaireanta sa chathair féin ceartlár na cogaíochta eathartha. [[Íomhá:Bearaic_an_Chaisleain.JPG|280px|thumb||Cuid den sean-bhearaic i gclós Chaisleáin an Rí Eoin sa bhliain 1982. Le linn an 19ú aois, bhí trí bhearaic ag Arm na Breataine I Luimneach.]] Le maolú [[Na Péindlíthe|na bPéindlthe]] ag deireadh an 18ú aois (agus tháinig deireadh éifeachtach ar an reachtaíocht i ndiaidh [[Fuascailt na gCaitliceach]] sa bhliain [[1829]]), thosnaigh [[Arm na Breataine]] ag earcach saighdiúirí Éireannacha agus d’fhás garastún na cathrach go tapaidh ina dhiaidh. Bhí trí bhearaic i Luimneach sa 19ú aois agus bhí tábhacht ar leith ag an am ag Fórsaí an Choróin in eacnamaíocht na cathrach. Cruthaíodh [[Naisc Iompar Luimnigh|naisc iompar]] le cathracha eile na tíre le teacht na gcanálacha chuig Luimneach ag tús an 19ú aois, le tógáil Droichid Wellesley (anois Droichead an tSairséalaigh) idir Baile Nua an Phoirigh agus bruach thuaidh na Sionainne agus le teacht an iarnróid tuairim na bliana [[1845]]. Ach chuir chomhlachtaí iompar capall na cathrach go láidir i gcoinne leathnú an iarnróid go dtí na duganna agus, cheal nasc díreach idir na báid agus na traein, chaill an calafort an-chuid dá ghnó ó iarthar agus deisceart na hÉireann do [[Corcaigh|Chorcaigh]], [[Gaillimh]] agus [[Port Láirge]]. Sa bhliain 1845, chinn Parlaimint na Breataine ar cheithre ollscoil nua a bhunú in Éirinn, ceann amháin i ngach cúige, chun freastal ar na pobail Caitliceacha agus [[Preispitéireachas|Preispitéaracha]] na tíre ná raibh in ann iontráil go h-éasca i g[[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath|Coláiste na Tríonóide]] i mBaile Átha Cliath. Thacaigh muintir gnó na [[Ollscoil na hÉireann, Gaillimh|Gaillimhe]] agus [[Coláiste na hOllscoile, Corcaigh|Chorcaí]] iarratais a gcathracha féin ach, ós rud é ná raibh meánaicme láidir Caitliceacha i Luimneach agus go raibh muintir an rachmais ag cúlú ón gcathair, chinneadh ar Chorcaigh mar shuíomh ollscoil na Mumhan d'ainneoin gurbh chathair níos mó í Luimneach ag an am. Cé ná raibh éifeacht láithreach ag an gcinniúint seo ar stádas na cathrach, chaill Luimneach go mór as leathnú riarachán an stáit, an leighis, an ghnó, an dlí agus na heolaíochta le linn deireadh an 19ú aois agus tús an 20ú aois nuair nár fhreastail aon céimí na ngairmeacha nua staidéir sa chathair. == An Gorta Mór, 1845 - 1867 == [[Íomhá:Clochar_Mhuire.JPG|280px|thumb||Clochar Mhuire, Sráid an Easpaig, sa bhliain 1982. Leagadh é timpeall na bliana 1990. Tógadh an-chuid clochair agus séipéil i ndiaidh [[Fuascailt na gCaitliceach]] sa 19ú aois.]] Cé go raibh an talamh na gceantair mórthimpeall Luimnigh torthúil, bhí sí roinnte in an-chuid tionóintachtaí bídeacha agus bhí cónaí ar líon mór spailpíní faoin dtuath chomh maith. Dá bharr sin, nuair a theip ar na prátaí sna blianta idir [[1845]] agus [[1848]], thit [[An Gorta Mór]] go dian ar [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]], [[Contae Thiobraid Árann]] agus oirthear [[Contae an Chláir]]. Ní amháin gur cailleadh na mílte ón ocras agus ón bhfiabhras ach theith na mílte eile go dtí an chathair ag lorg bia agus dídean ná raibh ar fáil. D'fhás daonra Luimnigh go tobann ar dtús ach thit sé arís nuair a thosnaigh an imirce chuig Sasana agus Meiriceá i ndáiríre. Ós rud é ná raibh a bhunús tionsclaíochta chomh láidir sin, go raibh a chalafort ag dul i léig agus go raibh aicme an tsealúchais ag tréigeadh na cathrach chun cur fúthu i [[Londain]], níor tháinig Luimneach as an dtubaiste chomh tapaidh agus a tháinig áiteanna eile sa tír as agus chaill sé a stádas mar dara cathair na Éireann do [[Béal Feirste|Bhéal Feirste]] i mblianta na 1850í agus mar an chathair is mó i g[[Cúige Mumhan]] do [[Corcaigh|Chorcaigh]] scór bliain ina dhiaidh sin. Agus cé gur fhás tionscal an tobac agus tionscal an éadaigh as táirgíocht culaithe saighdiúirí i gcomhair Cogadh na Crímé agus [[Cogadh Cathartha SAM|Cogadh Cathartha Meiriceá]], thóg muintir an rachmais níos mó as eacnamaíocht Luimnigh ná mar a infheistíodar ar ais sa chathair le linn an 19ú aois. Ag an am gcéanna, tháinig feabhas éigin ar staid na bhfeirmeoirí a bhí fágtha agus, le aistriú a ngnó ó shaothrú barraí go dtí déiríocht agus méadú tar éis teacht ar a gcuid gabháltais le imeacht nó le bás a gcuid comharsan, bhí airgead le caitheamh ag roinnt díobh don chéad uair riamh. D'fhás aicme nua siopadóirí agus ceannaithí Caitliceacha i Luimneach chun freastal orthu. D'fhás an chráifeacht chomh maith as an meoin ciontais i measc iad siúd a tháinig slán as an nGorta Mór agus, dá bharr sin, caitheadh líon ábhalmhór airgid sa chathair i lár an 19ú aois ar thógáil Ardeaglais Eoin, séipéil paróiste Mhainchín, Mhíchíl, Iósaimh agus Phádraig, tithe agus séipéil na n-Órd Proinsiasach, Doiminiceach, Íosánach, Aibhistíneach agus Slánathórach, clochair, tithe na mbráthar, ospidéil agus scoileanna Caitliceacha. == Féinrialtas agus Agóid Talún, 1867 - 1900 == [[Íomhá:Sraid_Eadbhard_1982.JPG|280px|thumb||Rae tithe beaga ó dheireadh an 19ú aois i bPlás Mhic Gearailt in aice le Dún an tSairséalaigh, Sráid Eadhbhard. Leag Bárdas Luimnigh iad ag tús na blianta 1990í chun tithe nua poiblí a thógáil. Tógadh an grianghraf sa bhliain 1982.]] [[Íomhá:Reilig Giudach.JPG|280px|thumb||Reilig na nGiúdach, Caladh Uí Threoigh, sa bhliain 2007. Osclaíodh le linn blianta na 1890í í agus ath-thógadh tigh an phaidir sa bhliain 1990.]] Bhí [[Éirí Amach na nÉireannach Óga|Éire Óg]] gníomhach sa chathair i mblianta na 1840í agus [[Bráithreachas na bhFíníní|na Fíníní]] i mblianta na 1860í ach bhris an Gorta Mór agus bás [[Dónall Ó Conaill|Dhomhnaill Uí Chonaill]] spiorad an [[Náisiúnachas|náisiúnachais]] ar feadh an ghlúin ina dhiaidh. Le leathnú ceart vótála ón mbliain [[1867]] amach, áfach, díríodh mí-shástacht le riail na Breataine agus bunaíodh [[Léig an Rialtais Dúchais|Cumann Fhéinrialtas Éireann]] i Westminster sa bhliain [[1870]] chun féinrialtas faoi Choróin na Breataine d'fháil don [[tír]]. Ba é [[Isaac Butt]], feisire Cathair Luimnigh, ceannaire an ghrúpa nua sara ath-eagraíodh é mar [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann]] faoi cheannas [[Charles Stewart Parnell]] sa bhliain [[1882]]. Chuidigh lagar eacnamaíochta idirnáisiúnta sa bhliain [[1873]] agus teip na bpráta i mblianta na 1870í go mór le agóid faoin dtuath i gcoinne na dtiarnaí talún. Nuair ná rabhadar in ann an cíos a íoch, caithfeadh an-chuid tionóintí óna bhfeirmeacha. Eagraíodh [[Conradh na Talún]] chun a gcearta a chosaint trí úsáid taicticí ar nós an bhaghcait agus thosnaigh Parnell feachtas i Westminster ionas go mbeadh na tionóintí in ann a gcuid gabháltais a cheannach. Ionas bac a chur ar ghluaiseacht an Fhéinrialtais (an polasaí ar a dtugadh “''ag marú Féinrialtas le cineáltas''”), leasaigh Rialtais Coimeádacha na Breataine reachtaíocht seilbh na talún le linn blianta na 1880í agus chabhraíodar leis na tionóintí a chuid gabhátlais a cheannach le iasachtaí fad-téarmach ón Stát. Leathnaigh an déiríocht go tapaidh i g[[Cúige Mumhan]] ina dhiaidh sin, bunaíodh comharchumainn ar fud Chontae Luimnigh (tháinig an chéad cheann in Éirinn le chéile i nDrom Collachair in iardheisceart an chontae sa bhliain [[1889]]) agus d’fhás an tionscal bia sa chathair, go mór mór leasú bagúin. Cuireadh tús le mórán clubanna [[Spórt i Luimneach|spóirt]] na cathrach sa tráth seo freisin agus, ina measc siúd, bhuaigh Na Trádálaithe, ionadaithe [[CLG Coiste Luimneach|Chontae Luimnigh]], an chéad [[Corn Sam Mhic Uidhir|Craobh Peile na hÉireann]] sa bhliain [[1887]] . Thit feachtas an Fhéinrialtais as a chéile nuair a chailleadh Acht Ghladstone i ndiaidh scannal [[Charles Stewart Parnell|Pharnell]] agus ghin scoilt Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann an-naimhdeas sa chathair idir dílseoirí Pharnell agus iad siúd in a choinne. Thug an Eaglais Caitliceach go láidir i gcoinne an iar-cheannaire, fiú amháin i ndiaidh a bháis ar [[6 Deireadh Fómhair]], [[1891]], go mór mór roinnt sagairt Slánathóracha Árd-bhráthrachas an Mhaighdin Mhuire a raibh tionchar mór aige i measc coismhuíntir na cathrach. Agus tar éis seanmhóin fíochmhar ón Athair Seán Mac Riabhaigh i gcoinne na [[Giúdachas|nGiúdach]] sa bhliain [[1904]], ritheadh an pobal beag Giúdach a bhí bunaithe i Sráid Chúl Mhúine (anois Sráid Wolfe Tone) as an gcathair, an t-aon phogrom riamh i stair na hÉireann. == Aois Nua, 1900 - 1912 == [[Íomhá:Foras_na_Meicneoiri.JPG|280px|thumb||Foras na Meicneoirí ar Shráid Harstonge sa bhliain 2007, ceann-cheathrú Chomhairle na gCeárd Luimnigh.]] Cuireadh deireadh buan le sean-chóras na dtiarnaí talún nuair a reachtaíodh Acht Wyndham i Westminster sa bhliain 1903 agus bhí seilbh a ngabháltais féin bainte amach ag níos mó na 70% na niar-thionóintí roimh thosach an [[An Céad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]]. Ag an am gcéanna, tháinig feabhas mór ar eacnamaíocht na Breataine i gcoitinne agus mhéadaigh an éileamh ar tháirgí bia na cathrach. Leathnaigh an saibhreas nua amach i measc na bhfeirmeoirí, na siopadóirí, na dtabhairneoirí agus na ngairmeacha agus thosnaigh meánaicme nua sách mór Caitliceach ag fás i Luimneach le linn blianta tosaigh an 20ú aois. Agus nuair a bhunaigh Acht an Rialtais Áitiúil Comhairle Cathrach Luimnigh sa bhliain [[1898]], ghabhadar seilbh ar údarás polaitiúil na cathrach. Ach níor éirigh chomh maith sin le gach éinne sa chathair agus sna cheantair máguaird. Bhí an bochtaineacht go forleathan i measc feirmeoirí beaga na sléibhte, na n-oibrithe feirme, oibrithe na monarchan agus iad siúd ná raibh aon obair seasta acu. Cé gur thosnaíodh ar thithíocht poiblí a thógáil le linn blianta na 1890í (go mór mór sna sráideanna mórthimpeall beairicí an [[Arm na Breataine|Airm]]), bhí cónaí fós ag formhór daonra na cathrach i lánaí agus i dtionóntáin mí-shláintiúile, áit ina bhfuair an-chuid díobh bás go luath den [[eitinn]]. [[Íomhá:Luimneach1900.jpg|280px|thumb||Sráid Seoirse (anois Sráid Uí Chonaill) tuairim na bliana 1900.]] Athaontaíodh [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann]] sa bhliain [[1900]] faoi cheannas [[John Redmond|Sheáin Mhic Réamoinn]] ach, ós rud é ná raibh na h-aidhmeanna céanna a thuilleadh ag aicmí éagsúile na cathrach, ní raibh an tionchar céanna ag a feisirí Westminster ar shaol pholaitiúil na tíre nó na cathrach. Cé gur lean an Pháirtí le feachtas an [[Rialtas Dúchais|Fhéinrialtais]] agus bhuaigh a ionadaithe gach thoghchán i gCathair agus i gContae Luimnigh suas go dtí tosach an [[An Céad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]], bhí cuid dá lucht leanúna meánaicmeacha sásta le riail na Breataine, cuid eile díobh ag lorg neamhspleáchas glan d'Éirinn agus cuid eile fós dírithe ar cheisteanna sóisialacha agus ar chearta na n-oibrithe. I ndiaidh na h-Athbheochan Gaelaigh agus bunú gluaiseachtaí spórtúla agus cultúrtha ar nós [[Cumann Lúthchleas Gael]] sa bhliain [[1884]] agus [[Conradh na Gaeilge]] sa bhliain [[1893]], dhúisigh suim nua in oidhreacht na hÉireann, go mór mór i measc páistí an mheánaicme Caitlicigh, agus leathnaigh sí go dtí cúrsaí polaitiúla. Bunaíodh [[Sinn Féin]] mar pháirtí lán-náisiúnach i gcoinne an Pháirtí Parlaiminteach sa bhliain [[1905]] agus, cé nár éirigh go maith léi ar dtús, bhí tionchar ag a cuid aidhmeanna sa chathair i measc múinteoirí bunscoile agus oibrithe óga na siopaí, an iarnróid agus na dtábhairní. Chomh maith le sin, choimeád sean-[[Bráithreachas na bhFíníní|Fhinínigh]] ar nós Seán Ó Dálaigh agus fear a neacht Caitlín, [[Tomás Ó Cléirigh]], spiorad an réabhlóideachais beo i Luimneach trí [[Bráithreachas na Poblachta|Bhráthrachas na Poblachta]]. Le linn an ama chéanna, cuireadh tús le gluaiseacht na gceardchumann sa chathair le bunú Comhairle na gCeárd Luimnigh. Cé go bhfuair sí formhór dá tacaíocht ar dtús ó oibrithe oilte an iarnróid agus na ngild tógála, leathnaigh sí a ballraíocht i measc oibrithe il-ghnéitheacha na monarchan bagúin, plúir, leathair agus éadaigh agus í ag lorg leasú pá agus coinníollacha fostaíochta. Toghadh céad ionadaí ghluaiseacht an lucht oibre ar Chomhairle na Cathrach sa bhliain 1898 ach, i ndiaidh athaontú an Pháirtí Parlaimintigh, níor tháinig aon mhéadú ar vóta an eite chlé sa chathair le linn na mblianta dár gcionn. == Na hÓglaigh agus an Chéad Cogadh Domhanda, 1912 - 1916 == [[Íomhá:Cogaidh_Domhanda.JPG|280px|thumb||Leacht i gCeárnóg an Phoirigh sa bhliain 2007 i gcuimhne ar shaighdiúirí as Luimneach a fuair bás sa Chéad agus sa Dara Chogadh Domhanda i seirbhís Arm na Breataine.]] Nuair a theip ar Bhiolla Féinrialtais Éireann eile i dTigh na dTiarnaí i Westminster sa bhliain 1912, nochtaíodh laige an Pháirtí Parlaimintigh in aghaidh na n[[Aontachtóirí]] agus a gcomhghuallaithe i bPáirtí Coimeádach na Breataine. Ach nuair a bhunaigh dílseoirí Ulaidh a ngrúpa paramhíleata féin, [[Óglaigh Uladh|Fórsa Óglaigh Uladh]] (an ''UVF''), faoi stiúiriú iar-oifigigh [[Arm na Breataine]] ar an [[31 Eanáir]] [[1913]], chruthaíodh [[Óglaigh na hÉireann]] ina gcoinne ar an [[25 Samhain]], ghlac polaiteoirí an Pháirtí Parlaimintigh cinnireacht na gluaiseachta nua agus fuair siad tacaíocht forleathan ó mhuintir Luimnigh. Dhiúltaigh ceannaireacht Arm na Breataine in Éirinn máirseáil i gcoinne an [[Óglaigh Uladh|UVF]] ar an [[20 Márta]] [[1914]] (''Ceannairc an Churraigh''), landáil an UVF 25,000 raidhfil i [[Latharna]] ar an [[24 Aibreán]] gan aon cur isteach ó na h-Údaráis agus, nuair a mharaigh na póilíní triúr siabhaíligh i m[[Baile Átha Cliath]] i ndiaidh landáil 1,500 raidhfil ón luamh [[Asgard]] i m[[Binn Éadair]] ag Óglaigh na hÉireann ar an [[26 Iúil]], bhí an tír ar tí cogadh cathartha idir [[Náisiúnachas in Éirinn|Náisiúntóirí]] agus [[Aontachtóirí]]. Ach bhris an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] amach an seachtain ina dhiaidh sin, liostáil mórán ballraíochta an UVF in Arm na Breataine agus d'impigh [[John Redmond|Seán Mac Réamoinn]], ceannaire [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|an Pháirtí Parlaimintigh]], ar bhaill Óglaigh na hÉireann an rud chéanna a dhéanamh. Thug mórán daoine sa chathair tacaíocht don chogadh suas go dtí Nollaig na bliana 1914, go mór mór nuair a chuir roinnt sagairt mór-bhéim ar mhuintir Caitliceach na [[An Bheilg|na Beilge]] a chosaint ó ionrathóirí na [[An Ghearmáin|Gearmáine]] ina guid seanmóin. I dteannta le na céadta iar-shaighdiúirí sa chúltaca Airm a ghlaodh suas, ceaptar gur chuaigh suas le 800 fir óga as Cathair Luimnigh isteach san [[Arm na Breataine|Arm]], mórán díobh sa reisimint Fúisiléirí Ríoga na Mumhan (''The Royal Munster Fusiliers''), as a dtoil féin roimh dheireadh na bliana. Ach nuair nár tháinig aon réiteach luath ar an gcogaíocht, laghdaigh bá an phobail go tapaidh. Ós rud é go raibh éileamh mór ar táirgí bhia na cathrach agus an chontae, dhein eacnamaíocht Luimnigh go maith as an gcogadh agus ní raibh aon fonn ar fhostóirí nó ar fheirmeoirí a gcuid oibrithe ligean chun troda. D'ainneoin iarrachtaí [[John Redmond|Mhic Réamoinn]] agus a lucht leanúna, theip ar fheachtais earcachta mórán saighdiúirí eile a mhealladh isteach in Arm na Breataine ó lár na bliana [[1915]] amach. == Éirí Amach na Cásca, 1916 - 1917 == Scoilt [[Óglaigh na hÉireann]] i ndiaidh na tacaíochta ar thug Mac Réamoinn don chogadh agus, cé gur chuir an cinnearacht ina aghaidh, lean móramh na ballraíochta é nuair a bhunaigh sé Na hÓglaigh Náisiúnta. Tháinig gluaiseacht an mhionlaigh go mór faoi thionchar an [[Bráithreachas na Poblachta|Bhráthrachas na Poblachta]] a bhí mar aidhm acu An Bhreatain a dhíbirt glan as Éirinn, leis an lámh láidir má ba ghá, agus cheap móramh a Árdchomhairle go raibh deis níos fearr acu fad is a raibh [[Arm na Breataine]] tógtha suas thar lear le troid i gcoinne na [[An Ghearmáin|nGearmánach]]. [[Íomhá:Leacht-1916.JPG|right|thumb|280px|Leacht cuimhneacháin Éirí Amach na Cásca ar Dhroichead an tSairséalaigh sa bhliain 2003. Cuireadh suas é ar shuíomh dhealbh na Ríona Victoria a phléascadh suas i ndiaidh Cogadh na Saoirse.]] Nuair a chealaigh ceannaire [[Óglaigh na hÉireann]] [[Eoin Mac Néill]] ordaithe catha agus nuair nár éirigh le cúnamh arm ón nGearmáin a landáil ón bhfomhuireán ''Aud'' ar Thrá na Beannaí, [[Contae Chiarraí]] ar Aoine an Chéasta, an [[21 Aibreán]] [[1916]], theip ar aidhmeanna míleata [[Éirí Amach na Cásca]] a thosnaigh ar an Luain dár gcionn, an [[24 Aibreán]]. Cé nár tharla aon eachtraí sa chathair le linn seachtain na troda, bhí baint mór ag na ceannairí le Luimneach. Chuir [[Arm na Breataine|Fórsaí an Choróin]] seisear déag díobh chun bháis i ndiaidh triail rúnda idir an [[3 Bealtaine]] agus an [[12 Bealtaine]] agus, ina measc siúd, bhí [[Éamonn Ó Dálaigh]] a rugadh sa chathair, [[Conal Cóilbéard]] as Áth an tSléibhe in iarthar an [[Contae Luimnigh|chontae]] agus [[Tomás Ó Cléirigh]] agus [[Seán Heuston]] a chaith cuid maith dá saolta i Luimneach. Agus b'as Brú Rí i ndeisceart an chontae é [[Eamon de Valera|Éamonn De Valera]], ceannfort na nÓglach ba shinsirí nár lámhachadh i gclós [[Príosún Cill Mhaighneann|Phríosún Chill Mhaighneann]]. Díreach i ndiaidh géilleadh na nÓglach in [[Ard-Oifig an Phoist|Árdoifig an Phoist]] ar an [[29 Aibreán]], cáineadh go géar iad ag na nuachtáin, roinnt polaiteoirí an [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlaiminteach]], gaolta na saighdiúirí a bhí ag troid san Fhrainc agus aicme na gceannaithe. D'athraigh an scéal go tapaidh, áfach, i ndiaidh na mbásaithe agus nuair a chaith Arm na Breataine 3,500 daoine i bpríosún gan triail (tuairim is 2,000 díobh i gcampaí géibhinn sa Bhreatain ar nós Frongoch i dtuaisceart [[An Bhreatain Bheag|na Breataine Bige]]) cé ná raibh aon bhaint leis an éirí amach ag a bhformhór. Ba é an Dochtúir Éamonn Ó Duibhír, Easpag Luimnigh, an chéad cheannaire [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] ar cháin freagairt Rialtas na Breataine go poiblí agus fuair sé tacaíocht láidir ó mhuintir Luimnigh. Chailleadh an-chuid saighdiúirí ón gcathair i nGallipoli sa bhliain [[1915]] agus le linn [[Cath Somme]] sa bhliain [[1916]] agus, nuair a chinn ar Rialtas na Breataine coinscríofacht a thabhairt isteach in Éirinn chun tuilleadh earcaigh d’fháil, chuir an pobal go láidir i gcoinne an [[An Chéad Cogadh Domhanda|chogaidh]] agus an [[Arm na Breataine|Airm]] agus chuidigh sin go mór le fás polaitíochta [[Sinn Féin]] in aghaidh an [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlamaintigh]] i Luimneach. == Cogadh na Saoirse, 1917 -1921 == [[Íomhá:Cleeve's.jpg|right|thumb|280px|Monarchan Cleeve's (anois cuid den Ghrúpa Chiarraí cpt) ar Thrá Uí Cheallacháin sa bhliain 2007. B'ansin a thosnaigh ollstailc an Sóibhéad Luimnigh sa bhliain 1919.]][[Íomhá:Sean_de_Bhal.jpg|right|thumb|280px|Dealbh Sheáin de Bhál, Cathaoirleach Chomhairle Chontae Luimnigh, a mharaíodh ag Fórsaí na Breataine an 6 Márta 1921. Tógadh an griangraf i mBrú na Déise sa bhliain 2003.]] Nuair a scaoileadh ceannairí an éirí amach saor ó Phríosún Lewes Sasana ar an [[18 Meitheamh]] [[1917]], bhain an fáilte mór a bhfuaireadar i mBaile Átha Cliath an-gheit astu agus d'úsáideadar an córas parlaiminteach chun fo-thoghacháin a bhuachaint ar son [[Sinn Féin]] ón [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|bPáirtí Parlaiminteach]] i dtoghcheantair [[Contae an Chláir|Oir-Chláir]] ([[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]]) agus [[Contae Chill Chainnigh|Chill Chainnigh Thuaidh]] ([[Liam T Mac Cosgair]]). Chaith údaráis na Breataine iad ar ais i bpríosún agus thángadar go láidir anuas ar eagraíochtaí Gaelacha ar nós [[Cumann Lúthchleas Gael]], [[Conradh na Gaeilge]] agus, fiú amháin, gluaiseacht na gcomharchumann. Ach le teacht sos chomhraic an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] ar an [[11 Samhain]] [[1918]], bhí bá pobal Luimnigh go mór i bhfabhar Sinn Féin agus thoghadar a n-iarrathóirí i dtogh-cheanntair Cathair Luimnigh, Luimnigh Thoir agus Luimnigh Thiar in olltoghcháin na Breataine ar an [[14 Nollaig]] [[1918]]. Níor thóg Sinn Féin a chuid suíochán i Westminster, bhailigh a chuid feisirí i [[Teach an Ardmhéara|dTigh Árdmhéara Bhaile Átha Cliath]] ar an [[21 Eanáir]] [[1919]] agus, nuair nár aithníodh stádas[[An Chéad Dáil|Dáil Éireann]], fógraíodh [[Poblacht na hÉireann (1919)|Poblacht na hÉireann]] agus bhris [[Cogadh na Saoirse]] amach. Tharla an chéad eachtra ar an lá chéanna i Sulchóit Beag, [[Contae Thiobraid Árann]], 25km soir ó lár na cathrach nuair a maharaigh buíon [[Óglaigh na hÉireann|Óglaigh]] faoi stiúir [[Domhnall Ó Braoin]] agus [[Seán Ó Treasaigh]] beirt phóilíní an [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|RIC]] agus iad ag iarraidh ábhar pléascaidh a thógaint uathu. Leathnagh an comhrac go tapaidh trí Chontaetha [[Contae Luimnigh|Luimnigh]], [[Contae Thiobraid Árann|Thiobraid Árann]] agus tuaisceart [[Contae Chorcaí|Chorcaí]] i ndiaidh ionsaí ar stáisiún iarnróid Cnoc Loinge, Contae Luimnigh ar an [[12 Bealtaine]] agus, ós rud é go raibh níos mó beairicí [[Constáblacht Ríoga na hÉireann]] suite sa cheantar ná mar a raibh in aon áit eile sa tír agus go raibh an tríú gharastún is mó ag [[Arm na Breataine]] in Éirinn bunaithe sa chathair, ba sna chontaetha sin a tharla an cogaíocht ba fhíochmhaire le linn [[Cogadh na Saoirse]]. Bhí dhá [[Rialtas|údarás]] i gcomhrac lena chéile i Luimneach le linn [[Cogadh na Saoirse (Éire)|Cogadh na Saoirse]], [[Rialtas]] na [[An Bhreatain|Breataine]] agus [[Poblacht na hÉireann (1919)|Rialtas na Poblachta]] a bhunaigh [[Dáil Éireann]], lena gcúirteanna, [[Garda Síochána|póilín]]í agus airm féin ag an mbeirt araon. Le linn ollstailc "[[Sóivéid Luimnigh]]" idir an [[14 Aibreán]] agus an [[27 Aibreán]] [[1919]], bhí a hairgead féin ag an g[[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] nuair a ghabh ceardchumannaigh agus Óglaigh seilbh ar shaol [[Eacnamaíocht|eacnamaí]]<nowiki/>ochta na cathrach. D'éirigh an-chuid phóilíní as [[Constáblacht Ríoga na hÉireann]] agus, nuair a thréigeadh mórán beairicí sa chontae le linn [[geimhreadh]] na bliana [[1919]], bhunaigh Rialtas na Breataine dhá [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|chonstáblacht]] speisialta (na [[Dúchrónaigh]]) a bhí déanta suas den chuid is mó as iar-[[Saighdiúir|shaighdiúirí]] [[Sasana|Sasanach]]<nowiki/>a an [[An Chéad Cogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] chun na h[[Óglaigh na hÉireann|Óglaigh]] a bhriseadh. Glaodh na Cúntóirí (''Auxies'' as [[Béarla]]) ar fhórsa na n-oifigeach a bhí ar thuarastal £1 an lae, ráta pá dochreidte ag an am, agus na [[Dúchrónaigh]] (''Black and Tans'' as [[Béarla]]) ar fhórsa na ngnáth-shaighdiúirí ar thuarastal 10/- an lae. Go gairid tar éis teacht na [[Dúchrónaigh|nDúchrónach]] chuig an gcathair, d'iompaigh buíon díobh a bhí ar meisce ar shlua sibhialtach ar Shráid de Róiste agus mharaíodar beirt acu ar an [[22 Aibreán]] [[1920]]{{fact}}. D'fhás géireacht na troda i ndiaidh an eachtra. Dhóigh Fórsaí an Choróin stráice mór sráide i lár na cathrach ar an [[27 Lúnasa]] mar dhíoltas ar mharú [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|Cigire RIC]] lasmuigh den chathair. Le linn oíche an [[6 Márta]] [[1921]], dhúnmharaigh na Dúchrónaigh Méara Luimnigh Seoirse Mac Fhlannchadha, iar-Mhéara na cathrach Mícheál Ó Ceallacháin agus Cathaoirleach Chomhairle Chontae Luimnigh Seán de Bhál ina dtithe féin. Ach cé gur fhan an garastún ins na beairicí, bhí seilbh éifeachtach na cathrach caillte ag Rialtas na Breataine nuair a tháinig an sos chomhraic idir na hÓglaigh agus Fórsaí an Choróin i bhfeidhm ar an [[9 Iúil]] [[1921]]. == Cogadh Cathartha, 1921 - 1923 == [[Íomhá:Dun_an_tSairsealaigh.jpg|280px|thumb||Arasáin cónaithe, Dún an tSáirséalaigh, Sráid Eadbhaird, Luimneach sa bhliain 1982. Scriosadh an beairic le linn an Chogaidh Cathartha.]] [[Íomhá:Stabla.jpg|280px|thumb||Façade sean-stábla i Sráid Sisil sa bhliain 2007.]] [[Íomhá:Ard_na_Croise.jpg|280px|thumb||Stáisiún cumhachta hidrileictreach Árd na Croise sa bhliain 2007. Osclaíodh sa bhliain 1929 é, an scéim tógála is mó in Éirinn le linn céad leath an 20ú aois.]] Cé gur admhaigh [[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]], Uachtarán na [[Poblacht na hÉireann (1919)|Poblachta]] a mhíshástacht leis an idirbheartaíocht idir ionadaithe na hÉireann agus na Breataine ag slógadh mór ar Bhóthar na hInse sa chathair ar an [[5 Nollaig]] [[1921]], síníodh [[Conradh Angla-Éireannach|Conradh na Síochána]] idir an dá rialtas i [[Londain]] níos déanaí san oíche sin. Tar éis díospóireachta an-ghéar idir na [[Teachta Dála|teachtaí]], ghlac [[Dáil Éireann]] le téarmaí an chomhaontú ar an [[7 Eanáir]] [[1922]] ar vóta 64 in aghaidh 57 agus chaill de Valera vóta mhuinín as a oifig nuair a bhí 60 theachtaí ina choinne agus 58 ar a shon. Bhí móramh an phobail i bhfabhar na conartha i m[[Baile Átha Cliath]] agus i g[[Cúige Laighean|CúigeLaighin]] ach bhí an scéal níos casta i g[[Cúige Mumhan]], áit ina raibh formhór na troda le linn [[Cogadh na Saoirse]]. Bhí Óglaigh Bhriogáid Chathair Luimnigh, Luimnigh Thoir, Luimnigh Láir agus Luimnigh Thiar go láidir in a coinne agus, nuair a thréig [[Arm na Breataine]] Luimneach i mí Eanáir 1922, ghabhadar seilbh ar bheairicí na cathrach. Bhí an tír scoilte ina dá thaobh suas go dtí an [[28 Meitheamh]] [[1922]]. Nuair a bhagair [[Arm na Breataine]] go bhfillidís ar Éirinn muna ndí-ármálfaí briogáid na nÓglach a bhí i gcoinne na conartha, d'ionsaigh Arm an Saorstáit an garastún Poblachtánach na [[Na Ceithre Chúirteanna]] i m[[Baile Átha Cliath]] agus thosaigh an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Cogadh Cathartha]]. D'ordaigh [[Saorstát Éireann|an Rialtas Sealadach]] an Ginearál Mícheál Ó Braonáin, ceannfort fórsaí an Saorstáit sa [[Contae an Chláir|Chlár]] Luimneach a ghabháil agus bhris cogaíocht amach ar an [[11 Iúil]] nuair a scriosadh an-chuid foirgnimh i ngnó-lár na cathrach ar Shráid Liam, Shráid Sheoirse (anois Sráid Uí Chonaill) agus Sráid Bhrunswick (anois Sráid an tSáirséalaigh). Bhí an lámh in uachtar fós ag na Poblachtánaigh go dtí gur 1,500 saighdiúirí faoi cheannas an Ghinearáil [[Eoin Ó Dufaigh]] ó Bhaile Átha Cliath chun chabhair a thabhairt do Bhriogáid an Chláir ar an [[17 Iúil]]. Bhí Arm an Saorstáit armtha ag Rialtas na Breataine le gunnaí troma, leagadar Beairic an Ordnáis go smiondar ar an [[19 Iúil]] agus, nuair a ghabhadar Beairic an Chaisleáin ar na lá dár gcionn, bhí seilbh míleata gafa acu agus tharraing na fórsaí Poblachtánacha faoi cheannas Liam Mhic Ghiollarnáth siar ón gcathair. Tharla gnáth-chogaíocht dheireanach an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]] i g[[Contae Luimnigh]] thart ar na bailte [[An Brú|Brú na Déise]], Brú Rí agus Cill Fhionáin agus, nuair a ghabh na Saorstátaigh baile Cill Mhocheallóg, 30km ó dheas ón gcathair ar an [[5 Lúnasa]] i ndiaidh catha ocht lá, tharraing na Poblachtánaigh faoi cheannas [[Liam Ó Loingsigh]] siar go dtí na sléibhte. Leanadar ag ionsaí ar an [[Saorstát Éireann|Saorstát]] ó na claíocha, thosaigh an [[Saorstát Éireann|Rialtas Sealadach]] ag cur príosúnaigh chun bháis ar an [[17 Samhain]] [[1922]] agus tharla tuilleadh corr-eachtraí sa chathair agus faoin dtuath suas go dtí an [[24 Bealtaine]] [[1923]] nuair a d'eisigh de Valera agus [[Proinsias Mac Aodhagáin]], ceannfort na bhfórsaí Poblachtánacha, ordaithe sos chomhraic. == Neamhspleáchas, 1923 - 1932 == [[Íomhá:Seipeal_Mhuire.jpg|280px|thumb||Séipéal Mhuire ar Shráid Áth Longphoirt a chríochnaíodh sa bhliain 1928. Tógadh an grianghraf seo sa bhliain 1982.]] Níor ghlac an daonra go léir leis an síocháin nuair a tháinig sí. Cé gur bhunaigh na [[Teachta Dála|Teachtaí Dála]] a bhí i bhfabhar na [[Conradh Angla-Éireannach|Conartha]] páirtí polaitiúil nua, [[Cumann na nGaedheal|Cumann na nGaedhal]], agus gur chruthaíodar [[Saorstát Éireann|Rialtas]] nua faoi cheannas [[Liam T Mac Cosgair]] mar [[Taoiseach|Thaoiseach]], bhíodar gan freasúra ceart laistigh den chóras parlaiminteach. Bhailigh [[Sinn Féin]], mar a thug lucht leanúna de Valera orthu féin, beagnach leath an vóta i nDáilcheantar Luimnigh in Olltoghchán mhí Lúnasa [[1923]] ach staon a gcuid [[Teachta Dála|teachtaí]] ó pháirt a ghlacadh sa [[Dáil Éireann|Dáil]]. D'imigh roinnt mhaith ceannairí [[Cogadh na Saoirse]] ar dheoraíocht i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]], iad lán leis an éadóchas i ndiaidh an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]]. Agus ós rud é go raibh 50,000 saighdiúirí ag fáil pá ó Arm an Saorstáit, ní raibh aon airgead fágtha i gciste an Rialtais. D'fhulaing Luimneach níos géire as blianta na troda ná aon chathair eile sa tír. Ní amháin gur dheineadh mór-scrios ar a chuid monarchana, siopaí agus tithe ach thit tionscal na déiríochta as a chéile de dheasca beagnach gach uachtarlann sa [[Contae Luimnigh|chontae]] á chur as feidhm. Ós ná raibh cónaí ar mhóránúinéirí tionscal sa chathair, ní raibh fonn orthu áth-infheistiú i ngnóthaí a bhí scartha anois ó mhargaí na Breataine agus tarraingíodh an-chuid caipiteal as Luimneach le linn na mblianta i ndiaidh na [[Conradh Angla-Éireannach|Conartha]]. Agus baineadh an-chuid as eacnamaíocht na cathrach de bharr imeacht gharastún Arm na Breataine. Tháinig feabhas ar an scéal nuair a thosníodh ar thógáil scéim hidrileictreach na [[Sionainn]]e in Ard na Croise, [[Contae an Chláir]], trí km ó thuaidh ón gcathair, sa bhliain [[1925]]. Fostaíodh 5,000 oibrithe le linn na tógála a chosnaigh an suim ábhalmhór £5,200,000 ag an am. Nuair a osclaíodh an stáisiún ginnte ar an [[29 Deireadh Fómhair]] [[1929]], an cheann is mó ar domhain ag an am, bhí sé ar a chumas aige éileamh leictreachais uile na tíre a sholáthar suas go dtí tús blianta na 1960í. == Cogadh na hEacnamaíochta, 1932 - 1939 == [[Íomhá:Sean-monarchan IWP, Luimneach a thógadh le linn blianta na 1930i.jpg|right|thumb|280px|Monarchan IWP, Bóthar na nDuganna sa bhliain 2007. Monarchan táiriní agus sreang cruaigh a bhí ann nuair a bunaíodh é le linn Cogadh na hEacnamaíochta i blianta na 1930í.|link=Special:FilePath/Sean-monarchan_IWP,_Luimneach_a_thógadh_le_linn_blianta_na_1930i.jpg]] Níor mhair an téarnamh eacnamaíochta ach cúpla bliain agus, nuair a chúlaigh scar-mhargadh Wall Street go tubaisteach ar an [[29 Deireadh Fómhair]] [[1929]], thit leibhéal na tráchtála idirnáisiúnta as a chéile. Mar thoradh ar an lagar sin, caitheadh Rialtas [[Cumann na nGaedheal|Cumann na nGaedhal]] as oifig i ndiaidh olltoghcháin na bliana [[1932]] agus tháinig [[Fianna Fáil]] (páirtí a bhunaigh de Valera sa bhliain [[1926]] nuair a d'fhág sé [[Sinn Féin]]), i gcumhacht. Bhí gach tír ar domhain ag ardú custaim chun a gcuid tionscal féin a chosaint agus thit sin go mór ar fheirmeoirí an chontae agus ar mhonarchan bia na cathrach. Nuair a d’éirigh an [[Rialtas]] as aisíoch blianachtaí talún (i ndiaidh bronntanas ar thug Fianna Fáil don lucht vótála le linn feachtais an olltoghcháin), d’ardaigh Rialtas na Breataine an ráta custaim ar ábhair bia as Éirinn suas go dtí 40% agus ba bheag nár scriosadh eacnamaíocht na tuaithe. Mar fhreagra ar sin, cuireadh dleacht ard ar tháirgí déantúsaíochta na Breataine agus bunaíodh monarchan sa Stát chun na hearraí seo a dhéanamh. I measc na tioscail nua a thosaigh i Luimneach le linn blianta na 1930í, bhí stroighin agus tairní. Lean an achrann ar a dtugadh ''Cogadh na hEacnamaíochta'' suas go dtí an bhliain [[1938]] nuair a shínigh [[Eamon de Valera|de Valera]] agus Príomh-aire [[Neville Chamberlain]] na Breataine an Chomhaontas Tráchtála Angla-Éireannach. Chomh maith le réiteach ceisteanna na gcustam agus na mblianachtaí talún, fuair Éire seilbh ar thrí chalafort Cabhlach na Breataine a ghéilleadh sa [[Conradh Angla-Éireannach|Chonradh]] agus aithníodh [[Bunreacht na hÉireann]] a bhí díreach tar éis teacht i bhfeidhm inar thug [[Uachtarán na hÉireann]] áit Rí na Breataine mar cheann stáit. [[Íomhá:Cill_Inion_Leinn.jpg|right|thumb|280px|Sráid I gCill Iníon Léinn, 2007. Tosaíodh ar eastáit tithíochta poiblí mar an cheann seo le linn blianta na 1930í agus na 1940í.]] Ós rud é go bhfuair an Rialtas nua a thacaíocht ó oibrithe agus [[feirmeoir]]í beaga den chuid is mó, chuireadar an béim ar dtús ar fheabhsú coinníollacha sóisialta. Reachtaíodh dlíthe ar nós Acht na Monarchan agus Acht na gCoinníollacha Fostaíochta chun chearta na n-oibrithe a chosaint agus tosaíodh ar na mór-scéimeanna tithíochta poiblí. Tógadh eastáit nua ar nós Páirc Mhuire, Fionnradharc agus Tobar na Pingine sa chathair mar áit chónaithe sláintiúil do thionóintí slumaí lár na cathrach. Lasmuigh den Dáil féin, lean naimhdeas an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogaidh Chathartha]] ar na sráide le linn blianta na 1930í. Bhunaigh [[Eoin Ó Dufaigh]] Cumann na gComráidí Arm (nó na ''Léinte Gorma'' ar thugadh mar leasainm orthu) sa bhliain [[1932]] chun slógaidh polaitiúla [[Cumann na nGaedheal|Chumann na nGaedhal]] a chosaint ón [[IRA]] (mar a ghlaodh ar na [[Óglaigh na hÉireann|hÓglaigh]] nár lean de Valera isteach i bh[[Fianna Fáil]]). Fuair an gluaiseacht tacaíocht láidir ó choimeádaithe Caitliceacha agus ó fheirmeoirí mhóra agus uathu siúd an mheánaicme a bhí ag fulaingt go géar as Cogadh na hEacnamaíochta agus ghlacadar siombail, culaithe agus polasaithe eacnamaíochta a bhí bunaithe ar [[Faisisteachas|Fhaisistigh]] [[Mussolini]] na [[An Iodáil|hIodáile]]. Bhris caismirtí amach idir na Léinte Gorma agus an IRA sa chathair agus ar fud an chontae sular imigh baill den dhá bhuíon chun páirt a ghlacadh in aghaidh a chéile i g[[Cogadh Cathartha na Spáinne]] sa bhliain [[1936]]. Leathnaigh an troid pholaitiúil fiú amháin go dtí páirc an imeartha mar go raibh bá ag formhór lucht leanúna Átháin, an club [[Iománaíocht|iomána]] ba láidre sa [[CLG Coiste Luimneach|chontae]], don IRA agus d'[[Fianna Fáil|Fhianna Fáil]]. Fuair na Léinte Gorma agus [[Fine Gael]] (chomharba [[Cumann na nGaedheal|Chumann na nGaedhal]]) an-thacaíocht i measc lucht leanúna Cromadh agus Éire Óg, na clubanna eile ab'fhearr i Luimneach le linn na [[1930idí|1930idi]]. Ach dá mba rud é go raibh iomaíocht fhíochmhar laistigh den chontae ag an am, b'iad na blianta céanna ré órga na h-iomána i Luimneach. Le imreoirí den scoth ar nós [[Mícheál Mac Aodha]] agus [[Seán de Paor]] san fhoireann, bhuaigh an chontae [[Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann|Craobh Iomána na hÉireann]] sna blianta [[1934]], [[1936]] agus [[1940]]. == An Dara Cogadh Domhanda, 1939 – 1946 == [[Íomhá:Mairnealaigh.jpg|280px|thumb||Leacht Cuimhneacháin na Mairnéalach, Siúl Spokane sa bhliain 2007.]] [[Íomhá:Corrbhaile.jpg|280px|thumb||An Eastát Gaelach, Corrbhaile sa bhliain 2007. Tógadh na tithe príobháideacha seo le linn blianta na [[1940idí]] agus chuir mórán bainisteoirí agus teicneoirí Aerfort na Sionainne fúthu iontu.]] Cé go raibh roinnt daoine i bhfabhar na [[An Ghearmáin|Gearmánaigh]] agus tuilleadh a raibh bá acu leis na [[Sasana]]igh, níor ghlac Éire aon pháirt sa [[Dara Cogadh Domhanda]] agus fuair polasaí neodrachais de Valera tacaíocht láidir ó mhóramh an phobail. Cé gurbh é Proinsias Ó Riain, ceannaire an [[IRA]] a ghabhadh le linn [[Cogadh Cathartha na Spáinne]] a bhí ar thaobh na Gearmáine, an Luimníoch ba mhó le rá i rith an chogaidh, throid na céadta fear a rugadh sa chathair ar son [[Arm na Breataine]], Arm [[Ceanada]], Arm [[An Astráil|na hAstráile]] nó Arm [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]] ach bhí a bhformhór siúd ina gcónaí cheana féin sna tíortha sin roimh an mbliain [[1939]]. Ós rud é ná raibh aon loingeas trádála ag Éirinn ag tús an chogaidh, ba dheacair earraí a iompórtáil isteach sa tír nó a easpórtáil amach aisti agus, cheal breosla, bunábhair agus margaidh, chúlaigh an eacnamaíocht go géar, go mór mór nuair a bhí feachtas fomhuireán na Gearmáine ar bharr a réim san [[An tAigéan Atlantach|Atlantach Thuaidh]]. Dhein Iarthar na hÉireann níos measa as mar gur dhírigh trácht na mara ar chósta thoir agus ar chósta theas na tíre, áit a raibh níos mó cosaint ar fáil ó na fomhuireáin, agus mar go raibh beagnach na traein go léir ina stad d'easpa guail. Chuaigh a bhformhór iad siúd a chaitheadh as obair isteach san [[Arm na hÉireann|Arm]]. De bharr tábhacht straitéiseach Luimnigh i gcás ionradh ó Shasana nó ón nGearmáin, bhí an-chuid saighdiúirí timpeall na cathrach. Líonadh na sean-bheairicí, tógadh ceann sealadach nua i gCnoc an Lioisín lámh le Míliuc agus bhí suas le 40,000 trúpaí bunaithe i Luimneach ag amanna áirithe. D'fhás an aerthrácht trasatlantach sna [[1930idí]] agus le linn an [[cogadh|chogaidh]] agus ba é iar-chósta na hÉireann an áit Eorpach ba chóngaraí do [[Mheiriceá Thuaidh]]. Thuirling na báid eitilte<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.historyireland.com/troubles-in-ni/ni-1920-present/the-flying-boats-of-foynes/|teideal=The Flying Boats of Foynes|dáta=2013-02-11|work=History Ireland|dátarochtana=2020-11-10}}</ref> idir [[Sasana]] agus [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|SAM]] i bh[[Faing]] (áit inar chum fear leanna an aerionaid, Seosamh Ó Sireadáin, an chéad [[Caife Gaelach]] sa bhliain [[1944]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Cocktail Companion: A Guide to Cocktail History, Culture, Trivia and Favorite Drinks|url=https://books.google.co.uk/books?id=2zJyDwAAQBAJ&pg=PT42&lpg=PT42&dq=foynes+++irish+coffee++%221944%22+%22Joseph+Sheridan%22&source=bl&ots=tnr0NTOcUh&sig=ACfU3U0ZAK9nu_moLxKfInpyfskroUxkVw&hl=ga&sa=X&ved=2ahUKEwizyrOa0_jsAhWt3OAKHQouC6EQ6AEwAHoECAEQAg#v=onepage&q=foynes%20%20%20irish%20coffee%20%20%221944%22%20%22Joseph%20Sheridan%22&f=false|publisher=Mango Media Inc.|date=2018-11-15|language=en|author=Cheryl Charming}}</ref> chun na paisinéirí a choimeád te agus iad ag fanacht ar eitiltí), 30km siar ar Bhéal na Sionainne agus, níos déanaí, na heitleáin i Rinn Eanaigh (anois [[Aerfort na Sionainne]]), 25km siar ar an mbruach thuaidh. == Cúlú na gCaogadaí, 1946 – 1959 == [[Íomhá:ScrinMhuire.jpg|280px|thumb||Scrín Mhuire I mBaile Sinéad sa bhliain 2007. Tógadh an-chuid scíní sa chathair le linn Blian Mhuire 1954.]] Nuair a tháinig deireadh leis an [[Dara Cogadh Domhanda]], ligeadh ós cionn 200,000 saighdiúirí chun siúl agus, lasmuigh de [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] agus [[Corcaigh]], ba bheag an obair thionsclaíoch a bhí le fáil. Bhí Éire ag brath fós ar Shasana chun breosla agus bunábhair a sholáthair agus bhí uirthi fanacht go dtí go raibh a deacrachtaí eacnamaíochta féin réitithe ag an mBreatain. Agus ós rud é ná raibh an [[Poblacht na hÉireann|Stát]] páirteach sa chogadh, níor infheistíodh aon airgead i ngléasra táirgíochta lena linn agus ní bhfuair sí ach cabhair sách beag ó scéim Plean Marshall i gcomhair áth-thógála. Dá bhrí sin agus cheal treoir soiléir ó rialtais laga na huaire, níor tharla aon míorúilt eacnamaíoch in Éirinn le linn blianta na 1950í, mar a tharla i dtíortha eile Iarthar na hEorpa. Ach cé ná raibh an tír in ann earraí a easpórtáil, bhí na mílte oibrithe díomhaoin aici agus bhí éileamh mór orthu chun infreastruchtúr na [[An Bhreatain Mhór|Breataine]] a áth-thógáil. Thóg beagnach 500,000 Éireannaigh an Bád Bán (agus móramh an ghlúin a rugadh i mblianta na 1930í ina measc) idir na blianta 1947 agus 1960 agus thit daonra na cathrach agus, go mór mór, an chontae i léig. D'ainneoin eisimirce dochreidte na [[1950idí|gcaogaidí]], chuir roinnt iasachtaigh fúthu sa chathair le linn an ama chéanna. Tháinig garraíodóirí ón [[An Ísiltír|Ollainn]] agus teithigh ón [[An Ungáir|Ungáir]] ar chuireadh suas i gcampa Chnoc an Lioisín tar éis an éirí amach i m[[Budapest]] sa bhliain [[1956]] agus tá a sliocht fós i Luimneach le shloinní ar nós Van Veen, Droog, Olsthoorn agus Ivan orthu. Ba é [[Aerfort na Sionna]] an t-aon ionad fáis amháin sa réigiún ag an am sin. Osclaíodh an chéad siopa saor ó cháin ar domhain ann sa bhliain [[1948]] chun freastail ar phaisinéirí a bhí ar a mbealach idir [[An Eoraip]] agus [[Meiriceá Thuaidh]]. Fostaíodh mórán oibrithe i seirbhísí nua ar nós áth-bhreoslacháin, deisiú eitleán, [[meitéareolaíocht]], stiúir aerthráchta agus lónadóireacht. Cé go raibh cúrsaí eacnamaíochta agus fostaíochta ina bpraiseach, thosaigh an Stát ag infheistiú i ndáiríre i gcóras sláinte poiblí ceart le linn blianta na [[1950idí]]. Clíodh ar eipidéim na heitinne, osclaíodh íoclanna áitiúla agus tógadh an Ospidéal Réigiúnach i dTúr an Daill agus Ospidéal an Mháithreachais Mhainchín ar Bhóthar na hInse. Leanadh leis an gclár tithíochta chomh maith agus tógadh eastáit nua i nGarraí Eoin, Baile Sinéad, Baile Neachtain agus Baile na Cora Thiar. Bhí tionchar na [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|hEaglaise Caitlicigh]] fós an-láidir i gcúrsaí morálta Luimnigh ach, mar sin féin, thóg an-chuid daoine leis an gcultúr nua-aimseartha a bhí ag teacht isteach ó Mheiriceá. Bhí deich bpictiúrlann sa chathair le linn blianta na 1950í agus thosnaigh ré an bhálseomra san am chéanna. == Saorthrádáil, 1959 – 1973 == [[Íomhá:Eircom.jpg|280px|thumb||Malartán telefóin eircom ar Shráid de Róiste sa bhliain 2007. Tógadh le linn blianta na 1950í é.]] [[Íomhá:Fulflex.jpg|280px|thumb||Monarchan Fulflex, Bóthar Bhaile de Róiste sa bhliain 2007. Tógadh foirgnimh den stíl seo ar na h-eastáit tionscalacha le linn blianta na 1960í.]] [[Íomhá:BruachSionainne.jpg|280px|thumb||Bruach na Sionainne sa bhliain 2007. Tógadh an tithíocht príobháideach le linn blianta na 1960í.]] Tháinig athrú mór ar shaol eacnamaíoch na [[tír]]e nuair a thoghadh [[Eamon de Valera|Éamonn de Valera]] mar Uachtarán na hÉireann agus lean [[Seán Lemass]] é mar [[Taoiseach|Thaoiseach]] sa bhliain [[1959]]. Dhíríodh béim na hinfheistíochta ar thionscal, thosnaigh an Rialtas ag eiseacht iasachtaí chun infreastruchtúr a thógáil, bunaíodh áisíneachta Stáit chun chomhlachtaí déantúisíochta iasachta agus turasóirí a mhealladh isteach agus earraí Éireannacha a easpórtáil agus íslíodh dleacht custaim ar mhórán earraí. Ag an am gcéanna, bunaíodh Saorphort na Sionainne, an chéad ionad saor ó chustaim agus ó chánacha ar domhain, timpeall an [[Aerfort na Sionna|aerfoirt]] chun fostaíocht nua a chur ar fáil nuair a d'imigh na haerlínte as i ndiaidh teacht ré an scairdeitleáin. Ba bhuntáiste mór é do dhéantóirí ardluacha ar bhain mór-úsáid as aeriompar agus tháinig tionscail ar nós diamaint, earraí leictreonacha, fáiscíní, uirlisí agus sainchlódóireacht isteach in eastáit an saorphoirt. Cruthaíodh an oiread sin jabanna ann le linn blianta na 1960í ná go raibh gá le baile nua nua a thógáil san áit chun dídean a sholáthar d'oibrithe na monarchan. Lasmuigh den saorphoirt, tosnaoídh ar earraí ní os téagartha ar nós gléasra tí, veinír agus pacáisteacht cairtchláir a dhéanamh sa chathair. Leathnaigh an foireann oibre, go mór mór i measc na mban, d'fhill roinnt mhaith deoraithe ó [[Sasana|Shasana]] agus, don chéad uair riamh, bhí airgead tirim i bpócaí coismhuintir na cathrach. Tógadh eastáit nua príobháideacha ar nós Cathair Daibhín, Corrbhaile, Tuar an Daill agus Radharc an Chláir ar imeall na cathrach agus, le leathnú na tithíochta thar teorann na siúl, tháinig méadú mór ar líon na ngluaisteán príobhádacha. I dteannta le teacht an ghluaisteáin, tosnaíodh ar ionaid siopadóireachta a thógáil ins na bruachbhailte nua meánaicmeacha agus chuaigh lár na cathrach i léig. Agus ós rud é gur ghlanadh amach na slumaí a bhí fágtha fós le teacht na [[1960idí|Seascaidí]], leagadh mórán sean-chomharsanachta í an láir agus fágadh mar talamh lochta ar feadh blianta fada iad. Ach tháinig éileamh nua ar thalamh i gcroílár na cathrach. Tógadh óstáin nua-aimseartha chun freastal ar thurasóirí (as [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceá]] a bhformhór) agus árais oifige i gcomhair ar na mbanc, na gcomhlachtaí árachais agus na n-áisíneachta Stát. Le méadú saibhris phearsantachta an phobail (go mór mór i measc na mban a raibh airgead dá gcuid féin acu anois), osclaíodh an-chuid siopaí nua chun éadaigh, troscán, gléasra leictreacha agus earraí tomhaltais eile a dhíol. Thosnaigh an ghnáthmhuíntir (daoine óga a bhformhór) ag itheadh lasmuigh den tigh agus osclaíodh an chéad bhialann [[An tSín|Shíneach]] in Éirinn (an ''Hong Kong'' i Sráid Liam sa bhliain [[1961]]), an chéad bhurgarlann (an ''Wimpy'' ar Shráid Uí Chonaill sa bhliain [[1967]]), an chéad bhialann sicín friochta san Eoraip (an ''Kentucky Fried Chicken'', anois an ''Chicken Hut'', ar Shráid Uí Chonaill sa bhliain [[1969]]) agus an chéad bheár caifé (an ''Continental Coffee Bar'' ar Shráid Phádraig sa bhliain [[1966]]). Ach fuaireadar a gcuid siamsa sa bhaile. Nuair a thosnaigh [[RTÉ|Telefís Éireann]] ag craoladh don chéad uair ar an [[31 Nollaig]] [[1961]], laghdaigh lucht féachana na bpictiúrlanna go tobann agus dúnadh leath díobh le linn blianta na 1960í. Shroich na bálseomraí barr a réim timpeall na bliana [[1965]] sa chathair agus timpeall na bliana [[1970]] sa chontae. Níor éirigh chomh maith sin le eacnamaíocht na tuaithe. Nuair a thosnaigh na comharchumainn móra ag ceannach na cinn beaga, dúnadh na h-uachtarlanna áitiúla agus, i ndiaidh eisimirce blianta na 1950í, dúnadh na fo-línte iarnróid agus roinnt mhaith scoileanna beaga chomh maith. D'éirigh an-chuid feirmeoirí beaga as obair agus, tar éis teacht an tarrachóra, laghdaigh an éileamh ar oibrithe talmhaíochta. D'imigh mórán daoine leo ón [[Contae Luimnigh|gcontae]] isteach sa chathair agus tosnaíodh ar thógáil na n-eastát móra tithíochta poiblí ar nós Cnoc Theas agus Máigh Ros. Ach ós rud é go rabhadar suite ar imeall na cathrach agus ná raibh aon áiseanna siopadóireachta nó seirbhísí poiblí i ngar dóibh, chruthaíodar a bhfadhbanna sóisialta féin, go mór mór i measc an aos óg le linn na mblianta dár gcionn. Sa bhliain [[1967]], d'fhógair Aire Oideachais agus TD Luimnigh Thoir [[Donnchadha Ó Máille]] go mbeadh meánoideachais ar fáil saor in aisce do chách. Cuireadh le meánscoileanna lár na cathrach agus tógadh scoileanna nua sna bruachbhailtí chun freastal ar an méadú tobann ar líon na ndaltaí nua ach, maraon leis an mbunoideachas, níor fhás na foirgnimh chomh tapaidh agus a d’fhás méad na ranganna. ==Féach freisin== * [[Sóivéid Luimnigh]] * [[An Tíogar Ceilteach]] ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Luimneach]] [[Catagóir:Stair na hÉireann de réir contaetha]] tsszw50uhz8z19bcahji6ro6mlaizcr 0 13606 1086234 1008110 2022-08-23T01:37:00Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}}[[Íomhá:Nord-Kivu, RD Congo - Vue sur un cratère aux abords de la ville de Goma. (22722760943).jpg|mion|Craitéar agus tithe in aice leis an gcathair úd [[Goma]] in oirthear an Chongó. Tá [[Loch Kivu]] sa chúlra.|clé]]Is í '''Poblacht Dhaonlathach an Chongó''' ceann de na tíortha is mó san [[Afraic]] (tugadh 'Zaire' uirthi faoi réimeas Mobutu, 1965–1997).<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Zaire|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Zaire&oldid=1035617830|journal=Wikipedia|date=2021-07-26|language=en}}</ref> [[Íomhá:The crime of the Congo (IA crimeofcongo00doyl).pdf|clé|mion|"The Crime of the Congo" le Arthur Conan Doyle, 1909<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Crime of the Congo|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Crime_of_the_Congo&oldid=1014039939|journal=Wikipedia|date=2021-03-24|language=en}}</ref>]] Ritheann abhainn [[An Congó|an Chongó]] tríd an tír. Is í [[Kinshasa]] [[príomhchathair]] na tíre. Iarchoilíneacht de chuid na [[An Bheilg|Beilge]] is ea [[Daon-Phoblacht an Chongó]] ([[Kinshasa]]) agus iar[[Coilíneachas|choilíneacht]] de chuid na [[An Fhrainc|Fraince]] is ea Poblacht an Chongó ([[Brazzaville]]). == Stair == === Coilíneacht de chuid na [[An Bheilg|Beilge]] === Bhí spéis mhór ag [[Comhlacht|comhlachta]]í na Beilge i [[mianra]]í an Chongó le fada an lá. Bhíodh an tír i seilbh [[Leopold II na Beilge|Léopold II]], rí na [[An Bheilg|Beilge]] ar feadh tna bliainta 1887 - 1908.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-focail-fhiaine.aspx|teideal=Focail Fhiáine|údar=John-Paul McCarthy|dáta=|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2020-11-08}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/the-siege-of-jadotville/|teideal=Léiriú a thuill bualadh bos gan choinne sa phictiúrlann…|údar=Breandán M Mac Gearailt|dáta=|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-11-08}}</ref> {{Main|Saorstát Congo}} Ar an [[2 Feabhra]] [[1904]], foilsíodh tuairisc [[Ruairí Mac Easmainn| Ruairí Mhic Easmainn]] um ainghníomhartha na mBeilgeach sa Chongó. Sa bhliain 1909, foilsíodh tuairisc eile le [[Arthur Conan Doyle]]. === Neamhspléachas === Sa bhliain [[1960]], d'éirigh [[an Bheilg]] as an gCongó. Thar thír ar bith eile san [[Eoraip]], is féidir a rá gur beag an iarracht a bhí déanta ag [[Rialtas]] na Beilge pobal na tíre a chur i riocht an tír a rialú<ref>Ó Cléirigh, Padraic - Léargas ar Stair na Linne 2 (An Gúm)</ref>. Ba thubaisteach agus b'fhuilteach an toradh a bhí ar an teitheadh seo ag an mBeilg as an g[[Coilíneachas|coilíneacht]]. Deich lá tar éis don Chongó [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] a bhaint amach, bhí an cúige ba shaibhre, [[Katanga]], ag fógairt gur stát neamhspleách é faoi cheannas Mhoise Tshombe. D'iarr Rialtas an Chongó faoi Phatrice Lumumba cabhair ar na [[Náisiúin Aontaithe]] chun an tír a choimeád ina aonad. Cuireadh údaráis agus saighdiúirí de chuid na Náisiún Aontaithe go dtí an Congó<ref>{{Lua idirlín|url=https://web.archive.org/web/20171119084321/https://www.military.ie/ie/ionad-eolais/musaeim-oglaigh-na-heireann/dun-ui-choileain-musaem/|teideal=Dún Uí Choileáin Músaem {{!}} Músaeim Óglaigh na hÉireann {{!}} Ionad Eolais {{!}} Home|údar=military.ie|dáta=2017-11-19|work=web.archive.org|dátarochtana=2021-07-27}}</ref> - saighdiúirí de chuid na hÉireann orthu ar maraíodh cuid acu ag Niemba. Nuair a chuir na Náisiúin Aontaithe chun oibre sa Chongó, tháinig [[an Bhreatain]], [[an Fhrainc]] agus an Bheilg ar chomhthuiscint faoi choinníoll a leag na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] síos - nach mbeadh aon troid ann idir fórsaí na Náisiúin Aontaithe agus arm na Beilge a bhí ag cabhrú le Tshombe agus nach mbeadh brabach ag na [[Cumannachas|Cumannaithe]] as imeacht na mBeilgeach. Dar leis na trí rialtas, b'ionann sin agus 'ná cuirtear isteach ar Tshombe'. Nuair a dúirt Lumumba nach raibh sé sásta, agus go n-iarrfadh sé ar [[an Rúis]] teacht i gcabhair ar Rialtas an Chongó, bhí deireadh le réim Lumumba. Faoin uair a bhí Katanga sásta géilleadh gur chuid den Chongó é, mar sin, ní raibh aon dream náisiúnta polaitiúil fágtha sa Chongó: bhí buíonta polaitiúla treibheacha ann, agus an ceann ba mhó, faoin gceannaire ba mhó tacaíocht i [[Londain]], i b[[Páras]], sa [[Bhruiséil]] agus in [[Washington, D.C.]], Moishe Tshombe. Sin mar a chuaigh sé i réim in áil Lumumba. Le linn an chogaidh, maraíodh Lumumba agus nuair a bhí deireadh leis an troid bhí Tshombe ina Phríomh-Aire ar an gCongó. === Réabhlóid Simba, 1963-1965 === Bhí trioblóidí eile sa Chongó san seascaidí (agus níos déanaí). Ach trí chomhoibriú idir an tUachtarán Kasavubu, Tshombe, an Bheilg, agus S.A.M., cuireadh an réabhlóid "Simba" (1963-1965) faoi chois. Cuireadh Antoine Gizenga i bpríosún ar feadh tamall. Fuair sé tacaíocht ó [[Eagraíocht um Aontas na hAfraice]]<ref>{{Lua idirlín|url=http://innovativeresearchmethods.org/the-organisation-of-african-unity-and-their-role-in-the-congo-crisis-why-did-they-fail-to-bring-about-a-solution-in-the-crisis/|teideal=Why did the OAU fail to bring about a solution in the Congo Crisis? – IRM|language=en-US|dátarochtana=2020-05-25}}</ref>, a bhí ag iarraidh deireadh a chur le tionchar lucht tionscail agus airgid na Beilge sa Chongó. Ach sa bhliain 1965, rug Sese Seko Mobutu greim ar rialú na tíre nuair a chuir sé Kasavubu agus Tshombe as oifig i g[[coup d'état]]. === Zaire === ''Zaire'' nó an t''Sáír'' a thugtaí ar an tír i réimse an cheannaire [[Mobuto Sese Seko]] (1965–1997).<ref name=":0" /> == Féach freisin == == Tagairtí == {{Reflist}} {{síol}} [[Catagóir:Poblacht Dhaonlathach an Chongó]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe]] [[Catagóir:Tíortha na hAfraice]] 3o11823x7ztzgixjf0gwdbhdu3avgep 0 13624 1085953 1078583 2022-08-22T15:32:48Z Ériugena 188 wikitext text/x-wiki == Na Lochlannaigh == [[Íomhá:14 2 List of Radzivill Chron.jpg|mion|Leagan de ''Povest' Vremennykh Let'']] Is é an scéal is túisce a chreidtear taobh amuigh den Rúis féin gurbh iad na Lochlannaigh ba luaithe a chuir tús le stát na Rúise. Níl na saineolaithe Rúiseacha chomh tapa céanna á admháil, ach ar a laghad ar bith tá go leor leideanna le fáil sna foinsí staire a thugann a leithéid sin le fios. Is í an fhoinse is tábhachtaí dá bhfuil ann ar luathstair na Rúise ná an leabhar ar a dtugtar [[Croinic Neastóir]] go minic, siúd is gurb é ''Povest' Vremennykh Let'' an teideal Rúisise: ciallaíonn sé "Scéal na nImeachtaí Saolta", nó "Scéal na mBlianta Caite" - cibé is fearr leat. Deir an chroinic seo go bhfuair na Rúisigh - nó na treibheanna a bhí ag cur fúthu i dtailte na Rúise fadó - go bhfuair siad amach as a stuaim féin nach raibh acmhainn a rialaithe féin iontu, agus gach treibh ag éirí amach i gcónaí in éadan an chuid eile acu. Ó bhí taithí agus aithne éigean ag na treibheanna seo ar na Lochlannaigh, thug siad cuireadh isteach dóibh: "Tá an tír seo againne as pabhar saibhir, ach níl ord ná síocháin ann. Tagaigí anseo go gcuirfidh sibh rialtas ceart i bhfeidhm orainn." Agus ar ndóigh, bhí na hUigingigh chomh cairdiúil carthannach is gur tháinig siad ag rialú na Rúiseach bocht. - Is follasach nach bhfuil i leagan seo na Croinice ach bolscaireacht. Is dealraitheach go ndeachaigh dream amháin de na Rúisigh i gcomhar agus i gcomhghuaillíocht leis na Lochlannaigh agus gur chrom siad ar an tír a rialú in éineacht. == Clann Rurik == Deir an Chroinic gur gaireadh rí nó ruire de chineál éigin den taoiseach Lochlannach darbh ainm Rurik - ''Hrærekur'' in [[Íoslainnis]] an lae inniu, ''Rörek'' as [[Sualainnis]] - agus go ndeachaigh sé i gceannas ar an gcathair úd Novgorod. Faoin taca céanna - sa naoú haois - ghabh beirt taoiseach eile [[Cív]] in [[An Úcráin|Úcráin]] an lae inniu le húsáid na bunáite a bhaint aisti agus iad ag ionsaí [[Cathair Chonstaintín|Chathair Chonstaintín]]. Chuir Rurik bun le rítheaghlach a ainmnítear as féin - na ''Rurikovichy'' nó [[Clann Rurik]]. Fuair Rurik bás sa bhliain 879, ach má fuair féin, chrom a mhuintir ar obair an chogaidh ar áit na mbonn le tuilleadh tailte a ghabháil don tír a bhí bunaithe ag mo dhuine. Bhí luí ar leith ag Oleg (''Helgi'' as Íoslainnis, ''Helge'' i Sualainnis an lae inniu) le cogaíocht, agus d'éirigh leis bás an bheirt taoiseach a thabhairt a bhí i seilbh Chíév. Rinne sé a phríomhchathair féin de Chíév agus d'fhág sé mac Rurik, Igor (Ingvar i dteanga na Lochlannach) ag rialú Novgorod le cleachtadh a fháil ar ghnóthaí an taoisigh. B'iad na hUigingigh seo a bhaist a hainm ar an Rúis. ''Rus'' a thugann Croinic Neastóir ar an treibh ar leith de Lochlannaigh a hiarradh isteach leis na Rúisigh a rialú, agus deirtear go gcaithfidh sé go bhfuil baint ag an ainm seo le [[Roslagen]], ceantar i dtuaisceart na [[An tSualainn|Sualainne]]. Thairis sin, tugtar Ruotsi ar thír na Sualainne i d[[Fionlainnis|teanga na Fionlainne]], agus tá go leor tuairimíochta á dhéanamh thart timpeall ar an dóigh a mbaineann an focal áirithe seo leis an dá cheann eile. Níor thréig meon saighdiúireachta, fánaíochta agus creachadóireachta na nUigingeach clann Rurik go róghasta. Le lámh láidir an ionsaitheora bhain Igor amach ceadúnas trádála ón mBiosáintiam, ionas gur chuir dornán trádálaithe Rúiseacha fúthu i gCathair Chonstaintín sa bhliain 911. == Igor == An bhliain dár gcionn fuair Oleg bás, agus Igor ag teacht i seilbh a chéimíochta. Chuir sé cogadh i ndiaidh cogaidh ar na treibheanna ina thimpeallacht, agus é ag sealbhú tailte úra don Rúis sa deisceart, idir deilte na Danóibe agus deilte Dniepr, chois na [[An Mhuir Dhubh|Mara Duibhe]]. Ag druidim le deireadh a shaoil dó chuir sé cogadh ar na Biosáintigh in athuair le conradh ní b'fhearr trádála a fháil: an seanchonradh a bhí i bhfeidhm ón mbliain 911 i leith, chuir sé diansrianta le líon na dtrádálaithe a raibh cead isteach acu i gCathair Chonstaintín, ach bhí cead trádála gan srian ag teastáil ó Igor. Sa bhliain 945 chuaigh Igor a ghearradh cánach ar na Dreibhleánaigh - treibh Shlavach a bhí iontu a bhí cloíte ag Igor i dtús a chaithréime. Chuaigh na Dreibhleánaigh i gcearmansaíocht ar mo dhuine agus d'éirigh leo é a mharú. Tharla gur ag bailiú cánach a bhí sé ar uair a bháis, rinne Olga, a bhaintreach, a dicheall le córas sibhialta cánachais a chur ar bun, in áit an nóis a bhí ag na Lochlannaigh an obair a dhéanamh le lámh láidir mhíleata. == Svyatoslav == Bhí suim ag Olga sa chreideamh Chríostaí fosta. Bhí an reiligiún seo ag teacht isteach ón mBiosáintiam faoin am sin, agus bhí Olga barúlach go gcuideodh an creideamh léi síocháin a choinneáil ar fud na ríochta agus cultúr léinn a chur ar bun inti. Ní raibh a mac, Svyatoslav, ar aon tuairim léithi, áfach. Bhí seisean an-tugtha don tseanghnáthamh Phágánta, agus é ag roghnú an chlaímh thar an bpeann. Thar aon rud eile, b'eisean a chloígh is a scrios ríocht na gCasárach: dealraíonn sé gur treibh Thurcach a bhí sna Casáraigh, ach más amhlaidh féin, chuaigh siad leis an nGiúdachas. Tá an teoiric ann gurb ó na Casáraigh a shíolraigh na sluaite de Ghiúdaigh a chuir fúthu ar fud Oirthear na hEorpa go dtí gur thacht Hitler sna seomraí gáis iad. Fuair Svyatoslav bás sa bhliain 972, agus ní raibh aois rómhór aige go fóill. Ó nár thréig sé ceard na cogaíochta choíche, chuaigh sé ag cur troda ar na Peitsineigigh. Cine d'fhánaithe a bhí iontu seo agus iad i gcomhghuaillíocht leis na Casáraigh, tráth den tsaol: nuair a fuair siad an fhaill, mharaigh siad Svyatoslav, a sean-namhaid, gan trua gan trócaire. == Clann Svyatoslav == I ndiaidh a bháis-sean, scoilteadh a ríocht, nó bhí triúr mac aige, agus thug gach duine acu a phíosa féin leis. Oleg, Yaropolk agus Vladimir a bhí ar an triúr seo, agus ní raibh siad i bhfad ag déanamh réidh chun cogaidh in aghaidh a chéile. Ar tús, mharaigh Yaropolk Oleg, ach níor fágadh i bhfad ina bheo é féin ina dhiaidh sin, agus Vladimir ag coinneáil súil air le leas a bhaint as an chéad áiméar a gheobhadh sé le bás a imirt air. == Vladimir == Nuair a bhí an bheirt eile ag déanamh créafóige, chuaigh Vladimir i gceannas ar Chíév. Taoiseach mór cogaidh a bhí ann, ar nós a mhuintire roimh a lá féin. Chuir sé cath ar na Liotuánaigh agus na Polannaigh a raibh a dtailte ag críochantacht lena thír féin, agus rinne sé an-ghabháltas ar a gcuid siúd. Sa deireadh, áfach, chinn sé ar iompú a dhéanamh i leith an leagain Oirthearaigh den chreideamh Chríostaí, nó fuair sé nár mhiste dó dul i gcomhghuaillíocht le Cathair Chonstaintín. Bhí an Chríostaíocht ag seadú ina chúirt féin cheana, agus daoine de lucht leanúna an chreidimh nua le fáil i measc uaisle a ríochta, gan aon trácht a dhéanamh ar an bparóiste Críostaí a bhí bunaithe ag an eaglais i gCív le fada an lá le misinéireacht a dhéanamh agus le freastal ar a n-anamanna siúd a bhí ag adhradh Mac Dé cheana féin. Dealraíonn sé go raibh Vladimir sách eolach ar nósanna na Críostaíochta ó thús a shaoil, siúd is gur bhain sé féin le lucht na seanPhágántachta. Mar sin, phós Vladimir Áine, an banphrionsa Polannach, agus chuaigh tonn bhaiste air. Thug sé dianorduithe do mhuintir na ríochta go léir an reiligiún úr a ghlacadh. Tháinig easpag nua sna sálaí ag Áine, agus chrom sé ar an misinéireacht go tréan tréamanta. Níor imigh mórán blianta go raibh Críostaíocht an Oirthir ina príomhreiligiún ar fud na tíre. Nuair a d'éag Vladimir, bhronn an Eaglais Ortadocsach naomhainmniú air in éiric an éachta a bhí déanta aige ag cur chun cinn an chreidimh i measc a chuid géillsineach. == Clann Vladimir == Sa bhliain 1015 a fuair sé bás, agus cibé fá dtaobh den Chríostaíocht, ní raibh mórán Críostúlachta ag roinnt leis an dóigh ar shocraigh a chlann mhac féin ceist na comharbachta eatarthu. B'é Svyatopolk, an mac ba sine acu, ba thúisce a tháinig sa ríchathaoir, ach má tháinig féin, ní raibh an deartháir eile, Yaroslav, agus é i gceannas an airm - ní raibh Yaroslav sásta an chumhacht a fhágáil ag Svyatopolk gan cath a chur ar a shon féin. Chuaigh Svyatopolk i dtuilleamaí Bholeslaw, Rí na Polainne, le cuidiú a fháil in aghaidh Yaroslav, a d'fhan i gceannas Novgorod an chuid ba mhó den am, agus cogadh ar cois idir lucht a leanúna féin agus cuid a dhearthára. Ghlac na géillsinigh col le Svyatopolk mar gheall den tíorántacht a bhí sé a imirt orthu le teann na heagla a bhí air roimh Yaroslav. Mar shampla, shaighid sé na feallmharfóirí i mBoris agus i nGleb, beirt fhear cráifeach ar gaireadh mairtírigh náisiúnta díobh ina dhiaidh sin. Bhí comhghuaillithe Svyatopolk - na ceithearnaigh Pheitsineigeacha a fuair sé ar iasacht ó rí na bPolannach - bhí siad ag caitheamh le bunadh na háite mar a shamhlófá le harm forghabhála: ag creachadh rompu is ag loitiméireacht ar fud na háite, ag éigniú ban is ag gadaíocht. I ndeireadh báire, tháinig arm Lochlannach Yaroslav isteach ó Novgorod le Cív a ghabháil agus le SvYatopolk a mharú, sa bhliain 1019. Svyatopolk Mallaithe an t-aon ainm a thugtaí ar mo dhuine i ndiaidh a bháis. == Yaroslav na n-ilbhuanna == Nuair a bhí an tsíocháin ar bun sa ríocht arís - siúd is go raibh trioblóidí áirithe ag Yaroslav go fóill le deartháir eile darbh ainm Mstislav - shocraigh an rí nua síos le atógáil is forbairt a dhéanamh ar a thír. Dealraíonn sé gur fear cuíosach léannta a bhí ann, agus léamh na teanga Slaivise aige, rud nach raibh chomh coitianta sin san am. Ní raibh an Rúisis á scríobh go fóill, mar Rúisis. Nuair a chaighdeánaigh Naomh Ciril agus Naomh Methodius, an bheirt mhisinéirí Gréagacha - nuair a chaighdeánaigh siad an teanga scríofa le haghaidh na Slavach, níor aithin siad idir na teangacha éagsúla ina measc siúd: bhí siad sásta an tSlaivis scríofa a bhunú ar an gcanúint ba chóngaraí don Ghréig, agus í níos cosúla leis an mBulgáiris, leis an Maiceadóinis agus leis an tSeirbis ná leis an Rúisis. Cibé scéal é, mhair na Rúisigh féin i bhfad thar an riachtanas ag saothrú na teanga seo mar aonmheán liteartha. B'i dtréimhse Yaroslav a tháinig an chéad bhorradh ar an litríocht sa teanga léannta seo sa Rúis. Chuir Yaroslav ar bun scoileanna sna cathracha, agus é ag cuidiú leis an Eaglais tithe adhartha a thógáil agus ealaín na naomhdhathadóireachta a chur chun cinn. Is cuid thábhachtach iad de chultúr na heaglaise Oirthearaí na dealbha beannaithe sa lá atá inniu féin ann. - Thairis sin, d'fhéach Iaroslav chuige gur cuireadh tús le códú agus caighdeánú na ndlíthe ina ríocht. Bhí an-chaidreamh taidhleoireachta ag Yaroslav le tíortha móra an Iarthair, agus phós daoine clainne dá chuid prionsaí agus banphrionsaí ón bhFrainc, ón nGearmáin, ón bPolainn agus ón Ungáir. Níor shéan Yaroslav seanchairdeas a ríochta leis na Lochlannaigh ach an oiread. Mar sin, bhí clú agus cáil ar mo dhuine agus ar a thír ar fud na hEorpa. San am sin, ní raibh an Rúis chun deiridh ar na tíortha eile san Ilchríoch, agus an chuma ar na cúrsaí go rabhthas ag tosú ag dearcadh uirthi mar thír den ghnáthchineál. == Bás Yaroslav agus meath Chíév == Ar mhí-ámharaí an tsaoil, b'é an seanscéal sa Rúis arís é i ndiaidh bhás an phrionsa éirimiúil seo: thit a chlann agus lucht a ghaoil amach le chéile, agus an tír á lagú ag na mionchogaí is ag na trioblóidí éagsúla. D'éirigh prionsachtaí eile na Rúise níos tábhachtaí ná Cív: Vladimir-Suzdal thar aon cheann eile. Sa bhliain 1136 chuir muintir Novgorod ruaigeadh ar an bprionsa a chuir Cív chucu le dul i gceannas na cathrach. Ansin, chrom muintir Novgorod ar iad féin a rialú mar chineál poblacht, agus fágadh Cív ag titim le fána. Nuair a d'fhorghabh na Mongólaigh Cív le léirscrios iomlán a dhéanamh uirthi, ní raibh fágtha den chathair cheana féin ach scáil i mbuidéal. Sa dara leath den dóú haois déag, bhí a gradam agus a céim bainte di ag Andrey Bogalyubskiy, prionsa Vladimir-Suzdal, a chuir a chumhacht féin i gcion ar an gcathair in éis dó an t-iomlán a chreachadh dá raibh le fáil de rudaí luachmhara san áit. De na mionphrionsachtaí a tháinig ar an bhfód nuair a bhí port Chíév seinnte, b'iad Novgorod agus Suzdal an dá cheann ba tábhachtaí, agus iad suite i dTuaisceart na Rúise, murab ionann agus Cív. == Novgorod na Saoirse == Áit trádála a bhí i Novgorod thar aon rud eile, agus í á stiúradh is á rialú ag comhthionól na bhfear saor, ''veche''. B'iad na mórthrádálaithe agus na huaisle, chomh maith leis na heaglaisigh, ba mhó a raibh cumhacht acu ar an tionól, ach is féidir a rá gur beag áit eile sa Rúis san am sin ina raibh a leithéid féin de dhaonlathas le fáil. Bhí géillsine ag go leor cathracha eile do Novgorod, ar nós Pskov, Staraya Russa agus Velikiye Luki, agus an córas céanna rialtais ag feidhmiú iontu, bunaithe ar an ''veche''. Bhí an-bhród ar mhuintir Novgorod as a ndaonlathas, agus iad ag tagairt dá gcathair mar a bheadh duine ann: ''Gospodin Gosudar' Velikiy Novgorod'' - An tUasal Novgorod, an Tiarna Mór. Tá Novgorod suite níos faide thuaidh ná Cív, agus mar sin, ba dual do mhuintir Novgorod súil a choinneáil ar chríocha an tuaiscirt ar lorg seansanna trádála. Sa tríú haois déag, mar sin, bhí an Fhionlainn agus an [[Poblacht na Cairéile|Cháiréil]] ina gcnámha spairne idir an tSualainn agus Novgorod, agus gach taobh ag cur chun cinn a leagan féin den Chríostaíocht i measc na dtreibheanna Fionlannacha le dílseacht agus cuidiú a thabhú uathu in éadan na námhad. D'éirigh ina chogadh idir na Sualannaigh agus na Novgoradaigh sa bhliain 1240. Thug na Sualannaigh iarracht ar inbhear na habhann úd Neva a ghabháil, ach chloígh Prionsa Novgorod, Aleksandr (Alastair), lucht an ionraidh, agus baisteadh "Aleksandr Nevskiy", nó Alastair na habhann Neva, mar leasainm air. B'iomaí cogadh a phléasc amach ina dhiaidh sin féin idir an tSualainn agus na Rúisigh, ach faoi dheireadh chuaigh acu teacht ar chineál comhghéilliúint agus an Fhionlainn is an Chairéil a roinnt eatarthu i Síocháin Schlüsselburg sa bhliain 1323. Má ba mhall ba mhithid, nó, ar dtús, bhí an tsíorchogaíocht in éis praiseach a dhéanamh ar fud na Cairéile, agus, thairis sin, namhaid i bhfad ní ba mhó ná an tSualainn ag éirí bagrach ar na Rúisigh - bunadh Novgorod ins an áireamh - san Oirthear. B'é sin stát na Mongólach is na dTatárach. == Na Mongólaigh == Tháinig an chéad ionradh Mongólach ar Dheisceart na Rúise sa bhliain 1223 faoi cheannas an Cháin mhórchlúitigh féin Geingeas. Ós rud é gur san Deisceart a rinne Geingeas a chuid racáin, níorbh eagal do Novgorod é; an chéad taoiseach eile - Batú - a chuaigh i gceannas ar arm a Chan féin, thug sé aghaidh ar na prionsachtaí tuaisceartacha, mar Vladimir-Suzdal agus Novgorod. Ba mhillteanach an namhaid iad na Mongólaigh is na Tataraigh, agus iad ag scuabadh rompu anoir gan oiread agus ballóg a fhágáil ina seasamh ina ndiaidh. B'iomaí cathair Rúiseach a scrios is a chreach siad gan taise, gan trua, gan trócaire - Cív, Vladimir agus Suzdal ina measc - ach d'éirigh leis an bPrionsa Alastair thuasluaite dul i gcomhchainteanna leis na Mongólaigh. Shábháil sé é féin agus a ríocht trí cháin bhliantúil a ghealladh do na danair seo. Chuir na Mongólaigh cúirt an Cháin - an Mathshlua Órga - ar bun i nDeisceart na Rúise, in áit ar bhaist siad "Saray" uirthi. B'é ba toradh dó seo ná gur fágadh an chuid ba mhó den Rúis faoi fhorlámhas na Mongólach ar bhealach díreach nó indíreach. Ba chuid de ríocht na Mongólach iad oirthear agus deisceart na Rúise. Na prionsachtaí beaga san Iarthar, bhí gobharnóir nó fear ionaid de chuid na Mongólach i ngach ceann acu, agus aitheantas tugtha acu do Chán na Mongólach mar Ard-Rí. Sa tuaisceart a bhí tailte Novgorod, agus iad saor ó dhíormaí Tatáracha, ach bhí lucht a rialtais ag íoc cánach leis na Mongólach. == Moscó == Bhí stát nua ag teacht chun tosaigh, áfach, i measc na mionphrionsachtaí: Moscó. Ní raibh i Moscó ar dtús ach cineál taobhchathair nó cóilíneacht de chuid Vladimir-Suzdal. B'é Iúirí Dolgarúicí (nó "Seoirse Lámhfhada") a thóg an chéad chaisleán ins an áit seo, agus de réir a chéile, rinneadh prionsacht daoithi, mar Mhoscó. (As an abhainn - ''Moskva-reka'' - atá ag sní tríthi a hainmníodh an chathair. Creidtear gur tháinig ainm na habhann as ceann de na teangacha Fionnúgracha a labhraítear nó a labhraítí thall is abhus sa Rúis, agus gaol ag an ainm Moskva leis na tamhain Fhionnúgracha a chiallaíonn "dubh" agus "uisce" - ''musta'' agus ''vesi'' na Fionlainnise. Thiocfadh a rá, mar sin, gur "Dubhlinn" is ciall le hainm na cathrach ó thús.) D'éirigh le hIvan Kalita - nó "Seán an Sparáin" - sa bhliain 1328 ceadúnas a mhealladh ón gCán prionsacht Tver' in aice le tailte Mhoscó a fhorghabháil. Mar a thaispeánann a leasainm, fear inseifte tíosach a bhí in Ivan, agus sparán mór aige: chaith sé a ailp ag ceannach tailte úra ón gCán sa bhreis ar a bhfuair sé nuair a chloígh sé Tvéir. B'éigean do Novgorod géilleadh do bhrú na Sualannach is na Liotuánach, fosta: de réir a chéile, chaill sí a seanghradam, agus Moscó ag fás is ag forbairt. == Faoi Bhráca na Mongólach == Ba mhór an t-éirleach é an tréimhse a chaith na Mongólaigh ag rialú na Rúise. Nuair a tháinig siad ag marú is ag creachadh rompu, bhánaigh siad limistéir mhóra den tír go hiomlán, agus nuair a chuir siad ar bun cumhacht eagraithe, níor bhuair siad a gcloigne le gnaoi na ndaoine a chothú ná a tharraingt orthu féin. Mar sin, d'éalaigh na sluaite síoraí de Rúisigh rompu go Novgorod le teacht slán ar a bhforlámhas. De réir mar a chuaigh nósanna cruálacha míthrócaireacha i bhfeidhm ar an bpobal, d'éirigh na Rúisigh as an tsibhialtacht go hiomlán, ó bhí troid laethúil na beatha ag éileamh gach a raibh de ghustal iontu. Bhí na prionsaí Rúiseacha ag tógáil uisce faoi thalamh in éadan a chéile, agus na Mongólaigh á saigheadadh faoi chéile lena ngaisneas a bhaint as gach cineál easaontais nó faltanais idir na Rúisigh. == Iarsmaí an Mhongólachais == D'fhág na Mongólaigh a rian féin ar chultúr na Rúise ar a lán bealaí. Scar siad an tír leis an Iarthar, agus an Áise ag éirí níos tábhachtaí mar chéile trádála agus iomlaoide. Thairis sin, b'iad na Mongólaigh a thug isteach pionós an bháis sa Rúis, nó ní raibh sé á chleachtadh ag na Rúisigh fad is a d'fhan seandlíthe na Slavach beo ina measc. B'ó na Mongólaigh a d'fhoghlaim na Rúisigh an dóigh le príosúnaigh a chéasadh, fosta. == Dmitriy Donskoy == Sa cheathrú haois déag, áfach, d'éirigh le prionsa Mhoscó, Dmitriy, na Rúisigh a chruinniú in éadan na dTatárach. Bhí scoilt ag teacht ar na Mongólaigh, agus Mathshlua nua bunaithe ag cuid acu le dul in iomaíocht leis an Mathshlua Órga - an Mathshlua Geal. Chuaigh fórsaí Dmitriy chun teagmhála leis na Tataraigh i gKulikovo in aice leis an abhainn úd Don, agus b'iad na Rúisigh a bhuaigh an cath cáiliúil seo i Mí Mheán Fómhair den bhliain 1380. Ina dhiaidh sin, chuaigh ag an Mathshlua an ceann is fearr a fháil ar na Rúisigh arís, ach bhí sé foghlamtha acu anois nach dochloíte a bhí na Mongólaigh, agus go raibh sé indéanta ruaigeadh a chur orthu as an tír. Gaireadh laoch náisiúnta de Dmitriy - Dmitriy Donskoy, nó Dmitrí ó Don. == Tokhtomysh agus Vasiliy == Ní raibh na Tataraigh sochloíte ach an oiread, áfach. Nó tháinig Cán úr i gceannas orthu uilig - Tokhtomysh, a bhí i mbun an Mhathshlua Ghil ar tús. Rinne Tokhtomysh creach agus ródach ar Mhoscó le díoltas a agairt ar Dmitriy Donskoy, ach níorbh é sin an deireadh le troid na Rúiseach, nó thionóil Vasiliy, mac Dmitriy Donskoy, na Rúisigh ó chúigí is ó phrionsachtaí éagsúla ina gcomhghuaillíocht mhór mhillteanach le cath a chur ar na Tataraigh agus ar an namhaid úr a bhí ag druidim isteach aniar - monarcacht dhúbailte na Polainne is na Liotuáine. Bhí réalta Novgorod ag dul faoi faoin am seo, agus Moscó ag déanamh forghabhála ar cheantair iar-Novgorodacha ó thuaidh, rud a d'fhág dídean ag Vasiliy le dul ar a theitheadh ó na Tataraigh nuair a tháinig siadsan a rith damhsa ar fud Mhoscó. == Aontú na Rúise ar na Bacáin == Le linn na gcathanna sa chúigiú haois déag tháinig deireadh leis na cúigí neamhspleácha, agus an Rúis á haontú faoi choimirce Mhoscó. Nuair a shealbhaigh Ivan a Trí - garmhac do Vasiliy, mac Dmitriy - an chumhacht i Moscó, ní raibh mórán sracaidh fágtha sna cúigí eile, ach amháin i Novgorod. Déanta na fírinne, ní bheadh Novgorod féin in inmhe scaradh ó Mhoscó gan chuidiú ón bPolainn-Liotuáin, agus í ag iompairc le Moscó faoin tseanphoblacht trádála seo. Nuair a thoiligh Novgorod le conradh comhghuaillíochta leis an Liotuáin, chuaigh Ivan a Trí chun cogaidh le pionós a ghearradh do mhuintir Novgorod as an bhfeillbheart, agus ó ba rud é nár tháinig fórsaí Liotuánacha ag chosaint a gcomhghuaillí ar an ionradh, b'éigean do lucht rialtais Novgorod forlámhas a ghéilleadh d'Ivan. I gceann chúpla bliain eile, áfach, d'éirigh na Novgorodaigh amach in éadan Mhoscó, ach ní raibh rath orthu. B'éigean dóibh iad féin a thabhairt suas don namhaid go neamhchoinníollach, agus ansin, sa bhliain 1478, chaill an tseanphoblacht gach a raibh fágtha dá neamhspleáchas. An clog mór féin a mbíodh a chling ag cur gairm scoile ar chomhthionól ionadaíoch na poblachta cathartha, tógadh anuas é lena thabhairt go Moscó mar chreach chogaidh. Rinneadh feoid de thailte Novgorod agus cuireadh tiarnaí ó Mhoscó ina mbun. == Feodachas, Seirfeachas agus Daoirse == An Rúis a haontaíodh le linn Ivan a Trí a bheith ina phrionsa ar Mhoscó, ba sochaí fheodach í. B'iad síol Rúiric agus na seanuaisle eile de phór Lochlann a chuir tús le forbairt an tseirfeachais sa tír, nó nuair a tháinig siad ansin an chéad uair, bhí sé de nós acu complacht choimhdeachta de shaighdiúirí dá chuid féin a bheith mar chúirt taistil thart timpeall ar gach taoiseach uasal. B'as na complachtaí seo - ''hirð'' as Lochlainnis, ''druzhina'' as Rúisis - a d'eascair aicme na mboigheárach (''boyary''), a mb'iad an aicme ab airde céimíochta i sochaí na sean-Rúise amach ó chlanna na seantaoiseach féin. Bhí neamhspleáchas ag baint leis na boigheáraigh nach samhlófá lena macasamhlacha in Iarthar na hEorpa san am céanna, nó siúd is gurb iomaí boigheárach a raibh an chéimíocht aige a bhuí leis an ngaraíocht a rinne sinsear dá chuid don phrionsa fadó, níor vasáilligh ná géillsinigh de chuid an phrionsa a bhí iontu. Uaisle de ghradam ní b'ísle ab eadh iad na dvoiriánaigh agus na svoighizéimtsigh, chomh maith leis an aicme a chruthaigh Dmitrí Donscóigh: na fíor-vasáilligh nó na poiméisticí. Leis na Tataraigh a throid, theastaigh ó Dmitrí aicme de dhaoine a bheith aige a dtiocfadh leis dul ina dtuilleamaí: ní raibh mórán maithe sna gnáthuaisle, ós rud é go raibh siad ábalta feall a dhéanamh air ar mhaithe leis na Tataraigh, má bhí buntáistí le baint as a leithéid. Ar ndóighe, bhí scológa ann, nó cé eile a sholáthródh a gcuid bia do na huaisle? Bhí feirmeoirí saora ann freisin, nó "scológa dubha" - scológa de chuid na talún duibhe. Ba leo féin an caorán a bhídís a shaothrú, ach ba ghnách cáin nó cíos bliantúil, nó ''obrok'', a ghearradh orthu a d'íocaidís leis an tiarna talún. Scéal eile ar fad a bhí fíor maidir leis na seirfigh: ní hamháin go n-íocaidís cíos - ''tyaglo'' - leis an tiarna talún, ach b'éigean dóibh freisin dualgas oibre, ''barshchina'', a chomhlíonadh go tráthrialta i bpáirceanna an tiarna. Agus Moscó ag teannadh a greime ar an Rúis, ceanglaíodh na scológa den talamh, i gcruth is nach raibh de cheart acu an áit ar rugadh iad a fhágáil ar aon nós. Ós rud é go raibh cíos, cáin agus ceangal ag cur an tsaoil féin ó mhaith ar na scológa, áfach, is iomaí duine acu a thug aghaidh ar na cúlriasca le talamh úr a thabhairt chun míntíreachais, beag beann ar rí nó ruire. B'annamh a bhí an rogha ann cur fút i gcathair cheart, nó bhí na cathracha sách tana sa tsean-Rúis, agus ní raibh an saol iontu chomh difriúil leis an tuath agus a chreidfeá. Mar shampla, ní raibh an cineál cuallachtaí nó gildeanna - cumainn le haghaidh na gceardaithe is an lucht tráchtála - sa Rúis agus a bhíodh ina lán tíortha in Iarthar na hEorpa. Bhí sclábhaithe nó daoir sa Rúis, fosta, nó bhí na Rúisigh ag tógáil patrúin leis na Mongólaigh: bhí an daoirse fréamhaithe sách domhain ina gcultúr siúd. De réir a chéile, rinneadh aicme na ndaor agus aicme na seirfeach a ionannú le chéile. Nó ba mhinic a gaireadh daor de dhuine shaor a bhí báite i bhfiacha; agus ó ba rud é nach raibh cuid mhaith de na scológa in ann a gcíos a íoc leis an tiarna talún, thosaigh seisean ag caitheamh leo mar a bheadh daoir den tseandéanamh iontu. Bhí an-pháirt ag an Eaglais Cheartchreidmheach in atógáil na sochaí is an chultúir, agus réim na Mongólach ag druidim chun deireanais. Go háirithe, bhí eaglaisí á dtógáil agus naomhphictiúir á ndathú, agus Novgorod ina lárionad tábhachtach ealaíontóireachta sa cheathrú haois déag, idir ailtireacht agus dhathadóireacht. Ansin a d'fhoghlaim Andrey Rublyov, an duine ba cháiliúla amuigh de dhathadóirí cráifeacha a linne, - ansin a d'fhoghlaim sé tús a cheirde ón máistir Gréagach úd Theophanes, nó "Feofan Grek", mar a thugadh na Rúisigh air, i ndeireadh na ceathrú haoise déag. (Lenár linn féin, rinne an stiúrthóir cáiliúil Andrey Tarkovskiy scéal beatha Rublyov a scannánú.) De réir a chéile, thosaigh na manaigh ag saothrú litríochta arís, agus iad ag cleachtadh na teanga scríofa a dtugtar an tSean-Slaivis Eaglasta uirthi. Fuair Ivan a Trí bás sa bhliain 1505, agus tháinig a mhac Vasiliy a Trí i gcomharbacht air. Ós rud é gur banphrionsa Biosáinteach, Zoë Palaiologos, ab ea a mháthair, agus an Biosáintiam féin léirscriosta ag na Turcaigh sa bhliain 1453, bhí Vasiliy inbharúla gurbh eisean a bhí ina oidhre ceart ar Impire an Bhiosáintiam. Bhí meas an tSáir - meas an Impire - aige air féin, agus scríbhneoirí cúirte dá chuid ag tagairt do Mhoscó mar "an tríú Róimh" (i ndiaidh an chéad Impireacht Rómhánach agus Impireacht an Bhiosáintiam, arbh í leath oirthearach na hImpireachta Rómhánaí í, ar dtús). Mhair Vasiliy a Trí ag cur troda ar na Tataraigh agus ag cúngú ar na stáit Rúiseacha eile, an dornán acu a d'fhan neamhspleách ar Mhoscó i gcónaí. Fuair Vasiliy bás sa bhliain 1533, agus ó ba rud é nach raibh ach trí bliana slánaithe ag a mhac, Ivan, fágadh na móruaisle - na boigheáraigh - i seilbh na tíre. [[Íomhá:Kremlinpic4.jpg|thumb|Ivan IV]] == Ivan Uafásach == {{main|Ivan IV Vasilyevich}} Dream an-chumhachtach, an-neamhspleách a bhí sna boigheáraigh. B'iadsan an aicme ab airde i sochaí na sean-Rúise, agus nuair nach raibh an Sár os a gcionn, ba sciobtha a d'éirigh ina mhionchogaíocht idir na teaghlaigh éagsúla faoi cé acu ba mhó cumhachta. Agus é ag fás aníos, ghlac Ivan óg col le haicme na mboigheárach go léir, ag coinneáil súile dó ar an gcineál brilsce agus bruíonachais a bhí acu eatarthu, agus gach aon fhaicsean ag iarraidh na cinn eile a chloí le láimh láidir. Nuair a tháinig Íobhán i gcrann an oiread is a bhí sé in ann dul i gceannas ar a ríocht féin, rinne sé ródach mór ar na boigheáraigh chomh maith leis na Tataraigh dheireanacha. Chloígh Ivan an dá Chánacht mhóra, Kazan agus [[an Astracáin]], sna 1550idí, ach níor bhac sé leis an g[[Cánacht na Crimé|Crimé]], nó bhí an leithinis seo faoi choimirce Shabhdán na Tuirce, a bhí ina thiarna chomh cumhachtach dainséarach agus gurbh eagal le hIvan féin é. Ba le linn Ivan a cuireadh tús le gabháltas na Sibéire. Bhronn Ivan tailte móra in oirthear na Rúise - arbh ionann é ag an am agus na Sléibhte Úralacha, teorainn na hEorpa is na hÁise - ar thráchtálaí shaibhir dar shloinne Stroganov. Bhí súil ag Ivan go dtabharfadh Stroganov an áit chun míntíreachais agus go dtógfadh sé poill mhianaigh ansin le salann a bhaint as an talamh. D'fhruiligh Stroganov arm príobháideach lena chuid tailte a chosaint agus chuir sé cath ar na Tataraigh agus na bundúchasaigh eile a raibh a chuid tailte ag críochantacht lena gcríocha. B'é ba toradh dó seo gur éirigh cogadh idir na Tataraigh áitiúla agus díormaí Stroganov. De réir a chéile d'éirigh le Yermak, taoiseach Cosacach a bhí ina cheann urra ar thrúpaí Stroganov, an oiread sin talamh a dhéanamh san Oirthear agus gur gabháltas ann féin a bhí ann. Is é an rud a tharraing an gabháltas seo ina dhiaidh ná caidreamh le pobail agus le dreamanna nua, ar nós treibheanna beaga d'fháiteallaithe a raibh craicinn fhionnaidh le ceannacht uathu. Mar sin, chuir lucht gnó na Rúise suim sna seansanna úra san Oirthear, agus iad ag tabhairt aghaidh ar an tSibéir de réir a chéile. Ar ndóigh, ní i bhfaiteadh na súl a tháinig borradh ar an trádáil Shibéireach: forbairt fhadaraíonach a bhí i gceist le feachtas Yermak féin, gan aon trácht a dhéanamh ar an ngabháltas iomlán ar an tSibéir. Dáiríribh, bhí an imirce go dtí an tSibéir inchomparáide ar go leor bealtaí leis an dóigh ar ghabh na Meiriceánaigh an t-"Iarthar Fiáin" ó na hIndiaigh. - Thairis sin, ba tréimhse mhór bhorrtha í tréimhse Ivan i gcúrsaí trádála ar dhóigheanna eile fosta, agus naisc úra á gceangal leis an Eoraip féin chomh maith leis an Áis. Bhí cogadh ar na bacáin leis na Sualannaigh fosta. Bhí teorainn thoir na Sualainne - agus í suite fiarthrasna na Fionlainne - sainithe an chéad uair riamh sa chonradh síochána a shocraigh Novgorod agus an tSualainn sa bhliain 1323, ach de réir a chéile bhí an tSualainn éirithe as an teorainn seo a urramú, agus áitribh mhíntíreachais á mbunú ag feirmeoirí ón taobh Sualannach den teorainn ar an taobh eile. D'éirigh ina chogadh idir an dá thír seo sa bhliain 1555, ach tháinig deireadh leis i gceann dhá bhliain gan aon athrú ar na teorainneacha, ná aon bhuanfhuascailt ar na fadhbanna ba bhun leis an gcogadh. Bhí an Rúis agus an tSualainn le cogadh i ndiaidh cogaidh a chur ar a chéile sna haoiseanna a bhí le teacht, agus an Fhionlainn á satailt go minic ag na saighdiúirí. Nuair a bhí an tsíocháin ar bun i ndiaidh an chogaidh áirithe seo, chúngaigh díormaí Ivan ar áit eile, mar atá, ar an dún úd Narva in oirthear na hEastóine. Ba leis na Ridirí Teotanacha an Eastóin san am seo, ach bhí na Ridirí féin in adharca a chéile, go háirithe nuair a d'éirigh eatarthu faoi chúrsaí an Reifirméisin agus iad ag teacht crosach ar a chéile faoin gcineál creidimh ab fhearr. Ghabh an Rúis píosa maith d'Oirthear na hEastóine sa bhliain 1558, agus chuaigh an chuid eile de na tíortha Baltacha i dtuilleamaí na gcomharsan eile le cosaint agus díonadh a fháil ar an Rúis. Mar sin a fuair an tSualainn, an Danmhairg agus ríocht dhúbailte na Polainne is na Liotuáine an chéad fhód san Eastóin agus an Laitvia. D'éirigh le hIvan tionchar éigin a fháil ar ghabháltaisí Baltacha na Danmhairge tríd an bprionsa áitiúil Dhanmhargach a bhladar chun géillsineachta le tuilleadh tailte a ghealladh dó mar fheod. Mhair an chogaíocht i gcónaí idir an tSualainn agus an Rúis sna tíortha Baltacha, áfach. Le teacht an rí Ungáraigh [[Stiofán Batory]] i seilbh choróin na Polainne sa bhliain 1575, chuir na Polannaigh a ladar sa chogadh seo freisin. Ansin, bhí an Rúis sáraithe ag a cuid námhad, go háirithe nuair a nocht fórsaí Tatáracha na Crimé ag geataí Mhoscó, i mbreis ar a raibh ar siúl ag na naimhde Iartharacha. Shocraigh na Rúisigh síocháin leis an bPolainn sa bhliain 1582, ach mhair an cogadh tamall eile leis na Sualannaigh in ainneoin iarrachtaí le sos cogaidh a chur ar bun: níor tháinig deireadh leis an gcogaíocht ar an gcathéadan áirithe sin ach le [[síocháin Täysinä]] sa bhliain 1595. Níorbh iad a chuid cogaí leis na tíortha coimhthíocha a thabhaigh a leasainm d'Ivan Uafásach, ach an cogadh a chuir sé ar mhuintir a thíre féin taobh istigh de stát Mhoscó. B'iad na huaisle - na Boigheáraigh - ba mhó a bhí thíos le polasaithe Ivan, nó ní raibh aon mhuinín aige astu siúd. Chuir Ivan le chéile cineál rúnseirbhís phearsanta dá chuid féin, na h''Oprichniki'', le cumhacht na mBoigheárach a chloí. B'ionann sin agus géarleanúint mhíthocaireach ina bhfuair na sluaite móra de dhaoiní bás, agus ní Boigheáraigh amháin a bhí á marú. Theann lámh láidir Ivan chomh dian dána dásachtach ar na Boigheáraigh agus gur thogair cuid mhór acu a gcuid tailte a thréigean agus tearmann a lorg ar imeall na ríochta. Fear mór foréigin agus fiántais a bhí in Ivan Uafásach ina shaol phríobháideach féin, chomh maith leis na polasaithe. Mar sin, ag druidim chun deiridh dá shaol, mharaigh sé an mac ba sine aige, a ríchomharba, le buille dá bhata nuair a d'éirigh geamhthroid eatarthu. (Dhathaigh an t-ealaíontóir Rúiseach [[Ilya Repin]] pictiúr clúiteach den mhóitíf seo: Ivan Uafásach i ndiaidh dó a mhac a mharú.) Bhí an oiread sin reiligiúndachta in Ivan agus gur nós leis breithiúnas aithrí a dhéanamh in éiric an éirligh a rinne sé ar a chuid namhad. Fuair sé bás sa bhliain 1584. == Boris Godunov agus Dmitriy Bréige == Gaireadh Sár d'Fheodor, mac eile le hIvan, ach b'é Boris Godunov, a chliamhain, a chuaigh i mbun chúrsaí rialtais an stáit thar aon duine eile. Fear de phór na dTatárach a bhí i nGodunov. Bhí deartháir óg ag Feodor arbh ainm dó Dmitriy, páiste a fuair bás go hóg; ach má fuair, bhí sé le páirt nach beag a dhéanamh i gcúrsaí rialtais na Rúise i ndiaidh a bháis, aisteach go leor. Chruthaigh Boiríos Godúnov go seoigh ar fad i gceann na cumhachta, agus é ag cur feabhais ar thrádáil agus ar chaidreamh idirnáisiúnta an stáit, ag déanamh talún sa tSibéir agus ag baint amach tuilleadh neamhspleáchais d'Eaglais na Rúise. Cibé cé chomh maith a d'éirigh le Godunov, ní raibh mórán dáimhe ag na Boigheáraigh leis, agus iad den bharúil nach raibh an pór uasal i mo dhuine a thabhódh a ghradam dó. Chuaigh siad ag tógáil uisce faoi thalamh in éadan Ghodunov. Fuair Dmitriy, deartháir an tSáir, bás sa bhliain 1591. Ar ndóigh, bhí Moscó ar fad go luath ag insint luaidreáin gurbh é Godúnov a mharaigh é. An Sár Feodor féin, d'éag sé seacht mbliana ina dhiaidh sin, agus tháinig Godunov i seilbh na corónach é féin, anois, Le meath na mbarraí sna blianta 1601-1603, áfach, d'éirigh na scológa, agus go leor cúiseanna eile acu fosta le bheith míshásta - d'éirigh siad amach in aghaidh Ghodunov. Chruinnigh siad thart ar fhear buile, iar-mhanach a shíl gurbh é féin Dmitriy a d'éalaigh ó lucht a mharfa agus a fuair tearmann i mainistir. ''Lzhe-Dmitriy'' nó Dmitriy Bréige is gnách a thabhairt air as Rúisis. D'iompaigh Dmitriy Bréige i leith an chreidimh Chaitlicigh, rud a chinntigh tacaíocht na Polainne dó, agus é ag teannadh ar Mhoscó lena chuid saighdiúirí. Bhí na Boigheáraigh ag cuidiú leis chomh maith, nó bhí fuath na ndaol acu ar Ghodunov agus ar a mhuintir. Nuair a d'éag Boris Godunov in Aibreán na bliana 1605, fuair a mhac an ríocht le hoidhreacht, ach má fuair féin, ní raibh aon mhoill ar na Boigheáraigh muintir Mhoscó a ghríosú chun ceannairce in éadan mo dhuine. Maraíodh é, agus tháinig Dmitriy Bréige go Moscó. Cé gur tháinig sé, níor shocraigh sé scéal ar bith. Go sciobtha ina dhiaidh sin d'éirigh idir é agus na Boigheáraigh, agus maraíodh é féin sa scliúchas a tarraingíodh. Sa bhliain 1606, d'fhéach ceann urra na mBoigheárach, Vasiliy Shuiskiy, leis an ríchathaoir a bhaint amach dó féin, ach ní raibh rath ar an iarracht sin. Nó d'éirigh bunadh dheisceart na Rúise amach ansin, agus Dmitriy Bréige nua ceaptha acu. Nuair a bhí an cogadh ag cliseadh ar Shuiskiy, d'iarr sé cuidiú ar na Sualannaigh, agus é ag tairiscint críocha is cúigí in aice leis an bhFionlainn dófa, ach iad ruaigeadh a chur ar an dara héilitheoir ar an ríchathaoir. Nuair a nocht fórsaí Jacob de la Gardie ón tSualainn os comhair gheataí Mhoscó, bhí ceannairceoirí Dmitriy Bréige cloíte cheana. Má bhí féin, áfach, bhí scéim nua socraithe ag na Polannaigh le Vasiliy Shuisky, agus d'éirigh ina chath idir na Polannaigh agus na Sualannaigh. Briseadh an cath ar na Sualannaigh, agus ní raibh muintir na Cairéile in aice leis an bhFionlainn sásta géillsine a mhionnú don tSualainn cibé. Mar sin, b'éigean do na Sualannaigh an limistéar a bhí geallta dóibh a ghabháil le lámh láidir. Ansin thug na Sualannaigh a n-aghaidh ar Novgorod, agus iad ag iarraidh stáitín a chur ar bun ansin faoina gcoimirce féin. Bhí fuar acu leis an iarracht sin, siúd is gur éirigh leo geallúint géillsine a bhaint as muintir na háite. Socraíodh go nglacfadh deartháir rí na Sualainne coróin Novgorod, ach níor tháinig an fear seo riamh a fhad leis an áit féin - thit an drioll ar an dreall ag an gcúirt i Stócólm, is dócha. Shealbhaigh na Polannaigh tailte móra in Iarthar na Rúise, an chathair stairiúil Smolensk thar aon áit eile, agus nuair a bhí siad i gceannas ar Mhoscó, bhí an chuma ar an scéal go raibh siad le cúige dá gcuid féin a dhéanamh den Rúis, fiú. Nuair a tháinig chun solais nach raibh na Polannaigh sásta cead a gcreidimh a fhágáil ag na Rúisigh, dá ngabhfaidís an tír go hiomlán, - b'ansin a chrom an Eaglais Cheartchreidmheach ar an náisiún a ghríosú chun troda le ruaigeadh a chur ar lucht an éigreidimh as an tír. Chuaigh na scológa is cuid de na móruaisle i gcomhar le chéile faoi cheannasaíocht Dmitriy Pozharskiy, fear de na móruaisle, agus Kuz'ma Minin, fear a bhí ina ''starosta'', nó ina Mhéara, ar an gcathair udaí Nizhniy-Novgorod. Ag druidim le deireadh na bliana 1612 bhí an Polannach deireanach glanta as lár na Rúise, agus críoch curtha le Tréimhse na dTrioblóidí i stair na tíre. Gaireadh Sár úr de Mhikhail Feodorovich Romanov, ar mhac é d'Fheodor Romanov, céile iompairce Bhoris Godunov agus col ceathar d'Ivan Uafásach. B'é Mikhail seo a chuir tús le rítheaghlach mhuintir Románov sa Rúis. Thar aon rud eile, theastaigh ón Impire úrcheaptha éirí as an gcogadh leis na Sualannaigh, nó bhí siadsan ag cur as do na Rúisigh i gcónaí. Síníodh conradh nua síochána i [[Síocháin Stolbova|Stolbova]] sa bhliain 1617, ach ba bhocht an socrú é dar leis na Rúisigh, ó baineadh a cuid críoch chois Mhuir Bhailt den Rúis go hiomlán beagnach. An chomha a socraíodh leis na Polannaigh, níor fhabhraigh sí don Rúis ach an oiread, nó géilleadh críocha iartharacha na tíre do na naimhde, ar nós Smolensk, an tseanchathair in aice le teorainn thoir na Bealarúise inniu. B'é dearcadh na Rúiseach, áfach, nach raibh ach géilleadh sealadach agus sos cogaidh i gceist. Nuair a bhí an chogaíocht tráite, d'fhill athair an tSáir ar an Rúis. Bhí sé ina eaglaiseach Ortadocsach anois, agus gaireadh Patrarc Mhoscó de. Déanta na fírinne, bhí seisean, seachas a mhac, i mbun na tíre a raibh fágtha dá shaol. Feodor ba cheartainm dó, ach nuair a chuaigh sé leis an tsagartóireacht, ghlac sé an t-ainm Filaret air. Sna blianta úd bhí an Dáil Tíre - ''Zemskiy Sobor'' - cruinnithe an chuid ba mhó den am. Cineál parlaiminte a bhí ann, siúd is nach raibh mórán cumhachta ag baint léi, ach ina dhiaidh sin féin, choinníodh sí an Sár i dteagmháil éigin leis na cúigí agus a mbunadh, rud a chuidigh leis agus é ag cur bail agus caoi ar an tír arís i ndiaidh na gcogaí fada tuirsiúla. Fuair Filaret bás sa bhliain 1633, agus níor mhair a mhac ach dhá bhliain déag ina dhiaidh. Ansin, tháinig Alexey Mikhailevich i gceannas ar an tír, ach ós rud é go mbíodh cúraimí na hoibre ag teacht ainchleachtaithe ar mo dhuine i dtús, fuair na lútálaithe is na stocairí barraíocht tionchair air. Chothaigh sin míshástacht agus reibiliúnachas i measc na cosmhuintire, go dtí gur phléasc trioblóidí - "an cheannairc shalainn" - amach sa bhliain 1648. Thug seo ar Alexey an Dáil Tíre a chur i mbun obair reachtaíochta dáiríribh, agus tháinig an Dáil le chéile le cineál bunreacht a dhréachtáil. Go gairid ina dhiaidh sin rinneadh patrarcach de Nikon a bhí i mbun na heaglaise i Novgorod. Fear éirimiúil uaillmhianach a bhí ann, agus theastaigh uaidh deasghnáthaí agus dogmaí na heaglaise a chur ar aon líne le máthaireaglais Chathair Chonstaintín. Mar shampla, thug sé ar fhíréin na Rúise iad féin a choisreacan le trí mhéar, seachas le dhá cheann, mar ba nós i measc na cosmhuintire. D'éirigh "lucht an tseanchreidimh" (''starovery'') nó "scoilteoirí na heaglaise" (''raskolniki'') amach in éadan na "nuálacha" a bhí Nikon a chur chun cinn, agus tugadh bata is bóthar don Phatrarc. Ina dhiaidh sin féin, bhí tromlach na n-eaglaiseach sásta leis na leasuithe a fhaomhadh is a fhormhuiniú, fiú ag an gcomhthionól eaglasta céanna a bhris Nikon as a phost. Mhair an scoilt i bhfad i ndiaidh lá Nikon - i mblianta an Aontais Shóibhéadaigh féin, d'fhéadfaí teacht trasna ar phobail bheaga scoite amuigh ar an iargúltacht nach raibh a fhios beo acu an Cumannachas, ná suim acu i gcúrsaí polaitíochta na comhaimsire, ó bhí siad i gcónaí ag cur in aghaidh an mhasla a thug Nikon don tseanchreideamh, dar leo - ach ós rud é nach raibh de dhiagaireacht ag lucht an tseanchreidimh ach a dtroid in aghaidh na leasuithe, agus iad féin ag teacht crosach ar a chéile i dtaobh a lán saincheisteanna, rinne siad athscoilt i ndiaidh a chéile eatarthu féin, agus na scórtha de sheicteanna éagsúla ag teacht ar an bhfód go géar gasta. Tréimhse mhór fáis agus forbartha ab ea an atógáilt i ndiaidh Thréimhse na dTrioblóidí ar a lán bealaí. hAtheagraíodh an t-arm de réir réamhshamplaí Iartharacha, agus oifigigh phroifisiúnta á n-earcú is á ndruileáil le haghaidh an fhiannais, in áit fir uaisle nach raibh de dhintiúirí acu ach an chéimíocht aicme. Albanaigh ab ea an chuid ba mhó de na saighdiúirí tuarastail a tháinig ón iasacht le bail a chur ar fhórsaí armtha na Rúise, agus d'fhág siad a lorg féin ar chultúr na tíre. Mar shampla, b'as Albain do shinsir an scríbhneora [[Mikhail Lermontov]] a bhí thuas sa naoú haois déag, agus é ar dhuine de na filí móra Rúiseacha: Learmont ba sloinneadh don fhear a chuir tús leis an teaghlach. An borradh a tháinig ar an gcaiteachas mhíleata sa tseachtú haois déag, ghoill sé go mór mór ar na scológa, nó b'iadsan a d'íocadh as an ngléas is as an lón cogaidh, agus na cánacha ag teannadh orthu go dian. I dtús an tsamhraidh 1648 d'éirigh saighdiúirí amach i Moscó ag éileamh go gcuirfí an cháin ar shalann ar ceal. Ní raibh aon mhoill ar na saighdiúirí dílse an cheannairc seo a chloí, ach ba scéal eile ar fad é ceannairc Stenka Razin. == [[Stenka Razin]] == Taoiseach Cosacach a bhí i Razin a bhíodh i gcónaí ag creachadóireacht sa Pheirs agus i nDeisceart na Rúise. Cineál foghlaí a bhí ann thar aon rud eile, agus de thaisme, a bheag nó a mhór, a tharla i gceannas ar éirí amach abhalmhór é, i ndeireadh na 1660idí. Ag ascnamh suas an abhainn dá chuid díormaí, chorraigh siad na sluaite síoraí chun catha in éineacht, le ruaigeadh a chur ar na huaisle is ar an tSár. Tháinig arm Raizín a fhad le Simbirsk - an áit ar rugadh Léinín, dála an scéil, agus caithfidh sé go gcluineadh Léinín stairsheanchas faoi Razin cois tine nuair a bhí sé óg - ach b'ansin a chloígh fórsaí an tSáir é. Gearradh pionós thar a bheith brúidiúil ar Razin agus ar a lucht leanúna: deirtear gur maraíodh céad míle de dhaoine ar caitheadh amhras na ceannairce orthu. Scéal tipiciúil laochais a bhí i mbeatha agus i mbás mo dhuine, agus é ina spreagadh ag intinn chruthaitheach an duine. Mar sin, mhair cuimhne Razin i bhfad ina dhiaidh i mbéal an phobail is na seachaithe, agus, go háirithe, sna hamhráin tíre. Thairis sin, ní mór an t-úrscéal mór millteanach eipiciúil a lua a chum Vasiliy Shukshin, scannánaí agus scríbhneoir, thiar sna seascaidí. Tháinig an t-úrscéal amach i dtús na seachtóidí - ''Ya prishol dat' vam volyu'' - "Tháinig mé leis an tsaoirse a thabhairt daoibh". Áirítear an t-úrscéal seo ar shaothair mhóra na litríochta Sóivéadaí i gcónaí, agus ní bheadh obair amú ann dá gcuirfí Gaeilge air. Is féidir a rá gur cuid lárnach de mhiotas náisiúnta na Rúise é scéal Stenka Razin, agus meas an laoich ar mo dhuine. == Éirí Amach Chmielnicki == Bhí trioblóidí de chineál eile ag luí ar Chosacaigh na hÚcráine a bhí ina gcónaí ní b'fhaide san Iarthar ná muintir Razin. Ba ghéillsinigh Pholannacha iad Cosacaigh na hÚcráine, go bunúsach, ach d'éirigh brilsce idir iad agus na Polannaigh faoi chúrsaí creidimh. Theastaigh ó na Cosacaigh a seanurraim a thabhairt d'eaglais Cheartchreidmheach an Oirthir, agus Rí na Polainne ag iarraidh an Caitliceachas a bhrú anuas orthu. Thairis sin, ba mhian leis na huaisle Polannacha an feodachas is an seirfeachas a fhairsingiú a fhad le tír na gCosacach, rud nár thaitin leis na Cosacaigh féin ar aon nós. Nó is é is brí le "Cosacach", mar fhocal is mar choincheap, ná duine dá sliocht siúd a d'éalaigh ó lámh thapaidh na n-uasal feodach Rúiseach go dtí na machairí in iardheisceart na tíre. Ba dual do na Cosacaigh, mar sin, fuath a thabhairt don té a d'fhéachfadh tíorántacht den chineál seo a imirt orthu. Bhí mionchogaíocht ar obair idir na Polannaigh agus na Cosacaigh chomh fada siar le deireadh na séú haoise déag, ach nuair a tháinig an chuma ar an scéal go raibh siad ag cailleadh an chatha, chuaigh na Cosacaigh i dtuilleamaí an tSáir Alexey Mikhailevich sa bhliain 1653. Socraíodh go rachadh Cosacaigh an Iarthair isteach in Impireacht na Rúise, ach ó bhí fear oilte sciliúil ag déanamh na taidhleoireachta thar a gcionn - ceann urra Cosacach darbh ainm Bogdan Khmelnitskiy, nó Bogdan Chmielnicki, mar a litríonn na Polannaigh é - bhain siad amach comha aontais a bhí iontach fabhrach dóibh: thoiligh an Sár le neamhspleáchas sách cuimsitheach a fhágáil acu chun cúrsaí inmheánacha na hÚcráine a rialú. Ar an drochuair dá mhuintir féin, fuair Chmielnicki bás, agus chlis ar a mhac Yuriy (Seoirse, nó Jerzy as Polainnis) an bhearna bhaoil a líonadh ina dhiaidh. Tháinig na díormaí Polannacha isteach leis an "mbruach deis" - an bruach thiar den abhainn úd Dniepr - a nascghabháil don Pholainn - agus b'é an bruach eile a fágadh ag an Rúis, mar a cinneadh i gconradh síochána na bliana 1667 in Andrusovo. Ní raibh fad saoil i ndán don tsíocháin áirithe sin, áfach, nó d'éirigh trioblóidí nua le ceannairc Pyotr Doroshenko a rinne iarracht an uile Úcráin a ghabháil le dul i gceannas uirthi é féin. Chuaigh sé ag lorg cuidiú ó shabhdán na Tuirce, ach ní bhfuair sé a achainí; i gceann sraith bhlianta b'éigean dó é féin a thabhairt suas do ghinearáil an tSáir. B'é ba toradh dó seo, áfach, gur chaith an Pholainn, an Tuirc agus an Rúis an chéad cheithre scór bliain eile ag cur cogaidh ar a chéile agus iad ag iompairc faoin Úcráin. == An Gabháltas ag dul ar an tSibéir == San am céanna bhí an cóilíniú Rúiseach ag teannadh soir sa tSibéir, agus cathracha úra á mbunú. Sa bhliain 1639 a bhain an chéad fhórsa sluaíochta amach cósta an Aigéin Chiúin - nó Muir Ochóta, mar a bheirthear ar an murascaill taobh thiar de Leithinis Kamchatka. Na bundúchasaigh a bhí ina gcónaí sa tSibéir roimh choinscleo na Rúiseach, ní raibh cur in aghaidh an ionraidh seo iontu, nó go bunúsach ba treibheanna scoite de shealgairí agus d'fhánaithe iad, agus cuid acu ag buachailleacht réinfhia. Nuair a thosaigh na cóilínithe Rúiseacha ag líonadh isteach ina scórtha aniar, bhí cosa na mbundúchasach nite. Ní raibh na fáiteallaithe fánacha ábalta ag an gcineál seo naimhde, agus an cultúr feirmeoireachta a bhí acusan. Nuair nach raibh i gceist leis na Rúisigh seo ach fórsa míleata le do thír a ionsaí, bhí tú in ann a chreidiúint go n-éireodh leat fá dheoidh ruaigeadh a chur ar na hionsaitheoirí; nó i ndiaidh an iomláin ní bhíodh aon mhoill ar na daoiní "primitíbheacha" riamh an dóigh cheart a fhoghlaim le húsáid a bhaint as an raidhfil, mar shampla: más agatsa ab fhearr a bhí fios na mbólaí seo, níor theastaigh uait ach éirí eolach ar na hairm nua a tháinig isteach leis na hionraitheoirí, agus bhí an lá leat. A thúisce is a d'éirigh leis na Rúisigh an talamh a thabhairt chun tíreachais, seadú a dhéanamh san áit agus a rogha cuma a chur ar an imshaol, ní raibh fágtha ag na bundúchasaigh ach a mhór a dhéanamh den drochscéal. Cuid acu, d'éirigh leo go measartha déanamh as dóibh féin agus iad ag díol fionnaidh leis na cóilínithe agus leis na trádálaithe. An chuid eile, áfach, ba bhocht an cruatan a d'fhulaing siad, agus na baillí is na Cosacaigh ag gearradh cíosa is cánach díobh de réir mar a thagadh an tallann orthu. Nó bhí an tSibéir i bhfad ar shiúl ón tSár, agus cead a chinn ag gach ábhar deachtóra impire beag a ghairm de féin. Bhí Oirthear Fiáin seo na Rúise iontach cosúil le hIarthar Fiáin Mheiriceá dhá chéad bliain ina dhiaidh. Bhí lá [[Peadar Mór|Pheadair Mhóir]] ag gealadh faoin am seo. ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Stair na Rúise]] s5r6n7te4feppzb9kxtvggd1ks1ulkv 0 13755 1086288 1080865 2022-08-23T01:49:17Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is láithreoir raidió agus teilifíse [[Soirbis|Sorbach]] í '''Bogna Korjenkowa''' (r. [[1965]]) (''Bogna Koreng'' as [[Gearmáinis]]). Rugadh sa bhliain [[1965]] í i bparóiste Radibor na [[An Ghearmáin|Gearmáine]], atá suite 10km ó thuaidh ó chathair Bautzen i [[Saxony|Saorstát Sachsen]]. Rinne sí staidéar ar an Léann Gearmánach san ollscoil. Ceapadh mar láithreoir an chláir úd as [[Soirbis]] ''Wuhladko'' ar an stáisiún poiblí Mitteledeutschen Rundfunk (MDR) agus tá sí fostaithe mar bhainisteoir stiúideo ag an gcraoltóir chomh maith. Tá cónaí anois uirthi lena clann i bparóiste Panschwits-Kuckau, ceartlár an chultúir Shorbaigh, 12km ó chathair Kamenz. Árdán tábhachtach i gcultúr na Sorbach é ''Wuhladko'' ar a phlétear cúrsaí reatha, béaloideas, stair, nósanna agus cúrsaí eile a bhaineann leis an mionlach eitneach Slavach sin agus bhuaigh an clár an tríú duais i bhFéile Idirnáisiúnta Raidió agus Telefíse Teangacha na Mionlach i gcathair Uzgorod na [[An Úcráin|hÚcráine]] sa bhliain 2005. {{DEFAULTSORT:Korjenkowa, Bogna}} [[Catagóir:Láithreoirí teilifíse]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1965]] [[Catagóir:Daoine beo]] pedlt6atsl7ijq9l0s1z4sakp7r8rc3 10 13845 1086222 311415 2022-08-23T00:35:03Z Alison 570 Updates wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Reflist/styles.css" /><div class="reflist <!-- -->{{#if:{{{1|}}}{{{colwidth|}}}|reflist-columns references-column-width}} <!-- -->{{#switch:{{{liststyle|{{{group|}}}}}}|upper-alpha|upper-roman|lower-alpha|lower-greek|lower-roman=reflist-{{{liststyle|{{{group}}}}}}}} <!-- -->{{#if:{{{1|}}}|{{#iferror:{{#ifexpr: {{{1|1}}} > 1 }}||{{#switch:{{{1|}}}|1=|2=reflist-columns-2|#default=reflist-columns-3}} }}}}" <!-- end class -->{{#if: {{{1|}}}<!-- start style --> | {{#iferror: {{#ifexpr: {{{1|1}}} > 1 }} |style="column-width: {{{1}}};"}} | {{#if: {{{colwidth|}}}|style="column-width: {{{colwidth}}};"}} }}> {{#tag:references|{{{refs|}}}|group={{{group|}}}|responsive={{#if:{{{1|}}}{{{colwidth|}}}|0|1}}}}</div>{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using reflist with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Reflist]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| 1 | colwidth | group | liststyle | refs }}<noinclude> Teimpléad:Reflist, as an Vicipéid Béarla </noinclude> fd95ko7t7qgiml1l4dklzie5hn7zrn4 0 13897 1086228 1054569 2022-08-23T01:33:49Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Is iad na [[scairdinneall|scairdinnill]] is simplí agus is sine iad na '''hinnill turba-scairde'''. D'fhorbair an bheirt innealtóir éagsúil, [[Frank Whittle]] i [[Sasana]] agus [[Hans von Ohain]] san [[Gearmáin|Ghearmáin]] an coincheap, neamhspleách óna chéile, sna [[1930idí|tríochaidí]]. Tá na turba-scairde comhdhéanta de [[ionraon aeir]], [[comhbhrúiteoir aeir]], cuasán dó, [[gástuirbín]] (a thiománann aer chuig an chomhbhrúitera) agus [[soc]]. Comhbhrúitear an t-aer isteach sa chuasán, bíonn an teas dócháin freagrach as an aer a fhorleathnú agus a téamh, agus ar aghaidh ansin leis an gás sceite, tríd an tuirbín agus amach as an soc, i gcúrsa luathaithe, a thugann cumhacht tiomána don fheithicil. Tá na turba-scairde neamhéifeachtach ( ag luas níos lú ná Mach2) agus iontach challánach. Bíonn [[inneall turbai-fean|innill turbai-fean]] in úsáid ag mórchuid aerárthaí na linne seo. [[Íomhá:Innneall turbai-scairde.jpeg|thumb|250px|Léaráid ag taispeáint feidhmiú innill turbai-scairde le sreabhadh lártheifeach. Tá an comhbhrúiteoir á thoimaint tríd an chéim thuirbíneach agus caitear an t-aer amach, a cheanglaíonn dó bheith ath-stiúraithe comhthreomhardh le hais an sá.]] == Stair == Ba é an [[Heinkel He 178]] an chéad scairdeitleán a d'úsáid cumhacht innill turba-fean le haghaidh eitilte, ar an 27 Mí Lúnasa na bliana 1939. Ba é an [[Messerschmitt Me 262]] agus an [[Gloster Meteor]] na chéad innill turba-scairde oibríochta a bhí rannpháirteach sa [[Dara Cogadh Domhanda]] i 1944. Úsáidtear an t-inneall turba-scairde go príomha le haghaidh eitleáin a thiomáint.Tarraingítear aer isteach sa chomhbhrúiteoir rothlach, tríd an ionraon aeir, agus i ndiaidh an t-aer a bheith chomhbhrúite go dtí brú níos airde, ligtear é isteach sa chuasán dó. Measctar an breosla leis an aer comhbhrúite agus téann an meascán seo ag bladhmadh i sruth guairneáin an choinneálaí lasrach. Ardaíonn an próiseas dó seo teocht an gháis go suntasach. Forbraíonn na táirgí dó iontach te seo agus iad ag dul tríd an turibín, áit a mbaintear cumhacht as le haghaidh an chomhbhrúiteora. Cé go laghdaíonn an próiseas forbartha brú agus teocht an gháis a imíonn amach ón tuirbín, de gnáth, bíonn na paraiméadair araon fós níos airde ná na coinníollacha comhthimpeallacha. Forbraíonn an sruth gáis go dtí brú chomhthimpeallach agus é ar a shlí amach ón tuirbín, tríd an soc tiomána, agus táirgítear scaird gháis ardluais sa chleitín sceite. Má tá móiminteam an tsrutha sceite níos mó ná móiminteam an gháis iontógála, bíonn an ríog dearfach, agus de réir sin bíonn sá glan chun tosaigh ar an aerinneall. Bhí scairdinnill den chéad ghlúin ina ghlan innill turba-scairde le chomhbhrúiteoir lártheifeach nó aiseach. Is innill turbai-fean iad den chuid is mó na scairdinnill nua-aimseartha, ina dtéann céatadán d'aer-iontógála ar seach-chonair ón dóire: agus an céatadán seo ag brath ar coibhneas seach-chonair an innill. Cé go bhfuil dearadh innill na rop-scairdinneall níos simplí, mar nach bhfuil chóir a bheith páirteanna gluaisteacha acu, níl siad in ann feidhmiú ag íseal-luas eitilte. == Aer-iontógáil == [[Íomhá:Axial compressor.gif|right|thumb|Beochan de chomhbhrúiteoir aiseach. Is iad na státair na lanna dorcha.]] [[Íomhá:Feidhmiú an Innill Tuirbí-Scairde.jpeg|thumb|250px|Léaráid ag taispeáint feidhmiú innill turbai-scairde le sreabhadh aiseach.Sa chás seo,tá an comhbhrúiteoir á thoimaint tríd an chéim thuirbíneach, ach fanann an t-aer comhthreomhar le hais an sá.]] Tá an t-ionraon aeir suite os comhair an chomhbhrúiteora, agus é ceaptha chun rop-bhrú an tsruthfheadáin, a thagann ón aer-iontógáil, a shábháil ar an mbealach is éifeachtúla. Ag leanúint ón ionraon aeir, téann an t-aer isteach san chomhbhrúiteoir. == Comhbhrúiteoir == Tarraingítear aer isteach sa chomhbhrúiteoir rothlach, tríd an ionraon aeir, agus i ndiaidh an t-aer a bheith chomhbhrúite go dtí brú níos airde, ligtear é isteach sa chuasán dó. Measctar an breosla leis an aer comhbhrúite. Rothlaíonn an comhbhrúiteoir faoi an-ard luais,agus cuireann seo le fuinneamh na haershreibhe. Go comhuaineach, comhbhrúitear an t-aer isteach i ndlúthspás, dá bharr sin, ardaítear a bhrú agus a teocht. Sa chuid is mó de na heitleáin scairdchumhachta, baintear amach aer-sceite ón chomhbhrúiteoir go comhleanúnach i dtreo is gur féidir jabanna éagsúla a dhéanamh, aerchóiriú/brúchóiriú, ionraon an innill a neamh-oighriú agus fuarú an tuirbín san áireamh. Go ginearálta bíonn na hilchineálacha comhbhrúiteoirí in úsáid sna hinnill turba-scairde agus gástuirbíní: aiseach, lártheifeach, aiseach-lártheifeach, dé-lártheifeach, srl. I dtosach, bhí brúchóimheas foriomlán sách íseal de 5:1 ag comhbhrúiteoir an innill turba-scairde ( mar atá ag méid mór de na haonaid-chúnta chúmhtacha agus na hinneall turba-scairde cumhacht- tiomána an lae inniu.) Do bhí ar chumas na hinnill turba-scairde níos déanaí,de réir feabhsú aeraidinimiciúl, maille leis an córas comhbhrúite a scaradh i dhá aonaid ar leith agus/nó ina bhfuil comhbhrúiteoir le céimseata athraitheach insuite, brúchóimheas foriomlán sách ard de 15:1 nó níos mó a bhaint amach. I gcomórtas leo siúd. bíonn brúchóimheas foriomlán chomh hard le 44:1 nó níos mó ag na hinnill turbai- fean sibhialta, na linne seo. == Cuasán Dó == Tá an próiseas dócháin sa chuasán dó i bhfad níos difriúla ná a leithéid in inneall loiní. Dónn an t-inneall loiní gáis i gcuasánd le toirt bheag agus teoranta, agus i rith loiscneach an bhreosla, ardaíonn an brú go suntasach. San inneall turba-scairde, téann an meascán d'aer agus de bhreosla, neamhghaibhnithe, tríd an cuasán dó. De réir agus a dhónn an meascán, ardaíonn an teocht go suntasach, agus ní thagann mórán athrú ar an mbrú (bíonn beagán titim air). == Tuirbín == <!-- ==Soc Scairde== == Glan-shá== == Sá go cóimheas cúmhachta== ==Iar-dóire== ==Sá-Chúlaire== ==Feabhsúcháin Chiogail== ==Lúth-dearaí== --> == Foinsí == * [http://en.wikipedia.org/wiki/Turbojet ''Turbojet'' ar an an Wikipedia as Béarla] == Féach freisin == {{commons|Category:Turbojet engines}} * [[Scairdinneall]] * [[Eitleán]] {{síol}} [[Catagóir:Innill|Turba-scairde]] [[Catagóir:Teicneolaíocht]] [[de:Strahltriebwerk#Einstrom-Strahltriebwerk (Turbojet)]] d8xr9g187dy7lgq2i4k58n3nxdusgak 0 14088 1086257 1063132 2022-08-23T01:41:36Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Dsc1877ne2.jpg|thumb|[[Domhnach na Fola (1972)|Domhnach na Fola]] (1972)ː Ceann de na múrmhaisithe i nDoire ]]{{Glanadh-mar|claonadh, foclóir agus Gaeilge aisteach}} I ngnáthchaint na h[[Éire]]ann, is ionann '''na Trioblóidí''' agus an tréimhse míshuaimhnis, foréigin agus coimhlinte trasphobail a thosaigh i d[[Tuaisceart Éireann]] nuair a bhí na [[1960í|seascaidí]] ag druidim chun deireanais, agus ar cuireadh clabhsúr orthu, a bheag nó a mhór, nuair a síníodh ''[[Comhaontú Bhéal Feirste]]'', a dtugtar ''Comhaontú Aoine an Chéasta'' air freisin, ar an [[10 Aibreán]] [[1998]]. Is iomaí sainmhíniú a tugadh ar na Trioblóidí i rith na mblianta: [[sceimhlitheoireacht]], coimhlint eitneach, coimhlint iltaobhach, [[treallchogaíocht]], coimhlint ar leibhéal íseal géaradais, agus, fiú, cogadh cathartha. [[Íomhá:Dáileadh_na_bProtastúnach_1861-1991.gif|thumb|Dáileadh na bProtastúnach in [[Éirinn]], 1861-1991]] == Eolas Ginearálta == Is éard a bhí i gceist leis na Trioblóidí ná tréimhse tríocha bliain lán [[Coireacht|coireanna]] agus ainghníomhartha foréigneacha idir cuid de phobal [[Náisiúnachas in Éirinn|Náisiúnaíoch]] an Tuaiscirt (ar [[Caitliceachas|Caitlicigh]] iad a bhformhór) agus cuid de phobal [[Aontachtóirí|Aontachtach]] an Tuaiscirt (ar [[Protastúnachas|Protastúnaigh]] iad a bhformhór). B'é ba chúis leis an gcoimhlint ná stádas conspóideach Thuaisceart Éireann taobh istigh den [[Ríocht Aontaithe]], agus an dóigh a raibh na Protastúnaigh ag mursantacht ar na Caitlicigh sa stáitín, mar a chonacthas do na Caitlicigh féin. B'iad na dreamanna armtha paraimíleata ba mhó a choinnigh an foréigean ag imeacht. Go háirithe, bhí na Sealadaigh - is é sin, faicsean [[Na Sealadaigh|Sealadach]] [[IRA|an IRA]] - ag iarraidh críoch a chur le cumhacht na Ríochta Aontaithe i d[[Tuaisceart Éireann]] agus [[Poblacht]] úr uile-Éireann a chur ar bun. Ba dóigh le cuid de na Protastúnaigh go raibh ag éirí leis an IRA, agus stádas "[[Briotanach]]" an Tuaiscirt ag tréigean, de réir is mar a bhí greim na n[[Aontachtóirí]] á scaoileadh den chumhacht. Mar sin, chrom siad ar fheachtas armtha dá gcuid féin. Tháinig dronga paraimíleata de [[dílseoir|Dhílseoirí]] ar bun. Bhí [[Óglaigh Uladh|Fórsa Óglaigh Uladh]] ([[UVF]]) agus [[Cumann Cosanta Uladh]] ([[UDA]]) ar an dá cheann ba tábhachtaí de na baiclí [[sceimhlitheoireacht]]a seo. Thosaigh siad ag ionsaí agus ag marú Caitlicigh, fiú daoine nach raibh baint dá laghad acu le feachtas [[Miléatas|míleata]] na Sealadach. [[Íomhá:Protestant graffiti in Belfast, Northern Ireland, 1974.jpg|mion|[[Graifít|graifítí]], Béal Feirste 1974]] Ghlac fórsaí slándála an stáit - [[Arm na Breataine|Arm na Breataine Móire]] agus na péas ([[Constáblacht Ríoga Uladh]]) - páirt san fhoréigean fosta. Is é an dearcadh a bhí lucht [[rialtas|rialtais]] na Breataine ar na cúrsaí seo ná gurb eadráin agus idiriscín neodrach a bhí idir lámhaibh ag na fórsaí slándála, agus iad ag iarraidh an dá phobal a anacal is a theasargan ar a chéile agus an [[dlí]], [[síocháin]] na sochaí a choinneáil i bhfeidhm agus féinrialtas [[Daonlathas|daonlathach]] mhuintir an Tuaiscirt a chosaint. Is é an meas a bhí ag na [[Poblachtánaigh Éireannacha]] ná gur páirtí sa choimhlint ab ea na fórsaí slándála, agus go raibh siad ag cleachtadh [[Claonpháirteachas|claonpháirteachais]] ar mhaithe leis na Dílseoirí. Dhearbhaigh an fiosrú úd ''Ballast'' a rinne fear an phobail um chúrsaí póilíneachta (an tOmbudsman Póilíníochta), - dhearbhaigh sé go raibh eilimintí áirithe sna fórsaí slándála, daoine de na péas ar a laghad, ag cuidiú leis na sceimhlitheoirí Protastúnacha ar chúla téarmaí. Bhí, fiú, baint acu le cúpla cás [[Dúnmharú|dúnmharaithe]]. Chuir siad bac ar an dlí uaireanta, más Dílseoirí a bhí á n-ionchúiseamh faoi choireanna seicteacha. Áitíonn na h[[Aontachtóirí]], áfach, nach raibh claonpháirteachas ar bith ann, agus má bhí féin, nach raibh ach an corrchás ann. Tá siad ag tabhairt le fios fosta go raibh an stát Deisceartach - [[Poblacht na hÉireann]] - ag tacú leis an IRA ar dhóigh chosúil. [[Íomhá:Troubles deaths by perpetrator.png|mion|Básanna, 1969-2001, Sutton, Sutton index data at:<nowiki>http://cain.ulst.ac.uk/sutton/crosstabs.html</nowiki>]] Níorbh é an foréigean an t-aon fhadhb amháin a bhí ann, nó thairis sin, bhí na páirtithe polaitiúla sa Tuaisceart ag teacht salach ar a chéile, ionas nach raibh siad ábalta comhoibriú go héifeachtúil. Bhí an chuid ba mhó de na polaiteoirí ag cáineadh na sceimhlitheoirí agus ag éileamh síochána don tsochaí. San am céanna, bhí siad in achrann a chéile faoi stádas an stáitín taobh istigh den Ríocht Aontaithe, agus faoin gcineál rialtais ab fhóirsteanaí dó. Tháinig an tsíocháin ghuagach ar bun de réir a chéile, nuair a thosaigh próiseas na hidiriscíne agus na gcomhchainteanna ag dul chun cinn: d'éirigh an chuid ba mhó de na paraimíleataigh as an ngleic armtha, agus dhíchoimisiúnaigh siad a gcuid arm tine. Thairis sin, rinneadh athchóiriú ar an bhfórsa póilíneachta, agus ghlan Arm na Breataine Móire as na sráideanna agus as críocha cathacha teorann, cosúil le h[[Contae Ard Mhacha|Ard Mhacha]] Theas agus le [[Contae Fhear Manach|Fear Manach]]. Chuir Comhaontú Bhéal Feirste, a dtugtar Comhaontú Aoine an Chéasta air freisin, - chuir sé séala leis an bhforbairt seo. San am céanna, thug an Comhaontas aitheantas do sheandearcadh rialtas na Breataine Móire ar cheist an Tuaiscirt, is é sin, go mbeadh an stáitín le fanacht taobh istigh den Ríocht Aontaithe, go dtí go gcinnfeadh móramh a mhuintire ar a mhalairt. Ón taobh eile de, d'admhaigh Rialtas na Breataine Móire go raibh "diminsiún uile-Éireannach" ag baint leis an Tuaisceart, is é sin, gur cuid de shainleas nádúrtha Phoblacht na hÉireann síocháin na sochaí sa Tuaisceart, agus go mbeadh sé faoi mhuintir [[Éire|Oileán na hÉireann]] sa dá stát, thar aon dream eile, ceist na críochdheighilte a fhuascailt agus, an lá is faide anonn, an Teorainn a chur ar ceal, más é toil an mhóraimh ar an dá thaobh é. B'é an chuid dheireanach den chomhréiteach ba mhó a chinntigh tacaíocht na Náisiúnaithe leis an gComhaontú. Thairis sin, chuir an Comhaontú féinrialtas i gceannas ar stáitín an Tuaiscirt, féinrialtas a mbeadh ionadaithe an dá phobal páirteach ann, agus an chumhacht roinnte go ceart cothrom eatarthu. Ón 14 Deireadh Fómhair 2002 go dtí an 8 Bealtaine 2007, áfach, bhí an rialtas seo curtha ar fionraí, agus an stáitín á rialú ó [[Londain]] arís. [[Íomhá:Troubled Images Exhibition, Belfast, August 2010 (03).JPG|mion|UUP, 1974]] Cé nach raibh ach codán beag de dhaonra an Tuaiscirt sáite sa [[sceimhlitheoireacht]] go pearsanta, agus cé nach raibh na sluaite móra ag tacú leis an sceimhlitheoireacht ach ar éigean, ní raibh éalú ón scáil a chaith na Trioblóidí ar shaol gach duine sa stáitín, lá i ndiaidh lae. Uaireanta, leath na Trioblóidí thar teorainn amach, go dtí [[Sasana]] agus go Poblacht na hÉireann. Ní ba mhó ná uair amháin i rith na mblianta 1969-1998, bhí an chuma ar an scéal go bpléascfadh fíor-chogadh cathartha amach, go háirithe sa bhliain 1972 i ndiaidh Dhomhnach na Fola, nó le linn na mórstailceanna ocrais i dtús na n-ochtóidí, agus an fuath a bhí ag an dá phobal ar a chéile ag dul chun géaradais. D'fhág na Trioblóidí a lorg ar mheon mhuintir an Tuaiscirt, rud atá le haithint inniu féin i gcúrsaí polaitiúla agus sóisialta, ar an gcaidreamh trasphobail agus ar an mbarúil a bhíonn ag na daoine den tsochaí. == Cúlra == === Deighilt an Dá Phobal 1609-1886 === Is é is bunrúta leis an naimhdeas idir Gael is Gall i dTuaisceart Éireann ná [[Plandáil Uladh]], a thosaigh sa bhliain [[1609]]. Le linn na Plandála, choigistigh an Choróin tailte na nGael le hiad a roinnt ar na Plandóirí Protastúnacha, ar mhuintir isteach iad ó [[Albain]] agus ó Shasana. Bhí na Gaeil agus na Plandóirí in adharca a chéile go minic, agus d'éirigh ina chogadh dearg eatarthu sna blianta 1641-1653 agus 1689-1691. Briseadh an cath ar na Gaeil sa dá chogadh, agus cuireadh péindlíthe éagothroma i bhfeidhm le hiad a choinneáil faoi smacht. Chuir na Péindlíthe srianta cúnga le cearta polaitiúla, reiligiúnda agus eacnamaíocha gach duine nach raibh sásta dul san Eaglais Oifigiúil, is é sin, [[Eaglais na hÉireann]]. B'iad na Caitlicigh agus na hEasaontóirí Protastúnacha - ar nós na [[Preispitéireachas|bPreispitéireach]] - araon a bhí thíos leis na dlíthe seo. Sa dara leath den [[18ú haois|ochtú haois déag]], tosaíodh ar [[na Péindlíthe]] a mhaolú is a chur ar ceal, rud a chuir an lasair sa bharrach idir an dá phobal thuaidh arís. Sna [[1780í|1780idí]], mar shampla, baineadh na srianta de na Caitlicigh talamh a fháil ar cíos, rud a chuir go mór leis an iompairc faoi thalamh idir na Gaeil is na Gaill. Nuair a bhí na Caitlicigh i dteideal talamh a cheannach agus dul le ceirdeanna a bhí coiscthe orthu roimhe sin, thosaigh na Protastúnaigh ag ligean a rachta ar na Gaeil. Bhunaigh siad rúnchumann frith-Chaitliceach, ''[[Peep o' the Day Boys]]'', nó Buachaillí Bhodhránacht an Lae, leis na Gaeil a imeaglú agus a ghéarleanúint go gránna. Sna 1790idí, chuaigh na Caitlicigh ag cur le chéile ar a son féin, nó bhunaigh siadsan, ansin, rúnchumann catha den chineál chéanna, mar atá, ''Defenders'' nó Na Cosantóirí. Bhí an dá rúnchumann ag cur troda ar a chéile go minic, agus chuir an bruíonachas seo go mór leis an teannas idir an dá phobal. Má bhí cuid mhór de na Protastúnaigh fonnmhar chun comhoibriú leis na Caitlicigh faoi bhrat an daonlathais agus an [[Réabhlóid na Fraince|réabhlóideachais Fhrancaigh]] roimhe sin, thosaigh an meon soilsithe seo ag dul in éag de réir is mar a bhí an foréigean seicteach ag fás. Tháinig Caitlicigh, Preispitéirigh agus liobrálaigh Phrotastúnacha le chéile sna [[Cumann na nÉireannach Aontaithe|hÉireannaigh Aontaithe]]. Gluaiseacht [[Náisiúnachas|náisiúnaíoch]] a bhí ann a fuair an chéad spreagadh ó réabhlóid na Fraince. Bhí na hÉireannaigh Aontaithe meáite ar dheireadh a chur leis an seicteachas in Éirinn trí Phoblacht a bhunú san oileán, Poblacht a bheadh beag beann ar Shasana agus saor ón naimhdeas trasphobail. Mar a d'iompaigh an scéal amach, áfach, chuaigh aisling na nÉireannach Aontaithe ar neamhní. Theip ar [[Éirí Amach 1798 in Éirinn|éirí amach na bliana 1798]], agus sna salaí aige, tháinig tréimhse úr tíorántachta. Maidir leis an bhforéigean seicteach, níor maolaíodh air, ach a mhalairt. Gríosaíodh na dearg-Dhílseoirí Protastúnacha chun gnímh in aghaidh na [[náisiún]]tóirí agus na radacach, agus bhunaigh siad an t[[Ord Oráisteach]] sa bhliain 1795. De dheasca na n-imeachtaí seo go léir, buanaíodh an scoilt idir Gael agus Gall i g[[Cúige Uladh]]. Le casadh an chéad chéid eile, chuaigh [[Acht na hAontachta]] i bhfeidhm. Chuir an tAcht seo deireadh le parlaimint na hÉireann, agus hiompaíodh an t-oileán ina dhlúthchuid den Ríocht Aontaithe. Níor athraigh an tAcht mórán faoin naimhdeas seicteach. Má bhí na Preispitéirigh an-tugtha don pholaitíocht radacach san ochtú haois déag, chuir siad craiceann díobh go hiomlán anois, agus iad ag déanamh a gcomhionannú le pobal "dílis" na nAnglacánach anois, mar chuid den phobal Phrotastúnach chéanna. Sa bhliain 1829, d'éirigh le [[Dónall Ó Conaill]] an Saoradh ó Bhráca a bhaint amach do na Gaeil. An chuid ba mhó de na srianta a bhí curtha le saol polaitiúil na gCaitliceach, cuireadh ar ceal iad. (Triúr as gach ceathrar den daonra ab ea Caitlicigh na hÉireann san am seo.) Sa teagmháil chéanna, fuair na [[Giúdachas|Giúdaigh]] agus na hEasaontóirí Protastúnacha na cearta céanna. Mar sin féin, b'é aidhm fhadtéarmach an Chonallaigh ná an Réipeil, is é sin, aisghairm agus cur ar ceal Acht na hAontachta. [[1 Eanáir|Lá na Caille]] 1843, d'fhógair sé go dána go mbeadh an Réipeil curtha i gcrích roimh dheireadh na bliana céanna. Más náisiúntóir a bhí sa Chonallach, bhí a chuid náisiúnachais go mór i dtuilleamaí thoil pholaitiúil an tromlaigh, agus é bunaithe ar an síochánachas. In imeacht ama, chuaigh feachtas an Chonallaigh ó neart go neart, agus na Gaeil ag éileamh go n-athbhunófaí Parlaimint na hÉireann agus go mbronnfaí [[Rialtas Dúchais]] ar an oileán. Bhí cuid mhór de na Protastúnaigh drochamhrasach go maith i leith na scéimeanna seo, ó bhí eagla orthu go bhfágfaí in áit na leathphingine iad, dá mbeadh an móramh Caitliceach ag rialú na hÉireann. Mar sin, b'fhearr leo a ndílseacht agus a n-urraim a fhógairt don Choróin agus diúltú go daingean don Rialtas Dúchais. Anois, b'í an chuma nua a bhí ar an tseanchoimhlint ná gurbh iad na hAontachtóirí - iad siúd a bhí i bhfách le hAcht na hAontachta - agus na Náisiúntóirí - iad siúd a bhí ina aghaidh - a bhí in adharca a chéile. Sin í an chosúlacht, go bunúsach, atá ar cheist Thuaisceart Éireann inniu féin. Mar sin atá an scéal ón mbliain 1886 i leith, ar a laghad, nó b'ansin a bhí a pháirtí polaitiúil féin ag gach pobal den bheirt, is é sin, páirtí Náisiúnaíoch ag na Caitlicigh agus páirtí Aontachtach ag na Protastúnaigh, agus iad ag cur in aghaidh a chéile. Faoin am seo, bhí [[Cúige Uladh]] ar an gcúige ba mhó tionsclaíochta in Éirinn, agus é go mór mór i dtuilleamaí na Breataine Móire le haghaidh margaí dá gcuid tráchtearraí. Mar sin, ghlac na Protastúnaigh leis nach mb'é a leas eacnamaíoch féin é, dá scaoilfí an nasc idir Éirinn agus an Bhreatain Mhór. === Críochdheighilt na hÉireann 1912-1925 === I ndiaidh na bliana 1910, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go mbainfeadh na hÉireannaigh amach an Rialtas Dúchais, nó bhí Páirtí Parlaiminteach na hÉireann dingthe isteach idir dhá pháirtí móra na Parlaiminte i Westminster, agus na Liobrálaigh ag brath ar thacaíocht na nÉireannach leis an tromlach a choinneáil. B'é an Rialtas Dúchais an praghas a chaithfidís a íoc as an tacaíocht sin. Bhí na hAontachtóirí - Protastúnaigh a bhformhór, agus cónaí ar an gcuid ba mhó acu i gCúige Uladh - ag cur i gcoinne an Rialtas Dúchais chomh maith le neamhspleáchas iomlán na hÉireann, ó bhí eagla orthu nach bhfágfaí stádas ar bith acu i dtír a bheadh faoi chois na hEaglaise Caitlicí. Sa bhliain 1912, shínigh na hAontachtóirí, faoi cheannas [[Edward Carson]], forógra poiblí - [[Conradh agus Cúnant Sollúnta Uladh|Cúnant Uladh]] - agus iad ag tabhairt an leabhair go ndiúltóidís amach is amach don Rialtas Dúchais dá bhféachfaí lena leithéid a chur i bhfeidhm ar Chúige Uladh. Le beart a chur le briathar in am an ghátair, bhunaigh siad fórsa paraimíleata - Fórsa Óglaigh Uladh - agus d'iompórtáil siad airm thine ón nGearmáin ar chúla téarmaí. (Rinne lucht [[Éirí Amach na Cásca]] an cleas céanna roinnt bhlianta ina dhiaidh sin.) Mar fhreagra ar [[Óglaigh Uladh]], chuir na Náisiúntóirí ar fud na hÉireann eagraíocht mhíleata dá gcuid féin ar bun - is é sin, [[Óglaigh na hÉireann]], a bhí meáite ar an Rialtas Dúchais a chinntiú d'Éirinn i ndiaidh an chogaidh, sa chás is go rachadh Londain siar ar a gealltanas faoi thionchar na nAontachtóirí, agus an dearcadh dáigh dochomhairleach a bhí acu siúd. De réir a chéile, áfach, d'insíothlaigh [[Bráithreachas na Poblachta]] na hÓglaigh. Rúnchumann réabhlóideach ab ea an Bráithreachas, agus é dírithe ar neamhspleáchas iomlán a bhaint amach d'Éirinn. Náisiúntóirí radacacha ab ea baill an Bhráithreachais, cosúil le [[Pádraig Mac Piarais]]. Ó bhí dhá eagraíocht pharaimíleata - Óglaigh Uladh agus Óglaigh na hÉireann - ag druileáil agus ag máirseáil timpeall go hoscailte, bhí cogadh cathartha ag bagairt ar an tír, ach nuair a phléasc [[an Chéad Chogadh Domhanda]] amach, cuireadh an ghéarchéim ar fionraí. Chuaigh an Rialtas Dúchais ar leabhar an dlí, ach má chuaigh féin, ní raibh sé le dul i bhfeidhm ach i ndiaidh an chogaidh. Rinneadh cnámh spairne den cheist seo arís, nuair a [[Éirí Amach na Cásca|d'éirigh na Náisiúntóirí amach]] um Cháisc na bliana [[1916]] i m[[Baile Átha Cliath]]. Chuir na saighdiúirí Gallda an t-éirí amach faoi chois leis an mbrúidiúlacht a d'fhoghlaim siad i bpáirc an áir in Ilchríoch na hEorpa, agus cuireadh cúigear déag de cheannairí na Náisiúntóirí chun báis, an chuid ba mhó acu i b[[príosún Chill Mhaighneann]] i mBaile Átha Cliath. Ní dhearna cruálacht na Sasanach ach tuilleadh gríosú a thabhairt don Náisiúnachas radacach, nó nuair a cimíodh na Náisiúntóirí measartha in éineacht leis na fíor-radacaigh, ní raibh an chéad dream acu i bhfad ag tolgadh an réabhlóideachais ón dara dream. B'é an neamhspleáchas iomlán a bhí ag teastáil uathu anois, seachas an Rialtas Dúchais. Tháinig torthaí na forbartha seo chun solais sna holltoghcháin i Mí na Nollag 1918, nuair a bhain [[Sinn Féin]] - páirtí na scarúnaithe - amach tromlach na suíochán parlaiminte in Éirinn. Ní dheachaigh Feisirí Shinn Féin go Westminster riamh. Ina áit sin, tháinig siad le chéile i mBaile Átha Cliath le parlaimint ar leith a bhunú d'Éirinn, parlaimint ar thug siad [[An Chéad Dáil|Dáil Éireann]] uirthi. Is é an rud a bhí déanta acu ansin ná slán a fhágáil ag an Ríocht Aontaithe go deo, cé nach bhfuair siad aitheantas aon tíre dá neamhspleáchas go fóill. San am céanna, thosaigh Óglaigh na hÉireann, a ghlac leis gurbh iad féin arm na tíre úrbhunaithe, - thosaigh siad ag cur cogaidh ar na fórsaí Gallda in Éirinn. Rinneadh an chéad ionsaí in Eanáir 1919 ar [[an tSulchóid Bheag]] i g[[Contae Thiobraid Árann]], agus maraíodh beirt [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|saighdiúirí dubha]] Caitliceacha a bhí ag seoladh coinsíneacht geiligníte. Sa bhliain 1920, bhí sé ina chogadh dearg idir na hÓglaigh agus fórsaí armtha na Breataine Móire. Ansin, reachtaigh an Rialtas Briotanach an [[An tAcht um Rialtas na hÉireann|tAcht um Rialtas na hÉireann]] (Government of Ireland Act). B'é an tAcht seo a dheighil Éire ina dhá dlínse, mar atá, Deisceart Éireann agus Tuaisceart Éireann. Dearbhaíodh an chríochdheighilt in athuair sa [[Chonradh Angla-Éireannach]] sa bhliain 1921. Chuir an Conradh deireadh leis an treallchogaíocht agus chruthaigh sé [[Saorstát Éireann]], stát a bhí beagnach neamhspleách, ar an taobh theas den teorainn. Thug an Conradh aitheantas don scoilt a dhealaigh na hAontachtóirí Protastúnacha, arbh in Ultaibh ba mó a bhí cónaí orthu, agus iad ag roghnú na Breataine Móire thar neamhspleáchas na hÉireann, ó na Náisiúntóirí Caitliceacha, arbh fhearr leo stát neamhspleách dá gcuid féin a bheith acu. Cé gur choinnigh Tuaisceart Éireann an nasc leis an Ríocht Aontaithe, fuair sé féinrialtas áirithe chomh maith, agus bunaíodh parlaimint ar leith don stáitín. Níorbh iad na hAontachtóirí féin a d'éiligh a leithéid. Go bunúsach, bhí feisirí fadfhulangacha na Parlaiminte i Westminster ag iarraidh freagra forásach flaithiúil a thabhairt ar cheist na hÉireann - gach gné den cheist seo a raibh siad dubh dóite di le fada an lá. Bhí na hAontachtóirí sásta a gcuid féin a dhéanamh den chóras nua féinrialtais. Stát dlíthiúil daonlathach ab ea stáitín an Tuaiscirt, a d'áitigh siad, agus mar sin, d'fhanfadh sé taobh istigh den [[Ríocht Aontaithe]], ó b'é sin ba mhian le tromlach a mhuintire. Maidir leis na náisiúntóirí Éireannacha, áfach, shíl siad gur críochdheighilt mhídhlíthiúil a bhí ann, nach raibh ag teacht le toil an tromlaigh uile-Éireannaigh. Bhí siadsan inbharúla nach raibh an stáitín dlisteanach ná daonlathach - b'é a dtuairim-san nach raibh ann ach stát saorga a bhí ceaptha le haghaidh na bProtastúnach amháin. Nuair a scaradh an Tuaisceart ón gcuid eile den oileán, bhí duine as an triúr den daonra ansin ina náisiúntóir. Dhiúltaigh na Caitlicigh don stáitín, díreach mar a dhiúltaigh na Protastúnaigh d'aon chineál neamhspleáchas d'Éirinn rompu. B'é seo ba chúis leis na Trioblóidí: níor éirigh leis na hAontachtóirí an pobal Caitliceach a chló leis an stát nua, agus ní raibh na Náisiúntóirí sásta éirí as aisling na hÉireann athaontaithe. Tháinig Tuaisceart Éireann ar an bhfód nuair a bhí cogadh á chur ar fud na hÉireann. Fuair 557 daoine bás de dheasca an fhoréigin pholaitiúil sna blianta 1920-22, le linn [[Cogadh na Saoirse (Éire)|Chogadh na Saoirse]] agus go gairid ina dhiaidh. As an iomlán seo, bhí 303 daoine ina gCaitlicigh (cuid acu ina nÓglaigh freisin), agus 172 ina bProtastúnaigh. [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|Saighdiúirí dubha]] ([[Constáblacht Ríoga na hÉireann]]) nó [[Arm na Breataine|saighdiúirí Briotanacha]] a bhí i mbeirt dhaoine is ceithre scór acu. I m[[Béal Feirste]] a thit an chuid ba mhó de na hainghníomhartha amach, nó maraíodh 452 dhaoine ansin, 267 daoine acu ina gCaitlicigh. Sa chuid eile den oileán, b'iad na hÓglaigh ó thaobh amháin de agus an dá chineál saighdiúirí ón taobh eile de a bhí ag cur catha ar a chéile. B'é an chuma a bhí ar na cúrsaí sa Tuaisceart ná go raibh na dreamanna Dílseacha agus an fórsa póilíní cúnta a dtugtaí na B-Speisialtaigh air ag ionsaí agus ag marú Caitlicigh le díoltas a agairt ar an bpobal iomlán as a raibh déanta ag na hÓglaigh. Is é an chiall a bhain na Náisiúntóirí as seo ná gur [[pogram]] a bhí ann, is é sin, go raibh géarleanúint á déanamh orthu ar chúiseanna seicteacha amháin. Sa bhliain 1920, mar shampla, mharaigh na hÓglaigh Cigire Ceantair de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann, fear dar shloinne Swanzy, taobh amuigh de theampall Protastúnach i [[Lios na gCearrbhach]]. Ansin, d'imir na Dílseoirí díoltas ar phobal Caitliceach na háite ar fad, nó chuir siad cuid mhór den cheantar Chaitliceach trí thine. Mar sin féin, cé go raibh i bhfad ní ba mhó Caitlicigh thíos leis na gníomhartha uafáis (58 % acu siúd a fuair bás, cé nach raibh ach triúr as gach deichniúr de mhuintir na háite ina gCaitlicigh), rinne lucht an dá thaobh coireanna den chineál sin. Is léir go raibh muintir an Deiscirt féin an-mhíshásta leis an íde a fuair a gcomhreiligiúnaigh thuaidh, agus mar sin, thosaigh siad ag baghcatáil tráchtearraí an Tuaiscirt. Daoine de cheannairí an t[[Saorstát Éireann|Saorstáit úrbhunaithe]], [[Mícheál Ó Coileáin]] ina measc, fiú, - bhí siad inbharúla gur chóir ionsaí míleata a thabhairt faoin Tuaisceart. Stopadh na pleananna seo, áfach, nuair a d'éirigh ina chogadh dearg idir na Saorstátairí agus na Poblachtánaigh, agus idir an dá linn, bhí sé de sheal ag Aontachtóirí an Tuaiscirt córas láidir stáit a chur ar bun is a bhuanú ina stáitín. De thoradh Chogadh Cathartha na hÉireann, áfach, tháinig an tIRA ar an bhfód. Is éard a bhí i gceist leis an IRA ná scoilteán de shean-Óglaigh na hÉireann: dornán de náisiúnaithe dochomhairleacha a bhí meáite ar an dá stát in Oileán na hÉireann a chur de dhroim an tsaoil le Poblacht na mblianta 1919-1921 a athbhunú. [[Íomhá:Carrickfergus.jpg|thumb|Ceann de na múrmhaisithe i g[[Carraig Fhearghais]]. Múrphictiúr de chuid na nDílseoirí é seo, agus é ag fógairt urraime do Dhia agus do Chúige Uladh thar cionn Fhórsa Óglaigh Uladh, Chéad Chathlán Aontroma Thoir.]] Sa bhliain 1925, bhí a lán náisiúnaithe Éireannacha ag súil leis go gcuirfí an chríochdheighilt ar ceal, nó, ar a laghad, go bhfágfadh [[Coimisiún na Teorann|Coimisiún na Teorainne]] cuid mhór de chríocha an stáitín thuaidh ag an Saorstát. Níor mhol an Coimisiún ach an corr-mhionathrú anseo agus ansiúd, agus buanaíodh críochdheighilt na hÉireann mar a bhí sí, a bheag nó a mhór. San am sin, thug an Saorstát aitheantas ''de facto'' don Teorainn, cé nach raibh lucht rialtais an tSaorstáit róshásta léi mar rud. Sa bhliain 1937, tháinig bunreacht nua i bhfeidhm in Éirinn a raibh an-lámh ag [[Éamon de Valera]] ina dhréachtú. In Alt a Dó agus in Alt a Trí sa bhunreacht seo a socraíodh gurbh ionann Éire, mar stát, agus oileán na hÉireann. Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air gur aithin an bunreacht teorainneacha na bliana 1922 go sealadach, go dtí go n-athaontófaí an tír. === Tuaisceart Éireann ina Stát do na Protastúnaigh 1925-1968 === Mar a tuigeadh an scéal do na náisiúnaithe, bhí na Caitlicigh thuaidh faoi leatrom, agus ní raibh i stáitín an Tuaiscirt ach deachtóireacht lofa a bhrúigh na Gaill anuas ar na daoine. Is é an cur síos a thug [[Cathal Ó hEochaidh]], iar-[[Taoiseach|Taoiseach Phoblacht na hÉireann]], ar éalaigh a mhuintir as [[Contae Dhoire]] le linn thrioblóidí na bhfichidí, ná nach raibh sa stáitín ach "slánaonad teipthe" (''failed entity''). Dúirt [[Edward Carson]], ceannaire agus príomh-idé-eolaí na nAontachtóirí sa bhliain 1921 go mbeadh síocháin na sochaí imithe sa Tuaisceart mura meallfaí na Caitlicigh chun páirt a ghlacadh i gcúrsaí an stáit. Ar mhí-ámharaí an tsaoil, rinne lucht a leanúna neamhshuim ar fad den rabhadh seo sna laethanta a bhí le teacht. I ndiaidh thrioblóidí na bhfichidí, thagadh míshuaimhneas seicteach chun solais sa Tuaisceart ó am go ham. Sna daichidí agus sna caogaidí, chuir an t[[IRA]] in aghaidh an stáitín, ach níor éirigh le ceachtar den dá fheachtas seo, agus i dtús na seascaidí, bhí saol na tíre socraithe síos, a bheag nó a mhór. [[Íomhá:Ulster Banner (Tudor Crown version, with Union Jack).svg|mion|Bratach TÉ, 1953-1972]] Mar sin féin, bhí an tsíocháin seo iontach sobhriste. Sa bhliain 1966, d'athbhunaigh na Dílseoirí Protastúnacha Fórsa Óglaigh Uladh, an fórsa mídhlíthiúil paraimíleata a bhí ann an chéad uair go gairid roimh [[an Chéad Chogadh Domhanda]], ó bhí siad buartha go dtiocfadh an tIRA ar an bhfód in athuair. Bhí leathbhliain imithe ó [[Éirí Amach na Cásca]], agus cothrom an lae le ceiliúradh. Mharaigh na hÓglaigh Phrotastúnacha triúr daoine ar chúiseanna seicteacha sula raibh de sheal ag na péas breith orthu ar aon nós. Gearradh tréimhse fhada príosúnachta ar na ciontóirí. Ina measc, bhí [[Gusty Spence]], fear a rinne a leithscéal faoina chuid coireanna go poiblí i ndiaidh bhlianta an bhraighdeanais agus a chuaigh le polaitíocht dhlíthiúil sa deireadh thiar. Mhair an t[[UVF]] beo ina dhiaidh sin, agus bhí an-ról aige sna Trioblóidí sna blianta a bhí le teacht. == Tús na dTrioblóidí, 1968-1970 == Glactar leis go coitianta gur sa bhliain [[1968]] a thosaigh na Trioblóidí, nuair a tháinig míshuaimhneas forleathan poiblí sna salaí ag mórshiúlta "NICRA, nó Cumann Cearta Sibhialta Thuaisceart Éireann<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.tearma.ie/q/Cumann%20Cearta%20Sibhialta%20Thuaisceart%20%C3%89ireann/ga/|teideal="Cumann Cearta Sibhialta Thuaisceart Éireann"|work=téarma.ie|dátarochtana=2020-10-05}}</ref>. {{Main|Cumann Cearta Sibhialta Thuaisceart Éireann}} agus {{Main|Gluaiseacht na gCeart Sibhialta i dTuaisceart Éireann}} I dtosach báire, bhí [[Terence O'Neill]], Príomh-Aire an Tuaiscirt, fabhrach d'fheachtas na gceart sibhialta. Bhí sé féin ag iarraidh leasuithe nua-aoiseacha sóisialta a chur i gcrích sa stáitín a rachadh chun sochair do na Caitlicigh. Ansin, áfach, fuair sé é féin faoi ionsaí ag na dearg-Dhílseoirí, cosúil le [[William Craig]] agus iad ag cur feillbhirt ina leith. Ba dual do na hAontachtóirí drochamhras a bheith orthu faoi Chumann na gCeart Sibhialta, agus iad ag déanamh nach raibh ann ach eagraíocht bolscaireachta de chuid an IRA. Bhí cuid acu barúlach, fiú, nár chóir cothrom na Féinne a ghéilleadh do na Caitlicigh ar aon nós, ó ba rud é go raibh an Tuaisceart ceaptha mar thír Phrotastúnach. Phléasc trioblóidí amach le linn na mórshiúlta, nuair a ghabh baiclí Protastúnacha de smachtíní ar lucht na máirseála. Cháin na Caitlicigh [[Constáblacht Ríoga Uladh]], agus iad ag cur ina leith nach ndearnadh a dhath leis na hionsaithe seo a stopadh. B'é ba chúis leis an gcuid ba mhó den fhoréigean seo ná an síolteagasc a bhí idir lámhaibh ag ceannairí an phobail Phrotastúnaigh, agus iad ag áitiú ar an gcosmhuintir go raibh an tIRA díreach ag beartú feachtas nua cogaíochta. Le fírinne, bhí an tIRA sna céadéaga, ar bheagán arm, ar fhíorbheagán Óglach, ar fhíor-mhionbheagán tacaíochta, agus ag tabhairt droim láimhe leis an ngleic armtha ar chúiseanna praiticiúla. B'iad Óglaigh Uladh - an t[[UVF]] - a stáitsigh an chéad fheachtas buamála sa bhliain 1969 leis an drochamhras coitianta a tharraingt anuas ar an IRA. Bhí an feachtas seo dírithe ar na stáisiúin chumhachta agus ar an gcuid eile den infreastruchtúr. Bhí an choimhlint idirphobail ag dul chun olcais ó thús na bliana 1969 ar aghaidh, ach má bhí, chuaigh sí ó smacht ar fad nuair a d'ionsaigh na Dílseoirí mórshiúl Chumann na gCeart Sibhialta i mBun Tolaid i g[[Contae Dhoire]]. Lochtaíodh Constáblacht Ríoga Uladh, ó nach raibh siad ábalta ná sásta lucht na máirseála a chosaint. Ina dhiaidh sin, chrom na Caitlicigh i nDoire agus i mBéal Feirste ar bharacáidí a thógáil. {{Main|Saor Dhoire}} Ón 12 Lúnasa go dtí an [[14 Lúnasa]] [[1969]], bhí ina chogadh dearg idir [[Póilín|péas]] [[Doire|Dhoire]] agus na náisiúnaithe áitiúla - "[[Cath Thaobh an Bhogaigh]]", mar a thugtar air. {{Main|Cath Thaobh an Bhogaigh}} I ndiaidh dhá lá achrainn agus scliúchas, cuireadh saighdiúirí Briotanacha i nDoire chun riail agus reacht a chaomhnú ag 5pm ar 14 Lúnasa.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie//archives/exhibitions/1042-northern-ireland-1969/1048-august-1969/320426-british-troops-in-bogside-derry/|teideal=British Troops in Bogside, Derry|language=en|work=RTÉ Archives|dátarochtana=2019-08-14}}</ref>[[Íomhá:Troubled Images Exhibition, Belfast, August 2010 (55).JPG|mion|"Ulster '71" (NI Civil Rights Association, 1971)]]I mí Lúnasa, mar chuid den 'Ráiteas Downing Street', gheall rialtas na Breataine athleasuithe.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/z3jmxnb/revision/4|teideal=The Downing Street Declaration (August 1969) - Violence in 1969: Causes, events and responses - CCEA - GCSE History Revision - CCEA|language=en-GB|work=BBC Bitesize|dátarochtana=2021-07-08}}</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=Joint Declaration of August 1969-Downing St Declaration|url=https://www.persee.fr/doc/irlan_0183-973x_1988_hos_13_1_2469|journal=Etudes irlandaises|date=1988|pages=180–180|volume=13|issue=1}}</ref> Is minic a deir na hAontachtóirí gurbh í gluaiseacht na gceart sibhialta a chuir tús leis na Trioblóidí. Is é a mbarúil-san gur chuir an feachtas an rialtas ag guagaíl, ionas go ndeachaigh na dreamanna paraimíleata sa bhearna a hosclaíodh. Tá na náisiúnaithe den tuairim, áfach, nach raibh i gceist le feachtas na gceart sibhialta ná rudaí a tharraing rialtas seicteach an Tuaiscirt anuas air féin. == An Tóin ag Titim as Parlaimint Stormont == [[Íomhá:Killed in the Troubles - panoramio.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Killed%20in%20the%20Troubles%20-%20panoramio.jpg|mion| [[Na Trioblóidí|'''Na Trioblóidí''']] ]] Sna blianta 1970-1972, chuaigh an foréigean polaitiúil ó smacht ar fad i dTuaisceart Éireann. Shroich sé a bhuaicphointe sa bhliain 1972, nuair a maraíodh beagnach leathchéad duine. Tá roinnt cúiseanna ann le fás seo an fhoréigin. Creideann na hAontachtóirí gurbh é bunú na Sealadach ba phríomhchúis. Is éard a bhí sna Sealadaigh ná scoiltghrúpa de chuid an IRA. Nuair a d'éirigh an tIRA faoi cheannas [[Cathal Goulding|Chathail Goulding]] as an bhforéigean polaitiúil le dul le polaitíocht shíochánta ar thaobh na heite clé, bhí cuid mhaith den eagraíocht míshásta leis an gcomhairle seo, agus bhunaigh siad an tIRA Sealadach le leanúint leis an ngleic armtha. Bhí an tIRA Sealadach dírithe ar "chosaint an phobail Chaitlicigh", seachas ar aontú trasphobail an "lucht oibre" a bhí idir lámhaibh ag an "[[IRA Oifigiúil]]". Mar sin, bhí cuma sách seicteach ar na Sealadaigh, mar eagraíocht. Is é is dóigh leis na hAontachtóirí ná gurbh é feachtas míleata na Sealadaigh a tharraing na Trioblóidí anuas ar an stáitín agus a choinnigh ar siúl iad. Is é tuairim na Náisiúnaithe, arís, gurbh é ba chúis le fás an fhoréigin ná an mealladh a baineadh as an bpobal Caitliceach nuair a chuaigh de lucht na gCeart Sibhialta dóchas na gCaitliceach a shásamh, gan aon trácht a dhéanamh ar an gcos ar bolg a himríodh ar an bpobal ina dhiaidh sin. Luann siad a lán imeachtaí sna blianta seo mar chúiseanna, cosúil le Cuirfiú na bh[[Bóthar na bhFál|Fál]] i Mí Iúil 1970. Choinnigh trí mhíle saighdiúir Sasanach an cuirfiú i bhfeidhm ar cheantar na bh[[Na Fáil Íochtaracha|Fál Íochtarach]] i mBéal Feirste, agus scaoil siad níos mó ná míle go leith d'urchair le linn na troda a chuir siad ar an IRA. Maraíodh ceathrar daoine. Scéal eile den chineál seo ab ea an t-imtheorannú. [[Íomhá:Free Derry Corner in 1969.jpg|mion|'[[Saor Dhoire]]' 1969]] Is é is brí leis an imtheorannú ná daoine a chimiú is a choinneáil i mbraighdeanas ar an t-aon chúis amháin go bhfuiltear in amhras fúthu, gan bhreith cúirte. Tugadh an t-imtheorannú isteach sa bhliain 1971, agus cimíodh níos mó ná trí chéad go leith de dhaoine. Ní raibh ach beirt acu ina bProtastúnaigh, agus mar sin, ghlac na Caitlicigh leis gur beart seicteach eile a bhí ann a bhí dírithe ar na Náisiúnaithe amháin. Ní raibh córas faisnéise an Airm ag obair go rómhaith, nó is iomaí duine acu siúd a himtheorannaíodh nach raibh baint dá laghad aige leis an IRA. Ní ba mheasa fós, agus an gheit a bhain an t-imtheorannú as na daoine éigiontacha, is iomaí duine acu siúd a chuaigh leis an b[[Poblachtánachas in Éirinn|Poblachtánachas]] ní ba deireanaí, agus iad suite siúráilte go raibh an ceart ag na Sealadaigh i ndiaidh an iomláin. Sna blianta 1971-1975, chaith 1981 duine seal i mbraighdeanas den chineál seo. Bhí 1874 daoine acu ina gCaitlicigh nó ina bPoblachtánaigh, agus 107 ina bPoblachtánaigh nó ina nDílseoirí. Bhí ráflaí ag dul timpeall i measc na gCaitliceach go rabhthas ag céasadh na ndaoine imtheorannaithe. Thar aon rud eile, áfach, luann na Náisiúnaithe [[Domhnach na Fola (1972)|Domhnach na Fola]] i n[[Doire]] i Mí Eanáir 1972, nuair a mharaigh na saighdiúirí Briotanacha ceathrar déag de dhaoine neamharmtha le linn léirsiú a bhí ag éileamh cearta sibhialta do na Caitlicigh. Tháinig [[na Sealadaigh]] le chéile mar dhream ar leith sa dara leath den bhliain 1969. Nuair a bhí na péas agus na Dílseoirí ag ionsaí an phobail Chaitlicigh, bhí na Sealadaigh ag cur ina n-aghaidh go foghach fíochmhar, agus dá bharr sin, fuair siad an-tacaíocht ó mhuintir na ngeiteonna Caitliceacha. Cé go raibh na hOifigiúlaigh dírithe ar éirí as an bhfeachtas míleata, chrom siad féin ar an ngleic armtha uaireanta i bhfianaise an dóigh a raibh an caidreamh idir an pobal Caitliceach agus Arm na Breataine ag dul chun donais. Ón mbliain 1970 ar aghaidh bhí na hOifigiúlaigh agus na Sealadaigh araon sáite i gcogaíocht leis na saighdiúirí Briotanacha. Sa bhliain 1972, bhí na Sealadaigh tar éis níos mó ná céad saighdiúir a mharú, leathmhíle eile a ghortú, agus 1,300 buama a mhadhmadh. Bhí an chuid ba mhó de na buamálacha dírithe ar thargaidí trádálacha - ar an "eacnamaíocht shaorga", mar a thugadh na Sealadaigh orthu. Is iomaí sibhialtach a maraíodh de dheasca na mbuamálacha, go háirithe ar [[Aoine na Fola]] i Mí Iúil 1972, nuair a phléasc dhá bhuama fichead i lár Bhéal Feirste. D'éirigh na hOifigiúlaigh as an ngleic armtha i Meitheamh 1972, nó ní raibh a gcroíthe san fheachtas míleata riamh. Sa bhliain 1972, bhí na Sealadaigh féin sásta sos cogaidh a ghlacadh le dul i gcomhchainteanna leis an [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Rialtas Briotanach]]. Ar an 7 Iúil 1972, bhuail [[William Whitelaw]] le toscaireacht an IRA Shealadaigh, ar a raibh [[Seán Mac Stiofáin]], [[Séamus Ó Tuama]], [[Dáithí Ó Conaill]], [[Gearóid Mac Ádhaimh]] agus [[Máirtín Mag Aonghusa]], faoi rún i [[Londain]]. Is iad na héilimh a chuir Seán Mac Stiofáin os comhair Whitelaw ná: * go bhfógródh rialtas na Ríochta Aontaithe go poiblí go raibh sé i bhfách le muintir oileán na hÉireann go léir a dtuairim a thabhairt agus vóta a chaitheamh chun todhchaí na hÉireann a shocrú; * go bhfógródh rialtas na Ríochta Aontaithe go nglanfadh na saighdiúirí Briotanacha as Éirinn roimh an 1 Eanáir 1975; * go mbaileodh na saighdiúirí Briotanacha leo láithreach as na ceantair ghoilliúnacha; * go bhfaigheadh na cimí polaitiúla pardún ginearálta; * go gcuirfí deireadh ar an toirt le hoibríochtaí armtha na saighdiúirí Briotanacha, agus * go n-éireofaí as an imtheorannú gan mhoill. [[Íomhá:Deaths in The Troubles by area.png|mion|Básanna]] Is léir nach raibh Whitelaw sásta glacadh leis na héilimh seo. Go bunúsach, bhí sé fonnmhar leasuithe sóisialta a chur i gcrích le maolú ar chruachás na g[[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] i d[[Tuaisceart Éireann]], agus shíl sé go bhféadfadh sé cuidiú a fháil ó thoscaireacht na Sealadach leis na leasuithe seo a dhréachtú agus a phleanáil. Maidir leis na toscairí, áfach, bhí port eile ar fad á sheinm acusan: bhí siad meáite ar athaontú na hÉireann a bhaint amach. Bhí siad fonnmhar chun sceideal na n-ullmhúchán don athaontú a phlé le Whitelaw agus spás ama a ghéilleadh don [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Rialtas Briotanach]] ar chúiseanna praiticiúla, ach sin a raibh ann. Mar sin agus ar an ábhar sin, níor tháinig a dhath as an ngnáth as na comhchainteanna seo. Shocraigh an dá thaobh go gcoinneoidís an sos cogaidh i bhfeidhm go dtí an 14 Iúil, agus go rachaidís i dteagmháil le chéile sula gcromfaidís ar ais ar an ngleic armtha. Thit an sos cogaidh as a chéile go gairid i ndiaidh dheireadh an chéad bhabhta comhchainteanna, ámh. B'é ba phríomhchúis leis sin ná go raibh na Sealadaigh ar leibhéal na sráide ag iarraidh, san am céanna, socrú leis na saighdiúirí go mbeadh cead ag na Caitlicigh gan dídean roinnt tithe a shealbhú a bhí tréigthe ag a n-úinéirí Protastúnacha. [[Íomhá:UDA mural in Shankill, Belfast.jpg|clé|mion|múrphictiúr UDA]] Bhí na saighdiúirí féin sásta cead isteach a ghéilleadh do na Caitlicigh, ach ansin, chuir Cumann Cosanta Uladh (an tUDA) a ladar sna cúrsaí. Bhagair siad míle murdar ar na Caitlicigh dá mbeadh siad chomh dána leis na tithe a shealbhú, agus dealraíonn sé gur thit an lug ar an lag ag na saighdiúirí ansin. Nuair a tháinig an chéad leoraí ag tabhairt isteach troscáin de chuid na gCaitliceach, stop na saighdiúirí í, ó nach raibh siad fonnmhar an iomarca feirge a chur ar na Dílseoirí, agus nuair a d'fhéach cúpla Óglach de chuid an IRA na saighdiúirí a chur ar athrú comhairle, gabhadh iad. B'é an tátal a bhain Séamus Ó Tuama as na himeachtaí seo ná go raibh na saighdiúirí tar éis an tsíocháin a bhriseadh, agus chrom na Sealadaigh ar an gcogaíocht arís.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Battle of Lenadoon|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Battle_of_Lenadoon&oldid=1075219282|journal=Wikipedia|date=2022-03-04|language=en}}</ref> Is é an freagra a thug na sceimhlitheoirí Dílseacha, cosúil le Fórsa Óglaigh Uladh agus Cumann Cosanta Uladh, a bhí díreach bunaithe, ar fhás an fhoréigin ná gur chrom siad ar na Caitlicigh a mharú. Feallmharfóireacht [[Seicteachas|sheicteach]] a bhí i gceist, nó ba dóigh leis na Dílseoirí gur náisiúnaithe agus "Fíníní" ab ea na Caitlicigh go léir. Bhí cuid de na dúnmharuithe seo as pabhar gránna. Scéal as an ngnáth ab ea [[Búistéirí na Seanchille]]. Dream de Dhílseoirí a bhí iontu a raibh sé de nós acu a gcuid íobartach a bhualadh, a chéasadh agus a ghearradh le scian sula maróidís iad. Mharaigh na Sealadaigh daoine ar chúiseanna seicteacha freisin. Mar shampla, i Mí Eanáir 1976, nuair a bhí seisear sibhialtach Caitliceach dúnmharaithe ag Dílseoirí, d'imir siad díoltas ar an bpobal Protastúnach ar fad trí dheichniúr sibhialtach Protastúnach a chriathrú le piléir. Tugtar Sléacht Mhuileann an Rí ar an ródach seo. Gné eile den fhoréigean pholaitiúil ab ea an dóigh a rabhthas ag ruaigeadh Caitlicigh agus Protastúnaigh as ceantair mheasctha. Mar shampla, b'éigean do na Protastúnaigh bailiú leo as Léana an Dúin i mBéal Feirste, agus cuireadh d'fhiacha ar na Caitlicigh glanadh as [[Ráth Cúil]] agus as Westvale. I nDoire, arís, chuaigh na Protastúnaigh ar lorg dídine i nDoire Trasna agus in Eastát an Fhuaráin, a raibh na Protastúnaigh ina dtromlach iontu. Is é an tuiscint a bhain rialtas na Ríochta Aontaithe i Londain as na himeachtaí seo ná nach raibh córas riaracháin Thuaisceart Éireann ábalta an tsíocháin a choimeád, agus sa bhliain 1972, chuir siad rialtas déabhlóidithe an Tuaiscirt ar fionraí. Ina áit sin, thug siad isteach an Riail Dhíreach, is é sin, b'iad an lucht rialtais i Londain a bheadh i gceannas ar an Tuaisceart feasta. Chrom an rialtas ar na fadhbanna a fhuascailt a bhí ag déanamh scime do ghluaiseacht na gceart sibhialta: tarraingíodh teorainneacha nua idir na toghlaigh a bhí claonroinnte ag na hAontachtóirí roimhe sin, tugadh vótaí do na saoránaigh go léir sna toghcháin áitiúla, agus bunaíodh Feidhmeannas Tithíochta Thuaisceart Éireann leis an tithíocht phoiblí a roinnt go cothrom, mar shampla. Ceapadh an Riail Dhíreach, ar dtús, mar chéim ghearrthéarmach, ach b'í an straitéis mheántéarmach ná an féinrialtas a thabhairt ar ais don Tuaisceart ar choinníollacha a bheadh inghlactha ag na hAontachtóirí agus na Náisiúnaithe araon. Níor éirigh leis an rialtas coinníollacha den chineál sin a leagan amach, agus mar sin, lean na Trioblóidí leo faoi lán an tseoil tríd na seachtóidí agus na hochtóidí. == Comhaontú Sunningdale == {{main|Comhaontú Sunningdale}} [[Íomhá:Northern Ireland Assembly election 1973.png|clé|mion|Toghcháin, [[Tionól Thuaisceart Éireann]], 1973]] Is éard a bhí i '''g[[Comhaontú Sunningdale]]''' ná iarracht rialtas cumhachtroinnte a chur ar bun i d[[Tuaisceart Éireann]] agus deireadh a chur leis na Trioblóidí. Sa bhliain [[1973]], i ndiaidh fhoilsiú na tuairisce sainiúla faoi chúrsaí an Tuaiscirt ar tugadh an Páipéar Bán uirthi, cuireadh an chéad bhun le [[Tionól Thuaisceart Éireann]], is é sin, [[parlaimint]] nua an stáitín. Sa deireadh thiar thall, áfach, b'iad na Dílseoirí - Cumann Cosanta Uladh ach go háirithe, a raibh 20,000 duine ina mbaill de san am - agus an lucht oibre Protastúnach a chuir [[comhaontú Sunningdale]] ar ceal. Thit an tóin as an rialtas cumhachtroinnte ar [[28 Bealtaine]] [[1974]]. == 1975-1979 == I ndiaidh teip [[comhaontú Sunningdale|Sunningdale]], chrom rialtas [[Harold Wilson]] i [[Londain]] ar an gceist a phlé, nárbh fhearr, i ndiaidh an iomláin, na trúpaí a ghlanadh as an stáitín gan mhoill. Rinne [[Gearóid Mac Gearailt]] a mharana féin ar an gceist seo i meamram a réitigh sé i Meitheamh [[1975]], a ndearna sé trácht air sa bhliain 2006. B'é an tátal a bhain sé as ná nach mbeadh rialtas na hÉireann ábalta mórán a dhéanamh leis an tsíocháin a choimeád sa Tuaisceart, ó nach raibh ach 12,500 saighdiúir aige. Mar sin, ba dóchúla ná a mhalairt nach ndéanfadh aistarraingt na dtrúpaí Briotanacha ach méadú ar líon na marbh de dheasca na dTrioblóidí. Bhí an foréigean ag leanúint leis go deireadh na seachtóidí. D'fhógair na Sealadaigh sos cogaidh sa bhliain 1975, ach chrom siad ar ais ar an ngleic armtha sa bhliain 1976. Má bhí dóchas ar bith acu i dtús na seachtóidí go mbeadh in ann athaontú na hÉireann a bhaint amach go sciobtha, bhí deireadh súile bainte acu de faoin am seo. Ina áit sin, d'fhorbair siad straitéis an Chogaidh Fhada. B'ionann an [[Cogadh]] Fada agus feachtas foréigin ar leibhéal níos ísle, ach é a bheith leanúnach, ionas nach dtiocfadh deireadh leis go deo na ndeor, dá mbeadh gá leis. Maidir leis na hOifigiúlaigh, áfach, níor chrom siad ar ais ar an gcogadh riamh, agus de réir a chéile, d'iompaigh siad ina bpáirtí sóisialach - "Páirtí na nOibrithe" - a bhí go huile is go hiomlán in aghaidh an fhoréigin. Sa bhliain 1974, áfach, scoilt Arm Fuascailte Náisiúnta na hÉireann (an t[[INLA]]) ó na hOifigiúlaigh, agus iad ag leanúint leo leis an ngleic armtha. [[Íomhá:Belfast houses 1981.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Belfast%20houses%201981.jpg|mion| Sráid Pakenham, Cearnóg Shaftesbury, Béal Feirste, 1981 ]] Agus na [[1970idí]] ag druidim chun deireanais, tháinig sé chun solais go raibh an dá phobal ag éirí dubh dóite den chogadh, rud a bhí le haithint, mar shampla, ar an ngluaiseacht síochána, na ''Peace People'' nó Lucht na Síochána. D'eagraigh Lucht na Síochána léirsithe móra in aghaidh an fhoréigin pharaimíleataigh. Thabhaigh an feachtas Duais Síochána Nobel dóibh sa bhliain 1976, ach ní raibh fad saoil iontu mar ghluaiseacht. Nuair a d'impigh siad ar an bpobal Náisiúnaíoch eolas a thabhairt do na fórsaí slándála faoin IRA, thit an tóin as a bhfeachtas. Bhí an oiread fuatha ag na Caitlicigh ar an arm agus ar na péas agus gur shíl siad nach seasamh neodrach a bhí ag Lucht na Síochána a thuilleadh. {{Main|Feallmharú Airey Neave}} == Na Stailceanna Ocrais == {{main|Stailc ocrais 1981}} Sa bhliain [[1981]] chuaigh príosúnaigh [[Poblachtánachas in Éirinn|Phobhlachtánaigh]] ar [[Stailc ocrais 1981|stailc ocrais]] i d[[Tuaisceart Éireann]]. == An Cogadh Fada == [[Íomhá:RUC, Crois.jpg|thumb|Bearaic [[Constáblacht Ríoga Uladh|Chonstáblacht Ríoga Uladh]] (RUC) i g[[Crois Mhic Lionnáin]], [[Contae Ard Mhacha]], ar an 28 Aibreán 2001. Ba chomh-ionad slándála é le linn na dTrioblóidí i gcomhair an RUC agus [[Arm na Breataine]]. Leagadh é sa bhliain 2007.]] Bhí an dá thaobh ag cur feachtas armtha go dtí gur tháinig na sosanna cogaidh. Chuaigh líon na marbh i laghad sna hochtóidí agus sna nóchaidí i gcomparáid leis na seachtóidí. Mar sin féin, d'fhág an foréigean polaitiúil an-drochoidhreacht ag sochaí an Tuaiscirt. Mhair an ghleic armtha ar feadh i bhfad, agus is é an chiall a bhain na daoine as nach dtiocfadh deireadh léi choíche. Is léir gur chuir sé an saol ó mhaith ar go leor daoine i rith na mblianta. Cuidiú mór le Cogadh Fada na Sealadach ab ea na hairm a fuair an tIRA mar bhronntanais ó [[Moammar Qaddafi]], deachtóir na [[An Libia|Libia]]. Bhí Qaddafi i bhfearg le rialtas [[Margaret Thatcher|Thatcher]], ó chabhraigh siad leis na [[SAM|Stáit Aontaithe]] buamaí a chaitheamh ar an [[Tripilí]] sa Libia, buamaí a mharaigh duine clainne de chuid Qaddafi. Cé nach mbíodh saighdiúirí ná péas á marú ag an IRA chomh minic a thuilleadh, bhí an chuma ar an scéal nach raibh srianta ar bith le cumas feallmharfóireachta agus buamadóireachta na Sealadach. Péas, saighdiúirí páirtaimseartha agus sibhialtaigh Phrotastúnacha ba mhó a bhí thíos lena gcuid ionsaithe. Sampla maith de seo ab ea sléacht Lá an Chuimhneacháin in [[Inis Ceithleann]] sa bhliain 1987. Ba nós leis an IRA, chomh maith, targaidí a dhéanamh de thógálaithe, de lucht glantacháin agus cothbhála, agus lucht oibre eile a bhí fostaithe ag na péas nó ag na saighdiúirí Briotanacha. Sa dara leath de na hochtóidí, bhí na paraimíleataigh Phrotastúnacha - na heagraíochtaí úd Fórsa Óglaigh Uladh, Cumann Cosanta Uladh, agus Frithbheartaíocht Uladh - ag tabhairt isteach airm agus pléascáin ón Afraic Theas. Roinneadh na coinsíneachtaí idir an trí eagraíocht, agus ina dhiaidh sin, chuaigh líon fheallmharuithe na gCaitliceach i méadaíocht, cé gur fágadh cuid den trealamh - go háirithe na gránáidí roicéadtiomána - gan úsáid, ó nach raibh na Dílseoirí ábalta leas a bhaint astu. Freagra ab ea na feallmharuithe seo ar an gComhaontú Angla-Éireannach sa bhliain 1985, a bhronn an "ról comhairleach" ar rialtas na hÉireann i gcúrsaí an Tuaiscirt. === An Claonpháirteachas - na Fórsaí Slándála agus na Paraimíleataigh Dhílseacha === Gné chointinneach chonspóideach de na Trioblóidí is ea an claonpháirteachas, is é sin, an dóigh ar chomhoibrigh fórsaí slándála an Stáit leis na sceimhlitheoirí Protastúnacha. [[Íomhá:Troubled Images Exhibition, Belfast, August 2010 (45).JPG|mion|"Unionist Solidarity Means Victory" (Progressive Unionist Party, 1986), ]] ==== Reisimint Chosanta Uladh agus na Dílseoirí ==== Ar an 3 Bealtaine 2003, nocht an líonláithreán nuachta Náisiúnaíoch úd ''Nuzhound'' in Éirinn cáipéisí de chuid Rialtas na Breataine ó thús na seachtóidí, cáipéisí a chaitheann solas ar fhadhb na dlúthbhainte a bhí ag saighdiúirí áirithe de chuid Arm na Breataine, go háirithe saighdiúirí i Reisimint Chosanta Uladh, le dreamanna paraimíleata Dílseacha. Ceann de na cáipéisí seo is ea an tuairisc dar teideal ''Subversion in the UDR'', agus í ag tabhairt mionsonraí faoin bhfadhb seo. Sa bhliain 1973, * glacadh leis go raibh dlúthbhaint ag 5-15% de shaighdiúirí na Reisiminte le dreamanna paraimíleata Dílseacha; * creideadh go bhfuair na Dílseoirí níos mó arm ó Reisimint Chosanta Uladh ná ó aon fhoinse eile, agus nach bhfuair siad airm nua-aimseartha thine ó aon fhoinse eile; * bhí eagla ar na húdaráis nach raibh trúpaí na Reisiminte dílis do "Rialtas a Mórgachta", ach do "Chúige Uladh" amháin; * bhí a fhios ag Rialtas na Breataine go raibh na Dílseoirí ag baint úsáide as airm thine de chuid na Reisiminte le sibhialtaigh Chaitliceacha a fheallmharú. [[Íomhá:Troubled Images Exhibition, Belfast, August 2010 (64).JPG|mion|Reifreann 1998: "Whiles the Richt Wurd is NAA" (United Unionists, 1998)]] Cé go raibh a fhios ag madraí an bhaile go ndeachaigh ní ba mhó ná dhá chéad arm tine ó lámha Arm na Breataine go dtí na Dílseoirí roimh an mbliain 1973, mhéadaigh Rialtas na Breataine ar ról na Reisiminte i gcúrsaí "coimeádta na síochána" i dTuaisceart Éireann. Ba chuid é seo den straitéis uileghabhálach a bhí ag an Rialtas na Sealadaigh a chloí - polasaí na normáltachta, an Ultachais agus na coiriúlachta - is é sin, cúrsaí an Tuaiscirt a thabhairt chun normáltachta, cúrsaí na slándála a fhágáil faoi fhórsaí áitiúla ("Ultacha"), agus caitheamh leis na sceimhlitheoirí mar a bheadh gnáthchoirpigh iontu. ==== An Grúpa Speisialta Patróil agus na líomhaintí faoi dhrong Ghleann Anna ==== [[Íomhá:Troubled Images Exhibition, Belfast, August 2010 (66).JPG|mion|"Racism seriously affects our vision of people" (Racism Awareness Group, 1996), ]] Faoi lár na seachtóidí, cuireadh i leith an Ghrúpa Speisialta Patróil, aonad frithsceimhlitheoireachta de chuid Chonstáblacht Ríoga Uladh, go raibh siad páirteach i sraith de dhúnmharuithe seicteacha a rinneadh i lár Uladh, ar nós dhúnmharuithe Reavey agus O'Dowd sa bhliain 1976. Ciontaíodh beirt bhall de chuid an Ghrúpa Speisialta, John Weir agus Billy McCaughey, sa bhliain 1980 i ndúnmharú a rinneadh trí bliana roimhe sin, in ionsaí ar theach tábhairne i gCéideadh, agus i bhfuadach sagairt. Tharraing siad amhras ar a gcuid comhoibritheoirí in aon dúnmharú déag ar a laghad, agus iad ag áitiú gur cuid iad de chomhcheilg fhorleathan a raibh Brainse Speisialta Chonstáblacht Ríoga Uladh, seirbhísí faisnéise Arm na Breataine, agus Fórsa Óglaigh Uladh páirteach inti. Nuair a bhí na fir seo daortha, cuireadh deireadh leis an nGrúpa Speisialta Patróil. Thug Lárionad [[Pat Finucane]], foras Náisiúnaíoch, le fios go raibh an drong a raibh Weir agus McCaughey ag tagairt di, agus í comhdhéanta as saighdiúirí Briotanacha, saighdiúirí dubha agus paraimíleataigh Phrotastúnacha, - go raibh an drong seo freagrach as seacht ndúnmharú is ceithre scór sna seachtóidí, ina measc [[buamálacha Bhaile Átha Cliath agus Mhuineacháin]] sa bhliain 1974, chomh maith le [[dúnmharú an Miami Showband]] sa bhliain 1975. Tugadh "Drong Ghleann Anna" ar an drong seo. [[Íomhá:Troubled Images Exhibition, Belfast, August 2010 (35).JPG|mion|"Say Yes and Say it Loud" (Belfast Newsletter, 1998), ]] ==== An Claonpháirteachas sna hOchtóidí agus sna Nóchaidí ==== Tá sé dearbhaithe gur thug daoine agus dreamanna áirithe taobh istigh den Arm agus den Chonstáblacht Ríoga eolas do na Dílseoirí ó am go ham ó dheireadh na n-ochtóidí anuas, rud a chuir ar chumas na sceimhlitheoirí Protastúnacha targaidí a dhéanamh de na gníomhaithe Poblachtánacha. Sa bhliain 1992, nocht Brian Nelson, gníomhaire rúnda Briotanach taobh istigh de Chumann Cosanta Uladh go raibh sé tar éis dúnmharú a dhéanamh agus airm a smuigleáil isteach le cabhrú an Airm. De réir mar atá cruthaithe, bhí faicsin san Arm agus sa Chonstáblacht agus iad sásta comhoibriú le Nelson agus le Cumann Cosanta Uladh trí aonad faisnéise de chuid an Airm a dtugtaí Aonad Taighde na bhFórsaí (''The Force Research Unit'') air. Ó dheireadh na nóchaidí anuas, fuair iriseoirí áirithe, Peter Taylor ina measc, an dearbhú ó na Dílseoirí go raibh foinsí sna fórsaí slándála ag seachadadh comhaid agus tuarascálacha faisnéise chucu faoi thargaidí Poblachtánacha. I dtuarascáil ar scaoileadh saor léi ar an [[22 Eanáir]] [[2007]], dúirt an tOmbudsman Póilíníochta Nuala O'Loan go raibh brathadóirí taobh istigh d'Fhórsa Óglaigh Uladh tar éis coireanna tromchúiseacha, dúnmharuithe fiú, a dhéanamh, agus go raibh a fhios ag a lucht teagmhála sna fórsaí slándála iad a bheith sáite ina leithéid. [[Íomhá:UVF mural in Shankill Road, Belfast.jpg|mion|múrphictiúr, Fórsa Óglaigh Uladh, Béal Feirste]] De réir na tuarascála, bhí oifigigh áirithe de chuid an Bhrainse Speisialta ag cumadh ráitis bhréige, ag cur cosc le cuardach fianaise, agus ag "naífhosaíocht" amhrasánaigh nuair a bhí agallamh á chur orthu. Is é an breithiúnas a thug Jimmy Spratt, Comhairleoir de chuid na nAontachtóirí Daonlathacha agus iar-chathaoirleach Chomhaontas na bPóilíní ná: "Dá mbeadh ruainne amháin fírinne sa tuarascáil sin, chuirfí an dlí ar iar-phóilíní. Níor cuireadh, agus mar sin, ba chóir don tsaol mhór an tátal a bhaint as an scéal nach bhfuil mórán fíricí ann." Mar sin féin, dúirt an Státrúnaí um Thuaisceart Éireann, Peter Hain, go raibh sé "géarbharúlach go gcuirfear an dlí ar aon duine amháin, ar a laghad, de thoradh na tuarascála a tugadh dúinn inniu". Rud eile a dúirt Hain ná: "Tá deiseanna éagsúla ann a d'fhéadfadh an t-ionchúisitheoir a thapú. Rud tromchúiseach ann féin is ea gur chuir iar-phóilíní áirithe bac leis na fiosruithe agus gur dhiúltaigh siad comhoibriú leis an Ombudsman. Iad siúd a bhí sáite sna rudaí seo, ní mór go n-íocfaidh siad a ndeachú, agus ba chóir do na húdaráis céimeanna a ghlacadh dá réir sin". Dealraíonn sé nach mbeidh rath ar aon ionchúisiú cibé, i bhfianaise an chineál coireanna atá i gceist. Más fíor gur díothaíodh nó gur hathraíodh fianaise, nó nár bailíodh fianaise ar bith ar an gcéad ásc, is deacair caingean a thosú ar aon nós. Mar sin, cibé a deir Jimmy Spratt, is dócha nach bhfuil mórán tábhachta leis, ó d'fhéach na coirpigh chuige nach mbeadh a dhath fágtha ag an ionchúisiú, agus de réir na tuarascála úd ''Ballast Report'', d'éirigh leo go seoigh san obair seo. [[Íomhá:Troubled Images Exhibition, Belfast, August 2010 (48).JPG|mion|"All Party Peace Talks Now" (Sinn Fein, 1995)]], ==== Na Líomhaintí faoin Ordú Maraithe ==== Thairis sin, tugann na Poblachtánaigh le fios go raibh sé de pholasaí ag na fórsaí slándála daoine a raibh amhras orthu iad a bheith ina mbaill den IRA, - go raibh sé de pholasaí acu daoine den chineál seo a mharú scun scan, seachas iad a ghabháil. Diúltaíonn na fórsaí slándála do na líomhaintí seo. Is é an tuiscint atá acu féin ar na cúrsaí nár maraíodh aon duine ar an dóigh seo nach raibh ina pharaimíleatach tromarmáilte - cosúil leis an ochtar fear a básaíodh i Loch gCál sa bhliain 1987. Deich mí ina dhiaidh sin, áfach, caitheadh triúr Sealadach i n[[Giobráltar]] nach raibh armáilte ar aon nós. Is iomaí duine a bhain an tátal as an scéal sin ná go raibh polasaí den chineál seo i bhfeidhm ag na Gaill. == 1993-1998ː Próiseas na Síochána == === Gníomhaíochtaí na bParaimíleatach === [[Íomhá:Tower 42, City of London (8658657675).jpg|mion|Aibreán 1993, buama IRA, Tower 42, Bishopgate, [[Londain]]]] Cé go raibh an tIRA ag leanúint leis i mbun na gleice armtha, bhí [[Sinn Féin]], a raibh [[Gearóid Mac Ádhaimh]] i gceannas air ón mbliain 1983 anuas, - bhí Sinn Féin ag iarraidh comhchainteanna a thosú le deireadh a chur leis na Trioblóidí. Bhí a fhios ag Gearóid Mac Ádhaimh go mbeadh próiseas fada ann. Sna 1970idí, bhí sé de thuairim aige féin go mairfeadh an cogadh go ceann fiche bliain eile. Chuaigh sé i dteagmháil le [[John Hume]] - ceannaire an [[SDLP]] - go hoscailte, agus san am céanna, bhí comhchainteanna faoi cheilt aige le hoifigiúlaigh de chuid an Rialtais. Bhí na Dílseoirí i mbun oibre den chineál chéanna ar chúla téarmaí, agus iad i dteagmháil le rialtais na hÉireann agus na Ríochta Aontaithe trí eaglaisigh Phrotastúnacha, go háirithe an ministir Preispitéireach, an tUrramach Roy Magee, chomh maith leis an Ard-Easpag Anglacánach [[Robin Eames]]. I ndiaidh tréimhse fada uisce faoi thalamh, d'fhógair na Dílseoirí agus na Poblachtánaigh araon sos comhraic sa bhliain 1994. Bliain dheacair ab ea an bhliain dheireanach roimh na sosanna cogaidh, agus ní raibh ag maolú ar na gníomhartha uafáis. Ní raibh ach ag méadú ar dhúnmharfóireacht Chumann Cosanta Uladh agus Fhórsa Óglaigh Uladh, nó sa bhliain sin, 1993, mharaigh siad ní ba mhó sibhialtaigh ná na Poblachtánaigh, rud nach ndearna siad roimhe sin. Scaoil an UDA ceathrar Caitliceach i gCarraig Cheasail i g[[Contae Dhoire]]. {{Main|Dúnmharuithe Charraig Ceasail agus Bhéal Feirste (1993)}} Bhuamáil na Poblachtánaigh Bóthar na Seanchille i Mí Dheireadh Fómhair 1993. {{Main|Buamáil na Seanchille (1993)}} Mar dhíoltas air sin, d'ionsaigh an Cumann Cosanta beár i nGlas Stiallach, agus mharaigh siad ochtar. {{Main|Sléacht Rising Sun (1993)}} Ar an [[16 Meitheamh]] [[1994]], go gairid roimh na sosanna cogaidh sa bhliain sin, lámhach [[Arm Saoirse Náisiúnta na hÉireann|Arm Náisiúnta Fuascailte na hÉireann]] (an tINLA) triúr ball d'[[Óglaigh Uladh]] i m[[Bóthar na Seanchille]]. B'é an díoltas a d'agair na [[Dílseachas|Dílseoirí]] ná gur bhuail siad isteach i d[[teach tábhairne]] i [[Loch an Oileáin]] i g[[Contae an Dúin]] le cith urchar a scaoileadh ina thimpeall. Maraíodh seisear sibhialtach. {{Main|Sléacht Loch an Oileáin}} Sna míonna deireanacha roimh an sos cogaidh, mharaigh an tIRA ceathrar sean-Dílseoirí, duine acu ina bhall d'[[Óglaigh Uladh]] agus an triúr eile ag baint leis an gCumann Cosanta. Is iomaí ciall is féidir a bhaint as an mbabhta foréigin seo go gairid roimh na sosanna cogaidh. Deir teoiric amháin go raibh eagla ar na Dílseoirí go n-imreofaí feillbheart orthu, agus gur mhéadaigh siad ar an bhforéigean dá réir. De réir míniúcháin eile, bhí na Poblachtánaigh ag sásamh a gcuid seanfhaltanas ar an nóiméad deireanach roimh an sos cogaidh agus iad ag féachaint chuige go mbeadh cuma na cogúlachta dochloíte orthu nuair a chromfaidís ar an bpróiseas polaitiúil.[[Íomhá:Gerry Adams mural - panoramio.jpg|mion|"Fear an phobail" agus fear déanta [[Síocháin|síochán]]<nowiki/>a, Gerry Adams]] === 1994ː an chéad sos comhraic === I Mí Lúnasa 1994, d'fhógair na Sealadaigh sos comhraic. Sé seachtaine ina dhiaidh sin, chuaigh grúpaí paraimíleata na nDílseoirí le chéile faoi bhrat Chomhcheannas Míleata na nDílseoirí lena sos cogaidh féin a chur in iúl in éineacht. Cé gur theip ar an dá shos cogaidh sa bhliain 1994, chuir siad deireadh leis an bhforéigean mórscála sa Tuaisceart. Cé gur theip ar an dá shos cogaidh níos déánaí (sa bhliain 1996), chuir siad deireadh leis an bhforéigean mórscála sa Tuaisceart. Ar [[9 Nollaig]] [[1994]]. tharla cainteanna foirmeálta idir [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Rialtas na Breataine]] agus [[Sinn Féin]] don chéad uair, i g[[Eastát Star Monadh|Cnoc an Anfa]], Béal Feirste. Ní raibh dhá bhliain imithe ó shíniú an tsos comhraic, nuair a chuir an tIRA ar ceal é ar an [[9 Feabhra]] [[1996]]. {{Main|Buamáil Docklands (1996)}}{{Main|Buamáil Mhanchain (1996)}} Bhí Sinn Féin den tuairim go raibh teipthe ar an sos cogaidh, toisc nach raibh Rialtas na Ríochta Aontaithe ([[John Major]] agus na [[An Páirtí Coimeádach (An Ríocht Aontaithe)|Coiméadaigh]]) na comhchainteanna síochána a oscailt do na Poblachtánaigh sula ndíchoimisiúnódh an tIRA a chuid arm.[[Íomhá:No to terrorism.jpg|mion]] === 1997ː an dara sos comhraic === Nuair a tháinig [[Tony Blair]] i gcumhacht sa Bhreatain i 1997 agus [[Bertie Ó hEachthairn|Bertie Ahern]] mar [[Taoiseach|Thaoiseach,]] d’aontaigh an bheirt tabhairt faoi phróiseas na síochána in athuair.. D'fhill an tIRA ar an sos cogaidh i Mí [[Iúil]] [[1997]], nuair a thosaigh na comhchainteanna le [[Comhaontú Aoine an Chéasta]] a ullmhú. === An próiseas polaitiúil === I ndiaidh na sosanna cogaidh, chrom na príomhpháirtithe polaitíochta sa Tuaisceart ar chomhchainteanna le comhaontas polaitiúil a shocrú. B'as na cainteanna seo a d'eascair [[Comhaontú Aoine an Chéasta]] (nó 'Comhaontú Bhéal Feirste' do na h[[Aontachtóirí na hÉireann|Aontachtóir]]í) sa bhliain 1998. {{Main|Comhaontú Aoine an Chéasta}} Sa Chomhaontú seo, cuireadh rialtas dúchais ar bun don Tuaisceart in athuair, agus é bunaithe ar phrionsabal na [[Comhshochaíocht|cumhachtroinnte]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Power sharing|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Power_sharing&oldid=1087523302|journal=Wikipedia|date=2022-05-12|language=en}}</ref> Bunaíodh Feidhmeannas Comhchumhachta sa bhliain 1999, agus an ceithre pháirtí ba mhó páirteach ann, ina measc Sinn Féin. Leasú eile ab ea bunú na seirbhíse nua poilíníachta, ar tugadh [[Seirbhís Póilíníochta Thuaisceart Éireann]] uirthi. Cuireadh de dhualgas ar an tseirbhís poilíníochta nua cuóta áirithe íosmhéide de Chaitlicigh a fhostú.[[Íomhá:Fish and Chip Shop - A Sign of the Times - geograph.org.uk - 526795.jpg|mion|'For God and Ulster", Béal Feirste]] == 21 haoisː athmhuintearas agus seicteachas == Cé go bhfuil na sceimhlitheoirí éirithe as, a bheag nó a mhór, is iad na páirtithe is antoiscí a bhfuil ag éirí leo sna toghcháin ó síníodh an Comhaontú. Sa bhliain 2007, d'aontaigh [[Ian Paisley]] agus [[Gerry Adams|Gearóid Mac Ádhaimh]] rialtas comhchumhachta a chur ar bun.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/news/paisley-and-adams-agree-power-sharing-deal-1.804911|teideal=Paisley and Adams agree power sharing deal|dáta=Bealtaine 2007|language=en|work=The Irish Times|dátarochtana=2022-07-20}}</ref> Is é Sinn Féin an páirtí is mó ar an taobh Caitliceach inniu, agus tá [[Páirtí Aontachtach Uladh]] níos laige ná an [[Páirtí Aontachtach Daonlathach|DUP]] (Páirtí Aontachtach Daonlathach). Thairis sin, níor bhain blianta na síochána mórán den t[[seicteachas]], agus tá críochdheighilt na gceantar idir na Protastúnaigh agus na Caitlicigh fós ann. === Ceist na mórshiúlta === [[Íomhá:Woo Hoo parade Belfast 12 July.jpg|mion|Mórshiúl "Woo Hoo" Béal Feirste 2007]] Is minic a bhíonn scliúchais ann agus an caidreamh trasphobail ag dul ó mhaith nuair a thagann na hOráistigh amach lena gcuid mórshiúlta a dhéanamh. Leis na mórshiúlta seo, bíonn na Dílseoirí ag ceiliúradh chuimhne Chath na Bóinne agus bhua Chlann Bhullaí ar na Caitlicigh sa bhliain 1690. Ba é an bua seo a chuir bun le Cinsealacht na nGall in Éirinn agus a d'fhág na Gaeil faoi leatrom go ceann i bhfad. Ní bhíonn na Caitlicigh sásta le ceiliúradh den chineál seo a fheiceáil in aice leo, agus is minic a bhíonn trioblóidí ann nuair a thagann na hOráistigh róghar do na háiteanna ina bhfuil na Caitlicigh ina bhformhór. Bhíodh an bruíonachas go dona timpeall Bhóthar Gharbhachaidh i bPort an Dúnáin, áit a dtéadh mórshiúl na nOráisteach ó Eaglais Dhroim Crí thart le heastát tithíochta ina bhfuil cónaí ar chuid mhór Caitliceach. Inniu, tá cosc curtha leis an mórshiúl go deo, ós rud é go mbíodh scliúchais ann sna blianta 1995, 1996 agus 1997, agus iad ag maireachtáil na seachtainí fada i ndiaidh lá an mhórshiúil féin. Fuair cuid mhaith daoine bás de dheasca an fhoréigin seo. Mar shampla, mharaigh Fórsa Óglaigh Uladh tiománaí tacsaí Caitliceach, agus caitheadh peitrealbhuama i dteach i mBaile Monaidh ina raibh cónaí ar lánúin mheasctha agus ceathrar mac, ar mharaigh an buama triúr acu. I mBéal Feirste, bhí Bóthar Ormeau agus Bóthar Chromghlinne ina gcnámha spairne ar chúiseanna cosúla. == Na Taismigh: Achoimre == === An fhreagracht === {| class="prettytable" style="width:500px" !colspan="2" align="center" |An Fhreagracht as na Maruithe [http://cain.ulst.ac.uk/sutton] |- !colspan="1" align="left" |An Dream a bhí Ciontach !colspan="1" align="right" |Líon na mBásanna |- | Dreamanna Paraimíleata na bPoblachtánach || align="right" | 2055 |- | Dreamanna Paraimíleata na nDílseoirí || align="right" | 1020 |- | Na Fórsaí Slándála || align="right" | 368 |- | Daoine Anaithnide || align="right" | 80 |- |} === Na Cineálacha Daoine a Maraíodh === {| class="prettytable" style="width:500px" !colspan="2" align="center" |Na Básanna de réir Stádas an Duine a Maraíodh [http://cain.ulst.ac.uk/sutton/tables/Status.html] |- !colspan="1" align="left" |Stádas !colspan="1" align="right" |Líon na mBásanna |- | Sibhialtach || align="right" | 1855 |- | Baill de chuid na bhFórsaí Slándála agus na bhFórsaí Cúltaca || align="right" | 1123 |- !colspan="2" align="center" |agus iad: |- | — ina saighdiúirí Briotanacha || align="right" | 499 |- | — ina [[Constáblacht Ríoga Uladh|saighdiúirí dubha]] || align="right" | 301 |- | — ina mbaill de [[Reisimint Chosanta Uladh]] || align="right" | 197 |- | — ina mbaill de [[Seirbhís Príosúnachta Thuaisceart Éireann|Sheirbhís Príosúnachta Thuaisceart Éireann]] || align="right" | 24 |- | — ina n[[An Garda Síochána|Gardaí]] || align="right" | 9 |- | — ina mbaill de [[Reisimint Ríoga na hÉireann]] || align="right" | 7 |- | — ina mbaill de thrúpaí cúltaca Arm na Breataine ("[[Territorial Army]]") || align="right" | 7 |- | — ina bpóilíní Sasanacha || align="right" | 6 |- | — ina mbaill den [[An tAerfhórsa Ríoga|Aerfhórsa Ríoga]] || align="right" | 4 |- | — ina mbaill den [[An Cabhlach Ríoga|Chabhlach Ríoga]] || align="right" | 3 |- | — ina saighdiúirí Éireannacha || align="right" | 1 |- | Paraimíleataigh Phoblachtánacha || align="right" | 394 |- | Paraimíleataigh Dhílseacha || align="right" | 151 |- |} <br clear=all> === An Áit === {| class="prettytable" style="width:500px" !colspan="2" align="left" |Scaipeachán na mBásanna i dTrioblóidí an Tuaiscirt de réir na hÁite[http://cain.ulst.ac.uk/sutton] |- !colspan="1" align="center" |Áit !colspan="1" align="right" |Líon na mBásanna |- | [[Contae Aontroma]] || align="right" | 207 |- | [[Contae Ard Mhacha]] || align="right" | 276 |- | [[Oirthear Bhéal Feirste]] || align="right" | 128 |- | [[Tuaisceart Bhéal Feirste]] || align="right" | 576 |- | [[Contae Thír Eoghain]] || align="right" | 339 |- | [[Iarthar Bhéal Feirste]] || align="right" | 623 |- | [[Contae an Dúin]] || align="right" | 243 |- | [[Contae Fhear Manach]] || align="right" | 112 |- | [[Doire|Cathair Dhoire]] || align="right" | 227 |- | [[Contae Dhoire]] || align="right" | 123 |- | [[Poblacht na hÉireann]] || align="right" | 113 |- | [[Sasana]] || align="right" | 125 |- | Ilchríoch na h[[An Eoraip|Eorpa]] || align="right" | 18 |} === Liosta Cróineolaíoch === {| class="prettytable" style="width:500px" |- !colspan="2" align="center" | Básanna a raibh baint acu le trioblóidí an Tuaiscirt (1969–2001). Na básanna a tugadh mar "bhásanna a raibh baint acu leis na trioblóidí", nó mar "bhásanna nach rabhthas cinnte fúthu, an raibh siad bainteach leis na trioblóidí". |- !colspan="1" align="center" |Bliain !colspan="1" align="right" |Líon na mBásanna |- | 2001 || align="right" | 16 |- | 2000 || align="right" | 19 |- | 1999 || align="right" | 8 |- | 1998 || align="right" | 55 |- | 1997 || align="right" | 21 |- | 1996 || align="right" | 18 |- | 1995 || align="right" | 9 |- | 1994 || align="right" | 64 |- | 1993 || align="right" | 88 |- | 1992 || align="right" | 89 |- | 1991 || align="right" | 96 |- | 1990 || align="right" | 81 |- | 1989 || align="right" | 75 |- | 1988 || align="right" | 104 |- | 1987 || align="right" | 98 |- | 1986 || align="right" | 61 |- | 1985 || align="right" | 57 |- | 1984 || align="right" | 69 |- | 1983 || align="right" | 85 |- | 1982 || align="right" | 110 |- | 1981 || align="right" | 113 |- | 1980 || align="right" | 80 |- | 1979 || align="right" | 121 |- | 1978 || align="right" | 81 |- | 1977 || align="right" | 111 |- | 1976 || align="right" | 295 |- | 1975 || align="right" | 260 |- | 1974 || align="right" | 294 |- | 1973 || align="right" | 253 |- | 1972 || align="right" | 479 |- | 1971 || align="right" | 171 |- | 1970 || align="right" | 28 |- | 1969 || align="right" | 16 |} === Staitisticí Eile === {| class="prettytable" style="width:500px" |- !colspan="2" align="center" |Coireanna eile a raibh baint acu leis na trioblóidí (tuairimiú).<ref>{{cite web|url=http://cain.ulster.ac.uk/ni/security.htm#05 |teideal=CAIN: Northern Ireland Society - Security and Defence |foilsitheoir=Cain.ulster.ac.uk |date= |accessdate=2008-11-02}}</ref> |- !colspan="1" align="center" | Cineál !colspan="1" align="right" | Líon |- | Gortú || align="right" | 47,541 |- | Lámhach || align="right" | 36,923 |- | Robáil armtha || align="right" | 22,539 |- | Daoine ar cuireadh an dlí orthu as coireanna paraimíleata || align="right" | 19,605 |- | Buamáil nó iarracht buamála || align="right" | 16,209 |- | Coirloscadh || align="right" | 2,225 |} == Croineolaíocht == 1960idíː [[Gluaiseacht na gCeart Sibhialta i dTuaisceart Éireann]] agus [[Cumann Cearta Sibhialta Thuaisceart Éireann]] 1969ː [[Saor Dhoire]] agus [[Cath Thaobh an Bhogaigh]] 1971ː [[Obráid Demetrius]] agus imtheorannú gan triail 1972ː [[Domhnach na Fola (1972)|Domhnach na Fola]] 1972ː [[Riail dhíreach (Tuaisceart Éireann)|Riail dhíreach]] 1973ː [[Comhaontú Sunningdale]] 1974: Bunaíodh an Feidhmeannas Comhroinnte Cumhacht 1977ː [[Feallmharú Airey Neave]] 1981ː [[Stailc ocrais 1981|Stailc ocrais]] 1984ː [[Buamáil Brighton (1984)|Buamáil Brighton]] 1985ː [[Comhaontú Angla-Éireannach]] 1993ː [[Forógra Shráid Downing]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Downing Street Declaration|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Downing_Street_Declaration&oldid=945802693|journal=Wikipedia|date=2020-03-16|language=en}}</ref> 1998ː [[Comhaontú Aoine an Chéasta]]; (1998ː [[Tionól Thuaisceart Éireann]]; 2006ː [[Comhaontú Chill Rímhinn]]) agus * [[:Catagóir:Eachtraí foréigin le linn na dTrioblóidí|Eachtraí foréigin le linn na dTrioblóidí]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Na Trioblóidí| ]] [[Catagóir:Eachtraí foréigin le linn na dTrioblóidí]] [[Catagóir:Stair Thuaisceart Éireann]] {{DEFAULTSORT:Trioblóidí}} o8pqwfy0wnfyyh6iimndy1cgfqu6ghx 0 14344 1086527 963661 2022-08-23T05:12:31Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Sainíonn an téarma '''réamhstair''' an tréimhse ama ag tosú le teacht i láthair an chéad duine daonna agus dar críoch le haireagán na scríbhneoireachta. Toisc nach ann do dhoiciméid scríofa gur féidir linn a úsáid chun staidéar a dhéanamh ar a mhodhanna maireachtála, úsáidtear iarsmaí nó taisí daoine. Samplaí: corp an duine féin, uirlisí fiaigh, pictiúir, deilbh, srl. B'é an [[seandálaíocht|seandálaí]] Paul Tournal a chum an téarma ''Ante-historique'' i dtosach báire, agus é ag déanamh cur síos ar na pluaiseanna a d'aimsigh sé i ndeisceart na Fraince. Deirtear gur thosaigh an stair leis an chéad scríbhinn a bhfuil eolas againn air, as [[an Mheaspatáim]], beagáinín roimh [[3000 RC]]. Tá an tréimhse seo an-leathan agus roinntear é go traidisiúnta i dtrí aimsir neamhchothrom: * [[Clochaois|An Chlochaois]] ** [[An tSean-Chlochaois]] (Pailéiliteach) ** [[An Meán-Chlochaois]] (Méisiliteach) ** [[Neoiliteach|An Nua-Chlochaois]] (Neoiliteach) * [[Cré-umhaois|An Chré-umhaois]] * [[Iarannaois|An Iarannaois]] - roinntear é ina dhá thréimhse ainmnithe as dhá láthair de chuid na g[[Na Ceiltigh|Ceilteach]] ** [[Cultúr Hallstatt|Cultúr Hallstat]] ** [[Cultúr La Tène]] {{Réamhstair}} {{Síol-stair}} [[Catagóir:Réamhstair| ]] [[Catagóir:Antraipeolaíocht]] dszdut0kvkdfffoymwm5paxgaqsku91 0 14345 1086540 688350 2022-08-23T05:18:34Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna}} Ba é '''Cultúr Hallstatt''' an tríú tréimhse den [[An Iarannaois|Iarannaois]]. Ainmníodh é as pobal in [[An Ostair|Ostair]] an lae inniu inár thángthas ar bhailiúchán mór de dhéantáin [[Na Ceiltigh|Cheilteacha]]. Baineann formhór na ndéantán seo leis an tréimhse idir an 7ú is an 5ú haois RC. Fuarthas na déantáin as uaigheanna ina raibh daoine curtha. {{Síol-stair}} [[Catagóir:An Iarannaois]] mk98bigjcgsko86u43eu2bivlqymv62 0 14398 1085957 1063296 2022-08-22T15:43:46Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Tír]] in oirdheisceart na [[Eoraip|hEorpa]] is ea '''an tSeirbia''', nó Poblacht na Seirbia ([[Seirbis]]: ''Република Србија'' nó ''Republika Srbija''). Is í [[Béalgrád]] an phríomhchathair agus an chathair is mó. Tá sí suite ag crosaire idir Lár na hEorpa agus Oirdheisceart na hEorpa. Tá stair agus cultúr éagsúil ag an tír cé gur tír réasúnta beag í. Faoi láthair tá sí ag dul tríd an aistriú ó [[Sóisialachas]] Tito agus ré [[Slobodan Milošević|Milošević]] go daonlathas. Tá teorainn aici leis [[An Ungáir]] ó thuaidh; [[An Rómáin]] agus [[an Bhulgáir]] san oirthear; [[An Mhacadóin Thuaidh|an Mhacadóin]] ó dheas agus; [[an Chróit]], an [[An Bhoisnia-Heirseagaivéin|Bhoisnia]], agus [[Montainéagró]] san iarthar; freisin tá teorainn aici leis [[an Albáin]] tríd an réigiúin [[an Chosaiv|Cosaive]]. Ó lonnaigh na Seirbiaigh s[[na Balcáin]], bhunaigh siad stáit éagsúla, ar deireadh d'aontaigh siad mar Impireacht na Seirbia sa bhliain 1346. Faoin 16ú haois, rinne [[Impireacht Otamánach]] gabháil ar an réigiúin iomláin ina bhfuil Seirbia an lá inniu suite. San 19ú haois ath-bhunaigh réabhlóid Seirbia mar mhonarcacht bhunreachtúil. I ndiaidh tamaill d'fhás an ríocht seo agus fuair siad réidh leis an feodachas ar fud na Balcáin. Sa bhliain 1918 aontaigh an cúige Hapsburgach [[An Vóvaidín|Vóvaidín]] le Ríocht na Seirbia. I ndiaidh [[an Chéad Chogadh Domhanda]], bhí Seirbia páirteach i gcur le chéile an chéad [[An Iúgslaiv|Iúgslaiv]] leis na [[náisiún]]aithe eile Slavaigh ó dheas, bhí an t-aonán seo i ré i bhfoirm éagsúla go dtí an bhliain 2006. Sa bhliain sin aisghabh Seirbia a neamhspleáchas. I mí Feabhra 2008 d'fhógair parlaimint UNMIK-riaraithe [[An Chosaiv|Cosaive]], cúige Seirbia ó dheas, neamhspleáchas. Bhí freagairt rialtais idirnáisiúnta measctha, le cuid mhaith den Eoraip ag tabhairt aitheantas don aonán nua. Tá Seirbia mar bhaill de chomhlachtaí idirnáisiúnta éagsúla, ina measc tá, [[Náisiúin Aontaithe|NA]], Comhairle na hEorpa, an Eagraíocht um Shlándáil agus Chomhoibriú san Eoraip(ESCE), Comhpháirtíocht na Síochána, an Eagraíocht Comhar Eacnamaíochta na Mara Duibhe(CEMD) agus Comhaontú Saorthrádála na hEorpa Láir(CSEL). Tá sí freisin mar iarrthóir oifigiúil le bheith mar bhaill den [[Aontas Eorpach]] agus is tír neodrach í. == Stair == === Réamhstair === [[Íomhá:Vinca clay figure 02.jpg|thumb|left|130px|<small>''Bean Vinča'', ~5000 RC, Iarsmalann na Breataine</small>]] Bhí na cultúir neoiliteacha Starčevo agus Vinča lonnaithe mórthimpeall ar [[Béalgrád|Bhéalgrád]] agus bhí ceannas acu ar na Balcáin (chomh maith le chuid de Lár na hEorpa agus den Áise Bheag) 8,500 bhliain ó shin. Is iad Lepenski Vir agus Vinča-Belo Brdo na suíomh is tábhachtach de na cultúir seo, suite ar bhruach na Danóibe. Thart ar 1000 RC, tháinig na pailéa-bhalcáigh; Tráiciagh, Dáiciaigh, Iliriaigh chun fód sna Balcáin. Tháinig na [[An tSean-Ghréig|sean-Ghréigigh]] chomh fada agus deisceart Seirbia an lae inniu san 4ú haois RC. Ba é Kale-Krševica an pointe is faide siar ó thuaidh de Impireacht [[Alastar Mór]]. Lonnaigh an treibh Cheilteach Scordiscigh ar fud na Seirbia san 3ú haois RC agus thóg siad daingin éagsúla, ina measc; Singidunum (Béalgrád sa lá atá inniu), agus Naissos (áit a bhfuil Niš an lae inniu). Chruthaigh na Scordiscigh a stáit féin le Singidunum mar phríomhchathair. Chloígh na [[Impireacht na Róimhe|Rómhánaigh]] chuid de Seirbia sa 2ú haois RC, bhunaigh siad an cúige Illyricum, agus ansin Moesia Mór. Tógadh Srem sa bhliain 9 RC, chomh maith le Bačka agus Banat sa bhliain 106 AD i ndiaidh na cogaidh Dáiciaigh. Ba iad seo a leanas na bailte tábhachtach sa chúige Rómhánach-Seirbiach, Moesia Uachtair; Singidunum, Viminacium, Remesiana, Naissus agus Sirmium (a bhí mar phríomhchathair Rómhánach i rith an Triúrarcacht). Rugadh 17 Impire Rómhánaigh i Seirbia, Constaintín Mór an cheann ba cháiliúla, an chéad Impire Críostaí, a d'fhógraigh caoinfhulaingt reiligiúnach ar fud na himpire. Nuair a roinneadh Impireacht na Róimhe sa bhliain 395, d'fhán an réigiúin faoi riail na [[an Impireacht Bhiosántach|Biosáinte]]. I ndiaidh na 520í, tháinig Slavaigh chun tosaigh ar fud na hImpireacht Bhiosántaigh. === Na Meánaoiseanna === Bhí cónaí ar na Seirbiaigh i réigiúin darbh ainm Sklavinia ("tailte na Slavaigh"), ag an am neamhspleách ó riail Bhiosántaigh. San 8ú haois, bhunaigh Ríshliocht Vlastimirović Prionsacht na Seirbia. Sa bhliain 822, bhí tailte na Seirbia ag síneadh thar chuid mhaith na Dalmáite, agus glacadh leis an g[[Críostaíocht]] mar reiligiúin stáit thart ar 870. I lár an [[10ú haois]] tháinig an stáit amach mar chónaidhm treibhe a chuaigh go dtí cósta an Mhuir Aidriad trí na habhainn Neretva, Sava, Morava, agus Skadar. Thit an stáit as a chéile i ndiaidh bás an Rí Vlastimirid dheiridh – ghabh na Bhiosántaigh an réigiúin agus rialaigh siad é ar feadh aois amháin. Sa bhliain 1040 bhí éirí amach na Seirbiaigh faoin Ríshlioht Vojislavljević in Duklja ([[Pomorje]]). Sa bhliain 1091, bhunaigh Ríshliocht Vukanović Prionsacht Mór na Seirbia, bunaithe ar Rascia (Zagorje) agus sa bhliain 1142 aontaíodh an dá chuid arís. [[Íomhá:Battle of Kosovo, Adam Stefanović, 1870.jpg|thumb|left|215px|Cath Cosaive, 1389]] Sa bhliain 1166, tháinig [[Stefan Nemanja]] i gcoróin, agus cur sé tús le rath Seirbia faoi Ríshliocht Nemanjić. Bhí mac le Nemanja, [[Naomh Sava|Rastko]] (Naomh Sava) in ann neamhspleachas a bhaint amach ar son an [[Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia|Eaglais Seirbiach]] sa bhliain 1217 agus scríobh sé an bunreacht is sine atá eolas againn air. Sa bhliain chéanna bunaíodh Ríocht na Seirbia le Stefan II mar Rí. Bhí fadhbanna ag an Ríocht i gcónaí, ag troid le cúigí áirithe agus le hImpireacht na hOtamánaigh. Bhí Dušan in ann tailte nua a fháil de bharr meath Impireacht Bhiosántach agus thóg sé formhór réigiúin na Gréige. D'oscail sé trádbhealaigh nua agus neartaigh sé geilleagar an Stáit. Ré rathúil é seo agus ba é Seirbia ar cheann de na tíre agus cultúir is forbartha san Eoraip ag an am. Tháinig deireadh leis an ré ag [[Cath Cosaive]] sa bhliain 1389. I ndiaidh treascairt [[Constantinople]] ag na hOtamánaigh sa bhliain 1453, [[Léigear Bhéalgrád]] (1456) agus léigear ar an bpríomhchathair sealadach [[Smederevo]] (1459) briseadh an Ríocht go hiomláin. Lean Béalgrád ag troid ar feadh 70 bhliain ach ar deireadh thit an chathair sa bhliain 1521. Bhí Impireacht na hOtamánaigh saor anois le ionradh a dhéanamh ar Lár na hEorpa. === Ré Otamánach agus Ostarach === Bhí an réigiúin páirteach sna cogaidh idir Impireacht na hOtamánaigh agus Impireacht na hOstaire. Rinne an Ostair ionradh ar an áit trí huaire agus bhí Éirí Amach éagsúla i gcoinne riail na hOtamánaigh. Sa bhliain 1595 d'éirigh na Seirbiaigh amach sa réigiúin [[Banat]] i dtuaisceart na Seirbia. Ar feadh tamaill ghabh siad cathrach éagsúla, ina measc; Vršac, Bečkerek, agus Lipova, chomh maith le Titel agus Bečej in [[Bačka]]. Bhí an tEaspag, Teodor Nestorović, mar cheannaire ar an [[Éirí Amach Banat|Éirí Amach]]. Mar dhíoltas don Éirí Amach dhóigh na hOtamánaigh taisí Naomh Sava i mBéalgrád. Chuir na hOtamánaigh an réígiúin faoi chois agus d'éag seirbiaigh an áit. Lean an dá hImpireachtaí ag troid. Ón bhliain 1718 go dtí 1739 bhí lámh in uachtar ag na hOstaraigh agus glaodh Ríocht na Seirbia ar an áit, ach arís chuir na hOtamánaigh an réigiúin faoi chois. San 18ú haois thóg an Impireacht Hapsburgach [[an Vóvaidín]] de réir Conradh Karlowitz. I rith an tréimhse seo bhí Imirce Mór na Seirbiaigh freisin. Bhog Seirbiaigh go dtí an Vóvaidín, ó Deisceart na Seirbia agus go dtí an Imeallchríoch Míleata nó [[Krajina]] san Iarthar (An Chróit sa lá atá inniu). === Réabhlóid agus Neamhspleachas === [[Íomhá:Serbia and Vojvodina 1848.png|thumb|right|130px|<small>[[Prionsacht na Seirbia]] agus [[Vóvaidín na Seirbia]] sa bhliain [[1848]]</small>]] Lean [[Réabhlóid na Seirbia]] i gcoinne An Impireacht Otamánach ar feadh 11 bhliain, ag tosú sa bhliain 1804 agus ag críochnú sa bhliain 1815. Dhá Éirí Amach a bhí i gceist agus mar thoradh orthu bhain na Seirbiaigh féin-riail amach agus ar deireadh sa bhliain 1835 tugadh neamhspleachas iomláin do na Seirbiaigh. Leis an g[[céad Éirí Amach na Seirbia|Céad Éirí Amach]], faoi cheannas Diúc Karađorđe Petrović, thóg sé 10 mbliana do Arm na hOtamánaigh smacht a fháil arís ar an tír. Go lua ina dhiaidh an athghabháil seo, thosaigh an [[Dara Éirí Amach na Seirbia|Dara Éirí Amach]]. Faoi cheannas Miloš Obrenović, chríochnaigh sé sa bhliain 1815 le comhréiteach idir na réabhlóidithe Seirbiach agus údaráis Otamánach. Fuair siad réidh le feodachas agus ar 15 Feabhra 1835 ghlac siad bunreacht nua. Sa bhliain 1862 bhí coimhlint idir an airm agus muintir Bhéalgrád agus tar éis brú ó na Cumhachtaí Móra, bhí saighdiúirí uilig na Túirce imithe ón bPrionsacht. Sa bhliain 1876, d'fhógraigh Seirbia cogadh ar an Impireacht Otamánach ag iarraidh aontú le Bosnia. Ag Comhdháil Berlin, 1878, cuireadh deireadh leis an gCogadh Rúis-Túrcach agus cuireadh cosc ar Aontú Seirbia le Bosnia; Cuireadh Bosnia faoi riail Impireacht Ostra-Ungárach. Rialaigh Clann Obrenović Prionsacht na Seirbia ón mbliain 1815 go dtí 1903 (seachas 1842 go 1858 nuair a bhí Prionsa Aleksandar Karađorđević i gceannas). Sa bhliain 1882, ríocht ab ea Seirbia, rialaithe ag Rí Milan. Sa bhliain 1903, i ndiaidh [[Tonnbhriseadh Bealtaine]], thóg Clann Karađorđević cumhacht. Mar aon le [[Bliain na Réabhlóidí|réabhlóidí 1848]] san Ostair bunaíodh réigiúin féinrialaithe i Vóvaidín na Seirbia. === An Chéad Chogadh Domhanda agus An Chéad Iúgslaiv === ''Féach Freisin: [[Cogaidh na mBalcán]], [[An Chéad Chogadh Domhanda|Seirbia sa Chéad Chogadh Domhanda]] agus [[Ríocht na hIúgslaive]] '' [[Íomhá:Serbian retreat WWI.jpg|thumb|left|140px|<small>Cúlú Arm na Seirbia go dtí [[An Albáin]], Deireadh Fómhair, 1915</small>]] Sa Chéad Chogadh Balcánach (1912), scrois Conradh na mBalcán Impireacht na hOtamánaigh agus ghabh siad na réigiúin Eorpach. Tharla an Dara Chogadh Balcánach (1913) nuair a chas [[an Bhulgáir]] a aghaidh ar thalamh na tíortha eile ón gConradh, ach scroiseadh í, áfach. De bharr na cogaidh seo bhí talamh na Seirbia tar éis fás 80% agus a daonra 50%, bhí thart ar 20,000 seirbiaigh marbh. Ar an 28 Meitheamh, 1914 d'fheallmharaigh [[Gavrilo Princip]] Ard-diúc [[Franz Ferdinand]] na hOstaire in [[Sairéavó]] agus ar deireadh d'fhógraigh Ostair-Ungáir cogadh ar Sheirbia. Le tacaíocht a thabhairt dá comhghuaillí, shlóg [[An Rúis]] a cuid saighdiúirí, agus mar sin d'fhógraigh [[An Ghearmáin]] cogadh ar an Rúis le tacaíocht a thabhairt don Ostair-Ungáir agus mar sin ar aghaidh agus thosaigh an chéad chogadh domhanda. I dtús báire d'éirigh go maith le Seirbia, bhí lámh in uachtar acu ag [[Cath Cer]] agus [[Cath Kolubara]]. Ar deireadh, áfach, chuir na [[Cumhachtaí Láir]] iad faoi chois sa bhliain 1915. D'éag formhór an airm agus an rialtas go [[Corfú]] agus [[An Ghréig]]. Tháinig siad ar ais le troid ar Fronta na Macadóine, áit ar bhris siad líne a naimhde ar an 15 Meán Fómhair, 1918, ag saoradh na Seirbia agus ag scrios Impireacht na hOstaire agus na hUngáire chomh maith leis an Bhulgáir. Cailleadh 58% (243,600) de shaighdiúirí na Seirbia sa chogadh. In iomláin deirtear go raibh thart ar 1,000,000, taismigh, sé sin tromlach daonra fireannach iomláin (57%).[[Íomhá:1934-10-17 King Alexander Assassination.ogv|thumb|right|140px|<small>Feallmharú [[Alexander I na Iúgslaive|Rí Alexander]] sa bhliain 1934</small>]] Ar an [[1 Nollaig]] [[1918]], d'fhógair Prionsa na Seirbia, Alexander, Ríocht na Seirbiaigh, Crótaigh agus Slóivéanaigh faoi riail [[Rí Peter I na Seirbia]]. In Mí na Samhna 1921 tháinig mac le Rí Peter, [[Alexander I na Iúgslaive|Alexander]] i gcomharbacht mar Rí. Bhí fadhbanna móra idir Seirbiaigh agus Crótaigh sa pharlaimint, agus bhí na rialtais go minic i sáin. Bhí [[Nikola Pašić]], mar phríomh-aire bainteach le chuid mhaith na rialtais go dtí gur fuair sé bás sa bhliain 1926. I ndiaidh feallmharú Stjepan Radić sa bhliain 1928, dáthraigh Rí Alexander ainm na tíre go dtí An Iúgslaiv. Níor chabhraigh athraithe an Rí le dearcadh na Crótaigh ar an tír. Sa bhliain 1933 feallmharaigh Vlado Chernozemski, baill IMRO (le cabhair ón Ustaise), Rí Alexander in [[Marseille]]. I ndiaidh Alexander tháinig a mhac [[Peter II]] i gcomharbacht, bhí sé 11 bliain d'aois, áfach, agus mar sin bhí leasríocht faoin bPionsa Pól i gceannas. Ar deireadh tháinig Príomh Aire Dragiša Cvetković ar chomhréiteach le hionadaí na Cróite, [[Vladko Maček]]. I Mí na Samhna, 1939 chruthaigh comhaontú Cvetković–Maček Ban féinrialaitheach na Cróite. Ní raibh gach duine sásta leis an réiteach seo, go háirithe náisiúnaithe Seirbiaigh === An Dara Cogadh Domhanda === ''Féach Freisin: [[An Dara Cogadh Domhanda|An Iúgslaiv sa Dara Cogadh Domhanda]]'' Chuir [[Adolf Hitler|Hitler]] brú ar an Iúgslaiv bheith páirteach sa Chomhaontú Trí-phairtí. Ar deireadh rinne an Leasrí, Pionsa Pól, beart leis na Gearmánaigh ar 25 Márta 1941. Ní raibh pobal na Seirbia nó an arm sásta leis seo, agus iad go mór i gcoinne cumhachtaí na haise. D'eagraigh grúpa oifigigh airm frith-Phól coup d'état ar 27 Márta 1941, agus cuireadh Rí Peter II na Iúgslaiv i gcumhacht. Nuair a chuala Hitler an nuacht seo, bhog sé le hionradh scriosach a dhéanamh ar an tír láithreach. Roinneadh an réigiún Seirbia idir an Ungáir, An Bhulgáir, An Chróit neamhspleách agus an Iodáil (a bhí ag rialú an Albáin agus Montainéagró). Chuir an Ghearmáin rialtas puipéid i gceannas faoi Milan Aćimović agus Milan Nedić. Thosaigh Cogadh Cathartha san áit idir fórsaí ríogaí na [[Seitnicigh]] le [[Draža Mihailović]] i gceannas agus [[Páirtínigh]] Cummanaigh le [[Josip Broz Tito]] i gceannas. Agus iad ag troid i gcoinne a chéile bhí siad ceaptha 's a bheith ag troid i gcoinne fórsaí an Stáit aise. Tar éis bliain amháin maraíodh thart ar 16,000 Iúdaigh Serbiach san áit, sé sin 90% de dhaonra Iúdach na tíre. Bhí an rialtas puipéid eile, Stát neamhspleách na Cróite, páirteach i ngéarleanúint ar an mórchóir ar Seirbiaigh, Iúdaigh agus Roimis. Is é meastachán Iarsmalann Cuimhneachán an Uileloiscthe gur mharaigh an Rialtas Ústaise idir 330,000 agus 390,000 Seirbiaigh a bhí ina chónaí sa Chróit, Bhoisnia agus Seirbia. As na 1,000,000 taismigh in iomláin bhí 250,000 mar shaoránach Seirbia. Bhunaigh na Páirtínigh Poblacht Užice in Iarthar na Seirbia san Fhómhair 1941. Faoi dheireadh 1944, bhí lámh in uachtar ag na Partínigh in Ionsaí Bhéalgrád sa chogadh cathartha agus sa chogadh ginireálta agus bhí smacht acu ar an Iúgslaiv iomláin. Maraíodh idir 70,000 agus 80,000 sa tSeirbia i rith smachtú na Cummanaigh ag deireadh an chogaidh. === An Dara Iúgslaiv === ''Féach Freisin: [[Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive]]'' Bhí an bua ag na cummanaigh agus fuair siad réidh leis an Monarcacht le cabhair reifreann. Bhunaigh Léig Cummanaigh na Iúgslaiv Stát Aonpháirtí agus cuireadh gach saghas codarsnacht i gcoinne an Stáit nó [[Soisialachas]] faoi chois chomh maith le deireadh a chur le [[náisiúnachas]] na réigiúin. Bhí Seirbia mar phoblacht lastiagh den DFI. Ba ea [[Aleksandar Ranković]], mar an polaiteoir is cumhachtach sa Iúgslaiv ag an am. Chomh maith le Tito ar ndóigh, bhí [[Edvard Kardelj]], [[Milovan Đilas]] agus Ranković lárnach i rialú na tíre. Sa bhliain 1950, thuraiscigh sé mar aire Gnóthaí Baile gur ghabhadh cúig milliún daoine. Chaill sé a phost sa bhliain 1966 de bharr cluasaíocht a bhí á dhéanamh aige mar ceannaire na póilíní rúnda. Bhí teannas áirithe idir é féin agus Tito le Kardelj lena smaointe faoi náisiúnachas agus lárnú chomh maith. Bhí cháill aige i measc na náisiúnaithe agus ní raibh na Seirbiaigh sásta nuair a chaill sé a phost. D'éirigh leis na leasaithe dí-lárnú a dhéanamh sa Iúgslaiv go háirithe leis an mbunreacht nua sa bhliain 1974, tugadh cumhachtaí féinrialaitheach don Chosaiv agus Vóvaidín, ag tabhairt aitheantais áirithe don mhionlach Moslamach. De bharr na leasaithe seo d'athraigh póilíní na Cosaive ó Seirbiaigh don chuid is mó go hAlbánaigh agus chaill chuid mhaith Seirbiaigh a bpost. Lean na fadhbanna ar aghaidh, áfach, agus tugadh Ollscoil Pristine le Albáinis mar teanga teagaisc. Chothaigh na hathraithe seo eagla i measc na Seirbiaigh san áit agus ní raibh Tito in ann deireadh iomláain a chur le náisiǘnachas sa réigiún. === Briseadh na hIúgslaive agus Daonlathas === Sa bhliain 1989 tháinig [[Slobodan Milošević]] i gcumhacht i Seirbia. Gheall Milošević go gcuirfeadh sé deireadh le cumhachtaí féinrialaitheach Cosaive agus Vóvaidíne. I rith an '[[Réabhlóid Frith-Maorlathach]]', d'éirigh leis a chuid tacadóirí a chuir i gcumhacht iontu. Chothaigh na gluaiseachtaí seo teannas i measc na ceannairí cummanaigh agus lasadh náisiúnachas ar fud na tíre. De bharr an teannas idir na grúpaí eitneach agus náisiúin éagsúil bhris [[Cogaidh na hIúgslaive]] amach. Bhí chuid mhaith den troid sa Chróit agus Bhoisnia idir na Seirbiaigh nach raibh sásta le neamhspleáchas ón Iúgslaiv. D'fhan [[Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive]] amach ón gcogadh go hoifigiúil ach thug sí tacaíocht míleata agus airgeadais do fhorsaí na Seirbiaigh sa Chróit agus Bhoisnia. De dheasca an tacaíocht seo chuir na [[Náisiúin Aontaithe]] smachtbhanna ar bun i gcoinne na hIúgslaive a chuir le leithlisiú polaitiúil, meath geilleagrach na tíre agus hipearbhoilsciú an dinar Iúgslaive. D'fhógraíodh daonlathas ilpháirtí i Seirbia sa bhliain 1990, ag cur deireadh le riail aonphairtí go hoifigiúil. Deireann criticí Milošević gur lean an rialtas le riail tiarnasach in aineonn na hathraithe seo. Chuir Milošević cosc le tuairisciú ag na meáin neamhspleách de na hagóidí i gcoinne an rialtais agus theorannaigh sé saoirse labhartha le hathraithe sa chód coiriúil, dá bharr cuireadh a lán daoine a bhí i gcoinne Milošević agus an Rialtas i príosún. Sna toghcháin áitiúil sa bhliain 1996, chaill páirtí Milošević, [[Páirtí Sóisialach na Seirbia|PSS]], agus bhí gearáin faoi chalaois toghcháin ach dhiúltaigh siad aitheantas a thabhairt do na gearáin agus an toradh. Bhí agóidí móra go háirithe i mBéalgrád dá bharr. D'éirigh le Milošević cumhacht a fháil arís nuair a toghadh é mar uachtarán sa bhliain 1997. Thar barr ar sin bhí eachtraí sa Chosaiv ag dul in olcas agus idir 1998 agus 1999, bhris [[Cogadh Cosaive|cogadh]] amach idir arm na hIúgslaive agus [[Arm Saoirse na Cosaive]] agus rinne [[NATO]] buamáil ar Seirbia. I Meán Fómhar 2000, bhí gearáin arís faoi chalaois toghcháin. Thosaigh [[Freasúra Daonlathach na Seirbia]] feachtas frithbheartaíocht shibhialta, comhghuaillíocht de pháirtí frith-Milošević ab ea é. Ar an 5 Deireadh Fómhair tháinig leath milliún daoine ón tír iomláin go Béalgrád, ag áitiú ar Milošević géilleadh. Chuir briseadh Milošević le deireadh aonrú na hIúgslaive. Cuireadh Milošević go dtí an [[Binse Coiriúla Idirnáisiúnta don Iúgslaiv]]. Sa bhliain 2003, athainmníodh an tír mar [[An tSeirbia agus Montainéagró|Seirbia agus Montainéagró]] agus d'oscail an [[Aontas Eorpach]] idirbheartaíocht leis an tír don Comhaontú Cobhsaíochta agus Comhlachais. Ar an 21 Bealtaine 2006, bhí reifreann ag Montainéagró faoi neamhspleáchas agus an lá dár gcion bhí 55.4% tar éis vóta a chaitheamh ar a shon. Bhí fadhbanna poilitiúla fós ag Seirbia. Sa bhliain 2003, d'fheallmharaíodh an príomh aire, [[Zoran Đinđić]] de bharr a pholsaithe i gcoinne coireacht eagraithe agus caimiléireacht. I mí na Nollaig 2009 cuir Seirbia iarratas oifigiúil bheith mar bhaill san AE agus rinneadh iarrthóir oifigiúil di i Mí Márta 2012. == Tír Eolas == Lonnaite idir Lár agus Deisceart na hEorpa, tá Seirbia suite ar leithinis na mBalcán agus Machaire Panónach. Leis an gCosaiv san áireamh, tá sí ag suí idir domhanleithid 41° agus 47° T, agus domhanfhaid 18° agus 23° E. Tá gnéithe áirithe topagrafach le feiceáil sa tír: An Machaire Panónach (An Vóvaidín don chuid is mó) ísealchríoch aibhneacha, Sléibhte na mBalcán agus Cairp, na hAlpa Dinaric, chomh maith le cnoic ag síneadh thar lár na tíre. Ritheann an Danóib tríd Seirbia le 21% den fad iomláin sa tír, in éineacht lena fo-abhainneacha is mó, Sava agus Tisza. Tógann Vóvaidín tríú chuid den tír ó thuaidh agus í súite ar Mhachaire Panónach lár na hEopra. Éiríonn na hAlpa Dinaric ó dheas agus cludaíonn siad chuid mhaith de lár agus iarthar na Seirbia. Trasnaíonn an teorainn oirthearach leis na Sléibhte Cairp, a leanann trí Lár na hEorpa. Buaileann deisceart na Cairpigh le Sléibhte na mBalcán, ag leanacht sruth an Mhoráiv Mhór, abhainn 500 cm ar fad. Is í Sliabh Midžor an pointe is airde in oirthiar na Seirbia ag 2156 m. In oirdheisceart na tíre buaileann Sléibhte na mBalcán le Sléibhte Rhodope. Déanann Sléibhte Šar teorainn idir An Chosaiv agus an Albáin, le Đeravica an sliabh is airde ag 2656 méadar. === Aeráid === Go ginearálta tá Seirbia faoi thionchar an Aigéan Atlantach agus an Meánmhuir chomh maith le mórchríoch Eoráise. I mí Eanáir bíonn meán teocht thart ar 0&nbsp;°C aici, agus i mí Iúil thart ar 22&nbsp;°C. Bíonn thart ar 50 mm/mí agus go ginearalta bíonn sé dáilte go cothrom ar feadh na bliana. Ó thuaid bíonn an aimsir cosúil leis an chuid eile den mór roinn, geimhridh fuaire agus samraidh te, taiseach le baisteach dáilte go cothrom. Ó dheas bíonn an samradh agus fómhár níos tirime agus bíonn an geimhreadh níos fuaire le sneachta sna sléibhte. Chomh maith leis sin bíonn airde, aibhneacha móra agus gaireachta don Muir Aidriad tábhachtach i leith difríochtaí aeráide. Ba é −39.5&nbsp;°C an teocht is isle a thaifeadh i Seirbia ar 13 Eanáir 1985, ag Pešter, agus ba é 44.9&nbsp;°C an teocht is airde ar 24 Iúil 2007, ag Smederevska Palanka. === Timpeallacht === Tá níos mó ná 30% de Seirbia clúdaithe ag coillte.<ref>{{cite web|url = http://www.srbijasume.rs/sumskifonde.html|teideal = Coillte i Poblacht na Seirbia|bliain=2000|publisher=Srbijesuma.rs}}</ref> Tá 377 achar cosainte i Serbia, sé sin 4,947 cm2 nó 6.4% den tír. Tá sé ráite i "Spásphlean Poblacht na Seirbia" gur cheart achar cosainte a ardú go 12% den tír faoin mbliain 2021.<ref>{{cite web|url = https://www.iucn.org/content/serbian-biodiversity|teideal = Bithéagsúlacht Seirbia |bliain=2012|publisher=IUCN}}</ref> Faoi láthair tá cosaint dlíthiúil ag 5 páirc náisiúnta (Đerdap, [[Teamhrach Seirbia|Teamhrach]], Kopaonik, Fruška Gora agus Sliabh Šar), 15 páirc nádúrtha, 15 "Tírdhreach Sárscéimhe", 61 anaclann dúlra, agus 281 gnéithe dúlra. <ref>{{cite web|url = http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G2012/pdf/G20122007.pdf|teideal = Staidrimh Bliainiris Poblacht na Seirbia|bliain=2012|publisher=Rialtas Poblacht na Seirbia}}</ref> Tá [[Sliabh Teamhrach]] in iarthar Seirbia ar cheann de na réigiúin deireanaí san Eoraip ina bhfuil béir ina gcónaí go hiomláín saor.<ref>{{cite web|url = http://www.discoverserbia.org/en/animals-wildlife/brown-bear|teideal = Béar Donn|publisher=Discover Serbia}}</ref> Rinne buamáil NATO sa bhliain 1999 dochar fadtéarmach don timpeallacht, de bharr na mílte tonna ceimice nimhiúil a scaoileadh ó monarchann a scroiseadh isteach san ithir, atmaisféar agus uisce le tionchar ar daoine agus fiadhúlra áitiúil. Níl [[athchúrsáil]] ag tarlú go ginearálta le 15% den bruscar á athúsáid.<ref>{{cite web|url = http://www.blic.rs/society.php?id=2863|teideal = Seirbia ag athchúrsáil 15% dá mbruscar|publisher=Blic|accessdate=28 April 2010}}</ref> Is é [[an Danóib]] an abhainn is mó le 588 cm agus is é foinse tábhachtach uisce úr. Is iad [[Sava]], [[Morava Mór|Morava]], [[Tisza]], [[Drina]] agus [[Ibar (abhainn|Ibar]] aibhneacha tábhachtach chomh maith. Doirteann formhór na haibhneacha isteach sa [[an Mhuir Dhubh|Mhuir Dhubh]], tríd na Daóibe. Is é [[Belo Jezero]] an loch is mó, suite sa [[An Vóvaidín|Vóvaidín]], 25 cm² agus is é [[Jelovarnik]] an eas is airde ag 71 méadar in Kopaonik. [[Íomhá:Morava river2.jpg|thumb|170px|<small>[[Morava Mór]], radharc ó [[Lapovo]].</small>]] [[Íomhá:Parc national Tara Serbie.jpg|thumb|190px|<small>[[Teamhair (Sliabh)|Páirc Náisiúnta Teamhrach]] agus abhainn [[Dríona]].</small>]] {| class="wikitable" ! ! Abhainn ! Cm in Seirbia ! Fad Iomláin<br />(km) ! Méid Tíortha |- | 1 | [[An Danóib]] | 588 | 2783 | 9 |- style="background:#efefef;" | 2 | [[Morava Mór]] | 493 | 493 | 1 |- | 3 | [[Ibar (abhainn)|Ibar]] | 250 | 272 | 2 |- style="background:#efefef;" | 4 | [[Drina]] | 220 | 346 | 3 |- | 5 | [[Sava]] | 206 | 945 | 4 |- style="background:#efefef;" | 6 | [[Timok (abhainn)|Timok]] | 202 | 202 | 1 |- | 7 | [[Tisza]] | 168 | 966 | 4 |- style="background:#efefef;" | 8 | [[Nišava]] | 151 | 218 | 2 |- | 9 | [[Abhainn Timiş]] | 118 | 359 | 2 |- style="background:#efefef;" | 10 | [[Abhainn Bega|Begej]] | 75 | 244 | 2 |} == Polaitíocht == Is poblacht pharlaiminteach í Seirbia le córas ilpháirtí. Tá Comhthionól Náisiúnta aon seomra reachtaigh aici agus toghtar 250 go cionmhar ar feadh téarma ceithre bhliain. Déanann an Príomh Aire leis na hairí rialtais na cinneadh tábhachtach. Toghtar uachtarán a freastalaíonn mar cheann stáit agus is post ainmniúil é an tUachtarán don chuid is mó. Bhí an toghcháin is déanaí ar 6 Bealtaine May 2012. Bhuaigh Páirtí forásach na Seirbia ach bhí air comhrialtas a fháil ar deireadh. Is é [[Tomislav Nikolić]] Uachtarán na tíre ó 2012. Ó 1999 tá an Cosaiv faoi riail UNMIK de bharr Rún 1244 na Náisiúin Aontaithe. Tá rialtas sealadach le comthionól agus uachtaráin ann. Cé gur fhógraigh an tionól neamhspleáchas ó Seirbia, níl aitheantas forleathan faighte aici. I dtuairim Seirbia tá an fógra mí-dleathach agus neamhdhlisteanach. === Rannog Riaracháin === Roinntear Seirbia i 5 réigiúin éagsúil: [[An Vóvaidín|Vóvaidín]], [[Béalgrád]], [[Šumadija agus Iarthar Seirbia]], Deisceart agus Oirthar Seirbia agus [[An Chosaiv|Cosaiv & Metohija]]. Tá Vóvaidín agus Cosaiv mar Chúigí Féinrialaitheach. Tharr sin tá Seirbia roinnte i 150 Bardais agus 24 cathracha mar aonaid rialtais áitiúla. As sin tá 47 suite in Deisceart agus Oirthiar Seirbia, 52 in Šumadija agus Iarthar Seirbia, 39 in Vóvaidín agus 28 (nó 37) sa Chosaiv. Tá 6 cathair suite in Deisceart agus Oirthar Seirbia, 10 i Šumadija agus Iarthar Seirbia, 6 i Vóvaidín, agus 1 sa Chosaiv, agus ar ndóigh Béalgrád le stádas ar leith mar phríomhchathair. === Caidreamh Coigríche === Tá 64 ambasáide, agus 22 consalachta i measc 14 tíortha aici, chomh maith le 3 ionadaí seasta chuig na Náisiúin Aontaithe agus roinnt eagraíochtaí idirnáisiúnta eile. Tá 65 ambasáide agus 5 conslachta lonnaithe insan tír í féin. Tá ionadaí ó [[Údarás Náisiúnta na Palaistíne]] chomh maith. Tá Seirbia mar bhall de eagraíochtaí idirnáisiúnta tábhachtach ina measc: NA, Comhairle na hEorpa, ESCE, Comhpháirtíocht na Síochána, CEMD agus CSEL. Tá sí freisin mar iarrthóir oifigiúil le bheith mar bhaill den Aontas Eorpach. Dúirt iar uachtarán na Seirbia [[Boris Tadić]] go raibh gnóthaí leis an [[Aontas Eorpach]], [[An Rúis]], [[Na Stáit Aontaithe]] agus [[An tSín]] mar "ceithre cholún" gnóthaí eachtra na Seirbia. Ar an 17 Feabhra 2008, d'fhógraigh an chúige Cosaive neamhspleachas ó Seirbia, ag búnú [[Poblacht na Cosaive]]. I measc tíortha eile, ní thugann Seirbia, An Rúis, An tSín aitheantas oifigiúil don stáit. Tá Seirbia réidh le bac a chur os chomhair Cosaive agus í ag iarraidh bheith mar bhall eagraíochtaí idirnáisiúnta agus níl iarratas curtha isteach chuig na NA ag Poblacht na Cosaive fós. Nuair a thug tíortha áirithe aitheantas do Chosaive, tharraing sé a chuid ambasadóirí mar agóid. Ní dheidéileáileann Seirbia leis an gCosaiv ach tríd eagraíochtaí mar UNMIK agus EULEX. Tá cainteanna ag dul ar aghaidh idir Seirbia agus an Chosaiv le cabhair ón AE sa Bhruiséil. Chuir Seirbia iarratas isteach le bheith mar bhaill an Aontas Eorpach i mí Nollaig 2009. In ainneoin fadhbanna áirithe, i mí Nollaig 2009, thosaigh an AE ag trádáil arís léi agus níl gá le víossa ag Seirbiagh sna tíortha Schengen. Fuair Seirbia stádas iarrthóir oifigiúil don AE ar 1 Márta 2012. == Geilleagar == Ón [[Dara Cogadh Domhanda]] ar aghaidh tá Seirbia tar éis forbairt ó tír a raibh a geilleagar bunaithe ar talamhaíocht go geilleagar ina bhfuil talamhaíocht agus mianadóireacht fós tábhachtach. I rith ré na Iúgaslaive bhí sé forbatha measartha mar aon le meán an tír iomláin ach bhí difríochtaí áirithe ó réigiúin go réigiúin. Bhí [[Béalgrád]] mar an cathair is mó forbatha sa tír leis an g[[An Chosaiv|Cosaiv]] mar an réigiúin is lú forbartha chomh maith leis an réigiúin úd in aice an teorainn le [[Montainéagró]]. Tháinig meath ar gheilleagar na Seirbia de bharr briseadh suas na Iúgaslaive, agus buamáil NATO i rith [[1999]]. Bhí brú mór ar gheilleagar na Seirbia ag tús na 1990í de bharr smachtbhanna a chuir na Náisiúin Aontaithe uirthi sa bhliain [[1992]] mr gheall ar an gcogadh sa [[An Chróit|Chróit]] agus [[Boisnia]]. Cuireadh deireadh iomláin leis na smachtbhanna sa bhliain [[2005]] nuair a normalaigh siad a chuid trádála leis na Stáit Aontaithe. Tá 16,6% den OTI in earnáil na talmhaíochta, in earnáil na tionscalaíochta; 25,5%, in earnáil an fháilteachais; 57,9%. Sa bhliain [[2008]] bhí an OTI iomláin ag 79,662 billiúin dollar agus bhí an OTI in aghaidh an duine ag 10,792 dollar. Tá talmhaíochta an-tábhachta sa [[Vóvaidín]]. Fásann siad cruithneacht, coirce, [[lus na gréine]], pónáirí soighe agus glasraí. Tá cáil ar Šumadija dá úllord; tagann fíon ó Vršac, sléibhte Fruške gore agus Župa. Tá feirmeoireacht ainmhí go háirithe i Raškoj agus oirthiar Seirbia. Tá ithir Metohija ag fás arbhar. Sa Chosaiv tá an suíomh is mó ligníte san Eoraip. Tá copar le fáil i measc sléibhte Homoljska. I dtuaisceart Banata tá neart ola agus gas nádúrtha le fáil. Tá thart ar 2,961,000 i lucht oibre Seirbia le ráta dífhostaíochta 14% (50% sa Chosaiv), 30% in earnáil talmhaíochta, 46% in earnáil tionscalaíochta agus 24% in earnáil an fháilteachais. Tá ráta boilscithe thar 6.5% aici. Faigheann Seirbia a chuid earraí don chuid is mó ó tíortha san Aontas Eorpach ([[An Ghearmáin]], [[An Ostair]], [[An Iodáil]]), [[na Stáit Aontaithe]], [[Daon-Phoblacht na Síne]]. Díolann Seirbia chuid dá chuid earraí do tíortha an iar-Iúgslaive, Poblacht Seirbia (B&H) agus an [[An Mhacadóin Thuaidh|An Mhacadóin]]. Tá easnamh na n-iomportáile aici ag thart ar 6 billiúin dollar ([[2005]]). == Muintir na Tíre == Tá 7,120,666 (Deireadh Fómhair 2011) daoine ina gcónaí sa tír (gan an Chosaiv san áireamh), agus de réir tomhais an CIA, tá 1.8 milliún daoine ina gcónaí sa [[An Chosaiv|Chosaiv]], formhór dóibh ina Albánaigh le mionlach Seirbiagh Cosaive chomh maith. Is iad Seirbiagh tromlach na tíre ar ndóigh, 83% den daonra (gan an Chosaiv san áireamh). Tá 290,000, Ungáraigh ina gcónaí sa tír, 3.9% den daonra iomláin (agus 14.3% de dhaonra [[An Vóvaidín|Vóvaidín]]). Chomh maith leo siúd tá mionlaigh eile mar Boisniaigh, Roma, Albánaigh, Crótaigh, Bulgáraigh, Montainéagróigh, Macadónaigh, Slóvacaigh, Vlacaogh, Rómánaigh, agus Sínigh. De réir tomhais na NA, tá thart ar 500,000 Roma ina gcónaí i Seirbia. Tá an daonra teifeach is mó san Eoraip aici, thart ar 7% – tháinig thart ar leath milliún teifigh i ndiaidh Cogaidh na hIúgslaive chuig an tír, go háirithe ón gCróit, chomh maith le Boisnia. Deirtear gur fhag thart ar 300,000 daoine de réír na 1990í. Tá daonra sean ag Seirbia (agus i measc na tíre is sine ó thaobh daonra de ar domhain), de dheasca ráta breith íseal. === Cathracha === {{Cathracha is mó na Seirbia}} {{Clear}} === Reiligiún === [[Íomhá:Hram-svetog-save-atipiks-beograd.jpg|thumb|right|[[Teampall Naomh Sava]] i mBéalgrád, an tSéipeal Ortadocsach is mó ar domhain]] Tá Seirbia ar cheann de na tíortha is measctha san Eoraip ó thaobh reiligiún de. Is í [[Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia|Ortadocsacht an Oirthir]] an chreideamh is mó, le [[Eaglais Chaitliceach|Caitliceachas]] agus [[Ioslam|Moslamaigh]] mar reiligiúin mionlaigh, chomh maith le roinnt creidimh eile. Tá roinnt Eaglais Cheartchreidmheach eile sa tír ina measc Rómánaigh, Vlachaigh, Macadónaigh agus Bulgáraigh mar sin, le chéile tá 84.6% den tír Ortadocsach. De réir daonáireamh 2002, bhí 68.97% den daonra Ortadocsach, 19.11% Caitliceach agus 3.55% Protastúnach sa Vóvaidín. Sna réigiúin [[Seirbia Láir]] agus [[Béalgrád]] tá níos mó ná 90% den daonra Ortadocsach. Sa Chosaiv tá 89% den daonra mar Moslamaigh Albánaigh. Tá an [[Caitliceachas]] i láthair sa Vóvaidín go háirithe ó thuaidh de bharr na mionlaigh atá ina gcónaí inti ar nós na hUngáraigh agus na Crótaigh, chomh maith le roinnt Slóvacaigh agus Seicigh. Tá thart ar 388,000 Caitlicigh sa tír nó 5.5% den daonra. Tá roinnt protastúnaigh (1.1%) i measc na mionlaigh sa Vóvaidín chomh maith. Go stairiúil tá pobal láidir Moslamach sa deisceart – Deisceart Raška agus Gleann Preševo Siar ó dheas ach go háirithe. Is Boisniacigh iad, den chuid is mó, le 140,000 daoine nó 2% den daonra, agus ansin Albániagh. I ndiaidh [[An tIonchoisne|Ionchoisnena]] Spáinne tháinig roinnt mhaith Iúdaigh le cónaí sa tír. Tógadh go maith leo sna aoiseanna a tháinig ina dhiaidh ach níos déanaí de bharr na Cogaidh sa 20ú haois níl an daonra Iúdach chomh láidir a thuile. Sa lá atá inniu ann tá thart ar 1,185 Iúdaigh Seirbiagh. Go ginearálta tá reiligiún an-tábhachtach i leith náisiúnachas na réigiúine agus na tíre agus bíonn an Eaglais Cheartchreidmheach páirteach uaireanta i gcúrsaí polaitíochta na tíre. === Teanga === Is í [[Seirbis]] an teanga oifigiúil agus í á labhaurt ag 88.09% den daonra. Is teanga slávach í ar ndóigh, gaol láidir aici leis an m[[Boisnis]] agus [[Cróitis]]. Baintear úsáid as an aibítir Choireallach, atá go hiomláin foghraíoch, len í a scríobh. Tá aitheantas áirithe ag cúig teanga eile sa Vóvaidín: [[Ungáiris]], [[Slóvaicis]], [[Cróitis]], [[Rómáinis]], Rúitéinis. Ar ndóigh tá [[Albáinis]] á labhairt ó dheas agus sa Chosaiv. == Cultúr == Ar feadh na céadta bliana bhí Seirbia roinnte idir Oirthir agus Iarthar [[Impireacht na Róimhe]]; ansin idir Ríocht na hUngáire agus Impireacht na Bulgáire, Ríocht na bhFranc agus [[Impireacht Bhiosántach|an Bhiosáint]]; ansin idir [[Impireacht Otamánach]] agus [[Impireacht na hOstaire-Ungáire|Impireacht na hOstaire]] chomh maith leis [[an Veinéis]] ó dheas. Chuaigh cultúir na himpireachtaí éagsúla i gcion go mór ar cultúr na tíre. Tá cuma Eoraip Láir i dtuaisceart na tíre, sa deisceart, áfach tá níos mó airí Balcáin nó Meánmhuir aici. Bhí tionchar Bhiosántach an-tábhactach de bharr Críostaíocht an Oirthir a tháinig go dtí Seirbia sna Meánaoiseanna. Tá stádas lárnach ag Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia san áit, agus tá na céadta mainistéirigh fós ann mar iarsmaí cultúrtha na tíre. Tá ocht suíomh ar liosta UNESCO: Príomhchathar na Meánaoiseanna, Stari Ras, Mainistir ón 13ú haois, Sopoćani, Mainisir ón 12ú haois, Studenica, agus iarsmaí meánaoiseach atá i mbaol sa Chosaiv; na mainistéirigh Visoki Dečani, Muire Mháthair Ljeviš, Gračanica agus Patrarc Peć. Chomh maith leo siúd tá estát Rómhánach Gamzigrad–Felix Romuliana. Freisin tá dhá cuimhneachán liteartha, UNESCO: Leabhar Miroslav ón 12ú haois, agus carlann [[Nikola Tesla]] i m[[Béalgrád]]. === Litríocht === Bhí baint mhór ag deartharacha Cyril agus Methodius le litearthacht Seirbia. Ag tosú sa 12ú scríobhadh leabhair in Coireallach. Tá Leabhair Miroslav an leabhar Seirbis is sine. I measc na scríbhneoirí tábhcatacha sna meánaoiseanna bhí: Sava Nemanjić, Nun Jefimija, Stefan Lazarević, Constantine Kostenets. I ndeireadh an 17ú haois. bhí scríbhneoirí mar Andrija Zmajević, Gavril Stefanović Venclović, Jovan Rajić, Zaharije Orfelin tábhachtach. Níos déanaí tháinig Dositej Obradović agus Jovan Sterija Popović ar an bhfód. Sa 19ú haois bhí athbheocháin cúltúrtha ag dul ar aghaidh. Rinne Vuk Stefanović Karadžić bailiúcháin ar litríocht na ndaoine, leasaigh sé an teanga agus litríú chomh maith le haistriúcháin nua ar an Tiomna Nua. Sa chéad chuid den 19ú haois bhí Rómánsaíocht coitianta, agus ansin tháinig Réalaíoch chuig an tír. Sa 20ú haois tá cáil idirnáisiúnta ar leith ag [[Ivo Andrić]] a bhuaigh an [[Duais Nobel na Litríochta]] don úrscéal ''Droichead ar an Dríona'' chomh maith le scríbhneoirí mar Isidora Sekulić, Miloš Crnjanski, Branko Ćopić, Meša Selimović, [[Borislav Pekić]], agus [[Milorad Pavić]]. Chomh maith leo siúd bhí filí tábhachtach mar Milan Rakić, Jovan Dučić, Desanka Maksimović, Miodrag Pavlović, Vladislav Petković Dis, Branko Miljković, Vasko Popa. Ag deireadh an 20ú haois agus tús and 21ú haois tá cáil áirithe idirnáisiúnta ag Milorad Pavić mar gheall ar a úrscéal ''Úrscéal na Kazaraigh'', mar aon le Momo Kapor, Goran Petrović, Svetlana Velmar-Janković, Svetislav Basara agus Zoran Živković. Tá 551 leabharlainn poiblí i Seirbia, ina measc dhá Leabharlann Náisiúnta; ceann acu i m[[Béalgrád]] le thart ar 5 milliún imleabhair agus Matica Srpska (institiúid cultúrtha is sine sa tír bunaithe sa bhliain 1826) i [[Novi Sad]] le thart ar 3.5 milliún imleabhair. Sa bhliain 2010 d'fhoilsiú 10,989 leabhair agus bróisiúir. Tá Margadh Leabhair Béalgrád ar siúil gach bliain agus í mar an ócáid cúlturtha is mó sa tír le 158,128 cuairteoirí sa bhliain 2013. Is é an Duais NIN, an duais is tábhachtach liteartha sa tír a bhronntar gach Eanáir don leabhair nua is fearr i [[Seirbis]]. I leith scannáin tá clú agus cáil ag [[Emir Kusturica]] toisc gur bhuaigh sé an Paln d'or dhá huaire ag Féile Scannán Cannes, do na scannáin ''When Father Was Away on Business'' sa bhliain 1985 agus ''[[Underground]]'' sa bhliain 1995. === Ceol === Deirtear gurb é an cumadóir agus ceoleolaí Stevan Stojanović Mokranjac athair ceol nua-aimseartha Seirbia. Tá trí árais ceoldrámaíochta sa tír agus ceithre ceolfhoireann shiansach. Tá BEMUS ar cheann de na féilí ceoil clasaiceach is cáiliúla in Oirdeisceart na hEorpa. Sa cheol traidisiúnta úsáidtear uirlisí mar na [[Píoba uilleann|píoba uileann]] (Gaida), feadóga (idir móra agus beaga), coirn, trumpaí, liúiteanna, salmchruiteanna, drumaí agus ciombail. Glaotar '''[[kolo]]''' ar an damhsa céilí atá acu. Ar ndóigh bíonn éagsúlachtaí le feiceáil ó áit go háit. Bhí filíocht eipiciúil tábhachtach i mbealoideas Seirbia agus na Balcáin ar feadh na céadta bliana agus uaireanta seintear an ''[[gusle]]'' le na dánta nó amhráin seo. Cur síos ar eachtraí stairiúil agus miotasúil ab ea na heipic seo. Glaotar Turbo-folk ar cheoil a bhfuil mar mheascann de cheol na ndaoine le foghar pop agus damhsa comhaimseartha. I measc na ceoltóirí cáiliúla tá [[Ceca]], Aca Lukas, Jelena Karleuša agus Seka Aleksić. Tá Práis Balcánach, nó truba ("trumpa") cáiliúil chomh maith. Go stairiúil bhí baint aige le saighdiúirí ach anois bíonn sé le cloisteáil ag ócáidí tábháchtach mar bhaistiú linbh, bainis agus sochraid. Gach bliain bíonn Feili Trumpaí Guča le níos mó ná 300,000 daoine i láthair. Bhí raic ceoil gníomhach sa tír sna 70í agus 80í agus ina measc na grúpaí cáiliúla tá [[Riblja Čorba]], [[Bajaga i Instruktori]],  [[Električni Orgazam]], [[Partibrejkers]], agus [[Van Gogh (Banna Ceoil)|Van Gogh]]. Sa bhliain 1985 chuaigh [[Rory Gallaghar]] ar thuras tríd an Iugaslaiv agus sheinn sé i mBéalgrád. Gach bliain bíonn féile ceoil [[Féile EXIT|EXIT]] ar siúil i [[Novi Sad]], féile atá cáiliúil ar fud na hEorpa. ==== Ceol Éireannach i Seirbia ==== [[Íomhá:Orthodox Celts u Banja Luci.jpg|thumb|right|160px|<small>Orthodox Celts beo i [[Banja Luka]]</small>]] Tá móréileamh chomh maith ar cheol agus chultúr na hÉireann i Seirbia. Tá bannaí ceoil mar [[Orthodox Celts]] agus [[Irish Stew]], i measc grúpaí eile, ag seinnt agus ag cur chun chinn ceol Éireannach sa réigiúin. Tá leagan seolta ag na bannaí seo de amhráin cháiliúil Éireannach mar ''[[Star of the County Down]]'',<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HEt2XdN_TbQ|teideal=''Star of the County Down'', Orthodox Celts}}</ref> [[Rocky Road to Dublin|''Rocky Road to Dublin'']]<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=B_e7QbWc5mI|teideal=''Rocky Road to Dublin'', Othodox Celts}}</ref> agus [[Skibbereen|''Skibbereen'']].<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=B7n_71HLRyA|teideal = Skibbereen, Irish stew}} </ref> [[Íomhá:Irish Stew of Sindidun, 2014.jpg|thumb|left|160px|<small>Irish Stew Beo</small>]] Tá tionchar ar leith ag na ''[[Pogues]]'', ''[[Flogging Molly]]'' agus na ''[[Dubliners]]'' ar na bannaí seo agus go ginearálta baineann siad leis an seánra [[raic-ceilteach]].<ref> {{cite web|url=https://balkanrock.com/intervjui/bojan-petrovic-irish-stew-of-sindidun-ne-mozemo-svi-da-budemo-centarfori-mora-neko-i-da-cuva-gol/|teideal= Agallamh le Bojan Petrovic}}</ref> Cumann siad roinnt amhraín leo féin agus iad fós ag cloí le fuaim áirithe Éireannach agus bíonn ceol traidisiúnta le cloisteáil iontu chomh maith. Bíonn ceolchoirm mór ag Orthodox Celts ar Lá Fhéile Phádraig gach bliain i mBéalgrád agus tá clú agus cáil orthu ag seinm ag an bhFéile Beoir i rith an tsamhraidh chomh maith. <ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/music/artists/64b2c03a-bbe8-4389-81a0-983c104426c3|teideal= Orthodox Celts ar BBC}}</ref> Sa bhliain 2013 d'aigríodh Féile Éireannach, a chuir béim ar scannáin Éireannach agus bhí an féile ar siúil, le damhsóirí [[Lord of the Dance]] i láthair.<ref>{{cite web|url = http://irishfest.rs/|teideal=Féile Éireannach i Seirbia}}</ref> Sa bhliain 2015 tháinig [[Lisa Hannigan]], bhí dramaíocht, scannáin agus neart ceoil chomh maith leis sin d'athraigh siad soilsí ar droichead thar na habhainn go glas mar chuid den Fhéile.<ref>{{cite web|url = http://arhiva.alo.rs/vesti/aktuelno/pogledajte-beogradski-most-svetog-patrika-foto-galerija/89824|teideal= Féach ar Droichead Béalgrád ar Lá Fhéile Phádraig}}</ref> Bíonn neart oíchí Éireannacha i dtíthe tábhairne éagsúil, go háithithe T-Pub, a chuireann ceol Éireannach chun chinn. Chomh maith leis sin tá trí grúpa éagsúil damhsóirí (''Celtic Rhythm'', ''Erin's Fiddle'' agus ''Irish Dance Belgrade'') a dhéanann damhsa Éireannach agus damhsa ar an sean nós i mBéalgrád agus ar fud na tíre. Tá cumann lucht leanúna club sacair [[Celtic Football Club|Celtic]] ann chomh maith. === Bia === [[Íomhá:Serbian Sarma (cropped).jpg|thumb|right|160px|<small>''Sarma'' sé sin cabáiste agus feoil mhionaithe </small>]] Tá cosúlachtaí le feiceáil i mbia Seirbia agus bia a n-itear ar fud na Balcain. Tá tionchar ar leith ag teacht ón Ghréig, Tuirc agus Ostair. Tá bia an tábhachtach i saol na ndaoine go háirithe i rith saoire eaglasta mar Nollaig, Cáisc agus laethanta áirithe mar [[slava]]. Príomhbhia na tíre ná arán, feol, glasraí agus torthaí agus táirgí déiríochta. Tá arán tábhachtach mar shampla go traidisiúnta tugadh arán agus salainn don aoi. Sainbhia áirithe ná ćevapčići (feoil mhionaithe griollta agus mar ispíní), pljeskavica (cosúil le burgar), sarma (cabáiste agus feoil mhionaithe), agus kajmak (uachtar téachta). Freisin is mó leo alcól, go hairithe rakía (rakija), driogtha ó torthaí áirithe agus tá sé le fáil ar fud an réigiúin. Deirtear gurb é Slivovitsa (šljivovica), déanta le pluma, an deoch náisiúnta. === Spórt === Tá spórt mar gné tábhachtach i sochaí Seirbia. Tá móréileamh áirithe ar na spóirt seo a leanas sacair, cispheil, leadóg, eitpheil agus peil-uisce. Mar aon le clubanna proifisiúnta spóirt sa Spáinn tá clubanna áirithe gníomhach i spóirt éagsúla. Is iad ''Crvena Zvezda'', ''Partizan'', agus ''Beograd'' na clubanna lonnaithe i m[[Béalgrád]], ''Vóvaidín'' i [[Novi Sad]], ''Radnički'' i [[Kragujevac]] agus ''Spartak'' in [[Subotica]] na cinn is mó agus is rathúla sa tír. [[Íomhá:Logo FC Red Star Belgrade.svg|thumb|left|100px]] Is é sacair an spórt is cáiliúil i Seirbia. Thar na blianta tháinig roinnt imreoirí peile cáiliúla ón réigiúin mar [[Dragan Džajić]] agus le déanaí [[Nemanja Vidić]] (a imríonn le [[Manchester United]]), [[Dejan Stanković]] agus [[Branislav Ivanović]]. Le déanaí níl ag éirí go maith leis an bhfoireann náisiúnta cé gur glac sí páirt i gCorn an Domhain trí huaire as na cúig cinn is déanaí. Is iad [[Crvena Zvezda]] agus [[FK Partizan|Partizan]] (as Béalgrád) na príomh clubanna sacair sa tír. Is é Red Star an t-aon club ón Oirthar a bhuaigh príomh corn UEFA (sechas Steaua Bucarest), bhuaigh siad [[Corn na hEorpa]] sa bhliain 1991. Bhí Partizan mar an chéad foireann ón oirthiar a d'imir i craobh corn Eorpach (1966). Glaotar an Dearbaí Síoraí ar iompairc an dá club agus é mar an iompairc spóirt is spreagúil ar domhain. Imríonn siad i SuperLiga na Seirbia leis breathnóirí is mó as na spóirt go léir. Is é Partizan curadh na tír faoi láthair. I leith na cisphéile is í Seirbia ceann de na tiortha is mó clú aige lasmuigh na Stáit Aontaithe. Tá craobh an domhain buaite ag na foireann na bhfear dhá huaire (1998 agus 2002), craobh na heorpa trí huaire (1995, 1997, agus 2001), agus bonn airgid sna cluichí Oilimpeacha 1996. Sa 20 bliain is déanaí tá 22 imreoirí Seirbiach tar éis imirt san NBA, [[Predrag "Peja" Stojaković]] (Sárimreoir NBA trí huaire), Vlade Divac (Sárimreoir NBA 2001 NBA agus Dámhachtain na Laoch FIBA), Predrag Danilović, Vladimir Radmanović, Nenad Krstić, Marko Jarić, agus Željko Rebrača ina measc. Tá clú agus cáil bainte amach ag "Scoil Cóitseálaí na Seirbia" de bharr na traenálaithe a tháinig uaidh. Bhí Partizan mar croabh an hEorpa sa bhliain 1992. Tá móréileamh áirithe freisin ar leadóg de bharr rath [[Novak Đoković]], agus rath áirithe na mban frieisn ma shampla Ana Ivanović agus Jelena Janković. == Tagairtí == {{Reflist}} {{AE}} [[Catagóir:An tSeirbia| ]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe|S]] emj88gjzd9xwcuo5mcj9fwq9r0gm897 1086347 1085957 2022-08-23T02:14:07Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Tír]] in oirdheisceart na [[Eoraip|hEorpa]] is ea '''an tSeirbia''', nó Poblacht na Seirbia ([[Seirbis]]: ''Република Србија'' nó ''Republika Srbija''). Is í [[Béalgrád]] an phríomhchathair agus an chathair is mó. Tá sí suite ag crosaire idir Lár na hEorpa agus Oirdheisceart na hEorpa. Tá stair agus cultúr éagsúil ag an tír cé gur tír réasúnta beag í. Faoi láthair tá sí ag dul tríd an aistriú ó [[Sóisialachas]] Tito agus ré [[Slobodan Milošević|Milošević]] go daonlathas. Tá teorainn aici leis [[An Ungáir]] ó thuaidh; [[An Rómáin]] agus [[an Bhulgáir]] san oirthear; [[An Mhacadóin Thuaidh|an Mhacadóin]] ó dheas agus; [[an Chróit]], an [[An Bhoisnia-Heirseagaivéin|Bhoisnia]], agus [[Montainéagró]] san iarthar; freisin tá teorainn aici leis [[an Albáin]] tríd an réigiúin [[an Chosaiv|Cosaive]]. Ó lonnaigh na Seirbiaigh s[[na Balcáin]], bhunaigh siad stáit éagsúla, ar deireadh d'aontaigh siad mar Impireacht na Seirbia sa bhliain 1346. Faoin 16ú haois, rinne [[Impireacht Otamánach]] gabháil ar an réigiúin iomláin ina bhfuil Seirbia an lá inniu suite. San 19ú haois ath-bhunaigh réabhlóid Seirbia mar mhonarcacht bhunreachtúil. I ndiaidh tamaill d'fhás an ríocht seo agus fuair siad réidh leis an feodachas ar fud na Balcáin. Sa bhliain 1918 aontaigh an cúige Hapsburgach [[An Vóvaidín|Vóvaidín]] le Ríocht na Seirbia. I ndiaidh [[an Chéad Chogadh Domhanda]], bhí Seirbia páirteach i gcur le chéile an chéad [[An Iúgslaiv|Iúgslaiv]] leis na [[náisiún]]aithe eile Slavaigh ó dheas, bhí an t-aonán seo i ré i bhfoirm éagsúla go dtí an bhliain 2006. Sa bhliain sin aisghabh Seirbia a neamhspleáchas. I mí Feabhra 2008 d'fhógair parlaimint UNMIK-riaraithe [[An Chosaiv|Cosaive]], cúige Seirbia ó dheas, neamhspleáchas. Bhí freagairt rialtais idirnáisiúnta measctha, le cuid mhaith den Eoraip ag tabhairt aitheantas don aonán nua. Tá Seirbia mar bhaill de chomhlachtaí idirnáisiúnta éagsúla, ina measc tá, [[Náisiúin Aontaithe|NA]], Comhairle na hEorpa, an Eagraíocht um Shlándáil agus Chomhoibriú san Eoraip(ESCE), Comhpháirtíocht na Síochána, an Eagraíocht Comhar Eacnamaíochta na Mara Duibhe(CEMD) agus Comhaontú Saorthrádála na hEorpa Láir(CSEL). Tá sí freisin mar iarrthóir oifigiúil le bheith mar bhaill den [[Aontas Eorpach]] agus is tír neodrach í. == Stair == === Réamhstair === [[Íomhá:Vinca clay figure 02.jpg|thumb|left|130px|<small>''Bean Vinča'', ~5000 RC, Iarsmalann na Breataine</small>]] Bhí na cultúir neoiliteacha Starčevo agus Vinča lonnaithe mórthimpeall ar [[Béalgrád|Bhéalgrád]] agus bhí ceannas acu ar na Balcáin (chomh maith le chuid de Lár na hEorpa agus den Áise Bheag) 8,500 bhliain ó shin. Is iad Lepenski Vir agus Vinča-Belo Brdo na suíomh is tábhachtach de na cultúir seo, suite ar bhruach na Danóibe. Thart ar 1000 RC, tháinig na pailéa-bhalcáigh; Tráiciagh, Dáiciaigh, Iliriaigh chun fód sna Balcáin. Tháinig na [[An tSean-Ghréig|sean-Ghréigigh]] chomh fada agus deisceart Seirbia an lae inniu san 4ú haois RC. Ba é Kale-Krševica an pointe is faide siar ó thuaidh de Impireacht [[Alastar Mór]]. Lonnaigh an treibh Cheilteach Scordiscigh ar fud na Seirbia san 3ú haois RC agus thóg siad daingin éagsúla, ina measc; Singidunum (Béalgrád sa lá atá inniu), agus Naissos (áit a bhfuil Niš an lae inniu). Chruthaigh na Scordiscigh a stáit féin le Singidunum mar phríomhchathair. Chloígh na [[Impireacht na Róimhe|Rómhánaigh]] chuid de Seirbia sa 2ú haois RC, bhunaigh siad an cúige Illyricum, agus ansin Moesia Mór. Tógadh Srem sa bhliain 9 RC, chomh maith le Bačka agus Banat sa bhliain 106 AD i ndiaidh na cogaidh Dáiciaigh. Ba iad seo a leanas na bailte tábhachtach sa chúige Rómhánach-Seirbiach, Moesia Uachtair; Singidunum, Viminacium, Remesiana, Naissus agus Sirmium (a bhí mar phríomhchathair Rómhánach i rith an Triúrarcacht). Rugadh 17 Impire Rómhánaigh i Seirbia, Constaintín Mór an cheann ba cháiliúla, an chéad Impire Críostaí, a d'fhógraigh caoinfhulaingt reiligiúnach ar fud na himpire. Nuair a roinneadh Impireacht na Róimhe sa bhliain 395, d'fhán an réigiúin faoi riail na [[an Impireacht Bhiosántach|Biosáinte]]. I ndiaidh na 520í, tháinig Slavaigh chun tosaigh ar fud na hImpireacht Bhiosántaigh. === Na Meánaoiseanna === Bhí cónaí ar na Seirbiaigh i réigiúin darbh ainm Sklavinia ("tailte na Slavaigh"), ag an am neamhspleách ó riail Bhiosántaigh. San 8ú haois, bhunaigh Ríshliocht Vlastimirović Prionsacht na Seirbia. Sa bhliain 822, bhí tailte na Seirbia ag síneadh thar chuid mhaith na Dalmáite, agus glacadh leis an g[[Críostaíocht]] mar reiligiúin stáit thart ar 870. I lár an [[10ú haois]] tháinig an stáit amach mar chónaidhm treibhe a chuaigh go dtí cósta an Mhuir Aidriad trí na habhainn Neretva, Sava, Morava, agus Skadar. Thit an stáit as a chéile i ndiaidh bás an Rí Vlastimirid dheiridh – ghabh na Bhiosántaigh an réigiúin agus rialaigh siad é ar feadh aois amháin. Sa bhliain 1040 bhí éirí amach na Seirbiaigh faoin Ríshlioht Vojislavljević in Duklja ([[Pomorje]]). Sa bhliain 1091, bhunaigh Ríshliocht Vukanović Prionsacht Mór na Seirbia, bunaithe ar Rascia (Zagorje) agus sa bhliain 1142 aontaíodh an dá chuid arís. [[Íomhá:Battle of Kosovo, Adam Stefanović, 1870.jpg|thumb|left|215px|Cath Cosaive, 1389]] Sa bhliain 1166, tháinig [[Stefan Nemanja]] i gcoróin, agus cur sé tús le rath Seirbia faoi Ríshliocht Nemanjić. Bhí mac le Nemanja, [[Naomh Sava|Rastko]] (Naomh Sava) in ann neamhspleachas a bhaint amach ar son an [[Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia|Eaglais Seirbiach]] sa bhliain 1217 agus scríobh sé an bunreacht is sine atá eolas againn air. Sa bhliain chéanna bunaíodh Ríocht na Seirbia le Stefan II mar Rí. Bhí fadhbanna ag an Ríocht i gcónaí, ag troid le cúigí áirithe agus le hImpireacht na hOtamánaigh. Bhí Dušan in ann tailte nua a fháil de bharr meath Impireacht Bhiosántach agus thóg sé formhór réigiúin na Gréige. D'oscail sé trádbhealaigh nua agus neartaigh sé geilleagar an Stáit. Ré rathúil é seo agus ba é Seirbia ar cheann de na tíre agus cultúir is forbartha san Eoraip ag an am. Tháinig deireadh leis an ré ag [[Cath Cosaive]] sa bhliain 1389. I ndiaidh treascairt [[Constantinople]] ag na hOtamánaigh sa bhliain 1453, [[Léigear Bhéalgrád]] (1456) agus léigear ar an bpríomhchathair sealadach [[Smederevo]] (1459) briseadh an Ríocht go hiomláin. Lean Béalgrád ag troid ar feadh 70 bhliain ach ar deireadh thit an chathair sa bhliain 1521. Bhí Impireacht na hOtamánaigh saor anois le ionradh a dhéanamh ar Lár na hEorpa. === Ré Otamánach agus Ostarach === Bhí an réigiúin páirteach sna cogaidh idir Impireacht na hOtamánaigh agus Impireacht na hOstaire. Rinne an Ostair ionradh ar an áit trí huaire agus bhí Éirí Amach éagsúla i gcoinne riail na hOtamánaigh. Sa bhliain 1595 d'éirigh na Seirbiaigh amach sa réigiúin [[Banat]] i dtuaisceart na Seirbia. Ar feadh tamaill ghabh siad cathrach éagsúla, ina measc; Vršac, Bečkerek, agus Lipova, chomh maith le Titel agus Bečej in [[Bačka]]. Bhí an tEaspag, Teodor Nestorović, mar cheannaire ar an [[Éirí Amach Banat|Éirí Amach]]. Mar dhíoltas don Éirí Amach dhóigh na hOtamánaigh taisí Naomh Sava i mBéalgrád. Chuir na hOtamánaigh an réígiúin faoi chois agus d'éag seirbiaigh an áit. Lean an dá hImpireachtaí ag troid. Ón bhliain 1718 go dtí 1739 bhí lámh in uachtar ag na hOstaraigh agus glaodh Ríocht na Seirbia ar an áit, ach arís chuir na hOtamánaigh an réigiúin faoi chois. San 18ú haois thóg an Impireacht Hapsburgach [[an Vóvaidín]] de réir Conradh Karlowitz. I rith an tréimhse seo bhí Imirce Mór na Seirbiaigh freisin. Bhog Seirbiaigh go dtí an Vóvaidín, ó Deisceart na Seirbia agus go dtí an Imeallchríoch Míleata nó [[Krajina]] san Iarthar (An Chróit sa lá atá inniu). === Réabhlóid agus Neamhspleachas === [[Íomhá:Serbia and Vojvodina 1848.png|thumb|right|130px|<small>[[Prionsacht na Seirbia]] agus [[Vóvaidín na Seirbia]] sa bhliain [[1848]]</small>]] Lean [[Réabhlóid na Seirbia]] i gcoinne An Impireacht Otamánach ar feadh 11 bhliain, ag tosú sa bhliain 1804 agus ag críochnú sa bhliain 1815. Dhá Éirí Amach a bhí i gceist agus mar thoradh orthu bhain na Seirbiaigh féin-riail amach agus ar deireadh sa bhliain 1835 tugadh neamhspleachas iomláin do na Seirbiaigh. Leis an g[[céad Éirí Amach na Seirbia|Céad Éirí Amach]], faoi cheannas Diúc Karađorđe Petrović, thóg sé 10 mbliana do Arm na hOtamánaigh smacht a fháil arís ar an tír. Go lua ina dhiaidh an athghabháil seo, thosaigh an [[Dara Éirí Amach na Seirbia|Dara Éirí Amach]]. Faoi cheannas Miloš Obrenović, chríochnaigh sé sa bhliain 1815 le comhréiteach idir na réabhlóidithe Seirbiach agus údaráis Otamánach. Fuair siad réidh le feodachas agus ar 15 Feabhra 1835 ghlac siad bunreacht nua. Sa bhliain 1862 bhí coimhlint idir an airm agus muintir Bhéalgrád agus tar éis brú ó na Cumhachtaí Móra, bhí saighdiúirí uilig na Túirce imithe ón bPrionsacht. Sa bhliain 1876, d'fhógraigh Seirbia cogadh ar an Impireacht Otamánach ag iarraidh aontú le Bosnia. Ag Comhdháil Berlin, 1878, cuireadh deireadh leis an gCogadh Rúis-Túrcach agus cuireadh cosc ar Aontú Seirbia le Bosnia; Cuireadh Bosnia faoi riail Impireacht Ostra-Ungárach. Rialaigh Clann Obrenović Prionsacht na Seirbia ón mbliain 1815 go dtí 1903 (seachas 1842 go 1858 nuair a bhí Prionsa Aleksandar Karađorđević i gceannas). Sa bhliain 1882, ríocht ab ea Seirbia, rialaithe ag Rí Milan. Sa bhliain 1903, i ndiaidh [[Tonnbhriseadh Bealtaine]], thóg Clann Karađorđević cumhacht. Mar aon le [[Bliain na Réabhlóidí|réabhlóidí 1848]] san Ostair bunaíodh réigiúin féinrialaithe i Vóvaidín na Seirbia. === An Chéad Chogadh Domhanda agus An Chéad Iúgslaiv === ''Féach Freisin: [[Cogaidh na mBalcán]], [[An Chéad Chogadh Domhanda|Seirbia sa Chéad Chogadh Domhanda]] agus [[Ríocht na hIúgslaive]] '' [[Íomhá:Serbian retreat WWI.jpg|thumb|left|140px|<small>Cúlú Arm na Seirbia go dtí [[An Albáin]], Deireadh Fómhair, 1915</small>]] Sa Chéad Chogadh Balcánach (1912), scrois Conradh na mBalcán Impireacht na hOtamánaigh agus ghabh siad na réigiúin Eorpach. Tharla an Dara Chogadh Balcánach (1913) nuair a chas [[an Bhulgáir]] a aghaidh ar thalamh na tíortha eile ón gConradh, ach scroiseadh í, áfach. De bharr na cogaidh seo bhí talamh na Seirbia tar éis fás 80% agus a daonra 50%, bhí thart ar 20,000 seirbiaigh marbh. Ar an 28 Meitheamh, 1914 d'fheallmharaigh [[Gavrilo Princip]] Ard-diúc [[Franz Ferdinand]] na hOstaire in [[Sairéavó]] agus ar deireadh d'fhógraigh Ostair-Ungáir cogadh ar Sheirbia. Le tacaíocht a thabhairt dá comhghuaillí, shlóg [[An Rúis]] a cuid saighdiúirí, agus mar sin d'fhógraigh [[An Ghearmáin]] cogadh ar an Rúis le tacaíocht a thabhairt don Ostair-Ungáir agus mar sin ar aghaidh agus thosaigh an chéad chogadh domhanda. I dtús báire d'éirigh go maith le Seirbia, bhí lámh in uachtar acu ag [[Cath Cer]] agus [[Cath Kolubara]]. Ar deireadh, áfach, chuir na [[Cumhachtaí Láir]] iad faoi chois sa bhliain 1915. D'éag formhór an airm agus an rialtas go [[Corfú]] agus [[An Ghréig]]. Tháinig siad ar ais le troid ar Fronta na Macadóine, áit ar bhris siad líne a naimhde ar an 15 Meán Fómhair, 1918, ag saoradh na Seirbia agus ag scrios Impireacht na hOstaire agus na hUngáire chomh maith leis an Bhulgáir. Cailleadh 58% (243,600) de shaighdiúirí na Seirbia sa chogadh. In iomláin deirtear go raibh thart ar 1,000,000, taismigh, sé sin tromlach daonra fireannach iomláin (57%).[[Íomhá:1934-10-17 King Alexander Assassination.ogv|thumb|right|140px|<small>Feallmharú [[Alexander I na Iúgslaive|Rí Alexander]] sa bhliain 1934</small>]] Ar an [[1 Nollaig]] [[1918]], d'fhógair Prionsa na Seirbia, Alexander, Ríocht na Seirbiaigh, Crótaigh agus Slóivéanaigh faoi riail [[Rí Peter I na Seirbia]]. In Mí na Samhna 1921 tháinig mac le Rí Peter, [[Alexander I na Iúgslaive|Alexander]] i gcomharbacht mar Rí. Bhí fadhbanna móra idir Seirbiaigh agus Crótaigh sa pharlaimint, agus bhí na rialtais go minic i sáin. Bhí [[Nikola Pašić]], mar phríomh-aire bainteach le chuid mhaith na rialtais go dtí gur fuair sé bás sa bhliain 1926. I ndiaidh feallmharú Stjepan Radić sa bhliain 1928, dáthraigh Rí Alexander ainm na tíre go dtí An Iúgslaiv. Níor chabhraigh athraithe an Rí le dearcadh na Crótaigh ar an tír. Sa bhliain 1933 feallmharaigh Vlado Chernozemski, baill IMRO (le cabhair ón Ustaise), Rí Alexander in [[Marseille]]. I ndiaidh Alexander tháinig a mhac [[Peter II]] i gcomharbacht, bhí sé 11 bliain d'aois, áfach, agus mar sin bhí leasríocht faoin bPionsa Pól i gceannas. Ar deireadh tháinig Príomh Aire Dragiša Cvetković ar chomhréiteach le hionadaí na Cróite, [[Vladko Maček]]. I Mí na Samhna, 1939 chruthaigh comhaontú Cvetković–Maček Ban féinrialaitheach na Cróite. Ní raibh gach duine sásta leis an réiteach seo, go háirithe náisiúnaithe Seirbiaigh === An Dara Cogadh Domhanda === ''Féach Freisin: [[An Dara Cogadh Domhanda|An Iúgslaiv sa Dara Cogadh Domhanda]]'' Chuir [[Adolf Hitler|Hitler]] brú ar an Iúgslaiv bheith páirteach sa Chomhaontú Trí-phairtí. Ar deireadh rinne an Leasrí, Pionsa Pól, beart leis na Gearmánaigh ar 25 Márta 1941. Ní raibh pobal na Seirbia nó an arm sásta leis seo, agus iad go mór i gcoinne cumhachtaí na haise. D'eagraigh grúpa oifigigh airm frith-Phól coup d'état ar 27 Márta 1941, agus cuireadh Rí Peter II na Iúgslaiv i gcumhacht. Nuair a chuala Hitler an nuacht seo, bhog sé le hionradh scriosach a dhéanamh ar an tír láithreach. Roinneadh an réigiún Seirbia idir an Ungáir, An Bhulgáir, An Chróit neamhspleách agus an Iodáil (a bhí ag rialú an Albáin agus Montainéagró). Chuir an Ghearmáin rialtas puipéid i gceannas faoi Milan Aćimović agus Milan Nedić. Thosaigh Cogadh Cathartha san áit idir fórsaí ríogaí na [[Seitnicigh]] le [[Draža Mihailović]] i gceannas agus [[Páirtínigh]] Cummanaigh le [[Josip Broz Tito]] i gceannas. Agus iad ag troid i gcoinne a chéile bhí siad ceaptha 's a bheith ag troid i gcoinne fórsaí an Stáit aise. Tar éis bliain amháin maraíodh thart ar 16,000 Iúdaigh Serbiach san áit, sé sin 90% de dhaonra Iúdach na tíre. Bhí an rialtas puipéid eile, Stát neamhspleách na Cróite, páirteach i ngéarleanúint ar an mórchóir ar Seirbiaigh, Iúdaigh agus Roimis. Is é meastachán Iarsmalann Cuimhneachán an Uileloiscthe gur mharaigh an Rialtas Ústaise idir 330,000 agus 390,000 Seirbiaigh a bhí ina chónaí sa Chróit, Bhoisnia agus Seirbia. As na 1,000,000 taismigh in iomláin bhí 250,000 mar shaoránach Seirbia. Bhunaigh na Páirtínigh Poblacht Užice in Iarthar na Seirbia san Fhómhair 1941. Faoi dheireadh 1944, bhí lámh in uachtar ag na Partínigh in Ionsaí Bhéalgrád sa chogadh cathartha agus sa chogadh ginireálta agus bhí smacht acu ar an Iúgslaiv iomláin. Maraíodh idir 70,000 agus 80,000 sa tSeirbia i rith smachtú na Cummanaigh ag deireadh an chogaidh. === An Dara Iúgslaiv === ''Féach Freisin: [[Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive]]'' Bhí an bua ag na cummanaigh agus fuair siad réidh leis an Monarcacht le cabhair reifreann. Bhunaigh Léig Cummanaigh na Iúgslaiv Stát Aonpháirtí agus cuireadh gach saghas codarsnacht i gcoinne an Stáit nó [[Soisialachas]] faoi chois chomh maith le deireadh a chur le [[náisiúnachas]] na réigiúin. Bhí Seirbia mar phoblacht lastiagh den DFI. Ba ea [[Aleksandar Ranković]], mar an polaiteoir is cumhachtach sa Iúgslaiv ag an am. Chomh maith le Tito ar ndóigh, bhí [[Edvard Kardelj]], [[Milovan Đilas]] agus Ranković lárnach i rialú na tíre. Sa bhliain 1950, thuraiscigh sé mar aire Gnóthaí Baile gur ghabhadh cúig milliún daoine. Chaill sé a phost sa bhliain 1966 de bharr cluasaíocht a bhí á dhéanamh aige mar ceannaire na póilíní rúnda. Bhí teannas áirithe idir é féin agus Tito le Kardelj lena smaointe faoi náisiúnachas agus lárnú chomh maith. Bhí cháill aige i measc na náisiúnaithe agus ní raibh na Seirbiaigh sásta nuair a chaill sé a phost. D'éirigh leis na leasaithe dí-lárnú a dhéanamh sa Iúgslaiv go háirithe leis an mbunreacht nua sa bhliain 1974, tugadh cumhachtaí féinrialaitheach don Chosaiv agus Vóvaidín, ag tabhairt aitheantais áirithe don mhionlach Moslamach. De bharr na leasaithe seo d'athraigh póilíní na Cosaive ó Seirbiaigh don chuid is mó go hAlbánaigh agus chaill chuid mhaith Seirbiaigh a bpost. Lean na fadhbanna ar aghaidh, áfach, agus tugadh Ollscoil Pristine le Albáinis mar teanga teagaisc. Chothaigh na hathraithe seo eagla i measc na Seirbiaigh san áit agus ní raibh Tito in ann deireadh iomláain a chur le náisiǘnachas sa réigiún. === Briseadh na hIúgslaive agus Daonlathas === Sa bhliain 1989 tháinig [[Slobodan Milošević]] i gcumhacht i Seirbia. Gheall Milošević go gcuirfeadh sé deireadh le cumhachtaí féinrialaitheach Cosaive agus Vóvaidíne. I rith an '[[Réabhlóid Frith-Maorlathach]]', d'éirigh leis a chuid tacadóirí a chuir i gcumhacht iontu. Chothaigh na gluaiseachtaí seo teannas i measc na ceannairí cummanaigh agus lasadh náisiúnachas ar fud na tíre. De bharr an teannas idir na grúpaí eitneach agus náisiúin éagsúil bhris [[Cogaidh na hIúgslaive]] amach. Bhí chuid mhaith den troid sa Chróit agus Bhoisnia idir na Seirbiaigh nach raibh sásta le neamhspleáchas ón Iúgslaiv. D'fhan [[Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive]] amach ón gcogadh go hoifigiúil ach thug sí tacaíocht míleata agus airgeadais do fhorsaí na Seirbiaigh sa Chróit agus Bhoisnia. De dheasca an tacaíocht seo chuir na [[Náisiúin Aontaithe]] smachtbhanna ar bun i gcoinne na hIúgslaive a chuir le leithlisiú polaitiúil, meath geilleagrach na tíre agus hipearbhoilsciú an dinar Iúgslaive. D'fhógraíodh daonlathas ilpháirtí i Seirbia sa bhliain 1990, ag cur deireadh le riail aonphairtí go hoifigiúil. Deireann criticí Milošević gur lean an rialtas le riail tiarnasach in aineonn na hathraithe seo. Chuir Milošević cosc le tuairisciú ag na meáin neamhspleách de na hagóidí i gcoinne an rialtais agus theorannaigh sé saoirse labhartha le hathraithe sa chód coiriúil, dá bharr cuireadh a lán daoine a bhí i gcoinne Milošević agus an Rialtas i príosún. Sna toghcháin áitiúil sa bhliain 1996, chaill páirtí Milošević, [[Páirtí Sóisialach na Seirbia|PSS]], agus bhí gearáin faoi chalaois toghcháin ach dhiúltaigh siad aitheantas a thabhairt do na gearáin agus an toradh. Bhí agóidí móra go háirithe i mBéalgrád dá bharr. D'éirigh le Milošević cumhacht a fháil arís nuair a toghadh é mar uachtarán sa bhliain 1997. Thar barr ar sin bhí eachtraí sa Chosaiv ag dul in olcas agus idir 1998 agus 1999, bhris [[Cogadh Cosaive|cogadh]] amach idir arm na hIúgslaive agus [[Arm Saoirse na Cosaive]] agus rinne [[NATO]] buamáil ar Seirbia. I Meán Fómhar 2000, bhí gearáin arís faoi chalaois toghcháin. Thosaigh [[Freasúra Daonlathach na Seirbia]] feachtas frithbheartaíocht shibhialta, comhghuaillíocht de pháirtí frith-Milošević ab ea é. Ar an 5 Deireadh Fómhair tháinig leath milliún daoine ón tír iomláin go Béalgrád, ag áitiú ar Milošević géilleadh. Chuir briseadh Milošević le deireadh aonrú na hIúgslaive. Cuireadh Milošević go dtí an [[Binse Coiriúla Idirnáisiúnta don Iúgslaiv]]. Sa bhliain 2003, athainmníodh an tír mar [[An tSeirbia agus Montainéagró|Seirbia agus Montainéagró]] agus d'oscail an [[Aontas Eorpach]] idirbheartaíocht leis an tír don Comhaontú Cobhsaíochta agus Comhlachais. Ar an 21 Bealtaine 2006, bhí reifreann ag Montainéagró faoi neamhspleáchas agus an lá dár gcion bhí 55.4% tar éis vóta a chaitheamh ar a shon. Bhí fadhbanna poilitiúla fós ag Seirbia. Sa bhliain 2003, d'fheallmharaíodh an príomh aire, [[Zoran Đinđić]] de bharr a pholsaithe i gcoinne coireacht eagraithe agus caimiléireacht. I mí na Nollaig 2009 cuir Seirbia iarratas oifigiúil bheith mar bhaill san AE agus rinneadh iarrthóir oifigiúil di i Mí Márta 2012. == Tír Eolas == Lonnaite idir Lár agus Deisceart na hEorpa, tá Seirbia suite ar leithinis na mBalcán agus Machaire Panónach. Leis an gCosaiv san áireamh, tá sí ag suí idir domhanleithid 41° agus 47° T, agus domhanfhaid 18° agus 23° E. Tá gnéithe áirithe topagrafach le feiceáil sa tír: An Machaire Panónach (An Vóvaidín don chuid is mó) ísealchríoch aibhneacha, Sléibhte na mBalcán agus Cairp, na hAlpa Dinaric, chomh maith le cnoic ag síneadh thar lár na tíre. Ritheann an Danóib tríd Seirbia le 21% den fad iomláin sa tír, in éineacht lena fo-abhainneacha is mó, Sava agus Tisza. Tógann Vóvaidín tríú chuid den tír ó thuaidh agus í súite ar Mhachaire Panónach lár na hEopra. Éiríonn na hAlpa Dinaric ó dheas agus cludaíonn siad chuid mhaith de lár agus iarthar na Seirbia. Trasnaíonn an teorainn oirthearach leis na Sléibhte Cairp, a leanann trí Lár na hEorpa. Buaileann deisceart na Cairpigh le Sléibhte na mBalcán, ag leanacht sruth an Mhoráiv Mhór, abhainn 500 cm ar fad. Is í Sliabh Midžor an pointe is airde in oirthiar na Seirbia ag 2156 m. In oirdheisceart na tíre buaileann Sléibhte na mBalcán le Sléibhte Rhodope. Déanann Sléibhte Šar teorainn idir An Chosaiv agus an Albáin, le Đeravica an sliabh is airde ag 2656 méadar. === Aeráid === Go ginearálta tá Seirbia faoi thionchar an Aigéan Atlantach agus an Meánmhuir chomh maith le mórchríoch Eoráise. I mí Eanáir bíonn meán teocht thart ar 0&nbsp;°C aici, agus i mí Iúil thart ar 22&nbsp;°C. Bíonn thart ar 50 mm/mí agus go ginearalta bíonn sé dáilte go cothrom ar feadh na bliana. Ó thuaid bíonn an aimsir cosúil leis an chuid eile den mór roinn, geimhridh fuaire agus samraidh te, taiseach le baisteach dáilte go cothrom. Ó dheas bíonn an samradh agus fómhár níos tirime agus bíonn an geimhreadh níos fuaire le sneachta sna sléibhte. Chomh maith leis sin bíonn airde, aibhneacha móra agus gaireachta don Muir Aidriad tábhachtach i leith difríochtaí aeráide. Ba é −39.5&nbsp;°C an teocht is isle a thaifeadh i Seirbia ar 13 Eanáir 1985, ag Pešter, agus ba é 44.9&nbsp;°C an teocht is airde ar 24 Iúil 2007, ag Smederevska Palanka. === Timpeallacht === Tá níos mó ná 30% de Seirbia clúdaithe ag coillte.<ref>{{cite web|url = http://www.srbijasume.rs/sumskifonde.html|teideal = Coillte i Poblacht na Seirbia|bliain=2000|publisher=Srbijesuma.rs}}</ref> Tá 377 achar cosainte i Serbia, sé sin 4,947 cm2 nó 6.4% den tír. Tá sé ráite i "Spásphlean Poblacht na Seirbia" gur cheart achar cosainte a ardú go 12% den tír faoin mbliain 2021.<ref>{{cite web|url = https://www.iucn.org/content/serbian-biodiversity|teideal = Bithéagsúlacht Seirbia |bliain=2012|publisher=IUCN}}</ref> Faoi láthair tá cosaint dlíthiúil ag 5 páirc náisiúnta (Đerdap, [[Teamhrach Seirbia|Teamhrach]], Kopaonik, Fruška Gora agus Sliabh Šar), 15 páirc nádúrtha, 15 "Tírdhreach Sárscéimhe", 61 anaclann dúlra, agus 281 gnéithe dúlra. <ref>{{cite web|url = http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G2012/pdf/G20122007.pdf|teideal = Staidrimh Bliainiris Poblacht na Seirbia|bliain=2012|publisher=Rialtas Poblacht na Seirbia}}</ref> Tá [[Sliabh Teamhrach]] in iarthar Seirbia ar cheann de na réigiúin deireanaí san Eoraip ina bhfuil béir ina gcónaí go hiomláín saor.<ref>{{cite web|url = http://www.discoverserbia.org/en/animals-wildlife/brown-bear|teideal = Béar Donn|publisher=Discover Serbia}}</ref> Rinne buamáil NATO sa bhliain 1999 dochar fadtéarmach don timpeallacht, de bharr na mílte tonna ceimice nimhiúil a scaoileadh ó monarchann a scroiseadh isteach san ithir, atmaisféar agus uisce le tionchar ar daoine agus fiadhúlra áitiúil. Níl [[athchúrsáil]] ag tarlú go ginearálta le 15% den bruscar á athúsáid.<ref>{{cite web|url = http://www.blic.rs/society.php?id=2863|teideal = Seirbia ag athchúrsáil 15% dá mbruscar|publisher=Blic|accessdate=28 April 2010}}</ref> Is é [[an Danóib]] an abhainn is mó le 588 cm agus is é foinse tábhachtach uisce úr. Is iad [[Sava]], [[Morava Mór|Morava]], [[Tisza]], [[Drina]] agus [[Ibar (abhainn|Ibar]] aibhneacha tábhachtach chomh maith. Doirteann formhór na haibhneacha isteach sa [[an Mhuir Dhubh|Mhuir Dhubh]], tríd na Daóibe. Is é [[Belo Jezero]] an loch is mó, suite sa [[An Vóvaidín|Vóvaidín]], 25 cm² agus is é [[Jelovarnik]] an eas is airde ag 71 méadar in Kopaonik. [[Íomhá:Morava river2.jpg|thumb|170px|<small>[[Morava Mór]], radharc ó [[Lapovo]].</small>]] [[Íomhá:Parc national Tara Serbie.jpg|thumb|190px|<small>[[Teamhair (Sliabh)|Páirc Náisiúnta Teamhrach]] agus abhainn [[Dríona]].</small>]] {| class="wikitable" ! ! Abhainn ! Cm in Seirbia ! Fad Iomláin<br />(km) ! Méid Tíortha |- | 1 | [[An Danóib]] | 588 | 2783 | 9 |- style="background:#efefef;" | 2 | [[Morava Mór]] | 493 | 493 | 1 |- | 3 | [[Ibar (abhainn)|Ibar]] | 250 | 272 | 2 |- style="background:#efefef;" | 4 | [[Drina]] | 220 | 346 | 3 |- | 5 | [[Sava]] | 206 | 945 | 4 |- style="background:#efefef;" | 6 | [[Timok (abhainn)|Timok]] | 202 | 202 | 1 |- | 7 | [[Tisza]] | 168 | 966 | 4 |- style="background:#efefef;" | 8 | [[Nišava]] | 151 | 218 | 2 |- | 9 | [[Abhainn Timiş]] | 118 | 359 | 2 |- style="background:#efefef;" | 10 | [[Abhainn Bega|Begej]] | 75 | 244 | 2 |} == Polaitíocht == Is poblacht pharlaiminteach í Seirbia le córas ilpháirtí. Tá Comhthionól Náisiúnta aon seomra reachtaigh aici agus toghtar 250 go cionmhar ar feadh téarma ceithre bhliain. Déanann an Príomh Aire leis na hairí rialtais na cinneadh tábhachtach. Toghtar uachtarán a freastalaíonn mar cheann stáit agus is post ainmniúil é an tUachtarán don chuid is mó. Bhí an toghcháin is déanaí ar 6 Bealtaine May 2012. Bhuaigh Páirtí forásach na Seirbia ach bhí air comhrialtas a fháil ar deireadh. Is é [[Tomislav Nikolić]] Uachtarán na tíre ó 2012. Ó 1999 tá an Cosaiv faoi riail UNMIK de bharr Rún 1244 na Náisiúin Aontaithe. Tá rialtas sealadach le comthionól agus uachtaráin ann. Cé gur fhógraigh an tionól neamhspleáchas ó Seirbia, níl aitheantas forleathan faighte aici. I dtuairim Seirbia tá an fógra mí-dleathach agus neamhdhlisteanach. === Rannog Riaracháin === Roinntear Seirbia i 5 réigiúin éagsúil: [[An Vóvaidín|Vóvaidín]], [[Béalgrád]], [[Šumadija agus Iarthar Seirbia]], Deisceart agus Oirthar Seirbia agus [[An Chosaiv|Cosaiv & Metohija]]. Tá Vóvaidín agus Cosaiv mar Chúigí Féinrialaitheach. Tharr sin tá Seirbia roinnte i 150 Bardais agus 24 cathracha mar aonaid rialtais áitiúla. As sin tá 47 suite in Deisceart agus Oirthiar Seirbia, 52 in Šumadija agus Iarthar Seirbia, 39 in Vóvaidín agus 28 (nó 37) sa Chosaiv. Tá 6 cathair suite in Deisceart agus Oirthar Seirbia, 10 i Šumadija agus Iarthar Seirbia, 6 i Vóvaidín, agus 1 sa Chosaiv, agus ar ndóigh Béalgrád le stádas ar leith mar phríomhchathair. === Caidreamh Coigríche === Tá 64 ambasáide, agus 22 consalachta i measc 14 tíortha aici, chomh maith le 3 ionadaí seasta chuig na Náisiúin Aontaithe agus roinnt eagraíochtaí idirnáisiúnta eile. Tá 65 ambasáide agus 5 conslachta lonnaithe insan tír í féin. Tá ionadaí ó [[Údarás Náisiúnta na Palaistíne]] chomh maith. Tá Seirbia mar bhall de eagraíochtaí idirnáisiúnta tábhachtach ina measc: NA, Comhairle na hEorpa, ESCE, Comhpháirtíocht na Síochána, CEMD agus CSEL. Tá sí freisin mar iarrthóir oifigiúil le bheith mar bhaill den Aontas Eorpach. Dúirt iar uachtarán na Seirbia [[Boris Tadić]] go raibh gnóthaí leis an [[Aontas Eorpach]], [[An Rúis]], [[Na Stáit Aontaithe]] agus [[An tSín]] mar "ceithre cholún" gnóthaí eachtra na Seirbia. Ar an 17 Feabhra 2008, d'fhógraigh an chúige Cosaive neamhspleachas ó Seirbia, ag búnú [[Poblacht na Cosaive]]. I measc tíortha eile, ní thugann Seirbia, An Rúis, An tSín aitheantas oifigiúil don stáit. Tá Seirbia réidh le bac a chur os chomhair Cosaive agus í ag iarraidh bheith mar bhall eagraíochtaí idirnáisiúnta agus níl iarratas curtha isteach chuig na NA ag Poblacht na Cosaive fós. Nuair a thug tíortha áirithe aitheantas do Chosaive, tharraing sé a chuid ambasadóirí mar agóid. Ní dheidéileáileann Seirbia leis an gCosaiv ach tríd eagraíochtaí mar UNMIK agus EULEX. Tá cainteanna ag dul ar aghaidh idir Seirbia agus an Chosaiv le cabhair ón AE sa Bhruiséil. Chuir Seirbia iarratas isteach le bheith mar bhaill an Aontas Eorpach i mí Nollaig 2009. In ainneoin fadhbanna áirithe, i mí Nollaig 2009, thosaigh an AE ag trádáil arís léi agus níl gá le víossa ag Seirbiagh sna tíortha Schengen. Fuair Seirbia stádas iarrthóir oifigiúil don AE ar 1 Márta 2012. == Geilleagar == Ón [[Dara Cogadh Domhanda]] ar aghaidh tá Seirbia tar éis forbairt ó tír a raibh a geilleagar bunaithe ar talamhaíocht go geilleagar ina bhfuil talamhaíocht agus mianadóireacht fós tábhachtach. I rith ré na Iúgaslaive bhí sé forbatha measartha mar aon le meán an tír iomláin ach bhí difríochtaí áirithe ó réigiúin go réigiúin. Bhí [[Béalgrád]] mar an cathair is mó forbatha sa tír leis an g[[An Chosaiv|Cosaiv]] mar an réigiúin is lú forbartha chomh maith leis an réigiúin úd in aice an teorainn le [[Montainéagró]]. Tháinig meath ar gheilleagar na Seirbia de bharr briseadh suas na Iúgaslaive, agus buamáil NATO i rith [[1999]]. Bhí brú mór ar gheilleagar na Seirbia ag tús na 1990í de bharr smachtbhanna a chuir na Náisiúin Aontaithe uirthi sa bhliain [[1992]] mr gheall ar an gcogadh sa [[An Chróit|Chróit]] agus [[Boisnia]]. Cuireadh deireadh iomláin leis na smachtbhanna sa bhliain [[2005]] nuair a normalaigh siad a chuid trádála leis na Stáit Aontaithe. Tá 16,6% den OTI in earnáil na talmhaíochta, in earnáil na tionscalaíochta; 25,5%, in earnáil an fháilteachais; 57,9%. Sa bhliain [[2008]] bhí an OTI iomláin ag 79,662 billiúin dollar agus bhí an OTI in aghaidh an duine ag 10,792 dollar. Tá talmhaíochta an-tábhachta sa [[Vóvaidín]]. Fásann siad cruithneacht, coirce, [[lus na gréine]], pónáirí soighe agus glasraí. Tá cáil ar Šumadija dá úllord; tagann fíon ó Vršac, sléibhte Fruške gore agus Župa. Tá feirmeoireacht ainmhí go háirithe i Raškoj agus oirthiar Seirbia. Tá ithir Metohija ag fás arbhar. Sa Chosaiv tá an suíomh is mó ligníte san Eoraip. Tá copar le fáil i measc sléibhte Homoljska. I dtuaisceart Banata tá neart ola agus gas nádúrtha le fáil. Tá thart ar 2,961,000 i lucht oibre Seirbia le ráta dífhostaíochta 14% (50% sa Chosaiv), 30% in earnáil talmhaíochta, 46% in earnáil tionscalaíochta agus 24% in earnáil an fháilteachais. Tá ráta boilscithe thar 6.5% aici. Faigheann Seirbia a chuid earraí don chuid is mó ó tíortha san Aontas Eorpach ([[An Ghearmáin]], [[An Ostair]], [[An Iodáil]]), [[na Stáit Aontaithe]], [[Daon-Phoblacht na Síne]]. Díolann Seirbia chuid dá chuid earraí do tíortha an iar-Iúgslaive, Poblacht Seirbia (B&H) agus an [[An Mhacadóin Thuaidh|An Mhacadóin]]. Tá easnamh na n-iomportáile aici ag thart ar 6 billiúin dollar ([[2005]]). == Muintir na Tíre == Tá 7,120,666 (Deireadh Fómhair 2011) daoine ina gcónaí sa tír (gan an Chosaiv san áireamh), agus de réir tomhais an CIA, tá 1.8 milliún daoine ina gcónaí sa [[An Chosaiv|Chosaiv]], formhór dóibh ina Albánaigh le mionlach Seirbiagh Cosaive chomh maith. Is iad Seirbiagh tromlach na tíre ar ndóigh, 83% den daonra (gan an Chosaiv san áireamh). Tá 290,000, Ungáraigh ina gcónaí sa tír, 3.9% den daonra iomláin (agus 14.3% de dhaonra [[An Vóvaidín|Vóvaidín]]). Chomh maith leo siúd tá mionlaigh eile mar Boisniaigh, Roma, Albánaigh, Crótaigh, Bulgáraigh, Montainéagróigh, Macadónaigh, Slóvacaigh, Vlacaogh, Rómánaigh, agus Sínigh. De réir tomhais na NA, tá thart ar 500,000 Roma ina gcónaí i Seirbia. Tá an daonra teifeach is mó san Eoraip aici, thart ar 7% – tháinig thart ar leath milliún teifigh i ndiaidh Cogaidh na hIúgslaive chuig an tír, go háirithe ón gCróit, chomh maith le Boisnia. Deirtear gur fhag thart ar 300,000 daoine de réir na 1990í. Tá daonra sean ag Seirbia (agus i measc na tíre is sine ó thaobh daonra de ar domhain), de dheasca ráta breith íseal. === Cathracha === {{Cathracha is mó na Seirbia}} {{Clear}} === Reiligiún === [[Íomhá:Hram-svetog-save-atipiks-beograd.jpg|thumb|right|[[Teampall Naomh Sava]] i mBéalgrád, an tSéipeal Ortadocsach is mó ar domhain]] Tá Seirbia ar cheann de na tíortha is measctha san Eoraip ó thaobh reiligiún de. Is í [[Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia|Ortadocsacht an Oirthir]] an chreideamh is mó, le [[Eaglais Chaitliceach|Caitliceachas]] agus [[Ioslam|Moslamaigh]] mar reiligiúin mionlaigh, chomh maith le roinnt creidimh eile. Tá roinnt Eaglais Cheartchreidmheach eile sa tír ina measc Rómánaigh, Vlachaigh, Macadónaigh agus Bulgáraigh mar sin, le chéile tá 84.6% den tír Ortadocsach. De réir daonáireamh 2002, bhí 68.97% den daonra Ortadocsach, 19.11% Caitliceach agus 3.55% Protastúnach sa Vóvaidín. Sna réigiúin [[Seirbia Láir]] agus [[Béalgrád]] tá níos mó ná 90% den daonra Ortadocsach. Sa Chosaiv tá 89% den daonra mar Moslamaigh Albánaigh. Tá an [[Caitliceachas]] i láthair sa Vóvaidín go háirithe ó thuaidh de bharr na mionlaigh atá ina gcónaí inti ar nós na hUngáraigh agus na Crótaigh, chomh maith le roinnt Slóvacaigh agus Seicigh. Tá thart ar 388,000 Caitlicigh sa tír nó 5.5% den daonra. Tá roinnt protastúnaigh (1.1%) i measc na mionlaigh sa Vóvaidín chomh maith. Go stairiúil tá pobal láidir Moslamach sa deisceart – Deisceart Raška agus Gleann Preševo Siar ó dheas ach go háirithe. Is Boisniacigh iad, den chuid is mó, le 140,000 daoine nó 2% den daonra, agus ansin Albániagh. I ndiaidh [[An tIonchoisne|Ionchoisnena]] Spáinne tháinig roinnt mhaith Iúdaigh le cónaí sa tír. Tógadh go maith leo sna aoiseanna a tháinig ina dhiaidh ach níos déanaí de bharr na Cogaidh sa 20ú haois níl an daonra Iúdach chomh láidir a thuile. Sa lá atá inniu ann tá thart ar 1,185 Iúdaigh Seirbiagh. Go ginearálta tá reiligiún an-tábhachtach i leith náisiúnachas na réigiúine agus na tíre agus bíonn an Eaglais Cheartchreidmheach páirteach uaireanta i gcúrsaí polaitíochta na tíre. === Teanga === Is í [[Seirbis]] an teanga oifigiúil agus í á labhaurt ag 88.09% den daonra. Is teanga slávach í ar ndóigh, gaol láidir aici leis an m[[Boisnis]] agus [[Cróitis]]. Baintear úsáid as an aibítir Choireallach, atá go hiomláin foghraíoch, len í a scríobh. Tá aitheantas áirithe ag cúig teanga eile sa Vóvaidín: [[Ungáiris]], [[Slóvaicis]], [[Cróitis]], [[Rómáinis]], Rúitéinis. Ar ndóigh tá [[Albáinis]] á labhairt ó dheas agus sa Chosaiv. == Cultúr == Ar feadh na céadta bliana bhí Seirbia roinnte idir Oirthir agus Iarthar [[Impireacht na Róimhe]]; ansin idir Ríocht na hUngáire agus Impireacht na Bulgáire, Ríocht na bhFranc agus [[Impireacht Bhiosántach|an Bhiosáint]]; ansin idir [[Impireacht Otamánach]] agus [[Impireacht na hOstaire-Ungáire|Impireacht na hOstaire]] chomh maith leis [[an Veinéis]] ó dheas. Chuaigh cultúir na himpireachtaí éagsúla i gcion go mór ar cultúr na tíre. Tá cuma Eoraip Láir i dtuaisceart na tíre, sa deisceart, áfach tá níos mó airí Balcáin nó Meánmhuir aici. Bhí tionchar Bhiosántach an-tábhactach de bharr Críostaíocht an Oirthir a tháinig go dtí Seirbia sna Meánaoiseanna. Tá stádas lárnach ag Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia san áit, agus tá na céadta mainistéirigh fós ann mar iarsmaí cultúrtha na tíre. Tá ocht suíomh ar liosta UNESCO: Príomhchathar na Meánaoiseanna, Stari Ras, Mainistir ón 13ú haois, Sopoćani, Mainisir ón 12ú haois, Studenica, agus iarsmaí meánaoiseach atá i mbaol sa Chosaiv; na mainistéirigh Visoki Dečani, Muire Mháthair Ljeviš, Gračanica agus Patrarc Peć. Chomh maith leo siúd tá estát Rómhánach Gamzigrad–Felix Romuliana. Freisin tá dhá cuimhneachán liteartha, UNESCO: Leabhar Miroslav ón 12ú haois, agus carlann [[Nikola Tesla]] i m[[Béalgrád]]. === Litríocht === Bhí baint mhór ag deartharacha Cyril agus Methodius le litearthacht Seirbia. Ag tosú sa 12ú scríobhadh leabhair in Coireallach. Tá Leabhair Miroslav an leabhar Seirbis is sine. I measc na scríbhneoirí tábhcatacha sna meánaoiseanna bhí: Sava Nemanjić, Nun Jefimija, Stefan Lazarević, Constantine Kostenets. I ndeireadh an 17ú haois. bhí scríbhneoirí mar Andrija Zmajević, Gavril Stefanović Venclović, Jovan Rajić, Zaharije Orfelin tábhachtach. Níos déanaí tháinig Dositej Obradović agus Jovan Sterija Popović ar an bhfód. Sa 19ú haois bhí athbheocháin cúltúrtha ag dul ar aghaidh. Rinne Vuk Stefanović Karadžić bailiúcháin ar litríocht na ndaoine, leasaigh sé an teanga agus litríú chomh maith le haistriúcháin nua ar an Tiomna Nua. Sa chéad chuid den 19ú haois bhí Rómánsaíocht coitianta, agus ansin tháinig Réalaíoch chuig an tír. Sa 20ú haois tá cáil idirnáisiúnta ar leith ag [[Ivo Andrić]] a bhuaigh an [[Duais Nobel na Litríochta]] don úrscéal ''Droichead ar an Dríona'' chomh maith le scríbhneoirí mar Isidora Sekulić, Miloš Crnjanski, Branko Ćopić, Meša Selimović, [[Borislav Pekić]], agus [[Milorad Pavić]]. Chomh maith leo siúd bhí filí tábhachtach mar Milan Rakić, Jovan Dučić, Desanka Maksimović, Miodrag Pavlović, Vladislav Petković Dis, Branko Miljković, Vasko Popa. Ag deireadh an 20ú haois agus tús and 21ú haois tá cáil áirithe idirnáisiúnta ag Milorad Pavić mar gheall ar a úrscéal ''Úrscéal na Kazaraigh'', mar aon le Momo Kapor, Goran Petrović, Svetlana Velmar-Janković, Svetislav Basara agus Zoran Živković. Tá 551 leabharlainn poiblí i Seirbia, ina measc dhá Leabharlann Náisiúnta; ceann acu i m[[Béalgrád]] le thart ar 5 milliún imleabhair agus Matica Srpska (institiúid cultúrtha is sine sa tír bunaithe sa bhliain 1826) i [[Novi Sad]] le thart ar 3.5 milliún imleabhair. Sa bhliain 2010 d'fhoilsiú 10,989 leabhair agus bróisiúir. Tá Margadh Leabhair Béalgrád ar siúil gach bliain agus í mar an ócáid cúlturtha is mó sa tír le 158,128 cuairteoirí sa bhliain 2013. Is é an Duais NIN, an duais is tábhachtach liteartha sa tír a bhronntar gach Eanáir don leabhair nua is fearr i [[Seirbis]]. I leith scannáin tá clú agus cáil ag [[Emir Kusturica]] toisc gur bhuaigh sé an Paln d'or dhá huaire ag Féile Scannán Cannes, do na scannáin ''When Father Was Away on Business'' sa bhliain 1985 agus ''[[Underground]]'' sa bhliain 1995. === Ceol === Deirtear gurb é an cumadóir agus ceoleolaí Stevan Stojanović Mokranjac athair ceol nua-aimseartha Seirbia. Tá trí árais ceoldrámaíochta sa tír agus ceithre ceolfhoireann shiansach. Tá BEMUS ar cheann de na féilí ceoil clasaiceach is cáiliúla in Oirdeisceart na hEorpa. Sa cheol traidisiúnta úsáidtear uirlisí mar na [[Píoba uilleann|píoba uileann]] (Gaida), feadóga (idir móra agus beaga), coirn, trumpaí, liúiteanna, salmchruiteanna, drumaí agus ciombail. Glaotar '''[[kolo]]''' ar an damhsa céilí atá acu. Ar ndóigh bíonn éagsúlachtaí le feiceáil ó áit go háit. Bhí filíocht eipiciúil tábhachtach i mbealoideas Seirbia agus na Balcáin ar feadh na céadta bliana agus uaireanta seintear an ''[[gusle]]'' le na dánta nó amhráin seo. Cur síos ar eachtraí stairiúil agus miotasúil ab ea na heipic seo. Glaotar Turbo-folk ar cheoil a bhfuil mar mheascann de cheol na ndaoine le foghar pop agus damhsa comhaimseartha. I measc na ceoltóirí cáiliúla tá [[Ceca]], Aca Lukas, Jelena Karleuša agus Seka Aleksić. Tá Práis Balcánach, nó truba ("trumpa") cáiliúil chomh maith. Go stairiúil bhí baint aige le saighdiúirí ach anois bíonn sé le cloisteáil ag ócáidí tábháchtach mar bhaistiú linbh, bainis agus sochraid. Gach bliain bíonn Feili Trumpaí Guča le níos mó ná 300,000 daoine i láthair. Bhí raic ceoil gníomhach sa tír sna 70í agus 80í agus ina measc na grúpaí cáiliúla tá [[Riblja Čorba]], [[Bajaga i Instruktori]],  [[Električni Orgazam]], [[Partibrejkers]], agus [[Van Gogh (Banna Ceoil)|Van Gogh]]. Sa bhliain 1985 chuaigh [[Rory Gallaghar]] ar thuras tríd an Iugaslaiv agus sheinn sé i mBéalgrád. Gach bliain bíonn féile ceoil [[Féile EXIT|EXIT]] ar siúil i [[Novi Sad]], féile atá cáiliúil ar fud na hEorpa. ==== Ceol Éireannach i Seirbia ==== [[Íomhá:Orthodox Celts u Banja Luci.jpg|thumb|right|160px|<small>Orthodox Celts beo i [[Banja Luka]]</small>]] Tá móréileamh chomh maith ar cheol agus chultúr na hÉireann i Seirbia. Tá bannaí ceoil mar [[Orthodox Celts]] agus [[Irish Stew]], i measc grúpaí eile, ag seinnt agus ag cur chun chinn ceol Éireannach sa réigiúin. Tá leagan seolta ag na bannaí seo de amhráin cháiliúil Éireannach mar ''[[Star of the County Down]]'',<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HEt2XdN_TbQ|teideal=''Star of the County Down'', Orthodox Celts}}</ref> [[Rocky Road to Dublin|''Rocky Road to Dublin'']]<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=B_e7QbWc5mI|teideal=''Rocky Road to Dublin'', Othodox Celts}}</ref> agus [[Skibbereen|''Skibbereen'']].<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=B7n_71HLRyA|teideal = Skibbereen, Irish stew}} </ref> [[Íomhá:Irish Stew of Sindidun, 2014.jpg|thumb|left|160px|<small>Irish Stew Beo</small>]] Tá tionchar ar leith ag na ''[[Pogues]]'', ''[[Flogging Molly]]'' agus na ''[[Dubliners]]'' ar na bannaí seo agus go ginearálta baineann siad leis an seánra [[raic-ceilteach]].<ref> {{cite web|url=https://balkanrock.com/intervjui/bojan-petrovic-irish-stew-of-sindidun-ne-mozemo-svi-da-budemo-centarfori-mora-neko-i-da-cuva-gol/|teideal= Agallamh le Bojan Petrovic}}</ref> Cumann siad roinnt amhraín leo féin agus iad fós ag cloí le fuaim áirithe Éireannach agus bíonn ceol traidisiúnta le cloisteáil iontu chomh maith. Bíonn ceolchoirm mór ag Orthodox Celts ar Lá Fhéile Phádraig gach bliain i mBéalgrád agus tá clú agus cáil orthu ag seinm ag an bhFéile Beoir i rith an tsamhraidh chomh maith. <ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/music/artists/64b2c03a-bbe8-4389-81a0-983c104426c3|teideal= Orthodox Celts ar BBC}}</ref> Sa bhliain 2013 d'aigríodh Féile Éireannach, a chuir béim ar scannáin Éireannach agus bhí an féile ar siúil, le damhsóirí [[Lord of the Dance]] i láthair.<ref>{{cite web|url = http://irishfest.rs/|teideal=Féile Éireannach i Seirbia}}</ref> Sa bhliain 2015 tháinig [[Lisa Hannigan]], bhí dramaíocht, scannáin agus neart ceoil chomh maith leis sin d'athraigh siad soilsí ar droichead thar na habhainn go glas mar chuid den Fhéile.<ref>{{cite web|url = http://arhiva.alo.rs/vesti/aktuelno/pogledajte-beogradski-most-svetog-patrika-foto-galerija/89824|teideal= Féach ar Droichead Béalgrád ar Lá Fhéile Phádraig}}</ref> Bíonn neart oíchí Éireannacha i dtíthe tábhairne éagsúil, go háithithe T-Pub, a chuireann ceol Éireannach chun chinn. Chomh maith leis sin tá trí grúpa éagsúil damhsóirí (''Celtic Rhythm'', ''Erin's Fiddle'' agus ''Irish Dance Belgrade'') a dhéanann damhsa Éireannach agus damhsa ar an sean nós i mBéalgrád agus ar fud na tíre. Tá cumann lucht leanúna club sacair [[Celtic Football Club|Celtic]] ann chomh maith. === Bia === [[Íomhá:Serbian Sarma (cropped).jpg|thumb|right|160px|<small>''Sarma'' sé sin cabáiste agus feoil mhionaithe </small>]] Tá cosúlachtaí le feiceáil i mbia Seirbia agus bia a n-itear ar fud na Balcain. Tá tionchar ar leith ag teacht ón Ghréig, Tuirc agus Ostair. Tá bia an tábhachtach i saol na ndaoine go háirithe i rith saoire eaglasta mar Nollaig, Cáisc agus laethanta áirithe mar [[slava]]. Príomhbhia na tíre ná arán, feol, glasraí agus torthaí agus táirgí déiríochta. Tá arán tábhachtach mar shampla go traidisiúnta tugadh arán agus salainn don aoi. Sainbhia áirithe ná ćevapčići (feoil mhionaithe griollta agus mar ispíní), pljeskavica (cosúil le burgar), sarma (cabáiste agus feoil mhionaithe), agus kajmak (uachtar téachta). Freisin is mó leo alcól, go hairithe rakía (rakija), driogtha ó torthaí áirithe agus tá sé le fáil ar fud an réigiúin. Deirtear gurb é Slivovitsa (šljivovica), déanta le pluma, an deoch náisiúnta. === Spórt === Tá spórt mar gné tábhachtach i sochaí Seirbia. Tá móréileamh áirithe ar na spóirt seo a leanas sacair, cispheil, leadóg, eitpheil agus peil-uisce. Mar aon le clubanna proifisiúnta spóirt sa Spáinn tá clubanna áirithe gníomhach i spóirt éagsúla. Is iad ''Crvena Zvezda'', ''Partizan'', agus ''Beograd'' na clubanna lonnaithe i m[[Béalgrád]], ''Vóvaidín'' i [[Novi Sad]], ''Radnički'' i [[Kragujevac]] agus ''Spartak'' in [[Subotica]] na cinn is mó agus is rathúla sa tír. [[Íomhá:Logo FC Red Star Belgrade.svg|thumb|left|100px]] Is é sacair an spórt is cáiliúil i Seirbia. Thar na blianta tháinig roinnt imreoirí peile cáiliúla ón réigiúin mar [[Dragan Džajić]] agus le déanaí [[Nemanja Vidić]] (a imríonn le [[Manchester United]]), [[Dejan Stanković]] agus [[Branislav Ivanović]]. Le déanaí níl ag éirí go maith leis an bhfoireann náisiúnta cé gur glac sí páirt i gCorn an Domhain trí huaire as na cúig cinn is déanaí. Is iad [[Crvena Zvezda]] agus [[FK Partizan|Partizan]] (as Béalgrád) na príomh clubanna sacair sa tír. Is é Red Star an t-aon club ón Oirthar a bhuaigh príomh corn UEFA (sechas Steaua Bucarest), bhuaigh siad [[Corn na hEorpa]] sa bhliain 1991. Bhí Partizan mar an chéad foireann ón oirthiar a d'imir i craobh corn Eorpach (1966). Glaotar an Dearbaí Síoraí ar iompairc an dá club agus é mar an iompairc spóirt is spreagúil ar domhain. Imríonn siad i SuperLiga na Seirbia leis breathnóirí is mó as na spóirt go léir. Is é Partizan curadh na tír faoi láthair. I leith na cisphéile is í Seirbia ceann de na tiortha is mó clú aige lasmuigh na Stáit Aontaithe. Tá craobh an domhain buaite ag na foireann na bhfear dhá huaire (1998 agus 2002), craobh na heorpa trí huaire (1995, 1997, agus 2001), agus bonn airgid sna cluichí Oilimpeacha 1996. Sa 20 bliain is déanaí tá 22 imreoirí Seirbiach tar éis imirt san NBA, [[Predrag "Peja" Stojaković]] (Sárimreoir NBA trí huaire), Vlade Divac (Sárimreoir NBA 2001 NBA agus Dámhachtain na Laoch FIBA), Predrag Danilović, Vladimir Radmanović, Nenad Krstić, Marko Jarić, agus Željko Rebrača ina measc. Tá clú agus cáil bainte amach ag "Scoil Cóitseálaí na Seirbia" de bharr na traenálaithe a tháinig uaidh. Bhí Partizan mar croabh an hEorpa sa bhliain 1992. Tá móréileamh áirithe freisin ar leadóg de bharr rath [[Novak Đoković]], agus rath áirithe na mban frieisn ma shampla Ana Ivanović agus Jelena Janković. == Tagairtí == {{Reflist}} {{AE}} [[Catagóir:An tSeirbia| ]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe|S]] 3cveckvtb4tbkcecjqxa1u2sfwgvs62 1086417 1086347 2022-08-23T02:33:22Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Tír]] in oirdheisceart na [[Eoraip|hEorpa]] is ea '''an tSeirbia''', nó Poblacht na Seirbia ([[Seirbis]]: ''Република Србија'' nó ''Republika Srbija''). Is í [[Béalgrád]] an phríomhchathair agus an chathair is mó. Tá sí suite ag crosaire idir Lár na hEorpa agus Oirdheisceart na hEorpa. Tá stair agus cultúr éagsúil ag an tír cé gur tír réasúnta beag í. Faoi láthair tá sí ag dul tríd an aistriú ó [[Sóisialachas]] Tito agus ré [[Slobodan Milošević|Milošević]] go daonlathas. Tá teorainn aici leis [[An Ungáir]] ó thuaidh; [[An Rómáin]] agus [[an Bhulgáir]] san oirthear; [[An Mhacadóin Thuaidh|an Mhacadóin]] ó dheas agus; [[an Chróit]], an [[An Bhoisnia-Heirseagaivéin|Bhoisnia]], agus [[Montainéagró]] san iarthar; freisin tá teorainn aici leis [[an Albáin]] tríd an réigiúin [[an Chosaiv|Cosaive]]. Ó lonnaigh na Seirbiaigh s[[na Balcáin]], bhunaigh siad stáit éagsúla, ar deireadh d'aontaigh siad mar Impireacht na Seirbia sa bhliain 1346. Faoin 16ú haois, rinne [[Impireacht Otamánach]] gabháil ar an réigiúin iomláin ina bhfuil Seirbia an lá inniu suite. San 19ú haois ath-bhunaigh réabhlóid Seirbia mar mhonarcacht bhunreachtúil. I ndiaidh tamaill d'fhás an ríocht seo agus fuair siad réidh leis an feodachas ar fud na Balcáin. Sa bhliain 1918 aontaigh an cúige Hapsburgach [[An Vóvaidín|Vóvaidín]] le Ríocht na Seirbia. I ndiaidh [[an Chéad Chogadh Domhanda]], bhí Seirbia páirteach i gcur le chéile an chéad [[An Iúgslaiv|Iúgslaiv]] leis na [[náisiún]]aithe eile Slavaigh ó dheas, bhí an t-aonán seo i ré i bhfoirm éagsúla go dtí an bhliain 2006. Sa bhliain sin aisghabh Seirbia a neamhspleáchas. I mí Feabhra 2008 d'fhógair parlaimint UNMIK-riaraithe [[An Chosaiv|Cosaive]], cúige Seirbia ó dheas, neamhspleáchas. Bhí freagairt rialtais idirnáisiúnta measctha, le cuid mhaith den Eoraip ag tabhairt aitheantas don aonán nua. Tá Seirbia mar bhaill de chomhlachtaí idirnáisiúnta éagsúla, ina measc tá, [[Náisiúin Aontaithe|NA]], Comhairle na hEorpa, an Eagraíocht um Shlándáil agus Chomhoibriú san Eoraip(ESCE), Comhpháirtíocht na Síochána, an Eagraíocht Comhar Eacnamaíochta na Mara Duibhe(CEMD) agus Comhaontú Saorthrádála na hEorpa Láir(CSEL). Tá sí freisin mar iarrthóir oifigiúil le bheith mar bhaill den [[Aontas Eorpach]] agus is tír neodrach í. == Stair == === Réamhstair === [[Íomhá:Vinca clay figure 02.jpg|thumb|left|130px|<small>''Bean Vinča'', ~5000 RC, Iarsmalann na Breataine</small>]] Bhí na cultúir neoiliteacha Starčevo agus Vinča lonnaithe mórthimpeall ar [[Béalgrád|Bhéalgrád]] agus bhí ceannas acu ar na Balcáin (chomh maith le chuid de Lár na hEorpa agus den Áise Bheag) 8,500 bhliain ó shin. Is iad Lepenski Vir agus Vinča-Belo Brdo na suíomh is tábhachtach de na cultúir seo, suite ar bhruach na Danóibe. Thart ar 1000 RC, tháinig na pailéa-bhalcáigh; Tráiciagh, Dáiciaigh, Iliriaigh chun fód sna Balcáin. Tháinig na [[An tSean-Ghréig|sean-Ghréigigh]] chomh fada agus deisceart Seirbia an lae inniu san 4ú haois RC. Ba é Kale-Krševica an pointe is faide siar ó thuaidh de Impireacht [[Alastar Mór]]. Lonnaigh an treibh Cheilteach Scordiscigh ar fud na Seirbia san 3ú haois RC agus thóg siad daingin éagsúla, ina measc; Singidunum (Béalgrád sa lá atá inniu), agus Naissos (áit a bhfuil Niš an lae inniu). Chruthaigh na Scordiscigh a stáit féin le Singidunum mar phríomhchathair. Chloígh na [[Impireacht na Róimhe|Rómhánaigh]] chuid de Seirbia sa 2ú haois RC, bhunaigh siad an cúige Illyricum, agus ansin Moesia Mór. Tógadh Srem sa bhliain 9 RC, chomh maith le Bačka agus Banat sa bhliain 106 AD i ndiaidh na cogaidh Dáiciaigh. Ba iad seo a leanas na bailte tábhachtach sa chúige Rómhánach-Seirbiach, Moesia Uachtair; Singidunum, Viminacium, Remesiana, Naissus agus Sirmium (a bhí mar phríomhchathair Rómhánach i rith an Triúrarcacht). Rugadh 17 Impire Rómhánaigh i Seirbia, Constaintín Mór an cheann ba cháiliúla, an chéad Impire Críostaí, a d'fhógraigh caoinfhulaingt reiligiúnach ar fud na himpire. Nuair a roinneadh Impireacht na Róimhe sa bhliain 395, d'fhán an réigiúin faoi riail na [[an Impireacht Bhiosántach|Biosáinte]]. I ndiaidh na 520í, tháinig Slavaigh chun tosaigh ar fud na hImpireacht Bhiosántaigh. === Na Meánaoiseanna === Bhí cónaí ar na Seirbiaigh i réigiúin darbh ainm Sklavinia ("tailte na Slavaigh"), ag an am neamhspleách ó riail Bhiosántaigh. San 8ú haois, bhunaigh Ríshliocht Vlastimirović Prionsacht na Seirbia. Sa bhliain 822, bhí tailte na Seirbia ag síneadh thar chuid mhaith na Dalmáite, agus glacadh leis an g[[Críostaíocht]] mar reiligiúin stáit thart ar 870. I lár an [[10ú haois]] tháinig an stáit amach mar chónaidhm treibhe a chuaigh go dtí cósta an Mhuir Aidriad trí na habhainn Neretva, Sava, Morava, agus Skadar. Thit an stáit as a chéile i ndiaidh bás an Rí Vlastimirid dheiridh – ghabh na Bhiosántaigh an réigiúin agus rialaigh siad é ar feadh aois amháin. Sa bhliain 1040 bhí éirí amach na Seirbiaigh faoin Ríshlioht Vojislavljević in Duklja ([[Pomorje]]). Sa bhliain 1091, bhunaigh Ríshliocht Vukanović Prionsacht Mór na Seirbia, bunaithe ar Rascia (Zagorje) agus sa bhliain 1142 aontaíodh an dá chuid arís. [[Íomhá:Battle of Kosovo, Adam Stefanović, 1870.jpg|thumb|left|215px|Cath Cosaive, 1389]] Sa bhliain 1166, tháinig [[Stefan Nemanja]] i gcoróin, agus cur sé tús le rath Seirbia faoi Ríshliocht Nemanjić. Bhí mac le Nemanja, [[Naomh Sava|Rastko]] (Naomh Sava) in ann neamhspleáchas a bhaint amach ar son an [[Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia|Eaglais Seirbiach]] sa bhliain 1217 agus scríobh sé an bunreacht is sine atá eolas againn air. Sa bhliain chéanna bunaíodh Ríocht na Seirbia le Stefan II mar Rí. Bhí fadhbanna ag an Ríocht i gcónaí, ag troid le cúigí áirithe agus le hImpireacht na hOtamánaigh. Bhí Dušan in ann tailte nua a fháil de bharr meath Impireacht Bhiosántach agus thóg sé formhór réigiúin na Gréige. D'oscail sé trádbhealaigh nua agus neartaigh sé geilleagar an Stáit. Ré rathúil é seo agus ba é Seirbia ar cheann de na tíre agus cultúir is forbartha san Eoraip ag an am. Tháinig deireadh leis an ré ag [[Cath Cosaive]] sa bhliain 1389. I ndiaidh treascairt [[Constantinople]] ag na hOtamánaigh sa bhliain 1453, [[Léigear Bhéalgrád]] (1456) agus léigear ar an bpríomhchathair sealadach [[Smederevo]] (1459) briseadh an Ríocht go hiomláin. Lean Béalgrád ag troid ar feadh 70 bhliain ach ar deireadh thit an chathair sa bhliain 1521. Bhí Impireacht na hOtamánaigh saor anois le ionradh a dhéanamh ar Lár na hEorpa. === Ré Otamánach agus Ostarach === Bhí an réigiúin páirteach sna cogaidh idir Impireacht na hOtamánaigh agus Impireacht na hOstaire. Rinne an Ostair ionradh ar an áit trí huaire agus bhí Éirí Amach éagsúla i gcoinne riail na hOtamánaigh. Sa bhliain 1595 d'éirigh na Seirbiaigh amach sa réigiúin [[Banat]] i dtuaisceart na Seirbia. Ar feadh tamaill ghabh siad cathrach éagsúla, ina measc; Vršac, Bečkerek, agus Lipova, chomh maith le Titel agus Bečej in [[Bačka]]. Bhí an tEaspag, Teodor Nestorović, mar cheannaire ar an [[Éirí Amach Banat|Éirí Amach]]. Mar dhíoltas don Éirí Amach dhóigh na hOtamánaigh taisí Naomh Sava i mBéalgrád. Chuir na hOtamánaigh an réígiúin faoi chois agus d'éag seirbiaigh an áit. Lean an dá hImpireachtaí ag troid. Ón bhliain 1718 go dtí 1739 bhí lámh in uachtar ag na hOstaraigh agus glaodh Ríocht na Seirbia ar an áit, ach arís chuir na hOtamánaigh an réigiúin faoi chois. San 18ú haois thóg an Impireacht Hapsburgach [[an Vóvaidín]] de réir Conradh Karlowitz. I rith an tréimhse seo bhí Imirce Mór na Seirbiaigh freisin. Bhog Seirbiaigh go dtí an Vóvaidín, ó Deisceart na Seirbia agus go dtí an Imeallchríoch Míleata nó [[Krajina]] san Iarthar (An Chróit sa lá atá inniu). === Réabhlóid agus Neamhspleachas === [[Íomhá:Serbia and Vojvodina 1848.png|thumb|right|130px|<small>[[Prionsacht na Seirbia]] agus [[Vóvaidín na Seirbia]] sa bhliain [[1848]]</small>]] Lean [[Réabhlóid na Seirbia]] i gcoinne An Impireacht Otamánach ar feadh 11 bhliain, ag tosú sa bhliain 1804 agus ag críochnú sa bhliain 1815. Dhá Éirí Amach a bhí i gceist agus mar thoradh orthu bhain na Seirbiaigh féin-riail amach agus ar deireadh sa bhliain 1835 tugadh neamhspleáchas iomláin do na Seirbiaigh. Leis an g[[céad Éirí Amach na Seirbia|Céad Éirí Amach]], faoi cheannas Diúc Karađorđe Petrović, thóg sé 10 mbliana do Arm na hOtamánaigh smacht a fháil arís ar an tír. Go lua ina dhiaidh an athghabháil seo, thosaigh an [[Dara Éirí Amach na Seirbia|Dara Éirí Amach]]. Faoi cheannas Miloš Obrenović, chríochnaigh sé sa bhliain 1815 le comhréiteach idir na réabhlóidithe Seirbiach agus údaráis Otamánach. Fuair siad réidh le feodachas agus ar 15 Feabhra 1835 ghlac siad bunreacht nua. Sa bhliain 1862 bhí coimhlint idir an airm agus muintir Bhéalgrád agus tar éis brú ó na Cumhachtaí Móra, bhí saighdiúirí uilig na Túirce imithe ón bPrionsacht. Sa bhliain 1876, d'fhógraigh Seirbia cogadh ar an Impireacht Otamánach ag iarraidh aontú le Bosnia. Ag Comhdháil Berlin, 1878, cuireadh deireadh leis an gCogadh Rúis-Túrcach agus cuireadh cosc ar Aontú Seirbia le Bosnia; Cuireadh Bosnia faoi riail Impireacht Ostra-Ungárach. Rialaigh Clann Obrenović Prionsacht na Seirbia ón mbliain 1815 go dtí 1903 (seachas 1842 go 1858 nuair a bhí Prionsa Aleksandar Karađorđević i gceannas). Sa bhliain 1882, ríocht ab ea Seirbia, rialaithe ag Rí Milan. Sa bhliain 1903, i ndiaidh [[Tonnbhriseadh Bealtaine]], thóg Clann Karađorđević cumhacht. Mar aon le [[Bliain na Réabhlóidí|réabhlóidí 1848]] san Ostair bunaíodh réigiúin féinrialaithe i Vóvaidín na Seirbia. === An Chéad Chogadh Domhanda agus An Chéad Iúgslaiv === ''Féach Freisin: [[Cogaidh na mBalcán]], [[An Chéad Chogadh Domhanda|Seirbia sa Chéad Chogadh Domhanda]] agus [[Ríocht na hIúgslaive]] '' [[Íomhá:Serbian retreat WWI.jpg|thumb|left|140px|<small>Cúlú Arm na Seirbia go dtí [[An Albáin]], Deireadh Fómhair, 1915</small>]] Sa Chéad Chogadh Balcánach (1912), scrois Conradh na mBalcán Impireacht na hOtamánaigh agus ghabh siad na réigiúin Eorpach. Tharla an Dara Chogadh Balcánach (1913) nuair a chas [[an Bhulgáir]] a aghaidh ar thalamh na tíortha eile ón gConradh, ach scroiseadh í, áfach. De bharr na cogaidh seo bhí talamh na Seirbia tar éis fás 80% agus a daonra 50%, bhí thart ar 20,000 seirbiaigh marbh. Ar an 28 Meitheamh, 1914 d'fheallmharaigh [[Gavrilo Princip]] Ard-diúc [[Franz Ferdinand]] na hOstaire in [[Sairéavó]] agus ar deireadh d'fhógraigh Ostair-Ungáir cogadh ar Sheirbia. Le tacaíocht a thabhairt dá comhghuaillí, shlóg [[An Rúis]] a cuid saighdiúirí, agus mar sin d'fhógraigh [[An Ghearmáin]] cogadh ar an Rúis le tacaíocht a thabhairt don Ostair-Ungáir agus mar sin ar aghaidh agus thosaigh an chéad chogadh domhanda. I dtús báire d'éirigh go maith le Seirbia, bhí lámh in uachtar acu ag [[Cath Cer]] agus [[Cath Kolubara]]. Ar deireadh, áfach, chuir na [[Cumhachtaí Láir]] iad faoi chois sa bhliain 1915. D'éag formhór an airm agus an rialtas go [[Corfú]] agus [[An Ghréig]]. Tháinig siad ar ais le troid ar Fronta na Macadóine, áit ar bhris siad líne a naimhde ar an 15 Meán Fómhair, 1918, ag saoradh na Seirbia agus ag scrios Impireacht na hOstaire agus na hUngáire chomh maith leis an Bhulgáir. Cailleadh 58% (243,600) de shaighdiúirí na Seirbia sa chogadh. In iomláin deirtear go raibh thart ar 1,000,000, taismigh, sé sin tromlach daonra fireannach iomláin (57%).[[Íomhá:1934-10-17 King Alexander Assassination.ogv|thumb|right|140px|<small>Feallmharú [[Alexander I na Iúgslaive|Rí Alexander]] sa bhliain 1934</small>]] Ar an [[1 Nollaig]] [[1918]], d'fhógair Prionsa na Seirbia, Alexander, Ríocht na Seirbiaigh, Crótaigh agus Slóivéanaigh faoi riail [[Rí Peter I na Seirbia]]. In Mí na Samhna 1921 tháinig mac le Rí Peter, [[Alexander I na Iúgslaive|Alexander]] i gcomharbacht mar Rí. Bhí fadhbanna móra idir Seirbiaigh agus Crótaigh sa pharlaimint, agus bhí na rialtais go minic i sáin. Bhí [[Nikola Pašić]], mar phríomh-aire bainteach le chuid mhaith na rialtais go dtí gur fuair sé bás sa bhliain 1926. I ndiaidh feallmharú Stjepan Radić sa bhliain 1928, dáthraigh Rí Alexander ainm na tíre go dtí An Iúgslaiv. Níor chabhraigh athraithe an Rí le dearcadh na Crótaigh ar an tír. Sa bhliain 1933 feallmharaigh Vlado Chernozemski, baill IMRO (le cabhair ón Ustaise), Rí Alexander in [[Marseille]]. I ndiaidh Alexander tháinig a mhac [[Peter II]] i gcomharbacht, bhí sé 11 bliain d'aois, áfach, agus mar sin bhí leasríocht faoin bPionsa Pól i gceannas. Ar deireadh tháinig Príomh Aire Dragiša Cvetković ar chomhréiteach le hionadaí na Cróite, [[Vladko Maček]]. I Mí na Samhna, 1939 chruthaigh comhaontú Cvetković–Maček Ban féinrialaitheach na Cróite. Ní raibh gach duine sásta leis an réiteach seo, go háirithe náisiúnaithe Seirbiaigh === An Dara Cogadh Domhanda === ''Féach Freisin: [[An Dara Cogadh Domhanda|An Iúgslaiv sa Dara Cogadh Domhanda]]'' Chuir [[Adolf Hitler|Hitler]] brú ar an Iúgslaiv bheith páirteach sa Chomhaontú Trí-phairtí. Ar deireadh rinne an Leasrí, Pionsa Pól, beart leis na Gearmánaigh ar 25 Márta 1941. Ní raibh pobal na Seirbia nó an arm sásta leis seo, agus iad go mór i gcoinne cumhachtaí na haise. D'eagraigh grúpa oifigigh airm frith-Phól coup d'état ar 27 Márta 1941, agus cuireadh Rí Peter II na Iúgslaiv i gcumhacht. Nuair a chuala Hitler an nuacht seo, bhog sé le hionradh scriosach a dhéanamh ar an tír láithreach. Roinneadh an réigiún Seirbia idir an Ungáir, An Bhulgáir, An Chróit neamhspleách agus an Iodáil (a bhí ag rialú an Albáin agus Montainéagró). Chuir an Ghearmáin rialtas puipéid i gceannas faoi Milan Aćimović agus Milan Nedić. Thosaigh Cogadh Cathartha san áit idir fórsaí ríogaí na [[Seitnicigh]] le [[Draža Mihailović]] i gceannas agus [[Páirtínigh]] Cummanaigh le [[Josip Broz Tito]] i gceannas. Agus iad ag troid i gcoinne a chéile bhí siad ceaptha 's a bheith ag troid i gcoinne fórsaí an Stáit aise. Tar éis bliain amháin maraíodh thart ar 16,000 Iúdaigh Serbiach san áit, sé sin 90% de dhaonra Iúdach na tíre. Bhí an rialtas puipéid eile, Stát neamhspleách na Cróite, páirteach i ngéarleanúint ar an mórchóir ar Seirbiaigh, Iúdaigh agus Roimis. Is é meastachán Iarsmalann Cuimhneachán an Uileloiscthe gur mharaigh an Rialtas Ústaise idir 330,000 agus 390,000 Seirbiaigh a bhí ina chónaí sa Chróit, Bhoisnia agus Seirbia. As na 1,000,000 taismigh in iomláin bhí 250,000 mar shaoránach Seirbia. Bhunaigh na Páirtínigh Poblacht Užice in Iarthar na Seirbia san Fhómhair 1941. Faoi dheireadh 1944, bhí lámh in uachtar ag na Partínigh in Ionsaí Bhéalgrád sa chogadh cathartha agus sa chogadh ginireálta agus bhí smacht acu ar an Iúgslaiv iomláin. Maraíodh idir 70,000 agus 80,000 sa tSeirbia i rith smachtú na Cummanaigh ag deireadh an chogaidh. === An Dara Iúgslaiv === ''Féach Freisin: [[Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive]]'' Bhí an bua ag na cummanaigh agus fuair siad réidh leis an Monarcacht le cabhair reifreann. Bhunaigh Léig Cummanaigh na Iúgslaiv Stát Aonpháirtí agus cuireadh gach saghas codarsnacht i gcoinne an Stáit nó [[Soisialachas]] faoi chois chomh maith le deireadh a chur le [[náisiúnachas]] na réigiúin. Bhí Seirbia mar phoblacht lastiagh den DFI. Ba ea [[Aleksandar Ranković]], mar an polaiteoir is cumhachtach sa Iúgslaiv ag an am. Chomh maith le Tito ar ndóigh, bhí [[Edvard Kardelj]], [[Milovan Đilas]] agus Ranković lárnach i rialú na tíre. Sa bhliain 1950, thuraiscigh sé mar aire Gnóthaí Baile gur ghabhadh cúig milliún daoine. Chaill sé a phost sa bhliain 1966 de bharr cluasaíocht a bhí á dhéanamh aige mar ceannaire na póilíní rúnda. Bhí teannas áirithe idir é féin agus Tito le Kardelj lena smaointe faoi náisiúnachas agus lárnú chomh maith. Bhí cháill aige i measc na náisiúnaithe agus ní raibh na Seirbiaigh sásta nuair a chaill sé a phost. D'éirigh leis na leasaithe dí-lárnú a dhéanamh sa Iúgslaiv go háirithe leis an mbunreacht nua sa bhliain 1974, tugadh cumhachtaí féinrialaitheach don Chosaiv agus Vóvaidín, ag tabhairt aitheantais áirithe don mhionlach Moslamach. De bharr na leasaithe seo d'athraigh póilíní na Cosaive ó Seirbiaigh don chuid is mó go hAlbánaigh agus chaill chuid mhaith Seirbiaigh a bpost. Lean na fadhbanna ar aghaidh, áfach, agus tugadh Ollscoil Pristine le Albáinis mar teanga teagaisc. Chothaigh na hathraithe seo eagla i measc na Seirbiaigh san áit agus ní raibh Tito in ann deireadh iomláain a chur le náisiǘnachas sa réigiún. === Briseadh na hIúgslaive agus Daonlathas === Sa bhliain 1989 tháinig [[Slobodan Milošević]] i gcumhacht i Seirbia. Gheall Milošević go gcuirfeadh sé deireadh le cumhachtaí féinrialaitheach Cosaive agus Vóvaidíne. I rith an '[[Réabhlóid Frith-Maorlathach]]', d'éirigh leis a chuid tacadóirí a chuir i gcumhacht iontu. Chothaigh na gluaiseachtaí seo teannas i measc na ceannairí cummanaigh agus lasadh náisiúnachas ar fud na tíre. De bharr an teannas idir na grúpaí eitneach agus náisiúin éagsúil bhris [[Cogaidh na hIúgslaive]] amach. Bhí chuid mhaith den troid sa Chróit agus Bhoisnia idir na Seirbiaigh nach raibh sásta le neamhspleáchas ón Iúgslaiv. D'fhan [[Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive]] amach ón gcogadh go hoifigiúil ach thug sí tacaíocht míleata agus airgeadais do fhorsaí na Seirbiaigh sa Chróit agus Bhoisnia. De dheasca an tacaíocht seo chuir na [[Náisiúin Aontaithe]] smachtbhanna ar bun i gcoinne na hIúgslaive a chuir le leithlisiú polaitiúil, meath geilleagrach na tíre agus hipearbhoilsciú an dinar Iúgslaive. D'fhógraíodh daonlathas ilpháirtí i Seirbia sa bhliain 1990, ag cur deireadh le riail aonphairtí go hoifigiúil. Deireann criticí Milošević gur lean an rialtas le riail tiarnasach in aineonn na hathraithe seo. Chuir Milošević cosc le tuairisciú ag na meáin neamhspleách de na hagóidí i gcoinne an rialtais agus theorannaigh sé saoirse labhartha le hathraithe sa chód coiriúil, dá bharr cuireadh a lán daoine a bhí i gcoinne Milošević agus an Rialtas i príosún. Sna toghcháin áitiúil sa bhliain 1996, chaill páirtí Milošević, [[Páirtí Sóisialach na Seirbia|PSS]], agus bhí gearáin faoi chalaois toghcháin ach dhiúltaigh siad aitheantas a thabhairt do na gearáin agus an toradh. Bhí agóidí móra go háirithe i mBéalgrád dá bharr. D'éirigh le Milošević cumhacht a fháil arís nuair a toghadh é mar uachtarán sa bhliain 1997. Thar barr ar sin bhí eachtraí sa Chosaiv ag dul in olcas agus idir 1998 agus 1999, bhris [[Cogadh Cosaive|cogadh]] amach idir arm na hIúgslaive agus [[Arm Saoirse na Cosaive]] agus rinne [[NATO]] buamáil ar Seirbia. I Meán Fómhar 2000, bhí gearáin arís faoi chalaois toghcháin. Thosaigh [[Freasúra Daonlathach na Seirbia]] feachtas frithbheartaíocht shibhialta, comhghuaillíocht de pháirtí frith-Milošević ab ea é. Ar an 5 Deireadh Fómhair tháinig leath milliún daoine ón tír iomláin go Béalgrád, ag áitiú ar Milošević géilleadh. Chuir briseadh Milošević le deireadh aonrú na hIúgslaive. Cuireadh Milošević go dtí an [[Binse Coiriúla Idirnáisiúnta don Iúgslaiv]]. Sa bhliain 2003, athainmníodh an tír mar [[An tSeirbia agus Montainéagró|Seirbia agus Montainéagró]] agus d'oscail an [[Aontas Eorpach]] idirbheartaíocht leis an tír don Comhaontú Cobhsaíochta agus Comhlachais. Ar an 21 Bealtaine 2006, bhí reifreann ag Montainéagró faoi neamhspleáchas agus an lá dár gcion bhí 55.4% tar éis vóta a chaitheamh ar a shon. Bhí fadhbanna poilitiúla fós ag Seirbia. Sa bhliain 2003, d'fheallmharaíodh an príomh aire, [[Zoran Đinđić]] de bharr a pholsaithe i gcoinne coireacht eagraithe agus caimiléireacht. I mí na Nollaig 2009 cuir Seirbia iarratas oifigiúil bheith mar bhaill san AE agus rinneadh iarrthóir oifigiúil di i Mí Márta 2012. == Tír Eolas == Lonnaite idir Lár agus Deisceart na hEorpa, tá Seirbia suite ar leithinis na mBalcán agus Machaire Panónach. Leis an gCosaiv san áireamh, tá sí ag suí idir domhanleithid 41° agus 47° T, agus domhanfhaid 18° agus 23° E. Tá gnéithe áirithe topagrafach le feiceáil sa tír: An Machaire Panónach (An Vóvaidín don chuid is mó) ísealchríoch aibhneacha, Sléibhte na mBalcán agus Cairp, na hAlpa Dinaric, chomh maith le cnoic ag síneadh thar lár na tíre. Ritheann an Danóib tríd Seirbia le 21% den fad iomláin sa tír, in éineacht lena fo-abhainneacha is mó, Sava agus Tisza. Tógann Vóvaidín tríú chuid den tír ó thuaidh agus í súite ar Mhachaire Panónach lár na hEopra. Éiríonn na hAlpa Dinaric ó dheas agus cludaíonn siad chuid mhaith de lár agus iarthar na Seirbia. Trasnaíonn an teorainn oirthearach leis na Sléibhte Cairp, a leanann trí Lár na hEorpa. Buaileann deisceart na Cairpigh le Sléibhte na mBalcán, ag leanacht sruth an Mhoráiv Mhór, abhainn 500 cm ar fad. Is í Sliabh Midžor an pointe is airde in oirthiar na Seirbia ag 2156 m. In oirdheisceart na tíre buaileann Sléibhte na mBalcán le Sléibhte Rhodope. Déanann Sléibhte Šar teorainn idir An Chosaiv agus an Albáin, le Đeravica an sliabh is airde ag 2656 méadar. === Aeráid === Go ginearálta tá Seirbia faoi thionchar an Aigéan Atlantach agus an Meánmhuir chomh maith le mórchríoch Eoráise. I mí Eanáir bíonn meán teocht thart ar 0&nbsp;°C aici, agus i mí Iúil thart ar 22&nbsp;°C. Bíonn thart ar 50 mm/mí agus go ginearalta bíonn sé dáilte go cothrom ar feadh na bliana. Ó thuaid bíonn an aimsir cosúil leis an chuid eile den mór roinn, geimhridh fuaire agus samraidh te, taiseach le baisteach dáilte go cothrom. Ó dheas bíonn an samradh agus fómhár níos tirime agus bíonn an geimhreadh níos fuaire le sneachta sna sléibhte. Chomh maith leis sin bíonn airde, aibhneacha móra agus gaireachta don Muir Aidriad tábhachtach i leith difríochtaí aeráide. Ba é −39.5&nbsp;°C an teocht is isle a thaifeadh i Seirbia ar 13 Eanáir 1985, ag Pešter, agus ba é 44.9&nbsp;°C an teocht is airde ar 24 Iúil 2007, ag Smederevska Palanka. === Timpeallacht === Tá níos mó ná 30% de Seirbia clúdaithe ag coillte.<ref>{{cite web|url = http://www.srbijasume.rs/sumskifonde.html|teideal = Coillte i Poblacht na Seirbia|bliain=2000|publisher=Srbijesuma.rs}}</ref> Tá 377 achar cosainte i Serbia, sé sin 4,947 cm2 nó 6.4% den tír. Tá sé ráite i "Spásphlean Poblacht na Seirbia" gur cheart achar cosainte a ardú go 12% den tír faoin mbliain 2021.<ref>{{cite web|url = https://www.iucn.org/content/serbian-biodiversity|teideal = Bithéagsúlacht Seirbia |bliain=2012|publisher=IUCN}}</ref> Faoi láthair tá cosaint dlíthiúil ag 5 páirc náisiúnta (Đerdap, [[Teamhrach Seirbia|Teamhrach]], Kopaonik, Fruška Gora agus Sliabh Šar), 15 páirc nádúrtha, 15 "Tírdhreach Sárscéimhe", 61 anaclann dúlra, agus 281 gnéithe dúlra. <ref>{{cite web|url = http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G2012/pdf/G20122007.pdf|teideal = Staidrimh Bliainiris Poblacht na Seirbia|bliain=2012|publisher=Rialtas Poblacht na Seirbia}}</ref> Tá [[Sliabh Teamhrach]] in iarthar Seirbia ar cheann de na réigiúin deireanaí san Eoraip ina bhfuil béir ina gcónaí go hiomláín saor.<ref>{{cite web|url = http://www.discoverserbia.org/en/animals-wildlife/brown-bear|teideal = Béar Donn|publisher=Discover Serbia}}</ref> Rinne buamáil NATO sa bhliain 1999 dochar fadtéarmach don timpeallacht, de bharr na mílte tonna ceimice nimhiúil a scaoileadh ó monarchann a scroiseadh isteach san ithir, atmaisféar agus uisce le tionchar ar daoine agus fiadhúlra áitiúil. Níl [[athchúrsáil]] ag tarlú go ginearálta le 15% den bruscar á athúsáid.<ref>{{cite web|url = http://www.blic.rs/society.php?id=2863|teideal = Seirbia ag athchúrsáil 15% dá mbruscar|publisher=Blic|accessdate=28 April 2010}}</ref> Is é [[an Danóib]] an abhainn is mó le 588 cm agus is é foinse tábhachtach uisce úr. Is iad [[Sava]], [[Morava Mór|Morava]], [[Tisza]], [[Drina]] agus [[Ibar (abhainn|Ibar]] aibhneacha tábhachtach chomh maith. Doirteann formhór na haibhneacha isteach sa [[an Mhuir Dhubh|Mhuir Dhubh]], tríd na Daóibe. Is é [[Belo Jezero]] an loch is mó, suite sa [[An Vóvaidín|Vóvaidín]], 25 cm² agus is é [[Jelovarnik]] an eas is airde ag 71 méadar in Kopaonik. [[Íomhá:Morava river2.jpg|thumb|170px|<small>[[Morava Mór]], radharc ó [[Lapovo]].</small>]] [[Íomhá:Parc national Tara Serbie.jpg|thumb|190px|<small>[[Teamhair (Sliabh)|Páirc Náisiúnta Teamhrach]] agus abhainn [[Dríona]].</small>]] {| class="wikitable" ! ! Abhainn ! Cm in Seirbia ! Fad Iomláin<br />(km) ! Méid Tíortha |- | 1 | [[An Danóib]] | 588 | 2783 | 9 |- style="background:#efefef;" | 2 | [[Morava Mór]] | 493 | 493 | 1 |- | 3 | [[Ibar (abhainn)|Ibar]] | 250 | 272 | 2 |- style="background:#efefef;" | 4 | [[Drina]] | 220 | 346 | 3 |- | 5 | [[Sava]] | 206 | 945 | 4 |- style="background:#efefef;" | 6 | [[Timok (abhainn)|Timok]] | 202 | 202 | 1 |- | 7 | [[Tisza]] | 168 | 966 | 4 |- style="background:#efefef;" | 8 | [[Nišava]] | 151 | 218 | 2 |- | 9 | [[Abhainn Timiş]] | 118 | 359 | 2 |- style="background:#efefef;" | 10 | [[Abhainn Bega|Begej]] | 75 | 244 | 2 |} == Polaitíocht == Is poblacht pharlaiminteach í Seirbia le córas ilpháirtí. Tá Comhthionól Náisiúnta aon seomra reachtaigh aici agus toghtar 250 go cionmhar ar feadh téarma ceithre bhliain. Déanann an Príomh Aire leis na hairí rialtais na cinneadh tábhachtach. Toghtar uachtarán a freastalaíonn mar cheann stáit agus is post ainmniúil é an tUachtarán don chuid is mó. Bhí an toghcháin is déanaí ar 6 Bealtaine May 2012. Bhuaigh Páirtí forásach na Seirbia ach bhí air comhrialtas a fháil ar deireadh. Is é [[Tomislav Nikolić]] Uachtarán na tíre ó 2012. Ó 1999 tá an Cosaiv faoi riail UNMIK de bharr Rún 1244 na Náisiúin Aontaithe. Tá rialtas sealadach le comthionól agus uachtaráin ann. Cé gur fhógraigh an tionól neamhspleáchas ó Seirbia, níl aitheantas forleathan faighte aici. I dtuairim Seirbia tá an fógra mí-dleathach agus neamhdhlisteanach. === Rannog Riaracháin === Roinntear Seirbia i 5 réigiúin éagsúil: [[An Vóvaidín|Vóvaidín]], [[Béalgrád]], [[Šumadija agus Iarthar Seirbia]], Deisceart agus Oirthar Seirbia agus [[An Chosaiv|Cosaiv & Metohija]]. Tá Vóvaidín agus Cosaiv mar Chúigí Féinrialaitheach. Tharr sin tá Seirbia roinnte i 150 Bardais agus 24 cathracha mar aonaid rialtais áitiúla. As sin tá 47 suite in Deisceart agus Oirthiar Seirbia, 52 in Šumadija agus Iarthar Seirbia, 39 in Vóvaidín agus 28 (nó 37) sa Chosaiv. Tá 6 cathair suite in Deisceart agus Oirthar Seirbia, 10 i Šumadija agus Iarthar Seirbia, 6 i Vóvaidín, agus 1 sa Chosaiv, agus ar ndóigh Béalgrád le stádas ar leith mar phríomhchathair. === Caidreamh Coigríche === Tá 64 ambasáide, agus 22 consalachta i measc 14 tíortha aici, chomh maith le 3 ionadaí seasta chuig na Náisiúin Aontaithe agus roinnt eagraíochtaí idirnáisiúnta eile. Tá 65 ambasáide agus 5 conslachta lonnaithe insan tír í féin. Tá ionadaí ó [[Údarás Náisiúnta na Palaistíne]] chomh maith. Tá Seirbia mar bhall de eagraíochtaí idirnáisiúnta tábhachtach ina measc: NA, Comhairle na hEorpa, ESCE, Comhpháirtíocht na Síochána, CEMD agus CSEL. Tá sí freisin mar iarrthóir oifigiúil le bheith mar bhaill den Aontas Eorpach. Dúirt iar uachtarán na Seirbia [[Boris Tadić]] go raibh gnóthaí leis an [[Aontas Eorpach]], [[An Rúis]], [[Na Stáit Aontaithe]] agus [[An tSín]] mar "ceithre cholún" gnóthaí eachtra na Seirbia. Ar an 17 Feabhra 2008, d'fhógraigh an chúige Cosaive neamhspleáchas ó Seirbia, ag búnú [[Poblacht na Cosaive]]. I measc tíortha eile, ní thugann Seirbia, An Rúis, An tSín aitheantas oifigiúil don stáit. Tá Seirbia réidh le bac a chur os chomhair Cosaive agus í ag iarraidh bheith mar bhall eagraíochtaí idirnáisiúnta agus níl iarratas curtha isteach chuig na NA ag Poblacht na Cosaive fós. Nuair a thug tíortha áirithe aitheantas do Chosaive, tharraing sé a chuid ambasadóirí mar agóid. Ní dheidéileáileann Seirbia leis an gCosaiv ach tríd eagraíochtaí mar UNMIK agus EULEX. Tá cainteanna ag dul ar aghaidh idir Seirbia agus an Chosaiv le cabhair ón AE sa Bhruiséil. Chuir Seirbia iarratas isteach le bheith mar bhaill an Aontas Eorpach i mí Nollaig 2009. In ainneoin fadhbanna áirithe, i mí Nollaig 2009, thosaigh an AE ag trádáil arís léi agus níl gá le víossa ag Seirbiagh sna tíortha Schengen. Fuair Seirbia stádas iarrthóir oifigiúil don AE ar 1 Márta 2012. == Geilleagar == Ón [[Dara Cogadh Domhanda]] ar aghaidh tá Seirbia tar éis forbairt ó tír a raibh a geilleagar bunaithe ar talamhaíocht go geilleagar ina bhfuil talamhaíocht agus mianadóireacht fós tábhachtach. I rith ré na Iúgaslaive bhí sé forbatha measartha mar aon le meán an tír iomláin ach bhí difríochtaí áirithe ó réigiúin go réigiúin. Bhí [[Béalgrád]] mar an cathair is mó forbatha sa tír leis an g[[An Chosaiv|Cosaiv]] mar an réigiúin is lú forbartha chomh maith leis an réigiúin úd in aice an teorainn le [[Montainéagró]]. Tháinig meath ar gheilleagar na Seirbia de bharr briseadh suas na Iúgaslaive, agus buamáil NATO i rith [[1999]]. Bhí brú mór ar gheilleagar na Seirbia ag tús na 1990í de bharr smachtbhanna a chuir na Náisiúin Aontaithe uirthi sa bhliain [[1992]] mr gheall ar an gcogadh sa [[An Chróit|Chróit]] agus [[Boisnia]]. Cuireadh deireadh iomláin leis na smachtbhanna sa bhliain [[2005]] nuair a normalaigh siad a chuid trádála leis na Stáit Aontaithe. Tá 16,6% den OTI in earnáil na talmhaíochta, in earnáil na tionscalaíochta; 25,5%, in earnáil an fháilteachais; 57,9%. Sa bhliain [[2008]] bhí an OTI iomláin ag 79,662 billiúin dollar agus bhí an OTI in aghaidh an duine ag 10,792 dollar. Tá talmhaíochta an-tábhachta sa [[Vóvaidín]]. Fásann siad cruithneacht, coirce, [[lus na gréine]], pónáirí soighe agus glasraí. Tá cáil ar Šumadija dá úllord; tagann fíon ó Vršac, sléibhte Fruške gore agus Župa. Tá feirmeoireacht ainmhí go háirithe i Raškoj agus oirthiar Seirbia. Tá ithir Metohija ag fás arbhar. Sa Chosaiv tá an suíomh is mó ligníte san Eoraip. Tá copar le fáil i measc sléibhte Homoljska. I dtuaisceart Banata tá neart ola agus gas nádúrtha le fáil. Tá thart ar 2,961,000 i lucht oibre Seirbia le ráta dífhostaíochta 14% (50% sa Chosaiv), 30% in earnáil talmhaíochta, 46% in earnáil tionscalaíochta agus 24% in earnáil an fháilteachais. Tá ráta boilscithe thar 6.5% aici. Faigheann Seirbia a chuid earraí don chuid is mó ó tíortha san Aontas Eorpach ([[An Ghearmáin]], [[An Ostair]], [[An Iodáil]]), [[na Stáit Aontaithe]], [[Daon-Phoblacht na Síne]]. Díolann Seirbia chuid dá chuid earraí do tíortha an iar-Iúgslaive, Poblacht Seirbia (B&H) agus an [[An Mhacadóin Thuaidh|An Mhacadóin]]. Tá easnamh na n-iomportáile aici ag thart ar 6 billiúin dollar ([[2005]]). == Muintir na Tíre == Tá 7,120,666 (Deireadh Fómhair 2011) daoine ina gcónaí sa tír (gan an Chosaiv san áireamh), agus de réir tomhais an CIA, tá 1.8 milliún daoine ina gcónaí sa [[An Chosaiv|Chosaiv]], formhór dóibh ina Albánaigh le mionlach Seirbiagh Cosaive chomh maith. Is iad Seirbiagh tromlach na tíre ar ndóigh, 83% den daonra (gan an Chosaiv san áireamh). Tá 290,000, Ungáraigh ina gcónaí sa tír, 3.9% den daonra iomláin (agus 14.3% de dhaonra [[An Vóvaidín|Vóvaidín]]). Chomh maith leo siúd tá mionlaigh eile mar Boisniaigh, Roma, Albánaigh, Crótaigh, Bulgáraigh, Montainéagróigh, Macadónaigh, Slóvacaigh, Vlacaogh, Rómánaigh, agus Sínigh. De réir tomhais na NA, tá thart ar 500,000 Roma ina gcónaí i Seirbia. Tá an daonra teifeach is mó san Eoraip aici, thart ar 7% – tháinig thart ar leath milliún teifigh i ndiaidh Cogaidh na hIúgslaive chuig an tír, go háirithe ón gCróit, chomh maith le Boisnia. Deirtear gur fhag thart ar 300,000 daoine de réir na 1990í. Tá daonra sean ag Seirbia (agus i measc na tíre is sine ó thaobh daonra de ar domhain), de dheasca ráta breith íseal. === Cathracha === {{Cathracha is mó na Seirbia}} {{Clear}} === Reiligiún === [[Íomhá:Hram-svetog-save-atipiks-beograd.jpg|thumb|right|[[Teampall Naomh Sava]] i mBéalgrád, an tSéipeal Ortadocsach is mó ar domhain]] Tá Seirbia ar cheann de na tíortha is measctha san Eoraip ó thaobh reiligiún de. Is í [[Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia|Ortadocsacht an Oirthir]] an chreideamh is mó, le [[Eaglais Chaitliceach|Caitliceachas]] agus [[Ioslam|Moslamaigh]] mar reiligiúin mionlaigh, chomh maith le roinnt creidimh eile. Tá roinnt Eaglais Cheartchreidmheach eile sa tír ina measc Rómánaigh, Vlachaigh, Macadónaigh agus Bulgáraigh mar sin, le chéile tá 84.6% den tír Ortadocsach. De réir daonáireamh 2002, bhí 68.97% den daonra Ortadocsach, 19.11% Caitliceach agus 3.55% Protastúnach sa Vóvaidín. Sna réigiúin [[Seirbia Láir]] agus [[Béalgrád]] tá níos mó ná 90% den daonra Ortadocsach. Sa Chosaiv tá 89% den daonra mar Moslamaigh Albánaigh. Tá an [[Caitliceachas]] i láthair sa Vóvaidín go háirithe ó thuaidh de bharr na mionlaigh atá ina gcónaí inti ar nós na hUngáraigh agus na Crótaigh, chomh maith le roinnt Slóvacaigh agus Seicigh. Tá thart ar 388,000 Caitlicigh sa tír nó 5.5% den daonra. Tá roinnt protastúnaigh (1.1%) i measc na mionlaigh sa Vóvaidín chomh maith. Go stairiúil tá pobal láidir Moslamach sa deisceart – Deisceart Raška agus Gleann Preševo Siar ó dheas ach go háirithe. Is Boisniacigh iad, den chuid is mó, le 140,000 daoine nó 2% den daonra, agus ansin Albániagh. I ndiaidh [[An tIonchoisne|Ionchoisnena]] Spáinne tháinig roinnt mhaith Iúdaigh le cónaí sa tír. Tógadh go maith leo sna aoiseanna a tháinig ina dhiaidh ach níos déanaí de bharr na Cogaidh sa 20ú haois níl an daonra Iúdach chomh láidir a thuile. Sa lá atá inniu ann tá thart ar 1,185 Iúdaigh Seirbiagh. Go ginearálta tá reiligiún an-tábhachtach i leith náisiúnachas na réigiúine agus na tíre agus bíonn an Eaglais Cheartchreidmheach páirteach uaireanta i gcúrsaí polaitíochta na tíre. === Teanga === Is í [[Seirbis]] an teanga oifigiúil agus í á labhaurt ag 88.09% den daonra. Is teanga slávach í ar ndóigh, gaol láidir aici leis an m[[Boisnis]] agus [[Cróitis]]. Baintear úsáid as an aibítir Choireallach, atá go hiomláin foghraíoch, len í a scríobh. Tá aitheantas áirithe ag cúig teanga eile sa Vóvaidín: [[Ungáiris]], [[Slóvaicis]], [[Cróitis]], [[Rómáinis]], Rúitéinis. Ar ndóigh tá [[Albáinis]] á labhairt ó dheas agus sa Chosaiv. == Cultúr == Ar feadh na céadta bliana bhí Seirbia roinnte idir Oirthir agus Iarthar [[Impireacht na Róimhe]]; ansin idir Ríocht na hUngáire agus Impireacht na Bulgáire, Ríocht na bhFranc agus [[Impireacht Bhiosántach|an Bhiosáint]]; ansin idir [[Impireacht Otamánach]] agus [[Impireacht na hOstaire-Ungáire|Impireacht na hOstaire]] chomh maith leis [[an Veinéis]] ó dheas. Chuaigh cultúir na himpireachtaí éagsúla i gcion go mór ar cultúr na tíre. Tá cuma Eoraip Láir i dtuaisceart na tíre, sa deisceart, áfach tá níos mó airí Balcáin nó Meánmhuir aici. Bhí tionchar Bhiosántach an-tábhactach de bharr Críostaíocht an Oirthir a tháinig go dtí Seirbia sna Meánaoiseanna. Tá stádas lárnach ag Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia san áit, agus tá na céadta mainistéirigh fós ann mar iarsmaí cultúrtha na tíre. Tá ocht suíomh ar liosta UNESCO: Príomhchathar na Meánaoiseanna, Stari Ras, Mainistir ón 13ú haois, Sopoćani, Mainisir ón 12ú haois, Studenica, agus iarsmaí meánaoiseach atá i mbaol sa Chosaiv; na mainistéirigh Visoki Dečani, Muire Mháthair Ljeviš, Gračanica agus Patrarc Peć. Chomh maith leo siúd tá estát Rómhánach Gamzigrad–Felix Romuliana. Freisin tá dhá cuimhneachán liteartha, UNESCO: Leabhar Miroslav ón 12ú haois, agus carlann [[Nikola Tesla]] i m[[Béalgrád]]. === Litríocht === Bhí baint mhór ag deartharacha Cyril agus Methodius le litearthacht Seirbia. Ag tosú sa 12ú scríobhadh leabhair in Coireallach. Tá Leabhair Miroslav an leabhar Seirbis is sine. I measc na scríbhneoirí tábhcatacha sna meánaoiseanna bhí: Sava Nemanjić, Nun Jefimija, Stefan Lazarević, Constantine Kostenets. I ndeireadh an 17ú haois. bhí scríbhneoirí mar Andrija Zmajević, Gavril Stefanović Venclović, Jovan Rajić, Zaharije Orfelin tábhachtach. Níos déanaí tháinig Dositej Obradović agus Jovan Sterija Popović ar an bhfód. Sa 19ú haois bhí athbheocháin cúltúrtha ag dul ar aghaidh. Rinne Vuk Stefanović Karadžić bailiúcháin ar litríocht na ndaoine, leasaigh sé an teanga agus litríú chomh maith le haistriúcháin nua ar an Tiomna Nua. Sa chéad chuid den 19ú haois bhí Rómánsaíocht coitianta, agus ansin tháinig Réalaíoch chuig an tír. Sa 20ú haois tá cáil idirnáisiúnta ar leith ag [[Ivo Andrić]] a bhuaigh an [[Duais Nobel na Litríochta]] don úrscéal ''Droichead ar an Dríona'' chomh maith le scríbhneoirí mar Isidora Sekulić, Miloš Crnjanski, Branko Ćopić, Meša Selimović, [[Borislav Pekić]], agus [[Milorad Pavić]]. Chomh maith leo siúd bhí filí tábhachtach mar Milan Rakić, Jovan Dučić, Desanka Maksimović, Miodrag Pavlović, Vladislav Petković Dis, Branko Miljković, Vasko Popa. Ag deireadh an 20ú haois agus tús and 21ú haois tá cáil áirithe idirnáisiúnta ag Milorad Pavić mar gheall ar a úrscéal ''Úrscéal na Kazaraigh'', mar aon le Momo Kapor, Goran Petrović, Svetlana Velmar-Janković, Svetislav Basara agus Zoran Živković. Tá 551 leabharlainn poiblí i Seirbia, ina measc dhá Leabharlann Náisiúnta; ceann acu i m[[Béalgrád]] le thart ar 5 milliún imleabhair agus Matica Srpska (institiúid cultúrtha is sine sa tír bunaithe sa bhliain 1826) i [[Novi Sad]] le thart ar 3.5 milliún imleabhair. Sa bhliain 2010 d'fhoilsiú 10,989 leabhair agus bróisiúir. Tá Margadh Leabhair Béalgrád ar siúil gach bliain agus í mar an ócáid cúlturtha is mó sa tír le 158,128 cuairteoirí sa bhliain 2013. Is é an Duais NIN, an duais is tábhachtach liteartha sa tír a bhronntar gach Eanáir don leabhair nua is fearr i [[Seirbis]]. I leith scannáin tá clú agus cáil ag [[Emir Kusturica]] toisc gur bhuaigh sé an Paln d'or dhá huaire ag Féile Scannán Cannes, do na scannáin ''When Father Was Away on Business'' sa bhliain 1985 agus ''[[Underground]]'' sa bhliain 1995. === Ceol === Deirtear gurb é an cumadóir agus ceoleolaí Stevan Stojanović Mokranjac athair ceol nua-aimseartha Seirbia. Tá trí árais ceoldrámaíochta sa tír agus ceithre ceolfhoireann shiansach. Tá BEMUS ar cheann de na féilí ceoil clasaiceach is cáiliúla in Oirdeisceart na hEorpa. Sa cheol traidisiúnta úsáidtear uirlisí mar na [[Píoba uilleann|píoba uileann]] (Gaida), feadóga (idir móra agus beaga), coirn, trumpaí, liúiteanna, salmchruiteanna, drumaí agus ciombail. Glaotar '''[[kolo]]''' ar an damhsa céilí atá acu. Ar ndóigh bíonn éagsúlachtaí le feiceáil ó áit go háit. Bhí filíocht eipiciúil tábhachtach i mbealoideas Seirbia agus na Balcáin ar feadh na céadta bliana agus uaireanta seintear an ''[[gusle]]'' le na dánta nó amhráin seo. Cur síos ar eachtraí stairiúil agus miotasúil ab ea na heipic seo. Glaotar Turbo-folk ar cheoil a bhfuil mar mheascann de cheol na ndaoine le foghar pop agus damhsa comhaimseartha. I measc na ceoltóirí cáiliúla tá [[Ceca]], Aca Lukas, Jelena Karleuša agus Seka Aleksić. Tá Práis Balcánach, nó truba ("trumpa") cáiliúil chomh maith. Go stairiúil bhí baint aige le saighdiúirí ach anois bíonn sé le cloisteáil ag ócáidí tábháchtach mar bhaistiú linbh, bainis agus sochraid. Gach bliain bíonn Feili Trumpaí Guča le níos mó ná 300,000 daoine i láthair. Bhí raic ceoil gníomhach sa tír sna 70í agus 80í agus ina measc na grúpaí cáiliúla tá [[Riblja Čorba]], [[Bajaga i Instruktori]],  [[Električni Orgazam]], [[Partibrejkers]], agus [[Van Gogh (Banna Ceoil)|Van Gogh]]. Sa bhliain 1985 chuaigh [[Rory Gallaghar]] ar thuras tríd an Iugaslaiv agus sheinn sé i mBéalgrád. Gach bliain bíonn féile ceoil [[Féile EXIT|EXIT]] ar siúil i [[Novi Sad]], féile atá cáiliúil ar fud na hEorpa. ==== Ceol Éireannach i Seirbia ==== [[Íomhá:Orthodox Celts u Banja Luci.jpg|thumb|right|160px|<small>Orthodox Celts beo i [[Banja Luka]]</small>]] Tá móréileamh chomh maith ar cheol agus chultúr na hÉireann i Seirbia. Tá bannaí ceoil mar [[Orthodox Celts]] agus [[Irish Stew]], i measc grúpaí eile, ag seinnt agus ag cur chun chinn ceol Éireannach sa réigiúin. Tá leagan seolta ag na bannaí seo de amhráin cháiliúil Éireannach mar ''[[Star of the County Down]]'',<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HEt2XdN_TbQ|teideal=''Star of the County Down'', Orthodox Celts}}</ref> [[Rocky Road to Dublin|''Rocky Road to Dublin'']]<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=B_e7QbWc5mI|teideal=''Rocky Road to Dublin'', Othodox Celts}}</ref> agus [[Skibbereen|''Skibbereen'']].<ref>{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=B7n_71HLRyA|teideal = Skibbereen, Irish stew}} </ref> [[Íomhá:Irish Stew of Sindidun, 2014.jpg|thumb|left|160px|<small>Irish Stew Beo</small>]] Tá tionchar ar leith ag na ''[[Pogues]]'', ''[[Flogging Molly]]'' agus na ''[[Dubliners]]'' ar na bannaí seo agus go ginearálta baineann siad leis an seánra [[raic-ceilteach]].<ref> {{cite web|url=https://balkanrock.com/intervjui/bojan-petrovic-irish-stew-of-sindidun-ne-mozemo-svi-da-budemo-centarfori-mora-neko-i-da-cuva-gol/|teideal= Agallamh le Bojan Petrovic}}</ref> Cumann siad roinnt amhraín leo féin agus iad fós ag cloí le fuaim áirithe Éireannach agus bíonn ceol traidisiúnta le cloisteáil iontu chomh maith. Bíonn ceolchoirm mór ag Orthodox Celts ar Lá Fhéile Phádraig gach bliain i mBéalgrád agus tá clú agus cáil orthu ag seinm ag an bhFéile Beoir i rith an tsamhraidh chomh maith. <ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/music/artists/64b2c03a-bbe8-4389-81a0-983c104426c3|teideal= Orthodox Celts ar BBC}}</ref> Sa bhliain 2013 d'aigríodh Féile Éireannach, a chuir béim ar scannáin Éireannach agus bhí an féile ar siúil, le damhsóirí [[Lord of the Dance]] i láthair.<ref>{{cite web|url = http://irishfest.rs/|teideal=Féile Éireannach i Seirbia}}</ref> Sa bhliain 2015 tháinig [[Lisa Hannigan]], bhí dramaíocht, scannáin agus neart ceoil chomh maith leis sin d'athraigh siad soilsí ar droichead thar na habhainn go glas mar chuid den Fhéile.<ref>{{cite web|url = http://arhiva.alo.rs/vesti/aktuelno/pogledajte-beogradski-most-svetog-patrika-foto-galerija/89824|teideal= Féach ar Droichead Béalgrád ar Lá Fhéile Phádraig}}</ref> Bíonn neart oíchí Éireannacha i dtíthe tábhairne éagsúil, go háithithe T-Pub, a chuireann ceol Éireannach chun chinn. Chomh maith leis sin tá trí grúpa éagsúil damhsóirí (''Celtic Rhythm'', ''Erin's Fiddle'' agus ''Irish Dance Belgrade'') a dhéanann damhsa Éireannach agus damhsa ar an sean nós i mBéalgrád agus ar fud na tíre. Tá cumann lucht leanúna club sacair [[Celtic Football Club|Celtic]] ann chomh maith. === Bia === [[Íomhá:Serbian Sarma (cropped).jpg|thumb|right|160px|<small>''Sarma'' sé sin cabáiste agus feoil mhionaithe </small>]] Tá cosúlachtaí le feiceáil i mbia Seirbia agus bia a n-itear ar fud na Balcain. Tá tionchar ar leith ag teacht ón Ghréig, Tuirc agus Ostair. Tá bia an tábhachtach i saol na ndaoine go háirithe i rith saoire eaglasta mar Nollaig, Cáisc agus laethanta áirithe mar [[slava]]. Príomhbhia na tíre ná arán, feol, glasraí agus torthaí agus táirgí déiríochta. Tá arán tábhachtach mar shampla go traidisiúnta tugadh arán agus salainn don aoi. Sainbhia áirithe ná ćevapčići (feoil mhionaithe griollta agus mar ispíní), pljeskavica (cosúil le burgar), sarma (cabáiste agus feoil mhionaithe), agus kajmak (uachtar téachta). Freisin is mó leo alcól, go hairithe rakía (rakija), driogtha ó torthaí áirithe agus tá sé le fáil ar fud an réigiúin. Deirtear gurb é Slivovitsa (šljivovica), déanta le pluma, an deoch náisiúnta. === Spórt === Tá spórt mar gné tábhachtach i sochaí Seirbia. Tá móréileamh áirithe ar na spóirt seo a leanas sacair, cispheil, leadóg, eitpheil agus peil-uisce. Mar aon le clubanna proifisiúnta spóirt sa Spáinn tá clubanna áirithe gníomhach i spóirt éagsúla. Is iad ''Crvena Zvezda'', ''Partizan'', agus ''Beograd'' na clubanna lonnaithe i m[[Béalgrád]], ''Vóvaidín'' i [[Novi Sad]], ''Radnički'' i [[Kragujevac]] agus ''Spartak'' in [[Subotica]] na cinn is mó agus is rathúla sa tír. [[Íomhá:Logo FC Red Star Belgrade.svg|thumb|left|100px]] Is é sacair an spórt is cáiliúil i Seirbia. Thar na blianta tháinig roinnt imreoirí peile cáiliúla ón réigiúin mar [[Dragan Džajić]] agus le déanaí [[Nemanja Vidić]] (a imríonn le [[Manchester United]]), [[Dejan Stanković]] agus [[Branislav Ivanović]]. Le déanaí níl ag éirí go maith leis an bhfoireann náisiúnta cé gur glac sí páirt i gCorn an Domhain trí huaire as na cúig cinn is déanaí. Is iad [[Crvena Zvezda]] agus [[FK Partizan|Partizan]] (as Béalgrád) na príomh clubanna sacair sa tír. Is é Red Star an t-aon club ón Oirthar a bhuaigh príomh corn UEFA (sechas Steaua Bucarest), bhuaigh siad [[Corn na hEorpa]] sa bhliain 1991. Bhí Partizan mar an chéad foireann ón oirthiar a d'imir i craobh corn Eorpach (1966). Glaotar an Dearbaí Síoraí ar iompairc an dá club agus é mar an iompairc spóirt is spreagúil ar domhain. Imríonn siad i SuperLiga na Seirbia leis breathnóirí is mó as na spóirt go léir. Is é Partizan curadh na tír faoi láthair. I leith na cisphéile is í Seirbia ceann de na tiortha is mó clú aige lasmuigh na Stáit Aontaithe. Tá craobh an domhain buaite ag na foireann na bhfear dhá huaire (1998 agus 2002), craobh na heorpa trí huaire (1995, 1997, agus 2001), agus bonn airgid sna cluichí Oilimpeacha 1996. Sa 20 bliain is déanaí tá 22 imreoirí Seirbiach tar éis imirt san NBA, [[Predrag "Peja" Stojaković]] (Sárimreoir NBA trí huaire), Vlade Divac (Sárimreoir NBA 2001 NBA agus Dámhachtain na Laoch FIBA), Predrag Danilović, Vladimir Radmanović, Nenad Krstić, Marko Jarić, agus Željko Rebrača ina measc. Tá clú agus cáil bainte amach ag "Scoil Cóitseálaí na Seirbia" de bharr na traenálaithe a tháinig uaidh. Bhí Partizan mar croabh an hEorpa sa bhliain 1992. Tá móréileamh áirithe freisin ar leadóg de bharr rath [[Novak Đoković]], agus rath áirithe na mban frieisn ma shampla Ana Ivanović agus Jelena Janković. == Tagairtí == {{Reflist}} {{AE}} [[Catagóir:An tSeirbia| ]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe|S]] 7s2cuyryzuuxn35hkr2x15es02sc6v6 0 14399 1085958 1063003 2022-08-22T15:43:54Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is í '''Béalgrád''' [[príomhchathair]] na [[an tSeirbia|Seirbia]] agus an chathair is mó sa tír chéanna. Tá sí lonnaithe ar chumar na habhainn Sava agus Danóibe. Is í an chiall atá ag a hainm ná Cathair Bhán. Tá níos mó ná 1.6 milliún daoine ann agus tá thart at 3 milliún sa cheantar iomláin uirbeach. Tá sí mar cheann de na cathracha is mó i lár na hEorpa. Thart ar an 6ú mílaois bhí an cultúr réamhstairiúil is mó san Eoraip, Vinča, ag forbairt san áit. Níos déanaí bhí Thraco-Dacians ina chónaí sa réigiúin agus i ndiaidh 279 RC, thóg [[na Ceiltigh]] an chathair agus glao siad Singidūn air. Ghabh na Rómhánaigh an áit i rith réimeas [[Augustus]], agus tugadh cearta cathrach dó i lár na dara haoise. Lonnaigh na Slavaigh é sna 520í, athraigh riall na cathrach cúpla huaire idir na Francaigh, [[Impireacht Bhiosántach|Biosántaigh]] agus [[An Ungáir|Ungáraigh]] ach sa 13ú haois thóg an Rí Seirbiach, [[Rí Stephen Dragutin|Stephen Dragutin]] (1282–1316), é mar príomhchathair a ríocht. Sa bhliain 1521 ghabh na h[[An Impireacht Otamánach|Otamánaigh]] Béalgrád. Thóg na Habsurgaigh é roinnt uaire i rith na cogaidh leis na hOtamánaigh agus scriosadh chuid mhaith den chathair. Sa bhliain 1841 bhí Béalgrád arís mar phríomhchathair Seirbia. D'fhán tuaisceart Bhéalgrád mar dún faire na Habsburgaigh go dtí an bhliain 1918. Agus í mar suíomh straitéiseach, throideadh ina leith i measc 115 cogaidh agus scroiseadh í 44 huaire. Bhí Béalgrád mar phríomhchathair [[an Iúgslaiv]] ón bhliain 1918 go dtí a lánscor deiridh sa bhliain 2006. Tá stádas áirithe riaracháin ag Béalgrád i riarú na tíre. Roinntear an t-achar uirbeach i 17 bardais, comhairle áitiúil ag gach ceann acu. Tógann sí 3.6% de achar na tíre agus 22.5% de daonra na tíre ina gcónaí sa chathair. == Tír Eolas == Tá Béalgrád lonnaithe 116.75 méadar os cionn leibhéal na farraige agus suíonn sé ar chumar na Danóibe agus Sava. Suíonn craoí stairiúil na cathrach, [[Kalemegdan]], ar bhruach dheis an dá abhainn. Ón 19ú haois, tá an cathair ag forbairt ó dheas agus soir; i ndiaidh [[an Dara Cogadh Domhanda]], tógadh [[Novi Beograd]] (Béalgrád Nua) ar bhruach clé na habhainn Sava, ag ceangal Béalgrád le [[Zemun]]. Tá an chathair tar éis fás agus comhphobail bheag mar Krnjača agus Borča a áireamh. Tá achar lár na cathrach 360 ciliméadar cearnaithe, ach leis an achar uirbeach tá 3,223 km2 aige. Tríd an stair, bhí Béalgrád ag scaradh an Iarthar ón Oirthear. Ó bhruach dheis na Sava, tá lár na cathrach dronnlach. Isé Cnoc Torlak ag 303 m an point is airde i mBéalgrád. Ó dheas na cathrach tá sliabh Avala (511 m) agus Kosmaj (628 m). Ar taobh eile na haibhneacha tá an talamh plánach don chuid is mó. === Aeráid === Is í raon na meán-theocht mhíosúil a bhíonn ag Béalgrád ná 0.4&nbsp;°C i mí Eanáir go 21.8&nbsp;°C i mí Iúil, leis an meán bliana ag 12.2&nbsp;°C. Tá 31 laethanta sa bhliain ina mbíonn an teocht os cionn 30&nbsp;°C, agus 95 laethanta ina mbíonn an teocht os cionn 25&nbsp;°C. Faigheann Béalgrád 680 miliméadar deascadh sa bhliain. Bíonn 2,025 uaireanta cloig aige ina mbíonn an ngriain ag spalpadh. Go hoifigiúil is é an teocht is airde a bhí acu riamh i mBéalgrád ná +43.6&nbsp;°C, ar an 24 Iúil 2007, agus an teocht is isle a bhí acu ná −26.2&nbsp;°C ar an 10 Eanáir 1893. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-tír-rs}} [[Catagóir:Cathracha]] [[Catagóir:Cathracha Seirbia]] [[Catagóir:An tSeirbia]] ni0uqtsoaerhny1p2dzoczl1uhyhe3p 0 14459 1086495 1065490 2022-08-23T03:00:55Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Tatar03.png|250px|mion|clé]] [[Poblachtaí na Rúise|Poblacht]] chónaidhme de chuid na [[An Rúis|Rúise]] is ea '''an Tatarstáin'''. Tá an phoblacht suite i gceartlár na Rúise Eorpaigh idir an [[An Vólga|Vólga]] agus an [[An Cama|Cama]]. Tá teorainn aici leis an [[An Udmairt|Udmuirt]], an [[An tSuvais|tSuvais]], [[Mairí El]] agus an [[An Bhaisceartastáin|Bhaisceartastáin]]. Sa bhliain 2002 bhí níos mó ná 3,700,000 duine ina gcónaí sa phoblacht. == Tíreolaíocht == Tá an phoblacht suite timpeall 800 km thoir ó [[Moscó|Mhoscó]]. Tá sí suite idir aibhneacha [[Volga, Abhainn|Volga]] agus [[Abhainn Kama|Kama]]. Téann sí a fad le [[Sléibhte na hÚraile]]. * ''Achar'': 67,836 km² * ''Teorainneacha'': ** ''Teorainneacha inmheánacha'': [[Cúige Kirov]] (''Thuas''), [[An Udmairt]] (''Thuas/Thoir Thuas''), [[An Bhaisceartastáin]] (''Thoir''), [[Cúige Orenburg]] (''Thoir Theas''), [[Cúige Shamara]] (''Theas''), [[Cúige Ulyanovsk]] (''Theas/Thiar Theas''), [[An tSuvais]] (''Thiar''), [[Mairí El]] (''Thiar/Thiar Thuas'') * ''An ball is airde sa Phoblacht'': 343 m === Crios Ama === Tá an Tatarstáin suite i [[Am Moscó|gcrios ama Moscó]] (MSK/MSD). === Aibhneacha === Seo iad príomhaibhneacha na poblachta(ainmneacha Tataracha i lúibíní): * [[Abhainn Belaya|Abhainn Belaya (Ağidel)]] * [[Abhainn Ik|Abhainn Ik (Iq)]] * [[Abhainn Kama|Abhainn Kama (Çulman)]] * [[An Volga|Abhainn Volga (İdel)]] * [[Abhainn Vyatka|Abhainn Vyatka (Noqrat)]] === Lochanna === Is iad na taiscumair is mó i dTatarstáin ná: * [[Taiscumar Kuybyshev|Taiscumar Kuybyshev (Kuybışev)]] * [[Taiscumar Kama Íochtarach|Taiscumar Kama Íochtarach (Tübän Kama)]] Is é [[Loch Qaban|Qaban]] an loch is mó sa phoblacht. === Acmhainní nádúrtha === Tá [[ola]], [[gás nádúrtha]], [[gipseam]] agus a leithéid le fáil sa Tatarstáin. Meastar go bhfuil níos mó ná billiún tonna de chuid stocanna ola sa phoblacht. === Aeráid === * Meánteocht i Mí Eanáir: −16&nbsp;°C * Meánteocht i Mí Iúil: +19&nbsp;°C * Meán-bháisteach: ~500 mm == Na hAonaid Riaracháin == Tá Poblacht na Tatarstáine roinnte ina 43 réigiún. Féach [[Aonaid Riaracháin na Tatarstáine]]. == Pobal == * '''Daonra''': 3,779,265 (2002) ** ''sna cathracha'': 2,790,661 (73.8%) ** ''faoin tuath'': 988,604 (26.2%) ** ''Fir'': 1,749,050 (46.3%) ** ''Mná'': 2,030,215 (53.7%) * '''Meánaois''': 36.5 bliain ** ''sna cathracha'': 35.7 bliain ** ''faoin tuath'': 38.7 bliain ** ''Fir'': 33.8 bliain ** ''Mná'': 38.8 bliain * '''Buntoisí''' (2005) ** ''Breitheanna'': 36,967 (ráta beireatais 9.8) ** ''Básanna'': 51,841 (ráta báis 13.8) == Daoine cáiliúla == {{commons|Category:Tatarstan|An Tatarstáin}} * [[Anna Achmatova]] * [[Marat Safin]] * [[Sergei Rachmaninoff]] * [[Zemfira]] {{Ballaonaid Chónaidhm na Rúise}} {{síol-tír-ru}} [[Catagóir:An Tatarstáin| ]] [[Catagóir:Ballaonaid Chónaidhm na Rúise]] fpskne0quqva6sxp9fd5jsodce4xv85 0 14479 1086289 1051145 2022-08-23T01:49:21Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki I measc na n'''daoine cáiliúla a rugadh i Luimneach''' nó ar chaith seal mhaith dá shaol inti nó a bhfuil baint mór acu léi, tá an liosta seo a leanas: === Naoimh === * [[Mainchín]] (c.570 - c.630), éarlamh Luimnigh === Laochra === * [[Brian Bóirmhe]] (941-1014), Ard-Rí na hÉireann agus buaiteoir [[Cath Chluain Tarbh|Cath Chluain Tairbhe]] * [[Pádraig Sáirséal]] (1660-1693), Ceannfort Arm na hÉireann le linn Léigear Luimnigh * [[Peadar de Lása]] (1678-1751), ceannfort Arm na [[An Rúis|Rúise]] * [[Seoirse de Brún]] (1698-1792), ceannfort Arm na [[An Rúis|Rúise]] * [[Tomás Ó Cléirigh]] (1857-1916), ceannaire [[Éirí Amach na Cásca]] * [[Éamonn Ó Dálaigh]] (1891-1916), ceannaire [[Éirí Amach na Cásca]] * [[Seán Sabhat]] (1929-1957), ceannaire [[Óglaigh na hÉireann]] (IRA) === Polaiteoiri === * [[Donnchadha Ó Máille]] (1921-1968), Aire Oideachais na hÉireann ar thug isteach saor-oideachas do chác * [[Pádraig Mac an Choiligh]] (1952- ), Iar-Uachtarán [[Parlaimint na hEorpa]] === Laochra Spóirt === * [[Mícheál Mac Aodha|Micheál Mac Aodha]] (1912 - 1982), iománaí * [[Seán de Paor]] (1916-1994), iománaí * [[Stiofán Ó Fionáin]] (1976- ), peileadóir sacair le CP Learphoill agus Éirinn === Ealaínteoiri === * [[Brian Mac Giolla Meidhre]] (1745-1805), file * [[Cáitríona Ní hAodha]] (1818-1861), an chéad Opera Diva a tháinig as Éirinn * [[Cáit Ní Bhriain]] (1897-1974), úr-scéalaí * [[Seán Céitinn]] (1889-1977), péintéir * Risteárd Ó hEarcha (1930-2002), aisteoir scannáin * [[Frank McCourt]] (1930-2009), úr-scéalaí * [[Nuala Ní Dhomhnaill]] (1952- ), file * [[Dolores Ní Ríordáin]] (1971- ), amhránaí leis na ''Cranberries'' === Fuirseoiri === * [[Labhrás Ó Dubhchonna]] (1924-1982), stiúithroir srath-chláracha teilifíse * [[Traolach de Bheogáin]] (1938-2016), craoltóir le BBC na Breataine * [[Jimmy Carr|Séamus Mac Giolla Chearra]] (1972- ), fear grinn === Daoine Eile === * [[Peadar de Bhulbh]] (1727-1803), ceimiceoir, ainmníodh ''wolfram'' (tungstan) ina dhiaidh * [[Tomás de Bhaldraithe]] (1916-1996), scoláire na Gaeilge * [[Dolores Nic Chonmara]] (1960- ), an bhean is ámharaí in Éirinn [[Catagóir:Daoine as Luimneach| ]] dva6dqr2rhnmryqmmabi8r0jnjtp6r9 0 14495 1086016 1000360 2022-08-22T17:31:00Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:BelvedereCrestColour.gif|220px]]}} Is scoil Íosánach i m[[Baile Átha Cliath]] í '''Coláiste Belvedere'''. Tá timpeall 900 scoláire ag freastal uirthi. == Naisc Sheachtracha == * [http://www.belvederecollege.ie/ Suíomh gréasáin na scoile] {{síol}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Meánscoileanna na nÍosánach in Éirinn]] 7fo6qt4pg99z2v5rhhtysiucrj02fr5 0 14541 1086332 1054824 2022-08-23T02:08:44Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Is í an '''Amáiris''' (አማርኛ ''āmariññā'') an teanga is tábhachtaí san [[An Aetóip|Aetóip]] agus an t-aon teanga amháin a bhfuil stádas oifigiúil aici ar fud na tíre. Is í an dara [[Teangacha Seimíteacha|teanga Sheimíteach]] is mó cainteoirí. Is é an córas a úsáidtear le hAmáiris a bhreacadh ar pár ná cineál aibítir shiollach ar a dtugtar ''abugida''. San [[aibítir]] seo, seasann gach litir d'aon siolla amháin, ionas go bhfuil comhartha an chonsain agus comhartha an ghuta cumasctha le chéile sa litir; san am céanna, is féidir a aithint i gcónaí, cén chuid den litir a sheasann don ghuta nó don chonsan. Mar theanga Sheimíteach, tá an Amáiris gaolmhar leis an [[An Araibis|Araibis]], leis an [[An Aramais|Aramais]], agus leis an [[An Eabhrais|Eabhrais]]. Is iad na gaolta is dlúithe atá aici i Leithinis na hAraibe, áfach, na teangacha a bhí á labhairt ag muintir Dheisceart na hAraibe sula ndeachaigh an Araibis (nach raibh inti ach teanga an Tuaiscirt ar dtús) ina n-áit le teacht an Ioslaim. [[Íomhá:Ethiopian anthem (since 1992) in amharic.jpg|clé|mion|An t-amhrán náisiúnta ó 1922]] Murab ionann agus an Araibis is an Eabhrais (nó an Ghaeilge), cuireann an Amáiris an aidiacht roimh an ainmfhocal (cosúil leis an mBéarla). Tionchar ó theangacha neamh-Sheimíteacha an réigiúin is cúis leis an athrú seo, is dócha. Ceann eile de shaintréithre na dteangacha Seimíteacha nach bhfuil chomh coitianta san Amáiris is ea na "hiolraí briste", a úsáidtear go minic san Araibis - is é sin, cuirtear uimhir iolra an ainmfhocail in iúl tríd na gutaí taobh istigh den fhocal a athrú. Ní féidir a rá go mbeadh na hiolraí briste seo imithe go hiomlán as an Amáiris, ach tá sé i bhfad bhfad níos tipiciúla iarmhír iolra a chur leis an ainmfhocal. Na hiolraí briste a úsáidtear i gcónaí, is iasachtaí iad go minic as an teanga [[Ge'ez]]. Is éard atá i gceist leis an teanga Ge'ez ná seanteanga chlasaiceach na hAetóipe a mbaintear úsáid éigin aisti i gcónaí san eaglais. Tá sí gaolmhar leis an Amáiris, ach is dócha go bhfuil an gaol leis an Tigrinis níos dlúithe. [[Íomhá:Amharic vowel chart.svg|mion|Allafóin]] Siúd is nach mbíonn na hiolraí briste coitianta san Amáiris a thuilleadh, tá córas na dtamhan tríchonsanach is dual do na teangacha Seimíteacha ann, agus baintear úsáid as le focail nua a fhréamhú is a chumadh san Amáiris. ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== {{síol-teanga}} {{DEFAULTSORT:Amairis, An}} [[Catagóir:Teangacha na hAfraice]] [[Catagóir:Teangacha Afráiseacha]] [[Catagóir:Teangacha Seimíteacha]] [[Catagóir:Daoine Amhara]] [[Catagóir:An Amáiris]] [[Catagóir:An Aetóip]] qfovo1ics9e9xp013ut6ykhe7urz9ff 0 14627 1086033 1085332 2022-08-22T18:04:43Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:ColáisteMhuireBÁC.gif|220px]]}} Is bunscoil agus meánscoil lán-Ghaelach de chuid na m[[Bráithre Críostaí]] é '''Coláiste Mhuire'''. Tá sé suite ar Bhóthar Ráth Tó sa [[An Chabrach|Chabrach]] i dtuaisceart [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] faoi láthair, cé go mbíodh sé lonnaithe ag [[Cearnóg Pharnell]] ar feadh na mblianta fada suas go dtí 2003.<ref>http://www.rte.ie/news/2002/1217/education.html</ref> Bunaíodh an scoil ar dtús sa bhliain 1931 in Uimhir 6 [[Sráid Fhearchair]]. Ach bogadh í go Cearnóg Pharnell go gairid ina dhiaidh sin sa bhliain 1933. Is é mana na scoile ná ''Pro Deo Pro Patria'' (Ar son Dé, ar son na Tíre).<ref>Irisleabhar Choláiste Mhuire; Iubhaile Órga 1931-1981</ref> == Bunú an Choláiste == Osclaíodh an Coláiste ar 5 Deireadh Fómhair 1931 ar dtús, in Uimhir 6 Sráid Fhearchair ar an taobh theas den chathair. Ba é an Br. M.R. Ó Tatháin an chéad phríomhoide ag an scoil nua. Ocht nduine dhéag de bhuachaillí a bhí i láthair ar an gcéad lá. Bogadh é go 25 Cearnóg Pharnell ar an taobh thuaidh sa bhliain 1933. D'fhán an Coláiste ag an ionad sin ar feadh seachtó bliain. == Imeacht na mBráithre == D'fhág na Bráithre deireanacha an coláiste sa bhliain 1993. Tá siad ina n-iontaobhaithe ag an scoil go fóill ach níl aon duine acu fágtha san fhoireann teagaisc. == Imeacht ó Chearnóg Pharnell == Ba ghá don choláiste an t-áitreabh ag cearnóg Pharnell a fhágáil sa bhliain 2003, mar gheall ar an droch-chaoi a bhí ar an bhfoirneamh. Tugadh cóiríocht shealadach dó ar bhóthar Ráth Tó ina dhiaidh sin. Ní léir cén todhchaí atá i ndán don scoil amach anseo. == Príomhoidí == * An Br. M.R. Ó Tatháin (1931-1943) * An Br. U.G. Ó Coileáin (1943-1949) * An Br. S.A. Ó Laoi (1949-1955) * An Br. P.B. Ó Gairbheith (1955-1961) * An Br. S.A. Ó Dónaill (1961-1967) * An Br. L.P. Ó Caithnia (1967-1970) * An Br. A.P. Caomhánach (1970-1973) * An Br. M.F. Ó Donnchú (1973-1975) * An Br. An Br. D.P. Ó Fearghail (1975-1979) * An Br. S.C. Ó hAmaill (1979-1980) * An Br. P.U. Ó Néill (1980- == Iardhaltaí Cáiliúla == * [[Ailéin de Diúc]], Aire Rialtais agus Ceannaire FG ó 1987-1990. * [[Brian Farrell]], Iriseoir agus Láithreoir Teilifíse ar Chúrsaí Reatha. == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc Sheachtracha == * [http://www.colaistemhuire.ie/ Suíomh gréasáin na scoile] * [http://homepage.eircom.net/~muire/ Seansuíomh Gréasáin na Scoile (go mór as dáta)] * [http://www.education.ie/home/home.jsp?maincat=&pcategory=40196&ecategory=40260&sectionpage=12251&language=EN&link=link001&page=1&doc=19442 Óráid leis an Aire Oideachais, Noel Dempsey, ag oscailt oifigiúil chóiríocht nua an choláiste sa bhliain 2003] [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Bunscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Meánscoileanna na mBráithre Críostaí in Éirinn]] bajye4asz8qo37qk0l40rysqbp76x6c 0 14782 1086136 1055371 2022-08-22T19:42:46Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Gaelscoil i n[[Dún Búinne]] i g[[Contae na Mí]] is ea '''Gaelscoil Thulach na nÓg'''. Bunaíodh í sa bhliain 1998 <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.gaelscoileanna.ie/en/schools/primary/meath/gaelscoil-thulach-na-nog/|teideal=Gaelscoil Thulach na nÓg : Gaelscoileanna — Irish Medium Education|datarochtana=2022-07-04}}</ref> agus ainmníodh í as abhainn na Tulchan, atá in aice na háite. Is scoil idirchreidmheach í. Tá 152 dalta ag freastal uirthi i láthair na huaire.<ref>[http://community.meath.ie/dunboynegaelscoil/index.php?option=displaypage&Itemid=105&op=page&SubMenu= Sonraí faoin scoil]</ref> == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc Sheachtracha == * [https://www.tulach.ie/ Suíomh gréasáin na scoile] * [http://www.gaelscoileanna.ie Suíomh gréasáin na heagraíochta ''Gaelscoileanna''] [[Catagóir:Bunscoileanna in Éirinn]] afkmls3n1zt9ft5vj8il9ot0phn1h74 1086141 1086136 2022-08-22T19:50:08Z Alison 570 ++ wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Gaelscoil i n[[Dún Búinne]] i g[[Contae na Mí]] is ea '''Gaelscoil Thulach na nÓg'''. Bunaíodh í sa bhliain 1998 <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.gaelscoileanna.ie/en/schools/primary/meath/gaelscoil-thulach-na-nog/|teideal=Gaelscoil Thulach na nÓg : Gaelscoileanna — Irish Medium Education|datarochtana=2022-07-04}}</ref> agus ainmníodh í as abhainn na Tulchan, atá in aice na háite. Is scoil idirchreidmheach í. Tá 152 dalta ag freastal uirthi i láthair na huaire.<ref>[http://community.meath.ie/dunboynegaelscoil/index.php?option=displaypage&Itemid=105&op=page&SubMenu= Sonraí faoin scoil]</ref> == Féach freisin == == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc Sheachtracha == * [https://www.tulach.ie/ Suíomh gréasáin na scoile] * [http://www.gaelscoileanna.ie Suíomh gréasáin na heagraíochta ''Gaelscoileanna''] [[Catagóir:Bunscoileanna in Éirinn]] 1s6565fyap8o5fz26pgy6vxnszbt75j 0 15001 1086496 1077322 2022-08-23T03:00:59Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is ''críoch'' de chuid na [[An Rúis|Rúise]] í '''Críoch Pherm'''. Is é [[Perm]] an [[Príomhchathair|phríomhchathair]]. Bunaíodh an cúige sa bhliain [[2005]] de réir chumaisc idir [[Cúige Pherm]] agus [[Ceantar Féinrialaitheach Choimí-Pheirmiaiceach]]. == Tíreolaíocht == * ''Achar'': 160,600 km² * ''Teorainneacha'': ** ''Teorainneacha inmheánacha'': [[Poblacht Choimí|Coimí]] (''Thiar Thuas/Thuas''), [[Cúige Sverdlovsk]] (''Thoir''), [[An Bhaisceartastáin|An Bhaiscír]] (''Theas''), [[An Udmairt]] (''Thiar Theas/Thiar''), [[Cúige Kirov]] (''Thiar'') * ''An ball is airde'': [[Tulymsky Kamen]] 1,496 m === Crios Ama === [[Íomhá:RTZ4.png|left|75px]] Tá Críoch Pherm suite i [[Am Yekaterinburg|gcrios ama Yekaterinburg]] (YEKT/YEKST). <div style="clear:left"></div> === Aibhneacha === Is iad na príomhaibhneacha sa chúige ná: * [[Abhainn Sylva|Sylva]] * [[Abhainn Vishera|Vishera]] * [[Abhainn Kolva|Kolva]] * [[Abhainn Yayva|Yayva]] * [[Abhainn Kosva|Kosva]] * [[Abhainn Kosa|Kosa]] * [[Abhainn Veslyana|Veslyana]] * [[Abhainn Inva|Inva]] * [[Abhainn Obva|Obva]] === Achmhainní Nádúrtha === Sa chríoch úsctar [[ola]], [[gás nádúrtha]], [[gual]], [[ór]], [[Diamant|diamaint]] agus a leithéid. === Aeráid === * ''Meánteocht i Mí Eanáir'': -18.5&nbsp;°C san oirthuaisceart, -15&nbsp;°C san iardheisceart == Na hAonaid Riaracháin == Tá an chríoch roinnte ina 33 réigiún. Féach ''[[Aonaid Riaracháin Chríche Pherm]]''. {{Catcómhaoin|Perm Krai|Críoch Pherm}} {{síol}} [[Catagóir:Perm]] [[Catagóir:Ballaonaid Chónaidhm na Rúise]] h88epi50wu7ufz24pu849vg40z5rw13 0 15151 1086054 1040921 2022-08-22T18:54:57Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Image:PBC-Cork-Crest.jpg|220px]]}} Meánscoil phríobháideach do bhuachaillí faoi iontaobhacht [[Bráithre na Toirbhirte|Bhráithre na Toirbhirte]] is ea '''Coláiste na Toirbhirte''' (i m[[Béarla]]: ''Presentation Brother's College''). Tá sé suite i lár [[Corcaigh|Chathair Chorcaí]]. Tá traidisiún láidir [[rugbaí]] i gColáiste na Toirbhirte, ach imrítear an-chuid spórt eile, cosúil leis an rámhaíocht,is an diaspoireacht i mbéarla agus i ngaeilge ann. Bunaíodh an scoil sa bhliain 1878, ach bhí sé ar an [[Meall Theas]]. I measc na daoine a d'fhreastail ar an scoil tá : George Hook, Michael Clifford agus Eoghan Harris. {{síol}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] 5la02hghb6nd02lxbdromjx1w65gob8 0 15328 1086424 1082902 2022-08-23T02:34:08Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine|nationality=Éireannach}} [[Scoláire]] agus [[Cairdinéal]] ab ea '''Tomás Ó Fiaich''' ([[3 Samhain|3 Mí na Samhna]] [[1923]] – [[8 Bealtaine]] [[1990]]). == Tús a shaoil == Rugadh i g[[Coilleach Eanach]] i g[[Contae Ard Mhacha]] in Éirinn é an 3 Samhain 1923. Tógadh é i g[[Camloch]]. [[Múinteoir|Múinteoirí]] a thuismitheoirí, Pádraig Ó Fiaich agus Áine Ní Fhearchair, agus bhí mac eile acu, Pádraig.<ref name=":0" /> Cailleadh an mháthair nuair nach raibh ach ocht mbliana d’aois ag Tomás; deirfiúr an athar a thug aire don [[teaghlach]] ina diaidh. Fuair sé [[Bunscoil|bunscolaíocht]] sa [[An Creagán, Contae Ard Mhacha|Chreagán Dubh]] mar a raibh a athair ina phríomhoide agus is ann a mhúscail múinteoir óg a spéis sa [[An Ghaeilge|Ghaeilge]] Chuaigh sé chun na h[[ollscoil]]<nowiki/>e i [[Maigh Nuad]], [[Cill Dara]] agus léann Ceilteach á dhéanamh aige don BA. Cuireadh é go Coláiste Pheadair, Loch Garman, agus is ann a oirníodh ina shagart é ar 6 Meitheamh 1948. Chaith sé tamall ag obair ina dheoise féin r i bparóiste an Mhaí i dTír Eoghain. Rinne sé staidéar iarchéime agus ghnóthaigh sé céim M.A. i Stair na hÉireann ó Choláiste na hOllscoile, [[Baile Átha Cliath]]. Rinne sé staidéar ó 1950 go dtí 1952 in ollscoil [[Leuven|Lováin]] na [[An Bheilg|Beilge]]. Ghnóthaigh Lic.Sc.Hist. lena thráchtas ‘The Church in Armagh under lay control’; Fuair sé post mar léachtóir [[stair]]<nowiki/>e in [[Ollscoil na hÉireann, Má Nuad|Ollscoil Mhaigh Nuad]] sa bhliain 1953. Ceapadh ina [[Ollamh]] le "Nua-stair na hÉireann" é sa bhliain 1959. Bhí sé ina leasuachtarán ar an gColáiste ó 1970 go 1974, agus ina Uachtarán ina dhiaidh sin. == Ardeaspag agus Cairdinéal == [[Íomhá:Coat of arms of Tomás Ó Fiaich.svg|clé|mion|189x189px|Armas]]Cheap an [[Pápa Pól VI]] Tomás Ó Fiaich ina [[Ardeaspag]] ar Dheoise Ard Mhacha agus Éarlamh na hÉireann Uile ar an [[18 Lúnasa]] [[1977]]. Eisean a bhí ina chomharba ar an gCairdinéal [[William Conway]]. Ba é rogha chléir Ard Mhacha é mar ardeaspag. Rinneadh Cairdinéal de an [[30 Meitheamh]] [[1979]]. == Na Trioblóidí == Bhain conspóid lena cheapachán mar gheall ar a dhílseacht dá dhúiche féin, dúiche a bhí sáite s[[Na Trioblóidí|na trioblóidí]] idir [[Poblachtánachas in Éirinn|Poblachtánaigh]], [[Dílseachas|Dílseoirí]] agus [[Arm na Breataine]] lena linn. "bhí Ó Fiaich gafa idir thine an dá arm, é ag iarraidh dul i bhfeidhm ar an dá thaobh, an [[IRA Sealadach|IRA]] agus rialtas na Breataine agus [[Aontachtóirí na hÉireann|Aontachtaithe]] Uladh" (ainm.ie). Samhlaíodh do [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|rialtais na Breataine]] agus na Poblachta go raibh Ó Fiaich ró-bháúil leis na '[[IRA Sealadach|Sealadaigh]]'. [[Íomhá:Tomás Ó Fiaich.jpg|mion]] == Gaeilge agus saothair == [[Íomhá:Inscribed plaque, Cardinal Tomás Ó Fiaich - geograph.org.uk - 2424532.jpg|mion|[[Cionn Caslach]]]] Ó na [[1950idí]] ar aghaidh bhí Ó Fiaich ar dhuine de mhórphearsana athbheochan na [[Gaeilge]].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=1689|teideal=Tomás Ó Fiaich|údar=ainm.ie|dáta=|dátarochtana=LÚNASA 2018}}</ref> Throid sé go láidir in aghaidh naimhde na Gaeilge le linn dó a bheith i Maigh Nuad, agus chuir sé go mór le scoláireacht na [[Teanga (cumarsáid)|teanga]] lena linn chomh maith. Bhí aithne mhaith air i n[[Gaeltacht]] [[Contae Dhún na nGall|Thír Chonaill]] agus is iomaí lá a chaith sé ar cuairt inti. D’fhoilsigh sé i rith 1960-79: * ''Gaelscrínte i gcéin'' (1960) (eagrán nua faoin teideal ''Gaelscrínte san Eoraip'', 1986); Irish cultural influences in Europe (1966); * ''Leabhar Aifrinn don phobal'' (1966) (aistriúchán ar The people’s Mass book); * ''Imeacht na nIarlaí'' (1972) (le Pádraig de Barra); * ''Má Nuad'' (1972); * ''Art Mac Cooey and his times'' (1973); ''Art Mac Cumhaigh: dánta'' (1973); * ''Columbanus in his own words'' (1974); * Oliver Plunkett: Ireland’s new saint (1975); Oilibhéar Pluincéid (1976); * ''Art Mac Bionaid: dánta'' (1979) (i gcomhar le Liam Ó Caithnia). [[Íomhá:Bust, Cardinal Tomás Ó Fiaich - geograph.org.uk - 2424525.jpg|mion|[[Cionn Caslach]]]] Ba é a bhí ag cabhrú le Pádraig Ó Fiannachta chun leabhair an Tiomna Nua a stiúradh tríd an gcló.<ref name=":0" /> == Scannail ghnéis == Bhí a fhios ag Tomás Ó Fiaich faoi na scannail ghnéis (Fr. Sean Fortune srl). Ach ní raibh siad san fhearann poiblí i ndáiríre nuair a bhí sé ina Chairdinéal. == Foinsí == Tá a [[Beathaisnéis|bheathaisnéis]] scríofa ag [[Risteárd Ó Glaisne]], ''Tomás Ó Fiaich'' (1990) agus Billy Fitzgerald, ''Father Tom: an authorised portrait of Father Tomás Ó Fiaich'' (1990) == Féach freisin == * [[Cionn Caslach]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Fiaich, Tomas O}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1923]] [[Catagóir:Básanna i 1990]] [[Catagóir:Ceannairí reiligiúnacha]] [[Catagóir:Scríbhneoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Daoine as Contae Ard Mhacha]] [[Catagóir:Cairdinéil]] [[Catagóir:Gaeilgeoirí]] [[Catagóir:Scoláirí Gaeilge]] [[Catagóir:Scoláirí agus lucht acadúil na hÉireann]] [[Catagóir:Scolairí an Léinn Cheiltigh]] 5x0q19q4edvehw0zjyv1x46g0xjnvqg 0 15572 1086366 1054434 2022-08-23T02:18:29Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ceoltóir [[Sasana]]ch is ea '''Matthew James Bellamy''', a rugadh ar an [[9 Meitheamh]] sa bhliain [[1978]] in [[Cambridge]]. Is eisean an t-amhránaí, seinnteoir [[giotár|giotáir]] agus seinnteoir méarchláir sa bhanna ceoil [[Muse (banna)|Muse]]. Is é an príomhscríbhneoir amhráin agus fórsa cruthaitheach an bhanna. Is [[aindiachaí]] é Bellamy. Giotáraí tréitheach é Bellamy, agus chríochnaigh a "riff" ón rian ''Plug in Baby'' ag uimhir a hocht sa tsuirbhé ''Top 100 Riffs'' a bhí déanta ag an iris ''Total Guitar''. Seinneann Belly roinnt giotáir éagsúla, mar shampla Manson, Fender 'Aloha' Stratocaster, Gibson Les Paul DC Lite, Gibson SG, Jackson Randy Rhoads, Parker 'Fly', Peavey EVH Wolfgang agus Yamaha Pacifica. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síolta ceol}} {{DEFAULTSORT:Bellamy, Matthew}} [[Catagóir:Ceoltóirí Sasanacha|Bellamy, Matthew]] [[Catagóir:Giotáraithe Sasanacha|Bellamy, Matthew]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1978]] [[Catagóir:Daoine beo]] 78t6yx00s50365pqoz9z1bzz9yj8cjv 0 15964 1086065 1054541 2022-08-22T18:58:44Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:ArmasCholaisteBenildus.png|220px]]}} Bunaíodh '''Coláiste Benildus''' i [[1966]]. Is meánscoil í, do bhuachaillí amháin. Tagann na daltaí go dtí an [[scoil]] ó [[Stigh Lorcáin]], [[Dún Droma]], [[Baile na nGabhair]], [[Áth an Ghainimh]], [[Baile an tSaoir]] agus [[An Chéim]]. Imríonn an scoil go leor [[cluiche|cluichí]], ach is iad [[iománaíocht]] agus [[Peil Ghaelach|peile]] na príomh chluichí sa scoil. Imreoidh an foireann peile sinsear sa craobh ceannais, roinn A, [[Baile Átha Cliath]]. Bhuaigh an foireann in aghaidh [[Coláiste Eoin]] sa cluiche leath-ceannais. Téann an [[Luas]] tríd na [[páirc]]eanna den scoil. [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] do8we8yqsrk8o9zohjmjapy0sy6tb9m 0 16269 1086622 1004038 2022-08-23T06:16:00Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Ceannaire}} [[Íomhá:Hugh Kennedy.jpg|mion|208x208px|Hugh Kennedy, 1922-24]] [[Íomhá:US visit of Taoiseach Costello in 1956 (cropped).jpg|mion|196x196px|John A. Costello, 1926-1932]] [[Íomhá:Peter-Sutherland-2011.jpg|mion|225x225px|1981-1984]] [[Íomhá:McDowell says NO! (9826113044) (cropped).jpg|mion|206x206px|Michael McDowell, 1999-2002]] Is é '''Ard-Aighne na hÉireann''' (nó go simplí an t'''Ard-Aighne''') an phríomhchomhairleoir dlí don [[Rialtas]] agus príomhoifigeach dlí an Stáit. Bíonn sé ag freastal ar chruinnithe Rialtais. Déanann sé ionadaíocht ar son an [[Poblacht na hÉireann|Stáit]] in aon chás [[dlí]] a bhaineann leis an Stát. Tá Oifig an Ard-Aighne comhdhéanta de roinnt oifigí éagsúla: * '''''Oifig an Ard-Aighne''''' ina bhfuil Abhcóidí Comhairligh don Ard-Aighne * '''''Oifig na nDréachtóirí Parlaiminte don Rialtas''''' a dhréachtaíonn reachtaíocht agus a bhfuil freagrach as athchóiriú an dlí * '''''Oifig [[Príomh-Aturnae an Stáit|Phríomh-Aturnae an Stáit]]''''' ina bhfuil na haturnaetha a sheasann don Ard-Aighne agus don Stát == Liosta d'Ard-Aighní na hÉireann == === Ard-Aighní Shaorstát Éireann === {| class ="wikitable" |- style="text-align: center; background: #efefef; border-bottom: 2px solid gray;" !style="width: 20px"|# !style="width: 150px"|Ainm !style="width: 150px"|Dáta Tosaigh !style="width: 150px"|Dáta Deiridh |- |1. |[[Hugh Kennedy]] |[[31 Eanáir]], [[1922]] |[[5 Meitheamh]], [[1924]] |- |2. |[[John O'Byrne]] |[[7 Meitheamh]], [[1924]] |[[9 Eanáir]], [[1926]] |- |3. |[[John A. Costello]] |[[9 Eanáir]], [[1926]] |[[9 Márta]], [[1932]] |- |4. |[[Conor Maguire]] |[[10 Márta]], [[1932]] |[[2 Samhain]], [[1936]] |- |5. |[[James Geoghegan]] |[[2 Samhain]], [[1936]] |[[22 Nollaig]], [[1936]] |- |6. |[[Patrick Lynch (Ard-Aighne)|Patrick Lynch]] |[[22 Nollaig]], [[1936]] |[[31 Nollaig]], [[1937]] |} === Ard-Aighní na hÉireann === {| class ="wikitable" |- style="text-align: center; background: #efefef; border-bottom: 2px solid gray;" !style="width: 20px"|# !style="width: 150px"|Ainm !style="width: 150px"|Dáta Tosaigh !style="width: 150px"|Dáta Deiridh |- |6. |[[Patrick Lynch]] |[[1 Eanáir]] [[1938]] |[[1 Márta]], [[1940]] |- |7. |[[Kevin Haugh]] |[[2 Márta]], [[1940]] |[[10 Deireadh Fómhair|10 D.Fómhair]], [[1942]] |- |8. |[[Kevin Dixon]] |[[10 Deireadh Fómhair|10 D.Fómhair]], [[1942]] |[[30 Aibreán]], [[1946]] |- |9. |[[Cearbhall Ó Dálaigh]] |[[30 Aibreán]], [[1946]] |[[18 Feabhra]], [[1948]] |- |10. |[[Cecil Lavery]] |[[19 Feabhra]], [[1948]] |[[21 Aibreán]], [[1950]] |- |11. |[[Charles Casey]] |[[21 Aibreán]], [[1950]] |[[12 Meitheamh]], [[1951]] |- | |[[Cearbhall Ó Dálaigh]] |[[14 Meitheamh]], [[1951]] |[[11 Iúil]], [[1953]] |- |12. |[[Thomas Teevan]] |[[11 Iúil]], [[1953]] |[[30 Eanáir]], [[1954]] |- |13. |[[Aindrias Ó Caoimh (Ard-Aighne)|Aindrias Ó Caoimh]] |[[30 Eanáir]], [[1954]] |[[2 Meitheamh]], [[1954]] |- |14. |[[Patrick McGilligan]] |[[2 Meitheamh]], [[1954]] |[[20 Márta]], [[1957]] |- | |[[Aindrias Ó Caoimh (Ard-Aighne)|Aindrias Ó Caoimh]] |[[20 Márta]], [[1957]] |[[15 Márta]], [[1965]] |- |15. |[[Colm Condon]] |[[16 Márta]], [[1965]] |[[14 Márta]], [[1973]] |- |17. |[[Declan Costello]] |[[15 Márta]], [[1973]] |[[19 Bealtaine]], [[1977]] |- |18. |[[John M. Kelly]] |[[20 Bealtaine]], [[1977]] |[[5 Iúil]], [[1977]] |- |19. |[[Anthony J. Hederman]] |[[6 Iúil]], [[1977]] |[[29 Meitheamh]], [[1981]] |- |20. |[[Peter Sutherland]] |[[30 Meitheamh]], [[1981]] |[[9 Márta]], [[1982]] |- |21. |[[Patrick Connolly]] |[[10 Márta]], [[1982]] |[[16 Lúnasa]], [[1982]] |- |22. |[[John L. Murray]] |[[17 Lúnasa]], [[1982]] |[[14 Nollaig]], [[1982]] |- | |[[Peter Sutherland]] |[[15 Nollaig]], [[1982]] |[[12 Nollaig]], [[1984]] |- |23. |[[John Rogers]] |[[13 Nollaig]], [[1984]] |[[10 Márta]], [[1987]] |- | |[[John L. Murray]] |[[11 Márta]], [[1987]] |[[25 Meán Fómhair]], [[1991]] |- |24. |[[Harry Whelehan]] |[[26 Meán Fómhair]], [[1991]] |[[11 Samhain]], [[1994]] |- |25. |[[Eoghan Fitzsimons]] |[[11 Samhain]], [[1994]] |[[15 Nollaig]], [[1994]] |- |26. |[[Dermot Gleeson]] |[[15 Nollaig]], [[1994]] |[[26 Meitheamh]], [[1997]] |- |27. |[[David Byrne]] |[[26 Meitheamh]], [[1997]] |[[17 Iúil]], [[1999]] |- |28. |[[Mícheál Mac Dubhghaill]] |[[17 Iúil]], [[1999]] |[[6 Meitheamh]], [[2002]] |- |29. |[[Rory Brady]] |[[7 Meitheamh]], [[2002]] |[[14 Meitheamh]], [[2007]] |- |30. |[[Paul Gallagher]] |[[14 Meitheamh]], [[2007]] | |- |31, | | | |- |32, | | | |- | | | | |- | | | | |} == Naisc sheachtracha == * [http://www.gov.ie/ag/index.html Suíomh oifigiúil an Ard-Aighne] [[Catagóir:Polaitíocht na hÉireann]] [[Catagóir:Ard-Aighní na hÉireann]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] 3hwh104459zsi32qi2f55e6vxrrax6p 0 16331 1086387 1069574 2022-08-23T02:26:32Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}}[[Scríbhneoir]] [[Gaeilge]], trodaí saoirse d'[[Éirinn]] agus [[saighdiúir]] ab ea '''Percy Frederick Beazley''', nó '''Piaras Béaslaí'''. Rugadh i [[Learpholl]] é ar an [[10 Márta|10ú Márta]] [[1881]], agus fuair sé bás ar an [[22 Meitheamh|22ú Meitheamh]] [[1965]] i m[[Baile Átha Cliath]]. Scríobh sé [[dráma]]í agus [[filíocht|dánta]], ach is é an saothar [[Litríocht|litríochta]] is tábhachtaí dár tháinig óna pheann ná an [[úrscéal|t-úrscéal]] fáthchiallach ''[[Astronár]]''. == A Shaol == === A Chéad Óige === Éireannaigh ab ea a thuismitheoirí, Nannie Hickey (Áine Ní Ící) agus Patrick Langford Beazley. Ní raibh focal [[Gaeilge]] i bpluc ceachtar acu, ach mar sin féin, bhí suim acu i gcás na [[Éire|hÉireann]]. Fuair Piaras óg féith na scríbhneoireachta ó thaobh na dtaobhann freisin, nó scríobh Nannie a lán dánta agus scéalta tírghráthúla faoi Éirinn agus faoi laochra na hÉireann nuair a bhí sí óg, agus chaith Patrick Langford Beazley na blianta fada ina eagarthóir ar ''The Catholic Times'', nuachtán na g[[Caitliceach]] i Learpholl. Fuair Piaras óg an chéad bhunscolaíocht i Wallasey i Learpholl, ach ansin, cuireadh ag foghlaim é i gColáiste San Proinsias Xavier. Scoil Chaitliceach do chlann na meánaicme Éireannaí i Learpholl a bhí ann agus í á reáchtáil ag na hÍosánaigh. D'éirigh le Piaras go maith ar scoil, ó bhí sé tar éis tús a chuid [[Laidin]]e, [[Fraincis]]e agus [[Gréigis]]e a fhoghlaim óna athair cheana féin, nuair a tháinig sé go dtí an coláiste. Fear mór léitheoireachta ab ea a athair, agus ba mhinic a léadh sé os ard scéalta as na leabhair do Phiaras agus dá dheartháireacha. Faoi thionchar na léitheoireachta seo, chuir Piaras óg suim san amharclannaíocht agus sa drámaíocht. Ina bhuachaill óg dó, bhí sé ag scríobh drámaí beaga cheana féin. === An Gaeilgeoir Óg === Ní raibh ann ach déagóir óg nuair a thosaigh sé ag foghlaim na Gaeilge as a stuaim féin. Bhí sé i dtuilleamaí na n-irisí is na dtéacsleabhar lena chuid Gaeilge a fhoghlaim, nó cé gur thosaigh [[Conradh na Gaeilge]] ag soláthar ceachtanna i [[Learpholl]] féin i ndeireadh na [[19ú haois|naoú haoise déag]], níor cheadaigh a chúthaileacht don ógánach freastal orthu ar dtús. [[Íomhá:Thomas ashe grave.jpg|thumb|Dealbh do Phiaras Béaslaí, [[Peadar Ó Cearnaigh]] agus [[Tomás Ághas]] ([[Reilig Ghlas Naíon]])]] Is deacair a rá cathain a chuaigh Piaras an chéad uair go hÉirinn, ach is ansin is túisce a casadh cainteoirí líofa Gaeilge air, nó ní raibh baint ar bith aige le saol na Gaeilge i Learpholl. Sin mar a thugann sé féin le fios ina chuid cuimhní cinn, ar a laghad. Ón taobh eile de, áfach, cúis náire ab ea é do Phiaras riamh i measc na [[Náisiúnachas in Éirinn|náisiúnaithe Éireannacha]] gur [[Sasanach]] a bhí ann, is é sin, gur rugadh is gur tógadh i [[Sasana]] é, agus ina fhear fásta dó, bhí sé ag iarraidh a áitiú ar na daoine gurb in Éirinn a saolaíodh é. Mar sin, is féidir gurb i [[Learpholl]] a casadh an chéad chainteoir dúchais air, cé gurbh fhearr leis a shíleadh gurb in Éirinn a tharla sé. Ón taobh eile de, tá a fhios againn go raibh lucht gaoil aige i g[[Ciarraí]], agus uncail leis ina shagart paróiste sa [[Gaeltacht|Ghaeltacht]]. Ar cuairt ansin dó, tháinig an-fheabhas ar a chuid Gaeilge, agus é ag bailiú is ag breacadh síos sleachta [[Béaloideas|béaloidis]] ó sheanchaithe an cheantair leis an teanga a fhoghlaim ní b'fhearr fós. I bhfad ní ba déanaí, d'fhoilsigh sé na sleachta seo in irisí Gaeilge. === An tÁbhar Iriseora === Nuair a chríochnaigh sé an scoil, bhí a chuid tuairiscí thar barr ar fad, ach ina dhiaidh sin féin níor thogair sé ardoideachas a tharraingt air. B'fhearr leis a chuid a shaothrú ar iriseoireacht, cosúil lena athair féin. Thairis sin, theastaigh uaidh rud éigin fónta a dhéanamh ar mhaithe leis an nGaeilge agus cúis na teanga a chur chun cinn. D'fhoilsigh Béaslaí an chéad chúpla mionsaothar sa bhliain 1899, nuair a ghlac irisleabhar Éireannach i [[Londain]], ''[[New Ireland]]'', le dán scigiúil agus le gearrscéal beag uaidh. Sa bhliain 1900, d'éirigh le Piaras an chéad jab ceart iriseoireachta a fháil. Fuair sé post sóisearach ag an ''Wallasey News and Wirral General Advertiser'' i Learpholl. Ní raibh i gceist ach leathsheachtanán áitiúil an Pháirtí Liobrálaigh, ach mar sin féin, tús a bhí ann. Faoin am seo, thosaigh gníomhaíocht Phiarais sna cumainn Éireannacha i Learpholl. Bhí sé tar éis cuairt a thabhairt ar [[Oireachtas na Gaeilge]] i m[[Baile Átha Cliath]] agus alt ardmholtach a fhoilsiú faoi ar an ''Catholic Times'' cheana féin, sula ndeachaigh sé i gcraobh áitiúil Chonradh na Gaeilge. D'iompaigh sé amach nach raibh mórán Gaeilge ag aon duine de na Conraitheoirí áitiúla, agus ar an toirt rinneadh múinteoir Gaeilge de Phiaras féin. Ar dtús, d'fhéadfá a rá gur bhain obair an Chonartha mealladh as, ach i rith an ama, chabhraigh an Conradh leis teacht i dteagmháil le cainteoirí dúchais agus tuilleadh a fhoghlaim uathusan. Casadh a lán cainteoirí ó Ghaeltacht Mhaigh Eo air, agus d'éirigh sé eolach ar a gcanúint siúd. I dtús báire, bhí Piaras ina bhall de Chraobh Learphoill den Conradh. Bhí cainteoirí dúchais sa dá chraobh eile sa chathair, ach ní bhfuair sé aithne cheart orthu ach sa bhliain 1902, nuair a chuaigh sé i gCraobh Bootle. Bhí sé ina bhall ghníomhach den ''Celtic Literary Society'' chomh maith, agus é an-díograiseach ag glacadh páirte in imeachtaí an dá chumann. Ba mhaith leis siamsaíocht agus amharclannaíocht freisin, agus ba mhinic é i bpáirt an tsiamsóra ag cur na ndaoine eile ag gáire lena chuid geáitsí. Bhíodh sé ag aithris filíocht Ghaeilge ag ócáidí an [[CLG]]. Tríd is tríd, bhí sé ag éirí ina fhear tábhachach i measc Ghaeil óga Learphoill. Chaith sé seal beag ag obair ina fho-eagarthóir don ''Liverpool Daily Post'', ach d'éirigh sé as go sciobtha. Bhí sé ar bís aistriú go hÉirinn, nó mhothaigh sé gurb ansin a bhí a chinniúint, agus é chomh sáite i saol na gcumann Gaelach is a bhí. Ní raibh obair ar fáil dó in Éirinn, ach ó bhí athrú áite de chineál éigin de dhíth air, chuaigh sé ag lorg oibre in áiteanna eile i Sasana. Fuair sé post leis an ''Rochester & Chatham Journal'' i Kent. Ní raibh ann ach liarlóg áitiúil [[Nuachtán|nuachtáin]] a raibh dearcadh [[Coimeádachas|Coimeádach]] aici. Bhí an tuarastal go dona, agus ní raibh an obair ag taithneamh le Piaras ach an oiread. Sa deireadh thiar, d'imigh Piaras ón nuachtán in éineacht le duine eile de na heagarthóirí, Breatnach dar shloinne Bennet. Fuair Bennet post sa phríomhchathair agus mheall sé Piaras go Londain chomh maith. I Londain, thosaigh sé ag freastal ar imeachtaí na craoibhe áitiúla de Chonradh na Gaeilge, agus fuair sé go leor cairde nua, gan trácht a dhéanamh ar na seanchairde agus an lucht gaoil a casadh air ag ócáidí an Chonartha. I measc an lucht aitheantais seo, bhí Liam P. Ó Riain, Fionán Mac Coluim, Mícheál Breatnach, agus go leor eile. Ní ba deireanaí. d'admhaigh Piaras go raibh sé ag adhradh Fhionáin Mhic Coluim mar a bheadh laoch ann. Casadh [[Pádraic Ó Conaire]] féin air i measc lucht Gaeilge Londan. Ar dtús, níor éirigh leis post a fháil i Londain. Chaith sé saoire na Nollag sa bhaile i dteach a thuismitheoirí, ach ina dhiaidh sin, d'fhill sé go dtí an phríomhchathair. Sa deireadh, áfach, b'éigean dó a admháil nach raibh an iriseoireacht ag éirí leis i ndeisceart Shasana, agus tháinig sé ar ais go Learpholl. === An Conraitheoir === Chuaigh sé le hobair Chonradh na Gaeilge ansin arís. Anois, d'athraigh sé craobh, nó chuaigh sé i gcraobh Bootle. Lucht oibre ba mhó a bhí sa chraobh sin, agus cuid mhór acu ina gcainteoirí dúchais ón nGaeltacht. I mBealtaine 1902, tháinig an chéad sliocht béaloidis i gcló ar an gClaidheamh Solais a bhí bailithe ag Piaras sa Ghaeltacht. Ba é seo tosach a chuid scríbhneoireachta as Gaeilge. San am céanna, bhí sé gnóthach i gConradh na Gaeilge, agus sna blianta 1903-1904, chaith sé seal ina chathaoirleach ar Choiste Ceannais an Chonartha i Learpholl. Nuair a bhí an t-údarás sin aige, bhí sé ábalta a lán imeachtaí cultúrtha Gaeilge a chóiriú agus a eagrú. Má stáitsigh an Conradh i Learpholl dráma Gaeilge, is follasach go raibh lámh ag Piaras san obair sin. Bhí Fionán Mac Coluim, fear fuinnimh an Chonartha i Londain, á adhradh ag Piaras. Theastaigh uaidh an sracadh céanna a chur i gConradh Learphoill agus a bhí, dar leis, i gConradh Londan. Faoin am seo, thosaigh sé ag cur suime sa náisiúnachas Éireannach. Chuaigh sé le lúthchleasaíocht sa CLG, nó bhí sé barúlach gur chóir dó, mar Ghael, é féin a ullmhú i gcomhair troda ar son shaoirse na hÉireann. A bhuí leis an stádas a bhí aige sa Chonradh, bhí cairde Éireannacha aige anois, ach san am céanna, ba chúis náire dó nach raibh nósanna na hÉireann aige, agus sórt míchompóird air uaireanta i gcuideachta na nÉireannach. Mar sin, d'fhéadfá a rá go raibh sé ag iarraidh athsheilbh a fháil ar an Éireannachas ba dual dó ó thaobh na dtaobhann, agus gur cuid den athghabháil seo ab ea an spéis a bhí aige don Ghaeilge agus an tsuim a chuir sé sa náisiúnachas. Nuair a bhí Piaras sáite i gcúrsaí an Chonartha, d'éirigh sé mór le bean a bhí cúig bliana ní ba shine ná é, Delia Hurley, nó Brighid Ní Mhuirthile, mar a thugadh Piaras uirthi ina chuid scríbhinní príobháideacha. B'ise a chéad shearc, ach níor bhláthaigh an grá riamh thar ghnáthchairdeas. Bhí a lán rudaí eile seachas an grá ag déanamh scime dó agus á choinneáil corraithe corrthónach san am seo. Ó thaobh amháin de, theastaigh uaidh cabhrú le forbairt an Chonartha i Learpholl, ach ón taobh eile, bhí mífhoighne air a aghaidh a thabhairt ar Éirinn. Ní raibh a fhios aige, áfach, conas a shaothródh sé a chuid thall ansin - cén tslí bheatha a bheadh aige. Bhí sé ag smaoineamh ar thimireacht a dhéanamh don Chonradh, - sin nó dul ag múineadh sna scoileanna. Chaith sé trí seachtaine i mBaile Átha Cliath i Lúnasa 1904, agus é ag freastal ar imeachtaí Oireachtas na Gaeilge ansin. Ní dhearna an turas seo ach a mhífhoighne a mhéadú, agus chaith sé na míonna ina dhiaidh sin ag cur is ag cúiteamh leis féin, arbh é seo an t-am ceart le dul go hÉirinn. === Go hÉirinn === Nuair a tháinig an tEarrach, Bealtaine 1905, shocraigh sé aistriú ó Learpholl go Baile Átha Cliath. Ba ansin a ghlac sé an t-ainm nua air féin - ''Pierce'' Beazley in áit Percy sa Bhéarla. Thóg sé roinnt ama air an fhoirm cheart Gaeilge a roghnú - Piaras Béaslaigh, Béaslaoi nó Béaslaí. Tháinig an t-aistriú go hÉirinn aniar aduaidh ar a thuismitheoirí agus ar a chuid cairde i gConradh na Gaeilge, agus d'airigh siad uathu go mór é. Bhí a thuismitheoirí ag cur postorduithe chuige fad is nach raibh post aige, ach san am céanna, bhí a athair sásta admháil nach mbeadh mórán dul chun cinn i ndán dó dá bhfanfadh sé i Learpholl. Sna litreacha a bhí á fháil aige óna athair san am seo, aithintítear go raibh seisean agus a mhuintir á chronú go mór, ach ba léir fosta gur cúis bhróid agus sástachta ab ea é don athair gur fear fearúil neamhspleách a bhí i bPiaras anois. Ó bhí ról lárnach aige i gConradh na Gaeilge i Learpholl, ba mhór an buille dá chuid cairde fosta an dóigh ar sheangaigh sé leis as an áit. Fuair sé litreacha uathu inar léirigh siad go raibh siad buartha faoi thodhchaí an Chonartha sa chathair ina uireasa, agus cuid acu ag tabhairt le fios nach mbeadh Gaeilge ar bith acu murach an díograis a léirigh Piaras féin don teanga. Is soiléir gur duine d'fhir mhóra an Chonartha a bhí ann go dtí sin, cé nach raibh ann ach óigfhear. Is dócha go raibh cumha éigin air féin i ndiaidh a shaoil thall, go háirithe go gairid i ndiaidh dó teacht go hÉirinn, ó nach raibh post ná gléas beo aige. Tháinig athrú air sin de réir a chéile, áfach, nó is amhlaidh go raibh obair ar fáil d'óigiriseoir i mBaile Átha Cliath, agus an borradh a bhí díreach ag teacht ar ghnó na nuachtánaíochta sa chathair. Lean sé leis ag cur ábhair chuig na nuachtáin, agus níor thóg sé mórán ama air cuid de na h-ailt seo a fheiceáil i gcló. Bhí an ''Weekly Freeman'' sásta a chuid alt agus aistí a fhoilsiú go tráthrialta, ach go háirithe. === Craobh an Chéitinnigh === Nuair a bhí ioncam agus slí beatha socair aige, chuaigh Piaras le Craobh an Chéitinnigh de Chonradh na Gaeilge, i dtús na bliana 1906. Bhí clú na díograise ar an gCraobh seo, agus bhí cuid mhór de bhaill na craoibhe le páirt thábhachtach a dhéanamh i stair na hÉireann fós. Muimhnigh ab ea na baill, sin nó foghlaimeoirí a raibh luí ar leith acu le canúint na Mumhan. Le fírinne, bhí sé mar scéal magaidh ag lucht an Chonartha nár tháinig traein amháin ó Chorcaigh go Baile Átha Cliath nach raibh gníomhairí de chuid Chraobh an Chéitinnigh ag fanacht léi ar ardán an stáisiúin, agus iad meáite ar gach cainteoir dúchais a thuirlingeodh ón traein a earcú dá gcraobh. Ní raibh ann ach greann, ar ndóigh, ach is dócha go ndeachaigh Muimhneachas agus náisiúnachas na craoibhe go mór i gcion ar Phiaras, agus ó b'í Gaeilge Chiarraí an chanúint ba thúisce a d'fhoghlaim sé féin, ba dual dó dul sa chraobh áirithe seo ó thaobh na teanga de freisin. I gCraobh an Chéitinnigh, chuir Piaras Béaslaí aithne ar a lán de mhaithe is de mhóruaisle na gluaiseachta: Pádraig Ó Duinnín, fear an fhoclóra; Shán Ó Cuív, a cheap a litriú féin don Ghaeilge, nó an ''Letiriú Shimplí'' ("an litriú simplí"); "[[Tórna]]", nó Tadhg Ó Donnchadha; "Fiachra Éilgeach", nó Risteard Ó Foghludha; agus Máire Ní Chinnéide, a raibh sé daite di cuimhní cinn [[Peig Sayers|Pheig Sayers]] a chur in eagar. Casadh [[Cathal Brugha]] ar Phiaras roimhe sin féin. [[Íomhá:Astronár.jpg|mion|Astronár]] === Ábhar Scríbhneora === Sa bhliain 1906, scríobh Piaras Béaslaí dráma Gaeilge le haghaidh chomórtas an Oireachtais. Dráma laochais a bhí ann, agus is é an teideal a bhí air ná ''Cormac na Coille''. Bhí an-dóchas ag Piaras go raibh duais in ndán dó, ach ní raibh na moltóirí sásta leis an dráma. Bhí siad inbar ao intinn go mbeadh an stíl ní b'oiriúnaí do ghearrscéal ná do dhráma. Ar an lámh eile, bhí bua aige le aiste léirmheastóireachta liteartha, nó bhí na moltóirí an-sásta leis. Le fírinne a rá, ní raibh an aiste ró-iontach <ref>cf. Ó SIADHAIL lch. 110</ref>, ach is dócha go raibh an Béaslaíoch ina cheannródaí mar léirmheastóir, agus gurbh é sin thar aon rud eile a thuill an duais dó. === Colúnaí Gaeilge === Sa bhliain 1906, thosaigh Piaras Béaslaí ag scríobh colún Gaeilge ar an bh''Freeman's Journal''. Go gairid ina dhiaidh sin, mar dhíograiseoir teanga agus amharclannaíochta, fuair sé ábhar maith scríbhneoireachta nuair a bhris an chonspóid amach faoi dhráma [[John Millington Synge]], ''The Playboy of the Western World'' ("Buachaill Báire an Domhain Thiar"). Bhí an Béaslaíoch orthu siúd a tharraing callán ar an amharclann lena mhíshástacht a chur in iúl, agus ghabh na péas é. Nuair a tugadh os comhair na cúirte é, rinne sé ócáid agóide den tseisiún, agus gearradh fíneáil dhá phunt air. Rinne an pionós seo mairtíreach agus laoch den Bhéaslaíoch i meac na nGaeilgeoirí. Faoin am seo, thosaigh Bráithreachas na Poblachta ag iarraidh an Béaslaíoch a earcú. Ba é a chara Cathal Brugha a d'áitigh air dul sna Bráithre. In Áras na bhForaoiseoirí, 41 Cearnóg Parnell, a mhóidigh an Béaslaíoch mionnaí an Bhráithreachais. Rud eile fós, toghadh ar Choiste Gnó Chonradh na Gaeilge é ar Ard-Fheis an Chonartha sa bhliain 1907. Tharraing sé súil na gConraitheoirí air féin ar bhealach eile fós, nuair a thug sé léacht do Chraobh an Chéitinnigh faoin teideal ''Longar Langar na hÉireann''. ('séard atá i gceist le "longar langar" ná ceann de na teilgeanacha uamacha cainte sa Ghaeilge a chiallaíonn mí-ordú agus meascán mearaí.) Bhí an léacht seo dírithe ar smaointe praiticiúla a chur os comhair na gCéitinneach faoin dóigh cheart leis an nGaeilge a athbheochan. Mhol an Béaslaíoch Gaeilge a chur i ngnáthúsáid sna nuachtáin, sna siopaí agus sna gnóthaí. Ní raibh sé sásta le hobair na d[[Téarmaíocht|téarmadóirí]], nó bhí sé barúlach go mbeadh sé ní ba thábhachtaí nuachtán Gaeilge a chur ar bun a mheallfadh léitheoirí i dtreo na teanga. Chuir sé béim ar leith ar Ghaeilge agus ar thraidisiún na Gaeltachta mar chrann taca don chineál litríocht Gaeilge a bhí ag teastáil uaidh. "Ná glacaimis le scríbhneoir Gaeilge mura bhfuil tobar a fheasa ag brúchtaíl le fíoruisce na Gaeltachta" <ref>Ó SIADHAIL lch. 134</ref>. Mhol sé freisin go mbunófaí amharclann ar leith le haghaidh drámaí Gaeilge. Tríd is tríd, theastaigh infrastruchtúr cultúrtha Gaeilge uaidh: nuachtáin, leabhair don ghnáthléitheoir, amharclann, agus araile. Is féidir a rá go raibh ciall instinneach aige d'fhírinní bunaidh na sochtheangeolaíochta, do riachtanaisí sochúla na Gaeilge agus a hathbheochana. === An Drámadóir === Sa bhliain 1907, léiríodh ''Cormac na Coille'', (an dráma nár ghnóthaigh an duais) den chéad uair riamh. B'í Craobh an Chéitinnigh a léirigh é. Fuair Piaras mianach an scéil ó ''Philaster, or Love Lies a-Bleeding'', seandráma Béarla a léiríodh den chéad uair thart fá 1600. Ghaelaigh sé an dráma seo ó thús deiridh, agus lonnaigh sé na himeachtaí i saol na Gaeilge sa bhliain 1600. Rinne an Béaslaíoch a dhícheall sochaí na sean-Ghael a athchruthú ar an árdán, ach san am céanna, is féidir an saothar a lochtú mar go dtéann sé chun donais ag druidim chun deiridh dó, agus an méaldráma ag fáil an lámh in uachtar ar an dráma. Iarracht fhiúntach a bhí ann, ach mheath sí ar an scríbhneoir sa deireadh. Ina dhiaidh sin féin, bhí cuid mhaith buanna ag an saothar, agus is dócha go bhféadfadh amharclannaí sciliúil é a léiriú go maith tríd na codanna iomarcacha a ghearradh amach agus béim a chur ar shuáilcí an tsaothair. Bhí dul chun cinn á ndéanamh ag Piaras mar iriseoir san am seo freisin. Bhí sé ag scríobh an cholúin Ghaeilge don ''Freeman'', ar ndóigh, ach thairis sin, scríobhadh sé ailt don ''Evening Telegraph'', nuachtán den chineál éadrom a bhí á fhoilsiú ag an ngnólacht céanna. Bhí oifig chúng eagarthóireachta an ''Telegraph'' ina gclub ag iriseoirí na háite, (rud ar thagair James Joyce féin de ina úrscéal mór ''Ulysses)'' agus rachadh sé rite le Piaras agus eagarthóirí an pháipéir obair fhónta a chur i gcrích san am agus na fámairí seo go léir ag déanamh séis a gcomhrá ina dtimpeall. Maidir leis an gcolún Gaeilge, bhí sé an-ilghnéitheach ó thaobh an ábhair de. Is é an teideal a bhí air ná ''I bhFochair na nGaedheal'' (sa seanlitriú), is é sin, i bhfochair na nGael / in aice leis na nGaeil / i gcuideachta na nGael nó in éineacht leis na nGaeil. Is léir go mbíodh Piaras ag déanamh cur síos ar chúrsaí ghluaiseacht na Gaeilge, ar obair na dtimirí, ar Oireachtas na Gaeilge agus ar imeachtaí chultúrtha eile sa teanga. Thairis sin, áfach, bhí gach sórt eile ann, idir nuacht agus saothar cruthaitheach, gan dearmad a dhéanamh de na stumpaí béaloidis agus béal-litríochta ón nGaeltacht. Bhí stíl a scríbhneoireachta go mór faoi thionchar Ghaeilge na Mumhan agus scéalta laochais na seanchaithe, agus uaireanta, bhí lucht labhartha na gcanúintí eile míshásta leis an gcineál teanga a chleachtadh sé. === An Chéad Ghearrscéal === An chéad scéal ficseanúil Gaeilge - nuair a fhágtar na drámaí as an áireamh - a d'fhoilsigh sé mar chuid den cholún, is é an teideal a bhí air ná ''Oidheadh Dhubhaltaigh'' - is é sin, "oidhe" (bás, dúnmharú, dúchinniúint) Dhubhaltaigh. Mar a léiríonn an teideal féin, b'é dúnmharú [[An Dubhaltach Mac Fhirbhisigh|Dhubhaltaigh Mhic Fhirbhisigh]] sa bhliain 1671 a bhí á phlé sa scéal. Le fírinne, níor chloígh an scéal go ródhlúth le firicí staire na h-eachtra, agus, thairis sin, ní raibh suáilcí liteartha ag an scéal in éiric na laigí seo, ó bhí Piaras ró-umhal do mhúnlaí inste na scéalta laochais i gcónaí. Tugann Pádraig Ó Siadhail (lch. 159 ina leabhar) an sampla seo dúinn: ''An seanollamh ionraic Gaelach'' - is é sin, Dubhaltach féin - ''ina shuí go stuama, mar ba dual dó, gan scéin ná scáth ina radharc, agus an phéist de mheisceoir Ghallda'' - an fear a mharaigh é - ''ar a aghaidh amach. D'aithin an Gall a raibh eatarthu agus d'éirigh friochadh fuatha agus mire ina chroí. Rug sé ar scian a bhí ar an mbord agus sháigh sé go feirc í i gcliabh an tseanchaí.'' Is é sin, is laoch léannta gan cháim é an Gael, agus is caimiléir cam é an Gall, agus sin a bhfuil de: níl tucaidí intuigthe ag an nGall lena ndéanann sé, níl ann ach go bhfuil an fhios aige an Gael a bheith ina Ghael agus ina dhea-dhuine dá réir, agus é féin a bheith ina dhrochdhuine toisc gur Gall é, agus mar sin, maraíonn an Gall an Gael cionn is go bhfuil sé in éad leis. D'fhoilsigh an Béaslaíoch scéal eile i dtús na bliana 1909, ''Eachtra an Ghiolla Dhuibh''. Bhí an scéal seo fréamhaithe go domhain in ithir na scéalaíochta traidisiúnta, agus na laigí ba dhual di ag baint leis. Ní raibh Béaslaí dóchasach as an nGaeilge mar mheán scríbhneoireachta a bheadh oiriúnach do shaol na cathrach. Mar a dúirt sé féin, "ní fhásfadh aon litríocht Gaeilge as clocha Bhaile Átha Cliath sula mbeadh an Ghaeilge ina gnáth-theanga ag muintir na cathrach". Cineál ancheist a bhí ann, nó cé nár chreid sé go ródhaingean i litríocht uirbeach Gaeilge mar fhéidearthacht, ní fhéadfadh sé fanacht ina thost mar scríbhneoir Gaeilge ach an oiread. Bhí baint ag Béaslaí le Cumann na hÉigse freisin. Bhí an Cumann seo in ainm is a bheith ag athbheochan na gcúirteanna filíochta a bhí ann i ré na Gaeilge Chlasaicigh. Is fearr a rá, áfach, go raibh sé ag déanamh aithris ar Gorsedd na mBard sa Bhreatain Bheag. === An Fínín === Mar a chonacthas, bhí Piaras ina bhall de Bhráithreachas na Poblachta. ''Club Teeling'' teidal na craoibhe den Bhráithreachas lena raibh Piaras mar bhall. Faoin am seo, ní raibh mórán idir lámha ag an mBráithreachas. Go bunúsach, chaithfeá dul ar chruinniú uair in aghaidh na míosa, agus ag an gcruinniú sin duit, d'íocfá scilling leis an gciste a bhí bunaithe ag an mBráithreachas chun armlón a cheannach le haghaidh na réabhlóide a bhí le teacht an lá ab fhaide anonn. Ní raibh an Bráithreachas ag ullmhú na ceannairce armtha go fóill, áfach. Sa bhliain 1908, bhí sé de dháníocht ag Piaras a rá i gceann dá gcolún go mbainfeadh Éire amach a saoirse go fóill, i ndiúnas ar "ropairí nimhe" Shasana, cé nach raibh a fhios ag aon duine fós "cé acu le lámh láidir nó le gliceas" a thiocfadh an tsaoirse sin. Bhí níos mó béime ar an ngliceas san am sin, nó bhí an Bráithreachas ag díriú ar insíothlú na n-eagraíochtaí náisiúnaíocha cultúrtha, cosúil le Cumann Lúthchleas Gael agus Conradh na Gaeilge, le fir óga a earcú le hoiliúint chogaidh a thabhairt dóibh. Sna blianta seo, ní raibh mórán stádais ná céimíochta ag an mBéaslaíoch sa Bhráithreachas go fóill, agus dealraíonn sé nach raibh sé ina ghunnadóir mór ar nós an chuid eile acu. Bhí meas mór ag an gConradh agus ag lucht na Gaeilge ar Bhéaslaí mar óráidí líofa Gaeilge, agus má bhí, níor leasc le Piaras leas a bhaint as a scileanna óráidíochta le soiscéal an Bhráithreachais a chraobhscaoileadh. === Ceist na dTáillí === Níorbh é sin an t-aon soiscéal a bhí aige do lucht an Chonartha, áfach. Nuair a chuaigh sé ar an gCoiste Gnó, d'éiligh sé go n-athrófaí béim chomórtas drámaíochta an Oireachtais ó na drámaí fada chuig na drámaí aonghnímh. Maidir le ceist na dtáillí - is é sin, ceist na n-arduithe pá a bhí le híoc leis na múinteoirí a bheadh ag múineadh Gaeilge - bhí Béaslaí agus Craobh an Chéitinnigh go léir ar na "cancráin" (mar a thug Pádraic Mac Piarais orthu in alt ar an g''Claidheamh Soluis'' i Márta 1908) a bhí ag tacú leis an bhfeachtas ar son na dtáillí. Bhí ceist na dtáillí ina hábhar conspóide sa Chonradh féin, ach san am céanna, bhí sí ag déanamh scime do Phiaras le fada an lá, nó bhí sé ag éileamh ina chuid colún go n-íocfaí tuilleadh pá le gach máistir is máistreás scoile a bheadh sásta Gaeilge a mhúineadh. Nuair nach raibh tromlach na gConraitheoirí sásta le scéim na dtáillí, agus polasaí eile á gcur chun cinn acu chun an dátheangachas a chothú sa scolaíocht, d'éirigh Piaras as an gCoiste Gnó. Mar iriseoir, bhí Piaras den tuairim gur chóir do lucht na ceirde aire a thabhairt dá leas agus cur le chéile ar a son féin. Nuair a bunaíodh Cumann Iriseoirí na hÉireann, nó "Cumann Lucht Irise" na hÉireann de réir na Gaeilge comhaimseartha, bhí Piaras páirteach in obair an Chumainn ó thús. === Cumann Oisín agus an Litriú Simplí === Cumann eile a bhunaigh Piaras ná Cumann Oisín, cumann é a bhí dírithe ar litríocht na Gaeilge a chothú agus a fhorbairt. Tháinig an cumann seo chun saoil in Earrach na bliana 1910, agus i measc na mball, bhí daoine cosúil le Fiachra Éilgeach, Tórna, agus Máire Ní Chinnéide. Tugadh léachtaí Gaeilge ar litríocht na nGael agus ar litríocht an domhain, ó Chúirt an Mheán-Oíche go ''Chanson de Roland''. B'í an fhilíocht an chloch ba mhó ar phaidrín an Chumainn, áfach, go háirithe aistriúcháin Ghaeilge ar dhánta cáiliúla i dteangacha eile. Faoin am seo, bhunaigh Shán Ó Cuív - Seán Ó Caoimh sa ghnáthlitriú - agus Osborn Ó hAimhirgín an Cumann um Litriú Simplí, nó an ''Cuman um Letiriú Shimplí'', mar a litrigh siad féin ainm an Chumainn. Bhí baint ag an mbeirt sin le Cumann Oisín freisin. Bhí an chuid ba mhó de ghluaiseacht na Gaeilge an-mhíshásta leis an Litriú Simplí. Go bunúsach, litriú a bhí ann a bhí bunaithe ar fhuaimniú Ghaeilge na Mumhan, agus é neamhspleách ar fad ar litriú thraidisiúnta na Gaeilge. Ní raibh Béaslaí féin sásta leis an Litriú Simplí, nó thuig sé nach sásódh sé ach lucht labhartha Ghaeilge na Mumhan. Mar sin féin, cheadaigh sé don chumann cúpla saothar leis féin a fhoilsiú sa litriú áirithe sin. Bhí baint ag Béaslaí le Coláiste na Mumhan i mBéal Átha an Ghaorthaidh chomh maith. Sa bhliain 1910, thug sé sraith léachtaí ansin faoi nualitríocht na Gaeilge - is é sin, saothar Sheathrúin Chéitinn agus gach dár dtáinig ina dhiaidh. Rud nua ar fad a bhí i gceist leis na léachtaí seo, agus tharraing siad súil na nuachtán féin. Bhí Domhnall Ó Corcora ag freastal ar na léachtaí seo, agus é ina mhac léinn san am. Ba le linn na léachtaí seo a chuir Ó Corcora an oiread suime i bhfilíocht Ghaeilge na Mumhan is go scríobhfadh sé a leabhar cáiliúil Béarla faoi fhilíocht na Gaeilge, ''The Hidden Ireland'', an lá ab fhaide anonn. Ní raibh fad saoil i ndán do Chumann Oisín. Bhí an iomarca dual ar choigeal na mball taobh amuigh den Chumann, agus níor éirigh leo tuilleadh a earcú. Mar sin, tháinig deireadh le gníomhaíocht an Chumainn tar éis Earrach na bliana 1911. === Múscailt na Collaíochta === Sa bhliain 1911, nuair a bhí sé ag druidim isteach le haois a dheich mbliana fichead, thug Piaras nóisean do chailín óg darbh ainm Maud Clancy. Bhí lúb bheag gaoil ag Piaras le Maud, agus mar sin, is dócha gur ghlac sé leis ó thús nach raibh rath ar bith i ndán d'aon fhíorchumann grá idir an dís acu. Agus an méid sin ráite, bhí sé féin barúlach nár dhúisigh aon bhean eile an tsuim i ngrá collaí aige roimh Maud. Mar sin féin, ní dhearna sé riamh ach amhráin Ghaeilge a mhúineadh don ghirseach. Maidir leis na cúrsaí polaitíochta, réabhlóideachais agus poblachtánachais, bhí borradh díreach ag teacht fúthu faoin am seo, agus ar ndóigh, bhí an tríú Bille um [[Rialtas Dúchais]] na hÉireann díreach ag dul faoi bhráid na Parlaiminte i Westminster. San am céanna, áfach, bhí Piaras ar dhuine de na fir óga a bhí ag cur sracadh nua i mBráithreachas na Poblachta. Nuair a tháinig Óglaigh Uladh, nó an chéad ionchollú den UVF, ar an bhfód i measc Phrotastúnaigh an Tuaiscirt, thosaigh an Bráithreachas ag druileáil in araicis an lae a chaithfidís buille a bhualadh ar a son. Bhí Piaras ag freastal ar na seisiúin dhruileála seo ag 41 Cearnóg Parnell. Faoi thionchar an atmaisféir sa Bhráithreachas, thosaigh sé ag scríobh an t-aon úrscéal amháin a d'fhoilsigh sé, ''Astronár''. Téama tábhachtach sa leabhar is ea an troid a chuireann pobal faoi chois ar son a shaoirse, cé go bhfuil an scéal coimhthithe d'aon turas ó shaol na hÉireann, nó tá na himeachtaí suite i dtír shamhailteach in Oirthear na hEorpa, ''Amora'', agus í faoi chois ag muintir ''Kratónia''. Is é Astronár ainm an phríomhlaoich freisin, agus ainmneacha Gréigise nó bréag-Ghréigise ar na carachtair ar fad. Is dócha gurb as Béarla a scríobh sé an chéad dréacht agus gur chuir sé Gaeilge air ina dhiaidh sin. === Beirt na Bodhaire Bréige === Bhí sé ag plé le hamharclannaíocht freisin, nó léirigh sé agus a chompántas aisteoirí dráma le [[Sceilg]] (Seán Ua Ceallaigh), ''Cú Roí'', a bhain amach duais an Oireachtais sa bhliain 1911. Chuaigh an dráma ar an stáitse ar Oireachtas na chéad bhliana eile. Ba mhinic a thráchtadh Béaslaí ar na cúrsaí drámaíochta agus ar thábhacht na drámaíochta d'athbheochan na teanga ina cholúin Ghaeilge. Thuig go leor eile i gCraobh an Chéitinnigh go raibh siamsaíocht phoiblí sa teanga de dhíth le súil agus gnaoi an phobail a tharraingt uirthi, agus iad ag léiriú drámaí ar an Oireachtas ón mbliain 1910 i leith. Sa bhliain 1913, léirigh Piaras dráma a d'aistrigh sé ón bhFraincis agus a d'athshuigh sé i saol na Gaeilge tríd na hainmneacha agus na tagairtí cultúrtha a athrú. Is é an dráma a bhí i gceist ná an chóiméide éadrom ''Les Deux Sourds'' le [[Jules Moinaux]] ón naoú haois déag, agus ba é an teideal a thug an Béaslaíoch air ná ''Beirt na Bodhaire Bréige''. === Óglaigh na hÉireann === Dealraíonn sé gur sheachain Piaras Béaslaí agus a chuid cairde Gaelacha mórán ladair a chur i gcúrsaí polaitíochta le linn [[Frithdhúnadh Mór Bhaile Átha Cliath|an Fhrithdhúnta Mhóir]]. Bhí a n-aird ar an Náisiúnachas agus ar an bPoblachtánachas. Tháinig an chéad ionchollú d'Óglaigh Uladh ar an bhfód i measc Phrotastúnaigh an Tuaiscirt faoin am seo. Cé gur tháinig an [[Rialtas Dúchais]] ar leabhar na reacht, bhí na luaidreáin ag imeacht ar fud na hÉireann nach mbeadh Arm na Breataine Móire sásta urchar ar bith a scaoileadh leis na hAontachtóirí, dá bhféachfaidís-san le feidhmiú an Achta um Rialtas Dúchais a chosc le lámh láidir. Ba é an t-aisfhreagra ba dual ná fórsa d'Óglaigh Chaitliceacha a bhunú. Ar ndóigh, bhí Piaras Béaslaí i láthair ag cruinniú bunaithe na nÓglach ar an 11ú Samhain 1913 i dTeach Ósta Wynn. B'é Béaslaí a cheap an t-ainm féin - '''[[Óglaigh na hÉireann]]'''. Bhí an Béaslaíoch sna hÓglaigh ó thús báire, agus é ag druileáil go dúthrachtach. Fuair sé an-tacaíocht óna athair san obair seo, nó bhí an sean-Bhéaslaíoch thar a bheith bródúil as gaisce a mhic. San am céanna, bhí sé buartha brónach faoi Phiaras, nó thuig sé, ar ndóigh, an dainséar a bhí ag baint leis an tsaighdiúireacht. I litir a bhreac sé síos faoin am seo, thug sé rabhadh dá mhac go raibh na hairm thine thar a bheith contúirteach mar rudaí, agus gur chóir do Phiaras bheith cúramach thar an riachtanas agus é ag úthairt le gléasra an bháis. === Ina Shaoririseoir Arís === Cé go raibh Piaras ag dul le saighdiúireacht, ní dhearna sé dearmad de chúrsaí na hamharclainne ach an oiread. Sa bhliain 1914, chuaigh ''Fear an Scéilín Grinn'', dráma leis an mBéaslaíoch a bhí bunaithe ar mhóitíf de chuid an bhéaloidis, chuaigh an dráma seo ar an stáitse an chéad uair riamh, agus léiríodh ''Beirt na Bodhaire Bréige'' in athuair faoi dheireadh Mhí Eanáir den bhliain chéanna. Ón taobh eile de, áfach, bhí sé de mhí-ádh ar Phiaras gur chaill sé a jab mar cholúnaí Gaeilge. Níltear cinnte cén fáth ar chinn lucht foilsitheoireachta an ''Freeman'' ar Bhéaslaí a bhriseadh as a phost. Tá dhá mhíniú ann: ní raibh eacnamaíocht an chomhlachta foilsitheoireachta sách maith le híoc as na colúin Ghaeilge, sin nó bhí na foilsitheoirí buartha faoin mbaint ródhlúth a bhí ag Piaras Béaslaí leis na hÓglaigh. Níl ceachtar den dá mhíniú seo róshásúil, áfach, nó de réir na fianaise atá ann bhí an gnó ag éirí go maith leis na foilsitheoirí, agus an brabús ag tonnadh isteach go talcánta tréan. Maidir leis na cúrsaí polaitíochta, is é an laige a bhaineann leis an dara míniú ná nach raibh seasamh glactha ag an bh''Freeman'' in aghaidh na nÓglach san am. Cibé scéal é, ba ar an 6 Márta 1914 a foilsíodh an colún deireanach ó pheann Phiarais Béaslaí ar an bh''Freeman''. Chuaigh an Ghaeilge i ndísc sna nuachtáin ar fad i rith na bliana céanna. Nó nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, bhí spás ag teastáil le haghaidh na scéalta cogaidh, agus ba iad na colúin Ghaeilge ba thúisce a d'imigh. Chaithfeadh Béaslaí a chuid a shaothrú ar shaoririseoireacht arís. San am céanna, bhí dráma nua á chleachtadh ag a chuid aisteoirí, cóiméide dar teideal ''Cluiche Cártaí'', a bhí bunaithe ar dhráma Béarla ón ochtú haois déag. Is féidir an leagan Gaeilge den dráma - ''Three Weeks after Marriage'' le hArthur Murphy an buntéacs - a cháineadh, toisc gur bhain an Béaslaíoch an aoir agus an chriticeoireacht shóisialta den scéal, agus é ag cur na spéise ba mhó i scéal grá na lánúine óige. Ní thig linn a rá, áfach, nach mbeadh tuiscint dá chuid féin ag Béaslaí ar cheist na drámaíochta Gaeilge, agus cúiseanna aige leis an éadromú a rinne sé ar an dráma. Nuair a bhí Bealtaine na bliana 1914 ag druidim chun deireanais, thug Béaslaí léacht Béarla ar chúrsaí amharclannaíochta na Gaeilge, agus é ag trácht go cuimsitheach ar an dearcadh a bhí aige féin ar cheisteanna na drámaíochta. Bhí sé míshásta leis an mí-eagar a bhí ar shaol na hamharclannaíochta Gaeilge. Ní fhéadfá ''gluaiseacht'' drámaíochta a thabhairt ar an lucht amharclannaíochta a bhí ann, ó bhí gach baicle bheag bhídeach ag tochras ar a ceirtlín féin. San am céanna, bhí Béaslaí den diantuairim go raibh an-phoitéinseal in amharclannaíocht na Gaeilge d'obair athbheochana na teanga ar acht is go bhfréamhódh traidisiún na haisteoireachta sa Ghaeltacht. Ní raibh sé ag dréim le hamharclannaíocht ardealaíonta, ach le siamsaíocht éadrom a d'fhéadfadh na sluaite móra a mhealladh i dtreo na teanga. === Na Réamannaigh ag Glacadh Seilbhe ar na hÓglaigh === San am céanna, d'fhéach John Redmond, cathaoirleach Pháirtí Pairliminteach na hÉireann, le smacht a fháil ar Óglaigh na hÉireann. Ar chúla téarmaí, chuaigh Redmond i dteagmháil le hEoin Mac Néill, arbh é cathaoirleach na nÓglach é. Fear scolártha a bhí ann nach raibh mórán den mhíleatachas ag roinnt leis, agus is dealraitheach gur chuir lucht an Bhráithreachais i gcathaoir na heagraíochta é le plán mín a chur ar na hÓglaigh i súile an tsaoil mhóir. Nuair a thosaigh Mac Néill polasaithe na nÓglach a shocrú beag beann ar an mBráithreachas, tháinig sé aniar aduaidh ar dhaoine cosúil le Piaras Béaslaí féin. Ba é deireadh an scéil gur thoiligh tromlach na nÓglach na Réamannaigh a ligean isteach san eagraíocht. Bhí Béaslaí orthu siúf nach raibh sásta leis an gcinneadh seo. Bhain sé stangadh agus mealladh as go raibh Óglaigh shinseartha cosúil le Bulmer Hobson - fear a raibh an-mheas ag Béaslaí air - go raibh fir den chineál sin fonnmhar chun comhoibriú le John Redmond ar a choinníollacha siúd. D'eisigh Béaslaí agus lucht a chomhthuairime, fiú, ráiteas agóide, agus iad ag cáineadh an dóigh ar ghlac na Réamannaigh seilbh ar na hÓglaigh. Ina measc siúd a shaighneáil an ráiteas seo, bhí Pádraig Mac Piarais, chomh maith le Con Colbert, Éamonn Ceannt, agus Seán Mac Diarmada. Ina dhiaidh sin, thosaigh na Réamannaigh ag tonnadh isteach sna hÓglaigh. Bhí lucht an Bhráithreachais, cosúil le Béaslaí, míshásta leis an bhforbairt seo, nó má bhí smacht réasúnta acu ar na hÓglaigh roimhe sin, níor fágadh ach complachtaí scaipthe scartha acu anois, ceann anseo agus ceann eile ansiúd. === Ag Amharclannaíocht ar fud na Mumhan === Ní dhearna Béaslaí dearmad de chúrsaí na hamharclannaíochta Gaeilge ach an oiread. Le scíth a fháil ó chúrsaí na príomhchathrach, chuaigh sé go Corcaigh le haghaidh camchuairt amharclannaíochta. Ar an 18ú lá de Mhí Iúil, 1914, chuaigh compántas aisteoireachta Phiarais ar stáitse i Halla an Athar Maitiú le ''Beirt na Bodhaire Bréige'' agus le ''Cluiche Cártaí'' a dhéanamh. Níor éirigh leis na drámaí ach dornán beag daoine a mhealladh i gCathair Chorcaí féin, ach nuair a d'fhág siad an chathair, fuair siad na sluaite ag fáiltiú rompu sna bailte beaga, cosúil le Maigh Chromtha, Béal Átha an Ghaorthaidh agus Inse Geimhleach. Bhí Piaras Béaslaí agus na haisteoirí breá sásta leis an dóigh a ndeachaigh an amharclannaíocht i bhfeidhm ar chainteoirí dúchais na Mumhan, agus an port le cloisteáil go raibh ní ba mhó tairbhe ina gcuid oibre don teanga sa Ghaeltacht ná in aon iarracht eile dá ndearna na Gaeilgeoirí ó Bhaile Átha Cliath sa taobh seo den tír. === Ina Sháirsint Druileála sa Mhumhain === Ó bhí a jab mar nuachtánaí caillte aige, ní raibh cúis ar bith ag Piaras filleadh go róluath go dtí an phríomhchathair i ndiaidh an chamruathair aisteoireachta. D'iarr Traolach Mac Suibhne air "díorma fíor-Ghaelach d'Óglaigh a bhunú is a dhruileáil sa Mhumhain". Fadhb a bhí ann dar le cuid mhaith daoine sa Chonradh go raibh na hÓglaigh ag bréagadh na bhfear óg go léir chucu féin, ionas nár fágadh d'uain ag aon duine acu an teanga a fhoghlaim ná a chur chun cinn. Bhí Shán Ó Cuív, mar shampla, buartha faoin dóigh a rachadh fairsingiú an Náisiúnachais agus an Óglachais faoin tuath i bhfeidhm ar an teanga: an mbeadh teacht ar dhruileálaithe a bheadh idir ábalta agus shásta Óglaigh a oiliúint trí mheán na Gaeilge? Thug Traolach Mac Suibhne agus Piaras Béaslaí an imní a bhí ar Shán Ó Cuív, agus chaith Béaslaí deireadh an tsamhraidh ag druileáil na bhfear i mBéal Átha an Ghaorthaidh. === Scoilt na nÓglach === Go gairid ina dhiaidh, chuaigh scoilt ar na hÓglaigh. San am seo, bhí Piaras Béaslaí ina chinsire ar sheachtanán na nÓglach, ''The Irish Volunteer''. Ag cruinniú choiste na nÓglach i Mí Mheán Fómhair 1914, lochtaigh lucht leanúna John Redmond an seachtanán toisc nach raibh sé ag tacú leis an mBreatain Mhór sa [[An Chéad Chogadh Domhanda|chogadh]] a bhí díreach tar éis pléascadh amach. Bhí an scoilt idir na Réamannaigh agus na frith-Réamannaigh chomh fíochmhar is go raibh ceannairí na nÓglach ag beartú gunnaí ar a chéile. An chuid ba mhó de na hÓglaigh, chuaigh siad le Redmond, agus tugadh na h''Óglaigh Náisiúnta'' orthu siúd. Bhí Piaras Béaslaí ar dhuine acu siúd nár thaobhaigh le Redmond, agus ghreamaigh an seanainm - Óglaigh na hÉireann - díobhsan. Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, shíl muintir na Ríochta Aontaithe, nó an chuid ba mhó acu, nach mairfeadh sé i bhfad. Cuid mhór de na hÉireannaigh féin thug siad creidiúint don phort a bhí á chanadh ag na Sasanaigh go raibh siad ag cur catha ar son na náisiún beag go ginearálta agus ar son na Beilge ach go háirithe. Bhí an Bheilg sealbhaithe ag na Gearmánaigh i dtús an chogaidh, toisc gur cuid dá b[[Plean Schlieffen|plean slógtha]] ab ea an Bheilg a úsáid mar dhroichead le hionsaí a bhagairt ar an bhFrainc. Tír Chaitliceach amach is amach ab ea an Bheilg, rud ar bhain na Sasanaigh an-leas as ina gcuid bolscaireachta agus iad ag áitiú ar na hÉireannaigh tacaíocht a thabhairt don chogaíocht. Thuig Béaslaí go bhféadfadh Conradh na Gaeilge scoilt faoi cheist an chogaidh cosúil leis na hÓglaigh. Nuair a tháinig an Coiste Gnó le chéile an chéad uair eile i dtús Mhí Mheán Fómhair, mhol sé an polasaí go seachnófaí an cogadh mar ábhar cainte agus nach léireodh aon duine tuairim ar leith i dtaobh an chogaidh ag imeachtaí an Chonartha. === Duais Drámaíochta Arís! === Bronnadh duais drámaíochta an Oireachtais ar Phiaras Béaslaí sa bhliain 1914. ''An Scaothaire'' ba teideal don dráma a thuill dó í. Ní raibh compántas aisteoirí an Oireachtas ábalta an dráma a léiriú ansin, áfach. Bhí baint ag an mBéaslaíoch leis an nuachtán úd ''Éire-Ireland'' a raibh Art Ó Gríofa ina Eagarthóir air. Go bunúsach, preasorgán bolscaireachta de chuid Bhráithreachas na Poblachta a bhí ann. Ní raibh mórán teacht aniar sa nuachtán, nó choisc na húdaráis é i dtús Mhí na Nollag. Nuair a mhair sé, áfach, cuireadh Piaras Béaslaí go Learpholl ar lorg tacaíochta ón bpobal Gaelach sa chathair. === An tÉirí Amach á Ullmhú === I Mí Mheán Fómhair, bunaíodh Coiste Míleata do Bhráithreachas na Poblachta. Bhí sé de chúram ar an gCoiste seo ceannairc armtha a ullmhú in éadan an Rialtais. Ba iad Pádraic Mac Piarais, Éamonn Ceannt, Seosamh Pluincéad agus Seán Mac Diarmada baill an Choiste seo. Thosaigh siad ag pleanáil cathanna sráide agus ag cur eagair chirt ar na hÓglaigh le haghaidh an lae mhóir. De thoradh na hoibre seo, ceapadh Béaslaí ina Leas-Cheannasaí ar Chéad Chathlán na nÓglach. Bhí an Cathlán seo leis an gceantar i lár na cathrach timpeall ar Shráid na hEaglaise a chosaint le linn an éirí amach a bhí na Bráithre a phleanáil. Mar sin, ba mhinic a chuaigh Piaras Béaslaí ag spaisteoireacht sa chuid sin de Bhaile Átha Cliath i ndiaidh an cheapacháin, lena chinntiú go mbeadh na háiteanna go maith ar eolas aige. Chaith sé ráithe freisin ina bhall de Chlub Raidhfilí Thuaisceart Bhaile Átha Cliath ag cleachtadh aimsitheoireachta. De réir mar a bhí pleanáil na ceannairce míleata ag dul chun cinn, bhí Béaslaí ag éirí ní ba chaidreamhaí leis an bPiarsach. Ní raibh an bheirt fhear seo rómhór le chéile roimhe sin, ó bhí siad in adharca a chéile faoi pholasaithe athbheochana teanga an Chonartha go minic. Ní raibh an Piarsach ina bhall de Chraobh an Chéitinnigh ach an oiread, agus bhí sé de nós ag lucht na Craoibhe a shíleadh gurbh é an Piarsach thar aon duine eile a d'ionchollaigh an cineál dearctha a bhí siad féin ag iarraidh a chloí sa Chonradh. Chuaigh an Piarsach i mBráithreachas na Poblachta i bhfad i ndiaidh Bhéaslaí, agus ina chuid cuimhní cinn, thug Béaslaí le fios nach raibh an Piarsach thar moladh beirte mar cheannaire comhcheilge. Cé go raibh na spiairí Gallda - na bleachtairí polaitiúla a dtugtaí na ''G-men'' orthu as Béarla - á leanúint timpeall na cathrach, agus daoine acu chomh míchúramach is go bhféadfá iad a fheiceáil is a aithint an áit a raibh siad ag teacht sna sálaí agat, dúirt an Piarsach leis an mBéaslaíoch nach n-aithneodh sé na fir seo ar aon nós. Bhí Piaras Béaslaí féin ábalta sonrú a chur sna bleachtairí, an chuid ab fheiceálaí acu ar a laghad, agus tháinig sé aniar aduaidh ar fad air nach mbeadh súile an Phiarsaigh chomh cleachta céanna. I Mí Feabhra 1915, gaireadh Leas-Cheannfort ar an gCéad Chathlán den Bhéaslaíoch. Thosaigh sé ag caitheamh sainéide an oifigigh, agus is ar éigean a chuirfeadh sé de í ar aon nós, ar a laghad sna míonna roimh Éirí Amach na Cásca. === "An Scaothaire" ar Stáitse === In Earrach na bliana 1915, d'éirigh le Béaslaí a dhráma nua, ''An Scaothaire'', a stáitsiú. Cosúil leis na drámaí a tháinig óna pheann roimhe sin, leagan Gaelaithe de bhunsaothar i dteanga eile a bhí ann. Go bunúsach, fuair Piaras mianach an scéil as ''The Liar'' le Samuel Foote. Dráma ón ochtú haois déag a bhí ann. Maidir le Foote féin, bhunaigh seisean a shaothar ar dhráma Fraincise, ''Le Menteur'' le Pierre Corneille. Níorbh é Corneille féin a cheap cnámha an scéil ach an oiread - bhailigh sé iad as ''La Verdad Sospechosa'' ("An Fhírinne in Amhras") leis an Spáinneach Juan Ruiz Alarcón y Mendoza. Bhain an Béaslaíoch an chuid ba mhó den aoir den dráma nuair a chuir sé in oiriúint don chultúr Ghaelach é, ach mar sin féin, tharraing an chóiméide seo an-lucht féachana nuair a léiríodh í. === Sealbhú an Chonartha === Sa bhliain 1915, bhí sé ina chúis mhór díospóireachta ag na Conraitheoirí, ar chóir Cóiriú an Chonartha - is é sin, bunreacht Chonradh na Gaeilge - a athrú nó a athleasú, agus, go háirithe, ar chóir don Chonradh seasamh a ghlacadh i bhfách le neamhspleáchas na hÉireann ar leibhéal an bhunreachta. Go bunúsach, bhí Dubhghlas de hÍde agus lucht a leanúna ag iarraidh an Conradh a choinneáil slán ó pholaitíocht, agus lucht an Bhráithreachais meáite ar a gcuma féin a chur ar an eagraíocht go léir. Bhí Béaslaí orthu siúd a bhí ag féachaint le heagraíocht náisiúnaíoch a dhéanamh den Chonradh, ar ndóigh. B'é an port a bhí acu ná gur chóir na seanfhondúirí seanbhunaithe nach raibh an sracadh ceart iontu a chaitheamh i dtruflais na staire agus daoine nua beoga bríomhara a chur ina n-áit. Na hathruithe a bhí á moladh do struchtúr stiúrtha an Chonartha, bhí blas polaitiúil orthu go leor, agus iad á bplé i gcomhthéacs an chatha a bhí an "eite chlé" (na Bráithre) agus an "eite dheas" (lucht na neamhpholaitiúlachta) a chur ar a chéile faoin gcumhacht sa Chonradh. Mar shampla, nuair a bhí sé faoi chaibidil coistí contaetha a chur ar bun mar dhlúthchuid d'eagraíocht an Chonartha, d'fhéadfá a shíleadh gur leasú daonlathach a bheadh ann a thabharfadh tuilleadh cead cainte do mhuintir na hÉireann go léir i gcúrsaí an Chonartha, in áit an chuid ba mhó den chumhacht a chomhchruinniú i lámha Ghaeilgeoirí na príomhchathrach. Ní mar sin a chonaic Piaras Béaslaí an scéal, áfach. Cháin sé an smaoineamh seo, ó shíl sé go mbeadh lucht na "heite deise" ag iarraidh daoine coimeádacha ón tuath a tharraingt isteach le pleananna na mBráithre a chur ar neamhní. Sa samhradh, ba nós le Béaslaí dul ag tabhairt léachtaí i gColáiste na Mumhan. Sa bhliain 1915, áfach, ní raibh fáilte chomh croíúil céanna roimhe ansin agus a shíl sé, nó bhí deacrachtaí aige le lucht an choláiste féin, agus ba dóigh le sáirsint áitiúil [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|Chonstáblacht Ríoga na hÉireann]] gur ábhar sceimhlitheora a bhí ann, mar Phiaras. Le fírinne, bhí cúis mhaith ag an gConstáblacht bheith drochamhrasach ina thaobh, tar éis an seal a chaith sé ag druileáil na nÓglach i mBéal Átha an Ghaorthaidh roimhe sin. I ndiaidh na léachtaí a thabhairt uaidh chuaigh Béaslaí go Dún Dealgan, áit a raibh Ard-Fheis á ceiliúradh ag Conradh na Gaeilge. Ag an Ard-Fheis áirithe seo i ndeireadh Mhí Iúil den bhliain 1915, shealbhaigh na Bráithre agus an "eite chlé" an Conradh go hiomlán, agus d'éirigh Dubhghlas de hÍde as an Uachtaránacht. Bhí Béaslaí orthu siúd a bhí ag áitiú ar de hÍde dul ar athrú comhairle, ach ní raibh gar ann. Bhí Béaslaí i láthair ar Reilig Ghlas Naíon nuair a thug Pádraic Mac Piarais a óráid chlúiteach in ómós do Dhiarmuid Ó Donnabháin Rosa ("na hamadáin, na hamadáin, na hamadáin, d'fhág siad ár gcuid Fíníní marbha againn, agus a fhad is a bheidh na huaigheanna seo ann, ní féidir an tsíocháin a choinneáil in Éirinn in uireasa na saoirse"). Ní raibh Béaslaí ródhíograiseach faoin óráid, áfach, nó b'éigean dó an t-am ar fad a chaitheamh ina sheasamh ar garda in ónóir don fhear mharbh, agus claíomh mór trom á bheartú aige. === Fear na Milliún Punt === Nuair a bhí an bhliain 1915 ag druidim chun deireanais, tháinig dráma nua ó pheann Bhéaslaí, ''Fear na Milliún Punt''. [[Coiméide earráidí]] a bhí ann agus í suite sa timpeallacht a raibh an-aithne ag an scríbhneoir uirthi, mar atá, Inse Geimhleach sa Mhumhain. Is é is spreagadh don spraoi ná go bhfuil sé tuigthe ag na carachtair go bhfuil milliúnaí ó na Stáit Aontaithe ar cuairt san áit. Ar ndóigh, tá gach duine ag iarraidh fáil amach cé hé an milliúnaí, agus an féidir slám airgid a mhealladh uaidh ar dhóigh éigin. Bhí sé ag déanamh scime do Phiaras Béaslaí i gcónaí nach raibh na hÓglaigh ag dul chun leasa don Ghaeilge. Theastaigh uaidh athbheochan na teanga a dhéanamh feiceálach trí shuaitheantas Gaeilgeoireachta a chaitheamh. Rud a bhí ann ar baineadh triail as roimhe sin. An Réalt Eolais a bhí ar an gcéad iarracht den chineál seo, ach is tapaidh a chuaigh an réalta sin as úsáid. Bhí scéimeanna réigiúnacha nó áitiúla den chineál chéanna ann, áfach. I dTír Chonaill, bhí an Dochtúir Pádraig Ó Dónaill, Easpag Ráth Bhoth, tar éis cumann dá chuid féin, Clann Eithne, a bhunú leis an nGaeilge a choinneáil beo breabhsánta sa deoise. Bhí baill na heagraíochta seo ag caitheamh suaitheantais dá gcuid, Bonn Chlann Eithne, ach ó bhí blas na biogóideachta agus an fhrith-Phrotastúnachais oscailte ar an gcumann, ní raibh caidreamh maith ag a bhallra leis an gConradh. Modh oibre eile a rith le Béaslaí ná cineál cumann ridireachta nó [[Máisiúnachas|máisiúnachais]] a bhunú a thabharfadh móid rúnda gan ach Gaeilge a labhairt le haon duine a raibh an teanga aige. Baineadh triail as an smaoineamh seo freisin sular tháinig sé ag an mBéaslaíoch, nó bhí a leithéid d'eagraíocht ann agus Craobh Rua na Gaeilge. Eagraíocht Ultach a bhí ann fosta. Chuir an Chraobh Rua gothaí rúndachta agus diamhrachta uirthi féin mar chineál cleas síceolaíoch, leis an teanga a dhéanamh ní ba tarraingtí agus ní ba mheallacaí. Bhí Béaslaí ag iarraidh cumann ar leith nó gluaiseacht ar leith a bhunú do na cainteoirí gníomhacha Gaeilge. Arís, tháinig chun solais go raibh ciall phraiticiúil ag Béaslaí do cheisteanna móra na sochtheangeolaíochta. Is dócha go raibh sé tuigthe aige nach de cheal cainteoirí dúchais go príomha a chuaigh an Ghaeilge in éag i ndiaidh an Drochshaoil, ach in uireasa na struchtúr sóisialta a choinneodh na cainteoirí le chéile ag labhairt na Gaeilge. Anois, bhí sé ag féachaint le struchtúir den chineál sin a chur ar bun sa phríomhchathair, le go bhféadfadh na daoine a saol go léir a chaitheamh trí mheán na teanga ansin féin. San am seo, bhí Béaslaí ag timireacht don Bhráithreachas freisin. Chaith sé cúpla seal i Learpholl i dtús na bliana 1916 ag iarraidh raidhfilí a cheannach thar cionn Chomhairle Mhíleata an Bhráithreachais. Bhí an tÉirí Amach á ullmhú. Ar an 4ú lá de Mhí Feabhra, bhí Béaslaí orthu siúd a chuir bun le heagraíocht nua Gaeilge, ''An Fáinne''. Eagraíocht faoi mhóid a bhí ann, agus chaithfeadh na baill mionna a thabhairt nach labhróidís ach Gaeilge le chéile. Go teoiriciúil, bhí an Fáinne beag beann ar an gConradh, ach is follasach go raibh sé go mór i dtuilleamaí an Chonartha le haghaidh baill agus áiseanna. An Fáinne a shamhlaítear leis an nGaeilge agus le Conradh na Gaeilge inniu, ba é suaitheantas na heagraíochta áirithe seo é i dtús báire. Ba é Béaslaí féin a ceapadh mar Uachtarán don eagraíocht. Baill eile ab ea Liam Ó Rinn, Peadar Toner Mac Fhionnlaoich ("[[Cú Uladh]]"), [[Tadhg Ó Scanaill (aisteoir)|Tadhg Ó Scanaill]], agus [[Liam Ó Briain]]. === Éirí Amach na Cásca === Nuair a tháinig Domhnach na Cásca, fuair Béaslaí ordú teacht go Halla na Saoirse le páirt a ghlacadh i gcruinniú na Comhairle Míleata. Cé nach raibh sé ina bhall den Chomhairle, bhí cead isteach ansin aige. Fuair sé le héisteacht go raibh an tÉirí Amach curtha ar ceal go ceann tamaill, ach gur chóir dó fanacht le tuilleadh orduithe in éineacht le hoifigigh eile an Chéad Chathlán. Chaith sé an chuid eile den lá i gcuideachta Mhíchíl Uí Choileáin agus Dhiarmada Uí Eigeartaigh, ach nuair a d'fhill sé ar Áras na gCéitinneach le teacht na hoíche, fuair sé an t-ordú ó Éamonn Ó Dálaigh go raibh an t-éirí amach le tosú ar an lá arna mhárach. Is beag is féidir a rá faoina ndearna Béaslaí i rith an Éirí Amach, dar le Pádraig Ó Siadhail. Go bunúsach, chaith sé an chuid ba mhó den am ar diúité timpeall Shráid na hEaglaise agus sna Ceithre Cúirteanna, ach ní luaitear i gcuimhní cinn na nÓglach é ach ar éigean. Níor thrácht sé féin mórán ar imeachtaí coincréiteacha an Éirí Amach, cé gur mhaígh sé go ginearálta gur fhág an eachtra an-lorg air. === Cime mar Chách === I ndiaidh an Éirí Amach, cibé scéal é, fuair sé é féin i mbraighdeanas cosúil leis na hÓglaigh eile a ghlac páirt sna himeachtaí (agus cuid mhaith acu, cosúil le h[[Eoin Mac Néill]], nár ghlac). Bhí Béaslaí ar duine acu siúd a bailíodh go dtí an Rotunda i dtús báire agus a seoladh go Beairic Richmond in iarthuaisceart na cathrach ina dhiaidh sin. (Inniu, tá Scoil Mhíchíl - scoil de chuid na mBráithre Críostaí - san áit, in [[Inse Cóir]].) Casadh cairde ar Bhéaslaí ansin, ní nárbh ionadh, daoine cosúil le Liam Ó Briain, a chaill a Fháinne i rith na n-imeachtaí. Bhain sé mealladh as an mbeirt fhear an beagán Gaeilge a bhí á labhairt ag na hÓglaigh le linn an Éirí Amach. B'é an chuma a bhí ar an scéal ná gur chuir na Gaeilgeoirí ba líofa agus ba dílse féin an teanga uathu agus sceitimíní an chogaidh orthu. Ar an gcéad lá de Mhí Bealtaine, tháinig na bleachtairí polaitiúla, na ''G-men'', go dtí an Bheairic leis na "boic mhóra" a phiocadh leo as measc na gcimí, agus Piaras Béaslaí ar duine acu siúd. Tugadh os comhair na cúirte míleata é, agus ansin, d'fhan sé lena bhreithiúnas i bPríosún Chill Mhaighneann. Nuair a bhí ceannairí an Éirí Amach á gcur chun báis i gclós an phríosúin, chuala Béaslaí a bhreith féin - trí bliana i ndaorbhroid. Bhí Béaslaí meáite ar bhás an mhairtírigh a fháil ar son na páirte a bhí aige sa cheannairc, ach nuair a chuala sé go raibh sé le seal chomh fada sin a chur de i gcarcair Ghallda, tháinig an-dúlagar intinne air. Bhí súil aige le pionós trom ó thús, toisc gur Sasanach ó Learphall a bhí ann go bunúsach, agus é ag déanamh go mbeadh meas an tréatúra ag na breithiúna air. Chaith Béaslaí dhá lá i gCill Mhaighneann, ach ansin, ar an 4 Mí Bhealtaine, tugadh ar an traein go Moinseó é. Coinníodh tréimhse ghairid ansin é, ach b'é Príosún Portland i Sír Dorset ba cheann scríbe dó. Bhí na príosúnaigh faoi an-diansmacht ansin. Ní raibh cead comhrá acu, agus is iomaí uirísliú eile a d'fhulaing siad fosta, cosúil leis an gcorpchuardach. Bhí Béaslaí i gcruachás mór sa phríosún, agus thosaigh a shláinte ag meath air. A bhuí leis an ngalar a bhuail é, áfach, fuair sé teacht ar leabharlann an ospidéil, agus chaith sé tréimhse a théarnaimh ag déanamh staidéir ar na teangacha Clasaiceacha - an Laidin agus an tSean-Ghréigis - agus ar shaothar na bhfealsúna móra. Bhí sé ag iarraidh filíocht Gaeilge a scríobh freisin, ach ní raibh cead aige peann ná páipéar a fháil, agus chaithfeadh sé na dánta a fhoghlaim de ghlanmheabhair. Ba drochbhuille dó a chloisteáil go raibh Seán Mac Diarmada ar duine acu siúd a cuireadh chun báis i gCill Mhaighneann, agus thoirbir sé ceann de na dánta príosúin do chuimhne a chara: :''"...an cara ab fhearr dár tharla id' líonta,'' :''do chara bocht Seán go brách nach bhfillfidh."''<ref>Ó SIADHAIL lch 354, caighdeánaithe anseo</ref> Bhí a fhios ag athair Phiarais go raibh a mhac i dtóin phríosúin, agus é buartha brónach faoi, ach staon sé ó chuairt a thabhairt air i bPortland. Is amhlaidh nár cheadaigh údaráis an phríosúin do na cimí ach aon litir amháin a sheoladh is a fháil in aghaidh na ráithe, agus chaillfeadh an príosúnach an ceart seo féin dá mbeadh cuairteoirí aige. B'fhearr le hathair Phiarais cead scríofa na litreach a fhágáil ag an bhfear óg i ndiaidh an iomláin. Bhí an comhphobal idirnáisiúnta - na Stáit Aontaithe ach go háirithe - ag cur brú ar an Ríocht Aontaithe scaoileadh saor leis na cimí polaitiúla. Baineadh cuid mhór den diansmacht de Phiaras Béaslaí agus a leithéidí dá thoradh sin, agus haistríodh an Béaslaíoch go príosún Lewes in aice le [[Brighton]] i [[Sussex]]. Anois, áfach, ní raibh coiscthe orthu labhairt le chéile. Is iomaí boc mór de chuid na gluaiseachta náisiúnta a casadh ar Phiaras sa phríosún seo, cosúil le h[[Éamon de Valera]], [[Eoin Mac Néill]], agus [[Énrí Ó Beóláin|Annraoi Ó Beoláin]]. Bhí an Ghaeilge agus teangacha eile á dteagasc agus á bhfoghlaim. Bhí cead ag na cimí freisin peann a chur ar pár, agus ní raibh aon mhoill acu leas a bhaint as an gceart seo. I Mí an Mheithimh, 1917, thug rialtas Shasana maithiúnas ginearálta do phríosúnaigh na Cásca. Ar an 19 Meitheamh, tháinig Piaras agus na cimí eile go Baile Átha Cliath, agus fáilte na laochra rompu ansin. === I ndiaidh an Bhraighdeanais === Sna blianta i ndiaidh an Éirí Amach agus an bhraighdeanais, bhí an chéad chumann grá agus craicinn riamh ag Piaras Béaslaí. Eibhlín Ní Shúilleabháin a bhí ar an mbean, agus í ag obair ina máistreás scoile i gCiarraí. Casadh Eibhlín ar Phiaras i gColáiste na Mumhan, agus an bheirt acu ag bualadh le chéile ó am go ham ag imeachtaí Gaelacha. Ní bhídís in aice a chéile ach go hannamh, áfach, agus sa deireadh, d'éirigh siad as, ó bhí deartháir ag Eibhlín ina [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|shaighdiúir dubh]]. Thairis sin, bhí meabhairghalar ar dhuine de ghaolta Eibhlín, rud a raibh an-náire agus an-stiogma ag baint leis san am. Is é an tagairt a rinne Piaras d'Eibhlín i bhfad ina dhiaidh sin gurbh ise an chéad chailín riamh a "mheall" é chun an "gníomh drúise" a dhéanamh. Le teacht an Fhómhair, thosaigh Piaras ag obair ina eagarthóir don ''[[An Claidheamh Soluis|Chlaidheamh Soluis]]'', iris Chonradh na Gaeilge. San am céanna, bhí sé le feiceáil go minic in Óstán Vaughan, áit a dtagadh gníomhaithe tábhachtacha na gluaiseachta náisiúnta cosúil le Mícheál Ó Coileáin féin. Bhí an t-óstán suite chois Chearnóg Rutland (inniu, Cearnóg Parnell), agus b'ansin a bhí ceanncheathrú Chraobh an Cheitinnigh fosta. === Bás a Dhearthár agus Bás Thomáis Ághas === Faoin am seo, fuair Langford Beazley, deartháir Phiarais, bás i Cheshire, ar an 23 Meán Fómhair 1917. Ní raibh an dá scór bliain slánaithe aige go fóill. B'éigean do Phiaras an ''Claidheamh Soluis'', a raibh pleananna uaillmhianacha aige lena aghaidh, a fhágáil i leataobh agus aghaidh a thabhairt ar Shasana le bheith i láthair ag sochraid a dhearthára. Go gairid ina dhiaidh sin, shíothlaigh [[Tomás Ághas]], seanchomrádaí troda agus príosúnachta de chuid Phiarais. Mhéadaigh sé ar mhéala Phiarais i ndiaidh bhás a dhearthár, agus chuir sé litir chomhbhróin chuig Nóra, deirfiúr Thomáis: :''Ní gá dom a insint duit go raibh brón agus scóladh croí orm nuair a chuala mé an scéal mar gheall ar Thomás bocht. Is rómhaith a thuigim do do bhrón, mar táim tar éis mo dheartháir a chailleadh leis - inniu a bhí an tsochraid. Tá sé de shólás agat gur ag troid ar son na hÉireann a fuair Tomás bás, go ndearna sé cion fir go dílis dána dúthrachtach agus go bhfuil muintir na hÉireann mórálach as.''<ref>Ó SIADHAIL lch. 376; caighdeánaithe anseo</ref> D'imigh Piaras faoi dheifir ó Shasana le freastal ar shochraid Thomáis Ághas freisin. Ócáid mhór taispeántais a bhí ann, nuair a tháinig na hÓglaigh le chéile an chéad uair ó laethanta an Éirí Amach agus iad ag máirseáil faoi éide mhíleata. === Fáinne an Lae === Thosaigh sé ag cur a chuma féin ar an g''Claidheamh Soluis'' anois. Thug sé ainm nua ar an iris, mar atá, ''Fáinne an Lae'', agus chuir sé tuilleadh leathanach léi. Bhí sé meáite freisin ar an mBéarla a íosmhéidiú agus an chuid ba mhó den pháipéar a fhágáil faoin ábhar Gaeilge. Ní dhearna sé dearmad de chúrsaí amharclannaíochta ach an oiread. Nuair a fuair sé litir ó Mhícheál Mac Liammóir a dúirt go rachadh sé go mór chun sochair don teanga dá stáitseodh an Amharclann Náisiúnta i mBaile Átha Cliath dráma Gaeilge uair amháin in aghaidh na míosa, bhreabhsaigh an Béaslaíoch suas, agus é den tuairim nach raibh moladh Mhic Liammóir ag dul sách fada ar aon nós. D'éiligh sé féin go mbunófaí amharclann ar leith le haghaidh na drámaíochta Gaeilge. === An Coinscríobh Conspóideach === San am seo, ní raibh na daoine ábalta mórán aird a thabhairt ar chúrsaí na hamharclannaíochta Gaeilge ar aon nós, corrach is uile mar a bhí saol polaitiúil na tíre - rud a ghoill ar an mBéaslaíoch, agus é ag tathant ar a chuid léitheoirí suim a chur i gcúrsaí cultúir fiú nuair a bhí an troid pholaitiúil ar son shaoirse na hÉireann ag dul i ngéire. Bhí an tír an-bhuartha faoin gcoinscríobh san am, rud nach raibh ann, dar leis na náisiúnaithe Gaelacha, ach preasáil. Bhí úsáid an Fháinne ag dul chun leitheadúlachta in Éirinn san am, nó ghlac Coiste Gnó Chonradh na Gaeilge an cinneadh i Mí Dheireadh Fómhair 1917 go gcaithfeadh timirí an Chonartha an Fáinne a chur chun cinn anois mar chuid dá ngnáthchúraimí. Bhí Piaras Béaslaí féin ag éirí buartha faoi thodhchaí an Fháinne, áfach. Is é an tuiscint a bhí aige féin ar an bhFáinne ná go raibh sé dírithe ar chleachtadh na Gaeilge labhartha a bhuanú. Chaithfeadh sé dul le gnáthlabhairt na teanga, dar leis an mBéaslaíoch. Is é an chiall a bhain Gaeilgeoirí áirithe as an suaitheantas seo, áfach, ná gur sórt siombail stádais a bhí ann. Dá mbeadh an Fáinne ort, bheadh an "chéim" bainte amach agat, agus ansin, ní chaithfeá tuilleadh a dhéanamh leis an teanga a choinneáil i mbéal na ndaoine. === Príosúnacht Nua === Chuaigh lucht na gluaiseachta [[Náisiúnachas in Éirinn|náisiúnta]] le chéile chun cur in aghaidh an [[Géarchéim an Fhrithchoinscríofa|choinscríofa]]. Ach nuair a thosaigh siad ag déanamh agóide, ní raibh cúl ar an [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Rialtas]] ach iad a chaitheamh i [[Príosún|phríosúin]]. Ar an [[10 Aibreán]] [[1918]] cimíodh Piaras Béaslaí. Daoradh chun ceithre mhí príosúnachta é, agus tugadh go [[Príosún Mhuinseo|Muinseo]] é. Níor caitheadh go rógharbh leis, áfach. Thagadh Risteard Ó Foghludha ar cuairt chuige go minic, ó bhí sé ag cur Fháinne an Lae in eagar thar cionn Bhéaslaí. Gnáthchuairteoir eile a bhí in Annraoi Ó Beoláin, a thugadh toitíní agus páipéar scríbhneoireachta leis. Chaith an Béaslaíoch cuid mhaith den tréimhse príosúnachta seo ag scríbhneoireacht. Scríobh sé dánta, aiste critice liteartha - aiste a bhí ceaptha ina intinn aige i bhfad roimhe seo, agus a bhreac sé síos anois, ó bhí an uain aige - agus gearrscéal amháin, ''An Firín Beag Adhmaid''. Chuaigh an t-ábhar seo i gcló i bh''Fáinne an Lae'', cuid mhór de díreach mar a tháinig sé óna pheann, agus é sa phríosún i gcónaí. Ar an 10 Bealtaine 1918, tugadh an Béaslaíoch go malairt príosúin - ó Mhuinseo go Bóthar na Croimghlinne i mBéal Feirste. Bhí Muinseo ag teastáil le haghaidh tuilleadh cimí Éireannacha. Bhí an Rialtas ag iarraidh an lámh láidir a imirt ar na náisiúnaithe Éireannacha, nó bhí an cogadh ag dul i ngéire san am seo, rud a d'fhág a shliocht ar pholasaí Éireannach an rialtais Ghallda. Bhí an Marascal Ludendorff díreach ag féachaint leis an deis dheireanach a thapú chun an cogadh a bhuachan, rud a d'fhág an-imní ar na Sasanaigh agus an chuma ag teacht ar an scéal go bhféadfaidís féin é a chailleadh fós. Mar sin, d'éirigh siad ní ba déine i leith na nÉireannach. === Scaoilte Saor Arís === Ligeadh an Béaslaíoch amach ar bannaí ar an 18 Bealtaine 1918, agus thaistil sé faoi éide an tsagairt go Cluain Tairbh. Ansin, chuaigh sé go hÓstán Vaughan i mBaile Átha Cliath, áit ar chuala sé ó Mhícheál Ó Coileáin go raibh sé beartaithe ag na húdaráis é a dhíbirt go Sasana i ndiaidh dó a théarma príosúnachta a chur de, beart nár éirigh leis na Sasanaigh anois. Mar sin féin, chaith an Béaslaíoch an chéad tamall eile dá shaol ar a theitheadh ó na húdaráis. Bhíodh culaith mná air ar feadh tamaill leis na bleachtairí a chur ar strae. Bhí lóistín dá chuid féin aige sa phríomhchathair, ach thagadh sé go hÓstán Vaughan (ar a dtugadh sé "Tigh na mBeach" ina chuid scríbhinní féin, mar chód, ar eagla go bhfaigheadh na póilíní seilbh orthu) leis an gcorroíche a chodladh ansin. I bhfad ina dhiaidh seo, mhaígh Piaras Béaslaí go raibh an-chaidreamh aige le Mícheál Ó Coileáin agus le hAnnraí Ó Beoláin san am seo. Dúirt sé gurbh é an leasainm a bhí ag an mBeolánach ar an triúr acu ná an Triúr Muscaedóirí. Is é tuairim Phádraig Uí Shiadhail, áfach, nach raibh Béaslaí chomh gar don bheirt eile acu agus a shíl sé, nó mar a thug sé le fios. Is amhlaidh gur scoláire, scríbhneoir agus Gaeilgeoir a bhí i mBéaslaí riamh, seachas fear oirbheartaíochta agus cogaíochta. Is dócha go raibh caidreamh aige leis an mBeolánach agus leis an gCoileánach san am, ach má bhí féin, bhí deisceabail eile ag an mbeirt sin, agus iad ní ba ghaire dóibh ná an Béaslaíoch - Gearóid Ó Súilleabháin agus Diarmaid Ó hÉigeartaigh, mar shampla. === An Fear Mór Ban === Dealraíonn sé gur le cailíní éagsúla a chaitheadh Piaras Béaslaí a chuid laethanta san am sin, más fíor a bhfuil le léamh ina dhialann. Ar a laghad, luann sé a lán cailíní a raibh sé ag suirí leo. Is deacair a rá, an raibh caidreamh collaí aige leo, ach deir an dialann go raibh "Máire Ní Chl." "i mo sheomra istoíche" ar an 28 Bealtaine 1919 <ref>Ó SIADHAIL lch. 407; caighdeánaithe anseo</ref>, agus nuair a chuaigh sé ar chéilí taobh amuigh de Bhaile Átha Cliathi dtús Mheán Fómhair, bhí bean darbh ainm Cissie Nic Dhomhnaill ina chuideachta ansin, agus é "ag suirí le Cissie faoi scáth na gcrann" <ref>Ó SIADHAIL ibid.</ref> === Leanfar den Obair! === Ar an gcéad lá de Mheitheamh 1918 d'fhoilsigh an Béaslaíoch eagarfhocal ar ''Fháinne an Lae'' agus é ag éileamh go "leanfaí den obair" gan teip, cé go raibh a lán daoine mór le rá de chuid na gluaiseachta i dtóin phríosúin i gcónaí. San am chéanna dúirt sé go raibh fadhbanna eile ag luí ar an iris i mbreis ar phríosúnú na bhfeidhmeannach tábhachtach, is é sin, bhí an páipéar gann ar nós na dtráchtearraí eile, ó bhí an cogadh ag cur isteach ar an trádáil. Bhí na trioblóidí leis na húdaráis ag dul chun donais, áfach, agus is é an port a bhí á cheol ag an rialtas san am gur eagraíocht cheannairceach a bhí i gConradh na Gaeilge agus go raibh gluaiseacht na Gaeilge ag saighdeadh faoi sceimhlitheoirí. Mar sin bhí an chuma ag teacht ar an scéal nach bhféadfaí mórimeachtaí poiblí a chóiriú leis an nGaeilge a chur chun cinn - imeachtaí cosúil leis an Oireachtas - ó nach mbeadh na póilíní sásta ceadúnas a thabhairt do "chumann réabhlóideach" cosúil le Conradh na Gaeilge. San am seo bhí Piaras Béaslaí i gcroílár shaol na Gaeilge ag ullmhú eagrán ar leith d´''Fháinne an Lae'' le haghaidh an Oireachtais. Bhí sé ag déanamh a dhichill lena chinntiú nach rachadh obair chruthaitheach na scríbhneoirí Gaeilge in abar le linn an mhíshuaimhnis pholaitiúil sa tír, nó bhí sé barúlach gur chóir bullaitín liteartha ceithre leathanach a chur i gcló as Gaeilge uair in aghaidh na míosa, le go bhféadfadh pobal na Gaeilge cleachtadh ceart a fháil sa teanga. Chuir Piaras beart leis an mbriathar, nó san am seo bhí irisí na Gaeilge breac le hábhar a tháinig óna pheann-san. === An Scríbhneoir Aibí === Faoin am seo chrom an Béaslaíoch ar scéalta a scríobh a bhí ní ba nua-aimseartha agus ní b'aibí ó thaobh na stíle agus an ábhair de ná a raibh cumtha aige roimhe seo de ghearrscéalta. Anois bhí sé ag ceapadh "fíorscéalta" mar a thug sé féin orthu, cé nach athinsint lom a bhí iontu ar imeachtaí a tharla. Is fearr a rá go raibh siad bunaithe ar mhóitifeanna a tháinig as saoltaithí an scríbhneora féin. Bhí tagairtí ann do shaol is do ghluaiseacht na Gaeilge agus d'eachtraí a d'éirigh don údar nuair a bhí sé ag troid ar son na saoirse. Scéalta ón tréimhse seo iad ''Tír na nÓg i bPort Láirge'', ''Fleadh na Réaltann'' (''Fleá na Réaltaí'' de réir chaighdeán an lae inniu), ''An Firín Beag Adhmaid'' agus ''An Loch Draíochta''. Ón taobh eile de, níor cheadaigh fuadar na linne dó mórán drámaíochta a scríobh, rud a ghoill air is dócha. D'fhéach sé chuige, áfach, go mbeadh drámaíocht le feiceáil ar an Oireachtas, nó chuir sé gairm chruinnithe ar a raibh fágtha dá shean-chompántas aisteoireachta, agus chrom siad ar an dráma ''An Dochtúir Bréige'' a chleachtadh - aistriúchán a bhí ann ar ''Le Médecin malgré lui'' le Molière, an seanmháistir Francach, agus ba é Fionán Ó Loingsigh a chuir Gaeilge ar an mbuntéacs. Bhí ''Fáinne an Lae'' ina ábhar plé ag Ard-Fheis Chonradh na Gaeilge sa bhliain sin. Bhíothas ag éileamh go n-éireofaí as foilsitheoireacht na hirise scun scan, nó bhí feidhmeannaigh áirithe de chuid an Chonartha míshásta le chomh tearc is a bhí na leathanaigh san iris - ba é an ganntanas páipéir ba chúis leis seo, áfach, agus ní ar an mBéaslaíoch a bhí an locht. Chuir Seán Ua Conchubhair, a bhí i mbun chúrsaí airgid ''Fháinne an Lae'', in iúl do lucht na hArd-Fheise nach raibh an iris ag cailleadh airgid a thuilleadh, agus mar sin, chuir sé ina dtost iad siúd ar mhaith leo ''Fáinne an Lae'' s chur ar ceal. Ní raibh Piaras Béaslaí féin láithreach ag an Ard-Fheis, nó b'eagal leis go gcuirfí ruaigeadh air as Éirinn dá dtiocfadh na péas air ar an traein. === ''An tÓglach'' === Agus é ar a sheachnadh ó lámh thapa na nGall bhí an-uaigneas ar Phiaras nuair a bhí a chuid cairde agus lucht aitheantais bailithe go Cill Airne. San am sin áfach, i Samhradh na bliana 1918, casadh Mícheál Ó Coileáin air agus tairiscint aige don Bhéaslaíoch: bhí iris nua le cur ar bun le haghaidh Óglaigh na hÉireann, agus theastaigh ón gCoileánach go rachadh Piaras i gceannas ar an iris sin, mar eagarthóir. Ghlac an Béaslaíoch leis an tairiscint seo go breá sásta, agus ar an 15ú Lúnasa 1918 tháinig an chéad eagrán den iris nua i gcló. ''An tÓglach'' a bhí uirthi. Ní raibh mórán Gaeilge le feiceáil ar an ''Óglach'', áfach. Cé gur áitigh an Béaslaíoch ar na léitheoirí gach úsáid a bhaint as pé blúirín den teanga a bhí acu, ní fhoilseofaí ailt iomlána as Gaeilge ar an iris féin. Uaireanta bhí an cúpla focal ann ag saighdeadh chun troda nó ag cur misnigh ar na léitheoirí, ach sin a raibh ann i ndáiríribh. == Tagairtí == {{reflist}} == Léigh freisin == * BÉASLAÍ, Piaras: ''Astronár''. Pádraig Ó Siadhail a chóirigh. An Gúm, Baile Átha Cliath, an dara heagrán 1991 * Ó SIADHAIL, Pádraig: ''An Béaslaíoch''. Beatha agus Saothar Phiarais Béaslaí (1881-1965). Coiscéim, 2007. * [http://www.searcs-web.com/beas.html Searcs-web.com - Piaras Béaslaí (1881-1965)] == Naisc sheachtracha == * [https://archive.org/search.php?query=%28%28subject%3A%22B%C3%A9asla%C3%AD%2C%20Piaras%22%20OR%20subject%3A%22Piaras%20B%C3%A9asla%C3%AD%22%20OR%20creator%3A%22B%C3%A9asla%C3%AD%2C%20Piaras%22%20OR%20creator%3A%22Piaras%20B%C3%A9asla%C3%AD%22%20OR%20creator%3A%22B%C3%A9asla%C3%AD%2C%20P%2E%22%20OR%20title%3A%22Piaras%20B%C3%A9asla%C3%AD%22%20OR%20description%3A%22B%C3%A9asla%C3%AD%2C%20Piaras%22%20OR%20description%3A%22Piaras%20B%C3%A9asla%C3%AD%22%29%20OR%20%28%221881-1965%22%20AND%20%28%22B%C3%A9asla%C3%AD%22%20OR%20Beaslai%29%29%29%20AND%20%28-mediatype:software%29 Saothar le Béaslaí nó faoin údar ag Internet Archive; arna rochtain ar 11 M.F. 2019] {{Teachtaí Dála an 1ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 2ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 3ú Dáil}} {{DEFAULTSORT:Beaslai, Piaras}} [[Catagóir:Scríbhneoirí Gaeilge|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Drámadóirí Gaeilge|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Filí Gaeilge|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Úrscéalaithe Gaeilge|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Réabhlóidithe Éireannacha|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Baill de BPÉ|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Baill Shinn Féin]] [[Catagóir:Polaiteoirí na hÉireann|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Baill den 1ú Dáil|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Baill den 2ú Dáil|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Baill den 3ú Dáil|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Daoine as Learpholl|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Daoine a cuireadh i Reilig Ghlas Naíon|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1881|Beaslai, Piaras]] [[Catagóir:Básanna i 1965|Beaslai, Piaras]] bgd4m0d52t9hyf9qt3k7ke9cfxd7xur 0 16373 1086003 943774 2022-08-22T16:58:18Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is iar-bhunscoil [[Gaelscoil|lán-Ghaeilge]] é '''Coláiste Feirste''', atá suite i gceantar na bhFál i m[[Béal Feirste]], i g[[Contae Aontroma]]. Bunaíodh an scoil sa bhliain [[1990]]. {{síol}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] kg203yuclyfki6biur3py7mrn2lqu28 0 16487 1086295 1052840 2022-08-23T01:50:38Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|Caighdeán an-lag ó thaobh na Gaeilge agus na formáide.}} Is clár teilifíse beor meica '''Mobile suit Gundam Wing''' isteach sa an linat-aom Tar éis Coilineacht. Tá Gundam wing ag creidmheas le ollmhórach méadaitheach an meitsraith Gunnadamba. == Cùlra == Thosaigh an clár sa bhliain Tar éis Coilineacht 195:an tosaidh de Oibríocht Meitear. Chuig Gunnadambaí a thosaidh ag cogadach treallchogaíocht i gcoinne OS fo an deachtóir faisisteach Treize Khushrenada. Tar éis cúpla eipeasóid na pilotaí (Heero Yuy,Duo Maxwell,Trowa Barton,Quatre Raberba Winner agus Chang Wufei) buail suas agus cuidigh. == Tuairisc na meáin == Bhí an beor ar siúl as bearla ón bhliain [[2000]] go [[2001]], agus rith an clár ar feadh 49 eipeasóid agus scannán amháin: '''Gundam Wing Endless Waltz'''. Bhí an dubaíl Béarla ar Cartoon Network eachtraighach ó Peter Cullen as Voltron. == Aisteoirí agus Meonaí == {| class="wikitable" | ! Meon ! Aisteoir tSeapanaise ! Aisteoir Béarla |- | [[Heero Yuy]] || [[Hikaru Midorikawa]] || [[Mark Hildreth (aisteoir)|Mark Hildreth]] |- | [[Relena Peacecraft]] || [[Akiko Yajima]] || [[Lisa Ann Beley]] |- | [[Duo Maxwell]] || [[Toshihiko Seki]] || [[Scott McNeil]] |- | [[Trowa Barton]] || [[Shigeru Nakahara]] || [[Kirby Morrow]] |- | [[Quatre Raberba Winner]] || [[Ai Orikasa]] || [[Brad Swaile]] |- | [[Chang Wufei]] || [[Ryuuzou Ishino]] || [[Ted Cole]] |- | [[Zechs Merquise]] || [[Takehito Koyasu]] || [[Brian Drummond]] |- | [[Treize Khushrenada]] || [[Ryotaro Okiayu]] || [[David Kaye]] |- | [[Lucrezia Noin]] || [[Chisa Yokoyama]] || [[Saffron Henderson]] |- | [[Lady Une]] || [[Sayuri Yamauchi]] || [[Enuka Okuma]] |- | [[Dorothy Catalonia]] || [[Naoko Matsui]] || [[Cathy Weseluck]] |- | Duke Dermail || Osamu Kato || Jim Byrnes |- | [[Catherine Bloom]] || Saori Suzuki || [[Moneca Stori]] & [[Cathy Weseluck]] |} == Cáineadh == Tá an clar beachtaigh ar an beochan olc agus na yaoi dó-gangaid an fíoras níl aon na pilotaí [[homaighnéasach]]. == Oscailte, Críochnaithe agus Amhranaí cuir isteach == ;Amhranaì Oscailte * Just Communication ò Two-Mix * Rhythm Emotion ò Two-Mix ;Amhranaì Chrìochnaithe * It's just love ò Rumi Onishi * Just Communication(uirlis) ò Kò Òtani ;Amhranaí cuir isteach * Just Communication(epasoidì 3 &49) * Rhythm Emotion(epasoidì 36,38,39 agus 41) == Notaícos == == Féach freisin == * Liosta de epasoìdi Mobile Suit Gundam Wing * Gundam Wing:Endless Waltz * Lionataima Tarèis Coilìneacht * Náisiùnaì Tarèis Coilìneacht * Culaithì Gluaisteach Tarèis Coilìneacht * Liosta de Meonaí Tar éis Coilineacht == Naisc sheachtrachta == * An ich ar an Vicpéid Béarla: http://en.wikipedia.org/wiki/Gundam_wing * Aiste: http://www.croik.com/essays/gundamwing/ (Béarla) * athbreitnigh: http://animeworld.com/readerreviews/gundamwing.html (Béarla) {{stumpa}} jhdk8bnrt7w4vx1g5kstycwt3miw84j 0 16693 1086590 814085 2022-08-23T05:51:38Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} Is éard a bhí i gceist le '''Cogadh Canudos''' ná coimhlint i gcúlriasca [[Bahia]] sa [[An Bhrasaíl|Bhrasaíl]] idir rialtas na Brasaíle agus seict reiligiúnda na g''Conselhistas'' a chuir fúthu san iargúltacht. Ba é an seanmóirí [[Antônio Vicente Mendes Maciel]], nó "An Comhairleoir" (''Conselheiro''), as [[Portaingéilis]], a bhunaigh an tseict reiligiunda seo. [[Íomhá:Antonio Conselheiro.jpg|thumb|250px|Antônio Vicente Mendes Maciel (nó "Antônio Conselheiro") tar éis a bháis]] == Cúlra na nImeachtaí == === Cruachás Mhuintir na gCúlriasc === Bhí Bahia ar ceann de na cúigí ba bhoichte ar fud na Brasaíle. Na daoine a raibh cónaí orthu ansin, iar-sclábhaithe agus bundúchasaigh a bhí iontu nach raibh mórán seasaimh acu sa tsochaí. Bhí fáilte ag muintir Bahia roimh gach sórt seanmóirithe reiligiúnda a bhí ag gealladh feabhas an tsaoil, cosúil le hAntônio, nó bhí siad in umar an éadóchais ar fad ag a gcruachás. Bhí Antônio agus lucht a leanúna ag dul ó bhaile go baile, agus é ag tabhairt óráidí ina raibh sé ag gealladh go dtiocfadh athrú réabhlóideach ar na cúrsaí ar fad. Shiúil sé cúigí bochta na Brasaíle - [[Ceará]], [[Pernambuco]], [[Sergipe]] agus Bahia - agus daoine ó gach áit ag greamú den díorma a bhí á leanúint. === Bunú Canudos === Sa bhliain 1893, shocraigh seisean agus lucht a leanúna i g[[Canudos]] in aice le cathair Monte Santo i dtuaisceart Bahia. Tháinig tuilleadh daoine ina dhiaidh sin le cur fúthu i gCanudos, agus sa deireadh, bhí an áit éirithe chomh mór is go raibh an tseict ag déanamh scime do mhuintir na gcathrach ina timpeall. Bhí trioblóid éigin ag na ''Conselhistas'' (mar a thugtaí ar bhaill na seicte) le trádálaí adhmaid i gcathair [[Juazeiro]], agus bhain sé scanradh as méara na cathrach: bhí sé suite siúráilte go raibh na seicteoirí leis an áit a ionsaí. Mar sin, d'áitigh an méara ar na húdaráis fheidearálacha saighdiúirí a sheoladh go Bahia le muintir na gcathrach máguaird a chosaint ar na ''Conselhistas''. Chuaigh beirt mhanach go Canudos le headráin a dhéanamh sa chonspóid, ach ní raibh gar ann. Sa deireadh, thug rialtas an chúige ar an gCaptaen Virgílio Pereira de Almeida Canudos a thabhairt chun síochána. Thug an Captaen a aghaidh ar Canudos agus tríocha saighdiúir á thionlacan, ach ansin, bhris na ''Conselhistas'' an cath orthu go hiomlán, agus maraíodh na saighdiúirí go léir. == An Cogadh == === Tús an Chogaidh === Chuir an nuacht seo rialtas feidearálach na Brasaíle trí chéile ar fad. Ní raibh Stáit Aontaithe na Brasaíle ach úrbhunsithe, agus is é an chiall is réidhe a bhain an tUachtarán [[Prudente de Moraes]] as an scéal gur ceannairc mhonarcaíoch nó scarúnach a bhí ann. Ar an 21 Samhain 1896, d'ionsaigh colún nua saighdiúirí Canudos, 104 fear ar fad faoi cheannas an Leifteanant Pires Ferreira. Fuair siad rompu leathmhíle fear de chuid Antônio Conselheiro, agus iad ag beartú tuanna agus uirlisí lainne eile. D'eirigh leis na seicteoirí an cath a bhriseadh ar na saighdiúirí agus ruaigeadh a chur orthu, ach san am céanna, maraíodh céad go leith fear de na seicteoirí féin. === Fórsa Sluaíochta Febrônio de Brito === Anois, bhí an rialtas feidearálach ag éirí mífhoighneach i ndáiríre. Ghléas Aire an Chogaidh, an Ginearál Francisco de Paula Argolo, sluaíocht nua chun Canudos a ionsaí, agus anois, bhí breis is leathmhíle saighdiúir ann. Ba é an Maor Febrônio de Brito a bhí i gceannas ar an gcolún. Nuair a bhain na saighdiúirí amach Canudos, áfach, fuair siad amach go raibh an áit daingnithe go maith, agus a muintir ar bís chun cogaidh. Thosaigh an cath ar an [[6 Eanáir]] [[1897]]. Ar dtús, bhí ag éirí go maith leis na saighdiúirí, ó bhí airm nua-aimseartha agus airtléire acu. Ina dhiaidh sin féin, bhí muintir Canudos ábalta an cath a bhriseadh orthu agus iad a ruaigeadh as an áit, nó bhí lucht leanúna Antônio Conselheiro i bhfad ní ba líonmhaire ná na saighdiúirí. [[Íomhá:A matadeira.jpg|thumb|250px|''A Matadeira'' ("an Marfóir", an ceann is mó de na gunnaí móra a bhí in úsáid ag an bhfórsa a chuir deireadh le Canudos)]] === Fórsa Sluaíochta Antônio Moreira César === Ní raibh de rogha ar an Arm ach fórsa sluaíochta a ghléasadh a bheadh ní ba mhó ná colún Febrônio de Brito. Ar an 6 Márta 1897, shroich díorma nua Canudos. Bhí trí chathlán cos-slua, cathlán amháin marcshlua agus cathlán amháin airtléire ann, agus an Coirnéal Antônio Moreira César, fear a raibh taithí cogaidh aige, i gceannas ar an iomlán. I ndiaidh dhá lá, áfach, bhí an Coirnéal féin marbh, agus fórsaí an Rialtais scaipthe. === An Mórionsaí agus Deireadh an Chogaidh === Anois, chinn an Rialtas ar an scéal a réiteach le lámh chomh láidir agus a bheadh ar fáil. Cuireadh gairm chruinnithe ar Chaibinéad an Chogaidh, agus thug Aire an Chogaidh féin cuairt ar Monte Santo le tír-raon an chatha a thaighde. I Monte Santo, tháinig slua mór saighdiúirí le chéile, trí mhíle fear ar fad, chomh maith le ceárta mhór de ghléasra cogaidh, ar nós habhatsair agus gunnaí móra. Ní raibh an cogadh ag éirí le muintir Canudos a thuilleadh, nó fuair Antônio Conselheiro féin bás ar an 22 Meán Fómhair 1897. Creidtear go raibh an dinnireacht air, agus go raibh sé tar éis a chóras imdhíonachta a chur ó mhaith lena chuid cleachtais diantréanais. Bhí an bia ag rith gann ar mhuintir Canudos ar fad, agus nuair a chuaigh na saighdiúirí isteach i gCanudos ar an 2 Deireadh Fómhair tar éis an áit a bhombardú seachtain i ndiaidh seachtaine, ní bhfuair siad ansin ach triúr fear a bhí ábalta buille a bhualadh ar a son. Cuid mhór de mhuintir na háite a mhair beo go nuige seo, mharaigh na saighdiúirí iad. Is iomaí bean de lucht leanúna Antônio a d'éignigh siad freisin. Níor tháinig ach 150 duine acu beo. Cuireadh cuid de na mná go drúthlanna, agus maidir le hAntônio Conselheiro, dhí-adhlaic na saighdiúirí a chorpán agus bhain siad a chloigeann de, mar shiombaile don bhua. == Sna Meáin == Eachtra dhrámatúil i stair na Brasaíle é Cogadh Canudos, agus mar sin, thug sé inspioráid do scríbhneoirí agus d'ealaíontóirí. Sa bhliain 1902, cúig bliana i ndiaidh dheireadh an chogaidh, d'fhoilsigh an scríbhneoir Brasaíleach Euclides da Cunha a thuarascáil chlasaiceach faoi chogadh Canudos, ''Os Sertões'' ("Na Cúlriasca"), arb í an fhoinse stairiúil is tábhachtaí a thugann cur síos ar imeachtaí an chogaidh. hAistríodh an leabhar go Béarla faoin teideal ''Rebellion in the Backlands''. Leabhar ficseanúil faoi Chogadh Canudos é an t-úrscéal ''La Guerra del Fin del Mundo'' ("Cogadh Dheireadh an tSaoil") le [[Mario Vargas Llosa]], an scríbhneoir Peiriúch a bhain amach [[Duais Nobel na Litríochta]]. Sa bhliain 1997, tháinig an scannán ''Guerra de Canudos'' ("Cogadh Canudos") leis an stiúrthóir Brasaíleach Sérgio Rezende ar an scáileán. Ba é José Wilker a rinne páirt Antônio Conselheiro. Sa bhliain 2007 a rinne an scannánaí Brasaíleach Paulo Fontanelle scannán faisnéise faoina sliocht sleachta siúd a tháinig slán as Canudos, ''Sobreviventes - Os Filhos da Guerra de Canudos'' ("Na hIarmharáin - Clann Chogadh Canudos"). {{commons|Category:Guerra de Canudos|Guerra de Canudos}} [[Catagóir:An Bhrasaíl]] [[Catagóir:Cogaí]] 6k95bezkryjixumwsr85qx8ezidu64f 0 16742 1085948 1016009 2022-08-22T14:31:41Z Dowlinme 27972 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine|image=}} [[Polaiteoir]] [[An Asarbaiseáin (tír)|Asarbaiseánach]] agus iar-easaontóir [[Sóivéadach]] a bhí in '''Əbülfəz Elçibəy (Abulfaz Elchibey)'''. Saolaíodh i Naxçıvan é ar an [[24 Meitheamh]] [[1938]], agus shíothlaigh sé in [[Ankara]] sa [[An Tuirc|Tuirc]] ar an [[22 Lúnasa]] [[2000]]<ref>http://www.britannica.com/biography/Abulfez-Elchibey</ref>. B'é '''Əbülfəz Qədirqulu oğlu Əliyev''' a fhíorainm, ach mar [[scríbhneoir]], bhaist sé an sloinne Elçibəy ("Teachtaire Uasal") air féin. == Uachtarán == B'é an chéad [[uachtarán]] ar Asarbaiseáin a vótáladh isteach go [[Daonlathas|daonlathach]], ar an [[17 Meitheamh]] [[1992]]. Bhí sé féin ina intleachtóir leathanaigeanta, ach nuair a bhí sé ina Uachtarán, bhí an Asarbaiseáin díreach sáite i g[[cogadh]] leis [[an Airméin]], rud a spreag an [[náisiúnachas]] go mór mór. Mar sin, bhí sé sásta [[Náisiúnachas|náisiún]]<nowiki/>aithe pan-[[Turcaigh|Turc]]<nowiki/>acha a cheapadh mar [[Aire Rialtas|Airí Rialtais]]. Níor éirigh le rialtas Elçibəy, ach an oiread, cuma cheart chiallmhar a chur ar [[eacnamaíocht]] na tíre ná fiú an cogadh a bhuachan, agus bhí na hAirí náisiúnaíocha féin lofa le breabaireacht. Ní raibh Elçibəy ábalta [[síocháin]] a choinneáil ná a chothú sa tír. I dtús an Mheithimh [[1994]], bhí na trúpaí Airméanacha ag ascnamh leo go tiubh isteach ar chríocha na hAsarbaiseáine. D'éalaigh Elçibəy féin as an b[[príomhchathair]] le teacht slán<ref>http://www.nationsencyclopedia.com/World-Leaders-2003/Azerbaijan-RISE-TO-POWER.html</ref>. Ní raibh Elçibəy ábalta an tír a rialú go héifeachtach, fiú le cabhair ó na comhairleoirí (ar bhaill de na Faolchúnna Liatha iad) a tháinig chuige ón Tuirc. Bhí Elçibəy ag comhoibriú go dlúth leis na Faolchúnna Liatha, eagraíocht [[Faisisteachas|Fhaisisteach]] sa [[An Tuirc|Tuirc.]] Bhí siad ag iarraidh na hiar-phoblachtaí Sóivéadacha, a bhfuil teangacha de phór Tuirceach á labhairt iontu, a aontú in aon tír amháin, an "Tuirceastáin Mhór". Ansin, áfach, b'é an sean-mhaorlathach iar-Shóivéadach [[Heydər Əliyev]] a shealbhaigh an chumhacht i ndiaidh Elçibəy, agus i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain chéanna, gaireadh Uachtarán nua de go hoifigiúil. == Meath == D'fhill Elçibəy go Baku sa bhliain [[1997]] le dul le [[polaitíocht]] arís, agus é ina bhall de pháirtí an fhreasúra. Sa bhliain [[2000]], haithníodh go raibh [[Ailse phróstataigh|ailse]] [[ailse phróstataigh|phróstataigh]] air. Cailleadh go gairid ina dhiaidh sin é in [[Ankara]], an Tuirc, áit a ndeachaigh sé ar lorg leighis. ==Tagairtí== {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Elcibey, Abulfaz}} [[Catagóir:Polaiteoirí]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1938]] [[Catagóir:Básanna in 2000]] [[Catagóir:Daoine Asarbaiseánacha]] __INDEX__ huf7sceitf8dq0b3jbq3z6x0b8jm44d 0 16863 1086542 950688 2022-08-23T05:20:22Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Bhí '''an Athghabháil''' ([[An Spáinnis|Spáinnis]]: ''Reconquista'') mar tréimhse a mhair 750 bhliain i stair na hIbéire. Sa tréimhse seo d'fhás na ríochtaí Críostaí agus diaidh ar ndiaidh thóg siad talamh ó [[Al Andalus|Stáit na Moslamach]]. Lig na ceannairí Spáinneacha orthu go raibh siad ag troid ar son na [[An Chríostaíocht|Críostaíochta]] ar an leithinis, ionas go bhfaighidís tacaíocht ón b[[Pápa]] sa [[An Róimh|Róimh]] agus tíortha Críostaí eile. I ndáiríre ní raibh sé chomh simplí sin, uaireanta troideadh siad i gcoinne a chéile, uaireanta troideadh Moslamaigh le ríthe Críostaí, rinne siad conarthaí, bhris siad na conarthaí siúd agus phós siad a chéile. Bhí grúpaí eile a athródh taobh ag braith ar an airgead a gheobhaidís. Thosaigh an athghabháil ag tús an 8ú haois, agus go hoifigiúil thosaigh an athghabháil sa bhliain [[722]] ag [[Cath Covadonga]]. Chríochnaigh an athghabháil sa [[An Phortaingéil|Phortaingéil]] sa bhliain [[1249]] le gabháil an Algarve faoi réim Afonso III. Tháinig an fíor athghabháil chun deiridh ar an [[2 Eanáir]] [[1492]] le gabháil [[Granada]], faoi réim Rí Ferdinand II na h[[An Aragóin|Aragóine]] agus banríon Éilis I na [[Coróin na Caistíle|Caistíle]], na Ríthe Caitliceacha (los Reyes Católicos). == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Stair na Spáinne]] [[Catagóir:Stair na Portaingéile]] [[Catagóir:Stair na Críostaíochta]] [[Catagóir:An tIoslam]] [[Catagóir:An Mheánaois]] [[Catagóir:An Athghabháil]] ogkdyxq2c7254lif0gx6sskskiz4yhn 0 16893 1086298 1018116 2022-08-23T01:53:02Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Íomhá:Jackson 5 1969.jpg|clé|mion|Jackson 5, 1969. Michael i lár, an leaid is óige]] [[Íomhá:Jackson 5 1974 (cropped).jpg|clé|mion|1974]] [[Amhránaí]], [[ceoltóir]] agus cumadóir [[popamhrán]] a bhí i '''Michael Joseph Jackson''' (a rugadh i nGary, Indiana ar an [[29 Lúnasa]] [[1958]] agus a cailleadh i Los Angeles ar an [[25 Meitheamh]] [[2009]]). Thugtaí "Rí an Phopcheoil" air le fada, agus áirítear ar na healaíontóirí popchultúir is mó ratha, ráchairte agus tionchair é. [[Íomhá:Michaeljackson1.jpg|clé|mion|Jackson ag Kahala Hilton, 1988 agus an buachaill a bhí aige ag an am]] [[Íomhá:Michael Jackson in Vegas cropped.jpg|clé|mion|Las Vegas 2003]] D'fhág sé a lorg ar an bhfaisean agus ar an damhsa chomh maith. Ach bhí a shaol príobháideach féin i mbéal an phobail ar feadh breis is dhá scór bliain, an gréasán caidreamh a bhí aige le buachaillí óga go mór mór. == Saol == === Óige === Bhí naonúr clainne ag Joseph agus Katherine Jackson: Jackie, Tito, Rebbie, Jermaine, Marlon, Michael, La Toya, Randy agus [[Janet Jackson|Janet]]. Deirtear gur chuir a athair brú mór orthu agus iad ag fás aníos sa bhaile, agus níor thug sé cead súgradh le páistí eile. Thaispeáin Michael go raibh tallann fé leith aige agus é ina bhuachaill óg. [[Íomhá:Michaeljacksonmug1.jpg|clé|mion|ghrianghraf a thóg na póilíní, 2003]] [[Íomhá:Amsterdam 2004.jpg|clé|mion|leantóir sa bhliain 2004]] In éineacht lena chuid deartháireacha, bhain sé amach an chéad chlú chomh fada siar leis an mbliain 1964, nuair a bhí sé ag amhránaíocht sa cheolfhoireann ''The Jackson Five''. D'eisigh Michael a chéad albam leis a chuid deartháireacha sa bhanna Jackson 5. === Albaim === I dtús na [[1970idí|seachtóidí]], thosaigh Jackson ag amhránaíocht ina aonar. Sa bhliain [[1972]], d'eisigh sé a chéad cheirnín mar cheoltóir ina aonar. As seo amach, thuill sé clú agus cáil dó fhéin le h-albaim rathúla ar nós ''[[Off the Wall]]'' (1979) agus ''Thriller'' (1982). B'é Jackson a chlaochlaigh físeán ceoil, chun iad a bheith ina gcruth ealaíona, le damhsaí casta ar nós an "robot" agus an "moonwalk". Ba ''Thriller'' an albam is rathúla ariamh a bhí ann, tá níos mó ná 100 milliúin cóip den ceirnín díolta ar fad na cruinne. Bhí an-rath ag albaim eileː ''Off the Wall'' ón mbliain 1979, ''Bad'' ón mbliain 1987, ''Dangerous'' ón mbliain 1991, agus ''HIStory'' ón mbliain 1995. Cé gur éirigh go maith lena cheirnín stiúideo is déanaí, ''Invincible'' (2001), níor éirigh go maith lena chuid saothair eile. Sa bhliain [[2008]], eisíodh an ceirnín is déanaí ''Thriller25''. Díoladh 1.8 milliún cóip taobh istigh de dhá sheachtain déag. === Físeáin === Sna [[1980idí]], bhí tionchar mór ag Jackson ar chuma na bh[[físeán]] ceoil. Ar dtús, ní raibh iontu ach cleas promóisin don cheol féin, ach rinne Michael Jackson saothair ealaíne iontu féin díobh. Leis na físeáin a rinne sé do na hamhráin úd ''Billie Jean'', ''Beat It'', agus ''Thriller'', bhí sé in ann lucht mór féachana a bhaint amach i measc daoine nárbh ionann a dtoighis cheoil. Lena chuid físeán agus lena geáitsí stáitse, bhí sé ábalta teicníochtaí úra damhsa a chur ar fud an domhain, ar nós "siúl na gealaí" (an ''moonwalk'') agus "siúl an róbait" (an ''robot''). Leis an gcineál ceoil a dhéanadh sé agus lena chuid damhsa, bhí sé in ann draíocht a chur ar dhaoine nárbh ionann a n-aois, dath a gcraicinn ná a gcúlra cultúrtha, agus thug sé spreagadh dá lán ceoltóirí agus siamsóirí éagsúla. [[Íomhá:Michael Jackson death certificate.jpg|clé|mion|deimhniú báis]] === Tionchar agus duaiseanna === Deireann ceoltóirí hip hap agus R&B sa lá atá inniu ann gur mór an tionchar a bhí ag Jackson ar a gcuid ceol. Tá sé i measc na ceoltóirí gorma is rathúla riamh. Tá Jackson ar dhuine den dream beag ceoltóirí a ghlacadh isteach sa 'Rock and Roll Hall of Fame' faoi dhó. [[Íomhá:L.A, June 2014 (14449984208).jpg|clé|mion|Holly Terrace, LA Meitheamh 2014]] Bronnadh a lán duaiseanna air. I measc na duaiseanna agus éachtaí atá buaite aige ná ocht 'Guinness World Records', cúig Ghradam [[Grammy]] déag, trí shingil déag a shroich barr na gcairteacha agus 750 milliún albam díolta. Sa bhliain [[2008]], eisíodh an ceirnín is déanaí ''Thriller25''. Díoladh 1.8 milliún cóip taobh istigh de dhá sheachtain déag. === Bás === Bhí sé ag ullmhú camchuairt dhomhanda nua, ''This Is It'', nuair a fuair sé bás le taom croí. Fuair sé bás ar an 25 Meitheamh 2009, de bharr ródháileog druga (mar sh. própafól agus lórazapam, agus go leor eiel).<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Death of Michael Jackson|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Death_of_Michael_Jackson&oldid=1052613153|journal=Wikipedia|date=2021-10-30|language=en}}</ref> Cúisíodh a lia i n[[dúnorgain]]. === Saol pearsanta === Bhí saol pearsanta Jackson ina chúis conspóide thar na blianta. [[Íomhá:Michael-Jackson-Gedenkstätte - 30. Oktober 2011 - Promenadeplatz - 04.JPG|clé|mion|Munich, 2011]] Phós sé faoi dhó, an chéad uair sa bhliain 1994 agus an dara huair sa bhliain 1996, agus bhí triúr clainne aige, Paris-Michael Jackson, Prince Michael Jackson 1 agus Prince Michael Jackson 2. Chuaigh Jackson faoi scian an mháinlia phlaistigh go minic lena chosúlacht a dhéanamh níos óigeanta, ach ní dhearna an sceanairt seo mórán maitheasa dó, agus chuir na meáin agus lucht a adhartha araon cron san athrú a bhí ag teacht air de dheasca na síorlansóireachta seo. Thug Jackson na milliúin dollar do charthanachtaí. Ar an lámh eile, ámh, lean conspóid in a dhiaidh i gcónaí ina shaol pearsanta. Na líomhaintí is mó a bhí curtha ina leith ná gur bhain Jackson mí-úsáid ghnéis as leanaí. Fuarthas é neamh-chiontach i [[2004]] i ndiaidh triail fhada agus thar a bheith conspóideach. Tháinig fianaise nua chun solais sna [[2000idí|2010idí]]. Ach chuir daoine a bhfuil na cearta ceoil acu (an 'eastát') an dlí ar na meáin.<ref name=":0" /> == Dioscliosta == * 1972: ''[[Got to Be There]]'' * 1972: ''[[Ben]]'' * 1973: ''[[Music & Me]]'' * 1975: ''[[Forever, Michael]]'' * 1979: ''[[Off the Wall]]'' * 1982: ''[[Thriller]]'' * 1987: ''[[Bad]]'' * 1991: ''[[Dangerous]]'' * 1995: ''[[HIStory]]'' * 2001: ''[[Invincible]]'' == Naisc == * [http://www.michaeljackson.com Suíomh oifigiúil] == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Michael Jackson]] [[Catagóir:Popcheoltóirí Meiriceánacha|Jackson, Michael]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1958|Jackson, Michael]] [[Catagóir:Básanna in 2009|Jackson, Michael]] [[Catagóir:Péidifiligh]] ravg3gn5a3kscz5g3pibeugomcwfs3z 0 16966 1086452 1044793 2022-08-23T02:48:49Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Dob é '''Séarlas Mór''' ([[An Laidin|Laidin]]: '''Carolus''' nó '''Karolus Magnus'''; [[An Ghearmáinis|Gearmáinis]]: '''Karl der Große'''; [[An Fhraincis|Fraincis]]: '''Charlemagne''') an duine b’éachtaí ar Eoraip le linn na [[An Mheánaois|Meánaoise]]. Rí na bh[[Na Frainc|Franc]] ab ea é ([[768]]–[[814]]) agus lena linn, d’aontaigh sé a bhformhór d’Iarthar na hEorpa le chéile, agus leag sé síos na bunsraitheanna i gcomhair na [[An Fhrainc|Fraince]] agus na [[An Ghearmáin|Gearmáine]] de chuid na linne seo. == Teacht i Réim == Ghabh sé ríchathaoir na bhFranc sa bhliain 768 agus rinneadh Rí na h[[An Iodáil|Iodáile]] de ón bhliain 774 ar aghaidh. Ón bhliain 800 rinneadh [[Impireacht Naofa Rómhánach|Impire Naofa Rómhánach]] de, 300 bliain roimhe sin. Tugtar [[Impireacht na gCairlínseach]] ar an stát méadaithe a bhunaigh Séarlas Mór. Tháinig Séarlas Mór agus a dheartháir Carlomán i gcomharbacht ar a n-athair [[Pépin Gearr]] (Fraincis: Pépin le Bref) sa bhliain 768, nuair a d’éag Pépin. Ar dtús, bhí an beirt acu ina gcomh-rialtóirí ach nuair a fuair Carlomán bás go tobann sa bhliain 771, faoi imthosca gan mhíniú, fágadh Séarlas mar Rí na bhFranc gan agó. == Polasaithe == Faoi réimeas an rí choinnigh sé polasaithe a athair i leith na [[Pápa|pápachta]] agus chuaigh siad d'aontaobh. ag baint na cumhachta ó na Lombairdigh i dtuaisceart na hIodáile, agus i gceannas ar ionradh isteach ar na [[Al Andalus|Moslamaigh sa Spáinn]]. Chuaigh sé i mbun feachtais freisin in aghaidh na [[Sacsanaigh|Sacsanach]] san oirthear, ag déanamh Críostaithe astu ar phionós an bháis, as a d’eascródh a imeachtaí ar nós [[Ár Verden]]. Bhain Séarlas Mór barr a mhaitheasa amach nuair a chorónaigh an Pápa Leo III é mar Impire na Rómhánach Lá Nollag san [[Baisleac Pheadair|Bhaisleac Ársa Naomh Pheadair]]. == Tionchar == De bharr na bainte a bhí ag na Frainc ar stair na [[An Fhrainc|Fraince]], agus toisc gur chine [[Gearmánaigh|Gearmánach]] iad, áirítear Séarlas Mór mar laoch náisiúnta sa dá thír úd agus baineadh mí-úsáid as mar shiombal dá bharr.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Bernd Schneidmüller|date=2000|url=|title=Sehnsucht nach Karl dem Großen. Vom Nutzen eines toten Kaisers für die Nachgeborenen. Die politische Instrumentalisierung Karls des Großen im 19. und 20. Jahrhundert|journal=Geschichte in Wissenschaft und Unterricht|volume=|issue=51|pages=284–301}}</ref> Ó 1950 i leith, bronntar [[Duais Idirnáisiúnta Shéarlais Mhóir Aachen]] (ar a dtugtar an Karlpreis) gach bliain ar dhuine a chothaigh aontacht san Eorap. Bhí feachtais Shéarlais mar bhunús do roinnt scéalta, ina measc ''Gabáltas Shéarluis Máin'' sa [[Leabhar Leasa Mhóir]] agus ''Stair Sérluis Móir ag lenmain coróine Críst ⁊ taisse na naem''.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Carl Marstrander|date=1911|url=https://www.jstor.org/stable/30007567|title=Sechrán Na Banimpire|journal=Ériu|volume=5|issue=|pages=161}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Searlas}} [[Catagóir:Monarcaí]] [[Catagóir:Básanna i 814]] [[Catagóir:Daoine a rugadh sna 740í]] [[Catagóir:Ríshliocht Cairilínseach]] [[Catagóir:Impireacht Naofa Rómhánach]] [[Catagóir:Stair na hEorpa]] [[Catagóir:Stair na Fraince]] [[Catagóir:Stair na Gearmáine]] [[Catagóir:Stair na hIodáile]] [[Catagóir:Rialtóirí san 8ú hAois]] [[Catagóir:Rialtóirí san Eoraip san 8ú hAois]] [[Catagóir:Rialtóirí sa 9ú hAois]] [[Catagóir:Rialtóirí san Eoraip sa 9ú hAois]] [[Catagóir:Ríthe]] [[Catagóir:Impirí]] 4jjny4f0grp2msczq1im4b6az87zknl 0 17037 1086573 1061890 2022-08-23T05:40:31Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Is éard atá i gceist leis an '''''Renaissance''''', nó leis an '''Athbheochan''', nó leis an '''Athbheochan Léinn''', mar a thugtar air i nGaeilge freisin, ná gluaiseacht chultúrtha a thosaigh san [[An Iodáil|Iodáil]] i ndeireadh na [[An Mheánaois|Meánaoise]], is é sin sa [[14ú haois]], agus a chuaigh ar fud na h[[An Eoraip|Eorpa]] ina dhiaidh sin. An focal sin féin ''renaissance'' is focal [[An Fhraincis|Fraincise]] é a chiallaíonn "athbhreith" nó "athbheochan", agus é bunaithe ar ''rinascimento'' na h[[An Iodáilis|Iodáilise]]. ''Re-'' an réimír Laidine arb ionann é agus "ath-" na Gaeilge ó thaobh na céille de, agus is é ''nascere'' an briathar Laidine a chiallaíonn "breith, saolú". Tháinig deireadh leis an ''Renaissance'' mar ghluaiseacht chultúrtha sa [[17ú haois]]. Ní dheachaigh an ''Renaissance'' i bhfeidhm ar gach tír san Eoraip chomh domhain le chéile, cé gur chuir aireagán an chló inaistrithe agus úsáid an pháipéir an-luas faoi iompar na smaointí nua. Mar ghluaiseacht chultúrtha, chuir an ''Renaissance'' béim ar athbheochan na Laidine agus ar úsáid na dteangacha labhartha sa litríocht araon. Dar le lucht a chomhaimsire, ba é an file [[Francesco Petrarca]] an ceannródaí a chuir tús le hathmheasúnú seo na litríochta clasaicí mar fhoinse inspioráide, sa 14ú haois. Le linn an ''Renaissance'' forbraíodh teicníochtaí nua a chuir ar chumas na n-ealaíontóirí cur síos níos cruinne a thabhairt ar an réaltacht ina gcuid pictiúr, an pheirspictíocht líneach ach go háirithe, agus de réir a chéile cuireadh cuma nua ar an gcóras oideachais chomh maith. I gcúrsaí polaitíochta, chuir an ''Renaissance'' spreagadh i bhforbairt na taidhleoireachta nua-aimseartha, agus i gcúrsaí na heolaíochta chuir sé béim ar thábhacht an bhreathnaithe. Is minic a deir staraithe gur droichead ón Meánaois go dtí an Nua-aois ab ea an mórathrú meoin seo. Cé gur tháinig réabhlóid san eolaíocht agus sa tsochaí de thoradh an ''Renaissance'', is iad na saothair ealaíne is mó a tharraingíonn ár súil ar an tréimhse sin inniu, chomh maith le cuimhne na "bhfear ''Renaissance''", is iad sin na daoine léannta agus na hileolaithe, ar nós Michelangelo nó Leonardo da Vinci. Glactar leis go coitianta gurb i bhFlórans a thosaigh an ''Renaissance'' sa 14ú haois. Is iomaí teoiric a cuireadh chun tosaigh lena mhíniú conas a tháinig an ''Renaissance'' ar an bhfód agus céard ba chúis leis: luaitear imthoscaí chathair Fhlórans, an cineál sochaí a bhí ann ó thaobh an chultúir agus na sochaí de, agus muintir Medici ag rialú na cathrach is ag tál a bhféile ar na healaíontóirí. Is minic a thagraítear do na fir léinn ón nGréig a d'éalaigh ó thrúpaí na Tuirce Otamánaí go dtí an Iodáil chomh maith. Is iomaí craiceann a chuir scríobh staire an ''Renaissance'' de, agus bhí an-díospóireacht i measc na staraithe faoin tréimhse seo, faoina tábhacht agus faoina carachtar. Sa naoú haois déag ba nós an-urraim a thabhairt don ''Renaissance'' agus d'fhir mhóra an ''Renaissance'' mar laochra cultúrtha, rud nach bhfuil ag teacht le coincheap an ''Renaissance'' mar thréimhse ar leith. Mar a dúirt an staraí ealaíne Erwin Panofsky, na staraithe is mó a chuireann amhras i gcoincheap an ''Renaissance'', is staraithe iad nach raibh mórán suime acu riamh sa taobh aeistéitiúil den scéal. I gcúrsaí ealaíne agus eolaíochta níl sé deacair an ''Renaissance'' a aithint mar thréimhse ar leith, dar le Panofsky. {{Glanadh-mar|Fadhbanna gramadaí, fadhbanna POV agus OR chomh maith}} == Renaissance Luath == Thosaigh an Renaissance i bh[[Flórans]] timpeall na bliana 1300 A.D. Nuair a thit [[Iostanbúl|Cathair Chonstaintín]], d'éalaigh na mílte scoláire [[An Ghréig|Gréagach]] go Flórans, agus thóg siad na leabhair Ghréagacha agus Rómhánacha leo. Fáth eile gur thosaigh an Renaissance in Flórans ná go raibh teaghlach an-saibhir ann darbh ainm "Medici", a bhí mar phátrúin ar roinnt daoine mór le rá ag an am sin. Ba theaghlach an-chumhachtach agus an-tábhachtach iad na [[Medici]] i rith an Renaissance i bhFlórans. Ba é Giovanni di Bicci de Medici an duine a rinne iad chomh saibhir sin. Ba é [[Cosimo de' Medici|Cosimo il Vecchio de’Medici]] an chéad Medici a bhí mar rialóir ar Flórans. Bhí tóir mhór air agus nuair a fuair sé bás tugadh an t-ainm ''Pater Patriae'' ("athair na tíre") air. Ba é Piero il Gottoso de’Medici rialóir Flórans ina dhiaidh. Rialóir lag ab ea é ach bhí a mhac ar dhuine de na daoine ba cháiliúla i stair na [[An Iodáil|hIodáile]]. [[Íomhá:Lorenzo de' Medici-ritratto.jpg|thumb|Lorenzo de' Medici]] Duine an-tréitheach ab é [[Lorenzo de' Medici|Lorenzo il Magnifico de’Medici]]: ba lúthchleasaí, [[filíocht|fhile]], baincéir iontach, agus pátrún mór na healaíona é. Thug sé airgead d'ealaíontóirí mór le rá ar nós [[Leonardo da Vinci]], [[Michelangelo|Michelangelo Buonorroti]], agus [[Botticelli|Sandro Botticelli]]. Cosúil lena sheanathair, Cosimo, sheol sé daoine tríd an Eoraip agus go dtí an Oirthear ag lorg lámhscríbhinní. Stóráladh na lámhscríbhinní seo i leabharlann Lorenzo, an chéad leabharlann phoiblí san Eoraip. Bhí a lán naimhde aige, áfach, agus ar [[Domhnach Cásca|Dhomhnach Cásca]] 1478 rinne siad iarracht Lorenzo agus a dheartháir Giuliano a mharú. Rop siad Giuliano ach d’éalaigh Lorenzo. I ndiaidh na heachtraí sin chuaigh drong feargach trí na sráideanna ag marú daoine a cheap siad a bhí bainteach leis an ionsaí. Fuair Lorenzo il Magnifico de’ Medici bás ar an [[8 Aibreán|8ú lá de mhí Aibreán]] [[1492]] ina villa in Careggi. Ba é Piero, mac Lorenzo, céad rialóir eile ar Flórans. Ba rialóir an-lag é, agus theith sé Flórans nuair a d’ionsaigh na Francaigh é. D’imigh na healaíontóirí cáiliúla chomh maith. D’imigh siad go dtí an Róimh áit a raibh failte rompu. Mar sin bhí an Róimh mar phríomhchathair ar an Renaissance. Sa chúigiú haois déag bhí na [[pápa|pápaí]] i gceannas ar [[an Róimh]]. Ba phrionsaí cumhachtacha iad chomh maith a raibh suim láidir acu sa pholaitíocht. Ba phátrúin mhóra na healaíne iad freisin. == An tArd-Renaissance == Bhí baint mór ag an pápa [[Nicholas V]] leis an Renaissance.{{fíoras}} Bhí suim mhór aige i leabhair agus bhunaigh sé [[Leabharlann na Vatacáine]] sa bhliain 1475. Sa bhliain [[1453]] ghabh na Túrcaigh [[Iostanbúl|Cathair Chonstaintín]] agus rinne sé iarracht an méid ba mhó leabhair ar féidir leis a shábháil. Phleanáil sé “La Basilica di San Pietro in Vaticano” chomh maith. Pápa eile mór le rá ná [[Sixtus IV]]. Chuir sé feabhas mór ar chathair na Róimhe. Leathnaigh sé na sráideanna agus thóg sé droichid agus eaglaisí. Bhí a lán drochphápaí ann chomh maith, áfach. An ceann ba mheasa dóibh ná Alexander VI. Bhí a lán páistí aige agus thug sé poist tábhachtach dá chlann mar shampla rinne sé cairdinéal dá mhac. Tháinig athbhreith in ábhair eile, mar shampla san eolaíocht agus sa [[fealsúnacht|fhealsúnacht]]. Roimh an Renaissance bhí ar dhaoine leabhair a chóipeáil le lámh, ach that ar an mbliain [[1450]] cheap [[Johannes Gutenberg|Johann Gutenberg]] an [[clóphreas]] miotail inaistrithe. Ba mhodh an-éasca agus an-tapaidh é an clóphreas chun leabhair a chóipeáil agus a scaipeadh. Tríd an modh nua seo a úsáid scaip an t-eolas ar pháipéir go tapaidh. D’athraigh an réalteolaíocht go mór i rith an Renaissance. Ceann de na [[réalteolaí]] ba cháiliúla den tréimhse ná [[Nicolaus Copernicus|Nicholas Copernicus]]. Chreid sé gur chas an domhan ar a ais féin agus go ndeachaigh sé timpeall na [[An Ghrian|gréine]]. Níor inis sé a chuid smaointí le héinne agus níor foilsíodh a leabhar ''De Revolutionibus Orbium Coelestium'' ("I dtaobh Imrothlú na Sféar Neimhe") go dtí go bhfuair sé bás sa bhliain [[1543]]. Rugadh [[Galileo Galilei]] i bPisa sa bhliain [[1564]]. B'ollamh le matamaitice é agus sa bhliain [[1593]] d’fhionn sé go dtiteann rudaí de thoirteanna difriúla ag an ráta céanna. Sa bhliain [[1609]] chuala sé faoi aireagán san [[an Ísiltír|Ísiltír]]; an teileascóp. Rinne sé a cheann féin agus d’fhionn sé ceithre [[Gealacha Galileo|ghealach de chuid Iúpatair]]. Chruthaigh sé sin go raibh an ceart ag Copernicus. I [[an Meitheamh|mí an Mheithimh]] [[1633]] cháin an pápa Urban VII é agus bhí air a a chuid smaointí a aistharraingt. Fuair sé bás naoi mbliana ina dhiaidh sin. Mar gheall ar a chuid oibre thábhachtaí sa réalteolaíocht tugadh an t-ainm “Padre di Scienza Moderna” - athair na heolaíochta nua-aimseartha - dó. {{commons|Category:Renaissance|Renaissance}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.cogg.ie/downloads/6%20Renaissance.pdf An Renaissance - Ré na hAthbheochana] (Gaeilge) * [http://www.ibiblio.org/wm/paint/glo/renaissance/ WebMuseum - La Renaissance] {{síol-stair}} [[Catagóir:An Athbheochan]] [[Catagóir:Fealsúnacht na Meánaoise]] [[Catagóir:Stair na hIodáile]] r6fkzzcj28vvn0lj8ryatexvut2wvwr 0 17038 1086197 163289 2022-08-22T23:48:58Z TGcoa 21229 Removed redirect to [[Seandálaíocht]] wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Institute of Archaeologists of Ireland logo.png|mion]] [[Íomhá:Archaeologists at work at Venta Icenorum - geograph.org.uk - 2028555.jpg|mion|Seandálaithe ag Venta Icenorum, 2010]] Seandálaí a thugtar ar dhuine a dhéanann staidéar ar an [[seandálaíocht]] agus a chleachtann an cheird. Scrúdaíonn siad déantáin agus déanann siad staidéar ar sheanfhothracha le léargas a fháil ar an gcineál saoil a bhí ann (uaireanta na mílte bliain ó shin sular coinníodh cuntais scríof).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.cogg.ie/wp-content/uploads/St%C3%B3r-Staire.pdf|teideal=Stór Staire|údar=COGG|dátarochtana=2022}}</ref> == Féach freisin == * [[Seandálaíocht]] == Tagairtí == {{reflist}}{{síol}} [[Catagóir:Seandálaíocht]] [[Catagóir:Gairmeacha]] [[Catagóir:Stair]] 3fglg3qcl5jk2anxi22omn3kd6hfed5 1086211 1086197 2022-08-23T00:13:43Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Gairm}} [[Íomhá:Institute of Archaeologists of Ireland logo.png|mion]] [[Íomhá:Archaeologists at work at Venta Icenorum - geograph.org.uk - 2028555.jpg|mion|clé|Seandálaithe ag Venta Icenorum, 2010]] Seandálaí a thugtar ar dhuine a dhéanann staidéar ar an [[seandálaíocht]] agus a chleachtann an cheird. Scrúdaíonn siad déantáin agus déanann siad staidéar ar sheanfhothracha le léargas a fháil ar an gcineál saoil a bhí ann (uaireanta na mílte bliain ó shin sular coinníodh cuntais scríof).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.cogg.ie/wp-content/uploads/St%C3%B3r-Staire.pdf|teideal=Stór Staire|údar=COGG|dátarochtana=2022}}</ref> == Féach freisin == * [[Seandálaíocht]] == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} [[Catagóir:Seandálaíocht]] [[Catagóir:Gairmeacha]] [[Catagóir:Stair]] 3f5vx3xxnyjv26s85e1z1yqzlf29qlh 0 17178 1086299 1061797 2022-08-23T01:53:06Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is imreoir sacair é '''Francesc "Cesc" Fàbregas Soler''' (rugadh [[4 Bealtaine]] [[1987]], [[An Chatalóin]], [[An Spáinn]]). Tá sé ag imirt faoi láthair le [[Chelsea F.C.]] Bhuaigh sé an PFA Young Player Of The Year i [[mBealtaine]] [[2008]]. == Beathaisnéis == {{glanadh-mar|Litriú, gramadach, NPOV, MOS, tagairtí, srl}} Rugadh Francesc "Cesc" Fàbregas i Soler ar an 4ú lá de mhí meitheamh 1987. Imríonn sé leis an gclub Chelsea i Sasana. Is peileadóir profisúinta é agus imríonn sé i lár na páirce. Geansaí uimhir a ceathar a chaitheann sé. Is peileadóir cumasach agus cruthaitheach é Fabregas agus tá sé lán le tallann. Is é captaen na foirne é agus is imreoir spreagúil agus tábhachtach é don fhoireann. Thosaigh Fabregas ag imirt sacair leis an bhfoireann áitiúil. Chonaic na daoine ó Barcelona é ag imirt agus bhí a fhios acu go mbíodh sé imreoir feabhas as seo amach. D’imir sé lena foirne óga i mBarcelona go dtí an bhliain 2003. Ansin thug Arsene Wenger tairiscint do chun tar ar Sasna agus imir leis an cumann Arsenal. Tháinig sé go Sasna nuair a bhí sé sé bliana déag d’aois agus thosaigh sé saol nua i tír cogríche. Tá dhá céad seachtó cluichí imirhe aige le Arsenal go dtí seo. San am sin tá daichead sé cúl faighe aige agus ochtó sé cúnta don cúl aige. Nuair a chuaigh Thierry Henry go Barcelona sa bhliain 2007 thóg Fabregas an brú ar a gualainn mar an príomhimreoir sa cumann. Is as an Spainn é agus maidir le sin imríonn sé leis a fhoireann náisúinta. Tá a lán tallann sa Spáinn anois agus da bhrí le sin níl áit sa foireann le haghaidh Fabregas. Ach, i rith an Corn an Domhan san Aifric Theas bhí páirt ríthábachtach aige mar ionad. Mar shampla, sa cluiche ceannais tháinig sé as an mbinse agus thug sé an cúnta go Iniesta agus bhuaigh Spáin an corn is mó sa domhain. I rith an samhraidh 2010 bhí tuairimíocht dhian go rachadh sé abhaile go Barcelona chum imirt leis an bhfoireann is mó sa domhain. Deirtear go raibh tairiscint de £30 milliún ó Barcelona chun Fabregas a ceannaigh ach d’eitigh Arsenal an tairiscint sin. Ach fós tá tuairimíocht ann go mbogaigh sí i 2011. Ach go dtí an lá seo is imroeir Arsenal é. I mí an Iúil an samhradh seo, nuair a bhí an foireann Spáinneach ar an stáitse i Maidrid ag taispeáint corn an domhain agus go tobann rug cúpla imroeirí greim ar Fabregas agus bhí ar geansaí Barcelona a caitheamh. Dúirt a lán daoine gur chaith sé imirt le Barcelona tar éis an eachtra sin. Is tallann mór é Fabregas agus tá a lán daoine sasta go imríonn sé le Arsenal fós. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-peileadóirsacair-es|Fabregas, Cesc}} {{DEFAULTSORT:Fabregas, Cesc}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1987]] [[Catagóir:Daoine beo]] nqcoxa4eybjb1tw1qt4017ffo85kvd8 0 17275 1086322 1024481 2022-08-23T02:06:17Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is í '''Vilnias''' (''Vilnius'' as [[Liotuáinis]], ''Wilno'' as [[Polainnis]]) [[príomhchathair]] na [[An Liotuáin|Liotuáine]], agus an chathair is mó sa tír le daonra de 553,904 duine ([[Nollaig]] [[2005]]). Tá Vilnias suite in oirdheisceart na Liotuáine ({{comhor cn|54|41|N|25|17|E|Thuaidh|Thoir|type:city}}) ag cumar aibhneacha Vilnia agus Neris. Nuair a bhí an Liotuáin níos mó ba í seo lár tíreolaíoch na tíre. == Stair == Ní fios go díreach cathain ar bunaíodh í ach déantair taigairt di i litreacha an Ard-Diúca Gediminas sa bhliain 1323. Bhain Vilnias buaic a cumhachta amach le linn do Sigismund August a bheith i réim nuair a bhog sé a chuairt ann sa bhliain 1544. Bhí na [[An Rúis|Rúisigh]] i gceannas ar feadh i bhfad agus ba bheag Liotuánach a chónaigh sa chathair go dtí an [[20ú haois]]. Ghabh [[an Pholainn]] seilbh ar Vilnias tar éis [[an Chéad Chogadh Domhanda]] go dtí gur ghlac an [[APSS|Aontacht Shóivéadach]] seilbh uirthi arís i 1939. Rinne [[an Ghearmáin]] ionradh ar an Liotuáin i mí Mheithimh 1941 agus cuireadh dhá ghetto ar bun chun na [[Giúdaigh]] a dhíothú. Trí bliana ina dhiaidh sin ghabh [[an Arm Dearg]] an chathair arís agus bhí an Liotuáin i seilbh na Rúise go dtí gur fhógair Ard-Chomhairle Phoblacht Shóisialach na Liotuáine a neamhspleáchas ar an 11 Márta 1990. Rinne na Sóivéidigh iarracht an éirí amach a chur faoi chois ach ghéill siad aitheantas don Liotuáin faoi dheireadh i mí Lúnasa na bliana 1991. Tá an-fhorbairt déanta ar Vilnias ó shin agus is cathair nua-aimseartha [[An Eoraip|Eorpach]] anois í agus athnuachan déanta ar a lár stairiúil. == Sport == * [[FK Žalgiris]] * [[FK Riteriai]] * [[LFF stadionas]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{Príomhchathracha an AE}} [[Catagóir:An Liotuáin]] [[Catagóir:Vilnias]] codagb8qu4i28zfgrtb0u0wyzsliqk8 0 17305 1086605 847166 2022-08-23T06:04:03Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:SPlan.png|mion|clé|Alfred von Schlieffen]] Is éard a bhí i gceist le '''Plean Schlieffen''' ná plean slógtha Arm Impiriúil na Gearmáine a bhí dréachtaithe ag Alfred von Schlieffen, Marascal Machaire a bhí ina Cheann Foirne ar [[Arm na Gearmáine]] sna blianta 1891-1905. Is é an rún a bhí ag Schlieffen leis an bplean ná a chinntiú nach dtógfadh sé mórán dua ná ama ar an Arm an Fhrainc a chloí. Ceann de chúiseanna an chogaidh ab ea na pleananna réamhcheaptha a bhí ag na cumhachtaí go léir leis an gcogadh a bhuachan. Ba é Plean Schlieffen, plean slógtha na Gearmána, a tharraing an cogadh anuas ar an ilchríoch. Go bunúsach, bhí an plean bunaithe ar an smaoineamh go n-ionsófaí an Fhrainc gan seans a fhágáil aici eagar ceart cogaidh a chur ar a cuid saighdiúirí in am. [[Íomhá:Schlieffen Plan de 1905.svg|clé|mion|300x300px|Plean Schlieffen, 1905]] Chrom Schlieffen ar an bplean a oibriú amach sa bhliain 1904. San am seo, bhí an [[Uilliam II na Gearmáine|tImpire Uilliam a Dó]] ag éirí buartha faoin mbagairt a d'aithin sé s[[an Fhrainc]] agus sa [[An Rúis|Rúis]] araon. Shíl sé go bhféadfadh an dá namhaid a thír a ionsaí in éineacht, agus d'iarr sé ar Schlieffen plean a dhréachtú a chuirfeadh ar chumas na [[An Ghearmáin|Gearmáine]] teacht slán as cogadh an dá chathéadan. Chríochnaigh Schlieffen an plean sa bhliain 1905. [[Íomhá:Plan Moltke-Schlieffen 1914.svg|clé|mion|300x300px|Plean Moltke-Schlieffen 1914]] Nuair a thosaigh [[an Chéad Chogadh Domhanda]], b'é an plean seo an t-aon cheann a fuair na ginearáil Ghearmánacha i dtaisceán na Foirne Ginearálta. (Bhí Schlieffen féin ag iompar na bhfód le dhá bhliain anuas cheana.) Ar an drochuair, ní raibh sé indéanta an chéad chéim den phlean - slógadh an Airm - a chur i gcrích gan neodracht na [[An Bheilg|Beilge]] agus [[Lucsamburg]] a shárú. Nuair a chuir an tImpire Uilliam a Dó gairm shlógtha ar a chuid saighdiúirí, shíl sé nach raibh sé ach ag beartú an chlaímh, ach le fírinne, b'ionann an slógadh agus an t-ionsaí ar an mBeilg. Ó bhí neodracht na Beilge ráthaithe ag an [[An Bhreatain Mhór|mBreatain Mhór]], tharraing an tImpire na Sasanaigh isteach sa chogadh leis an mbeart seo. {{síol-stair}} [[Catagóir:An Chéad Chogadh Domhanda]] cjnis9tz8gbzapbujm8mhh9cs3rekn4 0 17522 1086401 1071243 2022-08-23T02:30:45Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta | nom = Portsmouth | imatge = Portsmouth FC crest 2008.png | colors = {{color box|blue}} {{color box|white}} [[gorm]], [[bán]] | alies = ''Pompey'' | data_fundacio = [[1898]] | president = {{Bratach|Hong Kong}} [[Balram Chainrai]] | entrenador = {{Bratach|England}} [[Steve Cotterill]] | lliga = [[Football League Championship|The Championship]] | equipament={{Trealamh spóirt il | pattern_la1 = | pattern_b1 = _portsmouth2021h | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = _portsmouth2021h | pattern_so1 = _portsmouth2021h | leftarm1 = 0000FF | body1 = 0000FF | rightarm1 = 0000FF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FF0000 | pattern_la2 = | pattern_b2 = _nikechallenge3w | pattern_ra2 = | pattern_sh2 = _corinthians17h | pattern_so2 = _fcsm2021a | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = 000000 | socks2 = 000000 | pattern_la3 = | pattern_b3 = _niketrophy4oo | pattern_ra3 = | pattern_sh3 = _portsmouth2021t | pattern_so3 = | leftarm3 = FF4400 | body3 = FF6600 | rightarm3 = FF4400 | shorts3 = FF4400 | socks3 = FF4400 | title_kit1 = Baile | title_kit2 = As baile | title_kit3 = Triú }} |}} Is club [[sacar|peile]] atá suite i Portsmouth, [[Sasana]] is ea '''Portsmouth Football Club'''. Tá an fhoireann ag imirt sa [[Championship]] i [[Sasana]], agus is é [[Fratton Park]] a staid baile. Bhuaigh an fhoireann [[Corn F.A.]] [[2008]] agus fuair sé áit i g[[Corn UEFA]] don tséasúr [[2008]]/2009. == Imreoirí == ;An scuaid faoi láthair (2008 - 2009) Ó [[Meitheamh]], [[2009]]: {| |valign="top"| * 1 {{bratach|England}} David James * 3 {{bratach|France}} Younes Kaboul * 4 {{bratach|Cameroon}} Lauren * 5 {{bratach|England}} Glen Johnson * 7 {{bratach|Iceland}} Hermann Hreidarsson * 8 {{bratach|Senegal}} Papa Bouba Diop * 9 {{bratach|England}} [[Peter Crouch]] * 10 {{bratach|England}} David Nugent * 11 {{bratach|England}} Jerome Thomas * 15 {{bratach|France}} [[Sylvain Distin]] * 16 {{bratach|France}} Noé Pamarot * 17 {{bratach|Nigeria}} John Utaka * 18 {{bratach|France}} Arnold Mvuemba * 19 {{bratach|Croatia}} Niko Kranjčar |width="50"|&nbsp; |valign="top"| * 20 {{bratach|England}} Martin Cranie * 21 {{bratach|England}} Jamie Ashdown * 22 {{bratach|Scotland}} Richard Hughes * 23 {{bratach|England}} Sol Campbell (captaen) * 24 {{bratach|Wales}} Richard Duffy * 25 {{bratach|England}} Glenn Little * 26 {{bratach|Israel}} Ben Sahar * 27 {{bratach|Nigeria}} Kanu * 28 {{bratach|England}} Sean Davis * 29 {{bratach|France}} Jean Francois Christophe * 31 {{bratach|Canada}} Asmir Begovic * 35 {{bratach|Ireland}} Marc Wilson * - {{bratach|South Africa}} Aaron Mokoena |} == Traenálaithe == {| |valign="top"| * 1898 Frank Brettell * 1901 Bob Blyth * 1904 Richard Bonney * 1911 Bob Brown * 1920 John McCartney * 1927 Jack Tinn * 1947 Bob Jackson * 1952 Eddie Lever * 1958 Freddie Cox * 1961 George Smith * 1970 Rob Tindall * 1973 John Mortimore * 1974 Ian St.John * 1977 Jimmy Dickinson |width="50"|&nbsp; |valign="top"| * 1979 Frank Burrows * 1982 Bobby Campbell * 1984 [[Alan Ball]] * 1989 [[John Gregory]] * 1990 Frank Burrows * 1991 Jim Smith * 1995 Terry Fenwick * 1998 Alan Ball * 2000 [[Tony Pulis]] * 2000 [[Steve Claridge]] * 2001 [[Graham Rix]] * 2002 [[Harry Redknapp]] * 2005 [[Alain Perrin]] * 2006 [[Harry Redknapp]] |} == Imreoirí móra == {| |valign="top"| * [[Darren Anderton]] * [[Dave Beasant]] * [[Sol Campbell]] * [[Steve Claridge]] * [[Jermain Defoe]] * [[Aaron Flahavan]] * [[Paul Merson]] * [[Chris Kamara]] * [[Teddy Sheringham]] * [[Linvoy Primus]] * [[Matthew Taylor]] * [[Steve Stone]] |width="50"|&nbsp; |valign="top"| * [[George Graham]] * [[Richard Hughes]] * [[Nigel Quashie]] * [[Jackie Henderson]] * [[Eoin Hand]] * [[Dean Kiely]] * [[Andy O'Brien]] * [[Mick Kennedy]] * [[Andy McLoughlin]] * [[Jason Roberts]] * [[Kit Symons]] * [[Svetoslav Todorov]] |width="50"|&nbsp; |valign="top"| * [[Hayden Foxe]] * [[Milan Baros]] * [[Patrik Berger]] * [[Sylvain Distin]] * [[Laurent Robert]] * [[Sulley Muntari]] * [[Dejan Stefanovic]] * [[Shaka Hislop]] * [[Deon Burton]] * [[Pedro Mendes]] * [[John Aloisi]] * [[Amdy Faye]] |} == Liosta trófaí == * [[Premier League]] ([[1949]], [[1950]]) * [[Corn F.A.]] ([[1939]], [[2008]]) == Naisc sheachtrachta == * [http://www.portsmouthfc.co.uk Suíomh Gréasáin Oifigiúil an Chlub] {{síol-spórt}} [[Catagóir:Clubanna sacair Shasana]] 1qk5h4a54hzhsruvda27as9nlsbxct4 0 17602 1086595 759793 2022-08-23T05:54:38Z Alison 570 _WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:Kunersdorff.jpg|mion|clé|280px|Cath Kunersdorff i rith an Chogaidh]] Bhí mórchumhachtaí uile na [[An Eoraip|hEorpa]] rannpháirteach i '''gCogadh na Seacht mBliana''' (1756-1763) inar maraíodh timpeall milliún duine. Throid comhghuallaíocht den [[An Phrúis|Phrúis]], Bunswick Luneburg, an [[An Bhreatain Mhór|Bhreatain]] (agus a cóilíneachtaí i [[Meiriceá Thuaidh]] agus san [[An Áise|Áise]]) i gcoinne na [[An Ostair|hOstaire]], na [[An Fhrainc|Fraince]] (agus a cóilíneachtaí sa Fhrainc Nua agus san [[India]]), [[Impireacht na Rúise|ríocht na Rúise]], na [[An tSualainn|Sualainne]] agus na [[Kurfürstentum Sachsen|Sacsaine]]. Ba é an [[cogadh]] seo a chuir deireadh le réimeas na Fraince mar mhórchumhacht impiriúil lasmuigh den Eoraip, agus san Eoraip féin go dtí gur tharla an Réabhlóid. Tháinig an Bhreatain chun cinn dá bharr mar ollchumhacht agus forlámhas aici ar mhórchuid d'fharraigí an domhain go háirithe. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Seacht mBliana}} [[Catagóir:Cogaí]] [[Catagóir:Coimhlintí dhomhanda]] cn43558dvfj8sccwqzc2r52fr9ha0sy 0 18217 1086523 930610 2022-08-23T05:10:24Z Alison 570 +WD / cata wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Cleric-Knight-Workman.jpg|clé|250px|mion|An Mheánaois]] Is éard atá i gceist leis '''an Mheánaois''' ná an tréimhse idir an tSeanaois Chlasaiceach (is é sin, ré na [[An tSean-Róimh|Sean-Róimhe]] agus na [[An tSean-Ghréig|Sean-Ghréige]]) agus an Nua-aois (an ''[[An Renaissance|Renaissance]]'' agus ar tháinig ina dhiaidh).<ref>De bharr thionchar an Bhéarla, tugtar '''Meánaoiseanna''' ar an dtréimhse seo go minic i nGaeilge an lae inniu.</ref> Thosaigh an Mheánaois faoi lár na chéad mhílaoise i [[Anno Domini|ndiaidh bhreith Chríost]] (~500 AD) agus tháinig deireadh léi míle bliain níos déanaí (~1500 AD), i ré an ''Renaissance'' agus an [[Reifirméisean|Reifirméisin]]. I dtús na Meánaoise, chaill [[Impireacht na Róimhe]] a seantábhacht, agus scoilteadh ina dhá leath í. Ba iad na stáitíní beaga feodacha a tháinig chun tosaigh ansin, agus [[an Eoraip]] go léir lán pobail bheaga agus treibheacha - [[Teangacha Gearmáinice|Teotanaigh]], [[Teangacha Rómánsacha|Rómánsaigh]], [[Teangacha Ceilteacha|Ceiltigh]], agus [[Teangacha Slavacha|Slavaigh]]. Bhí sochaí na Meánaoise dealaithe ina haicmí a raibh teorainneacha soiléire eatarthu, agus b'í an [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglais Chríostaí]] croílár an chultúir, an léinn agus na [[litríocht]]a. In Iarthar na hEorpa, bhí an [[An Laidin|Laidin]] á saothrú mar chomhtheanga chultúrtha. Maidir leis an eacnamaíocht, bhí sí bunaithe ar an seirfeachas agus ar an bhfeodachas. Sa lá atá inniu, is fearr le staraithe agús a chur leis an réab idir an [[an Chianaois|seansaol]] agus an Mheánaois agus ionas go mbíonn idir an tríú agus ochtú haois tréimhse a tugtar, go minic, an t[[Seandacht Dhéanach]] air, a bhí ina aistriú mór i ngach réimse: i réimse na heacnamaíocha leis an [[modh daortáirgthe]] in ionad an mhodha fheodach; i réimse sóisialta, le dul as radharc coincheap na [[Saoránacht Rómhánach|saoránachta Rómhánaí]] agus [[córas na sainaicmí|sainmhíniú na n-eastát meánaoiseanna]], go polaitiúil le chliseadh ar struchtúir láraithe [[Impireacht na Róimhe]] agus dá bharr sin, d'eascair scaipeadh na cumhachta (nó na díláraithe); agus i réimse na idé-eolaíocha agus an chultúir, ionsú agus malartú an chultúir chlasaicigh i gcomhair na gcultúr dialárnach [[An Chríostaíocht|Críostaí]] nó [[An tIoslam|Ioslamach]] (gach ceann ina spás féin). == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Mheanaois, An}} [[Catagóir:An Mheánaois]] 7hj4fct1sm3exyp3qbv9psm8rqiun7e 0 18409 1086402 1071244 2022-08-23T02:30:49Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta | nom = Middlesbrough | alies = ''Boro'' | colors = {{color box|red}} {{color box|white}} [[dearg]], [[bán]] | data_fundacio = [[1876]] | president = Steve Gibson | entrenador = [[Garry Monk]] | lliga = [[Football League Championship|The Championship]] | equipament={{Trealamh spóirt il | pattern_la1 = _middlesbrough2021h |pattern_b1 = _middlesbrough2021h |pattern_ra1 = _middlesbrough2021h |pattern_sh1 = _middlesbrough2021h |pattern_so1 = _mfc2021h |leftarm1 = FF0000 |body1 = FF0000 |rightarm1 = FF0000 |shorts1 = FFFFFF |socks1 = FFFFFF |pattern_la2 = _middlesbrough2021a |pattern_b2 = _middlesbrough2021a |pattern_ra2 = _middlesbrough2021a |pattern_sh2 = _middlesbrough2021a |pattern_so2 = _mfc2021a |leftarm2 = 000000 |body2 = 0000FF |rightarm2 = 000000 |shorts2 = 000000 |socks2 = 000000 |pattern_la3 = _middlesbrough2021t |pattern_b3 = _middlesbrough2021t |pattern_ra3 = _middlesbrough2021t |pattern_sh3 = _middlesbrough1920h2 |pattern_so3 = |leftarm3 = FFFFFF |body3 = FFFFFF |rightarm3 = FFFFFF |shorts3 = FF0000 |socks3 = FF0000 | title_kit1 = Baile | title_kit2 = As baile | title_kit3 = Triú }} |}} Club [[sacar|peile]] atá suite i Middlesbrough, [[Sasana]] is ea '''Middlesbrough Football Club'''. Tá an fhoireann ag imirt sa Championship i [[Sasana]], agus is é [[Riverside Stadium]] a staid bhaile. Bhuaigh an fhoireann an Corn League i [[2004]]. == Imreoirí == ; An scuaid faoi láthair (2008 - 2009) Ó [[Meitheamh]], [[2009]]: {| |valign="top"| * 2 {{bratach|England}} Justin Hoyte * 3 {{bratach|England}} Andrew Taylor * 4 {{bratach|England}} Gary O'Neil * 5 {{bratach|England}} Chris Riggott * 6 {{bratach|Austria}} Emmanuel Pogatetz * 8 {{bratach|France}} Didier Digard * 9 {{bratach|Jamaica}} Marlon King (ar iasacht) * 10 {{bratach|France}} Jeremie Alliadiere * 11 {{bratach|the Netherlands}} Marvin Emnes * 12 {{bratach|Brazil}} [[Afonso Alves]] * 14 {{bratach|Germany}} Robert Huth * 15 {{bratach|Egypt}} Mohamed Shawky * 17 {{bratach|Turkey}} Tuncay Sanli * 19 {{bratach|England}} Stewart Downing |width="50"|&nbsp; |valign="top"| * 20 {{bratach|Argentina}} Julio Arca * 21 {{bratach|England}} Ross Turnbull * 22 {{bratach|Australia}} Brad Jones * 26 {{bratach|England}} Matthew Bates * 28 {{bratach|England}} Adam Johnson * 31 {{bratach|England}} David Wheater * 32 {{bratach|England}} Jason Steele * 35 {{bratach|England}} Graeme Owens * 36 {{bratach|England}} John Johnson * 38 {{bratach|England}} Seb Hines * 39 {{bratach|Wales}} Rhys Williams * 41 {{bratach|England}} Josh Walker * 42 {{bratach|England}} Tom Craddock |} == Liosta trófaí == '''Corn Sraithe''': 1 * [[2004]] == Naisc sheachtrachta == * [http://www.mfc.co.uk/ Suíomh Gréasáin Oifigiúil An Chlub] {{Síol-spórt}} [[Catagóir:Clubanna sacair Shasana]] 3rcxdxcwm4mwcdtfqx0ckalz4ildam4 0 18615 1086488 848691 2022-08-23T02:57:32Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} Is gnách "cathair na seacht gcnoc" a thabhairt ar an [[An Róimh|Róimh]], agus is iad '''Seacht gCnoc na Róimhe''' an seacht gcnoc atá suite taobh istigh de bhallaí na seanchathrach a théann siar go laethanta na [[Impireacht na Róimhe|hImpireachta]]: * '''[[Cnoc Aventinus]]''' ([[Béarla]]: ''Aventine'', [[Iodáilis]]: ''Aventino''). Fuair an cnoc seo a ainm ó Aventinus, rí Alba Longa de réir an stairsheanchais. Cathair ab ea Alba Longa, agus ba iad muintir Alba Longa a chuir bun le conradh cosanta na gcathrach Laidneach in aghaidh na nÉatrúscach, * '''[[Cnoc Caelius]]''' (Béarla: ''Caelian'', Iodáilis: ''Celio''). Deir Titus Livius go bhfuair an cnoc seo a ainm ó Caelius Vibenna, fear uasal Éatrúscach agus comhghuaillí de chuid Romulus. * '''[[Cnoc Capitolinus]]''' (Béarla: ''Capitoline'', Iodáilis: ''Campidoglio'' nó, i stíl ath-Laidinithe, ''Capitolino''). Ba é an cnoc seo seandaingean na Róimhe. * '''[[Cnoc Esquilinus]]''' (Béarla: ''Esquiline'', Iodáilis: ''Esquilino''). Is féidir gur tháinig ainm an chnoic ó ''exquilini'', "easchathróirí", "muintir an bhruachbhaile", toisc nár dhearc muintir na Róimhe ar Esquilinus mar chuid de lár na cathrach i laethanta luathstaire na Róimhe. Níl ann ach ceann de na míniúcháin, áfach. * '''[[Cnoc Palatinus]]''' (Béarla: ''Palatine'', Iodáilis: ''Palatino''; d'úsáidtí an leagan ''Palatium'' sa Laidin chomh maith le ''Palatinus''). As an logainm seo a fuarthas an focal "pálás" sa Ghaeilge agus sna teangacha eile. * '''[[Cnoc Quirinalis]]''' (Béarla: ''Quirinal'', Iodáilis: ''Quirinale''). Tá baint ag an logainm seo le ''quirites'', a chiallaíonn "Rómhánaigh" sa chiall "cathróirí, saoránaigh" - tá blas na míleatachta agus na cogaíochta ar ''romani'' sa Laidin. * '''[[Cnoc Viminalis]]''' (Béarla: ''Viminal'', Iodáilis: ''Viminale'') Deir an seanchas gurbh é [[Romulus]] a bhunaigh an Róimh ar Chnoc Palatinus. Deirtear freisin go raibh bailte beaga ar fud na Seacht gCnoc ar dtús nach raibh mórán bainte acu le chéile agus nár ghnách dearcadh orthu mar chodanna de shlánaonad ní ba mhó ar a dtabharfaí "an Róimh". Thosaigh muintir na mbailte seo ag glacadh páirte i gcluichí reiligiúnacha in éineacht, agus in imeacht ama d'éirigh siad mór le chéile, agus mar sin chuaigh siad le chéile in aon phobal amháin. Dhraenáil siad na portaigh idir na cnoic agus rinne siad machairí margaidh, nó ''fora'' ("fóraim") díobh. Níos déanaí, sa 4ú haois RC, tógadh ballaí timpeall ar na Seacht gCnoc, is é sin, Ballaí Servius, a fuair a n-ainm ó [[Servius Tullius]], séú Rí na [[Sean-Róimh|Sean-Róimhe]]. {{síol-tír-it}} [[Catagóir:An Róimh]] [[Catagóir:An tSean-Róimh]] [[Catagóir:Tíreolaíocht na Róimhe]] [[Catagóir:Tíreolaíocht na hIodáile]] k7xmlmm62jsqxzl3aoi2ia9ngjl9rye 0 18665 1086412 1048675 2022-08-23T02:32:46Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} [[Siopa leabhar neamhspleách]] atá sa '''Cheathrú Póilí''' atá lonnaithe i [[Cultúrlann McAdam Ó Fiaich|gCultúrlann McAdam Ó Fiaich]] ar [[Bóthar na bhFál|Bhóthar na bhFál]] i [[Gaeltacht Bhéal Feirste|gCeathrú Gaeltachta]] [[Bhéal Feirste]]. Bunaíodh an tsiopa i 1983.<ref name="discovernorthernireland.com">{{Lua idirlín|url=https://discovernorthernireland.com/literature/Book-Shops-A464|teideal=Discover Northern Ireland {{!}} Visit Northern Ireland {{!}} Tourism NI|language=en-GB|work=Discover Northern Ireland|dátarochtana=2020-09-02}}</ref> Díolann an tsiopa leabhathaí [[An Ghaeilge|Gaeilge]] agus taifeadtí agus uirlísí [[Ceol traidisiúnta na hÉireann|Ceoil Traidisiúnta Gaelach]] agus [[:Catagóir:Ealaín Cheilteach|seodra]] agus ceardaíocht [[:Catagóir:Ealaín Cheilteach|Cheilteach]] go príomha ach díolann siad na céadtaí leabhar Béarla fá [[Stair na hÉireann|stair]] agus [[ Polaitíocht na hÉireann |polaitíocht]] na hÉireann chomh maith.<ref name="theguardian.com">{{Lua idirlín|url=http://www.theguardian.com/books/2011/oct/01/booksellers-northern-ireland|teideal=Independent bookshops in Northern Ireland|údar=Guardian Staff|dáta=2011-09-30|language=en|work=the Guardian|dátarochtana=2020-09-02}}</ref> == Stair == === 1983–2010 === Bunaíodh An Ceathrú Póilí i 1983 agus bhí sé lonnaithe in Ardscoil Bhéal Feirste. I ndiaidh do thine an Ardscoil a scriosadh i 1984,<ref name="macaindreasa">http://www.smo.uhi.ac.uk/~colm/Fearsaid/CulB.html</ref> bhí saol fánaíochta ag an siopa go dtí gur bunaíodh Cultúrlann McAdam Ó Fiaich i 1991 i sean-Eaglais Phreispitéireach an Bhealaigh Leathan ar Bhóthar na bhFál. Úsáidíodh an t-ionad mar [[Meánscoil|mheánscoil]] [[Gaelscoil|Gaelach]], Méanscoil Feirste (ar a dtugtar [[Coláiste Feirste]] anois agus atá loinnithe i bPáirc Radharc na bhFeá sa lá atá inniu ann) agus mar spás amharclainne leis an siopa leabhar suite ar an bhunurlár in aice leis An Caifé Glas (ar a dtugtar ''Bia'' anois). === 2011 - go dtí an lá atá inniu ann === Rinne athchóiriú ar An Ceathrú Póilí i 2011 agus d'athoscail an [[Uachtarán na hÉireann|tUachtarán]] [[Máire Mhic Giolla Íosa]] an Cultúrlann in 2011.<ref name="culturenorthernireland">{{Lua idirlín|url=https://www.culturenorthernireland.org/features/heritage/new-cult%C3%BArlann|teideal=The New Cultúrlann|údar=Brendan Deeds|dáta=2011-10-11|language=en|work=Culture Northern Ireland|dátarochtana=2020-09-02}}</ref> Thosaigh an siopa ag díol ar líne i Meán Fómhair 2016. Bíonn seoltaí leabhair a reáchtáil go rialta ann i gcomhar leis na bhfoilsitheoirí [[Coiscéim]], [[Cló Iar-Chonnacht]] agus [[An Gúm]] .   == Tagairtí == {{Reflist|colwidth=30em}} == Naisc sheachtracha == {{Síol-gnó}} [[Catagóir:Leabhair na Gaeilge]] [[Catagóir:Siopaí leabhar]] 5j4thtnczjtkft3hchfxvv9q1vo5mup 0 18702 1086268 1062469 2022-08-23T01:44:14Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is sráidbhaile é '''Tigh an Raoireann''' (Béarla: ''Tinryland'') suite i [[Contae Cheatharlach|Chontae Cheatharlach]], in oirdheisceart [[Cúige Laighean|Chúige Laighean]]. Tá sé suite in aice leis an mótarbhealach M9 lasmuigh de bhaile Cheatharlach. Tá cúpla háis spóirt i dTigh an Raoireann lena n-áirítear an hpáirc nua, páirc sacair agus páirc peile. Tá sinsear [[Walt Disney]] curtha i dTigh an Raoireann. == Caitheamh Aimsire == Tá a lán caitheamh aimsire i dTigh an Raoireann ach tá an gníomháíochtaí ceangailte idir an gclub CLG agus an club sacair freisin. Tá clubanna éagsúla, mar shampla seinneann grúpa ceoil thraidisiúnta gach Domhnach sa club CLG. Is sráidbhaile an-bheag é agus tá a lán eilimintí pobail agus aitmáisfear cairdiúil ann. Reachtáiltear cruinnithe sa halla paróiste gach seachtain. Bunaíodh cúpla club san áit seo agus úsáideann siad an halla paróiste. Is sráidbhaile an-spórtiúil é Tigh an Raoireann, cé nach bhfuil daonra ard san áit, ach tá go leor fhoireainn CLG idir óg agus sinsear. Imríear peil gaelach agus liathróid lámha sa chlub. Tá 15 chraobh sinsir peile buaite ag an gclub, 7 gcraobh peile U21 mar aon le craobh mionúir sa bhliain 2014. I dTigh an Raoireann tá club sacair Naomh Seosamh (Béarla: ''St. Josephs'') in aice leis an scoil áitiúil. Thosaigh an club sa bhliain 2000 agus bíonn na foirne óga ag imirt sa chomórtas idirnáisiúnta in [[Blackpool]] i Sasana gach ceithre bliana. Is club sinsir agus óige é Naomh Seosamh agus tá 250 ball ag an gclub. Tá na clubanna spóirt i dTigh an Raoireann i lár an phobail agus i gcroíthe na ndaoine freisin. Is é an spóirt an príomh caitheamh-aimsire i dTigh an Raoireann. Tá club aclaíochta ann freisin. == Stair an tSráidbhaile == === Neoiliteach === Deirtear gur tháinig na céad daoine go Tigh an Raoireann thart air 3700-3400 RC san Aois Neoiliteach. Sa bhliain 1943 nuair a aimsíodh corp daonna agus sean-photaireacht i mBaile an Laingeartaigh (''Linkardstown''). Bhí sé i measc na gcéad fionnachtain seandálaíochta a fuarthas ó dhéas in Éirinn. === Caisleán Bhaile Lú (''Ballyloo Castle'') === Rí Laighin Art Óg Caomhánach (fuair sé bás sa bhliain 1417) a thóg Caisleán Bhaile Lú (in aice le Baile an Laingeartaigh) ach níl ach fothracha le feiceáil ann inniu. Bhí an Caisleán seo mar cheanncheathrú an teaglaigh Chaomhánach go dtí an teacht [[Oilibhéar Cromail|Cromail]] 200 bliain ina dhiaidh sin. === Leictreachas i dTigh an Raoireann === Paddy Dowling is é fear iontach ó Tigh an Raoireann mar thug sé leictreachas go dtí Tigh an Raoireann i rith an 1940í faraor fuair sé bás sa bhliain 2000. Bhí an paróiste Tigh an Raoireann an chéad paróiste i faoin tuaithe in Éirinn a leictreachas a úsáid. Agus bhí an eaglais Tigh an Raoireann an chéad eaglais i faoin tuaithe in Éirinn a soilse leictreachas a úsáid. === Teach Cill Osna === Bhí Elizabeth Pack-Berseford ina chónaí i dteach Cill Osna i dTigh an Raoireann is é an píosa stair sa sráidbhaile mar bhí an teach trí thine i gcaitheamh an cogadh néamhspleáchais tar éis chuala an Óghlaigh na hÉireann bhí sí ina brathadóir ag na choróin.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.igp-web.com/Carlow/Carlow_Houses.htm|teideal=Carlow Gentry Houses|work=www.igp-web.com|dátarochtana=2018-12-04T20:10:03Z}}</ref> == Daoine Cáilúila == * Tá sinsear Walt Disney adhlachta i Rath Melsigi agus daoine ó clann de Butléir freisin,  Bhí Pearse de Butléir [[Pierce Butler|[1]]] ó Garraí Uí Bhrúacháin an ailtire ó Bunracht Meiriceánacha agus sínithe sé an bunracht i Filideilfia sa bhliain 1788 freisin. Tar éis seo thosaigh sé ag comhairle le Úachtarán Meiriceánach * Bhí cúpla daoine ó Tigh an Raoireann ag troid tríd na reibiliún 1798 freisin agus tógadh séadchomhartha stairiúil taobh amuigh den sráidbhaile sa bhliain 1998 tar éis dhá chéad bliain ceiliúradh. <ref>{{Luaigh foilseachán|date=2018-08-16|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Tinryland&oldid=855194673|title=Tinryland|language=en|journal=Wikipedia}}</ref> == Tigh an Raoireann sa lá atá inniu == * Sna linne seo tá Tigh an Raoireann an difriúil ar fad i gcomparáid caoga bliain ó shin mar shampla ar dtús bhí an scoil naisúinta sa halla paróiste roimh an scoil nua in aice le eaglais. Is scoil iontach agus nua-aimseartha inniu, tá eilimintí teicneolaíochta sa seomraí ranga agus is scoil mór é i gcomparáid cúpla bhliain ó shin. * In aice le scoil tá háis deas-nua gach aimsir páirc sacar agus páirc aclaíochta freisin cosúil le ionad spóirt amuigh. Osclaíotar an áit seo sa bhliain 2012, is é an ionad go déas le haghaidh na muintir Tigh an Raoireann. * Bfhéidir fiche bliain ó shin bhí balla liathróid lámha i lár an sráidbhaile ach bhí sé tógtha síos nuair a bhí an scoil nua a tógadh. Ach nuair a bhí an ionad spóirt tógadh bhí sé ceart go leor tá cúirt leadóige anseo, taobh le an cúirt liathróid lámha nua-aimseartha deas sa club C.L.G síos an bóthar. Úsáideann a lán daoine ar fud na Chontae na háiseanna i dTigh an Raoireann mar tá sé go hálainn ar fad.  <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.igp-web.com/Carlow/Tinryland_NS.htm|teideal=Tinryland National School|work=www.igp-web.com|dátarochtana=2018-12-06}}</ref> == Cumann Lúthchleas Gael Tigh an Raoireann == Tá a lán áiseanna spórt i dTigh an Raoireann agus tá gach duine sa sráidbhaile páirteach leis an áiseanna seo. Úsáideann go mór fhoireann an páirc peile agus an ionad spóirt freisin. Tá an áit go mhaith mar tá an páirc peile agus ionad C.L.g Tigh an Raoireann in aice le mótarbhealach M9. Tá sé níos éasca le haghaidh an fhoireann i Loch Garman mar shampla mar a tá siad ábalta ag traenáil i rith an seachtain sa páirc seo nuair a tá a lán daoine ó faoin tuaithe ag obair no ag stáideair i mBaile Átha Cliath. Is é an áit go brea mar tá an club suite idir Baile Átha Cliath agus Loch Gorman nó Póirt Lairge freisin. Bunaíodh an club sa bhliain 1888, ceithre bliain tar éis an dtús le Cumann Lúthchleas Gael in Éirinn. Tar éis seo tá go mór daoine ar fud na háite ball den chlub. Ar dtús bhí an páirc suite i Bhaile i Laingeartaigh (Béarla: Linkardstown) ar an crosbhóthar. Inniu mar a bhí mé ag rá tá an club suite in aice le mótarbhealach M9 i Ráth Corróg (Béarla: Rathcrogue). Tá fhoireann peile, óg agus sinsear i dTigh an Raoireann ach níl aon foireann iománaíocht sa chlub.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.tinryland.gaa.ie/|teideal=tinryland-gaa-carlow|work=www.tinryland.gaa.ie|dátarochtana=2018-12-06}}</ref> D'imir Peenie Whelan le Tigh an Raoireann tríd na blianta 1940. Bhí imreoir go deas é agus bhí captaen é ó foireann Ceatharlach sa bhliain 1944 nuair a bhuaigh siad an chéad craobh Laighin. Gnóthachtáil a bhí ann le foireann Ceatharlach agus foireann Tigh an Raoireann freisin. ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Bailte i gContae Cheatharlach]] g5pzeb0jm6f5scqpzl5gmtujgwbdzxm 0 18780 1086388 1050200 2022-08-23T02:26:36Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Bosca Eolais club CLG| Club CLG = An Charraig Dhubh | parishmap = Kilfinane parish.gif | clubmap = Blackrock club.gif | Béarla = Blackrock | crest = BlackrockLimerick.jpg | bunaithe = 1988 | contae = [[CLG Coiste Luimneach|Luimneach]] | roinn = Theas | peil = Sóisear B | iomáint = Príomh Idirmheánach | dathanna = Glas is bán | páirc = Páirc Chuimhneacháin Mícheál Ó Sionnaigh ,Cill Fhionnáin, [[Contae Luimnigh]] | pattern_la1 = | pattern_b1 = _whitehorizontal | pattern_ra1 = | leftarm1 = 008000 | body1 = 008000 | rightarm1 = 008000 | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 008000 | }} Is club de chuid [[Cumann Lúthchleas Gael|CLG]] i [[CLG Coiste Luimneach|gContae Luimnigh]] é '''CLG An Charraig Dhubh'''. == Suíomh == Tá an club bunaithe i bparóiste Chill Fhionáin in nDeisceart [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]] ag bun Sliabh Riabhaigh idir [[Cill Mocheallóg]] agus Baile an Londraigh, 45km soir ó dheas ó [[Luimneach|Chathair Luimnigh]]. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile Chill Fhionáin, ó cheantracha tuaithe an pharóiste máguaird ar nós Baile an Anama, Baile an Bhoscnóidigh, Baile Thomáis agus Garraí an Léisigh agus ó chenatracha tuaithe paróiste Ard Pádraig ar nós Ard Pádraig, Bóthar na bPotairí, Ard Ó bhFaoláin agus Gleann Oisín. Is féidir le peileadóirí as paróiste [[CLG Eithbhinn|Eithbhinn]] imirt leis An gCarraig Dubh. == Ainm == Tagann ainm an chlub ón gCarraig Dubh i Sliabh Riabhach a fhéachann síos ar an dá pharóiste Cill Fhionáin agus Ard Pádraig. == Cluichí == Cé go bhfuil traidisiún níos láidre ag an [[iománaíocht|iomáint]] sa cheantar, imrítear an [[peil Ghaelach|pheil]] sa chlub chomh maith. Tá béim dírithe go láidir i dtreo na hiomána. == Stair == Bhí an iomáint á imirt i bparóistí Chill Fhionáin agus Ard Pádraig nuair a bhunaíodh [[Cumann Lúthchleas Gael|CLG]] sa bhliain 1884 agus, i ndiaidh rialacha caighdeánacha á ghlacadh don sport, thosnaigh foirne ón gceanntar ag glacadh páirt i gcomórtaisi a bhí á eagrú i nDeisceart Chontae Luimnigh agus i dTuaisceart [[Contae Chorcaí|Chontae Chorcaí]]. Bunaíodh an chéad chlub sa cheantar faoin ainm ''Cill Fhionáin'' timpeall na bliana 1886 agus shroicheadar cluiche ceannais [[Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh]] na bliana 1890 nuair a bhuaigh [[CLG Saor Theas|Saor Theas]] orthu i Ráth Luirc, an t-aon uair amháin a imríodh an cluiche lasmuigh den chontae. Is cosúil gur thit an club sin as a chéile le linn scoilt mhor an [[Charles Stewart Parnell|Pháirnéalaigh]] i gcluichí Gaelacha Luimnigh agus, nuair a atheagraíodh an [[CLG Coiste Luimneach|Coiste Chontae]] ina dhiaidh sin, chláraigh an club go hoifigiúil sa bhliain 1894 faoin ainm ''Riobárd Emmett Cill Fhionáin''. Ba ghairid go rabhadar arís i measc na gclubanna iomána ba láidre sa chontae agus bhuadar ar scór 4-9 i gcoinne 4-8 ar [[CLG An Cheapach Mhór|An gCeapach Mór]] i ndiaidh sár-chluiche ceannais i bPáirc an Mhargaidh i Luimneach chun [[Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh|Craobh Sinsear an Chontae]] na bliana 1897 a ghabháil. Sa tráth sin, tháinig foireann an chontae ón gclub a bhuiagh craobh sinsear an chontae na bliana céanna. Bhuaigh Cill Fhionáin ar An gCarraig Dubh ([[CLG Chontae Chorcaí|Corcaigh]]) i gcluiche ceannais na Mumhan agus ar Thulach Ruáin ([[CLG Chontae Chill Chainnigh|Cill Chainnigh]]) chun [[Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann]] a thabhairt ar ais go Luimneach don chéad uair. Ghabh iománaithe Chill Fhionáin Craobh Sinsear an Chontae arís dhá bhliain ina dhiaidh sin nuair a bhuadar go trom ar [[CLG Cnoc Áine|Loch Goir]] ach ba í sin uair dheireanach a shroicheadar cluiche ceannais an chomórtais. Nuair a atheagaríodh craobhacha an chontae i ndiaidh na d[[Cogadh na Saoirse|Trioblóidí]], ba chlub iomána sinsear fós iad ach bhíodar ag iomáint sa ghrád sóisear le linn blianta na 1930í. Bhuadar ar [[CLG An tOspidéal/Cathair Fuinse|Cathair Fuinse]] chun Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt a ghabháil sa bhliain 1934 agus d’éirigh leo arís sna blianta 1940 agus 1944 ach níor tháinig faic chucu le linn blianta na 1950í agus na 1960í. [[Íomhá:BlackrockJBF2009.jpg|220px|thumb|right|Foireann Na Carraige Duibhe a bhuaigh Srathchomórtas Peile Sóisear B Chontae Luimnigh i m[[CLG Baile an Chaisleáin/Béal Átha Grean|Béal Átha Grean]], 2ú Iúil 2009]] Tá tuairiscí ann faoi fhoireann ag iomáint faoin ainm ''Ard Pádraig'' i gcoinne Craobh Emmet Cill Fhionáin, [[CLG Cill Mocheallóg|Cill Mocheallóg]], [[CLG Greanach/Baile an Gharrdha|Baile an Gharrdha]], [[CLG Tobar Phádraig|Tobar Phádraig]] agus [[CLG Baile an Chaisleáin/Béal Átha Grean|Béal Átha Grean]] i gcomórtas Chill Mocheallóg sa bhliain 1895. Ghlac an fhoireann chéanna páirt i gCraobh Iomána Sinsear an Chontae na bliana sin agus bhuaigh [[CLG Greanach/Baile an Gharrdha|Baile an Gharrdha]] orthu i gcluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae na bliana 1910 ach is beag trácht a bhfuil orthu ina dhiaidh sin go dtí gur chláraíodar arís sa bhliain 1927. Ba iománaithe sóisear iad ina dhiaidh sin ach bhí blianta ann nuair nár éirigh leo foireann a chur ar an bpáirc. Tháinig na clubanna le chéile sa bhliain 1973. Ar dtús, d’imríodar faoin ainm ''Ard Pádraig'' sna blianta cothrorm agus faoin ainm ''Cill Fhionáin'' sna blianta neamh-chothrom agus ba mar ''Cill Fhionáin'' a bhuadar ar [[CLG Brú na Déise|Bhrú na Déise]] chun Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt a ghabháil sa bhliain 1975. Sa bhliain 1982, d’imríodar faoin ainm ''Ard Pádraig'' nuair a sháraíodar ar [[CLG Máigh Rua/An Bóthar|Mháigh Rua]] i gluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear A Chontae Luimnigh. Ghlacadar ''An Charraig Dhubh'' mar ainm ar an gclub aontaithe sa bhliain 1988 agus bhíodar ag imirt iomána idirmheánaigh nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain chéanna. Ba chlub sinsear iad i ndiaidh dóibh Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh a bhuachaint sa bhliain 1993 ach d’filleadar ar ais ar an dara grád ar a dtoil féin sa bhliain 1999. Bhíodar ag imirt sa ghrád sóisear A sa bhliain dár gcionn agus tá siad ag iomáint fós ann. Ba chlubanna sóisear peile peile i gcónaí iad Cill Fhionáin, Ard Pádraig agus an Charraig Dhubh. Bhuaigh [[CLG Baile an Londraigh|Baile an Londraigh]] ar Chill Fhionáin i ndiaidh athimirte i gcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear an Deiscirt na bliana 1945. == Páirc Imeartha == Tá páirc imeartha Na Carraige Duibhe suite i mbaile Chill Fhionáin, 300m ó thuaigh ó lár an bhaile. == Imreoirí Cáiliúla == I measc iománaithe cáiliúla an chlub, tá Donnchadha Ó Greacháin (''Dinny Grimes''), captaen an chéad fhoireann Luimnigh a bhuaigh [[Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann]] sa bhliain 1897, Seán Mac Cárthaigh (''Jackie McCarthy''), a d’imir ar fhoireann an chontae le linn blianta na 1980í, Pádraig Ó hIferanáin (''Pat Heffernan'') a bhí ar fhoireann Luimnigh le linn blianta na 1970í agus a mhac Pádraig Óg Ó hIfearnáin (''Pat “Beefy” Heffernan'') a d’imir i gcluiche ceannais Craobh Iomána na hÉireann na bliana 1994. == Naisc sheachtracha == * [http://www.ardpatrick.net/gaa/gaa.htm Blackrock GAA (Béarla)] * [http://limerick.gaa.ie/ Limerick GAA (Béarla)] * [http://www.limerickdioceseheritage.org/Kilfinane.htm Kilfinane Parish (Béarla)] * [http://www.limerickdioceseheritage.org/Ardpatrick.htm Ardpatrick Parish (Béarla)] * [http://www.askaboutireland.ie/reading-room/sports-recreation/sport/o-ceallaigh-gaa-collectio/content-of-the-o-ceallaig/ Altanna nuachtáin a fhoilsíodh faoi stair CLG i gContae Luimnigh (Béarla)] == Tagairtí == {{reflist}} * ''“One Hundred Years of Glory: A History of Limerick GAA”'', Ó Ceallaigh, Séamus & Murphy, Seán, 1984, (Béarla) * ''“Man the Gap: A History of Blackrock GAA”'', Greensmyth, Harry, 1997, (Béarla) {{Clubanna CLG i gContae Luimnigh}} [[Catagóir:Clubanna Peile Gaelacha|Charraig Dubh (Luimneach)]] [[Catagóir:Clubanna Iomána|Charraig Dubh (Luimneach)]] [[Catagóir:Clubanna CLG i gContae Luimnigh|Charraig Dubh (Luimneach)]] 0f7lfps7pq0gyin2yerb08gvrbefdrr 0 18794 1086413 1048605 2022-08-23T02:32:50Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{Bosca Eolais club CLG| Club CLG = Cnoc an Doire | Béarla = Knockaderry | crest = KnockaderryGAA.jpg | parishmap = Knockaderry parish.gif | clubmap = Knockaderry club.gif | bunaithe = 1920 | contae = [[CLG Coiste Luimneach|Luimneach]] | roinn = Thiar | peil = Sóisear A | iomáint = Príomh Idirmheánach | dathanna = Glas is bán | páirc = Cnoc an Doire, [[Contae Luimnigh]] | pattern_la1 = | pattern_b1 = _whiterightsash | pattern_ra1 = | leftarm1 = 008000 | body1 = 008000 | rightarm1 = 008000 | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 008000 | }} Is club [[Cumann Lúthchleas Gael]] i [[CLG Coiste Luimneach|gContae Luimnigh]] é '''CLG Cnoc an Doire'''. == Suíomh == Tá an club bunaithe i bparóiste Cnoc an Doire/Cluain Cath in Iarthar [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]] idir [[An Caisleán Nua Thiar]] agus Baile an Gharrdha, 40km siar ó dheas ó [[Luimneach|Chathair Luimnigh]]. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhailte Cnoc an Doire agus Cluain Cath agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Lios an Uisce, Áith Liní agus Ráth Bhroíle. == Cluichí == Cé go bhfuil traidisiún an iomána níos láidre sa pharóiste, imrítear [[peil Ghaelach|peil]] agus [[iománaíocht|hiomáint]] i gCnoc an Doire. Tá béim an chlub dírithe go láidir i dtreo na hiomána. == Stair == Bhí an iomáint ag leathnú siar trí Chontae Luimnigh nuair a ghlacadh le rialacha caighdeánacha an spóirt i ndiaidh bhunú [[Cumann Lúthchleas Gael|CLG]] sa bhliain 1884. Eagraíodh foirne ar dtús sna bailte margaidh ar nós [[Cromadh]], [[An Brú|Brú na Déise]], Baile an Gharrdha agus [[An Caisleán Nua Thiar]] agus, ina dhiaidh sin, sna paróistí tuaithe máguaird. Thosnaigh iománaithe Cnoc an Doire ag teacht le chéile chun imirt i gcoinne a gcomharsana agus, sa bhliain 1887, bunaíodh club sa pharóiste faoin ainm ''Peadar Ó Néill Ó Cruadhlaíoch'' i cuimhne [[Bráithreachas na Poblachta|Fhínínigh]] cháiliúil na háite. Ghlac an club páirt i gcomórtais a eagraíodh i lár agus in iarthar an chontae le linn blianta na 1880í agus na 1890í agus is cosúil gur ghlacadar ''Cluain Cath'' mar ainm orthu féin nuair a thosnaíodar ag imirt i gcraobhacha oifigiúla an chontae. Tá tuairiscí ann ón mbliain 1903 faoi chluichí iomána agus peile a chailleadar i gcoinne [[CLG Fíonach/Cill Mhíde|Fíodhnach]] i gcomórtas Fíodhnach. Tháinig feabhas ar an iomáint sa pharóiste ina dhiaidh sin agus bhí an club ag imirt faoin ainm ''Cnoc an Doire'' sa bhliain 1911 nuair a bhuaigh [[CLG Ráth Caola|Ráth Caola]] orthu i gcluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh. Tá tuairisc ann faoi chluiche i gcomórtas iomána [[CLG An Fheothanach/Caisleán Uí Mhathúna|Na Feothanaí]] a imríodh ar [[Éirí Amach na Cásca|Dhomhnach Cásca na bliana 1916]] inar bhuaigh [[CLG Fíonach/Cill Mhíde|Cill Mhíde]] ar orthu ach ba bheag iomáint a d’imríodar sna blianta díreach ina dhiaidh sin de dheasca na d[[Cogadh na Saoirse|Trioblóidí]] agus ba chlub iomána sóisear é Cnoc an Doire nuair a ath-thosnaíodh craobhacha an chontae le teacht na síochána. Tháinig foireann láidir chun chinn le linn blianta na 1920í agus, i ndiaidh dóibh buachaint ar Ráth Caola chun Craobh Iomána Sóisear an Iarthair na bliana 1929 a ghabháil, shroicheadar cluiche ceannais an chontae ach chailleadar i gcoinne [[CLG Clochán (Luimneach)|Clochán]]. Buadh Craobh an Iarthair arís sna blianta 1931 agus 1936 ach, nuair a d’éirigh imreoirí na glúine sin as an imirt, tháinig cúlú ar iomáint Chnoc an Doire. Níor chuireadar foirne dá gcuid féin ar an bpáirc idir na blianta 1943 agus 1946 nuair a thángadar le chéile le Ráth Caola faoin ainm ''An Drom Ard/Ráth Caola'' chun páirt a ghlacadh i g[[Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh|Craobh Iomána Sinsear an Chontae]]. Bhíodar ar ais ag imirt ar a son féin sa bhliain 1947 nuair a bhuadar ar [[CLG Naomh Ciarán (Luimneach)|Ardach]] chun Craobh Iomána Sóisear an Iarthair a ghabháil don cheathrú uair. Leanadar ar aghaidh i Mí Shamhna na bliana céanna chun sárú ar [[CLG Brú na Déise|Bhrú na Déise]] i gcluiche ceannais Craobh an Chontae. [[Íomhá:Knockaderry-Cappagh.jpg|220px|thumb|right|Cnoc an Doire v [[CLG An Cheapach (Luimneach)|An Cheapach]] (geansaithe buí), Craobh Peile Sóisear A Iarthar Chontae Luimnigh i m[[CLG Greanach/Baile an Gharrdha|Baile an Gharrdha]], 9ú Iúil 2009]] Ba chlub iomána sinsear é Cnoc an Doire idir na blianta 1948 agus 1952 ach ní raibh a dhóthain imreoirí acu chun fanacht i bhfad sa phríomghrád. I ndiaidh dóibh filleadh ar an ngrád sóisear, thosnaigh a gcomharsanna [[CLG Fíonach/Cill Mhíde|Fíonach/Cill Mhíde]], [[CLG Greanach/Baile an Gharrdha|Greanach Baile an Gharrdha]] agus [[CLG An Caisleán Nua Thiar|An Caisleán Nua Thiar]] ag teacht chun chinn, mhealladar imreoirí ó Chnoc an Doire agus thit an club as a chéile sna grádanna fásta idir na blianta 1959 agus 1964. Idir an dá linn, bhí an obair á dhéanamh acu sna grádanna óga agus, i ndiaidh dóibh filleadh ar an iomáint sóisear, bhuadar Craobh Iarthair na bliana 1967. Toisc go raibh foirne iomána láidre ar nós [[CLG Cill Íde|Cill Íde]] agus [[CLG Tuar na Fola|Tuar na Fola]] san Iarthar ag an am gcéanna, níor éirigh leis an nglún sin tuilleadh a bhuachaint. Cé gur shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Iarthair sna blianta 1974, 1977, 1993, 1995 agus 2002, bhíodh club eile ag teacht chun chinn i gcónaí agus bhí ar Chnoc an Doire fanacht go dtí an bhliain 2004 sular éirigh leo faoi dheiridh. Nuair a bhuadar ar [[CLG An tOspidéal/Cathair Fuinse|An Ospidéal/Cathair Fuinse]] i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Chontae, d’éiríodar as an ngrád sin don chéad uair i leath-chéad bliain agus tá siad ag imirt iomáint idirmheánach o shin i leith. Ós rud é go raibh an béim dírithe i gcónaí ar an iomáint, cuireadh iarracht isteach sa pheil ach amháin sna blianta sin inar bhuadh ar an bhfoireann iomána go luath sa samhradh. D’éirigh leo ó am go ham i gCraobh Peile Sóisear B an Iarthair agus bhí foireann sách-láidir ag Cnoc an Doire le linn blianta na 1990í. Chailleadar cluiche ceannais Craobh Sóisear B an Chontae na bliana 1998 i ndiaidh athimirt i gcoinne [[CLG Áth Dara|Áth Dara]] ach, nuair a thángadar ar ais sa bhliain dár gcionn, bhuadar ar [[CLG Baile Bricín/An Bóthar Mór|Bhaile Bricín]] chun an teideal a ghabháil. D’imríodar sa ghrád sóisear A ar feadh roinnt blianta agus, i ndiaidh dóibh titim ar ais go dtí an bunghrád, bhuaigh [[CLG Cnoc Áine|Cnoc Áine]] orthu i cluiche ceannais an chontae sa bhliain 2005. == Páirc Imeartha == Tá páirc imeartha an chlub suite 100m ó dheas ó phríomhshráid sráidbaile Cnoc an Doire taobh thiar d’Oifig an Phoist. Ba pháirc an phobail í nuair thosnaigh Cnoc an Doire ag imirt inti sa bhliain 1936 ach ceannaíodh í sular chothromaíodh an dromchla imeartha timpeall na bliana 1980. Osclaíodh go hoifigiúil í sa bhliain 1986. == Imreoirí Cáiliúla == I measc imreoirí cáiliúla an chlub, tá an Mícheál Ó Dualainn (''Mike Dowling'') a bhuaigh bonn [[Sraithchomórtas Iomána Náisiúnta]] ar fhoireann Luimnigh sa bhliain 1971, Tomás Condún (''Tom Condon''), iománaí idir-chontae blianta na 2000í, agus Seán Ó Loideáin (''John Lydon'') a d’imir ar fhoireann Luimnigh le linn blianta na 2000í. == Naisc sheachtracha == * [http://limerick.gaa.ie/ Limerick GAA (Béarla)] * [http://www.limerickdioceseheritage.org/KnockaderryCloncagh.htm Knockaderry-Cloncagh Parish (Béarla)] * [http://www.askaboutireland.ie/reading-room/sports-recreation/sport/o-ceallaigh-gaa-collectio/content-of-the-o-ceallaig/ Altanna nuachtáin a fhoilsíodh faoi stair CLG i gContae Luimnigh (Béarla)] == Tagairtí == {{reflist}} * ''“One Hundred Years of Glory: A History of Limerick GAA”'', Ó Ceallaigh, Séamus & Murphy, Seán, 1984, (Béarla). {{Clubanna CLG i gContae Luimnigh}} [[Catagóir:Clubanna Peile Gaelacha|Cnoc An Doire (Luimneach)]] [[Catagóir:Clubanna Iomána|Cnoc An Doire (Luimneach)]] [[Catagóir:Clubanna CLG i gContae Luimnigh|Cnoc An Doire]] ibs4jpo27g0ky21e4iyggpwh0unf68p 0 18814 1086279 1061667 2022-08-23T01:46:51Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{Bosca Eolais club CLG| Club CLG = Gaeil Ghailtí | crest = Galtee Gaels.jpg | parishmap = Kilbeheny parish.gif | clubmap = Galtee Gaels club.gif | Béarla = Galtee Gaels | bunaithe = 1970 | contae = [[CLG Coiste Luimneach|Luimneach]] | roinn = Theas | peil = Sóisear A | iomáint = - | dathanna = Marún is bán | páirc = Páirc Sheáin Uí Mhathúna, Cnoc Ruair, Coill Bheithne, [[Contae Luimnigh]] | pattern_la1 = _whiteborder | pattern_b1 = _whiteshoulders| pattern_ra1 = _whiteborder | leftarm1 = 800000 | body1 = 800000 | rightarm1 = 800000 | shorts1 = FFFFFF | socks1 = 800000 | }} Is club [[Cumann Lúthchleas Gael]] i [[CLG Coiste Luimneach|gContae Luimnigh]] é '''CLG Gaeil Ghailtí'''. == Suíomh == Tá sé bunaithe i bparóiste Coill Bheithne/Gleann na gCreabhar ar dhá thaobh Sléibhte na Gailtí sa chúinne oirdheisceart [[Contae Luimnigh|Chontae Luimnigh]], 60km soir ó dheas ó [[Luimneach|Chathair Luimnigh]]. Tagann formhór imreoirí an chlub as bailte Coill Bheithne agus Gleann na gCreabhar agus as na ceantracha tuaithe máguaird ar nós An Leacain Darach, An Inse Cham agus Ceathrú an Chaisleáin. == Cluichí == Ós rud é ná fuil traidisiúin na hiomána chomh láidir sin sa cheantar inar thagann teorainn Chontae Luimnigh, [[Contae Thiobraid Árann]] agus [[Contae Chorcaí]] le chéile, imrítear ach [[peil Ghaelach|peil]] amháin sa chlub. Cé ná fuil sé nasctha le haon club ar leith i gcomhair na [[iománaíocht|ha hiomána]], imríonn formhór iománaithe an pharóiste leis [[CLG An Gleann Rua (Luimneach)|An Gleann Rua]]. == Stair == Tá tagairtí ann faoi imirt na peile i nGleann na gCreabhair ón mbliain 1885 nuair a chláraigh club ón mbaile le coiste riaracháin i nDeisceart Luimnigh ach is beag trácht a bhfuil ann ar an gclub nó ar an gcoiste ina dhiaidh sin. Tá cuntas ann faoi chluiche peile a chaill foireann ó Choill Bheithne i gcoinne Imleach as Contae Thiobraid Árann i mí Bealtaine na bliana 1895 agus deirtear gur bhuaigh na himreoirí céanna ar Fhánaithe Ghleann Árann (a ghabh [[Corn Sam Mhic Uidhir|Craobh Peile Sinsear na hÉireann]] na bliana sin ar son [[CLG Chontae Thiobraid Árann|Thiobraid Árann]]) i Lios Fearnáin sa bhliain 1896. Ba é club faoin ainm ''Gleann na gCreabhar'' an chéad cheann as an bparóiste a chláirigh go hoifigiúil le [[Cumann Lúthchleas Gael|CLG]] sa bhliain 1929 agus lean ''Coill Bheithne'', club eile ón gcuid den pharóiste ar thaobh theas na nGailtí, iad cúpla seachtain ina dhiaidh sin. Chas an beirt ar a chéile i gcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear Luimnigh Theas na bliana sin agus chaill Coill Bheithne cluiche ceannais an chontae i gcoinne [[CLG An Fheothanach/Caisleán Uí Mhathúna|Caisleán Uí Mhathúna]]. Dhá bhliain in a dhiaidh sin, áfach, d’éirigh leo corn Peile Sóisear an Chontae a ghabháil nuair a bhuadar ar [[CLG Clochán (Luimneach)|Chlochán]] agus lean Gleann na gCreabhar iad sa bhliain dár gcionn i ndiaidh an bua a fháil ar Chlochán. Nuair nár éirigh le ceachtar an dá chlub le linn na mblianta d’ar gcionn, chinneadar ar aontú faoin ainm ''Fánaithe Ghailtí'' sa bhliain 1935 agus tháinig Craobh Peile Sóisear an Chontae chuig an bparóiste don tríú uair sa bhliain 1942. Déirigh leis an gclub aontaithe arís sa bhliain 1957 nuair a bhuadar ar [[CLG Naomh Ciarán (Luimneach)|Chill Cholmáin/Ardach]]. D’ainneoin iad cluiche leathcheannais an chomórtais a shroichint faoi thrí idir na blianta 1960 agus 1965, ba é sin an craobh chontae dheireannach a bhuaigh Na Fánaithe. Tharla scoilt sa bhliain 1963 nuair a athbhunaíodh Gleann na gCreabhar agus lean peileadóirí Choill Bheithne ag imirt mar Fánaithe Ghailtí ach thángadar le chéile arís sa bhliain 1970 faoin ainm ''Gaeil Ghailtí''. Níor tháinig feabhas ar an scéal go dtí gur eagraigh an club aontaithe foirne na n-óg agus ba é toradh na oibre sin ná Corn Peile Sóisear an Chontae nuair a chloíadar [[CLG Ráth Caola|Seán Uí Fhinn]] i gcluiche ceannais na bliana 1988. Tháinig Gaeil Gailtí, [[CLG Baile an Londraigh|Baile an Londraigh]] agus [[CLG Garrdha Uí Spiolláin|Garrdha Uí Spiolláin]] le chéile sa bhliain 1991 faoin ainm ''Fánaithe Gleann an Chorráin'' agus bhuadar [[Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh]] na bliana sin. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, ba chlub peile sinsear é Gaeil Ghailtí nuair a ghabhadar Craobh Idirmheánach an Chontae ach níor fhanadar an ach ar feadh trí bhliana agus tá siad ar ais ag imirt peile idirmheánaigh ó shin i leith. D’eagraigh Gaeil Ghailtí foireann iomána sa bhliain 1955 ach níor fhan sí ann ach ar feadh cúpla bliana. Ba oibreoirí foraíseacha agus tógála iad móramh na n-imreoirí. == Páirc Imeartha == ’Sé Páirc [[Seán Ó Mathúna|Sheáin Uí Mhathúna]] páirc imeartha Gaeil Ghailtí agus ainmníodh í in onóir bunaitheoir [[Bráithreachas na Poblachta]] a rugadh i gCoill Bheithne. Tá sí suite i gCeathrú an Chaisleáin, 2km siar ó Choill Bheithne agus osclaíodh í sa bhliain 1958. == Imreoirí Cailiúile == I measc peileadóirí cáiliúla Gaeil Ghailtí, tá Liam de Róiste (''Willie Roche''), a bhí ar fhoireann Luimnigh I gcluiche ceannais Craobh Peile na Mumhan na bliana 1991 agus Seán Ó Cuáin (''John Quane'') ar imir ar fhoireann na hÉireann i gcoinne na hAstráile sa bhliain 1999 agus ar imir i gcluichí ceannais Peile Sinsear na Mumhan sna blianta 1991, 2003 agus 2004. == Naisc sheachtracha == * [http://www.galteegaels.limerick.gaa.ie/ Galtee Gaels GAA (Béarla)] * [http://limerick.gaa.ie/ Limerick GAA (Béarla)] * [http://www.askaboutireland.ie/reading-room/sports-recreation/sport/o-ceallaigh-gaa-collectio/content-of-the-o-ceallaig/ Altanna nuachtáin a fhoilsíodh faoi stair CLG i gContae Luimnigh (Béarla)] == Tagairtí == {{reflist}} * ''“One Hundred Years of Glory: A History of Limerick GAA”'', Ó Ceallaigh, Séamus & Murphy, Seán, 1984, (Béarla). {{Clubanna CLG i gContae Luimnigh}} [[Catagóir:Clubanna Peile Gaelacha|Gaeil Gailti]] [[Catagóir:Clubanna CLG i gContae Luimnigh|Gaeil Gailti]] ig85vs6jhoh6hgu8dx0ozplmmgjsi8r 0 19108 1086531 1049261 2022-08-23T05:14:05Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Sealad]] [[geolaíoch]] is ea an '''Holaicéineach''', a thosaigh 11,700 [[bliain]] ó shin, agus atá fós ar siúl. Tá an Holaicéineach san [[Tréimhse Cheathartha]], agus tháinig sé tar éis an t[[Sealad Pléisticéineach|Sealaid Phléisticéinigh]]. Is [[tréimhse idiroighreach]] é. Tagann a ainm ó na focail [[An tSean-Ghréigis|Gréigise]] ὅλος (holos, ''go hiomlán nó ar fad'') agus καινός (kainos, ''nua''), a chiallaíonn "go hiomlán úrnua". Aithnítear é, leis an tréimhse the reatha, ar a dtugtar [[Croineolaíocht iseatópach]], agus is féidir é a mheas mar thréimhse idiroidhreach san [[Oighearaois Cheathartha|Oighearaois]] reatha, bunaithe ar an fhianaise sin. Cuimsíonn an Sealad Holaicéineach freisin fás agus tionchar na speiceas daonna fud fad an [[An Domhan|domhain]], lena n-áirítear a stair scríofa, forbairt na sibhialtachtaí móra, agus an trasdul suntasach foriomlán i dtreo an tsaoil uirbigh. Táthar den tuairim go mbíonn tionchar an-tábhachtach ag an duine ar Dhomhan na linne seo, agus a chuid [[Éiceachóras|éiceachórais]], agus ar éabhlóid na speiceas, lena n-áirítear fianaise [[Litisféar|litisféarach]], nó níos déanaí fianaise [[Atmaisféar an Domhain|atmaisféireach]] ar thionchair an duine. Mar gheall ar seo, beartaíodh go sonrach téarma nua, an Sealad Antrapoicéineach, agus úsáidtear é go neamhfhoirmiúil le haghaidh an chuid is déanaí den stair nua-aimseartha agus an tionchair shuntasaigh daonna ón Réabhlóid Neoiliteach (thart ar 12,000 bliain roimhe seo) {{Catcómhaoin|Holocene|An Holaicéineach}} [[Catagóir:Geolaíocht]] [[Catagóir:Tíreolaíocht]] [[Catagóir:Amscála geolaíoch|Holaicéineach]] 8aqa2r5n0ip9qc73olcvpmfcehli6bz 0 19249 1085961 1064582 2022-08-22T15:58:19Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[File:Bilingual Welcome to Balbriggan Sign (2018).jpg|thumb|Comhartha fáilte go Baile Brigín]] Is sráidbhaile i dtuaisceart [[Contae Bhaile Átha Cliath|Chontae Bhaile Átha Cliath]], é '''Baile Brigín''' (''Balbriggan'' as Béarla). Tá an baile cósta seo suite 32 ciliméadar ó Bhaile Átha Cliath i gceantar riaracháin [[Contae Fhine Gall|Chontae Fhine Gall]]. == Daonra == Tháinig fás as cuimse ar an daonra ag tús na 21ú haois mar bhí méadú tobann ar an éileamh ar thithíocht timpeall cheantar Baile Átha Cliath. Mhéadaigh an Pobal uirbeach ó 6,731 i 2006  go dtí 8,114 i 2016.<ref name=":5" /> Mhéadaigh an Pobal na tuaithe ó 9,615 i 2006 go dtí 16,479 i 2016.<ref name=":5" /> Tá daonra 24,611 i mBaile Brigín ach tá daonra lonnaíocht 21,722 sa daoináireamh na hÉireann 2016.<ref name=":5">{{Lua idirlín|url=https://balbriggan.ie/balbriggan-today-summary-socio-economic-profile.pdf|teideal=Balbriggan Today; A Summary Socio-Economic Profile|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-23}}</ref> == Stair na háite : == === An tréimhse neoliteach === Ó shin An tréimhse Neoliteach, suíomh den scoth is ea Baile Brigin i gcomhair lonnaíocht.   Rinneadh mionstaidéar seandálaíochta roimh an tógadh eastát tithíochta in aice le Lána na Gráige.<ref name=":0" /> Aimsigh siad ar fhianaise nua ó ré Neoiliteach, Aimsigh siad fothrach ó theach [[Neoiliteach]].<ref name=":0" /> Seo an áit a bhféadfadh ar chéad fheirmeoirí a bheith ina gcónaí 5000 bliain ó shin.<ref name=":0" /> Rinneadh an teach as plancanna agus bhí sé sé mhéadar ar leithead.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.fingal.ie/heritage-area-balbriggan|teideal=Heritage by Area - Balbriggan|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-23}}</ref> === Ré na meánaoise === Togadh Caisleán Bhrí Mhór sa 14ú haois.<ref name=":0" /> Bhí na teaghlach Barnwell ina gcónaí sa chaisléan seo sa bhliain 1567. Bhí gairdiní, ocht tionóntán, úllord agus páirc ann.<ref name=":0" /> D’ionsaigh an caisléan le linn Cogadh na hAon-déag mBliana i rith na 1640s.<ref name=":0" /> Rinneadh mionstaidéar seandálaíochta sa pháirc in aice leis an gcaisléan agus aimsigh siad caor gunna mór is dócha a bhain san ionsaí.<ref name=":0" /> === 18ú haois === Sa tréimhse seo, is sráidbhaile iascaireachta ab ea Baile Brigín. Chuir úinir talún [[George Hamilton-Gordon, 4th Earl of Aberdeen|George Hamilton]] in aithne an tionscal déantúsaíocht.<ref name=":1" /> Thóg sé monarchana agus d’fheabhsaigh sé an cuan tríd an gcé a thógáil.<ref name=":1" /> Cuireadh críoch leis an gcé sa bhliain 1763.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://www.triposo.com/loc/Balbriggan/history/background|teideal=Balbriggan, Republic of Ireland History|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-23}}</ref> === 19ú haois === Is baile cuain agus sráidbhaile margadh agus post é. <ref name=":1" /> tréimhse seo bhí an daonra 3,016 i mBaile an Ridire Thoir.<ref name=":1" /> Sa tréimhe seo, bhí margadh ar siúl gach Luan agus bhi aonach eallach ar siúl sna míonna Aibreán agus Meán Fómhair.<ref name=":1" /> Tógadh teach margadh sa bhliain 1811.<ref name=":1" /> === Imeachtaí staire === Tharla Cath meánaoiseach i mBaile Brigín sa bhliain 1329.<ref name=":1" /> Chuaigh William III ag campáil i mBaile Brigín tar éis [[Cath na Bóinne]] i mhí Iúil 1690.<ref name=":1" /> Tharla Sack of Balbriggan i mhí Meán Fómhair 1920.<ref name=":1" /> D’ionsaigh na Dúchrónaigh an sráidbhaile Baile Brigín agus mar thoradh scriosadh caoga a ceathair na dtithe, monarcha góiséireachta agus lootadh ceithre teach tábhairne.<ref name=":1" /> == Tíreolaíocht == Is í an Aibhine a théann trí Bhaile Brígin. Is abhainn bheag í. Tá an abhainn suite taobh ó thuaidh ó Baile Brigín. Tá an aibhainn lán de breac donn.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.discoverireland.ie/dublin/balbriggan-beach|teideal=Balbriggan Beach|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-24}}</ref> == Suíomh agus taistel == Tá an baile cósta seo suite 32 ciliméadar ón gcontae Baile Átha Cliath.  Tá an sráidbhaile lonnaithe díreach in aice leis an mótarbhealach, Seachród Bhaile Bhrigín.<ref name=":6" /> Níl sé ach 23km ó Aerfort Baile Átha Cliath. Tá córas iompar poiblí an-mhaith le go leor modhanna iompair.  Cuirtear seirbhísí bus ar fáil trí ‘Dublin Bus’, ‘[[Bus Éireann|Bus Eireann]]’, ‘Local Link’ agus ‘Go-Ahead Ireland Bus’. Cuirtear seirbhísí traein ar fáil i mBaile Brigín tríd an [[Stáisiún traenach Léim an Bhradáin, Droichead Louisa|stáisiún traenach]].<ref name=":6">{{Lua idirlín|url=http://balbrigganchamber.ie/getting-around-in-balbriggan/|teideal=Balbriggan, Chamber of Commerce|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-24}}</ref> == Turasóireacht == === Áiteanna turásoireach === * Teach Solais Baile Brigín -  Togadh teach an tsolais sa bliain 1796.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://www.buildingsofireland.ie/buildings-search/?query=balbriggan&location_type=building&county=&group=&type=&date_from=&date_to=|teideal=Buildings and Gardens, Balbriggan|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-24}}</ref> * An Bataire - Tógadh an ghné chosanta seo i 1803 le taobh an cósta Baile Brigín.<ref name=":2" /> * Caisleán Bhrí Mhór - Togadh Caisleán Bhrí Mhór sa 14ú haois.<ref name=":2" /> * [[Íomhá:Cuan Baile Brigín.jpg|mion|Cuan Baile Brigín]]Cuan Baile Brigín.<ref name=":2" /> * Tarbhealach Iarnród Baile Brigín - Tógadh é idir na blianta 1843-44.<ref name=":2" /> * Teach Cúirte Baile Brigín - Tógadh é sa bhliain 1844.<ref name=":2" /> * Clochar Loreto -  Tógadh é sa bhliain 1909.<ref name=":2" /> === Áiseanna poiblí === Tá go leo áiseanna a mbíonn an-tóir ag turasóirí air. Tá trá ghainimh suite i mBaile Brigín. Meallann an trá a lán turasóirí.  Tá radhairc áille ann ag breathnú ar an gcósta agus ar [[Muir Éireann|Mhuir Éireann]].<ref name=":7" /> Tá an trá  inrochtana go héasca mar tá stáisiún traenach suite cúig nóiméad ón trá. Bíonn Margadh Éisc agus Feirmeoirí ar siúl gach Aoine i mBaile Brigín. <ref name=":7" /> Club Gailf Baile Brigín ann. Bunaíodh an club Gailf in 1945.<ref name=":7" /> Rinneadh an cúrsa gailf in 2009 le gnéithe nua mar shampla: guaiseacha uisce dúshlánacha, crainn aibí agus bosca tee.<ref name=":7" /> Tá Ard Giolláin suite idir Baile Brigín agus na Sceirí. Is páirc phoiblí í agus bhíonn tarraingt mhór ag turasóiri air.<ref name=":7" /> Is ceantar coillearnaí é le móinéar, láthair phicnicí, áit súgartha agus caisléan Ard Giolláin suite ansin.<ref name=":7">{{Lua idirlín|url=https://www.discoverireland.ie/search-results?q=balbriggan|teideal=Discover Ireland: Balbriggan|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-25}}</ref> Tógadh an t-ionad sipadóireachta nua ‘Millfield’ in 2011.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.millfield.ie/about-us/|teideal=The heart of shopping in Balbriggan|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-25}}</ref> === Lóistín === Tá óstan amháin lonnaithe sa cheantair seo. ‘The Bracken Court Hotel’ is é an t-ainm. Is féidir páirceáil ar an láthair saor in aisce d’aíonna.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.brackencourt.ie/location.html|teideal=Bracken Court Hotel|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-26}}</ref> == Oideachas == === Na naíonra === Tá 'Naíonra Tigín Na Trá' suite i mBaile Brigín. Tá gach rang sa naíonra trí mheáin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.balbriggan.info/listings/category/creches-playschools/|teideal=Creches and Playschools|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-26}}</ref> === Na bunscoileanna === Tá go leor bunscoileanna i mBaile Brigín. * Scoil Naomh Treasa<ref name=":3" /> *[[Liosta Gaelscoileanna in Éirinn|Gaelscoile]] Bhaile Brigín – Múintear ábhair sa scoil seo trí mheáin na Gaeilge<ref name=":3" /> *Scoil Chormaic<ref name=":3" /> *Scoil náisiúnta Naomh George’s<ref name=":3" /> *Scoil náisiúnta Naomh Molaga’s<ref name=":3" /> *Scoil náisiúnta Baile an Ridire Thoir<ref name=":3" /> *Scoil náisiúnta Naomh Peadair agus Póil<ref name=":3" /> *Scoil Naoimh Benignus<ref name=":3" /> *Scoil Naomh Fiontán<ref name=":3" />Scoil Naomh Treasa <ref name=":3">{{Lua idirlín|url=https://www.balbriggan.info/schools/|teideal=Primary Schools|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-27}}</ref> === Na meanscoileanna === Tá cúpla meanscoileanna i mBaile Brigín * Coláiste Ghlor na Mara<ref name=":3" /> *Meanscoil Clochar Loreto<ref name=":3" /> *Coláiste pobail Baile Brigín<ref name=":3" /> *Coláiste pobail Ard Gioláinn<ref name=":3" /> == Spórt == === Rugbaí === Tá Club Peile [[Rugbaí]] suite i mBaile Brigín agus imríonn an club i roinn 2B i Léig na Laighean.<ref name=":8" /> Bunaíodh an club ar dtús i 1925.<ref name=":8" /> Bhunaigh an club Corn na mBailte Cúige sa chomórtas Laighean do chlubanna Cúige i 1928.<ref name=":8" /> Ní raibh móran suime sa rugbaī i rith lár na dtríochaidí. Ansin bunaíodh Club Rugbaí Dealbhana lonnaithe i  mBaile Brigín i lár na gcaogaidí.<ref name=":8" /> Athlonnaigh an club Rugbaí anin go nDroichead Átha. <ref name=":8" /> Sa bhliain1967 bhunaigh Brendan Griffin club rugbaí do dhaoine óga sa bhaile.<ref name=":8" /> Bunaithe foireann rugbaí do dhaoine fásta sa bhliain 1975.<ref name=":8" /> Ba é Felim White an chéad chaptean na foirne ar an gclub.<ref name=":8" /> Sna 1990idí, bunaithe foireann na mna ach ag an am seo ní raibh a lán foirne mná ann agus ansin tháinig deireadh leis an bhfoireann.<ref name=":8" /> Athbhunaíodh an fhoireann sa bhliain 2014.<ref name=":8">{{Lua idirlín|url=https://ga.wikipedia.org/wiki/Baile_Brig%C3%ADn?veaction=edit|teideal=Balbriggan Rugby Football Club|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-27}}</ref> === Sacar === Bunaíodh club peile Baile Brigín sa bhliain 1998.<ref name=":9" /> Is club mhor é le os cionn tríocha foireann ann.<ref name=":9">{{Lua idirlín|url=https://balbrigganfc.ie/aboutus/|teideal=Balbriggan F.C|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-28}}</ref> === Cumann Lúthchleas Gael === Bunaíodh Cumann Uí Dhuibhir sa bhliain 1918 agus tá sé lonnaithe i Lána na Gráige.<ref name=":4" />Imriodh an céad cluiche i mBaile Uí Ghormáin.<ref name=":4">{{Lua idirlín|url=https://odwyersgaa.com/history/|teideal=Club History|údar=|dáta=|dátarochtana=2020-11-28}}</ref> Tá níos mó ná 700 ball ann.<ref name=":4" /> Imrítear cluichí i bpáirce Brí Mhór.<ref name=":4" /> == Reiligiúin == [[Íomhá:Eaglais Naomh Peadar agus Pól.jpg|mion|Eaglais Naomh Peadar agus Pól]] Tá [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach]], Naomh Peadar agus Pól suite i mBaile Brigín. Tógadh an séipéal mor sa bhliain 1842.<ref name=":2" /> Is sampla den ailtireacht Ghotach atá ann.<ref name=":2" /> == Tagairtí == <references /> == Naisc sheachtracha == * [http://www.balbriggan.ie Suíomh gréasáin oifigiúil an tsráidbhaile] {{Síol-tír-ie}} {{Ceantracha i mBaile Átha Cliath}} [[Catagóir:Bailte i gContae Bhaile Átha Cliath]] gxmywiv6usm0qdnlfam8pn8pwjye8zw 0 19275 1086630 677876 2022-08-23T06:21:11Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} B'é '''Cogadh an Dá Rí''' an cogadh a fearadh idir [[Séamus II Shasana]] agus [[Liam III Shasana]] ó 1689 go 1691. Ba Chaitliceach é Séamas agus mar sin ní raibh uaisle Shasana sásta glacadh leis mar rí. B'fhearr leo Liam, prionsa Ollannach. Bhí ar Shéamas teitheadh ó Shasana agus tháinig Liam go dtí an tír sin. Fearadh cuid den chogadh in Éirinn, agus bualadh fórsaí Shéamais, mar shampla i g[[Cath na Bóinne]] agus i g[[Cath Eachroma]]. == Cathanna == * [[Briseadh an Droma Mhóir]] * [[Léigear Dhoire]] * [[Cath an Bhaile Nua]] * [[Cath na Bóinne]] * [[Cath Eachroma]] * [[Léigear Luimnigh]] {{síol-stair}} [[Catagóir:Cogadh an Dá Rí| ]] ktgkhcwvlb47pdhn5oql78clsy05d73 0 19366 1086135 1071528 2022-08-22T19:42:38Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is Gaelcholáiste é '''Coláiste an Eachréidh''' atá suite i m[[Baile Átha an Rí]] i g[[Contae na Gaillimhe]]. Bunaíodh an scoil i mí Lúnasa sa bhliain 2006 faoi choimirce Choiste Gairmoideachais Chontae na Gaillimhe. Scoil chomhoideachais agus ilchreidmheach is ea í. Síneann an scoilcheantar ó [[Órán Mór]] go [[Baile Locha Riach]], ó [[Béal Átha na Sluaighe|Bhaile Átha na Sluaighe]] go [[Tuaim]], agus ó dheas go dtí [[Gort Inse Guaire]]. {{síol}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn|Eachréidh, Coláiste an]] aydlb28eknzq7mbzgchw1376fdbciix 0 19440 1086069 669052 2022-08-22T19:02:18Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Tá '''Meánscoil Phádraig''' suite i n[[Droichead Nua]], i g[[Contae Chill Dara]] in [[Poblacht na hÉireann|Éirinn]]. Tá sí suite os comhar shéipéal paróiste Naomh Chonlaed. Bhunaigh [[Bráithre Phádraig]] an scoil i Sráid Charlotte ar an 26ú Lúnasa, 1958 agus 27 dalta ag freastal ar ranganna sa teach ina bhfuil bunscoil an pharóiste anois, taobh le teach an phobail. Osclaíodh an scoil san fhoirgneamh nua sa bhliain [[1960]] agus 48 dalta ann. == Naisc sheachtracha == * http://www.patriciansecondary.com/ {{síol}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] 71ifu1yud7bscf72uytzqy79nf9u72d 10 19597 1086187 288116 2022-08-22T23:05:00Z Alison 570 Tidies wikitext text/x-wiki <div style="margin-top:0.5em;"> Tuilleadh teagmhais: [[{{#time: j F|{{{Lá|{{LÁLÁITHREACH}}}}}.{{{Mí|{{MÍLÁITHREACH}}}}}.{{BLIAINLÁITHREACH}} - 1 days}}]] • '''[[{{#time: j F|{{{Lá|{{LÁLÁITHREACH}}}}}.{{{Mí|{{MÍLÁITHREACH}}}}}.{{BLIAINLÁITHREACH}}}}]]''' • [[{{#time: j F|{{{Lá|{{LÁLÁITHREACH}}}}}.{{{Mí|{{MÍLÁITHREACH}}}}}.{{BLIAINLÁITHREACH}} + 1 days}}]]</div> <div style="text-align: right;" class="noprint"><small>'''[[Vicipéid:Laethanta roghnaithe/{{MTHNAM|1={{{Mí}}}}}|Cartlann]]''' | '''[[Féilire]]'''</small></div> <div style="text-align: right;"><small>Inniu [[{{AINMANLAELÁITHRIGH}}]], [[{{LÁLÁITHREACH}} {{AINMNAMÍOSALÁITHREAÍ}}]] [[{{BLIAINLÁITHREACH}}]] (UTC) &ndash; <span class="plainlinks" id="purgelink">[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} Athnuaigh an leathanach]</span></small></div><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléad dhomhanda]] </noinclude> povzji7fybxdw9050r7rrmvooo7l2zl 1086188 1086187 2022-08-22T23:05:16Z Alison 570 sp. wikitext text/x-wiki <div style="margin-top:0.5em;"> Tuilleadh teagmhais: [[{{#time: j F|{{{Lá|{{LÁLÁITHREACH}}}}}.{{{Mí|{{MÍLÁITHREACH}}}}}.{{BLIAINLÁITHREACH}} - 1 days}}]] • '''[[{{#time: j F|{{{Lá|{{LÁLÁITHREACH}}}}}.{{{Mí|{{MÍLÁITHREACH}}}}}.{{BLIAINLÁITHREACH}}}}]]''' • [[{{#time: j F|{{{Lá|{{LÁLÁITHREACH}}}}}.{{{Mí|{{MÍLÁITHREACH}}}}}.{{BLIAINLÁITHREACH}} + 1 days}}]]</div> <div style="text-align: right;" class="noprint"><small>'''[[Vicipéid:Laethanta roghnaithe/{{MTHNAM|1={{{Mí}}}}}|Cartlann]]''' | '''[[Féilire]]'''</small></div> <div style="text-align: right;"><small>Inniu [[{{AINMANLAELÁITHRIGH}}]], [[{{LÁLÁITHREACH}} {{AINMNAMÍOSALÁITHREAÍ}}]] [[{{BLIAINLÁITHREACH}}]] (UTC) &ndash; <span class="plainlinks" id="purgelink">[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} Athnuaigh an leathanach]</span></small></div><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> i6ftc886a3nh4hr1rma582kabfovk93 0 19805 1086109 824171 2022-08-22T19:17:04Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:Armas Scoil Uí Chonaill.gif|220px]]}} Is meánscoil í '''Scoil Uí Chonaill''' (nó ''O'Connell School'' as [[Béarla]]) atá suite ar Shráid Richmond Thuaidh i dtuaisceart [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]]. Is í an mheánscoil [[Caitliceachas|Chaitliceach]] is sine i mBaile Átha Cliath agus í bunaithe ar dtús i [[1827]]. ==Stair== Ainmníodh an scoil as [[Dónall Ó Conaill]] mar gheall ar a iarrachtaí ar son shaoirse na g[[Caitliceach]] in [[Éire|Éirinn]]. Leag sé féin an bhunchloch agus bhronn sé 1,500 punt dá airgead féin ar an scoil. Bunaíodh í mar scoil do bhuachaillí ar dtús ach is scoil mheasctha í anois.<ref name="iol"/> == Iar-dhaltaí cáiliúla == * [[Seán Lemass]], Taoiseach na hÉireann ó [[1959]]-[[1966]] * [[Lúcás Ó Ceallaigh (Luke Kelly)|Lúcás Ó Ceallaigh]], Ceoltóir agus amhránaí traidisiúnta == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.iol.ie/~oconnell/ Suíomh idirlín na scoile] {{síol-tír-ie}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Meánscoileanna na mBráithre Críostaí in Éirinn]] d8wxu8g8lidrfwt167akz5qhd0sdtxz 1086110 1086109 2022-08-22T19:17:32Z Alison 570 Tidy headers wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:Armas Scoil Uí Chonaill.gif|220px]]}} Is meánscoil í '''Scoil Uí Chonaill''' (nó ''O'Connell School'' as [[Béarla]]) atá suite ar Shráid Richmond Thuaidh i dtuaisceart [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]]. Is í an mheánscoil [[Caitliceachas|Chaitliceach]] is sine i mBaile Átha Cliath agus í bunaithe ar dtús i [[1827]]. ==Stair== Ainmníodh an scoil as [[Dónall Ó Conaill]] mar gheall ar a iarrachtaí ar son shaoirse na g[[Caitliceach]] in [[Éire|Éirinn]]. Leag sé féin an bhunchloch agus bhronn sé 1,500 punt dá airgead féin ar an scoil. Bunaíodh í mar scoil do bhuachaillí ar dtús ach is scoil mheasctha í anois. == Iar-dhaltaí cáiliúla == * [[Seán Lemass]], Taoiseach na hÉireann ó [[1959]]-[[1966]] * [[Lúcás Ó Ceallaigh (Luke Kelly)|Lúcás Ó Ceallaigh]], Ceoltóir agus amhránaí traidisiúnta == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.iol.ie/~oconnell/ Suíomh idirlín na scoile] {{síol-tír-ie}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Meánscoileanna na mBráithre Críostaí in Éirinn]] 4rso2a23zd70lcmfk8ysre37ymbz7za 0 19872 1086285 1049681 2022-08-23T01:48:32Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[Cumadóireacht|cumadóir]] ceoil de chuid [[SAM]] é '''John Towner Williams''' (rugadh [[8 Feabhra]] [[1932]] i [[Nua-Eabhrac]]) a bhfuil cáil ar leith tuillte aige mar gheall ar chumadh ceoil do [[scannán|scannáin]] go háirithe. == Saol == Bhí a athair, Johnny Williams, ina cheoltóir cumasach a sheinn an [[trombóin]] agus na [[drumaí]] agus a ghlac páirt i mbanna den t-ainm an ''[[Raymond Scott Quintet]]''. Bhí triúr clainne, Joseph, Mark agus Jennifer aige lena chéad bhean chéile [[Barbara Ruick]] a fuair bás sa bhliain 1974. Faoi láthair tá sé pósta leis an ngrianghrafadóir [[Samantha Winslow]]. Rinne John Williams dianstaidéar ar an [[ceol|gceol]] ó aois óg agus é ag seinm an [[pianó|phianó]], an trombóin, an clairinéid agus an [[Trumpa|troimpéid]]. Ba léir gan mhoill gur ceoltóir tréitheach a bhí ann. Thosaigh sé ag cumadh ceoil go luath agus lean sé air i rith [[an Dara Cogadh Domhanda]] agus é ina bhall de bhanna an aerfhórsa. Coinnigh sé ar sa [[Juilliard School of Music]] le [[Rosina Lhevinne]]. Níos déanaí i [[Hollywood]] bhí sé faoi oiliúint ag [[Arthur Olaf Anderson]] agus [[Mario Castlenuovo-Tedesco]]. Bhí tionchar mór ag [[Bernard Herrmann]] agus [[Henry Mancini]] air. Bhain sé [[Gradaim an Acadaimh|Oscar]] le haghaidh ceol scannáin ceithre huaire agus bhí sé ina stiúrthóir ar an bhfoireann cheoil [[The Boston Pops]]. Bhí rath ollmhór ar an gceol a scríobh sé do scannáin, go háirithe de chuid [[Steven Spielberg]]. == Saothar == [[Íomhá:John Williams scoring Raiders.jpg|thumb|Williams ag obair ar "''Raiders of the Lost Ark''"]] ;Teilifís/Scannáin * John Williams Today, 1952 (sraith theilifíse) * General Electric Theater, 1953 (sraith theilifíse) * Playhouse 90, 1957 (sraith theilifíse) * Tales of Wells Fargo, 1957 (sraith theilifíse) * My Gun Is Quick, 1957 * Bachelor Father, 1957 (sraith theilifíse) * Wagon Train, 1957 (sraith theilifíse) * M Squad, 1957 (sraith theilifíse, le Johnny Williams) * Daddy-O, 1958 * I Passed for White, 1960 * Because They're Young, 1960 * Checkmate, 1960 (sraith theilifíse) * The Secret Ways, 1961 ( le Johnny Williams) * Kraft Mystery Theater, 1961 (sraith theilifíse, le Johnny Williams) * Alcoa Premiere, 1961 (sraith theilifíse, le Johnny T. Williams) * Bachelor Flat, 1962 * The Virginian, 1962 (sraith theilifíse) * The Wide Country, 1962 * Empire, 1962 (sraith theilifíse) * Diamond Head, 1963 * Gidget Goes to Rome, 1963 (le Johnny Williams) * Bob Hope Presents the Chrysler Theatre, 1963 (sraith theilifíse) * Gilligan's Island, 1964 (sraith theilifíse, le Johnny Williams) * Nightmare in Chicago, 1964 (teilifís) * The Killers, 1964 (le Johnny Williams) * The Katherine Reed Story, 1965 * None But the Brave, 1965 (le Johnny Williams) * John Goldfarb, Please Come Home, 1965 * Lost in Space, 1965 (sraith theilifíse, le Johnny Williams) * The Rare Breed, 1966 (le Johnny Williams) * The Kraft Summer Music Hall, 1966 (sraith theilifíse) * How to Steal a Million, 1966 * The Plainsman, 1966 (le Johnny Williams) * The Tammy Grimes Show, 1966 (sraith theilifíse) * The Time Tunnel, 1966 (sraith theilifíse, le Johnny Williams) * Not with My Wife, You Don't!, 1966 (le Johnny Williams) * Penelope, 1966 (le Johnny Williams) * A Guide for the Married Man, 1967 (le Johnny Williams) * Ghostbreakers, 1967 (teilifíse) * Valley of the Dolls, 1967 * Fitzwilly, 1967 (le Johnny Williams) * Sergeant Ryker, 1968 * Land of the Giants, 1968 (sraith theilifíse) * Heidi, 1968 (teilifís) * Saturday Adoption, 1968 (teilifís) * Daddy's Gone A-Hunting, 1969 * Goodbye, Mr. Chips, 1969 * The Reivers, 1969 * NBC Nightly News, 1970 (teilifís) * Storia di una donna, 1970 * Jane Eyre, 1970 * The Cowboys, 1972 * The Screaming Woman, 1972 (teilifís) * Images, 1972 * The Poseidon Adventure, 1972 * Pete 'n' Tillie, 1972 (le John T. Williams) * Cinderella Liberty, 1973 * The Paper Chase, 1973 * The Man Who Loved Cat Dancing, 1973 * The Cowboys, 1974 (sraith theilifíse) * Conrack, 1974 * The Sugarland Express, 1974 * Earthquake, 1974 * The Towering Inferno, 1974 * The Eiger Sanction, 1975 * Jaws, 1975 * Family Plot, 1976 * The Missouri Breaks, 1976 * Midway, 1976 * Black Sunday, 1977 * Star Wars: Episode IV - A New Hope, 1977 * Close Encounters of the Third Kind, 1977 * The Fury, 1978 * Jaws 2, 1978 * Superman, 1978 * Dracula, 1979 * 1941 - Allarme a Hollywood (1941), 1979 * Star Wars: Episode V - The Empire Strikes Back, 1980 * Raiders of the Lost Ark, 1981 * Heartbeeps, 1981 * Aliens From Another Planet, 1982 (scannán teilifíse, le Johnny Williams) * E.T. the Extra-Terrestrial, 1982 * Yes, Giorgio, 1982 * Monsignor, 1982 * Star Wars: Episode VI - Return of the Jedi, 1983 * Indiana Jones and the Temple of Doom, 1984 * Top Secret!, 1984 * The River, 1984 * SpaceCamp, 1986 * Star Tours, 1987 * The Witches of Eastwick, 1987 * Superman IV: The Quest for Peace, 1987 * Empire of the Sun, 1987 * The Accidental Tourist, 1988 * Indiana Jones and the Last Crusade, 1989 * Born on the Fourth of July, 1989 * Always, 1989 * Stanley & Iris, 1990 * Presumed Innocent, 1990 * Home Alone, 1990 * Hook, 1991 * JFK, 1991 * Far and Away, 1992 * Home Alone 2: Lost in New York, 1992 * Jurassic Park, 1993 * Schindler's List, 1993 * Indiana Jones' Greatest Adventures, 1994 (videogioco) * Sabrina, 1995 * Nixon, 1995 * The Olympic Torch Relay, 1996 (teilifíse) * Sleepers, 1996 * Rosewood, 1997 * The Lost World: Jurassic Park, 1997 * Seven Years in Tibet, 1997 * Amistad, 1997 * Saving Private Ryan, 1998 * Stepmom, 1998 * Star Wars: Episode I - The Phantom Menace, 1999 * Angela's Ashes, 1999 * The Unfinished Journey, 1999 * The Patriot, 2000 * Artificial Intelligence: AI, 2001 * Harry Potter and the Sorcerer's Stone, 2001 * Star Wars: Jedi Starfighter, 2002 (videogioco) * Reflections of Evil, 2002 * Star Wars: Episode II - Attack of the Clones, 2002 * Minority Report, 2002 * Star Wars: Clone Wars, 2002 * Harry Potter and the Chamber of Secrets, 2002 * Catch Me If You Can, 2002 * Star Wars: Knights of the Old Republic, 2003 * Star Wars: Clone Wars, 2003 * Once Upon a Jedi, 2004 * Harry Potter and the Prisoner of Azkaban, 2004 * The Terminal, 2004 * Star Wars: Knights of the Old Republic II: The Sith Lords, 2004 * Star Wars: Episode III - Revenge of the Sith, 2005 * War of the Worlds, 2005 * Memoirs of a Geisha, 2005 * Munich, 2005 * Superman II - The Richard Donner Cut, 2006 ;Na hOlimpeacha * Olympic Fanfare and Theme, XXIII Los Angeles 1984 * The Olympic Spirit, XV 1988 * Summon the Heroes, XVII Atlantaa 1996 * Call of the Champions, XIX Salt Lake City 2002 ;Conceirtigh * Concerto per flauto e orchestra (1969) * Concerto per violino (1976, rielab. 1998) * "The five sacred trees" * Concerto per violoncello e orchestra * Concerto per tromba e orchestra * "Tree song" per violino e orchestra * "3 pieces from Shindler's list" per violino e orchestra * Concerto per clarinetto e orchestra * Concerto per tuba e orchestra {{DEFAULTSORT:Williams, John}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1932|Williams, John]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Cumadóirí Meiriceánacha|Williams, John]] ng4r5158sagn0v3trpqukte8mc44dnf 0 19888 1085973 1015598 2022-08-22T16:18:21Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki Is [[Gaelscoil]] í '''Gaelscoil Mhuscraí''' atá suite sa [[An Bhlarna|Bhlarna]] i g[[Contae Chorcaí]]. Bunaíodh an [[scoil]] sa bhliain 2003. == Naisc sheachtracha == * [http://www.gaelscoilmhuscrai.ie/ Suíomh oifigiúil] {{síol}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn|Mhuscraí, Gaelscoil]] n3oh7q1m29nwaw64bcrrfti0zlloiza 1085974 1085973 2022-08-22T16:18:53Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki Is [[Gaelscoil]] í '''Gaelscoil {{sic|Mhus|craí}}''' atá suite sa [[An Bhlarna|Bhlarna]] i g[[Contae Chorcaí]]. Bunaíodh an [[scoil]] sa bhliain 2003. == Naisc sheachtracha == * [http://www.gaelscoilmhuscrai.ie/ Suíomh oifigiúil] {{síol}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] 11nxk7nvo811antlsc24is05z55opwx 1085975 1085974 2022-08-22T16:19:10Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki Is [[Gaelscoil]] í '''Gaelscoil {{sic|Mhus|craí|hide=yes}}''' atá suite sa [[An Bhlarna|Bhlarna]] i g[[Contae Chorcaí]]. Bunaíodh an [[scoil]] sa bhliain 2003. == Naisc sheachtracha == * [http://www.gaelscoilmhuscrai.ie/ Suíomh oifigiúil] {{síol}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] gowim4y9e9hfqnefjc5uulaj7yp2fkj 1085993 1085975 2022-08-22T16:49:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[Gaelscoil]] í '''Gaelscoil {{sic|Mhus|craí|hide=yes}}''' atá suite sa [[An Bhlarna|Bhlarna]] i g[[Contae Chorcaí]]. Bunaíodh an [[scoil]] sa bhliain 2003. == Naisc sheachtracha == * [http://www.gaelscoilmhuscrai.ie/ Suíomh oifigiúil] {{síol-tír-ie}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] 4upgjaxlltt33uk2a9fd35v3e21urq6 0 21035 1086607 759942 2022-08-23T06:05:27Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta‎}} [[Íomhá:P3010161.JPG|mion|clé|Séadchomhartha cuimhneacháin, Rzeszów, An Pholainn]] Ba é '''''Armia Krajowa''''', nó ''An tArm Intíre'', an ghluaiseacht frithbheartaíochta ba mhó sa [[An Pholainn|Pholainn]] i rith [[an Dara Cogadh Domhanda]]. Ba é ''Związek Walki Zbrojnej'' ("Aontas na Gleice Armtha") ba chéadsíol leis an Arm Intíre, agus fuair sé an t-ainm nua i Mí Feabhra 1942. Ina dhiaidh sin, chuaigh an chuid ba mhó de na gluaiseachtaí frithbheartaíochta leis an Arm Intíre. D'fhan an tArm dílis don rialtas ''émigré'' i Sasana, agus is gnách dearcadh air mar arm na Polainne Rúnda i rith an chogaidh. Is deacair a rá cé mhéad treallchogaithe a bhí ann ar fad, ach is dócha go raibh líon na saighdiúirí rúnda seo idir 200,000 agus 600,000. Scoireadh an tArm Intíre ar an 20 Eanáir 1945, nuair a bhí an chuid ba mhó de na Gearmánaigh bailithe leo agus iad ag teitheadh roimh an [[Arm Sóivéadach]]. Ba é an ''Kotwica'' suaitheantas agus siombail an Airm. Siombail is ea é atá ag breathnú cosúil le hancaire (''kotwica'' as Polainnis), agus í curtha le chéile as na litreacha P agus W a sheasann do na focail ''Polska Walcząca'' - "An Pholainn ag Troid". {{Catcómhaoin}} {{síol-stair}} [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Stair na Polainne]] hqj0i9gs0edku4vnaytol93icf4zy5k 0 21205 1086577 1050644 2022-08-23T05:42:57Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} [[Image:Boccaccio - Decameron, MCCCCLXXXXII ad di XX de giugno - 3852856 Scan00015.tif|mion|clé|''Decameron'', 1492]] Is [[leabhar]] le [[Giovanni Boccaccio]] é '''Decamerone''' (ón sean-[[Ghréigis]] δἐκα, déka, "deich", agus ἡμέρα, hēméra "lá") a thagraíonn don deich lá ar a bhfuil an leabhar bunaithe. Ceaptar gur scríobhadh é idir [[1349]] agus [[1353]] agus breacadh síos é in Iodáilis bunúsach. Go bunúsach, séard atá sa leabhar ná bailiúcháin de chéad leabhar gearr. Instear dúinn faoi seachtar ban óg agus triúr stócach a bhfuil ar teitheadh ón n[[An Phlá Mhór|galar dubh]] (nó an [[An Phlá Mhór]]) i bh[[Flóiréans]] sa tríú haois déag. I dteach sna chnoic, réitíonn siad go n-inseoidh gachduine den deichniúr scéal gach lá den deich lá atá siad sainithe ann. Is féidir eolas cruinn a aimsiú faoin ngalar dubh agus an chaoi ar chuaigh sé i bhfeidhm ar muintir na [[An Eoraip|hEorpa]] ag an t-am sin tríd iniúchadh géar a dhéanamh ar an leabhar. Bhí dhá lá sa bhreis acu, ceann a úsáideadh le haghaidh obair tí agus an ceann eile a bhí mar bhriseadh i gcomhair ómós a thabhairt do Dhia. Sé tús an leabhair ná: :''Comincia il libro chiamato Decameron, cognominato Prencipe Galeotto, nel quale si contengono cento novelle in dieci dì dette da sette donne e da tre giovani uomini.'' [[Íomhá:Carlo coppedé, scene del decamerone, 1916, 07.jpg|clé|mion|177x177px|Bialann Paoli ([[Flórans|Floráns]]), 1916]] Is é sin foinse an chéad scéal ar ar bhunaíodh an leabhar. [[Íomhá:Giovanni boccaccio, decamerone, per giunti, firenze 1573, 01.jpg|clé|mion|177x177px|Leagan [[Flórans|Floráns]] 1573]] == Léirmheas == Is dócha gurb é an Decameron - an chéad saothar próis i d[[Teanga (cumarsáid)|teanga]] nua-aimseartha - ba mhó a chuaigh i gcion ar scríbhneoirí tar éis na h[[An Renaissance|Athbheochan]]<nowiki/>a. Séard a bhí ann ná céad scéal ag déileáil le nádúr an duine agus a staid éidreorach sa saol.   D’úsáid Boccaccio stíl nua a d'aontaigh eilimintigh an ''romans'' chuirtéisigh agus eilimintí an ''fabliau'' agus freisin rinne sé scigmhagadh ar fhoirmeacha eile [[An Renaissance|meánaoiseacha]].<ref>{{Lua idirlín|url=http://mural.maynoothuniversity.ie/5401/1/Maire_Ni_Ghrada_20140625142028.pdf|teideal=FANTAISÍOCHT ague AN OEARRSCÉAL COMHAIMSEARTHA|údar=Mélre Ni Ghréda|dáta=|editor=Miontráchtas M. A. - Ollscoil na hÉireann, 1992|dátarochtana=}}</ref> == Tionchar == [[Íomhá:Giovanni boccaccio, decamerone, per formiggini, genova 1913, con xilografie di emilio mantelli su dis. di adolfo de karolis 01.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Giovanni%20boccaccio,%20decamerone,%20per%20formiggini,%20genova%201913,%20con%20xilografie%20di%20emilio%20mantelli%20su%20dis.%20di%20adolfo%20de%20karolis%2001.jpg|clé|mion|177x177px|Leagan Genova 1913]] Tá tionchar ollmhór ag an leabhar ar litríocht ó ghlúin go glúin. Deirtear mar shampla gur bhunaíodh cuid de ''Canterbury Tales'' le [[Geoffrey Chaucer]] air. Chuaigh scríbhneoireacht Boccaccio i gcion ar leithéidi Navarre sa bhFrainc, a scríobh an Heptameron; George Petie sa Bhreatain, agus [[Miguel de Cervantes|Cervantes]] a scríobh ''Novelas Ejemplares'' - scéalta gearra bríomhara. Agus gan amhras ar [[François Rabelais|Rabelais]], a scríobh ''Gargantua'' agus ''Pantagruel'', aor ar institiúidi an ama. De bharr an gáirsiúlacht - agus in ainneoin an greann bunúsach - cuireadh cosc ar an leabhar ó am go chéile i rith na céadta ó shin.{{commons|Category:Decameron|Decamerone}} ==Tagairtí== {{reflist}} {{síol-leabhar}} [[Catagóir:An Athbheochan]] [[Catagóir:Stair na hIodáile]] [[Catagóir:Fealsúnacht na Meánaoise]] [[Catagóir:Leabhair]] st7vw9837ru3wwny7brx7tqs5m2f0oh 0 21917 1086154 1052367 2022-08-22T19:54:59Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Méanscoil [[Gaelscoil|lán-Ghaelach]], lae agus cónaithe do bhuachaillí agus cailíní is ea '''Coláiste an Phiarsaigh''' atá suite i g[[Contae Chorcaí]]. Is í Ghaeilge an teanga chaidrimh ag múinteoirí agus ag daltaí sa scoil, ach an teanga a leabhraíonn na daltaí agus na múinteoirí sa bhaile ná bèarla agus tá dualgas ar gach dalta Gaeilge a labhairt (muna labhríonn tú é caithfidh tú fanacht siar tar éis scoil nó obair breise a dhéanamh. Glactar le daltaí cónaithe agus lae-cónaithe (5 lá). Tá deontas ar fail do dhaltaí cónaithe áirithe. Tá timpeall 560 daltaí sa scoil agus 54 mhúinteoirí. Tá daoine ó a 12 bhliain d'aois (chéad bhliain) go dtí a 19 mbliana d'aois (bliain a sè). Tá an phríomhoide, Máistir Ó Tuma agus an leas phríomhoide, Máistir Ó Lyon. ==Nasc seachtrach== [https://sites.google.com/a/colaisteanphiarsaigh.ie/main-website/ Suíomh idirlín na scoile] {{síol}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] 76cozbesgp13b4vxh3xf4z3ca63leo6 0 22004 1086184 1085674 2022-08-22T22:51:53Z Alison 570 -dup wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba cheannaire míleata agus polaiteoir [[Éire]]annach é '''Mícheál Eoin Ó Coileáin''' nó '''Michael Collins''' ([[16 Deireadh Fómhair]] [[1890]] – [[22 Lúnasa]] [[1922]]) a rugadh i g[[Contae Chorcaí]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dib.ie/biography/collins-michael-a1860|teideal=Collins, Michael {{!}} Dictionary of Irish Biography|language=en|work=www.dib.ie|dátarochtana=2022-08-21}}</ref><ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=5039|teideal=Ó COILEÁIN, Mícheál (1890–1922)|language=ga-IE|work=ainm.ie|dátarochtana=2022-08-21}}</ref> Bhí sé beartach i g[[Cogadh na Saoirse in Éirinn|Cogadh na Saoirse]], agus bhí sé ina bhall den toscaireacht Éireannach a shínigh an [[Conradh Angla-Éireannach]] i [[1921]]. Ba theachtaí iad ó rialtas sealadach [[an Chéad Dáil|na Chéad Dála]]. De dheasca an chonartha seo a chuaigh an [[Críochdheighilt na hÉireann|chríochdheighilt]] ar Éirinn, agus í i bhfeidhm sa lá atá inniu ann. Níor thug [[Eamon de Valera|de Valera]] aitheantas don Chonradh, ach chuaigh sé i gceannas ar na fórsaí frith-Chonartha. Mar sin a cuireadh tús leis an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|gCogadh Cathartha]]. Bhí an Coileánach chun tosaigh ar na fórsaí a bhí ag cur in aghaidh de Valera sa chogadh seo. Bhí gean ag [[Gael|Gaeil]] ar an gCoileánach, agus é ina laoch mór acu chomh cróga is chomh beartach a bhí sé, ach mar sin féin, fuair sé [[bás]] ó lámh Éireannaigh i [[Béal na mBláth|mBéal na Blá]] in iarthar [[Contae Chorcaí|Chorcaí]]. == Tús a shaoil == Saolaíodh Mícheál Ó Coileáin in aice le [[Cloich na Coillte]] in Iarthar Chorcaí sa bhliain [[1890]]. B'eisean dríodar an chrúiscín, agus tháinig beirt mhac agus cúigear deirféaracha roimhe. Níltear ar aon bharúil faoina bhreithlá, nó is é [[12 Deireadh Fómhair|an dóú lá déag de Mhí Dheireadh Fómhair]] atá le léamh ar leac a uaighe, ach is é an séú lá déag a thugann lucht scríofa a chuid beathaisnéisí. Taoisigh [[Ghael]]acha i gCúige Luimnigh ab ea a chuid sinsear, ach nuair a díshealbhaíodh iad, thosaigh siad ag saothrú talún. Ina dhiaidh sin féin, bhí an-tailte ag muintir Uí Choileáin, agus iad ina bhfeirmeoirí saibhre dá réir. Mar sin, nuair a rugadh an Coileánach, níorbh é an bochtanas a bhí i ndán dó go díreach, de réir na cuma a bhí ar na cúrsaí. Chuaigh deirfiúr le Mícheál, Eibhlín, sna mná rialta, agus is é an t-ainm a ghlac sí uirthi ná an tSiúr Mary Celestine. Bhí sí ag obair ina múinteoir i [[Londain]]. Mícheál an t-ainm a bhí ar athair mo dhuine freisin. Chaith seisean seal s[[na Fíníní]] nuair a bhí sé óg, ach ansin, d'fhág sé an ghluaiseacht le dul le feirmeoireacht. Deirtear gur páiste cliste seanchríonna ab ea Mícheál óg. Bhí an-fhaghairt ann, agus tholg sé an [[náisiúnachas]] go hóg ó ghabha na háite, Séamas Santry. Ní raibh príomhoide na Scoile Náisiúnta, Donncha Lyons, ag maolú ar an gclaonadh seo ach an oiread, nó bhí sé ina bhall de [[Bráithreachas na Poblachta|Bhráithreachas na Poblachta]] ([[IRB]]). Stócach láidir scafánta ab ea an Coileánach, agus é an-tugtha do na lúthchleasa. Mar sin féin, bhí sé éirimiúil ó thaobh na hintleachta de, chomh maith. [[Íomhá:Michael Collins aged about nine.jpg|clé|mion|298x298px|Naoi mbliana d'aois, 1899]] I bhFeabhra na bliana [[1906]], chuaigh an Coileánach faoi scrúdú na Státseirbhíse, agus é cúig bliana déag d'aois. Le pas a fháil, mhol sé [[Impireacht na Breataine|impireacht na Breataine Móire]] go hard na spéire in aiste a scríobh sé mar chuid den scrúdú. Nuair a bhí an scoil críochnaithe aige, chuaigh Mícheál ag obair in Oifig an Phoist i Londain, ar nós go leor Éireannach eile. Fuair sé lóistín in árasán a dheirféara, Hannie (Siobhán). Bhí sé naoi mbliana déag d'aois, nuair a chuaigh sé i mBráithreachas na Poblachta. B'é [[Somhairle Mag Uidhir]], Poblachtánach [[Protastúnach]] ó [[Chorcaigh]], a réitigh an bealach sin dó. Níor thóg sé deich mbliana air céimíocht cheannasach a bhaint amach dó san eagraíocht. == Éirí Amach na Cásca == Bhain an Coileánach an chéad cháil amach dó féin le linn [[Éirí Amach na Cásca]] sa bhliain [[1916]]. Bhí an-scileanna aige i gcúrsaí eagraíochta, agus é cliste ar go leor bealaí eile freisin, rud a thabhaigh an-ómós dó ó bhaill eile an Bhráithreachais. Rinneadh comhairleoir airgeadais de don [[An Cunta Pluincéad|Chunta Pluincéad]], athair [[Seosamh Pluincéad|Sheosaimh Phluincéid]], agus le linn an Éirí Amach, bhí sé ina aidiúnach don Phluincéadach óg. [[Íomhá:Young Michael Collins Portrait.jpg|mion|Cásc 1916 ]] Nuair a thosaigh an tÉirí Amach féin, throid an Coileánach gualainn ar ghualainn le [[Pádraic Mac Piarais]] ag [[Ard-Oifig an Phoist]]. Mar a tuigeadh do chuid mhaith daoine roimh ré, theip ar an Éirí Amach go hiomlán mar bheart cogaíochta. Ábhar sásaimh ab ea é dóibh go raibh éirí amach nó ceannairc ar bith ann, agus iad ina mhuinín go dtabharfadh íobairt fola na gceannairceoirí inspioráid do dhaoine eile cath a chur ar son na hÉireann arís agus arís eile. Ní raibh an Coileánach sásta leis an dearcadh seo ar aon nós. Cháin sé amaitéarachas an Éirí Amach, go háirithe an dóigh ar sealbhaíodh foirgnimh fheiceálacha, ar nós Ard-Oifig an Phoist féin, nó bhí sé deacair a leithéidí d'áiteanna a chosaint, agus, dá dtiocfadh ort, a thréigean, agus ní raibh sé furasta ach an oiread soláthar a choinneáil leo. Le linn Chogadh na Saoirse, d'áitigh sé ar [[na hÓglaigh]] gan "targaidí ina suí" a dhéanamh díobh féin trí fhoirgnimh den chineál sin a shealbhú. A mhalairt ar fad, chuir sé béim ar an treallchogaíocht. Bhunaigh sé díormaí ar leith, mar atá, Colúin Reatha, le cogadh a chur ón eadarnaí. Bhíodh fir na gColún seo ag ionsaí go tobann agus ag éalú ó láthair an éachta chomh tobann céanna. Mar sin, coinníodh líon na dtaismeach lag, agus an cogadh ag éirí leis na hÉireannaigh. Cosúil le cuid mhór acu siúd a ghlac páirt san Éirí Amach, gabhadh an Coileánach, agus bhí pionóis an bháis ag bagairt air ar feadh tamaill, go dtí gur tugadh go campa géibhinn [[Frongoch]] é. Ansin féin, thaispeáin sé go raibh comhábhair an cheannaire ann. Nuair a scaoileadh an chuid ba mhó de na cimí saor, bhí Mícheál Ó Coileáin ag fáil an lámh in uachtar ar [[Sinn Féin]] cheana. [[Íomhá:Michael Collins in military uniform.jpg|mion|Ag sochraid Art O'Gríofa - Lúnasa 1922]] Ní raibh an páirtí leath chomh sáite san Éirí Amach agus a bhí bolscaireacht na Breataine Móire ag áitiú, ach nuair a chuaigh sé sa pháirtí, thosaigh an Coileánach ag glacadh buntáiste ar íomhá an náisiúnachais radacaigh a ghreamaigh de Shinn Féin de thoradh na bolscaireachta. Lena chuidiú féin, d'insíothlaigh na radacaigh an páirtí. I Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain [[1917]], bhí an Coileánach ina bhall de choiste feidhmitheach Shinn Féin agus ina stiúrthóir cúrsaí eagraíochta ar [[Óglaigh na hÉireann]], agus Éamon de Valera i gceannas ar an dá eagraíocht sin. == An Chéad Dáil == Ar nós bhaill shinsearacha Shinn Féin ar fad, moladh an Coileánach mar iarrthóir in olltoghcháin na bliana [[1918]] le suíochán a lorg mar Fheisire i d[[Teach na dTeachtaí]] i Londain. Cosúil le formhór mór na n-iarrthóirí, vótáladh an Coileánach isteach. Bhí sé ina Fheisire do dháilcheantar [[Contae Ard Mhacha|Ard Mhacha]] Theas. Bhí sé fógartha ag Sinn Féin, áfach, nach nglacfadh Feisirí an pháirtí a gcuid suíochán i Westminster. Ina ionad sin, tháinig siad le chéile ina bparlaimint scartha in Éirinn - [[Dáil Éireann]]. Chruinnigh [[an Chéad Dáil]] seo i d[[Teach an Ardmhéara]] i m[[Baile Átha Cliath]] i Mí Eanáir sa bhliain [[1919]]. Bhí Éamon de Valera agus roinnt Feisirí eile de chuid Shinn Féin gafa ag na [[Sasana]]igh cheana. Nó is amhlaidh go bhfuair an Coileánach foláireamh óna ghréasán spiaireachta go raibh a leithéid ar na bacáin ag na húdaráis, ach nuair a nocht sé an fhaisnéis seo do Dev, d'áitigh sé siúd ar na Sinn Féinithe eile gan a dhath a shíleadh den rabhadh. Chreid sé nach rachadh a leithéid de shluaghabháil ach chun dochair do na Gaill cibé, nó bheadh an-ábhar bolscaireachta ann do na Gaeil. Nuair a fuair an oiread sin ceannairí iad féin faoi ghlas, áfach, is beag duine a fágadh deis acu an bholscaireacht sin a chraobhscaoileadh. Nuair a bhí de Valera sa phríosún, toghadh [[Cathal Brugha]] ina Phríomh-Aire, ach tháinig Dev ina áit, nuair a d'éalaigh sé as [[Príosún Lincoln]] i Mí Aibreáin sa bhliain 1919, le cuidiú an Choileánaigh. [[Íomhá:Michael Collins On Bicycle.jpg|mion|roimh 1922]] Is iomaí trá a bhí le freastal ag an gCoileánach sa bhliain 1919. Sa samhradh, cuireadh i gceannas ar an [[IRB]] é. I Mí Mheán Fómhair, chuaigh sé i mbun Rannóg Faisnéise na nÓglach. Thosaigh Cogadh na Saoirse ar an lá céanna agus a chéadchruinnigh an Dáil i Mí Eanáir sa bhliain 1919, nó b'ar an lá céanna a lámhach cathlán d'Óglaigh beirt [[Constáblacht Ríoga na hÉireann|saighdiúirí dubha]] a bhí ag gardáil coinsíneacht geiligníte ar an tSulchóid Bheag i g[[Contae Thiobraid Árann]]. Ní raibh orduithe faighte ag na hÓglaigh an t-éacht seo a dhéanamh. == Aire airgeadais == Cé go raibh sé gnóthach cheana féin, fuair sé tuilleadh dualgais le comhlíonadh, nuair a rinne Éamon de Valera Aire Airgeadais de sa bhliain 1919. Bhí an tír ar barr lasrach le cogadh cruálach, agus [[Constáblacht Ríoga na hÉireann]] is na [[Dúchrónaigh]] ag rith damhsa fud fad na hÉireann. Mar sin, b'éigean do na h-"aireachtaí" (mar a thugtaí ar na ranna rialtais san am) gníomhú ar chúla téarmaí. Ní raibh sa chuid ba mhó acu ach cúpla duine agus iad ag obair i seomra beag i dteach príobháideach, má bhí an oiread sin féin ann.[[Íomhá:Firstdail.jpg|thumb|<center>An Chéad Dáil<br />An chéad líne (Clé go deas): [[Laurence Ginnell]], [[Mícheál Ó Coileáin]], [[Cathal Brugha]], [[Art Ó Gríofa]], [[Eamon de Valera]], [[An Cunta Pluincéad]], [[Eoin Mac Néill]], [[Liam Tomás Mac Cosgair]], [[Caoimhín Ó hUiginn]].</center>]]Scéal eile ar fad ab ea scéal an Airgeadais, agus an Coileánach ag freastal air. Bhí seisean agus a fhoireann ábalta móreisiúint bannaí stáit a chóiriú le bun a chur le státchiste na Poblachta. Chuaigh scéal na hiasachta náisiúnta seo a fhad le [[Vlaidímír Léinín|Léinín]], agus chuir seisean toscaire go hÉirinn le slám airgid a fháil ar iasacht ó na hÉireannaigh chun an phoblacht [[Sóivéid (comhdháil)|Shóivéadach]] s'aige féin a mhaoiniú. Thairg Léinín roinnt seoda de chuid Choróin na [[Rúis]]e Impiriúla mar chúlbhannaí. Fágadh na seoda seo i dtaisce go dtí na tríochaidí, agus iad ligthe i ndearmad ag cách. Sa deireadh, thángthas orthu de thaisme. An té a chaithfidh súil ar ais ar a ndearna an Coileánach, tiocfaidh iontas an domhain air i bhfianaise na n-iléachtaí sin. D'fhruiligh an Coileánach scuad feallmharfóireachta, "An Dáréag", le spiairí de chuid na Sasanach a mharú. Chóirigh sé an "Iasacht Náisiúnta". Bhí sé ag coinneáil na nÓglach ag imeacht, agus nuair a bhí de Valera ag taisteal [[na Stát Aontaithe]], b'éigean dó an chuid ba mhó de chúrsaí an rialtais a chomhordnú thar thréimhse fhada. Thairis sin, chaithfeadh sé airm a smuigleáil isteach le haghaidh na nÓglach. D'fhéadfá a rá gur réabhlóid aonair ab ea an fear féin. [[Íomhá:Michael Collins.jpg|mion|An Chéad Dáil, 1919 ]] B'iad an Coileánach agus [[Risteard Ó Maolchatha]] príomheagraithe na nÓglach, a fhad is a bhí sé indéanta ar aon nós ord agus eagar a choinneáil ar dhíormaí scaipthe treallchogaíochta den chineál sin. Is gnách a rá gurbh é an Coileánach a d'eagraigh na Colúin Reatha le linn Chogadh na Saoirse, ach ar ndóighe, ní fhéadfadh sé a leithéid de rud a chur i gcrích gan chuidiú ó dhaoine eile. Bhí an-lámh aige san obair seo, ach b'é Risteard Mac Aodha an príomheagraí. Ní ba déanaí, chuir na Sasanaigh Mac Mhic Aodha chun báis mar dhíoltas i ndiaidh [[Domhnach na Fola (1920)|Dhomhnach na Fola 1920]]. Thairis sin, bhí na hÓglaigh go mór mór i dtuilleamaí na gceann feadhna áitiúil, beag beann ar an gCoileánach agus ar an Maolchathach. Sa bhliain [[1920]], an bhliain chéanna a shlánaigh an Coileánach tríocha bliain d'aois, bhí na Sasanaigh ag tairiscint deich míle punt airgid (ba mhillteanach an slám airgid é san am) ar gach eolas a chabhródh leo Mícheál Ó Coileáin a ghabháil nó a mharú. I measc na gceannairí náisiúnta, d'éirigh ina naimhdeas idir eisean agus beirt fhear ar leith: [[Cathal Brugha]], an tAire Cosanta, agus de Valera, an Príomh-Aire. Bhí Cathal Brugha in ainm a bheith ina Aire Cosanta. Fear dúthrachtach a bhí ann ceart go leor, ach ní raibh sé leath chomh héirimiúil leis an gCoileánach. Cé nach raibh Mícheál Ó Coileáin ach ina Aire Airgeadais, go hoifigiúil, is é an chuma a bhí ar na cúrsaí ná nach raibh de dheis ag Brugha a chuid cúraimí féin a fhreastal, agus an Coileánach á gcríochnú dó beag beann air féin. [[Íomhá:General Collins.jpg|mion|rinne an Ginearál cigireacht ar na trúpaí]] Bhí de Valera in éad lena chomhchogaí óg, go háirithe i ndiaidh an mhórchlú a bhain an Coileánach amach dó féin mar cheannaire sa bhaile, nuair a bhí de Valera féin ag lorg tacaíochta don Phoblacht sna Stáit Aontaithe, obair nach raibh mórán toraidh uirthi. Bhí sé le haithint ar a leasainmneacha féin an dóigh a raibh siad ag iompairc le chéile: "An Buachaill Ard" a bhítí ag tabhairt ar de Valera - fear ard as an ngnáth a bhí ann - ach nuair a bhí seisean i Meiriceá, bhaist na hÓglaigh an leasainm "An Buachaill Mór" ar an gCoileánach, rud nár thaitin le de Valera in aon chor. Ag filleadh abhaile dó, d'fhéach de Valera leis an gCoileánach a chur go dtí na Stáit Aontaithe, siocair is go mbeadh seisean ar an t-aon duine amháin a bheadh ábalta an obair a chur i gcrích thall ansin. Dhiúltaigh an Coileánach féin don áitiú seo, agus an chuid ba mhó de lucht ceannais Shinn Féin (cé is moite de Chathal Brugha agus [[Aibhistín de Staic]]) ag tacú leis. Mar sin, d'fhan sé in Éirinn. Nuair a tháinig an Sos Cogaidh, hullmhaíodh comhdháil síochána idir [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Rialtas na Breataine Móire]] agus cinnirí na Poblachta nach bhfuair aitheantas idirnáisiúnta go fóill, ach amháin ón [[APSS|Aontas Sóivéadach]], a bhí go mór mór in anás airgead iasachta ó na hÉireannaigh. Cé go raibh de Valera agus [[Gael-Mheiriceánaigh]] chlúiteacha ag déanamh stocaireachta i [[Washington, D.C.]], agus [[Seán T. Ó Ceallaigh]] ag comhdháil síochána Versailles, le haitheantas a bhaint amach don Phoblacht, ní raibh sé le fáil. I Mí Lúnasa sa bhliain 1921, d'athraigh an Dáil oifig de Valera ón bPríomh-Aireacht go hUachtaránacht na hÉireann, le go mbeadh sé ar aon leibhéal leis an [[Seoirse V na Ríochta Aontaithe|Rí Seoirse a Cúig]]. Ansin, chuir sé iontas ar an saol ar fad, nuair a d'fhógair sé nach nglacfadh sé páirt sna comhchainteanna, ach oiread leis an Rí. Ina áit sin, bhronn sé lánchumhacht ar thoscaireacht a chuir sé go Londain. Is é is brí leis an "lánchumhacht" ná go raibh sé ar chumas na dtoscairí seo conradh síochána a shíniú leis na Gaill gan faomhadh a fháil roimh ré uaidh féin. B'iad [[Art Ó Gríofa]] agus Mícheál Ó Coileáin a chuaigh i gceannas ar an toscaireacht. Bhí an Coileánach iontach míshásta leis an gcomhairle seo, nó is é an tuairim a bhí aige féin ná gur chóir do Dev féin na cúrsaí seo a phlé leis na Sasanaigh. Ina dhiaidh sin is uile, thoiligh sé dul go Londain. == An Conradh == [[Íomhá:Michael Collins 1921.jpg|thumb|Londain, 1921, idirbheartaíocht a mhair ar feadh i bhfad]] Is é an toradh a tháinig as na comhchainteanna ná an [[Conradh Angla-Éireannach]], agus b'é an Conradh seo ba bhunús le stát nua Éireannach, mar atá, [[Saorstát Éireann]]. Bhí forálacha ann le haghaidh stát uile-Éireannach, ach san am céanna, d'fhág sé ar chumas sé chontae in oirthuaisceart an oileáin tarraingt siar as an stát seo, rud a rinne siad gan mhoill. Bhí sé leagtha amach sa Chonradh go gcaithfí coiste ar leith a chur ag obair leis an teorainn a atarraingt, dá dtogródh [[Tuaisceart Éireann|na Sé Chontae]] a leithéid a dhéanamh, agus is é an rud a bhí ar intinn an Choileánaigh go bhféadfaí, ar an mbealach seo, limistéar an stáitín thuaisceartaigh a laghdú an oiread sin is nach bhfágfaí maireachtáil ar bith ann ar chúrsaí eacnamaíocha. Bhí an beart sin incheaptha san am, nó bhí cónaí ar an gcuid ba mhó den phobal [[Aontachtach]] taobh istigh de shrianta cúnga in oirthear [[Uladh]]. Bheadh stádas Tiarnais ag an Saorstát nua, agus é á rialú ag parlaimint dhá theach. Bheadh an t-údarás iomlán dílsithe don Rí, ach san am céanna, bheadh sé á oibriú ag Rialtas dúchasach, agus b'í [[Dáil Éireann]], teach íochtarach na Parlaiminte nua, a cheapfadh an Rialtas sin. Bheadh cúirteanna dá gcuid féin ag na hÉireannaigh, agus tríd is tríd, bheadh níos mó neamhspleáchais ag an tír ná a rithfeadh le [[Charles Stewart Parnell]] nó le [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Páirtí Pairliminteach]] [[John Redmond|Sheáin Réamainn]] a éileamh riamh. [[Íomhá:Anglo-Irish Treaty signatures.gif|clé|mion|An Conradh]] Is é an meas a bhí ag na dearg-Phoblachtánaigh ar an gConradh ná gur feillbheart a bheadh ann. In áit na Poblachta a bhí bainte amach le lámh láidir, thiocfadh Saorstát nach mbeadh ach stádas an Tiarnais taobh istigh d'[[Impireacht na Breataine]] aige, agus chaithfeadh na Teachtaí Dála dílseacht a mhóidiú go díreach don Rí, mar a cuireadh an scéal i bhfocail san am. (Le fírinne, ba don tSaorstát a mhóideoidís an dílseacht, ach bhí an dílseacht don Rí ag dul leis an móid seo mar aguisín, mar a bhí leagtha amach sa Chonradh.) Chuaigh scoilt ar Shinn Féin faoin gConradh, agus de Valera ag dul le faicsean na bhfrith-Chonraitheoirí le cur in aghaidh an ghéillte seo, mar a thuig sé é. Iad siúd nach raibh ag aontú leis, chuir siad ina leith go raibh a fhios aige ón tús nach mbeadh an Phoblacht inbhainte amach cibé scéal é, agus gur chuir sé an Coileánach i gceannas ar an toscaireacht d'aonturas, leis an náire a sheachaint. Dhiúltaigh de Valera do na líomhaintí seo, ach is é an chiall a bhaineann an chuid is mó de staraithe an lae inniu ná gurb é sin an freagra is fearr ar an gceist, cén fáth nach ndeachaigh seisean go Londain. D'áitigh an Coileán, siúd is nár thug an Conradh an tsaoirse d'Éirinn mar Phoblacht, gur bhronn sé de shaoirse ar na hÉireannaigh an tsaoirse sin a bhaint amach iad fén. Sa deireadh thiar thall, b'é de Valera féin a chruthaigh gurbh fhíor don Choileánach an méid sin. [[Íomhá:Kitty Kiernan.jpg|mion|Kitty Kiernan, i ngrá le Harry Boland agus an Coileánach]] == An tAitheantas Trípháirteach == De réir mar a bhí sé leagtha amach sa cháipéis féin, chaithfeadh trí pharlaimint a bhfaomhadh a thabhairt don Chonradh Angla-Éireannach. Fuair sé formhuiniú Pharlaimint na Breataine Móire, ar dtús. Ansin, chaithfeadh Dáil Éireann glacadh leis, freisin, cé nach raibh aon stádas dlíthiúil ag an Dáil de réir an dlí idirnáisiúnta, ó nach bhfuair sé aitheantas na n-údarás Gallda. Nó, ós rud é go raibh stádas ''de facto'' ag an Dáil, agus í ag oibriú chumhacht pholaitiúil Shinn Féin agus mhuintir na hÉireann, ní fhéadfaí ach an Conradh a chur faoi bhráid na Dála. Thairis sin, bhí an tríú Parlaimint ann, mar atá, Teach Teachtaí Dheisceart Éireann. De réir fhorálacha an [[An tAcht um Rialtas na hÉireann|Achta um Rialtas na hÉireann]], a bhí reachtaithe ag Parlaimint na Ríochta Aontaithe sa bhliain 1920, bhí a leithéid de chomhairle reachtach ann, cé nár tháinig sí le chéile riamh roimhe seo, ós rud é gurbh fhearr le formhór a cuid feisirí Dáil Éireann. Anois, áfach, chruinnigh an Teach sin faoi dheoidh. Bhí na frith-Chonraitheoirí á bhaghcatáil, ar ndóigh, ach tháinig na Saorstátairí agus an ceathrar Aontachtóirí nár ghlac páirt in obair na Dála riamh, agus ar ndóigh, dhearbhaigh siad an Conradh. [[Íomhá:Harry Boland and Michael Collins.jpg|clé|mion|in éineacht lena chara ag an am, Harry Boland. Roimh 1922.]] == An Rialtas Sealadach == Bhí Dáil Éireann ann i gcónaí, de réir a Bunreachta a bhí i bhfeidhm ón mbliain 1919 ar aghaidh. D'éirigh de Valera as an Uachtaránacht agus é ag súil leis go n-atoghfaí é, ar dhóigh is go n-éireodh leis an Conradh a chur ar neamhní ansin. B'é Art Ó Gríofa a vótáladh isteach ina áit, áfach, agus b'eisean a shealbhaigh an Uachtaránacht. Níor thug sé "Uachtarán na hÉireann" air féin, áfach, ach "Uachtarán na Dála" - is é sin, an [[Ceann Comhairle]], más maith leat. Mar sin féin, ní raibh aon stádas dlíthiúil ag an rialtas seo, de réir dhlí bunreachtúil na Breataine Móire, agus tháinig rialtas eile ar an bhfód, agus é, go foirmeálta, freagrach do Theach Teachtaí Dheisceart Éireann. B'é an Coileánach a bhí i gceannas ar an Rialtas Sealadach nua, agus is é an teideal a bronnadh air ná Uachtarán an Rialtais Shealadaigh - is é sin, an Príomh-Aire. San am céanna, choinnigh sé an Aireacht Airgeadais i rialtas Poblachtach an Ghríofaigh. Bhí na cúrsaí dlí iontach casta timpeall an scéil. De réir dhlí na Breataine Móire, bhí sé ina Phríomh-Aire anois, agus é ainmnithe ag an gCoróin agus insealbhaithe de réir na pribhléide ríoga. Le hinsealbhú a fháil, b'éigean dó cuairt fhoirmeálta a thabhairt ar an Viocúnta Fitzalan, Tiarna Leifteanant na hÉireann. Is é an dearcadh Poblachtánach ná go ndeachaigh an Coileánach ansin le go dtabharfadh an Viocúnta suas [[Caisleán Átha Cliath]] dó. De réir dhlíthe bunreachtúla na Breataine Móire, áfach, searmanas a bhí ann ar a dtugtar "pógadh na láimhe", is é sin, insealbhú Aire Rialtais de chuid na Corónach, agus gurbh é an teagmháil féin, seachas aon chaipéis a shíneofaí, a d'fhág an Coileánach i seilbh na Príomh-Aireachta. [[Íomhá:Picture of Michael Collins and Arthur Griffith.jpg|mion|in éineacht le Arthur Griffith]] De réir mar a insítear, bhí an Coileánach seacht nóiméad mall ag teacht ar an searmanas, agus an Tiarna Leifteanant á cháineadh. Is é an freagra a thug an Coileánach ná: "Bhí ortsa seacht nóiméad a chaitheamh ag fanacht liom, agus sinne ag fanacht leis an lá seo le seacht gcéad bliain!" Tharraing ceist an Chonartha achrann millteanach anuas ar Éirinn. Thar aon rud eile, bhí Éamon de Valera míshásta go síneodh an Coileánach aon chonradh gan údarás ar leith a iarraidh air féin roimh ré. Sa bhreis air sin, ba chúis an-diospóireachta é an Conradh féin. Bhí de Valera agus roinnt mhaith eile de frith-conraitheoirí thábhachtacha ag lochtú an stádais a d'fhág an Conradh ag Éirinn, mar Thiarnas taobh istigh den Impireacht. An mhóid a chaithfí a mhionnú don Rí, bhí an-tábhacht shiombaileach léi, fosta. Ní rabhthas róshásta leis ach oiread go gcoinneodh na Gaill [[Calafoirt an Chonartha]] acu féin le go bhféadfaí an [[Cabhlach cogaidh|Cabhlach]] Ríoga úsáid a bhaint astu. D'fhéadfadh na Sasanaigh an-smacht a choinneáil ar pholasaí eachtrach na hÉireann, dar leis na frith-conraitheoirí , agus na calafoirt sin acu, gan trácht ar an móid dílseachta. Nuair a caitheadh an vóta faoin gConradh, bhí beagnach duine as gach beirt de na Teachtaí ag cur in aghaidh an Chonartha, ach, i ndiaidh an iomláin, ghlac an tromlach leis, ar an seachtú lá de Mhí Eanáir sa bhliain [[1922]]. Caitheadh seacht vóta déag is dhá scór ina aghaidh, agus ceithre vóta is trí scór ar mhaithe leis. Mar sin féin, bhí an chuid ba mhó de na hÓglaigh ag cur in aghaidh an Chonartha, agus tháinig an chuma ar na cúrsaí go rachaidís chun cogaidh faoin scéal - go raibh cogadh cathartha ar na bacáin. Ag caitheamh súil an lae inniu ar na himeachtaí sin dúinn, is dócha gur ábhar iontais dúinn nach raibh an oiread sin tábhachta ag baint le ceist na críochdheighilte san am. Bhí na hÓglaigh suite siúráilte nach mbeadh teacht aniar i stáitín an Tuaiscirt cibé scéal é, agus bhí an Coileánach féin meáite ar an stáitín a chloí le treallchogaíocht. I dtús na bliana 1922, thosaigh sé ag cur fir agus trealamh cogaidh thar an Teorainn le cuidiú le hÓglaigh an oir-thuaiscirt. Chuir an Cogadh Cathartha an plean seo ar neamhní, ach dá mbeadh sé i ndán don Choileánach teacht slán as an gCogadh Cathartha, is follasach nach bhfágfadh sé an Tuaisceart ag na Gaill gan treallchogadh a chur faoi. Mar sin, fuair sé tacaíocht an chuid ba mhó de na hÓglaigh sna Sé Chontae. Chuaigh níos mó ná míle fear acu siúd, fiú, in [[Arm an tSaorstáit]]. [[Íomhá:Michael Collins Commander-in-Chief of the Irish National Forces.jpg|clé|mion|ardcheannasaí, 1922]] Go gairid roimh thús an Chogadh Chathartha i Mí an Mheithimh sa bhliain 1922, bhí an Coileánach go héadóchasach ag iarraidh an scoilt a dhúnadh agus cogadh a sheachaint. Thréig de Valera agus na frith-Chonraitheoirí eile an Dáil, ach shocraigh an Coileánach go rachadh an dá fhaicsean de Shinn Féin sa chéad toghchán in éineacht agus go mbeadh comhrialtas acu ina dhiaidh sin. Ar dtús, rith comhréiteach leis an gCoileánach: bheadh bunreacht Poblachtánach ag an Saorstát nach ndéanfadh trácht ar bith ar an Rí, ach ní dhiúltófaí don Chonradh. Bhí an smaoineamh seo inghlactha ag an gcuid ba mhó de na Poblachtánaigh, leis. Chun scoilt na nÓglach a leigheas, bhunaigh an Coileánach Coiste Athaontaithe an Airm, agus bhí toscairí ón dá thaobh ina mbaill den Choiste. Ghlac sé buntáiste, freisin, ar an seasamh a bhí aige san IRB leis na hÓglaigh a mhealladh chun toiliú leis an gConradh. Ansin, áfach, dhiúltaigh na Gaill don bhunreacht Phoblachtánach, agus ní raibh comhréiteach ar bith ar fáil ó na Poblachtánaigh a thuilleadh. Mar sin, ní raibh an cogadh cathartha le seachaint ní ba mhó. == An Cogadh Cathartha == [[Íomhá:Mícheál Ó Coileáin & Risteard Ó Maolchatha.png|thumb|Mícheál Ó Coileáin & Risteard Ó Maolchatha ag sochraid Stáit [[Art Ó Gríofa|Art Uí Ghríofa]] ar an 16ú Lúnasa , 1922]] I Mí Aibreáin sa bhliain 1922, shealbhaigh dhá chéad Óglach frith-Chonartha [[na Ceithre Cúirteanna]] i m[[Baile Átha Cliath]] i ndiúnas ar an Rialtas Sealadach. Bhí an Coileánach ag iarraidh cogadh cathartha a sheachaint, agus mar sin, staon sé ón bhfoirgneamh a ionsaí, go dtí nár fhág na Gaill an dara rogha aige. Ar [[22 Meitheamh|an dóú lá fichead de Mhí an Mheithimh]], mharaigh beirt Óglach Sior Henry Wilson, ginearál Gallda ar pinsean, i m[[Belgravia]] i Londain. San am sin, chreid an saol mór gurbh iad na hÓglaigh fhrith-Chonartha a rinne an obair. Bhagair [[Winston Churchill]] ar an gCoileánach [[Arm na Breataine]] a chur go Baile Átha Cliath leis na frith-Chonraitheoirí a chaitheamh amach as na Ceithre Chúirteanna, mura mbeadh an Coileánach sásta é a dhéanamh. Déanta na fírinne, tháinig sé chun solais idir an dá linn gurbh é an Coileánach féin a d'ordaigh an dúnmharú le díoltas a agart ar Wilson a bhí páirteach sna géarleanúintí ar na [[Caitlicigh]] san oirthuaisceart. B'é Seosamh Dolan, a bhí ina bhall de scuad feallmharfóireachta an Choileánaigh i gCogadh na Saoirse agus a chuaigh ina Chaptaen in Arm an tSaorstáit ina dhiaidh sin, a nocht an méid sin sna caogaidí. D'inis sé freisin go bhfuair sé féin orduithe ón gCoileánach an bheirt fhear a mharaigh Wilson a tharrtháil sula gcuirfí chun báis iad. [[Íomhá:Michael Collins 12 August 1922.jpg|mion|[[12 Lúnasa]] [[1922]]. Feallmharaíodh é 10 lá ina dhiaidh]] Cibé scéal é, ní raibh de rogha ag an gCoileánach, ansin, ach dul i ndeabhaidh lann leis na frith-Chonraitheoirí, go háirithe nuair a d'fhuadaigh siad ginearál de chuid an tSaorstáit. Rinne sé an iarracht dheireanach áitiú ar na fir sna Cúirteanna gurbh fhearr dóibh scaipeadh. Nuair nach raibh toradh ar bith air sin, fuair sé áis dhá ghunna mhóra airtléire ó na Sasanaigh, agus thosaigh sé ag bombardú an fhoirgnimh go dtí gur ghéill na frith-Conraitheoirí ansin iad féin dó. Na himeachtaí seo a chuir tús le [[Cogadh Cathartha na hÉireann]], nuair a phléasc cathanna amach idir na frith-Chonraitheoirí agus trúpaí an tSaorstáit. Faoi cheannas an Choileánaigh, ghabh fórsaí an tSaorstáit an phríomhchathair go sciobtha. I Mí Iúil 1922 bhí na frith-Chonraitheoirí sách láidir i gCúige [[Mumhan]]. Thaobhaigh de Valera agus na Teachtaí Dála frith-Chonartha eile leis na hÓglaigh a bhí in aghaidh an tSaorstáit. Thart faoi lár na bliana, d'fhág an Coileánach uaidh cúraimí an Phríomh-Aire le bheith ina ardcheannasaí ar an Arm Náisiúnta. Arm ceart faoi shainéide ab ea é agus é ag fás timpeall ar an bhfaicsean de na hÓglaigh a bhí báúil leis an gConradh. Tháinig borradh mór ar arm an tSaorstáit le cuidiú na Sasanach, idir threalamh agus mhaoiniú, agus fir nua á bhfruiliú le haghaidh an chogaidh chathartha. Chinn an Coileánach in éineacht le h[[Eoin Ó Dufaigh]] agus Risteard Ó Maolchatha díormaí a thabhairt go dtí an Mhumhain ón bhfarraige. Chuaigh na Saorstátairí i dtír ar chósta na Mumhan in aice leis na críocha a bhí á gcoimeád ag na frith-conraitheoirí , agus i ndeireadh an tSamhraidh, d'athghabh saighdiúirí an tSaorstáit an Mhumhain agus iarthar na tíre. Chuaigh an Coileánach féin go Contae Chorcaí, a sheanfhód dúchais. Bhí mífhoighne air an cogadh a chríochnú chomh luath agus ab fhéidir, agus deirtear go raibh sé ag iarraidh teacht i dteagmháil leis na cinnirí frith-Chonartha le go bhféadfaí sos cogaidh a chur ar bun, ar a laghad. === Bás an Choileánaigh === [[Íomhá:Grave of Micheál Ó Coileáin.jpg|thumb|Plaic chuimhneacháin i m[[Béal na Blá]].]] D’imigh an Coileánach ar chigireacht mhíleata thart ar chúige Mumhan i mí Lúnasa. Ar a bhealach trí [[Contae Chorcaí|Chontae Chorcaí]], in aice le [[Béal na mBláth|Béal na Blá]], maraíodh Mícheál Ó Coileánach ar an dóú lá fichead de Mhí Lúnasa 1922. Is léir go raibh nasc idir a thuras cinniúnach agus an rún a bhí aige teacht ar shocrú éigin leis an bhfeasúra poblachtánach, agus bhí sé ag socrú cruinnithe le idirghabhálaithe. Bhí sé in aghaidh aon iarracht socrú crua ná cinsireacht dhian a bhualadh ar an bhfreasúra.<ref name=":0" /> Thiomáin a thionlacan isteach i ngaiste a chuir na frith-Conraitheoirí áitiúla roimh. D'ordaigh an Coileánach do lucht a thionlactha stad agus an lámhach a fhreagairt, in áit tiomáint ar aghaidh agus é féin a choinneáil go sábháilte istigh ina charr armúrtha, mar ab fhearr leis an bhfear a bhí mar leathbhádóir aige, [[Emmet Daltún]]. Dealraíonn sé gur [[Piléar (gunna)|piléar]] strae a bhuail an Coileánach. B'eisean an t-aon duine amháin a fuair bás sa teagmháil. Ní raibh ach aon bhliain déag agus fiche slánaithe ag an gCoileánach, lá a bháis. D’fhreastail tuairim is 500,000 duine ar a [[Sochraid|shochraid]] i m[[Baile Átha Cliath]]. Níltear ar aon fhocal faoi cé a mharaigh é. (Ach tá sé le léamh ar leabhair áirithe gurbh é Donncha Ó Néill, nó "Sonny", iar-aimsitheoir de chuid Arm na Breataine Móire a chuaigh sna hÓglaigh, a scaoil an t-urchar a bhuail é. Fuair "Sonny" bás sa bhliain [[1950]]). == Oidhreacht an Choileánaigh == [[Íomhá:Bust of Micheál Ó Coileáin.jpg|mion|dealbh bhrád, Contae Chorcaí, áit a rugadh Collins, (Albert Power, 1920idí)]] Áirítear Mícheál Ó Coileáin ar ceann de na seansanna móra caillte i stair na hÉireann.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.corkcoco.ie/ga/cuairteoir/conair-mhichil-ui-choileain|teideal=Conair Mhichíl Uí Choileáin|language=ga|work=Comhairle Contae Chorcaí|dátarochtana=2022-08-21}}</ref> Fear ardéirimiúil, intleachtúil, paiseanta, dúthrachtach a bhí ann, agus chronaigh an stát úrbhunaithe go géar é, nuair nach raibh sé ann a thuilleadh. Beag beann ar an bhfreasúra, choinnigh sé soláthar agus tacaíocht leis na hÓglaigh i d[[Tuaisceart Éireann]], ach nuair a bhí sé imithe, d'éirigh lucht a chomharbais as an bpolasaí go sciobtha. Is éadócha go mbeadh sé chomh patuar i leith mholtaí Choimisiún na Teorann agus iad siúd a tháinig ina dhiaidh. Mhéadaigh sé ar mhéala a bháis go bhfuair an tUachtarán Ó Gríofa bás deich lá roimhe sin, le teann an stró a chuir imeachtaí na tíre air. Is ar éigean a chonacthas an Coileánach go poiblí i ndiaidh lá adhlactha a chara, agus é ag siúl ar lorg na cónra. Sula raibh seachtain iomlán thart, cuireadh an Coileánach féin sa reilig chéanna, [[Reilig Ghlas Naíon]] i mBaile Átha Cliath. Ábhar fiannaíochta ab ea na focail a labhair sé ar lá sínithe an Chonartha. Nuair a dúirt an Tiarna Birkenhead, agus é buartha faoin dóigh a rachadh an Conradh i bhfeidhm ar an mBreatain Mhór, go raibh eagla air gur shínigh sé barántas a bháis pholaitiúil, is é an freagra a fuair sé ón gCoileánach go raibh seisean i ndiaidh barántas a fhíorbháis a shíniú. Seo mar a scríobh an Coileánach chuig dlúthchara leis: :''"I ndiaidh an oiread sin allas a bhárcadh, i ndiaidh an oiread sin streachailte agus tromluithe, tá tú, go tobann, ag siúl na sráideanna i Londain agus iad fuar fliuch faoi aer na hoíche. Samhlaigh leat - céard atá agat le tabhairt d'Éirinn? Rud atá ag teastáil uaithi le seacht gcéad bliain. An sásóidh an margadh seo aon duine? Duine ar bith? Seo an méid a deirim leat: go moch ar maidin inniu, shínigh mé barántas mo bháis féin. Nuair a rinne mé é, is é an rud a bhí ar m'intinn ná: féach chomh haisteach, chomh haiféiseach atá sé - bheadh sé chomh maith ag an gcorrphiléar an jab a dhéanamh cúig bliana ó sin."'' Iad siúd a tháinig slán as pianta breithe na hÉireann, fir ar nós Éamon de Valera, [[Liam Tomás Mac Cosgair]], Risteard Ó Maolchatha agus Eoin Ó Dufaigh, choinnigh muintir na hÉireann cuimhne ar an dóigh ar éirigh leo an stát a chur ar bun agus a choinneáil ag imeacht. An Coileánach, arís, ó cailleadh chomh hóg sin é, ní chuimhnítear air ach mar idéalaí óg radacach nach gcaithfeadh riamh fadhbanna na síochána a fhuascailt. [[Íomhá:Michael Collins by John Lavery.jpg|thumb|'' Michael Collins (Love of Ireland)''; Pictiúr le [[John Lavery]] ]] Chuaigh de Valera i gcuimhne na ndaoine mar sheanfhear caoch ag caitheamh deireadh a shaoil leath ina phinsinéir ina Uachtarán ar Éirinn sna seascaidí agus i dtús na seachtóidí. Is é an chuimhne a choinnítear ar [[Liam Mac Cosgair]] ná gurbh eisean an Taoiseach ar thit sé ar a chrann cúrsaí airgeadais na tíre a chur ina seasamh arís i ndiaidh tuairteáil an stocmhalartáin sa [[Wall Street]]. Is é an rud is túisce a ritheann leis na daoine faoi Risteard Ó Maolchatha gurbh eisean a d'údaraigh bású na gcimí i rith an Chogaidh Chathartha. Maidir le hEoin Ó Dufaigh, b'eisean an póilín a chuaigh le polaitíocht agus a thug taithneamh d'fhaisisteachas [[Francisco Franco]]. An Coileánach, áfach, ní raibh sé i ndán dó a lámha a shalú i gcúrsaí na polaitíochta iarchogaidh. Eisean an fear óg glórmhar scafánta a bhí ábalta idir Phoblacht, Chonradh agus inspioráid mhillteanach a thabhairt do mhuintir na hÉireann, agus a fuair bás sular tháinig bláth ceart air, go díreach nuair a bhí a thír dhúchais ar thairseach an neamhspleáchais. == Sna scannáin == [[Íomhá:A Black and Tan on duty in Dublin.jpg|mion|Dúchrónach agus gunna Lewis, i mBÁC]] Sa bhliain [[1996]], tháinig scéal Mhíchíl Uí Choileáin ar an scáileán, nuair a rinne an stiúrthóir Neil Jordan scannán de. B'é [[Liam Neeson]] a bhí i ról an Choileánaigh féin, agus b'í [[Julia Roberts]] a rinne páirt a chailín, Caitríona Nic Thiarnáin. Thairis sin, chonacthas Aidan Quinn ag déanamh pháirt [[Énrí Ó Beóláin|Énrí Uí Bheóláin]], agus b'ar chrann [[Alan Rickman]] a thit sé ról [[Eamon de Valera]] a dhéanamh. B'é an stiúrthóir féin, Neil Jordan, a chum an script, agus b'é Elliot Goldenthal an ceolchumadóir a sholáthair an fuaimrian. Thaitin an scannán go mór leis na léirmheastóirí ar chúiseanna foirme, struchtúir agus insinte, ach san am céanna, bhí na staraithe ag fáil lochta ar an dóigh ar chuir Jordan fíricí na staire as a riocht le cur le teannas drámatúil na hinsinte. Agus an méid sin ráite, bhí an scannán seo ar an gceann ba rathúla a rinneadh in Éirinn riamh. Bhí na staraithe ag lochtú na ngnéithe seo leanas: * Sa suíomh a thaispeánann cruinniú rúnda [[Dáil Éireann|na Dála]], tagraítear don Choileán mar Aire Faisnéise. Le fírinne, bhí sé ina Aire Airgeadais, agus san am céanna, bhí sé i gceann na gcúrsaí faisnéise in [[Óglaigh na hÉireann]]. Ní raibh an dá ról seo ag baint le chéile ar aon nós. * Ní bhfuair [[Énrí Ó Beóláin]] an cineál báis a taispeánadh ar an scannán. * Níorbh é an Coileánach a bhí i gceannas ar an toscaireacht a chuaigh go Londain le haghaidh comhchainteanna faoin gConradh Angla-Éireannach. B'é Art Ó Gríofa an ceannasaí, agus an Coileánach ar an dara fear. * Sa scannán, mharaigh na [[Dúchrónaigh]] [[Éamonn Broy]] i ndiaidh dóibh breith air in Óstán Vaughan. Le fírinne, tháinig Broy slán as Cogadh na Saoirse agus as an g[[Cogadh Cathartha na hÉireann|Cogadh Cathartha]] féin, agus bhí sé ina Choimisinéir ar an n[[Garda Síochána]] sna [[1930í]]. * Tugadh le fios go raibh lámh éigin ag [[Eamon de Valera]] i marú an Choileánaigh. An buachaill óg a mharaigh an Coileánach ar an scannán, bhí sé i dteagmháil phearsanta le de Valera go gairid roimh an luíochán. Cé go raibh de Valera i gContae Chorcaí, níl fianaise ar bith ann go raibh freagracht chomh díreach sin air as an marú. Is iomaí duine a lochtaigh an ghné seo nó gnéithe eile den dóigh ar chuir an scannán síos ar Eamon de Valera. *[[Íomhá:Neil Jordan by David Shankbone.jpg|mion|Neil Jordan, 2010]]Ar an scannán, maraíodh foireann de bhleachtairí Aontachtacha ó [[Bhéal Feirste]] le carrbhuama taobh istigh de Chaisleán Bhaile Átha Cliath. Ní raibh anseo ach tagairt shoiléir do [[na Trioblóidí]] i gCúige Uladh, nó ní raibh carrbhuamaí á n-úsáid i gCogadh na Saoirse. Thairis sin, níor mharaigh na hÓglaigh péas ar bith istigh sa Chaisleán. * Ar an scannán, ghéill na reibiliúnaigh iad féin do na Sasanaigh os comhair Ard-Oifig an Phoist. Ní mar sin a tharla, áfach. * D'aithris an scannán na seanmhiotais gurbh iad an "mhóid dílseachta don Rí" (nach bhfuil a leithéid sa Chonradh ar aon nós) agus an [[Críochdheighilt na hÉireann|Chríochdheighilt]] ba phríomhchúis leis an scoilt idir na hÓglaigh. Is é stádas an Tiarnais, in ionad neamhspleáchas iomlán na Poblachta, a bhí ar an gcloch ba mhó ar phaidrín lucht na comhaimsire. Is é an chosaint a bhí ag Neil Jordan ná nach bhféadfaí athinsint chruinn na staire a fháscadh isteach i scannán chomh gairid, ó chaithfeadh sé a bheith intuigthe ag lucht féachana an uile dhomhain, iad siúd san áireamh a bhí ar bheagán eolais ar stair na hÉireann. Níor mhaolaigh an chosaint seo ar mhíshástacht na gcriticeoirí i leith an oiread ficsin a meascadh tríd an stair, go háirithe an dóigh ar bhaist sé ainm fíordhuine - Éamonn Broy - ar charachtar a bhí bunaithe ar níos mó ná aon duine amháin; an cur síos a tugadh ar de Valera agus ar bhás an Choileánaigh; agus an carrbhuama. Thug an scannán le fios gur bunaíodh an Saorstát i dtús na bliana 1922, agus is iomaí suíomh gréasáin a ghlac leis an ráiteas seo mar fhírinne, siúd is nár tháinig an stát ar an bhfód go foirmeálta roimh Mhí na Nollag sa bhliain chéanna. An carachtar ar ar tugadh "Éamonn Broy" ar an scannán, bhí tréithe a lán póilíní éagsúla le haithint air. Bhí Broy ina bhall den "Roinn G", brainse faisnéise Phóilíní Ceannchathartha Bhaile Átha Cliath (Dublin Metropolitan Police) nach raibh lonnaithe i gCaisleán Bhaile Átha Cliath, ach i Sráid Marlborough. B'é Dáithí Ó Niallagáin príomhghníomhaire an Choileánaigh sa Chaisleán. Nuair a foilsíodh an scannán ar an DVD, cuireadh clár faisnéise leis a dhéanann trácht cuimsitheach ar an bhficsean atá fite tríd an bhfírinne sa scannán. Bhí sé ceaptha ar dtús go gcoiscfeadh cinsire na scannán ar pháistí ab óige ná cúig bliana déag féachaint air, ach ó bhí an oiread sin tábhachta leis ó thaobh na staire de, is é an t-aicmiú a fuair sé ná PG - is é sin, tá sé ceadaithe do na páistí óga féin an scannán a fheiceáil ach na tuismitheoirí a bheith i láthair á mhíniú dóibh. D'eisigh an cinsire preasráiteas inar thagair sé don scannán mar shaothar as an ngnáth, agus é barúlach "go bhfágaim faoi na tuismitheoirí féin, cé acu ba chóir dá gclann é a fheiceáil", ó fuair sé ábhar an scannáin chomh tábhachtach sin. == Féach freisin == * Scríobh [[Tim Pat Coogan]] beathaisnéis faoi as Béarla, agus sa bhliain [[1985]], d'fhoilsigh [[Pádraig Ó Braoin]] beathaisnéis Gaeilge <ref>Ó BRAOIN, Pádraig: ''Mícheál Ó Coileain'', Éigse na Mainistreach, 1985</ref>. * [[Béal na Blá]] agus [[Gleann na Ruaige]] == Naisc sheachtracha == * [http://www.ucc.ie/celt/online/E900001-001/ The Path to Freedom; Bailiúchán de scríbhinní Mhíchíl Uí Choileáin] * {{en}} [http://www.michaelcollinscentre.com/index.html Michael Collins Centre] * {{en}} [http://generalmichaelcollins.com/ Collins 22 Society] == Tagairtí == {{reflist}} * {{Teachtaí Dála an 1ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 2ú Dáil}} {{Teachtaí Dála an 3ú Dáil}} {{DEFAULTSORT:Coileain, Micheal O}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1890]] [[Catagóir:Básanna i 1922]] [[Catagóir:Airí Rialtais na hÉireann]] [[Catagóir:Baill d'Óglaigh na hÉireann (1917-1922)]] [[Catagóir:Baill de BPÉ]] [[Catagóir:Baill den 1ú Dáil]] [[Catagóir:Baill den 2ú Dáil]] [[Catagóir:Baill den 3ú Dáil]] [[Catagóir:Baill Shinn Féin]] [[Catagóir:Críostaithe]] [[Catagóir:Daoine as Contae Chorcaí]] [[Catagóir:Daoine a cuireadh i Reilig Ghlas Naíon]] [[Catagóir:Feisirí de Pharlaimint na Ríochta Aontaithe]] [[Catagóir:Fir]] [[Catagóir:Saighdiúirí Éireannacha]] [[Catagóir:Mícheál Ó Coileáin]] nnrwrwa7uv5tokuu3ag3aopvsmxfpn7 0 22011 1086258 1053259 2022-08-23T01:41:40Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Bhí '''Adolf Hitler''' ([[20 Aibreán]] [[1889]] – [[30 Aibreán]] [[1945]]) ina cheannaire (nó ''Führer'') ar an n[[an Ghearmáin|Gearmáin]] ón mbliain [[1933]] go dtína bhás sa bhliain [[1945]]. Ba eisean a thosaigh ar an gcogadh ar an b[[an Pholainn|Polainn]], rud a chuir tús leis an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]], arbh é a thoradh é gur tháinig deireadh lena réimeas féin. Ar dtús, d'éirigh leis post an tSeansailéara, is é sin, an phríomhaireacht, a bhaint amach, agus ansin, chuir sé Acht na gCumhachtaí i bhfeidhm, a chuir ar a chumas an tír a rialú beag beann ar an bparlaimint. Nuair a bhí sé i gceannas ar an tír, bhunaigh sé stát ollsmachtúil nár fhág cead cainte ar bith ag an bhfreasúra, agus bhain sé an chuid ba mhó de na cearta sibhialta de na saoránaigh. Rinne sé géarleanúint chruálach ar a chuid naimhde polaitiúla, ar nós na g[[Cumannachas|Cumannach]], na n[[Sóisialachas Daonlathach|Daonlathach Sóisialta]], agus a lán dreamanna eile. Bhí an [[ciníochas]] fite fuaite trína shaoldearcadh, ionas nach raibh meas an mhadra aige ar na Giúdaigh ná ar na Slavaigh. D'fhéach sé le [[An Giúdachas|Giúdaigh]] uile na h[[An Eoraip|Eorpa]] a mharú, agus leis an bplean seo—"[[Fuascailt Dheiridh]] na Ceiste Giúdaí"—a chur i bhfeidhm, thóg lucht a leanúna campaí géibhinn ar fud na hEorpa leis na Giúdaigh a thachtadh ina sluaite le gás nimhe. Nuair a bhí díormaí an [[An tArm Dearg|Airm Dheirg]] ag cúngú air i m[[Beirlín]], chuir sé lámh ina bhás féin in éineacht le boic mhóra eile an pháirtí, go háirithe [[Joseph Goebbels]]. Go gairid roimh a bhás, phós sé [[Eva Braun]], a bhí mar leannán aige le fada. == Saol == === An Óige san Ostair === [[Íomhá:Bundesarchiv_Bild_183-1989-0322-506,_Adolf_Hitler,_Kinderbild.jpg|clé|thumb|''Der Führer'' ina thachrán (timpeall [[1891]]-[[1892]]).]] Tháinig Adolf Hitler chun saoil in [[Braunau am Inn]] san [[An Ostair|Ostair]] sa bhliain [[1889]]. Is é an ceantar cúngaigeanta tuaithe úd ''[[Waldviertel]]'' san Ostair Thíos (Niederösterreich) is fód dúchais do mhuintir Hitler. Leaganacha eile den tsloinne chéanna a bhí coitianta sa cheantar is ea Hittler, Hiedler agus Hütler. Bhí Hitler ar an gceathrú páiste den tseisear a saolaíodh d'[[Alois Hitler]] agus dá bhean chéile [[Klara Pölzl]]. Fuair ceathrar acu bás go hóg. Maidir le ginealas Alois Hitler, is amhlaidh gur leanbh tabhartha a bhí ann a rugadh don chailín aimsire Anna Maria Schicklgruber. Dealraíonn sé gurbh é an feirmeoir Johann Nepomuk Hiedler as Spital in Waldviertel athair Alois, ach nuair a bhí Hitler go díreach ag éirí míchlúiteach mar thuathghríosóir, chuaigh ráflaí timpeall go raibh sinsir Ghiúdacha aige. Níl mórán bunúis leis na scéalta seo, áfach. Is dócha gurbh é an t-iriseoir [[Hans Habe]] (János Bekéssy), a chuaigh ag cur seanchas Hitler i dtús na dtríochaidí agus a d'fhoilsigh alt faoi chúlra Hitler i gceann de na nuachtáin i [[Vín]] go gairid ina dhiaidh sin, a chuir na scéalta seo ag imeacht. Theastaigh ó Adolf óg dul le healaíontóireacht mar shlí bheatha, rud nár thaitin lena athair ar aon nós, nó bhí seisean ina státseirbhíseach den tseandéanamh, agus ní raibh ciall ar bith aigesean do na healaíona. Fuair an t-athair bás, áfach, sa bhliain 1903, agus ó bhí duine dá thuismitheoirí marbh anois, bhí pinsean beag ag dul d'Adolf ón stát. [[Íomhá:Klara Hitler.jpg|mion|Klara Hitler, a mháthair|clé]] [[Íomhá:Alois Hitler in his last years.jpg|clé|mion|Alois Hitler (athair)]] Sa bhliain 1905, chuaigh Adolf Hitler go dtí Vín, agus é dírithe ar staidéar a dhéanamh ar an bpéintéireacht. Bhí sé ábalta tithe a tharraingt go pointeáilte, ach ní raibh aon lámh aige ar na daoine mar mhóitífeanna. Mar sin, ní raibh ach an dubheitiú ar fáil ó Acadamh na nEalaíon. D'fhan sé i Vín mar sin féin, agus é ag máinneáil thart sa chathair agus ag áitiú air féin go raibh comhábhair an ealaíontóra mhóir ann. D'fhaigheadh sé foscadh oíche sna tithe dídine. Scríobh sé ina leabhar "Mein Kampf" go raibh sé ar an mblár fholamh ar fad i Vín, ach is dócha go raibh sé ag teacht i dtír go réasúnta ar a phinsean agus ar an airgead a bhí ag teacht óna mháthair. Thairis sin, bhí sé ag líniú pictiúir de thithe agus de radharcraí na cathrach, agus fuair sé cúpla sciúrtóg airgid as na pictiúir seo ó am go ham. [[Íomhá:Гитлер 1900 г. в центре.jpg|mion|Hitler agus a chairde, 1900|clé]] Sa bhliain [[1907]], cailleadh a mháthair le hailse. Chuaigh Hitler go [[Linz]] ansin, áit ar fhreastail sé ar an meánscoil roimhe sin. D'fhill sé go Vín sa bhliain 1909. Creidtear gurb ansin a thosaigh a dhearcadh frith-Ghiúdach ag forbairt i gceart, nó ní raibh an frith-Ghiúdachas go ródhona i measc a mhuintire—ba é an fuath ar na Seicigh ba mhó a tháinig uathu siúd. Ba é tionchar [[Karl Lueger]], Ard-Mhéara Vín, ba mhó a chuir i dtreo an fhrith-Ghiúdachais é, chomh maith leis an misteach frith-Ghiúdach [[Jörg Lanz von Liebenfels]]. [[Íomhá:Hitler as young man.jpg|clé|mion|1920-1924]] De réir mar a dúirt [[August Kubizek|August "Gustl" Kubizek]], an cara ab fhearr a bhí aige san am sin, bhí i bhfad ní ba mhó spéise ag Hitler i gceoldrámaí [[Richard Wagner]] ná i bpolaitíocht sna blianta úd. === Sna Saighdiúirí sa Ghearmáin === Sa bhliain 1913, fuair Hitler airgead le hoidhreacht a athar, agus chuaigh sé go [[München]] sa Ghearmáin. Nuair a thosaigh an [[An Chéad Chogadh Domhanda|Chéad Chogadh Domhanda]], liostáil sé in arm na Gearmáine sa [[An Bhaváir|Bhaváir]]. Bhí sé réasúnta cróga mar shaighdiúir, agus bhain sé amach dhá Chros Iarainn ar son a fheabhais i bpáirc an áir. Mar sin féin, ní raibh a chuid comrádaithe ródhoirte dó, ó bhí siad den bharúil go raibh sé róghéilliúil do na hoifigigh. Go gairid roimh dheireadh an chogaidh, chaill Hitler radharc a shúl i ndiaidh ionsaí gás nimhe, mar a dúirt sé féin ina leabhar, agus b'éigean dó seal a chaitheamh in ospidéal míleata i b[[Pasewalk]] le biseach a fháil. Is é an tuairim atá ag staraithe an lae inniu ar an scéal ná nach raibh ann ach freagairt histéireach a cholainne ar an drochscéala a chuala sé: bhí réabhlóid ar siúl, agus Impireacht na Gearmáine ag tiontú ina Poblacht. Bhí dearcadh coimeádach, nó frithghníomhach fiú, ag Hitler ar chúrsaí polaitíochta na Gearmáine, agus bhain an nuacht seo a leithéid de stangadh as is gur fágadh dall é ar feadh tamaill. An dochtúir ar cuireadh Hitler faoina chúram, ní raibh sé ina speisialtóir ar ghalair na súl, ach ina shiciatraí. Is é an breithiúnas a thug sé ar Hitler gur [[Síceapaite|síceapatach]] a bhí ann nár chóir ceannasaíocht ar bith a bhronnadh air ná é a chur in áit an údaráis. Mar a bhí na himeachtaí staire le taispeáint, breithiúnas ciallmhar a bhí ann nár tugadh an aird chuí air ina dhiaidh sin, ar mhí-ámharaí an tsaoil. [[Íomhá:Hitler WWI.jpg|clé|thumb|Hitler (ina shuí ar chlé) ina shaighdiúr sa [[An Chéad Chogadh Domhanda|Chogadh Mór]].]] Cuid den fhinscéal polaitiúil a d'insíodh Hitler faoina shaol ina dhiaidh sin ab ea é gur chinn sé, i ndiaidh an tseala a chaith sé ag bisiú i bPasewalk, dul le polaitíocht. Le fírinne, níl sé soiléir an raibh sé leath chomh cinnte faoina thuairimí polaitiúla san am sin, nó go praiticiúil, bhí sé idir eatarthu. D'fhill sé ó Pasewalk go dtína reisimint féin i [[München]], agus é ag iarraidh fanacht sna saighdiúirí. Nuair a tháinig na Sóisialaithe radacacha i seilbh an rialtais áitiúil sa chathair, bhí Hitler sásta bheith ina idirghabhálaí idir an reisimint agus ionadaithe an rialtais sin. Nuair a maraíodh [[Kurt Eisner]], an Sóisialaí Giúdach a bhí ina Phríomh-Aire ar an rialtas radacach sin, d'éirigh ina chogadh dearg sa [[An Bhaváir|Bhaváir]] idir na Sóisialaithe agus na ''[[Freikorps]]'', na Saor-Chóir Armtha, cineál "Dúchrónaigh" a raibh dearcadh náisiúnaíoch ón eite dheis acu. I bhfianaise imeachtaí a shaoil ina dhiaidh sin, shílfeá go nglacfadh Hitler páirt ghníomhach sna trioblóidí agus é ag cuidiú leis na Freikorps, ach ní mar a shíltear a bhítear. Le fírinne, tá pictiúirí scannáin fágtha againn ón tréimhse a thaispeánann Hitler ag glacadh páirte i dtionlacan sochraide Eisner—feictear, fiú, suaitheantas na Sóisialaithe air (!). Dealraíonn sé, mar sin, nach raibh sé cinnte go fóill faoin gcineál saoldearcaidh a bheadh aige ina dhiaidh sin. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 102-00344A, München, nach Hitler-Ludendorff Prozess.jpg|mion|1 Aibreán 1921, München, i ndiaidh an cruinniú Hitler-Ludendorff|clé]] Nuair a bhí na Freikorps i ndiaidh na Sóisialaithe a threascairt, fuair Hitler jab ag oifig riaracháin an Airm i München, ó b'ansin a bhí cuid mhór den chumhacht pholaitiúil san am. Dealraíonn sé gur sceith sé ar iar-chomhshaighdiúirí a raibh bá acu leis an rialtas Sóisialach le dea-mhéin an lucht rialtais nua a bhaint amach dó féin. Ní raibh Arm na Gearmáine, nó an ''[[Reichswehr]]'', sásta géilleadh do choinníollacha [[Síocháin Versailles|Chonradh Síochána Versailles]], agus mar sin, bhí an tArm ag tacú ar chúla téarmaí le fórsaí rúnda paraimíleata—''[[Schwarze Reichswehr]]'', nó an ''Reichswehr'' Dubh. Bhí lucht eagraithe an Schwarze Reichswehr—ina measc [[Ernst Röhm]]—ceanúil ar Hitler, agus iad den tuairim go raibh féith an tuathghríosóra ann, ionas go bhféadfadh sé teacht isteach áisiúil ag náisiúnaithe na heite deise. Thug siad an tasc do Hitler súil a choinneáil ar na heagraíochtaí nua polaitiúla a bhí ag teacht ar an bhfód ina scórthaí i München. === Sa Pháirtí === Ceann de na páirtithe nua polaitiúla ab ea Páirtí Gearmánach na nOibrithe nó ''Deutsche Arbeiterpartei'' (DAP). B'iad an t-iriseoir [[Karl Harrer]] agus an meicneoir [[Anton Drexler]] a bhí i gceannas ar an eagraíocht seo, agus iad ag craobhscaoileadh idéanna seineafóbacha frith-Ghiúdacha agus ag meascadh reitric Shóisialach tríothu. Ar an dóú lá déag de Mheán Fómhair 1919, thug Hitler an chéad chuairt ar chruinniú de chuid an pháirtí seo. Chuala sé duine de na hóráidithe ag éileamh go bhfógródh an Bhaváir neamhspleáchas ar an nGearmáin, agus cháin sé an moladh seo chomh fíochmhar agus chomh deisbhéalach is gur rith le Drexler é a earcú mar bhall. "Dar fia, tá gob ag an bhfear seo a bheidh ag teastáil uainn", ar seisean le Harrer i gcanúint na Baváire. Ó bhí cairde Hitler sa Schwarze Reichswehr sásta leis, liostáil Hitler sa pháirtí mar bhall. Go gairid ina dhiaidh sin, casadh [[Dietrich Eckart]] air. Scríbhneoir frith-Ghiúdach a bhí ann, agus é ina bhall den Thule-Gesellschaft, rúnchumann a bhí ag plé le ciníochas agus le rúndiamhrachtaí misteacha. Bhí Eckart ar lorg tuathghríosóra a bheadh ábalta a chuid idéanna a chraobhscaoileadh i measc na mbocht is na nocht. D'aithin sé láithreach gurbh é Hitler an duine a bhí de dhíth air, agus ón lá sin, bhí sé ag tacú is ag cabhrú leis go dílis. Sa bhliain 1920, thosaigh Eckart ag foilsiú an ''Völkischer Beobachter'', nuachtán pháirtí Hitler. [[Íomhá:Hitler's DAP membership card.png|mion|Cárta ballraíochta Adolf Hitler do Pháirtí Gearmánach na nOibrithe (DAP)|clé]] Ó bhí Hitler thar barr ag óráidíocht, ní raibh an DAP in ann déanamh ina uireasa, agus bhí a chumhacht sa pháirtí ag méadú. Ba eisean a mhol do na ceannairí eile an páirtí a athainmniú go ''Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei'' ("Páirtí Sóisialach Náisiúnta na nOibrithe", nó [[Naitsíochas|NSDAP]]). Nuair a d'fhág sé an tArm ar an aonú lá déag is fiche de Mhárta 1920, bhí pá mhaith aige cheana mar óráidí. Sa bhliain 1921, chuaigh Hitler féin i gceannas ar an bpáirtí mar chathaoirleach. Ar an 29 Iúil 1921, tar éis dó ballraíocht iomlán a ghlacadh i bPáirtí Gearmánach na nOibrithe an bhliain roimhe, toghadh Adolf Hitler mar thaoiseach ar an bpáirtí<ref>{{Lua idirlín|url=http://centenaries.ucd.ie/wp-content/uploads/2015/04/83980-UCD-Decade-of-Centenaries_A5-IRISH_FA_download_v2.pdf|teideal=DEICH mBLIANA na gCUIMHNEACHÁN|údar=www.ucd.ie/centenaries|dáta=2016|dátarochtana=29 Iúil 2018}}</ref>. Tamall de bhlianta ina dhiaidh seo, chum sé an teideal "''Der Führer''" dó féin, a thabharfaidh údarás dosháraithe dó. Bhí Hitler ina bhoc mór sa pholaitíocht áitiúil anois, ach níor glacadh i ndáiríre é taobh amuigh den Bhaváir. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 102-10460, Adolf Hitler, Rednerposen.jpg|mion|1930|clé]] === An ''Coup d'état'' nár éirigh leis === Ó cuireadh deireadh le [[poblacht]] [[Sóivéadach|shóivéadach]] Kurt Eisner, bhí [[München]] agus [[an Bhaváir]] á rialú ag an gCoimeasár Ginearálta Stáit [[Gustav von Kahr]], agus cumhachtaí an [[Deachtóireacht|deachtóra]] aige faoi dhlí speisialta. Bhí von Kahr míshásta leis an [[rialtas]] poblachtach i mBeirlín, agus é den bharúil gur chóir don Bhaváir slán a fhágáil ag Beirlín agus [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] a fhógairt. San am seo, bhí Hitler ag comhoibriú leis an nGinearál [[Ernst von Ludendorff]], a bhí ar an dara fear is airde céim in Arm na Gearmáine sa [[An Chéad Chogadh Domhanda|Chéad Chogadh Domhanda]]. Bhí Hitler agus Ludendorff den bharúil go mbeadh von Kahr ag teastáil uathu mar chomhghuaillí. Bhí plean acu an chumhacht a shealbhú le lámh láidir i München agus ansin arm dá gcuid féin a earcú le máirseáil go Beirlín agus an rialtas ansin a chur ó chumhacht. Ba é [[Benito Mussolini]] a bhí mar réamhshampla acu, nó ba mar sin, a bheag nó a mhór, a chuaigh seisean i gceannas na hIodáile faoin am seo. Bhí na Francaigh i ndiaidh limistéar tionsclaíochta na Gearmáine cois na Réine a fhorghabháil, agus luach an airgid Ghearmánaigh ag titim chomh tiubh is go rabhthas ag caint faoi "bhás an airgid", gan aon trácht a dhéanamh ar na trioblóidí inmheánacha eile sa Ghearmáin. Mar sin, chreid Hitler agus Ludendorff go raibh an t-am oiriúnach le deachtóir a chur i gceannas ar an tír. San am seo, ní raibh Hitler ag iarraidh deachtóireacht a bhaint amach dó féin, ach do Ludendorff, a raibh an-mheas ag cuid mhór de na Gearmánaigh air. Ar an ochtú lá de Mhí na Samhna, 1923, d'ionsaigh Hitler agus lucht a leanúna an teach ólacháin úd ''Bürgerbräukeller'' ("Beoirhalla na Saoránach") díreach nuair a bhí von Kahr ag tabhairt óráide ansin. Níor éirigh leis an bplean, áfach. An lá arna mhárach, mháirseáil lucht leanúna Hitler amach agus iad dírithe ar an gcathair a fhorghabháil. Nuair a tháinig siad go dtí an ''loggia'' úd Feldherrnhalle ar an Odeonsplatz, fuair siad rompu na péas ón m''Bereitschaftspolizei''. Loisc na póilíní agus na ceannairceoirí a gcuid arm ar a chéile, agus fuair seisear déag de lucht leanúna Hitler bás sa teagmháil, chomh maith le ceathrar póilíní agus duine amháin nach raibh ach ag dul thar bráid. D'éalaigh Hitler ó láthair na n-imeachtaí, ach gabhadh i gceann cúpla lá é. [[Íomhá:Mein Kampf dust jacket.jpeg|mion|clé]] Cuireadh an dlí ar Hitler agus ar a lucht leanúna, ach ós rud é go raibh "cuspóirí tírghrácha" acu leis an g''coup d'état'', ní raibh na breithiúna, a raibh bá acu féin le náisiúnachas den chineál chéanna, róshásta príosúnacht fhada a ghearradh do na cúisithe. D'éigiontaigh siad Ludendorff, ní nárbh ionadh. Ghlac Hitler iomlán na freagrachta air féin, agus mar sin, fuair sé an pionós ba lú a bhí an dlí a bhagairt ar an duine a raibh ardtréas déanta aige, mar atá, cúig bliana príosúnachta. Ní raibh ar Hitler an oiread sin féin a chaitheamh sa phríosún. Rud eile fós, níor ruaigeadh Hitler as an nGearmáin, cé gur saoránach Ostarach a bhí ann, agus an dlí ag foráil go ruaigfí aon eachtrannach a mbeadh coir den chineál sin déanta aige. Sa deireadh, níor chaith sé ach conablach bliana i b[[príosún Landsberg]], agus bhí cead ag daoine de lucht a leanúna cuairt a thabhairt air. Iad siúd a bhí i dteagmháil le Hitler san am sin, fuair siad poist mhaithe ina dhiaidh sin sa Tríú Reich. Sa phríosún a thosaigh sé ag scríobh a leabhair freisin, ''Mein Kampf''. D'fhág Hitler an príosún ar an bhfichiú lá de Mhí na Nollag, 1924. [[Íomhá:FrMeinKampf20050214.jpg|clé|thumb|[[Mein Kampf]], an leabhar a scríobh Hitler sna [[1920idí]].]] Mar a chonaic muid, bhí Hitler ina shaoránach Ostarach go dtí sin, ach in Aibreán 1925, sheol sé litir chuig na húdaráis Ostaracha ag iarraidh go mbainfí an tsaoránacht sin de, agus fuair sé an achainí seo go sciobtha. I rith an chéad chúpla bliain eile, ní raibh saoránacht aon stáit ag Hitler, agus bhí sé ró-uaibhreach le hiarratas a chur isteach ar shaoránacht na Gearmáine: bhí sé den bharúil gur chóir do stát na Gearmáine an tsaoránacht sin a bhronnadh ar fhear chomh tírghrách leis. Bheadh a leithéid indéanta, dá n-éireodh le baill dá pháirtí a mbeadh céimíocht acu i gcóras an stáit post státseirbhísigh a thabhairt dó, nó bheadh an tsaoránacht ag dul le post den chineál sin. Ní raibh Hitler sásta le gach cineál poist, áfach, nó dhiúltaigh sé dá lán nach raibh sách galánta aige. Sa deireadh thiar, fuair sé post sách ard i m[[Braunschweig]], sa bhliain 1932, agus an tsaoránacht leis. Is follasach nach ndearna sé a dhath riamh le freastal ar dhualgais an phoist. Níor chuir an phróis dlí deireadh ná mórán bac féin le tuathghríosóireacht Hitler. A mhalairt ar fad. Tharraing an phróis súil na tíre go léir air, agus a ainm i mbéal an phobail i dtuaisceart na Gearmáine féin. Chuaigh an clú nua seo i bhfeidhm ar an bhfear féin. Roimhe seo, bhí Hitler den bharúil nach raibh sé ach ag réiteach an róid do cheannaire nua na Gearmáine, cibé cé a bheadh ann - bhí dóchas aige as Ludendorff ar feadh tamaill le haghaidh an phoist sin. Anois, áfach, thosaigh Hitler ag ceapadh go raibh an cheannaireacht sin i ndán dó féin. === Athbheochan an Pháirtí === [[Íomhá:Gregor Strasser.jpg|clé|mion|Gregor Strasser]] Ní hionann sin is a rá go mbeadh ag éirí go rómhaith le Hitler nó leis an NSDAP sa pholaitíocht. Bhí saol polaitiúil na Gearmáine ag socrú chun suaimhnis, agus an eacnamaíocht ag bisiú. Mar sin, ní raibh mórán éisteachta ar fáil d'óráidí na náisiúnaithe radacacha. Nuair a d'fhill Hitler ar an tsaoirse, bhí an páirtí imithe le fiántas, go háirithe i dtuaisceart na Gearmáine. Is é sin, tháinig craobh nua den pháirtí ar an bhfód ansin, ach bhí sí á stiúradh ag daoine a ghlac an chuid "Shóisialach" den tSóisialachas Náisiúnta i ndáiríre, agus iad míshásta leis an dóigh a raibh Hitler ag comhoibriú le sean-uasalaicme na sochaí. [[Íomhá:Otto Strasser.jpg|mion|Otto Strasser, 1956, ar ais sa Ghearmáin|clé]] Ba iad [[Gregor Strasser]] agus a dheartháir [[Oto Strasser|Otto]] ba mhó a bhí taobh thiar den fhorbairt seo. Bhí Hitler ábalta "Boilséiveachas náisiúnaíoch" Strasser a chloí agus daoine de lucht a leanúna—go háirithe [[Joseph Goebbels]]—a bhréagadh chuige féin, agus i ndiaidh Ard-Fheis an pháirtí i m[[Bamberg]] sa bhliain 1926, ní raibh aon fhaicsean ná aon chraobh sa pháirtí in ann ceannaireacht Hitler a cheistiú a thuilleadh. I ndiaidh an ''choup d'état'' nár éirigh leis, tháinig an tuiscint ag Hitler nárbh í an lámh láidir an dóigh ab fhearr le réabhlóid a chur i gcrích. Ina áit sin, chrom sé ar an daonlathas a chur ar ceal trí bhuntáiste a ghlacadh ar an daonlathas féin. Theastaigh uaidh go mbainfeadh an NSDAP amach suíocháin sa pharlaimint, ach san am céanna, níor theastaigh uaidh go mbeadh an páirtí sásta comhoibriú leis na páirtithe eile. Thairis sin, bhí an NSDAP le bruíonachas a spreagadh sna sráideanna le baint de shíocháin na sochaí. Mar sin, d'fhéadfaí an chuma a chur ar na cúrsaí go raibh an daonlathas ó mhaith mar rud ann féin agus go raibh údarásúlacht de dhíth. Thairis sin, deir saineolaithe áirithe go raibh Hitler ábalta cleasaíocht nua-aoiseach a úsáid i bhfógraíocht an pháirtí, agus gurbh é an gliceas seo a chinntigh rath agus bláth don pháirtí sa deireadh. Bhain Hitler agus an páirtí amach poiblíocht ar fud na tíre nuair a chuaigh siad chun tosaigh ag éileamh reifreann faoi [[Plean Young|Phlean Young]], nach raibh siad sásta leis. Is é an rud a bhí i gceist leis an bplean seo ná scéim a bhí socraithe ag rialtas an tSeansailéara Shóisialaigh Dhaonlathaigh [[Hermann Müller]] leis na Meiriceánaigh faoi íocaíocht an chúitimh chogaidh a bhí dlite ón nGearmáin de réir chonradh síochána Versailles. Níor éirigh le Hitler an reifreann a fháil cóirithe, ach murar éirigh, fuair sé tuilleadh tacaíochta i measc na buirgéiseachta náisiúnaíche coimeádaí, agus bhí teagmháil aige le h[[Alfred Hugenberg]], cathaoirleach Pháirtí Gearmánach Náisiúnta an Phobail (''Deutschnationale Volkspartei'', DNVP), nó páirtí na náisiúnaithe coimeádacha. Mórfhoilsitheoir nuachtán ab ea Hugenberg, agus bhí sé sásta tacaíocht a chuid nuachtán a ghealladh do Hitler. Is é an breithiúnas a bhí aige féin ar an scéal ná gur uirlis mhaith ab ea Hitler le smaoineachas na náisiúnaithe coimeádacha a scaipeadh is a chraobhscaoileadh i measc na cosmhuintire, ach níor chreid sé go bhféadfadh pleananna dá chuid féin a bheith ag Hitler agus iad difriúil ar aon nós ná slí leis na pleananna a bhí ag a leithéidí féin. B'iomaí duine de thacadóirí coimeádacha Hitler a raibh an dearcadh céanna aige. Mar a phointeáil [[George Orwell]] amach, bhí coimeádaigh den chineál sin dall ar chomh réabhlóideach agus a bhí an [[Naitsíochas]] mar idé-eolaíocht, agus an dímheas a bhí ag na Naitsithe ar na luachanna coimeádacha, ar nós an reiligiúin. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 102-10541, Weimar, Aufmarsch der Nationalsozialisten.jpg|mion|Weimar, 1930|clé]] Mar sin féin, is dócha nach mbainfeadh Hitler amach an deachtóireacht riamh, murach gur tháinig géarchéim eacnamaíochta na dtríochaidí, an [[An Spealadh Mór|Spealadh Mór]] nó an ''Depression'', chun fortachta air. Thosaigh an spealadh sa bhliain 1929, agus bhí an Ghearmáin thíos leis thar aon tír eile, beagnach. Ar an 29 Márta 1930, thit comhrialtas na Sóisialach Daonlathach, an pháirtí Chaitlicigh (''[[Zentrum]]'') agus na Liobrálach (nó DDP, Páirtí Daonlathach na Gearmáine) as a chéile, agus an t-easaontas a bhí idir na páirtithe éagsúla faoin dóigh cheart leis an tír a chosaint ar thorthaí an spealta. Ba é an Sóisialach Daonlathach Hermann Müller a bhí ina Sheansailéir ar an nGearmáin san am seo, agus ba é an Seansailéir deireanach a raibh údarás daonlathach aige ó mhuintir na Gearmáine. Nuair a bhí Müller éirithe as, cheap an tUachtarán Paul von Hindenburg an Feisire Caitliceach (is é sin, ball de chuid an pháirtí ''Zentrum'') Heinrich Brüning mar Sheansailéir, agus sa chéad olltoghchán eile, ar an 17 Deireadh Fómhair, mhéadaigh céatadán vótaí na Naitsithe ó 2.6 go 18.3. Roimhe sin, ní raibh ach dhá shuíochán déag acu sa Reichstag, ach anois, tháinig seachtar thar an gcéad acu isteach. Na páirtithe measartha a bhí báúil le [[bunreacht Weimar]], ní raibh tromlach acu a thuilleadh, agus anois, bhí Hitler iompaithe ina bhoc mór i bpolaitíocht na Gearmáine. === An Dóigh ar Bhain Sé amach an tSeansailéireacht === Bhí Hitler ag fáil airgid ó dheontóirí éagsúla, cosúil leis na h''Elbjunker'' (is é sin, tiarnaí talún in oirthear na Gearmáine, sa [[An Phrúis|Phrúis]]), leo siúd a bhí ag dréim leis an Impire a chur ag rialú na Gearmáine arís, le gróintíní móra eacnamaíochta, le lucht míleata (go háirithe sean-Óglaigh na bhFreikorps) agus, fiú, le daoine aonair sna tíortha Angla-Mheiriceánacha a raibh dáimh acu leis agus lena chuid polasaithe. Thairis sin, bhí an Spealadh Mór ina chuidiú mór dó, ó bhí sé ag cur le héagobhsaíocht pholaitiúil [[Poblacht Weimar|Phoblacht Weimar]], nach raibh an daonlathas róláidir inti riamh. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 146-1972-026-11, Machtübernahme Hitlers.jpg|right|thumb|Hitler ag fuinneog an ''Reichskanzlei'' (Seansailéireacht an ''Reich'') in oíche an oirnithe aige mar Sheansailéir, 30 Eanáir 1933.]] Níor bhain Hitler amach saoránacht na Gearmáine ach i Mí Feabhra 1932, ach nuair a bhí sé ina Ghearmánach go hoifigiúil, bhí cead iarrthóireachta aige i dtoghcháin Uachtaránachta na bliana céanna. Ba é an seanmharascal cogaidh Paul von Hindenburg a ghnóthaigh an báire sin, ach bhí Hitler go tiubh sna sálaí aige, agus b'éigean athvótáil a chóiriú, toisc nach bhfuair aon duine de na hiarrthóirí a dhóthain vótaí sa chéad bhabhta. I Mí na Samhna, 1932, chuaigh na Gearmánaigh chuig an mbosca ballóide in athuair, áfach, agus olltoghchán nua ar siúl. An uair sin, b'iad na Naitsithe an páirtí ba mhó sa Pharlaimint, agus ar an 30ú lá de Mhí Eanáir 1933, cheap an tUachtarán Hindenburg Adolf Hitler mar Sheansailéir. Na coimeádaigh agus na míleataigh timpeall ar Hindenburg, bhí siad ag áitiú ar an Uachtarán rialtas náisiúnaíoch a cheapadh agus Hitler a chur ina cheannas. Bhí tacaíocht ag teacht do Hitler i gcónaí ó na gróintíní tionsclaíochta agus ó na baincéirí, nó bhí siad den bharúil gurbh eisean an sciath chosanta ab fhearr ar na Cumannaigh. Thairis sin, má bhí Hitler ag gealladh atharmáil na tíre, b'ionann sin agus an tionsclaíocht a chur ag táirgiú trealamh cogaidh don Stát, agus ar ndóigh, ba díol spéise é sin do na gróintíní. Bhí claontachtaí áirithe taobh istigh den NSDAP féin chun frithchaipitleachais, ach má bhí, bhí éirithe le Hitler iad a choinneáil faoi smacht, rud a thaitin go mór le lucht an rachmais, ní nárbh ionadh. B'fhearr le Hitler, ar ndóigh, an milleán a fhágáil ar na Giúdaigh, seachas ar na rachmasóirí. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 183-S38324, Tag von Potsdam, Adolf Hitler, Paul v. Hindenburg.jpg|clé|mion|Potsdam, Adolf Hitler, Paul v. Hindenburg, 21 Márta 1933]] In óráid a thug sé do Chlub Tionsclaíochta Düsseldorf sa bhliain 1932, mhol Hitler na scothaicmí caipitleacha, agus é ag rá nach dtiocfadh rath ná bláth ar eacnamaíocht na Gearmáine choíche, dá mbeadh "duine as gach beirt den tuairim gurb ionann rachmas agus gadaíocht"—tagairt a bhí anseo do na Daonlathaigh Shóisialta agus do na Cumannaigh. Na coimeádaigh náisiúnaíocha, arís, chinntigh Hitler a dtacaíocht siúd dó féin nuair a ghlac sé le Franz von Papen mar Leas-Sheansailéir. Bheadh cead ag Papen bheith i láthair agus an Seansailéir ag dul i bhfianaise an Uachtaráin. Shíl von Papen féin go mbeadh sé in ann "srianta a choinneáil le Hitler" ar an dóigh seo. Bhí dóchas ag na míleataigh go dtreiseodh Hitler leis na fórsaí armtha agus go gcuirfeadh sé Conradh Versailles ar ceal. Maidir leis na coimeádaigh náisiúnaíocha, bhí siadsan ag dréim le tuilleadh cobhsaíochta i saol polaitiúil na tíre agus le cultúr polaitiúil nua a bheadh níos cairdiúla i leith na monarcachta. === Tine Reichstag agus na dlíthe éigeandála === Ar an [[27 Feabhra]] [[1933]], chuaigh áras an Reichstag—is é sin, áras na Parlaiminte—trí [[Tine|thine]]. Ní raibh moill ar bith ar Hitler an locht a fháil ar na [[Cumannachas|Cumannaigh]]. Achtaíodh na [[dlí]]<nowiki/>the éigeandála ar an [[23 Márta]] [[1933]]. Tugadh an Forógra um Chosaint Phobal agus Stát na Gearmáine air seo (Ermächtigungsgesetz nó Enabling Act).<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Enabling act|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Enabling_act&oldid=945205789|journal=Wikipedia|date=2020-03-12|language=en}}</ref> Léigh * [[Tine Reichstag (1933)]] === Tús na Deachtóireachta === Chuaigh Hitler i dtuilleamaí a chuid lucht leanúna sna póilíní agus sna fórsaí slándála leis na Cumannaigh agus le cuid de na Sóisialaigh Dhaonlathacha a eisiamh as an bParlaimint, le go bhféadfadh sé tromlach dhá dtrian a chinntiú dó féin agus dá chuid dlíthe speisialta. Bhí na páirtithe neamh-Shóisialacha sásta a vótaí a chaitheamh i bhfách leis na dlíthe speisialta a bhronn cumhachtaí neamhghnácha ar Hitler (''Ermächtigungsgesetze'' nó dlíthe cumhachtaithe a thugtaí orthu as Gearmáinis). [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 183-R14128A, Martin Bormann.jpg|mion|[[Martin Bormann|Martin Borman]]]] Nuair a chuaigh na dlíthe seo um chumhachtaí speisialta do Hitler i bhfeidhm, tháinig deireadh le daonlathas Phoblacht Weimar, agus thosaigh ré na deachtóireachta, nó ré an Tríú ''Reich''. Seo sliocht as comhrá idir Hitler agus [[Martin Bormann|Martin Bormann]], ar 21 Bealtaine 1942. Tá Hitler ag cuimhneamh siar ar na heachtraí a tharla sular ceapadh ina Sheansailéir é ar an [[30 Eanáir]] [[1933]]. <blockquote>"Bhí ardteannas polaitiúla ann nuair a dhiúltaigh mé glacadh leis an Leas-Seansailéireacht i gcomh-aireacht von Papen i Lúnasa 1932 agus nuair a rinne Schleicher agus Strasser iarracht an aontacht láidir a bhí sa Pháirtí Naitsíoch a scoilteadh i Mí na Nollag 1932. Rinne an tUachtarán Hindenburg, trí idirghabhálaí von Papen teagmháil liom. Ghlac mé páirt sna hidirbheartaíochtaí seo mar shíl mé go raibh sé ríthábhachtach go rachainn i mbun na Seansailéireachta go dlisteanach. Is mar Sheansailéir a bheadh tofa go dlisteanach amháin a thiocfadh liom na páirtithe polaitiúla uilig eile a bhí ag cur i mo choinne a chloí agus coimhlint ar bith leis an Arm sa todhchaí a sheachaint<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Hugh Trevor Roper a chuir in eagar|date=|url=|title=Hitler’s Table Talk 1941-1944|journal=|volume=Phoenix Press|issue=2002}}</ref>.</blockquote>[[Íomhá:Bundesarchiv Bild 146-1990-048-29A, Adolf Hitler retouched.jpg|mion|1933]]Má thug gróintíní na h[[eacnamaíocht]]<nowiki/>a agus na [[Tionscal|tionsclaíochta]] tacaíocht do Hitler go saorthoilteanach roimhe seo, b'éigean dóibh, anois, tuilleadh den earra chéanna a thál air ina n-ainneoin féin. Ar an chéad lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1933, tugadh isteach an t-''Adolf-Hitler-Spende'', is é sin, an "bronntanas" ar Hitler. Chaithfeadh gach gnóthas nó comhlacht "bronntanais" den chineál seo a thabhairt do pháirtí na Naitsithe feasta, agus iad áirithe i gcoibhneas líon an lucht oibre a bhí ag gach gnólacht agus an oiread tuarastail a d'íoctaí leo. Idir seo agus an bhliain 1945, bhailigh páirtí na Naitsithe seacht gcéad milliún ''Reichsmark'' ar an dóigh seo, agus bhí saol an mhadra bháin ag na Naitsithe ar an ailp seo, gan aon agó. Ba é Ernst Röhm an t-aon duine amháin a bhí in aon neasacht do bheith ábalta ollchumhacht Hitler a cheistiú faoin am seo. Ní raibh aon duine eile ag tabhairt ''Du'' in áit an cheiliúir fhoirmiúil úd ''Sie'' ar Hitler, agus thairis sin, d'fhéadfá a rá go raibh Hitler faoi chomaoin ag Röhm, a chuidigh go mór leis nuair nach raibh sé i mbéal an phobail go fóill. Bhí go leor daoine sa Pháirtí a bhí ag iompairc le Röhm faoi ghnaoi Hitler, cosúil le [[Heinrich Himmler]], Hermann Göring agus Reinhard Heydrich, agus iad uile ag tabhairt le fios don deachtóir nach raibh Röhm iontaofa. Ar an 30ú lá de Mhí an Mheithimh, 1934, "[[Oíche na Scian Mór]]", phurgaigh Hitler a pháirtí. Maraíodh Röhm agus ceannairí eile an SA, chomh maith le sraith de ghinearáil agus daoine eile nach raibh ag taitneamh le Hitler ar chúis éigin. Cuid acu, bhí siad dáiríribh ag cur in aghaidh Hitler, ach ní raibh sa chuid eile ach Naitsithe dílse nó náisiúnaithe coimeádacha a fuair Hitler riachtanach a chur chun báis ar eagla na heagla. Mar shampla, maraíodh an Ginearál [[Kurt von Schleicher]] agus a bhean chéile, toisc go raibh von Schleicher féin ina Sheansailéir tráth, roimh lá Hitler. I ndiaidh bhás [[Paul von Hindenburg|Hindenburg]] ar an dara lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1934, chuir Hitler ar na fórsaí armtha mionnaí dílseachta a mhóidiú dó féin, agus ón lá sin amach, bhí sé ina Cheannaire agus ina Sheansailéir araon—is é sin, ''Führer und Reichskanzler''. I Mí Eanáir 1938, cuireadh [[Werner von Blomberg]], arbh é an tAire Cogaidh é, agus an Ginearál-Choirnéal [[Werner von Fritsch]], Ard-Cheannasaí an Chos-Slua, as oifig. Ba é an SS a tharraing callán orthu. Maidir le Blomberg, cuireadh bean óg, [[Erna Gruhn]], in aithne dó a bhí ina hiar-striapach agus ina hiar-chuspa d'irisí pornagrafaíochta. Thit Blomberg i ngrá leis an gcailín, cé gur fear cnagaosta a bhí ann cheana féin, agus phós sé í. Ar dtús, ní raibh Hitler ná Göring míshásta ar aon nós ná slí le scéal grá an Ghinearáil, cé go bhfuil a mhuintir-sean ar an daoraí faoin bpósadh. A mhalairt ar fad, thug Hitler agus Göring in iúl do Bhlomberg gur dea-shiombail d'aontas nua na Gearmáine a bheadh ann dá bpósfadh ginearál de phór uasal cailín simplí cosúil le hErna. Níor tháinig fíor-scéal Erna chun solais ach i ndiaidh na bainise, agus ansin, bhí port Bhlomberg seinnte mar mhíleatach proifisiúnta. Maidir le Fritsch, arís, cuireadh ina leith go raibh sé ina [[homaighnéasachas|homaighnéasach]]. Mar sin, d'éirigh le Hitler ceannasaithe an Airm a náiriú agus a chur as oifig, agus ina dhiaidh sin, bhí sé féin i gceannas na bhfórsaí armtha chomh maith leis an stát sibhialta. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 102-13774, Adolf Hitler.jpg|mion|Hitler, idir 1927-32]] === An Ciníochas mar Pholasaí === Spreagadh tábhachtach do pholasaithe Hitler ab ea an frith-Ghiúdachas a bhí meáite ar na Giúdaigh a mharú scun scan, chomh maith le leagan radacach den [[Darwineachas sóisialta]]. Ón chéad lá ar tháinig sé os comhair an tsaoil mhóir go dtí lá a bháis, ba nós le Hitler na Giúdaigh agus na "ciníocha ar bheagán fiúntais" a ionsaí ina chuid óráidíochta. Ciníocha ar bheagán fiúntais ab ea na [[Giofóga]], na [[An Pholainn|Polannaigh]] agus na [[An Rúis|Rúisigh]], mar shampla. Maidir leis an Darwineachas sóisialta, tháinig sé chun solais ina chuid cainteanna faoi dhaoine a raibh galar, máchail nó easláinte orthu, agus é ag rá gur "beatha neamhfhiúntach" (''lebensunwertes Leben'') a bhí i gceist leo. Is é an dearcadh a bhí ag Hitler ar stair an chine dhaonna nach raibh ann go bunúsach ach síorchath ina raibh na dea-chiníocha agus an bheatha fhiúntach ag díothú na ndroch-chiníocha agus na beatha neamhfhiúntaí. Mar shampla, dúirt sé ag Ard-Fheis a pháirtí i [[Nürnberg]] sa bhliain 1929: "Dá saolófaí milliún leanbh don Ghearmáin in aghaidh na bliana, agus 700,000-800,000 duine den chuid is laige á ndíothú san am céanna, is féidir gur méadú ar ár bhfórsaí a bheadh ann". === Géarleanúint na nGiúdach === Ar dtús, tháinig frith-Ghiúdachas Hitler agus na Naitsithe chun solais sa dóigh a ndéantaí leatrom oscailte ar na Giúdaigh, agus a gcuid cearta sibhialta á mbaint díobh. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh an polasaí sin chun géaradais nuair a tosaíodh ar na Giúdaigh a mharú ina sluaite—an t[[Uileloscadh]], mar a thugtar air. Bhí sé tugtha le fios ag Hitler ina leabhar ''Mein Kampf'' gur theastaigh uaidh na Giúdaigh go léir a chur de dhroim an tsaoil, mar "fhuascailt dheiridh" ar an "gceist Ghiúdach". Áirítear go raibh timpeall ar shé mhilliún Giúdach ar feadh na hEorpa thíos leis an bhfeachtas ollscriosta seo. Go gairid i ndiaidh do Hitler teacht i gcumhacht, tosaíodh ag imirt leatroim ar na Giúdaigh go fairsing. I Mí Aibreáin na bliana 1933, d'eagraigh an rialtas nua baghcat trí lá ar na siopaí Giúdacha. Is é an t-ábhar a luaigh siad leis an mbaghcat ná go raibh "na Giúdaigh sa choigríoch ag scaipeadh scéalta uafáis" faoin nGearmáin. Sna sálaí ag an mbaghcat, reachtaíodh dlíthe agus achtanna nua le tuilleadh srianta a chur le cearta daonna na nGiúdach agus le saoránaigh den dara grád a dhéanamh díobh. Mar shampla, na Giúdaigh a bhí ina státseirbhísigh, chaill siad a gcuid post i ndiaidh dlí nua, agus cuireadh isteach ar na Giúdaigh a raibh jabanna de chineál eile acu freisin. Ní raibh cead ag na dochtúirí Giúdacha, mar shampla, ach othair Ghiúdacha a leigheas, agus ní fhéadfadh na dlíodóirí Giúdacha freastal ach ar chliaint Ghiúdacha. [[Íomhá:Hitler-Jugend (1933).jpg|mion|Hitler-Jugend (1933)]] Sa bhliain 1935, reachtaíodh "[[Dlíthe Nürnberg]]" a bhain na cearta sibhialta de na Giúdaigh go deifnídeach. Thar aon rud eile, toirmisceadh ar na Giúdaigh daoine neamh-Ghiúdacha a phósadh nó comhriachtain ghnéis a bheith acu leo. Chabhródh an stát agus an páirtí le gnóthadóirí neamh-Ghiúdacha gnóthais Ghiúdacha a shealbhú. Na Giúdaigh a bheadh le dul ar imirce, chaithfeadh siad cáin ard a íoc, i gcruth is nach mbeadh pingin rua acu agus iad ag cromadh ar an saol nua thar lear. Roimh an Uileloscadh féin, b'í [[Kristallnacht|Oíche na Gloine Briste]] (''Reichskristallnacht'') ón naoú go dtí an deichiú lá de Mhí na Samhna 1938 buaicphointe na géarleanúna. Rinneadh ionsaithe ar na Giúdaigh, ar a gcuid gnóthas, sionagóg agus fothuithe eile de réir mar a d'eagraigh Joseph Goebbels, an tAire Bolscaireachta, iad, agus é ag fógairt san am céanna gurbh í "fearg spontáineach an phobail" ba chúis leis na hionsaithe. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 183-R99035, Adolf Hitler und Leni Riefenstahl crop.jpg|clé|mion|Adolf Hitler agus Leni Riefenstahl, 1934]] I ndiaidh don Dara Cogadh Domhanda pléascadh amach, ní ghabhfadh Hitler leor le gnáth-ghéarleanúint na nGiúdach a thuilleadh—theastaigh uaidh iad a mharú agus a dhíothú go fisiciúil. Ní raibh cead eisimirce ag na Giúdaigh a thuilleadh, agus de réir mar a bhí trúpaí na Gearmáine ag forghabháil tíortha eile, bhí géarleanúint na nGiúdach ag dul i bhfairsinge. Ón chéad lá de Mhí Mheán Fómhair 1941 i leith, chaithfeadh na Giúdaigh go léir, a bhí ní ba sine ná sé bliana d'aois, an réalta bhuí a fhuáil dá gcuid éadai ionas go mbeadh sí le feiceáil go héasca. Cuireadh srianta éagsúla le saol na nGiúdach. Ní raibh cead acu dul ar bhord na mbusanna, ná gluaisteán, raidió nó fiú madra nó cat a bheith acu. De réir a chéile, chaithfidís a seantithe agus a seanárasáin a thréigean le haghaidh a thabhairt ar na geiteonna agus na campaí géibhinn. Sa bhliain 1942, tógadh na chéad champaí díothúcháin sa Pholainn, a bhí forghafa ag na díormaí Gearmánacha: [[Auschwitz]]-[[Birkenau]] agus [[Majdanek]]. Sna campaí díothúcháin, bhí na daoine á marú mar a bheadh tionsclaíocht ann, is é sin, b'éigean dóibh dul isteach i seomraí gáis inar tachtadh iad le [[hidriginchiainíd]] ("aigéad Prúiseach", "Zyklon B"). Níorbh iad na Giúdaigh amháin a bhí á marú iontu, ach Polannaigh Chaitliceacha—intleachtóirí ach go háirithe, nó níor theastaigh ó Hitler aos léinn dá gcuid féin a fhágáil ag na náisiúin Shlavacha—agus Giofóga, ach go háirithe. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 183-1990-1002-500, Besuch von Hitler und Goebbels bei der UFA retouched.jpg|mion|Hitler agjus Goebbels, 1935]] Iad siúd atá ag iarraidh an tUileloscadh a shéanadh, tá siad ag áitiú nach féidir Hitler a chiontú san Uileloscadh, ós rud é nár thángthas trasna ar aon doiciméad oifigiúil ina mbeadh Hitler féin ag ordú go ndíothófaí na Giúdaigh, doiciméad a bheadh sínithe ag an deachtóir. Ón taobh eile de, tá sé soiléir go hiomlán go raibh an cinedhíothú ag freagairt dá mhianta pearsanta. Luaigh sé cinedhíothú na nGiúdach ina leabhar ''Mein Kampf'', ag tabhairt le fios gur shíl sé gur cuidiú le cás na Gearmáine sa Chéad Chogadh Domhanda a bheadh ann dá gcuirfí na Giúdaigh chun báis san am sin, agus in óráid a thug sé don Pharlaimint (''Reichstag'') ar an 30ú lá de Mhí Eanáir 1939, bhagair sé go gcuirfeadh sé "cine na nGiúdach san Eoraip de dhroim an tsaoil" dá mbeadh cogadh ann. De réir mar ba chuimhin le Heinrich Himmler, d'ordaigh Hitler go pearsanta in Earrach na bliana 1941, agus é dóchasach i gcónaí go mbeadh an lá ag an nGearmáin, go marófaí na Giúdaigh go léir. Dúirt Himmler lena shuathaire pearsanta, [[Felix Kersten]], san am céanna, roimh an ionsaí ar an Aontas Sóivéadach, nár mhór "na Giúdaigh, gach aon duine acu, a dhíothú roimh dheireadh an chogaidh. Sin é an rud atá ag teastáil ón bh''Führer''". Sa bhliain 1943, nuair a bhí breithlá an deachtóra á cheiliúradh, thug Himmler óráid do cheannairí an SS agus iad cruinnithe i bPosen ([[Poznań]] sa Pholainn), agus é ag trácht go hoscailte ar an Uileloscadh agus ar an dóigh a gcuirfí i gcrích é. Is éadócha go ndéanfadh sé a leithéid gan faomhadh soiléir a fháil roimh ré ón bh''Führer''. Thairis sin, tá tuairiscí ann ó dhaoine a bhí i bhfianaise Hitler nuair a bhí sé ag tagairt do mhionsonraí an Uilelosctha. Dúirt a ghiolla [[Heinz Linge]] agus a aidiúnach [[Otto Günsche]] go gairid i ndiaidh an chogaidh go raibh spéis mhór aige sna seomraí gáis agus sa dóigh a n-oibrítí iad. Chuireadh Himmler mionsamhlacha agus gormchlónna de na campaí báis faoina bhráid, agus d'ordaigh Hitler "iomlán an scóid" a ligean leis na dearthóirí. === Scéim na hEotanáise === Más deacair féin milleán Hitler san Uileloscadh a dhearbhú, níl aon amhras ann go raibh sé ciontach go pearsanta i gcoir mhór eile de chuid na Naitsithe. I Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1939, shínigh sé an t-ordú le "[[scéim T4]]", mar a thugtar uirthi, a chur i gcrích. Mar sin, chuir sé ar chumas na ndaoine a bhí i mbun na scéime daoine a mharú a bhí easlán ó thaobh an choirp nó na hintinne de, nó "daoine nárbh fhiú a fhágáil ina mbeo" (''lebensunwertes Leben''), mar a deirtí i mbéarlagair na hidé-eolaíochta. "[[Eotanáis]]" nó bás faoisimh a thugtaí ar an dúnmharfóireacht seo go hoifigiúil. Ba le [[Philipp Bouhler]], a bhí i gceannas ar oifig phearsanta Hitler i bpáirtí na Naitsithe (''Führerkanzlei''), a thit sé scéim na heotanáise a thabhairt i gcrann. D'iompaigh sé tithe téarnaimh agus banaltrais ina dtithe báis. Sa Ghearmáin féin, maraíodh beagnach 190 000 duine a raibh máchail éigin orthu—[[titimeas]], mar shampla. Tachtadh cuid acu le gás cosúil leis na cimí sna campaí géibhinn, cuid eile tugadh nimh de chineál eile dóibh, bhí dornán ann a lámhachadh scun scan, agus fágadh dream eile fós gan bia go dtí go bhfuair siad bás le hocras. Is deacair a fháil amach, cé mhéid a básaíodh ar an dóigh seo sa chuid den Eoraip a bhí forghafa ag na trúpaí Gearmánacha. Fuair eaglaisigh sa Ghearmáin amach faoi scéim na heotanáise agus cháin siad í go poiblí—is fiú [[Clemens August von Galen]], easpag Caitliceach [[Münster]], a ainmniú mar dhuine acu—agus b'éigean don [[SS]] tuilleadh rúndachta a chleachtadh leis an scéim a leanúint. I ndeireadh an chogaidh, bhí duine as gach beirt de na heasláin sna tithe banaltrais agus téarnaimh curtha chun báis. Ócáid oiliúna ab ea scéim na heotanáise do thascfhórsaí an SS le haghaidh an ródaigh a bhítí a ullmhú do na Giúdaigh. === An Téisclim Chogaidh === [[Íomhá:Berlin 1936 olympiaden.jpg|mion|Na cluichí i m[[Beirlín]] 1936]] Cosúil le polaiteoirí daonlathacha Phoblacht Weimar féin, bhí Hitler ag iarraidh conradh síochána Versailles a athbhreithniú nó a chur ar ceal. Murab ionann agus iad siúd, áfach, ní raibh sé sásta le canálacha na taidhleoireachta amhán, — chuir sé an cogadh san áireamh chomh maith. Ní raibh an cogadh ar an gclár oibre go fóill, nó bhí na cumhachtaí Eorpacha eile sásta a lán a ghéilleadh do Hilter. Mar shampla, shínigh an Bhreatain Mhór an Conradh Angla-Ghearmánach um Chúrsaí Cabhlaigh leis an nGearmáin, agus shocraigh an Pholainn conradh neamhionsaithe leis na Gearmánaigh sa bhliain 1934. Sa bhliain chéanna, d'ardaigh an Ghearmáin an buiséad cogaidh thar na srianta a cuireadh leis i gconradh síochána na bliana 1919, agus dhá bhliain ina dhiaidh sin, chuaigh Hitler chun diúnais ar an gconradh síochána arís, nuair a ghabh fórsaí na Gearmáine na tailte dí-mhíleataithe taobh thiar den Réin. Go dtí sin, ní raibh cead isteach ag an arm Gearmánach sa chuid sin den tír. Cé go raibh an Ghearmáin ag sárú an chonartha glan oscartha leis an gcineál seo gníomhartha, níor tharraing na cumhachtaí eile aon challán. Níor ghabh Hitler leor le hathbhreithniú Chonradh Versailles amháin, nó bhí sé inbharúla go raibh, fiú, teorainneacha na Gearmáine ''roimh'' an Chéad Chogadh Domhanda róchúng don náisiún. Cé go raibh sé ag cur béime ar an tsíocháin ina chuid óráidíochta, bhí sé ag ullmhú cogaidh cheana féin. Nuair a fuair an sean-Uachtarán Hindenburg bás sa bhliain 1934, chuir Hitler in iúl dá chuid ginearál go raibh sé meáite an Ghearmáin a dhéanamh inniúil chun cogaidh sula mbeadh cúig bliana thart. Leis an gcuspóir seo a bhaint amach, chuir sé an coinscríobh i bhfeidhm arís sa bhliain 1935, agus an bhliain a bhí chugainn d'fhógair sé plean ceithre mblian chun treisiú leis na fórsaí armtha. Bhí athbheochan eacnamúil na Gearmáine ón mbliain 1933 ar aghaidh go mór mór i dtuilleamaí scéimeanna stáit le hobair a sholáthar, scéimeanna a bhí bunaithe ar an tseirbhís éigeantach oibre (''[[Arbeitsdienst]]'') agus ar an téisclim chogaidh. Bhí meáiteacht Hitler i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh le haithint ó Mhí Dheireadh Fómhair na bliana 1933 amach, nuair a d'éirigh an Ghearmáin as na comhchainteanna dí-armála leis an mBreatain Mhór agus leis an bhFrainc. San am céanna, d'fhág an Ghearmáin slán ag Conradh na Náisiún chomh maith. Sa bhliain 1934, dhúnmharaigh na Naitsithe áitiúla Seansailéir na hOstaire [[Engelbert Dollfuss]], agus tacaíocht acu ó Hitler, nó bhí siad ag iarraidh teacht i gcumhacht san Ostair agus an tír a nascadh leis an nGearmáin, [[Anschluss|scéim]] nár éirigh léi go fóill san am sin. Cosúil leis sin, bhí Hitler ag tacú le [[Francisco Franco|Franco]] i gCogadh Cathartha na Spáinne ón mbliain 1936 ar aghaidh. Cuidiú tábhachtach ab ea é le Franco na heitleáin Ghearmánacha—"Léigiún na gCondar"—a chuir Hitler go dtí an Spáinn, ach is dócha gurbh é an cleachtadh cogaidh dá chuid eitleoirí ba mhó a bhí ag teastáil ón deachtóir Gearmánach. Ar an gcúigiú lá de Mhí na Samhna 1937, chuir Hitler na ginearáil in eolas a chuid pleananna cogaidh. Dúirt sé go hoscailte "gurbh é an cogadh an t-aon fhreagra ar cheist na Gearmáine", agus é ag tabhairt le tuiscint go gcaithfí an chéad seans eile a thapú leis an tSeicslóvaic agus an Ostair a ghabháil. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 137-004055, Eger, Besuch Adolf Hitlers.jpg|mion|Márta 1938 - Cheb (''Eger''), Sudetenland]] I Mí na Márta 1938, d'éirigh le Hitler an Ostair a iompú ina cúige Gearmánach, "''Ostmark''" ("Na Críocha Thoir") mar a baisteadh uirthi. Maraíodh an deachtóir, [[Engelbert Dollfuss]], ceithre bhliain roimhe. I Mí Dheireadh Fómhair, d'éiligh sé go dtabharfadh an tSeicslóvaic na tailte in aice leis an teorainn—''Sudeten''—don Ghearmáin, ós rud é gur Gearmáinis ba mhó a bhí á labhairt ag muintir na gcríoch seo. Ós rud é go raibh conradh comhghuaillíochta ag an tSeicslóvaic leis an bhFrainc agus le Sasana, bhí cogadh ag bagairt san am sin féin. Bhí Mussolini inbharúla nach raibh an Iodáil ullamh don chogadh go fóill, agus chuaigh seisean ag déanamh idirghabhála. Dá thoradh sin, tháinig Príomh-Airí na Breataine Móire agus na Fraince, [[Neville Chamberlain]] agus [[Édouard Daladier]], go München le haghaidh comhchainteanna le Hitler. Ní raibh siadsan den tuairim, ach an oiread, go mbeadh a dtíortha in ann ag an gcogadh, agus mar sin, bhí siad géilliúil d'éilimh Hitler. Mar sin, d'fhág siad cead aige na críocha ag an teorainn a ghabháil. Cé gur chuir Hitler urra le slándáil na Seicshlovaice, ní raibh sé mall ag briseadh a ghealltanais. I Mí na Márta 1939, chuir sé deireadh leis an tSeicslóvaic mar thír neamhspleách. Chuidigh sé leis na náisiúnaithe Slóvacacha a leath féin den tír a iompú ina "stát neamhspleách" faoi choimirce na Gearmáine—le fírinne, ní raibh an stát seo neamhspleách ar an nGearmáin ar aon nós. An chuid eile den tSeicslóvaic, hiompaíodh ina "coimirceas" í, is é sin, níor fágadh oiread is cuma an neamhspleáchais uirthi. Nuair a bhí an tSeicslóvaic curtha de dhroim an tsaoil, dúirt Hitler in óráid a thug sé don ''Reichstag'' go raibh a dóthain tailte ag an nGearmáin anois. Mar sin féin, cúpla mí ina dhiaidh sin, thosaigh sé ag éileamh go gcuirfí Danzig leis an nGearmáin—san am sin, bhí an chathair seo ina Saor-Chathair a raibh stádas an stáit neamhspleách aici. I Mí Lúnasa 1939, shínigh sé conradh—[[Conradh Ribbentrop agus Molotov|Conradh]] [[Joachim von Ribbentrop|Ribbentrop]] agus [[Vyacheslav Molotov|Molotov]]—leis an Aontas Sóivéadach inar socraíodh go mbeadh iarthar na Polainn ag titim leis an nGearmáin dá gcuirfí "cuma nua ar na tíortha" in Oirthear na hEorpa. Nuair a chuaigh sé ag éileamh a chuid féin den Pholainn, phléasc an Dara Cogadh Domhanda amach. Ar an gcogadh seo a bhí sé meáite ón lá ar tháinig sé i gcumhacht sa Ghearmáin. An dóigh ar iompair sé é féin ón gcruinniú mullaigh i München ar aghaidh, áfach, chuaigh sé i gcion ar lucht rialtais na Fraince agus na Breataine Móire nárbh fhéidir muinín a bheith agat as Hitler. Dá dtabharfá dó an rud a bhí ag teastáil uaidh, ní bheadh sé i bhfad ag éileamh tuilleadh. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 183-S55480, Polen, Parade vor Adolf Hitler.jpg|mion|M.F. 1939 sa [[An Pholainn|Pholainn]]]] === Hitler agus an Dara Cogadh Domhanda === [[Íomhá:Benito Mussolini and Adolf Hitler.jpg|thumb|Hitler agus [[Benito Mussolini]].]] I mbreis ar dhíothú na nGiúdach, ní raibh ach aon chuspóir amháin eile ag Hitler, agus é luaite aige i Mein Kampf cheana féin, is é sin, cumhacht dhomhanda a dhéanamh den Ghearmáin. Ós rud é nach mbeadh ceachtar den dá chuid ar fáil gan an lámh láidir, bhí an cogadh ar na bacáin ó thús a dheachtóireachta. Ní raibh sé ag iarraidh na teorainneacha ó na laethanta roimh an Chéad Chogadh Domhanda a chur i bhfeidhm arís, nó bhí rud ba mhó ná sin uaidh, mar atá, Oirthear na hEorpa a choilíniú mar "spás maireachtála" (''Lebensraum'') don Ghearmáin. Ba é an tAontas Sóivéadach ba mhó a bheadh thíos leis na scéimeanna seo. Bhí sé ábalta an cuspóir seo a chur i bhfocail mar "chath in aghaidh an Bhoilséiveachais", rud a chabhraigh leis tacaíocht a mhealladh ó pholaiteoirí Iartharacha a raibh eagla orthu roimh an gCumannachas. Níor thuig ceannairí Shasana agus na Fraince ach i ndiaidh ghabháltas Hitler ar an tSeicslóvaic nach raibh an cogadh in aghaidh na Gearmáine inseachanta. Thosaigh siad ag caitheamh tuilleadh airgid le téisclim chogaidh, agus iad ag iarraidh comhoibriú éigin a chur ar bun leis an Aontas Sóivéadach, ó shíl siad gurbh é an comhghuaillí nádúrtha é i gcoinne Hitler. Ní raibh cuidiú ag teacht ó Stailín, áfach. Bhí Stailín agus a Aire Gnóthaí Eachtracha, Vyacheslav Molotov, barúlach go raibh cabhair an Aontais Shóivéadaigh ag teastáil ó Shasana agus ón bhFrainc níos géire ná a mhalairt. Bhí Stailín den tuairim, fosta, go mbeadh cogadh fada tuirsiúil le cur san Iarthar, cosúil le cogadh na dtrinsí le linn an Chéad Chogadh Domhanda, agus go bhféadfadh sé a ladar a chur i gcúrsaí na hEorpa nuair a bheadh na cumhachtaí eile i ndeireadh a bpéice. Thairis sin, bhí am de dhíth air leis an [[An tArm Dearg|Arm Dearg]] a atheagrú, ó bhí sé ina phraiseach i ndiaidh na bpurguithe, agus cuid mhór de na ginearáil curtha chun báis le paranóia Stailín a shásamh. ==== An Conradh leis an Aontas Sóivéadach ==== [[Íomhá:MolotovRibbentropStalin.jpg|clé|thumb|Molotov ag síniú an socrú neamhionsaithe idir na Naitsithe agus na Rúisigh i [[Moscó]] ar an [[23 Lúnasa]] [[1939]], le [[Joachim von Ribbentrop]] agus [[Iósaf Stailín|Stailín]] taobh thiar de.]] Bhí a lán le gnóthú ag Stailín agus ag Hitler ar an gcomhoibriú sealadach, agus ar ndóigh, cé go raibh an chuma ag teacht ar an scéal nach mbeadh cogadh eatarthu inseachanta, theastaigh uaidh é a chur ar fionraí a fhad agus ab fhéidir. Bhí Hitler ag iarraidh cogadh an dá chathéadan a sheachaint agus an Fhrainc is Sasana a chloí sula dtabharfadh sé aghaidh ar an Rúis. Mar sin féin, tháinig sé aniar aduaidh ar an saol mór ar fad nuair a shínigh Joachim von Ribbentrop, Aire Gnóthaí Eachtracha na Gearmáine, conradh neamhionsaitheach leis na Sóivéadaigh ar an 23ú lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1939. Bhí sé leagtha amach in iatán rúnda an chonartha seo go ndéanfadh an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach deighilt ar Oirthear na hEorpa eatarthu dá dtarlódh "atheagrú na dtailte is na dteorainneacha" ansin. Anois, agus é ina mhuinín nár bhaol dó ionradh Sóivéadach ar bith, bhí deis ag Hitler cogadh a chur ar an bPolainn, ar an bhFrainc agus ar an Ríocht Aontaithe. Nuair a bhí an conradh sínithe, ba léir do chách go raibh an cogadh ag teacht. Go gairid ina dhiaidh sin, thosaigh Hitler ag éileamh ar an bPolainn go dtabharfadh sí uaithi na tailte a dtugtaí "Bealach na Polainne" orthu. Is amhlaidh go raibh Oirthear na Prúise, an cúige ab fhaide thoir den Ghearmáin, scartha ón gcuid eile den tír ag an "mbealach" seo ó shíocháin Versailles i leith. Theastaigh uaidh freisin Saorchathair Danzig—an cathairstát neamhspleách—a chur leis an nGearmáin. De réir mar a hordaíodh dóibh, bhí nuachtáin na Gearmáine ag foilsiú scéalta uafáis faoi na hionsaithe agus na dúnmharuithe ar na Gearmánaigh áitiúla sa Pholainn agus ag éileamh ar Hitler teacht chun fortachta dóibh. [[Íomhá:Hitler, Speer y Breker en París, 23 de junio de 1940.jpg|clé|mion|Hitler, Speer agus Breker: [[Páras]] 23 Meitheamh 1940]] ==== An Cogadh ag Tosú: An tIonradh ar an bPolainn ==== [[Íomhá:Adolf Hitler, Eiffel Tower, Paris 23 June 1940.jpg|mion|[[Páras]] 23 Meitheamh 1940]] San oíche idir an lá deireanach de Mhí Lúnasa agus an chéad lá de Mhí Mheán Fómhair, 1939, stáitsigh an SS "ionsaí na bPolannach" ar an stáisiún raidió i nGleiwitz (inniu: Gliwice) in aice le teorainn na Polainne. Bhí na hionsaitheoirí ag caitheamh sainéide Arm na Polainne, ach Gearmánaigh ab ea iad ar fad. Fir de chuid an SS a bhí iontu, ach thairis sin, bhí dornán fear ann ar thug na fir ón SS "cannaí stáin" orthu: cimí ó champa géibhinn ab ea iad ar gealladh dóibh go bhfaighfidís a saoirse ar ais dá nglacfaidís páirt sa stáitsiú seo. Bhí siad ag caitheamh sainéidí Polannacha freisin. Nuair a bhí an eachtra thart, áfach, maraíodh ar an toirt iad agus fágadh ina luí in aice leis an stáisiún raidió mar "chruthúnas" gurbh é Arm na Polainne a rinne an obair. Ar an chéad lá de Mhí Mheán Fómhair, d'fhógair Hitler go raibh na Gearmánaigh faoi ionsaí ag na Polannaigh agus go raibh na saighdiúirí Gearmánacha ag cosaint a dtíre dúchais anois. Ag 4.45 a chlog réamhnóna, thrasnaigh fronta leathan de dhíormaí Gearmánacha teorainn na Polainne, agus bhí an Dara Cogadh Domhanda tosaithe. [[Íomhá:Matsuoka visits Hitler.jpg|clé|mion|Márta 1941 - Hitler agus Yōsuke Matsuoka (1880–1946)]] Chuir na Polannaigh go fíochmhar in aghaidh an ionsaitheora, ach ar an 17ú lá de Mhí Meán Fómhair, mhairseáil na díormaí Rúiseacha isteach anoir, agus bhí port na Polannaigh seinnte. Mar a bhí socraithe roimh ré i gConradh Ribbentrop agus Molotov, dheighil Hitler agus Stailín an Pholainn eatarthu. Go gairid ina dhiaidh sin, [[Cogadh an Gheimhridh|d'ionsaigh na Rúisigh an Fhionlainn]], a bhí fágtha acu sa Chonradh. Níor éirigh leis na díormaí Rúiseacha an Fhionlainn a chur faoi chois, áfach, agus is é an tátal a bhain Hitler as an scéal ná nach mbeadh mórán maithe i Stailín mar chéile comhraic. ==== Cath na Breataine ==== Sa bhliain 1940, chuaigh arm Hitler ó bhua go bua. D'éirigh leis an nGearmáin sraith fhada de thíortha a chur faoi chois in Iarthar na hEorpa: an Danmhairg, an Iorua, an Bheilg, an Ollainn, Lucsamburg, agus an Fhrainc. Níor thóg sé mórán ama ar Arm na Gearmáine na tíortha seo a chloí agus a fhorghabháil. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 183-L18678, Hitler, von Brauchitsch, Keitel bei Besprechung.jpg|mion|Aibreán 1941: Hitler, von Brauchitsch agus Keitel]] Sa Ríocht Aontaithe, tháinig Winston Churchill in áit Neville Chamberlain faoi seo, agus é i bhfad ní ba déine i leith na Gearmáine ná a réamhtheachtaí. Bhí Churchill ag éileamh polasaí neamhghéilliúil in aghaidh Hitler ón mbliain 1933 i leith. Maidir le Hitler féin, bhí dearcadh sách cairdiúil aige ar Shasana ar dtús, nó bhí sé ag adhradh choilíneachas na Breataine Móire, agus é den bharúil gur chóir dó comhoibriú léi. Is é an tairiscint a thug Hitler do na Sasanaigh ná an domhan a dheighilt eatarthu: d'fhágfadh sé cead a gcinn agus a gcos acu ina nImpireacht féin, dá bhféadfadh sé an Eoraip a choinneáil aige féin. Cé nach raibh róchuma ar chás na Breataine Móire, dhiúltaigh Churchill glan oscartha d'aon chomhréiteach le Hitler. [[Íomhá:Adolf Hitler 42 Pfennig stamp.jpg|mion|1944'': Grossdeutsches Reich'']] I bhfómhar na bliana 1940, rinne aerfhórsa na Gearmáine, an [[Luftwaffe]], iarracht forlámhas spéire na Breataine Móire a bhaint de na Sasanaigh. D'éirigh ina chogadh dearg idir na Gearmánaigh agus na Sasanaigh, ach sa deireadh thiar, b'iad na Sasanaigh a ghnóthaigh an cath seo—Cath na Breataine. Ba é sin an chéad uair a briseadh aon mhórchath ar an nGearmáin sa chogadh. An plean a bhí ag Hitler trúpaí Gearmánacha a chur i dtír i ndeisceart Shasana, is é sin, "Oibríocht Seelöwe", b'éigean dó é a chur i leataobh. Ina áit sin, ghlac Hitler leis nár bhaol dó Sasana i láthair na huaire, agus chrom sé ar fhíor-chuspóir a chogaidh, is é sin, an t-ionradh soir. ==== Ag Dul Soir ==== Ar dtús, tháinig díormaí na Gearmáine chun fortachta do [[Benito Mussolini|Mussolini]] a bhí díreach ag iarraidh an Ghréig a chur faoi chois, rud nach raibh ag éirí lena chuid fórsaí. Theastaigh ó Hitler na tíortha Balcánacha go léir a fhorghabháil le taobh theas an chathéadain in aghaidh an Aontais Shóivéadaigh a choinneáil faoi smacht. Thosaigh an t-ionsaí ar an Aontas Sóivéadach—"Oibríocht Barbarossa" ar an 22ú lá de Mhí Iúil, 1941. Rinne bolscaireacht na Naitsithe idéalú ar an ionradh seo mar "chath an Iarthair in aghaidh dhorchadas na hÁise agus an Oirthir". Cuireadh béim ar leith ar chomh barbartha is a bhí na Rúisigh agus ar ról na "mBoilséiveach Giúdach" i bhforbairt an chórais Chumannaigh. Tugadh le fios, fosta, go raibh Hitler leis na Sóivéadaigh a shaoradh ó bhráca an Bhoilséiveachais, ach tríd is tríd, cogadh díothúcháin a bhí ann, an chuid is mó. Cé go raibh fórsaí armtha na Gearmáine ag comhoibriú in áiteanna le náisiúnaithe frith-Rúiseacha a raibh ag teastáil uathu a dteanga agus a gcultúr a chur chun cinn i ndiaidh dóibh saoirse a fháil ó chuingir an Aontais Shóivéadaigh, is é an plean a bhí ag Hitler na náisiúntachtaí seo a chur i ndaoirse agus an tsibhialtacht, an léamh agus an scríbhneoireacht féin a bhaint díobh sa deireadh thiar thall. Ar ndóigh, bhí Hitler meáite ar na Giúdaigh san Aontas Sóivéadach a mharú scun scan. Ar dtús, d'éirigh le Hitler go gleoite, ach i Mí na Nollag 1941, chuaigh an fórsa ionraidh in abar nuair a bhí sé ag druidim isteach le Moscó. Faoin am céanna, d'ionsaigh an tSeapáin, comhghuaillí na Gearmáine sa Chian-Oirthear, bunáit chabhlaigh na Stát Aontaithe i Haváí, Pearl Harbor, gan súil gan choinne, agus tarraingíodh na Meiriceánaigh isteach sa chogadh. Le teann dlúthpháirtíochta leis an gcomhghuaillí, d'fhógair Hitler cogadh do na Stáit Aontaithe ar an 11ú lá de Mhí na Nollag. Ar an 19ú lá de Mhí na Nollag, ghlac sé chuige féin ardcheannasaíocht na bhfórsaí armtha. D'éirigh leis an Wehrmacht cromadh ar ais ar an ionsaí sa bhliain 1942, ach ansin, i dtús na bliana 1943, briseadh an cath ar na Gearmánaigh i Stalingrad. Ba é sin an díomua ba mhó a d'éirigh don Wehrmacht go nuige sin, agus b'ansin a casadh taoide an chogaidh in aghaidh Hitler. Ba é Hitler féin ba chiontaí sa díomua seo, nó choisc sé ar na fórsaí cúlú ó Stalingrad. Mar sin, níor tharraing siad siar in am, agus an chuid acu nach bhfuair bás sa teagmháil, ghéill siad iad féin do na Rúisigh agus cimíodh iad. ==== An Cogadh ag Teip ar Hitler ==== Sa bhliain chéanna, d'éirigh le heitleáin na gComhghuaillithe forlámhas spéire na Gearmáine a bhaint d'aerfhórsa Hitler, an ''[[Luftwaffe]]''. Ansin, thosaigh na Sasanaigh ag buamáil chathracha na tíre ón aer, agus chuaigh eirleach agus ródach millteanach orthu. Is féidir cuid den mhilleán a chur ar Hitler, áfach, nó in áit aerárthaí éadroma trodaíochta a thógáil, bhí tionsclaíocht eitleán na Gearmáine ag táirgeadh buamadóirí troma nach raibh aon mhaith iontu leis na cathracha a chosaint. Ar an 6ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1944, chuaigh fórsaí armtha na gComhghuaillithe i dtír sa Normandie in iarthar na Fraince. Bhí an Ghearmáin idir dhá chathéadan anois. Cé go raibh sé tuigthe ag Hitler chomh luath leis an mbliain 1943 go raibh an cogadh teipthe air, níor éirigh sé as. Mhair Arm na Gearmáine ag troid beag beann ar an drocháit ina raibh sé, agus Hitler ag áitiú ar na saighdiúirí gur náire shaolta a bheadh ann géilleadh don namhaid. Ní dhearna sé, áfach, ach líon na dtaismeach agus fulaingt na ndaoine a uasmhéidiú. [[Íomhá:Kurland6pf20apr1945.jpg|mion]] Sa deireadh thiar, chinn an deachtóir lámh a chur ina bhás féin. Bhí saighdiúirí na gcomhghuaillithe Iartharacha tagtha a fhad leis an abhainn úd Elbe, agus na Rúisigh istigh i mBeirlín cheana féin. Lena chuid idéanna a chur i gcrích, bhí Hitler tar éis cogadh a chur inar cailleadh timpeall is caoga cúig mhilliún duine, fiche milliún acu san Aontas Sóivéadach. Fágadh na milliúin eile ar leathchos, ar leathlámh, ar leathshúil nó faoi léan ar dhóigh éigin eile, agus tuilleadh fós ina mbaintreacha, ina ndilleachtaí nó ina bhfánaithe nach bhféadfadh filleadh ar fhód a ndúchais choíche arís. Scoilteadh an Ghearmáin féin ina dhá leath, baineadh cuid mhór tailte di a bronnadh ar an bPolainn nó a cuireadh leis an Aontas Sóivéadach, agus ba é an tAontas sin a choinnigh leath oirthir na hEorpa faoi dhiansmacht go deireadh na n-ochtóidí. ==== Bás Hitler ==== Ní raibh coimpléasc capaill ag Hitler riamh, agus ag druidim chun deiridh don chogadh ní raibh sláinte an deachtóra ach ag dul chun donais. Creidtear inniu go raibh [[galar Parkinson]] air, agus é ag éirí [[Néaltrú|néaltraithe]] chomh maith. Mar sin féin, bhí sé in ann geasa agus draíocht a chur ar na daoine ina thimpeall i gcónaí. Ar an 19ú lá de Mhárta 1945, d'eisigh sé an t-ordú ar a dtugtar an ''Nerobefehl'' go coitianta, nó "ordú Nero"—ordú atá ainmnithe as [[Nearó|Nero]], Impire na Róimhe, faoina ndeirtear gur chuir sé an Róimh trí thine d'aon ogham. Is é an rud a d'ordaigh Hitler dá chuid trúpaí ná infreastruchtúr na Gearmáine a dhíothú de réir mar a bhí siad ag cúlú. Níor aithin sé ach an dá rogha: an bua nó an léirscrios. Ba leis na Rúisigh an todhchaí, dar le Hitler, agus ní fhéadfadh na Gearmánaigh, anois, ach stáitse na staire domhanda a fhágáil ina ndiaidh agus imeacht de dhroim an tsaoil go hiomlán. Ní raibh Albert Speer, Aire na Téisclime Cogaidh, in inmhe an t-ordú seo a scaipeadh i measc na dtrúpaí a thuilleadh, ós rud é go raibh na línte cumarsáide briste faoin am seo. Ar an 22ú lá de Mhí Aibreáin, chlis a chuid néaróga ar Hitler, nuair a bhí sé ag cardáil an tsuímh mhíleata lena fhoireann thíos sa bhuncar. Bhí sé tar éis ordú a thabhairt do Felix Steiner, ginearál de chuid an SS, teacht chun fortachta do Bheirlín lena chuid tancanna. Bhí Steiner inbharúla go raibh na cúrsaí chomh dona is nach bhféadfadh sé a leithéid a dhéanamh, agus dhiúltaigh sé glan amach an t-ordú a chomhlíonadh. Bhí Hitler suite siúráilte anois go raibh sé ligthe síos ag an SS féin, agus nach mbeadh a dhath le déanamh ach féinmharú. Cé gur áitigh Martin Bormann, Wilhelm Keitel agus Hermann Göring air Beirlín a thréigean agus an fód deireanach a sheasamh in áit éigin eile, d'fhan Hitler san áit a raibh sé. Thug sé cead do dhaoine dá fhoireann éalú ón bpríomhchathair, agus d'fhág sé faoina ''aide de camp'', Julius Schaub, a chuid doiciméad a loscadh. [[Íomhá:Stars & Stripes & Hitler Dead2.jpg|thumb|Clúdach an nuachtáin ''Stars & Stripes'', 2 Bealtaine 1945]] I rith an chéad chúpla lá eile, ba é an t-ábhar ba mhó a bhí i mbéal na ndaoine i mbuncar an deachtóra ná cá raibh na Rúisigh faoi láthair agus conas a d'fhéadfá féinmharú a dhéanamh gan an iomarca a fhulaingt sula mbeidís anuas ort. Thug Hitler piollaí ciainíde do na daoine ina thimpeall lena chur ar a gcumas slán a fhágáil ag an saol seo go sciobtha. Ar an 29ú lá de Mhí Aibreáin 1945, dheachtaigh Hitler a thiomna polaitiúil agus shínigh sé uacht phearsanta. Ansin, phós sé a sheanleannán Eva Braun. An lá arna mhárach, bhain an bheirt acu greim as na piollaí ciainíde, ach scaoil Hitler piléar ina chloigeann sular thosaigh an nimh ag oibriú. Mar a bhí ordaithe ag Hitler roimhe sin, d'fhéach Martin Bormann in éineacht le Heinz Linge (giolla pearsanta Hitler), Otto Günsche (fear de chuid an SS a bhí ina shearbhónta míleata do Hitler), agus roinnt daoine eile de lucht freastail Hitler chuige gur cuireadh na corpáin trí thine agus gur hadhlacadh na hiarsmaí. Tháinig na saighdiúirí Sóivéadacha trasna ar na hiarsmaí ina dhiaidh sin, áfach, agus haithníodh ar na fiacla gurbh iad Hitler agus Eva Braun iad. Níor nocht na Sóivéadaigh an t-eolas seo ach i ndiaidh dheireadh an Chogaidh Fhuair, áfach. Is éard a tharla do chré na lánúine sin ná gur hadhlacadh in athuair í in aice le garastún Sóivéadach i Magdeburg. Sa bhliain 1970, áfach, chinntigh Yuri Andropov, ceannasaí na rúnseirbhíse úd [[KGB]], gur dódh na hiarsmaí arís eile agus gur caitheadh san abhainn iad. == Tuairimí ó lucht a chomhaimsire == Sebastian Haffner: ''Ní fhéadfá teacht ar a leithéid d'ábhar féinmharfóra. Ní spéis leis ach a fhéinspéis, agus ina huireasa sin, ní bheadh a dhath ag déanamh scime dó ná freagracht air as aon rud. Tá sé de phribhléid aige nach dtugann sé grá ach dó féin. Is cuma sa diabhal leis cinniúint na dtíortha, na ndaoine agus na bpobal.''[[Íomhá:'ware Hitler's Greatest Ally Art.IWMPST14196.jpg|mion]] Bhí [[Sebastian Haffner]] ina scríbhneoir agus ina iriseoir, agus chaith sé blianta an chogaidh ar a sheachnadh ó Hitler i Sasana. Bhí sé cairdiúil le [[George Orwell]] ansin. Scríobh sé an nóta thuas sa bhliain 1939. [[Thomas Mann]]: ''In airde na spéartha mar atá sé inniu, agus é ag cur eagla ar na daoine sa bhaile is i gcéin, agus é ag baint lán a shúl as an ródach a rinne sé, as an bhfuil agus as na deora a doirteadh mar gheall air, as an éadóchas inar chuir sé na daoine agus as an oiread acu a chuir lámh ina mbásanna fein, — cé go síleann sé gur pearsa mhór stairiúil é, ní fhágfar a dhath ar bith dá chuid cainteanna ná dá chuid gníomhartha, nó ní raibh iontu riamh ach bréag gan chiall, agus ní bheidh de chlú iarbháis air ach an náire shaolta.'' Scríbhneoir mór Gearmánach ab ea Thomas Mann. Thuill a chuid saothar [[Duais Nobel na Litríochta]] dó. Go gairid roimh an gcogadh, chuaigh sé ar deoraíocht go Meiriceá, agus é ag labhairt go tráthrialta ar raidió bolscaireachta na gComhghuaillithe. Bhreac sé síos an méid thuas in aiste a chum sé sa bhliain 1938. == Frithbheartaíocht == Roimh an gcogadh féin, bhí grúpaí rúnda ag obair sa Ghearmáin le cur in aghaidh dheachtóireacht Hitler. Ón mbliain 1933 i leith, bhí na Cumannaigh, an grúpa úd [[Rote Kapelle]] agus iarsmaí na Sóisialaithe Daonlathacha ag iarraidh frithbheartaíocht a eagrú. Bhí daoine aonair agus grúpaí neamhpholaitiúla ann freisin agus iad ag cur in aghaidh Hitler. Sa bhliain 1942, bhí Sophie Scholl agus a deartháir Hans ag scaipeadh duilleoga bolscaireachta dá ndéantús féin timpeall ar ollscoil München. Fuair an Gestapo, póilíní rúnda na Naitsithe, amach fúthu, agus daoradh chun báis iad. Crochadh iad i bhFeabhra 1943. Is iomaí duine a d'fhéach le Hitler a mharú. Tháinig an deachtóir slán as gach iarracht, rud a chruthaigh dó, dar leis féin, go raibh sé ceaptha ag an gcinniúint féin lena chuid idéanna a chur i gcrích, agus go raibh díonadh neamhshaolta aige ar na dúnmharfóirí. [[Íomhá:Kukryniksy Making Hitler look silly 1945.jpg|clé|mion|Kukryniksy, 1945]] Sa bhliain 1939, chuaigh an fear oibre Eilvéiseach Maurice Bavaud go München le Hitler a mharú nuair a bhí sé ag ceiliúradh an ''choup d'état'' nár éirigh leis. Níor tháinig sé chomh cóngarach do Hitler riamh is a d'fhéadfadh sé an deachtóir a mharú, áfach, ó bhí an áit róphlódaithe, agus na daoine ag ardú leathláimhe agus ag rá ''Heil Hitler'' gan stad gan staonadh, i gcruth is nach bhfaighfeadh sé aimsiú ceart ar Hitler. Sa deireadh thiar, thug sé suas an iarracht, ach tháinig an Gestapo ar a lorg agus rugadh air. Ní raibh ambasáid na hEilvéise sásta cabhrú leis, nuair a caitheadh i dtóin phríosúin é sa Ghearmáin. Cuireadh chun báis é i mBeirlín sa bhliain 1941. Sa bhliain chéanna, d'fhéach [[Georg Elser]], fear oibre Gearmánach, le Hitler a mharú le buama i [[München]]. Phléasc an buama mar a bhí pleanáilte, ach nuair a phléasc, bhí Hitler agus lucht a fhreastail bailithe as an áit chéanna, ó bhí óráid an deachtóra ní ba ghiorra ná a shíl Elser. Mar sin, mharaigh an buama ochtar daoine, ach cé gur Naitsithe a bhí sa chuid ba mhó acu, ní raibh aon duine acu ina bhoc mór sa pháirtí. Rugadh ar Elser go gairid i ndiaidh na pléisce, agus coinníodh sa phríosún é go dtí go raibh an cogadh beagnach thart. Aon mhí amháin roimh dheireadh an chogaidh, i dtús Mhí Aibreáin 1945, mharaigh an SS é i gcampa géibhinn Dachau. [[Íomhá:Ww2 poster oct0404.jpg|mion]] Sa bhliain 1943, chuir [[Henning von Tresckow]], ginearál de phór na n-uasal ón bPrúis, buama isteach ar bhord eitleán príobháideach an deachtóra. Theip maidhmitheoir an bhuama, áfach. Go gairid ina dhiaidh sin, thoiligh Rudolph Christoph von Gersdorff, oifigeach eile de phór na seanuasal, é féin agus Hitler a mharú le buama i mBeirlín, nuair a bheadh an deachtóir ag oscailt taispeántas na n-arm Sóivéadach a fuarthas mar chreach chogaidh ó na Rúisigh. D'imigh Hitler ón áit go róluath, agus ní bhfuair Gersdorff áiméar a bhuama a mhadhmadh. Ar an 20 Iúil 1944, rinne [[Claus Schenk von Stauffenberg]] iarracht Hitler a mharú le buama ama nuair a bhí an deachtóir ag cardáil chúrsaí an chogaidh lena chuid ginearál agus le boic mhóra an pháirtí. Tháinig Hitler slán as an bpléasc seo freisin, nó is amhlaidh nár chruinnigh na fir seo thíos i mbuncar an deachtóra mar ba ghnách, ach i mbothán adhmaid. Thíos sa bhuncar, mharódh tonn bhrú an bhuama gach mac máthar acu, ach ní raibh an phléasc leath chomh dainséarach i mbothán adhmaid ar ghéill a bhallaí don bhrú. Mar sin, fágadh Hitler beo beathaíoch, agus d'agair sé díoltas uafásach ar lucht na comhcheilge. Básaíodh Stauffenberg beagnach ar an toirt, agus céasadh an chuid eile acu chun báis trí iad a chrochadh ar bhacáin iarainn an bhúistéara. [[Íomhá:To another-Asia and the Pacific Ocean^ Watercolor cartoon drawing for filmstrip, "The Fruits of Aggression." - NARA - 541824.tif|mion|"The Fruits of Aggression" 1942 ar aghaidh]] Bhí baint ag Gersdorff agus Tresckow leis an gcomhcheilg chéanna, agus mharaigh Tresckow é féin sa Pholainn nuair a chuala sé go raibh an iarracht teipthe. Tháinig Gersdorff slán as an gcogadh, iontas na n-iontas, ach cé go raibh sé ina thogha oifigigh, níor fháiltigh an Bundeswehr isteach é riamh i ndiaidh an chogaidh, ó bhí na hiar-oifigigh Naitsíocha chomh láidir san arm i gcónaí is gur éirigh leo é a chur ó dhoras. B'iad cúrsaí an charthanais ba mhó a bhí ar intinn Gersdorff ina dhiaidh sin, nó bhí sé ar dhuine acu siúd a bhunaigh craobh Ghearmánach de Chumann Naomh Eoin, is é sin, cumann na n-otharcharranna. == Féach freisin == * [[Tine Reichstag (1933)]] == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Hitler, Adolf}} [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Seansailéirí na Gearmáine]] [[Catagóir:Uachtaráin na Gearmáine]] [[Catagóir:Frith-Ghiúdachas]] [[Catagóir:Naitsithe Ostaracha]] [[Catagóir:Polaiteoirí an Dara Chogaidh Domhanda]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1889]] [[Catagóir:Básanna i 1945]] [[Catagóir:Stair na Gearmáine]] [[Catagóir:Daoine a chuir lámh ina mbás féin]] [[Catagóir:Naitsithe]] 4s16vhi5jweyfrdddqiulrhdrn2016h 0 22012 1086290 1070121 2022-08-23T01:49:25Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Tá '''Luimneach''' ([[Béarla]]: ''Limerick'') ar an gceathrú cathair is mó in [[Éire|Éirinn]] agus ar an tríú cathair is mó i [[Poblacht na hÉireann|bPoblacht na hÉireann]]. Tá an chathair suite chois na [[An tSionainn|Sionainne]] i g[[Contae Luimnigh]] in iardheisceart na tíre. Sa bhliain 2012, fógraíodh go mbeadh Luimneach a bheith an chéad Náisiúnta na Cathrach Chultúr Éireann i 2014, le roinnt imeachtaí mar gheall ar siúl sa chathair i rith na bliana. == Mana == Tagairt don [[An Aeinéid|Aeinéid]] é mana na cathrach, mar atá, "Urbs antiqua fuit [...] studiisque asperrima belli" (An Aeinéid, 1,12-14). Cur síos atá ann a thug [[Publius Vergilius Maro|Vergilius]] ar an g[[An Chartaig|Cartaig]] i dtús an cheathrú leabhar den Ainéide, agus is é is ciall leis na focail ná "Cathair sheanársa a bhí ann, agus cúrsaí an chogaidh ar eolas aici." == Daonra == [[Íomhá:Limerick 8.62039W 52.65741N.jpg|thumb|220px|Radharc ar Luimneach ón tsatailít]] Tá cónaí ar thuairim is 54,000 duine sa chathair féin, agus beagnach céad míle duine i mórcheantar iomlán na cathrach. Éireannaigh ab ea mórchuid mhuintir Luimnigh chomh déanach leis an mbliain 1995 - 95% nó níos mó fós. Idir an dá linn, áfach, d'imigh sin agus tháinig seo. Bhí lucht na hinimirce ag tonnadh isteach ó sin, agus anois, is féidir pobail [[An Pholainn|Pholannacha]], [[An tSín|Shíneacha]], [[An Rúis|Rúiseacha]], [[An Liotuáin|Liotuánacha]], [[An Nigéir|Nigéaracha]] agus eile le haithint sa chathair. Is iad na sloinnte ó [[Tuathmhumhain|Thuaisceart na Mumhan]] is minicí a bhíonn ar mhuintir na háite - Ó Briain, Ó Riain, Mac Conmara, Mac Gearailt, Ó hAodha, Ó Gliasáin, Ó hIfearnáin, Ó hÓgáin agus Ó Maoldomhnaigh, mar shampla. Na cinn choitianta eile, is sloinnte iad a bhíonn le feiceáil ar fud an Deiscirt go léir, ar nós Ó Murchú, Ó Ceallaigh, Ó Súilleabháin, Mac Cárthaigh, de Paor, de Búrca, Ó Loingsigh agus Ó Foghlú. Tá sloinnte ann freisin, Ó Colphta agus Ó Stóráin mar shampla, agus iad i bhfad níos coitianta i Luimneach ná in aon áit eile sa tír. Na sloinnte tipiciúla a d'fheicfeá ar dhaoine arb as Luimneach dóibh, is sloinnte Gaelacha iad, bíodh is nach miste cuimhne a choinneáil air gur sloinnte Normannacha iad Mac Gearailt, de Paor agus de Búrca ó thús. Mar sin féin, tá sloinnte Gallda nó eachtrannacha ann a tháinig isteach sna haoiseanna roimhe seo, agus iad á samhlú le Luimneach inniu. Fuarthas Price, Williams agus Llewellyn ó shaighdiúirí dearga a tháinig ón [[An Bhreatain Bheag|mBreatain Bheag]], agus iad ar garastún san áit. Maidir le Harold agus Peacock, is ainmneacha Lochlannacha iad ar dtús. San 18ú haois, chuir Palaitínigh [[An Ghearmáin|Ghearmánacha]] - ó [[Rheinland-Pfalz|Pfalz]] - fúthu i g[[Contae Luimnigh]], agus is uathusan a fuarthas sloinnte cosúil le Chawke, Bovenizer agus Shire. == Stair == {{Príomhalt|Stair Luimnigh}} Ós rud é gurb anseo a bhí an t-áth deireanach trasna na Sionna, bhí tábhacht straitéiseach ag baint le Luimneach riamh, agus daoine ag cur fúthu sa bhall seo ó thús [[stair na hÉireann]]. Luaigh an tíreolaí seanársa [[Tolamaes]] an áit seo ina chuid scríbhinní mar ''Regia''. Deirtear gur bhunaigh [[Mainchín]], éarlamh na cathrach, mainistir in aice an átha i Sparr Thumhan i dtús na seachtú haoise. B'iad na [[Lochlannaigh]] a bhunaigh an chathair i ndáiríre timpeall na bliana 812 AD, agus í mar bhunáit acu nuair a bhí siad ag iarraidh a réim a leathnú amach go lár na hÉireann. I ndiaidh [[Cath Chluain Tarbh|Chath Chluain Tarbh]] sa bhliain 1014, fuair na treibheanna Gaelacha seilbh ar an gcathair arís. B'iad na Brianaigh an teaghlach ba láidre acu, agus bunaíodh Ardeaglais Mhuire nuair a bhí an taoiseach Domhnall Mór Ó Briain i gceannas ar an áit. [[Íomhá:Treaty stone of Limerick.jpg|220px|thumb|[[Conradh Luimnigh|Carraig an Chonartha]] - 1691]] Sa bhliain 1170, ghabh na [[Normannaigh]] an chathair agus tógadh Caisleán an Rí Eoin go gairid ina dhiaidh sin. Bronnadh cairt chathrach ar Luimneach sa bhliain [[1197]], agus bhí Adam Sarvant ar an gcéad mhéara. D'ionsaigh [[Oilibhéar Cromail]] an chathair sa bhliain [[1650]]. Bhí [[Léigear Luimnigh|Luimneach á chur faoi léigear]] sa bhliain 1690 agus arís sa bhliain 1691, i rith [[Cogadh an Dá Rí|Chogadh an Dá Rí]], nuair a bhí an Rí [[Liam III Shasana|Uilliam Oráiste]] agus an Rí [[Séamus II Shasana]] ag cur cogaidh ar a chéile. I ndiaidh an dara léigear, síníodh [[Conradh Luimnigh]], conradh a bhí ag gealladh saoirse chreidimh do na Caitlicigh. Deirtear gur briseadh an conradh sula raibh dúch a shínithe tirim, agus mar sin, is gnách Cathair an Chonartha Bhriste a thabhairt ar Luimneach chomh maith. San ochtú haois déag, thosaigh ceantair nua ag fás taobh amuigh de shean-bhallaí na cathrach. San am seo a tháinig na tithe Seoirseacha i lár an bhaile nua ar an bhfód chomh maith. I ndiaidh Acht an Aontais le Sasana sa bhliain 1801, tháinig meath ar Luimneach ó thaobh na heacnamaíochta de. Roimhe sin, bhí caidreamh beoga trádála ag an gcathair le [[Meiriceá]] agus le Mór-Roinn na hEorpa, ach anois, chuaigh an trádáil sin i léig. Bhí Luimneach ar an dara cathair is mó daonra in Éirinn go lár na naoú haoise déag, ach ina dhiaidh sin, scoith [[Béal Feirste]] agus [[Corcaigh]] í. Le linn [[Cogadh na Saoirse (Éire)|Chogadh na Saoirse]] (1919-1921) agus [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogadh na gCarad]] (1922-1923), cuireadh cuid mhór cathanna i Luimneach agus sa cheantar máguaird. Thosaigh an geilleagar ag bisiú arís, nuair a tógadh [[Aerfort na Sionainne]] le freastal ar an taisteal tras-[[An tAigéan Atlantach|Atlantach]] sa bhliain 1948. Ón mbliain 1960 go tús na 1990idí, chuir a lán comhlachtaí iasachta ó na Stáit Aontaithe, ón nGearmáin agus ón Ríocht Aontaithe le monarchana nua a chur ar bun sa chathair féin agus timpeall an aerfoirt, rud a tharla de bharr na bpolasaithe a bhí i bhfeidhm le hinfheistíocht a mhealladh isteach ón gcoigríoch. Ó bhí fostaíocht ar fáil chomh flúirseach sin, chuaigh an chathair féin i méadaíocht arís. Cé go bhfuil líon na bhfostaithe sna comhlachtaí déantúsaíochta ag dul i laghad arís ó chasadh na mílaoise, tháinig fás mór ar an earnáil seirbhíse sa tréimhse chéanna, agus an chathair ag dul i bhfairsinge i gcónaí. Tá an fás seo le haithint, fiú, trasna na teorann a fhad le [[Contae an Chláir]]. == Suíomh == [[Íomhá:Learscail_Luimni.jpg|220px|thumb||Léarscáil a thaispeánann an chathair agus na bruachbhailte]] Tá Luimneach suite in Iarthar na hÉireann ar bhruach na Sionainne timpeall ar 210 km siar ó dheas ó phríomhchathair na tíre, [[Baile Átha Cliath]]. Tá sí beagnach leath an bhealaigh ó [[Gaillimh|Ghaillimh]] go [[Corcaigh]]. Tá Cathair na Gaillimhe ar an séú cathair is mó sa tír, agus í faoi 108 km ó thuaidh de Luimneach. Is í Corcaigh an tríú cathair is mó i bPoblacht na hÉireann, agus í 106 km ó dheas ó Luimneach. Tá [[Port Láirge]] ar an seachtú cathair is mó sa tír, agus í suite 125 km soir ó dheas ó Luimneach. Cé go bhfuil an fharraige beagnach 100 km ar shiúl ó Luimneach, is féidir tuile agus trá na taoide a mhothú a fhad le Cathair Luimnigh trí Bhéal na Sionainne. Tá an tseanchathair roinnte ina dhá cuid, mar atá, an Baile Gallda in [[Oileán an Rí|Oileán an Rí]] agus an Baile Gaelach ó dheas ó Abhainn na Mainistreach, ar fo-abhainn don t[[Sionainn]] í. Ar an mbruach thuaidh den tSionainn ón mBaile Gallda atá Sparr Thuamhan. Tugtar An Baile Nua, nó Baile Nua an Phoirigh, ar lár na cathrach (mar atá inniu), agus an ceantar seo á leathnú siar ón mBaile Gaelach. Sa naoú haois déag agus ina dhiaidh sin, bunaíodh bruachbhailte nua ar nós Bóthar na hInse, Cathair Daibhín, Máigh Ros, Corrbhaile, Caladh Uí Threoigh, An Cnoc Theas, Baile na Cora agus An Ráithín. Inniu féin, is ansin atá cónaí ar an gcuid is mó de mhuintir Luimnigh. ==Teangacha== [[Daonáireamh]] (2011): Tá 36,391 duine in ann Gaeilge a labhairt, agus labhraíonn 6,578 duine Gaeilge gach lá<ref>[http://census.cso.ie/areaprofiles/PDF/ST/limerickcityandsuburbs.pdf CSO ]</ref>. == Rialtas Áitiúil == Go bunúsach, is í Comhairle Cathrach Luimnigh rialtas áitiúil na cathrach, ach ó chuaigh an t-áitreabh thar teorainn amach sa bhliain 1950, tá cónaí ar dhuine as an mbeirt taobh amuigh de dhlínse na comhairle cathrach, i ndlínsí Chontae Luimnigh agus Chontae an Chláir. Dá dheasca sin, tá líon na ndaoine i seilbh a dtithe féin i bhfad níos ísle i gCathair Luimnigh ná i ndlínse aon údaráis áitiúil eile i b[[Poblacht na hÉireann]]. B'é Bardas Luimnigh ainm an údaráis áitiúil ó bunaíodh sa bhliain [[1197]] é go dtí an bhliain [[2004]], nuair a d'achtaigh [[Dáil Éireann]] reacht nua faoi rialtas áitiúil. B'ansin a cuireadh an Chomhairle Cathrach nua ar bun. [[Íomhá:Cuirt_Luimni.JPG|220px|thumb|Teach na Cúirte, Cé na gCeannaithe, Luimneach. Seo an chuma atá ar an teach ó atógadh é sa bhliain 2004.]] === Toghcháin na Comhairle Cathrach === Toghtar seachtar mball déag ar an gComhairle uair in aghaidh na gcúig mbliain. Tá an chathair roinnte ina ceithre barda, agus ceithre nó cúig shuíochán ar an gComhairle ag dul do gach barda. Seanóir a thugtar ar an gcéad bhall a thoghtar i ngach barda, agus is Comhairleoirí iad na baill eile. === Cumhachtaí === Toghann na Comhairleoirí féin Méara na Cathrach go bliantúil i ndeireadh Mhí an Mheithimh. Tá an Méara ina Chathaoirleach ar na Comhairleoirí. Cé gurb eisean Chéad Shaoránach na Cathrach, is beag cumhacht ar leath atá aige, nó tá na cumhachtaí feidhmiúcháin dílsithe do Bhainisteoir na Cathrach, agus é ceaptha ag an rialtas náisiúnta. I gcásanna áirithe, is féidir leis na Comhairleoirí diúltú don chinneadh atá glactha ag an mbainisteoir. Má dhiúltaíonn siad don bhuiséad bhliantúil gan plean eile dá gcuid féin a mholadh ina áit, áfach, is féidir leis an Aire Comhshaoil an Chomhairle a scor. === Dualgaisí === Tá sé de dhualgas ar an gComhairle pleanáil agus forbairt a dhéanamh ar an gcathair agus seirbhísí áirithe a sholáthar: an córas iompair áitiúil a choinneáil ag imeacht agus bail a chur ar na bóithre (amach ó na bealaí móra náisiúnta), mar shampla. Caithfidh an Chomhairle féachaint chuige freisin go mbíonn leabhair ar fáil sna leabharlanna agus nach mbáitear muintir na háite san uisce séarachais. Is í an Chomhairle a chuireann na crainn solais ag taitneamh, a choinníonn na sráideanna glan, a ghearrann na rátaí, mótarchánacha agus na táillí áitiúla de na daoine. Dualgas eile fós é tithíocht shóisialta a chur ar fáil. == Ailtireacht == [[Íomhá:Sr_Maigh_Eala.jpg|220px|thumb||Tithe Seoirseacha a tógadh ag deireadh an 18ú haois i Sráid Mháigh Eala, Luimneach]] {{Príomhalt|Ailtireacht Luimnigh}} Cosúil lena lán cathracha eile in [[Éire|Éirinn]] tá oidhreacht ailtireachta ar leith ag Luimneach. Ó nach bhfuil cáil na turasóireachta ar an áit, áfach, ní bhíonn an aithne chéanna ar radhairc inspéise Luimnigh agus a bhíonn ar a leithéidí i m[[Baile Átha Cliath]], i g[[Corcaigh]] nó i n[[Gaillimh]]. Baile átha a bhí i Luimneach ar dtús, is é sin, d'fhás sé timpeall ar áit ina mbítí ag dul trasna na Sionanne. Inniu féin, is í an abhainn croí na cathrach, d'ainneoin is gur thug sí droim a láimhe léi ar feadh tamaill cosúil lena lán bailte abhann eile in Éirinn. Ó na hochtóidí i leith, áfach, tháinig an-bhéim ar an abhainn agus ar thábhacht na habhann don chathair, go mór mór faoi thionchar [[Séamus Baróid (Luimneach)|Shéamuis Bharóid]] (''Jim Barrett'' as [[Béarla]]), a bhí ina ailtire ag Bardas Luimnigh san am sin. Nuair a tógadh Droichead na Sionainne ó Sráid Mháigh Eala go Trá Mhic Fhlannchadha sa bhliain 1988, d'athraigh fócas na cathrach ar an abhainn arís. Cé gurbh é an limistéar Seoirseach i mBaile Nua an Phoirigh is mó a bhain amach cáil don chathair ó thaobh na hailtireachta de, tá foirgnimh le feiceáil fós a bhaineann le gach ré, a bheag nó a mhór, i stair chathair Luimnigh. == Iompar == [[Íomhá:Boithre_Luimnigh.jpg|220px|thumb|right||Léarscáil Iarnróid agus príomh-bhóithre Luimnigh]] {{Príomhalt|Naisc Iompair Luimnigh}} Bhí Luimneach riamh ina lárionad tábhachtach iompair, ós baile átha a bhí ann ó thús. Ceann scríbe ann féin í an chathair, ar ndóigh, ach thairis sin, tá sí suite ar an mbealach ó [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] go [[Contae Chiarraí|Ciarraí]], ó [[Corcaigh|Chorcaigh]] go [[Gaillimh]] agus ó [[Port Láirge|Phort Láirge]] go hIarthar na hÉireann. Bíonn na traenacha agus na busanna fadtaistil go cathracha eile na tíre ag imeacht go tiubh ó Stáisiún Cholbert ar Shráid Pharnell. Tá [[Aerfort na Sionainne]] suite 25 km siar ó lár na cathrach i g[[Contae an Chláir]], agus é ag tairiscint seirbhísí tras-Atlantacha chomh maith leis na heitiltí go dtí an Bhreatain Mhór agus go Mór-Roinn na hEorpa. Tá calafort ann i gcónaí i lár na cathrach, ach is beag úsáid a bhaintear as inniu, i gcomparáid leis na laethanta a bhí. Tá an chuid is mó de thrácht na mbád is na long aistrithe go Faing, 30 km siar ar Bhéal na Sionainne. Ansin a thagann na báid sa deireadh a bhíonn ag trácht chóras canálach na Sionainne. == Eacnamaíocht == === Siopadóireacht === {{glanadh}} [[Íomhá:An_Corran.JPG|220px|thumb|Ionad Siopadóireachta an Chorráin, Tuar an Dúill, 2005]] Bhí cáil ar leith ar Luimneach ó lár an 19ú aois mar ionad siopadóireachta mar go raibh sí suite ar ghabhal príomh-bhealaigh Deisceart agus Iarthar na hÉireann. Agus ós rud é go raibh sí suite i lár limistéar tábhachtach feirmeoireachta Machaire Méith na Mumhan, ba ionad nádúrtha margaidh í chomh maith. Cé gur laghdaigh a tábhacht i lár an 20ú aois nuair a d'éirigh tionchar Bhaile Átha Cliath níos troime in eacnamaíocht na tíre, tá sé ag fás arís maraon le fás coitianta na hÉireann. Cuideoidh forbairt córas mór-bhóithre na tíre leis an bhforbairt seo ós rud é go gcuireann sé Luimneach 70 nóiméad taistil ó Chorcaigh, Gaillimh agus Port Láirge, na mór-ionaid réigiúnacha eile na tíre. Tá ceantar siopadóireachta lár na cathrach ag leathnú ó 1990 anuas agus tá páirceanna móra siopadóireachta á thógáil ar imeall na cathrach, go mór ar Bhóthar Bhaile Átha Cliath ([[N7]]), Bóthar Béal Átha Siomóin ([[N24]]), Bóthar Corcaigh ([[N20]]), Bóthar na nDuganna ([[N69]]) agus Bóthar na hInse ([[N19]]). Gach maidin Dé Sathairn, díoltar glasraí, feoil, bláthanna, torthaí, bréagáin, crua-earraí, earraí ealaíona agus a thuilleadh i Margadh an Bhainne atá suite idir an Sráid Ard agus Sráid Éibhlín sa Bhaile Gallda. === Mór-Thionscal === Ón 18ú aois suas go dtí lár an 20ú aois, bhí cáil ar leith ar Luimneach mar ionad próiseas bia. Ba iad monarcha leasú bágúin (Shaws, Mattersons, O'Mearas agus Dennys), muilinn plúir (Ranks) agus uachtarlanna i measc na tionscal is tábhachtaí chomh maith leis na monarcha éadaigh, tobac agus leathair. Ach tar éis teacht an tsaor-thráchtála sna 1960í, dúnadh a bhformhór. Bunaíodh móráin monarchana nua sa chathair, sna bruach-bhailte agus i mbaile nua Sionna idir 1960 agus 1980, go mór mór sa thionscal leictreonach. Cé gur dhúnadh cuid mhaith díobh tar éis an mílaoise nuair a thréigh fostaíocht déantúsaíochta Éire chun dul chuig an Áis agus oirthear na hEorpa, is ionad mór thionscail fós í Luimneach. Is iad Dell Computer (riamhairi) i Ráithín, Analog Devices (chipeanna) i Ráithín agus Vistakon i gCaladh Uí Threoigh na fostóirí tionscail is mó i mór-chathair Luimnigh faoi láthair. I gcomharsanacht [[Aerfort na Sionna]], tá Páirc Eitileorachta na Sionna in a bhfuil comhlachtaí deisiú eitleáin, airgeadais eitileorachta, deisiú innealra agus déantúsaíocht agus deisiú codanna eitleáin. [[Íomhá:Denmark_St_1982.jpg|220px|thumb|right|Sráid na Danmhairge sa bhliain 1982]] === Mion-Thionscal === Cé gur le comhlachtaí eachtracha formhór na dtionscal móra i Luimneach agus a timpeallacht, tá dúlra bríomhar mion-thionscail ard-theicneolaíochta inti freisin ar le comhlachtaí Éireannach a bhformhór. In a measca, tá a leithéid a bhaineann le ríomhairí, bog-earraí, dearadh, ilmheán agus foilsiú agus tá a lán díobh suite i bPáirc Teicneolaíochta Plassey i gCaladh Uí Threoigh gar d'Ollscoil Luimnigh. Cé go bhfuil na monarchana éadaigh beagnach go léir dúnta anois, tá traidisiún láidir faisin fós sa chathair ós rud é go bhfuil cúrsa tríú leibhéal cáiliúil ar fáil i gColáiste Ealaíona Luimnigh ar Sráid an Chláir (cuid de Institiúid Teicneolaíochta Luimnigh). Tá an scannán "Cowboys & Angels" bunaithe are mhic-léinn an Choláiste sin. Tá ionad taighde i bPáirc Tionscail Ráithín. === Seirbhísí === Tá fás mór tagtha ar thionscail seirbhísí i Luimneach ó 1990 anuas. Ós rud é gur príomhchathair an Mean-Iarthair í, is lárionad airgeadais, riarachán, sláinte agus trádála í do réigiúin in a bhfuil 400,000 áitreabhaigh. De barr a suíomh, úsáideann an-chuid chomhlachtaí an chathair nó an ceantar mórthimpeall dí mar a dara láthair scaipiúcháin sa Phoblacht i ndiaidh Bhaile Átha Cliath. Tá príomhoifig Ard-Bhailitheoir na gCoimisiúinéiri Ioncaim suite ar Shráid Phroinsias agus tá feidhmeanna cabhair eachtracha an Roinn Gnóthaí Eachtracha á aistriú go Luimneach. Tá ceann-cheathrú Bord na gCon agus ceann-cheathrú Cumann Soláthar Bainne Uachtarlann na Éireann suite sa chathair chomh maith. == Turasóireacht == [[Íomhá:Aras_Failte_Luimnigh.JPG|220px|thumb||Áras Fáilte Luimnigh, deartha ag Murray Ó Laoire ar Ché Artúir]] {{Príomhalt|Turasóireacht i Luimneach}} Cé ná fuil an clú céanna ar leith ar Luimneach mar ionad saoire agus a bhfuil ar Bhaile Átha Cliath, Chorcaigh nó Ghaillimh, tá tionscal mór fáilte fós inti le blianta de bharr a cóngaracht le Aerfort na Sionna. Agus i ndiaidh aththógáil lár na cathrach ó dheireadh blianta na 1980í, tá cuma i bhfad níos fearr don turasóir anois aici. Tá líon mór tar éis teacht ar líon cuairteoirí ar Luimneach i ndiaidh teacht seirbhísí Ryanair go Aerfort na Sionna agus, ó thús na Mílaoise, tá sé óstán nua tógtha sa chathair chomh maith le brúanna agus tithe leaba agus lóistín. Is i sean-lár na cathrach a bhfuil na suíomh is mó suime don chuairteoir. Ar Oileán an Rí, tá [[Ardeaglais Mhuire, Luimneach|Ardeaglais Mhuire]], Áras na Cathrach, Lána an Chaisleáin, [[Caisleán Luimnigh|Caisleán an Rí Eoin]] agus sean-Phálás an Easpaig suite laistigh ceathrú mhíle ón a chéile. Díreach trasna na Sionainne, tá Carraig an Chonartha i Sparr Thumhan agus, ar imeall an Bhaile Ghaelaigh ar an mbruach theas, tá Ardeaglais Eoin. Suite i Sean-Thigh an Chustaim ar Shráid Rutland, tá Iarsmalann Hunt agus, i Lána an Chaisleáin ar Oileán an Rí, tá Iarsmalann Cathrach Luimnigh. Agus laistigh 40km ó lár na cathrach, is féidir cuairt a dhéanamh ar ionaid turasóireachta ar nós Caisleán agus Páirc Oidhreachta Bhun Raite, [[Loch Gair|Loch Gar]], Gleannta [[Abhainn an Chláir]], Iarsmalann na mbád eitilte i bhFaing agus Caisleán, Crannóg agus Ráth Chreagán Eoin. == Ardoideachas == [[Íomhá:Ollscoil_Luimni.JPG|220px|thumb|Foirgneamh Schumann, Ollscoil Luimni, 2003]] Is ionad tábhachtach ardoideachais í Luimneach agus tá trí choláistí tríú leibhéal suite sa mhór-chathair ina bhfuil níos mó ná 20,000 mic-léinn ag freastal. I rith na bliana acadúla, is suas le 10% de dhaonra na cathrach iad mic-léinn nárbh as Luimneach iad. === Ollscoil Luimnigh === Osclaíodh [[Ollscoil Luimnigh]] sa bhliain [[1972]] i dTigh Phlassey, Caladh Uí Threoigh, 5km soir ó lár na cathrach mar an Foras Náisiúnta um Ardoideachais. Cé ná raibh ach 100 mic-léinn ag freastal inti sa chéad bhliain, ghothaigh sí cáil go tapa mar ionad acadúla, go mór mór san innealtóireacht, eolaíocht leictreonacha agus staidéir Eorpacha. Faoina chéad stiúrthóir Dr. Éamonn Breathnach, bhí struchtúir modúlacha agus scrúdúcháin reatha eagraithe. Ní raibh sé sin ar fáil sna coláistí tríú leibhéal in Éirinn ag am sin. Bhain an Foras stádas ollscoile ó Rialtas na hÉireann sa bhliain 1989 agus d'fhás sí go tapa in a dhiaidh. Thar an am céanna, aontaíodh í le Coláiste Oideachais Thumhan a bhunaíodh i [[1972]] chomh maith agus a bhí ar an gcampus céanna léi. Bhí ós cionn 12,000 mic-léinn ag freastal uirthi i [[2009]] agus tá 3,000 díobh in a gcónaí ar an gcampus féin atá tar éis leathnú anois thar na Sionainne go dtí Contae an Chláir. Bronntar céimeanna baitsiléir, mháistir agus dochtúra ar chéimithe innealtóireachta, ealaíona, eolaíochta, leighis, teicneolaíocht eolais, dlí, ailtireachta, staidéir gnó, eolaíocht sóisialta, ceoil agus oideachais. [[Íomhá:St Johns Cathedral Limerick Ireland.jpg|thumb|220px|Ardeaglais Eoin, an stua is airde in Éirinn.]] Is é Halla Ceoil na hOllscoile ceann de na ceolárais is mó in Éirinn agus tá Orchestra Seomra na hÉireann agus Ionad Ceol Domhain na hÉireann bunaithe ann. Tá Ionad Náisiúnta Traenála Spóirt bunaithe ar champus Ollscoil Luimnigh freisin. === Institiúid Teicneolaíochta Luimnigh === Bunaíodh [[Institiúid Teicneolaíochta Luimneach|Institiúid Teicneolaíochta Luimnigh]] sa bhliain [[1980]] nuair a aontaíodh cúig scoileanna tríú leibhéal beaga ar champus nua in Máigh Lis tuairim 3km ó lár na cathrach ar bhruach thuaidh na Sionainne. Bronntar céimeanna baitsiléir agus mháistir agus dámhanna ar mhic-léinn innealtóireachta, leanganna, eolaíochta, teicneolaíocht eolais agus staidéir gnó. Tá cáil ar leith ar chúrsaí tógála agus dearadh faisin an choláiste. Tá beagnach 7,000 mic-léinn ag freastal faoi láthair na huaire i Máigh Lis agus ar a champus ealaíona agus dearadh ar Shráid an Chláir. B'shin í an Dochtúir [[An Ísiltír|Ollannach]] Maria Hinfelaar, stiúrthóir an Institiúid ó 2004 go dtí 2016. === Coláiste Mhuire Gan Smál === Tá [[Coláiste Mhuire gan Smál|Coláiste Mhuire Gan Smál]], an coláiste tríú leibhéal is sine sa chathair, suite ar Chuar-Bhóthar Theas, tuairim is 2km ó lár na cathrach. Bhunaigh Siúracha an Trócaire sa bhliain 1900 é mar choláiste oiliúna i gcomhair ban-mhúinteoirí bunscoile ach, cé gurb é an oideachas an roinn is mó fós ann, is gnáth-choláiste tríú leibhéal ealaíona anois é. == Cumarsáid Áitiúil == === Preas === [[Íomhá:RiverPointLimerickIreland.JPG|220px|thumb|"Rinn na hAbhann" ar bhruach na Sionainne - 2005]] Is é an ''Limerick Leader'' an nuachtán is mó léite i gCathair agus i gContae Luimnigh. Foilsítear é sa tráthnóna Dé Luain agus De Chéadaoin, tá eagrán seachtainiúil an Chontae ar fáil Déardaoin agus eagrán seachtainiúil na Cathrach ar an Aoine. Is gar-nuachtán dó an ''Limeick Chronicle'', an dara fhoilseacháin is sine in Éirinn i ndiaidh an ''Belfast News Letter'' a bhunaíodh sa bhliain 1766, agus tagann sé amach tráthnóna Dé Mháirt. Ba le clann Buckley an grúpa Leader óna bhunú sa bhliain 1889 (mar ardán náisiúnach in aighidh an chlaonadh Bhreathnach a bhí ar an g''Chronicle'' san am) ach díoladh leis an ''Leinter Leader'' é sa bhliain 2004. Sa bhliain 2006, cheannaigh an Johnson Group, chomhlacht preas as an Albain, foilseacháin an ''Leinster Leader''. Díoltar tuairim is 25,000 cóip d'eagráin seachtainiúla an Leader gach seachtain. Tá dhá nuachtáin saoire seachtainiúil sa chathair faoi láthair, an ''Limerick Post'' (a bhunaíodh sa bhliain [[1986]]) agus an ''Limerick Independent'' a bhunaíodh sa bhliain [[2006]]. Foilsíonn Cumann na Mac Léinn ''An Focal'' gach coicís le linn na bliana staidéir in Ollscoil Luimnigh. === Raidió === Is le ''Live 95FM'' ceadúnas áitiúil craolacháin raidió i láthair na huaire agus is cuid de ghrúpa cumarsáide [[UTV]] é. Raidió neamhoifigiúil a bhí in ''RLO'' ónár chaill sé a cheadúnas sa bhliain 1997 go dtí gur dhún na h-údaráis é i 2006. Is féidir ''Tipp FM'' ([[Contae Thiobraid Árann]]), ''Clare FM'' ([[Contae an Chláir]]) agus pobal-raidió ''West Limerick FM102'' a chloisinn sa chathair chomh maith. Tá príomh-stiúdió ''Lyric FM'', an tríú canáil raidió ó [[RTÉ]] (Raidió Telefís Éireann), suite sa chathair. Craoltar ''Wired FM'' (96.8MHz), an t-aon stáisiún raidió ag freastal ar mhic léinn sa chathair, ó Choláiste Oideachais Muire Gan Smál. == Na hEalaíona == [[Íomhá:Sr_Mulgrave.jpg|220px|thumb||Rae tithe brice deirge i Sráid Mhulgrave a thógadh ag deireadh an 19ú aois.]] {{Príomhalt|Na hEalaíona i Luimneach}} Tá an-chuid áiseanna ealaíona suite i Luimneach agus tá oidhreacht láidir ag an gcathair sa cheol agus sa litríocht. Cuidíonn na cúrsaí oideachais in Ollscoil Luimnigh agus i gColáiste Ealaíona Luimnigh le stádas an chathair mar ionad tábhachtach i ngach rannóg na n-ealaíona. Is í Ionad Ealaíona an Bhelltable ar Shráid Uí Chonaill príomh-láthair drámaíochta na cathrach. Tá Gailearaí Ealaíona Cathrach Luimnigh suite i gCearnóg an Phoirigh an Gailearaí Náisiúnta Féin-Phortráid in Ollscoil Luimnigh. Sé Halla Ceoil na hOllscoile príomhionad ceoil clasaiceach agus mór-seóanna ceol chomhaimseartha na cathrach, cloistear ghrúpaí nua in ionaid mar Dolan’s Warehouse ar Bhóthar na nDuganna agus is i dtithe tábhairne mar Nancy Blake’s ar Shráid na Danmhairge a chloistear seisiúin ceoil traidisiúnta. Ritheadh an chéad Fleadh Scannán Luimnigh in Ollscoil Luimnigh i mí na Márta 2007. Eagraíonn an EV+A (''Exhibition of Visual+ Art'' as Béarla) sa chathair gach bliain. == Spórt == [[Íomhá:ClubIomana.JPG|220px|thumb|right|Craobh Iomána Sóisir B Cathair [[CLG Coiste Luimneach|Luimnigh]], [[CLG Áth an Mhuilinn (Luimneach)|Áth an Mhuilinn]] i gcoinne [[CLG Tobar Phádraig|Tobar Phádraig]] sa chluiche leathcheannais, 28ú Lúnasa 2004]] {{Príomhalt|Spórt i Luimneach}} Tá an-suim sa spórt i Luimneach agus is minic a ghlaonn polaiteoirí agus cumainn áitiúil ''"Príomh-chathair Spóirt na hÉireann"'' uirthi. Cuimhníonn dealbh ós chomhair Banc Aontas Éireann i Sráid Uí Chonaill clú spórtúil na cathrach. Is iad an [[Iománaíocht|iomáint]], an [[Peil Ghaelach|pheil Ghaelach]], an [[sacar]] agus an [[rugbaí]] na spóirt ina bhfuil an suim poiblí is mó ach tá tá clubanna rámhaíochta, lúthchleasaíochta, snámha, haca, rothaíochta, [[camógaíocht]]a, [[Peil Ghaelach na mBan|peil na mban]], [[cruicéad|cruicéid]], [[leadóg|leadóige]] agus [[liathróid láimhe]] le fáil sa chathair chomh maith. Tá ocht n[[Galf|galf-chúrsa]] laistigh de 20km ó lár na cathrach. Tá raon rásaíocht na gcon suite ar Bhóthar Mulgrave agus is i gCnoc Glas, 9km ó dheas ó lár na cathrach an an mbóthar i dTobar Phádraig atá ráschúrsa na gcapall == Ospidéil == Tá ospidéil amháin ginearálta laistigh de theorainn na cathrach, Ospidéal Eoin i gCearnóg an Ardeaglais. B'ospidéal ginearálta é Ospidéal Bharringtons ar Ché Sheoirse ach tharraing an Bord Sláinte siar de sa bhliain 1988 agus athosclaíodh mar mhion-ospidéal príobháideach é ina dhiaidh. Is ar Bhóthar Mulgrave a bhfuil Ospidéal Meabhar-Ghalar Sheosaimh suite agus tá an Ospidéal Breithe Réigiúnach Mhainchín ar Bhóthar na hInse. Is é Ospidéal Réigiúnach an Mheán-Iarthair promh-ospidéal na cathrach. Tá sé suite i mbruach-bhaile Tuar an Dúill, tuairim is trí mhíle siar ó lár na cathrach. == Aeráid == Tá aeráid séimh ag Luimneach le meán-uasteocht an lae 20&nbsp;°C (68&nbsp;°F) i mí Iúil agus meán-íosteocht na h-oíche 4&nbsp;°C (39&nbsp;°F) i mí Eanáir. Is iad 31.6&nbsp;°C (88.88&nbsp;°F) an teocht is airde riamh sa chathair agus -11.2&nbsp;°C (11.84&nbsp;°F) an teocht is ísle ó thosach annalacha an aimsir. {| class="wikitable" style="width: 75%; margin: 0 auto 0 auto;" |+ '''Teocht agus Báisteach''' ! ! Ean ! Fea ! Már ! Aib ! Bea ! Mei ! Iúl ! Lún ! MFr ! DFr ! Sam ! Nol !Blian |- ! Meán-uasteocht an lae ([[Celsius|°C]]) | 8 | 9 | 11 | 13 | 16 | 18 | 20 | 20 | 18 | 14 | 11 | 9 | '''14''' |- ! Meán-íosteocht na h-oíche([[Celsius|°C]]) | 4 | 4 | 5 | 6 | 8 | 11 | 13 | 13 | 11 | 9 | 6 | 5 | '''8''' |- ! Meán-bháisteach ([[Centimetre|cm]]) | 7.64 | 7.15 | 5.58 | 5.08 | 4.18 | 5.21 | 5.03 | 5.68 | 5.08 | 7.79 | 6.53 | 7.55 | '''72.50''' |- | colspan="15" style="text-align: center;" | <small>'''Foinse:''' [http://weather.msn.com/local.aspx?wealocations=wc:EIXX0026 MSN Weather]</small> |} == Eisimirc as Luimneach == [[Íomhá:Sairseal.jpg|thumb|220px|right||Dealbh cuimhneacháin Pádraig Sáirséal i bPlás na hAirdeaglaise, Luimneach]] {{Príomhalt|Oidhreacht Luimnigh Thar Lear}} I dteannta le gach áit eile in Éirinn, is mór é lion na ndaoine a d’fhág Luimneach i rith na h-aoise chun chur fúthu i dtíortha eile an domhain. Go minic, ní eisimirc toilteanach a bhí ann, go mór mór i ndiaidh ghorta nó chogaidh. I mbeagnach gach bliain ó dheireadh na 17ú aoise go dtí deireadh na 20ú aoise, d’fhág níos mó daoine an chathair ná mar a tháinig isteach. Ach bhí tréimhsí ar leith ann ina raibh an eisimirc thar an ngnáth, go mór mór i nidiaidh Léigear Luimnigh, i lár na 18ú aoise, i ndiaidh an [[An Gorta Mór|Ghorta Mhóir]] suas go dtí deireadh na 19ú aoise agus le linn cúlú eacnamaíochta blianta na 1950í agus blianta na 1980í. Is i [[Sasana]], [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]], [[Ceanada]], [[An Astráil]] agus [[An Nua-Shéalainn]] ceann scríbe formhór na ndeoraithe. == Mic agus Iníní Cáiliula Luimnigh == I measc na ndaoine cáiliúla a rugadh sa chathair nó ar chaith seal mhaith dá shaol inti nó a bhfuil baint mór acu léi, tá an liosta seo a leanas: === Naoimh === * [[Mainchín]] (c.570 - c.630), éarlamh Luimnigh === Laochra === * [[Brian Bóirmhe]] (941-1014), Ard-Rí na hÉireann agus buaiteoir [[Cath Chluain Tarbh|Cath Chluain Tairbhe]] * [[Pádraig Sáirséal]] (1660-1693), Ceannfort Arm na hÉireann le linn Léigear Luimnigh * [[Peadar de Lása]] (1678-1751), ceannfort Arm na [[An Rúis|Rúise]] * [[Seoirse de Brún]] (1698-1792), ceannfort Arm na [[An Rúis|Rúise]] * [[Tomás Ó Cléirigh]] (1857-1916), ceannaire [[Éirí Amach na Cásca]] * [[Éamonn Ó Dálaigh]] (1891-1916), ceannaire [[Éirí Amach na Cásca]] * [[Seán Sabhat]] (1929-1957), ceannaire [[Óglaigh na hÉireann]] (IRA) === Polaiteoiri === [[Íomhá:LimerickSunsetPotatoMarket.jpg|thumb|220px|Droichead Sylvester Uí hAllmharáin, Margadh na bPráta]] * [[Donnchadha Ó Máille]] (1921-1968), Aire Oideachais na hÉireann ar thug isteach saor-oideachas do chác * [[Mícheál D. Ó hUiginn]] (1941- ), Iar-aire Ealaíona, Oidhreachta agus Gaeltachta * [[Pádraig Mac an Choiligh]] (1952- ), Iar-Uachtarán [[Parlaimint na hEorpa]] === Laochra Spóirt === * [[Mícheál Mac Aodha|Micheál Mac Aodha]] (1912 - 1982), iománaí * [[Seán de Paor]] (1916-1994), iománaí * [[Stiofán Ó Fionáin]] (1976- ), peileadóir sacair le CP Learphoill agus Éirinn * [[Paul O'Connell|Pól Ó Conaill]] (1979- ), imreoir rugbaí === Scoláraí === * [[Gearóid Mac Spealáin]] (1904-1975), scríbhneoir agus staraí * [[Tomás de Bhaldraithe]] (1916-1996), scoláire na Gaeilge * [[Gearóid Mac Eoin]] (1929- ), teangeolaí agus scoláire na Gaeilge * [[Mick Moloney]] (1947-2022), scoláire ceoil agus ceoltóir === Ealaíontóirí === * [[Brian Mac Giolla Meidhre]] (1745-1805), file * [[Cáitríona Ní hAodha]] (1818-1861), an chéad Opera Diva a tháinig as Éirinn * [[Cáit Ní Bhriain]] (1897-1974), úr-scéalaí * [[Seán Céitinn]] (1889-1977), péintéir * [[Richard Harris|Risteárd Ó hEarcha]] (1930-2002), aisteoir scannáin * [[Frank McCourt]] (1930-2009), úrscéalaí * [[Nuala Ní Dhomhnaill]] (1952- ), file * [[Dolores Ní Ríordáin]] (1971- ), amhránaí leis na ''Cranberries'' === Fuirseoiri === * [[Labhrás Ó Dubhchonna]] (1924-1982), stiúithroir srath-chláracha teilifíse * [[Terry Wogan|Traolach de Bheogáin]] (1938- ), craoltóir le BBC na Breataine * [[Jimmy Carr|Séamus Mac Giolla Chearra]] (1972- ), fear grinn === Daoine Eile === * [[Peadar de Bhulbh]] (1727-1803), ceimiceoir, ainmníodh ''wolfram'' (tungstan) ina dhiaidh * [[Dolores Nic Chonmara]] (1960- ), an bhean is ámharaí in Éirinn == Luimneach Thar Lear == {{Príomhalt|Oidhreacht Luimnigh Thar Lear}} [[Íomhá:Oilean_an_Ri.jpg|220px|thumb|right|Luimneach sa bhliain 1982 roimh ath-fhorbairt an Bhaile Gallda. Radharc thar Abhann na Mainistreach ar Séipéal Mhuire.]] Lean ainm Luimnigh eisimircigh ón gcathair go dtí [[Meiriceá Thuaidh]] agus [[an Astráil]]. Tá ar a laghad naoi mbaile i Stáit Aontaithe Mheiriceá leis an ainm '''Limerick''', ceann amháin araon sna stáit [[Georgia]], [[Illinois]], [[Mississippi]], [[Nua-Eabhrac (stát)|Nua-Eabhrac]], [[Ohio]], [[Pennsylvania]] agus [[Carolina Theas]] agus dhá cheann sa stát [[Maine]]. Tá ceantar darbh ainm dó '''Limerick''' i gcathair Louisville, [[Kentucky]]. Tá ar a laghad dhá bhaile i gCeanada, '''Limerick ON''' ([[Ontario]]) agus '''Limerick SK''' (Saskatchewan). Tá baile amháin san [[an Astráil|Astráil]], '''Limerick NSW''' ([[New South Wales]]), agus cnoc darbh ainm dó '''Limerick Hill''' i Sléibhte Hammersley in [[Iarthar na hAstráile]]. == Comhchathracha == Tá Luimneach nasctha le Kemper/Quimper i mBriotáin na Fraince, Spokane i Stát Washington i Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Starograd Gdanñski i Réigiún Pomaráine Thoir na Pólainne. {| | valign="top" | * 1980 [[Íomhá:Blason_ville_fr_Quimper_(Finistère).svg|20px]] — [[Kemper]]/Quimper, [[Íomhá:Flag of Brittany.svg|20px]] [[Íomhá:Flag of France.svg|20px]] [[An Bhriotáin]], [[An Fhrainc]] * 1990 [[Íomhá:SpokaneCitySeal.png|20px]] — Spokane, [[Íomhá:Flag_of_the_United_States.svg|20px]] [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] * 2006 [[Íomhá:POL_Starogard_Gdański_COA.svg|20px]] — Starogard Gdański, [[Íomhá:Flag of Poland.svg|20px]] [[An Pholainn]] |} == Ceantair == * [[Áth na Choite]] * [[Baile Uí Neachtain]], [[Baile an Róistigh]] * [[Cathair Dháibhín]], [[Caladh an Treoigh]], [[Cill íde]], [[Comhairle Cathrach Luimnigh]], [[Cearnóg an Pheirigh]], [[Cnoc Theas]], [[An Corrán, Luimneach|An Corrán]] * [[Garraí Eoin]] * [[Maigh Rois]] * [[Sráid Pádraig, Luimneach|Sráid Pádraig]] * [[Rae Bedford]] * [[Sráid an Chruisigh]], [[Sráid Anraí, Luimneach|Sráid Anraí]], [[Sráid Uí Chonaill, Luimneach|Sráid Uí Chonaill]], [[Sráid Rutland]], [[Sráid Thomais]], [[Sráid Liam]] * [[Tuar an Daill]] == Naisc == * [http://www.limerickcity.ie/ Comhairle Cathrach Luimnigh] == Tagairtí == {{Reflist}} {{Commons|Luimneach}} {{Cathracha in Éirinn}} [[Catagóir:Bailte i gContae Luimnigh]] [[Catagóir:Luimneach]] [[Catagóir:Bailte le ardeaglaisí in Éirinn]] kydo43419h98wkk02v5vby4v1bap1bi 1086414 1086290 2022-08-23T02:32:54Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Tá '''Luimneach''' ([[Béarla]]: ''Limerick'') ar an gceathrú cathair is mó in [[Éire|Éirinn]] agus ar an tríú cathair is mó i [[Poblacht na hÉireann|bPoblacht na hÉireann]]. Tá an chathair suite chois na [[An tSionainn|Sionainne]] i g[[Contae Luimnigh]] in iardheisceart na tíre. Sa bhliain 2012, fógraíodh go mbeadh Luimneach a bheith an chéad Náisiúnta na Cathrach Chultúr Éireann i 2014, le roinnt imeachtaí mar gheall ar siúl sa chathair i rith na bliana. == Mana == Tagairt don [[An Aeinéid|Aeinéid]] é mana na cathrach, mar atá, "Urbs antiqua fuit [...] studiisque asperrima belli" (An Aeinéid, 1,12-14). Cur síos atá ann a thug [[Publius Vergilius Maro|Vergilius]] ar an g[[An Chartaig|Cartaig]] i dtús an cheathrú leabhar den Ainéide, agus is é is ciall leis na focail ná "Cathair sheanársa a bhí ann, agus cúrsaí an chogaidh ar eolas aici." == Daonra == [[Íomhá:Limerick 8.62039W 52.65741N.jpg|thumb|220px|Radharc ar Luimneach ón tsatailít]] Tá cónaí ar thuairim is 54,000 duine sa chathair féin, agus beagnach céad míle duine i mórcheantar iomlán na cathrach. Éireannaigh ab ea mórchuid mhuintir Luimnigh chomh déanach leis an mbliain 1995 - 95% nó níos mó fós. Idir an dá linn, áfach, d'imigh sin agus tháinig seo. Bhí lucht na hinimirce ag tonnadh isteach ó sin, agus anois, is féidir pobail [[An Pholainn|Pholannacha]], [[An tSín|Shíneacha]], [[An Rúis|Rúiseacha]], [[An Liotuáin|Liotuánacha]], [[An Nigéir|Nigéaracha]] agus eile le haithint sa chathair. Is iad na sloinnte ó [[Tuathmhumhain|Thuaisceart na Mumhan]] is minicí a bhíonn ar mhuintir na háite - Ó Briain, Ó Riain, Mac Conmara, Mac Gearailt, Ó hAodha, Ó Gliasáin, Ó hIfearnáin, Ó hÓgáin agus Ó Maoldomhnaigh, mar shampla. Na cinn choitianta eile, is sloinnte iad a bhíonn le feiceáil ar fud an Deiscirt go léir, ar nós Ó Murchú, Ó Ceallaigh, Ó Súilleabháin, Mac Cárthaigh, de Paor, de Búrca, Ó Loingsigh agus Ó Foghlú. Tá sloinnte ann freisin, Ó Colphta agus Ó Stóráin mar shampla, agus iad i bhfad níos coitianta i Luimneach ná in aon áit eile sa tír. Na sloinnte tipiciúla a d'fheicfeá ar dhaoine arb as Luimneach dóibh, is sloinnte Gaelacha iad, bíodh is nach miste cuimhne a choinneáil air gur sloinnte Normannacha iad Mac Gearailt, de Paor agus de Búrca ó thús. Mar sin féin, tá sloinnte Gallda nó eachtrannacha ann a tháinig isteach sna haoiseanna roimhe seo, agus iad á samhlú le Luimneach inniu. Fuarthas Price, Williams agus Llewellyn ó shaighdiúirí dearga a tháinig ón [[An Bhreatain Bheag|mBreatain Bheag]], agus iad ar garastún san áit. Maidir le Harold agus Peacock, is ainmneacha Lochlannacha iad ar dtús. San 18ú haois, chuir Palaitínigh [[An Ghearmáin|Ghearmánacha]] - ó [[Rheinland-Pfalz|Pfalz]] - fúthu i g[[Contae Luimnigh]], agus is uathusan a fuarthas sloinnte cosúil le Chawke, Bovenizer agus Shire. == Stair == {{Príomhalt|Stair Luimnigh}} Ós rud é gurb anseo a bhí an t-áth deireanach trasna na Sionna, bhí tábhacht straitéiseach ag baint le Luimneach riamh, agus daoine ag cur fúthu sa bhall seo ó thús [[stair na hÉireann]]. Luaigh an tíreolaí seanársa [[Tolamaes]] an áit seo ina chuid scríbhinní mar ''Regia''. Deirtear gur bhunaigh [[Mainchín]], éarlamh na cathrach, mainistir in aice an átha i Sparr Thumhan i dtús na seachtú haoise. B'iad na [[Lochlannaigh]] a bhunaigh an chathair i ndáiríre timpeall na bliana 812 AD, agus í mar bhunáit acu nuair a bhí siad ag iarraidh a réim a leathnú amach go lár na hÉireann. I ndiaidh [[Cath Chluain Tarbh|Chath Chluain Tarbh]] sa bhliain 1014, fuair na treibheanna Gaelacha seilbh ar an gcathair arís. B'iad na Brianaigh an teaghlach ba láidre acu, agus bunaíodh Ardeaglais Mhuire nuair a bhí an taoiseach Domhnall Mór Ó Briain i gceannas ar an áit. [[Íomhá:Treaty stone of Limerick.jpg|220px|thumb|[[Conradh Luimnigh|Carraig an Chonartha]] - 1691]] Sa bhliain 1170, ghabh na [[Normannaigh]] an chathair agus tógadh Caisleán an Rí Eoin go gairid ina dhiaidh sin. Bronnadh cairt chathrach ar Luimneach sa bhliain [[1197]], agus bhí Adam Sarvant ar an gcéad mhéara. D'ionsaigh [[Oilibhéar Cromail]] an chathair sa bhliain [[1650]]. Bhí [[Léigear Luimnigh|Luimneach á chur faoi léigear]] sa bhliain 1690 agus arís sa bhliain 1691, i rith [[Cogadh an Dá Rí|Chogadh an Dá Rí]], nuair a bhí an Rí [[Liam III Shasana|Uilliam Oráiste]] agus an Rí [[Séamus II Shasana]] ag cur cogaidh ar a chéile. I ndiaidh an dara léigear, síníodh [[Conradh Luimnigh]], conradh a bhí ag gealladh saoirse chreidimh do na Caitlicigh. Deirtear gur briseadh an conradh sula raibh dúch a shínithe tirim, agus mar sin, is gnách Cathair an Chonartha Bhriste a thabhairt ar Luimneach chomh maith. San ochtú haois déag, thosaigh ceantair nua ag fás taobh amuigh de shean-bhallaí na cathrach. San am seo a tháinig na tithe Seoirseacha i lár an bhaile nua ar an bhfód chomh maith. I ndiaidh Acht an Aontais le Sasana sa bhliain 1801, tháinig meath ar Luimneach ó thaobh na heacnamaíochta de. Roimhe sin, bhí caidreamh beoga trádála ag an gcathair le [[Meiriceá]] agus le Mór-Roinn na hEorpa, ach anois, chuaigh an trádáil sin i léig. Bhí Luimneach ar an dara cathair is mó daonra in Éirinn go lár na naoú haoise déag, ach ina dhiaidh sin, scoith [[Béal Feirste]] agus [[Corcaigh]] í. Le linn [[Cogadh na Saoirse (Éire)|Chogadh na Saoirse]] (1919-1921) agus [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogadh na gCarad]] (1922-1923), cuireadh cuid mhór cathanna i Luimneach agus sa cheantar máguaird. Thosaigh an geilleagar ag bisiú arís, nuair a tógadh [[Aerfort na Sionainne]] le freastal ar an taisteal tras-[[An tAigéan Atlantach|Atlantach]] sa bhliain 1948. Ón mbliain 1960 go tús na 1990idí, chuir a lán comhlachtaí iasachta ó na Stáit Aontaithe, ón nGearmáin agus ón Ríocht Aontaithe le monarchana nua a chur ar bun sa chathair féin agus timpeall an aerfoirt, rud a tharla de bharr na bpolasaithe a bhí i bhfeidhm le hinfheistíocht a mhealladh isteach ón gcoigríoch. Ó bhí fostaíocht ar fáil chomh flúirseach sin, chuaigh an chathair féin i méadaíocht arís. Cé go bhfuil líon na bhfostaithe sna comhlachtaí déantúsaíochta ag dul i laghad arís ó chasadh na mílaoise, tháinig fás mór ar an earnáil seirbhíse sa tréimhse chéanna, agus an chathair ag dul i bhfairsinge i gcónaí. Tá an fás seo le haithint, fiú, trasna na teorann a fhad le [[Contae an Chláir]]. == Suíomh == [[Íomhá:Learscail_Luimni.jpg|220px|thumb||Léarscáil a thaispeánann an chathair agus na bruachbhailte]] Tá Luimneach suite in Iarthar na hÉireann ar bhruach na Sionainne timpeall ar 210 km siar ó dheas ó phríomhchathair na tíre, [[Baile Átha Cliath]]. Tá sí beagnach leath an bhealaigh ó [[Gaillimh|Ghaillimh]] go [[Corcaigh]]. Tá Cathair na Gaillimhe ar an séú cathair is mó sa tír, agus í faoi 108 km ó thuaidh de Luimneach. Is í Corcaigh an tríú cathair is mó i bPoblacht na hÉireann, agus í 106 km ó dheas ó Luimneach. Tá [[Port Láirge]] ar an seachtú cathair is mó sa tír, agus í suite 125 km soir ó dheas ó Luimneach. Cé go bhfuil an fharraige beagnach 100 km ar shiúl ó Luimneach, is féidir tuile agus trá na taoide a mhothú a fhad le Cathair Luimnigh trí Bhéal na Sionainne. Tá an tseanchathair roinnte ina dhá cuid, mar atá, an Baile Gallda in [[Oileán an Rí|Oileán an Rí]] agus an Baile Gaelach ó dheas ó Abhainn na Mainistreach, ar fo-abhainn don t[[Sionainn]] í. Ar an mbruach thuaidh den tSionainn ón mBaile Gallda atá Sparr Thuamhan. Tugtar An Baile Nua, nó Baile Nua an Phoirigh, ar lár na cathrach (mar atá inniu), agus an ceantar seo á leathnú siar ón mBaile Gaelach. Sa naoú haois déag agus ina dhiaidh sin, bunaíodh bruachbhailte nua ar nós Bóthar na hInse, Cathair Daibhín, Máigh Ros, Corrbhaile, Caladh Uí Threoigh, An Cnoc Theas, Baile na Cora agus An Ráithín. Inniu féin, is ansin atá cónaí ar an gcuid is mó de mhuintir Luimnigh. ==Teangacha== [[Daonáireamh]] (2011): Tá 36,391 duine in ann Gaeilge a labhairt, agus labhraíonn 6,578 duine Gaeilge gach lá<ref>[http://census.cso.ie/areaprofiles/PDF/ST/limerickcityandsuburbs.pdf CSO ]</ref>. == Rialtas Áitiúil == Go bunúsach, is í Comhairle Cathrach Luimnigh rialtas áitiúil na cathrach, ach ó chuaigh an t-áitreabh thar teorainn amach sa bhliain 1950, tá cónaí ar dhuine as an mbeirt taobh amuigh de dhlínse na comhairle cathrach, i ndlínsí Chontae Luimnigh agus Chontae an Chláir. Dá dheasca sin, tá líon na ndaoine i seilbh a dtithe féin i bhfad níos ísle i gCathair Luimnigh ná i ndlínse aon údaráis áitiúil eile i b[[Poblacht na hÉireann]]. B'é Bardas Luimnigh ainm an údaráis áitiúil ó bunaíodh sa bhliain [[1197]] é go dtí an bhliain [[2004]], nuair a d'achtaigh [[Dáil Éireann]] reacht nua faoi rialtas áitiúil. B'ansin a cuireadh an Chomhairle Cathrach nua ar bun. [[Íomhá:Cuirt_Luimni.JPG|220px|thumb|Teach na Cúirte, Cé na gCeannaithe, Luimneach. Seo an chuma atá ar an teach ó atógadh é sa bhliain 2004.]] === Toghcháin na Comhairle Cathrach === Toghtar seachtar mball déag ar an gComhairle uair in aghaidh na gcúig mbliain. Tá an chathair roinnte ina ceithre barda, agus ceithre nó cúig shuíochán ar an gComhairle ag dul do gach barda. Seanóir a thugtar ar an gcéad bhall a thoghtar i ngach barda, agus is Comhairleoirí iad na baill eile. === Cumhachtaí === Toghann na Comhairleoirí féin Méara na Cathrach go bliantúil i ndeireadh Mhí an Mheithimh. Tá an Méara ina Chathaoirleach ar na Comhairleoirí. Cé gurb eisean Chéad Shaoránach na Cathrach, is beag cumhacht ar leath atá aige, nó tá na cumhachtaí feidhmiúcháin dílsithe do Bhainisteoir na Cathrach, agus é ceaptha ag an rialtas náisiúnta. I gcásanna áirithe, is féidir leis na Comhairleoirí diúltú don chinneadh atá glactha ag an mbainisteoir. Má dhiúltaíonn siad don bhuiséad bhliantúil gan plean eile dá gcuid féin a mholadh ina áit, áfach, is féidir leis an Aire Comhshaoil an Chomhairle a scor. === Dualgaisí === Tá sé de dhualgas ar an gComhairle pleanáil agus forbairt a dhéanamh ar an gcathair agus seirbhísí áirithe a sholáthar: an córas iompair áitiúil a choinneáil ag imeacht agus bail a chur ar na bóithre (amach ó na bealaí móra náisiúnta), mar shampla. Caithfidh an Chomhairle féachaint chuige freisin go mbíonn leabhair ar fáil sna leabharlanna agus nach mbáitear muintir na háite san uisce séarachais. Is í an Chomhairle a chuireann na crainn solais ag taitneamh, a choinníonn na sráideanna glan, a ghearrann na rátaí, mótarchánacha agus na táillí áitiúla de na daoine. Dualgas eile fós é tithíocht shóisialta a chur ar fáil. == Ailtireacht == [[Íomhá:Sr_Maigh_Eala.jpg|220px|thumb||Tithe Seoirseacha a tógadh ag deireadh an 18ú haois i Sráid Mháigh Eala, Luimneach]] {{Príomhalt|Ailtireacht Luimnigh}} Cosúil lena lán cathracha eile in [[Éire|Éirinn]] tá oidhreacht ailtireachta ar leith ag Luimneach. Ó nach bhfuil cáil na turasóireachta ar an áit, áfach, ní bhíonn an aithne chéanna ar radhairc inspéise Luimnigh agus a bhíonn ar a leithéidí i m[[Baile Átha Cliath]], i g[[Corcaigh]] nó i n[[Gaillimh]]. Baile átha a bhí i Luimneach ar dtús, is é sin, d'fhás sé timpeall ar áit ina mbítí ag dul trasna na Sionanne. Inniu féin, is í an abhainn croí na cathrach, d'ainneoin is gur thug sí droim a láimhe léi ar feadh tamaill cosúil lena lán bailte abhann eile in Éirinn. Ó na hochtóidí i leith, áfach, tháinig an-bhéim ar an abhainn agus ar thábhacht na habhann don chathair, go mór mór faoi thionchar [[Séamus Baróid (Luimneach)|Shéamuis Bharóid]] (''Jim Barrett'' as [[Béarla]]), a bhí ina ailtire ag Bardas Luimnigh san am sin. Nuair a tógadh Droichead na Sionainne ó Sráid Mháigh Eala go Trá Mhic Fhlannchadha sa bhliain 1988, d'athraigh fócas na cathrach ar an abhainn arís. Cé gurbh é an limistéar Seoirseach i mBaile Nua an Phoirigh is mó a bhain amach cáil don chathair ó thaobh na hailtireachta de, tá foirgnimh le feiceáil fós a bhaineann le gach ré, a bheag nó a mhór, i stair chathair Luimnigh. == Iompar == [[Íomhá:Boithre_Luimnigh.jpg|220px|thumb|right||Léarscáil Iarnróid agus príomh-bhóithre Luimnigh]] {{Príomhalt|Naisc Iompair Luimnigh}} Bhí Luimneach riamh ina lárionad tábhachtach iompair, ós baile átha a bhí ann ó thús. Ceann scríbe ann féin í an chathair, ar ndóigh, ach thairis sin, tá sí suite ar an mbealach ó [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] go [[Contae Chiarraí|Ciarraí]], ó [[Corcaigh|Chorcaigh]] go [[Gaillimh]] agus ó [[Port Láirge|Phort Láirge]] go hIarthar na hÉireann. Bíonn na traenacha agus na busanna fadtaistil go cathracha eile na tíre ag imeacht go tiubh ó Stáisiún Cholbert ar Shráid Pharnell. Tá [[Aerfort na Sionainne]] suite 25 km siar ó lár na cathrach i g[[Contae an Chláir]], agus é ag tairiscint seirbhísí tras-Atlantacha chomh maith leis na heitiltí go dtí an Bhreatain Mhór agus go Mór-Roinn na hEorpa. Tá calafort ann i gcónaí i lár na cathrach, ach is beag úsáid a bhaintear as inniu, i gcomparáid leis na laethanta a bhí. Tá an chuid is mó de thrácht na mbád is na long aistrithe go Faing, 30 km siar ar Bhéal na Sionainne. Ansin a thagann na báid sa deireadh a bhíonn ag trácht chóras canálach na Sionainne. == Eacnamaíocht == === Siopadóireacht === {{glanadh}} [[Íomhá:An_Corran.JPG|220px|thumb|Ionad Siopadóireachta an Chorráin, Tuar an Dúill, 2005]] Bhí cáil ar leith ar Luimneach ó lár an 19ú aois mar ionad siopadóireachta mar go raibh sí suite ar ghabhal príomh-bhealaigh Deisceart agus Iarthar na hÉireann. Agus ós rud é go raibh sí suite i lár limistéar tábhachtach feirmeoireachta Machaire Méith na Mumhan, ba ionad nádúrtha margaidh í chomh maith. Cé gur laghdaigh a tábhacht i lár an 20ú aois nuair a d'éirigh tionchar Bhaile Átha Cliath níos troime in eacnamaíocht na tíre, tá sé ag fás arís maraon le fás coitianta na hÉireann. Cuideoidh forbairt córas mór-bhóithre na tíre leis an bhforbairt seo ós rud é go gcuireann sé Luimneach 70 nóiméad taistil ó Chorcaigh, Gaillimh agus Port Láirge, na mór-ionaid réigiúnacha eile na tíre. Tá ceantar siopadóireachta lár na cathrach ag leathnú ó 1990 anuas agus tá páirceanna móra siopadóireachta á thógáil ar imeall na cathrach, go mór ar Bhóthar Bhaile Átha Cliath ([[N7]]), Bóthar Béal Átha Siomóin ([[N24]]), Bóthar Corcaigh ([[N20]]), Bóthar na nDuganna ([[N69]]) agus Bóthar na hInse ([[N19]]). Gach maidin Dé Sathairn, díoltar glasraí, feoil, bláthanna, torthaí, bréagáin, crua-earraí, earraí ealaíona agus a thuilleadh i Margadh an Bhainne atá suite idir an Sráid Ard agus Sráid Éibhlín sa Bhaile Gallda. === Mór-Thionscal === Ón 18ú aois suas go dtí lár an 20ú aois, bhí cáil ar leith ar Luimneach mar ionad próiseas bia. Ba iad monarcha leasú bágúin (Shaws, Mattersons, O'Mearas agus Dennys), muilinn plúir (Ranks) agus uachtarlanna i measc na tionscal is tábhachtaí chomh maith leis na monarcha éadaigh, tobac agus leathair. Ach tar éis teacht an tsaor-thráchtála sna 1960í, dúnadh a bhformhór. Bunaíodh móráin monarchana nua sa chathair, sna bruach-bhailte agus i mbaile nua Sionna idir 1960 agus 1980, go mór mór sa thionscal leictreonach. Cé gur dhúnadh cuid mhaith díobh tar éis an mílaoise nuair a thréigh fostaíocht déantúsaíochta Éire chun dul chuig an Áis agus oirthear na hEorpa, is ionad mór thionscail fós í Luimneach. Is iad Dell Computer (riamhairi) i Ráithín, Analog Devices (chipeanna) i Ráithín agus Vistakon i gCaladh Uí Threoigh na fostóirí tionscail is mó i mór-chathair Luimnigh faoi láthair. I gcomharsanacht [[Aerfort na Sionna]], tá Páirc Eitileorachta na Sionna in a bhfuil comhlachtaí deisiú eitleáin, airgeadais eitileorachta, deisiú innealra agus déantúsaíocht agus deisiú codanna eitleáin. [[Íomhá:Denmark_St_1982.jpg|220px|thumb|right|Sráid na Danmhairge sa bhliain 1982]] === Mion-Thionscal === Cé gur le comhlachtaí eachtracha formhór na dtionscal móra i Luimneach agus a timpeallacht, tá dúlra bríomhar mion-thionscail ard-theicneolaíochta inti freisin ar le comhlachtaí Éireannach a bhformhór. In a measca, tá a leithéid a bhaineann le ríomhairí, bog-earraí, dearadh, ilmheán agus foilsiú agus tá a lán díobh suite i bPáirc Teicneolaíochta Plassey i gCaladh Uí Threoigh gar d'Ollscoil Luimnigh. Cé go bhfuil na monarchana éadaigh beagnach go léir dúnta anois, tá traidisiún láidir faisin fós sa chathair ós rud é go bhfuil cúrsa tríú leibhéal cáiliúil ar fáil i gColáiste Ealaíona Luimnigh ar Sráid an Chláir (cuid de Institiúid Teicneolaíochta Luimnigh). Tá an scannán "Cowboys & Angels" bunaithe are mhic-léinn an Choláiste sin. Tá ionad taighde i bPáirc Tionscail Ráithín. === Seirbhísí === Tá fás mór tagtha ar thionscail seirbhísí i Luimneach ó 1990 anuas. Ós rud é gur príomhchathair an Mean-Iarthair í, is lárionad airgeadais, riarachán, sláinte agus trádála í do réigiúin in a bhfuil 400,000 áitreabhaigh. De barr a suíomh, úsáideann an-chuid chomhlachtaí an chathair nó an ceantar mórthimpeall dí mar a dara láthair scaipiúcháin sa Phoblacht i ndiaidh Bhaile Átha Cliath. Tá príomhoifig Ard-Bhailitheoir na gCoimisiúinéiri Ioncaim suite ar Shráid Phroinsias agus tá feidhmeanna cabhair eachtracha an Roinn Gnóthaí Eachtracha á aistriú go Luimneach. Tá ceann-cheathrú Bord na gCon agus ceann-cheathrú Cumann Soláthar Bainne Uachtarlann na Éireann suite sa chathair chomh maith. == Turasóireacht == [[Íomhá:Aras_Failte_Luimnigh.JPG|220px|thumb||Áras Fáilte Luimnigh, deartha ag Murray Ó Laoire ar Ché Artúir]] {{Príomhalt|Turasóireacht i Luimneach}} Cé ná fuil an clú céanna ar leith ar Luimneach mar ionad saoire agus a bhfuil ar Bhaile Átha Cliath, Chorcaigh nó Ghaillimh, tá tionscal mór fáilte fós inti le blianta de bharr a cóngaracht le Aerfort na Sionna. Agus i ndiaidh aththógáil lár na cathrach ó dheireadh blianta na 1980í, tá cuma i bhfad níos fearr don turasóir anois aici. Tá líon mór tar éis teacht ar líon cuairteoirí ar Luimneach i ndiaidh teacht seirbhísí Ryanair go Aerfort na Sionna agus, ó thús na Mílaoise, tá sé óstán nua tógtha sa chathair chomh maith le brúanna agus tithe leaba agus lóistín. Is i sean-lár na cathrach a bhfuil na suíomh is mó suime don chuairteoir. Ar Oileán an Rí, tá [[Ardeaglais Mhuire, Luimneach|Ardeaglais Mhuire]], Áras na Cathrach, Lána an Chaisleáin, [[Caisleán Luimnigh|Caisleán an Rí Eoin]] agus sean-Phálás an Easpaig suite laistigh ceathrú mhíle ón a chéile. Díreach trasna na Sionainne, tá Carraig an Chonartha i Sparr Thumhan agus, ar imeall an Bhaile Ghaelaigh ar an mbruach theas, tá Ardeaglais Eoin. Suite i Sean-Thigh an Chustaim ar Shráid Rutland, tá Iarsmalann Hunt agus, i Lána an Chaisleáin ar Oileán an Rí, tá Iarsmalann Cathrach Luimnigh. Agus laistigh 40km ó lár na cathrach, is féidir cuairt a dhéanamh ar ionaid turasóireachta ar nós Caisleán agus Páirc Oidhreachta Bhun Raite, [[Loch Gair|Loch Gar]], Gleannta [[Abhainn an Chláir]], Iarsmalann na mbád eitilte i bhFaing agus Caisleán, Crannóg agus Ráth Chreagán Eoin. == Ardoideachas == [[Íomhá:Ollscoil_Luimni.JPG|220px|thumb|Foirgneamh Schumann, Ollscoil Luimni, 2003]] Is ionad tábhachtach ardoideachais í Luimneach agus tá trí choláistí tríú leibhéal suite sa mhór-chathair ina bhfuil níos mó ná 20,000 mic-léinn ag freastal. I rith na bliana acadúla, is suas le 10% de dhaonra na cathrach iad mic-léinn nárbh as Luimneach iad. === Ollscoil Luimnigh === Osclaíodh [[Ollscoil Luimnigh]] sa bhliain [[1972]] i dTigh Phlassey, Caladh Uí Threoigh, 5km soir ó lár na cathrach mar an Foras Náisiúnta um Ardoideachais. Cé ná raibh ach 100 mic-léinn ag freastal inti sa chéad bhliain, ghothaigh sí cáil go tapa mar ionad acadúla, go mór mór san innealtóireacht, eolaíocht leictreonacha agus staidéir Eorpacha. Faoina chéad stiúrthóir Dr. Éamonn Breathnach, bhí struchtúir modúlacha agus scrúdúcháin reatha eagraithe. Ní raibh sé sin ar fáil sna coláistí tríú leibhéal in Éirinn ag am sin. Bhain an Foras stádas ollscoile ó Rialtas na hÉireann sa bhliain 1989 agus d'fhás sí go tapa in a dhiaidh. Thar an am céanna, aontaíodh í le Coláiste Oideachais Thumhan a bhunaíodh i [[1972]] chomh maith agus a bhí ar an gcampus céanna léi. Bhí ós cionn 12,000 mic-léinn ag freastal uirthi i [[2009]] agus tá 3,000 díobh in a gcónaí ar an gcampus féin atá tar éis leathnú anois thar na Sionainne go dtí Contae an Chláir. Bronntar céimeanna baitsiléir, mháistir agus dochtúra ar chéimithe innealtóireachta, ealaíona, eolaíochta, leighis, teicneolaíocht eolais, dlí, ailtireachta, staidéir gnó, eolaíocht sóisialta, ceoil agus oideachais. [[Íomhá:St Johns Cathedral Limerick Ireland.jpg|thumb|220px|Ardeaglais Eoin, an stua is airde in Éirinn.]] Is é Halla Ceoil na hOllscoile ceann de na ceolárais is mó in Éirinn agus tá Orchestra Seomra na hÉireann agus Ionad Ceol Domhain na hÉireann bunaithe ann. Tá Ionad Náisiúnta Traenála Spóirt bunaithe ar champus Ollscoil Luimnigh freisin. === Institiúid Teicneolaíochta Luimnigh === Bunaíodh [[Institiúid Teicneolaíochta Luimneach|Institiúid Teicneolaíochta Luimnigh]] sa bhliain [[1980]] nuair a aontaíodh cúig scoileanna tríú leibhéal beaga ar champus nua in Máigh Lis tuairim 3km ó lár na cathrach ar bhruach thuaidh na Sionainne. Bronntar céimeanna baitsiléir agus mháistir agus dámhanna ar mhic-léinn innealtóireachta, leanganna, eolaíochta, teicneolaíocht eolais agus staidéir gnó. Tá cáil ar leith ar chúrsaí tógála agus dearadh faisin an choláiste. Tá beagnach 7,000 mic-léinn ag freastal faoi láthair na huaire i Máigh Lis agus ar a champus ealaíona agus dearadh ar Shráid an Chláir. B'shin í an Dochtúir [[An Ísiltír|Ollannach]] Maria Hinfelaar, stiúrthóir an Institiúid ó 2004 go dtí 2016. === Coláiste Mhuire Gan Smál === Tá [[Coláiste Mhuire gan Smál|Coláiste Mhuire Gan Smál]], an coláiste tríú leibhéal is sine sa chathair, suite ar Chuar-Bhóthar Theas, tuairim is 2km ó lár na cathrach. Bhunaigh Siúracha an Trócaire sa bhliain 1900 é mar choláiste oiliúna i gcomhair ban-mhúinteoirí bunscoile ach, cé gurb é an oideachas an roinn is mó fós ann, is gnáth-choláiste tríú leibhéal ealaíona anois é. == Cumarsáid Áitiúil == === Preas === [[Íomhá:RiverPointLimerickIreland.JPG|220px|thumb|"Rinn na hAbhann" ar bhruach na Sionainne - 2005]] Is é an ''Limerick Leader'' an nuachtán is mó léite i gCathair agus i gContae Luimnigh. Foilsítear é sa tráthnóna Dé Luain agus De Chéadaoin, tá eagrán seachtainiúil an Chontae ar fáil Déardaoin agus eagrán seachtainiúil na Cathrach ar an Aoine. Is gar-nuachtán dó an ''Limeick Chronicle'', an dara fhoilseacháin is sine in Éirinn i ndiaidh an ''Belfast News Letter'' a bhunaíodh sa bhliain 1766, agus tagann sé amach tráthnóna Dé Mháirt. Ba le clann Buckley an grúpa Leader óna bhunú sa bhliain 1889 (mar ardán náisiúnach in aighidh an chlaonadh Bhreathnach a bhí ar an g''Chronicle'' san am) ach díoladh leis an ''Leinter Leader'' é sa bhliain 2004. Sa bhliain 2006, cheannaigh an Johnson Group, chomhlacht preas as an Albain, foilseacháin an ''Leinster Leader''. Díoltar tuairim is 25,000 cóip d'eagráin seachtainiúla an Leader gach seachtain. Tá dhá nuachtáin saoire seachtainiúil sa chathair faoi láthair, an ''Limerick Post'' (a bhunaíodh sa bhliain [[1986]]) agus an ''Limerick Independent'' a bhunaíodh sa bhliain [[2006]]. Foilsíonn Cumann na Mac Léinn ''An Focal'' gach coicís le linn na bliana staidéir in Ollscoil Luimnigh. === Raidió === Is le ''Live 95FM'' ceadúnas áitiúil craolacháin raidió i láthair na huaire agus is cuid de ghrúpa cumarsáide [[UTV]] é. Raidió neamhoifigiúil a bhí in ''RLO'' ónár chaill sé a cheadúnas sa bhliain 1997 go dtí gur dhún na h-údaráis é i 2006. Is féidir ''Tipp FM'' ([[Contae Thiobraid Árann]]), ''Clare FM'' ([[Contae an Chláir]]) agus pobal-raidió ''West Limerick FM102'' a chloisinn sa chathair chomh maith. Tá príomh-stiúdió ''Lyric FM'', an tríú canáil raidió ó [[RTÉ]] (Raidió Telefís Éireann), suite sa chathair. Craoltar ''Wired FM'' (96.8MHz), an t-aon stáisiún raidió ag freastal ar mhic léinn sa chathair, ó Choláiste Oideachais Muire Gan Smál. == Na hEalaíona == [[Íomhá:Sr_Mulgrave.jpg|220px|thumb||Rae tithe brice deirge i Sráid Mhulgrave a thógadh ag deireadh an 19ú aois.]] {{Príomhalt|Na hEalaíona i Luimneach}} Tá an-chuid áiseanna ealaíona suite i Luimneach agus tá oidhreacht láidir ag an gcathair sa cheol agus sa litríocht. Cuidíonn na cúrsaí oideachais in Ollscoil Luimnigh agus i gColáiste Ealaíona Luimnigh le stádas an chathair mar ionad tábhachtach i ngach rannóg na n-ealaíona. Is í Ionad Ealaíona an Bhelltable ar Shráid Uí Chonaill príomh-láthair drámaíochta na cathrach. Tá Gailearaí Ealaíona Cathrach Luimnigh suite i gCearnóg an Phoirigh an Gailearaí Náisiúnta Féin-Phortráid in Ollscoil Luimnigh. Sé Halla Ceoil na hOllscoile príomhionad ceoil clasaiceach agus mór-seóanna ceol chomhaimseartha na cathrach, cloistear ghrúpaí nua in ionaid mar Dolan’s Warehouse ar Bhóthar na nDuganna agus is i dtithe tábhairne mar Nancy Blake’s ar Shráid na Danmhairge a chloistear seisiúin ceoil traidisiúnta. Ritheadh an chéad Fleadh Scannán Luimnigh in Ollscoil Luimnigh i mí na Márta 2007. Eagraíonn an EV+A (''Exhibition of Visual+ Art'' as Béarla) sa chathair gach bliain. == Spórt == [[Íomhá:ClubIomana.JPG|220px|thumb|right|Craobh Iomána Sóisir B Cathair [[CLG Coiste Luimneach|Luimnigh]], [[CLG Áth an Mhuilinn (Luimneach)|Áth an Mhuilinn]] i gcoinne [[CLG Tobar Phádraig|Tobar Phádraig]] sa chluiche leathcheannais, 28ú Lúnasa 2004]] {{Príomhalt|Spórt i Luimneach}} Tá an-suim sa spórt i Luimneach agus is minic a ghlaonn polaiteoirí agus cumainn áitiúil ''"Príomh-chathair Spóirt na hÉireann"'' uirthi. Cuimhníonn dealbh ós chomhair Banc Aontas Éireann i Sráid Uí Chonaill clú spórtúil na cathrach. Is iad an [[Iománaíocht|iomáint]], an [[Peil Ghaelach|pheil Ghaelach]], an [[sacar]] agus an [[rugbaí]] na spóirt ina bhfuil an suim poiblí is mó ach tá tá clubanna rámhaíochta, lúthchleasaíochta, snámha, haca, rothaíochta, [[camógaíocht]]a, [[Peil Ghaelach na mBan|peil na mban]], [[cruicéad|cruicéid]], [[leadóg|leadóige]] agus [[liathróid láimhe]] le fáil sa chathair chomh maith. Tá ocht n[[Galf|galf-chúrsa]] laistigh de 20km ó lár na cathrach. Tá raon rásaíocht na gcon suite ar Bhóthar Mulgrave agus is i gCnoc Glas, 9km ó dheas ó lár na cathrach an an mbóthar i dTobar Phádraig atá ráschúrsa na gcapall == Ospidéil == Tá ospidéil amháin ginearálta laistigh de theorainn na cathrach, Ospidéal Eoin i gCearnóg an Ardeaglais. B'ospidéal ginearálta é Ospidéal Bharringtons ar Ché Sheoirse ach tharraing an Bord Sláinte siar de sa bhliain 1988 agus athosclaíodh mar mhion-ospidéal príobháideach é ina dhiaidh. Is ar Bhóthar Mulgrave a bhfuil Ospidéal Meabhar-Ghalar Sheosaimh suite agus tá an Ospidéal Breithe Réigiúnach Mhainchín ar Bhóthar na hInse. Is é Ospidéal Réigiúnach an Mheán-Iarthair promh-ospidéal na cathrach. Tá sé suite i mbruach-bhaile Tuar an Dúill, tuairim is trí mhíle siar ó lár na cathrach. == Aeráid == Tá aeráid séimh ag Luimneach le meán-uasteocht an lae 20&nbsp;°C (68&nbsp;°F) i mí Iúil agus meán-íosteocht na h-oíche 4&nbsp;°C (39&nbsp;°F) i mí Eanáir. Is iad 31.6&nbsp;°C (88.88&nbsp;°F) an teocht is airde riamh sa chathair agus -11.2&nbsp;°C (11.84&nbsp;°F) an teocht is ísle ó thosach annalacha an aimsir. {| class="wikitable" style="width: 75%; margin: 0 auto 0 auto;" |+ '''Teocht agus Báisteach''' ! ! Ean ! Fea ! Már ! Aib ! Bea ! Mei ! Iúl ! Lún ! MFr ! DFr ! Sam ! Nol !Blian |- ! Meán-uasteocht an lae ([[Celsius|°C]]) | 8 | 9 | 11 | 13 | 16 | 18 | 20 | 20 | 18 | 14 | 11 | 9 | '''14''' |- ! Meán-íosteocht na h-oíche([[Celsius|°C]]) | 4 | 4 | 5 | 6 | 8 | 11 | 13 | 13 | 11 | 9 | 6 | 5 | '''8''' |- ! Meán-bháisteach ([[Centimetre|cm]]) | 7.64 | 7.15 | 5.58 | 5.08 | 4.18 | 5.21 | 5.03 | 5.68 | 5.08 | 7.79 | 6.53 | 7.55 | '''72.50''' |- | colspan="15" style="text-align: center;" | <small>'''Foinse:''' [http://weather.msn.com/local.aspx?wealocations=wc:EIXX0026 MSN Weather]</small> |} == Eisimirc as Luimneach == [[Íomhá:Sairseal.jpg|thumb|220px|right||Dealbh cuimhneacháin Pádraig Sáirséal i bPlás na hAirdeaglaise, Luimneach]] {{Príomhalt|Oidhreacht Luimnigh Thar Lear}} I dteannta le gach áit eile in Éirinn, is mór é lion na ndaoine a d’fhág Luimneach i rith na h-aoise chun chur fúthu i dtíortha eile an domhain. Go minic, ní eisimirc toilteanach a bhí ann, go mór mór i ndiaidh ghorta nó chogaidh. I mbeagnach gach bliain ó dheireadh na 17ú aoise go dtí deireadh na 20ú aoise, d’fhág níos mó daoine an chathair ná mar a tháinig isteach. Ach bhí tréimhsí ar leith ann ina raibh an eisimirc thar an ngnáth, go mór mór i ndiaidh Léigear Luimnigh, i lár na 18ú aoise, i ndiaidh an [[An Gorta Mór|Ghorta Mhóir]] suas go dtí deireadh na 19ú aoise agus le linn cúlú eacnamaíochta blianta na 1950í agus blianta na 1980í. Is i [[Sasana]], [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]], [[Ceanada]], [[An Astráil]] agus [[An Nua-Shéalainn]] ceann scríbe formhór na ndeoraithe. == Mic agus Iníní Cáiliula Luimnigh == I measc na ndaoine cáiliúla a rugadh sa chathair nó ar chaith seal mhaith dá shaol inti nó a bhfuil baint mór acu léi, tá an liosta seo a leanas: === Naoimh === * [[Mainchín]] (c.570 - c.630), éarlamh Luimnigh === Laochra === * [[Brian Bóirmhe]] (941-1014), Ard-Rí na hÉireann agus buaiteoir [[Cath Chluain Tarbh|Cath Chluain Tairbhe]] * [[Pádraig Sáirséal]] (1660-1693), Ceannfort Arm na hÉireann le linn Léigear Luimnigh * [[Peadar de Lása]] (1678-1751), ceannfort Arm na [[An Rúis|Rúise]] * [[Seoirse de Brún]] (1698-1792), ceannfort Arm na [[An Rúis|Rúise]] * [[Tomás Ó Cléirigh]] (1857-1916), ceannaire [[Éirí Amach na Cásca]] * [[Éamonn Ó Dálaigh]] (1891-1916), ceannaire [[Éirí Amach na Cásca]] * [[Seán Sabhat]] (1929-1957), ceannaire [[Óglaigh na hÉireann]] (IRA) === Polaiteoiri === [[Íomhá:LimerickSunsetPotatoMarket.jpg|thumb|220px|Droichead Sylvester Uí hAllmharáin, Margadh na bPráta]] * [[Donnchadha Ó Máille]] (1921-1968), Aire Oideachais na hÉireann ar thug isteach saor-oideachas do chác * [[Mícheál D. Ó hUiginn]] (1941- ), Iar-aire Ealaíona, Oidhreachta agus Gaeltachta * [[Pádraig Mac an Choiligh]] (1952- ), Iar-Uachtarán [[Parlaimint na hEorpa]] === Laochra Spóirt === * [[Mícheál Mac Aodha|Micheál Mac Aodha]] (1912 - 1982), iománaí * [[Seán de Paor]] (1916-1994), iománaí * [[Stiofán Ó Fionáin]] (1976- ), peileadóir sacair le CP Learphoill agus Éirinn * [[Paul O'Connell|Pól Ó Conaill]] (1979- ), imreoir rugbaí === Scoláraí === * [[Gearóid Mac Spealáin]] (1904-1975), scríbhneoir agus staraí * [[Tomás de Bhaldraithe]] (1916-1996), scoláire na Gaeilge * [[Gearóid Mac Eoin]] (1929- ), teangeolaí agus scoláire na Gaeilge * [[Mick Moloney]] (1947-2022), scoláire ceoil agus ceoltóir === Ealaíontóirí === * [[Brian Mac Giolla Meidhre]] (1745-1805), file * [[Cáitríona Ní hAodha]] (1818-1861), an chéad Opera Diva a tháinig as Éirinn * [[Cáit Ní Bhriain]] (1897-1974), úr-scéalaí * [[Seán Céitinn]] (1889-1977), péintéir * [[Richard Harris|Risteárd Ó hEarcha]] (1930-2002), aisteoir scannáin * [[Frank McCourt]] (1930-2009), úrscéalaí * [[Nuala Ní Dhomhnaill]] (1952- ), file * [[Dolores Ní Ríordáin]] (1971- ), amhránaí leis na ''Cranberries'' === Fuirseoiri === * [[Labhrás Ó Dubhchonna]] (1924-1982), stiúithroir srath-chláracha teilifíse * [[Terry Wogan|Traolach de Bheogáin]] (1938- ), craoltóir le BBC na Breataine * [[Jimmy Carr|Séamus Mac Giolla Chearra]] (1972- ), fear grinn === Daoine Eile === * [[Peadar de Bhulbh]] (1727-1803), ceimiceoir, ainmníodh ''wolfram'' (tungstan) ina dhiaidh * [[Dolores Nic Chonmara]] (1960- ), an bhean is ámharaí in Éirinn == Luimneach Thar Lear == {{Príomhalt|Oidhreacht Luimnigh Thar Lear}} [[Íomhá:Oilean_an_Ri.jpg|220px|thumb|right|Luimneach sa bhliain 1982 roimh ath-fhorbairt an Bhaile Gallda. Radharc thar Abhann na Mainistreach ar Séipéal Mhuire.]] Lean ainm Luimnigh eisimircigh ón gcathair go dtí [[Meiriceá Thuaidh]] agus [[an Astráil]]. Tá ar a laghad naoi mbaile i Stáit Aontaithe Mheiriceá leis an ainm '''Limerick''', ceann amháin araon sna stáit [[Georgia]], [[Illinois]], [[Mississippi]], [[Nua-Eabhrac (stát)|Nua-Eabhrac]], [[Ohio]], [[Pennsylvania]] agus [[Carolina Theas]] agus dhá cheann sa stát [[Maine]]. Tá ceantar darbh ainm dó '''Limerick''' i gcathair Louisville, [[Kentucky]]. Tá ar a laghad dhá bhaile i gCeanada, '''Limerick ON''' ([[Ontario]]) agus '''Limerick SK''' (Saskatchewan). Tá baile amháin san [[an Astráil|Astráil]], '''Limerick NSW''' ([[New South Wales]]), agus cnoc darbh ainm dó '''Limerick Hill''' i Sléibhte Hammersley in [[Iarthar na hAstráile]]. == Comhchathracha == Tá Luimneach nasctha le Kemper/Quimper i mBriotáin na Fraince, Spokane i Stát Washington i Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Starograd Gdanñski i Réigiún Pomaráine Thoir na Pólainne. {| | valign="top" | * 1980 [[Íomhá:Blason_ville_fr_Quimper_(Finistère).svg|20px]] — [[Kemper]]/Quimper, [[Íomhá:Flag of Brittany.svg|20px]] [[Íomhá:Flag of France.svg|20px]] [[An Bhriotáin]], [[An Fhrainc]] * 1990 [[Íomhá:SpokaneCitySeal.png|20px]] — Spokane, [[Íomhá:Flag_of_the_United_States.svg|20px]] [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] * 2006 [[Íomhá:POL_Starogard_Gdański_COA.svg|20px]] — Starogard Gdański, [[Íomhá:Flag of Poland.svg|20px]] [[An Pholainn]] |} == Ceantair == * [[Áth na Choite]] * [[Baile Uí Neachtain]], [[Baile an Róistigh]] * [[Cathair Dháibhín]], [[Caladh an Treoigh]], [[Cill íde]], [[Comhairle Cathrach Luimnigh]], [[Cearnóg an Pheirigh]], [[Cnoc Theas]], [[An Corrán, Luimneach|An Corrán]] * [[Garraí Eoin]] * [[Maigh Rois]] * [[Sráid Pádraig, Luimneach|Sráid Pádraig]] * [[Rae Bedford]] * [[Sráid an Chruisigh]], [[Sráid Anraí, Luimneach|Sráid Anraí]], [[Sráid Uí Chonaill, Luimneach|Sráid Uí Chonaill]], [[Sráid Rutland]], [[Sráid Thomais]], [[Sráid Liam]] * [[Tuar an Daill]] == Naisc == * [http://www.limerickcity.ie/ Comhairle Cathrach Luimnigh] == Tagairtí == {{Reflist}} {{Commons|Luimneach}} {{Cathracha in Éirinn}} [[Catagóir:Bailte i gContae Luimnigh]] [[Catagóir:Luimneach]] [[Catagóir:Bailte le ardeaglaisí in Éirinn]] 8qx9hc6kdedoryqyi4l1e5ozpacx33c 0 22015 1086407 1049284 2022-08-23T02:31:47Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki :''Is alt faoi oileán na hÉireann agus an tír ina hiomlán é seo; tá ailt ar leith faoi [[Poblacht na hÉireann|Phoblacht na hÉireann]] agus faoi [[Tuaisceart Éireann|Thuaisceart na hÉireann]] freisin. I gcomhair ciall eile den fhocal, féach [[Éire (idirdhealú)]]'' {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is oileán í '''Éire''' atá suite amuigh ó chósta iarthuaisceart mhórthír na [[Eoraip|hEorpa]], siar ón [[Breatain|mBreatain Mhór]], in oirthear an [[an tAigéan Atlantach|Aigéin Atlantaigh]] thuaidh. == Sanasaíocht == Sa [[miotaseolaíocht na nGael|mhiotaseolaíocht Ghaelach]], ba bhandia eapainmneach na hÉireann í [[Ériu]], iníon [[Ernmas]] de chuid na [[Tuatha Dé Danann]]. B'é [[Mac Gréine]] a fear céile. Tá díospóid faoi sanasaíocht Ériu ach d’fhéadfadh sí a bheith díorthaithe ón bhfréamh Próit-Ind-Eorpais ''*h₂uer'', ag tagairt d’uisce ag sileadh. <ref>{{cite encyclopedia |last1=Ní Mhurchú |first1=Síle |editor1-last=Echard |editor1-first=Sian |editor2-last=Rouse |editor2-first=Robert |title=Ériu |encyclopedia=The Encyclopedia of Medieval Literature in Britain, |date=2017 |publisher=John Wiley & Sons |isbn=978-1-118-39698-8 |url=https://books.google.com/books?id=UXoqDwAAQBAJ&q=Eriu+etymology&pg=PA750 |location=Chichester |language=en |page=750 |access-date=26 October 2020 |archive-date=5 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205180114/https://books.google.com/books?id=UXoqDwAAQBAJ&q=Eriu+etymology&pg=PA750 |url-status=live }}</ref> Ós rud é go ndéanann 'Ériu' ionadaíocht do bhandia na hÉireann, go minic léirítear í mar phearsantú na hÉireann. Is í "Ériu" an fhoirm ársa don logainm "Éire" a bhíonn in úsáid sa lá atá inniu ann. == Tíreolaíocht == [[Íomhá:Topography Ireland.jpg|thumb|Topagrafaíocht]] Labhraítear go minic sa Ghaeilge ar [[Leath Mhogha]] agus [[Leath Choinn]]. Clúdaíonn leath Mhogha an cuid tíre atá ó dheas ó [[Eiscir Riada]], agus Leath Choinn an chuid eile. Tá an tír, ar ar thug na Rómhánaigh ''Hibernia'', 486 ciliméadar (301 míle) ó thuaidh aneas, agus 275 ciliméadar (171 míle) anoir aniar. Tá maigheanna móra i lár na tíre, cuid mhaith díobh clúdaithe le portaigh, agus tá an-chuid cnoic agus sléibhte mórthimpeall orthu, ach níl mórán acu an-ard. Is é [[Corrán Tuathail]] i g[[Contae Chiarraí]] an ceann is airde (1041 méadar). Tá talamh mhaith san oirthear in áiteanna, agus déantar an-chuid curadóireachta, mar shampla ar chruithneacht, eorna, biatas siúcra agus torthaí. San iarthar, níl an oiread sin curadóireachta, mar go bhfuil an aeráid agus an talamh tais cuid mhór den bhliain, agus an talamh níos boichte i go leor áiteanna. Tógáil eallach agus caorach, maraon le ba bainne, an sórt talmhaíochta a chleachtaítear ansin don chuid is mó. Fanann siadsan amuigh faoin aer an bhliain ar fad de ghnáth, mar níl an aimsir in Éirinn chomh crua le tíortha eile i dTuaisceart na hEorpa mar gheall ar [[Sruth Murascaille Mheicsiceo|Shruth Murascaille Mheicsiceo]]. Féach [[Bóithre agus mótarbhealaí in Éirinn]] mar tuilleadh eolais faoi na bóithre agus na mótarbhealaí ar fháil in Éirinn. == Aimsir == {{príomhalt|Aeráid na hÉireann}} Aimsir bhog fhliuch is gnách a bheith in Éirinn. Tá tionchar mór ag Sruth [[Murascaill Mheicsiceo|Mhurascaill Mheicsiceo]] uirthi. Is ag an ngaoth aniar aneas atá an tionchar is mó ar an aimsir, agus tig sruth na Murascaile ón treo céanna. Tugann sí aer te isteach ón [[Muir na Cairibe|gCairib]], a bhailíonn an-chuid taiseachta ar a bealach trasna an [[an tAigéan Atlantach|Atlantaigh]] Thuaidh. Cé go bhfágann sin nach mbíonn mórán fuachta nó sneachta ann sa gheimhreadh, ná teochtaí ró-ard sa samhradh, is minic a bhíonn an tír an-ghaofar agus tais, rud a bhíonn le sonrú sa gheimhreadh go háirithe. == Flóra agus fána == Ós rud é go raibh an t-oileán scartha amach ó mhór-roinn na hEorpa de bharr ardú mara ag deireadh na hoighearaoise, níl a leithéid d'éagsúlacht ainmhithe is a bhfuil le fáil sa Bhreatain nó ar mhórthír na Eorpa. Na speicis a fhaightear go flúirseach ná an [[sionnach]], an [[gráinneog|ghráinneog]] agus an [[broc]]; chomh maith leis an [[giorria]], an [[fia rua]] agus an [[cat crainn]] i líonanna níos lú. Tagtar ar roinnt ainmhithe mara i bhfarraigí an oileáin freisin, mar atá an [[turtar mara]], an [[siorc]], an [[rón]], an [[míol mór]] agus an [[deilf]]. Níl [[nathair]] ar bith le fáil, agus is í an [[laghairt]] an t-aon reiptíl a fhaightear ann. I measc na speicis díofa a chuaigh i léig ná an [[fia mór]], an [[falcóg mhór|fhalcóg mhór]] agus an [[mac tíre]]. Tugadh an t-[[iolar fíréan]] isteach arís, tar éis dó a bheith imithe leis na glúinte. == Daonra == {{Main|Déimeagrafaic na hÉireann}} Tá beagnach seacht milliún duine in Éirinn agus cúig milliún sa Phoblacht.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=5.01 milliún duine ag maireachtáil sa Stát - figiúirí nua|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0831/1243880-5-01-milliun-duine-ag-maireachtail-sa-stat-figiuiri-nua/|date=2021-08-31|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Is de bhunadh [[Na Ceiltigh|Ceilteach]] an chuid is mó den daonra, a tháinig i dtír ó mhór-roinn na hEorpa thar na cianta. Bhí cuid mhaith inimirce, freisin, ó am go ham ó thíortha eile, go háirithe as [[Alba]], agus ar bhonn níos lú, as [[Sasana]]. Is [[Caitliceachas|Caitlicigh]] formhór (os cionn 70%) an daonra. Is [[Protastúnachas|Protastúnaigh]] formhór na coda eile, beagnach leath na ndaoine i g[[Cúige Uladh]], agus iad roinnte idir eaglaisí éagsúla, go háirithe [[Preispitéireachas|Preispitéirigh]] agus Anglacaigh (a bhaineann le h[[Eaglais na hÉireann]]. Féach ar an alt [[Creideamh in Éirinn]] le tuilleadh sonraí).[[Íomhá:Ireland.NASA.jpg|thumb|Íomhá Éireann i ndathanna cearta, déanta ag satailít [[NASA]] ar [[4 Eanáir]], [[2003]]. Is féidir [[Alba]], [[Oileán Mhanann]] agus [[an Bhreatain Bheag]] a fheiscint soir uaithi.]] == Rialachas == Ó [[1922]] i leith, tá an t-oileán roinnte idir [[Saorstát Éireann]] (1922-1937) nó [[Poblacht na hÉireann|Éire]] (1937-inniu) agus [[Tuaisceart Éireann]]. Tá na sé chontae i dTuaisceart Éireann mar chuid den [[Ríocht Aontaithe]], agus tá an chuid eile den tír ina Stát neamhspleách. Ní minic a tugtar "na sé chontae" ar Thuaisceart Éireann, agus "na sé chontae is fiche" nó "an Phoblacht" ar an gcuid eile den tír. == Cultúr == {{Príomhalt|Cultúr na hÉireann}} Tá cáil ar na [[Gael|Gaeil]] ó thús a gcuid staire sa [[ceol|cheol]]. Bhíodh ceoltóirí agus cumadóirí ceardúla go fairsing sa tír faoi na sean-ríthe agus flatha, go dtí gur chuir [[Cath Chionn tSáile]] deireadh leis an seanchóras Gaelach. As sin amach, leanadh den cheol, ach ba cheol tíre an chuid ba mhó de, le ceol rince agus oibre san áireamh. Níos déanaí, tháinig foirm amhránaíochta gan tionlacan ar aghaidh, ar a dtugtar an seannós. Tá sé seo láidir fós, go háirithe i n[[Gaeltacht]]aí [[Connachta|Chonnacht]]. Tá traidisiúin ceol fidile láidir i gcuid mhór den tír, ach castar ceol traidisiúnta freisin ar an gcruit, ar an bhfeadóg stáin, agus ar an mbosca ceoil go forleathan. Bhíodh rincí traidisiúnta go rialta ag na crosbhóthair go dtí na [[1950í]], ach ina dhiaidh sin ba sna hallaí rince ba mhó a bhí ceol le haireachtáil go beo. Ar ndóigh chuir an ''disco'' tarraing i gcónra na mbannaí agus na hallaí ceoil, cé go leanann cuid acu go fóill. Maraon leis an gceol, tá cáil ar na Gaeil leis an [[Litríocht Éireannach|scríbhneoireacht]]. San fhichiú céad agus sa 21ú céad is i m[[Béarla]] atá an chuid is mó den scríbhneoireacht seo, ar aon dul leis an titim ar úsáid na [[Gaeilge]] thar an achar sin. I measc na scríbhneoirí suntasacha Éireannacha tá [[James Joyce|James Joyce,]] [[Samuel Beckett]], [[W. B. Yeats]] agus [[Seamus Heaney]]. == Na meáin chumarsáide == {{Príomhalt|Meáin chumarsáide na hÉireann}} Tá an chuid is mó de na meáin i bPoblacht na hÉireann bunaithe i mBaile Átha Cliath. Is iad na príomhnuachtáin ansin an [[Irish Times]], an [[Irish Independent]], agus le cúpla bliain anuas an [[Irish Examiner]]. Bhí an [[Cork Examiner]] ar an nuachtán seo ar feadh blianta, ach bheartaigh siad díol náisiúnta a thabhairt dó, agus athainmníodh mar sin é. Tá eagráin d´Éireann ag go leor de nuachtáin Shasana, ach is ionann formhór an ábhair. Tá díol leathan ar an [[Belfast Telegraph]] agus an [[Irish News]] as [[Béal Feirste]], ach níl mórán díol nó glaoch orthu ó dheas go dtí seo. Bhí an [[Irish Press]], [[Sunday Press]] agus [[Evening Herald]] an-tábhachtach go dtí na [[1970í]], agus iad á riaradh ag muintir [[Éamon de Valera]]. Tá nuachtáin ar leith a fhoilsítear ar an Domhnach, ar nós an [[Sunday Independent]] ó fhoilsitheoirí an Irish Independent, an [[Sunday World]]. Tá dhá nuachtán Gaeilge ann: [[Lá Nua|Lá]] (atá laethúil, as Béal Feirste) agus [[Foinse]] (atá seachtainiúil, as [[An Cheathrú Rua]]). Is é [[Radio Telefís Éireann]] an príomhchraoltóir ó dheas, le trí bealach teilifíse sa chuid is mó den tír: [[RTÉ a hAon]], [[RTÉ a Dó]] agus [[TG4]]. Tá [[TV3 (Éire)|TV3]] agus [[Channel 6]] neamhspleách ón stát. Tá an [[BBC]] ag craoladh ón oirthuaisceart, chomh maith le h[[UTV]] atá neamhspleách ón rialtas ó thuaidh. Tá tábhacht fós leis na craoltóirí náisiúnta ar an dá thaobh den teorann, ach tá an-éisteacht anois le stáisiúin neamhspleácha. == Éire réamhstairiúil == {{Main|Réamhstair na hÉireann}} Le linn tréimhse na hoighearaoise deireanaí agus go dtí thart ar 10,000 RCh, clúdaíodh oighir go tréimhsiúil formhór na hÉireann. Bhí leibhéil na farraige níos ísle agus bhí Éire, cosúil leis an mBreatain Mhór, mar chuid de mhór-roinn na hEorpa. Faoi 16,000 RC, ba chúis le hardú na farraige de bharr leá oighir Éire a bheith scartha ón mBreatain Mhór. Níos déanaí, timpeall 6000 RCh, scaradh an Bhreatain Mhór ó mhór-roinn na hEorpa. Go dtí le déanaí, thug dátaí an fhianaise is luaithe le fios go raibh gníomhaíocht dhaonna in Éirinn thart ar 12,500 bliain ó shin, arna léiriú ag cnámh béir búistéireachta a fuarthas in uaimh i g[[Contae an Chláir]].<ref name="BBC2016-03-21">{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-35863186|teideal=Earliest evidence of humans in Ireland|dáta=21 March 2016|work=BBC News Online|publisher=[[British Broadcasting Corporation]]|access-date=21 March 2016|archive-date=3 April 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170403033840/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-35863186|url-status=live}}</ref> Ó 2021, tugann dátaí an fhianaise is luaithe le fios go raib gníomhaíocht dhaonna in Éirinn ann 33,000 bliain ó shin. <ref>{{Cite web|url=https://www.irishexaminer.com/news/arid-40269116.html|teideal=Reindeer bone found in north Cork to alter understanding of Irish human history|dáta=2021-04-18|language=en|work=Irish Examiner|last=Roseingrave|first=Louise|access-date=2021-04-24|archive-date=22 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210422022106/https://www.irishexaminer.com/news/arid-40269116.html|url-status=live}}</ref> == Stair == {{Príomhalt|Stair na hÉireann}} Deirtear gurbh iad clanna Míle an slua mór deireanach a tháinig i dtír, is a thug an chuid is mó den chultúr [[Gael]]ach dúinn a bhfuil aithne fós air. Roimhe sin bhí grúpaí eile ann dar leis na seanscéalta, ar nós na [[Parthalán|bParthalónach]], agus [[Fir Bolg|na bhFear Bolg]]. [[Íomhá:Legananny Dolmen 3.jpg|mion|Legananny Dolmen]] Tháinig an [[Críostaíocht|Chríostaíocht]] go hÉirinn nuair a chuir [[Pápa Celestine I]] [[Palladius]] go hÉirinn in AD [[430]]. Ach ba é [[Naomh Pádraig]], saoránach [[An tSean-Róimh|Rómhánach]] de bhunadh [[an Bhreatain|Breatnach]], ar éirigh leis an [[creideamh|chreideamh]] nua a thabhairt go hÉirinn ó [[432]] ar aghaidh. Seachas mar a tharla i ngo leor tíortha eile, ní raibh aon chath mór i gceist, ach gur chloígh an eaglais [[déithe na gCeilteach|sean-chreideamh na nGael]] diaidh ar ndiaidh. Ní raibh tionchar mór díreach ag na Rómhánaigh ar Éirinn mar a bhí acu ar an gcuid eile d'iarthar na hEorpa. Ach bhí na [[Lochlannaigh]] is na [[Danair]] ag ionsaí na tíre ón [[9ú haois]], agus ba iad na Lochlannaigh a chuir tús le bailte móra na hÉireann, agus a rinne ruaigeanna ar na mainistreacha agus ar na tithe móra. Mar shampla, chuireadar [[Baile Átha Cliath]] ar bun i [[841]]. Chuir na Gaeil le chéile ina dhiaidh sin, agus thoghadar an chéad [[Ard-Rí na hÉireann|Ard-Rí]] sa bhliain [[1003]]. Cé nach raibh cumhacht mhór aige, thógadh an rí ba láidre an teideal de ghnáth. Ag [[Cath Chluain Tarbh]], chloígh na Gaeil slua Lochlann ar deireadh, cé gur maraíodh [[Brian Bóirmhe]], ceannaire na nGael. Sa [[12ú haois]], ba iad na [[Normanaigh|Normannaigh]] a tháinig i dtír. Bhí [[Diarmuid Mac Murchadha Caomhánach]] san oirdheisceart i dtrioblóid lena chuid talún agus le tiarnaí eile sa chuid sin tíre, agus d'iarr sé cúnamh ar Rí [[Anraí II Shasana]] i [[1171]]. Chuir Anraí [[Strongbow]], tiarna Normannach ón mBreatain Beag, i gcúnamh air. Ach má tháinig, d'fhan na Normannaigh, agus cé gur iomaí cath a troideadh, de réir a chéile ghlac siad seilbh ar thailte agus caisleáin agus bailte na hÉireann. Do lean cumhacht na nGall in Éirinn, óir choinnigh fórsaí rí Shasana smacht ar an gcuid den tír timpeall ar [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]], an baile is mó a bhí faoi smacht na Lochlannach agus na Normannach ina ndiaidh. Laistigh de dhá ghlún, bhí rialtas lárnach i mBaile Átha Cliath, faoi stiúir dhíreach rí Shasana. I [[1297]] cuireadh an chéad pharlaimint ar bun, ach b'iad siúd de shliocht Gallda amháin a thogh agus a shuigh sa pharlaimint sin. Ó thús an [[14ú haois]], bhí Gaelú le sonrú imeasc na nGall a bhí fanta in Éirinn, agus cuireadh [[Reachtanna Chill Chainnigh|Dlithe Chill Chainnigh]] i réim i [[1366]], a chuir scoilt idir Ghaeil agus [[Gall-Ghaeil]]. I ré na d[[Túdarach]], cuireadh breis máistreacht ar an tír, agus i [[1494]] cuireadh [[Dlí Poynings]] i réim. Thug sé sin cead do Rí Shasana dlithe nua ó pharlaimint Bhaile Átha Cliath a chosc. I [[1534]] deineadh Tiarnaí Tánaiste de [[Iarlaí Chill Dara]], agus i [[1541]] ghlac rí Shasana an teideal "[[Rí na hÉireann]]" chomh maith. Sna blianta a lean, cuireadh brú ar na tiarnaí Gaelacha a dtailte a bhronnadh ar rí Shasana, ionas go dtabharfaí ar ais dóibh é mar dheontas ríoga, agus teideal Gallda ag dul leis. Ar ndóigh, chuaigh sé seo i gcoinne ghnás na nGael go mór, ach de réir a chéile ghlac go leor leis an réiteach seo. [[Íomhá:Ireland-Cahir Castle.jpg|mion|Caisleán Cahir]] De réir a chéile, leath cumhacht Shasana ón b[[Páil]] ar fud na tíre, trí chathanna, géilleadh na dtiarnaí Gaelacha don Choróin, agus le cur fúthu ag tiarnaí agus móraibh eile Sasanacha. Ba é [[Cath Chionn tSáile]] i [[1601]] an iarracht mhór deiridh a rinneadh leis na Gaill a ruaigeadh as Éirinn. Bhí an baile i seilbh na [[an Spáinn|Spáinneach]], ach bhí ar arm na nGael teacht aduaidh ó chúige Uladh i lár an gheimhridh agus bhí an bua ag na Sasanaigh orthu. Tar éis Chath Chionn tSáile, thréig formhór na dtiarnaí Gaelacha an tír mar go raibh deireadh bunúsach leis an gcóras Gaelach, i[[Teitheadh na nIarlaí]]. D'imigh siad leo go dtí an mhór-roinn, go háirithe don [[an Fhrainc|Fhrainc]] agus don Spáinn. Ina dhiaidh sin ba de bhunadh Sasanach a bhí tiarnas na tíre, agus bhí na gnáthdhaoine an-bhocht. Bhí tionchar mór ag [[Cogadh Cathartha Shasana]], idir an rí agus lucht na parlaiminte, ar Éirinn i rith na [[1640í]]. Buaileadh taobh an rí ar deireadh, agus cuireadh an [[Séarlas I Shasana|Rí Séarlas I Shasana]], chun báis ar [[30 Eanáir]], [[1649]]. Tháinig [[Oilibhéar Cromail]] go Éirinn ar [[15 Lúnasa]] [[1649]] mar rialóir míleata agus sibhialta na Parlaiminte le smacht a chur ar an tír. Cuimhnítear air go háirithe mar gheall ar an slad a dhein sé i n[[Droichead Átha]] ar an [[11 Meán Fómhair]] [[1649]] agus i mbaile [[Loch Garman]] ar an [[11 Deireadh Fómhair]] [[1649]]. Tar éis do Chill Chainnigh géilleadh dó ar [[27 Márta]] [[1650]], d´fhág sé an tír ar [[25 Bealtaine]], [[1650]]. Faoin mbliain [[1660]], tugadh parlaimint Bhaile Átha Chliath chun saoil arís, agus tháinig an [[Séarlas II Shasana|Rí Séarlas II Shasana]] i gcoróin. Deineadh an chuid is mó den choilíniú in Éirinn i rith an [[17ú haois|17ú céad]]. Cuireadh tiarnas Protastúnach, de bhunadh Sasanach, i seilbh ar an gcuid is mó agus is fearr de thailte na hÉireann, agus is acu freisin a bhí an chuid is fearr de na gnóthaí sna bailte freisin. Ón 17ú hAois go deireadh an [[18ú haois]], bhí [[na Péindlíthe]] nó na Dlíthe Peannadacha, a rinne leatrom ar Chaitlicigh agus Preispitéirigh i bhfeidhm, cé nár imigh a rian go ceann i bhfad ina dhiaidh seo. Tháinig an Rí [[Séamus II Shasana]] (Séamus a 'Chaca) i réimeas i [[1685]], ach i [[1688]] tháinig [[Liam III Shasana|Liam Oráisteach]] i dtír i [[Sasana]]. I [[1689]] tháinig Séamus go hÉireann tar éis dó a bheith ar a theitheadh sa bhFrainc. I [[1690]] tháinig Liam go hÉireann, agus bhuail sé fórsaí Shéamuis ag [[Cath na Bóinne]] ar [[1 Iúil|1ú Iúil]] [[1690]], nó sa bhféilire nua, ar an [[12 Iúil|12ú Iúil]], an lá a dhéanann an [[Ord Oráisteach|Ord Oráiste]] ceiliúradh ar an gcath. Bhuail fórsaí Liam cinna Shéamuis arís i [[1691]], ag [[Cath Eachroma|Cath Eachdhroime]], agus ag [[Conradh Luimnigh]], conradh a bhfuil cáil air mar chonradh nár comhlíonadh, ghéill [[Pádraig Sáirséal]], ar thaobh Shéamuis agus na nGael, d'fhórsaí Liam. Deineadh iarracht ar leith ar an gcoilíniú i gcúige Uladh, tré mórán gnáth-Shasanaigh agus gnáth-Albanaigh a thabhairt isteach agus seilbh a thabhairt dóibh ar thailte sa chúige sin. Is as sin a leanann méid an phobail [[Aontachtachas|Aontachtach]] (go príomha Protastúnaigh) sa chúige sin, agus féachann siad siar fós go [[Cath na Bóinne]], mar gurb é bua an Rí Liam ar Rí Séamus a thug tús áite don Phrotastúnachas i Sasana agus in Éirinn. Ag deireadh an [[18ú haois|18ú chéid]], leath tuairimí an Soilsiú ón Mór-Roinn, tuairimí a bhí daonlathach agus poblachtach seachas bheith ag brath ar chumhacht an rí. Mar chuid de sin, bhí an-chaint ar na tuairimí seo imeasc cuid de lucht ceannais na tíre agus daoine eile le scolaíocht. D'aontóidís idir Chaitlicigh, Phrotastúnaigh agus ''Easaontóirí'' i náisiún amháin. Bhí sé seo tábhachtach san [[Éirí Amach 1798 in Éirinn|Éirí Amach]] i [[1798]], agus cé gur i gcoinne smacht Gallda a bhí sé, ba Phrotastúnaigh de bhunadh Sasanach cuid mhaith de na ceannairí. Bhí aighneas i g[[Contae Loch Garman]], m.sh. [[Cath Chnoc Fíodh na gCaor]] lámh le h[[Inis Córthaidh]]. I g[[Contae Mhaigh Eo]] d'éirigh chomh maith leis an aiséirí le cuidiú Francach gur tugadh [[Rásaí Chaisleáin an Bharraigh]] ar theitheadh na nGall. Ní hamháin nár éirigh leis an éirí amach, ach reáchtáladh [[Acht an Aontais]] i 1800 i bparlaimint Bhaile Átha Cliath, rud a chuir deireadh leis féin. Bhí na Péindlíthe fós i réim in Éirinn, agus cé nár cuireadh i bhfeidh iad mórán faoin am seo, chuir siad coscanna ar Chaitlicigh go háirithe. Bhí [[Dónall Ó Conaill|Domhnall Ó Conaill]], a bhí ina theachta parlaiminte, an-ghníomhach sa troid le haghaidh cothrom na féinne a thabhairt do ghnáthmhuintir na tíre, a bhí an-bhocht agus arbh Chaitlicigh iad don chuid is mó. Reáchtáladh an [[Fuascailt na gCaitliceach|Acht Um Shaoirse Chaitliceach]] sa mbliain [[1829]] a thug ceart do Chaitlicigh bheith ina dteachtaí parlaiminte, agus glacadh le hoifigí sa saol cathartha agus míleata. I rith an [[19ú haois]], bhí aighneas ar son na saoirse ó am go ham. Bhí éirí amach in [[1803]], agus múchadh go héasca é, agus cuireadh an ceannaire, [[Robert Emmet]], chun báis. Timpeall na bliana [[1845]] a chuir [[Michael Davitt]] ón [[an tSráid|Sráid]] i g[[Contae Mhaigh Eo]] [[Conradh na Talún]] ar bun. Is é a bhí á iarraidh acu ná ''cíos cothrom, ceart seilbh agus cead díolta''. Bhí Conradh na Talún ar bun ar fud na tíre. Bhí [[Éirí Amach 1848 in Éirinn|Éirí Amach]] freisin in [[1848]]. Theip ar an éirí amach sin, mar a theip ar gach ceann roimhe. [[File:StormontCarson.jpg|thumb|Foirgnimh na Parlaiminte ag Stormont, Béal Feirste, ionad an [[Tionól Thuaisceart Éireann|chomhthionóil]]]] Ag deireadh an 19ú haois, bhí [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann]] (''Irish Parliamentary Party'') gníomhach ag lorg saoirse don tír. Ba é [[Charles Stewart Parnell]] a bhí ina fheighil ar feadh i bhfad, ach nuair a cuireadh cairdeas a bhí aige le bean pósta [[Kitty O'Shea]], ina leith, chuaigh an eaglais Chaitliceach ina choinne, agus uaidh sin thréig muintir na tíre é, gur chaill sé a cheannaireacht i [[1890]]. Ina dhiaidh siúd, bhí [[John Redmond]] i bhfeighil ar an bpáirtí, agus lean siad go dtí gur éirigh le [[Sinn Féin]] uimhir mór feisirí a thoghadh i [[1918]], tar éis [[Éirí Amach na Cásca]] i [[1916]]. Ní raibh ag páirtí Redmond ach seachtar fheisire, an chuid is-mó in Uladh (ceann amháin i [[Learpholl]]). Chuir Sinn Féin [[an Chéad Dáil]] ar bun i [[1919]] i m[[Baile Átha Cliath]] mar gur acu a bhí bunús na bhfeisirí a toghadh go parlaimint [[Londain]]. Reáchtáladh [[Acht Rialtais Éireann]] i Londain i [[1920]], agus cé go raibh saoirse d'Éireann i gceist, deir [[R.F. Foster]] ina leabhar, ''Modern Ireland'', go raibh sé an-soiléir go mbeadh críochdheighilt freisin, mar go raibh rogha le bheith ag muintir an oirthuaiscirt gan a bheith páirteach sa neamhspleáchas. Go deimhin, cé go ndeachaigh an [[Bille um Riail Baile]] tríd an dteach íochtarach i Sasana i [[1914]], chuir [[Teach na dTiarnaí]] an oireadh athraithe air nár fhéadadh é a thabhairt i gcrích. Ina dhiaidh seo, thosaigh [[Cogadh na Saoirse in Éirinn|Cogadh na Saoirse]] a lean go dtí an [[Conradh Angla-Éireannach]] i [[1919]]. Ach ní raibh aontas faoin gconradh, mar gur aithin sé [[Críochdheighilt na hÉireann|críochdheighilt na tíre]], agus as seo a tháinig an [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Cogadh Cathartha]] nó Cogadh na gCarad, a bhí chomh crua céanna le Cogadh na Saoirse. Ach buaileadh an taobh Poblachtach a chuir i gcoinne an Chonartha, agus bhí rialtas neamhspleách anois sna 26 chontaetha ó dheas. Tá na sé chontaetha ó oir-thuaidh sa [[Ríocht Aontaithe]] ó shin, i ríocht Thuaisceart Éireann. == Spórt == {{Príomhalt|Cúrsaí spóirt in Éirinn}} [[Íomhá:Ireland vs Georgia, Rugby World Cup 2007 line up.jpg|right|220px|thumb|[[Foireann rugbaí náisiúnta na hÉireann]] ag imirt i gcoinne [[an tSeoirsia|na Seoirsia]] (2007)]] Tá a gcluichí traidisiúnta féin ag na hÉireannaigh. Is iad [[iomáint]], [[peil Ghaelach]], [[Camógaíocht|camógaí]] agus [[liathróid láimhe]] na [[cluichí Gaelacha]]. Is é [[Cumann Lúthchleas Gael]] an eagraíocht atá i gceannas ar na cluichí seo. Tá suim ag go leor daoine sa [[sacar]] freisin, agus faigheann [[foireann sacair náisiúnta Phoblacht na hÉireann]] a lán tacaíochta inniu. Chomh maith leis sin, tá [[galf]], [[snúcar]] agus [[rugbaí]] coitianta freisin. Imríonn [[foireann rugbaí náisiúnta na hÉireann]] (agus an [[Cumann Rugbaí na hÉireann]]) ar son an oileáin ar fad. == Riaracháin == * '''[[Cúige Uladh]]''' (Tá sé chontae in Uladh fós faoi dhlínse na Breataine) **[[Contae Aontroma]] ** [[Contae Ard Mhacha]] ** [[Contae an Chabháin]] (san Phoblacht) ** [[Contae Dhoire]] ** [[Contae an Dúin]] ** [[Contae Dhún na nGall]] (P) ** [[Contae Fhear Manach]] ** [[Contae Mhuineacháin]] (P) ** [[Contae Thír Eoghain]] [[Íomhá:Benbulbenmount.jpg|mion]] * '''[[Cúige Laighean]]''' ** [[Contae Átha Cliath]] *** ([[Contae Átha Cliath Theas]]) *** ([[Cathair Bhaile Átha Cliath]]) *** ([[Contae Dhún Laoghaire - Ráth an Dúin]]) *** ([[Contae Fhine Ghall]]) ** [[Contae Cheatharlach]] ** [[Contae Chill Chainnigh]] ** [[Contae Chill Dara]] ** [[Contae Chill Mhantáin]] ** [[Contae na hIarmhí]] ** [[Contae Laoise]] ** [[Contae Loch Garman]] ** [[Contae an Longfoirt]] ** [[Contae Lú]] ** [[Contae na Mí]] ** [[Contae Uíbh Fhailí]] * '''[[Cúige Chonnacht]]''' ** [[Contae na Gaillimhe]] ** [[Contae Liatroma]] ** [[Contae Mhaigh Eo]] ** [[Contae Ros Comáin]] ** [[Contae Shligigh]] * '''[[Cúige Mumhan]]''' ** [[Contae an Chláir]] ** [[Contae Chorcaí]] ** [[Contae Chiarraí]] ** [[Contae Luimnigh]] ** [[Contae Phort Láirge]] ** [[Contae Thiobraid Árann]] *** ([[Tiobraid Árann Thuaidh]]) *** ([[Tiobraid Árann Theas]]) == Oileáin na hÉireann == [[Íomhá:St. Marys Cathedral in Kilkenny.jpg|mion|Ardeaglais Naomh Muire i gCill Chainnigh]] * [[Acaill]] * [[Inis Bó Finne (Contae na Gaillimhe)|Inis Bó Finne]] * [[Inis Mór]] * [[Inis Meáin]] * [[Inis Oírr]] * [[Toraigh]] * [[Gabhla]] * [[Reachrainn]] * [[Reachlainn]] * [[An Blascaod Mór]] * [[Árainn Mhór]] * [[ Cléire]] * [[ Na Sailtí ]] == Naisc sheachtracha == * [http://irlgov.ie/Default.asp?UserLang=1 Eolas ar an Stát ó Rialtas na hÉireann] * [[Íomhá:Symbole-en.png|30px|Béarla]] [http://foreignaffairs.gov.ie/information/publications/facts/fai/default.asp?UserLang=GA An Roinn Gnóthaí Eachtracha: Sonraí faoi Éirinn] * [http://www.360eire.com/360eire/1/1.html Turas 360 timpeall na hÉireann] *tédíreach,seirbhísí rialtais. https://www.nidirect.gov.uk/ == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Éire| ]] [[Catagóir:Oileáin|Eire]] gx0kh0mj25ki0akxjhjwautpedo7qu5 0 22016 1086436 1057980 2022-08-23T02:41:34Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Tugtar '''Éire''' nó, sa ([[Béarla]]: ''Ireland'') ar an oileán in oirthear an Atlantaigh Thuaidh, díreach siar ón Bhreatain Mhór, ar sheilf ilchríochach na h[[An Eoraip|Eorpa]] agus ar ainm an stáit cheannasaigh, neamhspleách, dhaonlathaigh a chuimsíonn an chuid is mó de chríoch an oileáin. Tugtar [[Tuaisceart Éireann]], ar an chuid eile den oilean, atá laistigh den [[Ríocht Aontaithe]]. Leag an tAcht Phoblacht na hÉireann, 1948 síos gur Poblacht na hÉireann is "gnéthuairisc" (''tuairisc'') ar an Stát. Tháinig an tAcht i ngníomh ar 18 Aibreán 1949. Cé gur fhan an an Stát neodrach le linn [[An Dara Cogadh Domhanda|an Dara Chogaidh Domhanda]] agus cogaí eile ó shin, is ballstát de [[na Náisiúin Aontaithe]] agus den [[an Aontas Eorpach|Aontas Eorpach]] í Éire, ach ní dheachaigh sí isteach in [[ECAT]], ar eagraíocht mhíleata í. == Stair == {{main|Stair na hÉireann}} ===Rialtas Dúchais=== {{main|Rialtas Dúchais}} D'eascair an difríocht idir oileán na hÉireann (a bhí faoi rialtas amháin cheana féin) agus stát na hÉireann (26 as 32 chontae an oileáin) as eachtraí bunreachtúla casta i rith an chéid leath den [[20ú haois|fhichiú haois]]. Ón [[1 Eanáir]] [[1801]] go dtí an [[6 Mí na Nollag]] [[1922]], ba thír laistigh den [[Ríocht Aontaithe]] í Éire. ===Éirí amach agus céimeanna i dtreo na saoirse=== Sa bhliain 1919, shocraigh an chuid is mó de [[Feisire Parlaiminte|Fheisirí Parlaiminte]] Éireann, a toghadh in [[ollthoghchán na Breataine, 1918]], a suíocháin i b[[Parlaimint na Breataine]] a dhiúltú. In áit dul go Londain bhunaigh siad parlaimint Éireannach, [[Dáil Éireann]]. I Mí Eanáir 1919, d'eisigh an Dáil seo [[Fógra Neamhspleáchais Aontaobhach]] in ainm [[Poblacht Éireannach|Poblachta Éireannaigh]]. Níor tugadh aitheantas idirnáisiúnta don ''phoblacht'' seo. Chuir Rialtas na Breatain an Dáil faoi chois, agus cuireadh go leor de na Teachtaí Dála i bpríosún. Thosaigh [[Cogadh na Saoirse]], a mhair go dtí 1921, nuair a thosaigh rialtais na Breataine agus Aireacht na Poblachta Éireannaigh ar idirbheartaíocht, a chríochnaigh le síniú an [[Conradh Angla-Éireannach|Chonartha Angla-Éireannaigh]] i [[1921]]. Chruthaigh sé seo córas iomlán nua rialtais in Éirinn, a bhí dleathach i súile na Breataine agus féinrialaitheach faoi [[stádas chríochach]] (''dominion status''). Cruthaíodh stát nua Éireannach, "[[Saorstát Éireann]]" (as Béarla: ''Irish Free State''). Bhí sé ar intinn an oileán go léir a chur faoin Saorstát, ach ba é rogha "[[Tuaisceart Éireann|Thuaisceart Éireann]]" (a cruthaíodh de réir ''[[Acht Rialtais na hÉireann 1920]]'', agus ina raibh 6 des na 9 chontaetha in Ulaidh) fanacht laistigh [[an Ríocht Aontaithe|den Ríocht Aontaithe]]. Sa chaoi sin, is le Saorstát Éireann a bhí na 26 chontaetha eile; monarcacht bhunreachtúil faoi smacht ríocht na Breataine (ach leis an dteideal Rí Éireann tar éis [[1927]]). Ag an stát seo bhí ''[[Fear Ionaid an Rí]]'' (i mBéarla, ''Governor-General''), parlaimint le dhá sheomra, aireacht ar a raibh an teideal ''Executive Council'' (Comhairle Gnóthaí), agus príomh-aire leis an teideal ''[[Uachtarán na Comhairle Gnóthaí Shaorstáit Éireann|Uachtarán na Comhairle Gnóthaí]]'' (''President of the Executive Council''). [[Bunreacht Shaorstáit Éireann]] a thugtar ar bhunreacht an stáit seo. ===Bunreacht na bliana 1937=== {{main|Bunreacht na hÉireann}} Ar an [[29 Mí na Nollag]] [[1937]] tháinig bunreacht nua, [[Bunreacht na hÉireann]], i bhfeidhm. Cruthaíodh stát nua, ar a dtugadh Éire, in áit Saorstáit Éireann. Sa bhunreacht, bhí áis ann i gcomhair oifig nua, [[Uachtarán na hÉireann]], in áit an rí. Ina ainneoin seo, ní poblacht a bhí sa stát seo. De réir an dlí, bhí an príomhphost atá ag ceann an stáit; ionadaíocht a dhéanamh ar son an stáit go hidirnáisiúnta – fós ag an Rí. === Poblacht na hÉireann, 1949 === [[Íomhá:1916proclamation.jpg|mion|upright|[[Forógra na Poblachta|Forógra na Cásca]], 1916]] Briseadh an nasc deiridh le [[An Ríocht Aontaithe|Monarcacht na Breataine]] le hAcht Phoblacht na hÉireann, a ritheadh sa bhliain 1948.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.oireachtas.ie/ga/visit-and-learn/history-and-buildings/history-of-parliament-in-ireland|teideal=Stair na Parlaiminte in Éirinn – Tithe an Oireachtais|údar=Tithe an Oireachtais|dáta=2020-03-05|editor=Cé nach raibh nasc na hÉireann leis an mBreatain chomh láidir agus a bhíodh, d’fhan sí sa Chomhlathas i rith an ama agus bhí teideal an cheannaire fós ar mhonarc na Breataine maidir le caidreamh seachtrach na hÉireann. Cúis náire ba ea an méid sin thar lear – mar shampla sa bhliain 1947, fágadh ambasadóir na hÉireann chun na Vatacáine ag fanacht sa Róimh ar feadh trí seachtaine go dtí go síneodh an Rí a chuid cáipéisí.|language=ga|work=www.oireachtas.ie|dátarochtana=2020-04-13}}</ref> Ar an [[1 Aibreán]] [[1949]] d'fhógair an [[Comhrialtas]] a bhí i gcumhacht ''Acht Poblachta na hÉireann'' ''Éire'' mar phoblacht, leis na postanna a bhí ag Rí na hÉireann roimhe sin tugtha do Uachtarán na hÉireann.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.theguardian.com/world/from-the-archive-blog/2020/apr/08/ireland-becomes-a-republic-april-1949|teideal=Ireland becomes a republic - archive, April 1949|dáta=2020-04-08|language=en|work=the Guardian|dátarochtana=2022-04-16}}</ref> Ar an [[16 Aibreán]] [[1949]], d’éirigh Saorstát Éireann ina Phoblacht. Tháinig sé i bhfeidhm ar [[Luan Cásca]] 1949, 33 bhliain díreach tar éis [[Éirí Amach na Cásca]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://issuu.com/nasclegaeilge/docs/4aibre__ncr__och|teideal=An Taobh Ó Thuaidh: Aibreán 2014 by Nasc le Gaeilge - Issuu|language=en|work=issuu.com|dátarochtana=2022-07-12}}</ref> Cé go raibh ''Éire'' fós mar ainm oifigiúil ag an stát (Airteagal 4, "Éire is ainm don stát nó, sa Sacs-Bhéarla, ''Ireland''" <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.gov.ie/en/organisation/department-of-the-taoiseach/?referrer=http://www.taoiseach.gov.ie/irish/getFile.asp?FC_ID=305&docID=263|teideal=Department of the Taoiseach|language=en|work=www.gov.ie|dátarochtana=2022-07-12}}</ref>) tháinig an téarma ''The Republic '' (gan ann ach cur síos oifigiúil ar an stát nua) in úsáid mar a hainm as Béarla. Agus Stát na hÉireann ag baint úsáide as an téarma ''Ireland'' chun cur síos uirthi féin as Béarla, go háirithe le hábhair taidhleoireachta (mar shampla ''President of Ireland'' agus ''Constitution of Ireland''). Chomh maith, d'fhógair Bunreacht 1937 gur pháirt dleathach den stát í Tuaisceart Éireann. Leasaíodh an chuid sin den bhunreacht, Airteagal 2 agus 3, i [[1999]] mar chuid de Chonradh Aoine an Céasta. [[Íomhá:Coat of arms of Ireland.svg|clé|mion|upright|Armas]] Ba bhallstát den [[Comhlathas Briotanach]] Saorstát Éireann/Éire fós, go dtí gur fógraíodh an Phoblacht i mí Aibreán [[1949]]. De réir rialacha an Chomhlathais ag an am sin, chuir fógairt na poblachta deireadh le ballraíocht sa Chomhlathas. Tharla sé seo roimh athrú na rialacha chun poblacht nua na hIndia a choimeád sa Chomhlathas. Fiú má chuaigh ballraíocht na hÉireann chun deiridh gan aon iarratas ar bhallraíocht nua, choimeád sí roinnt mhór de bhuntáistí na ballraíochta. Inniu féin, is féidir le saoránach Éireannach atá ina chónaí sa [[an Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]] gach ceart atá ag saoránach Bhriotanach a éileamh, fiú amháin seasamh i dtoghcháin áitiúla agus parlaiminte agus páirt a ghlacadh in airm na Breataine. ===Poblacht an lae inniu=== Ghlac Éire a ballraíocht sna [[Náisiúin Aontaithe]] i [[1955]] agus sa [[Comhphobal Eacnamaíoch Eorpach|Chomhphobal Eacnamaíoch Eorpach]] ([[an Aontas Eorpach]] anois) i [[1973]]. Tá athaontú na hÉireann iarrtha go síochánta ag rialtais Éireannacha agus iad ag cabhrú leis an mBreatain i gcoinne na gcaismirtí foréigneacha idir ghrúpaí [[paraimíleatach]]a i d[[Tuaisceart Éireann]] a dtugtar [[Na Trioblóidí]] orthu. Tá na rialtais ag cur aontú síochána do Thuaisceart Éireann, [[Comhaontú Aoine an Chéasta|Comhaontú Bhéal Feirste]], lenar aontaigh an Phoblacht agus an Tuaisceart i [[1998]] i reifrinn, i bhfeidhm faoi láthair, cé go bhfuil moilliú air de bharr easaontais, go háirithe i measca na nAontachóirí. == Polaitíocht == [[Íomhá:Éire_léarscáil.png|right|thumb|Léarscáil Éireann]] Is [[poblacht]] í Éire, le córas parlaiminte mar rialtas aici. Toghtar [[Uachtarán na hÉireann]], a freastalaíonn mar cheann stáit, i gcomhair tréimhse 7 mbliana, le cead seasaimh arís uair amháin eile. Is post ainmniúil é an tUachtarán don chuid is mó, ach tá roinnt smacht agus feidhmeanna aige de réir an bhunreachta, le cabhair ó [[Comhairle an Stáit|Chomhairle an Stáit]], ionad comhairleora. Ceaptar an [[príomhaire]], an [[Taoiseach]], ag an Uachtarán tar éis moladh na [[Dáil Éireann|Dála]]. Go hiondúil, is ceannaire páirtí polaitíoch é an Taoiseach, nó ceannaire [[comhrialtas]] a bhuann an méid is mó suíochán sna toghcháin náisiúnta. Is iad an seanad, [[Seanad Éireann]], agus an teach ionadaithe, [[Dáil Éireann]], dá sheomra an [[parlaimint|pharlaimint]], an [[Oireachtas]]. Tá 60 sa Seanad; 11 molta ag an Taoiseach, 6 tofa ag na hollscoileanna náisiúnta, agus 43 tofa ó chláranna iarrthóirí atá bunaithe de réir córas gairmiúil. Sa Dáil tá 166 [[Teachta Dála|Teachtaí Dála]], nó sa Bhéarla – ''Deputies'', tofa mar ionadaithe dáilcheantair ilsuíocháine, de réir [[ionadaíocht chionmhar]] cruthaithe ag úsáid an [[Vóta Aonair Inaistrithe]]. Faoi [[Bunreacht na hÉireann|Bhunreacht na hÉireann]], 7 mbliana an tréimhse is faide atá ceadaithe idir thoghcháin parlaiminte – ach is féidir tréimhse níos giorra a chur i ndlí. Faoi láthair, is í 5 bliana an tréimhse is faide atá ceadaithe idir thoghcháin. De réir na bunreachta, tá teorann de 15 duine sa Rialtas. Ní féidir le níos mó na dhá fheisire den Rialtas a bheith ón Seanad, agus is gá don Taoiseach, an [[Tánaiste]] (leas-phríomhaire) agus an tAire Airgeadais a bheith ón Dáil. Faoi láthair, tá comhrialtas trí pháirtí sa rialtas; [[Fianna Fáil]] faoin Taoiseach [[Mícheál Ó Máirtín]], [[Fine Gael]] faoin Tánaiste [[Leo Varadkar]] agus [[Comhaontas Glas]] faoi [[Éamon Ryan]]. [[Íomhá:Four Courts, Dublin.jpg|clé|mion|upright|[[Na Ceithre Cúirteanna]]]] === Dlí === An córas dlí atá i bhfeidhm in Éirinn ná an [[Dlí Coiteann]]. Is éard atá sa chóras cuirte ná [[An Chúirt Uachtarach]], an [[Chúirt Achomhaire Choiriúil]], an [[Ard-Chúirt]], an [[Chúirt Chuarda]] agus an [[Chúirt Dúiche]]. === Fórsaí cosanta === : Príomhalt: ''[[Óglaigh na hÉireann (Fórsaí Cosanta na hÉireann)|Óglaigh na hÉireann]]'' [[Íomhá:Oglaigh na heireann.png|mion|Óglaigh na hÉireann]] Tá an Phoblacht á chosaint ag [[Óglaigh na hÉireann (Fórsaí Cosanta na hÉireann)|Óglaigh na hÉireann]] (nó Fórsaí Cosanta na hÉireann) a chuimsíonn [[Arm na hÉireann]], [[an tSeirbhís Chabhlaigh]], [[an tAerchór]] agus na h[[Óglaigh Chúltaca]]. Fórsa réasúnta beag ach deatrealmhach atá ann, ós rud é gur tír neodracht í Éire. == Contaetha == : ''Príomhalt: [[Contaetha na hÉireann]]'' [[Íomhá:Ladys View County Kerry Ireland.jpg|thumb|''Radharc na mBan'' – Contae Chiarraí]] Déantar cur síos ar 32 [[Contaetha na hÉireann|contaetha]] go traidisiúnta sa tír, agus 26 i bPoblacht na hÉireann – úsáidtear fós iad i ngnónna cultúrtha, stairiúla agus spóirt. I dtaobh rialtais áitiúla de, deineadh roinnt deighilt, le contae Átha Cliath briste suas i dtrí chontae nua sna [[1990í|nóchaidí]], agus [[contae Thiobraid Árann]] roinnte i leath leis na glúnta, rud a fhágann 29 roinn sa Phoblacht: <table><tr valign=top><td> * [[Contae Átha Cliath]] **[[Contae Dhún Laoghaire - Ráth an Dúin|Contae Dhún Laoghaire – Ráth an Dúin]] ** [[Contae Fhine Ghall]] ** [[Contae Átha Cliath Theas]] * [[Contae an Chabháin]] * [[Contae Cheatharlach]] * [[Contae Chiarraí]] * [[Contae Chill Chainnigh]] * [[Contae Chill Dara]] * [[Contae Chill Mhantáin]] * [[Contae an Chláir]] * [[Contae Chorcaí]] * [[Contae Dhún na nGall]] * [[Contae na Gaillimhe]] * [[Contae na hIarmhí]] <td> * [[Contae Laoise]] * [[Contae Liatroma]] * [[Contae Loch Garman]] * [[Contae an Longfoirt]] * [[Contae Lú]] * [[Contae Luimnigh]] * [[Contae Mhaigh Eo]] * [[Contae na Mí]] * [[Contae Mhuineacháin]] * [[Contae Phort Láirge]] * [[Contae Ros Comáin]] * [[Contae Shligigh]] * [[Contae Thiobraid Árann]] ** [[Contae Thiobraid Árann Thuaidh|Tiobrad Árann Thuaidh]] ** [[Contae Thiobraid Árann Theas|Tiobrad Árann Theas]] * [[Contae Uíbh Fhailí]] </table> == Tíreolaíocht == [[Íomhá:Ireland from space edit.jpg|thumb|Éire]] Tá achar níos mó ná 84,421 km&sup2; ag [[oileán na hÉireann]] – le cúig séú chuid den oileán sa Phoblacht agus an chuid eile i d[[Tuaisceart Éireann]]. San iarthar, is é [[an tAigéan Atlantach]] a thugtar ar an muir. San oirthuaisceart, ritheann sí isteach i [[Sruth na Maoile]]. Amach ón oirthear luíonn [[Muir Éireann]] a cheanglaíonn arís leis an Aigéan trí [[Muir na Breataine|Mhuir na Breataine]] agus an [[Muir Cheilteach|Mhuir Cheilteach]]. Tá aillte, cnoic agus sléibhte beaga sa tír (is é an tsliabh is airde ná [[Corrán Tuathail]] atá 1,041 m ar airde). I lár na tíre tá portaigh, agus roinnt talún oiriúnach do churadóireacht, go háirithe san oirthear. Sruthann roinnt mhaith abhainn trí lár na tíre – mar shampla, an t[[Sionainn]], agus tá roinnt locha móra ann chomh maith. === Aeráid === {{Príomhalt|Aeráid na hÉireann}} Athraíonn [[Sruth an Atlantaigh Thuaidh]] an aeráid measartha áitiúil, atá éadrom go leor. Is annamh a bhíonn na samhraidh ró-the, ach ní go minic a bhíonn an tír feannta ina hiomlán sa geimhridh. Bíonn [[báisteach]] ann go minic, le suas le 275 laethanta le bháisteach i roinnt ceantair den tír. Is iad na príomh chathracha ná an phríomhchathair[[Baile Átha Cliath]] ar an gcósta thoir, cathair [[Corcaigh|Chorcaí]] sa deisceart, [[Gaillimh]] agus [[Luimneach]] ar an gcósta thiar, agus [[Port Láirge]] san oirdheisceart. == Eacnamaíocht == {{Príomhalt|Eacnamaíocht na hÉireann}} [[Íomhá:THE CENTRAL BANK OF IRELAND (NEW HEADQUARTER BUILDING ON NORTH WALL QUAY)- ALONG BOTANIC AVENUE (JANUARY 2018)-135334 (25763494838).jpg|mion|[[Banc Ceannais na hÉireann]]]] Is tír ag cleachtadh 'comórtais chánach' í Éire; tá ceann de na hualaí cánaí is ísle san AE aici. Tá a pá íosta i measc na gceann is airde san Aontas Eorpach, é ag €10.10 in aghaidh na huaire, mar a bhí i Mí na Márta 2020.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.citizensinformation.ie/ga/employment/employment_rights_and_conditions/pay_and_employment/pay_inc_min_wage.html|teideal=Íosrátaí pá|údar=Citizensinformation.ie|language=ga|work=www.citizensinformation.ie|dátarochtana=2020-03-15}}</ref> Baineann Éire leas mór as infheistíocht eachtrach, go háirithe as [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]], agus tá mórán gnólachtaí ríomhaireachta idirnáisiúnta a dhéanann cuid dá ngníomhaíochtaí in Éirinn. Tá an tionscal airgeadais (go háirithe cistí frithpháirteacha) an-fhorbaithe; tá sé ó roinnt blianta ar cheann de na inneall gluaiste is mó fáis in Éirinn, agus meastar gurb é 60,000 é líon na bpostanna a chruthaíonn sé in Éirinn go díreach agus go hindíreach. [[Íomhá:IFSC Dublin.JPG|clé|mion|IFSC]] Tá na postanna seo le fáil den chuid is mó i gcomharsanacht na ghnó Bhaile Átha Cliath, an LSAI (Lárionad Seirbhísí Airgeadais Idirnáisiúnta). I gcomparáid le méid mhór an tionscail i dtéarmaí a luach airgeadais, ní fhostaíonn an tionscal airgeadais ach beag duine: sa bhliain 2002, níor fhostaigh sí ach 29% den daonra gníomhach, ach chuir sé 46% ar an [[Olltáirgeacht intíre|OTI]] náisiúnta. Dá réir sin, tá postanna sa tionscal airgeadais níos fearr íoctha tríd is tríd ná an meán; ar thaobh eile, tá tionscail mar an [[talmhaíocht]] agus an próiseáil bia ar an bhfód nach bhfuil luach airgeadais chomh mór acu, ach a fhostaíonn níos mó daoine i bpostanna atá níos measa íoctha i gcomparáid.<ref>{{Cite news|teideal=Ireland’s food industries would be worst hit by a hard Brexit|url=https://www.economist.com/finance-and-economics/2017/04/06/irelands-food-industries-would-be-worst-hit-by-a-hard-brexit|work=The Economist|dáta=2017-04-06|dátarochtana=2019-01-27}}</ref> I Mí Eanáir 2020, bhí ráta dífhostaithe na hÉireann ag 4.8%, an 12ú figiúr is fearr as 27 tír an [[An tAontas Eorpach|Aontais Eorpaigh]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Unemployment_statistics|teideal=Unemployment statistics - Statistics Explained|work=ec.europa.eu|dátarochtana=2019-01-26}}</ref> Dar le ''hInnéacs Forbartha Daonna Socraithe don Éagothroime 2019'' na [[Na Náisiúin Aontaithe|Náisiún Aontaithe]], is an 9ú tír is forbartha ar domhan í Éire, as 150 ceann a thomhaiseadh, agus mar sin an cúigiú tír is forbartha san Aontas Eorpach.<ref>{{Lua idirlín|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2019_overview_-_english.pdf|teideal=Human Development Report 2019 - Overview|údar=|dáta=|dátarochtana=15-03-2020}}</ref> I ''dTuarascáil Sonais Domhanda'' ''2018'' na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í Éire an 14ú tír is sona, as 156 tír. == Iompar == [[Íomhá:Aer Lingus De Havilland DH-84 Dragon 2 EI-ABI OTT 2013 03.jpg|mion|[[Aer Lingus]] De Havilland DH-84 Dragon, 1936]] Tá trí aerfort idirnáisiúnta ag freastal ar an tír: [[Aerfort Bhaile Átha Cliath]], [[Aerfort na Sionainne]] agus [[Aerfort Chorcaí]]. Is í [[Aer Lingus]] aerlíne náisiúnta na tíre, cé go bhfuil an aerlíne ísealchostais [[Ryanair]] ar an ceann is mó. Tá seirbhísí iarnróid na tíre á chur ar fáil ag [[Iarnród Éireann]] agus is i mBaile Átha Cliath atá na príomh-stáisiúin [[Stáisiún Heuston]] agus [[Stáisiún Uí Chonghaile]] lonnaithe. == Daonra == {{Main|Daonáireamh i bPoblacht na hÉireann 2022}} Sa bhliain 2021, bhí thart ar 5.01 milliún duine ag maireachtáil sa Phoblacht.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=5.01 milliún duine ag maireachtáil sa Stát - figiúirí nua|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0831/1243880-5-01-milliun-duine-ag-maireachtail-sa-stat-figiuiri-nua/|date=2021-08-31|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> In Aibreán 2021, meastar go raibh 645,500 náisiúnach coigríche ag cur fúthu in Éirinn, sin 12.9% de dhaonra iomlán an Stáit. Meastar go raibh daonra 1.43 milliún duine i mBaile Átha Cliath in Aibreán 2021, sin 28.5% de dhaonra iomlán an Stáit. == Pobal == Is de bhunadh [[na Ceiltigh|Cheilteach]] an chuid is mó de mhuintir na hÉireann, ach tá mionlach de bhunadh Sasanach. === Teangacha === : ''Príomhalt: [[Teangacha na hÉireann]]'' Ós í an Ghaeilge an teanga náisiúnta is í an phríomhtheanga oifigiúil í. Glactar leis an Sacs-Bhéarla mar theanga oifigiúil eile, de réir [[Bunreacht na hÉireann|an Bhunreachta]]. Teagascaítear an Béarla mar chéad teanga do gach leanbh scoile san oideachas bunscoile agus meánscoile agus an Ghaeilge mar dhara teanga do mhórchuid na bpáistí sa chóras oideachais. Sa bhliain 2006, ní raibh ach 73,803 cainteoirí laethúla na Gaeilge lasmuigh den chóras oideachais, is é sin 1.7% den daonra. As na cainteoirí laethúla, bhí tromlach substaintiúil (53,217) ina gcónaí taobh amuigh den Ghaeltacht.<ref>"Just 6.3% of Gaeilgeoirí speak Irish on a weekly basis". Journal.ie, 23 Samhain 2017.url=https://www.thejournal.ie/census-irish-education-3712741-Nov2017/</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://www.cso.ie/en/media/csoie/census/documents/census2011profile9/Profile_9_Irish_speakers_-_Combined_document.pdf|teideal=Cainteoirí|údar=CSO|dátarochtana=2012}}</ref> Tá comharthaí poiblí dátheangacha go forleathan, agus tá Gaeilge sna meáin chumarsáide anois chomh maith. Níl ach roinnt pobal beag, [[Gaeltacht|Gaeltachtaí]], an chuid is mó acu ar chósta iartharach na tíre, ina labhraítear Gaeilge go forleathan. [[File:Percentage stating they speak Irish daily outside the education system in the 2011 census.png|thumb|Na céadatáin a labhraíodh Gaeilge go laethúil taobh amuigh den chóras oideachais, de réir Dhaonáireamh 2011]] I nDaonáireamh 2011 dúirt 1,774,437 (41.4%) de dhaonra Poblacht na hÉireann go raibh siad ábalta [[Gaeilge]] a labhairt. Dúirt 77,185 (1.8%) go labhair siad [[Gaeilge]] go laethúil taobh amuigh den chóras oideachais. Dúirt 110,642 (2.4%) go labhraíodh siad [[Gaeilge]] ar a laghad uair amháin sa tseachtain taobh amuigh den chóras oideachais. San iomlán, is 4.2% (187,827) de dhaonra Phoblacht na hÉireann iad cainteoirí [[Gaeilge]] laethúla agus seachtanúla. Labhraíodh 495,679 daoine teanga eile sa bhaile seachas [[Gaeilge]] nó [[Béarla]]. Ba í an [[Polainnis|Pholainnis]] an teanga iasachta is comónta le 113,488 (2.5% do daonra Poblacht na hÉireann). Ba í an [[Fraincís|Fhraincis]] an dara teanga iasachta is comónta le 55,512 (1.2%) cainteoirí. Ba í an [[Liotuáinis]] an tríú teanga iasachta is comónta le 30,389 (0.7%) cainteoirí. === Creideamh === : ''Príomhalt: [[Creideamh in Éirinn]]'' Go hoifigiúil, is [[Caitliceachas|Caitlicigh]] iad 92% den daonra. Ach tá laghdú mór tagtha ar thacaíocht don chreideamh i measc Chaitlicigh na hÉireann. Idir [[1996]] agus [[2001]], laghdaigh gnáth-fhreastal, a bhí ag laghdú cheana, ó 60% go 48% (bhí sé níos mó ná 90% i [[1973]]), agus ní raibh ach dhá chliarscoil nach raibh dúnta, nó chun dúnadh i gceann tamaill bhig. Gortaíodh an eaglais go dona chomh maith sna nóchaidí, le sraith scannal gnéasach, agus le cúiseanna d'forcheilt i gcoinne an cliarlathais. I [[1995]], tar éis cosc a lean 58 bliana, shocraigh vótálaithe colscaradh a dhéanamh dleathach arís. Is í [[Eaglais na hÉireann]], a bhí ag dul i laghad ar feadh an chuid is mó don fichiú aois, an dara creideamh is mó sa tír. Tá an Eaglais sin ag méadú arís anois, de réir daonra 2002, chomh maith le sainchreidimh [[Críostaíocht|Chríostaíocha]] eile agus [[Ioslam]]. Tá an pobal beag [[Giúdachas|Giúdach]] in Éirinn ag dul i laghad fós. === Oideachas === Roinntear oideachas in Éirinn ina thrí chéim – bunscoil, meánscoil agus ardoideachas. Tá freastal scoile éigeantach i bhfeidhm do ghasúir idir sé bliana agus cúig bliana déag d'aois. Caithfidh an [[Teastas Sóisearach]] a dhéanamh uair amháin ar a laghad roimh ocht mbliana d'aois. [[Íomhá:Irish national anthem.jpg|mion|Amhrán na bhFiann]] == Cultúr == : ''Príomhalt: [[Cultúr na hÉireann]]'' Níl cultúr amháin ag muintir oileáin na hÉireann. Is iomaí difríocht atá ann, mar shampla idir muintir na cathracha agus muintir na tuaithe, nó idir na Caitlicigh agus na Prostatúnaigh sa Tuaisceart. === Litríocht === : ''Príomhailt: [[Litríocht na hÉireann]], [[Litríocht na Gaeilge]]'' I n[[Gaeilge]] agus i [[Laidin]] atá litríocht luath na hÉireann. Cé gurb í [[litríocht]] Bhéarla na hÉireann an ceann is mó clú anois, is mó go mór an tábhacht atá le litríocht na Gaeilge sa tréimhse is luaithe, agus í ar na litríochtaí iarchlasaiceacha is sine san [[Eoraip]]. === Spórt === [[Íomhá:Camogie.jpg|mion|Cluiche [[camógaíocht|camógaíochta]] ]] {{Príomhalt|Cúrsaí spóirt in Éirinn}} Cluichí traidisiúnta iad an [[pheil Ghaelach]] agus an [[iomáint]], agus iad ar na spóirt lucht féachana is mó ráchairt sa tír. Imrítear na cluichí ar bhonn uile-Éireann faoi stiúir [[Chumann Lúthchleas Gael]]. Na [[cluichí Gaelacha]] eile a imrítear ná [[liathróid láimhe]] agus [[cluiche corr]]. Tagann [[sacar]] go gairid sna sálaí ar na cluichí dúchasacha. Is í Sraith na hÉireann an comórtas sacair náisiúnta, ach cuireann muintir na tíre suim níos mó trasna na dtonnta sa [[Príomhroinn Shasana|Phríomhroinn Shasana]]. Imríonn [[foireann sacair Phoblacht na hÉireann]] ar bhonn idirnáisiúnta, faoi stiúir [[Cumann Peile na hÉireann|Chumann Peile na hÉireann]]. == Féach freisin == * [[Daonáireamh i bPoblacht na hÉireann 2022]] == Naisc sheachtracha == * [http://www.irlgov.ie/Default.asp?UserLang=1 Eolas ar an stát ó Rialtas na hÉireann] * [http://foreignaffairs.gov.ie/information/publications/facts/fai/default.asp An Roinn Gnóthaí Eachtracha: sonraí faoi Éireann] == Tagairtí == {{reflist}} {{AE}} {{DEFAULTSORT:Eireann, Poblacht na}} [[Catagóir:Poblacht na hÉireann]] [[Catagóir:Ballstáit den Aontas Eorpach]] [[Catagóir:Ballstáit na Náisiún Aontaithe]] so6hfwo1pa39e96hizoh18azh2j4eeb 0 22018 1086126 1069608 2022-08-22T19:31:41Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:ColEoinCrest.jpg|220px]]}} [[Meánscoil|Iarbhunscoil]] dheonach lán-Ghaeilge [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Chaitliceach]] faoi iontaobhacht na m[[Bráithre Críostaí]] is ea '''Coláiste Eoin''', atá suite i m[[Baile an Bhóthair, Áth Cliath|Baile an Bhóthair]], i [[Contae Átha Cliath|gContae Átha Cliath]].<ref>{{Lua idirlín|url=http://eoin.eoiniosagain.ie/default.aspx|teideal=Coláiste Eoin|údar=Coláiste Eoin|language=Irish|work=Coláiste Eoin|dátarochtana=2020-10-02}}</ref> Maíonn an scoil go mór as an gcultúr Gaelach. Tá foirne [[iománaíochta]] agus [[Peil Ghaelach|peile]] fíor rathúla, foirne díospóireachta agus [[Banna ceoil|bannaí ceoil]] thraidisiúnta faoi bhláth sa scoil. Cé go bhfuil an-bhéim ar na himeachtaí eis-churaclama seo, éiríonn thar barr leis na daltaí sna scrúduithe stáit, tá sé ar cheann de na scoileanna is fearr sa tír ó thaobh torthaí na h[[Ardteistiméireacht|Ardteiste]] agus an [[An Teastas Sóisearach|Teastais Shóisearaigh]].<ref>[http://www.ireland.com/newspaper/special/2005/feeder/page5.pdf Rangú scoileanna The Irish Times 2005 (síntiús de dhíth)]</ref> Is ón Roinn Oideachas agus Eolaíochta, ó dheontais agus ó bhailiúcháin thuismitheoirí na scoile a fhaigheann an scoil a cuid airgid. Bhí thart fá 450 buachaill sa scoil sa bhliain 2017 agus foireann de 35 mhúinteoir, le Proinsias de Poire mar phríomhoide na scoile, a tháinig in áit Fhínín Máirtín. == Campas == [[Íomhá:Col eoin1.jpg|thumbnail|left|230px|Campas Choláiste Eoin ón bpáirc peile. (Tógadh páirc uile-aimsire san áit idir 2019-2020)]] Tá an scoil suite 6km ó lár chathair Bhaile Átha Cliath. Tá foirgnimh bhunaidh Choláistí Eoin agus Íosagáin a tógadh sna 1970aidí fós mar chuid de champas na scoile, eite eolaíochta, eite ealaíne, agus bloc nua thógtha ceithre stór de ranganna, an halla spóirt nua, piniúr liathróid láimhe agus páirc spóirt mhór le páirc pheile agus iománaíochta. Ar an gcéad lá riamh chlúdaigh talamh na scoile achar talún i bhfad níos mó ná an 10 heictéar a chlúdaíonn sé sa lá atá inniu ann, leath sé amach i bhfad tharais na teorainn atá mórthimpeall air anois. Dhíol na Bráithre Críostaí cuid mhaith den talamh seo, áfach, agus forbraíodh ó shin é ina heastáiteanna tithíochta, ina bhlocanna árasáin agus ina óstán. == Foirgnimh == [[Íomhá:Foirgneamh_Nua.jpg|thumbnail|230px|right|Foirgnimh nua Choláiste Eoin: an bloc seomraí ranga (ós cionn) agus an halla spóirt.]] Bhítí den tuairim go luath sna [[1990idí|nóchaidí]] go raibh [[foirgneamh]] aon stór an choláiste a bhí ann ag an am agus a tógadh sna 1970dí, i bhfad róbheag le freastal ar bhorradh luafar agus leathadh na gcoláistí, Eoin agus Íosagáin. Beartaíodh go raibh bloc seomraí ranga nua de dhíth, chomh maith le halla spóirt/ceoláras. Chráigh deacrachtaí, áfach, an tionscadal ó thús de dheasca easpa maoinithe. Ghlac sé na blianta fada agus mórán bailiúcháin deonacha ó thuismitheoirí, iarscoláirí agus baill den phobal chun go sroichfí an staid pleanála fiú. Bhí bac eile ann sa slí is nach rabhthas in ann breis foirgnimh a thógáil ach i gceantar chúil caol den suíomh, toisc nach raibh duine ar bith toilteanach tógáil ar an bpáirc peile a cheadú. Ainneoin na ndeacrachtaí seo, tugadh faoin tógáil ar deireadh shíor i 2001. Dearadh de chuid Ailtirí Ghrafton a glacadh leis, a bhí ag luí go hiomlán le riachtanais na scoile. Cuireadh i gcrích an tionscadal i 2003 agus bronnadh duais mór le rá ar an bhfoirgneamh ag Bronnadh Fhorais Ríoga Ailtirí na hÉireann 2004. == Gníomhaíochtaí Eis-churraclama == Tá traidisiún láidir Cumann Luthchleasa Gael i gColáiste Eoin. Tá stair rathúil ag an scoil i gcomórtais peile agus iomána le breis is tríocha bliain anuas. Spreagann an scoil scoláirí chun rannpháirtíochta sna cluichí, agus cuirtear ceithre fhoireann san iomaíocht in aghaidh na bliana, foireann céad bliana, faoi 14, faoi 16 agus faoi 18 sna comórtais sainiúla acu. Thug Coláiste Eoin an lá leo nuair a bhuadar craobh peile Choláistí Bhaile Átha Cliath Sinsireach 'A' i 2006, bua mór le rá a bhí ann toisc an tréimhse fada mí-ádh a tháinig roimhe, nuair a fuairthas an ceann is fearr ar an scoil i sraith fada craobhanna. B'í an fhoireann is iomráití riamh de chuid na scoile, gan amhras, foireann peile shinsearach na bliana 1998 a bhain Craobh na hÉireann amach cé nár thugadar an corn abhaile ar an lá sin. Bhí cúis mórtais eile ag an scoil anuraidh nuair a d'éirigh le foireann faoi 14 na scoile craobh peile Átha Cliath a thabhairt leo don chéad uair riamh i stair an choláiste. Lean rath na scoile ó thaobh na peile de sa bhliain 2007 nuair a bhuadar don dara uair as a chéile craobh peile Choláistí Bhaile Átha Cliath Sinsireach 'A'. D'éirigh leo an fód a sheasamh agus an teideal a chosaint i gcoinne iarracht fiachmar ó Choláiste Benildus. Ainneoin seo, ní dírithe ar chluichí de chuid an Chumainn Luthchleasa Gaeil amháin atá an scoil, ach iad rannpháirtíoch i réimse leathan cluichí: cispheil agus luthchleasaíocht san áireamh. Aithníodh iarrachtaí an choláiste i 2002 nuair a bhuaigh Seosamh Mac Suibhne craobh na hÉireann sa luthchleasaíocht trastíre shinsearch ar son na scoile. Tá cúrsaí cispheile ag teacht chun cinn go mór sa scoil. Sa bhliain 2006 bhain an scoil, sa chéad iarracht acu ar an gcluiche, craobh na hÉireann 'B' sa chispheil san aois ghrúpa faoi 16. Bhí foireann shinsearach san iomaíocht ag an scoil don chéad uair sa bhliain 2007 agus bhaineadar leath chraobh a gcomórtais amach. Tháinig fás arís ar réimse na gcluichí sa scoil i 2007 nuair a bunaíodh foireann Ultimate frisbee. Bhuaigh an fhoireann an chéad comórtas riamh acu, comórtas idir-ollscoile i UCD. Tá an fhoireann go mór faoi chomaoin iarscoláire de chuid na scoile agus ball d'fhoireann Ultimate na hÉireann, Cian Ó Móráin, a tháinig i gcabhair ar an bhfoireann mar imreoir is mar thraenálaí. === Ceol agus Drámaíocht === [[Íomhá:Tain_B_C.jpg|thumbnail|230px|right|Póstaer don léiriúchan den [[Táin Bó Cuailgne]] de chuid Coláiste Eoin a cuireadh sa tsiúil i 2006.]] Bhí béim mhór i gcónaí riamh sa scoil ar an gceol traidisiúnta mar ghné lárnach den chur chuige oideachais ilchultúrtha a dhéantar a chraobhscaoileadh sa scoil. Bhí an scoil i gcónaí ina foinse thorthúl ceoltóirí cumasacha, sa tslí is go bhfuil lear mhór ceoltóirí móra le rá tar éis teacht ar an bhfód sa Ghaeltacht bheag i mBaile an Bhóthair, leithéidí [[Kíla]] agus [[Liam Ó Maonlaí]] agus Fiachna Ó Braonáin de chuid na Hothouse Flowers san áireamh. Leantar leis an dtraidisiún seo fiú sa lá atá inniu ann, áit a chothaítear agus a spreagtar bannaí chun iomaíochta in iliomad comórtais ar nós Siansa (ar a ghlaoití Slógadh tráth), comórtas ceoil traidisiúta d'óige na tíre. D'éirigh leis an scoil comórtas na bliana 2002 a bhuachan agus bhíodar go minic sa dara háit nó mar sin blianta eile. Bhí an bua arís ag an scoil i gcomórtas na bliana 2007. B'é 2006 an bhliain gur léiríodh an chéad ceoldráma de chuid na scoile i gceoláras nua Choláiste Eoin, léiriú nua-aimseartha den eipic miotaseolaíochta Éireannach [[Táin Bó Cuailgne]] scríofa agus stiúrtha ag Colm Ó Foghlú a bhí ann. B'iad Idirbhlian na scoile i gcomhpháirt le Coláiste Íosagáin a chur an ceoldráma sa tsiúil. Bhí rath agus iomrá iontach ar an dráma, agus díoladh go hiomlán ticéid an cheithre léiriú. Mhúscail an ceoldráma mórán poiblíochta ar son na scoile nuair a cuireadh san áireamh mar ghnéchlár nuachta é ar bhealaí [[RTÉ]], [[TG4]] agus TV3. Táthar ag súil go leanfar le nós na drámaíochta sa scoil as seo amach de dheasca rath léiriúcháin na bliana 2006 a tháinig ar an bhfód de bharr dhá phríomh cúinse, i dtosach báire go raibh ceoláras nua-thógtha na scoile anois ar fáil agus an dara chúinse go raibh córas idir bhliana sa tsiúil sa scoil ón mbliain 2004, rud a dhéanann freastal ar imeachtaí eis-churaclama. Chuir Idirbhliain 2006-2007 an dara léiriú de chuid Choilm Uí Foghlú faoi bhráid na scoile sa bhliain 2007. Léiríodh sraith gearrdhrámaí faoin dteideal Opus IV. Ina measc sin bhí dhá dráma trí mheán na Béarla darbh ainm Chatroom agus Mugged agus ceoldráma trí mheán na Gaeilge darbh ainm Luas Carol. Phléigh na drámaí téamaí tromchúiseacha: féinmharú, maistíneacht, dúnmharú agus ísle brí san áireamh. === Díospóireacht === Tá athéirí ó thaobh gníomháiochtaí díospóireachta feicthe sa scoil le blianta beaga anuas, i meáin na Gaeilge, na Gearmáinise agus an Bhéarla. Chuir an scoil foireann Sóisearach agus foireann Sinsearach san iomaíocht i gcomórtais bliantúla díospóireachtaí Gaeilge de chuid Gael Linn don chéad uair i naoi mbliana i 2004, áit go raibh rath orthu láithreach, nuair a bhuadar comórtas na sinsear. Lean an fhoireann sóisear ina lorg sa bhliain 2005 nuair a bhuadar féin an comórtas sainiúil acusan. Buadh ar fhoireann na sinsear i gcraobh na bliana 2006. Bhain an fhoireann sóisear amach an chraobh arís sa bhliain 2007. Tá díospóireachtaí Gearmáinise tar éis teacht ar an bhfód sa scoil chomh maith. Bhí foirne rathúla acu le dhá bhliain anuas, shroich foireann na bliana 2006 leathchraobh na hÉireann go fiú. Tá foireann na bliana seo le dul in adharca le hIarbhunscoil Thrá Lí ar 7 Bealtaine i gcraobh na hÉireann. Tá roinnt beag dáltaí tar éis dul san iomaíocht i gcomórtais Béarla chomh maith, agus tá éirithe go maith leo. === Iriseoireacht === Le cúpla bliain anuas tá iarracht déanta ag daltaí Choláiste Eoin ar iris scoile a chur chun cinn. Tosaíodh ar iarrachtaí leithéid a chur i gcrích i rith scoilbhliain 2003-2004, nuair a chur dream dáltaí nuachlitir le chéile darbh ainm "Iris Eoin". Foilsíodh go rialta eagráin den nuachlitir seo go deireadh na scoilbhliana sin. Ní go dtí scoilbhlain 2005-2006 gur músclaíodh spéis i measc dáltaí tabhairt faoin iris scoile a athsheoladh. B'é toradh na hoibre seo ná leagan nua d'Iris Eoin a bhí i bhfad Éireann níos faide agus a phlé réimse leathan ábhair. Cuireadh eagrán na Nollag 2006 de "Iris Eoin" san iomaíocht i gcomórtas iris scoile an Irish Times, ach theip air an chraobh a bhaint amach. Sa bhlain 2007 rinneadh eagrán de nuachtlitir scoile "An t-Iolar Dóite" a fhoilsiú. (Déanann an t-ainm tagairt don chlúdach a bhí ar eagrán Samhradh '06 d'IrisEoin, ar a raibh léiriú grafaice den suaitheantas scoile, ach go raibh an chuma air go raibh an t-iolar á dhó ag an gclaíomh). Rinneadh tuairisciú ann ar imeachtaí scoile, ach go háirithe craobh peile Átha Cliath faoi-18, a bhí buaite ag foireann na scoile cúpla lá roimh an foilsiú. Foilsíodh eagrán eile d'Iris roimh Nollaig na bliana 2007, agus díoladh gach ceann de os cionn 350 cóip (bhí ar an scoil ath-chló a ordú i ndiaidh don chéad 150 cóip bheith imithe taobh istigh de thrí uair an chloig ag Aonach na Nollag). Foilsíodh eagrán eile den t-Iolar Dóite sa bhliain 2007 chomh maith. I mí na Nollaig 2008, d'fhoilisíodh eagráin eile de Iris Eoin, é ag filleadh ar sean leagann an Iris fada, le ailt scríofa ag boill ó gach bliain. Bhí an iris go mór faoi stiúir an fhoireann eagarthóireacht sa chúigiú bliain, a bhí iad fhéin faoi stiúir an Máistir Mac Gabhann, muinteoir Gaeilge sa scoil. == Bannaí Ceoil == Spreagadh i gcónaí an ceol i measc dáltaí agus múinteoirí ar aon i gColáiste Eoin mar pháirt lárnach den oideachas oll-chultúrtha a dhéantar a chraobhscaoileadh ann. Is creidiúint don scoil é agus fianaise thorthúlacht na scoile é chomh maith an lear mhór bannaí a thosaigh agus iad fós ina ndaltaí sa scoil. === Hothouse Flowers === Thosaigh [[Liam Ó Maonlaí]] agus Fiachna Ó Braonáin a saoil ceoil i gColáiste Eoin, áit ar bhuail siad beirt ar a chéile. Bhí an cáil amuigh orthu, i rith a gcuid ama sa scoil, go gcaithidís a gcuid deireadh seachtainí ag buscáil ar sráideanna chathair Bhaile Átha Cliath mar "The Incomparable Benzini Brothers". D'éirigh go sár-mhaith leo, agus bhuadar gradam do shiamsaíocht sráide laistigh de bhliain. Ní go dtí gur tháinig tríú ball, Peter O'Toole, i gcuideachta na beirte gur athainmníodh an bhanna mar "Hothouse Flowers". Is ag an tráth seo a bhláthaigh an banna ag leibhéal náisiúnta agus idirnáisiúnta agus áirítear anois iad mar cheann de na grúpaí Éireannacha is rathúla {| align=left [[Íomhá:Kila.jpg|thumbnail|230px|Kíla]] [[Íomhá:Movinghearts.jpg|thumbnail|230px|Moving Hearts]] [[Íomhá:NaFireinWiki.jpg|thumbnail|230px|Na Fíréin]] |} === Kíla === Bunaíodh Kíla i gColáiste Eoin i 1987. B'iad Eoin Dillon, [[Colm Mac Con Iomaire]], Rossa Ó Snodaigh, Rónán Ó Snodaigh, Karl Odlum agus Dave Odlum a bhunaigh an grúpa, agus iad uilig 16 agus 17 mbliana d'aois ag an am. Thuilleadar a gcuid airgid ar dtús trí bhuscáil, toisc nár fhreastail ar a gcéad gigeanna ach líon fíor bheag, chomh híseal le triúr ar uairibh. Le caitheamh roinnt blianta thosaigh ag éirí níos fearr leis an mbanna a fhad is gur tháinig éabhlóid ar leagan amach an bhanna: tháinig Colm Ó Snodaigh, Dee Armstrong, Dave Reidy agus Eoin O’Brien chun seinm leis an mbanna and d'fhág Colm Mac Con Iomaire agus Dave Odlum le bheith ina mbaill dá gcomh bhanna Éireannach "[[The Frames]]". Tháinig an banna faoi bhláth sna nóchaidí le sraith céirníní móra le rá agus gradaim agus tá ag éirí go geal leo go dtí an lá atá inniu ann. === Moving Hearts === Thosaigh Davy Spillane, ball bunaidh "Moving Hearts", a ghairm píobaireacht uillinn ag aois 12 agus é i gColáiste Eoin. Sa trí bhliain dár lean sheinn sé ag seisiúin agus bhuail sé le mórán ceoltóirí Éireannacha móra le rá. Agus é 16 thosaigh sé ag seinm i gceolchoirmeacha in Éirinn, sa Bhreatain agus san Eoraip. I 1978 cuireadh san éireamh é ar albam píobairí uillinn óga ina raibh mianach iontu darbh ainm "The Piper's Rock". Thart ar 1980 bhunaigh sé "Moving Hearts", banna rac-tíre Éireannach, le cairde leis [[Christy Moore]], [[Donal Lunny]], Declan Sinnott, Keith Donald, Eoghan O'Neill agus Brian Calnan. Rinneadar aithris ar na Horslips sa tslí is gur nascadar ceol traidisiúnta Éireannach le "rock and roll", agus bhí gnéithe jazz le sonrú ina bhfuaim chomh maith. === [[Na Fíréin]] === Bhunaigh [[Colm Mac Séalaigh]], múinteoir i gColáiste Eoin ón am a bunaíodh é, "[[Na Fíréin]]" i Mí na Bealtaine 1984 le comhbhaill Eoin Smith, Gearóid Ó Murchú agus Franny McBride. B'iarracht é an chéad fhíor-racbhanna a chan trí mheán na Gaeilge a chur ar an bhfód. Scríobh Colm féin lear mhór d'amhráin an bhanna, an t-amhrán is cáilliúla acu "Tír na nÓg" san áireamh. Is amhrán é atá anois ina chlasaic cultais agus atá ar eolas ag duine ar bith a chaith seal ar chúrsa Gaeltachta le fiche bliain anuas. === The Frames === [[Colm Mac Con Iomaire]] agus Dave Odlum, beirt a thosaigh ar ghairm an cheoil agus iad i gColáiste Eoin, áit a rabhadar mar bhaill bunaidh de "[[Kíla]]", d'fhágadar an banna le dul chun seinnt i gcuideachta "[[The Frames]]" i 1990. Is sa bhliain chéanna a bunaíodh an banna, faoi scáth tréimhse torthúil "rock and roll" na luath-90dí i mBaile Átha Cliath. Bhain an banna clú amach ar eisiúint dóibh an dara albam acu "Fitzcarraldo" agus ó shin tá siad tagtha chun cinn mar cheann de ns rac bhannaí Éireannacha is mó le rá. D'fhág Dave Odlum "The Frames" i 2002 le tabhairt faoi léiritheoireacht ceoil, agus oibríonn sé anois go príomhúil ag Black Box Studios in aice Angers sa Fhrainc. D'oibrigh sé ar albam do "The Frames" iad féin mar aon le Gemma Hayes, Josh Ritter, Halite agus Mic Christopher. === Rattle and Hum === Cé gur fearadh fáilte roimh a chomh ceoltóirí i gColáiste Eoin, níorbh amhlaidh d'Uisneaigh Ó Treasaigh. Sheinn sé dordghiotár agus dúil aige sa rac cheol seachas an ceol traidisiúnta a bhí go mór i mbéal pobal Choláiste Eoin, agus dá réir, ní go dtí blianta fada níos déanaí gur fíoradh an aisling aige banna a bhunú. Tháinig an deis ar deireadh nuair a d'fhill sé mar mhúinteoir ar Choláiste Eoin. Bhí suim ag ball eile den fhoireann teagaisc, Micheál Ó Maoileoin, banna ómóis do [[U2]] a bhunú agus dá réir, le cabhair drumadóra agus seinmní giotáir tháinig "Rattle and Hum" ar an bhfód. Tá clú agus iomrá criticiúil iontach faighte ag an mbanna, dearbhaíonn [[Bono]] fhéin gurb iad an banna ómóis de chuid U2 is fearr leis iad.<ref>[http://www.rattleandhum.ie/reviews.php Léirmheasanna Rattle and Hum]</ref> =Iarscoláirí / múinteoirí cáiliúla = * [[Con O'Callaghan]] -peileadóir agus iománaí * [[Dara Ó Briain]] - Fear grinn * [[Liam Ó Maonlaí]], Fiachna Ó Braonáin - Baill Hothouse Flowers * [[Colm Ó Maonlaí]] - Aisteor san iliomad scannán agus cláracha teilifíse, an sobalchlár mór le rá Sasanach, Eastenders, san áireamh. * [[Colm Mac Con Iomaire]] - Ball [[The Frames]] * Davy Spillane - Píobaire uillinn agus ball bunaidh Moving Hearts * Coman Goggins - Peileadóir Sinsearach Bhaile Átha Cliath * Liam Óg Ó hÉineacháin - Peileadóir Sinsearach Bhaile Átha Cliath * Shane Ó Ruairc - Iománaí faoi 21 Bhaile Átha Cliath * Barry Ó Ruairc - Captaen Iomána Bhaile Átha Cliath, Mionúir 2007, bhuaigh sé Craobh Peile Faoi 21 Uile-Éireann le Baile Átha Cliath i 2010. * Aodán De Paor - Iománaí Sinsearach Bhaile Átha Cliath * [[Aengus Ó Snodaigh]] - Teachta Dála [[Shinn Féin]] * [[Tony Gregory]] (múinteoir) - Teachta Dála neamhspleách * Eoin Dillon, Dave Odlum, Karl Odlum, Rossa Ó Snodaigh, Rónán Ó Snodaigh, Colm Ó Snodaigh - Baill [[Kíla]] * Cian Ó Móráin - Ball foireann Ultimate (frisbee) na hÉireann * Uisneagh Ó Treasaigh - Ball Rattle and Hum, banna ómóis [[U2]] * Tristan Rosenstock - Ball Téada * Fergal Ó Colmáin - Scórálaí is torthúla 1997/1998 do Ghaillimh Aontaithe * Seosamh Mac Suibhne - Reathaí trastíre le foireann DSD agus foireann na hÉireann * Conor Ó Rathalaigh - Leas príomh-Rúnaí ar Uachtarán na hÉireann Mícheál D Ó hUiginn == Féach freisin == * [[Coláiste Íosagáin]] == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.eoiniosagain.ie/ Suíomh] * [http://www.irishtimes.com/newspaper/anteangabheo/2009/0506/1224245988674.html Alt san Irish Times] * [https://scribhinnifanacha.blogspot.com/2014/08/diolaim-nathanna-cholaiste-eoi.html Díolaim Nathanna Choláiste Eoin agus Forógra Choláiste Eoin] [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Meánscoileanna na mBráithre Críostaí in Éirinn]] [[Catagóir:Gaelcholáistí]] skfvjxfqx20f6e2z8cj1hup7je4i0js 1086127 1086126 2022-08-22T19:32:13Z Alison 570 ++ wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:ColEoinCrest.jpg|220px]]}} [[Meánscoil|Iarbhunscoil]] dheonach lán-Ghaeilge [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Chaitliceach]] faoi iontaobhacht na m[[Bráithre Críostaí]] is ea '''Coláiste Eoin''', atá suite i m[[Baile an Bhóthair, Áth Cliath|Baile an Bhóthair]], i [[Contae Átha Cliath|gContae Átha Cliath]].<ref>{{Lua idirlín|url=http://eoin.eoiniosagain.ie/default.aspx|teideal=Coláiste Eoin|údar=Coláiste Eoin|language=Irish|work=Coláiste Eoin|dátarochtana=2020-10-02}}</ref> Maíonn an scoil go mór as an gcultúr Gaelach. Tá foirne [[iománaíochta]] agus [[Peil Ghaelach|peile]] fíor rathúla, foirne díospóireachta agus [[Banna ceoil|bannaí ceoil]] thraidisiúnta faoi bhláth sa scoil. Cé go bhfuil an-bhéim ar na himeachtaí eis-churaclama seo, éiríonn thar barr leis na daltaí sna scrúduithe stáit, tá sé ar cheann de na scoileanna is fearr sa tír ó thaobh torthaí na h[[Ardteistiméireacht|Ardteiste]] agus an [[An Teastas Sóisearach|Teastais Shóisearaigh]].<ref>[http://www.ireland.com/newspaper/special/2005/feeder/page5.pdf Rangú scoileanna The Irish Times 2005 (síntiús de dhíth)]</ref> Is ón Roinn Oideachas agus Eolaíochta, ó dheontais agus ó bhailiúcháin thuismitheoirí na scoile a fhaigheann an scoil a cuid airgid. Bhí thart fá 450 buachaill sa scoil sa bhliain 2017 agus foireann de 35 mhúinteoir, le Proinsias de Poire mar phríomhoide na scoile, a tháinig in áit Fhínín Máirtín. == Campas == Tá an scoil suite 6km ó lár chathair Bhaile Átha Cliath. Tá foirgnimh bhunaidh Choláistí Eoin agus Íosagáin a tógadh sna 1970aidí fós mar chuid de champas na scoile, eite eolaíochta, eite ealaíne, agus bloc nua thógtha ceithre stór de ranganna, an halla spóirt nua, piniúr liathróid láimhe agus páirc spóirt mhór le páirc pheile agus iománaíochta. Ar an gcéad lá riamh chlúdaigh talamh na scoile achar talún i bhfad níos mó ná an 10 heictéar a chlúdaíonn sé sa lá atá inniu ann, leath sé amach i bhfad tharais na teorainn atá mórthimpeall air anois. Dhíol na Bráithre Críostaí cuid mhaith den talamh seo, áfach, agus forbraíodh ó shin é ina heastáiteanna tithíochta, ina bhlocanna árasáin agus ina óstán. == Foirgnimh == [[Íomhá:Foirgneamh_Nua.jpg|mion|230px|clé|Foirgnimh nua Choláiste Eoin: an bloc seomraí ranga (ós cionn) agus an halla spóirt.]] Bhítí den tuairim go luath sna [[1990idí|nóchaidí]] go raibh [[foirgneamh]] aon stór an choláiste a bhí ann ag an am agus a tógadh sna 1970dí, i bhfad róbheag le freastal ar bhorradh luafar agus leathadh na gcoláistí, Eoin agus Íosagáin. Beartaíodh go raibh bloc seomraí ranga nua de dhíth, chomh maith le halla spóirt/ceoláras. Chráigh deacrachtaí, áfach, an tionscadal ó thús de dheasca easpa maoinithe. Ghlac sé na blianta fada agus mórán bailiúcháin deonacha ó thuismitheoirí, iarscoláirí agus baill den phobal chun go sroichfí an staid pleanála fiú. Bhí bac eile ann sa slí is nach rabhthas in ann breis foirgnimh a thógáil ach i gceantar chúil caol den suíomh, toisc nach raibh duine ar bith toilteanach tógáil ar an bpáirc peile a cheadú. Ainneoin na ndeacrachtaí seo, tugadh faoin tógáil ar deireadh shíor i 2001. Dearadh de chuid Ailtirí Ghrafton a glacadh leis, a bhí ag luí go hiomlán le riachtanais na scoile. Cuireadh i gcrích an tionscadal i 2003 agus bronnadh duais mór le rá ar an bhfoirgneamh ag Bronnadh Fhorais Ríoga Ailtirí na hÉireann 2004. == Gníomhaíochtaí Eis-churraclama == Tá traidisiún láidir Cumann Luthchleasa Gael i gColáiste Eoin. Tá stair rathúil ag an scoil i gcomórtais peile agus iomána le breis is tríocha bliain anuas. Spreagann an scoil scoláirí chun rannpháirtíochta sna cluichí, agus cuirtear ceithre fhoireann san iomaíocht in aghaidh na bliana, foireann céad bliana, faoi 14, faoi 16 agus faoi 18 sna comórtais sainiúla acu. Thug Coláiste Eoin an lá leo nuair a bhuadar craobh peile Choláistí Bhaile Átha Cliath Sinsireach 'A' i 2006, bua mór le rá a bhí ann toisc an tréimhse fada mí-ádh a tháinig roimhe, nuair a fuairthas an ceann is fearr ar an scoil i sraith fada craobhanna. B'í an fhoireann is iomráití riamh de chuid na scoile, gan amhras, foireann peile shinsearach na bliana 1998 a bhain Craobh na hÉireann amach cé nár thugadar an corn abhaile ar an lá sin. Bhí cúis mórtais eile ag an scoil anuraidh nuair a d'éirigh le foireann faoi 14 na scoile craobh peile Átha Cliath a thabhairt leo don chéad uair riamh i stair an choláiste. Lean rath na scoile ó thaobh na peile de sa bhliain 2007 nuair a bhuadar don dara uair as a chéile craobh peile Choláistí Bhaile Átha Cliath Sinsireach 'A'. D'éirigh leo an fód a sheasamh agus an teideal a chosaint i gcoinne iarracht fiachmar ó Choláiste Benildus. Ainneoin seo, ní dírithe ar chluichí de chuid an Chumainn Luthchleasa Gaeil amháin atá an scoil, ach iad rannpháirtíoch i réimse leathan cluichí: cispheil agus luthchleasaíocht san áireamh. Aithníodh iarrachtaí an choláiste i 2002 nuair a bhuaigh Seosamh Mac Suibhne craobh na hÉireann sa luthchleasaíocht trastíre shinsearch ar son na scoile. Tá cúrsaí cispheile ag teacht chun cinn go mór sa scoil. Sa bhliain 2006 bhain an scoil, sa chéad iarracht acu ar an gcluiche, craobh na hÉireann 'B' sa chispheil san aois ghrúpa faoi 16. Bhí foireann shinsearach san iomaíocht ag an scoil don chéad uair sa bhliain 2007 agus bhaineadar leath chraobh a gcomórtais amach. Tháinig fás arís ar réimse na gcluichí sa scoil i 2007 nuair a bunaíodh foireann Ultimate frisbee. Bhuaigh an fhoireann an chéad comórtas riamh acu, comórtas idir-ollscoile i UCD. Tá an fhoireann go mór faoi chomaoin iarscoláire de chuid na scoile agus ball d'fhoireann Ultimate na hÉireann, Cian Ó Móráin, a tháinig i gcabhair ar an bhfoireann mar imreoir is mar thraenálaí. === Ceol agus Drámaíocht === [[Íomhá:Tain_B_C.jpg|thumbnail|230px|right|Póstaer don léiriúchan den [[Táin Bó Cuailgne]] de chuid Coláiste Eoin a cuireadh sa tsiúil i 2006.]] Bhí béim mhór i gcónaí riamh sa scoil ar an gceol traidisiúnta mar ghné lárnach den chur chuige oideachais ilchultúrtha a dhéantar a chraobhscaoileadh sa scoil. Bhí an scoil i gcónaí ina foinse thorthúl ceoltóirí cumasacha, sa tslí is go bhfuil lear mhór ceoltóirí móra le rá tar éis teacht ar an bhfód sa Ghaeltacht bheag i mBaile an Bhóthair, leithéidí [[Kíla]] agus [[Liam Ó Maonlaí]] agus Fiachna Ó Braonáin de chuid na Hothouse Flowers san áireamh. Leantar leis an dtraidisiún seo fiú sa lá atá inniu ann, áit a chothaítear agus a spreagtar bannaí chun iomaíochta in iliomad comórtais ar nós Siansa (ar a ghlaoití Slógadh tráth), comórtas ceoil traidisiúta d'óige na tíre. D'éirigh leis an scoil comórtas na bliana 2002 a bhuachan agus bhíodar go minic sa dara háit nó mar sin blianta eile. Bhí an bua arís ag an scoil i gcomórtas na bliana 2007. B'é 2006 an bhliain gur léiríodh an chéad ceoldráma de chuid na scoile i gceoláras nua Choláiste Eoin, léiriú nua-aimseartha den eipic miotaseolaíochta Éireannach [[Táin Bó Cuailgne]] scríofa agus stiúrtha ag Colm Ó Foghlú a bhí ann. B'iad Idirbhlian na scoile i gcomhpháirt le Coláiste Íosagáin a chur an ceoldráma sa tsiúil. Bhí rath agus iomrá iontach ar an dráma, agus díoladh go hiomlán ticéid an cheithre léiriú. Mhúscail an ceoldráma mórán poiblíochta ar son na scoile nuair a cuireadh san áireamh mar ghnéchlár nuachta é ar bhealaí [[RTÉ]], [[TG4]] agus TV3. Táthar ag súil go leanfar le nós na drámaíochta sa scoil as seo amach de dheasca rath léiriúcháin na bliana 2006 a tháinig ar an bhfód de bharr dhá phríomh cúinse, i dtosach báire go raibh ceoláras nua-thógtha na scoile anois ar fáil agus an dara chúinse go raibh córas idir bhliana sa tsiúil sa scoil ón mbliain 2004, rud a dhéanann freastal ar imeachtaí eis-churaclama. Chuir Idirbhliain 2006-2007 an dara léiriú de chuid Choilm Uí Foghlú faoi bhráid na scoile sa bhliain 2007. Léiríodh sraith gearrdhrámaí faoin dteideal Opus IV. Ina measc sin bhí dhá dráma trí mheán na Béarla darbh ainm Chatroom agus Mugged agus ceoldráma trí mheán na Gaeilge darbh ainm Luas Carol. Phléigh na drámaí téamaí tromchúiseacha: féinmharú, maistíneacht, dúnmharú agus ísle brí san áireamh. === Díospóireacht === Tá athéirí ó thaobh gníomháiochtaí díospóireachta feicthe sa scoil le blianta beaga anuas, i meáin na Gaeilge, na Gearmáinise agus an Bhéarla. Chuir an scoil foireann Sóisearach agus foireann Sinsearach san iomaíocht i gcomórtais bliantúla díospóireachtaí Gaeilge de chuid Gael Linn don chéad uair i naoi mbliana i 2004, áit go raibh rath orthu láithreach, nuair a bhuadar comórtas na sinsear. Lean an fhoireann sóisear ina lorg sa bhliain 2005 nuair a bhuadar féin an comórtas sainiúil acusan. Buadh ar fhoireann na sinsear i gcraobh na bliana 2006. Bhain an fhoireann sóisear amach an chraobh arís sa bhliain 2007. Tá díospóireachtaí Gearmáinise tar éis teacht ar an bhfód sa scoil chomh maith. Bhí foirne rathúla acu le dhá bhliain anuas, shroich foireann na bliana 2006 leathchraobh na hÉireann go fiú. Tá foireann na bliana seo le dul in adharca le hIarbhunscoil Thrá Lí ar 7 Bealtaine i gcraobh na hÉireann. Tá roinnt beag dáltaí tar éis dul san iomaíocht i gcomórtais Béarla chomh maith, agus tá éirithe go maith leo. === Iriseoireacht === Le cúpla bliain anuas tá iarracht déanta ag daltaí Choláiste Eoin ar iris scoile a chur chun cinn. Tosaíodh ar iarrachtaí leithéid a chur i gcrích i rith scoilbhliain 2003-2004, nuair a chur dream dáltaí nuachlitir le chéile darbh ainm "Iris Eoin". Foilsíodh go rialta eagráin den nuachlitir seo go deireadh na scoilbhliana sin. Ní go dtí scoilbhlain 2005-2006 gur músclaíodh spéis i measc dáltaí tabhairt faoin iris scoile a athsheoladh. B'é toradh na hoibre seo ná leagan nua d'Iris Eoin a bhí i bhfad Éireann níos faide agus a phlé réimse leathan ábhair. Cuireadh eagrán na Nollag 2006 de "Iris Eoin" san iomaíocht i gcomórtas iris scoile an Irish Times, ach theip air an chraobh a bhaint amach. Sa bhlain 2007 rinneadh eagrán de nuachtlitir scoile "An t-Iolar Dóite" a fhoilsiú. (Déanann an t-ainm tagairt don chlúdach a bhí ar eagrán Samhradh '06 d'IrisEoin, ar a raibh léiriú grafaice den suaitheantas scoile, ach go raibh an chuma air go raibh an t-iolar á dhó ag an gclaíomh). Rinneadh tuairisciú ann ar imeachtaí scoile, ach go háirithe craobh peile Átha Cliath faoi-18, a bhí buaite ag foireann na scoile cúpla lá roimh an foilsiú. Foilsíodh eagrán eile d'Iris roimh Nollaig na bliana 2007, agus díoladh gach ceann de os cionn 350 cóip (bhí ar an scoil ath-chló a ordú i ndiaidh don chéad 150 cóip bheith imithe taobh istigh de thrí uair an chloig ag Aonach na Nollag). Foilsíodh eagrán eile den t-Iolar Dóite sa bhliain 2007 chomh maith. I mí na Nollaig 2008, d'fhoilisíodh eagráin eile de Iris Eoin, é ag filleadh ar sean leagann an Iris fada, le ailt scríofa ag boill ó gach bliain. Bhí an iris go mór faoi stiúir an fhoireann eagarthóireacht sa chúigiú bliain, a bhí iad fhéin faoi stiúir an Máistir Mac Gabhann, muinteoir Gaeilge sa scoil. == Bannaí Ceoil == Spreagadh i gcónaí an ceol i measc dáltaí agus múinteoirí ar aon i gColáiste Eoin mar pháirt lárnach den oideachas oll-chultúrtha a dhéantar a chraobhscaoileadh ann. Is creidiúint don scoil é agus fianaise thorthúlacht na scoile é chomh maith an lear mhór bannaí a thosaigh agus iad fós ina ndaltaí sa scoil. === Hothouse Flowers === Thosaigh [[Liam Ó Maonlaí]] agus Fiachna Ó Braonáin a saoil ceoil i gColáiste Eoin, áit ar bhuail siad beirt ar a chéile. Bhí an cáil amuigh orthu, i rith a gcuid ama sa scoil, go gcaithidís a gcuid deireadh seachtainí ag buscáil ar sráideanna chathair Bhaile Átha Cliath mar "The Incomparable Benzini Brothers". D'éirigh go sár-mhaith leo, agus bhuadar gradam do shiamsaíocht sráide laistigh de bhliain. Ní go dtí gur tháinig tríú ball, Peter O'Toole, i gcuideachta na beirte gur athainmníodh an bhanna mar "Hothouse Flowers". Is ag an tráth seo a bhláthaigh an banna ag leibhéal náisiúnta agus idirnáisiúnta agus áirítear anois iad mar cheann de na grúpaí Éireannacha is rathúla {| align=left [[Íomhá:Kila.jpg|thumbnail|230px|Kíla]] [[Íomhá:Movinghearts.jpg|thumbnail|230px|Moving Hearts]] [[Íomhá:NaFireinWiki.jpg|thumbnail|230px|Na Fíréin]] |} === Kíla === Bunaíodh Kíla i gColáiste Eoin i 1987. B'iad Eoin Dillon, [[Colm Mac Con Iomaire]], Rossa Ó Snodaigh, Rónán Ó Snodaigh, Karl Odlum agus Dave Odlum a bhunaigh an grúpa, agus iad uilig 16 agus 17 mbliana d'aois ag an am. Thuilleadar a gcuid airgid ar dtús trí bhuscáil, toisc nár fhreastail ar a gcéad gigeanna ach líon fíor bheag, chomh híseal le triúr ar uairibh. Le caitheamh roinnt blianta thosaigh ag éirí níos fearr leis an mbanna a fhad is gur tháinig éabhlóid ar leagan amach an bhanna: tháinig Colm Ó Snodaigh, Dee Armstrong, Dave Reidy agus Eoin O’Brien chun seinm leis an mbanna and d'fhág Colm Mac Con Iomaire agus Dave Odlum le bheith ina mbaill dá gcomh bhanna Éireannach "[[The Frames]]". Tháinig an banna faoi bhláth sna nóchaidí le sraith céirníní móra le rá agus gradaim agus tá ag éirí go geal leo go dtí an lá atá inniu ann. === Moving Hearts === Thosaigh Davy Spillane, ball bunaidh "Moving Hearts", a ghairm píobaireacht uillinn ag aois 12 agus é i gColáiste Eoin. Sa trí bhliain dár lean sheinn sé ag seisiúin agus bhuail sé le mórán ceoltóirí Éireannacha móra le rá. Agus é 16 thosaigh sé ag seinm i gceolchoirmeacha in Éirinn, sa Bhreatain agus san Eoraip. I 1978 cuireadh san éireamh é ar albam píobairí uillinn óga ina raibh mianach iontu darbh ainm "The Piper's Rock". Thart ar 1980 bhunaigh sé "Moving Hearts", banna rac-tíre Éireannach, le cairde leis [[Christy Moore]], [[Donal Lunny]], Declan Sinnott, Keith Donald, Eoghan O'Neill agus Brian Calnan. Rinneadar aithris ar na Horslips sa tslí is gur nascadar ceol traidisiúnta Éireannach le "rock and roll", agus bhí gnéithe jazz le sonrú ina bhfuaim chomh maith. === [[Na Fíréin]] === Bhunaigh [[Colm Mac Séalaigh]], múinteoir i gColáiste Eoin ón am a bunaíodh é, "[[Na Fíréin]]" i Mí na Bealtaine 1984 le comhbhaill Eoin Smith, Gearóid Ó Murchú agus Franny McBride. B'iarracht é an chéad fhíor-racbhanna a chan trí mheán na Gaeilge a chur ar an bhfód. Scríobh Colm féin lear mhór d'amhráin an bhanna, an t-amhrán is cáilliúla acu "Tír na nÓg" san áireamh. Is amhrán é atá anois ina chlasaic cultais agus atá ar eolas ag duine ar bith a chaith seal ar chúrsa Gaeltachta le fiche bliain anuas. === The Frames === [[Colm Mac Con Iomaire]] agus Dave Odlum, beirt a thosaigh ar ghairm an cheoil agus iad i gColáiste Eoin, áit a rabhadar mar bhaill bunaidh de "[[Kíla]]", d'fhágadar an banna le dul chun seinnt i gcuideachta "[[The Frames]]" i 1990. Is sa bhliain chéanna a bunaíodh an banna, faoi scáth tréimhse torthúil "rock and roll" na luath-90dí i mBaile Átha Cliath. Bhain an banna clú amach ar eisiúint dóibh an dara albam acu "Fitzcarraldo" agus ó shin tá siad tagtha chun cinn mar cheann de ns rac bhannaí Éireannacha is mó le rá. D'fhág Dave Odlum "The Frames" i 2002 le tabhairt faoi léiritheoireacht ceoil, agus oibríonn sé anois go príomhúil ag Black Box Studios in aice Angers sa Fhrainc. D'oibrigh sé ar albam do "The Frames" iad féin mar aon le Gemma Hayes, Josh Ritter, Halite agus Mic Christopher. === Rattle and Hum === Cé gur fearadh fáilte roimh a chomh ceoltóirí i gColáiste Eoin, níorbh amhlaidh d'Uisneaigh Ó Treasaigh. Sheinn sé dordghiotár agus dúil aige sa rac cheol seachas an ceol traidisiúnta a bhí go mór i mbéal pobal Choláiste Eoin, agus dá réir, ní go dtí blianta fada níos déanaí gur fíoradh an aisling aige banna a bhunú. Tháinig an deis ar deireadh nuair a d'fhill sé mar mhúinteoir ar Choláiste Eoin. Bhí suim ag ball eile den fhoireann teagaisc, Micheál Ó Maoileoin, banna ómóis do [[U2]] a bhunú agus dá réir, le cabhair drumadóra agus seinmní giotáir tháinig "Rattle and Hum" ar an bhfód. Tá clú agus iomrá criticiúil iontach faighte ag an mbanna, dearbhaíonn [[Bono]] fhéin gurb iad an banna ómóis de chuid U2 is fearr leis iad.<ref>[http://www.rattleandhum.ie/reviews.php Léirmheasanna Rattle and Hum]</ref> =Iarscoláirí / múinteoirí cáiliúla = * [[Con O'Callaghan]] -peileadóir agus iománaí * [[Dara Ó Briain]] - Fear grinn * [[Liam Ó Maonlaí]], Fiachna Ó Braonáin - Baill Hothouse Flowers * [[Colm Ó Maonlaí]] - Aisteor san iliomad scannán agus cláracha teilifíse, an sobalchlár mór le rá Sasanach, Eastenders, san áireamh. * [[Colm Mac Con Iomaire]] - Ball [[The Frames]] * Davy Spillane - Píobaire uillinn agus ball bunaidh Moving Hearts * Coman Goggins - Peileadóir Sinsearach Bhaile Átha Cliath * Liam Óg Ó hÉineacháin - Peileadóir Sinsearach Bhaile Átha Cliath * Shane Ó Ruairc - Iománaí faoi 21 Bhaile Átha Cliath * Barry Ó Ruairc - Captaen Iomána Bhaile Átha Cliath, Mionúir 2007, bhuaigh sé Craobh Peile Faoi 21 Uile-Éireann le Baile Átha Cliath i 2010. * Aodán De Paor - Iománaí Sinsearach Bhaile Átha Cliath * [[Aengus Ó Snodaigh]] - Teachta Dála [[Shinn Féin]] * [[Tony Gregory]] (múinteoir) - Teachta Dála neamhspleách * Eoin Dillon, Dave Odlum, Karl Odlum, Rossa Ó Snodaigh, Rónán Ó Snodaigh, Colm Ó Snodaigh - Baill [[Kíla]] * Cian Ó Móráin - Ball foireann Ultimate (frisbee) na hÉireann * Uisneagh Ó Treasaigh - Ball Rattle and Hum, banna ómóis [[U2]] * Tristan Rosenstock - Ball Téada * Fergal Ó Colmáin - Scórálaí is torthúla 1997/1998 do Ghaillimh Aontaithe * Seosamh Mac Suibhne - Reathaí trastíre le foireann DSD agus foireann na hÉireann * Conor Ó Rathalaigh - Leas príomh-Rúnaí ar Uachtarán na hÉireann Mícheál D Ó hUiginn == Féach freisin == * [[Coláiste Íosagáin]] == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.eoiniosagain.ie/ Suíomh] * [http://www.irishtimes.com/newspaper/anteangabheo/2009/0506/1224245988674.html Alt san Irish Times] * [https://scribhinnifanacha.blogspot.com/2014/08/diolaim-nathanna-cholaiste-eoi.html Díolaim Nathanna Choláiste Eoin agus Forógra Choláiste Eoin] [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Meánscoileanna na mBráithre Críostaí in Éirinn]] [[Catagóir:Gaelcholáistí]] nu6e7su9yzcwy2gq8bvsyraboq0cxsn 0 22055 1086051 1050322 2022-08-22T18:54:38Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[Polaitíocht|polaiteoir]] í '''Aung San Suu Kyi''', a rugadh ar an [[19 Meitheamh]] [[1945]] i [[Rangún]]. Bhí [[Maenmar]] á rith aici - is cosúil - ó 2016, go dtí Eanáir 2021.<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Coup míleata i Maenmar cáinte ag an Rialtas anseo|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0201/1194301-coup-mileata-i-maenmar-cainte-ag-an-rialtas-anseo/|date=2021-02-01|language=en|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Ba ghníomhaí í ar son an daonlathais agus ceannaire ar an Léig Náisiúnta ar son an [[Daonlathas|Daonlathais]]<ref>National League for Democracy (NLD)</ref>. Ba phríosúnach coinsiasa iomráiteach agus tacadóir na frithbheartaíochta síochánta í roimh 2016. Tharla "[[Róihinsí|Glanadh eitneach]]" sa tír sa bhliain 2017. I mí Eanáir 2021, ghlac an t-arm i Maenmar seilbh ar riaradh na tíre agus cuireadh Aung San Suu Kyi as oifig. [[Íomhá:Aung San Suu Kyi 1951.jpg|clé|mion|Aung San Suu Kyi 1951 (sé bliain d'aois)]] == Saol pearsanta == Rugadh Aung San Suu Kyi ar an [[19 Meitheamh]] [[1945]]. Bhunaigh a hathair, Aung San, arm nua-aimseartha Bhurma agus rinne sé idirbheartú ar son [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchais]] Bhurma ón [[Ríocht Aontaithe]] i 1947; feallmharaíodh é ag a iomaitheoirí an bhliain chéanna. [[Íomhá:Aung San and family.jpg|mion|Aung San & teaghlach (Khin Kyi, Aung San Oo, Aung San Suu Kyi, Aung San Lin), 1947|clé]]Ba í an tríú páiste ina clann. Tá a hainm díorthaithe ó ainmneacha triúr ina clann: “Aung San” óna hathair, “Kyi” óna máthair agus “Suu” óna seanmháthair. Is minic a ghlaotar Daw Aung San Suu Kyi uirthi; ní cuid dá hainm é Daw, ach is ainm ómósach é le haghaidh ban uasal urramach chiallaíonn “aintín” go litriúil. Go diongbháilte, is ionann a hainm tugtha agus a hainm iomlán, ach is féidir Bean Suu Kyi nó an Dr. Suu Kyi a rá, mar leis na siollaí sin, is féidir idirdhealú a dhéanamh idir Aung San Suu Kyi agus a hathair, Ginearál Aung San. D’éirigh sí aníos lena máthair, Khin Kyi, agus a beirt deartháir, Aung San Lin agus Aung San Oo in Yangon. Bádh an deartháir ceanáin, Aung San Lin, i dtimpiste linne nuair a bhí sí ocht mbliana d’aois. Rinne a deartháir is sinne imirce go San Diego, California, agus ghlac sé saoránacht na Stát Aontaithe. Oileadh Suu Kyi i scoileanna [[Caitliceach]]a Sasanacha ar feadh formhór a hóige i mBurma.[[Íomhá:Suu-kyi-khawmu-constituency.jpg|mion|22 Márta 2012|clé]]Tháinig Daw Khin Kyi chun suntasachta mar phearsa [[polaitíocht|pholaitiúil]] sa rialtas nua Burmach. Rinneadh ambasadóir Bhurma san India di i 1960, agus lean Aung San Suu Kyi í ansin. Grádaíodh í ó Choláiste Bhantiarna Shri Ram i [[Nua-Deilí|nDeilí Nua]] i 1964. Lean Aung San Suu Kyi ar aghaidh lena hoideachas i gColáiste Naomh Aodh, Oxford, agus bhain sí amach céim B.A. i bh[[fealsúnacht]], Polaitíocht agus Eacnamaíocht i 1969 agus Tráchtas i Scoil an Léinn Oirthearach agus Afracach, Ollscoil Londan i 1985. D’oibrigh sí freisin le haghaidh rialtais Aontais Mhaenmar. I 1972, phós Aung San Suu Kyi an Dr. Michael Aris, scoláire ar an gcultúr [[An Tibéid|Tibéadach]], a bhí ina chónaí sa [[An Bhútáin|Bhútáin]]. An bhliain dár gcionn rugadh a céad mac, Alexander, i [[Londain]]; rugadh a dara mac, Kim, in 1977. Is Búdaí Teireaváda í. == Tús lena saol sa pholaitíocht == D’fhill Aung San Suu Kyi ar Bhurma i 1988 chun cúram a thabhairt dá máthair bhreoite. Tharla sé mar chomhtheagmhas gur chríochnaigh an ceannaire fadtéarmach den bPáirtí Sóisialach ceannasach, Ginearál Ne Win, a thréimhse i gceannas an bhliain chéanna. Ba é an toradh a bhí air sin ná gur tharla agóidí móra ar son an daonlathais ar 8 Lúnasa 1988 (8-8-88, deirtear gur lá rathúil an lá sin), agus cuireadh na hagóidí faoi chois go foréigneach. Ghlac giunta míleata nua seilbh ar an gcumhacht.[[Íomhá:Aung San Suu Kyi par Claude Truong-Ngoc octobre 2013.jpg|mion|2013|clé]]Spreag modh síochánta [[Mahatma Gandhi]] agus níos mó ná sin, coincheapa [[Búdachas|Búdaíocha]] Aung San Suu Kyi baint a bheith aici le polaitíocht chun oibriú ar son an daonlathais. Chuidigh sí an Léig Náisiúnta ar son an Daonlathais a bhunadh ar an 27 Meán Fómhair 1988, agus cuireadh í faoi choinneáil ina teach ar an 20 Iúil 1989. Ofráladh saoirse di dá bhfágfadh sí an tír, ach dhiúltaigh sí. [[Íomhá:Aung San Suu Kyi 2016-Headshot.jpg|clé|mion|2016 agus [[Barack Obama|Obama]] ag éisteracht léi]] Is é ceann dá hóráidí is iomráití ná an óráid “Saoirse ón Eagla”, a thosaíonn mar a leanas: :“Ní hí an chumhacht an rud a dhéanann truailliú ach an eagla. Truaillíonn an eagla go gcaillfidh siad cumhacht an dream atá i gcumhacht agus truaillíonn faitíos roimh uafás na cumhachta an dream atá faoi chois acu.” [[Íomhá:Aung San Suu Kyi at the Suu Foundation Launch (13037394793).jpg|mion|ina "laoch", 2014|clé]] == Tréimhsí faoi choinneáil == Gafa, 19 Iúil 1989, curtha faoi choinneáil ina teach in Yangon faoi dhlí airm ina bhfuil sé foráilte gur féidir duine a chur faoi choinneáil gan chúiseamh nó triail ar feadh trí bliana.[[Íomhá:Rohingya displaced Muslims 014.jpg|clé|mion|Na Róihinsí sa bhlaiin 2017 (Rohingya)]] * De réir thorthaí an olltoghcháin i 1990, bhí sé de cheart ag Aung San Suu Kyi a bheith mar [[Príomhaire|Phríomh-Aire]], toisc go bhfuil sí mar cheannaire ar an bpáirtí a bhuaigh, an Léig Náisiúnta ar son an Daonlathais i mBurma. Ach níor ghlac an réimeas míleata le bua an NLD thiar sa bhliain 1990. Cuireadh toradh an toghcháin sin ar ceal.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/maenmar-an-chead-cheim-ar-aistear-fada/|teideal=Maenmar: an chéad chéim ar aistear fada|údar=Alex Hijmans|dáta=2015|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2021-04-06}}</ref> * Críoch leis an gcoinneáil ina teach, 10 Iúil 1995 * Gafa, 23 Meán Fómhair 2000, curtha faoi choinneáil ina teach * Críoch leis an gcoinneáil ina teach, 6 Bealtaine 2002, Scaoilte saor tar éis 19 mí * Gafa, 30 Bealtaine 2003; tar éis ár Depayin bhí sí faoi choinneáil rúnda ar feadh breis is 3 mhí roimh a bheith curtha faoi choinneáil ina teach arís * 25 Bealtaine 2007, beartaíodh í a choimeád faoi choinneáil ina teach ar feadh bliana eile * 24 Deireadh Fómhair 2007, bhí sí tar éis a bheith faoi choinneáil ina teach ar feadh 12 bhliain, agóidí dlúthpháirtíochta i 12 cathair ar fud an domhain, Burma Campaign UK * 27 Bealtaine 2008, bheartaigh giunta míleata Mhaenmar í a choimeád faoi choinneáil tí ar feadh bliana eile. [[Íomhá:Myanmar coup 2021 protest in Bangkok Thailand 02.jpg|clé|mion|agóidí i mBangkok, 2021]] [[Íomhá:Myanmar coup 2021 protest in Bangkok Thailand 01.jpg|clé|mion|agóidí i mBangkok, 2021]] == 2007 agóidí in aghaidh an rialtais == Thosaigh agóidí, a bhí treoraithe ag manaigh Bhúdaíocha, ar an 19 Lúnasa 2007 i ndiaidh méadú mór i bpraghas an bhreosla, agus lean siad ar aghaidh gach lá, in ainneoin go raibh bagairt chniogbheartaíocht an airm.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-muintir-rohingya.aspx|teideal=Muintir Rohingya|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2019-05-01}}</ref> Dé Sathairn, 22 Meán Fómhair 2007, cé go raibh sí faoi faoi choinneáil ina teach, tháinig Suu Kyi go dtí geata a tí in Yangon ar feadh tréimhse ghairid chun beannachtaí na manach a bhí ag máirseáil ar son chearta an duine a ghlacadh. Tuairiscíodh gur bogadh í an lá dár gcionn go Príosún Insein (áit ar cuireadh í faoi choinneáil in 2003), ach léiríodh go raibh sí fós faoi choinneáil ina teach toisc cruinnithe le Ibrahim Gambari, toscaire na Náisiún Aontaithe, in aice an tí in Yangon ar an 30 Meán Fómhair agus 2 Deireadh Fómhair. == "Príomh-aire' == Reáchtáladh olltoghchán sa bhliain 2015. Ach ní raibh cead ag an nach mór milliún moslamach [[Róihinsí|Rohingya]], a bhfuil cónaí orthu in iarthar Maenmar, páirt a ghlacadh sa toghchán seo.<ref name=":2" /> Bhí an lá le Aung San Suu Kyi ar 10 Samhain 2015 Ghlac an deachtóireacht mhíleata le bua páirtí Aung San Suu Kyi, an Conradh Náisiúnta ar son an Daonlathais. Ar an 6 Aibreán 2016, ceapadh Aung San Suu Kyi mar "State Counsellor" nó príomhaire. [[Íomhá:Free Daw Aung San Su Kyi.jpg|clé|mion|agóidí i Maenmar, 2021]] === Glanadh eitneach, 2017-2018 === Sa bhliain 2017, theith na céadta míle [[Róihinsí|Róihinse]] (Rohingya), pobal Moslamach a raibh géarleanúint á déanamh orthu i Maenmar, thar teorainn go dtí an [[An Bhanglaidéis|Bhanglaidéis]]. Cuireadh glanadh eitneach i leith arm Mhaenmar<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.pressreader.com/ireland/irish-independent-seachtain/20170913/281522226251348|teideal=Cé hiad an pobal Róihinse?|údar=Irish Independent|dáta=MF 2017|dátarochtana=2018}}</ref> agus cáineadh ceannaire ''de facto'' na tíre Aung San Suu Kyi go géar toisc nach ndearna sí tada, is cosúil, chun na [[Róihinsí]] a chosc.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/nuacht-idirnaisiunta-ni-raibh-si-ainnis-ar-fad-ach-bhi-si-sach-granna-suil-siar-ar-2017/|teideal=NUACHT IDIRNÁISIÚNTA: Ní raibh sí ainnis ar fad ach bhí sí sách gránna: súil siar ar 2017|údar=Alex Hijmans|dáta=Nollaig 2017|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2021-04-06}}</ref> [[Íomhá:A única prisão real é o medo e a única liberdade real é a liberdade de não ter medo. Aung San Suu Kyi, n. 1945 -en.svg|clé|mion|póstaer a rinne tacadóir sa bhliain 2015]] === Coup d'état, 2021 === Ar [[1 Feabhra]] [[2021]], ghlac an t-arm i Maenmar seilbh ar riaradh na tíre. Cuireadh Aung San Suu Kyi faoi ghlas. Dúirt an t-arm go raibh an toghchán a reachtáileadh sa tír i mí na Samhna 20200 'lochtach'.<ref name=":0" /> Bhí staid éigeandála fógraithe sa tír 'go ceann tamaill' ach níor thug an ceannasaí airm, [[Min Aung Hlaing]], aon leide maidir le cén uair a thiocfadh deiridh leis, agus go reachtáilfí toghchán nua. ==== Cúlra ==== Creideann na saighdiúirí go bhfuil sé de cheart acu a bheith faoi réim de bharr a ndiansaothair agus a bhfulaingíonn siad ar son a dtíre.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=http://nos.ie/gniomhaiochas/polaitiocht/buarthai-bhurma/|teideal=Buarthaí Bhurma Anailís ag Colin Ryan ar chás reatha na tíre|údar=Colin Ryan|language=en-US|work=NÓS|dátarochtana=2021-04-06}}</ref> Creideann siad i ‘mbealach Burmach’ ar leith atá naimhdeach do pholateoirí agus do pháirtithe. Níl sna heasaontóirí agus i lucht déanta léirsithe ach brabúsaithe leisciúla. Seo é an dearcadh a fhágann na ginearáil scoite amach ón bpobal.<ref name=":1" /> === Iarmhairtí === {{Main|Corraíl shibhialta Mhaenmar, 2021}} Bhí beartas an airm in aghaidh Aung San Suu Kyi cáinte ag Ard Rúnaí na [[Na Náisiúin Aontaithe|Náisiún Aontaithe]], [[Antonio Guterres]], ag iarraidh go gcuirfí i bhfeidhm toil na ndaoine mar a léiríodh é sa toghchán sa bhliain 2020. Dúirt an tAire Gnóthaí Eachtracha,[[Síomón Ó Cómhanaigh|Simon Coveney]], go raibh an coup 'frithdhaonlathach', 'gur chóir dul siar air láithreach' agus go dtugann an coup an tír ar ais ag na laethanta dorcha roimh 2011.<ref name=":0" /> == Onóracha == Bhuaigh Aung San Suu Kyi Duais Rafto agus Duais Sakharov ar son Saoirse Smaointeoireachta i 1990 agus [[Duais Nobel|Duais Nobel na Síochána]] sa bhliain 1991. I 1992 bhronn rialtas na h[[India]] duais Jawaharlal Nehru don tsíocháin uirthi le haghaidh coimhlinte síochánta faoi dheachtóireacht mhíleata. == Féach freisin == * [[Róihinsí]] *[[Corraíl shibhialta Mhaenmar, 2021]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Aung San Suu Kyi}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1945]] [[Catagóir:Maenmar]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Buaiteoirí Dhuais Nobel na Síochána]] 5qora1zkujakb3dl24h3r8jp9suwb8m 1086445 1086051 2022-08-23T02:45:50Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[Polaitíocht|polaiteoir]] í '''Aung San Suu Kyi''', a rugadh ar an [[19 Meitheamh]] [[1945]] i [[Rangún]]. Bhí [[Maenmar]] á rith aici - is cosúil - ó 2016, go dtí Eanáir 2021.<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Coup míleata i Maenmar cáinte ag an Rialtas anseo|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0201/1194301-coup-mileata-i-maenmar-cainte-ag-an-rialtas-anseo/|date=2021-02-01|language=en|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Ba ghníomhaí í ar son an daonlathais agus ceannaire ar an Léig Náisiúnta ar son an [[Daonlathas|Daonlathais]]<ref>National League for Democracy (NLD)</ref>. Ba phríosúnach coinsiasa iomráiteach agus tacadóir na frithbheartaíochta síochánta í roimh 2016. Tharla "[[Róihinsí|Glanadh eitneach]]" sa tír sa bhliain 2017. I mí Eanáir 2021, ghlac an t-arm i Maenmar seilbh ar riaradh na tíre agus cuireadh Aung San Suu Kyi as oifig. [[Íomhá:Aung San Suu Kyi 1951.jpg|clé|mion|Aung San Suu Kyi 1951 (sé bliain d'aois)]] == Saol pearsanta == Rugadh Aung San Suu Kyi ar an [[19 Meitheamh]] [[1945]]. Bhunaigh a hathair, Aung San, arm nua-aimseartha Bhurma agus rinne sé idirbheartú ar son [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchais]] Bhurma ón [[Ríocht Aontaithe]] i 1947; feallmharaíodh é ag a iomaitheoirí an bhliain chéanna. [[Íomhá:Aung San and family.jpg|mion|Aung San & teaghlach (Khin Kyi, Aung San Oo, Aung San Suu Kyi, Aung San Lin), 1947|clé]]Ba í an tríú páiste ina clann. Tá a hainm díorthaithe ó ainmneacha triúr ina clann: “Aung San” óna hathair, “Kyi” óna máthair agus “Suu” óna seanmháthair. Is minic a ghlaotar Daw Aung San Suu Kyi uirthi; ní cuid dá hainm é Daw, ach is ainm ómósach é le haghaidh ban uasal urramach chiallaíonn “aintín” go litriúil. Go diongbháilte, is ionann a hainm tugtha agus a hainm iomlán, ach is féidir Bean Suu Kyi nó an Dr. Suu Kyi a rá, mar leis na siollaí sin, is féidir idirdhealú a dhéanamh idir Aung San Suu Kyi agus a hathair, Ginearál Aung San. D’éirigh sí aníos lena máthair, Khin Kyi, agus a beirt deartháir, Aung San Lin agus Aung San Oo in Yangon. Bádh an deartháir ceanáin, Aung San Lin, i dtimpiste linne nuair a bhí sí ocht mbliana d’aois. Rinne a deartháir is sinne imirce go San Diego, California, agus ghlac sé saoránacht na Stát Aontaithe. Oileadh Suu Kyi i scoileanna [[Caitliceach]]a Sasanacha ar feadh formhór a hóige i mBurma.[[Íomhá:Suu-kyi-khawmu-constituency.jpg|mion|22 Márta 2012|clé]]Tháinig Daw Khin Kyi chun suntasachta mar phearsa [[polaitíocht|pholaitiúil]] sa rialtas nua Burmach. Rinneadh ambasadóir Bhurma san India di i 1960, agus lean Aung San Suu Kyi í ansin. Grádaíodh í ó Choláiste Bhantiarna Shri Ram i [[Nua-Deilí|nDeilí Nua]] i 1964. Lean Aung San Suu Kyi ar aghaidh lena hoideachas i gColáiste Naomh Aodh, Oxford, agus bhain sí amach céim B.A. i bh[[fealsúnacht]], Polaitíocht agus Eacnamaíocht i 1969 agus Tráchtas i Scoil an Léinn Oirthearach agus Afracach, Ollscoil Londan i 1985. D’oibrigh sí freisin le haghaidh rialtais Aontais Mhaenmar. I 1972, phós Aung San Suu Kyi an Dr. Michael Aris, scoláire ar an gcultúr [[An Tibéid|Tibéadach]], a bhí ina chónaí sa [[An Bhútáin|Bhútáin]]. An bhliain dár gcionn rugadh a céad mac, Alexander, i [[Londain]]; rugadh a dara mac, Kim, in 1977. Is Búdaí Teireaváda í. == Tús lena saol sa pholaitíocht == D’fhill Aung San Suu Kyi ar Bhurma i 1988 chun cúram a thabhairt dá máthair bhreoite. Tharla sé mar chomhtheagmhas gur chríochnaigh an ceannaire fadtéarmach den bPáirtí Sóisialach ceannasach, Ginearál Ne Win, a thréimhse i gceannas an bhliain chéanna. Ba é an toradh a bhí air sin ná gur tharla agóidí móra ar son an daonlathais ar 8 Lúnasa 1988 (8-8-88, deirtear gur lá rathúil an lá sin), agus cuireadh na hagóidí faoi chois go foréigneach. Ghlac giunta míleata nua seilbh ar an gcumhacht.[[Íomhá:Aung San Suu Kyi par Claude Truong-Ngoc octobre 2013.jpg|mion|2013|clé]]Spreag modh síochánta [[Mahatma Gandhi]] agus níos mó ná sin, coincheapa [[Búdachas|Búdaíocha]] Aung San Suu Kyi baint a bheith aici le polaitíocht chun oibriú ar son an daonlathais. Chuidigh sí an Léig Náisiúnta ar son an Daonlathais a bhunadh ar an 27 Meán Fómhair 1988, agus cuireadh í faoi choinneáil ina teach ar an 20 Iúil 1989. Ofráladh saoirse di dá bhfágfadh sí an tír, ach dhiúltaigh sí. [[Íomhá:Aung San Suu Kyi 2016-Headshot.jpg|clé|mion|2016 agus [[Barack Obama|Obama]] ag éisteracht léi]] Is é ceann dá hóráidí is iomráití ná an óráid “Saoirse ón Eagla”, a thosaíonn mar a leanas: :“Ní hí an chumhacht an rud a dhéanann truailliú ach an eagla. Truaillíonn an eagla go gcaillfidh siad cumhacht an dream atá i gcumhacht agus truaillíonn faitíos roimh uafás na cumhachta an dream atá faoi chois acu.” [[Íomhá:Aung San Suu Kyi at the Suu Foundation Launch (13037394793).jpg|mion|ina "laoch", 2014|clé]] == Tréimhsí faoi choinneáil == Gafa, 19 Iúil 1989, curtha faoi choinneáil ina teach in Yangon faoi dhlí airm ina bhfuil sé foráilte gur féidir duine a chur faoi choinneáil gan chúiseamh nó triail ar feadh trí bliana.[[Íomhá:Rohingya displaced Muslims 014.jpg|clé|mion|Na Róihinsí sa bhlaiin 2017 (Rohingya)]] * De réir thorthaí an olltoghcháin i 1990, bhí sé de cheart ag Aung San Suu Kyi a bheith mar [[Príomhaire|Phríomh-Aire]], toisc go bhfuil sí mar cheannaire ar an bpáirtí a bhuaigh, an Léig Náisiúnta ar son an Daonlathais i mBurma. Ach níor ghlac an réimeas míleata le bua an NLD thiar sa bhliain 1990. Cuireadh toradh an toghcháin sin ar ceal.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/maenmar-an-chead-cheim-ar-aistear-fada/|teideal=Maenmar: an chéad chéim ar aistear fada|údar=Alex Hijmans|dáta=2015|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2021-04-06}}</ref> * Críoch leis an gcoinneáil ina teach, 10 Iúil 1995 * Gafa, 23 Meán Fómhair 2000, curtha faoi choinneáil ina teach * Críoch leis an gcoinneáil ina teach, 6 Bealtaine 2002, Scaoilte saor tar éis 19 mí * Gafa, 30 Bealtaine 2003; tar éis ár Depayin bhí sí faoi choinneáil rúnda ar feadh breis is 3 mhí roimh a bheith curtha faoi choinneáil ina teach arís * 25 Bealtaine 2007, beartaíodh í a choimeád faoi choinneáil ina teach ar feadh bliana eile * 24 Deireadh Fómhair 2007, bhí sí tar éis a bheith faoi choinneáil ina teach ar feadh 12 bhliain, agóidí dlúthpháirtíochta i 12 cathair ar fud an domhain, Burma Campaign UK * 27 Bealtaine 2008, bheartaigh giunta míleata Mhaenmar í a choimeád faoi choinneáil tí ar feadh bliana eile. [[Íomhá:Myanmar coup 2021 protest in Bangkok Thailand 02.jpg|clé|mion|agóidí i mBangkok, 2021]] [[Íomhá:Myanmar coup 2021 protest in Bangkok Thailand 01.jpg|clé|mion|agóidí i mBangkok, 2021]] == 2007 agóidí in aghaidh an rialtais == Thosaigh agóidí, a bhí treoraithe ag manaigh Bhúdaíocha, ar an 19 Lúnasa 2007 i ndiaidh méadú mór i bpraghas an bhreosla, agus lean siad ar aghaidh gach lá, in ainneoin go raibh bagairt chniogbheartaíocht an airm.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-muintir-rohingya.aspx|teideal=Muintir Rohingya|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2019-05-01}}</ref> Dé Sathairn, 22 Meán Fómhair 2007, cé go raibh sí faoi faoi choinneáil ina teach, tháinig Suu Kyi go dtí geata a tí in Yangon ar feadh tréimhse ghairid chun beannachtaí na manach a bhí ag máirseáil ar son chearta an duine a ghlacadh. Tuairiscíodh gur bogadh í an lá dár gcionn go Príosún Insein (áit ar cuireadh í faoi choinneáil in 2003), ach léiríodh go raibh sí fós faoi choinneáil ina teach toisc cruinnithe le Ibrahim Gambari, toscaire na Náisiún Aontaithe, in aice an tí in Yangon ar an 30 Meán Fómhair agus 2 Deireadh Fómhair. == "Príomh-aire' == Reáchtáladh olltoghchán sa bhliain 2015. Ach ní raibh cead ag an nach mór milliún Moslamach [[Róihinsí|Rohingya]], a bhfuil cónaí orthu in iarthar Maenmar, páirt a ghlacadh sa toghchán seo.<ref name=":2" /> Bhí an lá le Aung San Suu Kyi ar 10 Samhain 2015 Ghlac an deachtóireacht mhíleata le bua páirtí Aung San Suu Kyi, an Conradh Náisiúnta ar son an Daonlathais. Ar an 6 Aibreán 2016, ceapadh Aung San Suu Kyi mar "State Counsellor" nó príomhaire. [[Íomhá:Free Daw Aung San Su Kyi.jpg|clé|mion|agóidí i Maenmar, 2021]] === Glanadh eitneach, 2017-2018 === Sa bhliain 2017, theith na céadta míle [[Róihinsí|Róihinse]] (Rohingya), pobal Moslamach a raibh géarleanúint á déanamh orthu i Maenmar, thar teorainn go dtí an [[An Bhanglaidéis|Bhanglaidéis]]. Cuireadh glanadh eitneach i leith arm Mhaenmar<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.pressreader.com/ireland/irish-independent-seachtain/20170913/281522226251348|teideal=Cé hiad an pobal Róihinse?|údar=Irish Independent|dáta=MF 2017|dátarochtana=2018}}</ref> agus cáineadh ceannaire ''de facto'' na tíre Aung San Suu Kyi go géar toisc nach ndearna sí tada, is cosúil, chun na [[Róihinsí]] a chosc.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/nuacht-idirnaisiunta-ni-raibh-si-ainnis-ar-fad-ach-bhi-si-sach-granna-suil-siar-ar-2017/|teideal=NUACHT IDIRNÁISIÚNTA: Ní raibh sí ainnis ar fad ach bhí sí sách gránna: súil siar ar 2017|údar=Alex Hijmans|dáta=Nollaig 2017|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2021-04-06}}</ref> [[Íomhá:A única prisão real é o medo e a única liberdade real é a liberdade de não ter medo. Aung San Suu Kyi, n. 1945 -en.svg|clé|mion|póstaer a rinne tacadóir sa bhliain 2015]] === Coup d'état, 2021 === Ar [[1 Feabhra]] [[2021]], ghlac an t-arm i Maenmar seilbh ar riaradh na tíre. Cuireadh Aung San Suu Kyi faoi ghlas. Dúirt an t-arm go raibh an toghchán a reachtáileadh sa tír i mí na Samhna 20200 'lochtach'.<ref name=":0" /> Bhí staid éigeandála fógraithe sa tír 'go ceann tamaill' ach níor thug an ceannasaí airm, [[Min Aung Hlaing]], aon leide maidir le cén uair a thiocfadh deiridh leis, agus go reachtáilfí toghchán nua. ==== Cúlra ==== Creideann na saighdiúirí go bhfuil sé de cheart acu a bheith faoi réim de bharr a ndiansaothair agus a bhfulaingíonn siad ar son a dtíre.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=http://nos.ie/gniomhaiochas/polaitiocht/buarthai-bhurma/|teideal=Buarthaí Bhurma Anailís ag Colin Ryan ar chás reatha na tíre|údar=Colin Ryan|language=en-US|work=NÓS|dátarochtana=2021-04-06}}</ref> Creideann siad i ‘mbealach Burmach’ ar leith atá naimhdeach do pholateoirí agus do pháirtithe. Níl sna heasaontóirí agus i lucht déanta léirsithe ach brabúsaithe leisciúla. Seo é an dearcadh a fhágann na ginearáil scoite amach ón bpobal.<ref name=":1" /> === Iarmhairtí === {{Main|Corraíl shibhialta Mhaenmar, 2021}} Bhí beartas an airm in aghaidh Aung San Suu Kyi cáinte ag Ard Rúnaí na [[Na Náisiúin Aontaithe|Náisiún Aontaithe]], [[Antonio Guterres]], ag iarraidh go gcuirfí i bhfeidhm toil na ndaoine mar a léiríodh é sa toghchán sa bhliain 2020. Dúirt an tAire Gnóthaí Eachtracha,[[Síomón Ó Cómhanaigh|Simon Coveney]], go raibh an coup 'frithdhaonlathach', 'gur chóir dul siar air láithreach' agus go dtugann an coup an tír ar ais ag na laethanta dorcha roimh 2011.<ref name=":0" /> == Onóracha == Bhuaigh Aung San Suu Kyi Duais Rafto agus Duais Sakharov ar son Saoirse Smaointeoireachta i 1990 agus [[Duais Nobel|Duais Nobel na Síochána]] sa bhliain 1991. I 1992 bhronn rialtas na h[[India]] duais Jawaharlal Nehru don tsíocháin uirthi le haghaidh coimhlinte síochánta faoi dheachtóireacht mhíleata. == Féach freisin == * [[Róihinsí]] *[[Corraíl shibhialta Mhaenmar, 2021]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Aung San Suu Kyi}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1945]] [[Catagóir:Maenmar]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Buaiteoirí Dhuais Nobel na Síochána]] 9fh1htwfybxuzbrja8k0yxqutnj9z61 0 22201 1085987 1058043 2022-08-22T16:31:44Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki {{glanadh}} [[Íomhá:Manifestacion UGT.jpg|thumb|Agóideoirí ón UGT (Maidrid - 2008)]] Cheann de príomh-[[ceardchumann|ceardchumainn]] na [[An Spáinn|Spáinne]] is ea '''Unión General de Trabajadores''' (UGT, Ceardchumann ilsaothair Oibrithe), cleamhnaithe go stairiúil leis an Páirtí na nOibrithe Sóisialach Spáinneach ([[PSOE]]). == Stair == Bhunaigh Pablo Iglesias Posse (r.[[Ferrol]] [[1850]]- b.[[Maidrid]] [[1925]]) an UGT ar an [[12 Lúnasa]] [[1888]] i Mataró ([[Barcelona]]), le smaointe Marxaí agus [[sóisialachas|sóisialachais]] i gceist. Ní raibh an streachailt aicmeach mar bun phrionsabal a chuid gníomhaíochtaí go dtí an naoú comhdháil déag. Cé nach raibh aon aontú foimiúlta ag an UGT leis an [[PSOE]], tá nasc eatarthu ó bhúnú an cheardchumann. I rith [[an Chéad Chogadh Domhanda]], bhí gaol láidir idir an UGT agus an [[Confederación Nacional del Trabajo]] (CNT, Cónaidhm Náisiúnta Lucht Oibre). Tháinig deiridh tobann leis an ré seo le ré nua an deachtóir [[Miguel Primo de Rivera]], a thug monaplacht dlíthiúl don ceardchumainn urraithe ag an rialtas. Cé gur easaontaigh an UGT leis an deachtóireacht, bhí siad sásta comhoibriú le stádas dlíthiúl a choimeád. Tháinig radacú orthu i rith tréimhse [[Dara Poblacht na Spáinne]] faoi thionchar [[Francisco Largo Caballero]]. D'eagraigh siad an stailc ginearálta sa bhliain [[1934]] de bharr teacht i gcumhacht an eite dheis. Bhí thart ar milliún baill aige faoin am seo. Chuir an [[Cogadh Cathartha na Spáinne|Cogadh Cathartha]] le fadhbanna inmheánach an cheardchumann agus d'fhág Largo Caballero sa bhliain [[1937]]. Díbrigh [[Francisco Franco]] i ndiaidh an Cogadh Cathartha agus bhí ar an UGT dul faoi thalamh. I ndiaidh a bhás ([[1975]]) tháinig siad chun tosaigh arís agus sa lá atá i inniu tá siad mar príomh cheardchumainn na tíre ó thaobh ionadaíocht an lucht oibre. == Féach Freisin == * [[Pablo Iglesias]], bhunaigh sé an UGT agus an PSOE {{síol}} [[Catagóir:Ceardchumainn]] [[Catagóir:An Spáinn]] tp8ke6t8iyxcsh0ccpqzbi61pnfsl5b 0 22485 1086046 1063310 2022-08-22T18:35:18Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}}{{WD Bosca Sonraí Leabhar}} Is é an t-[[úrscéal]] deireanach agus b'fhéidir an ceann is aitheanta é '''Scachnovelle (Úrscéalfichille)''' a scríobh [[Stefan Zweig]] sular chuir sé [[Lámh ina bhás féin|lámh ina bhás]] féin sa bhliain [[1942]]. == An Scéal == Ar long phaisnéire ag seoladh idir [[Nua-Eabhrac]] agus [[Buenos Aires]] éiríonn leis an bpríomhcharactéir, seaimpín [[ficheall|fichille]] an domhain, atá mar phaisnéir ar an long, a mhealladh isteach i gcluiche fichille ar son airgid. Agus an cluiche ar siúl chuireann Dr B., teithfí ón [[Ostair]], comhairle ar an mbuíonn fear atá ag imirt i gcoinne an seaimpín agus de bharr a chabhar chríochnaíonn an cluiche cothrom. Bíonn an méid sin iontas ar na bhfearaibh go ndéanann an príomhcharactéir tréaniarracht an teithfí a mhealladh chun cluiche iomlán a imirt i gcoinne an seaimpín. Agus é ag iarraidh chuir ina luí air gur cheart dó an dúshlán a thabhairt, instear scéal an teithfi dúinn. Is léir gur chuireadh faoi ghlas é in óstán ag na naitsithe ar feadh achar fada gan aige ach leabhar faoi 150 cluiche fichille clúiteach, a ghoid sé ó saighdiúir Gearmánach lena aigne a choimeád aclaí. Tar éis tamaill bíonn chuile cluiche ar eolas aige agus ansin agus é cráite ag an t-uaigneas éiríonn leis cluichí a imirt idir dubh agus bán ina intinn féin. Is gá dó a intinn a scoilt ina dhá leath go samhlaíoch chun an éacht seo a bhaint amach. Éiríonn leis ach faoi dheireadh chuireann an deighilt cumtha seo isteach air agus chuireadh faoi chúram siciatraí in ospidéal é. Tá an sicitraí thar a bheith tuisceannach agus tar éis biseach a theacht air an ostaireach, scaoileadh saor é. Tugadh foláireamh dó gan a bheith ag plé le fichille arís áfach. Dár ndóigh chuireann an príomhcharactéir ina luí air an cluiche a imirt. Baineann an teithfí an chéad cluiche agus bíonn iontas ar an seaimpín agus ar an gcomhluadar. In aghaidh tolla an teithfí shocraíonn siad cluiche eile a imirt chun deis díoltais a thabhairt don seaimpín. Séard a thiteann amach ná go gcuireann an seaimpín isteach chomh mór sin ar an teithfí, d'aon turas, le himirt mall go chliseann sláinte intinne an Ostarach agus fágann sé an bord le gealltannas nach n'imreofadh sé fichille arís go deo. == Miniú an Scéil == Deirtear go seasann seaimpín fichille an domhain do [[Adolf Hitler|Hitler]], duine gan oiliúint gan samhlaíocht ach talainn de shaghas éigeann aige agus go seasann an buíonn eile do na comhghualaithe le talainn, oideachas agus tuisceannt ach gan an cumas acu cuir in aghaidh an bodach míléannta. Faraoir fuair Zweig bás sular chruthú a mhalairt. [[Catagóir:Úrscéalta]] o5t1wzw6m5r2wkem9lmlbcu2nts2522 1086047 1086046 2022-08-22T18:38:16Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{glanadh}}{{WD Bosca Sonraí Leabhar}} Is é an t-[[úrscéal]] deireanach agus b'fhéidir an ceann is aitheanta é '''Scachnovelle (Úrscéalfichille)''' a scríobh [[Stefan Zweig]] sular chuir sé [[Lámh ina bhás féin|lámh ina bhás]] féin sa bhliain [[1942]]. == An Scéal == Ar long phaisnéire ag seoladh idir [[Nua-Eabhrac]] agus [[Buenos Aires]] éiríonn leis an bpríomhcharactéir, seaimpín [[ficheall|fichille]] an domhain, atá mar phaisnéir ar an long, a mhealladh isteach i gcluiche fichille ar son airgid. Agus an cluiche ar siúl chuireann Dr B., teithfí ón [[Ostair]], comhairle ar an mbuíonn fear atá ag imirt i gcoinne an tseaimpín agus de bharr a chabhar chríochnaíonn an cluiche cothrom. Bíonn an méid sin iontas ar na bhfearaibh go ndéanann an príomhcharactéir tréaniarracht an teithfí a mhealladh chun cluiche iomlán a imirt i gcoinne an tseaimpín. Agus é ag iarraidh chuir ina luí air gur cheart dó an dúshlán a thabhairt, instear scéal an teithfi dúinn. Is léir gur chuireadh faoi ghlas é in óstán ag na naitsithe ar feadh achar fada gan aige ach leabhar faoi 150 cluiche fichille clúiteach, a ghoid sé ó saighdiúir Gearmánach lena aigne a choimeád aclaí. Tar éis tamaill bíonn chuile cluiche ar eolas aige agus ansin agus é cráite ag an t-uaigneas éiríonn leis cluichí a imirt idir dubh agus bán ina intinn féin. Is gá dó a intinn a scoilt ina dhá leath go samhlaíoch chun an éacht seo a bhaint amach. Éiríonn leis ach faoi dheireadh chuireann an deighilt cumtha seo isteach air agus chuireadh faoi chúram siciatraí in ospidéal é. Tá an sicitraí thar a bheith tuisceannach agus tar éis biseach a theacht air an ostaireach, scaoileadh saor é. Tugadh foláireamh dó gan a bheith ag plé le fichille arís áfach. Dár ndóigh chuireann an príomhcharactéir ina luí air an cluiche a imirt. Baineann an teithfí an chéad cluiche agus bíonn iontas ar an seaimpín agus ar an gcomhluadar. In aghaidh tolla an teithfí shocraíonn siad cluiche eile a imirt chun deis díoltais a thabhairt don seaimpín. Séard a thiteann amach ná go gcuireann an seaimpín isteach chomh mór sin ar an teithfí, d'aon turas, le himirt mall go chliseann sláinte intinne an Ostarach agus fágann sé an bord le gealltannas nach n'imreofadh sé fichille arís go deo. == Miniú an Scéil == Deirtear go seasann seaimpín fichille an domhain do [[Adolf Hitler|Hitler]], duine gan oiliúint gan samhlaíocht ach talainn de shaghas éigeann aige agus go seasann an buíonn eile do na comhghualaithe le talainn, oideachas agus tuisceannt ach gan an cumas acu cuir in aghaidh an bodach míléannta. Faraoir fuair Zweig bás sular chruthú a mhalairt. [[Catagóir:Úrscéalta]] 0tv4368zsq4uv58x2ni42zdvkg3yx59 1086525 1086047 2022-08-23T05:11:46Z DaithíÓ 328 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} Is é an t-[[úrscéal]] deireanach agus b'fhéidir an ceann is aitheanta é '''Scachnovelle (Úrscéalfichille)''' a scríobh [[Stefan Zweig]] sular chuir sé [[Lámh ina bhás féin|lámh ina bhás]] féin sa bhliain [[1942]]. == An Scéal == Ar long phaisnéire ag seoladh idir [[Nua-Eabhrac]] agus [[Buenos Aires]] éiríonn leis an bpríomhcharactéir, seaimpín [[ficheall|fichille]] an domhain, atá mar phaisnéir ar an long, a mhealladh isteach i gcluiche fichille ar son airgid. Agus an cluiche ar siúl chuireann Dr B., teithfí ón [[Ostair]], comhairle ar an mbuíonn fear atá ag imirt i gcoinne an tseaimpín agus de bharr a chabhar chríochnaíonn an cluiche cothrom. Bíonn an méid sin iontas ar na bhfearaibh go ndéanann an príomhcharactéir tréaniarracht an teithfí a mhealladh chun cluiche iomlán a imirt i gcoinne an tseaimpín. Agus é ag iarraidh chuir ina luí air gur cheart dó an dúshlán a thabhairt, instear scéal an teithfi dúinn. Is léir gur chuireadh faoi ghlas é in óstán ag na naitsithe ar feadh achar fada gan aige ach leabhar faoi 150 cluiche fichille clúiteach, a ghoid sé ó saighdiúir Gearmánach lena aigne a choimeád aclaí. Tar éis tamaill bíonn chuile cluiche ar eolas aige agus ansin agus é cráite ag an t-uaigneas éiríonn leis cluichí a imirt idir dubh agus bán ina intinn féin. Is gá dó a intinn a scoilt ina dhá leath go samhlaíoch chun an éacht seo a bhaint amach. Éiríonn leis ach faoi dheireadh chuireann an deighilt cumtha seo isteach air agus chuireadh faoi chúram siciatraí in ospidéal é. Tá an sicitraí thar a bheith tuisceannach agus tar éis biseach a theacht air an ostaireach, scaoileadh saor é. Tugadh foláireamh dó gan a bheith ag plé le fichille arís áfach. Dár ndóigh chuireann an príomhcharactéir ina luí air an cluiche a imirt. Baineann an teithfí an chéad cluiche agus bíonn iontas ar an seaimpín agus ar an gcomhluadar. In aghaidh tolla an teithfí shocraíonn siad cluiche eile a imirt chun deis díoltais a thabhairt don seaimpín. Séard a thiteann amach ná go gcuireann an seaimpín isteach chomh mór sin ar an teithfí, d'aon turas, le himirt mall go chliseann sláinte intinne an Ostarach agus fágann sé an bord le gealltannas nach n'imreofadh sé fichille arís go deo. == Miniú an Scéil == Deirtear go seasann seaimpín fichille an domhain do [[Adolf Hitler|Hitler]], duine gan oiliúint gan samhlaíocht ach talainn de shaghas éigeann aige agus go seasann an buíonn eile do na comhghualaithe le talainn, oideachas agus tuisceannt ach gan an cumas acu cuir in aghaidh an bodach míléannta. Faraoir fuair Zweig bás sular chruthú a mhalairt. [[Catagóir:Úrscéalta]] b4nsat6plbzxti11ntw7t2rpx6j4d01 0 22711 1086453 1080908 2022-08-23T02:48:54Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} B'aisteoir agus amhránaí Francach é '''Filip Nikolic'''. Rugadh é ar an [[1 Meán Fómhair]] [[1974]] i Saint-Ouen na Fraince agus d'éag [[16 Meán Fómhair]] [[2009]]. Dár lena dhlíodóir, mharaigh taom croí nó mí-úsáid piollaí codlata é.<ref>http://www.20minutes.fr/article/347907/People-Filip-Nikolic-des-2be3-est-mort.php</ref> == Scannáin == * [[Simon Sez]] ([[2000]]) * [[Fracassés]] ([[2006]]) == Teilifís == * [[Pour être libre]] * [[Navarro (teledu)|Navarro]] * [[Brigade Navarro]] == Drámaíocht == * Viens chez moi, j'habite chez une copine == Dioscliosta (leis an ngrúpa 2Be3) == * Partir un jour (1997); * 2Be3 (1998); * Bercy 98 (1999); * L'essentiel des 2Be3 (2001); * Excuse my french (2001) == Foinsí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.filipnikolic.com/ Suíomh oifigiúil] * [http://www.myspace.com/filipnikolic2 Leathanach Myspace oifigiúil] {{síol}} {{DEFAULTSORT:Nikolic, Filip}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1974]] [[Catagóir:Básanna in 2009]] [[Catagóir:Aisteoirí Francacha]] [[Catagóir:Daoine beo]] 0mralad4dmkk2uhdg5t9p0v2ajqqdnp 0 23358 1086000 1002274 2022-08-22T16:56:16Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} [[Íomhá:The Falls Road Library - geograph.org.uk - 71078.jpg|mion|[[Bóthar na bhFál]]]] [[Gaelscoil]] is ea '''Bunscoil Phobal Feirste'''. Tá an scoil suite ar [[Bóthar na bhFál|Bhóthar na bhFál]] i n[[Gaeltacht Bhéal Feirste]]. Bunaíodh sna [[1970idí]] í. Ba í Bunscoil Phobal Feirste an chéad Ghaelscoil riamh i d[[Tuaisceart Éireann]]. == Stair == Bhí baint mhór ag Albert Fry le bunú agus forbairt Bhunscoil Phobal Feirste sna [[1970idí]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Duine de Ghaeil mhóra Bhéal Feirste Albert Fry tar éis bháis|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0505/1214014-duine-de-ghaeil-mhora-bheal-feirste-albert-fry-tar-eis-bhais/|date=2021-05-05|language=en|author=Nuacht RTÉ}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Béal Feirste]] hjllpnpzmkyi37zv0q94kdnp2y4lq7j 0 23555 1086143 1049286 2022-08-22T19:50:21Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Tá '''Gaelscoil na Cille''' suite i g[[Cill Dhéagláin]], [[Contae na Mí]], [[Cúige Laighean]],[[Éire]]. Is í Eibhlín Pléámonn an príomhoide. == Stair == Bunaíodh an scoil sa bhliain 1981. Ba i sean-scoil an pharóiste agus i seomraí réamh-dhéanta a bhí an scoil lonnaithe go dtí an bhliain 1995. Sa bhliain sin, áfach, d'aistrigh an scoil go foirgneamh nua. Iar-dhalta de chuid na scoile is ea Daráine Ní Mhaolmhichil / Mulvihill, a bhuaigh gradam ''People of the Year'' sa bhliain 2001.{{fíoras}} == Halla == Tugtar "Cultúrlann na Cille" ar halla na scoile, atá sé ar fáil ar chíos dóibh siúd ar mhaihh leo é a úsáid lasmuigh d'am scoile. == Naisc sheachtracha == * [http://www.iol.ie/~gsmcille/ Suíomh] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] 9bgz7hrgljkke9khybuk1qwa577ytcs 0 23631 1086408 1016987 2022-08-23T02:31:50Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Sráidbhaile]] i g[[Contae Chorcaí]] is ea '''Lios Cearúill'''. Tá sé le fáil ar an m[[bóthar]] réigiúnach R522 in aice le [[Mala]] agus le [[Cill na Malach]], timpeall dhá mhíle slí laisteas den [[An Abhainn Bheag|Abhainn Bheag]]. Tá Lios Cearúill suite i ngleann a mbíodh loch ársa ann: tá láithreán an locha sin timpeall seasca troigh faoi thalamh anois. == An Caisleán == Tá [[Caisleán Lios Cearúill]] suite os cionn an tsráidbhaile. [[Caisleán]] Normannach is ea é, agus sa [[13ú haois]] a tógadh é de bharr na mBarrach a theacht i réim i g[[Cúige Mumhan]]. Bhí sé ar cheann de roinnt caisleán a tógadh chun an limistéar [[Normannaigh|Normannach]] a chosaint ar na hÉireannaigh thiar agus theas. Fágann sin gur comhartha suntasach é ar theacht agus ar dhaingniú na Normannach san áit. Méadaíodh agus feabhsaíodh é de réir a chéile (is dócha go mbaineann teach an gheata leis an [[16ú haois]]). Scrios Sir Hardress Waller é sa bhliain 1650. Inniu féin tá bail measartha maith air, cé gur fothrach é. [[Íomhá:www.wesleyjohnston.com-users-ireland-maps-historical-map1300.gif|thumb|200px|An limistéar (agus dath gorm air) a bhí faoi smacht na Normannach timpeall na bliana 1300.]] Tá faiche os comhair an chaisleán amach, agus is gearr ó cuireadh roinnt crann dúchasach ann, in éineacht le bláthanna na háite i bpáirc. == An Lios == Tá lios gar don sráidbhaile, agus é isteach is amach le 30 méadar trasna; idir an 5ú haois agus an 10ú haois a rinneadh é, agus cuireadh ocht bhfear déag de na Gearaltaigh ann tar éis gur maraíodh iad i g[[Cath Lios Cearúill]] sa bhliain 1642. == An Mhainistir == Sa tsean[[reilig]], tá fothraigh a dtugtar “Seanmhúrtha” Lios Cearúill orthu, ach ar iarsmaí seanmhainistir iad i ndáiríre. Deirtear gur [[Mainistir|mhainistir]] Phroinsiasach í, ach is éard is dóichí gur Beinidictigh de chuid Chill na Malach a thóg í faoi choimirce na mBarrach. == Iarsmaí == Tá an ceantar lán d’iarsmaí seandálaíochta – leasanna, fulachtaí fiann agus eile. == Tagairtí == * [http://homepage.eircom.net/~liscarroll/Website/index_files/Page592.htm Liscarroll Community Council] [[Catagóir:Bailte i gContae Chorcaí]] 7pcfvmoj70rxj7cf88r08f50umz0m3w 0 23791 1086608 1013295 2022-08-23T06:06:51Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Réigiún [[stair]]iúil in Oirthuaisceart na [[An tSín|Síne]] is ea an '''Mhanchúir''', arb ionann í, a bheag nó a mhór, agus cúigí [[Heilongjiang]], [[Jilin]] agus [[Liaoning]] i Sín an lae inniu, chomh maith leis na codanna den [[An Rúis|Rúis]] agus den [[An Mhongóil|Mhongóil]] atá ag críochantacht leis na cúigí Síneacha. Fuair an réigiún a ainm ó na Manchúraigh nó ''Manju'', cine fánaithe a raibh cónaí ansin orthu fadó. [[Íomhá:Russo-Japanese War 1904 Yalu River.jpg|mion|clé|Cath, abhainn Yalu, 1904 (Yōshū Chikanobu)]] [[Íomhá:193109 mukden incident railway sabotage.jpg|mion|clé|An gníomh 'sabaitéireachta' ar [[18 Meán Fómhair]] [[1931]]]] == Teanga == Labhair na Manchúraigh [[Teangacha Tungúsacha|teanga Thungúsach]], cosúil leis na treibheacha eile sa Mhanchúir. Sa bhliain 1644, shealbhaigh na Manchúraigh [[Béising]], agus bhunaigh siad Rítheaghlach Qing, an rítheaghlach deireanach a bhí ag rialú Impireacht na Síne. Rinne siad dearmad dá dteanga in imeacht na mblianta, áfach. Inniu, is ar éigean a chloisfeá focal Manchúirise sa Mhanchúir féin, cé go n-aithníonn an stát Síneach na Manchúraigh mar dhream eitneach ar leith i gcónaí. == Stair == [[Íomhá:IJA tank in Manchuria.jpg|mion|clé|Saighdiúirí Seapánacha sa Mhanchúir, 1931]] [[Íomhá:Captured T-62 tank.jpg|mion|Baineadh úsáid as an tanc Rúisis seo, T-62, ar pháirc an áir In iarsmalann i mBéising inniu. ]] I dtús na fichiú haoise, bhí an Rúis agus [[an tSeapáin]] ag cur suime sa Mhanchúir, agus iad den tuairim gur réigiún tábhachtach straitéiseach a bhí ann. Mar sin, d'éirigh ina [[cogadh na Rúise agus na Seapáine|chogadh]] eatarthu sa bhliain 1904. Bhuaigh an tSeapáin an cogadh, agus b'éigean don Rúis an chuid den Mhanchúir a thabhairt ar ais don tSín a bhí forghafa aici roimhe sin. Sa bhliain 1905, chuaigh trúpaí Seapánacha i seilbh an [[iarnród|iarnróid]] a bhí ag rith tríd an Manchúir, le go mbeadh an tSeapáin in ann amhábhair a iompar ón Manchúir go dtí [[an Chóiré]]. Bunaíodh an comhlacht 'Mantetsu' in 1906 chun líne traenach nua a thógáil.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=South Manchuria Railway|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=South_Manchuria_Railway&oldid=1040661785|journal=Wikipedia|date=2021-08-25|language=en}}</ref> === An "Eachtra" Manchúrach === Idir na 1900idí-[[1920idí]], bhí méadú as cuimse tagtha ar [[Eacnamaíocht|gheilleagar]] na [[An tSeapáin|Seapáine]]. Ach bhí an tír gann ar acmhainní nádúrtha, agus sna [[1930idí]], bhí an dearcadh [[Coilíneachas|coilíneach]] ag dul i neart sa tSeapáin. Ar an [[18 Meán Fómhair]] [[1931]], tharla gníomh sabaitéireachta ar líne traenach 'Mantetsu' sa Mhanchúir. I ndáiríre, bhí arm na himpireachta de chuid na Seapáine taobh thiar den 'ionsaí' (pléasc thar a bheith beag, gan damáiste). Ach mhaigh an tarm go raibh caimiléireacht ar siúl ina aghaidh agus cuireadh an milleán go mioscaiseach ar na Sínigh''.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Mukden Incident|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mukden_Incident&oldid=1045039399|journal=Wikipedia|date=2021-09-18|language=en}}</ref>'' An lá dár gcionn, chuir an tSeapáin tús lena n-ionsaí ar an Mhanchúir.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Japanese invasion of Manchuria|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Japanese_invasion_of_Manchuria&oldid=1044359105|journal=Wikipedia|date=2021-09-14|language=en}}</ref> Maraíodh 500 Síneach ar an chéad lá i Mukden agus theith na mílte eile. {{Main|Eachtra Manchúrach (1931)}} Bhunaigh na Seapánaigh stát nua a bhí ar teaghrán acu - [[Manchukuo]] - agus chuir siad Pu Yi, iar-Impire na Síne, á rialú. Níor tháinig [[an Dara Cogadh Domhanda]] go dtí an Mhanchúir ar dtús. Sna [[1940idí]], bhí conradh [[Síocháin|síochán]]<nowiki/>a i bhfeidhm idir [[an tAontas Sóivéadach]] agus an tSeapáin. Ach ar an [[8 Lúnasa]] [[1945]], mháirseáil na trúpaí [[An tAontas Sóivéadach|Sóivéadacha]] isteach sa Mhanchúir. === Cumannachas === Sna blianta go díreach i ndiaidh an chogaidh, bhí Arm Fuascailte Mhuintir na Síne - arm Cumannach Mao Zedong - i seilbh na Manchúire. Ón mbunáit seo a tháinig na trúpaí [[Cumannachas|Cumannacha]] a shealbhaigh [[Béising|Beijing]] sa bhliain 1949 agus a rinne Daonphoblacht Chumannach den tSín. Nuair a thosaigh an cairdeas idir an tSín Chumannach agus an tAontas Sóivéadach ag fuarú, áfach, d'éirigh ina chogadh eatarthu faoin teorainn sa Mhanchúir. Bhí cathanna fuilteacha timpeall Oileán Damansk (Oileán Zhenbao) ach go háirithe, sa bhliain 1969. Chiúnaigh na cathanna seo síos ina dhiaidh sin, ach ní raibh na Sínigh agus na Rúisigh in ann an t-easaontas seo a shocrú ach i ndiaidh dheireadh an [[Cogadh Fuar|Chogaidh Fhuair]]. == Féach freisin == * An [[Eachtra Manchúrach (1931)]] == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Stair na Síne]] [[Catagóir:Stair na Seapáine]] [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Coilíneachas]] 69fim1elgm6tuq5eelpfvwon9hhz8ft 0 23803 1086335 972081 2022-08-23T02:10:14Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{POV}} {{glanadh}} [[Íomhá:Lavij Rural District Chamestan Nur County Mostafa Meraji 11.jpg|alt=Bróg|mion|Bróg]] Cumadh an '''bhróg''' i dtús ama mar ghléas leis an chos a chosaint ar an timpeallacht, agus níos déanaí, mar ghléas maisithe ann féin. Tá níos mó cnámha sa [[cos|chos]] ná ball ar bith eile den [[corp|chorp]]. Níor chaití bróga go forleathan i measc an lucht oibre in Éirinn, ná sa tsaol mór i gcoitinne, ach le blianta beaga anuas.{{fíoras}} Tháinig caitheamh forleathan na mbróga le tús an ollthargtha, agus an cuarán flip-flop saor a chur ar fáil don chéad uair, mar shampla.{{fíoras}} Tá cuma agus dearadh athraithe go mór le himeacht ama, agus ó chultúr go cultúr. Mar shampla, thiocfadh le sáile iontach-arda a bheith acu nó sáile ar bith fiú. Is iomaí stíl, costas agus dearadh éagsúil atá ag coisbheart an lae inniu, ón chuarán is bunúsaí go dtí faisean ard-nósach do mhná a chosnaíonn, in amanna, na mílte [[Euro]] an péire, nó buataisí coimpléascacha deartha go speisialta fá choinne sléibhtoireachta agus sciála. Go traidisiúnta déantaí an bhróg as leathar, adhmad nó canbhás, ach sa lá atá inniu ann níos minice a dhéantar í as rubar, plaisteach, agus ábhair eile a bhaintear as petro-cheimicí. [[Catagóir:Coisbheart]] o51kbucg2i8n810zkh511yau2oh8fcg 4 24037 1086185 682260 2022-08-22T22:54:45Z Alison 570 Níos fearr wikitext text/x-wiki Is é an '''[[22 Lúnasa]]''' an 234ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 235ú lá i mbliain bhisigh. Tá 131 lá fágtha sa bhliain. <div style="float:right;margin-left:0.5em"> [[File: Michael Collins by John Lavery.jpg|200px|"Michael Collins (Love of Ireland)" le [[John Lavery]].]] </div> *[[1760]] &ndash; Rugadh [[Pápa Leo XII]], pápa ar an Eaglais Chaitliceach (b. [[1829]]) *[[1882]] &ndash; Cailleadh [[Charles J. Kickham]], scríbhneoir agus réabhlóidí (b. [[1828]]) *[[1889]] &ndash; Rugadh [[Seán Mac an tSaoi]], polaiteoir Éireannach agus 5ú Tánaiste (b. [[1984]]) *[[1908]] &ndash; Rugadh [[Henri Cartier-Bresson]], grianghrafadóir Francach (b. [[2004]]) *[[1922]] &ndash; Cailleadh [[Mícheál Ó Coileáin|Mícheál Ó Coileáin (Michael Collins)]], ceannaire réabhlóideach (r. [[1890]]) *[[1928]] &ndash; Rugadh [[Karlheinz Stockhausen]], cumadóir Gearmánach (b. [[2007]]) *[[1952]] &ndash; Bunaíodh [[Léig na nArabach]] *[[1967]] &ndash; Rugadh [[Adewale Akinnuoye-Agbaje]], aisteoir *[[2000]] &ndash; Cailleadh [[Əbülfəz Elçibəy|Abülfaz Elçibay]], polaiteoir Asarbaiseánach agus iar-easaontóir Sóivéadach (r. [[1938]]) </li> {{SelAnnivFooter|Mí=August|Lá=22}}<noinclude> [[Catagóir:Laethanta roghnaithe|Lúnasa,22]] [[Catagóir:Míonna|Lúnasa,22]]</noinclude> dg7owev5ohjq177zzhw4hk7d8jsvjqi 1086190 1086185 2022-08-22T23:38:28Z Alison 570 -- wikitext text/x-wiki Is é an '''[[22 Lúnasa]]''' an 234ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 235ú lá i mbliain bhisigh. Tá 131 lá fágtha sa bhliain. <div style="float:right;margin-left:0.5em"> [[File: Michael Collins by John Lavery.jpg|160px|"Michael Collins (Love of Ireland)" le [[John Lavery]].]] </div> *[[1760]] &ndash; Rugadh [[Pápa Leo XII]], pápa ar an Eaglais Chaitliceach (b. [[1829]]) *[[1882]] &ndash; Cailleadh [[Charles J. Kickham]], scríbhneoir agus réabhlóidí (b. [[1828]]) *[[1889]] &ndash; Rugadh [[Seán Mac an tSaoi]], polaiteoir Éireannach agus 5ú Tánaiste (b. [[1984]]) *[[1908]] &ndash; Rugadh [[Henri Cartier-Bresson]], grianghrafadóir Francach (b. [[2004]]) *[[1922]] &ndash; Cailleadh [[Mícheál Ó Coileáin|Mícheál Ó Coileáin (Michael Collins)]], ceannaire réabhlóideach (r. [[1890]]) *[[1928]] &ndash; Rugadh [[Karlheinz Stockhausen]], cumadóir Gearmánach (b. [[2007]]) *[[1952]] &ndash; Bunaíodh [[Léig na nArabach]] *[[1967]] &ndash; Rugadh [[Adewale Akinnuoye-Agbaje]], aisteoir *[[2000]] &ndash; Cailleadh [[Əbülfəz Elçibəy|Abülfaz Elçibay]], polaiteoir Asarbaiseánach agus iar-easaontóir Sóivéadach (r. [[1938]]) </li> {{SelAnnivFooter|Mí=August|Lá=22}}<noinclude> [[Catagóir:Laethanta roghnaithe|Lúnasa,22]] [[Catagóir:Míonna|Lúnasa,22]]</noinclude> 7jcx6g04fhc7k55tb11082scnqbduzg 0 24303 1086454 1037446 2022-08-23T02:48:57Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is cumann [[Éireannach]] é '''Gasóga na hÉireann''', ball den ''World Organization of the Scout Movement''. Is eagraíocht dheonach, neamhfhoirmiúil [[Oideachas|oideachais]] í agus tá níos mó ná 40,000 daoine ina bhaill dó.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.scouts.ie/|teideal=Scouting Ireland|údar=scouts.ie|work=www.scouts.ie|dátarochtana=2022-02-22}}</ref> Tá sé i láthair i mbeagnach gach pobal in Éirinn. I dTuaisceart Éireann oibríonn sé taobh le The Scout Association, cumann gasóga na Ríochta Aontaithe. Tosaíonn a stair le bunú an chéad ghrúpa gasóga in Éirinn i 1908, agus an chéad chruinniú i dteach [[:en:Richard_P._Fortune|Richard P. Fortune]] ar Shráid an Dáma i gCathair Bhaile Átha Cliath. Bunaíodh an eagraíocht ar an [[1 Eanáir]] [[2004]] nuair a tháinig Gasóga Caitliceacha na hÉireann agus eagraíocht saolta, Cumann Gasógaíochta na hÉireann le chéile. Tá sé á stiúradh ag bord stiúrthóirí deonach. Is Príomh-Ghasóg ceannaire siombalach na heagraíochta. Is í Jill Pitcher Farrell an Príomh-Ghasóg. Toghadh í ag an mballraíocht in 2021 agus is í an chéad Phríomh-Ghasóg baineann de chuid na heagraíochta í.[[Íomhá:Scouting Ireland JamÓige.jpg|mion|clé|JamÓige - Beavers agus Cubs, 2016]] [[Íomhá:Irish Scouts at the 2015 World Scout Jamboree in Japan.jpg|mion|clé|Gasóga as Éirinn, 2015 World Scout Jamboree sa t[[An tSeapáin|Seapáin]]]] === Dlí na nGasóg<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://scoutingmatters.ie/wp-content/uploads/simple-file-list/20180414-SID-CR01-Constitution.pdf|teideal=Bunreacht na nGasóg|údar=scoutingmatters.ie|dátarochtana=2022}}</ref> === a. Bíonn Gasóg iontaofa. b. Bíonn Gasóg dílís. c. Bíonn Gasóg cabhrach agus tuisceanach do chách. d. Bíonn misneach ag Gasóg i ngach deachracht. e. Baineann Gasóg leas as a c(h)uid ama agus tugann aire d’airí agus do mhaoin. f. Bíonn meas ag Gasóg air/ uirthi féin agus ar daoine eile. g. Bíonn meas ag Gasóg ar an dúlra agus ar an timpeallacht. == Mí-usáid gnéis == Nochtaíodh líomhaintí stairiúla ag Coiste [[An tOireachtas|Oireachtais]] sa bhliain 2018 a bhain le mí-úsáid gnéis sa chumann idir na [[1960idí]] agus na [[1990idí]] don chuid is mó.  Aithníodh 356 duine go dtí 2020 a líomhnaíodh a d'fhulaing mí-úsáid gnéis 'sna gasóga. D'éirigh le daoine a raibh suim míchuí acu i ndaoine óga postanna sinsearacha a bhaint amach san eagraíocht in amanna.<ref name=":1">{{Luaigh foilseachán|title=Teipeadh mí-usáid a thuairisciú i nGasógaíocht Éireann|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2020/0514/1138417-teipeadh-mi-usaid-a-thuairisciu-i-gcumann-gasoga-na-heireann/|date=2020-05-14|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://www.listennotes.com/podcasts/learn-irish-with/abc-4-_ibv4lrPjfZ/|teideal=ABC-4 - Learn Irish with daily podcasts|údar=Conradh na Gaeilge, Londain|language=en|work=Listen Notes|dátarochtana=2022-02-22}}</ref> Sa bhliain 2020, léirígh tuarascáil maidir le cásanna de mhí-usáid gnéis a tharla i nGasógaíocht Éireann go raibh forcheilt i gceist agus gur teipeadh an mhí-usáid a thuairisciú. Scríobh Ian Elliot nár chuathas i ngleic leis an mhí-usáid i slí a chosain an duine a raibh mí-usáid bainte astu nó ní raibh aon iarracht déanta an duine a rinne an mhí-úsáid a thabhairt chun cuntais.<ref name=":1" /> Bhí leithscéal gafa ag Gasógaíocht Éireann leis na daoine a d'fhulaing an mhí-úsáid.<ref name=":1" /> Sa bhliain 2022, bhí 2 bhliain sa bpríosún, ach bliain amháin ar fionraí, gearrtha ar iar-chinnire gasóga, a ciontaíodh in ionsaí mí-gheanasach a dhéanamh ar bhuachaill 13 bliain d'aois timpeall 2000.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Bliain príosúin gearrtha ar iar-chinnire gasóga|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2022/0221/1282139-bliain-priosuin-gearrtha-ar-iar-chinnire-gasoga/|date=2022-02-21|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> == Naisc sheachtracha == * [http://www.scouts.ie/ Scouts.ie] * [https://scoutingmatters.ie/ ScoutingMatters.ie] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Oideachas in Éirinn]] [[Catagóir:Gasógaíocht]] [[Catagóir:Péidifiligh]] m44ejyjhnagxt6g7awvmu6pax23m39o 0 24482 1086351 935725 2022-08-23T02:14:53Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh-mar|Gramadach}} Is baile beag é '''Benetice''' in aice leis an baile Světlá nad Sázavou i réigiún [[Vysočina]] i b[[Poblacht na Seice]]. Bhí monarcha gloine i Benetice. Níl sé ann anois, ach roinnt ainmneacha áitiúla na n-áiteanna atá díorthaithe ó na codanna den mhonarcha gloine mar ainm ''Na sušírnách'' nó ''Sklárenský rybník'' (ainm an Locháin). Tá campa caitheamh aimsire in Benetice. Bhí sé in úsáid mar champa ceannródaí (pioneers bhí daoine eagraíodh i grúpa amháin i bPoblacht na Seice) agus úsáideadh é do dhaoine óga as an [[An Ungáir|Ungáir]], as an b[[An Pholainn|Polainn]], agus as an n[[An Ghearmáin|Gearmáin]]. Fásann [[teile]] ar glas sráidbhaile Benetice. Bhí sé curtha i 1945. Is féidir caisleán [[Lipnice nad Sázavou|Lipnice]] a fheiceáil ón Benetice. == Stair ainm an bhaile == * 1375 - Beneczicze * 1787 - Benetitz == Grianghraif == <gallery> Image:Benetice 1.jpg Image:Benetice 2.jpg Image:Benetice 3.jpg Image:Benetice naves.jpg Image:Benetice prijezd od Svetle nad Sazavou.jpg Image:Benetice prijezd od Ledce nad Sazavou.jpg Image:Benetice tabor.jpg Image:Benetice pohled na druhy breh Sazavy.jpg </gallery> == Naisc sheachtracha == * [http://www.benetice.eu/ www.benetice.eu] - Leathanaigh faoi Benetice sráidbhaile * [http://www.mvcr.cz/adresa/j/svetl/benet.html Leathanach Seice faoi Benetice] {{síol-tír-seic}} [[Catagóir:Poblacht na Seice]] tv0uar5iwhnzko43o4ozzy88wixr8fj 0 25369 1086336 1044723 2022-08-23T02:10:18Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} Tá Sliabh Hutt (2190m os cionn [[leibhéal na farraige]]) suite tuairim is 80 ciliméadar ó chathair [[Christchurch]] ar [[Oileán Theas]] na Nua-Shéalainne ar imeall [[Shliabh Alpa Theas]] láimh le [[Mánna Canterbury]]. Tá an fhána sciála is mó ar an Oileán Theas ann (3.65 chiliméadar cearnaithe), agus í ar oscailt ó [[Mhí an Mheithimh]] go [[Mí Dheireadh Fómhair]]. Bóthar géar garbh a thugann suas thú, agus tugtar "''Mount Shut''" ar an áit mar leasainm toisc an bóthar a bheith dúnta chomh minic sin de dheasca drochaimsire. == Naisc sheachtracha == * [http://nzski.com/mountain.jsp?site=mthutt NZ Ski: Mt Hutt] {{en}} {{síol}} [[Catagóir:Sléibhte agus sliabhraonta|Hutt]] 0y1tsjk06n5v5mrf868j289adipvprt 2 25379 1086191 1083527 2022-08-22T23:42:39Z Alison 570 /* Le déanamh */ +1 wikitext text/x-wiki === Le déanamh === * [[:Catagóir:Glanadh na Vicipéide]] ** [[:Catagóir:Pages with reference errors]] ** [[:Catagóir:Leathanaigh le luas-scrios]] ** [[:Catagóir:Pages with script errors]] ** [[:Catagóir:Leathanaigh le comhlua briste‎]] ** [[:Catagóir:Articles with invalid date parameter in template]] ** [[:Catagóir:Pages with unreviewed translations]] ** [[:Catagóir:Leathanaigh le haistriúcháin neamh-measúnaithe]] * [[:Catagóir:WD Boscaí sonraí]] * [[Speisialta:TrackingCategories]] * [[:Teimpléad:Teachtaireachtaí go léir]] === Bonneagar / Modules / Teimpléid === * Modules: ** [[:Module:Wikidades/i18n/en]] (>ga) * Teimpléid: ** [[w:ca:Plantilla:Infotaula any]] ** [[w:ca:Plantilla:Infotaula d'objecte astronòmic]] ** [[w:ca:Plantilla:Infotaula obra musical]] ** [[w:ca:Plantilla:Infotaula òrgan]] * Catagóirí: ** [[w:ca:Categoria:Infotaules d'entitats]]. (as ca.wiki) === Áisiúil === * [[Úsáideoir:Jane023/TED speakers]] * [[Speisialta:ContentTranslation]] === Teimpléid WikiData as an Vicipéid Catalóinis === m8cqsvccql2zcgvxqjuo64hu7nekchx 1086244 1086191 2022-08-23T01:39:03Z Alison 570 /* Le déanamh */ +2 for review wikitext text/x-wiki === Le déanamh === * [[:Catagóir:Glanadh na Vicipéide]] ** [[:Catagóir:Pages with reference errors]] ** [[:Catagóir:Leathanaigh le luas-scrios]] ** [[:Catagóir:Pages with script errors]] ** [[:Catagóir:Leathanaigh le comhlua briste‎]] ** [[:Catagóir:Articles with invalid date parameter in template]] ** [[:Catagóir:Pages with unreviewed translations]] ** [[:Catagóir:Leathanaigh le haistriúcháin neamh-measúnaithe]] * [[:Catagóir:WD Boscaí sonraí]] * [[Speisialta:TrackingCategories]] * [[:Teimpléad:Teachtaireachtaí go léir]] * [[MediaWiki:Common.css]] * [[MediaWiki:Common.js]] === Bonneagar / Modules / Teimpléid === * Modules: ** [[:Module:Wikidades/i18n/en]] (>ga) * Teimpléid: ** [[w:ca:Plantilla:Infotaula any]] ** [[w:ca:Plantilla:Infotaula d'objecte astronòmic]] ** [[w:ca:Plantilla:Infotaula obra musical]] ** [[w:ca:Plantilla:Infotaula òrgan]] * Catagóirí: ** [[w:ca:Categoria:Infotaules d'entitats]]. (as ca.wiki) === Áisiúil === * [[Úsáideoir:Jane023/TED speakers]] * [[Speisialta:ContentTranslation]] === Teimpléid WikiData as an Vicipéid Catalóinis === ke76vkutd9t83yvsynf0arx5ca7rwld 0 25494 1086468 936967 2022-08-23T02:52:48Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki [[File:British Irish.png|thumb|300px|Daoine de phór na hÉireann:<br /> [[Aidan of Lindisfarne]] • [[Columba]] • [[Charlotte Brontë]] • [[Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington]] • [[Kate Bush]]<br /> [[Lewis Carroll]] • [[Peter O'Toole]] • [[Alfred Hitchcock]] • [[Sean Connery]] • [[Wayne Rooney]]<br /> [[John Lennon]] • [[Anthony Hopkins]] • [[Noel Gallagher]].]] Is éard atá i '''bpobal Éireannach na Bhreataine''' inimircigh ó [[Éire|Éirinn]] agus a sliocht. Is iad na hinimircigh úd an tríú phobal dá saghas is mó ar domhan, tar éis inimirceach [[Meicsiceo|Meicsiceach]] sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]] agus na dTurcach sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]]. == Stair == Ba iad na hÉireannaigh an mionlach ba mhó sa Bhreatain leis na céadta bliain. Tá siad ag teacht thar [[Muir Éireann|Mhuir Éireann]] ó dheireadh na ré réamhstairiúla go dtí an lá atá inniu ann, rud ab fhurasta a dhéanamh agus an dá thír chomh gar sin dá chéile. Tá an imirce seo ag neartú nó ag lagú de réir cúrsaí polaitíochta, eacnamaíochta agus sóisialta ar an dá thaobh. Tháinig Éireanaigh bhochta ina rabharta anall le linn an Drochshaoil sna 1840í. Ina dhiaidh sin tháinig laghdú éigin ar líon na n-inimirceach, agus méadú eile idir tríochaidí agus seascaidí an fichiú haois. Ba é seo an toradh a bhí ar ghanntanas oibre sa bhaile agus ar éileamh ar sclábhaithe sa Bhreatain, go háirithe sa tionscal tógála. Ba iad contaethe an iarthair agus an deiscirt a sholáthair formhór na n-inimirceach sa 19ú haois. Imirceacht shéasúrach agus shealadach a bhí ann go minic, agus [[meitheal|meithleacha]] oibrithe ag filleadh abhaile sa gheimhreadh agus san Earrach. Faoi na 1930í ba í an Bhreatain ba rogha le himircigh Éireannacha thar aon tír eile. Tháinig neart eile, idir fhir agus mhná, i rith an [[Dara Cogadh Domhanda]] (1939-45) agus sna caogaidí, agus iad ag cur fúthú i [[Londain]], i [[Learpholl]], [[Manchain]], in [[Birmingham]] agus in [[Luton]]. Sa bhliain 1997 mhaígh an Rialtas Éireannach sa Pháipéar Bán ar Pholasaí Eachtrannach (''White Paper on Foreign Policy'') go raibh timpeall dhá mhilliún Éireannach ina gcónaí sa Bhreatain. == Na hÉireannaigh sa Bhreatain == === Na hÉireannaigh i Sasana === Sa bhliain 2001 bhí 674,786 Éireannach ina gcónaí i Sasana (daoine a rugadh in Éirinn). B'ionann sin agus 12.1% de dhaonra na hÉirinn (5.6 milliún) ag an am. I Londain a bhí formhór na ndaoine de shliocht Éireannach ina gcónaí, agus cuid mhaith acu le fáil in [[Kilburn]] in iarthuaisceart na cathrach. Tá an pobal ag scaipeadh le tamall anuas agus mórán acu bogtha anonn go dtí [[Cricklewood]] de dheasca uaisliú Kilburn agus méadú ar chostas maireachtála. Tá [[Camden Town]] agus [[Shepherds Bush]] aitheanta fós mar cheantair Éireannacha. Tá iomrá le [[Learpholl]] de bharr a hoidhreachta bríomhaire Éireannaí, agus de shliocht Éireannach formhór mhuintir na cathrach. Is mór an pobal Éireannach atá in [[Birmingham]] agus paráid an-mhór [[Lá Fhéile Pádraig]] dá chomhartha sin. Is é [[Digbeth, Birmingham|Digbeth]] an ceantar is Gaelaí. Bhaineadh na hÉireannaigh amach Birmingham ar lorg oibre ar na canálacha, na bóithre agus na iarnróid, nó sna monarchana. De shliocht Éireannach cuid mhór den phobal fós, agus d'fhág siad a rian ar an áit. Tá Ardeaglais Naomh Chad ar an gcéad teampall Caitliceach a tógadh sa Bhreatain i ndiaidh an [[Reifirméisean|Reifirméisin]].<ref>[http://www.irishquarterbirmingham.com/community.htm]</ref> Meastar gur de shliocht Éireannach timpeall 35% de phobal Mhanchain, agus bíonn féile shuntasach Éireannach ar siúl ann. === Na hÉireannaigh in Albain === Is fada agus is läidir an ceangal atá idir [[Albain]] agus Cúige Uladh. Is gearr ó chósta iarthearach na hAlban iad [[Contae Dhún na nGall]], [[Contae Aontroma]] agus [[Contae an Dúin]]. Sa bhliain 2001 ba de shliocht Éireannach 20% den phobal, agus in Éirinn a rugadh 55,000 den phobal (1.1% de dhaonra na hAlban). De shliocht Éireannach leath phobal [[Drochaid an Chóta, Albain|Dhrochaid an Chòta]] i [[Siorrachd Lannraig]], cé go bhfuil an céatadán íseal go leor sa chuid eile den siorramacht. === Na hÉireannaigh sa Bhreatain Bheag === De dheasca an Drochshaoil a tháinig mórán Éireannach chun na Breataine Bige (1845-52). Tháinig méadú ar líon a sleachta agus fuair siad obair sna mianaigh. Ba mhinic le fáil timpeall [[Abertawe]] agus [[Casnewydd]] iad. Sa bhliain 2001 bhí 20,569 duine sa Bhreatain Bheag a rugadh in Éirinn. == Teanga == * ''Féach [[An Ghaeilge i Sasana]] agus [[An Ghaeilge in Albain]].'' Labhraítear [[Béarla]] agus [[An Ghaeilge|Gaeilge]] i measc an pobal Éireannach. Tá a lán [[An Ghaeilge i Sasana|ranganna Gaeilge]] ar fáil ar fud Breatain. == Áiteanna a bhfuil neart daoine de shliocht Éireannach iontu == * [[Birmingham]] * [[Caerdydd]] * [[Coventry]] * [[Digbeth, Birmingham|Digbeth]] * [[Dún Déagh]] * [[Dún Éideann]] * [[Glaschú]] * [[Drochaid an Chóta, Albain|Drochaid an Chóta]] * [[Leeds]] * [[Learpholl]] * [[Londain]] * [[Luton]] * [[Manchain]] * [[Middlesbrough]] * [[Preston]] * [[Portsmouth]] * [[Sunderland, Tyne and Wear|Sunderland]] == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.irishlinks.co.uk/uklinks.htm Irishlinks.co.uk] * [http://www.irishinbritain.com/html/intro.php irishinbritain.com] * [http://www.smuc.ac.uk/icba/ Irish Community in Britain Archive] * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/2852029.stm BBC News article 16 March, 2003: "City celebrates Irish influence"] * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/1224611.stm One in four Britons claim Irish roots] * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/in_depth/photo_gallery/2845035.stm Photo Gallery: Liverpool's streets broad and narrow] * [http://www.statistics.gov.uk/census2001/profiles/00by.asp Statistics Online] * [http://www.liv.ac.uk/irish/ Liverpool University's Institute of Irish Studies] * [http://www.museumoflondon.org.uk/English/Collections/Onlineresources/RWWC/themes/1295/1151 Reassessing what we collect website – Irish London] History of Irish London with objects and images {{DEFAULTSORT:Pobal Eireannach na Breataine}} [[Catagóir:Pobal Éireannach na Breataine|*]] [[Catagóir:Diaspóra Éireannach]] [[Catagóir:Grúpaí eitneacha i Londain]] kzbcj52i9lre4gjeply94iy19eh8jz7 0 25962 1086269 1072881 2022-08-23T01:44:18Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Sonraí Sraith Teilifíse}} Clár teilifíse [[An Bhreatain|Briotanach]], [[ficsean eolaíochta]] is ea '''''Doctor Who''''' . Léiríonn an clár na eachtraí i saol an Tiarna Ama ([[Time Lord]]), eachtrannach a fheictear mar gnáth-duine, a thaistealaíonn in am, darbh ainm an Dochtúir ([[The Doctor]]). Taisclaíonn sé an fitneamh ins an [[TARDIS]], spás-long mothaitheach a thaistealaíonn in am. Breathnaíonn an imeachtar mar Bhosca Póilíní Briotanach ([[Police Box]]) gorm, radharc coitianta sa Bhreatain i 1963, nuair a craoladh an clár don chéad uair. Le comharbas de compánaigh, téann an Dochtúir i gcoinne go leor naimhde éagsúla ag obair chun sibhialtachtaí a shábháil, cabhrú le gnáth-daoine agus ceartú éagóracha. Fuair an clár aitheantas ó léirmheastóirí agus an pobal mar cheann de na cláir Bhriotanacha is fearr, bhuaigh sé BAFTA agus an tSraith Drámaíochta is Fearr i 2006 agus cúig bhua i ndiaidh a chéile (2005-2010) ag na [[National Television Awards]] i rith tionachta [[Russell T Davies]] mar léiritheoir feidhmiúcháin. I 2011 bhí [[Matt Smith]] an céad aisteoir le bheith ainmnithe le haghaidh BAFTA agus Aisteoir is Fearr. I 2013 onórach na [[Peabody Awards]] Doctor Who le Peabody Institiúdach agur "evolving with technology and the time like nothing else in the known television universe". Tá an clár é féin liostaithe sa [[Guiness World Records]] mar an clár ficsean eolaíochta atá ag reáchtáil is faide ar Domhan agus an clár ficsean eolaíochta is rathúil riamh-bunaithe ar na rátálacha craoladh foriomlán, díolacháin DVD agus leabhair, trácht iTunes agus don comhchraoladh is mó riamh agur dráma teilifíse agur an eipeasóid speisialta do an 50ú comóradh i Samhain 2013. I rith a rith bunaidh, bhí sé aitheanta agur a scéalta samhlaíoch, a éifeachtaí speisialta bhuiséád-íseal cruthaitheachta agus úsáid ceannróideach de ceol leictreonach (a tháirgeadh an [[BBC Radiophonic Workshop]] ar dtús. Is páirt suntasach de cultúir pobal na Breataine agus in áiteanna eile is clár cultas tóir é. Bhí tionchar aige ar glúine de gairmthe teilifíse Briotanach a fás suas ag breathnú ar an chlár. Rith an clár ar dtús ó 1963 go 1989. Tar éis iarracht nár éirigh chun táirgeadh rialta a athbheochan i 1996 le "[[backdoor pilot]]" i foirm scannán teilifíse, bhí an clár athsheolta i 2005 ag Russell T Davies a rith an clár agus a bhí mar ceann-scríobhneoir agus na céad cúig bliain don athbheochan, tháirgtear inmhéanach ag BBC na Breataine Bige i gCardiff. Bhí an chéad sraith sa 21ú aois tháirgtear ag BBC, le [[Christopher Eccleston]] mar an niú ionchollú den Dochtúir. Cuir an [[Canadian Broadcasting Corporation]] airgead forbairt isteach i sraith a dó agus trí, a bhí mar chomh-tháirgeoir. Rinne Doctor Who seachthairbhe i cúpla meáin, mar shampla [[Torchwood]](2006) agus [[The Sarah Jane Adventures]](2007)-na dhá cíonn déanta ag Russell T Davies, [[K-9]](2009), an ceithre-pairt sraith VHS [[P.R.O.B.E.]](1994), agus an clár píolótach amháin [[K-9 and Company]](1981). Bhí go leor spoofanna agus tagairtí cultúrtha i meáin eile. Tá haon-déag aisteoir tar éis bheith i ról an Dochtúir. Tá an trasdul idir aisteoirí scríobtha isteach i plota an clár mar athghiniúna ([[regeneration]]),páirt de próiseas saol na Tiarna Ama ina thógann an Dochtúir corp nua, agus go pointe áirithe pearsantacht nua, a tharlaíonn nuair atá an Dochtúir gortaithe agus ar tí bás. Cé go bhfuil gach léiriú beagán difriúil, agus uaireanta buail na ionchollaithe éagsúla lena chéile, tá siad i gceist a bheith an carachtair chéanna. Is ea Matt Smith an aisteoir ata mar an Dochtúir anois, a thóg an ról tar éis [[David Tennant]] ar an 1ú Eanáir 2010. Ar an 1ú Meitheamh 2013 d'fhógair sé go mbeidh Matt Smith ag fágáil an chlár agus go mbeidh sé ag athghiniúint sa Clár Speisialta Nollag 2013, The Time Of The Doctor. Is é Peter Capaldi an dochtúir faoi láthair. == Stair == Bhí Doctor Who craolta ar dtús ar teilifís BBC ag 17:16:20 MAG ar 23ú Samhain 1963, tar éis díospóireachtaí agus pleananna a bhí ar bun agur bliain. Bhí Ceannasaí Drámaíocht, Ceanadach [[Sydney Newman]] freagrach den chuid is mó as an chlár a bheartú, bhí an chéad formáid-doiciméad scríobtha ag Newman le Ceannasaí an Roinn Clónna, [[Donald Wilson]] agus scríbhneoir foirne [[C.E Webber]]. Chuir scríbhneoir [[Anthony Coburn]], eagarthóir scéil [[David Whitaker]], agus bun-léiritheoir [[Verity Lambert]] go mór leis an bheartú freisin. Bhí an chlár beartaithe i dtosach agus lucht féachana teaghlaigh mar chlár oideachais ag úsáid taistil ama chun smaointe eolaíocha agus am cáiliúla a iniúchadh. Ar an 31ú Iúil 1963 bhí [[Terry Nation]] coimisiúnaithe ó Whitaker chun scéal faoin teideal ''The Mutants''. Nuair a scríobhadh é ar dtús bhí na [[Daleks]] agus na Thals íospartaigh de buama neodrón eachtrannach ach níos déanaí ban Nation na eachtrannaí agus rinne sé na Daleks na fóbartaigh. Nuair a chuirtear an cló i láthair do Newman agus Wilson bhí sé diúltaithe láithreach mar ní raibh cead ag an chlár aon "ollphéist le súile feithidí". Bhí an céad sraithchlár déanta agus creid an BBC gor raibh ar aon céad sraithchlár eile a bheith ina rath ach bhí ''The Mutants'' an t-aon cló a bhí ré agus ní raibh aon rogha ag an BBC ach é a úsáid. De réir Verity Lambert "Ní raibh mórán rogha againn-ní raibh ach an sraithchlár Dalek againn le dul... Bhí píosa ghéarchéim muiníne againn mar bhí Donald [Wilson] go hiomlán i gcoinne é a dhéanamh. Má raibh aon rud eile againn ré le dul, déanfaidh muid é sin". Bhí cló Nation an dara sraithchlár ''Doctor Who''-"The Daleks" (The Mutants). Tabhair an sraithchlár na eachtrannach eapainmneach a chuaigh ar aghaidh chun bheith na ollphéist is mó a bhfuil gean orthu, agus bhí sé freagrach as an céad borradh marsantachta ag an BBC. Tháirgeadh an roinn sraithchlár don roinn drámaíochta ag an BBC an chlár ar feadh 26 sraith, craolta ar BBC1. Bhí tháirgeadh an cláir cuartha ar fionraí i 1989 ó [[Jonathan Powell]], rialtóir BBC1, tar éis titim sa figiúirí féachana, laghdú ar an dearcadh poiblí an clár agus sliotán tarchuir níos lú feicéalach. Cé (mar a dúirt chomh-réalt na sraithe [[Sophie Aldred]] sa faisnéise ''More Than 30 Years in The TARDIS'') go raibh sé cealaithe go héifeachtach, ní go foirmiúil, le an cinneadh gan é a áth-choimisiúnú an pleanáilte 27ú sraith agus craoladh i 1990, dhearbhaigh an BBC arís is arís go mbeadh an tsraith ag teacht ar ais. Cé go stop táirgeadh inmheánach, bhí an BBC ag iarradh comhlacht léiriúcháin neamhspleách a fháil chun an chláir a áth-lainseáíl. Chuaigh [[Phillip Segal]], easaoránach Briotanach a d'obair agur roinn teilifíse [[Columbia Pictures]] sa Stáit Aontaithe, chuig an BBC chomh luath leis 1989, nuair a raibh an 26ú sraith fós a bheith tháirgeadh faoi fiontar den sórt sin. Faoi dheireadh tháinig idirbheartaithe Segal go scannán teilifíse, craolta ar an líonra Fox i 1996 mar chomh-tháirgeadh idir Fox, Universal Pictures, an BBC agus BBC Worldwide. Cé go raibh an scannán rathúil sa Ríocht Aontaithe (le 9.1 milliún lucht féachana), bhí sé níos lú sa Stáit Aontaithe agus níor tháinig sé go sraith. Rinne meán ceadúnaithe mar úrscéalta agus drámaí fuaime scéalta nua, ach mar clár teilifíse d'fhan Doctor Who díomhaoin go dtí 2003. I Meán Fómhair den bliain sin, d'fhógair Teilifíse BBC táirgeadh inmheánach de sraith nua tar éis roinnt blianta de iarrachtaí ó BBC Domhanda chun tacaíocht a fháil agus leagan scannán. Is scríbhneoir Russell T Davies agus Ceannasaí Drámaíochta BBC Cymru na Bhreataine Bige [[Julie Gardner]] na táirgeoirí feidhmiúcháin den tsraith nua. Tá sé tar éis a bheith díolta go a lán tíortha ar fud an Domhain. Ar deireadh tháinig Doctor Who ar ais leis an eipeasóid [[Rose]] ar BBC 1 ar an 26u Márta 2005. Tá seacht sraith eile tar éis a bheith craolta ó 2006-2008 agus 2010-anois, agus Sraithchlár Speisialta Lá Nollaig gach bliain ó 2005. Ní raibh sraith iomlán taifeadta i 2009 de bharr tiomantas aisteoir David Tennant go [[Hamlet]], cé go raibh ceithre clár speisialta le David Tennant déanta. Ins an tEarrach 2010 thóg [[Steven Moffat]] an jab mar Cheann-Scríbhneoir agus tairgeoir feidhmiúcháin. Tá an leagan 2005 leanúint díreach ón 1963-1989 sraith, mar a bhfuil an 1996 scannán teilifíse. Seo difriúil ó ath-láinseáil sraitheanna eile a raibh ceachtar ath-shamlaíonn nó ath-bhútáil (mar shampla [[Battlestar Galactica]] agus [[Bionic Woman]] nó sraith ag tógáil áit cruinne céanna leis an foinse príomha ach i tréimhse ama difriúil le charachtair difriúla (mar shampla, [[Star Trek: The Next Generation]]) === Comhfhios Poiblí === Tá sé mí-thuairisciú go raibh an tarchur don chéad eipeasóid moille agus deich nóiméad de bharr go raibh an nuacht leathnaithe don feallmharú don Uachtarán na Stát Aontaithe [[John F. Kennedy]] an lá roimhe, ach i ndáiríre chuaigh sé amach ochtó soicind déanach. Mar go raibh sé creidte go raibh an clúdach nuachta do na imeachtaí don feallmharú agus sraith de lándorchaithe leictreachas trasna an tír tar éis cuar isteach ar na lucht féachana, craol an BBC arís é ar an 30ú Samhain 1963, díreach raibh chuaigh an dara eipeasóid amach. Roimh fhada bhí an clár mar institiúd náisiúnta sa Ríocht Aontaithe, le go leor leantóirí sa poiblí ginearálta. Diarr ar go leor aisteorí cáiliúla a bheith sa chlár nó bhí ról cuartha ar fáil dóibh mar réalt aoi i scéaltaí éagsúla. Le móréileamh tháinig conspóid faoi oiriúnacht an clár do pháistí. Rinne feachtasóir móráltacht Mary Whitehouse gearán don BBC go rialta sna 1970í faoi cad a chonaic sí mar ábhar scanrúil nó góirí; ach tháinig níos mó tóir ar an clár - go háirithe le paistí. Dúirt John Nathan Turner, léirtheoir an clár sna 1980í go raibh sé ag tnúth le tuairimí Whitehouse, mar d'ardaigh tóir an clár, go tapa tar éis a rinne sí iad. I rith dara sraith [[Jon Pertwee]] mar an Dochtúir, sa sraitheach ''Terror of the Autons'' i 1971, rinne íomhánna de bábóg plaisteach dúnmhairiúl, cromchinn ag marú íospartaigh míamhrastach agus póilíní bán-feiceáil. Eachtraí suntasach eile sa deichniúr sin ná inchinn díchollaithe ag titim chuig an talamh i ''The Brain of Morbius'' agus an Dochtúir samhalta le bheith báite ó Seansailéir Goth i ''The Deadly Assassin'' (na dhá scéal i 1976) Taispeán suirbhé taighde lucht féachana déanta i 1972 go raibh ''Doctor Who'', ag a sainmhíniú féin de "aon eachtra gur féidir díobhála, gortaithe nó bás go fhisiciúil agus/nó síceolaíoch, go daoine, ainmhí nó maoin, cibé intinniúil nó tionóisceach" an clár is foréigneach de gach clár dramaíocht a tháirgtear an chorparáide ag an am. Taispeán an tuarascáil céanna go cheap 3% den lucht féachana go raibh an clár an mí-oriúnach agur féachaint chlainne. Ag freagairt na torthaí sa ''The Times'' nuachtán, cothabháíl iriseoir Philip Howard "chun foréigean ''Doctor Who'' a chuir i comparáid, gineadh ag each-gáire as droch-aisling, leis an foréigean níos réadúla de clár teilifíse eile, áit ina mbíonn aisteoirí a feiceann mar dhaoine ag cur fola péint a feiceann mar foil, sin mar a chur ''Monopoly'' i gcomparáíd leis an margadh maoine Londain: is fantaisíocht iad na dhá cíonn ach tá ceann amháin le bheith tógtha dáiríre. Tá íomhá an TARDIS nasctha go daingean leis an clár sa comhfhios poiblí. I 1996 chuir an BBC iarratas isteach agur trádmharc chun úsáid an dearadh don bosca póilíneachta gorm i marsantachta bainte le ''Doctor Who''. I 1998 réad an Údurás Póilíneachta Chathrach i gcoinne an éíleamh trádmharc; ach i 2002 rialaigh, Oifigh na bPaitinní i bhfabhar an BBC. Meallann achomharc leathan an clár lucht leanúna de paistí agus clainne chomh maith le feananna ficsean eolaíochta. Tá an athbheochan den chláir sa 21ú aois tar éis fás isteach i lárnach de sceideal Sathairn BBC a hAon. Tar éis gur tháínig sé ar ais, bíonn sé i gcónaí ag fáil rátaí ard, i líon na lucht féachana agus sa Inéáscs Léarthuiscint. I 2007 scríobh Caitlin Moran, athbhreithnitheoir don {{''Radio Times''}} go raibh ''Doctor Who'' "riachtanach chun bheith mar Briotanach". Dúirt stiúrthóir {{Steven Spielberg}} go "mbeidh an domhan áit níos boichte gan ''Doctor Who''". Ar an 4ú Lúnasa, bhí clár beo craolta ar BBC One dar teideal ''Doctor Who Live: The Next Doctor ''inar d;fhógair an BBC cén aisteoir a mbeidh mar an dara dochtúir dhéag, bhí an clár craolta sa S.A.M agus san Astráíl ag an am céanna. == Eipeasóidí == Rith ''Doctor Who'' ar feadh 26 séasúir ar BBC a hAon ar dtús, ó 23 Samhain 1963 go 6 Nollag 1989. I rith an céad smután, foirm gach eipeasóid seachtainiúil píosa do scéál - de gnáth ó ceithre go sé páirt sa blianta luath agus ó trí go ceithre sna blianta ina dhiaidh sin - eischeachtaí suntasacha ná <nowiki>{{</nowiki>''The Daleks Master Plan''<nowiki>}}</nowiki>, a craoladh i dhá eipeasóid déag (móide eipeasóid amháin greadóg <nowiki>{{Mission To The Unknown}}</nowiki>, gan aon don príomh foireann aisteoirí); beagnach seasúir iomlán de sraitheach seacht-eipeasóid (seasúir 7): an sraitheach 10-eipeasóid <nowiki>{{</nowiki>''The War Games<nowiki>}}</nowiki> ''agus <code><nowiki>{{The Trial of A Timelord}}</nowiki></code> a rith ar feadh 14 eipeasóid (cé go roinneadh é i trí cóid táírgeadh agus ceithre deighleog inste) i rith sesúir 23. Ó am go chéile bhí cúpla sraithscéalta ceangailte go scaoilte trí scéal-líne, mar shampla séisúir 8 a raibh tiomnaithe go Tiarna Ama bradach darbh ainm an Máistir (The Master), The Key To Time i séasúir 16, an turas tríd E-Space agus an téama de éantrópachta i séasúir 18 agus an triológ faoi an Caomhnóir Dubha (The Balck Guardian) i séasúir 20. Bhí sé beartaithe go mbeidh Doctor Who mar chláir oideachais agus agur teaghlaigh luath óiche Dé Sathairn. Ar dtús d'athraigh sé idir scéalta bunaithe san am atá caite, a raibh i gceist eolas stairúil a mhúna do na lucht féachana níos óige. agus scéalta bunaithe sa todchaí nó sa cianspás chun eolas eolaíochta a mhúna dóibh. Bhí é seo le feiceáil sa chéad compánach a raibh ag an Dochtúir, bhí cean dóibh mar múinteoir staire agus ceann dóibh mar múinteoir eolaíocht. Mar sin féin, bhí tionchar an-mhór ag scéaltaí ficsean eolaíochta agus gabh siad ceannas ar an clár, agus fuair na tairgeorí ré le na "stairiúilanna" (historicasl) mar nír mhaith leo iad, tar éis The Highlanders i 1967. Fiú gur choimead an clár ag úiseád súiomhanna stairúil, d'úsáid iad go ginearálta mar cúllra agur scéal ficsean eolaíochta, le eisceacht amháin, Black Orchid, suite i Sasana sa 1920idí. Bhí na scéalta luath briste suas i sraithscéalta, leis an scéal de sraith amháin ag sreabhadh isteach i sraith eile, agus a teideal féin ag gach eipesóid, cé go raibh siad mar scéal féin le a cóid tairgthe féin. Tar éis, The Gunfighters i 1966, áfach, bhí teideal ag gach sraitheach, le na páirteanna aonaireach ag faidh uimhreach eipeasóid. Bhí Robert Holmes mar an scríbhneoir is bisiúil, cé go raibh Douglas Adams an scríobhneóir is iomráiteach taobh amuigh de Doctor Who é féin, de bharr an tóir a fuair The Hitchikers Guide to the Galaxy. D'athraigh bhformáid sraitheach agur an athbheochan i 2005, le gach sraith déanta suas de 13 eipeasóid 45 nóiméad (60 nóiméad le fógraí, ar cainéal tráhtála thar lear) de gnáth, agus eipeasóíd síneadh craoladh ar lá Nollag. Tá gach sraith déanta suas de roinnt scéalta aonaireach agus il-páirteach, nasctha le scéal stua scaoilte a bhartaíonn sa eipeasóid deireanach de gach sraith. Cosúil le an ré claisaiceach luath, bhí a teideal féin ag gach eipeasóid, aonaireach nó il-pháirteach. O am go ham, rithfeadh eipeasóid den gnáth-sraith an am-reáchtáil 45 nóiméad go háirithe Journey's End i 2008 agus The Eleventh Hour i 2010, a ritheann ar feadh níos mó na uair. Craoladh níos mó na 800 ar an teilifís ó 1963 ar aghaidh, ag athrú idir eipeasóidí 25 nóiméad (an formáid is coitianta), eipeasóidí 45 nóiméad (agur [[Resurrection of the Daleks]] sa tsraith i 1984, sraith amháin i 1985, agus an athbheochan), dhá léirúcháin fad scannán ([[The Five Doctors]] i 1983 agus an scannán teilifíse i 1996 ([[Doctor Who: The Movie]])), ocht eipeasóidí speisialta Nollag (60 nóiméad den chuid is mó, 72 nóiméad do cheann amháin), agus ceithre speisialta breise ag athrú ó 60 go 75 nóiméad i 2009, 2010 agus 2013. Tairgítear ceithre mion-eipeasóidí, ag rith agur thar ar 8 nóiméad an cheann agur na achcomharcí [[Children in Need]] i 1993, 2005 agus 2007, agus rinneadar mion-eipeasóid eile agur eagrán Doctor Who de [[The Proms]] i 2008. Rinneadar an eipeasóid 2-páirteach i 1993 dar teideal [[Dimensions in Time]] i comhoibriú le foireann aisteoireacht den sobal chlár [[Eastenders]] agus rinne siad taifead go páirteach ar seit [[Eastenders]]. Tairgítear mion-eipeasóid dhá páirteach agur [[Comic Relief]] i 2011 chomh maith. Ag tosú le an eipeasóid speisialta [[Planet of the Dead]] i 2009 rinneadar taifead ar an chlár i 1080i agur teilifís ardghéire, agus craoladh é ag an am chéanna ar BBC One agus [[[BBC HD]]. Chun ceiliúradh a dhéanamh ar an 50ú comóradh den chlár, craoladh eipeasóid speisialta [[3T]], [[The Day of the Doctor]] i 2013. I mí Márta 2013 d'fhógair an BBC go mbeidh Tennant agus Piper ag teacht ar ais agus go mbeidh scaoileadh teoranta cineamatach ag an eipeasóid ar fud an Domhan. === Eipeasóidí Cailte === {{Main|Eipeasóidí Caillte de Doctor Who}} Idir timpeall 1964 agus 1973, scriosadh, nó glanadh, méideanna móra de sean-ábhar stórálta i leabharlanna téip físeán agus scannán éagsúla. Bhí go leor sean-eipeasóidí de ''Doctor Who'' ina measc, go háirithe scéalta ó na chéad dhá dochtúir; [[William Hartnell]] agus [[Patrick Troughton]]. Ina iomlán, níor choimeadtar 97 de na 253 eipeasóidí déanta sna chéad sé bhlian den chlár i cartlanna an BBC (go hárithe seasúir 3, 4 & 5, ó a bhfuil 79 eipeasóidí cailte). I 1972 bhí beagnach gach eipeasóid ag an BBC, i 1978 churtear stop le glanadh agus scriosadh sean-téipeanna. Níl aon de na eipeasóidí ó na 1960idí ar a téipeanna físeadh bunaidh, ach aistriú cúpla dóibh go scannán agur eagarthóireacht roimh tarchur agus tá siad ann sa bfoirm ina chraoladh iad. Thugtar cúpla eipeasóidí ar ais don BBC ó cartlanna tíortha eile a cheannaigh priontaí agur craoladh, nó ó daoine aonaireach príobháideach a fuarthas trí modhanna éagsúla. Fuair an BBC taifeadtaí luath fhístéip i dath déanta as-aer ag lucht leanúna, chomh maith le sleachta taifeadta ón scáileán teilifís ar pictiúr-scannán 8 mm agus faiscíní a raibh taispeánta ar cláranna eile. Tá leagan fuaime de na eipeasóidí cailte ann ó lucht féachana a rinne taifeadta téíp den clár. Tá faiscíní gearr de gach scéal ach amháin [[Marco Polo]], "[[Mission To The Unknown]]" agus [[The Massacre of St Bartholomew's Eve]] ann chomh maith. Chomh maith leo seo, tá pictiúirí as-scáileán déanta ag grianghrafadóir [[John Cura]], a raibh fostaithe ag pearsanra tairgiú éagsúla chun chuid mhaith dá cláir i rith na 1950idí agus 1960idí a doiciméadaigh, ''Doctor Who'' ina measc. Bhí iad seo úsáidte i atógáil lucht leanúna de na sraithscéalta. Tugann an BBC cead do na lucht leanúna na athchruthaithe seo, chomh fada is nach bhfuil aon brabús á dhéanamh agus tá siad tugtha amach ar cóipeanna íseal-caighdeán VHS. ==Carachtair== ===An Dochtúir=== {| class="wikitable" |- ! Aisteoir !! Samhail !! Blianta |- | [[William Hartnell]] || [[Céad Dochtúir]] || 1963–1966 |- | [[Patrick Troughton]] || [[Dara Dochtúir]] || 1966–1969 |- | [[Jon Pertwee]] || [[Tríú Dochtúir]] || 1970–1974 |- | [[Tom Baker]] || [[Ceathrú Dochtúir]] || 1974–1981 |- | [[Peter Davison]] || [[Cúigiú Dochtúir]] || 1982–1984 |- | [[Colin Baker]] || [[Séú Dochtúir]] || 1984–1986 |- | [[Sylvester McCoy]] || [[Seachtú Dochtúir]] || 1987–1989 |- | [[Paul McGann]] || [[Ochtú Dochtúir]] || 1996 |- | [[Christopher Eccleston]] || [[Naoú Dochtúir]] || 2005 |- | [[David Tennant]] || [[Deichiú Dochtúir]] || 2005–2010 |- | [[Matt Smith (actor)|Matt Smith]] || [[Aonú Dochtúir Déag]] || 2010–2013 |- | [[Peter Capaldi]] || [[Dara Dochtúir Déag]] || 2014–2017 |- | [[Jodie Whittaker]] || [[Tríú Dochtúir Déag]] || 2017– |} [[Catagóir:Cláir ficsean eolaíochta]] [[Catagóir:Doctor Who]] [[Catagóir:Sraitheanna teilifíse a thosaigh i 1963]] [[Catagóir:Cláir BBC]] [[Catagóir:Cláir Teilifíse na Breataine]] 982bn45jfc8yjnvdqe29mpxqhm05q6v 0 26247 1086280 1061017 2022-08-23T01:46:55Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{glanadh}} [[Íomhá:Rosary.svg|deas|thumb|175px|an Paidrín]] [[Deabhóidína hEaglaise Caitlicí|Deabhóidí]] [[sacraimint|shacraiminteach]] agus [[Muire|Mhuire]] de chuid na h[[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglaise Caitlicí]] is ea '''an Choróin Mhuire''' (ón [[An Laidin|Laidin]] 'rosarium', brí "rós-ghairdín" nó "bláthfhleasc") nó '''an Paidrín''' dírithe ar urnaí agus ar chomóradh na n-eachtraí a tharla le linn d'Íosa Críost bheith beo​​. === '''Stair''' === De réir traidisiúin fuair Naomh Dominic an phaidir seo díreach ón Maighdean Mhuire i Languedoc na Fraince sa bhliain 1206. Scaip na [[Doiminicigh]] an deabhóid ar fud na hEaglaise. I lár an séú aois déag d'eagraigh an [[Pápa Pius V|Pápa N. Píus V]], Doiminiceach é féin, feachtas paidreoireachta, agus an Phaidrín go h-airithe, ar son an [[An Léig Naofa (1571)|Léig Naofa]] a bhí ag troid i  gcoinne fhórsaí Otamánach an Oirthair. Tharla cath mór [[Cath Lepanto|Lepanto]] a thosaigh meath ar Impireacht na Moslamach san Eoraip. Mar chéiliúradh ar sin bhunaigh sé féile ''"Beantiarna na Bua"'' agus tar éis tamaill athraíodh é go ''"Féile an Phaidrín Ró-Naofa"'' mar atá againn go dtí an lá atá inniu ann. Is ar an 7ú lá Deireadh Fómhair 1571 lá an chatha agus ar an lá sin atá an féile inniu. == Na paidreacha == === Cré na nAspal === Creidim i nDia, an tAthair Uilechumhachtach, Cruthaitheoir Neimhe agus Talún, agus in Íosa Críost a Aonmhacsan ár dTiarna, a gabhadh ón Spiorad Naomh, a rugadh ó Mhuire ógh, a d'fhulaing páis faoi Phointeas Píolóid, a céasadh ar an gcrois, a fuair bás agus a adhlacadh, a chuaigh síos go hIfreann, a d'aiséirigh an treas lá ó mhairbh, a chuaigh suas ar Neamh, atá ina shuí ar dheasláimh Dé an tAthair Uilechumhachtach, as sin tiocfaidh sé chun breithiúntas a thabhairt ar bheo is ar mhairbh. Creidim sa Spiorad Naomh, sa naomh-Eaglais Chaitliceach, i gComaoin na Naomh, i Maithiúnachas na bPeacaí, in Aiséirí na Colainne agus sa Bheatha Shíoraí. Áiméin. === Ár nAthair === Ár nAthair, atá ar Neamh, go naofar d'ainm, go dtaga do ríocht, go ndéantar do thoil ar an dtalamh mar a dhéantar ar neamh. Ár n-arán laethúil tabhair dúinn inniu, agus maith dúinn ár bhfiacha mar a mhaithimídinne dár bhfiacha féin, agus ná lig sinn i gcathú, ach saor sinn ó olc. Áiméain. === Is é do Bheatha, a Mhuire === Sé do bheatha, a Mhuire, atá lán de ghrásta, tá an Tiarna leat. Is beannaithe thú idir na mná agus is beannaithe toradh do bhroinne, Íosa. A Naomh-Mhuire, a Mháthair Dé, guígh orainn na peacaigh,anois agus ar uair ár mbáis. Áiméin. === Glóir don Athair === Glóire don Athair is don Mhac is don Spriod Naomh, mar a bhí ar dtús, mar atá anois, agus mar a bheidh go brách, trí shaol na saol. Áiméin. === Paidir Fatima === Ó a Íosa, maith dúinn ár bpeacaí, saor sinn ó thinte Ifrinn, agus stiúir anam gach duine go flaithis Dé, go háirithe iad súd atá i bhfíor-ghéarghá do thrócaire. Áiméin. === Is é do Bheatha, a Bhanríon Naofa === Go mbeannaíthear duit, a Bhanríon Naofa, a Mháthair na Trócaire, go mbeannaíthear duit, is tu ár mbeatha, ár mílseacht is ár ndóchas. Is ortsa a ghlaoimid, clann bhocht dhíbeartha Éabha, is chughatsa a chuirimíd suas ár n-urnaí, ag caoineadh agus ag gol sa ghleann seo na ndeor. Iompaigh orainn, dá bhrí sin, a Choimirce, a chaomhuasail, do shúile atá lán de thrua, agus nuair a bheidh deireadh lenár n-íobairt ar an saol seo (tar éis na deoraíochta seo), tabhair radharc dúinn ar thoradh do bhroinne , Íosa, a Mhaighdean Mhuire róthrócaireach, róghrámhar, rómhilis. Guigh orainn a naomh-Mháthair Dé, ionas gur mb'fhiú sinn gealltanais Chríost. Áiméin. A Athair Shíoraí, gur cheannaigh t'Aonmhac dúinn, lena bheatha, lena bhás, is lena aiséirí, aoibhneas síoraí na bhFlaitheas, tabhair dúinn, achnaímíd ort, do ghrásta, ionas ag machnamh dúinn ar na rúndiamhra seo na Corónach Mhuire, go dtiocfadh linn do thoil naofa a dhéanamh agus an t-aoibhneas síoraí sin do shroichint, trí Íosa Críost ár dTiarna. Áiméin. == Na Rúndiamhra == === [https://www.youtube.com/watch?v=bde1sDTlqnk|Na Rúndiamhra Sólásacha] === * [[Teachtaireacht an Aingil]]. * [[An Fiosrú]]. * [[Breith Chríost|Breith ár dTiarna Íosa Críost]]. * [[Toirbhirt an Linbh Íosa sa Teampall]]. * [[Fáil an Linbh Íosa sa Teampall]]. === [https://www.youtube.com/watch?v=F3l4oiIOd_o|Na Rúndiamhra Soilseacha] === * [[Baisteadh Íosa|Baisteadh Íosa san Iordáin]]. * [[Bainis Chána|Bainis Chána.]] * [[Ríocht Dé|Fógairt Ríocht Dé]]. * [[Claochlú an Tiarna]]. * [[An Suipéar Déanach|Ordó na hEocairiste]]. === [https://www.youtube.com/watch?v=bt8mPlCmgxA|Na Rúndiamhra Dólásacha] === * [[An tAllas Fola sa gháirdín]]. * [[An Sciúrsáil ag an bpiléar]]. * [[An Coróin Deilgneach|An Corónú le deilgne]]. * [[Íosa ag iompar na croise]]. * [[Céasadh Íosa|Céasadh ár dTiarna Íosa Críost]]. === [https://www.youtube.com/watch?v=sYTb3gVA-nc|Na Rúndiamhra Glórmhara] === * [[Aiséirí Íosa|Aiséirí Chríost ó mhairbh]]. * [[Deascabháil Íosa|Deascabháil ár dTiarna]]. * [[Cincís|Tuirlingt an Spioraid Naoimh]]. * [[Deastógáil Muire|Deastógáil na Maighdine Beannaithe]]. * [[Corónú na Maighdine Beannaithe ins na Flaithis]]. == Náisc == http://pourlerosaire.free.fr/ [[Catagóir:Muire]] [[Catagóir:Paidreacha]] [[Catagóir:Paidrín Páirteach]] pcmov75vurb6b418724r4x5komp6dox 0 26416 1086246 1068553 2022-08-23T01:39:34Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Comórtas Spóirt|logo=[[Íomhá: 2010 FIFA World Cup logo.svg|220px]]}} Ba chomórtas [[sacair]] é '''Corn FIFA an Domhain 2010'''. Bhí sé ar siúl san [[an Afraic Theas|Afraic Theas]] ó [[11 Meitheamh]] [[2010]] go dtí [[11 Iúil]] [[2010]]. Bhí 32 foireann idirnáisiúnta páirteach sa chomórtas. B'é an chéad ilchomórtas s[[an Afraic]]. Bhuaigh an Afraic Theas an próiseas tairisceana. De dheasca an chinnidh sin, is é Cónaidhm Sacair na hAigéine an t-aon chónaidhm amháin nár óstáil Corn FIFA an Domhain riamh. Bronnadh an corn ar an Spáinn. == Cúlra == [[Íomhá:2010 FIFA World Cup Fans 2.jpg|thumb|upright| Céliúradh in [[Camps Bay]], [[Cape Town]] tar éis do FIFA an Afraic Theas a roghnú ]] Dúirt FIFA go mbeadh comórtas na bliana 2010 ar siúl i dtír éigin san Afraic. Bhí cúig thír ina n-iarrthóirí: # An Éigipt # Libia agus An Túinéis (le chéile) # Maracó # An Afraic Theas Dúirt Coiste Feidhmiúcháin FIFA go mbronnfadh an eagraíocht an onóir ar thír amháin seachas ar dhá thír le chéile agus mar sin d'éirigh an Túinéis as. Níor glacadh leis an Libia mar iarrthóir óir nach raibh an tír sin in ann na coinníollacha uile a chomhlíonadh gan an Túinéis. Tar éis bhabhta vótála amháin, dúirt uachtarán FIFA, [[Sepp Blatter]], ar an 15 Mí na Bealtaine 2004 in [[Zürich]] go raibh an bua ag an Afraic Theas.<ref>http://www.fifa.com/en/media/index/0,1369,101476,00.html</ref> {| class="wikitable" style="margin:auto; margin:.5em;" |- ! colspan="2" | Torthaí |- !Tír !Votaí |- | {{Bratach|South Africa|An Afraic Theas}} || '''14''' |- | {{Bratach|Morocco|Maracó}} || 10 |- | {{Bratach|Egypt|An Éigipt}} || 0 |} * An Túinéis ''d'éirigh as ar an 8 Bealtaine 2004 toisc go ndúirt an FIFA Executive Committee go mbronnfadh an eagraíocht an onóir ar thír amháin seachas ar dhá thír le chéile agus mar sin d'éirigh an Túinéis as. '' * An Libia ''níor glacadh leis an tír mar iarrthóir: ní sí in ann na coinníollacha uile a chomhlíonadh gan an Túinéis.'' Sna blianta 2006 agus 2007, bhí ráflaí ann go n-aistreodh FIFA an Corn go tír eile.<ref>http://football.guardian.co.uk/worldcup2006/story/0,,1818166,00.html}</ref><ref>http://www.iol.co.za/index.php?click_id=19&art_id=vn20060703014312923C258638&set_id=</ref> Dar le daoine áirithe, ina measc [[Franz Beckenbauer]], Horst R. Schmidt agus, deirtear, feidhmeannaigh áirithe de chuid [[FIFA]], ní raibh an Afraic Theas ag ullmhú go maith don chomórtas.<ref>http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/africa/5362504.stm</ref> Dúirt FIFA go raibh muinín aige san Afraic Theas, áfach, agus nach mbeadh a leithéid de phlean aige ach amháin dá mbeadh tubaiste nádúrtha ann (mar is gnách leis an eagraíocht.<ref>http://sports.yahoo.com/sow/news;_ylt=Ah.1PkVLAGTpuoi3rG.VSMgmw7YF?slug=ap-fifa-wcup2010&prov=ap&</ref> == Staideanna == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! [[Johannesburg]] ! [[Durban]] ! [[Cape Town]] ! [[Johannesburg]] ! [[Pretoria]] |- | [[Soccer City]] | [[Moses Mabhida Stadium]] | [[Cape Town Stadium]] | [[Coca-Cola Park (Johannesburg)|Ellis Park Stadium]] | [[Loftus Versfeld Stadium]] |- | Toilleadh: '''94,900''' | Toilleadh: '''70,000''' | Toilleadh: '''69,070''' | Toilleadh: '''62,567''' | Toilleadh: '''51,760''' |- | | | | [[Íomhá:Warm-ups at Brazil & North Korea match at FIFA World Cup 2010-06-15 1.jpg|100px]] | [[Íomhá:Loftus-Stadion.JPG|100px]] |- ! [[Port Elizabeth]] ! [[Bloemfontein]] ! [[Polokwane]] ! [[Nelspruit]] ! [[Rustenburg, North West|Rustenburg]] |- | [[Nelson Mandela Bay Stadium]] | [[Free State Stadium]] | [[Peter Mokaba Stadium]] | [[Mbombela Stadium]] | [[Royal Bafokeng Stadium]] |- | Toilleadh: '''48,000''' | Toilleadh: '''48,070''' | Toilleadh: '''46,000''' | Toilleadh: '''44,000''' | Toilleadh: '''44,530''' |- | [[Íomhá:Nelson Mandela Stadium in Port Elizabeth.jpg|100px]] | | | | |} == Babhta na nGrúpaí == {| class="wikitable" style="font-size:90%;width=100px;float:right" ! Eochair eolais |- | Sna táblaí thíos: * '''Im''' = Cluichí imeartha * '''B''' = Cluichí buaite * '''Co''' = Cluichí ar chomhscór * '''C''' = Cluichí caillte * '''CF''' = Cúil scóráilte * '''CG''' = Cúil uilig a ghéilleadh * '''CD''' = Cúl Difríocht (CF−CG) * '''Pntí''' = Pointí iomlán (trí phointe do bhua, pointe amháin do chomhscór) |} === Coinníollacha na nGrúpaí === Baineann FIFA úsáid as na coinníollacha seo a leanas le foirne a rangú; # an méid pointí faighte ó na cluichí uilig sa ghrúpa # difríocht cúl ó na cluichí uilig sa ghrúpa; # an méid cúl faighte ag an bhfoireann sna cluichí uilig sa ghrúpa; # an méid is mó pointí faighte i gcoinne na foirne lena bhfuil comhscór; # Difríocht cúl níos fearr i gcoinne na foirne lena bhfuil comhscór; # an méid is mó cúl faighte i gcoinne n foirne lena bhfuil comhscór; # crannchur le coiste eagraithe FIFA. === Grúpa A === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="205"|Foireann!!width="20"|Im!!width="20"|B!!width="20"|Co!!width="20"|C!!width="20"|CF!!width="20"|CG!!width="20"|CD!!width="20"|Pntí |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Uruguay}} [[Uragua]] |3||2||1||0||4||0||4||'''7''' |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Mexico}} [[Meicsiceo]] |3||1||1||1||3||2||1||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|RSA}} [[An Afraic Theas]] |3||1||1||1||3||5||-2||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|France}} [[An Fhrainc]] |3||0||1||2||1||4||-3||'''1''' |} {| style="width:100%;" cellspacing="1" |- !width=25%| !width=10%| !width=25%| |- |11 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Afraic Theas {{Bratach|RSA}}'''||align=center|''' 1-1 '''||''' {{Bratach|Mexico}}Meicsiceo'''|| [[Soccer City]], [[Johannesburg]] |- style=font-size:90% |align=right|'''Uragua {{Bratach|Uruguay}}'''||align=center|''' 0-0 '''||'''{{Bratach|France}}An Fhrainc'''|| [[Cape Town Stadium]], [[Cape Town]] |- |16 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Afraic Theas {{Bratach|RSA}}'''||align=center|''' 0-3 '''||'''{{Bratach|Uruguay}} Uragua'''|| [[Loftus Versfeld Stadium]], [[Pretoria]] |- |17 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|''' An Fhrainc {{Bratach|France}}'''||align=center|''' 0-2 '''||'''{{Bratach|Mexico}} Meicsiceo'''|| [[Peter Mokaba Stadium]], [[Polokwane]] |- |22 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''Meicsiceo {{Bratach|Mexico}}'''||align=center|''' 0-1 '''||'''{{Bratach|Uruguay}} Uragua'''|| [[Royal Bafokeng Stadium]], [[Rustenburg, North West|Rustenburg]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Fhrainc {{Bratach|France}}'''||align=center|''' 1-2 '''||'''{{Bratach|RSA}} An Afraic Theas'''|| [[Free State Stadium]], [[Bloemfontein]] |} === Grúpa B === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="205"|Foireann!!width="20"|Im!!width="20"|B!!width="20"|Co!!width="20"|C!!width="20"|CF!!width="20"|CG!!width="20"|CD!!width="20"|Pntí |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Argentina}} [[An Airgintín]] |3||3||0||0||7||1||6||'''9''' |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|South Korea}} [[An Chóiré Theas]] |3||1||1||1||5||6||-1||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Greece}} [[An Ghréig]] |3||1||0||2||2||5||-3||'''3''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Nigeria}} [[An Nigéir]] |3||0||1||2||3||5||-2||'''1''' |} {| style="width:100%;" cellspacing="1" |- !width=25%| !width=10%| !width=25%| |- |12 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Chóiré Theas {{bratach|South Korea}}'''||align=center|''' 2-0 '''||'''{{bratach|Greece}} An Ghréig'''|| [[Nelson Mandela Bay Stadium]], [[Port Elizabeth]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Airgintín {{bratach|Argentina}}'''||align=center|''' 1-0 '''||'''{{bratach|Nigeria}} An Nigéir'''|| [[Ellis Park Stadium]], [[Johannesburg]] |- |17 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Airgintín {{bratach|Argentina}} '''||align=center|''' 4-1 '''||'''{{bratach|South Korea}} An Chóiré Theas'''|| [[Soccer City]], [[Johannesburg]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Ghréig {{bratach|Greece}}'''||align=center|''' 2-1 '''||'''{{bratach|Nigeria}} An Nigéir'''|| [[Free State Stadium]], [[Bloemfontein]] |- |22 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Nigéir {{bratach|Nigeria}}'''||align=center|''' 2-2 '''||'''{{bratach|South Korea}} An Chóiré Theas'''|| [[Moses Mabhida Stadium]], [[Durban]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Ghréig {{bratach|Greece}}'''||align=center|''' 0-2 '''||'''{{bratach|Argentina}} An Airgintín'''|| [[Peter Mokaba Stadium]], [[Polokwane]] |} === Grúpa C === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="205"|Foireann!!width="20"|Im!!width="20"|B!!width="20"|Co!!width="20"|C!!width="20"|CF!!width="20"|CG!!width="20"|CD!!width="20"|Pntí |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|United States}} [[Na Stáit Aontaithe]] |3||1||2||0||4||3||0||'''5''' |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|England}} [[Sasana]] |3||1||2||0||2||1||0||'''5''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Slovenia}} [[An tSlóivéin]] |3||1||1||1||3||3||0||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Algeria}} [[An Ailgéir]] |3||0||1||2||0||2||-2||'''1''' |} {| style="width:100%;" cellspacing="1" |- !width=25%| !width=10%| !width=25%| |- |12 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''Sasana {{bratach|England}}'''||align=center|''' 1-1 '''||'''{{bratach|United States}} Na Stáit Aontaithe'''|| [[Royal Bafokeng Stadium]], [[Rustenburg, North West|Rustenburg]] |- |13 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Ailgéir {{bratach|Algeria}}'''||align=center|''' 0-1 '''||'''{{bratach|Slovenia}} An tSlóivéin'''|| [[Peter Mokaba Stadium]], [[Polokwane]] |- |18 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An tSlóivéin {{bratach|Slovenia}}'''||align=center|''' 2-2 '''||'''{{bratach|United States}} Na Stáit Aontaithe'''|| [[Ellis Park Stadium]], [[Johannesburg]] |- style=font-size:90% |align=right|'''Sasana {{bratach|England}}'''||align=center|''' 0-0 '''||'''{{bratach|Algeria}} An Ailgéir'''|| [[Cape Town Stadium]], [[Cape Town]] |- |23 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An tSlóivéin {{bratach|Slovenia}}'''||align=center|''' 0-1 '''||'''{{bratach|England}}Sasana'''|| [[Nelson Mandela Bay Stadium]], [[Port Elizabeth]] |- style=font-size:90% |align=right|'''Na Stáit Aontaithe {{bratach|United States}}'''||align=center|''' 1-0 '''||'''{{bratach|Algeria}} An Ailgéir'''|| [[Loftus Versfeld Stadium]], [[Pretoria]] |} === Grúpa D === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="205"|Foireann!!width="20"|Im!!width="20"|B!!width="20"|Co!!width="20"|C!!width="20"|CF!!width="20"|CG!!width="20"|CD!!width="20"|Pntí |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Germany}} [[An Ghearmáin]] |3||2||0||1||5||1||4||'''6''' |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Ghana}} [[Gána]] |3||1||1||1||2||2||0||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Australia}} [[An Astráil]] |3||1||1||1||3||6||-3||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Serbia}} [[An tSeirbia]] |3||1||0||2||2||3||-1||'''3''' |} {| style="width:100%;" cellspacing="1" |- !width=25%| !width=10%| !width=25%| |- |13 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An tSeirbia {{bratach|Serbia}}'''||align=center|''' 0-1 '''||'''{{bratach|Ghana}} Gána'''|| [[Loftus Versfeld Stadium]], [[Pretoria]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Ghearmáin {{bratach|Germany}}'''||align=center|''' 4-0 '''||'''{{bratach|Australia}} An Astráil'''|| [[Moses Mabhida Stadium]], [[Durban]] |- |18 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Ghearmáin {{bratach|Germany}}'''||align=center|''' 0-1 '''||'''{{bratach|Serbia}} An tSeirbia'''|| [[Nelson Mandela Bay Stadium]], [[Port Elizabeth]] |- |19 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''Gána {{bratach|Ghana}}'''||align=center|''' 1-1 '''||'''{{bratach|Australia}} An Astráil'''|| [[Royal Bafokeng Stadium]], [[Rustenburg, North West|Rustenburg]] |- |23 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''Gána {{bratach|Ghana}}'''||align=center|'''0-1'''||'''{{bratach|Germany}} An Ghearmáin'''|| [[Soccer City]], [[Johannesburg]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Astráil {{bratach|Australia}}'''||align=center|''' 2-1 '''||'''{{bratach|Serbia}} An tSeirbia'''|| [[Mbombela Stadium]], [[Nelspruit]] |} === Grúpa E === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="205"|Foireann!!width="20"|Im!!width="20"|B!!width="20"|Co!!width="20"|C!!width="20"|CF!!width="20"|CG!!width="20"|CD!!width="20"|Pntí |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Netherlands}} [[An Ísiltír]] |3||3||0||0||5||1||4||'''9''' |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Japan}} [[An tSeapáin]] |3||2||0||1||4||2||2||'''6''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Denmark}} [[An Danmhairg]] |3||1||0||2||3||6||-3||'''3''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Cameroon}} [[Camarún]] |3||0||0||3||2||5||-3||'''0''' |} {| style="width:100%;" cellspacing="1" |- !width=25%| !width=10%| !width=25%| |- |14 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Ísiltír {{bratach|Netherlands}}'''||align=center|''' 2-0 '''||'''{{bratach|Denmark}} An Danmhairg'''|| [[Soccer City]], [[Johannesburg]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An tSeapáin {{bratach|Japan}}'''||align=center|''' 1-0 '''||'''{{bratach|Cameroon}} Camarún'''|| [[Free State Stadium]], [[Bloemfontein]] |- |19 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Ísiltír {{bratach|Netherlands}}'''||align=center|''' 1-0 '''||'''{{bratach|Japan}} An tSeapáin'''|| [[Moses Mabhida Stadium]], [[Durban]] |- style=font-size:90% |align=right|'''Camarún {{bratach|Cameroon}}'''||align=center|''' 1-2 '''||'''{{bratach|Denmark}} An Danmhairg'''|| [[Loftus Versfeld Stadium]], [[Pretoria]] |- |24 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Danmhairg {{bratach|Denmark}}'''||align=center|''' 1-3 '''||'''{{bratach|Japan}} An tSeapáin'''|| [[Royal Bafokeng Stadium]], [[Rustenburg, North West|Rustenburg]] |- style=font-size:90% |align=right|'''Camarún {{bratach|Cameroon}}'''||align=center|''' 1-2 '''||'''{{bratach|Netherlands}} An Ísiltír'''|| [[Cape Town Stadium]], [[Cape Town]] |} === Grúpa F === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="205"|Foireann!!width="20"|Im!!width="20"|B!!width="20"|Co!!width="20"|C!!width="20"|CF!!width="20"|CG!!width="20"|CD!!width="20"|Pntí |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Paraguay}} [[Paragua]] |3||1||2||0||3||1||+2||'''5''' |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Slovakia}} [[An tSlóvaic]] |3||1||1||1||4||5||-1||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|New Zealand}} [[An Nua-Shéalainn]] |3||0||3||0||2||2||0||'''3''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Italy}} [[An Iodáil]] |3||0||2||1||4||5||-1||'''2''' |} {| style="width:100%;" cellspacing="1" |- !width=25%| !width=10%| !width=25%| |- |14 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Iodáil {{bratach|Italy}}'''||align=center|''' 1-1 '''||'''{{bratach|Paraguay}} Paragua'''|| [[Cape Town Stadium]], [[Cape Town]] |- |15 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Nua-Shéalainn {{bratach|New Zealand}}'''||align=center|''' 1-1 '''||'''{{bratach|Slovakia}} An tSlóvaic'''|| [[Royal Bafokeng Stadium]], [[Rustenburg, North West|Rustenburg]] |- |20 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An tSlóvaic {{bratach|Slovakia}}'''||align=center|''' 0-2 '''||'''{{bratach|Paraguay}} Paragua'''|| [[Free State Stadium]], [[Bloemfontein]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Iodáil {{bratach|Italy}}'''||align=center|''' 1-1 '''||'''{{bratach|New Zealand}} An Nua-Shéalainn'''|| [[Mbombela Stadium]], [[Nelspruit]] |- |24 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An tSlóvaic {{bratach|Slovakia}} '''||align=center|''' 3-2 '''||'''{{bratach|Italy}} An Iodáil'''|| [[Ellis Park Stadium]], [[Johannesburg]] |- style=font-size:90% |align=right|'''Paragua {{bratach|Paraguay}}'''||align=center|''' 0-0 '''||'''{{bratach|New Zealand}} An Nua-Shéalainn'''|| [[Peter Mokaba Stadium]], [[Polokwane]] |} === Grúpa G === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="205"|Foireann!!width="20"|Im!!width="20"|B!!width="20"|Co!!width="20"|C!!width="20"|CF!!width="20"|CG!!width="20"|CD!!width="20"|Pntí |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Brazil}} [[An Bhrasaíl]] |3||2||1||0||5||2||3||'''7''' |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Portugal}} [[An Phortaingéil]] |3||1||2||0||7||0||7||'''5''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Cote d'Ivoire}} [[An Cósta Eabhair]] |3||1||1||1||4||3||1||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|North Korea}} [[An Chóiré Thuaidh]] |3||0||0||3||1||12||-11||'''0''' |} {| style="width:100%;" cellspacing="1" |- !width=25%| !width=10%| !width=25%| |- |15 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Cósta Eabhair {{bratach|Cote d'Ivoire}}'''||align=center|''' 0-0 '''||'''{{bratach|Portugal}} An Phortaingéil'''|| [[Nelson Mandela Bay Stadium]], [[Port Elizabeth]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Bhrasaíl {{bratach|Brazil}}'''||align=center|''' 2-1 '''||'''{{bratach|North Korea}} An Chóiré Thuaidh'''|| [[Ellis Park Stadium]], [[Johannesburg]] |- |20 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Bhrasaíl {{bratach|Brazil}} '''||align=center|''' 3-1 '''||'''{{bratach|Cote d'Ivoire}} An Cósta Eabhair'''|| [[Soccer City]], [[Johannesburg]] |- |21 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Phortaingéil {{bratach|Portugal}}'''||align=center|''' 7-0 '''||'''{{bratach|North Korea}} An Chóiré Thuaidh'''|| [[Cape Town Stadium]], [[Cape Town]] |- |25 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An Phortaingéil {{bratach|Portugal}}'''||align=center|''' 0-0 '''||'''{{bratach|Brazil}} An Bhrasaíl'''|| [[Moses Mabhida Stadium]], [[Durban]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Chóiré Thuaidh {{bratach|North Korea}}'''||align=center|''' 0-3 '''||'''{{bratach|Cote d'Ivoire}} An Cósta Eabhair'''|| [[Mbombela Stadium]], [[Nelspruit]] |} === Grúpa H === {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width="205"|Foireann!!width="20"|Im!!width="20"|B!!width="20"|Co!!width="20"|C!!width="20"|CF!!width="20"|CG!!width="20"|CD!!width="20"|Pntí |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Spain}} [[An Spáinn]] |3||2||0||1||4||2||2||'''6''' |- style="background:#cfc;" |style="text-align:left;"|{{bratach|Chile}} [[An tSile]] |3||2||0||1||3||2||1||'''6''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Switzerland}} [[An Eilvéis]] |3||1||1||1||1||1||0||'''4''' |- |style="text-align:left;"|{{bratach|Honduras}} [[Hondúras]] |3||0||1||2||0||3||−3||'''1''' |} {| style="width:100%;" cellspacing="1" |- !width=25%| !width=10%| !width=25%| |- |16 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''Hondúras {{bratach|Honduras}}'''||align=center|''' 0-1 '''||'''{{bratach|Chile}} An tSile'''|| [[Mbombela Stadium]], [[Nelspruit]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Spáinn {{bratach|Spain}}'''||align=center|''' 0-1 '''||'''{{bratach|Switzerland}} An Eilvéis'''|| [[Moses Mabhida Stadium]], [[Durban]] |- |21 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An tSile {{bratach|Chile}}'''||align=center|''' 1-0 '''||'''{{bratach|Switzerland}} An Eilvéis'''|| [[Nelson Mandela Bay Stadium]], [[Port Elizabeth]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Spáinn {{bratach|Spain}}'''||align=center|''' 2-0 '''||'''{{bratach|Honduras}} Hondúras'''|| [[Ellis Park Stadium]], [[Johannesburg]] |- |25 Meitheamh 2010 |- style=font-size:90% |align=right|'''An tSile {{bratach|Chile}}'''||align=center|''' 2-1 '''||'''{{bratach|Spain}} An Spáinn'''|| [[Loftus Versfeld Stadium]], [[Pretoria]] |- style=font-size:90% |align=right|'''An Eilvéis {{bratach|Switzerland}}'''||align=center|''' 0-0 '''||'''{{bratach|Honduras}} Hondúras'''|| [[Free State Stadium]], [[Bloemfontein]] |} == Babhtaí deiridh == Má chríochnaíonn aon chluiche sna babhtaí seo ar chomhscór, imreofar am breise; dhá leath 15 nóiméad. Má tá an cluiche fós ar chomhscór ina dhiaidh sin, socrófar an toradh le ciceanna pionóis. {{Round16 <!-- Dáta-Áit|Foireann 1|Scór 1|Foireann 2|Scór 2 --> <!-- Babhta le 16 --> |26 Meitheamh – [[Nelson Mandela Bay Stadium|Port Elizabeth]]| {{bratach|Uruguay}} '''[[Uragua]]'''|2| {{bratach|South Korea}} [[An Chóiré Theas]]|1 |26 Meitheamh – [[Royal Bafokeng Stadium|Rustenburg]]| {{bratach|United States}} [[Na Stáit Aontaithe]]|1|{{bratach|Ghana}} '''[[Gána]]''' (a.b.) |2 |28 Meitheamh – [[Moses Mabhida Stadium|Durban]]|{{bratach|Netherlands}} '''[[An Ísiltír]]'''|2|{{bratach|Slovakia}} [[An tSlóvaic]]|1 |28 Meitheamh – [[Ellis Park Stadium|Johannesburg]]|{{bratach|Brazil}} '''[[An Bhrasaíl]]'''|3|{{bratach|Chile}} [[An tSile]]|0 |27 Meitheamh – [[Soccer City|Johannesburg]]| {{bratach|Argentina}} '''[[An Airgintín]]'''|3|{{bratach|Mexico}} [[Meicsiceo]]|1 |27 Meitheamh – [[Free State Stadium|Bloemfontein]]| {{bratach|Germany}} '''[[An Ghearmáin]]'''|4| {{bratach|England}} [[Sasana]]|1 |29 Meitheamh – [[Loftus Versfeld Stadium|Pretoria]]| {{bratach|Paraguay}} '''[[Paragua]]'''|'''0 (5)'''| {{bratach|Japan}} [[An tSeapáin]]|0 (3) |29 Meitheamh – [[Cape Town Stadium|Cape Town''']]|{{bratach|Spain}} '''[[An Spáinn]]'''|1|{{bratach|Portugal}} [[An Phortaingéil]]|0 <!-- ceathrú cheannais--> |2 Iúil – [[Soccer City|Johannesburg]]|{{bratach|Uruguay}}''' [[Uragua]]'''|'''1 (4)''' | {{bratach|Ghana}} [[Gána]]|1 (2) |2 Iúil – [[Nelson Mandela Bay Stadium|Port Elizabeth]]| {{bratach|Netherlands}} '''[[An Ísiltír]]'''|2|{{bratach|Brazil}} [[An Bhrasaíl]]|1 |3 Iúil – [[Cape Town Stadium|Cape Town]]| {{bratach|Argentina}} [[An Airgintín]]|0 |{{bratach|Germany}} '''[[An Ghearmáin]]'''|4 |3 Iúil– [[Ellis Park Stadium|Johannesburg]]| {{bratach|Paraguay}} [[Paragua]]|0| {{bratach|Spain}} '''[[An Spáinn]]'''|1 <!-- leath cheannais--> |6 Iúil – [[Cape Town Stadium|Cape Town]]| {{bratach|Uruguay}} [[Uragua]]| 2| {{bratach|Netherlands}} '''[[An Ísiltír]]'''|3 |7 Iúil – [[Moses Mabhida Stadium|Durban]]| {{bratach|Germany|An Ghearmáin}}|0| '''{{bratach|Spain|An Spáinn}}'''|1 <!-- craobh --> |11 Iúil – [[Soccer City|Johannesburg]]| {{bratach|Netherlands}} [[An Ísiltír]]|0| '''{{bratach|Spain|An Spáinn}}''' (a.b)|1 <!-- tríú áit --> |10 Iúil – [[Nelson Mandela Bay Stadium|Port Elizabeth]]| {{bratach|Uruguay}} [[Uragua]]|2|'''{{bratach|Germany|An Ghearmáin}}'''|3 |widescore=yes}} === Babhta le 16 === 26 Meitheamh 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 15:00 |width="24%" align="right"|'''[[Uragua]]''' {{bratach|Uruguay}} <small>[[Luis Alberto Suárez|Suárez]] 8', 80' </small> |align="center" width="15%"| 2-1 |width="24%"|{{bratach|South Korea}} [[An Chóiré Theas]] <small>[[Lee Chung-Yong]] 68'</small> |style="font-size:smaller"|[[Nelson Mandela Bay Stadium]], [[Port Elizabeth]] |} ---- {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"|[[Na Stáit Aontaithe]] {{bratach|United States}} <small>[[Landon Donovan|Donovan]] 62' (c.p.)</small> <br /> <br /> |align="center" width="15%"| 1-2 <br />(a.b.) |width="24%"| {{bratach|Ghana}} '''[[Gána]]''' <small>[[Kevin Prince Boateng|K. Boateng]] 5' <br />[[Asamoah Gyan|Gyan]] 93'</small> |style="font-size:smaller"|[[Royal Bafokeng Stadium]], [[Rustenburg]] |} ---- 27 Meitheamh 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 14:00 |width="24%" align="right"| '''[[An Ghearmáin]]''' {{bratach|Germany}} <small>[[Miroslav Klose|Klose]] 20' <br />[[Lukas Podolski|Podolski]] 32' <br />[[Thomas Müller|Müller]] 67', 70'</small> |align="center" width="15%"| 4-1 |width="24%"|{{bratach|England}} [[Sasana]] <small>[[Matt Upson|Upson]] 37'</small> <br /> <br /> <br /> |style="font-size:smaller"|[[Free State Stadium]], [[Bloemfontein]] |} ---- {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"| '''[[An Airgintín]]''' {{bratach|Argentina}} <small>[[Carlos Tévez|Tévez]] 26', 52' <br />[[Gonzalo Higuaín|Higuaín]] 33' </small> |align="center" width="15%"| 3-1 |width="24%"|{{bratach|Mexico}} [[Meicsiceo]] <br /> <br /> <small>[[Javier Hernández Balcázar|Hernández]] 71' </small> <br /> |style="font-size:smaller"|[[Soccer City]], [[Johannesburg]] |} ---- 28 Meitheamh 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 16:00 |width="24%" align="right"| '''[[An Ísiltír]]''' {{bratach|Netherlands}} <small>[[Arjen Robben|Robben]] 18' <br />[[Wesley Sneijder|Sneijder]] 84'</small> |align="center" width="15%"| 2-1 |width="24%"|{{bratach|Slovakia}} [[An tSlóvaic]] <br /> <br /> <small>[[Róbert Vittek|Vittek]] 90+4'</small> <br /> |style="font-size:smaller"|[[Moses Mabhida Stadium]], [[Durban]] |} ---- {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"| '''[[An Bhrasaíl]]''' {{bratach|Brazil}} <small>[[Juan Silveira dos Santos|Juan]] 34' <br />[[Luís Fabiano]] 38' <br />[[Robinho]] 59' </small> |align="center" width="15%"|3-0 |width="24%"|{{bratach|Chile}} [[An tSile]] <br /> <br /> <br /> <br /> |style="font-size:smaller"|[[Ellis Park Stadium]], [[Johannesburg]] |} ---- 29 Meitheamh 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 16:00 |width="24%" align="right"| '''[[Paragua]]''' {{bratach|Paraguay}} <br /> |align="center" width="15%"| 0-0 <br /> Ciceanna Pionóis <br />5-3 |width="24%"|{{bratach|Japan}} [[An tSeapáin]] <br /> |style="font-size:smaller"|[[Loftus Versfeld Stadium]], [[Pretoria]] |} ---- {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"| '''[[An Spáinn]]''' {{bratach|Spain}} <small>[[David Villa|Villa]] 63' </small> |align="center" width="15%"| 1-0 |width="24%"|{{bratach|Portugal}} [[An Phortaingéil]] <br /> |style="font-size:smaller"|[[Cape Town Stadium]], [[Cape Town]] |} === Cluichí Ceathrú Ceannais === 2 Iúil 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 16:00 |width="24%" align="right"| '''[[An Ísiltír]]''' {{bratach|Netherlands}} <small>[[Wesley Sneijder|Sneijder]] 53', 68' </small> |align="center" width="15%"| 2-1 |width="24%"| {{bratach|Brazil}} [[An Bhrasaíl]] <small> [[Robinho]] 10'</small> |style="font-size:smaller"|[[Nelson Mandela Bay Stadium]], [[Port Elizabeth]] |} ---- {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"|'''[[Uragua]]''' {{bratach|Uruguay}} <br /> <small>[[Diego Forlán|Forlán]] 55' </small><br /> <br /> |align="center" width="15%"| 1-1 <br /> Ciceanna Pionóis <br /> 4-2 |width="24%"|{{bratach|Ghana}} [[Gána]] <br /> <small>[[Sulley Muntari|Muntari]] 45+2' </small> <br /> <br /> |style="font-size:smaller"|[[Ellis Park Stadium]], [[Johannesburg]] |} ---- 3 Iúil 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 16:00 |width="24%" align="right"| [[An Airgintín]] {{bratach|Argentina}} <br /><br /><br /> |align="center" width="15%"| 0-4 |width="24%"|{{bratach|Germany}} '''[[An Ghearmáin]]''' <small>[[Thomas Müller|Müller]] 3' <br />[[Miroslav Klose|Klose]] 68', 89' <br />[[Arne Friedrich|Friedrich]] 74' </small> |style="font-size:smaller"|[[Cape Town Stadium]], [[Cape Town]] |} ---- {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"|[[Paragua]] {{bratach|Paraguay}} <br /> |align="center" width="15%"| 0-1 |width="24%"| {{bratach|Spain}} '''[[An Spáinn]]''' <small>[[David Villa|Villa]] 83'</small> |style="font-size:smaller"|[[Moses Mabhida Stadium]], [[Durban]] |} === Cluichí Leathcheannais === 6 Iúil 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"|[[Uragua]] {{bratach|Uruguay}} <small>[[Diego Forlán|Forlán]] 41' <br /> [[Maxi Pereira|Pereira]] 90+2' <br /> <br /> </small> |align="center" width="15%"| 2-3 |width="24%"|{{bratach|Netherlands}} '''[[An Ísiltír]]''' <small> [[Giovanni van Bronckhorst|van Bronckhorst]] 18' <br /> [[Wesley Sneijder|Sneijder]] 70'<br /> [[Arjen Robben|Robben]] 73' </small> |style="font-size:smaller"|[[Cape Town Stadium]], [[Cape Town]] |} ---- 7 Iúil 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"| [[An Ghearmáin]] {{bratach|Germany}} <br /><br /><br /> |align="center" width="15%"| 0-1 |width="24%"| {{bratach|Spain}} '''[[An Spáinn]]''' <small>[[Carles Puyol|Puyol]] 73'</small> |style="font-size:smaller"|[[Moses Mabhida Stadium]], [[Durban]] |} === Cluiche don Tríú áit === 10 Iúil 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"|[[Uragua]] {{bratach|Uruguay}} <small>[[Edinson Cavani|Cavani]] 28' <br /> [[Diego Forlán|Forlán]] 51' <br /><br /></small> |align="center" width="15%"| 2-3 |width="24%"|{{bratach|Germany}} '''[[An Ghearmáin]]''' <small>[[Thomas Müller|Müller]] 19' <br /> [[Marcell Jansen|Jansen]] 56'<br /> [[Sami Khedira|Khedira]] 82' </small> |style="font-size:smaller"|[[Nelson Mandela Bay Stadium]], [[Port Elizabeth]] |} === Cluiche Ceannais === 11 Iúil 2010 {| cellspacing="0" width="100%" |- |align="center" width=5%| 20:30 |width="24%" align="right"|[[An Ísiltír]] {{bratach|Netherlands}} <br /> |align="center" width="15%"| 0-1 (a.b) |width="24%"| {{bratach|Spain}} [[An Spáinn]] <small>[[Andres Iniesta|Iniesta]] 116' </small> |style="font-size:smaller"|[[Soccer City]], [[Johannesburg]] |} == Siombailí == === Mascot === Is é ''[[Zakumi]]'' an mascot oifigiúil. Liopard atá ann, agus tá gruaig ghlas air. Tagann a ainm ó "ZA" giorrúchán idirnáisiúnta na hAfraice Theas agus an focal ''kumi'' (''deich'' i dteangacha Afracacha áirithe). Tá dathanna Zakumi cosúil le dathanna na foirne náisiúnta: buí agus glas. === Amhrán oifigiúil === Is é "[[Waka Waka (This Time for Africa)|Waka Waka]]" an t-amhrán oifigiúil. Is iad an t-amhránaí [[An Cholóim|Colómach]] [[Shakira]] agus an banna Afracach Theas [[Freshlyground]] na ceoltóirí. Castar i mBéarla agus i Spáinnis é. Is é [[Zamina mina (Zangalewa)|Zangalewa]], amhrán traidisiúnta Afracach de chuid na saighdiúirí, bunús ''Waka Waka''. === Liathróid === Déanann [[Adidas]] an liathróid oifigiúil, an ''Jabulani''. Is é an Jabulani an 11ú liathróid oifigiúil atá déanta ag an gcomhlacht Gearmánach seo do Chorn an Domhain: tá 11 dath air (ceann amháin do gach imreoir, agus tá 11 teanga oifigiúla ag an Afraic Theas). == Duaiseanna == Tá $420 milliún ar fáil ($40m do chlubanna san áireamh), 60% sa bhreis ar chomórtas 2006. Roimh an gcomórtas fuair gach foireann $1 milliún (costais ullmhaithe). Fuair gach foireann a bhí páirteach sna grúpaí $8 milliún. Ina dhiaidh sin * $9 milliún – ocht bhfoireann a chiall cluiche sa dara babhta * $14 milliún – ceithre fhoireann a chaill cluiche ceathrú ceannais * $18 milliún – don cheathrú háit * $20 milliún – don tríú háit * $24 milliún – an fhoireann a chaill an cluiche ceannais * $30 milliún – Na curaidh Thug FIFA $40 milliún do chlubanna na n-imreoirí den chéad uair riamh. == Réiteoirí == Roghnaigh FIFA 29 réiteoir tríd an Refereeing Assistance Programme do chluichí 1-56: 4 ón AFC, 3 ó CAF, 6 ó CONMEBOL, 4 ó CONCACAF, 2 ón OFC agus 10 ó UEFA. Ar an 29 Mí an Mheithimh roghnaíodh 19 díobh do chluichí 57-64. == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://fifa.com/worldcup Suíomh oifigiúil] {{Corn domhanda FIFA}} [[Catagóir:Ilchomórtais sacair]] [[Catagóir:An Afraic Theas]] [[Catagóir:Spórt i 2010]] 0e5jf4n1ks6oprlwn2r4bnvg8srwqo4 0 26563 1086624 1045946 2022-08-23T06:17:45Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta‎}} [[Íomhá:Four Courts - Dublin 1999.jpg|mion|clé|[[Na Ceithre Cúirteanna]].]] Is í '''Cúirt Uachtarach''' '''na hÉireann''' an t-údarás [[Breitheamh|breithiúnach]] is airde i [[Poblacht na hÉireann|bPoblacht na hÉireann]]. Cúirt achomhairc dheiridh is í an Chúirt Uachtarach agus déanann sí athbhreithniú breithiúnach, i gcomhar leis an [[Ard-Chúirt (Éire)|Ard-Chúirt]], ar Achtanna an Oireachtais. Tá dlínse ag an gcúirt, chomh maith, chun a áirithiú go ngéilleann comhlachtaí rialtais agus gnáthshaoránaigh do [[Bunreacht na hÉireann|Bhunreacht na hÉireann]]. Tá an Chúirt suite sna [[na Ceithre Cúirteanna|Ceithre Cúirteanna]] i [[Baile Átha Cliath|mBaile Átha Cliath]]. == Comhdhéanamh == Tá an Chúirt Uachtarach comhdhéanta d'uachtarán na cúirte (nó "Príomh-Bhreitheamh na hÉireann" mar a dtugtar air), Uachtarán na hArd-Chúirte a bhfuil ina bhall ''ex officio'' den Chúirt agus a shuíonn san Ard-Chúirt de ghnáth, agus seachtar gnáthbhall ar a laghad.<ref name="number">Féach ar Alt 6 d'''Acht na gCúirteanna agus na nOifigeach Cúirte, 1995'' .</ref> Suíonn an Chúirt Uachtarach le comhdhéanamh de thriúr, cúigear nó seachtar Breithiúna. Féadtar dhá chomhdhéanamh nó níos mó a shuí ag an am céanna. Agus cinneadh á dhéanamh ag an gCúirt faoi éagumas buan an Uachtaráin de réir bhrí Airteagal 12 an Bhunreachta, faoi bhunreachtúlacht Bille a chuireann an tUachtarán faoina bráid faoi Airteagal 26, nó faoi bhunreachtúlacht aon dlí, caithfear an Chúirt a bheith comhdhéanta de chúigear ball ar a laghad.<ref name="5judges">Féach ar Alt 7 d'''Acht na gCúirteanna (Forálacha Forlíontacha), 1961''.</ref> Is é Uachtarán na hÉireann a cheapann breithiúna na Cúirte Uachtaraí ar chomhairle cheangailteach an Rialtais. Ón mbliain 1995, gníomhaíonn an Rialtas ar chomhairle neamhcheangailteach an Bhoird Chomhairligh um Cheapacháin Bhreithiúnacha.<ref name="jab">Féach ar ''Acht na gCúirteanna agus a nOifigeach Cúirte, 1995''.</ref> == Breithiúna Reatha na Cúirte Uachtaraí (Bealtaine 2008) == * An tOnórach an Príomh-Bhreitheamh John. L. Murray * An tOnórach an Breitheamh Susan Gageby Denham * An tOnórach an Breitheamh Adrian Hardiman * An tOnórach an Breitheamh Hugh Geoghegan * An tOnórach an Breitheamh Nial Fennelly * An tOnórach an Breitheamh Nicholas Kearns * An tOnórach an Breitheamh Fidelma Macken * An tOnórach an Breitheamh Joseph Finnegan * An tOnórach an Breitheamh Richard Johnson (Uachtarán na hArd-Chúirte, ''ex officio'') == Dlínse == Tugann an Chúirt éisteacht d'achomhairc ón Ard-Chúirt, ón bPríomh-Chúirt Choiriúil agus ó Chúirt Achomhairc na nArmchúirteanna. Féadfar srian trom a chur ar chumhacht na Cúirte achomhairc a éisteacht (má thagann an t-achomharc ón bPríomh-Chúirt Choiriúil nó ó Chúirt Achomhairc na nArmchúirteanna). Lena theannta sin, féadfar an chumhacht sin a eisiamh go hiomlán, ach amháin achomhairc maidir le comhréir bhunreachtúil dlí. Tugann an Chúirt Uachtarach éisteacht do phoncanna dlí lena dtaigrítear di ón gCúirt Chuarda. Baineann an chuid is mó de na cásanna a thagann faoi bhráid na Cúirte Uachtaraí le poncanna dlí go hiarbhír. Tá dlínse bhunaidh ag an gCúirt Uachtarach in dhá chás - faoi Airteagal 26, nuair a chuireann an tUachtarán Bille faoi bhráid na Cúirte chun cinneadh a dhéanamh maidir lena bhunreachtúlacht roimh é a fhógairt agus faoi Airteagal 12 nuair a bhíonn ar an gCúirt cinneadh a dhéanamh faoi mhíthreoir an Uachtaráin. == Athbhreithniú breithiúnach == Feidhmíonn an Chúirt Uachtarach, i gcomhar leis an Ard-Chúirt, cumhacht chun dlíthe nach bhfuil i gcomhréir leis an mBunreacht a dhíothú. Deonaíonn na cúirteanna urghairí ar chomhlachtaí poiblí, ar chomhlachtaí príobháideacha agus ar shaoránaigh chun comhlíonadh Bhunreachta a áirithiú. Foráiltear go sainráite le Bunreacht na hÉireann gur féidir athbhreithniú breithiúnach a dhéanamh ar reachtaíocht. Tá Achtanna a ritheadh tar éis theacht i bhfeidhm an Bhunreachta neambhaillí mas rud é go bhfuil siad contrártha don Bhunreacht (Airteagal 15.4.2°) ach tá Achtanna a bhfuil i bhfeidhm roimh theacht i bhfeidhm an Bhunreachta neambhaillí más rud é go bhfuil siad ar neamhréir leis an mBunreacht (Airteagal 50.1). Foráiltear leis an mBunreacht, chomh maith, faoi Airteagal 26, gur féidir athbhreithniú breithiúnach a dhéanamh ar bhillí roimh lámh an Uachtaráin a chur leis. Is é an tUachtarán amháin a fheidhmíonn an chumhacht chun billí a chur faoi bhráid na Cúirte Uachtaraí roimh dó/di dul i gcomhar leis an gComhairle Stáit. Nuair a sheasann an Chúirt Uachtarach le bunreachtúlacht Bhille a chuirtear faoina bráid, ní cead ag aon chúirt eile bunreachtúlacht an Bhille sin a bhreithniú arís (Airteagal 34.3.3°). De ghnáth, is féidir le breithiúna na Cúirte Uachtaraí a mbreithiúnais féin a sheachadadh bíodh go n-aontaíonn nó go n-easaontaíonn sé/sí. Agus bunreachtúlacht Acht nó Bhille a ritheadh tar éis theacht i bhfeidhm an Bhuneachta á plé ag an gCúirt, áfach, déanann an Chúirt breithiúnas amháin a sheachadadh (Airteagail 34.4.5° agus 26.2.2°). Féadann na breithiúna breithiúnas easaontach nó breithiúnas aontaitheach a sheachadadh agus bunreachtúlacht Acht a ritheadh roimh theacht i bhfeidhm an Bhunreachta á plé aici (Airteagal 50).<ref name="breithiúnais easaontacha">Mar shample, tugadh tuairimí easaontacha sa chás ''Norris v. an tArd-Aighne'', maidir le bunreachtúlacht alt 61 agus alt 62 an ''Achta um Chiontaí in aghaidh na Pearsan, 1861'', ach rinne an Chúirt breithiúnas amháin a sheachadadh sa chás ''Buckley v. an tArd-Aighne'', maidir le bunreachtúlacht ''Acht Cistí Sinn Féin, 1947''. Féach ar ''An Stát (Sheerin) v. Kennedy''.</ref> == Dlí-eolaíocht == Ag tús stair an Stáit agus tar éis Bunreacht na hÉireann a fhógairt, bhí an Chúirt Uachtarach an-mhall i leith dlí-eolaíocht a fhorbairt. Ach sa lá atá inniu ann, tá an Chúirt tar éis dlí-eolaíocht suntasach a fhorbairt. An fáth go raibh an Chúirt mall ag tús a hoibre ná gur pháirt den Ríocht Aontaithe ab ea oileán na hÉireann roimh 1922 agus, mar sin, fuair breithiúna na Cúirte Uachtaraí a gcuid oiliúna i ndlí-eolaíocht na Breataine, dlí-eolaíocht a chuireann béim mhór ar ardcheannas parlaiminte agus urraim a thabhairt don reachtas. Ó na 1960idí ar aghaidh, áfach, rinneadh roinnt breithiúnas suntasach a sheachadadh ag an gCúirt. Mar shampla: * D'fhorbair sí teoiric na gceart neamhshonraithe (tá an teoiric sin cosúil le teoiric na gceart neamhshonraithe sna Stáit Aontaithe). Tá an teoiric sin bunaithe ar léirmhíniú leathan ar Airteagal 40.3.1°, chomh maith le heilimintí dlí nádúrtha agus teoiric liobrálach daonlathach. * D'fhorbair agus chosain an Chúirt scaradh na gcumhachtaí. * Rialaigh an Chúirt nach féidir leis an Stát mórathruithe ar chonarthaí arna mbunú an tAontas Eorpach a dhaingniú gan leasú a dhéanamh ar an mBunreacht. * Rialaigh sí nár forchuireadh oibleagáidí ar an Stát faoi Airteagal 2 agus Airteagal 3 (mar a bhí siad roimh 1999) a bíodh infhorghníomhaithe i gcúirt dlí. * D'aimsigh sí go raibh ceart leathan chun príobháideachta i leith cúrsaí pósta intuigthe in Airteagal 41. * D'aimsigh sí, in Alt 40.3.3°, go bhfuil ceart ann chun ginmhilleadh a fháil i gcás ina bhfuil saol na máthar i mbaol de thoradh féinmharaithe. * Ghlac sí le teoiric na comhréireachta agus chuir sí í i bhfeidhm i ndlí na hÉireann. * Shocraigh An Chúirt Uachtarach sa bhliain 2020 go bhfuil an nós imeachta maidir le [[saoránacht]] a chúlghairm míbhunreachtúil.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/news/crime-and-law/courts/supreme-court/supreme-court-unconstitutional-law-governs-procedure-under-which-citizenship-can-be-revoked-1.4380723|teideal=Supreme Court: unconstitutional law governs procedure under which citizenship can be revoked|údar=Mary Carolan|language=en|work=The Irish Times|dátarochtana=2020-10-14}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Cúirteanna na hÉireann]] [[Catagóir:Bunreachtanna]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] q6hd1rnn6p1zkvt3pkhbekyymhxossg 0 26800 1086323 965188 2022-08-23T02:06:21Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Operation Barbarossa Infobox.jpg|mion|346x346px|Oibríocht Barbarossa|alt=]] Ba é '''Oibríocht Barbarossa''' an códfhocal a dtugtar ar ionsaí na [[Gearmáine]] ar [[an tAontas Sóivéadach|an Aontas Sóivéadach]]. Thosaigh sí ar an [[22 Meitheamh]] [[1941]], agus chuir sí tús leis an g[[cogadh]] san Oirthear le linn [[an Dara Cogadh Domhanda]]. == Cúlra == Thosaigh [[Adolf Hitler|Hitler]] a phleanáil ionraidh s’aige ar an Rúis ó lár 1940 ar aghaidh. D’fhan smachtú na Rúise mar phríomhaidhm ag [[Adolf Hitler|Hitler]] de bharr na ndifríochtaí [[Idé-eolaíocht|idé-eolaíochta]] agus ós san oirthear a bheadh an spás áitrithe le gnóthú (Lebensraum) agus acmhainní nádúrtha ag na Gearmánaigh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.stmarys-belfast.ac.uk/aisaonad/comhaid/Hitler.pdf|teideal=An Ghearmain Naitsioch|údar=stmarys-belfast.ac.uk|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> Bhí an chuma ar Hitler go raibh lúcháir air go raibh sé tosaithe ar a mhianaidhmeanna a chur i gcrích agus Lebensraum a bhaint amach don Ghearmáin. Bhí air moill míosa a chur ar an ionradh le haire a thabhairt don chogadh i gcodanna eile den Eoraip agus den Afraic. Ba bheag a thuig se go mbeadh an mhoill seo ar cheann de na fáthanna ar theip air go fadtéarmach. [[Íomhá:Operation Barbarossa corrected border.png |thumb|280px|Ruathar fhórsaí na Gearmáine i rith Oibríochta Barbarossa]] == Cogaíocht == Ba é an chéad sprioc ná na trí chathair mhóra i.e. [[Cathair Pheadair|Leningrad]], [[Moscó]] agus [[Volgograd|Stalingrad]], a ghabháil. Ní raibh Arm Dearg an Aontais Shóivéadaigh réidh fá choinne seo.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.cogg.ie/wp-content/uploads/o-chlochaois-go-spasras.pdf|teideal=Nótaí staire don Teastas Sóisearach|údar=cogg.ie|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> Ní raibh trealamh ceart acu agus bhí a gcuid [[eitleán]] imithe as dáta. Taobh istigh de mhí, bhí Moscó cosúil le cathair thréigthe agus ní raibh fágtha ann ach Stalin agus a chuid comhairleoirí. Ach chuir geimhreadh crua na Rúise stop ar fad le dul chun cinn na nGearmánach. Bhí thart ar 3.8 milliúin [[saighdiúir]]í ar thaobh na hAise amháin<ref>Clark, Lloyd (2012). Kursk: The Greatest Battle: Eastern Front 1943. Headline Review. <nowiki>ISBN 978-0755336395</nowiki>.</ref>, chomh maith le 3,500 [[tanc]] i mí Meithimh 1941. San [[An Úcráin|Úcráin]], bhí dóchas ag go leor daoine as na Naitsithe. D’fhear muintir na tuaithe fíorchaoin fáilte roimh na saighdiúirí Gearmánacha, rud a thugas ar a lán daoine ar an eite chlé [[Faisisteachas]] a chur i leith na nÚcránach go léir mar náisiún.<ref>{{Lua idirlín|url=https://antuairisceoir.wordpress.com/2014/02/25/an-ucrain-idir-an-ruis-agus-an-eoraip-cuid-a-ceathair/|teideal=An Úcráin idir an Rúis agus an Eoraip – Cuid a 4|údar=An Tuairisceoir|dáta=2014-02-25|language=ga|work=Tuairisceoir an Dúin|dátarochtana=2020-06-22}}</ref> == Toradh == Ghlac Hitler an iomarca air féin nuair a d’ionsaigh sé APSS agus a arm ag troid san Iarthar go fóill.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.examinations.ie/tmp/1547902508_9998373.pdf|teideal=examinations.ie|údar=|dáta=2014|dátarochtana=2019}}</ref> Ba mhór an botún é ionradh Hitler ar an Rúis mar fuair an-chuid daoine ar an dá thaobh bás dá bharr, na milliúin Sóivéadach ina measc. Cogadh barbartha, brúidiúil a bhí ann. Go háirithe, bhí iarmhairtí Oibríocht Barbarossa ar na [[An Giúdachas|Giúdaigh]] san Aontas Shóivéadach,<ref>{{Lua idirlín|url=https://ccea.org.uk/downloads/docs/Specifications/GCE/GCE%20History%20%282019%29/GCE%20History%20%282019%29-specification-Irish-medium.pdf|teideal=Sonraíocht GCE CCEA - Stair|údar=CCEA|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} {{síol}} [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Oibríochtaí an Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Ionradh ar an Rúis]] eebjflxaa3nf1py1c77l0uuw5pg75kt 0 26994 1086528 760190 2022-08-23T05:12:59Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Newgrange.JPG|deas|250px|mion|clé|[[Sí an Bhrú]], i m[[Brú na Bóinne]].]] Is ré leathan [[An Réamhstair|réamhstairiúil]] í '''an Chlochaois''', ina raibh [[daoine]] ag brath ar [[cloch|chloch]] chun uirlisí agus airm a dhéanamh. Mar shampla, bhíodh feidhm á bhaint as [[breochloch]] agus [[seirt]] le haghaidh uirlisí agus airm, agus [[basalt]] agus [[gaineamhchloch]] chun [[bró]]nna a dhéanamh le haghaidh cócaireachta. Chomh maith leis na hábhair seo, bhí [[adhmad]], [[cnámh]], [[sliogán]], beann agus rudaí eile in úsáid. Sa chuid is déanaí den aois, thosaigh daoine ag déanamh criadóireachta as [[cré]] nó dríodair eile. Tosaíonn an Chlochaois idir 2.7 agus 2.58 milliún bliain ó shin nuair a bhaineadh feidhm as uirlisí cloiche don chéad uair i nGona na h[[An Aetóip|Aetóipe]]. Críochnaíonn an aois le forbairt na [[Talmhaíocht|talmhaíochta]], ceansú ainmhithe áirithe agus bruithniú [[Copar|mhian chopair]] chun [[miotal]] a chruthú. == Croineolaíocht == Roinneann na staraithe an aois seo ina trí ré, rud a bhí molta don chéad uair ag John Lubbock ina leabhar ''Pre-historic Times'' (1865). * [[An tSean-Chlochaois]] (Pailéiliteach) * [[An Meán-Chlochaois]] (Méisiliteach) * [[An Nua-Chlochaois]] (Neoiliteach) == An tSean-Chlochaois (Pailéiliteach) == {{Príomhalt|An tSean-Chlochaois}} [[Íomhá:National park stone tools.jpg|deas|200px|thumb|Uirlisí cloiche]] Tagann an focal [[Pailéiliteach]] ón nGréigis παλαιός, palaios, "sean"; agus λίθος, lithos, "cloch", is é sin "seanaois na cloiche". Ré réamhstairiúil atá inti ina bhfeictear forbairt in uirlisí cloiche. Cuimsíonn sé an chuid is mó de stair an chine daonna ar Domhan (99%), ag tosú timpeall 2.5 nó 2.6 milliún bliain ó shin leis na céad uirlisí cloiche in úsáid ag homainidí ar nós Homo habilis, suas go dtí tosú na talmhaíochta timpeall na bliana 10,000 RC. Roinntear níos faide í mar seo: * Ré Phailéiliteach Íochtar * Ré Phailéiliteach Mheán * Ré Phailéiliteach Uachtar == An Meán-Chlochaois (Méisiliteach) == Thosaigh an Meán-Chlochaois 10,000 bliain ó shin ag deireadh na hoighearaoise is déanaí, agus mhair sé go dtí 6,000 bliain ó shin. Bhí an timpeallacht ag athrú le ardú le feiceáil i leibhéil na mara agus bhí gá teacht ar fhoinsí bhia nua. Chun dul i ngleic leis na hathruithe seo, thosaigh daoine ag baint feidhm as micrilití, is é sin uirlisí cloiche a bhí ní ba bhige agus sofaisticiúla. == An Nua-Chlochaois (Neoiliteach) == :''Príomhalt: [[An Nua-Chlochaois]]'' {{Réamhstair}} {{síol}} [[Catagóir:An Chlochaois| ]] bo049epxj4taofyfkp1430iqfcmi26m 1086529 1086528 2022-08-23T05:13:10Z Alison 570 ++ wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Newgrange.JPG|deas|250px|mion|clé|[[Sí an Bhrú]], i m[[Brú na Bóinne]].]] Is ré leathan [[An Réamhstair|réamhstairiúil]] í '''an Chlochaois''', ina raibh [[daoine]] ag brath ar [[cloch|chloch]] chun uirlisí agus airm a dhéanamh. Mar shampla, bhíodh feidhm á bhaint as [[breochloch]] agus [[seirt]] le haghaidh uirlisí agus airm, agus [[basalt]] agus [[gaineamhchloch]] chun [[bró]]nna a dhéanamh le haghaidh cócaireachta. Chomh maith leis na hábhair seo, bhí [[adhmad]], [[cnámh]], [[sliogán]], beann agus rudaí eile in úsáid. Sa chuid is déanaí den aois, thosaigh daoine ag déanamh criadóireachta as [[cré]] nó dríodair eile. Tosaíonn an Chlochaois idir 2.7 agus 2.58 milliún bliain ó shin nuair a bhaineadh feidhm as uirlisí cloiche don chéad uair i nGona na h[[An Aetóip|Aetóipe]]. Críochnaíonn an aois le forbairt na [[Talmhaíocht|talmhaíochta]], ceansú ainmhithe áirithe agus bruithniú [[Copar|mhian chopair]] chun [[miotal]] a chruthú. == Croineolaíocht == Roinneann na staraithe an aois seo ina trí ré, rud a bhí molta don chéad uair ag John Lubbock ina leabhar ''Pre-historic Times'' (1865). * [[An tSean-Chlochaois]] (Pailéiliteach) * [[An Meán-Chlochaois]] (Méisiliteach) * [[An Nua-Chlochaois]] (Neoiliteach) == An tSean-Chlochaois (Pailéiliteach) == {{Príomhalt|An tSean-Chlochaois}} [[Íomhá:National park stone tools.jpg|deas|200px|thumb|Uirlisí cloiche]] Tagann an focal [[Pailéiliteach]] ón nGréigis παλαιός, palaios, "sean"; agus λίθος, lithos, "cloch", is é sin "seanaois na cloiche". Ré réamhstairiúil atá inti ina bhfeictear forbairt in uirlisí cloiche. Cuimsíonn sé an chuid is mó de stair an chine daonna ar Domhan (99%), ag tosú timpeall 2.5 nó 2.6 milliún bliain ó shin leis na céad uirlisí cloiche in úsáid ag homainidí ar nós Homo habilis, suas go dtí tosú na talmhaíochta timpeall na bliana 10,000 RC. Roinntear níos faide í mar seo: * Ré Phailéiliteach Íochtar * Ré Phailéiliteach Mheán * Ré Phailéiliteach Uachtar == An Meán-Chlochaois (Méisiliteach) == Thosaigh an Meán-Chlochaois 10,000 bliain ó shin ag deireadh na hoighearaoise is déanaí, agus mhair sé go dtí 6,000 bliain ó shin. Bhí an timpeallacht ag athrú le ardú le feiceáil i leibhéil na mara agus bhí gá teacht ar fhoinsí bhia nua. Chun dul i ngleic leis na hathruithe seo, thosaigh daoine ag baint feidhm as micrilití, is é sin uirlisí cloiche a bhí ní ba bhige agus sofaisticiúla. == An Nua-Chlochaois (Neoiliteach) == :''Príomhalt: [[An Nua-Chlochaois]]'' {{Réamhstair}} {{síol-stair}} [[Catagóir:An Chlochaois| ]] 4m4mrlmgn0y8dcme6uwencwlaf6a629 0 27319 1086010 1011981 2022-08-22T17:16:28Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|logo=[[Íomhá:Séala an Ord Doiminiceach.png|220px]]}} Is [[Gaelscoil]] agus [[bunscoil]] í '''Scoil Mobhí''' atá suite ar Bhóthar Mobhí i n[[Glas Naíon]]. Bhunaigh na Siúracha Doiminiceacha Scoil Mobhí i 1972 mar Scoil lán-ghaelach Doiminiceach. Is í an aidhm atá ag Scoil Mobhí ná páiste iomlán a oiliúint faoi bhrat spiorad Mobhí. Tá gaol aici le [[Scoil Chaitríona]]. Is scoileanna an [[Doiminicigh|Oird Doiminicigh]] iad. {{síol}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Ord Doiminiceach]] jzpadilroq2ogpw6anzc0zmrrx8dbre 0 27623 1086601 1047806 2022-08-23T06:01:12Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:French 87th Regiment Cote 34 Verdun 1916.jpg|mion|clé|Saighdiúirí 87ú Reisimint na Fraince ag Cath Verdun]] Bhí '''Cath Verdun''' ([[Fraincis]]: ''Bataille de Verdun'') ar cheann de na cathanna is tábhachtaí i rith an [[Chéad Chogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Domhanda]] ar an Fronta Thiar. Maraíodh thart ar 300,000 [[saighdiúir]]í ar an dá thaobh, sa chath is faide den Chogadh<ref>{{Lua idirlín|url=http://centenaries.ucd.ie/wp-content/uploads/2015/04/83980-UCD-Decade-of-Centenaries_A5-IRISH_FA_download_v2.pdf|teideal=UCD Decade of Centenaries|údar=centenaries.ucd.ie|dáta=|dátarochtana=2018}}</ref>. Tá sé ar na cathanna is marfaí den Chogadh. == Imeachtaí == [[Íomhá:Verdun salient 1914.jpg|clé|mion]] Ar an [[21 Feabhra]] [[1916]], faoi cheannas an Ghinearáil Erich von Falkenhayn, d'ionsaigh Arm na Gearmáine ceantar daingean tábhachtach ar bhruacha an Meuse in oirthuaisceart na Fraince. Fearadh an cath ar thalamh dronnlaigh ó thuaidh de [[baile|bhaile]] Verdun-sur-Meuse in oirthuaisceart na Fraince. Ghlac an Ginearál Henri Pétain ceannas ar fhórsaí cosanta Francacha. D'éirígh leo ionsaí na nGearmánach a ruaigeadh. [[Íomhá:Verdun Douaumont cimetiere.jpg|mion|clé|Douaumont]] Bhuaigh arm na [[An Fhrainc|Fraince]] ar arm na [[An Ghearmáin|Gearmáine]] tar éis don chath leanúint ar aghaidh ó [[21 Feabhra]] go [[18 Nollaig]] [[1916]]. == Tagairtí == {{Reflist}} {{síol-stair}} [[Catagóir:Cathanna sa Chéad Chogadh Domhanda]] px78liwolx1yrf5hu9iavejuatcegas 0 27625 1086129 840337 2022-08-22T19:38:07Z Kevin Scannell 340 soiléiriú wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Berneray Machair.jpg|250px|thumb|Machaire ar [[Beàrnaraigh na Hearadh|Bheàrnaraigh]]]] Saintéarma a thugtar ar thalamh íseal féarach ar chóstaí iarthuaisceart na hÉireann agus na hAlban is ea '''machaire''' ([[Gaeilge na hAlban]] agus [[Béarla]]: ''machair'' [ˈmaxɪɾʲ]). Tá na samplaí is fearr le fáil ar [[Uibhist a Tuath]], [[Uibhist a Deas]], [[Na Hearadh]], agus [[Leòdhas]]. Ar ndóigh, tagann an téarma ón bhfocal Gaeilge a bhfuil brí níos leithne leis (aon pháirc nó achar mór talún).<ref>{{Cite web-en|url=https://www.teanglann.ie/ga/fb/machaire|title=An Foclóir Beag: machaire|editor=[[Niall Ó Dónaill]] agus [[Pádraig Ua Maoileoin]], eag.|year=1991|publisher=[[An Gúm]]|location=[[Baile Átha Cliath]]|isbn=978-1857913644|dátarochtana=2022-08-22|language=ga|work=Teanglann.ie}}</ref><ref>{{Cite web-en|url=https://www.teanglann.ie/ga/fgb/machaire|title=Foclóir Gaeilge-Béarla (Ó Dónaill): machaire|editor=[[Niall Ó Dónaill]], eag.|year=1977|publisher=[[An Gúm]]|location=[[Baile Átha Cliath]]|isbn=978-1857910384|dátarochtana=2022-08-22|language=ga|work=Teanglann.ie}}</ref> Bhí sé in úsáid sa bhrí níos cúinge seo chomh fada siar le 1926, agus bhí sé le feiceáil sa litríocht eolaíochta sna 1940idí. == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} [[Catagóir:Tíreolaíocht]] i4hawjudclgk31a1ldvjjjrhpqy7foc 0 27691 1085959 1076679 2022-08-22T15:49:46Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Ainmhí Bheo}} Is [[éan]] í an '''ostrais''' (''Struthio camelus''). Is ball d'fhine na struthionidae í. ''Sruth'' a deirtear i n[[Gaeilge na hAlban]], agus ''Struthio camelus'' as [[Laidin]]. Ní féidir léi eitilt, ach ritheann sí go sciobtha: tuairim is 70 km/uair (45 míle/uair). Is í [[an Afraic]] áit dhúchais an speicis seo. {{Síol}} [[Catagóir:Éin]] [[Catagóir:Éin nach bhfuil eitilt acu]] hnxpn8waw5meqpozxc3o3tfl954mina 0 27819 1086281 980981 2022-08-23T01:46:59Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba é '''Lech Aleksander Kaczyński''' uachtarán na [[An Pholainn|Polainne]] ó 2005 go 2010. Rugadh rugadh an [[Cúpla (daoine)|cúpla]] comhionann Lech agus [[Jarosław Kaczyński]] ar an 18ú lá de mhí an [[An Meitheamh|Mheithimh]] 1949 i [[Vársá]]. Throid a athair i gcoinne na [[Naitsíochas|Naitsithe]] in Éirí Amach Vársá.<ref>{{Lua idirlín|url=http://caomhach.blogspot.com/2010/04/i-ndilchuimne-ar-lech-kaczynski.html|teideal=An Caomhach: I nDilchuimne ar Lech Kaczyński|údar=Séamas Poncán|dáta=2010-04-13|work=An Caomhach|dátarochtana=2020-04-10}}</ref> Coimeádach cruthanta a bhí ann, agus d'éirigh sé antoisceach de chuid na heite deise de réir a chéile. == Dlí == Céimí sa [[dlí]] agus riarachán de chuid [[Ollscoil]] Vársá, fuair Kaczyński PhD ó Ollscoil Gdańsk sa bhliain 1980.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/1993375507353430|teideal=UCD School of Law|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-04-10}}</ref> Ansin chríochnaigh sé ard-dhochtúireacht (maidir le dlí saothair agus [[fostaíocht]]<nowiki/>a) i 1990. Bhí sé ina ánra [[taighde]] in Ollscoil Gdańsk ó 1971 go 1997 agus ina [[ollamh]] comhlach ansin (1996-99). Bliain níos déanaí, fuair sé post mar ollamh in Ollscoil an Chairdinéil Stefan Wyszynski i Vársá (ó 1999 go dtí go bhfuair sé bás),<ref>fuair sé cead neamhláithreachta tar éis dó a bheith tofa mar Uachtarán na Polainne</ref> == Gníomhaíochas == Thosaigh Lech ag obair in éineacht le grúpaí a bhí i gcoinne an réimis [[Cumannachas|chumannaigh]] i lár na [[1970idí]], ag tabhairt oiliúint sa dlí [[Saothair dhaonna|saothair]] d'oibrithe a ghlacadh páirt i ngluaiseacht na g[[ceardchumann]] neamhspleách. [[Íomhá:Andrzej Kolodziej Kaczynski.jpg|clé|mion|177x177px|Lech Wałęsa, Andrzej Kołodziej & Lech Kaczyński i1980]] Bhí sé ina chomhairleoir do na [[stailc]]<nowiki/>eoirí i Longchlós Gdańsk sa bhliain 1980 agus bhí sé go mór chun cinn sa cheardchumann neamhspleách [[Solidarność]] ina dhiaidh sin. Mar gheall air sin, rinneadh é a imtheorannú tar éis don dlí míleata a bheith fógartha, ó Nollaig 1981 go Deireadh Fómhair 1982. Nuair a scaoileadh saor é, thosaigh sé ag obair le gluaiseacht faoi cheilt na gceardchumann neamhspleách arís agus faoi dheireadh na [[1980idí]] bhí sé ina chomhairleoir ríthábhachtach do [[Lech Wałęsa|Lech Walesa]] agus ghlac sé páirt sna comhráite comhstádais a tháinig roimh athrú na Polainne ina tír [[Daonlathas|dhaonlathach]]. [[Íomhá:Lech Kaczyński cropped.png|clé|mion|229x229px|2007]] == Polaitíocht == Mar sheanadóir (in ainm a bheith) neamhpháirtí sna [[1990idí]] agus [[2000idí]], bhí postanna éagsúla ag Lech, ceannaire na hOifige Iniúchóireachta Uachtaraí (1992-95) agus an tAire Dlí agus Cirt (2000-2001) san áireamh. Bhain sé cáil amach mar duine a bhí go láidir i gcoinne na [[caimiléireacht]]<nowiki/>a. [[Íomhá:Gayparade.jpg|clé|mion|177x177px|géarleanúint ar an lucht aerach]] Sa bhliain 2002, chuir Lech Kaczyński agus a [[Cúpla (daoine)|leathchúpla]] comhionann [[Jaroslaw Kaczyński|Jaroslaw]], "Prawo i Sprawiedliwość" nó Páirtí an Dlí agus Cirt, ar bun. Ba é méara Vársá é ó 2002 go 2005. An bhliain dár gcionn toghadh Lech ina mhéara ar Vársá. Sa phost sin, dhiúltaigh sé cead do mórshiúlta ar son Bhród na n[[Aerach]] i Vársá faoi dhó.<ref>{{Lua idirlín|url=https://comhar.ie/leabhair/seal-sa-pholainn/|teideal=Seal sa Pholainn|údar=47 Sráid Harrington Baile Átha Cliath 8 Éire Teil: +3531 675 1922|language=ga|work=LeabhairCOMHAR|dátarochtana=2020-04-10}}</ref> Shocraigh an [[Cúirt Eorpach um Chearta an Duine|Chúirt Eorpach um Chearta an Duine]] gur sáraíodh ar an gcaoi sin Airteagal 11 den [[Coinbhinsiún Eorpach um Chearta an Duine]]. Toghadh Lech ina [[Uachtarán]] ar an bPolainn sa bhliain 2005, tar éis dó gealltanais a thabhairt * [[Íomhá:002 President of Poland Lech Kaczyński roses.jpg|mion|177x177px]]go rachfaí i ngleic leis an g[[caimiléireacht]], * go méadófaí dlúthpháirtíocht [[Sóisialachas|shóisialta]], * go ndíreofaí aird ar choireanna an réimis chumannaigh agus * go gcuirfí an dlí ar na daoine a bhí freagrach astu, agus * go seasfaí an fód in aghaidh gach aon éileamh ar chúiteamh ó dhuine ar baineadh a chuid maoine de agus a ruaigeadh as an bPolainn i ndiaidh an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]]. [[Íomhá:Prezydent RP Profesor Lech Kaczyński (cropped).jpg|mion|212x212px]] [[Íomhá:Benedict_XVI_Poland_6.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Benedict_XVI_Poland_6.jpg|alt=|clé|mion|177x177px|[[Pápa Beinidict XV|Benedict XVI]] le Jaroslaw agus [[Lech Kaczyński]]]] Nuair a bhí sé ag seasamh don pháirtí "Prawo i Sprawiedliwość", chosain sé i Mí Aibreán sa bhliain 2006 an stáisiún [[Radio Maryja]] go tréan ar an gcáineadh, agus é den bharúil go bhfuil cead cainte ag cách, ag Radio Maryja fiú, i dtír shaor. Bhí a dheartháir [[Jarosław Kaczyński|Jarosław]] ina [[Príomh-Aire|Phríomh-Aire]] ar an bPolainn ó 2006 go 2007. === Bás conspóideach === [[Íomhá:Katastrofa w Smoleńsku.jpg|clé|mion|177x177px|tuairt eitleáin i Smolensk, An Rúis]] Fuair Kaczyński - agus pearsana eile poiblí agus míleata - bás i dtubaiste aeir sa [[an Rúis|Rúis]] ar an [[10 Aibreán|10 Aibreáin]] [[2010]],<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.oireachtas.ie/en/debates/debate/dail/2010-04-20/15|teideal=Death of Polish President: Expressions of Sympathy. – Dáil Éireann (30th Dáil) – Tuesday, 20 Apr 2010 – Houses of the Oireachtas|údar=Houses of the Oireachtas|dáta=2010-04-20|language=en-ie|work=www.oireachtas.ie|dátarochtana=2020-04-10}}</ref> ag taisteal chun cuimhneacháin in [[Katyn]] in aice le [[Smolensk]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/history/2010-today/2010_ga|teideal=Stair an Aontais Eorpaigh - 2010|údar=Anonymous|dáta=2016-06-16|language=en|work=an tAontas Eorpach|dátarochtana=2020-04-10}}</ref> Thuairteáil Tu-154 de chuid Aerfhórsa na Polainne. D'éag 95 eile sa tuairt.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Lech Kaczyński|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Lech_Kaczy%C5%84ski&oldid=947737218|journal=Wikipedia|date=2020-03-28|language=en}}</ref> Deirtear gurb í an aimsir ba chúis leis an timpiste, a tharla faoi chúinsí amhrasacha de réir lucht Kaczyński. Tharla an tragóid in aice le [[Katyn]], inar dúnmharaíodh fiche mhíle oifigigh de chuid arm na Polainne, ar ordú [[Aontas Sóivéadach|Rialtais an Aontais Sóivéadach]] ar 5 Márta 1940.<ref>{{Lua idirlín|url=http://smaointefanacha.blogspot.com/2010/04/nuair-chuala-me-sceal-smaoiningh-me.html|teideal=Tubaist na Pólainne|údar=Eoin Ó Riain|dáta=2010-04-15|work=An Codú|dátarochtana=2020-04-10}}</ref> == Féach freisin == * [[Jarosław Kaczyński]] * [[Katyn]] == Tagairtí == {{reflist}}{{síol}} {{DEFAULTSORT:Kaczynski, Lech}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1949]] [[Catagóir:Básanna in 2010]] [[Catagóir:Polaiteoirí na Polainne]] [[Catagóir:Teagmhais eitlíochta]] 65obmbs1sii2pr3cl29ks0ju2qjjwxh 0 27848 1086359 1061672 2022-08-23T02:17:29Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Síceapatach]] míchlúiteach [[SAM|Meiriceánach]] ab ea '''Charles Manson''' ([[12 Samhain]] [[1934]] i [[Cincinnati, Ohio|Cincinnati]], [[Ohio]] - [[19 Samhain]] [[2017]] i[[Bakersfield, California|Bakersfield]], [[California]]).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.goodreads.com/work/best_book/21955818-manson-the-life-and-times-of-charles-manson|teideal=Manson: The Life and Times of Charles Manson|údar=Jeff Guinn|dáta=2013|work=Simon Schuster|dátarochtana=2021-03-29}}</ref> Bhí sé i gceannas ar chomún [[Hipí|hipithe]] i gCalifornia go deireanach sna [[1960í|seascaidí]], común ar a dtugtaí ''The Manson Family'' - "[[Muintir Mhanson]]". I Mí [[Lúnasa]] [[1969]], mharaigh baill dá chomún [[Sharon Tate]] - bean chéile an stiúrthóra [[scannán]] [[Roman Polański]] - agus roinnt daoine a bhí ar cuairt ag Tate. Ó ba é Manson a ghríosaigh chun na coire seo iad, dhearc an chúirt air mar phríomhchoirpeach, agus daoradh chun báis é. Níor cuireadh an pionós i gcrích riamh, nó cuireadh an pionós báis ar ceal i stát [[California]], agus fágadh Manson ag cur príosúnacht saoil de ina áit. Is gnách na focail ''[[Helter Skelter (scéal Manson)|Helter Skelter]]'' a shamhlú le Manson - "cosair easair" an leagan [[Gaeilge]] is fearr a aistríonn an bhrí a chuir Manson leis na focail. I ndiaidh na trialach, scaoil an cúisitheoir [[Vincent Bugliosi]] an teoiric timpeall go ndeachaigh an t-amhrán úd ''Helter Skelter'' leis na [[Beatles]] go domhain i bhfeidhm ar Mhanson, ionas gur thosaigh sé ag rámhailligh faoi chogadh mór na gciníocha, an ''Helter Skelter'' nó an Chosair Easair a bhí ar na bacáin, agus gur theastaigh uaidh an cogadh seo a thosú. Chreid sé go mairfeadh seisean agus a "mhuintir" beo i ndiaidh na Cosrach Easrach féin, nuair a bheadh an chuid eile den chine dhaonna tar éis ródach agus eirleach a dhéanamh ar a chéile. Bhí "Muintir Mhanson" ag déanamh ceoil dá gcuid féin le spreagadh a thabhairt don "Chosair Easair", fiú. Thosaigh "Muintir Mhanson" ag teacht le chéile nuair nach raibh i Manson ach iarphríosúnach dífhostaithe a raibh an chuid ab fhearr dá shaol caite aige sna scoileanna ceartúcháin agus sna príosúin. Bhí caidreamh éigin aige le [[Dennis Wilson]], duine de na ''[[Beach Boys]]'', agus stádas éigin aige i saol an [[pop-cheol|phopcheoil]] i gCalifornia. Nuair a caitheadh Manson i dtóin phríosúin i ndiaidh na ndúnmharuithe míchlúiteacha, chuir popcheoltóirí eile suim ina chuid saothar freisin, agus chuaigh cuid mhaith acu ar taifeadadh. Roimhe sin féin, thaifead na ''Beach Boys'' amhrán amháin le Manson, ''Never Learn Not to Love'', cé nár luaigh siad fear scríofa an amhráin ar chlúdach an cheirnín. Le déanaí, thaifead popcheoltóirí ar nós ''[[Guns N' Roses]]'' agus [[Marilyn Manson]] (sic!) amhráin a tháinig ó pheann Charles Manson. Daoradh Manson chun báis ar dtús, ach sa bhliain 1972, cuireadh an pionós báis ar ceal i gCalifornia, agus tiontaíodh na breitheanna báis go léir ina mbreitheanna príosúnachta saoil. Chuaigh an pionós báis in úsáid i gCalifornia in athuair ina dhiaidh sin, ach ní raibh an t-athrú seo aisghníomhach, agus mar sin, níor cuireadh Manson chun báis riamh. Bhí Manson i b[[Príosún Stáit Corcoran]], in aice le [[Hanford, California]], go dtí a bhás sa bhliain 2017. == Saol == [[Íomhá:Charles Manson mugshot FCI Terminal Island California 1956-05-02 3845-CAL.png|clé|mion|1955]] === Óige === Saolaíodh do chailín óg sé bliana déag é i Cincinnati. [[Kathleen Maddox]] a bhí ar an ngirseach, agus is é an chéad ainm a cuireadh sna rollaí dó ná "gan ainm Maddox". Trí seachtaine i ndiaidh a bhreithe, áfach, luaigh an teastas breithe an t-ainm úd Charles Milles Maddox leis. Fuair sé an sloinne úd Manson ón bhfear a phós a mháthair ina dhiaidh sin, ach dealraíonn sé gur fear darbh ainm Colonel Scott ab athair do Charles óg i gceart. Is dócha gur ainm nó leasainm a bhí i gceist le "Colonel", nó ní coirnéal ná captaen a bhí ann ar aon nós ach sclábhaí nó spailpín - fear oibre taistil - a bhí ag obair ar láithreán tógála damba in aice le Cincinnati. De réir foinsí áirithe, ba [[Afrai-Mheiriceánach]] é "Colonel Scott", is é sin, fear gorm, ach shéan Manson féin an ráiteas seo. Bhí Kathleen tugtha don druncaeireacht, agus ba chuma sa diabhal léi faoi leas an bhuachalla. Uair amháin, fiú, dhíol sí a mac le bean leanna nach raibh clann aici - is dócha go raibh airgead ólacháin ag teastáil ó Kathleen. B'éigean d'uncail Charles é a cheannach ar ais ó bhean an leanna, cúpla lá ina dhiaidh sin. Sa bhliain 1939, daoradh Kathleen chun cúig bliana príosúnachta i ndiaidh di iarracht robála a dhéanamh, ba iad a aintín agus a uncail a ghlac chucu é, agus shocraigh sé síos ina dteach siúd i [[McMechen, Virginia Thiar|McMechen]], [[Virginia Thiar]]. Trí bliana ina dhiaidh sin, scaoileadh saor le Kathleen ar parúl, agus ansin, chaitheadh sise agus an mac a saol in óstlanna raiceáilte. Sa bhliain [[1947]], d'fhéach an mháthair áit altrama a fháil do Charles, agus níor éirigh léi go rómhaith. Ar dtús, cuireadh Charles in áras altrama Gibault i d[[Terre haute, Indiana|Terre Haute]], [[Indiana]], ach d'éalaigh an buachaill ón áit sin i ndiaidh deich míosa. Chuaigh sé ar ais chuig a mháthair, ach ní raibh fáilte ar bith roimhe ansin. Chuaigh Charles go h[[Indianapolis, Indiana|Indianapolis]] as a stuaim féin, agus ansin, thosaigh sé ag buirgléireacht. Rugadh air nuair a ghoid sé rothar, agus cuireadh in ionad ceartúcháin na n-ógchiontóirí in Indianapolis é. D'éalaigh sé ón áit sin i ndiaidh aon lá amháin. Ansin, rinne sagart [[Caitliceach]] a casadh air in ionad na n-ógchiontóirí, rinne sé iarracht áit a shocrú do Charles i m''[[Boys Town]]'', [[áras altrama]] in [[Omaha, Nebraska|Omaha]] a raibh clú agus cáil air. Níor fhan sé ansin ach ceithre lá. D'éalaigh sé leis i gcuideachta buachalla eile, agus ag triall ar uncail an bhuachalla eile dóibh, rinne siad dhá robáil armtha. [[Íomhá:Manson1968.jpg|clé|mion|1968]] Rugadh ar Charles agus é i mbun buirgléireachta, agus nuair a bhí sé trí bliana déag d'aois, cuireadh go scoil cheartúcháin eile é, mar atá, ''Indiana School for Boys''. Dúirt Manson ní ba deireanaí gur tugadh gach cineál droch-íde dó ansin, agus sa bhliain 1951, theith sé as an scoil seo freisin, in éineacht le beirt bhuachaillí eile. Ghoid an drong seo cúpla gluaisteán agus thug siad aghaidh ar Chalifornia, agus iad ag déanamh buirgléireachta ar na stáisiúin pheitril. Ó bhí siad tar éis teorainneacha idir stáit a thrasnú agus iad i mbun na hoibre seo, ba choirpigh ar leibhéal feidearálach iad anois, agus mar sin, cuireadh Charles Manson i scoil cheartúcháin i [[Washington, D.C.]] a bhí faoi stiúir na n-údarás feidearálach. An chéad chomhoibrí de chuid na scoile sin a fuair aithne ar Charles Manson, is é an breithiúnas a thug sé air gur duine foghach frithshóisialta a bhí ann. De réir a shainuimhreach intleachta, bhí Manson ní ba éirimiúla ná an meán, ach cé go raibh ceithre bliana scolaíochta curtha de aige, ní raibh léamh ná scríobh aige san am. I Mí Dheireadh Fómhair 1951, de réir mar a mhol a shíciatraí, cuireadh Charles Manson go Natural Bridge Honor Camp, áit nach raibh chomh dian leis an scoil cheartúcháin i Washington. Bhí na húdaráis ag ceapadh scaoileadh saor le Charles ar parúl, ach i Mí Feabhra 1952, sula bhfuair sé éisteacht os comhair an choiste a bhí leis an gcinneadh seo a ghlacadh, d'ionsaigh sé buachaill eile go gránna agus thug sé droch-íde chollaí dó. Anois, ní raibh trácht ar bith ar an bparúl a thuilleadh. Glacadh leis go raibh sé dainséarach, agus cuireadh go scoil cheartúcháin eile arís - i b[[Petersburg, Virginia]]. Ní raibh sé á iompar go sibhialta san áit seo ach an oiread, agus d'aistrigh na húdaráis go scoil cheartúcháin eile arís é le teacht an Fhómhair. Bhí an scoil nua i [[Chillicothe, Ohio|Chillicothe]], [[Ohio]], agus smacht i bhfad ní ba déine i bhfeidhm ansin ná sna scoileanna eile. [[Íomhá:Charles-mansonbookingphoto.jpg|mion|1971]] === A chéad phósadh === I dtús báire, bhí an chuma ar an scéal go raibh an diansmacht ag dul chun sochair do Charles óg. Thosaigh sé ag tabhairt urraime do rialacha na háite i ndiaidh an chéad mhí a chaitheamh ansin, agus bhí sé sásta obair fhónta a dhéanamh agus léann is oideachas a thógáil go tiubh. Mar sin, bhain sé an parúl amach i mBealtaine 1954, ar acht go mbeadh cónaí air i dteach a aint is a uncail i Virginia Thiar. Níor thug sé aird ar bith ar an gcoinníoll seo, áfach, nó b'fhearr leis dul a chónaí in aontíos lena mháthair. Bliain ina dhiaidh sin, áfach, phós sé [[Rosalie Jean Willis]], bean a bhí ag obair i gcaifitéire otharlainne. Le bia agus beatha a choinneáil leis an mbeirt acu, bhí Charles ag jabaireacht oibre agus ag goid gluaisteán. I samhradh na bliana 1955, ghoid Manson gluaisteán le tiomáint go dtí [[Los Angeles]] i gcuideachta a mhná céile a bhí ag iompar clainne faoin am seo. Trí mhí ina dhiaidh sin, cuireadh an dlí air arís agus é i ndiaidh gluaisteán goidte a thabhairt thar teorainn amach. Chuaigh sé faoi shúil an tsíciatraí, agus fágadh ar promhadh go ceann cúig bliana é. Nuair nár tháinig sé chun na cúirte i Los Angeles, áit a raibh ábhar cosúil i gcaingean ina aghaidh, gabhadh in Indianapolis é, agus cuireadh an promhadh ar ceal. Ghearr an chúirt trí bliana príosúnachta dó i [[San Pedro, California]]. Nuair a bhí Manson ag cur a théarma príosúnachta de, tháinig a mhac chun saoil, Charles Óg. Sa chéad bhliain a chaith sé sa phríosún, bhíodh a bhean chéile agus a mháthair ag teacht ar cuairt chuige, ach ansin, staon a bhean ón gcuartaíocht seo, agus i Márta 1957, d'inis a mháthair do Charles go raibh fear eile ag a bhean chéile anois. Bhí parúl ar na bacáin, agus Manson le héisteacht a fháil mar ullmhúchán don chinneadh. Níos lú ná coicís roimh an éisteacht, áfach, ghoid Manson gluaisteán agus é ag iarraidh éalú. Baineadh an bhearna de, agus diúltaíodh faoi pharúl é. [[Íomhá:Manson-March-2009.jpg|mion|2009]] === Dara pósadh === Sa deireadh, ligeadh ar parúl cúig bliana é. Scaoileadh saor é i [[Meán Fómhair]] [[1958]]. Sa bhliain chéanna, fuair a bhean colscaradh uaidh. Bhí sé thar barr ag glacadh buntáiste ar mhná óga, áfach. Bhí sé ina [[Máistir striapach|mháistir]] ag striapach sé bliana déag, agus san am chéanna, bhí sé ag baint leasa as cailín saibhir. Fuair sé é féin i bhfianaise an dlí arís i Meán Fómhair [[1959]]. An uair seo, ba é an t-ábhar a bhí i gcaingean ná go ndearna sé iarracht seic brionnaithe státchiste a shóinseáil. D'admhaigh Manson go raibh sé ciontach, ach mar sin féin, scaoileadh saor ar parúl é, ó bhí striapach óg darbh ainm Leona - "Candy Stevens" a dtugadh sí uirthi féin agus í ag dul le striapachas - ag impí ar na breithiúna go raibh sí dúnta i ngrá le Manson agus go bpósfadh sí é dá bhfaighfí cead a chos aige. Phós siad ceart go leor, ach nuair a bhí sé ag trasnú theorainn California le Candy agus bean eile a thabhairt go [[Nua-Mheicsiceo]] le haghaidh striapachais, cheap na póilíní é le haghaidh ceastóireachta. Is amhlaidh a bhí Manson ag sárú "[[Acht Mann]]", an t-acht feidearálach a chuireann cosc ar iompar na mban ó stát go stát le haghaidh striapachais. Níor caitheadh Manson i dtóin phríosúin an turas seo, ach shíl sé go raibh fiosrú éigin ar siúl ina aghaidh, agus chuaigh sé ar a theitheadh ón dlí. Bhí an ceart aige go raibh fiosrú ar bun, agus nuair a chaill na húdaráis radharc air, d'eisigh siad barántas binse air. In Aibreán 1960, rinneadh díotáil air as an sárú a rinne sé ar Acht Mann. Nuair a rugadh ar striapach dá chuid-sean i Laredo, Texas i Mí an Mheithimh 1960, tháinig na húdaráis ar rian Manson féin, agus gabhadh é. Tugadh ar ais go dtí Los Angeles é. Ó bhí sé tar éis chuntair a phromhaidh a shárú, chaithfeadh sé iomlán na ndeich mbliana príosúnachta a chur de a bhí gearrtha dó as brionnú an tseic státchiste. I Mí Iúil 1961, tugadh Manson ó [[Príosún Contae Los Angeles|Phríosún Contae Los Angeles]] go [[Peannadlann]] na Stát Aontaithe i McNeil Island ([[Oileán Mhic Néill, Washington|Oileán Mhic Néill]]) i Stát Washington. Níor bacadh le sárú Acht Mann. Ba é brionnú an tseic ba phríomhchúis leis an bpríosúnacht seo, agus ós coir fheidearálach a bhí ann, mar a deirtear sna Stáit - coir in aghaidh dhlí na Stát go léir, seachas aon Stát amháin - chaithfeadh sé an téarma a chur de i bpeannadlann fheidearálach, seachas príosún áitiúil. Sa tuairisc bhliantúil a thug foireann na peannadlainne ar Mhanson i Meán Fómhair 1961, dúradh go raibh Manson i gcónaí ag iarraidh súil na ndaoine eile a tharraingt air féin - gur theastaigh uaidh a bheith ina phocaide i lár an aonaigh. Sin é an breithiúnas a tugadh air i dtuairisc eile ón mbliain 1964. Sa bhliain 1963, fuair Leona, "Candy Stevens", colscaradh ó Mhanson. D'áitigh sí gur saolaíodh mac di arbh é Manson a athair, agus gurbh é an t-ainm a bhaist sí ar an leanbh ná Charles Luther Manson. === "Muintir Mhanson" === Dúirt Manson gur chuir sé suim i gcóras feidhmithe a intinne féin san am sin, agus gur theastaigh uaidh tuilleadh a fhoghlaim faoi na daoine agus faoi na creidimh éagsúla. Chuir sé suim san [[Eoleolaíocht]] ach go háirithe, nó phioc sé suas uraiceacht na fealsúnachta seo ó fhear a bhí ag cur isteach a théarma príosúnachta sa chillín chéanna. Nuair a d'fhiafraigh foireann na peannadlainne de, cén reiligiún a bhí á chleachtadh aige, is é an freagra a thug sé san am seo gur Eoleolaí a bhí ann féin. Ní raibh an fhoireann ag aontú leis, áfach. Dúirt siad ina gcuid tráchtaireachta féin nach raibh Manson ábalta cloí le haon chreideamh ach ar feadh tamaill ghairid, agus nach raibh sé in ann mórán leasa a bhaint as aon cheann acu. Iar-Eoleolaí a bhí in Bruce Davis freisin, fear a bhí ina chomhchoirí ag Manson i bhfad ní ba deireanaí: chaith Davis seal sna hEoleolaithe i Londain sna blianta 1968-69, ach tugadh bata agus bóthar dó go luath, ó bhí sé ag plé le drugaí. [[Íomhá:MansonB33920 8-14-17 (cropped).jpg|mion|2017]] Sa bhliain 1966, haistríodh Manson go [[Terminal Island]], príosún feidearálach i Los Angeles. Bhí sé le cead a chos a fháil go luath ina dhiaidh sin. Ó bhí sé tar éis níos mó ná leath a shaoil a chaitheamh i bpríosúin éagsúla, d'iarr sé ar na húdaráis go gcoinneofaí istigh é fiú i ndiaidh dó a théarma a chríochnú, ach diúltaíodh dó. Nuair a scaoileadh saor é, shocraigh sé síos i m[[Berkeley, California|Berkeley]], [[California]]. Bhí sé in ann cúpla corda a sheinm ar an ngiotár, agus thosaigh sé ag buscáil mar shlí bheatha. Fuair sé aithne ar chúntóir óg leabharlainne darbh ainm Mary Brunner, agus chuaigh siad ina gcónaí in aontíos. Bhí Manson ag cur suime i mná eile chomh maith, agus chuir na cailíní seo fúthu sa teach chéanna, rud nár thaitin le Brunner, ach dealraíonn sé nach raibh cead cainte ná cáinte aici. Sa deireadh thiar thall, bhí ochtar ban déag ina gcónaí ansin in éineacht le Manson agus Brunner. Bhí Manson ag teacht i dtír ar atmaisféar na linne, nuair a bhí tóir buile ar gach sórt rúndiamhra. Thosaigh sé ag craobhscaoileadh a fhealsúnachta féin: bhí an tsalacharaíl Eoleolaíochta ann agus í measctha tríd na rudaí eile a d'fhoghlaim sé thall agus abhus. Tharraing sé na cailíní óga chuige féin leis an bhfastaím seo, agus dealraíonn sé gur thaistil sé i bhfad ó California le tuilleadh lucht leanúna a fhostú. Cuireadh an chéad síol leis na dúnmharuithe míchlúiteacha faoi dheireadh an earraigh sa bhliain 1968. Deirtear go bhfuair beirt bhan de chuid Mhanson síob ó [[Dennis Wilson]], [[Foireann drumaí|drumadóir]] na m''[[Beach Boys]]'', agus d'fháiltigh sé isteach chuige iad ina theach i b[[Pacific Palisades, Los Angeles|Pacific Palisades]]. An lá arna mhárach, agus é ag filleadh abhaile ó sheisiún taifeadta, fuair Wilson roimhe dháréag agus píobaire ina theach - dháréag de lucht leanúna Mhanson maille lena ngúrú féin. Baineadh scanradh as Wilson, ach d'áitigh Manson air nár bhaol dó, agus é, fiú, ag pógadh chosa an cheoltóra lena ómós a chur in iúl dó. De réir a chéile, rinne muintir Mhanson a gcuid féin de theach Wilson. Sa deireadh thiar thall, chosain na cuairteoirí seo timpeall ar chéad míle dollar ar Wilson: raiceáil duine acu ceann de ghluaisteáin Wilson, mar shampla, agus nuair a bhuail an gónairith duine acu, ní raibh an chuid eile i bhfad ag tolgadh an ghalair chéanna - ar ndóigh, ba é Wilson a d'íoc an scot leis an dochtúir. Ba é Wilson freisin a d'íoc leis na stiúideonna nuair a theastaigh ón tseict amhráin leis an ngúrú a thaifeadadh. Chuir Wilson Manson in aithne do lucht an ghnó siamsaíochta, cosúil le Gregg Jakobson, Rudi Altobelli, agus Terry Melcher, léiritheoirí ceoil. Chuaigh Charles Manson go mór i gcion ar Jakobson, agus bhí sé sásta urraíocht a thabhairt don ghúrú freisin. San am seo, bhí Melcher ina chónaí i dteach mór in Benedict Canyon (ceantar i Los Angeles in aice le Sherman Oaks, siar ó thuaidh ó [[Beverly Hills, California|Beverly Hills]]), teach a bhí ar cíos aige ó Altobelli. Nuair a d'aistrigh Melcher go teach eile, fuair Altobelli tionóntaí nua - Roman Polański agus Sharon Tate. I Lúnasa 1968, d'ordaigh bainisteoir Dennis Wilson do mhuintir Mhanson imeacht leo as teach an cheoltóra, ó nach raibh an áit ach ar cíos ag Wilson, agus an léas a bhí aige uirthi ag dul as feidhm. Roimhe sin féin, áfach, bhí muintir Mhanson ar lorg gnáthóg eile, agus shocraigh siad síos ar [[Spahn Ranch]], feirm os cionn [[Topanga, California|Topanga Canyon]]. Áit scannánaíochta a bhí i Spahn Ranch, agus sna laethanta a bhí, is iomaí scannán buachaillí bó a rinneadh ar an bhfeirm, ach san am seo, bhí an áit ag dul chun donais agus na foirgnimh ag lobhadh. Maidir le [[George Spahn]], úinéir na háite a bhaist a ainm ar an bhfeirm, bhí sé ceithre scór bliain d'aois faoin am sin, agus radharc a shúl ag tréigean. Bhí muintir Mhanson sásta timireacht oibre a dhéanamh timpeall na feirme, agus d'ordaigh Manson do na cailíní faoiseamh collaí a thabhairt don tseanfhear chomh maith. I dtús Mhí na Samhna 1968, fuair Manson seilbh ar dhá fheirm eile a ndearna sé bunáiteanna díobh dá "mhuintir", agus iad suite in Death Valley. Ceann acu, Myers Ranch, ba le máthair mhór Cathy Gillies é - bean de chuid Mhanson ab ea Cathy. Barker Ranch a bhí ar an gceann eile. Chuir Manson é féin in aithne don tseanbhean ar léi an áit mar phopcheoltóir. Bhí Manson tar éis seilbh a ghlacadh ar cheann de na ceirníní óir a fuair Dennis Wilson mar dhuaiseanna as amhráin na mBeach Boys, agus thug Manson an ceirnín don tseanbhean mar bhronntanas. Gheall sé freisin go mbeadh a mhuintir sásta caoi a chur ar an bhfeirm, dulta chun donais mar a bhí sí. === An Chosair Easair === [[Íomhá:Never Learn Not to Love by The Beach Boys, 1968.jpg|mion|''Never Learn Not to Love'' le The Beach Boys nó ''Cease to Exist'', le Charles Manson]] Faoin am seo, tháinig [[The Beatles (albam)|Albam Bán na m''Beatles'']] amach. Bhí dúil nimhe ag Manson i saothar na m''Beatles'' roimhe sin féin, ach má bhí féin, chuaigh an ceirnín seo sa smior aige. Shíl sé gurb é cogadh na gciníocha ba bhrí le teideal an amhráin úd ''Helter Skelter'', agus thosaigh sé ag scéalaíocht faoin ''helter skelter'', faoin gcosair easair, a dhéanfaí de na Stáit Aontaithe nuair a d'éireodh an cine gorm amach. Chuir sé béim ar an ngeit a bhain dúnmharú [[Martin Luther King|Mhartin Luther King]] as na Gormaigh, agus é suite siúráilte go sílfeadh na Gormaigh gur tháinig deireadh le bealach na síochána le bás King agus go raibh sé in am acu dul chun cogaidh. Mhínigh sé dá mhuintir go raibh scéal an chogaidh seo le léamh i liricí an Albaim Bháin ag an té a raibh an tuiscint aige - ag Manson féin, gan dabht. In Eanáir 1969, d'fhág Muintir Mhanson slán ag an bhfásach le socrú síos i dteach buí i g[[Canoga Park, Los Angeles|Canoga Park]], teach ar ar bhaist Manson ''[[Yellow Submarine]]'' nó an ''Fomhuireán Buí'', in ómós don amhrán leis na ''Beatles''. D'áitigh Manson go gceadódh an áit dóibh súil an tsaoil mhóir a sheachaint, agus iad féin ag déanamh monatóireachta ar an dóigh a mbeadh cogadh na gciníocha, an Chosair Easair, ag forbairt. I bhFeabhra 1969, bhí aisling an chogaidh sin críochnaithe in intinn Mhanson. Faoina cheannas féin, thaifeadfadh a Mhuintir ceirnín ceoil a chuirfeadh tús leis an gCosair Easair. Bheadh an cine geal ag marú na mílte Gormach go cruálach, d'agródh na Gormaigh díoltas lán chomh cruálach céanna, thiocfadh scoilt idir na Geala ciníocha agus na Geala nach mbeadh ag tacú le ciníochas, agus dhéanfadh an dá pháirtí seo léirscrios ar a chéile. Bheadh muintir Mhanson ag fanacht le deireadh na Cosrach Easrach i gcathair rúnda faoi thalamh in Death Valley, a d'áitigh Manson. Nuair a bheadh na Gormaigh tar éis an tír a shealbhú, thiocfadh muintir Mhanson chun solais arís le dul i gceannas orthu. I dTeach an Fhomhuireáin Bhuí, bhí Muintir Mhanson ag staidéar na mapaí agus ag déanamh a gcuid téisclime lena n-éalú a dhéanamh i dtús na Cosrach Easrach. Bhí siad ag ullmhú an cheoil freisin a thaifeadfaidís le tús a chur leis an gcogadh. Bhí sé socraithe ag Manson go dtiocfadh Terry Melcher, an léiritheoir ceoil, go Teach an Fhomhuireáin Bhuí le cluas a thabhairt don cheol. Níor tháinig, rud a bhain mealladh as Manson. Is dócha gurbh é an mealladh seo a chuir ag déanamh a chuid dúnmharuithe é. [[Íomhá:2007 03 Old Noblesville jail-once home to Charles Manson.jpg|mion|príosún Old Noblesville]] Ar an [[23 Márta]] [[1969]], rinne Manson treaspás ar an réadmhaoin i m[[Benedict Canyon, Los Angeles|Benedict Canyon]] ag [[10050 Cielo Drive]]. Shíl seisean gur le Melcher an áit, ach le fírinne bhí Melcher tar éis aistriú go teach eile cúpla mí roimhe sin. Anois, bhí Polański agus Tate i ndiaidh an teach a fháil ar cíos ó Rudy Altobelli. Chuir an grianghrafadóir Sharokh Hatami, cara le Tate, sonrú i Manson agus chuaigh ag cur forráin air. Bhí Hatami ansin le grianghraif a thógáil de Tate roimh a turas go dtí an Róimh ar an eitleán an lá arna mhárach. Chonaic Hatami ar an bhfuinneog go raibh fear éigin amuigh os comhair an tí, agus chuaigh sé féin amach ar an bpóirse os comhair an tí le bleid a bhualadh ar an gcuairteoir aisteach seo. D'fhiafraigh sé de Mhanson, cén gnó a bhí aige san áit, agus d'inis Manson gurbh é Melcher a bhí ag teastáil uaidh, ach ní raibh Hatami eolach ar an mbaint a bhí ag Melcher leis an áit, is dócha: dúirt sé le Manson gur chóir dó triail a bhaint as an teach beag aíochta taobh thiar den teach mhór. Níor tháinig Manson ar Melcher ansin, agus b'éigean dó filleadh abhaile. Tháinig Manson ar ais tráthnóna, agus an iarracht seo fuair sé Altobelli, úinéir an tí, roimhe ansin. D'fhiafraigh sé d'Altobelli, cá ndeachaigh Melcher, agus is é an míniú a thug Altobelli go raibh Melcher i ndiaidh aistriú ón áit (rud ab fhíor dó) agus go raibh sé tar éis socrú síos in áit éigin i [[Malibu, California|Malibu]]. Dúirt Altobelli freisin nach raibh a fhios aige seoladh nua Melcher (rud ba bhréag uaidh). Is é an tátal a bhain sé as Manson, áfach, gurbh é féin agus nárbh é Melcher a bhí ag teastáil ón gcuairteoir. Pé scéal é, chuir cosúlacht agus iompraíocht Mhanson eagla ar Sharon Tate, ní nárbh ionadh. Ar an [[18 Bealtaine]] [[1969]], tháinig Melcher ar cuairt go Spahn Ranch le fáil amach, an raibh a dhath le tairiscint ag muintir Mhanson ó thaobh an cheoil de. Ina dhiaidh sin, shocraigh Melcher go dtiocfadh seisean agus cara leis ar athchuairt ina dhiaidh sin, agus aonad gluaisteach taifeadta leo. Níor taifeadadh ceol mhuintir Mhanson ag an ócáid. De réir is mar a scríobh Simon Wells ina bheathaisnéis faoi Mhanson, ''Charles Manson - Coming Down Fast'', bhí Melcher inbharúla go raibh fiúntas áirithe [[Popchultúr|popchultúrtha]] ag baint leis na hairneáin a bhíodh ag Manson agus ag a "mhuintir" ar an bhfeirm nó i dteach an Fhomhuireáin Bhuí, agus iad ag tobchumadh ceoil go spontáineach agus ag déanamh comhrá, ach san am chéanna, níor chreid Melcher go raibh sé indéanta an t-atmaisféar seo a chur ar taifead i bhfoirm na fuaime amháin - bheadh tráchtearraíocht ní ba chuimsithí de dhíth. Sin é an tuige, go bunúsach, nár éirigh le Manson briseadh tríd i saol an phopcheoil i ndiaidh an iomláin. ==== Lámhachadh Lotsapoppa Crowe ==== Ó Mhí an Mheithimh 1968 i leith, bhí Manson ag áitiú ar lucht a leanúna gurbh fhéidir go gcaithfidís, iad féin, "an bealach go dtí an Chosair Easair a thaispeáint don fhear ghorm", ó shíl sé "nach raibh an fear gorm sách cliste" le cogadh an dá chine a thosú as a stuaim féin. Ansin, thug Manson ar "Tex" Watson, a chúntóir dílis, airgead a thiomsú le haghaidh an chogaidh, agus is éard a rinne Watson ná cleas salach a imirt ar dhíoltóir drugaí darbh ainm Bernard Crowe, nó "Lotsapoppa" - fear gorm a bhí ann dála an scéil. Chuaigh Lotsapoppa ar mire agus gheall sé go maródh sé gach aon duine ar Spahn Ranch, agus ansin, tháinig Manson ar cuairt chuig Lotsapoppa ina árasán siúd i Hollywood. Scaoil Manson urchar ar Lotsapoppa ansin, agus chreid sé go raibh an díoltóir drugaí maraithe aige. Go gairid ina dhiaidh sin, bhí sé le léamh ar na nuachtáin gur tháinig na húdaráis ar fhear mharbh ghorm i Los Angeles a bhí ina bhall de na ''Black Panthers'', agus shíl Manson gurbh é Lotsapoppa a bhí i gceist, cé nach raibh ann le fírinne ach gnáthchoirpeach. Bhí Manson suite siúráilte go n-ionsódh na ''[[Páirtí Pantair Dubha|Black Panthers]]'' Spahn Ranch anois, agus d'iompaigh sé an áit ina daingean armtha. Bhí baill de Mhuintir Mhanson ar patról timpeall na feirme de ló istoíche, agus raidhfilí ar iompar acu. Bhí an Chosair Easair ag teacht anois, dar le muintir Mhanson. ==== Dúnmharú Gary Hinman ==== Ar an [[25 Iúil]] 1969, d'ordaigh sé do [[Bobby Beausoleil]] - fear a mbíodh breac-chaidreamh éigin aige le muintir Mhanson - agus do bheirt bhan dá Mhuintir, Susan Atkins agus [[Mary Brunner]], cuairt a thabhairt ar Gary Hinman, fear de lucht aitheantais na Muintire, leis an tsuim airgid a mhealladh uaidh a fuair sé mar oidhreacht - 21,000 dollar ar fad, mar a cheap Manson. Chuaigh an triúr go teach Hinman agus rinne siad príosúnach de, agus iad á choinneáil i mbraighdeanas ar feadh dhá lá. Lena linn sin, tháinig Manson ansin chomh maith, agus claíomh ar iompar leis. Ar dtús, bhain Manson cuid dá leathchluas de Hinman, agus sa deireadh, mharaigh Beausoleil é. Scríobh Manson nó duine de lucht a leanúna na focail ''political piggy'' ar an mballa le fuil an fhir mhairbh le súil is go gcuirfeadh an méid sin na póilíní ar an lorg mícheart. Níos déanaí, agus é ag caint leis na hiriseoirí, dúirt Bobby Beausoleil go ndeachaigh sé chuig Hinman le hairgead a éileamh air, toisc go raibh daoine de Mhuintir Mhanson tar éis drugaí a cheannach ó Hinman nach raibh siad sásta leo. D'áitigh Beausoleil freisin nár tháinig na cailíní leis ach le dul ar cuairt chuig Hinman agus nach raibh a fhios acu an gnó a bhí aige féin chuig an bhfear. Ón taobh eile de, dúirt [[Susan Atkins]] sa dírbheathaisnéis a bhreac sí síos sa bhliain 1977 go bhfuair sise, Beausoleil agus Brunner ordú soiléir ó Mhanson Hinman a mharú agus a oidhreacht a ghoid. [[Íomhá:Sharon Tate in Eye of the Devil trailer 2.jpg|mion|Sharon Tate]] ==== Dúnmharú Sharon Tate ==== Rug na póilíní ar Beausoleil ar an [[6 Lúnasa]] 1969, nuair a chuir siad sonrú ann ag tiomáint ghluaisteán Hinman. Tháinig siad ar an arm ar baineadh úsáid as sa dúnmharú istigh sa ghluaisteán. Dhá lá ina dhiaidh sin, d'inis Manson dá mhuintir go raibh sé in am acu tús a chur leis an gCosair Easair. Ar an [[8 Lúnasa]], le teacht na hoíche, d'ordaigh Manson do [[Tex Watson]] triúr cailíní - Susan Atkins, [[Linda Kasabian]], agus [[Patricia Krenwinkel]] - a thabhairt leis go dtí an teach ina mbíodh cónaí ar Mhelcher agus gach aon duine san áit a mharú chomh cruálach agus ab fhéidir. Dúirt sé leis na cailíní orduithe Tex a chur i gcrích go mionchruinn. Bhí Krenwinkel ar bhean acu siúd ba thúisce a chuaigh sa Mhuintir, agus bhí sí ar bhean acu freisin a fuair síob ó Dennis Wilson. Nuair a bhain an ceathrar amach an teach ag Cielo Drive, dhreap Tex in airde ar an gcrann teileafóin agus ghearr sé an tsreang ghutháin le féachaint chuige nach bhféadfadh muintir an tí aláram a chur ar na póilíní. Bhí Tex eolach ar an teach cheana, nó bhí sé ansin roimhe sin ag plé na gcúrsaí ceoil le Melcher thar cionn na Muintire. Bhí an meán oíche agus an naoú lá de Lúnasa 1969 ann anois. D'fhág na hionsaitheoirí a ngluaisteán thíos agus ansin chuaigh siad suas an cnoc go dtí an teach. Nuair a phreab siad thar an gclaí, chonaic siad gluaisteán ag teacht, agus na ceannsoilse ag taitneamh orthu. D'ordaigh Tex Watson do na mná dul ar scáth na dtor a bhí ag fás timpeall an tí, thug sé comhartha don ghluaisteán stopadh, agus mharaigh sé an tiománaí le hurchar. Steven Parent a bhí ann, ógánach ocht mbliana déag a raibh a chara William Garretson ag obair ina fhear cothabhála sa teach. Ansin, chuaigh Tex Watson isteach tríd an bhfuinneog agus lig sé isteach na cailíní trí dhoras mhór an tí. Nuair a bhí siad ag cogarnach le chéile, dhúisigh duine de mhuintir an tí, Wojciech Frykowski, cara Polannach de chuid fhear an tí. Thug Tex cic sa chloigeann dó, agus nuair a d'fhiafraigh Frykowski cérbh é féin, is é an freagra a fuair sé ná: "Is mise an diabhal, agus tháinig mé anseo le diabhlaíocht a dhéanamh." [[Íomhá:Tate family grave.JPG|clé|mion|Muintir Tate]] De réir is mar a d'ordaigh Tex, chuaigh Susan Atkins ar lorg an triúir eile a raibh cónaí orthu sa teach agus thug sí go dtí an parlús iad. Ba iad Sharon Tate, agus í ag iompar clainne le hocht mí go leith, Jay Sebring, iar-leannán de chuid Tate a raibh clú air mar ghruagaire a chuireadh caoi ar fhoilt na ndaoine cáiliúla, agus Abigail Folger, banoidhre óg saibhir a raibh cumann grá aici le Frykowski. Bhí Roman Polański, fear an tí, i Londain ag obair ar scannán nua. Thosaigh Tex Watson ag ceangal Tate agus Sebring dá chéile leis an rópa a thug sé leis, agus nuair a cháin Sebring é as an íde a bhí sé a thabhairt dóibh, scaoil Tex urchar leis. Tugadh Folger go seomra eile, áit ar thug sí seachtó dollar do na hionsaitheoirí. Ina dhiaidh sin, chrom Tex ar ghabháil den scian ar Sebrigh, agus sháigh sé faoi sheacht é. Bhí lámha Frykowski ceangailte le tuáille, ach d'éirigh le Frykowski an ceangal a chroitheadh de, agus chuir sé troid ar Susan Atkins. Sháigh Atkins sa chos é le scian. Nuair a bhí sé ag déanamh a bhealaigh i dtreo an dorais mhóir, d'ionsaigh Tex Watson é. Bhuail Watson sa chloigeann é leis an ngunna, sháigh sé é agus scaoil sé urchair leis. Bhí Linda Kasabian amuigh ar an gcabhsa lena linn seo. Nuair a chuala sí an gleo, tháinig sí isteach agus í ag áitiú ar a cuid cairde go raibh duine éigin chucu. Bhí sí ag iarraidh an t-eirleach a stopadh, de réir dealraimh, ach bhí fuar aici. Istigh sa teach d'éalaigh Folger ó Krenwinkel, agus theith sí amach doras an tseomra codlata go dtí an linn snámha. Tháinig Krenwinkel sna sála aici, áfach, agus í á sá. Sa deireadh, bhain Krenwinkel tuisle aisti. Ba é Watson a mharaigh sa deireadh í, agus nuair a thángthas uirthi ina luí marbh, bhí ocht gcneá fichead uirthi. Maidir le Frykowski, nuair a bhí seisean ag iarraidh an féar taobh amuigh den teach a thrasnú, tháinig Watson ar a lorg le hé a shá arís. Nuair a fuarthas an marbhán, bhí aon chneá déag is dhá scór air. Ansin, mharaigh Atkins, Watson, nó an bheirt acu Sharon Tate istigh sa teach, cé go raibh sí ag impí orthu go gceadóidís di a leanbh a shaolú. Bhí sí ag scairt ar a máthair féin go dtí gur shíothlaigh sí. Roimhe sin, bhí sé socraithe ag Manson agus na cailíní go bhfágfaidís "comhartha a mbeadh blas asarlaíochta le haithint air" (''a sign...something witchy'') ar an áit i ndiaidh na coire. Sa deireadh, scríobh Atkins an focal Béarla ''pig'' ar dhoras mór an tí le fuil Tate. Ag dul abhaile dóibh, chuir na murdaróirí athrú éadaí orthu féin agus thréig siad na bratóga fuilteacha agus na hairm amuigh sna cnoic. I ngéibheann i bpríosún na mban di ina dhiaidh sin - is é an príosún a bhí i gceist ná ''Sybil Brand Institute'' i gContae Los Angeles - bhí Susan Atkins ag maíomh gurbh í féin a mharaigh Tate. Ní ba déanaí, áfach, ba é an leagan a d'inis sí dá dhlíodóir, don chúisitheoir agus don choiste cúirte (an giúiré mór, nó an ''grand jury'', i Meiriceá) gurbh é Tex Watson a sháigh Tate. Níl ráitis Watson féin faoin gceist seo ag teacht le chéile ach an oiread. ==== Dúnmharú Lánúin LaBianca ==== An oíche i ndiaidh dhúnmharú Sharon Tate agus a chairde, chuir Charles Manson scuad nua dúnmharfóirí le chéile. Bhí sé míshásta leis an dóigh a ndearnadh an ródach i dteach mhuintir Tate, agus theastaigh uaidh "ceacht" a mhúineadh dá chuid cúlaistíní - "an dóigh cheart" a thaispeáint dóibh. Ar an scuad seo, bhí an ceathrar a bhí páirteach sna dúnmharuithe tigh Tate, chomh maith le Leslie Louise Van Houten agus Steve Dennis "Clem" Grogan. Bean de na cailíní i háram Mhanson ab ea ise. Maidir le "Clem" Grogan, bhí aithne éigin aige ar Dennis Wilson ó na ''Beach Boys''. Thairis sin, bhí sé á iompar mar a bheadh sé ar chiall na bpáistí, ach is é an dearcadh a bhí ag a lán de Mhuintir Mhanson nach raibh sé ach á ligean air féin. [[Íomhá:Charles Manson signature2.svg|mion|333x333px]] Sa deireadh, stop gluaisteán Mhanson agus a mhuintire ag 3301 Waverly Drive. Ansin a bhí cónaí ar Leno LaBianca, bainisteoir ollmhargaidh, agus a bhean chéile Rosemary, comhúinéir siopa éadaí. Bhí an áit suite i gceantar Los Feliz, Los Angeles|Los Feliz]], agus in aice leis, bhí teach ina raibh cóisir fhiáin ag Muintir Mhanson an bhliain roimhe sin. == Féach freisin == * [[Páirtí na bPantar Dubh]] (Black Panthers) ==Tagairtí== {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Manson, Charles}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1934]] [[Catagóir:Coirpigh Mheiriceánacha]] [[Catagóir:Dúnmharfóirí]] [[Catagóir:Rac-cheoltóirí]] [[Catagóir:Básanna in 2017]] 3d0qx9nle8ntz29oemm5e20iee3xsll 0 28247 1086274 1061136 2022-08-23T01:46:09Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Baile]] i g[[Contae Chill Chainnigh]] in Éirinn is ea '''Móin Choinn''' ([[Béarla]]: ''Mooncoin'' ). {{Síol-tír-ie}} [[Catagóir:Bailte i gContae Chill Chainnigh . Móin Choinn is ainm den paróiste thart timpeall an tsráidbhaile freisin .Tagann an ainm Coinn ó theaghlach darbh ainm Coinn De Granda , a raibh a lán talamh acu sa pharóiste sa seachtú céad déag . Tri eaglais atá sa pharóiste seo , Moin Choinn , Carraigín i ndeisceart an pharóiste agus Coill an Easpaig in iarThuaisceart an pharóiste . Tá abhainn na Siúire mar theorainn theas ar an bparóiste . Sa cheantar seo cois na habhann , tá roinnt tithe le ceann tuí orthu . Baintear úsáid as na giolcacha a fhásann ar bhruach na habhann chun díon a chur ar na tithe seo . Maireann díon giolcaí níos faide na díon tuí . Den céad octú bliain de Cumann Lúthcleas Gael bhí foireann iomána Móin Choinn mar ceann des na príomh foirne i gContae Chill Chainnigh . Is dócha gurb as seo a d'fhás an nós leis an amhrán The Rose of Mooncoin a chasadh roimh cluichí Chill Chainnigh . Fear áitiúil darbh ainm Watt Murphy a scríobh an amhráin , nuair a cuireadh an cáilín a raibh sé cáirdiúil lei , go Sasana mar ní raibh a clann sásta le Watt . bgnfrb3fghzvq29z6f036h5xf0rycrk 0 28280 1086159 1026139 2022-08-22T19:57:49Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Poulaphouca Reservoir, County Kildare - geograph.org.uk - 1807100.jpg|clé|mion|Poll an Phúca]] [[Baile]] in Éirinn is ea '''Poll an Phúca''' (Béarla: ''Poulaphouca'', nó go hoifigiúil ''Pollaphuca''). Tá sé suite i g[[Contae Chill Mhantáin]] ar an teorainn le [[Contae Chill Dara]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/113024|teideal=Poll an Phúca/Pollaphuca|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2020-11-29}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://www.google.com/maps/place/Horsepasstown,+Poulaphouca,+Co.+Kildare,+Ireland/@53.1190592,-6.5950548,15z/data=!3m1!4b1!4m5!3m4!1s0x4867849e347941d1:0xa430d8306997c26a!8m2!3d53.11906!4d-6.5863?hl=ga|teideal=Poulaphouca|údar=Google maps|dáta=|language=en|work=Poulaphouca|dátarochtana=2020-11-29}}</ref> == Stair == Ar an 28 Samhain 1936, achtaíodh Acht Taisc-Iomar na Life, 1936.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.achtanna.ie/ga.act.1936.0054.1.html|teideal=ACHT TAISC-IOMAR NA LIFE, 1936|údar=Office of the Houses of the Oireachtas House Services Directorate Bills Office|language=ga|work=www.achtanna.ie|dátarochtana=2020-11-29}}</ref> Bhí an tAcht bunaithe ar comhaontú idir [[Bardas Bhaile Átha Cliath]] agus [[Bord Soláthair an Leictreachais]]. Cruthaíodh  Taiscumar Pholl an Phúca ("Lochanna [[Baile Coimín|Bhaile Coimín]]") faoin Acht, idir 1937 agus 1940, chun cur le soláthair [[uisce]] na [[Cathair (lonnaíocht)|cathrach]] agus stáisiún [[Cumhacht hidrileictreach|cumhachta hidrileictrí]] nua a chur ar bun.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3870912216266407|teideal=Acht Taisc-Iomar na Life, 1936|údar=Scoil Dlí, COBÁ¢|dáta=|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-11-29}}</ref> [[Íomhá:The Waterfall, Poulaphouca, Co. Wicklow (24185593477).jpg|mion|clé|Droichead roimh 1938]] == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol-tír-ie}} [[Catagóir:Bailte i gContae Chill Mhantáin]] 2vmva7xdmi5sl4d7yyo787w526ay0bq 0 28320 1086270 1075813 2022-08-23T01:44:22Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is baile beag é '''Béal Átha Liag''' ([[An Béarla|Béarla:]] ''Ballyleague-Lanesboro'')<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/|teideal=Bunachar Logainmneacha na hÉireann|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2018-12-06}}</ref> situe i lár na tíre agus níos cruinne, ar an teorainn idir an dá chontae, '''[[Ros Comáin]] agus [[An Longfort|Longfort.]]''' Tá sé lonnaithe ar gob thuaidh '''Lough Ree''' ar an bóthar tánaisteach náisiúnta '''N63''' ar achomal leis an '''R371''' (taobh Ros Comáin) agus R392 (taobh Longfort). Tá Longfort mór go leor, 16km oirthuaisceart ar an N63, go díreach, agus tá Ros Comaín, 15km iardheisceart ar an N63 chomh maith. Is iad [[Béal na mBuillí]] (Contae Ros Comáin) agus [[Baile Uí Mhatháin|Baile Úí Mhatháin]] (Contae Longfort) na bailte is cailúila in aice le Béal Átha Liag, faoi seach. Dá bhrí sin, tá na bailte suite i cúigí difriúla ([[Cúige Chonnacht]] - Ros Comáin agus [[Cúige Laighean]] - Longfort); agus níos mó ná sin, an dhá deoisí Caitliceach Rómhánach, Deoise Ardach agus Chluain Mhic Nóis agus [[Deoise Ail Finn]]; agus ina theannta sin, an dhá pharóiste Caitliceach Rómhánach, '''Kilgefin''' san oirthear atá nasctha ar Béal Átha Liag, '''Curraghroe''' agus '''Ballagh,''' agus '''Rathclaon''' san iarthar. == Stair agus Áiteanna Spéisiúla == Scoilteann [[an tSionainn]] an dha chontae. Tugadh an t-ainm ar an taobh thoir den abhainn mar 'Lanesboro' tar éis an Caisleán [[Ráth Claon]] agus na tailte a dheonú, go Lána an Tiarna ar an 24ú Lúnasa 1664 ag an Rí Charles II, mar aitheantas dá dhílseacht don choróin. I 1664, dheonaigh Charles II Lána an Tiarna ar Bhuirg Ríoga agus is é sin an chaoi a thugadh an focal Béal Átha Liag do 'Lanesboro'. Is iomaí cathanna agus ionghabhálacha tagtha ar an mbaile thar na céadta bliain ón am a thosaigh na [[Lochlannaigh]] ag ionraidh [[Éire|Éireann]] ón [[9ú haois]] go dtí an 11ú haois. I rith an tréimhse sin, ghoideadh na heaglaisí agus na mainistreacha arís agus arís eile. Mar gheall ar na ruathair sin, tógadh an chéad droichead chun an baile a chosaint.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.longfordtourism.ie/see-do/towns-villages/lanesborough/|teideal=Longford Tourism — Lanesborough|work=www.longfordtourism.ie|dátarochtana=2018-12-06}}</ref> Tríd is tríd tá an ceantar buailte go dona ag ionradh,slí bheatha, cogaidh, plá agus gorta thar na blianta agus cosúil leis na pointí trasnaithe cáiliúla eile ar fad na Sionainne, tá an ceantar ar maos i stair shaibhir agus fuilteach. Ar maidin an lae aonach chapall i mBéal Átha Liag, i mí Fheabhra 1702, d'iompaigh an bád farantóireachta ag iompar móran daoine agus a n-earraí. De bharr an tubaisteach sin, tógadh droichead cloiche sa bhliain 1706. Mar comhartha dea-thola, thug 'Lord Viscount' céad punt i dtreo an droichid. === Abhainn na Sionainne === Tugtar faoi deara go bhfuil éileamh mór ar slatiascaireacht i mBéal Átha Liag agus mar gheall ar sin mealann sé slatiascairí iomadúla ó gach cearn den [[An Eoraip|Eoraip]]. Tugann an tSionainn agus Lough Ree le haghaidh gníomhaíochtaí spóirt uisce, ag crúsáil ina measc. Is aoibhinn an radharc é, go mór mór, nuair a bíonn tú ag dul trasna an droichead. === Stáisiún Cumhachta ESB === Tógadh an Stáisiún Cumhachta ESB sa bhliain 1955. Stáisiún Cumhachta scoite il-bhá, ilstórach atá i gceist agus úsáidtear móin chun é a thiomáint. Tá sé suite in aice le scoil náisiúnta 'Naomh Muire' (Contae Longfort). Bhí Aonad 1 coimisiúnaithe i 1958, Aonad 2 i 1966 agus ag an deireadh, Aonad 3 i 1983. Is sampla breá é gléasra Béal Átha Liag de ailtireacht fheidhmiúil, urraithe an Rialtais ón 20ú, agus tá seans maith go bhfuil sé ceann de na foirgneamh is mó a bheith tógtha riamh i gContae Longfort.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.buildingsofireland.ie/niah/search.jsp?type=record&county=LF&regno=13310014|teideal=Lanesborough Power Station, Lanesborough, County Longford: Buildings of Ireland: National Inventory of Architectural Heritage|language=EN|work=www.buildingsofireland.ie|dátarochtana=2018-12-06}}</ref> Tá an stáisiún cumhachta seo go hard os cionn an cheantair ar fad, agus léiriú é sin gné spéisiúil d'oidhreacht agus an stair shóisialta i mBéal Átha Liag. == Spórt == === '''CLG''' === Bíonn éiléamh an-mhór ag an mbaile le CLG (Cumann Lúthchleas Gael). Is iad Naomh Faithleach (Ros Comáin) agus Rathclaon (Longfort) na hainmneaha ar na gclubanna. Cluain Buinne ('''Clonbonny''') is ainm don pháirc imeartha Rathclaon ''(Rathcline)'' agus níl ainm faoi leith ar Naomh Faithleach, ach páirc Naomh Faithleach (''St. Faithleachs''). Tá siad suite ar an bóthar Longfort agus ar an bóthar Ros Comáin, faoi seach. ==== Naomh Faithleach ==== Is club sórt rathúil é Naomh Faithleach. Bhuaigh an club dhá gcraobhchluice i gContae Ros Cómaín sna blianta 1965 agus 2002. Chomh maith leis sin, i dtéarmaí peil faoi aois, faoi dhó dhéag agus faoi cheathair déag, go háirithe, rinneadh cónascadh idir CLG Noamh Faithleach agus CLG Béal na mBuillí. Imríonn an bheirt Ó'Muicheartaigh le foireann an Chontae Ros Comáin, Ciaráin agus Diarmuid, i láthair na huaire.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.gaaroscommon.ie/|teideal=Roscommon GAA|work=www.gaaroscommon.ie|dátarochtana=2018-12-06}}</ref> Tá peile na mban sa club freisin agus foireann 'Máithreacha agus daoine eile' (''Mothers and Others).'' ==== Rathclaon ==== Arís, club ráthúil atá i gceist. Bhuaigh Rathclaon móran coirn ar fud na blianta, ag leibhéal idirmheánach. Bhuaigh siad an an chraobh sin an bhlian seo (2017) agus anuraidh (2017). Bíonn siad ádhúil faoi aois chomh maith agus le blianta beaga anuas rinneadh cónascadh idir iad féin agus CLG Grattan Óg. <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.rathcline.gaa.ie/|teideal=Rathcline GAA|work=www.rathcline.gaa.ie|dátarochtana=2018-12-06}}</ref>Imríonn Seán Ó Coinnigh (''Shane Kenny)'', Liam Connerton agus Seán Ó Donnchadha (''Shane Donoghue'') le foireann Longfort. === '''Sacar''' === Tá nasc idir Baile Átha Liag agus an ainm sacar 'Ballyboro'. Úsáidtear na litríochta 'B' 'A' 'L' 'L' 'Y' ó thaobh Ros Comáin (Ballyleague) agus na litríochta 'B' 'O' 'R' 'O' ó thaobh Longfort (Lanesboro), ach go tábhachtch, úsáidtear an t-ainm sin do na foirne faoi aois, go speisialta. Mar sin, ''<nowiki/>'Boro Celtic''' an t-ainm atá ar foireann sacair na sinsir sa bhaile. Bunaíodh ''Ballyboro'' i 2000 agus ''Boro Celtic'' i 1972 agus ar a bharr sin, imríonn siad i gconradh Longfort. I rith na blianta, bhí siad an-rathúil, ach, le déanaí, bíonn siad beagán chun deiridh ar chursaí. Tá an páirc suite taobh thiar den meánscoil Béal Átha Liag. ''<nowiki/>'' === Iascaireacht === Mar gheall ar an tSionainn, bíonn daoine ag iascaireacht mar chaitheamh aimsire. Tagann a lán iascairí ar fud na hEorpa go dtí Béal Átha Liag mar a bhíonn dianiomaíócht gach cúpla bliain. Chomh leis sin, tá calafoirt iascaireachta le feiceáil ar an abhainn agus úsáidtear daoine é i rith míonna an tsamhraidh, go sonrach. Tá réimse leathan d'éisc cosúil le liús, breasc agus rudaí mar sin. === '''Club Trí-atlan''' === Is club an-rathúil é an club trí-atlan Béal Átha Liag, atá suite ar bhruach na Sionainne. Mar chuid den sraith '<nowiki/>''Super Triathlon''<nowiki/>' na hÉireann, bíonn siad ag óstáil an trí-atlan '<nowiki/>''Two Provinces''' gach uile bhliain, áit ina bhfuil luthcleasaithe ar fud na tíre ag iomaíocht in éadan a chéile<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.trilanesboro.com/|teideal=Lanesboro Triathlon Club|údar=|dáta=|language=en-US|dátarochtana=2018-12-06}}</ref>, agus éirionn thar cionn leis. == Oideachas == === Scoileanna ar thaobh Ros Comáin === Tá dhá bhunscoil darb ainm 'Scoil Náisiúnta Béal Átha Liag' (''Ballyleague National School)''<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.ballyleaguens.com/|teideal=ballyleague-ns|language=en|work=ballyleague-ns|dátarochtana=2018-12-06}}</ref> agus 'Scoil Náisiúnta Cluain Tuaisceart' (''Cloontuskert National School''). Is scoileanna mheasctha iad le daonraí beaga agus tá iad suite ar bhóthar Ros Comáin agus Béal na mBuill, go discréideach. === Scoileanna ar thaobh Longfort === Arís, tá dhá bhunscoil ann: 'Scoil Náisiunta Naomh Muire' ''(St. Mary's National School)'' agus ''<nowiki/>'Fermoyle National School'''<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.fermoylens.ie/|teideal=Home|language=en-US|work=Fermoyle NS|dátarochtana=2018-12-07}}</ref>. Scoileanna mheasctha atá i gceist le drochfhreastal idir an dhá. Tá meánscoil mheasctha ann i mBéal Átha Liag freisin, darb ainm 'Coláiste Pobail Béal Átha Liag' (''Lanesboro Community College)''<ref>{{Lua idirlín|url=http://lanesborocc.com/|teideal=Lanesboro Community College {{!}} Ar aghaidh le Chéile – Forward Together|language=en-GB|dátarochtana=2018-12-07}}</ref>. Meanscoil beag ann atá suite ar bhóthar Baile Úi Mhatháin. === Leabharlann === Tá leabharlann roinnte suite i lár an bhaile agus tá roinnt seirbhísí ann do gach duine, na páistí agus na daoine fásta, ina measc. == Séirbhísí Reiligiúnacha agus An Áit mar atá sé i Láthair na Huaire == === Séirbhísí Reiligiúnacha === Tá dhá eaglais sa bhaile, leis an t-ainm céanna, ceann amháin situe ar thaobh Ros Comáin agus an ceann eile situe ar thaobh Longfort. Eaglais Naomh Muire, Béal Átha Liag ''(St. Mary's Church, Ballyleague)'' agus Eaglais Naomh Muire, Béal Átha Liag ''(St. Mary's Church, Lanesboro).''<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.catholicclocks.com/mass-times/ireland/longford/lanesborough/st-marys-church|teideal=Mass Times Lanesborough, St Mary's Church|work=www.catholicclocks.com|dátarochtana=2018-12-07}}</ref> === An Áit mar atá sé i Láthair na Huaire === Le tamall de bhlainta, tógadh páirc spraoi agus ta sé ar cheann de na rudaí is aoibhne do na hóg. Tá cúirteanna leadóige ann, oscailte don phobail, agus thar aon rud eile, tá Coiste na mBaile Slachtmhara ann, chun an áilleacht a chur chun cinn.<ref>{{Lua idirlín|url=http://loughree.ie/about/ballyleague-village-renewal-tidy-towns/|teideal=Ballyleague Village Renewal & Tidy Towns|work=loughree.ie|dátarochtana=2018-12-07}}</ref> ''<nowiki/>'' == Tagairtí == <references /> 8pee78n5379m8b4paly6e9027wcwv81 0 28594 1086275 1063453 2022-08-23T01:46:13Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Scéal [[Fiannaíocht]]a de chuid [[miotaseolaíocht na nGael]] é '''Tóraíocht Dhiarmada agus Ghráinne'''. Sa scéal, meallann Gráinne Diarmaid Uí Dhuibhne trí gheasa a chur air imeacht léi. Téann [[Fionn mac Cumhaill]] sa tóir orthu toisc go raibh Gráinne len é féin a phósadh ag tús an scéil. Cé go bhfuil an téacs caomhnaithe den ''Tóraíocht'' as Nua-Ghaeilge, agus dátaithe faoin 17ú haois, tá tagairt don scéal sa lámhscríbhinn den 12ú haoise, an [[Leabhar Laighneach]], agus tá roinnt abháir ann a théann siar go dtí an 10ú haois.<ref name="MacKillop">MacKillop, ''Dictionary of Celtic Mythology'', ll. 410–411.</ref> [[Nessa Ní Shéaghdha]] a bhí mar eagarthóir ar an leagan is mó a léitear sa lá atá inniu ann. ==An Tóraíocht== Bhí roinnt ban chéile ag Fionn Mac Cumhaill thar na blianta. Tar éis bás a mhná chéile ''[[Maigneis]]'', d'fhiafraigh a mhac [[Oisín]] de an bpósfadh sé arís. Mhol [[Diorruing]] go mbeadh [[Gráinne]], iníon [[Cormac mac Airt|Chormac mhic Airt]], Ard-Rí na hÉireann, an bhean is fearr dó. Cheap Gráinne go mbeadh a geallta nó Oisín, mac Fhionn, nó a gharmhac, [[Oscar mac Oisín|Oscar]] a gharmhac, agus ní sean-Fhionn féin. Distressed a fháil amach gur shách sean é a fiancé gurbh fheidir leis bheith ina seanathair, shocraigh sí éalú le gaiscíoch óg na bhFiann, Diarmaid (de réir an bhéaloidis, ba é an ball grá ar a éadan a rinneadh meallacach é<ref name="MacKillop"/>). Chuir Gráinne druga codlata i ngan fhios i bhfíon gach aoi seachas Oisín, Oscar, Diarmuid, [[Caílte mac Rónáin|Caoilte]] agus ''Diorruing''. Labhair sí le hOisín, a dhiúltaigh í, agus ansin Diarmaid, a dúirt chomh maith nár mhiste leis, óir ba chara agus cheannaire é Fionn leis. Chuir Gráinne [[geis]] ar Dhiarmaid go leana sé í. D'fhág Diarmaid an pálas, ach brón air, toisc go raibh a fhios aige go mbéarfadh Fionn é as ucht a fheallta. Agus Fionn ina dhúiseacht, chuir sé ''[[Clan Ó Namhnan]]'' amach chun an leannán éalaithe a aimsiú. Chuaigh Diarmaid agus Gráinne trasna [[Áth Luain|Átha Luain]], agus i bhfolach sa Choill Dhá Phuball, áit a thóg Diarmaid claí le seacht ndoras ann, ag tabhairt air treonna éagsúla isteach sa choill. Dúirt Fionn le lucht leanúna Diarmaid a ghabháil. Thugadar cách deis dosna leannáin dul tríd, agus níor lig Diarmaid dóibh a n-onóir a náiriú. Ba mhian le hAonghas, a athair altrama agus a chosantóir, cabhrú leis, ach d'éiligh Diarmaid go rachadh sé ar a thoil féin. Thóg Aonghas Gráinne leis, faoi choim a dhíchealtair go dtí an Choill Dhá Shaileach, fad ar thug Diarmaid léim shleá thar an gclaí agus ar imigh leis isteach sa choill I leaganacha ó Éirinn agus Albain tá sraithe éagsúla iontu, ina théann Diarmaid agus Gráinne ar eachtraí go háiteanna de chuile shórt. De ghnáth, dhiúltaíonn Diarmaid ar dtús luí le Gráinne de bharr measa ar Fhionn. I leagan amháin, griogann sí gurbh níos dána na é an t-uisce a bhí tar éis a cos a fhliuchadh. Tá a leithéid de phriocadh i leaganacha áirithe den scéal, ''Tristan agus Iosóid''. Tháinig ar Ghráinne nuathorrach cíocras caor caorthainn a bhí ag fás sa choill ''Dubhros'', faoi chosaint an fhathaigh aonshúiligh,[[Searbhán]], ar son na [[Tuatha Dé Danann|dTuath Dé Danann]]. Cé go raibh sé cairdiúil ar dtús leo, dhiúltaigh Searbhán go feargach na caora a ghéilleadh agus b'éigean do Dhiarmaid dul i gcomhrac aonair leis. Chosain Searbhán é féin in aghaidh gaiscí marfacha Dhiarmada lena chumhachtaí draíochta, ach sa deireadh bhuaigh Diarmaid ag imirt cleith iarrainn an fhathaigh ina éadan féin. Chuaigh Fionn i dteannta leis na Fianna chuig an gcoill, áit a socraíodh bord [[ficheall|fichille]] dó chun imirt lena mhac, Oisín. Thug Oscar agus Caoilte cabhair d'Oisín, ach ní raibh éinne ann lámh in uachtar á fháil ar Fhionn sa chluiche seo seachas Diarmaid. Bhreathnaigh Diarmaid ar an gcluiche thuas sa chrann, agus dá ainneoin thug sé cabhair d'Oisín, ag caitheamh caor ag na fir fichille. Chaill Fionn trí chluiche as a chéile, agus thuig sé go raibh Diarmaid i bhfolach sa chrann. D'ordaigh a ghaiscígh a chéile comhraic a mharú, ach mharaigh Diarmaid seachtar acu darbh ainm Garbh. Thug Oscar le fios go rachadh sé i ngleic lena cuid feirge éinne a dhéanfadh dochar do Dhiarmaid, agus thionlaic sé an lánúin slán sábháilte tríd an gcoill. Chuaigh Fionn go dtí an Tír Tairngire, agus d'iarr sé ar a sheanbhuime [[Bodhmall]] um Diarmaid a mharú. Bhí Diarmaid i mbun seilge sa choill in aice leis an [[An Bhóinn|An mBóinn]], agus d'eitil Bodhmall ar phóicín locha agus chaith sí gathanna nimhe arbh fhéidir a sciath agus cathéide a pholladh. D'fhulaing Diarmaid áit a bhuail na gathanna é, ach mharaigh sé Bodhmall lena Gha Dearg. Thug Fionn pardún do Dhiarmaid tar éis d'Aonghus labhairt amach ar mhaithe leis na leannáin. Mhair Diarmaid agus Gráinne i síocháin ag Céis Chorainn<ref>[https://www.logainm.ie/1418922.aspx Céis Chorainn] ar logainm.ie</ref> i g[[Contae Shligigh]] ar feadh roinnt blianta, ag tógáil cúigear páistí, ceathrar mac agus iníon amháin. Thóg Diarmaid [[Ráth Gráinne]] ann. B'fhada an lá é, ámh, ó thug siad cuairt a thabhairt ar athair Ghráinne, Cormac Mac Airt, nó iar-comrádaí Dhiarmada. Chuir Gráinne ina luí ar Diarmaid cuireadh chun coirme a thabhairt dá gcairde, Fionn agus the Fianna san áireamh. Thug Fionn cuireadh do Dhiarmaid dul ag seilg toirc ar [[Binn Ghulbain|Bhinn Ghulbain]]. Ghlac Diarmaid leis, in ainneoin tuair go maródh torc é. Níor thóg sé leis ach Beagalltach agus Ga Buí, ní a ghaiscí is fearr. Sháigh olltorc é agus Diarmuid i mbun a mharú. Bhí a chumas ag Fionn go leigheasadh an té a d'ólfadh uisce as a láimh, ach faoi dhó, lig sé tríd a mhéara é. Á bhagairt ag a mhac Oisín agus a gharmhac Oscar, cuireadh é chun uisce a fháil don tríú huair, ach bhí sé ró-mall. Bhí Diarmaid tar éis bás d'fháil. Níl na leaganacha ar son intinn maidir le gníomhartha Ghráinne i ndiaidh bás Dhiarmada. I roinnt dóibh, thug Aonghas corp Dhiarmada abhaile leis go Brú na Bóinne, áit a chuirfeadh sé athbhrí ann pé am gur mhian leis labhairt leis an laoch.<ref>{{ cite book | last = Heaney | first = Marie | url = https://books.google.com/books?id=d5LC423kbSQC | title = Over Nine Waves: A Book of Irish Legends | publisher = Faber & Faber | year = 1995 | page = 211 }}</ref> I roinnt dóibh, chuir Gráinne a clann faoi mhionn bád a n-athair a chúitiú; i roinnt eile, rinne sí brón go dtí go bhfuair sí féin bás. I roinnt eile fós, rinne sí suíocháin le Fionn, agus idir é agus a clann; nó fiú chomh fada agus Fionn sa deireadh a phósadh. </i> ==Cosúlachtaí agus tionchar== Tá ''Tóraíocht Dhiarmada agus Ghráinne'' suntasach i gcomhair a chósúlachtaí le scéalta eile le tríantáin ghrá iontu i litríocht Ghaelach agus Eorpach, mar shampla le scéal [[Deirdre|Dheirdre]] i ''[[Longes mac nUislenn]]'' na [[Rúraíocht]]a. Maraon le Gráinne, tá Deirdre geallta le seanfhear, rí na n[[Uladh]], [[Conchúr mac Neasa]], ach éalaíonn sí lena leannán níos óige [[Naoise]], a maraítear tar éis tóraíocht fhada. B'fhéidir é, áfach, go raibh éagsúlachtaí áirithe ann i leaganacha níos luaite den ''Tóraíocht''; mar shampla, cuireann tagairtí na meánaoise le fios gur phós Gráinne Fionn agus married Fionn agus fuair sí colscaradh uaidh, seachas éalú ag an mbainis.<ref name="MacKillop"/><ref name= "Reader">{{ cite book | url = https://books.google.com/books?id=unYEAAAAMAAJ&dq=naoise+diarmuid&source=gbs_navlinks_s | title = The Reader: An Illustrated Monthly Magazine | volume = 4 | publisher = Bobbs-Merill Co | year = 1904 | page =314 | isbn = 1-27872158-4 }}</ref> I scéal eile, ''Scéla Cano meic Gartnáin'', tugann bean chéile óg drugaí do chách ina theaghlach seachas a ''desired''. Maraon leis an ''Tóraíocht'', sa deireadh d'áitigh sí ar an laoch drogallach bheith ina leannán, le torthaí tubaisteacha.<ref>MacKillop, ''Dictionary of Irish Mythology'', lch. 74.</ref> Tá sé mollta ag scoláirí éagsúla, go suntasach [[Gertrude Schoepperle]], go raibh tionchar i leith ag an ''Tóraíocht'' ar an seanscéal [[Tristan agus Iosóid]].<ref name="MacKillop"/><ref>Schoepperle, ''Tristan and Iseult''.</ref> Forbraíodh an scéal sa Fhrainc i rith na 12ú haoise, ach is sa Bhreatain atá sé suite. Titeann an laoch, [[Tristan]], i ngrá leis an mbanphrionsa [[Isóid]] á tionlacan chun a uncail [[Mark of Cornwall]] a phósadh. Tosaíonn siad a gcaidreamh taobh thiar droim Mharcais, ach after they are discovered, their adventures become more like the Irish story, ina measc sraith ina fhanann na leannáin i gcró folaigh rúnda san fhorais. In [[Éirinn]], tá go leor leachtanna [[neoiliteach]]a cloiche le díonta cothroma ann (amhail is [[carn|cairn]], [[Tuamaí ursanach|dolmain]]í agus [[tuama dingeach áiléir|tuamaí dingeacha áiléir]]) a bhfuil an t-ainm áitiúil "Leaba Dhiarmada agus Ghráinne" acu, áiteanna a chreidtear gur láthair oíche na beirte teifí iad. ==Cultúr na ndaoine== Shuigh an scríbhneoir agus stiúrthóir Éireannach Paul Mercier an scéal i gcoireachta Baile Átha Cliath faoi choim, ina leagan de 2002. Eisíodh scannán darb ainm ''Pursuit''<ref>''[https://www.imdb.com/title/tt4971424/ Pursuit]'' ar imdb</ref> i 2015, bunaithe ar an script chéanna agus stiúrtha ag Mercier. Sa scannán 2010 ''[[Leap Year (scannán 2010)|Leap Year]]'',<ref>''[https://www.imdb.com/title/tt1216492/ Leap Year]'' ar imdb</ref> insíonn an carachtar Declan leagan den scéal d'Anna. ==Féach freisin== * ''[[Diarmuid and Grania]]'', dráma as prós fileata le [[George Moore]] agus [[William Butler Yeats|W. B. Yeats]], bunaithe ar an aistriúchán le [[Lady Gregory]], agus ceol teagmhasach le h[[Edward Elgar]] * ''[[Dancing on Dangerous Ground]]'', seó rince bunaithe ar an scéal. ==Foinsí== * MacKillop, James (1998). ''Dictionary of Celtic Mythology''. Oxford. {{ISBN|0-19-860967-1}}. * [[Gertrude Schoepperle|Schoepperle, Gertrude]] (1913). ''Tristan and Iseult: A Study of the Sources of the Romance.'' Londain: David Nutt. ASIN B000IB6WS0. == Naisc sheachtracha == * [https://www.vanhamel.nl/codecs/Tóruigheacht_Dhiarmada_agus_Ghráinne Tóruigheacht Dhiarmada agus Ghráinne] ar CODECS * [http://iso.ucc.ie/Toruigheacht-grainne/Toruigheacht-grainne-index.html Tóruigheacht Dhiarmada agus Ghráinne] ar ''Irish Sagas Online'' * ''[http://www.timelessmyths.com/celtic/ossian.html#Pursuit A detailed summary of "The Pursuit of Diarmait and Gráinne"]'' ar timelessmyths.com ==Tagairtí== {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Toraiocht Dhiarmada agus Grainne}} {{An Fhiannaíocht}} [[Catagóir:Scéalta na Fiannaíochta]] n8xnik6mtp4a6muqdiv851ygmxsthw0 0 28675 1086023 1061332 2022-08-22T17:40:19Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} {{glanadh-mar|Béarla!}} [[Íomhá:Charles Villiers Stanford.jpg|thumb|right|200px|Charles Villiers Stanford]] Cumadóir Éireannach ab ea '''Sir Charles Villiers Stanford''' (30 Meán Fómhair 1852 – 29 Márta 1924), a chaith an chuid is mó dá shaol i [[Sasana]]. Tá cáil nach beag air as an gceol córúil a chum sé, agus as an gcóiriú a rinne sé ar an gceol Gaelach. Bhí sé ina ollamh le ceol ag Ollscoil Chambridge ó 1887 go dtí 1924. == Beatha == [[Íomhá:Stanford Charles Villiers.jpg|thumb|right|Charles Villiers Stanford - caracatúr le Leslie Ward]] Saolaíodh Stanford i [[Baile Átha Cliath|mBaile Átha Cliath]], mac le John Stanford, scrúdaitheoir i gCúirt na Seansaireachta (Baile Átha Cliath) agus cléireach na Corónach, [[Contae na Mí]]. Ceoltóirí cumasacha a bhí ina athair agus a mháthair; dordamhránaí a bhí ina athair agus dordveidhleadóir; agus pianódóir a bhí ina mháthair. Fuair Charles oiliúint ó R. M. Levey (veidhlín), Miss Meeke, Mrs Joseph Robinson, Miss Flynn agus Michael Quarry (piano); agus mhúin an cumadóir Sir Robert Stewart (cumadóireacht agus an orgáin dó. Tugadh aitheantas dá chumas in ''[[The Musical Times]]'', Nollaig 1898. Tháinig sé go [[Londain]] mar mhac léinn le hArthur O'Leary agus Ernst Pauer in 1862, agus in 1870 chuaigh sé go Queens' College, Cambridge, Ollscoil Chambridge ar scoláireacht In 1873 d'athraigh sé go Coláiste na Tríonóide, Cambridge (agus is dó a scríobh sé ''Three Latin Motets''), le teacht i gcomharbacht ar J. L. Hopkins mar orgánaí an choláiste, post a bhí aige go dtí 1892. Thug a phost mar chumadóir don Cambridge University Musical Society deiseanna iontacha dó, agus de bharr fuinnimh is cumais Stanford a leath cáil an Chumainn. Ó 1874 to 1877 fuair sé cead tréimhse staidéir a chaitheamh gach bliain sa Ghearmáin, áit a raibh séag staidéar faoi Carl Reinecke agus Friedrich Kiel. Bhain sé an bhunchéim amach in 1874 agus an mháistreachtin 1878, agus bronnadh céim oinigh air, Dochtúireacht sa Cheol in Ollscoil Oxford in 1883 agus in Ollscoil Chambridge in 1888. Fuair sé aitheantas mar chumadóir ar dtús lena cheol teagmhasach d'Alfred Lord Tennyson, ''Queen Mary'' (Lyceum, 1876); agus in 1881 léiríodh a chéad cheoldráma, ''The Veiled Prophet'' i [[Hanover]] (athléirithe in [[Royal Opera House|Covent Garden]], 1893); agus ina dhiaidh sin ''Savonarola'' ([[Hamburg]], in Aibreán, agus Covent Garden, Iúl 1884), agus ''The Canterbury Pilgrims'' (Drury Lane, 1884). Chum sé ceoldrámaí eile ina dhiaidh sin, ''Shamus O'Brien'' (''Opera Comique'', 1896), ''Much Ado About Nothing'' (Covent Garden, 1901) (libretto - Julian Sturgis), ''The Critic'' (Shaftesbury Theatre, Londain, 1916), agus ''The Travelling Companion'' (David Lewis Theatre, [[Learpholl]], 1925). Ainmníodh mar ollamh le cumadóireacht é sa Royal College of Music in 1883; bhí sé ina stiúrthóir ar an Bach Choir ó 1886 go dtí 1902; ina ollamh le ceol in Ollscoil Chambridge, ag teacht i gcomharbacht ar Sir George Alexander Macfarren ó 1887; ina chumadóir ar an Leeds Philharmonic Society ó 1897 go dtí 1909, agus ar an Leeds Festival ó 1901 go dtí 1910. Bhí meas air mar mhúinteoir dian, agus ar a chuid mac léinn bhí Samuel Coleridge-Taylor, Gustav Holst, Ralph Vaughan Williams, John Ireland (cumadóir), Frank Bridge, Charles Wood (cumadóir) (a tháinig i gcomharbacht air mar ollamh le ceol, Geoffrey Shaw agus Herbert Howells. Bhí cáil an cháil air, agus ba mhinic é in earráid lena chomhaimsearthaigh, leithéidí Edward Elgar agus Hubert Parry. Rinne ridire de in 1902. == Ceol == Bhí cáil ar Stanford mar gheall ar a shaothar córúil, a bhfurmhór coimisiúnaithe le casadh ag na féilte móra cúigeacha i Sasana. Orthu sin tá dhá oratorio, éagnairc (1897), Stabat Mater (1907), agus go leor saothair thuat — teama mara le go leor de, ''The Revenge'' (1886), ''The Voyage of Maeldune'' (1889), ''Songs of the Sea'' (1904), agus ''Songs of the Fleet'' (1910). Tá tábhacht fós lena shaothar eaglasta don eaglais Anglacánach. Orthu sin tá Seirbhís Tráthnóna in B maol, A, G, agus C, trí mhóitéit Laidine (''Beati quorum via'', ''Justorum animae'', agus ''Coelos ascendit hodie''), agus a aintiúin ''For lo, I raise up''. Ar a shaothar uirlise tá seacht siansa, sé rapsóid Ghaelacha do cheolfhoireann, saothair éagsúla don orgán, coinseartónna do veidhlín, dordveidhlín, clairnead agus pianó, agus roinnt mhaith cumadóireachta do cheol aireaglaine, ocht cheatharthead ina measc. Chum sé amhráin freisin, ceol madragaile, agus ceol teagmhasach do "Eumenides'' agus ''Oedipus Rex'' (a casadh i gCambridge), chomh maith le "Beckett" Tennyson'. Tá tionchar Bhrahms, Schumann, agus an cheoil Ghaelaigh le haithint ar a shaothar. Cé gur mar mhúinteoir do ghlúin nua cumadóirí Sasanacha is mó a cuimhnítear air, tá athbhreithniú á dhéanamh ar a chuid ceoil le blianta beaga anuas. D'fhoilsigh sé cúpla leabhar, dírbheathaisnéis ina measc ''Pages from an Unwritten Diary'' (1914). Chum Stanford píosa éadroma freisin faoin ainm cleite Karel Drofnatski. == Saothar == === Ceoldrámaí === * ''Lorenza'', Op. 55 (unpub.) * ''The Veiled Prophet of Khorassan'' (1881) * ''[[Savonarola]]'' (1884) * ''The Canterbury Pilgrims'' (1884) * ''Shamus O'Brien'', Op. 61 (1896) * ''Christopher Patch, the Barber of Bath'', Op. 69 * ''[[Much Ado About Nothing]]'', Op. 76a (1901) * ''The Critic, or An Opera Rehearsed'', Op. 144 (1916) * ''The Travelling Companion'', Op. 146 (produced 1925, posth.) * ''The Marriage of Hero'' (unpub.) * ''The Miner of Falun'' (Act I; unpub.) === Saothar do cheolfhoirne === ==== Siansaí ==== * Uimh. 1 in B maol mór (1876) * Uimh. 2 in D beag, "Elegiac" (1882) * Uimh. 3 in F beag, "Irish", Op. 28 (1887) * Uimh. 4 in F beag, Op. 31 (1888) * Uimh. 5 in D mór, "L'Allegro ed il Pensieroso", Op. 56 (1894) * Uimh. 6 in E leathan mór, "In Memoriam [[George Frederic Watts|G. F. Watts]]", Op. 94 (1905) * Uimh. 7 in D beag, Op. 124 (1911) ==== Coinseirteónna ==== * Coinseirteó do Phiano (early- no. "0") (1874) * Coinseirteó do Veidhlín (early, 1875) * Coinseirteó do Dhordveidhlín in D beag (luath-1880) * Sraith do veidhlín agus cheolfhgoireann, Op. 32 * Coinseirteó do Phiano Uimh. 1 in G beag, Op. 59 * Breachnuithe ceolchoirme ar théama Sasanach "Down Among the Dead Men" do phiano agus cheolfhoireann in C beag, Op. 71 * Violin Concerto in D mór, Op. 74 * Coinseirteó do Chlairinéad in A beag, Op. 80 * Coinseirteó do Phiano Uimh. 2 in C beag, Op. 126 (1911) * Coinseirteó do Phiano Uimh. 3 in E maol mór, Op. 171 (1919; unfinished, orchestrated by [[Geoffrey Bush]]) * Ceol coirme d'orgán agus cheolfhoireann, Op. 181 ==== Rapsóidí Gaelacha ==== * Rapsóid Gaelach do cheolfhoireann Uimh. 1 in D beag, Op. 78 * Rapsóid Gaelach do cheolfhoireann Uimh. 2 in F beag, Op. 84 ("The Lament for the Son of Ossian") * Rapsóid Gaelach do cheolfhoireann Uimh. 3, Op. 137 * Rapsóid Gaelach do cheolfhoireann Uimh. 4 in A beag, Op. 141 ("Fisherman of Loch Neagh") * Rapsoóid Gaelach do cheolfhoireann Uimh. 5 in G beag, Op. 147 * Rapsóid Gaelach Uimh. 6 do veidhlín agus cheolfhoireann, Op. 191 ==== Saothar Eile Ceolfhoirne ==== * Máirseáil Éagnairce 'The Martyrdom' * ''[[Oedipus Rex]]'', [[ceol teagmhathach]], Op. 29 === Saothar Córúil === ==== Aintiúin agus Móitéiteanna ==== * ''And I saw another Angel'' (Op. 37, Uimh. 1) * ''For lo, I raise up'' (Op. 145) * ''If thou shalt confess'' (Op. 37, Uimh. 2) * ''The Lord is my Shepherd'' (cumtha 1886) * ''Three Latin Motets'' (Op. 38, 1905) ** ''Justorum animae'' ** ''Coelos ascendit hodie'' ** ''Beati quorum via'' ==== Aifrinn ==== * Aifrinn mhaidine, tráthnóna agus Comaoine: ** B maol mór (Op. 10) ** A mór (Op. 12) ** F mór (Op. 36) ** G mór (Op. 81) ** C mór (Op. 115) ** D mór do Chór Aoncheoil (1923) * [[Magnificat]] agus [[Nunc dimittis]] cóirithe: ** E maol mór (1873; foils. 1996) ** F mór Aifreann do Queens' College, Cambridge (1872; eag., Ralph Woodwar; foils. 1995) ** ar an 2ú agus 3ú mód (1907) ** A mór ** B maol mór ** C mór ** G mór ==== Eile ==== * ''The Blue Bird'', curtha le focail le Mary Coleridge * Magnificat in B maol mór do chór dúbailte gan tionlacan, Op. 164 (Meán Fómhair 1918) * [[Pater Noster]] (1874) ==== Saothair do Chór agus Cheolfhoireann ==== * ''The Revenge'', bailéad ar an gcabhlach, Op. 24 (1886) focail le hAlfred Lord Tennyson * [[Requiem]], Op. 63 (1896) * ''[[Te Deum]]'', Op. 66 (1898; cumtha don Leeds Festival) * ''Songs of the Fleet'' do bharatón aonair agus cheolfhoireann (Op. 117) === Ceol Aireagail === * ceatharthéada ** Uimh. 1 in G mór, Op. 44 (1891) ** Uimh. 2 in A beag, Op. 45 (1891) ** Uimh. 3 in D beag, Op. 64 (1897) ** Uimh. 4 in G beag, Op. 99 (1907) ** Uimh. 5 in B maol mór, Op. 104 (1908) ** Uimh. 6 in A beag, Op. 122 (1910) ** Uimh. 7 in C beag, Op. 166 (1919) ** Uimh. 8 in E beag, Op. 167 (1919) * Saothair eile do théadfhoireann ** Cúigearthéad Uimh. 1 in F mór, Op. 85 do dhá veidhlín, dhá viola & dordveidhlín (1903) ** Cúigearthéad Uimh. 2 in C beag, Op. 86 (1903) * Tréada pianó ** Uimh. 1 in E maol mór, Op. 35 (1889) ** No. 2 in G minor, Op. 73 (1899) ** No. 3 in A "Per aspera ad astra", Op. 158 (1918) * saothair do veidhlín agus piano ** Sonáid Uimh. 1 in D mór, Op. 11 (1880) ** Sonáid Uimh. 2 in A mór, Op. 70 (1898) ** Sonáid Uimh. 3, Op. 165 (1919) ** Legend, (1893) ** "Irish Fantasies", Op. 54 (1894) ** Cúig Phíosa Sainiúla, Op. 93 (1905) ** Sé Sceitse Gaelacha, Op. 154 (1917) ** Sé Phíosa Éasca, Op. 155 (1917) ** Cúig Bhagatelle, Op. 183 (1921) * Saothair eile d'uirlis aonair agus piano ** Sonáid Uimho. 1 in A mór do violoncello & piano, Op. 9 (1878) ** Sonáid Uimh. 2 in D beag do violoncello & piano, Op. 39 (1893) ** Trí Intermezzi do chlairinéad & piano, Op. 13 (1880) ** Sonáid do chlairinéad (nó viola) & piano, Op. 129 (1912) * Saothair eile do théada agus piano ** Piano Uimh. 1 in F mór, Op. 15 (1879) ** Piano Uimh. 2, Op. 133 (1912) ** Piana in D beag, Op. 25 (1887) * Serenade in F major for Nonet, Op. 95 (1906) * Fantasy Uimh. 1 in G beag do chlairinéad & ceathairthéad, (1921) * Fantasy Uimh. 2 in F mór do chlairinéad & ceathairthéad(1922) * Phantasy do bhubhall & ceathairthéad in A beag, (1922) === Ceol Piano === * Réamhdhréacht, Op. 163 * Bailéad, Op. 170 === Ceol Orgáin === * Réamhdhréacht córúil (8) * Réamhdhréachta córúla, Op. 182 * Fantasia agus Toccata, Op. 57 (1894, revised 1917) * Fantasie on Intercessor, Op. 187 * Ceithre Intermezzi * Idyl agus Fantasia, Op. 121 * Intermezzo ar an ''[[Londonderry Air]]'', Op. 189 * Prelude agus Fugue in E beag * Quasi una Fantasia (1921) * Sé Réamhdhréacht Ócáidiúla, 2 leabhar * Sé Réamhdhréacht, Op. 88 * Sé Reamhdhréacht Ghearra agus Iardhréachta, Op. 101 * Sé Reamhdhréacht Ghearra agus Iardhréachta, Op. 105 * Sonáid Uimh. 1, Op. 149 (1917) * Sonáid Uimh. 2, Op. 151 (1917) * Sonáid Uimh. 3, Op. 152 (1918) * Sonáid Uimh. 4, Op. 153 (1920) * Sonáid Uimh. 5, Op. 159 (1921) * ''[[Te Deum]] Laudamus'' Fantasy * Trí Réamhdhréacht agus Fiúga, Op. 93 (1923) * Toccata agus Fiúga in D beag (1907) * Fantasie agus Fiúga in D beag, Op. 103 (1907) == Leabharliosta == * Jeremy Dibble - ''Charles Villiers Stanford: man and musician'' (Oxford: Oxford University Press, 2002) * Paul J. Rodmell - ''Charles Villiers Stanford'' (Aldershot, Hampshire: Scolar Press, 2002) * Liam Mac Cóil - ''An Chláirseach agus an Choróin'' (Indreabhán: Leabhar Breac, 2010) == Naisc Sheachtracha == {{Commonscat|Charles Villiers Stanford}} * [http://blackmahler.com www.blackmahler.com] tá Stanford go mór i gceist sa leabhar nua ar Samuel Coleridge-Taylor a scríobh {{cite book | last=Elford| first= Charles| coauthors= | title='''Black Mahler: The Samuel Coleridge-Taylor Story'''| location=Londain, Sasana | publisher=Grosvenor House Publishing Ltd| year=2008| isbn=9781906210786}} * [http://www.americansymphony.org/dialogues_extensions/2003_04season/dialogue_detail.cfm?ID=6 Alt ar an Tríú Siansa * [http://www.musicweb.uk.net/classrev/2003/Oct03/Stanford_Couples.htm Article on the String Quartets] * [http://www.editionsilvertrust.com/music-books-s-to-z.htm Charles Villiers Stanford Ceatharéad Piano Uimh.1, Op.15, Cúigréad Pianó Op.25 & Piano-thréad Uimh.1, 2 & 3, Cuigearthéadt Op.85 míreanna agus plé ar an saothar] * [http://www.youtube.com/watch?v=mx7eE8VQkls] Sonáid do dhordveidhlín Uimh. 2 á chasadh * [http://www.dressage.net.au/tree/lukedesc.pdf Stanford Family Tree] * [http://www.libraryireland.com/Irish-Melodies/Home.php/ Moore's Irish Melodies, coirithe ag C. V. Stanford] * [http://www.julianlloydwebber.com/stanford.asp sonáid do dhordveidhlín Uimh. 2 Stanford] léirmheasanna kqdiymjsvuwigtfz4t6thsr6ddawf0q 0 28770 1086418 977251 2022-08-23T02:33:27Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is í '''Tiorána''' (''Tiranë'' nó ''Tirana'' as [[Albáinis]]) príomhchathair [[An Albáin|Poblacht na hAlbáine]]. Is í Tiorána an chathair is mó sa tír chomh maith: tá breis is 550,000 duine ina gcónaí ann. Sa bhliain 1614 a bunaíodh an chathair nua-aimseartha. Roghnaíodh Tiorána mar [[príomhchathair|phríomhchathair]] na tíre sa bhliain 1920. Tá Tiorána suite i lár na Albáine timpeallaithe ag sleibhte agus cnoic. Tá sí lonnaithe congarach don [[Meánmhuir]] agus mar sin tá aeráid na Meánmhara aici. Tá sí ar cheann de na cathracha is fliche agus is grianmhara san Eoraip. Ba é an 17ú haois ré órga na cathracha ach bíodh daoine ina gcónaí ann ón an [[Iarannaois]]. Bhí roinnt sliocht Eilíria ina gcónaí ann ach thóg na [[Impireacht na Róimhe|Rómhánaigh]] í i ndiaidh Cogaidh Eirlíria. Sa 4ú haois, thóg [[Impireacht Bhiosántach]] í agus tógadh Caisleáin Petrelë. Ní raibh tábhacht ar leith ag baint leis an gcathair go dtí an 20ú haois, nuair a ainmníodh í mar phríomhchathair na Albáine, nuair a d'fhógraíodh neamhspleáchas na hAlbáine sa bhliain [[1912]]. Is í an áit is tábhachtach sa tír ó thaobh géileagar, airgeadais, agus polaitíocht agus tá Rialtas na hAlbáine ag suí sa chathair chomh maith le tithe Uachtaráin agus Príomh-Aite na tíre. {{síol}} [[Catagóir:An Albáin]] [[Catagóir:Príomhchathracha na hEorpa]] csgnmoxpqrur5mdjuv1xu9peelljfmi 0 28806 1086155 894440 2022-08-22T19:55:08Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{glanadh-mar|NN? Cite? Forbair?}} {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[gaelscoil]] í '''Gaelscoil na Lochanna''' atá suite i m[[Baile Coimín]], [[Contae Chill Mhantáin]]. Bunaíodh an scoil sa bhliain 2006. Scoil lán-Ghaeilge idirchreidmheach atá inti. == Naisc == * [http://www.gaelscoilnalochanna.net GaelscoilNaLochanna.net] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] fsyehidok6it6vfldpvr4a2dswyloll 0 29100 1086446 981048 2022-08-23T02:46:58Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba [[aisteoir]] [[Albain|Albanach]] [[Pobal Éireannach na Breataine|de phór na hÉireann]] é '''Sean Connery''' a rugadh ar an [[25 Lúnasa]] [[1930]], a cailleadh ar an 31 Deireadh Fómhair 2020. == Luathshaol == Rugadh Thomas Sean Connery, darb ainm Thomas i ndiaidh a sheanathar, i Fountainbridge, [[Dún Éideann]], [[Albain]], an 25 Lúnasa 1930. Bean ghlantacháin ab ea a mháthair, Euphemia "Effie" McBain McLean. Rugadh iníon Neil McLean agus Helen Forbes Ross di, agus ainmníodh í i ndiaidh mháthair a hathar, Euphemia McBain, bean chéile John McLean agus iníon le William McBain as Siaras i bh[[Fìobha]]. Oibrí monarchan agus tiománaí leoraí ab ea athair Connery, Joseph Connery. {{DEFAULTSORT:Connery, Sean}} {{síol}} [[Catagóir:Aisteoirí Albanacha]] [[Catagóir:Daoine as Dún Éideann]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1930]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Diaspóra Éireannach]] ag6ljxlu9796o4ndpax88m6npetm65a 0 29643 1086132 697093 2022-08-22T19:41:56Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Contaetha na hAlban|Contae]] de chuid na h[[Albain|Alban]] is ea '''Lannraig'''. == Bailte == * [[Cille Bhríghde an Ear]] * [[Tobar na Máthar]] * [[An t-Árd Ruigh]] * [[Drochaid an Chóta, Albain|Drochaid an Chóta]] * [[Baile an t-Saoir]] * [[Camas Long]] * [[An Ruadh-Ghleann]] * [[Magh na Cruithneachd]] * [[Cnoc a' Chluig]] * [[Achadh an Locha]] * [[An Cárn Fionn]] * [[Comh Dobhair Alt]] * [[Dubh Leitir]] {{stumpa}} [[Catagóir:Contaetha na hAlban]] 9qv3z1mqpr8cp6gnz0bmtd2o0hqi5yd 0 29672 1085944 1078582 2022-08-22T12:51:19Z Zemant 11962 /* Saol */ wikitext text/x-wiki {{Glanadh}} {{WD Bosca Sonraí Duine}} Bhí '''Ivan IV Vasilyevich''' (Rúisis: Ива́н Васи́льевич) ina Shár ar [[an Rúis]] sa [[16ú haois|séú haois déag]]. == Saol == Cailleadh athair Ivan, Vasiliy a Trí, sa bhliain [[1533]], agus ó ba rud é nach raibh ach trí bliana slánaithe ag a mhac óg, fágadh na móruaisle - na boigheáraigh - i seilbh na tíre. Dream an-chumhachtach, an-neamhspleách a bhí sna boigheáraigh. B'iadsan an aicme ab airde i sochaí na sean-Rúise, agus nuair nach raibh an Sár os a gcionn, ba sciobtha a d'éirigh ina mhionchogaíocht idir na teaghlaigh éagsúla faoi cé acu ba mhó cumhachta. Agus é ag fás aníos, ghlac Ivan óg col le haicme na mboigheárach go léir, ag coinneáil súile dó ar an gcineál brilsce agus bruíonachais a bhí acu eatarthu, agus gach aon fhaicsean ag iarraidh na cinn eile a chloí le láimh láidir. Nuair a tháinig Íobhán i gcrann an oiread is a bhí sé in ann dul i gceannas ar a ríocht féin, rinne sé ródach mór ar na boigheáraigh chomh maith leis na Tataraigh dheireanacha. Chloígh Ivan an dá Chánacht mhóra, Kazan agus [[an Astracáin]], sna 1550idí, ach níor bhac sé leis an [[Cánacht na Crimé|gCrimé]], nó bhí an leithinis seo faoi choimirce Shabhdán na Tuirce, a bhí ina thiarna chomh cumhachtach dainséarach agus gurbh eagal le hIvan féin é. Ba le linn Ivan a cuireadh tús le gabháltas na [[An tSibéir|Sibéire]]. Bhronn Ivan tailte móra in oirthear na Rúise - arbh ionann é ag an am agus na Sléibhte Úralacha, teorainn na [[Eoraip|hEorpa]] is na h[[Áise]] - ar thráchtálaí shaibhir dar shloinne Stroganov. Bhí súil ag Ivan go dtabharfadh Stroganov an áit chun míntíreachais agus go dtógfadh sé poill mhianaigh ansin le salann a bhaint as an talamh. D'fhruiligh Stroganov arm príobháideach lena chuid tailte a chosaint agus chuir sé cath ar na Tataraigh agus na bundúchasaigh eile a raibh a chuid tailte ag críochantacht lena gcríocha. Ba thoradh é seo gur éirigh cogadh idir na Tataraigh áitiúla agus díormaí Stroganov. De réir a chéile d'éirigh le Yermak, taoiseach [[Cosacaigh|Cosacach]] a bhí ina cheann urra ar thrúpaí Stroganov, an oiread sin talamh a dhéanamh san Oirthear agus gur gabháltas ann féin a bhí ann. Is é an rud a tharraing an gabháltas seo ina dhiaidh ná caidreamh le pobail agus le dreamanna nua, ar nós treibheanna beaga d'fháiteallaithe a raibh craicinn fhionnaidh le ceannacht uathu. Mar sin, chuir lucht gnó na Rúise suim sna seansanna úra san Oirthear, agus iad ag tabhairt aghaidh ar an tSibéir de réir a chéile. Ar ndóigh, ní i bhfaiteadh na súl a tháinig borradh ar an trádáil Shibéireach: forbairt fhadaraíonach a bhí i gceist le feachtas Yermak féin, gan aon trácht a dhéanamh ar an ngabháltas iomlán ar an tSibéir. Dáiríribh, bhí an imirce go dtí an tSibéir inchomparáide ar go leor bealtaí leis an dóigh ar ghabh na Meiriceánaigh an t-"[[Iarthar Fiáin]]" ó na hIndiaigh. - Thairis sin, ba thréimhse mhór bhorrtha í tréimhse Ivan i gcúrsaí trádála ar dhóigheanna eile fosta, agus naisc úra á gceangal leis an Eoraip féin chomh maith leis an Áis. Bhí cogadh ar na bacáin leis na Sualannaigh fosta. Bhí teorainn thoir na [[An tSualainn|Sualainne]] - agus í suite fiarthrasna na [[An Fhionlainn|Fionlainne]] - sainithe an chéad uair riamh sa chonradh síochána a shocraigh [[Novgorod]] agus an tSualainn sa bhliain 1323, ach de réir a chéile bhí an tSualainn éirithe as an teorainn seo a urramú, agus áitribh mhíntíreachais á mbunú ag feirmeoirí ón taobh Sualannach den teorainn ar an taobh eile. D'éirigh ina chogadh idir an dá thír seo sa bhliain 1555, ach tháinig deireadh leis i gceann dhá bhliain gan aon athrú ar na teorainneacha, ná aon bhuanfhuascailt ar na fadhbanna ba bhun leis an gcogadh. Bhí an Rúis agus an tSualainn le cogadh i ndiaidh cogaidh a chur ar a chéile sna haoiseanna a bhí le teacht, agus an Fhionlainn á satailt go minic ag na saighdiúirí. Nuair a bhí an tsíocháin ar bun i ndiaidh an chogaidh áirithe seo, chúngaigh díormaí Ivan ar áit eile, mar atá, ar an dún úd Narva in oirthear na [[An Eastóin|hEastóine]]. Ba leis na Ridirí Teotanacha an Eastóin san am seo, ach bhí na Ridirí féin in adharca a chéile, go háirithe nuair a d'éirigh eatarthu faoi chúrsaí an Reifirméisin agus iad ag teacht crosach ar a chéile faoin gcineál creidimh ab fhearr. Ghabh an Rúis píosa maith d'Oirthear na hEastóine sa bhliain 1558, agus chuaigh an chuid eile de na tíortha Baltacha i dtuilleamaí na gcomharsan eile le cosaint agus díonadh a fháil ar an Rúis. Mar sin a fuair an tSualainn, [[an Danmhairg]] agus ríocht dhúbailte na [[An Pholainn|Polainne]] is na [[An Liotuáin|Liotuáine]] an chéad fhód san Eastóin agus [[an Laitvia]]. D'éirigh le hIvan tionchar éigin a fháil ar ghabháltaisí Baltacha na Danmhairge tríd an bprionsa áitiúil Dhanmhargach a bhladar chun géillsineachta le tuilleadh tailte a ghealladh dó mar fheod. Mhair an chogaíocht i gcónaí idir an tSualainn agus an Rúis sna tíortha Baltacha, áfach. Le teacht an rí Ungáraigh Stiofán Batory i seilbh choróin na Polainne sa bhliain 1575, chuir na Polannaigh a ladar sa chogadh seo freisin. Ansin, bhí an Rúis sáraithe ag a cuid námhad, go háirithe nuair a nocht fórsaí Tatáracha na Crimé ag geataí [[Moscó|Mhoscó]], i mbreis ar a raibh ar siúl ag na naimhde Iartharacha. Shocraigh na Rúisigh síocháin leis [[An Pholainn|an bPolainn]] sa bhliain 1582, ach mhair an cogadh tamall eile leis na Sualannaigh in ainneoin iarrachtaí le sos cogaidh a chur ar bun: níor tháinig deireadh leis an gcogaíocht ar an gcathéadan áirithe sin ach le síocháin Täysinä sa bhliain 1595. Níorbh iad a chuid cogaí leis na tíortha coimhthíocha a thabhaigh a leasainm d'Ivan Uafásach, ach an cogadh a chuir sé ar mhuintir a thíre féin taobh istigh de [[Moscó|stát Mhoscó]]. B'iad na huaisle - na Boigheáraigh - ba mhó a bhí thíos le polasaithe Ivan, nó ní raibh aon mhuinín aige astu siúd. Chuir Ivan le chéile cineál rúnseirbhís phearsanta dá chuid féin, na h''Oprichniki'', le cumhacht na mBoigheárach a chloí. B'ionann sin agus géarleanúint mhíthocaireach ina bhfuair na sluaite móra bás, agus ní Boigheáraigh amháin a bhí á marú. Theann lámh láidir Ivan chomh dian dána dásachtach ar na Boigheáraigh agus gur thogair cuid mhór acu a gcuid tailte a thréigean agus tearmann a lorg ar imeall na ríochta. Fear mór foréigin agus fiántais a bhí in Ivan Uafásach ina shaol phríobháideach féin, chomh maith leis na polasaithe. Mar sin, ag druidim chun deiridh dá shaol, mharaigh sé an mac ba sine aige, a ríchomharba, le buille dá bhata nuair a d'éirigh geamhthroid eatarthu. (Dhathaigh an t-ealaíontóir Rúiseach Ilya Repin pictiúr clúiteach den mhóitíf seo: Ivan Uafásach i ndiaidh dó a mhac a mharú.) Bhí an oiread sin reiligiúndachta in Ivan agus gur nós leis breithiúnas aithrí a dhéanamh in éiric an éirligh a rinne sé ar a chuid namhad. Fuair sé bás sa bhliain 1584. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Ceannairí na Rúise}} [[Catagóir:Sáir na Rúise]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1530]] [[Catagóir:Básanna i 1584]] c0ylw5g6d3yj9yrck0nygh0ixg2bfs7 0 29739 1086583 697132 2022-08-23T05:48:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[leithinis]] atá suite san [[An Éigipt|Éigipt]] é '''Leithinis Síonáí'''. == Bailte == * [[Dahab]] * [[Nuweiba]] * [[Rafah]] * [[Sharm el-Sheikh]] * [[Taba]] {{síol-tír}} [[Catagóir:An Éigipt|Leithinis Síonáí]] e3fzowe3wgjr36a3a8c3fylbqqpjnzz 0 29746 1085996 658182 2022-08-22T16:52:21Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} [[Íomhá:Lake Nasser Vista.jpg|deas|250px|mion|clé|Loch Nasser]] Is [[loch]] san [[An Éigipt|Éigipt]] é '''Loch Nasser'''. {{síol}} [[Catagóir:An Éigipt|Loch Nasser]] jw3znlf1boveymbmgd581wk5gbwaxo2 0 29886 1086337 1032670 2022-08-23T02:10:22Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Ceantar tuaithe, nó ''kunta'', in Oirthear na Fionlainne é '''Ilomantsi'''. Is é an áit is faide thoir i mórthír an [[An tAontas Eorpach|Aontais Eorpaigh]] (tá an [[An Chipir|Chipir]] agus oileán [[La Réunion]] níos faide thoir fós). Timpeall ar shé mhíle duine atá ina gcónaí ansin. Baill den Eaglais Ortadocsach iad 17.9 % de mhuintir Ilomantsi - an céatadán is airde ar fud na [[An Fhionlainn|Fionlainne]]. Labhraíonn seandaoine [[Cairéilis]] fós, agus chuaigh a lán focal Cairéilise in úsáid sa leathchaint áitiúil. Mar shampla, tugtar ''Pogosta'' ar bhaile mhór Ilomantsi. Bhronn an áit seo a hainm ar "ghalar Pogosta", galar matán a bhíonn á iompar ag na míoltóga, go háirithe nuair a bhíonn an samhradh ag druidim chun deiridh. Sa gheimhreadh, i Mí na Márta de ghnáth, bíonn lucht na sciála ag glacadh páirte i dTuras Scíála Pogosta (''Pogostan hiihto''). Tógann an turas sciála deireadh seachtaine amháin. Is é lárionad lúthchleasaíochta Parppei áit thosaithe agus chríochnaithe an turais. Ritheann ''[[Runon ja rajan tie]]'' ("Bóthar na Filíochta agus na Teorainne"), bealach turasóireachta Oirthear na Fionlainne, trí Ilomantsi. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-tír-fin}} {{DEFAULTSORT:Ilomantsi}} [[Catagóir:Ceantair na Fionlainne]] 1f9je18p4sae086bh3o8k797szhqfg4 0 30150 1086259 1063231 2022-08-23T01:41:44Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Ó 1933 go 1945, bhí [[an Ghearmáin]] faoi smacht Pháirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine, agus '''Gearmáin na Naitsithe''' a thugtar ar an tréimhse seo i stair na tíre. Tugtar '''An Tríú Reich''' (Drittes Reich i n[[Gearmáinis]]) ar stát na Naitsithe toisc gur tháinig sé i gcomharbas ar [[Impireacht Naofa Rómhánach]] na [[Meánaois]]e agus Impireacht na Gearmáine 1871–1918. '''''Deutsches Reich''''' ([[Reich Gearmánach]]) an t-ainm a bhí air ó 1933 go 1943, agus ansin baisteadh an t-ainm '''''Großdeutsches Reich''''' air. == An Naitsíochas == [[Íomhá:Nazi Swastika.svg|thumb|deas|200px|An Svaistíce - Príomhshiombail an Naitsíochais]] Is é an ''Naitsíochas'' ([[Gearmáinis]]: ''Nationalsozialismus'' - tá an leagan ''Nazismus'' ann chomh maith, ach ní chluintear chomh minic céanna é) an t-ainm a thugtar ar idé-eolaíocht na ''Naitsithe'' (Gearmáinis: ''Nazis''), arbh iad baill agus lucht leanúna ''Pháirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine'' (''Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei'', NSDAP) iad. Gluaiseacht [[Ciníochas|chiníoch]], [[frith-Ghiúdachas|fhrith-Ghiúdach]] ab ea na Naitsithe, agus [[Adolf Hitler]] ina cheannaire diansmachtúil orthu. Bhí na Naitsithe i réim sa [[An Ghearmáin|Ghearmáin]] sna blianta [[1933]]-[[1945]], agus ba iadsan a chuir tús leis an [[Dara Cogadh Domhanda]]. Faoi thionchar na Naitsithe, tháinig rialtais soip ar an bhfód i dtíortha eile a raibh cuma an Naitsíochais orthu, cosúil le rialtas [[Vidkun Quisling]] san Iorua. I mblianta an Naitsíochais, bhí Hitler ina [[Deachtóireacht|dheachtóir]] ar an nGearmáin, agus é ag cur polasaithe coiriúla i gcrích le cabhrú na Naitsithe. Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, bíonn grúpaí beaga nua-Naitsithe ag iarraidh smaointeachas na Naitsithe a athbheochan. Uaireanta, baineann siad úsáid as siombailí na Naitsithe freisin. Is í an svaistíce (Gearmáinis: ''das Hakenkreuz'') an tsiombaile is tábhachtaí de chuid na Naitsithe, ach tá sé coiscthe ag na húdaráis sa Ghearmáin, san Ostair agus san Eilvéis an svaistíce agus comharthaíocht Naitsíoch eile a choinneáil le feiceáil go poiblí. Tháinig coincheap an tSóisialachais Náisiúnta ar an bhfód mar theideal ar chuspóirí Pháirtí Lucht Oibre na Gearmáine (''Deutsche Arbeiterpartei'', DAP), a tharraing an t-ainm nua úd NSDAP, nó Páirtí Sóisialach Náisiúnta Lucht Oibre na Gearmáine air féin sa bhliain 1920. Roimhe sin féin, i Mí Bhealtaine 1918, fuair Páirtí Gearmánach an Lucht Oibre san Ostair ainm nua den chineál chéanna - ''Deutsche Nationalsozialistische Arbeiterpartei'' - Páirtí Sóisialach Náisiúnta Gearmánach an Lucht Oibre. Bhí an dá pháirtí dírithe ar an "sóisialachas náisiúnta" a chur in áit an tsóisialachais idirnáisiúnta a bhí á chur chun cinn ag na Daonlathaigh Shóisialta. Sna páirtithe seo, bhí an corrsmaoineamh frithchaipitleach á mheascadh tríd an náisiúnachas ciníoch. Mar sin, bhí siad in ann vótaí a mhealladh ó na meánaicmí agus ón lucht oibre san am céanna. Maidir leis na Sóisialaigh Náisiúnta sa Ghearmáin, thug siad "gluaiseacht" orthu féin seachas "páirtí", lena leas a bhaint as chomh tuirseach a bhí cuid de mhuintir na tíre den pholaitíocht mar rud. Inniu, is gnách coincheap an tSóisialachais Náisiúnta a ionannú go hiomlán le saoldearcadh ollsmachtúil ciníoch [[Adolf Hitler|Hitler]] agus lucht a leanúna. Ní mór cuimhne a choinneáil air, áfach, gur bhain Hitler a chiall féin as an dá choincheap idir [[Náisiúnachas]] agus [[Sóisialachas|Shóisialachas]]. Is éard a bhí i gceist leis an Náisiúnachas, dar leis, ná umhlaíocht agus urraim an duine don Náisiún, agus is éard a bhí i gceist leis an Sóisialachas ná an fhreagracht a ghlac an Náisiún as an duine. Is é an tuiscint a bhí ag na Sóisialaithe i gciall cheart an fhocail ar a n-idé-eolaíocht féin ná go gcaithfí na meáin táirgíochta a shóisialú (a chomharshealbhú), ach dhiúltaigh Hitler riamh dá leithéid de Shóisialachas. Thairis sin, theastaigh ó Hitler a idé-eolaíocht féin a dhealú ón bh[[Faisisteachas]], a bhí tagtha ar an bhfód san Iodáil faoi chomandracht [[Benito Mussolini]]. San [[APSS|Aontas Shóivéadach]], áfach, ba ghnách Faisisteachas a thabhairt ar an dá idé-eolaíocht seo ón mbliain 1925 ar aghaidh, agus i ndiaidh an [[Dara Cogadh Domhanda]], d'éirigh an úsáid seo coitianta i dtíortha Oirthear na hEorpa, a bhí ina satailítí polaitiúla ag an Aontas Sóivéadach. San Iarthar féin ba leasc leis an lucht léinn [[Karl Marx|Marxach]] úsáid a bhaint as an téarma "Sóisialachas Náisiúnta" le tagairt don Naitsíochas, ó b'ionann sin dar leo agus aitheantas a thabhairt don chiallú gur sórt Sóisialachais é an Naitsíochas. Is é an tuiscint a bhí ag na Marxaigh gur cineál aicmeachas buirgéiseach a bhí i gceist leis an bhFaisisteachas. Tuiscint eile atá i gceist le teoiric an ollsmachtachais, a bhí an-choitianta i measc na staraithe a raibh dearcadh neamh-Shóisialach nó fiú frith-Shóisialach acu. Chuir siadsan an Naitsíochas agus an Stailíneachas ar aon leibhéal le chéile mar chórais ollsmachtacha, agus iad ag díriú ar chosúlachtaí an dá chóras ina gcuid taighde. Bhí an scoil seo breá sásta úsáid a bhaint as na hainmneacha "Sóisialachas Náisiúnta" agus "Naitsíochas". == Stair na Gearmáine faoi smacht Hitler == [[Íomhá:Liebermann_portret_van_Paul_von_Hindenburg.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Liebermann_portret_van_Paul_von_Hindenburg.jpg|mion|[[Paul von Hindenburg]]]] === An Dóigh ar Bhain Ceannaire na Naitsithe amach an tSeansailéireacht === Níor bhain [[Adolf Hitler]] amach saoránacht na Gearmáine ach i Mí Feabhra 1932, ach nuair a bhí sé ina Ghearmánach go hoifigiúil, bhí cead iarrthóireachta aige i dtoghcháin Uachtaránachta na bliana céanna. Ba é an seanmharascal cogaidh [[Paul von Hindenburg]] a ghnóthaigh an báire sin, ach bhí Hitler go tiubh sna sálaí aige, agus b'éigean athvótáil a chóiriú, toisc nach bhfuair aon duine de na hiarrthóirí a dhóthain vótaí sa chéad bhabhta. I Mí na Samhna, 1932, chuaigh na Gearmánaigh chuig an mbosca ballóide in athuair, áfach, agus olltoghchán nua ar siúl. An uair sin, b'iad na Naitsithe an páirtí ba mhó sa Pharlaimint, agus ar an 30ú lá de Mhí Eanáir 1933, cheap an tUachtarán Hindenburg Adolf Hitler mar Sheansailéir. Na coimeádaigh agus na míleataigh timpeall ar Hindenburg, bhí siad ag áitiú ar an Uachtarán rialtas náisiúnaíoch a cheapadh agus Hitler a chur ina cheannas. Bhí tacaíocht ag teacht do Hitler i gcónaí ó na gróintíní tionsclaíochta agus ó na baincéirí, nó bhí siad den bharúil gurbh eisean an sciath chosanta ab fhearr ar na Cumannaigh. Thairis sin, má bhí Hitler ag gealladh atharmáil na tíre, b'ionann sin agus an tionsclaíocht a chur ag táirgiú trealamh cogaidh don Stát, agus ar ndóigh, ba díol spéise é sin do na gróintíní. Bhí claontachtaí áirithe taobh istigh den NSDAP féin chun frithchaipitleachais, ach má bhí, bhí éirithe le Hitler iad a choinneáil faoi smacht, rud a thaitin go mór le lucht an rachmais, ní nárbh ionadh. [[Íomhá:Verboten_Zeitung_1933.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Verboten_Zeitung_1933.jpg|clé|mion|267x267px|comhghuaillíocht scaoilte de pháirtithe an fhreasúra ag an am]] B'fhearr le Hitler, ar ndóigh, an milleán a fhágáil ar na Giúdaigh, seachas ar na rachmasóirí. In óráid a thug sé do Chlub Tionsclaíochta Düsseldorf sa bhliain 1932, mhol Hitler na scothaicmí caipitleacha, agus é ag rá nach dtiocfadh rath ná bláth ar eacnamaíocht na Gearmáine choíche, dá mbeadh "duine as gach beirt den tuairim gurb ionann rachmas agus gadaíocht" - tagairt a bhí anseo do na Daonlathaigh Shóisialta agus do na Cumannaigh. Na coimeádaigh náisiúnaíocha, arís, chinntigh Hitler a dtacaíocht siúd dó féin nuair a ghlac sé le Franz von Papen mar Leas-Sheansailéir. Bheadh cead ag Papen bheith i láthair agus an Seansailéir ag dul i bhfianaise an Uachtaráin. Shíl von Papen féin go mbeadh sé in ann "srianta a choinneáil le Hitler" ar an dóigh seo. Bhí dóchas ag na míleataigh go dtreiseodh Hitler leis na fórsaí armtha agus go gcuirfeadh sé Conradh Versailles ar ceal. Maidir leis na coimeádaigh náisiúnaíocha, bhí siadsan ag dréim le tuilleadh cobhsaíochta i saol polaitiúil na tíre agus le cultúr polaitiúil nua a bheadh níos cairdiúla i leith na monarcachta. [[Íomhá:Reichstag_queimando.svg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Reichstag_queimando.svg|mion|27 Feabhra 1933]] === Tine Reichstag agus na dlíthe éigeandála === Ar an [[27 Feabhra]] [[1933]], chuaigh áras an Reichstag—is é sin, áras na Parlaiminte—trí [[Tine|thine]]. Ní raibh moill ar bith ar Hitler an locht a fháil ar na [[Cumannachas|Cumannaigh]]. Achtaíodh na [[dlí]]<nowiki/>the éigeandála ar an [[23 Márta]] [[1933]]. Tugadh an Forógra um Chosaint Phobal agus Stát na Gearmáine air seo (Ermächtigungsgesetz nó Enabling Act).<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Enabling act|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Enabling_act&oldid=945205789|journal=Wikipedia|date=2020-03-12|language=en}}</ref> Léigh * [[Tine Reichstag (1933)]] === Tús na Deachtóireachta === Chuaigh Hitler i dtuilleamaí a chuid lucht leanúna sna póilíní agus sna fórsaí slándála leis na Cumannaigh agus le cuid de na Sóisialaigh Dhaonlathacha a eisiamh as an bParlaimint, le go bhféadfadh sé tromlach dhá dtrian a chinntiú dó féin agus dá chuid dlíthe speisialta. Bhí na páirtithe neamh-Shóisialacha sásta a vótaí a chaitheamh i bhfách leis na dlíthe speisialta a bhronn cumhachtaí neamhghnácha ar Hitler (''Ermächtigungsgesetze'' nó dlíthe cumhachtaithe a thugtaí orthu as Gearmáinis). Nuair a chuaigh na dlíthe seo um chumhachtaí speisialta do Hitler i bhfeidhm (ar an [[23 Márta]] [[1933]]), tháinig deireadh le daonlathas Phoblacht Weimar, agus thosaigh ré na deachtóireachta, nó ré an Tríú ''Reich''. Ar an [[14 Iúil]] [[1933]], bhí gach páirtí polaitiúil sa tír coiscthe seachas na Naitsithe. Má thug gróintíní na heacnamaíochta agus na tionsclaíochta tacaíocht do Hitler go saorthoilteanach roimhe seo, b'éigean dóibh, anois, tuilleadh den earra chéanna a thál air ina n-ainneoin féin. Ar an chéad lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1933, tugadh isteach an t-''Adolf-Hitler-Spende'', is é sin, an "bronntanas" ar Hitler. Chaithfeadh gach gnóthas nó comhlacht "bronntanais" den chineál seo a thabhairt do pháirtí na Naitsithe feasta, agus iad áirithe i gcoibhneas líon an lucht oibre a bhí ag gach gnólacht agus an oiread tuarastail a d'íoctaí leo. Idir seo agus an bhliain [[1945]], bhailigh páirtí na Naitsithe seacht gcéad milliún ''Reichsmark'' ar an dóigh seo, agus bhí saol an mhadra bháin ag na Naitsithe ar an ailp seo, gan aon agó. Ba é Ernst Röhm an t-aon duine amháin a bhí in aon neasacht do bheith ábalta ollchumhacht Hitler a cheistiú faoin am seo. Ní raibh aon duine eile ag tabhairt ''Du'' in áit an cheiliúir fhoirmiúil úd ''Sie'' ar Hitler, agus thairis sin, d'fhéadfá a rá go raibh Hitler faoi chomaoin ag Röhm, a chuidigh go mór leis nuair nach raibh sé i mbéal an phobail go fóill. Bhí go leor daoine sa Pháirtí a bhí ag iompairc le Röhm faoi ghnaoi Hitler, cosúil le [[Heinrich Himmler]], Hermann Göring agus Reinhard Heydrich, agus iad uile ag tabhairt le fios don deachtóir nach raibh Röhm iontaofa. Ar an [[30 Meitheamh]] [[1934]], "[[Oíche na Scian Mór]]", phurgaigh Hitler a pháirtí. Maraíodh Röhm agus ceannairí eile an SA, chomh maith le sraith de ghinearáil agus daoine eile nach raibh ag taitneamh le Hitler ar chúis éigin. Cuid acu, bhí siad dáiríribh ag cur in aghaidh Hitler, ach ní raibh sa chuid eile ach Naitsithe dílse nó náisiúnaithe coimeádacha a fuair Hitler riachtanach a chur chun báis ar eagla na heagla. Mar shampla, maraíodh an Ginearál [[Kurt von Schleicher]] agus a bhean chéile, toisc go raibh von Schleicher féin ina Sheansailéir tráth, roimh lá Hitler. I ndiaidh bhás [[Paul von Hindenburg|Hindenburg]] ar an dara lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1934, chuir Hitler ar na fórsaí armtha mionnaí dílseachta a mhóidiú dó féin, agus ón lá sin amach, bhí sé ina Cheannaire agus ina Sheansailéir araon - is é sin, ''Führer und Reichskanzler''. I Mí Eanáir 1938, cuireadh [[Werner von Blomberg]], arbh é an tAire Cogaidh é, agus an Ginearál-Choirnéal [[Werner von Fritsch]], Ard-Cheannasaí an Chos-Slua, as oifig. Ba é an SS a tharraing callán orthu. Maidir le Blomberg, cuireadh bean óg, [[Erna Gruhn]], in aithne dó a bhí ina hiar-striapach agus ina hiar-chuspa d'irisí pornagrafaíochta. Thit Blomberg i ngrá leis an gcailín, cé gur fear cnagaosta a bhí ann cheana féin, agus phós sé í. Ar dtús, ní raibh Hitler ná Göring míshásta ar aon nós ná slí le scéal grá an Ghinearáil, cé go bhfuil a mhuintir-sean ar an daoraí faoin bpósadh. A mhalairt ar fad, thug Hitler agus Göring in iúl do Bhlomberg gur dea-shiombail d'aontas nua na Gearmáine a bheadh ann dá bpósfadh ginearál de phór uasal cailín simplí cosúil le hErna. Níor tháinig fíor-scéal Erna chun solais ach i ndiaidh na bainise, agus ansin, bhí port Bhlomberg seinnte mar mhíleatach proifisiúnta. Maidir le Fritsch, arís, cuireadh ina leith go raibh sé ina homaighnéasach. Mar sin, d'éirigh le Hitler ceannasaithe an Airm a náiriú agus a chur as oifig, agus ina dhiaidh sin, bhí sé féin i gceannas na bhfórsaí armtha chomh maith leis an stát sibhialta. === An Ciníochas mar Pholasaí === Spreagadh tábhachtach do pholasaithe Hitler ab ea an frith-Ghiúdachas a bhí meáite ar na Giúdaigh a mharú scun scan, chomh maith le leagan radacach den [[Darwineachas sóisialta]]. Ón chéad lá ar tháinig sé os comhair an tsaoil mhóir go dtí lá a bháis, ba nós le Hitler na Giúdaigh agus na "ciníocha ar bheagán fiúntais" a ionsaí ina chuid óráidíochta. Ciníocha ar bheagán fiúntais ab ea na [[Giofóga]], na [[An Pholainn|Polannaigh]] agus na [[An Rúis|Rúisigh]], mar shampla. Maidir leis an Darwineachas sóisialta, tháinig sé chun solais ina chuid cainteanna faoi dhaoine a raibh galar, máchail nó easláinte orthu, agus é ag rá gur "beatha neamhfhiúntach" (''lebensunwertes Leben'') a bhí i gceist leo. Is é an dearcadh a bhí ag Hitler ar stair an chine dhaonna nach raibh ann go bunúsach ach síorchath ina raibh na dea-chiníocha agus an bheatha fhiúntach ag díothú na ndroch-chiníocha agus na beatha neamhfhiúntaí. Mar shampla, dúirt sé ag Ard-Fheis a pháirtí i [[Nürnberg]] sa bhliain 1929: "Dá saolófaí milliún leanbh don Ghearmáin in aghaidh na bliana, agus 700,000-800,000 duine den chuid is laige á ndíothú san am céanna, is féidir gur méadú ar ár bhfórsaí a bheadh ann." === Géarleanúint na nGiúdach === Ar dtús, tháinig frith-Ghiúdachas Hitler agus na Naitsithe chun solais sa dóigh a ndéantaí leatrom oscailte ar na Giúdaigh, agus a gcuid cearta sibhialta á mbaint díobh. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh an polasaí sin chun géaradais nuair a tosaíodh ar na Giúdaigh a mharú ina sluaite - an t[[Uileloscadh]], mar a thugtar air. Bhí sé tugtha le fios ag Hitler ina leabhar ''Mein Kampf'' gur theastaigh uaidh na Giúdaigh go léir a chur de dhroim an tsaoil, mar "fhuascailt dheiridh" ar an "gceist Ghiúdach". Áirítear go raibh timpeall ar shé mhilliún Giúdach ar feadh na hEorpa thíos leis an bhfeachtas ollscriosta seo. Go gairid i ndiaidh do Hitler teacht i gcumhacht, tosaíodh ag imirt leatroim ar na Giúdaigh go fairsing. I Mí Aibreáin na bliana 1933, d'eagraigh an rialtas nua baghcat trí lá ar na siopaí Giúdacha. Is é an t-ábhar a luaigh siad leis an mbaghcat ná go raibh "na Giúdaigh sa choigríoch ag scaipeadh scéalta uafáis" faoin nGearmáin. Sna sálaí ag an mbaghcat, reachtaíodh dlíthe agus achtanna nua le tuilleadh srianta a chur le cearta daonna na nGiúdach agus le saoránaigh den dara grád a dhéanamh díobh. Mar shampla, na Giúdaigh a bhí ina státseirbhísigh, chaill siad a gcuid post i ndiaidh dlí nua, agus cuireadh isteach ar na Giúdaigh a raibh jabanna de chineál eile acu freisin. Ní raibh cead ag na dochtúirí Giúdacha, mar shampla, ach othair Ghiúdacha a leigheas, agus ní fhéadfadh na dlíodóirí Giúdacha freastal ach ar chliaint Ghiúdacha. Sa bhliain 1935, reachtaíodh "[[Dlíthe Nürnberg]]" a bhain na cearta sibhialta de na Giúdaigh go deifnídeach. Thar aon rud eile, toirmisceadh ar na Giúdaigh daoine neamh-Ghiúdacha a phósadh nó comhriachtain ghnéis a bheith acu leo. Chabhródh an stát agus an páirtí le gnóthadóirí neamh-Ghiúdacha gnóthais Ghiúdacha a shealbhú. Na Giúdaigh a bheadh le dul ar imirce, chaithfeadh siad cáin ard a íoc, i gcruth is nach mbeadh pingin rua acu agus iad ag cromadh ar an saol nua thar lear. Roimh an Uileloscadh féin, b'í [[Oíche na Gloine Briste]] (''Reichskristallnacht'') ón naoú go dtí an deichiú lá de Mhí na Samhna 1938 buaicphointe na géarleanúna. Rinneadh ionsaithe ar na Giúdaigh, ar a gcuid gnóthas, sionagóg agus fothuithe eile de réir mar a d'eagraigh Joseph Goebbels, an tAire Bolscaireachta, iad, agus é ag fógairt san am céanna gurbh í "fearg spontáineach an phobail" ba chúis leis na hionsaithe. I ndiaidh don Dara Cogadh Domhanda pléascadh amach, ní ghabhfadh Hitler leor le gnáth-ghéarleanúint na nGiúdach a thuilleadh - theastaigh uaidh iad a mharú agus a dhíothú go fisiciúil. Ní raibh cead eisimirce ag na Giúdaigh a thuilleadh, agus de réir mar a bhí trúpaí na Gearmáine ag forghabháil tíortha eile, bhí géarleanúint na nGiúdach ag dul i bhfairsinge. Ón chéad lá de Mhí Mheán Fómhair 1941 i leith, chaithfeadh na Giúdaigh go léir, a bhí ní ba sine ná sé bliana d'aois, an réalta bhuí a fhuáil dá gcuid éadai ionas go mbeadh sí le feiceáil go héasca. Cuireadh srianta éagsúla le saol na nGiúdach. Ní raibh cead acu dul ar bhord na mbusanna, ná gluaisteán, raidió nó fiú madra nó cat a bheith acu. De réir a chéile, chaithfidís a seantithe agus a seanárasáin a thréigean le haghaidh a thabhairt ar na geiteonna agus na campaí géibhinn. Sa bhliain 1942, tógadh na chéad champaí díothúcháin sa Pholainn, a bhí forghafa ag na díormaí Gearmánacha: [[Auschwitz]]-[[Birkenau]] agus [[Majdanek]]. Sna campaí díothúcháin, bhí na daoine á marú mar a bheadh tionsclaíocht ann, is é sin, b'éigean dóibh dul isteach i seomraí gáis inar tachtadh iad le hidriginchiainíd ("[[aigéad hidricianach]]", "Zyklon B"). Níorbh iad na Giúdaigh amháin a bhí á marú iontu, ach Polannaigh Chaitliceacha - intleachtóirí ach go háirithe, nó níor theastaigh ó Hitler aos léinn dá gcuid féin a fhágáil ag na náisiúin Shlavacha - agus Giofóga, ach go háirithe. Iad siúd atá ag iarraidh an tUileloscadh a shéanadh, tá siad ag áitiú nach féidir Hitler a chiontú san Uileloscadh, ós rud é nár thángthas trasna ar aon doiciméad oifigiúil ina mbeadh Hitler féin ag ordú go ndíothófaí na Giúdaigh, doiciméad a bheadh sínithe ag an deachtóir. Ón taobh eile de, tá sé soiléir go hiomlán go raibh an cinedhíothú ag freagairt dá mhianta pearsanta. Luaigh sé cinedhíothú na nGiúdach ina leabhar ''Mein Kampf'', ag tabhairt le fios gur shíl sé gur cuidiú le cás na Gearmáine sa Chéad Chogadh Domhanda a bheadh ann dá gcuirfí na Giúdaigh chun báis san am sin, agus in óráid a thug sé don Pharlaimint (''Reichstag'') ar an 30ú lá de Mhí Eanáir 1939, bhagair sé go gcuirfeadh sé "cine na nGiúdach san Eoraip de dhroim an tsaoil" dá mbeadh cogadh ann. De réir mar ba chuimhin le Heinrich Himmler, d'ordaigh Hitler go pearsanta in Earrach na bliana 1941, agus é dóchasach i gcónaí go mbeadh an lá ag an nGearmáin, go marófaí na Giúdaigh go léir. Dúirt Himmler lena shuathaire pearsanta, [[Felix Kersten]], san am céanna, roimh an ionsaí ar an Aontas Sóivéadach, nár mhór "na Giúdaigh, gach aon duine acu, a dhíothú roimh dheireadh an chogaidh. Sin é an rud atá ag teastáil ón bh''Führer''." Sa bhliain 1943, nuair a bhí breithlá an deachtóra á cheiliúradh, thug Himmler óráid do cheannairí an SS agus iad cruinnithe i bPosen ([[Poznań]] sa Pholainn), agus é ag trácht go hoscailte ar an Uileloscadh agus ar an dóigh a gcuirfí i gcrích é. Is éadócha go ndéanfadh sé a leithéid gan faomhadh soiléir a fháil roimh ré ón bh''Führer''. Thairis sin, tá tuairiscí ann ó dhaoine a bhí i bhfianaise Hitler nuair a bhí sé ag tagairt do mhionsonraí an Uilelosctha. Dúirt a ghiolla [[Heinz Linge]] agus a aidiúnach [[Otto Günsche]] go gairid i ndiaidh an chogaidh go raibh spéis mhór aige sna seomraí gáis agus sa dóigh a n-oibrítí iad. Chuireadh Himmler mionsamhlacha agus gormchlónna de na campaí báis faoina bhráid, agus d'ordaigh Hitler "iomlán an scóid" a ligean leis na dearthóirí. === Scéim na hEotanáise === Más deacair féin milleán Hitler san Uileloscadh a dhearbhú, níl aon amhras ann go raibh sé ciontach go pearsanta i gcoir mhór eile de chuid na Naitsithe. I Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1939, shínigh sé an t-ordú le "[[scéim T4]]", mar a thugtar uirthi, a chur i gcrích. Mar sin, chuir sé ar chumas na ndaoine a bhí i mbun na scéime daoine a mharú a bhí easlán ó thaobh an choirp nó na hintinne de, nó "daoine nárbh fhiú a fhágáil ina mbeo" (''lebensunwertes Leben''), mar a deirtí i mbéarlagair na hidé-eolaíochta. "[[Eotanáis]]" nó bás faoisimh a thugtaí ar an dúnmharfóireacht seo go hoifigiúil. Ba le [[Philipp Bouhler]], a bhí i gceannas ar oifig phearsanta Hitler i bpáirtí na Naitsithe (''Führerkanzlei''), a thit sé scéim na heotanáise a thabhairt i gcrann. D'iompaigh sé tithe téarnaimh agus banaltrais ina dtithe báis. Sa Ghearmáin féin, maraíodh beagnach 190 000 duine a raibh máchail éigin orthu - [[titimeas]], mar shampla. Tachtadh cuid acu le gás cosúil leis na cimí sna campaí géibhinn, cuid eile tugadh nimh de chineál eile dóibh, bhí dornán ann a lámhachadh scun scan, agus fágadh dream eile fós gan bia go dtí go bhfuair siad bás le hocras. Is deacair a fháil amach, cé mhéid a básaíodh ar an dóigh seo sa chuid den Eoraip a bhí forghafa ag na trúpaí Gearmánacha. Fuair eaglaisigh sa Ghearmáin amach faoi scéim na heotanáise agus cháin siad í go poiblí - is fiú [[Clemens August von Galen]], easpag Caitliceach [[Münster]], a ainmniú mar dhuine acu - agus b'éigean don [[SS]] tuilleadh rúndachta a chleachtadh leis an scéim a leanúint. I ndeireadh an chogaidh, bhí duine as gach beirt de na heasláin sna tithe banaltrais agus téarnaimh curtha chun báis. Ócáid oiliúna ab ea scéim na heotanáise do thascfhórsaí an SS le haghaidh an ródaigh a bhítí a ullmhú do na Giúdaigh. === An Téisclim Chogaidh === Cosúil le polaiteoirí daonlathacha Phoblacht Weimar féin, bhí Hitler ag iarraidh conradh síochána Versailles a athbhreithniú nó a chur ar ceal. Murab ionann agus iad siúd, áfach, ní raibh sé sásta le canálacha na taidhleoireachta amhán, - chuir sé an cogadh san áireamh chomh maith. Ní raibh an cogadh ar an gclár oibre go fóill, nó bhí na cumhachtaí Eorpacha eile sásta a lán a ghéilleadh do Hilter. Mar shampla, shínigh an Bhreatain Mhór an Conradh Angla-Ghearmánach um Chúrsaí Cabhlaigh leis an nGearmáin, agus shocraigh an Pholainn conradh neamhionsaithe leis na Gearmánaigh sa bhliain 1934. Sa bhliain chéanna, d'ardaigh an Ghearmáin an buiséad cogaidh thar na srianta a cuireadh leis i gconradh síochána na bliana 1919, agus dhá bhliain ina dhiaidh sin, chuaigh Hitler chun diúnais ar an gconradh síochána arís, nuair a ghabh fórsaí na Gearmáine na tailte dí-mhíleataithe taobh thiar den Réin. Go dtí sin, ní raibh cead isteach ag an arm Gearmánach sa chuid sin den tír. Cé go raibh an Ghearmáin ag sárú an chonartha glan oscartha leis an gcineál seo gníomhartha, níor tharraing na cumhachtaí eile aon challán. Níor ghabh Hitler leor le hathbhreithniú Chonradh Versailles amháin, nó bhí sé inbharúla go raibh, fiú, teorainneacha na Gearmáine ''roimh'' an Chéad Chogadh Domhanda róchúng don náisiún. Cé go raibh sé ag cur béime ar an tsíocháin ina chuid óráidíochta, bhí sé ag ullmhú cogaidh cheana féin. Nuair a fuair an sean-Uachtarán Hindenburg bás sa bhliain 1934, chuir Hitler in iúl dá chuid ginearál go raibh sé meáite an Ghearmáin a dhéanamh inniúil chun cogaidh sula mbeadh cúig bliana thart. Leis an gcuspóir seo a bhaint amach, chuir sé an coinscríobh i bhfeidhm arís sa bhliain 1935, agus an bhliain a bhí chugainn d'fhógair sé plean ceithre mblian chun treisiú leis na fórsaí armtha. Bhí athbheochan eacnamúil na Gearmáine ón mbliain 1933 ar aghaidh go mór mór i dtuilleamaí scéimeanna stáit le hobair a sholáthar, scéimeanna a bhí bunaithe ar an tseirbhís éigeantach oibre (''[[Arbeitsdienst]]'') agus ar an téisclim chogaidh. Bhí meáiteacht Hitler i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh le haithint ó Mhí Dheireadh Fómhair na bliana 1933 amach, nuair a d'éirigh an Ghearmáin as na comhchainteanna dí-armála leis an mBreatain Mhór agus leis an bhFrainc. San am céanna, d'fhág an Ghearmáin slán ag Conradh na Náisiún chomh maith. Sa bhliain 1934, dhúnmharaigh na Naitsithe áitiúla Seansailéir na hOstaire [[Engelbert Dollfuss]], agus tacaíocht acu ó Hitler, nó bhí siad ag iarraidh teacht i gcumhacht san Ostair agus an tír a nascadh leis an nGearmáin, [[Anschluss|scéim]] nár éirigh léi go fóill san am sin. Cosúil leis sin, bhí Hitler ag tacú le [[Francisco Franco|Franco]] i gCogadh Cathartha na Spáinne ón mbliain 1936 ar aghaidh. Cuidiú tábhachtach ab ea é le Franco na heitleáin Ghearmánacha - "Léigiún na gCondar" - a chuir Hitler go dtí an Spáinn, ach is dócha gurbh é an cleachtadh cogaidh dá chuid eitleoirí ba mhó a bhí ag teastáil ón deachtóir Gearmánach. Ar an gcúigiú lá de Mhí na Samhna 1937, chuir Hitler na ginearáil in eolas a chuid pleananna cogaidh. Dúirt sé go hoscailte "gurbh é an cogadh an t-aon fhreagra ar cheist na Gearmáine", agus é ag tabhairt le tuiscint go gcaithfí an chéad seans eile a thapú leis an tSeicslóvaic agus an Ostair a ghabháil. I Mí na Márta 1938, d'éirigh le Hitler an Ostair a iompú ina cúige Gearmánach, "Ostmark" ("Na Críocha Thoir") mar a baisteadh uirthi. I Mí Dheireadh Fómhair, d'éiligh sé go dtabharfadh an tSeicslóvaic na tailte in aice leis an teorainn - ''Sudeten'' - don Ghearmáin, ós rud é gur Gearmáinis ba mhó a bhí á labhairt ag muintir na gcríoch seo. Ós rud é go raibh conradh comhghuaillíochta ag an tSeicslóvaic leis an bhFrainc agus le Sasana, bhí cogadh ag bagairt san am sin féin. Bhí Mussolini inbharúla nach raibh an Iodáil ullamh don chogadh go fóill, agus chuaigh seisean ag déanamh idirghabhála. Dá thoradh sin, tháinig Príomh-Airí na Breataine Móire agus na Fraince, [[Neville Chamberlain]] agus [[Édouard Daladier]], go München le haghaidh comhchainteanna le Hitler. Ní raibh siadsan den tuairim, ach an oiread, go mbeadh a dtíortha in ann ag an gcogadh, agus mar sin, bhí siad géilliúil d'éilimh Hitler. Mar sin, d'fhág siad cead aige na críocha ag an teorainn a ghabháil. Cé gur chuir Hitler urra le slándáil na Seicshlovaice, ní raibh sé mall ag briseadh a ghealltanais. I Mí na Márta 1939, chuir sé deireadh leis an tSeicslóvaic mar thír neamhspleách. Chuidigh sé leis na náisiúnaithe Slóvacacha a leath féin den tír a iompú ina "stát neamhspleách" faoi choimirce na Gearmáine - le fírinne, ní raibh an stát seo neamhspleách ar an nGearmáin ar aon nós. An chuid eile den tSeicslóvaic, hiompaíodh ina "coimirceas" í, is é sin, níor fágadh oiread is cuma an neamhspleáchais uirthi. Nuair a bhí an tSeicslóvaic curtha de dhroim an tsaoil, dúirt Hitler in óráid a thug sé don ''Reichstag'' go raibh a dóthain tailte ag an nGearmáin anois. Mar sin féin, cúpla mí ina dhiaidh sin, thosaigh sé ag éileamh go gcuirfí Danzig leis an nGearmáin - san am sin, bhí an chathair seo ina Saor-Chathair a raibh stádas an stáit neamhspleách aici. I Mí Lúnasa 1939, shínigh sé conradh - [[Conradh Ribbentrop agus Molotov|Conradh]] [[Joachim von Ribbentrop|Ribbentrop]] agus [[Vyacheslav Molotov|Molotov]] - leis an Aontas Sóivéadach inar socraíodh go mbeadh iarthar na Polainn ag titim leis an nGearmáin dá gcuirfí "cuma nua ar na tíortha" in Oirthear na hEorpa. Nuair a chuaigh sé ag éileamh a chuid féin den Pholainn, phléasc an Dara Cogadh Domhanda amach. Ar an gcogadh seo a bhí sé meáite ón lá ar tháinig sé i gcumhacht sa Ghearmáin. An dóigh ar iompair sé é féin ón gcruinniú mullaigh i München ar aghaidh, áfach, chuaigh sé i gcion ar lucht rialtais na Fraince agus na Breataine Móire nárbh fhéidir muinín a bheith agat as Hitler. Dá dtabharfá dó an rud a bhí ag teastáil uaidh, ní bheadh sé i bhfad ag éileamh tuilleadh. === Hitler agus an Dara Cogadh Domhanda === [[Íomhá:Benito Mussolini and Adolf Hitler.jpg|thumb|200px|Hitler le [[Benito Mussolini]].]] I mbreis ar dhíothú na nGiúdach, ní raibh ach aon chuspóir amháin eile ag Hitler, agus é luaite aige i Mein Kampf cheana féin, is é sin, cumhacht dhomhanda a dhéanamh den Ghearmáin. Ós rud é nach mbeadh ceachtar den dá chuid ar fáil gan an lámh láidir, bhí an cogadh ar na bacáin ó thús a dheachtóireachta. Ní raibh sé ag iarraidh na teorainneacha ó na laethanta roimh an Chéad Chogadh Domhanda a chur i bhfeidhm arís, nó bhí rud ba mhó ná sin uaidh, mar atá, Oirthear na hEorpa a choilíniú mar "spás maireachtála" (''Lebensraum'') don Ghearmáin. Ba é an tAontas Sóivéadach ba mhó a bheadh thíos leis na scéimeanna seo. Bhí sé ábalta an cuspóir seo a chur i bhfocail mar "chath in aghaidh an Bhoilséiveachais", rud a chabhraigh leis tacaíocht a mhealladh ó pholaiteoirí Iartharacha a raibh eagla orthu roimh an gCumannachas. Níor thuig ceannairí Shasana agus na Fraince ach i ndiaidh ghabháltas Hitler ar an tSeicslóvaic nach raibh an cogadh in aghaidh na Gearmáine inseachanta. Thosaigh siad ag caitheamh tuilleadh airgid le téisclim chogaidh, agus iad ag iarraidh comhoibriú éigin a chur ar bun leis an Aontas Sóivéadach, ó shíl siad gurbh é an comhghuaillí nádúrtha é i gcoinne Hitler. Ní raibh cuidiú ag teacht ó Stailín, áfach. Bhí Stailín agus a Aire Gnóthaí Eachtracha, Vyacheslav Molotov, barúlach go raibh cabhair an Aontais Shóivéadaigh ag teastáil ó Shasana agus ón bhFrainc níos géire ná a mhalairt. Bhí Stailín den tuairim, fosta, go mbeadh cogadh fada tuirsiúil le cur san Iarthar, cosúil le cogadh na dtrinsí le linn an Chéad Chogadh Domhanda, agus go bhféadfadh sé a ladar a chur i gcúrsaí na hEorpa nuair a bheadh na cumhachtaí eile i ndeireadh a bpéice. Thairis sin, bhí am de dhíth air leis an [[An tArm Dearg|Arm Dearg]] a atheagrú, ó bhí sé ina phraiseach i ndiaidh na bpurguithe, agus cuid mhór de na ginearáil curtha chun báis le paranóia Stailín a shásamh. ==== An Conradh leis an Aontas Sóivéadach ==== [[Íomhá:MolotovRibbentropStalin.jpg|clé|150px|thumb|Molotov ag síniú an socrú neamhionsaithe idir na Naitsithe agus na Rúisigh i [[Moscó]] ar an [[23 Lúnasa]] [[1939]], le [[Joachim von Ribbentrop]] agus [[Stailín]] taobh thiar de.]] Bhí a lán le gnóthú ag Stailín agus ag Hitler ar an gcomhoibriú sealadach, agus ar ndóigh, cé go raibh an chuma ag teacht ar an scéal nach mbeadh cogadh eatarthu inseachanta, theastaigh uaidh é a chur ar fionraí a fhad agus ab fhéidir. Bhí Hitler ag iarraidh cogadh an dá chathéadan a sheachaint agus an Fhrainc is Sasana a chloí sula dtabharfadh sé aghaidh ar an Rúis. Mar sin féin, tháinig sé aniar aduaidh ar an saol mór ar fad nuair a shínigh Joachim von Ribbentrop, Aire Gnóthaí Eachtracha na Gearmáine, conradh neamhionsaitheach leis na Sóivéadaigh ar an 23ú lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1939. Bhí sé leagtha amach in iatán rúnda an chonartha seo go ndéanfadh an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach deighilt ar Oirthear na hEorpa eatarthu dá dtarlódh "atheagrú na dtailte is na dteorainneacha" ansin. Anois, agus é ina mhuinín nár bhaol dó ionradh Sóivéadach ar bith, bhí deis ag Hitler cogadh a chur ar an bPolainn, ar an bhFrainc agus ar an Ríocht Aontaithe. Nuair a bhí an conradh sínithe, ba léir do chách go raibh an cogadh ag teacht. Go gairid ina dhiaidh sin, thosaigh Hitler ag éileamh ar an bPolainn go dtabharfadh sí uaithi na tailte a dtugtaí "Bealach na Polainne" orthu. Is amhlaidh go raibh Oirthear na Prúise, an cúige ab fhaide thoir den Ghearmáin, scartha ón gcuid eile den tír ag an "mbealach" seo ó shíocháin Versailles i leith. Theastaigh uaidh freisin Saorchathair Danzig - an cathairstát neamhspleách - a chur leis an nGearmáin. De réir mar a hordaíodh dóibh, bhí nuachtáin na Gearmáine ag foilsiú scéalta uafáis faoi na hionsaithe agus na dúnmharuithe ar na Gearmánaigh áitiúla sa Pholainn agus ag éileamh ar Hitler teacht chun fortachta dóibh. ==== An Cogadh ag Tosú: An tIonradh ar an bPolainn ==== San oíche idir an lá deireanach de Mhí Lúnasa agus an chéad lá de Mhí Mheán Fómhair, 1939, stáitsigh an SS "ionsaí na bPolannach" ar an stáisiún raidió i nGleiwitz (inniu: Gliwice) in aice le teorainn na Polainne. Bhí na hionsaitheoirí ag caitheamh sainéide Arm na Polainne, ach Gearmánaigh ab ea iad ar fad. Fir de chuid an SS a bhí iontu, ach thairis sin, bhí dornán fear ann ar thug na fir ón SS "cannaí stáin" orthu: cimí ó champa géibhinn ab ea iad ar gealladh dóibh go bhfaighfidís a saoirse ar ais dá nglacfaidís páirt sa stáitsiú seo. Bhí siad ag caitheamh sainéidí Polannacha freisin. Nuair a bhí an eachtra thart, áfach, maraíodh ar an toirt iad agus fágadh ina luí in aice leis an stáisiún raidió mar "chruthúnas" gurbh é Arm na Polainne a rinne an obair. Ar an chéad lá de Mhí Mheán Fómhair, d'fhógair Hitler go raibh na Gearmánaigh faoi ionsaí ag na Polannaigh agus go raibh na saighdiúirí Gearmánacha ag cosaint a dtíre dúchais anois. Ag 4.45 a chlog réamhnóna, thrasnaigh fronta leathan de dhíormaí Gearmánacha teorainn na Polainne, agus bhí an Dara Cogadh Domhanda tosaithe. Chuir na Polannaigh go fíochmhar in aghaidh an ionsaitheora, ach ar an 17ú lá de Mhí Meán Fómhair, mhairseáil na díormaí Rúiseacha isteach anoir, agus bhí port na Polannaigh seinnte. Mar a bhí socraithe roimh ré i gConradh Ribbentrop agus Molotov, dheighil Hitler agus Stailín an Pholainn eatarthu. Go gairid ina dhiaidh sin, [[Cogadh an Gheimhridh|d'ionsaigh na Rúisigh an Fhionlainn]], a bhí fágtha acu sa Chonradh. Níor éirigh leis na díormaí Rúiseacha an Fhionlainn a chur faoi chois, áfach, agus is é an tátal a bhain Hitler as an scéal ná nach mbeadh mórán maithe i Stailín mar chéile comhraic. ==== Cath na Breataine ==== Sa bhliain 1940, chuaigh arm Hitler ó bhua go bua. D'éirigh leis an nGearmáin sraith fhada de thíortha a chur faoi chois in Iarthar na hEorpa: an Danmhairg, an Iorua, an Bheilg, an Ollainn, Lucsamburg, agus an Fhrainc. Níor thóg sé mórán ama ar Arm na Gearmáine na tíortha seo a chloí agus a fhorghabháil. Sa Ríocht Aontaithe, tháinig Winston Churchill in áit Neville Chamberlain faoi seo, agus é i bhfad ní ba déine i leith na Gearmáine ná a réamhtheachtaí. Bhí Churchill ag éileamh polasaí neamhghéilliúil in aghaidh Hitler ón mbliain 1933 i leith. Maidir le Hitler féin, bhí dearcadh sách cairdiúil aige ar Shasana ar dtús, nó bhí sé ag adhradh choilíneachas na Breataine Móire, agus é den bharúil gur chóir dó comhoibriú léi. Is é an tairiscint a thug Hitler do na Sasanaigh ná an domhan a dheighilt eatarthu: d'fhágfadh sé cead a gcinn agus a gcos acu ina nImpireacht féin, dá bhféadfadh sé an Eoraip a choinneáil aige féin. Cé nach raibh róchuma ar chás na Breataine Móire, dhiúltaigh Churchill glan oscartha d'aon chomhréiteach le Hitler. I bhfómhar na bliana 1940, rinne aerfhórsa na Gearmáine, an [[Luftwaffe]], iarracht forlámhas spéire na Breataine Móire a bhaint de na Sasanaigh. D'éirigh ina chogadh dearg idir na Gearmánaigh agus na Sasanaigh, ach sa deireadh thiar, b'iad na Sasanaigh a ghnóthaigh an cath seo - Cath na Breataine. Ba é sin an chéad uair a briseadh aon mhórchath ar an nGearmáin sa chogadh. An plean a bhí ag Hitler trúpaí Gearmánacha a chur i dtír i ndeisceart Shasana, is é sin, "Oibríocht Seelöwe", b'éigean dó é a chur i leataobh. Ina áit sin, ghlac Hitler leis nár bhaol dó Sasana i láthair na huaire, agus chrom sé ar fhíor-chuspóir a chogaidh, is é sin, an t-ionradh soir. ==== Ag Dul Soir ==== Ar dtús, tháinig díormaí na Gearmáine chun fortachta do [[Benito Mussolini|Mussolini]] a bhí díreach ag iarraidh an Ghréig a chur faoi chois, rud nach raibh ag éirí lena chuid fórsaí. Theastaigh ó Hitler na tíortha Balcánacha go léir a fhorghabháil le taobh theas an chathéadain in aghaidh an Aontais Shóivéadaigh a choinneáil faoi smacht. Thosaigh an t-ionsaí ar an Aontas Sóivéadach - "Oibríocht Barbarossa" ar an 22ú lá de Mhí Iúil, 1941. Rinne bolscaireacht na Naitsithe idéalú ar an ionradh seo mar "chath an Iarthair in aghaidh dhorchadas na hÁise agus an Oirthir". Cuireadh béim ar leith ar chomh barbartha is a bhí na Rúisigh agus ar ról na "mBoilséiveach Giúdach" i bhforbairt an chórais Chumannaigh. Tugadh le fios, fosta, go raibh Hitler leis na Sóivéadaigh a shaoradh ó bhráca an Bhoilséiveachais, ach tríd is tríd, cogadh díothúcháin a bhí ann, an chuid is mó. Cé go raibh fórsaí armtha na Gearmáine ag comhoibriú in áiteanna le náisiúnaithe frith-Rúiseacha a raibh ag teastáil uathu a dteanga agus a gcultúr a chur chun cinn i ndiaidh dóibh saoirse a fháil ó chuingir an Aontais Shóivéadaigh, is é an plean a bhí ag Hitler na náisiúntachtaí seo a chur i ndaoirse agus an tsibhialtacht, an léamh agus an scríbhneoireacht féin a bhaint díobh sa deireadh thiar thall. Ar ndóigh, bhí Hitler meáite ar na Giúdaigh san Aontas Sóivéadach a mharú scun scan. Ar dtús, d'éirigh le Hitler go gleoite, ach i Mí na Nollag 1941, chuaigh an fórsa ionraidh in abar nuair a bhí sé ag druidim isteach le Moscó. Faoin am céanna, d'ionsaigh an tSeapáin, comhghuaillí na Gearmáine sa Chian-Oirthear, bunáit chabhlaigh na Stát Aontaithe i Haváí, Pearl Harbor, gan súil gan choinne, agus tarraingíodh na Meiriceánaigh isteach sa chogadh. Le teann dlúthpháirtíochta leis an gcomhghuaillí, d'fhógair Hitler cogadh do na Stáit Aontaithe ar an 11ú lá de Mhí na Nollag. Ar an 19ú lá de Mhí na Nollag, ghlac sé chuige féin ardcheannasaíocht na bhfórsaí armtha. D'éirigh leis an Wehrmacht cromadh ar ais ar an ionsaí sa bhliain 1942, ach ansin, i dtús na bliana 1943, briseadh an cath ar na Gearmánaigh i Stalingrad. Ba é sin an díomua ba mhó a d'éirigh don Wehrmacht go nuige sin, agus b'ansin a casadh taoide an chogaidh in aghaidh Hitler. Ba é Hitler féin ba chiontaí sa díomua seo, nó choisc sé ar na fórsaí cúlú ó Stalingrad. Mar sin, níor tharraing siad siar in am, agus an chuid acu nach bhfuair bás sa teagmháil, ghéill siad iad féin do na Rúisigh agus cimíodh iad. ==== An Cogadh ag Teip ar Hitler ==== Sa bhliain chéanna, d'éirigh le heitleáin na gComhghuaillithe forlámhas spéire na Gearmáine a bhaint d'aerfhórsa Hitler, an ''[[Luftwaffe]]''. Ansin, thosaigh na Sasanaigh ag buamáil chathracha na tíre ón aer, agus chuaigh eirleach agus ródach millteanach orthu. Is féidir cuid den mhilleán a chur ar Hitler, áfach, nó in áit aerárthaí éadroma trodaíochta a thógáil, bhí tionsclaíocht eitleán na Gearmáine ag táirgeadh buamadóirí troma nach raibh aon mhaith iontu leis na cathracha a chosaint. Ar an 6ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1944, chuaigh fórsaí armtha na gComhghuaillithe i dtír sa Normandie in iarthar na Fraince. Bhí an Ghearmáin idir dhá chathéadan anois. Cé go raibh sé tuigthe ag Hitler chomh luath leis an mbliain 1943 go raibh an cogadh teipthe air, níor éirigh sé as. Mhair Arm na Gearmáine ag troid beag beann ar an drocháit ina raibh sé, agus Hitler ag áitiú ar na saighdiúirí gur náire shaolta a bheadh ann géilleadh don namhaid. Ní dhearna sé, áfach, ach líon na dtaismeach agus fulaingt na ndaoine a uasmhéidiú. Sa deireadh thiar, chinn an deachtóir lámh a chur ina bhás féin. Bhí saighdiúirí na gcomhghuaillithe Iartharacha tagtha a fhad leis an abhainn úd Elbe, agus na Rúisigh istigh i mBeirlín cheana féin. Lena chuid idéanna a chur i gcrích, bhí Hitler tar éis cogadh a chur inar cailleadh timpeall is caoga cúig mhilliún duine, fiche milliún acu san Aontas Sóivéadach. Fágadh na milliúin eile ar leathchos, ar leathlámh, ar leathshúil nó faoi léan ar dhóigh éigin eile, agus tuilleadh fós ina mbaintreacha, ina ndilleachtaí nó ina bhfánaithe nach bhféadfadh filleadh ar fhód a ndúchais choíche arís. Scoilteadh an Ghearmáin féin ina dhá leath, baineadh cuid mhór tailte di a bronnadh ar an bPolainn nó a cuireadh leis an Aontas Sóivéadach, agus ba é an tAontas sin a choinnigh leath oirthir na hEorpa faoi dhiansmacht go deireadh na n-ochtóidí. ==== Bás Hitler ==== Ní raibh coimpléasc capaill ag Hitler riamh, agus ag druidim chun deiridh don chogadh ní raibh sláinte an deachtóra ach ag dul chun donais. Creidtear inniu go raibh [[galar Parkinson]] air, agus é ag éirí [[Néaltrú|néaltraithe]] chomh maith. Mar sin féin, bhí sé in ann geasa agus draíocht a chur ar na daoine ina thimpeall i gcónaí. Ar an 19ú lá de Mhárta 1945, d'eisigh sé an t-ordú ar a dtugtar an ''Nerobefehl'' go coitianta, nó "ordú Nero" - ordú atá ainmnithe as [[Nero]], Impire na Róimhe, faoina ndeirtear gur chuir sé an Róimh trí thine d'aon ogham. Is é an rud a d'ordaigh Hitler dá chuid trúpaí ná infreastruchtúr na Gearmáine a dhíothú de réir mar a bhí siad ag cúlú. Níor aithin sé ach an dá rogha: an bua nó an léirscrios. Ba leis na Rúisigh an todhchaí, dar le Hitler, agus ní fhéadfadh na Gearmánaigh, anois, ach stáitse na staire domhanda a fhágáil ina ndiaidh agus imeacht de dhroim an tsaoil go hiomlán. Ní raibh Albert Speer, Aire na Téisclime Cogaidh, in inmhe an t-ordú seo a scaipeadh i measc na dtrúpaí a thuilleadh, ós rud é go raibh na línte cumarsáide briste faoin am seo. Ar an 22ú lá de Mhí Aibreáin, chlis a chuid néaróga ar Hitler, nuair a bhí sé ag cardáil an tsuímh mhíleata lena fhoireann thíos sa bhuncar. Bhí sé tar éis ordú a thabhairt do Felix Steiner, ginearál de chuid an SS, teacht chun fortachta do Bheirlín lena chuid tancanna. Bhí Steiner inbharúla go raibh na cúrsaí chomh dona is nach bhféadfadh sé a leithéid a dhéanamh, agus dhiúltaigh sé glan amach an t-ordú a chomhlíonadh. Bhí Hitler suite siúráilte anois go raibh sé ligthe síos ag an SS féin, agus nach mbeadh a dhath le déanamh ach féinmharú. Cé gur áitigh Martin Bormann, Wilhelm Keitel agus Hermann Göring air Beirlín a thréigean agus an fód deireanach a sheasamh in áit éigin eile, d'fhan Hitler san áit a raibh sé. Thug sé cead do dhaoine dá fhoireann éalú ón bpríomhchathair, agus d'fhág sé faoina ''aide de camp'', Julius Schaub, a chuid doiciméad a loscadh. [[Íomhá:Stars & Stripes & Hitler Dead2.jpg|thumb|150px|Clúdach an nuachtáin ''Stars & Stripes'', 2 Bealtaine 1945]] I rith an chéad chúpla lá eile, ba é an t-ábhar ba mhó a bhí i mbéal na ndaoine i mbuncar an deachtóra ná cá raibh na Rúisigh faoi láthair agus conas a d'fhéadfá féinmharú a dhéanamh gan an iomarca a fhulaingt sula mbeidís anuas ort. Thug Hitler piollaí ciainíde do na daoine ina thimpeall lena chur ar a gcumas slán a fhágáil ag an saol seo go sciobtha. Ar an 29ú lá de Mhí Aibreáin 1945, dheachtaigh Hitler a thiomna polaitiúil agus shínigh sé uacht phearsanta. Ansin, phós sé a sheanleannán Eva Braun. An lá arna mhárach, bhain an bheirt acu greim as na piollaí ciainíde, ach scaoil Hitler piléar ina chloigeann sular thosaigh an nimh ag oibriú. Mar a bhí ordaithe ag Hitler roimhe sin, d'fhéach Martin Bormann in éineacht le Heinz Linge (giolla pearsanta Hitler), Otto Günsche (fear de chuid an SS a bhí ina shearbhónta míleata do Hitler), agus roinnt daoine eile de lucht freastail Hitler chuige gur cuireadh na corpáin trí thine agus gur hadhlacadh na hiarsmaí. Tháinig na saighdiúirí Sóivéadacha trasna ar na hiarsmaí ina dhiaidh sin, áfach, agus haithníodh ar na fiacla gurbh iad Hitler agus Eva Braun iad. Níor nocht na Sóivéadaigh an t-eolas seo ach i ndiaidh dheireadh an Chogaidh Fhuair, áfach. Is éard a tharla do chré na lánúine sin ná gur hadhlacadh in athuair í in aice le garastún Sóivéadach i Magdeburg. Sa bhliain 1970, áfach, chinntigh Yuri Andropov, ceannasaí na rúnseirbhíse úd [[KGB]], gur dódh na hiarsmaí arís eile agus gur caitheadh san abhainn iad. == Cultas an ''Fhührer'' i Stát an ''Fhührer'' == Ó thús na fichiú haoise bhí sé de chlaontacht i stáit na hEorpa go léir dul le polaitíocht údarásúil fhrithdhaonlathach. Chuaigh an sruth seo i méadaíocht i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, ó bhain an cogadh agus an bochtanas a lean é mealladh as a lán daoine. Sa Ghearmáin, bhí cineál réamh-mhúnla do chultas an cheannasaí údarásúil ann: cultas an Impire. I ndiaidh an chogaidh, níor chreid aon duine san Impire a thuilleadh, ach nuair a d'imigh cultas an Impire, d'fhág sé bearna i gcroíthe a lán daoine sa Ghearmáin, agus iad ag dréim le ceannasaí láidir nua. Tháinig deachtóirí ceannasacha i gcumhacht sa Spáinn ([[Franco]]), san Iodáil ([[Mussolini]]) agus san Aontas Sóivéadach ([[Stailín]]). Thosaigh cultas an cheannasaí sa Ghearmáin sách luath, fiú i bhfad sular shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht. Nuair a thit an tóin as ceannairc an bheoirhalla i [[München]] sa bhliain 1923, is é an tátal a bhain Hitler as an iomlán ná go gcaithfeadh sé féin dul i gceannas ar an bpáirtí agus ar an nGearmáin féin gan aon údarás eile a cheadú, ó ba é sin a chinniúint. Le fírinne ní raibh cosmhuintir an pháirtí ag súil lena mhalairt uaidh. Mar sin, b'ionann cultas an cheannasaí agus comhdhlúthú an pháirtí: de réir mar a thug na baill urraim agus dílseacht do Hitler, dúnadh na ranganna agus rinneadh dearmad de na deighiltí agus de na difríochtaí idé-eolaíocha. Na héasclínte a bhí ag scoilt an pháirtí roimhe sin, ní raibh siad tábhachtach a thuilleadh. Nuair a tháinig na Naitsithe i seilbh an stáit sa bhliain 1933, níor theastaigh uathu deachtóireacht mhíleata a dhéanamh de, ach stát ceannasach. Mar sin, d'fhéach siad chuige nach mbeadh cumhacht ar bith ag aon duine eile seachas ag Hitler: nuair a fuair an tUachtarán Hindenburg bás sa bhliain 1934, níor toghadh uachtarán nua don stát, agus sa bhliain 1938, d'éirigh na hairí rialtais as a gcuid cruinnithe, ó bhí iomlán na cumhachta ag Hitler agus ag a fhoireann pé scéal é. Is eol dúinn gur mhair an tAontas Sóivéadach beo breis is tríocha bliain i ndiaidh bhás Stailín, nuair a bhásaigh an Tríú ''Reich'' agus Adolf Hitler féin go comhuaineach. Is é is cúis leis seo ná go raibh difríochtaí prionsabálta in eagrú praiticiúil an dá dheachtóireacht. Nó bhí Hitler ag cur a ladair i ngach cineál cúrsaí, agus é ag eisiúint a chuid orduithe agus achtanna féin faoi seo is siúd. Mar sin, ní raibh an maorlathas in ann oibriú as a stuaim féin i ndiaidh a bháis. Bhí gach duine ag fanacht le horduithe oifigiúla ó Hitler, agus nuair nach raibh Hitler ann a thuilleadh, ní raibh an córas in ann maireachtáil ní ba mhó. Bhí an caidreamh neamhoifigiúil le Hitler ní ba tábhachtaí ná slabhra oifigiúil foirmeálta an cheannais. San Aontas Sóivéadach, bhí gach duine tábhachtach tar éis scolaíocht idé-eolaíoch [[Cumannachas|Chumannach]] a fháil, agus muinín áirithe acu astu féin go raibh siad in ann cinneadh ar an rud ceart as a stuaim féin. Sin é an rud a choinnigh an tAontas Sóivéadach ag imeacht ar feadh i bhfad i ndiaidh bhás Stailín. == Leabharliosta == * [[William Sheridan Allen]]. ''The Nazi Seizure of Power : the Experience Of A Single German Town, 1922–1945'' by New York ; Toronto: F. Watts, 1984. ISBN 0-531-09935-0. * [[Gisela Bock]] "Racism and Sexism in Nazi Germany: Motherhood, Compulsory Sterilization, and the State" from ''When Biology Became Destiny: Women in Weimar and Nazi Germany'' edited by Renate Bridenthal, Atina Grossmann, and Marion Kaplan, New York: Monthly Review Press, 1984. * [[Karl Dietrich Bracher]]. ''The German Dictatorship; The Origins, Structure, and Effects of National Socialism''; New York, Praeger 1970. * Michael Burleigh. ''The Third Reich: A New History'', 2002. ISBN 0-8090-9326-X. Standard scholarly history, 1918–1945. * [[Martin Broszat]]. ''German National Socialism, 1919–1945'' translated from the German by Kurt Rosenbaum and Inge Pauli Boehm, Santa Barbara, Calif.: Clio Press, 1966. * [[Martin Broszat]]. ''The Hitler State: The Foundation and Development Of The Internal Structure Of The Third Reich''. Translated by John W. Hiden. London: Longman, 1981. ISBN 0-582-49200-9. * [[Richard J. Evans]]. ''The Coming of the Third Reich''. ISBN 0-14-100975-6, standard scholarly history to 1933 * [[Richard J. Evans]]. ''The Third Reich in Power'' 2005 ISBN 1-59420-074-2, scholarly history * [[Paul Garson]]. ''Album of the Damned: Snapshots from the Third Reich'' 2008 ISBN 978-0-89733-576-8, Academy Chicago Publishers * [[Richard Grunberger]]. ''A Social History of the Third Reich'' 1974 ISBN 0-14-013675-4. * [[Klaus Hildebrand]]. ''The Third Reich'' London: G. Allen & Unwin, 1984 ISBN 0-04-943033-5. * [[Andreas Hillgruber]] ''Germany and the two World Wars'', Cambridge, Mass. : Harvard University Press, 1981 ISBN 0-674-35321-8. * [[Heinz Höhne]]. ''The Order of the Death's Head: The Story of Hitler's SS.'' Translated by Richard Barry. London: Penguin Books, 1971. * [[David Irving]]. ''Hitler's War''. London: Focal Point Publications. ISBN 1-872197-10-8. * [[Adam Tooze]]. ''The Wages of Destruction: The Making and the Breaking of the Nazi Economy''. New York: Viking, 2006. ISBN 978-0-670-03826-8. * [[Ian Kershaw]]. ''The Nazi Dictatorship: Problems and Perspectives of Interpretation'', 4th ed. London: Arnold, 2000. ISBN 0-340-76028-1 * [[Claudia Koonz]]. ''Mothers In The Fatherland: Women, the Family, and Nazi Politics''. New York: St. Martin's Press, 1987. ISBN 0-312-54933-4. * [[Claudia Koonz]]. ''The Nazi Conscience''. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press, 2003. * [[Guido Knopp]]. ''Hitler's Henchmen''. 1998. Sutton Publishing, 2005. ISBN 0-7509-3781-5. * Christian Leitz, ed. ''The Third Reich: The Essential Readings''. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1999. ISBN 0-631-20700-7. * [[Richard Overy]] & [[Timothy Mason]] "Debate: Germany, “Domestic Crisis” and War in 1939" pages 200–240 from ''Past and Present'', Number 122, February 1989. * Frank McDonough, Hitler and the Rise of The Nazi Party, Pearson Longman, 2003. * [[Eric Michaud]], ''The Cult of Art in Nazi Germany'', translated by Janet Lloyd, Stanford: Stanford University Press, 2004. ISBN 0-8047-4327-4. * [[Hans Mommsen]]. ''From Weimar to Auschwitz'' Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1991. ISBN 0-691-03198-3. * [[Roger Moorhouse]]. ''Killing Hitler''. London: Jonathan Cape, 2006. ISBN 0-224-07121-1. * [[Detlev Peukert]]. ''Inside Nazi Germany: Conformity, Opposition and Racism in Everyday Life''. London: Batsford, 1987. ISBN 0-7134-5217-X. * Anthony Read. ''The Devils Disciples''. W. W. Norton & Co., 2003. ISBN 0-393-04800-4. * [[Hans Rothfels]]. ''The German Opposition to Hitler: An Assessment'' Longwood Pr Ltd: London 1948, 1961, 1963, 1970 ISBN 0-85496-119-4. * [[William L. Shirer]]. ''[[The Rise and Fall of the Third Reich]]''. ISBN 0-671-72868-7 * [[David Schoenbaum]] ''Hitler’s Social Revolution; Class and Status in Nazi Germany, 1933-1939'', Garden City, N.Y. Doubleday, 1966. * ''The Nazi Elite'' edited by Ronald Smelser and [[Rainer Zitelmann]], translated by Mary Fischer, New York : New York University Press, 1993, ISBN 0-8147-7950-6. * [[Henry Ashby Turner]]. ''German Big Business and the Rise of Hitler''. New York: Oxford University Press, 1985. ISBN 0-19-503492-9. * [[Alfred Sohn-Rethel]]. ''Economy and Class Structure of German Fascism''. London, CSE Bks, 1978. ISBN 0-906336-00-7 * Sir [[John Wheeler-Bennett]]. ''The Nemesis of Power: The German Army in Politics 1918–1945'', Palgrave Macmillan: London: 1953, 1964, 2005 ISBN 1-4039-1812-0. * Christian Zenter and Friedemann Bedurftig. ''The [[Encyclopedia of the Third Reich]]''. Munich: Sudwest Verlag GmbH & co. KG. * [[Martin Broszat]]: ''Der Staat Hitlers. Grundlegung und Entwicklung seiner inneren Verfassung.'' dtv, Reihe Weltgeschichte des 20. Jahrhunderts (1. Auflage 1969), 12. Auflage, München 1989, ISBN 3-423-04009-2. * [[Ian Kershaw]]: ''Hitlers Macht. Das Profil der NS-Herrschaft.'' München 1992. * Ian Kershaw: ''Der NS-Staat – Geschichtsinterpretationen und Kontroversen im Überblick''. Rowohlt, Reinbek 1999, ISBN 3-499-60796-4. * [[Norbert Frei]]: ''Der Führerstaat. Nationalsozialistische Herrschaft 1933 bis 1945'', 6. Auflage, München 2001, ISBN 3-423-30785-4. * [[Klaus Hildebrand]]: ''Das Dritte Reich.'' Oldenbourg, 6. Auflage 2003, ISBN 3-486-49096-6. * [[Richard J. Evans]]: ''Das Dritte Reich – Aufstieg.'' (Band 1 der dreibändig geplanten Geschichte des Dritten Reichs), München 2004, ISBN 3-421-05652-8. * [[Ursula Wolf]]: [http://books.google.de/books?id=d0W1phP8rKsC&pg=PA147 ''Litteris Et Patriae: Das Janusgesicht der Historie''], Franz Steiner Verlag, 1996, 516 Seiten, ISBN 3-515-06875-9, ISBN 978-3-515-06875-8. * Michael H. Kater: [http://books.google.de/books?id=VoCHA6npCHkC&pg=PA176 ''Das „Ahnenerbe“ der SS 1935–1945: Ein Beitrag zur Kulturpolitik des Dritten Reiches''], Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 2006, 529 Seiten, ISBN 3-486-57950-9, ISBN 978-3-486-57950-5. == Scannán == * Michael Kloft: ''„12 Jahre, 3 Monate, 9 Tage“ – Die Jahreschronik des Dritten Reichs'', [[Spiegel TV]], Dokumentation/Reportage, 210 Min., Deutschland 2006 == Naisc == {{commons|Third Reich}} * [http://www.bpb.de/themen/3X63VA,0,0,NSStaat.html Dossier über den NS-Staat] – [[Bundeszentrale für politische Bildung]] * [http://www.bundesarchiv.de/foxpublic/ Das Bundesarchiv] * [http://www.ns-archiv.de/sitemap.php NS-Archiv, digitalisierte Dokumente zum Nationalsozialismus] * [http://www.documentarchiv.de/ns.html Dokumentarchiv: Sammlung der in der NS-Zeit erlassenen Rechtsnormen] * [http://www.axishistory.com/index.php?id=31 The Third Reich] * [http://www.thirdreichruins.com/index.htm Third Reich in Ruins (Photos)] * [http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/index.html ] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Gearmáin na Naitsithe| ]] [[Catagóir:Impireachtaí]] [[Catagóir:An Ghearmáin]] [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] frtr0831wiyimcdkiqtj1j7igv9v1r1 0 30307 1086229 658407 2022-08-23T01:33:55Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} Úsáidtear an téarma '''maighnéadas''' chun chur síos ar an tslí a freagraíonn ábhair, ag an leibhéal micreascópach, do [[réimse maighnéadach]]. Téann réimse maighnéadach i bhfeidhm ar chuid mhaith ábhair. Uaireanta aomann an réimse maighnéadach agus uaireanta éarann sé ábhair. Ní bhíonn mórán tionchar ag réimse maighnéadach ar substaintí mar [[copar]], [[alúmanam]], [[gás]], agus [[plaisteach]]. {{síol}} [[Catagóir:Maighnéadas| ]] 531afapvuavne5s4gsjclxbumqnu6l9 0 30422 1086571 1044950 2022-08-23T05:39:13Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna‎}} Is éard is '''Cambra-Normannach''' ann ná téarma a úsáidfear chun tagairt shainráite a dhéanamh do na ridirí Normannacha a lonnaigh i ndeisceart na [[An Bhreatain Bheag|Breataine Bige]] tar éis concas na [[Normannaigh|Normannach]] ar [[Sasana|Shasana]] sa bhliain [[1066]]. Tugann roinnt staraithe le fios go bhfuil an téarma níos fearr ná an téarma Angla-Normannach do na Normannaigh a rinne ionradh ar [[Éire|Éirinn]] tar éis 1170 - cuid mhaith acu ón Bhreatain Bheag i dtosach.<ref>{{cite book|last= Bradley, |first=John|coauthors=Francis X. Martin|title=Settlement and society in medieval Ireland: studies presented to F.X. Martin|publisher=Boethius Press,|date= 1988|series=Studies in Irish archaeology and history|volume=2 of Irish studies|pages=193|isbn=9780863141430|url=http://books.google.ie/books?id=wJRnAAAAMAAJ&q=%22Cambro-Norman%22&dq=%22Cambro-Norman%22|accessdate=07/11/09}}</ref> Is é an sampla is suntasaí ná [[Risteard FitzGilbert de Clare, 2ú hIarla Penfro|Risteárd de Clare]], ar a raibh tailte aige sa Bhreatain Bheag, dírithe ar Phembróc (Breatnais: ''Penfro'') agus a bhí i gceannas ar ionradh na Normannach ar Éirinn. Chomh maith le tiarnaí Chambra-Normannacha den sórt sin, ba theaghlaigh dhúchasacha de chuid na Breataine Bige iad cuid de na teaghlaigh is mó le rá in Éirinn, lena n-áirítear [[Breatnach]] (Béarla: Walsh), [[Seoige]] (Béarla: Joyce) agus [[Ó Gríobhtha]] (Béarla: Griffith), a tháinig le ionradh na Normannach. Bhí sloinnte Breatnacha eile ar nós [[Taaffe]] a tháinig ag an am seo freisin thar a bheith tábhachtach i measc phobal na [[an Pháil|Páile]]. Mar sin féin, is dócha gurb é [[Mac Gearailt]] (Béarla: FitzGerald), ar a dtugtar Gael-Normannach chomh maith, an sloinne is aithnidiúila. == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * {{en}}[http://www.rootsweb.com/~irlkik/ihm/irename2.htm Sloinnte na Normannach agus na Cambra-Normannach de chuid na hÉireann ] * {{en}}[http://www.rootsweb.com/~irlkik/ihm/invasion.htm Ionradh na Cambra-Normannach ar Éirinn ] [[Catagóir:An Bhreatain Bheag]] [[Catagóir:Normannaigh]] omiz3cxdq7wzwqr84ny1o56x1tgftkg 0 30437 1086039 1081280 2022-08-22T18:11:23Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Scríbhneoir agus náisiúnaí Éireannach a bhí i g'''Colm Ó Gaora'''. == Saol == Rugadh Ó Gaora in Inbhear i [[Ros Muc]], [[Conamara]], ar an 29ú Eanáir 1887. Ba é Colm an tríú mac, agus an séú duine, de chlann Sheáin Phádraic Mhicil Éamuinn Mhaolra Uí Ghaora agus Mháire Ní Shúilleabháin. D'fhreastail sé ar scoil náisiúnta an Ghoirt Mhóir. Ní raibh Gaeilge ar bith á múineadh sa scoil, cé gurbh í an Ghaeilge príomhtheanga na ndaltaí. Bhí an-dúil sa Ghaeilge agus san oideachas aige. Chuir sé aithne ar Phádraig Mac Piarais nuair a thosaigh an Piarsach ag teacht go Ros Muc. Bhí fonn scríbhneórachta ar Cholm, agus thaispeáin a shaothar don Phiarsach. Mhol seisean dó leanacht air. Fuair sé scéal dar teideal 'Scolbglas Mac Rí 'n Éirinn' óna athair Seán, agus cuireadh i gcló é sa Chlaidheamh Solais, agus lean ar feadh seacht seachtaine sa nuachtán sin. Fuair se post mar mhúinteoir de chuid Chonradh na Gaeilge i dTuar Mhic Éadaigh. Ina dhiaidh sin cheannaigh sé rothar agus chuaigh sé i mbun oibre mar mhúinteoir taistil. Bhí sé ina bhall de Choiste Gnó an Chonartha. Sa mbliain 1905, bhailigh Ó Gaora cnuasach amhrán ina cheantar dúchais féin agus d'fhoilsigh 'Fíbín' é. Sa mbliain 1911 a foilsíodh ''Sídheóg na Rann'', amhráin a raibh bailithe aige i Ros Muc, Loch Con Aortha, agus Maigh Eó. 'An Gruagach Bán' an t-ainm cleite a bhí air. Bhí sé ina bhaill de Chumann Bhraithreachas Poblachta na hÉireann agus fuair cead cumainn a chur ar bun i gConamara. Bunaíodh ceithre chathlán i gConamara agus bhí Ó Gaora i gceannas ar chathlán a dó. Gabhadh é i mbliain Éirí Amach na Cásca. Sa mbliain 1917, tionóladh cómhdhail faoi rún i bPáirc an Chrócaigh agus socraíodh ar athbheochan a dhéanamh ar na hÓglaigh ar fud na hÉireann. Toghadh Ó Gaora ar an Árd Chómhairle. Bhí sé páirteach i gCogadh na Saoirse agus i gCogadh na gCarad agus chaith tréimhsí fada i nbpríosún. Sa mbliain 1920 bhí cuireadh sé féin agus seisear eile i bpríosún na Gaillimhe cé nach raibh tada curtha ina leith, agus chuaigh siad ar stailc ocrais. Agus é sa bpríosún sin, ceapadh ar Chomhairle Chontae na Gaillimhe é, agus toghadh mar chathaoirleach ar Bhord Cheantar Uachtar Árd. Bhí Ó Gaora agus a 'bhuíon aistreach', mar thugadh sé orthu páirteach sa luíochan idir Scríb agus Ros Muc, agus an troid i Muintireóin, i nDúiche Sheóigheach. Bhí baint aige le bunú [[An Stoc]], paipéar Gaeilge míosúil Connachtach. Tomas Ó Máille a bhí mar eagarthóir, agus ba é an tAthair Tomas Ó Ceallaigh an bainisteóir. Mhair an nuachtán go dtí 1932. Scríobhadh Ó Gaora 'Cúinne an tSeanóra' go dtí 1921 ach ní raibh aon déileáil aige leis an bpáipéar ina dhiaidh sin mar thaobhaigh sé leis an gconradh Angla-Éireannach. Dhóigh na Dúchrónaigh tigh Uí Ghaora sa mbliain 1921. Chaith Ó Gaora cúig bliana i Meiriceá, áit a raibh scoil Ghaeilge aige i gcathair Nua-Eabhrac. Bhíodh scoil oíche aige ina ceantar dúchais, agus in Iorras Aithneach. Scríobh sé saothar dírbheathaisnéiseach, ''Mise'' Cailleadh Colm Ó Gaora ar an 14 Márta 1954, agus cuireadh i reilig Chill Bhriocáin i Ros Muc é. == Saothar == Chomh maith le hailt agus litreacha, cuireadh seo i gcló: * Fíbín, bailiúchán amhráin, 1905. * Sidheóg na Rann, bailiúchán amhráin 1911. * Obair is Luadhainn, saoghal na Gaeltachta 1937. * Mise, a bheathaisnéis, 1943. === Aistriúcháin === * Emmet's Days le Séamus Ó Murchadha go Gaeilge. * The Autobiography of a Supertramp le W.A. Davis go Gaeilge. == Tagairtí == * Oliver Snoddy, ‘Notes on Literature in Irish Dealing with the Fight for Freedom’, in Éire-Ireland, 3, 2 (Summer 1968), pp. 138-48. [[Catagóir:Daoine as Contae na Gaillimhe|Gaora, Colm O]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1887|Gaora, Colm O]] [[Catagóir:Básanna i 1954|Gaora, Colm O]] fejbscqo6qiyetvk03xdcfkvr43vm5d 0 31044 1085962 1029418 2022-08-22T15:58:26Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}}Is [[naomh]] [[Íomhá:Marie-Madeleine en extase au pied de la croix.jpg|thumb|Máire Mhaigdiléana|clé]] [[Íomhá:National_Gallery_Ireland_76.jpg|clé|mion|''Máire Mhaigdiléan''a le Silvestro dei Gherarducci ([[Gailearaí Náisiúnta na hÉireann]])]]í '''Máire Mhaigdiléana''' (Mary Magdalene i mBéarla). == Soiscéal == Tá trácht  sna [[Soiscéal|soiscéil]] ar na [[Bean|mná]] a sheas ag bun na Croise le haghaidh bigil dheireanach a choinneáil le linn na [[An Pháis (An Chríostaíocht)|Páise]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.tearmann.com/node/197766|teideal=Intreoir {{!}} Tearmann (Iosánaigh Éireannacha)|údar=|dáta=|work=www.tearmann.com|dátarochtana=2020-07-22}}</ref>, ina measc Máire Mhaigdiléana (Soiscéal [[Eoin Soiscéalaí|Eoin]] 20, 11-18;<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.cumannnasagart.ie/cartlann-leachtai-/leachtai-an-aifrinn-roimh/leachtai-an-aifrinn-domhnac-5.html|teideal=Léachtaí an Aifrinn, Domhnach na Cásca 2016 {{!}} Cumann na Sagart|údar=' An chéad lá den tseachtain tháinig Máire Mhaigdiléana go moch, agus an dorchadas fós ann, chun an tuama agus chonaic sí an líog aistrithe ón tuama. Rith sí ansin agus tháinig sí go dtí Síomón Peadar agus go dtí an deisceabal úd eile ab ionúin le Íosa. “Thóg siad an Tiarna as an tuama,” ar sí leo, “agus níl a fhios againn cár chuir siad é.” '|dáta=|work=www.cumannnasagart.ie|dátarochtana=2019-07-22}}</ref>  [[Naomh Marcas Soiscéalaí|Marcas]] 15:46-47;  [[Naomh Lúcás Soiscéalaí|Lúcás]] 24:10;  [[Naomh Matha Soiscéalaí|Matha]] 27:56). == Plé == Tá [[scannán]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Mary Magdalene (2018 film)|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mary_Magdalene_(2018_film)&oldid=903002917|journal=Wikipedia|date=2019-06-22|language=en}}</ref> déanta fúithise sa bhliain 2018 a léiríonn gur mhór an éagóir a rinne ceannairí na h[[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglaise]] uirthi nuair a mhúin siad nach raibh inti ach [[Striapachas|striapach]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/an-impireacht-i-an-eaglais-fuath-inti-do-na-mna-breathnaimis-ar-an-mbiobla/|teideal=An impireacht í an Eaglais a bhfuil fuath inti do na mná? Breathnaímis ar an mBíobla…|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2019-07-22}}</ref> [[Íomhá:Lucas Cranach the elder - Mary Magdalene (?) - Walters 37269.jpg|clé|mion|Mary Magdalene, le Lucas Cranach]] Is é an [[22 Iúil]] a lá féile. == Féach freisin == * [[Máire na hÉigipte]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Naoimh|Máire Mhaigdiléana]] [[Catagóir:Gnéasachas]] [[Catagóir:Striapacha]] kvljgbzdoz2wt26irssrys1tegjxiks 0 31069 1086594 1026254 2022-08-23T05:53:44Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{Glanadh}} {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:Siege of Sevastopol 1855.jpg|mion|clé|Léigear Sevastopol (1855)]] Coimhlint mhíleata a bhí i g'''Cogadh na Crimé''' ({{Lang-ru|Кры́мская война́|translit= Krymskaya voyna}} nó {{lang-ru|Восто́чная война́|translit= Vostochnaya voyna|translation= Eastern War}}) a throid ó Dheireadh Fómhair 1853 go Feabhra 1856. Troideadh an cogadh idir [[Impireacht na Rúise]] ar thaobh amháin, agus comhghuaillíocht d'[[Impireacht na Fraince]], [[Impireacht na Breataine]], an [[Impireacht Otamánach]], agus [[Ríocht na Sairdíne]] ar an taobh eile.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.britannica.com/event/Crimean-War|teideal=Crimean War {{!}} Map, Summary, Combatants, Causes, & Facts|language=en|work=Encyclopedia Britannica|dátarochtana=2020-12-14}}</ref> === Cúlra === Ba é ba chúis leis an gcogadh ná cearta na mionlach Críostaí sa [[An Talamh Naofa|Talamh Naofa]], cuid den Impireacht Otamánach. Chuir na Francaigh cearta [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Chaitlicigh Rómhánacha]] chun cinn, agus chuir an Rúis cearta [[Ceartchreidmheachas|Eaglais Cheartchreidmheach an Oirthir]] chun cinn. I measc na gcúiseanna níos fadtéarmaí, bhí meath na hImpireachta Otamánach agus toilteanas na Breataine agus na Fraince ligean don Rúis críoch agus cumhacht a fháil sa [[An Mhuir Dhubh|Mhuir Dhubh]]. Sheas an cogadh as a “bhúistéireacht idirnáisiúnta a bhí an-neamhinniúil”. Cé gur oibrigh na heaglaisí a gcuid difríochtaí leis na hOtamánaigh agus gur tháinig siad ar chomhaontú, dhiúltaigh Impire na Fraince [[Napoleon III]] agus Impire [[Nioclás I na Rúise]] cúltaca. D’eisigh Nicholas ultimatum ag éileamh go gcuirfí ábhair Cheartchreidmheacha Impireacht Otamánach faoina chosaint. Rinne an Bhreatain iarracht idirghabháil a dhéanamh agus shocraigh sí comhréiteach ar aontaigh Nicholas leis. Nuair a d’éiligh na hOtamánaigh athruithe ar an gcomhaontú, d’éiligh Nicholas agus d’ullmhaigh sé le haghaidh cogaidh. Tar éis dóibh gealltanais tacaíochta a fháil ón bhFrainc agus ón mBreatain, dhearbhaigh na hOtamánaigh cogadh ar an Rúis i mí Dheireadh Fómhair 1853. === An Cogadh === Cuireadh tús leis an gcomhrac s[[na Balcáin]] i mí Iúil 1853, tar éis do thrúpaí na Rúise seilbh a fháil ar Phríomhoidí na Danóibe<ref name=":0" /> (atá anois mar chuid den [[An Rómáin|Rómáin]], ansin faoi ardcheannas Ottoman) i mBealtaine 1853 agus tar éis sin a thosaigh ag trasnú [[An Danóib|na Danóibe]]. Faoi stiúir Omar Pasha, throid na hOtamánaigh feachtas láidir cosanta agus chuir siad stad ar dhul chun cinn na Rúise ag Silistra (sa [[An Bhulgáir|Bhulgáir]] inniu). Mar thoradh ar ghníomh ar leithligh ar dhún-bhaile Kars in Iarthar [[An Airméin|na hAirméine]] léigear, agus scriosadh cabhlach Rúiseach ar chósta theas [[An Mhuir Dhubh|na Mara Duibhe]] ag Sinop (Samhain 1853) iarracht na Tuirce an garastún a threisiú. Ag eagla go dtitfeadh Ottoman, ruaig an Fhrainc agus an Bhreatain fórsaí go Gallipoli sa [[An Tráicia|Tráicia]]. Ansin bhog siad ó thuaidh go [[Varna]] i mí an Mheithimh 1854, ag teacht díreach in am do na Rúiseach Silistra a thréigean. Seachas mion-skirmish ag Köstence ([[Constanța]] inniu), ní raibh mórán le déanamh ag na Comhghuaillithe. [[File:Southeast Europe 1812 map en.PNG|200px|thumb|[[Na Balcáin]] tar éis Chonradh Búcairist]] Agus é frustrach mar gheall ar an iarracht amú, agus le héilimh ar ghníomh óna gcuid saoránach, bheartaigh ceannasaithe na gcomhghuaillithe ionsaí a dhéanamh ar phríomhbhunáit chabhlaigh na Rúise sa Mhuir Dhubh: Sevastopol ar leithinis [[An Chrimé|na Crimé]]. Tar éis ullmhóidí fadaithe, tháinig fórsaí comhlachaithe i dtír ar an leithinis i Meán Fómhair 1854 agus mháirseáil siad a mbealach go pointe ó dheas ó Sevastopol tar éis dóibh Cath na Alma a bhuachan (20 Meán Fómhair 1854). Chuaigh na Rúiseach i gcoinne an 25 Deireadh Fómhair i gCath Balaclava agus díbríodh iad, ach bhí fórsaí [[Arm na Breataine]] ídithe go dona dá bharr. Cuireadh deireadh le dara frithbheart na Rúise, ag Inkerman (Samhain 1854), gan stad. Shocraigh an t-éadan léigear ina raibh dálaí brúidiúla trúpaí ar an dá thaobh. Tharla gníomhartha míleata níos lú sa [[Muir Bhailt|Mhuir Bhailt]] (1854-1856), sa [[Cugas|Chugais]] (1853-1855), sa Mhuir Bhán (Iúil-Lúnasa 1854), agus san [[Aigéan Ciúin]] Thuaidh (1854-1855). === Conradh === Thit Sevastopol tar éis aon mhí dhéag, agus thosaigh tíortha neodracha ag dul isteach i gcúis na gComhghuaillithe. Scoite agus ag súil le hionchas gruama ionraidh ón iarthar má leanadh leis an gcogadh, rinne an Rúis agra ar son na síochána i Márta 1856. D’fháiltigh an Fhrainc agus an Bhreatain roimh an bhforbairt seo, toisc go raibh an choimhlint ag fás go dosháraithe sa bhaile. Chuir Conradh Pháras, a síníodh an 30 Márta 1856, deireadh leis an gcogadh. Chuir sé cosc ​​ar an Rúis longa cogaidh a bhunú sa Mhuir Dhubh. Tháinig stáit na gcliant Otamánaigh Wallachia agus Moldavia neamhspleách den chuid is mó. Fuair ​​Críostaithe méid áirithe comhionannais oifigiúil, agus ghnóthaigh an Eaglais Cheartchreidmheach smacht ar na heaglaisí Críostaí faoi dhíospóid.<ref name="Figes2010">{{cite book | last= Figes | first= Orlando | title= Crimea: The Last Crusade | year= 2010 | location= London | publisher= Allen Lane | isbn= 978-0-7139-9704-0 }}</ref> === Iarmhairtí === Bhí Cogadh na Crimé ar cheann de na chéad choimhlintí inar bhain an míleata úsáid as teicneolaíochtaí nua-aimseartha mar shliogáin chabhlaigh phléascacha, iarnróid agus [[teileagrafaíocht]].<ref name="Royle2000">{{cite book | last= Royle | first= Trevor | title= Crimea: The Great Crimean War, 1854–1856 | year= 2000 |publisher= Palgrave Macmillan | isbn= 978-1-4039-6416-8 }}</ref> Bhí an cogadh ar cheann de na chéad cheann a doiciméadaíodh go fairsing i dtuarascálacha scríofa agus i ngrianghraif. Mar a léiríonn finscéal “Muirear na Briogáide Solais”, tháinig an cogadh chun bheith ina siombail de theipeanna lóistíochta, míochaine agus oirbheartaíochta agus míbhainistíocht. Mar thoradh ar an imoibriú sa Bhreatain bhí éileamh ar ghairmiúlacht, a bhain [[Florence Nightingale]] amach is cáiliúla, a fuair aird ar fud an domhain ar cheannródaíocht [[Altranas|altranais]] nua-aimseartha agus í ag caitheamh na ndaoine créachtaithe. Bhí Cogadh na Crimé mar phointe tosaigh d’Impireacht na Rúise. Rinne an cogadh Arm Impiriúil na Rúise a lagú, draenáil an cisteán agus bhain sé an bonn de thionchar na Rúise san Eoraip. Thógfadh sé blianta fada an Rúis a ghnóthú. Chuir an náiriú iallach ar mionlach oilte na Rúise fadhbanna na hImpireachta a aithint agus an gá le hathchóirithe bunúsacha a aithint. Chonaic siad nuachóiriú tapa na tíre mar an t-aon bhealach chun stádas cumhachta Eorpach a aisghabháil. Mar sin tháinig an cogadh mar chatalaíoch d’athchóirithe ar institiúidí sóisialta na Rúise, lena n-áirítear deireadh a chur le tuathánacht agus ollchóiriú sa chóras ceartais, san fhéinrialtas áitiúil, san oideachas agus sa tseirbhís mhíleata. ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Cogaí|Crimé, Cogadh na]] [[Catagóir:Stair na hEorpa|Crimé, Cogadh na]] 9hegtyetsc6hb5yap97r566lr91n3k5 0 31415 1086437 1077692 2022-08-23T02:41:38Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Baile mór agus bardas san [[An Ollainn Thuaidh|Ollainn Thuaidh]] is ea '''Heemskerk'''. Tá 38,892 duine ina gcónaí ann i limistéar 31.7 ciliméadar cearnach. == Stair == Léiríonn fianaise [[seandálaíocht]]a go raibh cónaí ar dhaoine i Heemskerk, atá suite ar thalamh gainimh díreach taobh thiar de na dumhcha a choinníonn [[an Mhuir Thuaidh]] amach, cúpla céad bliain roimh bhreith Chríost. Sa bhliain 1069 a luadh ainm an bhaile don chéad uair mar 'Hemezen Kyrica' i scríbhinn eaglasta. 'Teampall Hemezen' ba chiall leis an ainm sin. Ceaptar gur bhean rialta as an bhFreaslainn ab ea Hemezen a bhunaigh mainistir san áit. Bhí sé chaisleán i Heemskerk sna [[Meánaoiseanna]]; tá péire fágtha sa lá atá inniu ann, Assumburg agus Marquette. Tógadh teampall [[Protastúnach]] an bhaile sa bhliain 1628 ach is as an tríú haois déag don túr. [[Caitlicigh]] iad an chuid is mó den daonra, áfach. Thóg bunadh Caitliceach an bhaile teach pobail mór nua sa bhliain 1891 atá ar cheann d'fhíorbheagán samplaí de thithe pobail Chaitliceacha a tógadh i stíl na Nua-[[Athbheochan]]a. Tá an t-ainm céanna, 'St. Laurentius' ('Naomh Labhrás') ar an dá shéipéal. == Baile tuaithe == Baile tuaithe a bhí in Heemskerk go dtí na 1960í. [[Sú talún|Sútha talún]] an táirge ba mhó a mbíodh cáil ar an mbaile ina thaobh. Sa lá atá inniu ann, fástar bláthanna agus glasraí ar an talamh gainimh méith idir an mbaile agus na dumhcha. == Aonach == Tá aonach siamsaíochta Heemskerk, a thosaíonn ar an gcéad Chéadaoin i Meán Fómhair agus a leanann ar feadh trí lá, ar cheann de na cinn is mó a bhfuil tóir orthu san Ollainn Thuaidh. Bíonn rásaí capall ann ar an Déardaoin. == Daoine a rugadh i Heemskerk == {{commonscat}} * [[Rafael van der Vaart]] (11 Feabhra 1983), imreoir sacair le Ajax, HSV, Real Madrid agus foireann náisiúnta na hÍsiltíre * [[Alex Hijmans]] (12 Meitheamh 1975), iriseoir agus údar Gaeilge [[Catagóir:Ollainn Thuaidh]] {{Síol-tír-nl}} 4tqgt6myhqjuad9jhd9pftymjeq6030 0 31592 1086338 1075787 2022-08-23T02:10:26Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Sráidbhaile atá suite i n[[Dún Laoghaire-Ráth an Dúin]] i g[[Contae Átha Cliath]] é '''Cill Tiarnáin''' (Béarla: ''Kilternan'' nó ''Kiltiernan'') a mbíodh ''The Golden Ball'' air as Béarla tráth. Tá sé gearr do theorainn an chontae le [[Contae Chill Mhantáin|Cill Mhantáin]]. Is ag crosaire na mbóithre réigiúnacha an R117 agus an R116 atá sé suite. Na foirgnimh is mó cáile sa sráidbhaile seo ná Eaglais an Pharóiste de chuid Eaglais na hÉireann a tógadh siar sa bhliain 1826, agus an séipéal adhmaid Muire Cois Bóthair a tógadh sa bhliain [[1937]], nó an ''séipéal gorm'' mar a thugtar air go háitiúil. Tá bunscoil náisiúnta ann chomh maith, Scoil Mhuire Cois Bóthair, scoil a mhúineann trí Bhéarla. Is ann do theach tábhairne darbh ainm ''The Golden Ball''. Tá club peile áitiúil ann darbh ainm ''Wayside Celtic''. Aisteach go leor b'fhéidir ní hann d'aon núicléas sráidbhaile nó aon phríomshráid sa bhaile. Tá an t-aon fhána sciála in Éirinn le fáil ann cé gur ar dhromchla bréagach a bhítear ag sciáil. [[Íomhá:IMGKilternanWaysideChurch 4892c.jpg|thumb|left|"An séipéal gorm"]] {{Síol-tír-ie}} {{Ceantracha i mBaile Átha Cliath}} [[Catagóir:Bailte i gContae Bhaile Átha Cliath]] adyj7b8ktbxhxynkzi77vs7m6xl5qh8 0 31777 1086024 978662 2022-08-22T17:40:26Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba [[Polaiteoir|pholaiteoir]] é '''Edward Gough Whitlam''' ([[11 Iúil]] [[1916]] – [[21 Deireadh Fómhair]] [[2014]]). B'eisean an t-aonú Príomh-Aire is fiche ar [[an Astráil]]. == Saol == [[Íomhá:Gough Whitlam attestation paper (Royal Australian Air Force).jpg|clé|mion|Royal Australian Air Force, 1942]] Bhí athair agus mac le Whitlam ina ndlíodóirí móra le rá — Fred Whitlam (Aturnae na Corónach, 1936 go 1949) agus Tony Whitlam QC (breitheamh de Chúirt Fheidearálach na hAstráile, 1993 go 2005).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3762815953742701|teideal=Gough Whitlam|údar=Scoil Dlí COBÁC|dáta=|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-10-22}}</ref> Bhí Fred Whitlam chun tosaigh agus cosaint idirnáisiúnta ní b'éifeachtaí ar [[Cearta daonna|chearta an duine]] a chur chun cinn agus bhí tionchar láidir aige ar na luachanna agus tuairimí a bhí ag a mhac. [[Íomhá:Whitlam family.jpg|clé|mion|Teaghlach Gough Whitlam, 1954]] Céimí sna healaíona agus sa [[dlí]], glaodh chun an bharra Gough Whitlam air sa bhliain 1947 tar éis dó a bheith in Aerfhórsa Ríoga na hAstráile le linn an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda]]. Ball de Theach na nIonadaithe as Werriwa ([[New South Wales|NSW]]) ó 1952 go 1978, bhí sé ina cheannaire ar Pháirtí Lucht Oibre na hAstráile ó 1967 go 1977 agus ina [[Príomh-Aire|Phríomh-Aire]] ar an Astráil ó 1972 go 1975. Bhí tionchar ag gairm bheatha Whitlam mar dhlíodóir ar a shaol polaitíochta agus ar an dearcadh a bhí aige maidir le athchóiriú an [[Bunreacht|bhunreachta]] agus ceisteanna mar sin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.naa.gov.au/explore-collection/australias-prime-ministers/gough-whitlam/before-office|teideal=Gough Whitlam: before office|údar=naa.gov.au (tá suíomh gréasáin ag Cartlann Náisiúnta na hAstráile dar teideal "Australia's Prime Ministers")|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> D'éag Gough Whitlam ar [[21 Deireadh Fómhair]] [[2014]], agus é 98 bliana d'aois. == Tagairtí == {{reflist}}{{Príomh-Airí na hAstráile}} {{DEFAULTSORT:Whitlam, Gough}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1916]] [[Catagóir:Polaiteoirí na hAstráile]] {{síol}} [[Catagóir:Básanna in 2014]] cto0rj2963a0i5e1bn43lx06ka6twbi 0 31837 1086059 1063585 2022-08-22T18:57:22Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Paimfléad faoi pholaitíocht theanga na [[Gaeilge]] atá in '''''Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae''''' atá bunaithe ar chaint a thug [[Máirtín Ó Cadhain]] uaidh i [[Lúnasa]] na bliana [[1969]]. D'fhoilsigh an grúpa stocaireachta [[Misneach (grúpa)|Misneach]] é. San óráid deir sé le gaeilgeoirí páirt a ghlacadh in 'Athghabháil na hÉireann'. Is ón bpaimfléad seo a thagann an ráiteas cáiliúil ón gCadhanach. ''Arm cathartha Gaeilgeoirí ar son na Gaeilge agus ar son na hÉireann a theastaíos anois''. Is ann a deir sé ''dualgas lucht na Gaeilge a bheith ina sóisialaigh'' freisin. Rinne [[Páirtí Cumannach na hÉireann]] aistriúchán go [[Béarla]] air dar teideal ''The Irish Language Movement, a Movement Astray''. [[Catagóir:Leabhair le Máirtín Ó Cadhain]] [[Catagóir:Paimfléid]] [[Catagóir:Gluaiseacht Athbheochana na Gaeilge]] [[Catagóir:Léachtaí]] 9x2o5x3cmiz6gi26qkgzlbdmmqkcc3n 1086066 1086059 2022-08-22T19:00:02Z Kevin Scannell 340 Kevin Scannell moved page [[''Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae'' (paimfléad)]] to [[Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae (paimfléad)]] over redirect: níos fearr le "{{teideal iodálach}}" wikitext text/x-wiki Paimfléad faoi pholaitíocht theanga na [[Gaeilge]] atá in '''''Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae''''' atá bunaithe ar chaint a thug [[Máirtín Ó Cadhain]] uaidh i [[Lúnasa]] na bliana [[1969]]. D'fhoilsigh an grúpa stocaireachta [[Misneach (grúpa)|Misneach]] é. San óráid deir sé le gaeilgeoirí páirt a ghlacadh in 'Athghabháil na hÉireann'. Is ón bpaimfléad seo a thagann an ráiteas cáiliúil ón gCadhanach. ''Arm cathartha Gaeilgeoirí ar son na Gaeilge agus ar son na hÉireann a theastaíos anois''. Is ann a deir sé ''dualgas lucht na Gaeilge a bheith ina sóisialaigh'' freisin. Rinne [[Páirtí Cumannach na hÉireann]] aistriúchán go [[Béarla]] air dar teideal ''The Irish Language Movement, a Movement Astray''. [[Catagóir:Leabhair le Máirtín Ó Cadhain]] [[Catagóir:Paimfléid]] [[Catagóir:Gluaiseacht Athbheochana na Gaeilge]] [[Catagóir:Léachtaí]] 9x2o5x3cmiz6gi26qkgzlbdmmqkcc3n 1086068 1086066 2022-08-22T19:00:30Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{Teideal iodálach}} {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} Paimfléad faoi pholaitíocht theanga na [[Gaeilge]] atá in '''''Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae''''' atá bunaithe ar chaint a thug [[Máirtín Ó Cadhain]] uaidh i [[Lúnasa]] na bliana [[1969]]. D'fhoilsigh an grúpa stocaireachta [[Misneach (grúpa)|Misneach]] é. San óráid deir sé le gaeilgeoirí páirt a ghlacadh in 'Athghabháil na hÉireann'. Is ón bpaimfléad seo a thagann an ráiteas cáiliúil ón gCadhanach. ''Arm cathartha Gaeilgeoirí ar son na Gaeilge agus ar son na hÉireann a theastaíos anois''. Is ann a deir sé ''dualgas lucht na Gaeilge a bheith ina sóisialaigh'' freisin. Rinne [[Páirtí Cumannach na hÉireann]] aistriúchán go [[Béarla]] air dar teideal ''The Irish Language Movement, a Movement Astray''. [[Catagóir:Leabhair le Máirtín Ó Cadhain]] [[Catagóir:Paimfléid]] [[Catagóir:Gluaiseacht Athbheochana na Gaeilge]] [[Catagóir:Léachtaí]] 5j3897rht5woadte0tzrb3mw6xouid8 1086070 1086068 2022-08-22T19:02:49Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{Teideal iodálach}} {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} Paimfléad faoi pholaitíocht theanga na [[Gaeilge]] atá in '''''Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae''''' atá bunaithe ar chaint a thug [[Máirtín Ó Cadhain]] uaidh i [[Lúnasa]] na bliana [[1969]]. D'fhoilsigh an grúpa stocaireachta [[Misneach (grúpa)|Misneach]] é. San óráid, deir sé le gaeilgeoirí páirt a ghlacadh in 'Athghabháil na hÉireann'. Is ón bpaimfléad seo a thagann an ráiteas cáiliúil ón gCadhanach. ''Arm cathartha Gaeilgeoirí ar son na Gaeilge agus ar son na hÉireann a theastaíos anois''. Is ann a deir sé ''dualgas lucht na Gaeilge a bheith ina sóisialaigh'' freisin. Rinne [[Páirtí Cumannach na hÉireann]] aistriúchán go [[Béarla]] air dar teideal ''The Irish Language Movement, a Movement Astray''. [[Catagóir:Leabhair le Máirtín Ó Cadhain]] [[Catagóir:Paimfléid]] [[Catagóir:Gluaiseacht Athbheochana na Gaeilge]] [[Catagóir:Léachtaí]] 7w8ch1kg87sxxiyucxgp8lr7eo2rodb 0 31921 1086352 1060055 2022-08-23T02:14:57Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is cathair í '''Bremerhaven''' ([[Gearmáinis Íochtarach]]: ''Bremerhoben'', a chiallaíonn ''Cuan Bhremen'') atá suite i dTuaisceart na [[An Ghearmáin|Gearmáine]]. Cé go bhfuil sí suite i lár na [[An tSacsain Íochtarach|Sacsaine Íochtaraigh]], is cuid í de [[Bremen|Chathair Shaor Hainseatach Bremen]], stát cónaidhme neámhspleach de chuid na [[An Ghearmáin|Gearmáine]]. Tá sí suite sa chuid thuaidh den ''Triantán Eilbe-Weser'' (Gearmáinis: ''Elbe-Weser-Dreieck''), nó an ''Triantán Fliuch'', mar a chuirtear air go háitiúil.<ref>[http://www.uni-protokolle.de/Lexikon/Elbe-Weser-Dreieck.html Uni-protokolle.de]</ref> Is réigiún é an ''Triantán Eilbe-Weser'' a luíonn idir [[Bremen|Bhremen]] (nó Abhainn an ''[[Weser]]''), [[Hamburg]] (nó an ''[[Eilbe]]'') agus [[Cuxhaven]], béal na [[An Mhuir Thuaidh|Mara Thuaidh]]. == Stair na Cathrach == === Luathstair Bhremerhaven === Bunaíodh an chathair Bremerhaven faoi sheilbh an stáit Bremen sa bhliain [[1827]], 62 bliain roimh aontú na Gearmáine sa bhliain [[1889]]. Is é a bhí ann sa réigiún ag an am sin ná bailte bheaga agus áiteanna lonnaithe, iad uilig suite ar oileáin bheaga san inbhear seascainn. Ní fios go beacht cé chomh hársa is a bhí na háiteanna lonnaithe seo ag an phointe sin, ach is féidir meastacháin a dhéanamh de réir na ndátaí ar a luadh iad den chéad uair ar léarscáileanna nó i gcaipéisí oifigiúla, mar atá: * Lehe, a luadh den chéad uair sa bhliain 1275 * Geestendorf, 1139<ref>Dierks, August is von Garvens, Eugenie, ''Bremerhaven- tätige Stadt im Noordseewind'' (an 4ú atheagrú, 1959)</ref> * Wulsdorf, 1139 === An Dara Cogadh Domhanda === [[Íomhá:Deutschland Besatzungszonen 8 Jun 1947 - 22 Apr 1949 amerikanisch.svg|thumb|right|200px|An chríoch faoi fhorghabháil na Meiriceánach, mar a shocraíodh é ar an 8 Meitheamh 1947]] As siocair Bremerhaven a bheith ina bhunáit don ''Kriegsmarine'' (cabhlach na [[Naitsithe]]) i gcaitheamh an [[Dara Cogadh Domhanda]], ba sprioc é riamh d'fheachtas buamála na gComhghuallaithe. Fágadh an chathair ina smidiríní ar fad, seachas cuid áirithe den chalafort a tháinig slán as na heachtraí ar fad, rud a shocraigh na bumadóirí Briotanacha is Meiriceánacha d'aon turas, ionas go mbeadh siad in ann a n-úsáid féin a bhaint aisti in eireaball an chogaidh.<ref>[http://permanent.access.gpo.gov/lps51153/airforcehistory/usaaf/chron/index.htm United States Army Air Forces in World War II le Jack McKillop]</ref> Maraíodh cuid mhaith de dhaonra Bhremerhaven sa tréimhse chéanna, agus fágadh na mílte duine gan dídean. I ndiaidh an chogaidh, nuair a rinneadh an Ghearmáin a roinnt do lucht an ionraidh, bhí Bremerhaven, maraon le [[Bremen]], suite i lár chríoch na mBriotanach. Ní hamhlaidh a d'fhan cúrsaí, áfach, agus fuair an dá chathair iad féin faoi fhorghabháil na Meiriceánach sul' i bhfad. Ba é suíomh áisiúil Bhremerhaven a ba chúis leis an chinneadh seo, go háirithe mar go raibh mórchuid den chríoch a bhí faoi fhorghabháil na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceánach]] suite i bhfad ó dheas, agus go raibh calafort ag teastáil uathu. == An Imirce agus Bremerhaven == [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 102-08926, Bremerhaven, Jungfernfahrt der "Bremen".jpg|left|thumb|upright|1929 - An chéad turas amach ó Bhremerhaven de chuid an ''TS Bremen'', a shroich Nua-Eabhrac taobh istigh de cheithre lá, 17 uair a' chloig agus 42 nóiméad.]] Bhí ról ar leith ag Bremerhaven i stair na himirce san Eoraip. Sna blianta idir 1830 agus 1974, d’fhág 7.2 milliún duine<ref name="Auswandererhaus">[http://www.dah-bremerhaven.de/german/german.html Suíomh an Deutsches Auswandererhaus]</ref> calafort Bhremerhaven ar bhord loinge chun saol úr a chruthú dóibh féin sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]], nó níos faide i gcéin. I measc siúd a ndeachaigh amach ó Bhremerhaven, bhí 3.7 milliún Gearmánach,<ref name="Auswandererhaus"/> 3.4 duine ón Eoraip Thoir is ón Eoraip Thoir-theas<ref name="Auswandererhaus"/> agus céad míle Lochlannach.<ref name="Auswandererhaus"/> Ba é Bremerhaven an calafort imirce ba mhó úsáidte de chuid na Gearmáine mar sin, de bhrí nach ndeachaigh ach cúig mhilliún<ref name="Auswandererhaus"/> duine amach ó Chalafort [[Hamburg]] sa tréimhse chéanna. Ba rogha choitianta é Calafort Bhremerhaven i measc na nEorpach i gcoitinne mar gheall ar an dhea-cháil a bhain sé amach trí fhianaise starógach, agus de thoradh an ráta básmhaireachta i measc ná bpaisnéirí bheith ní ba lugha ná an ráta a bhí ar longa imirce na Breataine.<ref name="Auswandererhaus"/> === Tionchar an Dá Chogaidh Domhanda === Shroich rátaí imirce na hEorpa na buaicphointí arís i gcaitheamh ré [[Poblacht Weimar|Phoblacht Weimar]] (1919-1933),<ref name="Auswandererhaus"/> agus sna blianta i ndiaidh [[An Dara Cogadh Domhanda]]. Ba é an [[An Spealadh Mór|Spealadh Mór]] a ba chúis leis an chuid ba mhó den imirce i bPoblacht Weimar, ach ba daoine easáitithe iad mórchuid den dream a d’fhág Cuan Bhremerhaven tar éis an Dara Cogadh Domhanda. Bhí cúiseanna éagsúla le stoiteachas na ndaoine sin, is ina measc bhí daoine a tháinig slán ó sluachampaí géibhinn na hEorpa, dídeanaithe agus iaroibrithe éigeantais. === Iarsmalann na hImirce, Bremerhaven === [[Íomhá:AuswandererhausBremerhaven 13.jpg|thumb|left|Das Deutsche Auswandererhaus]] Osclaíodh Das Deutsche Auswandererhaus, nó Iarsmalann na hImirce, sa bhliain 2005 i ndiaidh do bhaill na mbrúghrúpaí Fördererverein Deutsches Auswanderermuseum (“Cumann Forbartha Iarsmalann na hImirce”), a bunaíodh sa bhliain 1985, agus Initiativkreis Erlebniswelt Auswanderung, a bunaíodh sa bhliain 1998, 20 bliain a chaitheamh i mbun stocaireachta ar a son.<ref name="Auswandererhaus">[http://www.dah-bremerhaven.de/german/german.html Suíomh an Deutsches Auswandererhaus]</ref> Tá an príomhghrúpa, ''Fördererverein Deutsches Auswanderermuseum'', athainmnithe anois in ''Cairde Iarsmalann na hImirce''<ref>[http://www.freundeskreis-dah.de/ Suíomh Chairde Iarsmalann na hImirce]</ref> agus nuair a osclaíodh an músaem faoi dheireadh, bhronn sé a bhailiúchán fairsing leabhar air, ina bhfuil breis agus dhá mhíle imleabhar a phléann le stair na himirce i mBremerhaven. Tá na leabhair seo, chomh maith le réimse leathan grianghraf agus earraí stairiúla eile, ar fáil anois don phobal le haghaigh taighde teaghlaigh agus eile. Tá an Iarsmalann suite ar shuíomh an Chalafoirt Nua (''Der Neue Hafen''), a osclaíodh sa bhliain 1852. D'fhág nach mór 1.2 milliún paisnéir an Eoraip tríd an chalafort sin sna blianta idir 1852 is 1890.<ref name="Auswandererhaus">[http://www.dah-bremerhaven.de/german/german.html Suíomh an Deutsches Auswandererhaus]</ref> Bhuaigh an Iarsmalann an gradam "Músaem Eorpach na Bliana", atá urraithe ag banríon na Beilge, sa bhliain 2007.<ref>[http://www.suite101.de/content/bremerhaven-deutsches-auswandererhaus-a71935 suite101.de]</ref><ref name="Auswandererhaus">[http://www.dah-bremerhaven.de/german/german.html Suíomh an Deutsches Auswandererhaus]</ref> == Daoine == Seo liosta daoine a rugadh i mBremerhaven, is a chuir an chathair isteach i mbéal an phobail de bharr a ratha. * '''An Ginearál Carl Rodenburg''' (1894-1992), bronntaí na Croise Iarainn agus an té a bhí i bhfeighil an 76ú Chathláin Choisithe i gCath [[Volgograd|Stalingrad]]. * '''Karl Hermann Otto Heider''' (1896-1960), Méara [[Bremen|Bhremen]]. * '''Adolf Friedrich Johann Butenandt''' (1903-1995), a bhuaigh [[Duais Nobel|Duais Nobel na Ceimice]] sa bhliain [[1939]]. * '''Lale Andersen''' (1905-1972), ceoltóir a bhain clú agus cáil amach den chéad uair tar éis di leagan den amhrán "Lilli Marleen" a thaifeadadh sa bhliain [[1939]]. Bhí an t-amhrán mar aintiún go idirnáisiúnta i measc shaighdiúirí na Comhghuallithe agus na [[Naitsithe]] araon le linn an [[An Dara Chogadh Domhanda|Dara Chogaidh Domhanda]]. * '''Eberhard Jäckel''' (1929-), staraí. * '''Egon Coordes''' (1944-), imreoir agus cóitseálaí sacair sa [[Fußball-Bundesliga|Bhundesliga]]. * '''Uwe Karl Beckemeyer''' (1949-), polaiteoir [[SPD]]. * '''Eike Bram''' (1965-), imreoir [[liathróid láimhe]] a d'imir ar son na Gearmáine i g[[Cluichí Oilimpeacha]] na bliana [[1992]]. * '''D. D. Lewis''' (1979-), imreoir [[Peil Mheiriceánach|peile Mheiriceánaigh]] a imríonn ar fhoireann Seattle Seahawks. == Saol cultúrtha na cathrach == [[Íomhá:2004-Bremerhaven U-Boot-Museum-Sicherlich retouched.jpg|thumb|200px|upright|right|Músaem na Teicneolaíochta]] === Iarsmalanna === Tá iliomad iarsmalann i mBremerhaven, chomh maith le ''Erlebniswelten'', nó ''domhain na n-eispéireas'', is é sin le rá, iarsmalanna idirghníomacha. I measc a bhfuil ar fáil do chuairteoirí, tá: * Músaem na 50í * Iarsmalann na hImirce * ''Technikmuseum U-Boot „Wilhelm Bauer”'', nó Músaem na Teicneolaíochta, atá suite ar bhord [[U-Boot]] * Iarsmalann Mhuirí na Gearmáine * Cathair Mhionsamhlach Bhremerhaven * Ionad Eolaíochta Phänomenta * Áras Ealaíne Bhremerhaven === Spórt agus Damhsa === Tá réimse leathan spórt á chleachtadh i mBremerhaven agus rath nach beag tuillte ag cuid de na foirne aitiúla, sna comórtais damhsa ach go háirithe. Is éard is brí leis an ghiorrúchán ''e. V.'' atá le feiceáil anseo thíos ná ''eingetragener Verein'', is é sin cumann nó foireann atá cláraithe go hoifigiúil leis an stát agus nach í buntáiste airgid a phríomhchuspóir. * '''Babhláil Deich bPionna''': dhá fhoireann i sraith stáit Bhremen * '''Badmantan''': SFL Bremerhaven * '''Cispheil''': Eisbären Bremerhaven ("''Béir Bhána Bhremerhaven''"), Roinn a haon sa Beko BBL ("''Sraith Feidearálach Cisphéile na Gearmáine''") * '''Damhsa''': TSG Bremerhaven<ref>[http://www.tsg-bremerhaven.de/ Suíomh idirlíne TSG Bremerhaven]</ref>, cumann rathúil a cuireadh ar bun sa bhliain 1971 * '''Damhsa Gaelach''': Leher TS<ref>[http://www.ltssport.de/neu/celtic-dance/index.html Suíomh idirlíne Leher TS]</ref> * '''Damhsa Oighir''': Eis- und Rollsport-Club Bremerhaven e. V., Leher Turnerschaft von 1898 e. V. * '''Faoileoireacht Chrochta''': Luftfahrtverein Unterweser e. V., nó mar is fearr aithne air LVU Bremerhaven<ref>[http://www.lvu-bremerhaven.de/ Suíomh idirlíne LVU Bremerhaven]</ref> * '''Foghlaeireacht''': GTV Bremerhaven<ref>[http://www.gtv-bremerhaven.de/ Suíomh idirlíne GTV Bremerhaven]</ref> * '''Haca Oighir''': REV Bremerhaven nó na Fishtown Penguins, Roinn a Dó i Sraith Feidearálach na Gearmáine * '''Haca Lannrollála''': ERC Bremerhaven Whales * '''Leadóg''': Bremerhavener Tennisverein von 1905 * '''Liathróid Láimhe''': :* HSG Geestemünde - Sraith Stáit Bhremen<ref>[http://hsg-bremerhaven.cms4people.de/198.html Suíomh idirlíne HSG Geestemünde]</ref> :* Leher TS - Sraith Stáit Bhremen<ref>[http://www.ltssport.de/neu/index.html Suíomh idirlíne Leher TS]</ref> * '''Peil Mheiriceánach''': Die Bremerhaven Seahawks (Sraith Aitiúil Thuaisceart na Gearmáine) * '''Rámhaíocht''': Bremerhavener Ruderverein von 1889 * '''Rásaíocht Báid Dragain''': Glacann Kanu-Verein Unterweser e.V. páirt sa Chomórtas Domhanda Rásaíocht Báid Dragain, maraon le comórtaisí na Gearmáine<ref>[http://kvu.der-norden.de/ Suíomh an Chumainn]</ref> * '''Rásaíocht Cuitéar''': Hochschule Bremerhaven<ref>[http://www.hs-bremerhaven.de/Kutterpullen_und_Hochschulfete_bieten_interessantes_Programm.html Meánscoil Bhremerhaven]</ref> * '''Rith''': Bíonn an ''Bremerhavener City-Marathon'' ar siúl ar bhonn bliantúil<ref>[http://www.bremerhaven-marathon.de/ Suíomh Idirlíne an Mharatóin]</ref> * '''Sacar''': :'''Roinn a Cúig''' (Sraith Bhremen) ::* FC Bremerhaven ::* OSC Bremerhaven ::* TSV Wulsdorf :'''Roinn a Sé''' (Sraith Bhremen) ::* FC Bremerhaven 2 ::* Geestemünder SC ::* Leher TS ::* SC Sparta Bremerhaven :'''Roinn a Seacht''' (Sraith Bhremerhaven) ::* SC Sparta Bremerhaven 2 ::* BSC Grünhöfe ::* ESV Bremerhaven ::* SC Lehe-Spaden ::* SC Schiffdorferdamm ::* SFL Bremerhaven ::* Geestemünder TV ::* TSV Wulsdorf 2 ::* TV Lehe * '''Seoltóireacht''': WYC Weser Yacht Club Bremerhaven, WVW Wasersportverein Wulsdorf * '''Snámh''': GTV Bremerhaven<ref>[http://www.gtv-bremerhaven.de/ Suíomh idirlíne GTV Bremerhaven]</ref> * '''Trí-atlan''': Trí-atlan Bhremerhaven<ref>[http://www.bremerhaven-triathlon.de/ Suíomh idirlíne an Bremerhavener Trí-Atlain]</ref> {{-}} == Gailearaí == <gallery> íomhá:Bremerhaven_columbus_center_2007_raro42.jpg‎|Ionad Columbus (árasáin agus ionad siopadóireachta) íomhá:Blick vom Radarfunkturm2.JPG|Bremerhaven ón aer íomhá:Bremerhaven Oberfeuer 04.jpg|Der Große Leuchtturm nó ''Bremerhaven Oberfeuer'', an teach solais is mó le rá de chuid Bhremerhaven íomhá:Dragon-boat-race bhv hg.jpg|Rásaíocht Báid Dragain sa Fischereihafen, i mBremerhaven </gallery> == Naisc sheachtracha == * [http://www.bremerhaven.de/ Suíomh oifigiúil na cathrach] * [http://www.bremerhaven-tourism.de/bremerhaven-touristik/index_eng.html Suíomh oifigiúil do thurasóirí] * [http://www.statistik.bremen.de/sixcms/detail.php?gsid=bremen02.c.730.de Staitisticí oifigiúla do Bhremen is do Bhremerhaven] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Cathracha na Gearmáine]] 2z3ygfxtsxwrpvpod1y2660dd63237z 0 31925 1086326 1062796 2022-08-23T02:07:08Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Is téarma é an '''Ghearmáinis Íochtarach''' (Gearmáinis Íochtarach: ''Plattdüütsch'' nó ''Nedderdüütsch''; [[An Ghearmáinis|Gearmáinis]]: ''Plattdeutsch'' nó ''Niederdeutsch'') a chlúdaíonn bunús na gcanúintí Gearmáinice a labhraítear i dTuaisceart na [[An Ghearmáin|Gearmáine]] agus in Oirthear na h[[An Ísiltír|Ísiltíre]] ''nach'' cuid iad den [[An Ghearmáinis|Ghearmáinis Chaighdeánach]]. Is cuid iad na canúintí seo den ghrúpa canúintí céanna ina bhfuil canúintí eile na [[An Ghearmáinis|Gearmáinise]], maraon le canúintí na h[[An Ollainnis|Ollainnise]], mar atá canúintí Gearmáinice an Iarthair. Tugtar faoi deara nach canúint na [[An Ghearmáinis|Gearmáinise]] í an Ghearmáinis Íochtarach, ach teanga ar leith ina bhfuil iliomad canúintí. == Missingsch == Is é atá i gceist le ''Missingsch'' ná Mischsprache, nó teanga mheasctha, a cruthaíodh trí thimpiste nuair a rinne cainteoirí dúchais na Gearmáinise Íochtaraigh iarracht [[An Ghearmáinis|Ard-Ghearmáinis]] (''Hochdeutsch'', nó Caighdeán Oifigiúil na Gearmáinise) a labhairt.<ref>von Polenz, Peter, ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart, 17. und 18. Jahrhundert'' (imleabhar a dó, 1994)</ref> Ní hionann Missingsch is gnáthchanúintí Ard-Ghearmáinise Thuaisceart na Gearmáine, áfach. Is iad na sainchomharthaí a dhéanann Missingsch a dheighilt ó na canúintí sin ná * Buanú dhul na Gearmáinise Íochtaraigh * Lomaistriúcháin agus leaganacha cainte ón Ghearmáinis Íochtarach nach dtuigfeadh cainteoir dúchais na hArd-Ghearmáinise Chun tuiscint níos fearr a fháil ar Mhissingsch, is fiú don Ghaeilgeoir breathnú ar thionchar na Gaeilge ar chanúintí [[An Béarla|Béarla]] na hÉireann, nó ar an [[Béarlachas|Bhéarlachas]]. === Leaganacha Mhissingsch === * '''Bremer Schnack''', nó '''Bremer Snak''' a labhraítear i m[[Bremen]]<ref>Dünnbier, Ernst B. ''Bremer Schnack. Mal unterkühlt, nie heftig, meist geradeheraus, oft deftig'', Brockkamp Verlag, 1984</ref> * '''Hamburgisch''', nó '''Hamburger Missingsch''' a labhraítear i mórcheantar [[Hamburg]]. Eisíodh greannán ''Eachtraí Astérix'' as Hamburgisch darb ainm ''Hammonia City'' sa bhliain 2000.<ref>[http://www.asterix-obelix.nl/manylanguages/languages.php?lng=mu38 Suíomh idirlíne Astérix le gaulois]</ref> * '''Kieler Missingsch''', canúint Jochen Steffen, a labhraítear i g[[Kiel]]. == Gramadach == === Ainmfhocail === Mar a léiríonn an tábla thíos, níl ach dhá thuiseal sa Ghearmáinis Íochtarach - rud a chuireann go mór leis an difear idir í agus an Ghearmáinis chaighdeánach, ina bhfuil ceithre thuiseal dochta. Is ionann iad an tuiseal áinsíoch agus an tuiseal tabharthach sa Ghearmáinis Íochtarach, mar sin de, níl ann ach dhá thuiseal: An Tuaiseal Ainmneach, agus an Tuiseal Oibiachtúil.<ref>Sick, Bastian, ''Der Dativ ist dem Genitiv sein Tod''</ref> {|class="wikitable" |+Sampla: ''Boom'' (crann), ''Bloom'' (bláth), ''Land'' (tír) |- ! rowspan="2" | &nbsp; !! colspan="2" |Firinscneach !! colspan="2" | Baininscneach!! colspan="2" | Neodrach |- ! Uatha !! Iolra !! Uatha !! Iolra !! Uatha !! Iolra |- !Ainmneach | een Boom, '''de''' Boom || Bööm, de Bööm || een Bloom, de Bloom || Blomen, de Blomen || een Land, dat Land || Lannen, de Lannen |- ! Oibiachtúil | een Boom, '''den''' Boom || Bööm, de Bööm || een Bloom, de Bloom || Blomen, de Blomen || een Land, dat Land || Lannen, de Lannen |} == Litríocht na Gearmáinise Íochtaraigh == [[Íomhá:LB1494fieryfurnace.jpg|thumb|280px|right|Pictiúr ón Lübecker Bibel a bhaineann le Dainéil 3:19-23]] === Leabharliosta === ==== Creideamh ==== Cuireadh Gearmáinis Íochtarach ar an [[An Bíobla|Bhíobla Críostaí]] den chéad uair sa bhliain [[1494]]. Is é an t-ainm a bhí air ná an ''Lübecker Bibel''. Tá leaganacha éagsúla ar fáil sa lá atá inniu ann agus ainmneacha éagsúla orthu, ina measc: ''De Hillige Schrift'', ''Dat Book'', ''Gott sien Woort'' agus ''De Schrift''. ==== Gearrscéalta ==== :* ''Keen Tied, keen Tied!. Plattdeutsche Döntjes'' le Adolf Wohlers :* ''Platt is nich uncool: Eindeutig-zweideutige plattdeutsche Geschichten'' le Ina Müller :* ''Vertell doch mal ! De schöönste Dag: 25 Plattdeutsche Geschichten'' le Norddeutscher Rundfunk Schleswig-Holstein ==== Leabhair do Pháistí ==== :* ''Grimms Märchen. Plattdüütsch vertellt.'' (Fínscéalta Mhuintir Grimm) ==== Saothair Jochen Steffen, ailias Kuddl Schnööf ==== Is sraith leabhar é '''''Kuddl Schnööfs noieste achtersinnige Gedankens un Meinungens''''' a scríobh an polaiteoir [[Páirtí Sóisialta Daonlathach na Gearmáine|SPD]] Jochen Steffen sna 1970í. Baineann Steffen úsáid as na carachtair Kuddl is Natalje Schnööf, atá ina ndugairí,<ref>Steffen, Jochen, ''Nu komms du ! Kuddl Schnööfs noie achtersinnige Gedankens un Meinungens'' (Hoffmann und Campe, 1975)</ref> chun aoir shóisialta is pholaitiúil a dhéanamh ar thuairimí an phobail faoi eachtraí móra an lae. Is i gKieler Missingsch (leagan Mhissingsch a labhraítear i g[[Kiel]], [[Schleswig-Holstein]]) a scríobhadh an tsraith, agus cuireadh fáilte chomh mhór roimhe gur chinn Steffen seó ceabairé, bunaithe ar na carachtair chéanna, a chur le chéile. Níor bheag an fháilte a cuireadh roimh na seónna ach an oiread, agus bronnadh an Deutscher Kleinkunstpreis um Cheabairé ar Steffen sa bhliain 1978.<ref>[http://www.unterhaus-mainz.de/ver03/Kleinkunstpreis/K_Ausgezeichnet.php Suíomh idirlíne Unterhaus Mainz]</ref> ==== Greannáin ==== Tá roghnú leabhar ''Eachtraí Astérix'' ar fáil sa Ghearmáinis Íochtarach i sraith darb ainm "Astérix snackt Platt!" <ref>[http://www.asterix.com Suíomh idirlíne Astérix le gaulois]</ref>("''Muise, tá Plattdüütsch ag Astérix!''"). I measc a bhfuil ar fáil, tá: * '''Asterix un de Wikingers''' (''Astérix agus na Lochlannaigh'') * '''De Törn för nix''' (''Odaisé Astérix'') * '''Lütt Obelix op grote Fohrt''' (''Turas Mara Obélix'') * '''Över't wiede Water''' (''Ollturas thar na Tonnta Móra'') == Siamsaíocht trí mheán na Gearmáinise Íochtaraigh == ==== Drámaí ==== * '''Sommervagels sünd free''' (Aistriúchán de ''Butterflies are Free'' le Leonard Gershe)<ref>[http://www.englishtheatre.de/archives/article/butterflies-are-free-by-murray-schisgal/ Suíomh idirlíne an Hamburger English Theatre]</ref> * '''Romeo un Julia''' le [[William Shakespeare]]<ref>[http://www.renatewedemeyer.de/regieschauspiel.htm Suíomh idirlíne Renate Wedemeyer, aisteoir agus stiúrthóir a oibríonn trí Ghearmáinis Íochtarach]</ref> == Gailearaí == Tá an Ghearmáinis Íochtarach go feiceálach in áiteanna poiblí i dTuaisceart na Gearmáine. <gallery> íomhá:Friedrichstadtbrunnenaufschrift.jpg|Tobar uisce i bhFriedrichstadt, [[Schleswig-Holstein]] íomhá:SchuettingWahlspruch.jpg|'''Mana''' '''[[Bremen|Bhremen]]''': "Buten un binnen – wagen un winnen" ("Istigh 's Amuigh - an té a leomhann, is aige a bhíonn an bua!") íomhá:Ortsschild Emlichheim - Emmelkamp.jpg|Fógra in Emlichheim (Gearmáinis Íochtarach: ''Emmelkamp''), sa t[[an tSacsain Íochtarach|Sacsain Íochtarach]] íomhá:School op de wurth schrift.jpg|''School op de Wurth'', fógra scoile i nGearmáinis Íochtarach i Wöhrden, [[Schleswig-Holstein]] </gallery> == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Ghearmainis Iochtarach}} [[Catagóir:An Ghearmáin]] [[Catagóir:Teangacha na hEorpa]] [[Catagóir:Teangacha Gearmánacha]] fmwlha8urknhy4z541irkc5l0m4oon2 0 31944 1086455 1034157 2022-08-23T02:49:01Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} B'[[file|fhile]], [[úrscéal]]aí agus [[Gearrscéal|gearrscéalaí]] [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceánach]] í '''Sylvia Plath'''. Rugadh i m[[Boston|Bostún, Massachusetts]] í ar an [[27 Deireadh Fómhair]], [[1932]] agus cailleadh í ar an [[11 Feabhra]], [[1963]] i [[Londain|Londain Shasana]] tar éis di [[Féinmharú|lámh a chur ina bás féin]].<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/464059/Sylvia-Plath Encyclopedia Britannica]</ref> == Saol == D'fhreastail sí ar Choláiste Mhic Gabhainn (Béarla: Smith College) in Northampton, [[Massachusetts]], ([[Sasana Nua]]), agus ar Choláiste Newnham in [[Cambridge]] nuair a bhronnadh an Scoláireacht Fulbright uirthi.<ref>Helle (2007) p44</ref> [[Pósadh|Phós]] sí an file [[Ted Hughes]] sa bhliain 1956. Is minic a bhí mí-úsáid á dhéanamh sa chaidreamh a bhí eatarthu. Chuir siad fúthu i [[Meiriceá]], sular bhog go [[Sasana]] sa bhliain 1959<ref>Kirk (2004) pxx</ref>. Bhí beirt [[Clann|clainne]] acu: Frieda agus Nicholas. Bhí fulaingt dhian ag Sylvia Plath leis an [[dúlagar|ghalar dubhach]], agus bhí sí sin, maraon lena hidirscaradh pósta sa bhliain [[1962]], ar cheann de na príomhchúiseanna lena [[féinmharú]], is cosúil (chuir sí a ceann sa [[Gás|ghás]][[oigheann]]).<ref>Becker. (2003)</ref> == Saothair == === An Clogad === Is é ''An [[Clogad]]''<ref>Focal.ie http://www.focal.ie/Search.aspx?term=bell+jar</ref> (Béarla: ''The Bell Jar'') an [[leabhar]] is mó le rá de chuid Sylvia Plath. [[Úrscéal]] dír[[Beathaisnéis|bheathaisnéis]]each atá sa Chlogad, an t-aon úrscéal dár scríobh Plath riamh. [[Foilsitheoireacht|Foilsíodh]] den chéad uair é sa bhliain [[1963]] (mí roimh bhás an údair) faoin ainm [[cleite]] Victoria Lucas. B'iarracht é An Clogad a léiriú "cé chomh scaoilte aonrach is a mhothaíonn an té atá i mbun clise néarach... Rinne mé iarracht samhail a tharraingt de mo shaolsan agus de na [[daoine]] atá ann de réir mar a bhfeicfear duit iad agus tú ag faire orthu trí [[Gloine|ghloine]] chlogaid, agus í sin ag feidhmiú mar lionsa a chuireann íomhánna as a riocht".<ref>Plath Biographical Note 294-5. From Wagner-Martin (1988) p107</ref>[[Íomhá:Plath Grave 2.JPG|clé|mion|236x236px|curtha i Heptonstall, [[Yorkshire Thiar|Yorkshire]]]] == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Plath, Sylvia}} [[Catagóir:Filí]] [[Catagóir:Scríbhneoirí Meiriceánacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1932]] [[Catagóir:Básanna i 1963]] [[Catagóir:Daoine a chuir lámh ina mbás féin]] famrxu0kf2o1v3br0s213r0ty8els0y 0 32450 1086497 1053140 2022-08-23T03:01:03Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Tá roinnt garraithe éagsúla darb ainm '''Garraithe Náisúnta na Lus''' nó a leithéid sin: * [[Garraí Náisiúnta Lus Kirstenbosch]] san [[An Afraic Theas|Afraic Theas]] * [[Garraithe Náisiúnta Lus na hAstráile]] * [[Garraí Náisiúnta Lus na Beilge]] * [[Garraí Náisiúnta na Lus (An Bhotsuáin)|Garraithe Náisiúnta na Lus]] sa [[An Bhotsuáin|Bhotsuáin]] * [[Garraí Náisiúnta Lus na Breataine Bige]] * [[Garraithe Náisiúnta na Lus (Éire)|Garraithe Náisiúnta na Lus]] in [[Poblacht na hÉireann|Éirinn]] * [[Garraithe Náisiúnta Kandawgyi na Lus]] i [[Maenmar]] * [[Garraí Náisiúnta na Lus (An tSiombáib)|Garraithe Náisiúnta na Lus]] sa t[[An tSiombáib|Siombáib]] * [[Garraí Lus na Stát Aontaithe]] i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] * [[Garraí Náisiúnta Tróipaiceacha na Lus]] i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] {{idirdhealú}} scmiks561ryjyg0vfx9txpjppzdfhgq 0 32602 1086040 874427 2022-08-22T18:11:29Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Is meánscoil lán[[Ghaeilge]] do bhuachaillí agus cailíní i [[Leitir Ceanainn]], [[Tír Chonaill]] é '''Coláiste Ailigh'''. Bunaíodh an scoil sa bhliain [[2000]]. Tá sí suite i gCnoc na Móna i Leitir Ceanainn agus faoi láthair tá 280 scoláire ag freastal uirthi. Scoil de chuid Bord Oideachais agus Oiliúna Chontae Dhún na nGall í agus nuair a bunaíodh a chéaduair í sa bhliain 2000, bhí sí lonnaithe go sealadach in Institiúid Teicneolaíochta Leitir Ceanainn. Bhog sí i lár Mheán Fómhair 2000 go dtí Teach Sprackburn ar an Bhóthar Ard. Sa bhliain 2013, bhog an scoil isteach i bhfoirgneamh úrnua i gCnoc na Móna agus d'oscail an Taoiseach Éanna Ó Cionnaigh an scoil go hoifigiúil i 2014. Tá clú bainte amach ag an scoil i réimsí na drámaíochta, an cheoil agus an spórt. Tá traidisiún láidir acadúil ag an scoil. Míchéal Ó Giobúin atá mar phríomhoide reatha ar an scoil. [[Catagóir:Meánscoileanna]] [[Catagóir:Gaelcholáistí]] i0rtx56qcnft46nxkuoz6wsivl01y97 1086133 1086040 2022-08-22T19:42:19Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is meánscoil lán[[Ghaeilge]] do bhuachaillí agus cailíní i [[Leitir Ceanainn]], [[Tír Chonaill]] é '''Coláiste Ailigh'''. Bunaíodh an scoil sa bhliain [[2000]]. Tá sí suite i gCnoc na Móna i Leitir Ceanainn agus faoi láthair tá 280 scoláire ag freastal uirthi. Scoil de chuid Bord Oideachais agus Oiliúna Chontae Dhún na nGall í agus nuair a bunaíodh a chéaduair í sa bhliain 2000, bhí sí lonnaithe go sealadach in Institiúid Teicneolaíochta Leitir Ceanainn. Bhog sí i lár Mheán Fómhair 2000 go dtí Teach Sprackburn ar an Bhóthar Ard. Sa bhliain 2013, bhog an scoil isteach i bhfoirgneamh úrnua i gCnoc na Móna agus d'oscail an Taoiseach Éanna Ó Cionnaigh an scoil go hoifigiúil i 2014. Tá clú bainte amach ag an scoil i réimsí na drámaíochta, an cheoil agus an spórt. Tá traidisiún láidir acadúil ag an scoil. Míchéal Ó Giobúin atá mar phríomhoide reatha ar an scoil. [[Catagóir:Meánscoileanna]] [[Catagóir:Gaelcholáistí]] eixtubzk7q4ak51f55m59l5hvhpthtt 0 32697 1086544 987223 2022-08-23T05:22:34Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is réigiún in iarthar na hAfraice Thuaidh í '''an Mhagraib'''. mar a thugtar ar [[Maracó|Mharacó]], an [[An Ailgéir|Algéir]], An [[An Túinéis|Túinéis]] agus an [[An Libia|Libia]], atá taobh thíos den Spáinn, den Fhrainc, agus den Iodáil.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/culture/2.663/turas-chun-na-t%C3%BAin%C3%A9ise-1.1201331|teideal=Turas chun na Túinéise|language=en|work=The Irish Times|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-af}} [[Catagóir:Afraic Thuaidh]] dv1hgsdxicopylk3kwuvaw6zjauo2e9 0 32705 1086060 1083722 2022-08-22T18:57:28Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Teideal iodálach}} {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} Leabhar faoi [[litríocht na Gaeilge]] atá in '''''Páipéir Bhána agus Páipéir Bhreaca''''' atá bunaithe ar chaint a thug [[Máirtín Ó Cadhain]] uaidh i n[[Geimhreadh]] na bliana [[1969]]. D'fhoilsigh an grúpa stocaireachta [[Misneach (grúpa)|Misneach]] é. Déanann [[Eoghan Ó hAnluain]] an leabhar a chur i láthair. San óráid deir sé ‘Tá aois na Caillí Béarra agam, aois Bhrú na Bóinne, aois na heilite móire. Tá dhá mhíle bliain den chráin bhréan sin arb í Éire í, ag dul timpeall i mo chluasa, i mo bhéal, i mo shúile, i mo cheann, i mo bhrionglóidí . . .' Sa bhliain 1969 thug sé an príomhléacht ag Scoil Gheimhridh Chumann Merriman in Aonach Urmhumhan. Go luath ina dhiaidh sin foilsíodh an léacht sin faoi chlúdach leabhair. Tá an aiste sin ar na cinn is tábhachtaí faoi scríbhneoireacht na Gaeilge dár foilsíodh riamh. [[Catagóir:Leabhair le Máirtín Ó Cadhain]] [[Catagóir:Léachtaí]] [[Catagóir:Paimfléid]] [[Catagóir:Scríbhneoireacht na Gaeilge]] 8u8ahde61cgkypugnjfznzgoylj0xrv 0 32922 1086122 1062311 2022-08-22T19:26:46Z Kevin Scannell 340 ref wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is oileán é '''Beárnaraigh na Hearadh''' ([[Gaeilge na hAlban]]: ''Beàrnaraigh na Hearadh'') i [[Caolas na Hearadh|gCaolas na Hearadh]], [[Comhairle nan Eilean Siar]].<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/berneray/|title=Berneray|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> Ceann de na cúig oileán déag sna [[Na hOileáin Siar|hOileáin Siar]] a bhfuil cónaí orthu is ea é. Bhain sé clú amach de bharr a chuid staire saibhre agus ildaite agus meallann sé turasóirí ina shluaite. Le hachar de 10.1 ciliméadar cearnach (2,496 acra), ardaíonn sé chuig 305 troigh (93 m) ag Beinn Shlèibhe agus 278 troigh (85 m) ag Cnoc Bhuirgh. Tá fianaise láidir ann go raibh daoine ina gcónaí ar an oileán ón [[Cré-Umhaois|gCré-Umhaois]], agus b'fhéidir roimh. Tá láithreáin naofa ársa , [[liagchiorcal|liagchiorcail]], seanfhoirgnimh stairiúla, agus comharthaí go raibh [[Lochlannaigh]] ina gcónaí ann, ar fáil fud fad an oileain. == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Bearnaraigh na Hearadh}} [[Catagóir:Oileáin na hAlban]] [[Catagóir:Tíreolaíocht na hAlban]] [[Catagóir:Comhairle nan Eilean Siar]] 2iwh5sjfnffenkerqmtpjvu236a30fk 1086123 1086122 2022-08-22T19:28:14Z Kevin Scannell 340 glanadh + gd wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is oileán é '''Beàrnaraigh na Hearadh''' i [[Caolas na Hearadh|gCaolas na Hearadh]], [[Comhairle nan Eilean Siar]].<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/berneray/|title=Berneray|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> Ceann de na cúig oileán déag sna [[Na hOileáin Siar|hOileáin Siar]] a bhfuil cónaí orthu is ea é. Bhain sé clú amach de bharr a chuid staire saibhre agus ildaite agus meallann sé turasóirí ina sluaite. Le hachar de 10.1 ciliméadar cearnach (2,496 acra), ardaíonn sé chuig 305 troigh (93 m) ag Beinn Shlèibhe agus 278 troigh (85 m) ag Cnoc Bhuirgh. Tá fianaise láidir ann go raibh daoine ina gcónaí ar an oileán ón [[Cré-Umhaois|gCré-Umhaois]], agus b'fhéidir roimhe sin. Tá láithreáin naofa ársa, [[liagchiorcal|liagchiorcail]], seanfhoirgnimh stairiúla, agus comharthaí go raibh [[Lochlannaigh]] ina gcónaí ann, ar fáil fud fad an oileáin. == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Bearnaraigh na Hearadh}} [[Catagóir:Oileáin na hAlban]] [[Catagóir:Tíreolaíocht na hAlban]] [[Catagóir:Comhairle nan Eilean Siar]] 6ouhtc5deu960llty0pzmrs9f2a0uy5 1086124 1086123 2022-08-22T19:28:22Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Beárnaraigh na Hearadh]] go [[Beàrnaraigh na Hearadh]]: gd wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is oileán é '''Beàrnaraigh na Hearadh''' i [[Caolas na Hearadh|gCaolas na Hearadh]], [[Comhairle nan Eilean Siar]].<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/berneray/|title=Berneray|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> Ceann de na cúig oileán déag sna [[Na hOileáin Siar|hOileáin Siar]] a bhfuil cónaí orthu is ea é. Bhain sé clú amach de bharr a chuid staire saibhre agus ildaite agus meallann sé turasóirí ina sluaite. Le hachar de 10.1 ciliméadar cearnach (2,496 acra), ardaíonn sé chuig 305 troigh (93 m) ag Beinn Shlèibhe agus 278 troigh (85 m) ag Cnoc Bhuirgh. Tá fianaise láidir ann go raibh daoine ina gcónaí ar an oileán ón [[Cré-Umhaois|gCré-Umhaois]], agus b'fhéidir roimhe sin. Tá láithreáin naofa ársa, [[liagchiorcal|liagchiorcail]], seanfhoirgnimh stairiúla, agus comharthaí go raibh [[Lochlannaigh]] ina gcónaí ann, ar fáil fud fad an oileáin. == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Bearnaraigh na Hearadh}} [[Catagóir:Oileáin na hAlban]] [[Catagóir:Tíreolaíocht na hAlban]] [[Catagóir:Comhairle nan Eilean Siar]] 6ouhtc5deu960llty0pzmrs9f2a0uy5 0 33708 1086235 1070869 2022-08-23T01:37:08Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} B'amhránaí agus ban-aisteoir [[Astrálach]] í '''Olivia Newton-John''', a rugadh ar an [[26 Meán Fómhair]], [[1948]] agus a d'éag [[8 Lúnasa]] [[2022]]. Sa bhliain 1974, chan sí 'Long Live Love' le linn [[Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse|Chomórtas na hEoraifíse]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Olivia Newton-John - Long Live Love (Eurovision Song Contest 1974, UNITED KINGDOM) preview video|url=https://www.youtube.com/watch?v=-wlbRPIdL6g|language=en}}</ref> Tháinig clú agu cáil uirthi go háirithe nuair a ghlac sí páirt sa scannán ''Grease'',<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Grease (film)|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Grease_(film)&oldid=1103279519|journal=Wikipedia|date=2022-08-09|language=en}}</ref> in éineacht le [[John Travolta]]. == Féach freisin == * [[John Travolta]] == Tagairtí == {{reflist}}{{síol}} {{DEFAULTSORT:Newton-John, Olivia}} [[Catagóir:Ban-aisteoirí Astrálacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1948]] [[Catagóir:Básanna in 2022]] ipneffouslh19e692gxjkuic65lukru 0 34175 1086599 1053361 2022-08-23T05:58:46Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:TreatyStoneLimerickIreland.jpg|thumb|Cloch an Chonartha i Luimneach.]] Chuir '''Conradh Luimnigh''' deireadh leis an [[Cogadh an Dá Rí|gcogadh in Éirinn]] idir na [[Seacaibíteachas|Seacaibítigh]] agus lucht leanúna [[Liam III Shasana|Uilliam Oráisteach (Uilleam III Shasana)]]. Chuir sé clabhsúr ar [[léigear Luimnigh]] sa bhliain 1691. Dhá chonradh a bhí ann i ndáiríre agus síníodh iad beirt ar [[3 Deireadh Fómhair]] [[1691]]. Deirtear go ndearnadh é seo ar "Chloch an Chonartha," bloicín éagothrom aolchloiche a bhíodh ina cheap marcaigh agus atá ar taispeáint anois ar bhonn i [[Luimneach]].<ref> [http://www.ucc.ie/celt/published/E703001-010/index.html University College Cork - The Treaty of Limerick, 1691]</ref><ref>[http://www.limerickcorp.ie/general/city/lk_history_treaty.html Limerick City: A Bit of History - The Treaty of Limerick]</ref> == Na hAilt Mhíleata == [[Íomhá:King William III of England, (1650-1702) (lighter).jpg|clé|mion| [[Liam III Shasana|Uilleam III Shasana]] ]] De réir na nAlt, bhí cead ag saighdiúirí Seacaibíteacha de chuid na reisimintí a gcuid arm agus bratach a thabhairt leo chun na Fraince agus dul sa [[an Bhriogáid Éireannach|Bhriogáid Éireannach]]. Thoiligh timpeall 14,000 [[saighdiúir]] lena dhéanamh, agus cuireadh iad chun [[Corcaigh|Corcaí]], áit a ndeachaigh siad ar bord loinge. Ba mhinic a muirín lena gcois. Is iomaí saighdiúir eile a chuaigh thar sáile chun liostáil i reisimintí na Spáinne agus na hOstaire. B'fhéidir le saighdiúirí Seacaibíteacha dul in Arm Uilleam, cé nach ndearna ach timpeall míle duine acu é sin. Chuaigh míle eile abhaile. Naoi n-alt is fiche a bhí sa Chonradh agus iad socraithe ag an [[Godert de Ginkell, Céad Iarla Átha Luain|Leifteanant-Ghinearál Godert de Ginkell]], ardcheannasaí arm Uilleam, agus ag na Leifteanant-Ghinearáil D'Usson agus Philibert-Emmanuel de Froulay, chevalier de Tessé, ardcheannasaithe an airm Sheacaibítigh. Is iad na daoine a chuir a lámh leis an gConradh D'Usson, le Chevalier de Tessé, Latour Montfort, [[Pádraig Sáirséal]] (Iarla Leamhcáin), an Coirnéal Nioclás Puirséal ó Luachma, Marcas Talbóid agus Piaras de Buitléir, tríú Bíocunta Ghabhalmhaí.[[Íomhá:Patrick Sarsfield, Earl of Lucan.jpg|mion|[[Pádraig Sáirséal]] (Patrick Sarsfield)]] == Na hAilt Shibhialta == Chosain na hAilt seo cearta na n-uasal Seacaibíteacha a thogair fanacht in Éirinn agus ar [[Caitliceachas|Chaitlicigh]] a bhformhór. Ní raibh a dtailte le coigistiú má rinne siad móid dílseachta d'Uilleam agus do Mháire, agus bhí cead ag uaisle Caitliceacha a bheith faoi airm. Bhí [[síocháin]] ag teastáil ó Uilleam in Éirinn, agus bhí sé féin agus an [[Pápa]] dulta d'aontaobh sa bhliain 1891 de réir Chonradh Augsburg. Stad [[rialtas]] Uilleam de chloí leis na hAilt Shibhialta i gceann tamaill, mar d'aithin an Pápa Séamas II mar Rí reachtúil na hÉireann sa bhliain 1892. Na huaisle a bhí tar éis an mhóid dílseachta a thabhairt tháinig siad féin agus a sliocht slán, ach bhí an chuid eile ("an dream nár mhionnaigh") i mbaol, cé gur éirigh le roinnt acu an eisreachtaíocht a fháil cealaithe. [[Íomhá:Godard van Reede (1644-1703) (2).jpg|clé|mion|[[Godert de Ginkell, Céad Iarla Átha Luain|Godert de Ginkell]]]] Ón mbliain 1695 rith an Pharlaimint Éireannach roinnt péindlíthe a raibh d'aidhm acu tabhairt ar na huaisle Caitliceacha nár mhionnaigh faoin am sin scaradh lena gcreideamh. Neartaíodh na dlíthe sin ar chúiseanna polaitiúla i rith Chogadh Chomharbas na Spáinne (1701-1714). Cé nár cuireadh i bhfeidhm go dian iad le himeacht aimsire níor leasaíodh iad go dtí seachtóidí na haoise sin. == Díobhadh maoine de réir Shocrú Uilleam == I Mí na Nollag 1699 thug na Coimisinéirí Coigistithe tuairisc ar an díobhadh maoine do Theach na dTeachtaí in Éirinn mara leanas:<ref>Appointed under 10 William III., c. 9; tuairisc 16 Nollaig 1699</ref><ref>Simms J.G., ''The Williamite Confiscation in Ireland'' (London 1956)</ref> * Rinneadh 3,921 duine ainmnithe a eisreachtú, daoine ar leo * 1,060,792 acra * a raibh cíos £211,623 ag baint leo agus a raibh luach £2,685,130 orthu [[Íomhá:Richard francis talbo ventimiglia di belmonte.jpg|mion|Richard Talbot, 1st Earl of Tyrconnell]] Astu seo: * Tugadh pardún do 491 duine de réir Chonradh na Gaillimhe agus Chonradh Luimnigh agus do 792 duine ar chúiseanna eile; tugadh maoin ar ais do chuid den 2,638 duine eile nó dá muintir. * I ndeireadh na dála fuair na Coimisinéirí 752,953 acra a raibh luach £1,699,343 orthu agus cíos £135,793 ag teacht uathu in aghaidh na bliana. Gabhadh luach £300,000 d'earraí agus luach £60,000 d'fhoraois, in éineacht le cúpla céad teach. == Naisc sheachtracha == * [http://www.bbc.co.uk/history/timelines/ni/williamite_settlement.shtml BBC History: The Williamite Settlement] * [http://www.treatystone.com History of the Treaty of Limerick 1691] == Tagairtí == {{reflist}} * [[Catagóir:Cogadh an Dá Rí]] [[Catagóir:Stair na hÉireann]] [[Catagóir:Stair Luimnigh]] iak0t26iusao7zvheuoxnt569rdk2dq 0 34248 1085988 1061471 2022-08-22T16:31:50Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} [[Íomhá:The Hell Fire Club (8616156840).jpg|mion|clé|242x242px|An Club Thine Ifreann]] Is cnoc é '''Cnoc Montpelier''', 383 méadar (1,257 dtroigh) ar airde i g[[Contae Bhaile Átha Cliath]], [[Éire]]. '''Club Thine Ifrinn''' a thugtar air go hiondúil (as [[Béarla]]: ''Hell Fire Club''), an t-ainm coitianta a thugtar ar an bhfothrach de fhoirgneamh atá suite ag mullach an chnoic. Thóg [[William Conolly]] an foirgneamh mar [[lóiste seilge]] timpeall na bliana [[1725]]. Tugadh ''Cnoc Pelier'' nó ''Mount Pelier'' as Béarla air agus tugadh seo ar an gnoc féin leis ó tógadh an lóiste. Ní fios a thuilleadh céard é bun-ainm an chnoic ach tá [[Patrick Healy]], staraí agus seandálaí, den tuairim go m'fhéidir gur ''Suide Uí Ceallaig'' nó ''Suidi Celi'' mar a luaitear sa ''[[Crede Mihi]]'' (leabhar chlárúchán na ndeoisí de chuid Ardeaspaig Bhaile Átha Cliath) é, atá i gceist. [[Íomhá:The Hellfire Club, Dublin .PNG|mion|clé|lAn Club Thine Ifreann, ó clé go dheis: Henry Barry, an Coirnéal Clements, Coirnéal Ponsonby, an Coirnéal Richard St. George, agus Simon Luttrell.]] == Stair == Sa tréimhse luath-meánaoiseach, bhí an limistéar faoi cheannas Ui Ceallaig Cualann. Am éigin, bhí Sliabh Mount Pelier in eastáit cúlchríochúil an bunú manachúil, Máel Ruain, a bunaíodh i dTallacht, níos lú ná 5 chiliméadar ó thuaidh den sliabh. Scríobhadh Martarlaig Aengus, agus Martarlaig Tallacht sa mhanaistir seo. Freisin, bhí sé mar bhunáit na Céile Dé, comhphobal leasaitheach manach. Bhéadh go leor talamh de dhíth ar bhunú chomh mór sin. Tar éis conchas na Nórmainnigh, bhí sléibhte Chill Mhantáin mar bhagairt do no coilíneacha mar go ionsóidh na fórsaí Gaelacha talamh íseal na Life agus cúlaíodh siad ar ais chun na sléibhe. Creidtear gur thóg an ridire John de Clahull caisleán i nDúndroma i 1187 le Baile Átha Cliath a chosaint.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.abartaheritage.ie/hellfire-club-archaeological-project/hellfire-club-history/history-montpelier-hill/|teideal=The History of Montpelier Hill and the Hellfire Club {{!}} Abarta Heritage|údar=Neil Jackman|language=en-GB|work=Abarta Heritage Home|dátarochtana=2022-02-06}}</ref> I 1615, bhí talamh Sliabh Mount Pelier faoi cheannas an chlann Loftus. Tugadh an talamh do Thomas Wharton nuair a phós sé Lucy Loftus i 1692. Nuair a fuair Thomas Wharton bás i 1715, fuair a mhac, Philip Wharton an talamh ar fad. Bhí Philip an-chonspóideach ar fad, agus mar gheall ar an saol míchuímseach, thit sé i ndroch-fiacha. I 1723, dhíol sé an talamh timpeall ar Sliabh Mount Pelier do Liam Ó Conghaile ar 62,000 míle punt. Thóg Liam Ó Conghaile teachín ar Mount Pelier i 1725, mar lóiste seilge. Baineadh uaigh réamhstairiúil ó chéile le lóiste seilge Liam Ó Conghaile a thógáil. Ní rófhada tar éis a críochnú an lóiste, lag stoirm mhór an díon. Creideadh gurbh an Diabhal a rinne an stoirm mar go raibh sé crosta gur lag Liam Ó Conghaile an uaigh réamhstairiúil. Chuir Ó Conghaile díon nua stuach ar an lóiste, agus d’fhan an díon sin ag seasamh go dtí inniu. Níl mórán fianaise gur úsáid Liam Ó Conghaile an lóiste mórán. Fuair sé bás i 1729.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.historyireland.com/the-hellfire-club-co-dublin/|teideal=The Hellfire Club, Co. Dublin|dáta=2013-03-01|work=History Ireland|dátarochtana=2022-02-06}}</ref> Bhunaigh Richard Parsons, an chéad Iarla an Rois, agus James Worsdale an Club Thine Ifreann i 1737. Is dócha go raibh Richard Parsons mar uachtarán an chlub. Bhí níos mó daoine eile sa chlub ar nós Henry Barry, an Coirnéal Clements, Coirnéal Ponsonby, an Coirnéal Richard St. George, agus Simon Luttrell. Ag am éigeann, thosaigh an chlann Uí Conghaile ar cur an Lóiste Mount Pelier ar díol don Chlub Thine Ifreann. Níl a fhios cé mhéad ar úsáid An Club Thine Ifreann an foirgneamh. Lá amháin, déanadh dochar don fhoirgneamh le tine. Tar éis sin, bhog an Club síos an chnoic go dtí Teach Maoir Choill an Chaoich. Thosaigh gníomhaíochtaí an chlub ag laghdú, áfach.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Montpelier Hill|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Montpelier_Hill&oldid=1068761906|journal=Wikipedia|date=2022-01-30|language=en}}</ref> Athbeadh an Club Thine Ifreann is 1771 agus d’fhan sé gniomhach ar feadh 30 bliain eile.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.worldabandoned.com/hell-fire-club|teideal=Hell Fire Club - An Abandoned Lodge In The Dublin Mountains|dáta=2016-11-09|language=en-US|work=World Abandoned|dátarochtana=2022-02-06}}</ref> Ba é Thomas ‘Buck’ Whaley an baill ba míchlúití sa chlub. Thosaigh cruinnithe arís i Mount Pelier, agus dár le scéal amháin, mharaigh siad agus d’ith siad iníon a bhí ag feirmeoir. Rinne Thomas Wharley aithreachas sa deireadh, agus nuair a fuair sé in 1800, díscaoileadh an Club. In 1800, dhíol an chlann Uí Conghaile Lóiste Mount Pelier go Luke White. Ansin, tríd oidhreacht, chuaigh sé go dtí an chlann Massy. Nuair a d’éirigh an chlann Massy bancbhriste, fuair an stát Lóiste Mount Pelier. Inniu, tá an foirgneamh faoi cheannas Coillte, comhlacht stáit a bhíonn ag caomhnú Coillte ar fud fad na tíre. == Tagairtí == {{Reflist}} == Naisc sheachtracha == {{síol-ie}} [[Catagóir:Cnoic i mBaile Átha Cliath]] [[Catagóir:Foirgnimh i mBaile Átha Cliath]] [[Catagóir:Draíocht dhubh]] [[Catagóir:Adhradh an Diabhail]] tu6apvaosx7w70beqvk7iwuy51ktsrm 0 34267 1086500 1041236 2022-08-23T03:01:38Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Turn Off to Stoer Lighthouse - geograph.org.uk - 228883.jpg|thumb|Seo an áit gur féidir leat casadh ar an bhóthar go dtí teach solais an tStóir]] Tá '''Baile a' Chladaich''' ina bhaile crochtóireachta in [[Asaint]], [[Cataibh]], [[Comhairle na Gàidhealtachd]], a bunaíodh le linn na [[Fuadach na nGael|bhFuadach]]. Tá sé suite in aice leis an [[An Chlais Mhór (Asaint)|Chlais Mhór]], ([[Béarla]]: ''Clashmore''). Ceanglaíonn bóthar beag é leis an B869 a leanas go dtí an teach-solais in aice leis 'an Stór'. {{síol}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Comhairle na Gàidhealtachd]] fnxuhnt7jdfh7vrvgnpcfrtujlohsaj 0 34456 1086360 1064750 2022-08-23T02:17:33Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine|nationality=Éireannach}} Is [[Polaitíocht|polaiteoir]] Éireannach de chuid [[Sinn Féin|Shinn Féin]] í '''Carál Ní Chuilín''', atá lonnaithe sa Lóistín Nua, i dtuaisceart [[Béal Feirste|Bhéal Feirste]]. Tháinig sí i gcomharbas ar [[Nelson McCausland]] mar [[Aire Rialtas|Aire]] [[Cultúr|Cultúir]], [[Ealaín|Ealaíon]] agus Fóillíochta i d[[Tionól Thuaisceart Éireann|Tionól Stormont]] sa bhliain 2011. == Beathaisnéis == Rugadh Carál Ní Chuilín sa Lóistín Nua i dtuaisceart Bhéal Feirste, áit a bhfuil cónaí uirthi go fóill. Gearradh príosún naoi mbliana uirthi sa bhliain [[1989]] as a bheith páirteach i bplean chun baill den [[RUC]] a mharú le tréanphléascáin, as bhallraíocht den [[IRA]] agus as pléascáin a bheith ina seilbh aici. Chaith sí ceithre bliana faoi ghlas sular scaoileadh saor í.<ref>[http://saoirse32.blogsome.com/2006/03/26/ Alt sa Sunday Life, 2006 le feiceáil anseo ar bhlag Shaoirse32]</ref> Ar theacht amach ón phríosún di, bhain sí céim bhaitsiléara amach i Staidéar Sóisialta agus lean sí uirthi ina dhiaidh sin chun céim mháistir a dhéanamh sa bhainistíocht. I gcaitheamh a gairm bheatha go dtí seo, bhí sí ina comhordaitheoir ar an eagraíocht "Tar Anall", a dhéanann freastal ar theaghlaigh agus ar iarchimí poblachtanacha, agus ina comhchathaoirleach ar Bhord Comhpháirtíochta Bhéal Feirste Thuaidh. Anuas air sin, is í Carál Ní Chuilín príomhaoire Shinn Féin i d[[Tionól Thuaisceart Éireann|Tionól Stormont]]. Toghadh í ina comhairleoir cathrach do cheantar na Seanpháirce i dtuaisceart Bhéal Feirste sa bhliain [[2005]] agus d'fhan sí sa phost sin ar feadh dhá bhliain. Ina dhiaidh sin, d'oibrigh sí mar Chomhalta den Tionól Reachtach don toghcheantar Béal Feirste Thuaidh. Sa bhliain 2011, i ndiaidh di bheith tofa mar CTR den dara huair as a chéile, ceapadh í mar Aire Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta.<ref>[http://www.nuacht24.com/nuacht/caral-ni-chuilinn-aire-cultuir-nua/ "Carál Ní Chuilín, Aire Cultúir nua", Nuacht 24, 16. Bealtaine 2011]</ref> == Tréimhse mar Aire Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta == Tharraing an tAire Ní Chuilín aird na meán nuair a d'fhreastail sí ar chluiche sacair fhoireann Thuaisceart Éireann i bPáirc Windsor, rud nach ndearna ball sinsearach den pháirtí riamh go dtí sin. Chomh maith leis sin, mhol sí iarrachtaí Chumann Sacair na hÉireann dul i ngleic le seicteachas, ag rá go raibh tréaniarracht ar bun ag na húdaráis leis an fhadhb sin a laghdú.<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/uk-northern-ireland-14466874 Alt ar shuíomh idirlíne an BBC, 11 Lúnasa 2011]</ref> === Líofa 2015 === Tá suim ar leith ag Carál Ní Chuilín sa Ghaeilge, cé nach bhfuil an teanga ar a toil aici<ref>Gaelscéal, 2 Meán Fómhair 2011</ref> agus sheol sí an feachtas ''Líofa 2015'' i mí Mheán Fómhair na bliana 2011. Is é is cuspóir le ''Líofa 2015'' ná daoine san earnáil poiblí ó thuaidh a spreagadh le Gaeilge a fhoghlaim, agus le líofacht na Gaeilge a bhaint amach faoin spriocdháta sa bhliain [[2015]]. Tá an feachtas dírithe go mórmhór ar bhaill de na seirbhísí slándála agus ar réalta spóirt agus tá sé ráite ag Carál Ní Chuilín go bhfuil sí ag iarraidh cur ina luí ar dhaoine nár chóir go mbeadh fochialla polaitiúla ag baint le teanga ar bith, an Ghaeilge san áireamh.<ref>[http://www.nuacht24.com/nuacht/liofa-2015/ Alt ar Nuacht 24 mar gheall ar fheachtas Líofa 2015]</ref> [[Íomhá:Joe Brolly celebrates Líofa.jpg|clé|mion]] Tuairiscíodh ar lá seolta an fheachtais, is é sin an [[5 Meán Fómhair|5. Meán Fómhair]] [[2015]], go raibh tuairim is 150 ball de [[Seirbhís Phóilíneachta Thuaisceart Éireann|Sheirbhís Phóilíneachta Thuaisceart Éireann]], an Leasardchonstábla Judith Gillespie ina measc, i ndiaidh glacadh le dúshlán an Aire Ní Chuilín le líofacht a bhaint amach faoin bhliain 2015. Chuir roinnt polaiteoirí aontachtacha, cosúil le [[Basil McCrea]], fear de bhoic mhóra an [[UUP]], fáilte roimh an tionscnamh fosta.<ref>[http://uk.news.yahoo.com/police-sign-irish-lessons-170027044.html;_ylt=A7x9TQH9EWZOilgAPwPJfMl_;_ylu=X3oDMTNyajFpdWI2BG1pdANUb3BTdG9yeSBDcmltZVNTRgRwa2cDMGUxYWFjZWMtOTMxMS0zMjM1LTgxMGYtYmJjYTQ1NDI4NWIzBHBvcwM3BHNlYwN0b3Bfc3RvcnkEdmVyA2QyMDZlYmYwLWQ3ZTAtM Nuacht Yahoo!, 5ú Meán Fómhair 2011]</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Chuilin, Caral Ni}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1964]] [[Catagóir:Daoine as Contae Aontroma]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Polaiteoirí Thuaisceart na hÉireann]] [[Catagóir:Daoine as Béal Feirste]] nff8h2ejifuubc0pqraboxu51d9osm4 0 34625 1086327 1051697 2022-08-23T02:07:12Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[File:Crystal Castles - Coachella 2009 (side).jpg|thumb|Crystal Castles, 2009]] Is [[banna ceoil]] as [[Toronto]], [[Ontario]], [[Ceanada]] é '''Crystal Castles'''. Is iad Alice Glass (canadh) agus Ethan Kath (léiritheoir) baill an ghrúpa. Bunaíodh Crystal Castles sa bhliain [[2006]]. Bhí a gcéad albam ar NME’s "Top 100 Greatest Albums of the Decade" ag uimhir a tríocha naoi. == Stair == Bhuail Ethan Kath le Alice Glass nuair a bhí sí cúig bliana déag d’aois. D’iarr sé uirthi na liricí a thaifeach dó ar amhráin a raibh scríofa aige. Sé mhí níos déanaí, chuir Kath amhráin críochnaithe ar an idirlíon, mar aon le "Alice Practice". I 2005, tharraing amhráin mar "Magic Spells", "Untrust Us", and "Alice Practice" cáiliúil ar an idirlíon. Tar éis tamaill, fuair Ethan Kath tairgeanna ó lipéadanna ceoil. Bhí iontas ar Alice Glass mar chaill sí teagmhála le Ethan Kath agus ní raibh fhios aici faoin beithsine "Alice Practice". Sheol siad "Alice Practice" i 2006. == Céád Albam == I 2008 sheol Crystal Castles a céad albam leis an teideal "Crystal Castles. Sheol siad é tríd "Lies Records" agus bhí sé ar NME's "Top 100 Greatest Albums of the Decade" ag tríocha naoi. == Dara Albam == Bhí an dara albam ag Crystal Castles (i dteideal ruda Crystal Castles freisin) seoltar i 2010. Léirigh Ethan Kath an albam in a lán áiteanna difriúil. Mar sheampla léirigh sé é i séipéal sa Íoslann, i cabán i Ontario agus i garáiste i Detroit, Michigan. Bhí an amhráin "Not in Love" léirithe le Robert Smith ó "The Cure". == Turais Cheoil == Sheinn Crystal Castles seónna i Meiricea, sa Astráil, san Eoraip agus sa tSeapáin. I 2009 sheinn Crystal Castles a lán féilte mar aon le Oxegen in Éirinn, All Point i New Jersey, agus CoachellaValley and Music Festival in Indio, California. [[Catagóir:Bannaí ceoil as Ceanada]] [[Catagóir:Grúpaí ceoil bunaithe sa bhliain 2006]] 06p59bsqmq0zrtrhbuf7p8einmqfzoy 0 34798 1086498 660306 2022-08-23T03:01:07Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Is éard is '''mais chriticiúil''' ann ná téarma [[sochdhinimic|sochdhinimiciúil]] a rianaíonn go bhfuil go leor móimintim i gcóras sóisialta ionas gur féidir leis an móiminteam sin a bheith féin-inbhuanaithe agus cruthaítear a thuilleadh fáis. D'fhéadfadh fachtóirí sóisialta tionchar a imirt ar an mhais chriticiúil, a leithéid agus an méid, an idirghaolmhaireacht agus leibhéal na cumarsáide i sochaí nó ceann dá fhochultúir. [[Catagóir:Gluaisne]] [[Catagóir:Córais Shóisialta]] [[Catagóir:Socheolaíocht]] [[Catagóir:Teoiric na gcóras]] 1wwyy1aubdz7v1ksqkn8559d974iuw0 1086505 1086498 2022-08-23T03:01:58Z Kevin Scannell 340 Kevin Scannell moved page [[Mais chriticiúil (sochdhinimic )]] to [[Mais chriticiúil (sochdhinimic)]] without leaving a redirect wikitext text/x-wiki Is éard is '''mais chriticiúil''' ann ná téarma [[sochdhinimic|sochdhinimiciúil]] a rianaíonn go bhfuil go leor móimintim i gcóras sóisialta ionas gur féidir leis an móiminteam sin a bheith féin-inbhuanaithe agus cruthaítear a thuilleadh fáis. D'fhéadfadh fachtóirí sóisialta tionchar a imirt ar an mhais chriticiúil, a leithéid agus an méid, an idirghaolmhaireacht agus leibhéal na cumarsáide i sochaí nó ceann dá fhochultúir. [[Catagóir:Gluaisne]] [[Catagóir:Córais Shóisialta]] [[Catagóir:Socheolaíocht]] [[Catagóir:Teoiric na gcóras]] 1wwyy1aubdz7v1ksqkn8559d974iuw0 0 34917 1086493 1051608 2022-08-23T02:58:11Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is baile é '''Lann Léire''', ar a dtugtar '''''Dún Léire''''' freisin(''Dunleer'' i mBéarla) atá suite i gContae Lú. Tá an baile sin suite ar séan-priomhbothar N1 timpeall 12 km ón fharraige. Tá Dún Léire suite in aice cúpla baile eile mar shampla [[Baile Átha Fhirdhia]], [[Baile an Ghearlánaigh]] agus [[Collann]]. Tá sé suite i lár idir [[Droichead Átha]] agus [[Dún Dealgan]] freisin. Is paróiste dlí é freisin. Tá trí shráidbhaile i nDún Léire - Baile Philib, Droim Ing agus Dún Léire. Tógadh an baile in aice na hAbhann Báine. == Stair na háite == === '''1.1 Stair Dhún Léire''' === Bhunaigh Dún Léire i 1682. Bhí Charles II i bhfeidhm ag an am sin. Cuireadh Dún Léire ó sheanmhainstir Lann Léire a bhunaigh ón beirt dheartháir, Furadran agus Baithan. Mar a deir an seanscéal, fuair Naomh Bríd radharc na súl ar áis ón tobar. Fuair Dún Léire flaithiúnta ó 1682 go 1811. Is é an buirgéis deireanach an stadús corparáideach a fháil. == Taisteal == === 2.1 Na Priomhbhothar === Tá an t-ádh ag daonra Dún Léire mar tá siad súite in aice gach priomh bothair sa réigiún. Tá Dún Léire súite in aice an M1, an priomh bothair ón Béal Feirste go dtí Baile Átha Cliath. Má fhágann tú an R169 tá tú ábalta an N2 a fháil. Rith an N2 ón Leitir Ceanainn go dtí Baile Átha Cliath. Rith an N1 tríd an mbaile freisin ón Dún Dealgan go Baile Átha Cliath. === 2.2 Seirbhisí bus agus traein === Tá stad bus ar fáil sa bhaile, ag tús agus ag deireadh an príomh sráid. Stad Bus Éireann bealach 100 agus bealach 100X i nDún Léire. Téann gach bealach sin chuig stáisiúin bus Droichead Átha agus go dtí Baile Átha Cliath <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.buseireann.ie/inner.php?id=406&form-view-timetables-from=&form-view-timetables-to=&form-view-timetables-route=100&form-view-timetables-submit=1|teideal=View Timetables - Bus Éireann - View Ireland Bus and Coach Timetables & Buy Tickets|language=en|work=www.buseireann.ie|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. Fadó bhí stáisiúin traein sa bhaile in aice an leabharlainn dhún sé i 1984. Le blianta beaga, tá níos mó tacaí chun stáisiún traein a athosclaím <ref>{{Cite news|teideal=Fight on for Dunleer train station - Independent.ie|url=https://www.independent.ie/regionals/droghedaindependent/news/fight-on-for-dunleer-train-station-31244098.html|work=Independent.ie|dátarochtana=2018-11-12|language=en}}</ref>. == Turásoireacht == === 3.1 Loistin === Tá óstán amháin ar fáil i lár an bhaile. 'San Iúd' (''Saint Judes'') is é a anam <ref>{{Lua idirlín|url=http://stjudes.ie/|teideal=Saint Judes|language=en-US|work=stjudes.ie|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. Tá sé suité in aice na siopaí agus an stad bus. Ní raibh aon loistín mór sa bhaile ach tá siad suite i nDroichead Átha agus i nDún Dealgáin. I nDroichead Átha tá níos mo óstán agus teach ósta ar fáil. Is é 'An Óstán D', 'Scholars' agus ' An Óstán Glenside' na hóstáin is coitianta i nDroichead Átha. Tá óstán mór suite timpeall 8km síos an bóthar i mBaile an Ghearlánaigh - 'Óstán Ghearlánaigh'. Tá óstán 'Crowne Plaza' súite in aice an M1 i nDún Dealgáin. === 3.2 Aiteanna Turásoireachta === Tá trá agus poirt [[Ceann Chlochair|Cheann Chlochair]] áiteanna [[turasóireacht]]a i rith an tsamhraidh. San phoirt, tá trálaeir agus báid eile ag iascaireacht. Ar an trá tá ionad RNLI ar fáil agus tá céad ar daonra dul isteach an t-ionad <ref>{{Lua idirlín|url=https://rnli.org/find-my-nearest/lifeboat-stations/clogher-head-lifeboat-station|teideal=Clogher Head Lifeboat Station|language=en|work=rnli.org|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. Is áit turasóireachta stairiúil in aice an bhaile í [[An Mhainistir Mhór|an Mhainistir Mhór]] (Mellifont Abbey). Tá sé súite timpeall 15km ó lár an baile. Is iad na Cistéireach a bhfuil faoi smacht an áit sin. Tá [[An Ghráinseach Nua|an Ghráinseach Nua]] súite 20km ón bhaile. Is é an tuairisc Ghráinseach Nua is sine an obair san Éigipt. Tá feirm agus caifé suite in aice an tuairisc freisin. == Sport == === 4.1 Cumann Lúthchleas Gael === Tá Lann Léire CLG súite i lár an príomhbhaile Dún Léire. Bunaithe foireann na fír agus foireann óigeanta ach ní raibh aon fhoireann peil na mbán sa chlub ag an am sín, Gach samhraidh tarlaíonn 'Cúl Camp' sa pháirc peil <ref>{{Cite news|teideal=Cúl Camps in Louth - GAA Cúl Camps 2018|url=https://www.kelloggsculcamps.gaa.ie/booking/?county=Louth&venue=3402|work=GAA Cúl Camps|dátarochtana=2018-11-12|language=en}}</ref>. Bhunaigh Naomh Caoimhín CLG i 1949. D'imir siad an chéad cluiche ar aghaidh Naomh Colmcille i Tóchar in aice na farraige. I 1992 bhunaigh foireann peil na mban i mBaile Philib. D'oscail an páirc fós in úsáid inniu i mí na Lúnasa 1982 <ref name=":1">{{Lua idirlín|url=http://www.stkevinslouth.gaa.ie/Pages/About/parishdistricthistory.aspx|teideal=Parish/District History|language=en-IE|work=www.stkevinslouth.gaa.ie|dátarochtana=2018-11-13}}</ref>. Cruthaíonn an chraobh peil na mban i gContae Lú i 1991.Gan aon dabht is é 1998 an bhliain is rathúla don fhoireann peil na mban. Bhuaigh na cailíní na sraithe contae agus an craobh chontae. Shríoch siad an cluiche ceannais í laighean freisin ach níor bhuaigh siad an cluiche. Sa bhliain sin, bhuaigh an fhoireann Lú an cluiche ceannais i bPáirc an Chrócaigh agus bhí ceithre cailíní ón Naomh Caoimhín ar an fhoireann <ref name=":1" />. Bhunaigh an club camógaíocht i 1979. I rith an chéad deich mbliana bhuaigh an club gach rud sa chontae. I 2011 bhí timpeall 100 cailíní ag imirt camógaíocht i mBaile Philib. I 2017 agus 2018 bhuaigh an club gach craobh agus gach sraithe i Contae Lú. Chuaigh an fhoireann U14 go dtí Feile na nGael i 2009,2011,2012,2014,2015,2016,2017 agus 2018. Bhuaigh na cailíní roinnt a sé i mBaile Atha Luain i 2018 <ref name=":1" />. [[Íomhá:Fn349e.jpg|mion|Naomh Caoimhín CLG ]] <br /> === 4.2 Sacar === Bhunaigh Aontaithe Droim Ing i 1971 agus tharla an chéad cruinniú i dteach tábhairne 'The Village Saloon'. Shríoch an fhoireann sinsir an chéad roinnt i 1974. Inniu, tá timpeall deich bhfoireann sa chlub ó aois faoi 8 ar aghaidh<ref>{{Cite news|teideal=Dromin Utd’s super 40 years|url=https://www.dundalkdemocrat.ie/news/soccer/48981/Dromin-Utd-s-super-40-years.html|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. Bhuaigh Aontaithe Droim Ing an 'NEFL Club of the Year' i 2015. Ach, ag an drochuair, i 2016 ní raibh an club ábalta foireann sinsir a dhéanamh chun cluichí a imirt <ref>{{Cite news|teideal=Sad day for football - Independent.ie|url=https://www.independent.ie/regionals/droghedaindependent/sport/sad-day-for-football-34477288.html|work=Independent.ie|dátarochtana=2018-11-12|language=en}}</ref>. Is é 'Ar Aghaidh Go Deo' mana an club <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.soccer-ireland.com/louth-football-clubs/dromin-united.htm|teideal=Dromin United Football Club : The Junction, Greenlanes, Dromin, Dunleer, County Louth : Soccer Pitch Directions : Fixtures Secretary, Contact Details|work=www.soccer-ireland.com|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. == Oideachas == === 5.1 Na Bunscoileanna === Bhunaigh bunscoil Fionán Naofa i 1955, timpeall 4km ón lár an baile <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irelandstats.com/school/dromin-n-s-rollnumber-06576n/|teideal=Dromin N S, Primary School, Dromin, Dunleer, Co Louth, 0416851564|language=en|work=www.irelandstats.com|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. Inniu tá timpeall 90 dalta agus ceithre múinteoirí ag múineadh agus ag obair sa scoil <ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.irelandstats.com/primary-schools-in-louth/|teideal=Primary schools in Louth county|language=en|work=www.irelandstats.com|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. Tá bunscoil Caoimhín Naofa suite 6km ón bhaile Dún Léire. D'oscail an bhunscoil sin i 1954 <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.stkevinsns.com/school-details.html|teideal=School Details - St. Kevin's National School Philipstown|údar=Declan Keane|language=en-GB|work=www.stkevinsns.com|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. Is scoil beag é agus tá timpeall 130 dalta sa scoil <ref name=":0" />. Ag an am sin tá seacht múinteoirí ag obair sa scoil. Is é 'ag foghlain faoi Chaoimhín Naofa' mana an scoil. Tá an scoil seo suite i lár an baile in aice an phairc peil. Inniu, is é an bunscoile is mó sa paróiste le 222 dalta.<ref name=":0" /> [[Íomhá:Fn349e 2.jpg|mion|Scoil Uí Mhuirí]] === 5.2 An Meanscoil === Bhunaigh Scoil Uí Mhuirí i 1954 le 55 dalta. Inniu tá timpeall 597 dalta sa scoil ag foghlaim gach rud ón timpeall 60 múinteori <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/feeder-schools/scoil-ui-mhuiri/71780G|teideal=Scoil Ui Mhuiri, Dunleer, Co. Louth {{!}} The Irish Times Feeder Schools|work=www.irishtimes.com|dátarochtana=2018-11-12}}</ref>. Le deontas, tá Scoil Uí Mhuirí ábalta méadú riachtanach a thógáil i 1994, 2011 agus 2018. Ar feadh cúpla bliain tosaigh an dobharcheantar ag crapadh mar ní raibh a lán spás faighte sa scoil.Tá Scoil Uí Mhuirí cuid den LMETB agus is scoil déis é freisin. Tá a lán gniomhaíochtaí seachtarscoile ar fáil sa scoil freisin mar shampla peil camógaíocht agus luthchleasach. == Tagairtí == dnr9w9n231ypsgid4qays2ybkyyu8qm 0 35106 1086230 1047790 2022-08-23T01:34:00Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Cathair sa [[an Nua-Shéalainn|Nua-Shéalainn]] is ea '''Whanganui''' (nó '''Wanganui'''). Cé gur 'Wanganui' é an t-ainm a bhí tugtha ar an gcathair ón mbliain 1854, moladh [[Bord Thíreolaíocht na Nua-Shéalainne]] gur ‘Whanganui’ é an leagan ceart. Úsáidtear iad araon ag Rialtais na Nua-Shéalainne sa lá atá ann inniu. == Aeráid == {{Bosca Aimsire | metric_first= Yes | single_line= Yes | location=Whanganui |Jan_Hi_°C =22.4 |Feb_Hi_°C =22.7 |Mar_Hi_°C =21.3 |Apr_Hi_°C =18.8 |May_Hi_°C =16.0 |Jun_Hi_°C =13.8 |Jul_Hi_°C =13.2 |Aug_Hi_°C =13.8 |Sep_Hi_°C =15.3 |Oct_Hi_°C =17.0 |Nov_Hi_°C =18.8 |Dec_Hi_°C =20.7 |Year_Hi_°C =17.8 |Jan_Lo_°C =14.0 |Feb_Lo_°C =14.0 |Mar_Lo_°C =12.9 |Apr_Lo_°C =10.6 |May_Lo_°C =8.5 |Jun_Lo_°C =6.5 |Jul_Lo_°C =5.6 |Aug_Lo_°C =6.2 |Sep_Lo_°C =8.0 |Oct_Lo_°C =9.6 |Nov_Lo_°C =10.9 |Dec_Lo_°C =12.8 |Year_Lo_°C =10.0 |Jan_Precip_mm =62 |Feb_Precip_mm =65 |Mar_Precip_mm =68 |Apr_Precip_mm =71 |May_Precip_mm =81 |Jun_Precip_mm =82 |Jul_Precip_mm =88 |Aug_Precip_mm =70 |Sep_Precip_mm =72 |Oct_Precip_mm =81 |Nov_Precip_mm =74 |Dec_Precip_mm =70 |Year_Precip_mm =880 |source= [http://www.niwa.co.nz/education-and-training/schools/resources/climate NIWA - Climate Data and Activities]<ref>'''(Béarla)''' [http://www.niwa.co.nz/education-and-training/schools/resources/climate "NIWA - Climate Data and Activities"], NIWA.</ref> |accessdate = Samhain 2011 }} == Comhchathracha == * {{bratach|Australia}} [[Toowoomba]], [[An Astráil]] (1983). * {{bratach|Japan}} [[Nagaizumi-cho, Shizuoka]], [[An tSeapáin]] (1988). == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{Cathracha na Nua-Shéalainne}} [[Catagóir:Cathracha agus Bailte sa Nua-Shéalainne]] suiq0ohb71as7r5zp0s57amotga2d79 0 35111 1086282 1051592 2022-08-23T01:47:03Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Horace Vernet-Barricade rue Soufflot.jpg|thumb|Baracáide sráide i 'Rue de Soufflot', in aice leis an [[Panthéon]] i bPáras sa bhliain 1848, péinteáil ag [[Horace Vernet]]]] Sa stair, tugtar '''Bliain na Réabhlóidí''' (ar a dtugtar freisin an t-ainm '''Earrach na Náisiún''' nó '''Earrach na bpobal''', i roinnt tíortha) ar an bhliain 1848, mar go raibh ceannaircí agus réabhlóidí fairsing ann a d'fhág [[Iarthar na hEorpa]] beagnach uilig ina chíor tuathail. Ba é an chéad (agus an t-aonú ) uair ar thuit údarás traidisiúnta fud fad na [[An Eoraip|hEorpa]], ach bhí laistigh de bhliain amháin bhain fórsaí frithghníomhacha an bua amach agus theip ar na réabhlóidí. Thosaigh tonn seo na réabhlóide sa [[An Fhrainc|Fhrainc]] i mí Feabhra, agus láithreach bonn spréigeadh í amach ar an chuid is mó den Eoraip agus páirteanna den [[Meiriceá Laidineach|Mheiriceá Laidineach]]. D'imrigh sí tionchar ar os cionn 50 tír, ach ní raibh aon comhordú nó comhoibriú i measc na réabhlóidithe sna tíortha éagsúla. Bhí cúig toisc bainteach léi: míshástacht fhorleathan an phobail leis an cheannaireacht pholaitiúil; éileamh ar rannpháirtíocht agus daonlathas; éilimh an lucht oibre; borradh an [[náisiúnachas|náisiúnachais]]; agus ar deireadh, athghrúpáil na bhfórsaí frithghníomhaca na ríogaí, na n-uasaicmí, an airm, agus na dtuathánach. Bhí comhghuaillíochtaí éagobhsaí 'ad hoc' i gceannas ar na ceannairceigh; leasaitheoirí, meánaicmí agus oibrithe, nach bhféadfaí fanacht le chéile ach ar feadh seal. Maraíodh na mílte daoine agus bhí d'iachall ar go leor eile dul ar deoraíocht. An rud is suntaisí a d'éirigh as ná gur cuireadh deireadh leis an seirfeachas san Ostair agus san Ungáir. Tharla na réabhlóidí is tábhachtaí sa Fhrainc, san Ghearmáin, san Iodáil, agus san Ostair, ach níor sé an Rúis, an Bhreatain Mhór, nó na Stát Aontaithe. [[Íomhá:Communist-manifesto.png|mion|[[Forógra na gCumannach (1848)]]]] == Fréamh sa stair == D'eascair na réabhlóidí seo ó réimse leathan cúiseanna agus mar gheall ar sin bíonn sé deachair breathnú orthu mar thoradh ar ghluaiseacht comhleanúnach nó ar fheiniméan sóisialta. Bhí athruithe iomadúla ag tuitim amach sa tsochaí ar fud na hEorpa sa chéad leath den 19ú haois. Bhí idir leasaitheoirí liobrálacha agus polaiteoirí radacacha ag athmhúnlú rialtais náisiúnta. Bhí athraithe réabhlóideacha ag teacht ar shaol an lucht oibre de bharr athruithe teicneolaíochta. Leathnaigh an preas móréilimh feasacht pholaitiúil an phobail, agus d'eascair luachanna agus smaointe nua cosúil leis an [[liobrálachas pobail]], náisiúnachas agus sóisialachas amach as. Leagann roinnt staraithe béim ar theip thromchúiseach na mbarr, go háirithe iad siúd sa bhliain 1846, a bhronn cruatan i measc na tuathánaigh agus bochtáin uirbeach an lucht oibre. Bhí líon mór d'uaisle na tíre míshásta le absalóideachas ríoga nó gar-absalóideachas. Sa bhliain 1846 tharla éirí amach i measc uaisle na [[An Pholainn|Polainne]] sa [[An Ghailís Ostarach|Ghailís Ostarach]], ach theip orthu mar gur throid na tuathánaigh, ina dhiaidh sin, i gcoinne na n-uasal. Ina theannta sin, d'éirigh fórsaí daonlathacha amach i gcoinne na [[An Phrúis|Prúise]] sa [[An Pholainn Mhór|Pholainn Mhór]]. Ansin thosaigh na meánaicmí ag corraigh. Bhí spriocanna an lucht oibre de gnáth ar aon dul le spriocanna na meánaicmí. Scríobh [[Karl Marx]] agus [[Friedrich Engels]] ar iarratas an [[Conartha Cumannach|Chonartha Cumannach]] i Londain (eagraíocht comhdhéanta go príomha de oibrithe Gearmánacha) an [[Forógra na gCumannach (1848)|Forógra Cumannach]] (a foilsíodh i nGearmáinis i Londain ar an 21 Feabhra, 1848).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.connollybooks.org/product/clar-na-comharsheilbhe|teideal=Clar Na Comharsheilbhe - Forogra na gCumannach le Karl Marx agus Freidrich Engels|work=Connolly Books|dátarochtana=2022-02-22}}</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=Review of Clár na Comharsheilbhe: Forógra na gCumannach|url=https://www.jstor.org/stable/20556349|journal=Comhar, ar fáil ar jstor.org inniu|date=1987|issn=0010-2369|pages=36–37|volume=46|issue=10|doi=10.2307/20556349|author=Seosamh Ó Murchú}}</ref> D'eisigh siad a gcuid "Éilimh Pháirtí Cumannach na Gearmáine" ó Pháras i mí na Márta 1848; níor áitigh an paimfléad ach aontú na Gearmáine, vótáil chomhchoiteann, díothú na ndualgas feodach, agus spriocanna den chineál céanna is a bhí ag na meánaicmí. Chomhroinn na meánaicmí agus an lucht oibre an mhian chéanna le haghaidh athchóirithe, agus d'aontaigh siad ar go leor de na haidhmeanna ar leith. Bhí a rannpháirtíocht sna réabhlóidí éagsúil óna chéile áfach. Tharla na céad ceannaircí sna cathracha. === Oibrithe uirbeacha === D'fhás daonra na gceantar tuaithe sa bhFrainc go tapa, agus bhí ar go leor tuathánach an fearann a fhágáil agus dul ag lorg oibre sna cathracha. Bhí eagla ar a lán den bourgeoisie roimh oibrithe bochta. Shaoirsigh go leor de na hoibrithe neamhoilte 12-15 uair an chloig in aghaidh an lae nuair a bhí obair acu, ina gcónaí faoi chúinsí suaracha brocacha, agus iad lonnaithe i bplódcheantair galar-mharcaíochta. Bhraith na ceardaithe traidisiúnta brú na dtionsclaíocht, agus iad ag cailleadh a gcuid [[ceardchuallacht|ceardchuallachtaí]]. Mhéadaigh mealltacht theachtaireachtaí na réabhlóidithe ar nós [[Karl Marx|Marx]] agus ar lucht leanúna. Bhí an staid sna stáit Gearmánacha mar an gcéanna. Cuireadh tús leis an tionsclaíocht i bpáirteanna den Phrúis. I rith na deich mbliana de na 1840idí sholáthair táirgeadh meicnithe i dtionscal na teicstíle éadaí saor, a bhí in ann sladghearradh a dhéanamh ar tháirgí lámhdhéanta na [[táilliúir|dtáilliúirí]] Gearmánacha. Leasaíodh na gnéithe is lú a raibh gean air den fheodachas tuaithe, ach d'fhan oibrithe tionsclaíocha míshásta leis seo agus bhrúigh siad ar aghaidh i gcomhair athraithe níos mó. === Ceantair tuaithe === Ba chúis le fás daonra tuaithe ganntanas bia, brú talamh, agus imirce, laistigh den Eoraip agus amach as an Eoraip, go háirithe go Meiriceá Thuaidh. Sna blianta 1845 agus 1846, ba chúis le dúchan prátaí géarchéim cothaithe i dTuaisceart na hEorpa. Bhí éifeachtaí an dúchain le feiscint go mór mór sa [[An Gorta Mór|Ghorta Mór]] in Éirinn], agus d'fholaing [[na Garbhchríochaach|Garbhchríochta]] na hAlban agus Roinn na hEorpa ón ngalar céanna. Ba ionann saibhreas na n-uasal (agus a gcumhacht comhfhreagrach) agus úinéireacht tailte feirme agus rialú éifeachtach na dtuathánach. Phléasc gearáin na dtuathánach amach i rith na bliana réabhlóideach 1848. === Ról na smaointe === In ainneoin iarrachtaí forbhríocha agus go minic foréigneacha na gcumhachtaí bhfrithghníomhaithe chun iad a choinneáil smachtaithe, tháinig bláth agus tóir ar smaointe lucht na [[daonlathas|ndaonlathach]], na [[Liobrálachas|liobrálaithe]], na [[Náisiúnachas|náisiúnaithe]], agus na [[Sóisialachas|sóisialaithe]]. I dteanga na 1840idí, chiallaigh an daonlathas vótáil chomhchoiteann fireann. chiallaigh an liobrálachas go bunúsach toiliú díobh siúd atá faoina rialú agus srian ar chumhacht na heaglaise agus an [[Stát Neamhspleách|stáit]], [[poblachtachas|rialtas poblachtach]], [[saoirse an phreasa]] agus an duine aonair. Chreid náisiúnaithe gur cheart daoine a chomhroinn (roinnt meascán de) teangacha coitianta, cultúr, reiligiún, stair i bpáirt, agus tíreolaíocht, a aontú le chéile; bhí gluaiseachtaí iridinteacha ann chomh maith. Ag an am seo, bhí [[an Ghearmáin]] agus [[an Iodáil]] ina mbailiúcháin de stáit bheaga. Ní raibh sainmhíniú comhaontaithe ar an téarma 'sóisialachas' sna 1840í, chiallaigh sé rudaí éagsúla do dhaoine éagsúla, ach d'úsáideadh é de ghnáth laistigh de chomhthéacs 'níos mó cumhachta d'oibrithe i gcóras bunaithe ar [[comharchumann na n-oibrithe|úinéireacht na n-oibrithe]] ar na [[modhanna táirgeachta]]. == Féach freisin == * [[Forógra na gCumannach (1848)]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Stair na hEorpa]] [[Catagóir:1848]] [[Catagóir:Réabhlóidí de 1848]] [[Catagóir:Réabhlóidí]] i6f9umtu37lnebuk3d8iz109l9vrv5z 0 35410 1086095 691995 2022-08-22T19:11:12Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Ríoghacht Éireann]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Ríoghacht Éireann]] hzxz7uoi4vnr25n6oxwqw2x27vw1ery 0 35412 1086098 691994 2022-08-22T19:11:42Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Ríoghacht Éireann]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Ríoghacht Éireann]] hzxz7uoi4vnr25n6oxwqw2x27vw1ery 0 35675 1086226 1081319 2022-08-23T00:49:05Z 2A01:B340:81:1EAA:4DF6:F016:F328:505F Botún i mbliain a bhreithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is údar [[Éireannach]] é '''Eoghan Mac Giolla Bhríde''', a bhfuil trí chnuasach [[gearrscéal]]ta foilsithe aige. As Gaoth Dobhair i dTír Chonaill d'Eoghan Mac Giolla Bhríde agus tá cónaí air faoi láthair i mBaile Átha Cliath. Is é a thríú cnuasach gearrscéalta '' Cnámh''. Foilsíodh Idir Feoil is Leathar (Coiscéim) in 2002 agus Díbeartaigh (Coiscéim) in 2005. D'aistrigh sé an leabhar [[An Prionsa Beag]] ([[Éabhlóid]]) ón Fhraincis in 2015. Bhí sé mar eagarthóir ar leagan úr den leabhar Cáitheadh na dTonn le Muirghein agus ar an bhailiúchán tomhasanna Tomhas Orm, Tomhas Ort! Is scríbhneoir scripte scannán é agus bhí sé ina chomhscríbhneoir ar na scannáin Silence (Harvest Films, 2012) agus Song of Granite (Iviarcie Films, 2017). == Litríocht == Scéalta iad atá lán le héirim, [[osréalachas]], agus seanchas, lonnaithe in áiteanna ar fud na cruinne ó [[Gaoth Dobhair|Ghaoth Dobhair]] go [[Guatamala]]. == Scannáin == Bíonn Eoghan Mac Giolla Bhríde gníomhach i saol na [[Scannánaíocht|scannánaíochta]] chomh maith, agus cláir á ndéanamh aige ag Éabhlóid<ref>{{Lua idirlín|url=https://eabhloid.com/|teideal=eabhloid.com|language=ga-IE|work=Éabhlóid|dátarochtana=2021-08-04}}</ref>. Bhí ceann amháin faoin gceoltóir John Doherty, ceann eile faoi Néilidh Mulligan agus Stiúrtha ag Eoghan Mac Giolla Bhríde. == Saol == As [[an Charraic]] i n[[Gaoth Dobhair]] d’Eoghan Mac Giolla Bhríde. Céim aige san [[Innealtóireacht]] Shibhialta. == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.beo.ie/Author.aspx?AuthorID=270 Beo] * [http://www.imbolc.ie/index.php?option=com_content&view=article&id=96&Itemid=97 imbolc.ie] * [http://www.imdb.com/name/nm2900682/ IMDB] {{DEFAULTSORT:Giolla Bhríde, Eoghan Mac}} [[Catagóir:Scríbhneoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Daoine as Gaoth Dobhair]] g23pmerqf8l3fyi7cpzugj8ljeb0lfk 1086227 1086226 2022-08-23T00:53:07Z 2A01:B340:81:1EAA:4DF6:F016:F328:505F Marcie wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is údar [[Éireannach]] é '''Eoghan Mac Giolla Bhríde''', a bhfuil trí chnuasach [[gearrscéal]]ta foilsithe aige. As Gaoth Dobhair i dTír Chonaill d'Eoghan Mac Giolla Bhríde agus tá cónaí air faoi láthair i mBaile Átha Cliath. Is é a thríú cnuasach gearrscéalta '' Cnámh''. Foilsíodh Idir Feoil is Leathar (Coiscéim) in 2002 agus Díbeartaigh (Coiscéim) in 2005. D'aistrigh sé an leabhar [[An Prionsa Beag]] ([[Éabhlóid]]) ón Fhraincis in 2015. Bhí sé mar eagarthóir ar leagan úr den leabhar Cáitheadh na dTonn le Muirghein agus ar an bhailiúchán tomhasanna Tomhas Orm, Tomhas Ort! Is scríbhneoir scripte scannán é agus bhí sé ina chomhscríbhneoir ar na scannáin Silence (Harvest Films, 2012) agus Song of Granite (Marcie Films, 2017). == Litríocht == Scéalta iad atá lán le héirim, [[osréalachas]], agus seanchas, lonnaithe in áiteanna ar fud na cruinne ó [[Gaoth Dobhair|Ghaoth Dobhair]] go [[Guatamala]]. == Scannáin == Bíonn Eoghan Mac Giolla Bhríde gníomhach i saol na [[Scannánaíocht|scannánaíochta]] chomh maith, agus cláir á ndéanamh aige ag Éabhlóid<ref>{{Lua idirlín|url=https://eabhloid.com/|teideal=eabhloid.com|language=ga-IE|work=Éabhlóid|dátarochtana=2021-08-04}}</ref>. Bhí ceann amháin faoin gceoltóir John Doherty, ceann eile faoi Néilidh Mulligan agus Stiúrtha ag Eoghan Mac Giolla Bhríde. == Saol == As [[an Charraic]] i n[[Gaoth Dobhair]] d’Eoghan Mac Giolla Bhríde. Céim aige san [[Innealtóireacht]] Shibhialta. == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.beo.ie/Author.aspx?AuthorID=270 Beo] * [http://www.imbolc.ie/index.php?option=com_content&view=article&id=96&Itemid=97 imbolc.ie] * [http://www.imdb.com/name/nm2900682/ IMDB] {{DEFAULTSORT:Giolla Bhríde, Eoghan Mac}} [[Catagóir:Scríbhneoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Daoine as Gaoth Dobhair]] ceqnzh7nna1vsftvftctrrg3eupgwp3 0 35746 1086378 1029032 2022-08-23T02:24:20Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Íomhá:Amhráin is Ansa Liom-Roisin Elsafty-www.TG4.ie- 5781078408 1e57ae8e3a b.jpg|mion|clé]] Tá aithne ar '''Róisín Elsafty ''' mar [[amhránaí]] ar an [[Sean-nós (amhránaíocht)|sean-nós]]. == Beathaisnéis == Is de shliocht Gael-Éigipteach '''Róisín Elsafty''' í agus iníon le [[Treasa Ní Cheannabháin]] ó [[Contae na Gaillimhe|Chontae na Gaillimhe]] agus le Saber Elsafty, dochtúir [[An Éigipt|Égipteach]]. Is deirfiúr le [[Naisrín Elsafty]] í. Teaghlach ilchultúrtha agus dáchreidmheach a bhí ann agus dhéantaí idir [[Nollaig]] agus Eid ul-Fitr (deireadh [[Ramadan]]) a cheiliúradh. Bhuail na tuismitheoirí le chéile agus iad ag obair sa [[An Danmhairg|Danmhairg]] agus phós i bparóiste [[Cill Chiaráin|Chill Chiaráin]].<ref>[http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0199-10604432/From-Galway-to-Gaza-Their.html/ ’From Galway to Gaza,’ Patrice Harrington, ''The Daily Mail'', 16 Bealtaine 2009], [[6 Iúil]] [[2011]]</ref> Chuaigh an chlann ar scoil sa cheantar agus idir [[Gaeilge|Ghaeilge]] agus [[Béarla|Bhéarla]] ar a dtoil acu. Tá an ceol ó dhúchas i , agus is minic cloiste ag féilte agus i gcuideachta é. Rinneadh roinnt clár a raibh sé d'aidhm acu (ar [[TG4]] agus ar [[Raidió na Gaeltachta]]) agus í ag casadh amhrán ar an [[Sean-nós (amhránaíocht)|Sean-nós]].<ref>Féach, mar shampla [[Amhráin is Ansa Liom]] </ref> Tá baint ag Róisín agus a muintir leis an [[Meán-Oirthear]] i gcónaí. Is feachtasóir ar son cearta daonna lena cuid ceoil í.<ref>Féach mar shampla an t-amhrán [http://www.youtube.com/watch?v=Bp69eVX0k0Q ''Alí -Dílleachtín gan Bhrí'' (Má Bhíonn Tú Liom, Bí Liom) ] </ref> == Diosceolaíocht == * ''Má Bhíonn Tú Liom, Bí Liom'' (2007, VERTCD080) * ''Irlande: L’art du Sean-Nós'', Róisín Elsafty & Treasa Ní Cheannabháin (Buda Musique 92711-2) == Tagairtí == {{reflist}} == Féach freisin == * [[Ceol traidisiúnta na hÉireann]] * [[Sean-nós (amhránaíocht)]] * [[Amhráin is Ansa Liom]] == Naisc sheachtracha == * [http://www.youtube.com/watch?v=Wuh91RlcTFI Róisín Elsafty - ''An Sagairtín'', Beo ón Olympia - 2008] ar [[TG4]] * [http://www.youtube.com/watch?v=5CK0R41OA6s Roisín Elsafty - ''An {{sic|Phail|istín|hide=yes}}'' - 2008] ar [[TG4]] * [http://www.youtube.com/watch?v=Bp69eVX0k0Q Roisín Elsafty - ''Alí -Dílleachtín gan Bhrí'' (ón albam, Má Bhíonn Tú Liom, Bí Liom, 2007)] ar [[TG4]] {{DEFAULTSORT:Elsafty, Róisín}} [[Catagóir:Amhránaithe ar an Sean-Nós]] [[Catagóir:Daoine as Contae na Gaillimhe]] bskg4098qaqbfnyftorfp4aeo7196of 1086462 1086378 2022-08-23T02:51:03Z Alison 570 Íomhá > infobox wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine|image=[[Íomhá:Amhráin is Ansa Liom-Roisin Elsafty-www.TG4.ie- 5781078408 1e57ae8e3a b.jpg|220px]]}} Tá aithne ar '''Róisín Elsafty ''' mar [[amhránaí]] ar an [[Sean-nós (amhránaíocht)|sean-nós]]. == Beathaisnéis == Is de shliocht Gael-Éigipteach '''Róisín Elsafty''' í agus iníon le [[Treasa Ní Cheannabháin]] ó [[Contae na Gaillimhe|Chontae na Gaillimhe]] agus le Saber Elsafty, dochtúir [[An Éigipt|Égipteach]]. Is deirfiúr le [[Naisrín Elsafty]] í. Teaghlach ilchultúrtha agus dáchreidmheach a bhí ann agus dhéantaí idir [[Nollaig]] agus Eid ul-Fitr (deireadh [[Ramadan]]) a cheiliúradh. Bhuail na tuismitheoirí le chéile agus iad ag obair sa [[An Danmhairg|Danmhairg]] agus phós i bparóiste [[Cill Chiaráin|Chill Chiaráin]].<ref>[http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0199-10604432/From-Galway-to-Gaza-Their.html/ ’From Galway to Gaza,’ Patrice Harrington, ''The Daily Mail'', 16 Bealtaine 2009], [[6 Iúil]] [[2011]]</ref> Chuaigh an chlann ar scoil sa cheantar agus idir [[Gaeilge|Ghaeilge]] agus [[Béarla|Bhéarla]] ar a dtoil acu. Tá an ceol ó dhúchas i , agus is minic cloiste ag féilte agus i gcuideachta é. Rinneadh roinnt clár a raibh sé d'aidhm acu (ar [[TG4]] agus ar [[Raidió na Gaeltachta]]) agus í ag casadh amhrán ar an [[Sean-nós (amhránaíocht)|Sean-nós]].<ref>Féach, mar shampla [[Amhráin is Ansa Liom]] </ref> Tá baint ag Róisín agus a muintir leis an [[Meán-Oirthear]] i gcónaí. Is feachtasóir ar son cearta daonna lena cuid ceoil í.<ref>Féach mar shampla an t-amhrán [http://www.youtube.com/watch?v=Bp69eVX0k0Q ''Alí -Dílleachtín gan Bhrí'' (Má Bhíonn Tú Liom, Bí Liom) ] </ref> == Diosceolaíocht == * ''Má Bhíonn Tú Liom, Bí Liom'' (2007, VERTCD080) * ''Irlande: L’art du Sean-Nós'', Róisín Elsafty & Treasa Ní Cheannabháin (Buda Musique 92711-2) == Tagairtí == {{reflist}} == Féach freisin == * [[Ceol traidisiúnta na hÉireann]] * [[Sean-nós (amhránaíocht)]] * [[Amhráin is Ansa Liom]] == Naisc sheachtracha == * [http://www.youtube.com/watch?v=Wuh91RlcTFI Róisín Elsafty - ''An Sagairtín'', Beo ón Olympia - 2008] ar [[TG4]] * [http://www.youtube.com/watch?v=5CK0R41OA6s Roisín Elsafty - ''An {{sic|Phail|istín|hide=yes}}'' - 2008] ar [[TG4]] * [http://www.youtube.com/watch?v=Bp69eVX0k0Q Roisín Elsafty - ''Alí -Dílleachtín gan Bhrí'' (ón albam, Má Bhíonn Tú Liom, Bí Liom, 2007)] ar [[TG4]] {{DEFAULTSORT:Elsafty, Róisín}} [[Catagóir:Amhránaithe ar an Sean-Nós]] [[Catagóir:Daoine as Contae na Gaillimhe]] jz12cjsx698koxlbivkez0go7ypgs6b 0 35747 1086380 1039638 2022-08-23T02:25:05Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Rugadh agus tógadh '''Treasa Ní Cheannabháin''' i g[[Cill Chiaráin]] i g[[Conamara]], ach tá sí ina cónaí le roinnt mhaith blianta anois i m[[Bearna]]. Chaith sí an chuid is mo dá saol ag [[múinteoir|múineadh scoile]]. Tá sí ag casadh amhráin ó bhí sí ina cailín beag bídeach agus chuir sí suim mhór san [[amhránaí]]ocht ar an [[Sean-nós (amhránaíocht)|sean nós]] i dtús na 70óidí nuair a chuaigh sí ag an [[Oireachtas]] i m[[Baile Átha Cliath]]. Bhain sí amach a lán duaiseanna san amhránaíocht ar an Sean Nós, ag féilte, [[An Fhleadh Cheoil|fleadhanna]] agus an t-[[Oireachtas]]. Bhuaigh sí Corn na mBan i 1995 agus an dara h-áit i g[[Corn Uí Riada]] sa mbliain céanna. Tá go leor ceárdlainn amhránaíocht ar an Sean Nós tugtha aici ag féilte síos thríd na blianta. Ina measc; scoil [[Acla]], Féile [[Joe Éiniú]], Scoil [[Dubhghlas de hÍde|Dhúglais De hÍde]] agus thar lear. Tá Treasa pósta le Dr. Elsafty ón Éigipt. Tá triúir iníon agus mac amháin acu agus tá amhráin ar an sean nós ar a dtoil ag na cailiní (féach ar [[Róisín Elsafty]] agus [[Naisrín Elsafty]]) agus duaiseanna bainte amach acu ag ríar mhaith féilte agus [[An Fhleadh Cheoil|fleadhanna]] ó bhí siad an–óg. == Gníomhaí ar son chearta an duine == Is gníomhaí cearta daonna í Treasa Ní Cheannabháin agus tá go leor dá h-ama tugtha aici chun aird a tharraingt ar chas truamhéileach na [[An Phalaistín|bPalistinigh]] agus tugann sí turais rialta don Phalaistín go h-airid go [[Stráice Gaza|Gaza]]. Tá amhráin cumta ag Treasa Ní Cheannabháin faoin [[An Iaráic|Iaráic]] agus [[an Phalaistín]]. Sa bhliain [[2008]] coinneáladh Treasa Ní Cheannabháin agus a iníon, [[Naisrín Elsafty]], tamall i n [[Stráice Gaza|Gaza]] tar éis dóibh éalú thar teorainn isteach ón [[An Éigipt|Éigipt]] le hairgead a bailíodh in [[Éireann|Éirinn]] do theaghlaigh [[An Phalaistín|Phalaistíneacha]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/northern_ireland/7236865.stm BBC News - ’Irishwoman to face military court’ - Feabhra 2008] Breathnaíodh air ar [[6 Iúil]] [[2011]]</ref> == Dioscliosta == * ''Irlande: L’art du Sean-Nós'', Róisín Elsafty & Treasa Ní Cheannabháin (Buda Musique 92711-2) == Scannánliosta == {| class="wikitable sortable plainrowheaders" |+ Teilifís |- !scope="col"| Bliain !scope="col"| Teideal !scope="col"| Ról !scope="col" class="unsortable" | Notaí |- | 2014 !scope="row"| ''[[An Bronntanas]]'' |Mary | |- |} == Tagairtí == {{reflist}} == Féach freisin == * [[Ceol traidisiúnta na hÉireann]] * [[Sean-nós (amhránaíocht)]] * [[Amhráin is Ansa Liom]] == Naisc sheachtracha == * [http://www.galwaynews.ie/2756-barnas-treasa-ni-cheannabhain-set-free-egypt BARNA'S TREASA NI CHEANNABHAIN SET FREE IN EGYPT ] {{DEFAULTSORT:Cheannabháin, Treasa Ni}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1953]] [[Catagóir:Amhránaithe ar an Sean-Nós]] [[Catagóir:Daoine as Contae na Gaillimhe]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Iorras Aithneach]] eyak0icysrnvs43pwm2ijnoazdkfdyr 0 36422 1086223 1042629 2022-08-23T00:36:44Z Kevin Scannell 340 tag wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[sráidbhaile]] ar an [[Muile]], [[Earra-Ghaidheal agus Bòd|Earra-Ghàidheal agus Bòd]], é '''Àird Tunna'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/ardtun/|title=Ardtun|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Aird Tunna}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Muile]] [[Catagóir:Earra-Ghàidheal agus Bòd]] po6nczkesh6vzbugl2i77i4u5exkreg 1086224 1086223 2022-08-23T00:36:53Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Áird Tunna]] go [[Àird Tunna]]: gd wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[sráidbhaile]] ar an [[Muile]], [[Earra-Ghaidheal agus Bòd|Earra-Ghàidheal agus Bòd]], é '''Àird Tunna'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/ardtun/|title=Ardtun|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Aird Tunna}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Muile]] [[Catagóir:Earra-Ghàidheal agus Bòd]] po6nczkesh6vzbugl2i77i4u5exkreg 0 37035 1085937 1082916 2022-08-22T12:26:54Z Kevin Scannell 340 ref wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[sráidbhaile]] suite i [[Ros]], [[Comhairle na Gàidhealtachd]] é '''Achadh nan Seileach'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/achnashellach/|title=Achnashellach|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol-tír-gd}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Comhairle na Gàidhealtachd]] ey3ei6d1e4ze49k1unvnzm04j5444ok 0 37142 1086514 1046063 2022-08-23T03:30:56Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite i [[Fìobha|bhFìobha]] é '''Cúl Dún Beithe'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cul Dun Beithe}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Fìobha]] 57zupbo496lrkvgsqzhbnpakee1o4po 1086515 1086514 2022-08-23T03:31:20Z Kevin Scannell 340 ref wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite i [[Fìobha|bhFìobha]] é '''Cúl Dún Beithe'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/cowdenbeath/|title=Cowdenbeath|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cul Dun Beithe}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Fìobha]] 9hnkjjonhc72s03ixfxe7ocxsh392y6 1086516 1086515 2022-08-23T03:34:30Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite i [[Fìobha|bhFìobha]] é '''Cúl Dún Beithe'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/cowdenbeath/|title=Cowdenbeath|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> <ref>{{Cite web-en|url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=3B94B22957FBC5F6526DF33F2BA4A725|title=Cùl Dùn Beithe — Cowdenbeath (Fife)|work=Am Faclair Beag}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cul Dun Beithe}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Fìobha]] 744g8bw33y0msmtjsykak3wdffq62h5 1086518 1086516 2022-08-23T03:34:49Z Kevin Scannell 340 gd wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite i [[Fìobha|bhFìobha]] é '''Cùl Dùn Beithe'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/cowdenbeath/|title=Cowdenbeath|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> <ref>{{Cite web-en|url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=3B94B22957FBC5F6526DF33F2BA4A725|title=Cùl Dùn Beithe — Cowdenbeath (Fife)|work=Am Faclair Beag}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cul Dun Beithe}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Fìobha]] bl01ztnnres8c42c33ysm43297g6qs4 1086519 1086518 2022-08-23T03:35:08Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Cúl Dún Beithe]] go [[Cùl Dùn Beithe]]: gd wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite i [[Fìobha|bhFìobha]] é '''Cùl Dùn Beithe'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/cowdenbeath/|title=Cowdenbeath|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> <ref>{{Cite web-en|url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=3B94B22957FBC5F6526DF33F2BA4A725|title=Cùl Dùn Beithe — Cowdenbeath (Fife)|work=Am Faclair Beag}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cul Dun Beithe}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Fìobha]] bl01ztnnres8c42c33ysm43297g6qs4 0 37200 1086061 1060506 2022-08-22T18:57:34Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is grúpa stocaireachta [[Gaeilge]] in [[Éirinn]] a bhí i '''Misneach'''. Ba é [[Máirtín Ó Cadhain]] a bhunaigh é agus bhí sé dírithe go diongbháilte ar athbheochan na Gaeilge. Ar na baill bhí; [[Máirtín Ó Cadhain]], [[Deasún Breatnach]], [[Cian Ó hÉigeartaigh]], Séamus Ó Tuathail, Proinsiasa Nic Uait,Séamus Ruiséal, Eoin Ó Murchú, Micheál Mac Aonghusa,Seán Ó Beacháin == Stailc Ocrais == D'eagraigh an grúpa stailc ocrais seachtaine le linn chomóradh 50 bliain de [[Éirí Amach na Cásca]], toisc go raibh fáillí déanta ag an stát i gcúrsaí Gaeilge agus [[Gaeltacht]]a, dar leo. Ghlac [[Deasún Breatnach]], [[Cian Ó hÉigeartaigh]], [[Séamus Ó Tuathail]], Proinsiasa Nic Uait, Séamus Ruiséal, Seán Ó Beacháin, Micheál Mac Aonghusa, [[Eoin Ó Murchú]], [[Seán Ó Laighin]], agus Fiachra Ó Dubhthaigh páirt ann. Ghlac seisear i m[[Béal Feirste]], a chuaigh ar stailc i g[[Cumann Chluain Ard]], páirt san fheachtas céanna. Ba iad sin Séamus Mac Seáin, Tomás Ó Monacháin, Brian Ó Maoileoin, Caoimhín Ó Loingsigh, Tomas Ó Duibhir agus Donnchadh Ua Bruadair. == ''Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae'' == D'fhoilsigh an grúpa paimfléad faoi pholaitíocht theanga na Gaeilge, [[Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae (paimfléad)|''Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae'']] a bhí bunaithe ar chaint a thug [[Máirtín Ó Cadhain]] uaidh i [[Lúnasa]] na bliana [[1969]]. San óráid dúirt sé le gaeilgeoirí páirt a ghlacadh in 'Athghabháil na hÉireann'. Is ón bpaimfléad seo a thagann ráiteas cáiliúil an Chadhanaigh: ' ''Arm cathartha Gaeilgeoirí ar son na Gaeilge agus ar son na hÉireann a theastaíos anois.'' ' == Cruinniú an LFM == == Athnuachan == Sa bhliain [[2012]] fógraíodh go raibh grúpa nua le bunú faoin teideal céanna agus go raibh cead faighte ag an ngrúpa seo ó bhaill seanMhisneach an t-ainm a thabhairt orthu féin chomh maith. Tá sé i gceist ag an ngrúpa seasamh 'radacach’ a thógáil ó thaobh na Gaeilge de. <ref>http://www.gaelsceal.ie/index.php?option=com_content&view=article&id=1810:misneach-grupa-radacach-bunaithe&catid=2:nuacht-naisiunta&Itemid=290 </ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{refbegin}} {{refend}} [[Catagóir:Máirtín Ó Cadhain]] [[Catagóir:Gluaiseacht Athbheochana na Gaeilge]] [[Catagóir:Athbheochan na Gaeilge]] [[Catagóir:Grúpai stocaireachta in Éirinn]] [[Catagóir:Eagraíochtaí Gaeilge]] [[Catagóir:Grúpaí teanga in Éirinn]] [[Catagóir:Grúpaí Gaeilge]] [[Catagóir:Stailceanna Ocrais]] 8mtiesibwpmq1k7nn050kuip6u006o9 10 37216 1086202 727792 2022-08-22T23:58:02Z Alison 570 Move to Module wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Protection banner|main}}</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda|PP]] </noinclude> b1qzfhrdjzdafl0krz9miw4w34uakc8 10 37219 1086201 727793 2022-08-22T23:56:55Z Alison 570 Protected "[[Teimpléad:Pp-meta]]": High traffic page ([Cuir in eagar=Riarthóirí amháin] (gan teorainn) [Move=Riarthóirí amháin] (gan teorainn)) wikitext text/x-wiki {{#ifeq:{{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |move=<!-- -->{{#ifeq: {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}} |semi |autoconfirmed = autoconfirmed |administrator |full |sysop = sysop |undefined = {{PROTECTIONLEVEL:move}} |#default = <!--fallback value: null -->}} |sysop|yes|no }} |create=<!-- -->{{#if: {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}} |semi |autoconfirmed = autoconfirmed |administrator |full |sysop = sysop |undefined = {{PROTECTIONLEVEL:create}} |#default = <!--fallback value: null -->}} |yes|no }} |template=<!-- -->{{#if: {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}} |templateeditor |template = templateeditor |administrator |full |sysop = sysop |undefined = {{PROTECTIONLEVEL:edit}} |#default = <!--fallback value: null -->}} |yes|no }} |pc1 =<!-- -->{{#ifeq: {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}} |pc1 = autoconfirmed <!-- this is the value that the PENDINGCHANGELEVEL magic word returns for pc1 --> |undefined = {{PENDINGCHANGELEVEL}} |#default = <!--fallback value: null -->}} |autoconfirmed |yes|no }} |pc2 =<!-- -->{{#ifeq: {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}} |pc2 = review <!-- this is the value that the PENDINGCHANGELEVEL magic word returns for pc2 --> |undefined = {{PENDINGCHANGELEVEL}} |#default = <!--fallback value: null -->}} |review |yes|no }} |#default<!--includes all other types-->=<!-- -->{{#if: {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}} |semi |autoconfirmed = autoconfirmed |administrator |full |sysop = sysop |undefined = {{PROTECTIONLEVEL:edit}} |#default = <!--fallback value: null -->}} |{{#ifeq:{{#switch:{{lc:{{{disallowlevel|}}}}} |semi |autoconfirmed = autoconfirmed |administrator |full |sysop = sysop |#default = <!--fallback value: null-->}} |{{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}} |semi |autoconfirmed = autoconfirmed |administrator |full |sysop = sysop |undefined = {{PROTECTIONLEVEL:edit}} |#default = <!--fallback value: null -->}} |no|yes }} |no}} }}|yes|{{#ifeq:{{lc:{{{small|}}}}}|yes| <div class="metadata topicon nopopups" id="protected-icon" style="display:none; right:{{#if:{{{right|}}}|{{{right}}}|55px}};">[[Image:{{{image|{{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |full=Padlock.svg |semi=Padlock-silver.svg |template=Padlock-pink.svg |pc1=Padlock-silver-light.svg |pc2=Padlock-orange.svg |move=Padlock-olive.svg |indef=Padlock-red.svg |office=Padlock-black.svg |create=Padlock-skyblue.svg |#default=Transparent.gif }}}}}|20px|link={{{icon-link|Wikipedia:Protection policy#{{lc:{{{type}}}}}}}}|{{{icon-text|{{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |pc1 = All edits by unregistered and new users are subject to review |pc2 = All edits by users who are not reviewers or administrators are subject to review |template = This is a permanently protected {{pp-meta/pagetype}} |#default = This {{pp-meta/pagetype}} is {{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |semi=semi- |move=move- |indef=permanently<nowiki> </nowiki> |create=creation- |office=<!--null, but should this have a special tag?--> |full |#default=<!--null--> }}protected }}{{#ifeq:{{lc:{{{type}}}}}|indef||{{#if:{{{expiry|}}}|<nowiki> </nowiki>until {{#time:F j, Y|{{{expiry}}}}}{{#if:{{{icon-reason|}}}|,}}}}}}{{#if:{{{icon-reason|}}}|<nowiki> </nowiki>{{{icon-reason}}}}}.}}}|alt={{#ifeq:{{lc:{{{type}}}}}|template |{{#switch:{{NAMESPACENUMBER}} |10|828=Permanently protected {{pp-meta/pagetype}} |#default=Page permanently protected }} |Page {{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |pc1=protected with pending changes level 1 |pc2=protected with pending changes level 2 |semi=semi-protected |move=move-protected |indef=permanently protected |create=creation-protected |office=<!--null, but should this have a special tag?--> |full |#default=protected }} }}]]</div> |<!-- else, not small --> {{mbox | name = {{{name|Pp-meta}}} | subst = {{{subst|}}} | demospace = {{{demospace|}}} | type = protection | image = [[Image:{{{image|{{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |full=Padlock.svg |semi=Padlock-silver.svg |pc1=Padlock-silver-light.svg |pc2=Padlock-orange.svg |move=Padlock-olive.svg |template=Padlock-pink.svg |indef=Padlock-red.svg |office=Padlock-black.svg |create=Padlock-skyblue.svg |#default=Transparent.gif }}}}}|40px|{{{icon-text|{{#ifeq:{{lc:{{{type}}}}}|template |{{#switch:{{NAMESPACENUMBER}} |10|828=This is a permanently protected {{pp-meta/pagetype}} |#default=This page is permanently protected }} |This page is {{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |pc1=protected with pending changes level 1 |pc2=protected with pending changes level 2 |semi=semi-protected |move=move-protected |indef=permanently protected |create=creation-protected |office=protected<!--should this have a special tag?--> |full |#default=protected }} }}.}}}]] | text = '''{{{reason-text|{{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |full=This {{pp-meta/pagetype}} is currently [[Help:Protection|protected]] from editing |semi=Editing of this {{pp-meta/pagetype}} by [[Wikipedia:User access levels#New users|new]] or [[Wikipedia:User access levels#Unregistered users|unregistered]] users is currently [[Help:Protection|disabled]] |pc1=All edits made to this {{pp-meta/pagetype}} by [[Wikipedia:User access levels#New users|new]] or [[Wikipedia:User access levels#Unregistered users|unregistered]] users are currently [[Wikipedia:Pending changes|subject to review]] |pc2=All edits made to this {{pp-meta/pagetype}} by users who are not [[Wikipedia:Reviewing|reviewers]] or [[Wikipedia:Administrators|administrators]] are currently [[Wikipedia:Pending changes|subject to review]] |move=This {{pp-meta/pagetype}} is currently [[Help:Protection|protected]] from [[Help:Moving a page|page moves]] |template=This is a permanently [[Help:Protection|protected]] {{pp-meta/pagetype}}, as it is [[Wikipedia:High-risk templates|high-risk]] |indef=This page is [[Help:Protection|protected]] from editing ''indefinitely'' |office=This {{pp-meta/pagetype}} is currently [[Help:Protection|protected]] from editing |create=[[Help:Starting a new page|Recreation]] of this {{pp-meta/pagetype}} [[Help:Protection|has been disabled]] }}{{#ifeq:{{lc:{{{type}}}}}|indef||{{#if:{{{expiry|}}}|&#32;until {{#time:F j, Y|{{{expiry}}}}}{{#if:{{{reason|}}}|,}}}}}}{{{reason<includeonly>|</includeonly>}}}.}}}'''<br /> {{{explanation-text|{{#ifeq:{{lc:{{{dispute}}}}}|yes|This protection is '''not''' an endorsement of the {{#ifeq:{{{type}}}|move|[{{fullurl:Special:Log|type=move&page={{FULLPAGENAMEE}}}} current title]|[{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|action=history}} current version]}}.}} See the [[Wikipedia:Protection policy|protection policy]] and [{{fullurl:Special:Log|type={{#switch:{{lc:{{{type}}}}} | pc1 | pc2 = stable | #default = protect }}&page={{FULLPAGENAMEE}}}} {{#switch:{{lc:{{{type}}}}} | pc1 | pc2 = pending changes | #default = protection }} log] for more details. {{#switch:{{lc:{{{type}}}}} |full|indef=Please discuss any changes on the [[{{TALKPAGENAME}}#{{#if:{{{section|}}}|{{{section}}}|top}}|talk page]]; you may {{Submit an edit request/link|display=submit a request}} to ask an [[Wikipedia:Administrators|administrator]] to make an edit if it is [[Help:Minor edit#When to mark an edit as a minor edit|uncontroversial]] or supported by [[Wikipedia:Consensus|consensus]]. {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:8}}<!--MediaWiki-->||You may also [[Wikipedia:Requests for page protection#Current requests for reduction in protection level|request]] that this page be unprotected.}} |semi=If you cannot edit this {{pp-meta/pagetype}} and you wish to make a change, you can {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{TALKSPACE}}||{{submit an edit request/link|type=semi|display=request an edit}}, [[{{TALKPAGENAME}}|discuss changes on the talk page]],}} [[Wikipedia:Requests for page protection#Current requests for reduction in protection level|request unprotection]], [[Special:Userlogin|log in]], or [[Special:UserLogin/signup|create an account]]. |move=The page may still be edited but cannot be moved until unprotected. Please discuss any suggested moves on the [[{{TALKPAGENAME}}|talk page]] or at [[Wikipedia:Requested moves]]. You can also [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] that the page be unprotected. |template=Please discuss any changes on the [[{{TALKPAGENAME}}#{{#if:{{{section|}}}|{{{section}}}|top}}|talk page]]; you may {{Submit an edit request/link|type=template|display=submit a request}} to ask an [[Wikipedia:Administrators|administrator]] or [[Wikipedia:Template editor|template editor]] to make an edit if it is [[Help:Minor edit#When to mark an edit as a minor edit|uncontroversial]] or supported by [[Wikipedia:Consensus|consensus]]. {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:8}}<!--MediaWiki-->||You may also [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] that this page be unprotected.}} |office=If you can edit this page, please discuss all changes and additions on the [[{{TALKPAGENAME}}|talk page]] first. '''Do not remove protection from this page unless you are authorized by the Wikimedia Foundation to do so.''' |create=Please see the {{#if:{{{xfd|}}}|'''[[{{{xfd}}}|deletion discussion]]''' or the}} [{{fullurl:Special:Log|type=delete&page={{FULLPAGENAMEE}}}} deletion log] for details of why this page was deleted. If you would like to create a page at this title, you must first [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] for it to be unprotected, or contact the administrator who deleted the page for the deleted material to be restored. If unsuccessful, you can use [[Wikipedia:Deletion review|deletion review]]. }}}}} }} }}|<includeonly>[[Category:Wikipedia pages with incorrect protection templates]]</includeonly>}}<!--End if small--><includeonly>{{#ifeq:{{PROTECTIONLEVEL:edit}}{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}}|templateeditorundefined|{{#switch:{{NAMESPACE}}|Template|Module=|[[Category:Wikipedia template-protected pages other than templates and modules]]}}}}{{#ifeq:{{lc:{{{categories|no}}}}}|no||{{{categories|}}}}}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --> </noinclude> 1ypylh5y5vzr6u6uf9hys6de8bng0mj 0 37572 1086596 1062328 2022-08-23T05:55:01Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:Map of Rome and Carthage at the start of the Second Punic War.svg|thumb|An Mheánmhuir ag tús an Dara Cogadh Púnach: {{legend|#FF5F57|An Róimh agus a gComhghuaillithe}} {{legend|#9496E8|An Chartaig agus a gComhghuaillithe}} ]] Sraith de thrí fheachtas míleata ba ea na '''Cogaí Púnacha''' a troideadh idir [[Poblacht na Róimhe]] agus [[An Chartaig Ársa|an Chartaig]], ón bhliain [[264 RC]] go dtí [[146 RC]]. Ag an am, is dócha go raibh an méid cogaíochta inchomparáide leis na chogaidh domhanda a tharla sa chéad seo chaite. Tagann an téarma 'Púnach' ón bhfocal [[Laidin]]e ''Punicus'' (nó ''Poenicus''), rud a chiallaíonn "Cartagach", tagairt do 'shinsearacht [[An Fhéiníc|Fhéiníceach]]' na gCartagach. Forlámhas a dh'fháil ar [[an tSicil]]—an t-oileán a bhí idir an dá impireacht—b'shin é an t-údar is mó don chéad chogadh Púnach. Bhí coilíneachtaí dá gcuid féin ag na Cartagaigh san oileán, agus bhí na Rómhánaigh ag éirí buartha faoin mbagairt mhíleata a bhí iontu. Ag tús an Chéad Chogaidh, ba leis na Chartagaigh an chumhacht cheannasach is mó in iarthar na [[An Mheánmhuir|Meánmhara]], le hImpireacht mhuirí fhorleathan acu, cé go raibh cumhacht na Róimhe ag bailiú nirt go tapa san [[An Iodáil|Iodáil]], bhí cumhacht a cabhlach lag agus easnamhach i gcomparáid leis na Chartagaigh. Faoi dheireadh an tríú chogaidh, tar éis níos mó ná céad bliain agus cailleadh na céadta míle saighdiúirí ón dá thaobh, chloígh an Róimh Impireacht na gCartach go hiomlán agus scrios siad Cathair na Cartaige, agus d'éirigh leis an Róimh bheith ina stát uilechumhachtach amáin in Iarthar na Meánmhara. Leis deireadh na cogaí Macadónacha—a bhí ar siúl i gcomhthráth leis na Cogaí Púnacha—agus treascairt an [[Seiliúicia|Rí Seiliúcach]] (nó ''Seleucid'') Mór Antiochus III sa Chogadh Rómhánach-Siriach (Conradh Apamea, [[188 RC]]) san mhuir thoir, tháinig an Róimh chun chinn mar an chumhacht cheannasach sa Mheánmhuir agus ceann de na cathracha is cumhachtaí de chuid na [[Ré Clasaiceach|Ré Clasaicigh]]. Thug bua na Róimhe ar na Chartaigh sna cogaí seo stádas oirirc di a bheadh ​​coinneáilte aici go dtí an [[5ú haois]] AD. == Cúlra == Le linn lár na 3ú haoise RC, ba chathair mhór í an Chartaig, suite ar chósta dheisceart na Meánmhara, san áit a nglaoitear [[an Túinéis]] uirthi, san lá atá inniu ann. Bunaithe ag na [[An Fhéiníc|Féinícigh]], i lár na 9ú haoise, ba chathairstát cumhachtach talasalathach é, le líonra mór tráchtála. As na cathairstáit san Iar-Mheánmhuir, i dtéarmaí cumhachta, rachmais agus daonra de ní raibh ach céile comhraic amháin aici, sé sin an Róimh. Cé go raibh cabhlach na Cartaige ar an cheann is mó sa domhan ársa ag an am, ní raibh arm seasta buan a choimeád ar bun aici. Ina áit sin, bhraith an Chartaig den chuid is mó ar amhais, go háirithe ar [[Beirbeireach|Bheirbeirigh]] [[An Nuimid|Nuimideacha]] dúchasacha, chun a cuid chogaí a throid. Mar sin féin, ba shaoráinigh Cartagacha an chuid is mó de na hoifigigh a bhí i gceannas ar an arm. Bhain na Cartagaigh clú amach mar mhairnéalaigh den chéad scoth, agus murab ionann agus a n-arm, bhí go leor Cartagach ó na hísle aicmí san chabhlach, agus sholáthair siad ioncam cobhsaí agus gairm as dá réir sin. Sa bhliain [[200 RC]] bhain [[An Róimh|Poblacht na Róimhe]] smacht amach ar leithinis na hIodáile, ar an ar an taobh ó dheas den [[An Phó|Phó]]. Murab ionann agus an Chartaig, bhí mórfhórsaí armtha catharaíonachta ag an Róimh. Ar an láimh eile, ag tús an Chéad Chogadh Púnacha, ní raibh cabhlach ar bith ag na Rómhánaigh, agus bhí siad mar sin faoi mhíbhuntáiste go dtí gur thosaigh siad ar chabhlach mór dóibh féin a thógáil, le linn an chogaidh. == An Chéad Chogadh Púnach == Troideadh an Chéad Chogadh Púnach ([[264 RC|264]]-[[241 RC]]) i bpáirt ar thalamh na Sicile agus na hAfraice, ach den chuid is mó ba chogadh cabhlaigh é. Thosaigh sé mar coimhlint áitiúil sa tSicil idir [[Iéro II na Sioracúise|Iéro II]] na [[Sioracús, an tSicil|Sioracúise]] agus na [[Mamartach|Mamartíní]] ó [[An Mheasána|Mhesána]]. Bhailigh na Mamartíní chucu féin cabhair ó chabhlach na Cartaige, ach ina dhiaidh, sin rinne siad feall orthu ag impigh ar Sheanad na Róimhe cúnamh a thabhairt dóibh i gcoinne na Cartaige. Sheol na Rómhánaigh garastún chun na Measáine a dhaingniú, agus mar gheall ar an feall sin, chuidigh na Cartagaigh leis na Síoracúsaigh. Anois agus an dá chumhacht in achrann lena chéile san choimhlint, d'fhormhéadaigh an teannas eatarthu go tapa go cogadh lánscála le haghaidh na Sicile a smachtú. Tar éis an bhriste ghéir ag Cath Agrigentum sa bhliain 261 RC, shocraigh ceannaireacht na Cartaige gan a thuilleadh rannpháirtíochtaí thalamh-bhunaithe díreach le léigiúin chumhachtacha na Róimhe a bheith acu, ach díriú ar an bhfarraige áit gur chreid siad go mbeadh an buntáiste ag loingeas ollmhór na gCartach. Ar dtús, bhí an lámh in uachtar ag na Chartaigh. Sa bhliain 260 RC bhris siad ar chabhlach nua na Rómhánach ag Cath na nOileán Aeolach. D'aisfhreagair na Rómhánaigh go tapaidh, áfach, tríd a gcabhlach a mhéadú go suntasach in am an-ghearr. Laistigh de dhá mhí, bhí cabhlach de os cionn céad long cogaidh acu. Toisc go raibh a fhios acu nach bhféadfadh siad na Cartaigh a threascairt, leis na gnáth teaicticí, sé sin le reithí, chuir na Rómhánaigh an corvus, droichead ionsaithe, ar bharr a longa. Bheadh na Rómhánaigh in ann an droichead a luascadh thart chuig long an namhaid agus bheadh an spíce géar ar a bharr in ann long an namhaid a stopadh. D'fhéadfadh leigiúnaigh Rómhánacha léim ar bord ansin agus an long a ghabháil. Laghdaigh úsáid na teaictice nuálaí buntáiste chabhlach na gCartach i gcomharaic long-le-long agus thug sé cead do choisithe na Róimhe páirt a ghlacadh i gcoimhlintí cabhlaigh. Mar sin féin, bhí an corvus anásta agus contúirteach freisin, mar sin, cuireadh deireadh leis de réir a chéile nuair a d'éirigh cabhlach na Róimhe níos cleachtaithe agus inniúla. Ach amháin gur bhriseadh orthu ag Cath Túinis san Afraic, agus faoi dhó i gcomhrac cabhlaigh, bhí bua beagnach gan bhriseadh ag fórsaí na Róimhe sa Chéad Cogadh Púnach. Sa bhliain 241 RC, shínigh an Chartaig conradh síochána faoi théarmaí a thug uirthi an tSicil a thréigint agus cúiteamh chogaidh a d'íoch. Bhí an cogadh fada costasach don dá chumhacht, ach bhí an Chartaig go mór níos éagobhsaithe dá bharr ná an Róimh. Sa bhliain 238 RC, bhí an Chartaig sáite isteach i gCogadh na nAmas, agus, lena linn, ghabh an Róimh [[an tSairdín]] agus [[an Chorsaic]]. B'í an Róimh anois an stát is cumhachtaí san Iar-Mheánmhuir: bhí a cabhlacht mór in ann cosc a chur ar ionradh farraige ar an Iodáil, na bealaí trádála tábhachtach farraige a rialú, agus ionsaí ón fharraige a dhéanamh ar thíortha i gcéin. == Toradh == Chaith an Chartaig na blianta i ndiaidh an chogaidh ag cur feabhais ar a cuid chúrsaí airgeadais agus ag leathnú a Impireacht choilíneach in [[Hispania]], faoin teaghlach míleata "Uí Bharcid". Bhí aird na Róimhe dírithe, den chuid is mó, ar na chogaidh Illíreacha. Sa bhliain 219 RC, d'ionsaigh [[Hannibal]], mac Amlicar Barca, [[Saguntum]] in Hispania, cathair a bhí ina comhghuaillithe ag an Róimh, agus cuireadh tús leis an [[Dara Cogadh Púnach]]. == An Tréimhse idir an Chéad agus an Dara Cogadh Púnach == De réir [[Polibius]] bhí roinnt comhaontuithe trádála idir an Róimh agus an Chartaig, fiú comhghuaillíocht chomhpháirteach i gcoinne an rí [[Piorr Epirót]]. Nuair a rinne an Róimh agus na Cartagaigh síocháin sa bhliain 241 RC, scaoileadh saor na 8,000 príosúnach cogaidh go léir a bhí faoi ghlas ag na Cartagaigh, agus ní raibh ar an Róimh aon airgid fhuascailte a íoch astu, ina theannta sin, fuair an Róimh roinnt mhaith airgid mar slánaíocht chogaidh. Mar sin féin, dhiúltaigh na Cartagaigh na tréigtheoirí Rómhánacha a bhí ag fónamh i measc a gcuid trúpaí a sheachadadh go dtí an Róimh. D'éirigh an chéad conradh a bhí eatarthu ina cnámh spáirne, conradh a bhí comhaontaithe idir Amlicar Barca agus ceannasaí Rómhánach na Sicile. Bhí alt ann sa chonradh seo ina raibh sé leagtha síos mar choinníoll go raibh ar tionól coiteann na Rómhánach glacadh leis an gconradh d'fhonn é a bheith bailí. Ar an drochuair, dhiúltaigh an tionól an conradh agus d'ardaigh sé an méid slánaíochta a bhí ar an Chártaig a íoch. [[Catagóir:Stair na hEorpa]] [[Catagóir:Cogaí]] [[Catagóir:Impireacht na Róimhe]] [[Catagóir:An Chartaig]] p6o03jd5ermgqcctosgjenaqikn9rmt 0 37772 1086369 1057314 2022-08-23T02:19:36Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Is éard is '''scéim phirimide''' ann ná camghnó a bhfuil cuma an fhíorghnó infheistíochta air cé nach bhfuil sé ag saothrú breisluach ar bith. Na chéad daoine a shuncálfaidh a gcuid [[Airgead (eacnamaíocht)|airgid]] sa scéim is féidir leo a gcuid a fháil ar ais agus tuilleadh a shaothrú trí dhaoine eile a mhealladh isteach, ach ó nach bhfuil an t-airgead ag teacht ach ó na hinfheisteoirí eile, tiocfaidh deireadh leis an scéim sa deireadh. Go bunúsach is féidir leanúint leis an scéim phirimide a fhad is a bheidh tuilleadh infheisteoirí ag teacht, ach sa deireadh bheadh níos mó ná an cine daonna go léir de dhíth le díbhinní a íoc. Cluiche gill nó cearrbhachais atá i gceist leis an scéim phirimide go bunúsach, agus ní bheadh a dhath cearr faoi dá mbeifí ag margú na scéime mar chluiche gill. Is é an chuid mhídhlíthiúil nó mhí-ionraic den scéal go bhfuiltear ag cur madraí i bhfuinneoga ag áitiú ar na daoine gur scéim cheart ghnó nó infheistíochta atá ann. Sa chiall chúng, scéim phirimide atá i gceist nuair nach bhfuiltear ag tabhairt le fios go bhfuil an brabús ag teacht as foinse éigin eile seachas airgead na n-infheisteoirí nua. '''Scéim Ponzi''' atá ann má táthar ag áitiú ar na hinfheisteoirí go bhfuil fíorsmaoineamh gnó i gceist. Is ionann áfach scéim phirimide agus scéim Ponzi go praiticiúil, nó is beag [[duine]] a mbeadh muinín aige as scéim lom phirimide. De ghnáth bíonn sé riachtanach a thabhairt le fios do na daoine go bhfuil coincheap nua gnó i gceist agus gur daoine dána neamh-réamhbhreithiúnacha iad má chuireann siad a gcuid airgid sa smaoineamh seo. == Scéimeanna Pirimide == * San [[18ú haois|ochtú haois déag]] bhí a leithéid de scéim ann agus Cuideachta na Farraige Theas, nó ''South Sea Company'' - is gnách [[Baothchuideachta na Farraige Theas]] (''South Sea Bubble'') a thabhairt ar an ngnólacht seo. Go bunúsach bhí an chuideachta ag tabhairt le fios go raibh sí le trádáil a dhéanamh le [[Meiriceá Theas]]. San am a tharla seo, mar atá, 1710, bhí an [[Ríocht Aontaithe]] sáite i gcogadh leis [[an Spáinn]], agus ní raibh tíortha Mheiriceá Theas in aon neasacht don neamhspleáchas - coilíníochtaí de chuid na Spáinne a bhí iontu. Mar sin ní raibh seans ar bith ann go bhfaigheadh an chuideachta trádáil ar bith a dhéanamh leis na tíortha sin. Tríd is tríd is follasach nach raibh ann sa deireadh thiar thall ach scéim phirimide nó Ponzi. Ba í Cuideachta na Farraige Theas a thug inspioráid don scríbhneoir [[Noel Coward]] an dráma úd ''The South Sea Bubble'' a chumadh. * Ba é Charles (Carlo) Ponzi an fear óna bhfuarthas an téarma úd "scéim Ponzi". Bhí Ponzi gníomhach sa ghnó timpeall na bliana 1920. Níorbh é féin a chum ná a cheap an bunsmaoineamh, nó tá sé chomh sean leis an saol gnó féin: bhí tagairtí do chamscéimeanna cosúla i gcúpla úrscéal le [[Charles Dickens]], mar shampla. * Ceannairc na h[[An Albáin|Albáine]] sa bhliain 1997: Sa bhliain 1997, phléasc trioblóidí agus anord amach san Albáin nuair a thit an tóin as roinnt gnólachtaí camscéime ar shuncáil formhór mór na nAlbánach a gcuid coigiltis iontu. Rinne na comhlachtaí seo a bhfódú sa tír le caoinchead an chéad rialtas daonlathach sa tír, nó chomh haineolach is a bhí muintir na tíre iarChumannaí ar chúrsaí gnó ní raibh súil ar bith acu leis an gcineál seo caimiléireachta. Dealraíonn sé go raibh baint ag na camscéiméirí leis an gcoirpeachas eagraithe idirnáisiúnta, agus go raibh siad ag sciúradh airgid tríd na camscéimeanna seo. * I dtús na bliana 2006 thosaigh scéimeanna pirimide ag flúirsiú in Éirinn, go háirithe i g[[Corcaigh]] agus i n[[Gaillimh]]. Tharraing na scéimeanna ''Liberty'', ''Speedball'', agus ''People in Profit'' súil na n-údarás ar an gcineál seo camscéiméireachta, agus chuir Gníomhaireacht Náisiúnta na dTomhaltóirí suas leathanach Idirlín le heolas a scaipeadh i measc na ndaoine faoi scéimeanna Ponzi nó pirimide. * Scéim WinCapita san [[An Fhionlainn|Fhionlainn]]: Cuireadh in iúl do na hinfheisteoirí go raibh an gnó bunaithe ar amhantraíocht le praghsanna luaineacha an airgeadra. Le fírinne ní raibh ann ach scéim phirimide agus ní raibh i gceist leis an amhantraíocht airgeadra ach cur i gcéill. Sa bhliain 2008 thosaigh na póilíní Fionlannacha fiosrú faoi WinCapita, agus sheas bainisteoir an chomhlachta [[Hannu Kailajärvi]] an dlí sa bhliain 2011. == Tagairtí do Chamscéimeanna Airgeadais i Litríocht na Gaeilge == I m[[Boston]] ba mhó a bhí Ponzi gníomhach, áit a bhfuil cuid mhaith lucht imirce ó Éirinn. Mar sin, ní díol iontais é gur thug [[Máirtín Ó Cadhain]] cur síos ar scéim Ponzi sa ghearrscéal úd ''[[Tnúthán an Dúchais]]'', ceann de na scéalta sa chnuasach ''[[An Braon Broghach]]''. Tá sé incheaptha go bhfuair an Cadhnach spreagadh ó scéal Ponzi. Cé nach bhfuil ach mír amháin anseo is féidir príomhghnéithe na scéime pirimide a aithint ansin: na daoine a shuncálann a gcuid airgid i scéimeanna den chineál seo, is ó chara nó ó lucht aitheantais a chloiseann siad go bhfuil a leithéid de scéim ann ("moladh dó a chuid airgead a chur ann"), creideann siad gur scéim de chineál nua atá ann ("sórt bainc nua-aoiseach"), go bhfuil i bhfad níos mó le saothrú air ná ar infheistíocht den chineál "traidisiúnta" ("go n-íocfaidís ionann is a dhá oiread gaimbín le haon bhanc eile sa gcathair"). An dóigh a gcruinníonn na daoine os comhair an bhainc ag éileamh a gcuid airgid ar ais is iomaí uair a chonacthas é i stair na scéimeanna seo. :''D'fhág sin go raibh pingin mhaith in ainm Choilm sa Secure Investments Company - sórt bainc nua-aoiseach ar moladh dó a chuid airgid a chur ann, i ngeall go n-íocfaidís ionann is a dhá oiread gaimbín le haon bhanc eile sa gcathair. Maidin Shathairn dár bhuail Colm síos go dtí an banc seo le cion paisinéireachta Nóirín, an dara duine ab óige sa mbaile, a tharraingt, chuir sé iontas air mathshlua chomh mór a bheith cruinn ann an tráth sin de lá. B'éasca do Cholm údar an cheiliúir aird acmhainnigh agus an bhrú bheophianta a chur le bonn, arae bhí na scórtha dá lucht aitheantais agus dá chomhoibrithe ar an gcruinneáil. Cúrsaí cneámhaireachta fré chéile a bhí sa Secure Investments Company. Bhí an comhlacht tar éis 'dúnadh' - tar éis 'a dhul i mbá' mar a dúradar féin - agus na mílte punt de thaisce agus de thíobhas na mbocht imithe ar throigh gan tuairisc. Bhí taisce agus luach sláinte Choilm - i ndáil le gach uile phingin de - imithe, freisin.'' :(Ó Cadhain, Máirtín: ''An Braon Broghach''. An Gúm, Baile Átha Cliath 1948, athchló 1991.) Tabhair faoi deara na focail neamhghnácha seo sa sliocht thuas: * ''gaimbín'': de ghnáth seasann an focal "gaimbín" don ús ard a ghearrann fear gaimbín (duine a thugann airgead ar iasacht) ar a chuid custaiméirí, ach sa sliocht seo is ionann gaimbín agus an t-ús a íocann an banc (nó an comhlacht infheistíochta) leis an taisceoir (nó leis an infheisteoir). * ''cruinneáil'': cruinniú, cruinneagán daoine * ''cneámhaireacht'': caimiléireacht, camghnó, camastaíl, camscéiméireacht * ''fré chéile'': go hiomlán * ''dul i mbá'': an comhlacht a chuaigh i mbá is ionann é agus comhlacht bancbhriste, comhlacht clisiúnach, comhlacht ar theip an gnó air * ''tíobhas'': tíos, coigilteas, taisce. An duine atá tíosach (nó tíobhasach, mar a scríobhfadh Máirtín Ó Cadhain é), is duine é atá seiftiúil, spárálach, cnuaisciúnach. [[Catagóir:Calaois airgeadais]] cngx8rbks6swmqehc0l2e9kqql6l7be 0 37946 1085938 1041683 2022-08-22T12:33:40Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[sráidbhaile]] suite i [[Ros]], [[Comhairle na Gàidhealtachd]], [[Albain]] é '''Poll Iú'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Poll Iu}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Ros]] [[Catagóir:Comhairle na Gàidhealtachd]] jtezo996dusuzr60ub52vsuzhu213od 1085939 1085938 2022-08-22T12:34:14Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[sráidbhaile]] suite i [[Ros]], [[Comhairle na Gàidhealtachd]], [[Albain]] é '''Poll Iù'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/poolewe/|title=Poolewe|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Poll Iu}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Ros]] [[Catagóir:Comhairle na Gàidhealtachd]] e4yh03gko8lxvts20riasi4yqizsvqs 1085940 1085939 2022-08-22T12:34:24Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Poll Iú]] go [[Poll Iù]]: gd wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[sráidbhaile]] suite i [[Ros]], [[Comhairle na Gàidhealtachd]], [[Albain]] é '''Poll Iù'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/poolewe/|title=Poolewe|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Poll Iu}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Ros]] [[Catagóir:Comhairle na Gàidhealtachd]] e4yh03gko8lxvts20riasi4yqizsvqs 0 38095 1086512 711204 2022-08-23T03:30:26Z Kevin Scannell 340 ref wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Badenscoth.jpg|deas|250px|thumb|Bad nan Sgoth]] Is [[baile]] suite i g[[Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain]] é '''Bad nan Sgoth'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/badenscoth/|title=Badenscoth|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Bad nan Sgoth}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain]] 81d1wtsymtg47z5yievvpqrybjo8re1 1086513 1086512 2022-08-23T03:30:43Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite i g[[Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain]] é '''Bad nan Sgoth'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/badenscoth/|title=Badenscoth|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Bad nan Sgoth}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain]] pd6pnx4kvsco01xabr13kl7slmvcqt1 0 38138 1086432 1079276 2022-08-23T02:40:41Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba bhráthair [[Proinsiasaigh|Proinsias]]<nowiki/>ach é '''Maximilian Kolbe''' ([[8 Eanáir]] [[1894]] – [[14 Lúnasa]] [[1941]]). Fuair Kolbe bás ar son fhear eile in [[Campa Géibhinn Auschwitz|Auschwitz]]. Rinne an [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglais Chaitliceach]] naomh de sa bhliain 1982, agus is é naomhphátrún na b[[príosún]]<nowiki/>ach é.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.abebooks.co.uk/9780907085386/MAXIMILIAN-AUSCHWITZ-D-FORRISTAL-0907085385/plp|teideal=9780907085386: MAXIMILIAN OF AUSCHWITZ - AbeBooks - : 0907085385|údar=D. FORRISTAL|dáta=1983|language=en-GB|work=www.abebooks.co.uk|dátarochtana=2021-10-10}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://www.bbc.co.uk/sounds/play/w3cswsr4|teideal=Witness History - Maximilian Kolbe: 'The Saint of Auschwitz'|údar=BBC Sounds|dáta=2018|language=en-GB|work=www.bbc.co.uk|dátarochtana=2021-10-10}}</ref> [[Íomhá:Korneli Czupryk and Maksymilian Kolbe before departure to Japan (1933).jpg|clé|mion|Korneli Czupryk agus Kolbe, 1933]][[Íomhá:Fr.Maximilian Kolbe in 1936.jpg|clé|mion|1936]] == Tús a shaoil == Rugadh i Zduńska Wola san [[An Pholainn|Pholainn]] é, ar an seachtú lá d’Eanáir 1894. Sráidbhaile bheag i ndúiche [[Łódź|Lodz]] is ea Zduńska Wola. [[Íomhá:Maximilian Kolbe.jpg|clé|mion|1941, is coßuil<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.heiligenlexikon.de/BiographienM/Maximilian_Kolbe.htm|teideal=Maximilian Maria Kolbe - Ökumenisches Heiligenlexikon|language=de|work=www.heiligenlexikon.de|dátarochtana=2021-10-10}}</ref>]]Ba é Réamonn a ainm baiste agus ba mhac é le Julius agus Marianne Kolbe, lánúin a bhí beo bocht ach a bhí dílis riamh dá dtír agus dá gcreideamh. Beirt dheartháir a bhí aige, Proinsias agus Seosamh.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.catholicireland.net/maximilian-kolbe-laoch-thar-laochra/|teideal=Maximilian Kolbe: – laoch thar laochra|dáta=1999-11-30|language=en-US|work=Catholicireland.net|dátarochtana=2021-10-10}}</ref> Chuaigh Réamonn isteach san [[Ord na bProinsiasach|Ord Proinsiasach]] i 1910 agus chaith sé roinnt blianta ag gabháil do staidéar diaganta sa [[An Róimh|Róimh]]. In ardchathair úd na hEaglaise a oirníodh é i 1918. Ghlac sé an t-ainm Maximilian, agus is faoin ainm sin a aithnítear é inniu. Chuaigh a bheirt dheartháir (Proinsias agus Seosamh) isteach sa Ord freisin ach ní fada a d’fhan Proinsias ann. Lean an deartháir eile ar aghaidh áfach agus oirníodh é faoin ainm Alfonse ar ball. [[Íomhá:Crematorium at Auschwitz I 2012.jpg|mion|Créamatóiriam in Auschwitz|clé]]D’éag Julius, athair Maximilian i gcámpa géibhinn i 1914. Fiche naoi bliana ina dhiaidh sin, d’éag Proinsias i gcampa géibhinn de chuid na Naitsithe. D’éag Seosamh, an tAthair Alfonse, i 1930 agus gan ach 34 bliana slánaithe aige. D’éag an mháthair, Marianne, i 1946. === Misinéir === Ba mhisinéir é sa t[[An tSeapáin|Seapáin]] (agus an tSín, India srl) ar feadh tamaill, idir 1931-1936. I [[Nagasaki]], bhunaigh sé [[mainistir]] agus [[Nuachtán|nuachtáin]], srl.<ref>{{Lua idirlín|url=https://aonghus.blogspot.com/2008/08/l-fhile-mhaximilian-kolbe.html|teideal=Lá Fhéile Mhaximilian Kolbe|údar=Smaoineamh fánach le Aonghus|dáta=2008|dátarochtana=15 Lúnasa 2018}}</ref> === Scríbhinní === I Niepokalanov dó i 1935 chuir Kolbe tús le páipéar laethúil, “Maly Dziennik”, i. “An Páipéar Beag Laethúil”. Bhunaigh Kolbe eagras nua, Saighdiúirí Mhuire gan Smál, agus iris, “Ridire Mhuire gan Smál”, i rith na mblianta. I 1938 amháin bhí suas le milliún cóip de gach eagrán á ndíol.[[Íomhá:Poland-01363 - Saint Maximilian Kolbe (31387582170).jpg|mion|Auschwitz[[Íomhá:Kościół MB Ostrobramskiej w Chrzanowie 13 (cropped).jpg|clé|mion|Dealbh in Chrzanów , [[an Pholainn]]]]]] ==== Conspóid ==== Le linn an ama seo, bhí an bráthair Proinsiasach ina bholscaire coiméadach is cosúil agus é ag cáineadh an [[Caipitleachas|caipitleachais]], an [[Cumannachas|Chumannachais]], an [[Impiriúlachas Nua|Impiriúlachais]] agus an tSiónachais ina chuid scríbhinní. Tá an chuma ar an scéal, fiú, go raibh blas frith-Ghiúdachais ar chuid mhaith dár scríobh sé.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1982/11/19/world/saint-charged-with-bigotry-clerics-say-no.html|teideal=SAINT CHARGED WITH BIGOTRY; CLERICS SAY NO|údar=Henry Kamm, Special To the New York Times|dáta=1982-11-19|language=en-US|work=The New York Times|dátarochtana=2021-10-10}}</ref><ref>Sa bhliain 1939, scríobh Kolbe, "Atheistic Communism seems to rage ever more wildly. Its origin can easily be located in that criminal mafia that calls itself Freemasonry, and the hand that is guiding all that toward a clear goal is international Zionism. Which should not be taken to mean that even among Jews one cannot find good people."</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=Legendary Martyr: Maximilian Kolbe|url=https://www.jstor.org/stable/24329835|journal=Kirchliche Zeitgeschichte|date=2014|issn=0932-9951|pages=364–373|volume=27|issue=2|author=CHRISTIAN PLETZING}}</ref> Ach nuair a d'ionsaigh na [[Naitsíochas|Naitsithe]] an Pholainn, áfach, d'iompaigh Kolbe amach ina chosantóir ag na [[An Giúdachas|Giúdaigh]] a bhí ag éalú ó na Naitsithe, agus é ag tairiscint fárais agus [[Dídeanaí|dídine]] do chuid mhaith acu,<ref name=":0" /> is cosúil. == Cogadh == Bhí Kolbe i mbun a chuid oibre i Mainistir Niepokalanov nuair a bhris an Cogadh amach. Ghabh na Gearmánaigh é ar 19 Meán Fómhair 1939.  Chaith sé cúpla mí in dhá champa géibhinn, Amtilz agus Ostrezeszow, sular tugadh cead a chinn dó ar an ochtú lá Nollag, 1939. Gabadh é arís, áfach, ar an seachtú lá déag d’Fheabhra, 1941. Seoladh é chuig Príosún Warsaw. == Bású == Ar an fiche hochtú lá de Bhealtaine 1941, haistríodh Kolbe go hAuschwitz. Tarraingt ar dheireadh mhí Iúil 1941, d’éalaigh duine de na príosúnaigh. Mar éiric air sin, chinn lucht stiúrtha an champa go gcuirfí deichniúr chun báis. Roghnaíodh an deichniúr mí-ámharach. Ina measc bhí Franciszek Gajowniczek, fear pósta a raibh clann óg aige. Ach ghlac Kolbe áit Gajowniczek, agus fuair sé bás ina ionad. Mar sin, thairg Kolbe é féin a íobairt thar cionn fear a bhí le cur chun báis. Seoladh Kolbe agus an naonúr eile chuig bloc an bháis, áit ar fágadh iad gan bia. B’é rún na n-údarás ligean dóibh bás a fháil den ocras. Nuair a fuarthas amach go raibh Maximilian agus ceathrar eile fós beo i ndiaidh dhá sheachtain, tugadh instealladh nimhe dóibh go bhfuair siad bás. I measc na ndaoine a bhí i láthair nuair a d’éag Kolbe bhí Bruno Borgowiec, príosúnach Pólainneach ar cuireadh iallach air feidhmiú mar rúnaí agus mar aistritheoir sa champa. Scríobh Borgowiec: <blockquote>“D’éag na príosúnaigh, ina dhuine agus ina dhuine. Teacht na tríú seachtaine, níor fhan beo ach cúigear, an tAthair Kolbe ina measc. Mheas na húdaráis go raibh an gnó ag dul ar aghaidh rófhada. Theastaigh an cillín uathú i gcóir íobartach eile.” Mar sin, lá amháin, an 14ú lá de Lúnasa, 1941, chuir siad fios ar stiúrthóir na hotharlainne, coirpeach Gearmánach darbh ainm dó Bock, gur thug sé instealladh d’aigéad nimhiúil dóibh uile. Thairg an tAthair Kolbe a ghéag don mbásaire, é ag gabháil do phaidreacha ag an am gcéanna. Níorbh fhéidir liom an méid dá bhfaca mé a sheasamh níos mó. Lig mé orm go raibh gnó agam san oifig agus d’imigh liom. Trath a raibh na gardaí agus an básaire bailithe leo d’fhill mé ar an gcillín. Chonaic mé an tAthair Kolbe ina shuí, a dhroim le balla, a shúile ar oscailt agus a cheann caonta ar chlé, mar ba ghnách leis. Bhí cuma sámh, sciamhach soilseach ar a ghnúis.”</blockquote>Fuair Kolbe bás i sluachampa géibhinn Auschwitz ar [[14 Lúnasa]] [[1941]]. Maidir leis an bhfear a shábháil sé, Franciszek Gajowniczek, mhair sé beo go dtí an bhliain 1995. Anmníodh Kolbe mar dhuine de naoimh na hEaglaise Caitlicí ar 10 Deireadh Fómhair 1982. Is Kolbe naomhphátrún na b[[príosún]]<nowiki/>ach é. == Gaeilge == Tá [[beathaisnéis]] i nGaeilge faoi: ''Ridire Mhuire gan Smál. Beathaisnéis an Athar Maximilian Kolbe, O.F.M., Conv''. le Colmán Ó hUallacháin ([[Sáirséal agus Dill]], 1951), faoi shaol, saothar agus íobairt Mhaximilian Kolbe. D'fhoilsigh Desmond Forristal [[leabhar]] i mBéarla, ''Maximilian of Auschwit''z, timpeall 1983''.'' == Féach freisin == * [[Titus Brandsma]] ([[Campa Géibhinn Dachau|Dachau]], 1942) * An t[[Uileloscadh]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Kolbe, Maximilian}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1894]] [[Catagóir:Básanna i 1941]] [[Catagóir:Naoimh Polannacha]] [[Catagóir:Campa Géibhinn Auschwitz]] [[Catagóir:Daoine curtha chun báis]] [[Catagóir:Daoine a maraíodh le linn an Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Proinsiasaigh]] cfy512vurqos3lr8skn3xser3u7xwb8 0 38890 1086177 1062860 2022-08-22T21:28:49Z Ériugena 188 Created by translating the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1097977030|Ojibwe]]" wikitext text/x-wiki Is muintir Anishinaabe iad na hÓisibigh , hÓisibwa, Siopúána, nó Sóltaugh a bhfuil cónaí orthu i ndeisceart Cheanada, i dtuaisceart na Stát Aontaithe Láir agus sna Machairí Thuaidh . De réir daonáireamh na Stáit Aontaithe tá na hÓisibigh ar cheann de na daonraí treibhe is mó i measc pobail Dhúchasacha Mheiriceá . I gCeanada, is iad an dara daonra is mó de chuid an Chéad Náisiúin iad, agus ní sháraíonn siad ach na Craígh . Tá siad ar cheann de na [[Bundúchasaigh Mheiriceá|Daoine Dúchasacha]] is líonmhaire lastuaidh den [[Río Bravo]] . <ref>{{Cite news-en|url=https://www.norfolkandtillsonburgnews.com/opinion/columnists/the-rock-carvings-of-kinoomaagewaabkong|title=The rock carvings of Kinoomaagewaabkong|author=Spencer|first=Kelly|date=August 31, 2020|work=Norfolk & Tillsonburg News|access-date=January 31, 2021}}</ref>  Tá daonra na nÓisibeach thart ar 320,000 duine, le 170,742 ina gcónaí sna Stáit Aontaithe ó bhí 2010, agus timpeall 160,000 ina gcónaí i gCeanada. Sna Stáit Aontaithe, tá 77,940 Óisibigh ón bpríomhlíne ; 76,760 Siopúána; agus 8,770 Mississauga, eagraithe i 125 díorma. I gCeanada, tá cónaí orthu ó iarthar [[Québec]] go oirthear [[An Cholóim Bhriotanach|British Columbia]] . ds4b3rehwsv6uvvx4ukmpbushr977h4 1086178 1086177 2022-08-22T21:37:04Z Ériugena 188 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna}} Is muintir Anishinaabe iad na hÓisibigh , hÓisibwa, Siopúána, nó Sóltaugh a bhfuil cónaí orthu i ndeisceart Cheanada, i dtuaisceart na Stát Aontaithe Láir agus sna Machairí Thuaidh . De réir daonáireamh na Stáit Aontaithe tá na hÓisibigh ar cheann de na daonraí treibhe is mó i measc pobail Dhúchasacha Mheiriceá . I gCeanada, is iad an dara daonra is mó de chuid an Chéad Náisiúin iad, agus ní sháraíonn siad ach na Craígh . Tá siad ar cheann de na [[Bundúchasaigh Mheiriceá|Daoine Dúchasacha]] is líonmhaire lastuaidh den [[Río Bravo]] . <ref>{{Cite news-en|url=https://www.norfolkandtillsonburgnews.com/opinion/columnists/the-rock-carvings-of-kinoomaagewaabkong|title=The rock carvings of Kinoomaagewaabkong|author=Spencer|first=Kelly|date=August 31, 2020|work=Norfolk & Tillsonburg News|access-date=January 31, 2021}}</ref>  Tá daonra na nÓisibeach thart ar 320,000 duine, le 170,742 ina gcónaí sna Stáit Aontaithe ó bhí 2010, agus timpeall 160,000 ina gcónaí i gCeanada. Sna Stáit Aontaithe, tá 77,940 Óisibigh ón bpríomhlíne ; 76,760 Siopúána; agus 8,770 Mississauga, eagraithe i 125 díorma. I gCeanada, tá cónaí orthu ó iarthar [[Québec]] go oirthear [[An Cholóim Bhriotanach|British Columbia]] .[[File:Hombres ojibwe.jpg|thumb|Fir Óisibigeacha]] ==Tagairtí== tepu77oeah9z3evn2rsjdg3e7yc68dz 1086179 1086178 2022-08-22T21:41:42Z Ériugena 188 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna}} Is muintir Anishinaabe iad na hÓisibigh , hÓisibwa, Siopúána, nó Sóltaugh a bhfuil cónaí orthu i ndeisceart Cheanada, i dtuaisceart na Stát Aontaithe Láir agus sna Machairí Thuaidh . De réir daonáireamh na Stáit Aontaithe tá na hÓisibigh ar cheann de na daonraí treibhe is mó i measc pobail Dhúchasacha Mheiriceá . I gCeanada, is iad an dara daonra is mó de chuid an Chéad Náisiúin iad, agus ní sháraíonn siad ach na Craígh . Tá siad ar cheann de na [[Bundúchasaigh Mheiriceá|Daoine Dúchasacha]] is líonmhaire lastuaidh den [[Río Bravo]] . <ref>{{Cite news-en|url=https://www.norfolkandtillsonburgnews.com/opinion/columnists/the-rock-carvings-of-kinoomaagewaabkong|title=The rock carvings of Kinoomaagewaabkong|author=Spencer|first=Kelly|date=August 31, 2020|work=Norfolk & Tillsonburg News|access-date=January 31, 2021}}</ref>  Tá daonra na nÓisibeach thart ar 320,000 duine, le 170,742 ina gcónaí sna Stáit Aontaithe ó bhí 2010, agus timpeall 160,000 ina gcónaí i gCeanada. Sna Stáit Aontaithe, tá 77,940 Óisibigh ón bpríomhlíne ; 76,760 Siopúána; agus 8,770 Mississauga, eagraithe i 125 díorma. I gCeanada, tá cónaí orthu ó iarthar [[Québec]] go oirthear [[An Cholóim Bhriotanach|British Columbia]] .[[File:Hombres ojibwe.jpg|thumb|Fir Óisibigeacha]] ==Naisc sheachtracha== *[https://poems.com/poem/faoiseamh-a-gheobhadsa/ Faoiseamh a Gheobhadsa/Niwii-aabiziwinge i nGaeilge agus Óisibis ] ==Tagairtí== anl3ibo539721wlc4wgwbf78g4qxfvt 0 39013 1086381 989043 2022-08-23T02:25:09Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Impireacht na Róimhe|Impire]] [[An tSean-Róimh|Rómhánach]] ó AD 69 go AD 79 ab ea '''Veaspáisian''' ([[Laidin]]: ''Titus Flavius ​​Caesar Vespasianus Augustus''; [[17 Samhain]] [[9]]- [[23 Meitheamh]] [[79]]). B'eisean a bhunaigh an [[ríshliocht Flaiviach]] a rialaigh an Impireacht le cúig bliana fichead. [[Íomhá:Vespasianus03 pushkin right.png|clé|mion|294x294px]] Is fearr aithne ar réimeas Vespasian mar gheall ar thionscadail tógála éagsúla uaillmhianacha, mar shampla [[an Colasaem]]. Chuir sé i bhfeidhm chomh maith leasúchán airgeadais tar éis meath an ríshleachta Iúil-Claudiach. Agus ba é siúd ba mhó a bhí taobh thiar de shocrú na síochána sa Phalaistín agus [[Iúdáia]].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.examinations.ie/|teideal=AN ARDTEISTIMÉIREACHT 2010, Laidin|údar=examinations.ie/|dáta=2010|dátarochtana=2020}}</ref> [[Íomhá:Imperator Caesar Vespasianus Augustus Vaux 1.jpg|clé|mion|17ú haois]] == Saol == === Muintir === [[Íomhá:Francesco Hayez 017.jpg|clé|mion|Scriosadh [[Iarúsailéim]], faoi stiúir Vespasianus AD 70]] Rugadh Vespasian i bhFalacrina (Latin: ''Falacrīnum nó vīcus Phalacrīnae''), sa tír Saibíneach in aice le Reate. Ní raibh a theaghlach oirirce den chuid is mó agus bhí easpa ginealaigh acu. B'é a sheanathair athartha, Titus Flavius ​​Petro, an chéad duine acu chun clú a tharraing air féin, ag ardú go dtí céim an taoisigh chéid (Laidin: ''centurio'') agus throid sé ag Pharsalus (Greigis Ársa: Φάρσαλος) do [[Gnaeus Pompeius Magnus|Phoimpéas]] (Laidin:''Gnaeus Pompeius Magnus'') sa bhliain 48 BC. Ina dhiaidh, sin ba bhailitheoir fiachais é. Ba ó shliocht theaghlach eachaíochta ([[Laidin]]:''ordo equeste'') é Vespasian, a bhfuair ardú céime isteach i gcéimíocht na [[Seanad na Róimhe|seanadóirí]], faoi na hImpirí de chuid an ríshliocht Iúil-Claudiach. [[Íomhá:Augur Vespasianus.JPG|clé|mion|Augur ''Vespasianus'' ]] === Saighdiúireacht === [[Íomhá:Vespasian coin.jpg|clé|mion|Vespasianus]] Cé gur shroich sé an gnáth comharbas mar oifigeach poiblí, ceapadh ina chonsul é sa bhliain 51 AD. ​​Bhí ainm in airde aige mar cheannasaí rathúil míleata. Ghlac sé páirt in ionradh na Rómhánach ar an Bhreatain sa bhliain 43. Bhí sé ina cheannasaí sa t[[An tSiria|Siria]] agus sa [[An Phalaistín|Phalaistín]].<ref name=":0" /> Chuir sé an [[Iúdáia]] faoi smacht le linn [[An Chéad Chogadh idir na Rómhánaigh agus na Giúdaigh|éirí amach na nGiúdach]], sa bhliain 66. Ba é siúd ba mhó a bhí taobh thiar de shocrú na síochána sa Phalaistín agus [[Iúdáia]]. === Seilbh ar an gcumhacht === [[Íomhá:Colosseo 2020.jpg|clé|mion|[[An Colasaem|Colasaem]]]] Nuair a bhí Vespasian ag ullmhú chun [[Cathair (lonnaíocht)|chathair]] [[Iarúsailéim]] a chur faoi léigeár, chuir an t-impire [[Nearó]] [[Féinmharú|lámh ina bhás féin]], rud a thum an Impireacht i g[[cogadh cathartha]] ar feadh bliana, a dtugtar [[Bliain na gCeithre Impirí]] air. Tar éis bás tapa na n-impirí [[Galba]] (Laidin: ''Servius Sulpicius Galba Caesar Augustus''), [[Otho]] (Laidin: ''Marcus Salvius Otho Caesar Augustus''), a bhí i gcomharbas ar a chéile, ceapadh [[Vitellius]] (laidin: ''Aulus Vitellius Germanicus Augustus'') ina Impire in Aibreán na bliana 69. Thacaigh Vespasian le Vitellius ar dtús.<ref name=":0" /> Ach níos déanaí, d'fhógair na hairm san [[An Éigipt|Éigipt]] agus [[Iúdáia]] Vespasian mar impire ar an 1 Iúil. Ina iarracht chun chumhacht a bhaint amach, nasc Vespasian a fhórsaí le [[Mucianus]], gobharnóir [[an tSiria|na Siria]], agus le [[Primus]], ginearál i b[[Pannonia]], agus mháirseáil sé ar an [[An Róimh|Róimh]].<ref name=":0" /> [[Íomhá:Italian School - Architectural Capriccio of Ancient Rome with Figures, Vespasian's Amphitheatre with the Columna Rostrata - 1257186 - National Trust.jpg|clé|mion|Vespasian' agus an Columna Rostrata]] Treoraigh Primus agus Mucianus fórsaí na bhFlaiviach i gcoinne [[Vitellius]]. Ar an 20 Nollaig 69, briseadh ar Vitellius, agus an lá dár gcionn dhearbhaigh an Seanad Vespasian ina Impire Rómhánach. === Leasaitheoir === D’athchóirigh Veaspáisian cúrsaí [[Airgeadas|airgeadais]] an stáit.<ref name=":0" /> Ghearr sé siar ar nithe rabairneacha. Bhunaigh sé [[scoil]]<nowiki/>eanna agus thóg sé [[Folcadán|folcadáin]]. Thosaigh sé ag obair ar an g[[An Colasaem|Colasaem]]. === Comharbacht === Ar a bhás in aois 70 dó, sa bhliain 79, tháinig a mhac ba shine [[Títeas]] (Laidin:''Titus Flavius Caesar Vespasianus Augustus'' ) i gcomharbacht air, mar sin, b'é an chéad Impire Rómhánach é a d'éirigh len a mhac féin dul i gcomharbas air. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Impirí Rómhánacha]] gsucfu3mehu0mepomx06lurihw3gu5g 0 39055 1086611 694544 2022-08-23T06:08:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite i g[[Contae an Dúin]] é '''Baile Coinnleora'''. {{síol-tír-ie}} {{DEFAULTSORT:Baile Coinnleora}} [[Catagóir:Bailte in Éirinn]] [[Catagóir:Bailte i gContae an Dúin]] 45topfuybr4p5zhvbkgcahl6l4ja6cc 0 39182 1086545 1054155 2022-08-23T05:23:29Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:PosGreekMacedonia.png|deas|250px|thumb|An Mhacadóin Ghréagach]] Is ceantar suite i n[[An Ghréig|Gréig]] é '''Mhacadóin Ghréagach'''. {{síol-tír}} {{DEFAULTSORT:Mhacadóin Ghréagach, An}} [[Catagóir:An Ghréig]] [[Catagóir:An Mhacadóin Ghréagach]] hgu1rdcbpo26pmzhn2y3y9s2chu2j06 1086546 1086545 2022-08-23T05:23:41Z Alison 570 -1 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is ceantar suite i n[[An Ghréig|Gréig]] é '''Mhacadóin Ghréagach'''. {{síol-tír}} {{DEFAULTSORT:Mhacadóin Ghréagach, An}} [[Catagóir:An Ghréig]] [[Catagóir:An Mhacadóin Ghréagach]] mlutouckfab91ytoliimioezju39e7f 0 39354 1085989 1054564 2022-08-22T16:31:57Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}}Is sráidbhaile é [[An Bhoth]] ([[An Béarla|Béarla]] : ''Scotstown'') atá suite i dtuaisceart [[Contae Mhuineacháin|Chontae Mhuineacháin]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/100025|teideal=Muineachán/Monaghan|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2019-12-02}}</ref> Tá An Bhoth lonnaithe sa pharóiste Tigh Damhnata, in aice leis An Abhainn Mhór, agus is é an Bhoth an sráidbhaile is cóngaraí don abhainn. Ar na bailte atá suite in aice leis An Bhoth tá Baile Muineachán, [[Cluain Eois]] agus [[Ros Liath]]. Tagann an t-ainm, An Bhoth, ón bhaile fearainn An Bhothach, an áit ina bhfuil an sráidbhaile suite. Seasann An Bhothach do bhothán. Ach de réir cúpla teoiricí, tagann an ainm béarla do An Bhoth ó stair an cheantair seo. Ceaptar go raibh a lán Albainise suite sa cheantar seo le linn an plandáil Uladh. Bíonn An Bhoth aitheanta mar Bhaile an Scotaigh freisin dá réir An tSuirbhéireacht.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/40963|teideal=Baile an Scotaigh/Scotstown|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2019-12-02}}</ref> Is é An Bhoth an príomh fhoirm den cheantar agus baineann an bhunscoil áitiúla agus Cumann Lúthchleas Gael áitiúla as. <br /> == Stair == Le linn an ochtú agus naoú haois déag, bhí aontaí ar siúl ar an seachtú lá de gach mí. Bhí eallach, muca agus caora ar dhíol ag na margaí seo. Chomh maith le sin, bhí stocaí, éadach garbh, earraí crua, sceanra agus scuaba ar dhíol ann. Bhí na haontaí seo suite ar faiche an bhaile atá fós oscailte sa lá atá inniu ann. Bhí An Bhoth úsáidte mar iosta do charraigeacha a raibh ag teacht ó shléibhte Sliabh Beatha. Bhí na [[Crannóg|crannóga]] iontach coitianta i gContae Mhuineacháin.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.mcmahonsofmonaghan.org/crannogs_history.html|teideal=Crannógs in north Monaghan|work=www.mcmahonsofmonaghan.org|dátarochtana=2019-12-03}}</ref> De ghnáth bhí siad tógtha ar lochanna beaga nó ar phortach.Tá ceann de na crannóga is cáiliua lonnaithe ar loch Hollywood atá suite sa Bhoth. Bhí an chrannóg seo mar ceanncheathrú do Patrick Mac Art Moyle MacMahon. Bhí aithne ar mar cheann de na seachtar mac de Art Maol. Bhí sé mar cheann amháin de na hiomaitheoirí don cheannas ar Mhuineacháin i 1590 agus bhí go leor iomaíocht idir eisean agus Hugh O’Neill. Bhí go leor fadhbanna reiligiúnach leis an [[Deoise Chlochair]] agus dá bharr seo bhí coiste beaga bunaithe de cheathrar ceannaire chun na fadhbanna seo a réiteach. Ba é James Murphy as an Bhoth, duine de na ceannairí sin. Ar dtús, oirníodh ina shagart é agus ina dhiaidh sin bhí sé socraithe mar Easpag Caitliceach Rómhánach de Chlochair i 1801. Chomh maith le sin,thóg an tEaspag Murphy scoil do mhuintir na Botha. Tá Cloch Chomóraidh don [[An Gorta Mór|Ghorta Mór]] sa bhaile fearainn in aice láimhe, An Seisceann (Béarla : Sheskin). Tá an chloch suite ar bun an Cnoc Dubh. Tá an chloch ansin mar mharcóir don chéad áit a raibh dúchán prátaí le feiceáil i gContae Mhuineacháin. Le linn an Ghorta Mhóir, bhí daonra de 210 duine agus ag deireadh an Ghorta thit sin go dtí 151 duine. == Oideachas == Níl ach bunscoil amháin sa Bhoth. Is é Iorball Sionnaigh (Béarla : ''Urbleshanny'') ainm na Bunscoile seo.<ref>{{Lua idirlín|url=https://urbleshannyns.com/archive/newsitem|teideal=Urbleshanny NS|work=urbleshannyns.com|dátarochtana=2019-12-03}}</ref> Is éard is brí le Iorball Sionnaigh ná “eireaball an tsionnaigh”. Is scoil tuaithe measctha atá ann. De réir na dtuairiscí, is é Iorball Sionnaigh an scoil is sine sa Deoise Chlochair a raibh bunaithe i 1791 ag Easpag Murphy. Cuireann an bhunscoil seo an-bhéim ar ár dteanga dúchais, an Ghaeilge. Faoi láthair tá thart ar trí chéad daltaí ag freastal ar an scoil. Tá naíonra ar fáil sa Bhoth darbh ainm ‘Tots to Teens’. Tá sé lonnaithe in aice leis an bhunscoil, thuas staighre san ollionad spóirt. Tá naíolann, naíonra agus cumann iarscoile ar fáil ann. == Na Trioblóidí == Tháinig [[Conradh na Talún]] (Béarla : ''The Land League'') go Múineachán sa bhliain 1880. Bunaíodh [[John Dillon]] an chéad bhrainse den chonradh sa Bhoth. Phioc sé An Bhoth mar gheall go raibh An Bhoth mar cheantar ina raibh [[na Fíníní]] (Béarla : ''the Fenians'') beoga. Bhí na Fíníní le feiceáil sa Bhoth sa bhliain 1878, nuair a d’fhreastail siad ar chruinniú sa cheantar ag iarraidh saoirse do na príosúnaigh Fínín agus deireadh a chur leis an bhóthar parlaiminte den [[Rialtas Dúchais]] ( Béarla : ''Home Rule''). [[Íomhá:John Dillon.jpg|mion|211x211px|John Dillon]] Bhí a lán baill gníomhach d[[Óglaigh na hÉireann|’Óglaigh na hÉireann]] (Béarla: ''Irish Republican Army'') ina chónaí sa Bhoth le linn na nóchaidí.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Big boys' rules : the secret struggle against the IRA|url=http://worldcat.org/oclc/473529628|publisher=Faber and Faber|date=1993|oclc=473529628|author=Urban, Mark}}</ref> Duine de na baill sin ná Séamus McElwaine. Scaoileadh é, le linn na dTrioblóidí sa bhliain 1986 agus tá sé curtha sa Bhoth, ag Séipéal Iorball Sionnaigh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://web.archive.org/web/20110717130739/http://dosfan.lib.uic.edu/ERC/democracy/1993_hrp_report/93hrp_report_eur/UnitedKingdomNorthernIreland.html|teideal=1993 Human Rights Report: UNITED KINGDOM OF GREAT BRITAIN AND NORTHERN IRELAND|dáta=2011-07-17|work=web.archive.org|dátarochtana=2019-12-02}}</ref> Tháinig timpeall trí mhíle duine chuig an tseirbhís. == Spórt == Tá nasc láidir ag an sráidbhaile leis an [[Cumann Lúthchleas Gael|Chumann Lúthchleas Gael]] (CLG). CLG An Bhoth (Béarla : ''Scotstown GAA'')  an t-ainm atá ar an chlub. Páirc Mhuire is ainm don pháirc imeartha agus tá sé suite oirthuaisceart den sráidbhaile. Tá a lán acmhainní ar fáil ag an pháirc pheile cosúil le hollionad spóirt agus seomraí feistis comhaimseartha. Tá a bpáirc thraenála lonnaithe thoir i gCill Mhór , atá suite idir na sráidbhailte An Bhoth agus [[Béal Átha an Fhóid]]. Tá foireann ann d’fhir agus mná sa chlub seo. Chomh maith le sin, tá na foirne le raon aoise difriúil, ag tosú ag faoi sheisir agus ag críochnú ag leibhéal sinsearach. Tagann an sean-ardstiúrthóir don Chumann Lúthchleas Gael, Páraic Duffy, ó An Bhoth freisin. <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.breakingnews.ie/sport/gaa/duffy-announced-as-gaas-new-director-general-337433.html|teideal=Duffy announced as GAA's new director general|dáta=2007-11-21|work=Breaking News|dátarochtana=2019-12-03}}</ref> Is club iontach rathúil é An Bhoth i gcomhthéacs peil Ghaelach i Muineachán. Rinne an club a chéad fhionnachtain ag leibhéal sinsearach, nuair a bhuaigh siad a chéad Chraobh Sinsir Peile na gClub i Muineachán sa bhliain 1960. Agus i ndiaidh sin, tá an Chraobh Sinsir Peile na gClub i Muineachán buaite acu naoi n-uaire déag anois agus is é 2018 an bhlian is déanaí a bhuaigh siad an chraobh. Ach an tréimhse is rathúla don chlub ná nuair a bhuaigh siad an Chraobh Sinsir Peile Ulaidh na gClub faoi thrí ó 1978 go dtí 1980.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.scotstowngaa.ie/history|teideal=about|language=en|work=www.scotstowngaa.ie|dátarochtana=2019-12-02}}</ref> Bhuaigh siad é arís don uair dheireanach sa bhliain 1989. Imríonn ceathrar imreoir le foireann an Chontae Mhuineacháin<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.monaghangaa.ie/|teideal=CLG Mhuineacháin {{!}} The Official Monaghan GAA Website|language=en|work=CLG Mhuineacháin|dátarochtana=2019-12-03}}</ref>; Rory Beggan, Darren Hughes, Kieran Hughes agus Shane Carey. [[Coill an Locháin|Coill an Locha]] Foireann Peile ( Béarla : ''Killylough FC'') an t-ainm atá ar an fhoireann sacar. Tá cónasctha idir na sraidbháilte, An Bhoth, Béal Átha an Fhóid agus [[Tigh Damhnata]] san fhoireann sacar seo. Tá páirc pheile s’acu lonnaithe i dTullygoney i dTigh Damhnata. Bunaíodh sé sna nóchaidí agus d'imir siad i gconradh Mhuinéacháin agus an [[Contae an Chabháin|Chabháin]].<ref>{{Lua idirlín|url=http://tydavnet.com/killylough-f-c-new/|teideal=Killylough F.C.|language=en-US|work=tydavnet.com|dátarochtana=2019-12-02}}</ref>[[Íomhá:Entering Scotstown - geograph.org.uk - 537342.jpg|mion|Fáilte go dtí An Bhoth]] <br /> == Áiseanna le Spéis == Páirc Fhoraoise Hollywood an t-ainm atá ar an ionad fóillíochta atá lonnaithe taobh amuigh den Bhoth.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.discoverireland.ie/Arts-Culture-Heritage/hollywood-forest-park/89980|teideal=Hollywood Forest Park|údar=|dáta=|dátarochtana=}}</ref> Tá sé suite in aice le loch agus tá go leor gníomhaíochtaí le déanamh ann cosúil le siúlóidí dúlra, dul ag snámh, clós spraoi agus iascaireacht. Tá liús, bran agus róiste ar fáil sa loch. Tá Scoil Railí na hÉireann suite sa Bhoth agus is é an t-ionad is fearr do raonrásaíocht carranna in Éirinn.<ref>{{Lua idirlín|url=https://rallyschoolireland.ie/on-site-facilities/|teideal=On-Site Facilities|údar=admin|language=en-US|work=Rally School Ireland|dátarochtana=2019-12-03}}</ref> Tá go leor áiseanna ann cosúil le hionad oiliúna, flít iontach agus raon tarmac atá níos mó na gciliméadar amháin. == Tagairtí == # {{DEFAULTSORT:Bhoth, An}} [[Catagóir:Bailte in Éirinn]] [[Catagóir:Bailte i gContae Mhuineacháin]] <references /> olg4offjrnlfe5xe0y2ykjo567cjf0l 0 40760 1086538 1059469 2022-08-23T05:17:31Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Scaipeadh na miotalóireachta.jpeg|thumb|250px|Idirleathadh miotalóireachta san [[Eoraip]] agus san [[An Anatóil|Áise Bheag]]. Is iad na ceantair is dorcha na cinn is sine.]] Is í '''an Chré-Umhaois''' an [[tréimhsiú|tréimhse]] arb í is príomhthréith ann ná húsáid a bhaint as [[copar]] agus a [[cóimhiotal|chóimhiotal]] [[cré-umha]] mar phríomhábhar crua i [[bruithniú|mbruithniú]] uirlisí agus airm. In ord croineolaíoch, luíonn sé idir [[an Chlochaois]] agus [[an Iarannaois]]. Tugann an téarma an Chlochaois le tuiscint an neamhábaltacht [[Iarann|amhiarann]] a bhruithniú agus tugann an téarma Iarannaois le tuiscint an cumas chun déantán a mhonarú in aon cheann de na trí chineál ábhar crua. Léiríonn an leagan amacha seo san croineolaíocht [[Seandálaíocht|sheandálaíochta]] an deacracht a bhaineann le monarú i [[stair na teicneolaíochta]]. I rith na gcéadta bliain anuas de staidéir agus mionscrúdú eolaíoch ar an Chré-Umhaois, bhí sé soiléir go raibh, ar an iomlán, úsáid an chopair nó an chré-umha amháin ar an chuid is cobhsaí agus dá bhrí sin, an chuid is diagnóisí de bhraisle gnéithe a mharcáil na tréimhse sin. Chomh maith le déantúsaíocht na chré-umha ó amhábhair agus úsáid fhorleathan na n-uirlisí agus na n-arm cré-umha, le linn na tréimhse seo, lean forbairt na siombailí [[picteagram]]acha nó [[idéagram]]acha agus na [[próta-scríbhneoireacht]]a, agus gnéithe eile den [[An tSiabhialtacht|sibhialtacht]] uirbeacha.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=J. M. Coles, A. F. Harding|date=1979|url=https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9781315748412/bronze-age-europe-coles-harding|title=The Bronze Age in Europe: an Introduction to the Prehistory of Europe c.2000-700 B.C}}</ref> ==An Chré-umhaois in Éirinn== Bhí mianadóireacht déanta i gcúpla áit timpeall na tíre, mar shampla Cnoc Osta i gCorcaigh, Gleann Abhóca i gCill Mhantáin agus na Beanna Boirche i gContae an Dún. Ba mianadóireacht é a d'úsáid teicneolaíocht íseal, tháinig siad ar cnapanna óir nó píosaí óir i measc sil-leagan glárach i aibhneacha. Fuaireadar copar i gclocha lán de mhian chopair, théamh siad na clocha thar tine agus scoilt siad iad le huisce fuar. Ansin roghnaigh siad na píosaí leis an méid copar ocsáid is mó. Bhruithnigh siad na chloca sin thar tine fioghual. Ba iad na réada miotail ba luaithe a táirgeadh in Éirinn ná tuanna comhréidhe de chopair amháin a d’fhéadfaí a theilgean go héasca i múnlaí cloiche a bhí in aon phíosa amháin agus a theannadh le cnagaíl. Níos déanaí tháinig múnlaí cloiche in dhá chuid ina n-ionad sin, a chiallaigh go bhféadfaí uirlisí agus airm níos casta a tháirgeadh. Tháinig feabhas ar an teicneolaíocht a bhí acu agus thug siad stán as tíortha eile ar nós Shasana, isteach chun cré-umhaí a dhéanamh. Is cóimhiotal é chré-umhaí (meascán de chopar agus stán) atá i bhfad níos láidre na chopar ina haonar agus is féidir leis faobhar a choimeád ar feadh tamaill fada. == Féach freisin == * [[Neoiliteach]] ==Naisc sheachtracha== * {{cite web |url=http://dna-explained.com/2015/06/15/yamnaya-light-skinned-brown-eyed-ancestors/ |website=DNAeXplained |series=Genetic Genealogy |teideal=Yamnaya, Light Skinned, Brown Eyed ... Ancestors???|date=2015-06-15 }} [[Catagóir:An Chré-umhaois|An Chré-umhaois]] [[Catagóir:Seandálaíocht]] hncxbvbhb9v4kwif3v14qzt0iwhgjfy 0 41209 1085997 1050707 2022-08-22T16:54:08Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta|image=[[Íomhá:Póstaer na Scoile.png|220px]]}} Is [[Gaelscoil]] í '''Gaelscoil na mBeann''' i g[[Cill Chaoil]], [[Contae an Dúin]]. == Stair == Bunaíodh Gaelscoil na mBeann sa bhliain 2010 ag grúpa daoine agus tuismitheoirí áitiúla a bhí ag iarraidh [[Gaelscoil|Gaelic-Oideachas trí mheán na Gaeilge]] dá gcuid leanaí. Bhí fís shoiléir ag na bunaitheoirí maidir leis an chineál oideachais a bhí uathu agus tá pobal uile na scoile ag obair gan stad gan staonadh chun na físe sin a bhaint amach. Fuair an scoil aitheantas agus maoiniú ón [[An Roinn Oideachais (Tuaisceart Éireann)|Roinn Oideachais]] sa bhliain 2012. Tá an scoil suite i gcroílár [[Cill Chaoil|Chill Chaoil]], in aice leis a [[Naíscoil]] friothálach Naíscoil na mBeann. == Éiteas == Is é éiteas na Gaelscoile ná fáilte a chur roimh pháistí agus theaghlaigh ó gach cúlra, chuig scoil ina gcuirtear ní amháin caoinfhulaingt i bhfeidhm roimh [[éagsúlacht chultúrtha|éagsúlacht]], ach go léirítear gean d'éagsúlacht gach traidisiúin. == Aidhmeanna == Tá sé mar aidhm ag an scoil; * a chinntiú gur áit shona agus shásúil í Gaelscoil na mBeann in a mbíonn rath ar gach dalta; * caidreamh dearfach a chruthú idir daltaí, foireann, tuismitheoirí agus gach ball de phobal na scoile; * meas ar dhínit agus cearta daoine eile a chur ina luí ar na daltaí beag beann ar inscne, cine, nó creidimh reiligiúnacha; * ardchaighdeán oideachais tré mheán na Gaeilge a chur ar gach páiste agus a chinntiú go mbainfidh siad a n-acmhainn ar fad amach; * acmhainn aonair agus comhchoiteann ár ndáltaí a fhorbairt, go mothúchánach, go morálta agus go sóisialta; * deiseanna a sholáthar do ghníomhaíochtaí seach-churaclaim, mar shampla spórt, drámaíocht, comórtaisí ceoil agus turais. == Curaclam == Ag leanúint ar aghaidh ó dhúshraith láidir na réamhscoile, tá na buntáistí a bhaineann leis an dátheangachas á n-iompar ar aghaidh go dtí leibhéal na bunscoile, áit a spreagtar na páistí chun cur leis an stór focal agus scileanna a tá acu cheana féin agus iad a fhorbairt laistigh de churaclam. Bíonn an Béarla ina chuid lárnach den churaclam agus tugtar isteach é sa Tríú Bhliain. Cinntíonn sé seo go mbaineann na leanaí amach gnóthachtáil sa Bhéarla a bhíonn chomhionann agus inchomparáide leis na leanaí ó scoileanna lán Bhéarla. Déantar staidéar ar gach ábhar sa churaclam (seachas ab Béarla féin) trí mheán na Gaeilge agus spreagtar na páistí , ar bhonn aonair, chun dul chun cinn in a gcuid cleachtaidh foghlama. == Féach freisin == * [[Gaelscoileanna in Éirinn]] == Naisc sheachtracha == * [http://www.gaelscoilnamBeann.org Gaelscoil na mBeann.org (Suíomh Gréasáin Oifigiúil na Scoile)] * [http://www.deni.gov.uk/ An Roinn Oideachais Thuaisceart Éireann] * [http://www.nicurriculum.org.uk/ Curaclam Thuaisceart Éireann] * [http://www.comhairle.org/ Comhairle na Gaelscolaíochta] * [http://www.gaelscoileanna.ie/ GAELSCOILEANNA, Choiste Náisiúnta na Scoileanna LánGhaeilge] * [http://www.gaidhlig.org.uk/fdp/en/ Oideachas tré Mhéán Ghaeilge na hAlbain] [[Catagóir:Bunscoileanna i gContae an Dúin]] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] lqldkv2x3ftqq46vh5tny0oqph9486u 0 41425 1086509 835531 2022-08-23T03:22:18Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile fearainn]] suite i g[[Contae Dhoire]] í '''Cill Chruithneacháin'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cill Chruithneachain}} [[Catagóir:Contae Dhoire]] lomgv4p1e8j5z5x7xxqozbfnbvnzpx3 1086510 1086509 2022-08-23T03:24:33Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is sráidbhaile suite i g[[Contae Dhoire]] í '''Cill Chruithneacháin'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cill Chruithneachain}} [[Catagóir:Contae Dhoire]] 9zgoyeu2jd7uffcn3nhao7nefwh3byl 0 41731 1085943 695010 2022-08-22T12:35:57Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[caisleán]] suite i g[[Contae Fhear Manach]] é '''Caisleán na Croime'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Caislean na Croime}} [[Catagóir:Contae Fhear Manach]] saip3wpathgaaxf0fg2295tmaojqkzm 1085960 1085943 2022-08-22T15:52:43Z Ériugena 188 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Tá '''Caisleán na Croime''' suite ar chladach [[Loch Éirne]] Uachtair, i g[[Contae Fhear Manach]], in [[Cúige Uladh|Ultaibh]], agus é suite laistigh d'eastát 1,900 acra (7.7 km² Tá an caisleán tógtha de chlocha liath agus tá príomhchuid an fhoirgnimh agus na sciatháin os thar dhá urlár. Ag an mbealach isteach, tá túr a bhfuil forbhallaí air, le túir níos lú ar thaobh amháin. Tá gairdíní foirmiúla ag an gcaisleán a shíneann amach go dtí an eastát agus níos faide i gcéin. Tá fothracha Sheanchaisleáin Chrom le fáil laistigh den eastát cé nach bhfuil fágtha anois ach cuid de na ballaí bunaidh, dhá thúr agus ''saut de loup''. Tá dhá cheann de na crainn iúir is sine in Éirinn taobh istigh de thailte an tSeanchaisleáin, a chreidtear a bheith os cionn 800 bliain d’aois. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Caislean na Croime}} [[Catagóir:Contae Fhear Manach]] 86aftt6pznglnrk8giwzc04ibqs0q9k 1085992 1085960 2022-08-22T16:39:44Z Ériugena 188 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Tá '''Caisleán na Croime''' suite ar chladach [[Loch Éirne]] Uachtair, i g[[Contae Fhear Manach]], in [[Cúige Uladh|Ultaibh]], agus é suite laistigh d'eastát 1,900 acra (7.7 km² Tá an caisleán tógtha de chlocha liath agus tá príomhchuid an fhoirgnimh agus na sciatháin os thar dhá urlár. Ag an mbealach isteach, tá túr a bhfuil forbhallaí air, le túir níos lú ar thaobh amháin. Tá gairdíní foirmiúla ag an gcaisleán a shíneann amach go dtí an eastát agus níos faide i gcéin. Tá fothracha Sheanchaisleáin Chrom le fáil laistigh den eastát cé nach bhfuil fágtha anois ach cuid de na ballaí bunaidh, dhá thúr agus ''saut de loup''. Tá dhá cheann de na crainn iúir is sine in Éirinn taobh istigh de thailte an tSeanchaisleáin, a chreidtear a bheith os cionn 800 bliain d’aois. ==Stair== Cosúil le go leor eastát tuaithe i gCúige Uladh, thóg Plandálaí Albanacha an chéad teach ag Crom ag tús an 17ú haois. Sa bhliain 1611, mar chuid de Phlandáil Uladh, thóg Michael Balfour, tiarna na dúiche mar ''Laird of Mountwhinney'', teach ar an mórthír os cionn an oileáin Inishfendra. Ag teacht leis an ghnáthphatrún do chaisleán an Phlandála, tógadh an Seanchaisleán ag Crom de aol agus de chloch agus bhí sé bhí sé timpeallaithe le bhábhún. Sa bhliain 1689, tháinigh Seanchaisleán Crom slán tar éis dhá léig Seacaibíteach le linn Chogadh an Dá Rí in Éirinn. D'éirigh le muintir Crichton, faoin gCoirnéal Abraham Crichton, teacht slán, i gcoinne na Seacaibítigh go dtí gur tháinig trúpaí athneartaithe ó Inis Ceithleann. Chríochnaigh na himeachtaí áitiúla ag Cath Bhaile Nua an Bhuitléara nuair a ghabh agus mharaigh fórsa Rí Liam le lú ná 1500 trúpaí as Inis Ceithleann oiread agus 3000 de thrúpaí Shéamais II. Tharla an cath ag baile fearainn ''Kilgarrett'' 1 mhíle ó dheas ón Bhaile Nua. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Caislean na Croime}} [[Catagóir:Contae Fhear Manach]] dxksy1t0znx3jlvioyp1ikrqfspc6i1 0 42134 1085942 1063014 2022-08-22T12:35:33Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Baronies of Mayo.jpg|deas|thumb|Suíomh Cheara i g[[Contae Mhaigh Eo]]]] Barúntacht in iarthar [[Contae Mhaigh Eo|Chontae Mhaigh Eo]] in [[Poblacht na hÉireann|Éirinn]] is ea '''Ceara''' ([[Béarla]]: ''Carra''). == Príomhbhailte == * [[Caisleán an Bharraigh]] * [[Tuar Mhic Éadaigh]] == Sráidbhailte == * [[Béal Trá]], [[Béal Átha hÉin]], [[Béal an Átha Fada]], [[Baile na Cora]], [[Baile Thomáis]] * [[Coill Tairseacháin]] * [[Doire Shoic]], [[Doire Creamha]] * [[Maigh Nulla]] * [[Pártraí]] * [[Turlach, Ceara|Turlach]], [[An Tuairín, Contae Mhaigh Eo|An Tuairín]] == Tíreolaíocht == * [[An Chruach Mhaol]], [[An Chlaoideach]] * [[Loch Ceara]], [[Loch Measca]], [[Loch Cuilinn]] * [[Moore Hall]] [[Catagóir:Contae Mhaigh Eo]] [[Catagóir:Barúntachtaí Chontae Mhaigh Eo]] rxdc09fgoq4i2z3g5a8vg3kz9yu043v 0 42515 1086303 1061534 2022-08-23T01:55:36Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Tá ar a laghad 10 sliabh, ceann tíre, aill nó mionghné ar oileán Éireann darb ainm '''an Bhinn Mhór''',<ref>[https://www.logainm.ie/ga/s?txt=An+Bhinn+Mh%C3%B3r&str=on An Bhinn Mhór] ar logainm.ie</ref> san áireamh: * Ceann tíre suite i n[[Aontroim]].<ref>[https://www.logainm.ie/118027.aspx 118027] ar logainm</ref> Is dócha go bhfuil sainfhoirmíocht carraige na Binne Móire taifeadta ag [[Tolamaes]] ina shaothar, ''[[Geografaíocht (Tolamaes)|Geografaíocht]]'', den dara haois AD, faoin ainm ''Robogdion'' (Ῥοβόγδιον) (''cf.'' an treibh Cruithnigh, na [[Dál nAraidi#Críocha|Robogdii]]). B'fhéidir go bhfuil an t-ainm fréamhaithe ón b[[Prótai-Cheiltis]], *''bogd'', "cor".<ref>{{ cite web | url = http://www.romaneranames.uk/essays/ireland.pdf | teideal = Names essay | publisher = www.romaneranames.uk | accessdate = 2019-09-08 }}</ref> [[Íomhá:Fair Head - geograph.org.uk - 817076.jpg|mion|200px|An Bhinn Mhór, Co. Aontroma]] * Cnoc suite i g[[Corca Dhuibhne]], Ciarraí.<ref>[https://www.logainm.ie/1393909.aspx 1393909] ar logainm</ref> * Sliabh suite i Mínte Seisce, [[Báinigh]], [[Dún na nGall]].<ref>[https://www.logainm.ie/1395381.aspx 1395381] ar logainm</ref> * Sliabh suite i gCruach an Airgid, Báinigh, Dún na nGall.<ref>[https://www.logainm.ie/1395336.aspx 1395336] ar logainm</ref> * Aill suite i Míobhaigh, [[Cill Mhic Réanáin]], Dún na nGall.<ref>[https://www.logainm.ie/1395353.aspx 1395353] ar logainm</ref> * Mionghné suite i nDún Lúiche Íochtarach, Cill Mhic Réanáin, Dún na nGall.<ref>[https://www.logainm.ie/1395354.aspx 1395354] ar logainm</ref> * Mionghné suite i [[Seanaid]], Luimneach.<ref>[https://www.logainm.ie/1415381.aspx 1415381] ar logainm</ref> * Mionghné suite san Bheithigh, [[Tír Amhlaidh]], iarthuaisceart [[Contae Mhaigh Eo|Chontae Mhaigh Eo]].<ref>[https://www.logainm.ie/1399172.aspx 1399172] ar logainm</ref> * Mionghné suite i nGleann Each, Tír Amhlaidh, iarthuaisceart Maigh Eo.<ref>[https://www.logainm.ie/1399173.aspx 1399173] ar logainm</ref> * Cnoc ar [[Acaill]], Maigh Eo.<ref>[https://www.logainm.ie/114041.aspx 114041] ar logainm</ref> I dteannta seo, tá ar a laghad trí bhaile fearainn, san áireamh (barúntacht, contae): * [[Ráth Bhoth Theas]], Dún na nGall.<ref>[https://www.logainm.ie/16105.aspx 16105] ar logainm</ref> * [[Baile Locha Riach]], [[Gaillimh]].<ref>[https://www.logainm.ie/19881.aspx 19881] ar logainm</ref> * [[Críoch Mhúrn]], [[Muineachán]].<ref>[https://www.logainm.ie/39859.aspx 39859] ar logainm</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Bhinn Mhor, An}} [[Catagóir:Contae Mhaigh Eo]] [[Catagóir:Éire Tholamaes]] ouvfeij2llvd8k6rr117fy6bbbjpw7z 0 42624 1086247 825573 2022-08-23T01:39:38Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Tharla '''[[Réabhlóid|Éirí amach]] na dtuathánach Tolmin''' i dTolmin, sa [[an tSlóivéin|tSlóvéin]] sa bhliain [[1713]]. Bhí an t-éirí amach seo i gcoinne an [[rialtas|rialtais]] (ní raibh baint go díreach ag na tiarnaí talún an uair seo). [[Catagóir:An tSlóivéin]] n4xnbozmy6sc705mm83a20j7womd09p 0 42948 1086162 767206 2022-08-22T20:13:45Z Alison 570 +WD / +Refs wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] i g[[Contae an Chláir]] é '''Ard na Croise'''. Tá sé suite ar bhruach thuaidh na [[An tSionainn|Sionainne]]. Sa daonáireamh sa bhliain 2011 bhí 1,414 duine ina gcónaí in '''Ard na Croise'''. Tógadh stáisiún cumhachta in Ard na Croise sna 1920idí ar an Sionainn. Faoin mbliain 1935, bhí sé ag giniúint 80% den chumhacht leictreach i b[[Poblacht na hÉireann]].<ref name="Cox1998">{{cite book|last=Cox|first=Ronald C.|title=Ireland|url=http://books.google.com/books?id=nfTy6VSUDqMC&pg=PA272|year=1998|publisher=Thomas Telford|isbn=978-0-7277-2627-8|page=272}}</ref> De réir an daonáireamh sa bhliain 2011, bhí 829 duine (58.7%) ábalta [[Gaeilge]] a labhairt, níos mó ná an meán (40.6%). I ndaonáireamh na bliana 2006 bhí 1,092 duine ina gcónaí in '''Ard na Croise'''. Bhí 668 (61.2%) ábalta [[Gaeilge]] a labhairt. Sa bhliain 2006 labhair 25 (2.3%) duine [[Gaeilge]] go laethúil taobh amuigh den chóras oideachais. ==Tagairtí== {{reflist}} {{síol-tír-ie}} {{DEFAULTSORT:Ard na Croise}} [[Catagóir:Bailte in Éirinn]] [[Catagóir:Bailte i gContae an Chláir]] 0b156c9no293msrph43cyjmtdrjv58b 0 43128 1086631 1018628 2022-08-23T06:55:31Z Marcas.oduinn 33120 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[liagchiorcal]] suite sa Ghráinsigh i g[[Contae Luimnigh]] é '''Lios na Gráinsí'''. https://www.irishtimes.com/environment/2022/08/22/new-carvings-found-on-prehistoric-co-limerick-stone-circle/ {{síol}} {{DEFAULTSORT:Lios na Gráinsí}} [[Catagóir:Contae Luimnigh]] 95fhi1qwr59qrh607e6e60iuely30nu 1086632 1086631 2022-08-23T07:07:12Z Marcas.oduinn 33120 Snoiteáin chloiche wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[liagchiorcal]] neoiliteach suite sa Ghráinsigh gar de [[Loch Goir]] i g[[Contae Luimnigh]] é '''Lios na Gráinsí'''. I mí Lúnasa 2022, aithníodh snoiteáin chloiche neoiliteacha ar cheann desna clocha.<ref>[https://www.irishtimes.com/environment/2022/08/22/new-carvings-found-on-prehistoric-co-limerick-stone-circle/ New carvings found on prehistoric Co Limerick stone circle], 22ú Lúnasa 2022, irishtimes.com</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Lios na Gráinsí}} [[Catagóir:Contae Luimnigh]] {{síol}} nl8qhidrwx263f9woehit4zoob6ndqp 0 43140 1086151 901418 2022-08-22T19:54:43Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[gaelscoil]] suite ar an g[[Cnoc Theas]] i g[[Contae Luimnigh]] í '''Gaelscoil Sheoirse Clancy'''. Tá an scoil nasctha le Gaelcholáiste Luimnigh. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Gaelscoil Sheoirse Clancy}} [[Catagóir:Contae Luimnigh]] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] glkbf4qur99ppqr34z4pyf2vqv5mebw 0 43269 1086152 1038323 2022-08-22T19:54:47Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[meánscoil]] suite i g[[Contae Chiarraí]] é '''Coláiste na Sceilge'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Colaiste na Sceilge}} [[Catagóir:Contae Chiarraí]] 66mk6igj8u7zxee1v9ff5kuyd7ems64 0 43522 1086160 839094 2022-08-22T19:58:28Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[paróiste]] suite i g[[Contae Chorcaí]] í '''Inis Cara'''. ==Tagairtí== {{reflist}} {{síol-tír-ie}} {{DEFAULTSORT:Inis Cara}} [[Catagóir:Contae Chorcaí]] 6ccwvdia56r7niv96dic9qqexlb0yin 1086161 1086160 2022-08-22T20:04:46Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[File:The Inniscarra - geograph.org.uk - 989455.jpg|220px|mion|clé|"Inniscarra Cycle Rest" - an teach tábhairne áitiúil]] Is [[paróiste]] suite i g[[Contae Chorcaí]] í '''Inis Cara'''. ==Tagairtí== {{reflist}} {{síol-tír-ie}} {{DEFAULTSORT:Inis Cara}} [[Catagóir:Contae Chorcaí]] 86c5i8pozaq208ocome5hk2slql0bcf 0 43545 1086536 811892 2022-08-23T05:16:34Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Is éard é '''an tSean-Chlochaois''' nó '''an Ré Phailéiliteach''' ná an tréimhse réamhstairiúil de stair an duine, sonraithe ag [[An Chlochaois|forbairt bun-uirlisí cloiche]], atá aimsithe againn,<ref>Mód I agus II de chuid Grahame Clark</ref> agus a chlúdaíonn thart ar 99% de thréimhse [[réamhstair]] theicneolaíoch an dhuine. Síneann sí ón úsáid is luaithe d'uirlisí cloiche, is dócha ag homininí: mar shampla Australopithecine, 2.6 milliún bliain ó shin, go dtí deireadh na Pléisticéiní thart ar 10,000 RL. Leanann an Mhéisiliteach an Ré Phailéiliteach. Féadfaidh dáta na teorann Páiléilití-Méisilití a bhéith éagsúil, chomh mór le cúpla míle bliain, in ionaid éagsúla. Sa Sean-Chlochaois a bhí [[Éire]] fós faoi bhrait oighir ach iad ag cúlú de réir a chéile. Níl aon fhianaise, áfach, i leith daoine a bheith ag maireachtáil in Éirinn ag an bpointe seo. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:An Chlochaois]] mycll5dwjkgez5l2nehs1t2v7d7diqd 0 43992 1086189 937654 2022-08-22T23:36:09Z Alison 570 +WD / +Refs wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Ruined church, Kill, Co. Waterford.jpg|mion|clé|220px|An eaglais scriosta sa reilig.]] Is [[baile]] suite i g[[Contae Phort Láirge]] í '''an Chill'''. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Port Láirge}} {{Síol-tír-ie}} {{DEFAULTSORT:Chill, An}} [[Catagóir:Bailte i gContae Phort Láirge]] d58jp2cqj2bka4r83wi3qldpsn9nji7 0 44076 1086584 741401 2022-08-23T05:49:21Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Dahab shoreline.jpg|deas|250px|thumb|Dahab]] Is [[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] san [[An Éigipt|Éigipt]], ar an [[Leithinis Síonáí]], í '''Dahab'''. {{síol-tír}} {{DEFAULTSORT:Dahab}} [[Catagóir:An Éigipt]] 8fn8qmzldh8gsx6y2g175ia8imnfw0h 0 44077 1086585 676842 2022-08-23T05:49:47Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Port of Nuweiba.jpg|clé|250px|mion|Nuweiba]] Is [[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] san [[An Éigipt|Éigipt]], ar an [[Leithinis Síonáí]], í '''Nuweiba'''. {{síol-tír}} {{DEFAULTSORT:Nuweiba}} [[Catagóir:An Éigipt]] euk0jyiegyvfjpf8uw2jo1pzxp9c7e3 1086586 1086585 2022-08-23T05:49:59Z Alison 570 -1 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] san [[An Éigipt|Éigipt]], ar an [[Leithinis Síonáí]], í '''Nuweiba'''. {{síol-tír}} {{DEFAULTSORT:Nuweiba}} [[Catagóir:An Éigipt]] e8dlm8tus6e5qwkt343chugw8sfbi9i 0 44079 1086587 676849 2022-08-23T05:50:20Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] san [[An Éigipt|Éigipt]], ar an [[Leithinis Síonáí]], í '''Rafah'''. {{síol-tír}} {{DEFAULTSORT:Rafah}} [[Catagóir:An Éigipt]] onwouzpdk3k6vo5kj6k95qanj1541e5 0 44082 1086588 702988 2022-08-23T05:50:44Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[Cathair (lonnaíocht)|cathair]] san [[An Éigipt|Éigipt]], ar an [[Leithinis Síonáí]], í '''Sharm el-Sheikh'''. {{síol-tír}} {{DEFAULTSORT:Sharm el-Sheikh}} [[Catagóir:An Éigipt]] 27hn49ksem0ui7mwew8xe86iem0ple2 0 44160 1086231 1033937 2022-08-23T01:34:08Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:20190406-DSC5193_Panteon.jpg|thumb|An Paintéón]] Teampall ársa sa [[An Róimh|Róimh]] is ea '''an Paintéón''', tiomnaithe do na déithe go léir. Thosaigh Aigripe an tógáil i [[27 RC]], agus d’atóg Haidrian é i 100-25 AD. Úsáidtear an t-ainm d’ionad adhlactha laochra i dtíortha éagsúla. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Painteon, An}} [[Catagóir:An Iodáil]] [[Catagóir:Impireacht na Róimhe]] omwroabqidvg94srwx6pc5ufi27r5ih 0 44214 1085967 1024421 2022-08-22T16:04:09Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Defense.gov News Photo 990515-O-9999M-005.jpg|mion|Eiseamláir d'aerghrianghrafadóir- eacht mhíleata: suíomh diúracáin dromchla go haer i ndiaidh a bhuamála sa t[[Seirbia]], 1999]] Is é atá i gceist le h'''aerghrianghrafadóireacht''' ná [[grianghrafadóireacht]] [[Dromchla|dhromchla]] [[An Domhan|an Domhain]] ó bhalún nó [[aerárthach]], le feidhmeanna san [[éiceolaíocht]], an [[Geolaíocht|gheolaíocht]], an [[Seandálaíocht|tseandálaíocht]], agus an taiscéalaíocht mhíleata in aimsir cogaidh. In aerchairteoireacht suirbhéireachta, éitlíonn an t-[[eitleán]] ag airde thairiseach faoi luas tairiseach ar feadh línte comhthreomhara, ag tógáil pictiúr ag achair rialta. Nuair a réalaítear na grianghrafanna, is féidir iad a léiriú taobh le chéile ina n-ollphictiúr mósáice den tírdhreach. Is féidir imlínte na talún agus airdí [[foirgneamh]] a dhéanamh amach trí léirithe steiréascópacha de na híomhánna. [[Íomhá:Irish coast from 30,000 feet - geograph.org.uk - 773942.jpg|mion|Cósta oirdheiscirt na hÉireann ó 30,000 troigh in airde]] {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} [[Catagóir:Grianghrafadóireacht]] sz169av7u05jpqvu6i3lipox5eo6r1v 0 44295 1085998 836892 2022-08-22T16:54:56Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[meánscoil]] suite i g[[Contae an Longfoirt]] í '''Scoil Mhuire'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Scoil Mhuire}} [[Catagóir:Bailte i gContae an Longfoirt]] 64sqkax6agospb44z073bo23ec2kidp 0 44355 1086575 1014718 2022-08-23T05:41:48Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Saothar Ealaíne‎}} An fhoirm [[Ailtireacht|ailtireachta]], reiligiúnda de ghnáth, a bhí forleathan in [[iarthar]] [[An Eoraip|na hEorpa]] ón [[12ú haois|12ú céad]] go dtí déanach sa [[15ú haois|15ú céad]]. Bhíodh airíonna sainiúla aici, ina measc an áirse bhiorach, an boghta iomaireach, an taca crochta, taobhanna maorga istigh, agus fairsinge uasmhéideach [[fuinneog]] le [[gloine dhaite]] shofaisticiúil. Saothraíodh cuid mhaith stíleanna éagsúla. Tháinig ailtireacht Ghotach chun cinn sa Fhrainc i lár an 12ú céad. Shroich sí Éire go luath sa 13ú céad. Is í an áirse rinneach sainchomhartha na hailtireachta Gotaí (ba í an áirse chruinn sainchomhartha na hailtireachta Rómhánúla). Mar a luadh thuas, ba í an aolchloch rogha na dtógálaithe Gotacha, cé go raibh sé níos deacra í a shnoí ná gaineamhchloch. Is iad an dá Ardeaglais i mBaile Átha Cliath, [[Ardeaglais Theampall Chríost|Ardeaglais Chríost]] agus [[Ardeaglais Phádraig]], an dá shampla tógála is fearr ón 13ú céad. Is sampla maith eile í an Ardeaglais ar [[Carraig Phádraig|Charraig Phádraig]] i gCo. Thiobraid Árann. Bhí stíl níos simplí den ailtireacht Ghotach in úsáid go forleathan ar fud na hÉireann sa 15ú agus 16ú céad. Is í an áirse chíme sainchomhartha na stíle seo; d’úsáidtí an áirse chíme i gcinn fhuinneoige den chuid is mó. rith an 15ú agus 16ú céad, tógadh líon mhór eaglaisí paróiste ar fud na tíre. Tá leagan amach simplí orthu: cruth dronuilleogach, agus corp agus saingeal na heaglaise san áireamh, nó saingeal a bhí níos faide agus níos caoile ag an gceann thoir. B’annamh croslann ná pasáiste a bheith san eaglais. Tá an doras isteach gar do cheann thiar an bhalla theas. Ba mhinic go raibh lochta don sagart ag an gceann thiar - is féidir é a aithint ón bhfuinneog ard sa bhinn thiar agus ó na coirbéil chloiche a thugann tacaíocht do na maidí urláir sna taobh-bhallaí. Roinneadh an chuid istigh idir corp, ag an gceann thiar don phobal, agus saingeal ag an gceann thoir, ina raibh an altóir. Bhíodh scáthlán adhmaid mar dheighilt idir an corp agus an saingeal. Bhíodh an fhuinneog ba mhó i lár an bhalla thoir, os cionn na haltóra. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} [[Catagóir:Stíleanna ailtireachta|G]] [[Catagóir:Ealaín Ghotach]] jknv3dh8qadrb11zuby7brl3kd7rrxe 0 44537 1086049 782907 2022-08-22T18:48:54Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Galar}} Saghas fibróise sna [[Scamhóg|scamhóga]] a tharlaíonn mar thoradh ar ionanálú snáithíní [[Aispeist|aispeiste]]. Téann na snáithíní aispeiste isteach sa scamhóg, agus tosaíonn próiseas athlasta a dhéanann coilm is a mhilleann na [[Fíochán|fíocháin]] scamhógacha de réir a chéile. Tosaíonn siomtóim 15-25 bliain i ndiaidh an nochta, casacht is giorra anála a dhíblíonn an duine go mór. Is féidir go gcuirfidh nochtadh don aispeist tús le hailse scamhóg agus [[méisitéilióm]]a (ailse líneáil an chliabhraigh nó an bhoilg) freisin. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} er0ctf3y0b7lcpy80x7ud8sfczlwdnc 0 44729 1086144 1011982 2022-08-22T19:50:27Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[gaelcholáiste]] í '''Scoil Chaitríona''' atá suite i n[[Glas Naíon]] i m[[Baile Átha Cliath]]. [[Meánscoil]] [[Caitliceach|Chaitliceach]] Dheonach Lán-Ghaeilge do bhuachaillí agus do chailíní atá ann. Tá an scoil lonnaithe anois ar Bhóthar Mobhí.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/1380755|teideal=Bóthar Mobhí/Saint Mobhi Road|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2021-01-03}}</ref> Tá [[gaelscoil]] ag an mbunleibhéal Scoil Moibhí agus tá an chlub [[Cumann Lúthchleas Gael|CLG]] Na Fianna lonnaithe in aice leis. == Iarscoláirí == * [[Marian Finucane]] == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Ord Doiminiceach]] 69zqlufribvkx9n8s4ywsarq3by1bds 0 45285 1086463 1046449 2022-08-23T02:51:03Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki An duine a bhfuil [[an Córán]] ar eolas aige de ghlanmheabhraíocht, tugtar '''hafiz''' air. Is mór an t-éacht creidimh é don [[Muslamach|Mhoslamach]] an leabhar naofa a fhoghlaim ó thús go deireadh mar seo. Is é is brí leis an bhfocal ''hafiz'' ná garda nó cosantóir - cosantóir bhriathar Dé, mar sin. Creidtear go bhfuil na mílte, nó b'fhéidir na milliúin, acu ann. Bíonn, fiú, Moslamaigh atá dall ar fad ar an [[Araibis]] ag foghlaim an leagan Araibise den Chóran mar seo. [[Catagóir:An tIoslam]] 3xrq408qa13q5hb8wwomqk06rp73wbz 0 45298 1086543 1011043 2022-08-23T05:21:07Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Uirlis}} [[Íomhá:Longbowvertical-tag.svg|deas|150px|thumb|Bogha fada]] Bogha [[Sasana]]ch le sáfach iúir nó leamhán 1.5 m ar fhad. Bhí sé in ann [[saighead]] a scaoileadh a threádh armúrphláta 360 m uaidh. I gceannas ar mhachaire an chatha ar feadh 200 bliain ó [[1300]] ar aghaidh, agus cinntitheach i gcathanna Créchy, Poitiers is Agincourt sa tréimhse sin. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} [[Catagóir:Cogaíocht sa Mheán-Aois]] h1xnlj07pgh56s9cbyv7noychp4qonm 0 45464 1086131 981886 2022-08-22T19:40:16Z Kevin Scannell 340 -pic wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Péintéir]] a rugadh i Monticello [[An Iodáil|na hIodáile]] ab ea '''Il Bronzino''' ('''Agnolo di Cosimo di Mariano''' ([[17 Samhain]] [[1503]] – [[23 Samhain]] [[1572]]). D'oibrigh sé i bh[[Flórans|Firenze]], agus rinne portráidí de chuid mhaith de chlann Medici is de Dante ([[1265]]–[[1321]]), Boccacio ([[1313]]–[[1375]]) is Petrarch ([[1304]]–[[1374]]). [[Íomhá:Angelo Bronzino - Portrait of a Young Man.jpg|mion|''Portráid d'fhear óg'' le il Bronzino]] {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} {{Rialú udaráis}} {{DEFAULTSORT:Bronzino, il}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1503]] [[Catagóir:Básanna i 1572]] [[Catagóir:Péintéirí Iodálacha]] 7dk73n8k4llpfpqvu57qov2dk4nl5yi 0 45671 1086539 1014917 2022-08-23T05:17:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Séard atá i gceist leis an '''Iarannaois''' ná an staid i bhforbairt aon dreama a d’úsáideadh an-chuid uirlisí agus arm arbh é an t-iarann an phríomh-chomhchuid iontu. Is í an Iarannaois an tréimhse tar éis na [[Clochaois]]e agus na [[Cré-umhaois]]e i gcóras [[Christian Jürgensen Thomsen|Christian Thornsen]]. I réigiúin áirithe, mar shampla oileáin an Aigéin Chiúin Theas, tháinig an Iarannaois i ndiaidh na Clochaoise gan aon Chré-umhaois eartarthu. Is minic a tharla go leor athruithe eile sa tsochaí i gcomhthráth le hiarann a bheith á glacadh mar ábhar déanta uirlisí, lena n-áirítear athruithe ar chleachtais talmhaíochta, ar chreidimh reiligiúnda agus ar stíleanna ealaíne. Tháinig an aibitir ar an bhfód san Iarannaois. Bíonn uirlisí agus airm iarainn níos fearr ná cinn chré-umha mar go bhfuil an miotal níos crua agus go bhfanann faobhar orthu níos faide. Tá sé níos saoire freisin iarann a chruthú mar go bhfuil an iarnmhian ar fáil go héasca (mar [[iarnmhian phortaigh]] anseo in Éirinn). Thart ar 800 R.C., leath grúpa treabh, ar a dtugaimid na [[Ceiltigh]], óna n-áiteanna dúchais sna h[[Alpa]], trasna ar lár agus ar iarthar na hEorpa. Bhí an-bhaint ag a gcuid arm iarainn lena bhforleathnú. Chas na Rómhánaigh orthu nuair a rinne siad ionradh ar an nGaill (an Fhrainc) agus ar dheisceart na Breataine. Creidtear go forleathan go ndearna na Ceiltigh ionradh ar Éirinn thart ar 500 R.C., ach níl fianaise fhoirfe air sin. Is ar éigin go bhfuil aon cheann de na séadchomharthaí ná na déantúsáin a bhain go tipiciúil leis na Ceiltigh ar fáil in Éirinn. Is é an [[dún cnoic]] an príomhshéadchomhartha atá bainteach leis an Iarannaois. Aimsíodh thart ar 70 sampla díobh in Éirinn. Is imfháluithe móra iad suite ar bharr cnoic. Nuair a rinne [[Iúil Caesar|Caesar]] ionradh ar an n[[An Ghaill|Gaill]] (an Fhrainc) agus ar dheisceart na Breataine, bhí na Ceiltigh ina gcónaí sna dúnta daingnithe seo. Cé nach ndearnadh tochailt ach ar fíorbheagán [[dún cnoic]] anseo in Éirinn, taispeánann an fhianaise a fuarthas nárbh iad ionróirí a bhí ina gcónaí iontu, acu sliocht mhuintir dhúchasach na Cré-umhaoise. Ní áit soicheallach í barr cnoic. Tá [[Cathair Conraoi]], ar leithinis [[an Daingean|Daingin]] i g[[Contae Chiarraí|Co. Chiarraí]], ar bharr sléibhe atá an-ghéar. Scoitheann balla cloiche (é 5 m ar leithead agus níos mó ná 100 m ar fad) teanga bheag talún atá níos mó ná 700 m os cionn na farraige. De réir seanscéil, choimeád Cú Raoi Bláthnaid, leannán Chú Chulainn, ansin nuair a d’fhuadaigh sé í. ==Fás eacnamaíoch== D‘eascair an Luath-Iarannaois as deireadh Chré-umhaois na hÉireann ar bhealach nach mór do-airithe. Ní fios mórán faoin tréimhse sin agus tugtar 'Ré Dhorcha na hÉireann‘ uirthi dá bharr. Tá an dealramh air, agus aird ar an méid fianaise arb ann di go dtí seo, gur tugadh úsáid iarainn isteach in Éirinn de réir a chéile, cé go raibh leas fós á bhaint as uirlisí cré-umha le haghaidh nithe laethúla agus le haghaidh maisiú. Is nithe ar a raibh maisiú den stíl 'La Tène‘ iad go leor de na hiarsmaí a fuarthas ó thréimhse na hIarannaoise, ar nós an toirc a fuarthas i mBrú Íochtar, i gContae Dhoire. Is dealraitheach go raibh an saol in Éirinn le linn na hIarannaoise geall leis an saol le linn trátha ní ba luaithe, sa dóigh is go raibh cónaí ar fheirmeoirí i lonnaíochtaí beaga cosanta nó thart orthu, agus gur úsáideadh dúnta cnoic agus imfháluithe barr cnoic ón gCré-umhaois Dhéanach ar fud na haimsire. Tugadh gránbharra nua isteach go hÉirinn i rith na hIarannaoise - [[seagal]] agus [[coirce]] ina measc. Tugadh isteach an [[céachta coltair]] freisin – bhí sé in úsáid cheana féin i mBreatain na Róimhe. Bhí feirmeoirí in ann leathnú amach go ceantair ina raibh an ithir trom deacair, m.sh. áiteanna i g[[Contae Mhuineacháin|Co. Mhuineacháin]], [[Contae an Chabháin|Co. an Chabháin]] agus [[Contae Liatroma|Co. Liatroma]]. <ref>{{Luaigh foilseachán|author=Barry Raftery|date=1994|url=|title=Pagan Celtic Ireland, the Enigma of the Irish Iron Age}}</ref> Ní raibh Eire rathúil i rith na hIarannaoise. Insíonn an taifead pailine dúinn go raibh athghiniúint mhór choillearnaí ar siúl ag an am, rud a thaispeánann go raibh cúlú i gcúrsaí talmhaíochta. Tacaíonn easpa séadchomharthaí agus déantúsán ón tréimhse seo leis an teoiric sin. Ach tháinig borradh ar chúrsaí eacnamaíochta thart ar 200 A.D. agus faoin mbliain 400 A.D. bhí Éire ar imeall an Dara hAois Órga. Bhí gné ar leith ag baint leis an tréimhse nua seo: teacht na [[Críostaíochta]]. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:An Iarannaois]] 8tuk3khl4ea3mpqoab45ugdsde9h4xt 0 45769 1086092 681036 2022-08-22T19:10:42Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Náisiún Ioslam]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Náisiún Ioslam]] trqzcxoeed378ixj0rr7g2k0xfnpljq 0 45925 1086501 1062805 2022-08-23T03:01:42Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Teanga}} Is é an '''Dothráicis''' teanga chumtha na nDothráiceach, áitritheoirí dúchais ficseanúla na Mara Dothráicí i sraith úrscéalta fantaisíochta ''[[Fonn Oighir agus Tine]]'' (nó ''A Song of Ice an Fire'' mar a thugtar uirthi as Béarla) de chuid George R. R. Martin, agus ina hathchóiriú teilifíse ''Cluiche Ríchathaoireacha'' nó ''Game of Thrones''. Chruthaigh David J. Peterson an teanga don sraith Teilifíse bunaithe ar na focail agus frásaí Dothráicise in úrscéalta Martin. Faoi Mheán Fómhair 2011, bhí 3,163 fhocal sa teanga, cé nach raibh siad ar fad curtha ar fáil go poiblí faoin am sin. Sa bhliain 2012, tugadh an t-ainm "Khaleesi" (foghraithe chal-Í-saoi, cé gur cruathaíodh an focal le béim ar an gcéad shiolla) do 146 cailíní nuabheirthe i [[SAM]], 'sé sin an téarma Dothráicise do bhean ''khal'' nó ''rialóir'', agus an teideal glactha sa sraith ag an bpríomhcharachtar Danaeras Tairgéirian. == Forbairt == Chruthaigh Peterson foclóir na Dothráicise i bhfad roimh an athchóirithe. D'fhostaigh HBO Cumann Cruthú Teanga (''Language Creation Society'') chun an teanga a chruthú, agus i ndiaidh próiséas iarratais lena raibh breis is tríocha cumhthóirí teanga bainteach, roghnaiodh David Peterson chun an Dothráicis a chruthú. Sheachaid sé breis is 1700 focal do HBO roimh an scannánú tosaigh. Fuair Peterson inspioráid ó chur síos George R. R. Martin ar an teanga ina leabhair, ach ina theannta sin, ó teangacha ar nós an [[Rúisis]], an [[Eastóinis]], [[Inuktitut|Ionúitis Cheanada]] agus ón [[Svahaílis]]. Bhí David J. Peterson agus forbairt na Dothráicise léirithe ar eipeasóid 8ú Aibreán, 2012 ''The Next List'' de chuid CNN. Lean sé ar aghaidh chun na Teangacha Vailírise a chruthú dón tríú shéasúr in ''Game of Thrones'' === Cosc teanga === Bhí dhá phríomh-bhac i bhforbairt na Dothráicise. Ar an gcéad dul síos, bhí ar an teanga aithis díreach a dhéanamh ar na téarmaí cheanna féin curtha le pár sna leabhair. Chomh maith le sin, bhí uirthi foghraíocht simplí nó sofhoghlamtha do na haisteoirí a bheith aici. Bhí tionchar mór acu seo ar ghramadach agus ar fhoghareolaíocht na teanga. == Foghareolaíocht agus rómhánú == Deir David Peterson "Tá a fhios agat, is dócha nach bhfuil a fhios ag formhór na ndaoine conas mar a fhuaimnítear an Araibis, mar sin, don té aineolach, b'fhéidir go gcloiseann sí cosúil leis an Araibid. Ach don té a bhfuil aithne aige ar an Araibis, ní chloiseann sí. Táimse den tuairim gur meascán idir an Araibis (gan na faraingeacha sainiúla) agus an Spáinnis, i ngeall ar na consain déadacha." Dála an ortagrafaíocht, níl córas scíofa ag na Dothráicigh iad féin; ná mar a bhfuil ag na pobail mórthimpeall (m.sh. na Lazairínigh). Dá mbeadh aon shampla Dothráicise le bheith scríofa i gcruinne [[Fonn Oighir agus Tine]], bheadh an córas forbaithe sna Cathracha Saoire agus oiriúnaithe don Dothráicis, nó in áit éiginn ar nós Ghis nó Qarth, a bhfuil córais scríofa acu. === Consain === Tá trí fhoinéim chonsain is fichid as Dothráicis. Tugtar an foirm rómhánaithe thíos ar chlé, agus an AFI idir lúibíní. {| class="wikitable IPA" |- ! ! Liopach ! Déadach ! Ailbheolach ! Iarailbheolach ! Coguasach ! Sine Siain ! Glotasach |- ! Pléascach | | t [t̪] | | | k [k] | q [q] | |- ! Pléascach glórtha | | d [d̪] | | | g [ɡ] | | |- ! Aifricéad | | | | ch [tʃ] | | | |- ! Aifricéad glórtha | | | | j [dʒ] | | | |- ! Cuimilteach gan Glór | f [f] | th [θ] | s [s] | sh [ʃ] | kh [x] | | h [h] |- ! Cuimilteach Glórtha | v [v] | | z [z] | zh [ʒ] | | | |- ! Srónach | m [m] | n [n̪] | | | | | |- ! Taobhach | | l [l̪] | | | | | |- ! Tríleach | | | r [r] | | | | |- ! Plab | | | r [ɾ] | | | | |- ! Sleamhnóg airgid | w [w] | | | y [j] | | | |} Is cuimilteach ar fad iad na délitreacha '''kh''', '''sh''', '''th''' agus '''zh''', agus is aifricéid iad '''ch''' agus '''j'''. Níl na litreacha '''c''' nó '''x''' le fáil as Dothráicis, cé go bhfeictear '''c''' sa délitir '''ch''', foghraithe mar an '''t''' i 'teas' canúint Connachta agus canúint Ulaidh. Feictear '''b''' agus '''p''' go príomhúil in ainmneacha, ar nós '''Bharbo''' agus '''Pono'''. === Gutaí === Tá córas ceithre ghuta as Dothráicis, feicthe thíos: {| class="wikitable" |- ! Gutaí ! Défhoghair |- | '''i''' [i] | '''iy''' [ij] |- | '''e''' [e] | '''ey''' [ej] |- | '''o''' [o] | '''oy''' [oj] |- | '''a''' [a] | '''ay''' [aj] |} I leabhair [[Fonn Oighir agus Tine]], ní fheictear '''u''' mar ghuta, scríofa ach amháin i ndiaidh "q", agus in ainmneacha ach amháin, ar nós '''Jhiqui''' agus '''Quaro'''. I gcás sraithe le meascán gutaí, seasann gach aon ghuta do shiolla aonair. Samplaí '''shierak''' {{IPA|[ʃi.e.ˈɾak]}} ''réalta'', '''rhaesh''' {{IPA|[ɾha.ˈeʃ]}} ''tír'', '''khaleesi''' {{IPA|[ˈxa.l̪e.e.si]}} ''banríon''. == Gramadach == Is é ainmhí-briathar-cuspóir bun-ord na bhfocal. In abairt ainmhfocail tagann taispeántaigh ar dtús, ach leanann aidiachtaí, frásaí seilbhe agus frásaí réamhfhocail an t-ainmfhocal: :'''rakh haj''' ''buachaill láidir'' ('''rakh''' buachaill, '''haj''' láidir) :'''alegra ivezh''' ''lacha fhiáin'' ('''alegra''' lacha, '''ivezh''' fiáin) :'''jin arakh''' ''an arakh seo'' ('''jin''' seo, '''arakh''' arakh (cineál lainne)) :'''rek hrakkares''' ''an leon sin'' ('''rek''' sin, '''hrakkares''' leon) Cé go n-úsáidtear réamhfhocail ar uairibh, baineann an teanga leas as infhillteacha don chuid is mó. Úsáidtear rémíreanna, iarmhíreanna agus cuarmhíreanna. Réimnítear briathra san infinideach, san aimsir chaite, san aimsir láithreach, san aimsir fháistineach, in dhá mhodh ordaitheach agus i ranghabháil (ársa); chomh maith le sin, aontaíonn siad de réir pearsa, uimhir agus polaraíocht. Dealraítear ainmhfhocail in dhá aicme, neamhbheo agus beo. Díchlaontar iad i gcúig tuiseal; an tuiseal ainmneach, an tuiseal áinsíoch, an tuiseal ginideach, an tuiseal olaíoch agus an tuiseal ochslaíoch. Díchlaontar ainmfhocail beo de réir a n-uimhir. == Ord na bhFocal == In abairt bunúsach, tagann an tAinmhí (A) i dtosach, ansin tagann an Briathar (B), ansin tagann an Cuspóir (C). Seo sampla: :'''Khal ahhas arakh.''' :''An Khal(A) ghéaraigh sé (B) an arakh (C).'' :''Ghéaraigh an Khal an arakh.'' Nuair nach bhfuil ach an t-ainmhí i láthair san abairt, tagann an t-ainmhí roimh an mbriathar: :'''Arakh hasa.''' :''An arakh (A) tá sé géar (B).'' :''Tá an arakh géar.'' In abairtí ainmhfocail tá ord ar leith chomh maith i gceist. Is é seo a leanas an t-ord: taispeántach, ainmfhocal, dobhriathar, aidiacht, ainmhfhocal ginideach, réamhfhocal. Tagann réamhfhocail roimh a n-ainmnfhocail comhlánacha i gcónaí. :'''jin ave sekke verven anni m'orvikoon''' :seo athair an-foréigneach agamsa le.fuip :''an t-athair an-foréigneach seo agamsa le fuip'' == Sampla == : '''Nevakhi vekha ha maan: Rekke, m'aresakea norethi fitte.''' : {{IPA|/ˈn̪evaxi ˈvexa ha maˈan̪ ˈrekːe ˈmaɾesakea ˈn̪oɾeθi ˈfit̪ːe/}} : cathaoir (ginideach). tá sé ann (3ú phearsa. láithreach). dó (3ú phearsa) ansin (áinsíoch) le. cladhairí (iolra) gruaig (ginideach) . gearr. : ''Tá áit dó: Ansin, leis na cladhairí le gruaig ghearr.'' == Tagairtí == {{Reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://dothraki.com/ Blag oifigiúil na Dothráicise] * [http://dothraki.conlang.org/ Blag LCS faoin teanga] * [http://wiki.dothraki.org/ Vicí na Dothráicise] [[Catagóir:Teangacha]] eoc9aleaonvjh3e6zv46d96ihzquowq 0 46390 1086477 1080318 2022-08-23T02:55:38Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Fiseolaí, [[Bithcheimic|bithcheimicí]] is matamaiticeoir a rugadh in [[Aonach Urmhumhan]] ab ea '''Edward Joseph Conway''' ([[3 Iúil]] [[1894]] – [[29 Nollaig]] [[1968]]). Rinne sé [[taighde]] ar fheidhmiú na bhfidíní sa [[duán]]. Rinne sé staidéar cuimsitheach ar na tiúchain dhifriúla ian Na<small>⁺</small>, K<small>⁺</small> is Cl<small>^-</small> sa [[sreabhán incheallach]] is an [[sreabhán]] eactarcheallach, agus na meicníochtaí a rialaíonn na tiúchain seo. I [[1941]] d'éirigh leis a léiriú go bhfuil an cillscannán éigníomhach roghnaíoch tréscaoilteach, agus go bhfuil próiseas iompair ghníomhaigh sa chillscannán atá in ann iain is [[Móilín|móilíní]] a iompar trasna an scannáin i gcoinne grádáin leictricheimicigh, ar gá [[fuinneamh]] a sholáthar go leanúnach dó. Mar thoradh ar an dá mheicníocht seo a bheith ag obair as lámha a chéile an t-am ar fad, saothraítear [[poitéinseal]] (leictreach) fosaithe trasna an chillscannáin. Ar bhunsraith na hoibre seo, léirigh Hodgkin is Huxley na meicníochtaí atá faoin bpoitéinseal gníomhaithe a tharlaíonn i gcillscannáin [[fíochán]] infhlosctha inchorraithe (matáin is néaróga), obair a bhuaigh [[Duais Nobel]] i [[1963]]. Rinne sé taighde suntasach ar na himoibrithe dí-ocsaídithe/ocsaídithe i gcealla na stéige a bhíonn ag díleá [[Glúcós|glúcóis]] agus a ról i dtáirgeadh an aigéid hidreaclóraigh i [[súlach gastrach]]. Rud suntasach ina shaothar ab ea an bhéim ar fheidhmiú na matamaitice i ngach réimse dá thaighde. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Conway, Edward J}} [[Catagóir:Bithcheimiceoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1894]] [[Catagóir:Básanna i 1968]] 06im6kr2l1qdmz3l6dcxe80pymahdhe 0 46489 1086576 804867 2022-08-23T05:42:20Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Saothar Ealaíne‎}} [[Íomhá:Palau_reial.jpg|deas|200px|thumb|Craobhlasrach]] In [[ailtireacht Ghotach]] dhéanach [[An Fhrainc|na Fraince]], a bhí forleathan sa [[15ú haois|15ú céad]], ba mhinic eangach thonnach, cosúil le lasracha, in úsáid mar mhaisiúchán. Bhí sé an-choitianta [[An Normainn|sa Normainn]]. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} [[Catagóir:Ailtireacht]] jfrz6c2xd751g8grvham3hw27pwqgeu 0 46800 1085945 1080005 2022-08-22T13:10:31Z AnBurcachSaor 52813 r wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Ardnacrusha.jpg|mion|Damba ''[[Ard na Croise]]'', [[Contae an Chláir|An Clár]]]] Bac is ea '''damba''', déanta as [[Saoirseacht chloiche|clocha]], [[cré]], [[coincréit]], chun srian a choimeád ar [[uisce]]. De ghnáth déanann sé [[gnó]] eile freisin, mar shampla, [[cumhacht]] do [[Gineadóir leictreastatach|ghineadóir]] [[Hidrileictreachas|hidrileictreach]], [[uisciú]], tuilte a smachtú. Más damba carraigeacha is cré é, ní mór an [[dromchla]] in aghaidh an tsrutha a dhéanamh díonach ar uisce. [[Íomhá:Poulaphouca Dam.JPG|mion|Damba [[Poll an Phúca|''Poll an Phúca'']], [[Cill Mhantáin]]]] ==Cineálacha éagsúla dambaí== Is féidir le damba [[Coincréit|coincréit]]e a bheith ina dhamba domhantarraingthe (seasann [[brú]] an uisce lena [[Meáchan|mheáchan]] amháin) nó ina dhamba aonstuach nó ilstuach. * ''Aonstuach''. Cuirtear damba aonstuach i [[Cainneon|gcainneon]] caol le [[balla]]í carraigeacha, agus seasann na ballaí seo an brú ar aghaidh srutha an damba. * ''Ilstuach''. I ndamba ilstuach, úsáidtear tacaí taobh thiar de chun an brú ollmhór a sheasamh. Sa [[An tSín|tSín]] a bhí na dambaí is seanda atá ar an taifead, ón [[6ú haois RC]]. [[Íomhá:Inniscarra dam.jpg|mion|Damba [[Inis Cara|''Inis Cara'']], [[Corcaigh Thoir (Dáilcheantar)|Corcaigh]]]] ==Samplaí == * [[Damba Aswan|Damba Ard Aswān]] san [[An Éigipt|Éigipt]] * [[Damba an Grand Coulee]] i [[Washington]] * [[Damba Hoover]] in [[Arizona]] * [[Damba na dTrí Mhám]] sa tSín. ==Tubaistí== [[Íomhá:Mohne Dam Breached.jpg|mion|Polladh an damba Mohne, An Ghearmáin ar an [[17 Bealtaine]] [[1943]] ]] * Ar an [[12 Márta]] [[1928]], theip ar Dhamba San Proinsiais lastuaidh de [[Los Angeles]] i g[[California]]. Fuair 600 [[duine]] [[bás]] dá bharr. * Rinneadh bearna sa damba Mohne, [[An Ghearmáin|sa Ghearmáin]] ar an [[17 Bealtaine]] [[1943]] (obráid "Chastise"<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Chastise</ref> sa Dara Cogadh Domhanda). * Rinneadh bearna sa damba [[Tíofún Nina (1975)|Banqiao]] sa [[Henan|Chúige Henan]] ar an 7/[[8 Lúnasa]], an teip dhamba ba mhó ariamh i stair an domhain,<ref>{{Luaigh foilseachán|title=1975 Banqiao Dam failure|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1975_Banqiao_Dam_failure&oldid=1102833818|journal=Wikipedia|date=2022-08-07|language=en}}</ref> agus polladh dambaí eile sa [[An tSín|tSín]] ag an am céanna. Fuair tuairim is 26,000 duine bás go díreach sna tuilte féin, an figiúr oifigiúil ach seans i bhfad níos mó. D'éag b'fhéidir 100,000 nó 200,000 sa [[Gorta|ghorta]] agus galair a tháinig ina dhiaidh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.businessinsider.in/science/the-16-deadliest-storms-of-the-last-century/slidelist/60486966.cms|teideal=The 16 deadliest storms of the last century|work=Business Insider|dátarochtana=2022-08-08}}</ref> [[Íomhá:Bouncing bomb dam.gif|mion|Buama]][[Íomhá:Dambuster Lancaster Soars Again Over the Derwent Valley Dam MOD 45147543.jpg|mion|Eitleán Lancaster, an "Dambuster"]] == Féach freisin == * [[Tíofún Nina (1975)]] == Tagairtí == {{reflist}}{{Fréamh an Eolais}} [[Catagóir:Foirgnimh]] <references /> [[Catagóir:Lochanna]] [[Catagóir:Timpeallacht]] qiilja58ftdyguve83idys8arcm1atu 1086150 1085945 2022-08-22T19:53:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} [[Íomhá:Ardnacrusha.jpg|mion|clé|Damba ''[[Ard na Croise]]'', [[Contae an Chláir|An Clár]]]] Bac is ea '''damba''', déanta as [[Saoirseacht chloiche|clocha]], [[cré]], [[coincréit]], chun srian a choimeád ar [[uisce]]. De ghnáth déanann sé [[gnó]] eile freisin, mar shampla, [[cumhacht]] do [[Gineadóir leictreastatach|ghineadóir]] [[Hidrileictreachas|hidrileictreach]], [[uisciú]], tuilte a smachtú. Más damba carraigeacha is cré é, ní mór an [[dromchla]] in aghaidh an tsrutha a dhéanamh díonach ar uisce. [[Íomhá:Poulaphouca Dam.JPG|mion|clé|Damba [[Poll an Phúca|''Poll an Phúca'']], [[Cill Mhantáin]]]] ==Cineálacha éagsúla dambaí== Is féidir le damba [[Coincréit|coincréit]]e a bheith ina dhamba domhantarraingthe (seasann [[brú]] an uisce lena [[Meáchan|mheáchan]] amháin) nó ina dhamba aonstuach nó ilstuach. * ''Aonstuach''. Cuirtear damba aonstuach i [[Cainneon|gcainneon]] caol le [[balla]]í carraigeacha, agus seasann na ballaí seo an brú ar aghaidh srutha an damba. * ''Ilstuach''. I ndamba ilstuach, úsáidtear tacaí taobh thiar de chun an brú ollmhór a sheasamh. Sa [[An tSín|tSín]] a bhí na dambaí is seanda atá ar an taifead, ón [[6ú haois RC]]. [[Íomhá:Inniscarra dam.jpg|mion|Damba [[Inis Cara|''Inis Cara'']], [[Corcaigh Thoir (Dáilcheantar)|Corcaigh]]]] ==Samplaí == * [[Damba Aswan|Damba Ard Aswān]] san [[An Éigipt|Éigipt]] * [[Damba an Grand Coulee]] i [[Washington]] * [[Damba Hoover]] in [[Arizona]] * [[Damba na dTrí Mhám]] sa tSín. ==Tubaistí== [[Íomhá:Mohne Dam Breached.jpg|mion|Polladh an damba Mohne, An Ghearmáin ar an [[17 Bealtaine]] [[1943]] ]] * Ar an [[12 Márta]] [[1928]], theip ar Dhamba San Proinsiais lastuaidh de [[Los Angeles]] i g[[California]]. Fuair 600 [[duine]] [[bás]] dá bharr. * Rinneadh bearna sa damba Mohne, [[An Ghearmáin|sa Ghearmáin]] ar an [[17 Bealtaine]] [[1943]] (obráid "Chastise"<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Chastise</ref> sa Dara Cogadh Domhanda). * Rinneadh bearna sa damba [[Tíofún Nina (1975)|Banqiao]] sa [[Henan|Chúige Henan]] ar an 7/[[8 Lúnasa]], an teip dhamba ba mhó ariamh i stair an domhain,<ref>{{Luaigh foilseachán|title=1975 Banqiao Dam failure|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1975_Banqiao_Dam_failure&oldid=1102833818|journal=Wikipedia|date=2022-08-07|language=en}}</ref> agus polladh dambaí eile sa [[An tSín|tSín]] ag an am céanna. Fuair tuairim is 26,000 duine bás go díreach sna tuilte féin, an figiúr oifigiúil ach seans i bhfad níos mó. D'éag b'fhéidir 100,000 nó 200,000 sa [[Gorta|ghorta]] agus galair a tháinig ina dhiaidh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.businessinsider.in/science/the-16-deadliest-storms-of-the-last-century/slidelist/60486966.cms|teideal=The 16 deadliest storms of the last century|work=Business Insider|dátarochtana=2022-08-08}}</ref> [[Íomhá:Bouncing bomb dam.gif|mion|Buama]][[Íomhá:Dambuster Lancaster Soars Again Over the Derwent Valley Dam MOD 45147543.jpg|mion|Eitleán Lancaster, an "Dambuster"]] == Féach freisin == * [[Tíofún Nina (1975)]] == Tagairtí == {{reflist}}{{Fréamh an Eolais}} [[Catagóir:Foirgnimh]] <references /> [[Catagóir:Lochanna]] [[Catagóir:Timpeallacht]] gxqi0dhce5lmbt8ik43kua4tjdxltw4 0 46997 1086107 702750 2022-08-22T19:15:40Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} Is [[gleann]] suite i g[[Contae Chill Mhantáin]] é '''Gleann Molúra'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Gleann Molura}} [[Catagóir:Contae Chill Mhantáin]] qjtf2c26xpbccmau1m2e9mzblzmojdv 0 47001 1086149 901419 2022-08-22T19:51:51Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[meánscoil]] í atá suite i g[[Contae Chill Mhantáin]] é '''Coláiste Ráithín'''. Is Gaeilscoil í Coláiste Ráithín. Bunaíodh an mheánscoil sa bhliain 1990. Ba é Gearóid ó Chiaráin an príomhoide ó 1990 go dtí 2018. ==Naisc sheachtracha== *[http://colaisteraithin.ie/colaiste-raithin-irish-medium-secondary-school/ Suíomh na scoile. Data rochtana: 12 D.F. 2018] {{síol}} {{DEFAULTSORT:Colaiste Raithin}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] [[Catagóir:Contae Chill Mhantáin]] 3pa95z5drxksxu2zmp9419aj3y27d9u 0 47025 1086157 840366 2022-08-22T19:55:30Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[gaelscoil]] suite i g[[Contae Chill Mhantáin]] í '''Gaelscoil Uí Chéadaigh'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Gaelscoil Ui Cheadaigh}} [[Catagóir:Contae Chill Mhantáin]] nta753045ega8r9z7tbevaywgkr4wcd 0 47027 1086156 1040232 2022-08-22T19:55:23Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[gaelscoil]] suite i m[[Bré]], [[Contae Chill Mhantáin]] í '''Scoil Chualann'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Scoil Chualann}} [[Catagóir:Contae Chill Mhantáin]] lnu44u9sbdr4hnpr12acw2yf99lluql 0 47209 1086276 1045319 2022-08-23T01:46:17Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Baile in Éirinn is ea '''Collann''' (Béarla: ''Collon''). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i g[[Contae Lú]]. Bhí 564 duine ina gcónaí sa tsráidbhaile féin sa bhliain 2006, 1,306 agus an ceantar máguaird curtha san áireamh. == Stair == Ba ghnách le Collann a bheith le [[An Mhainistir Mhór|Mainistir Mhór]] agus dhearbhaigh Anraí II é don ab ag deireadh an dara haois déag.<ref name=":0" /> Tá dhá shráid sa sráidbhaile a dtrasnaíonn a chéile ag an séipéal.<ref name=":0" /> Tá rath an lae inniu ann mar gheall ar na Fosters a bhunaigh tionscal cadáis agus a d'fhostaigh breis agus sé chéad díog le tamall.<ref name=":0" /> Rinneadh línéadach anseo freisin, áfach, tá deireadh leis an tionscal cadáis.<ref name=":0" /> Bhí tuar-uaine ann a d'fhostaigh os cionn caoga duine, le hinneall gaile agus muileann lín freisin.<ref name=":0" /> Bhí trí mhuilinn arbhair sa bhaile a d'oibrigh ag úsáid cumhachta gaile agus uisce.<ref name=":0" /> Ar an 20ú Meán Fómhair 1229, dheonaigh Anraí II margadh don ab agus do chlochar Mainistir Mhór Dé Máirt i gCollann; tá teach margaidh agus i dtuaisceart an tsráidbhaile ina raibh na margadh ar siúl.<ref name=":0" /> Tá an séipéal i gCollann deartha in ailtireacht Shasana ar stíl área agus tógadh í sa bhliain 1813.<ref name=":0" /> Faoin eaglais tá áit adhlachta an teaghlaigh Foster.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.libraryireland.com/topog/C/Collon-Lower-Slane-Meath.php|teideal=Collon, a post-town and parish|údar=|dáta=2020-11-25|dátarochtana=}}</ref> Tá tobair uisce aolchloiche ar phríomhshráid an tsráidbhaile agus ba bhronntanas é ón Urramach Alexander Bradford.<ref name=":1" /> D'fhoin sé mar choimeádaí an pharóiste agus bhain an tUrramach Daniel Beaufort taitneamh as an ioncam.<ref name=":1" /> Nuair a d'éag Beaufort i 1821, rinneadh Reachtaire Collann de theaghlach Breadford.<ref name=":1" /> Léiríonn foirm Ghotach an tobair uisce an eaglais.<ref name=":1" /> Tháinig an t-uisce as béal leoin práis ar dtús, ach de réir a d'athraigh na sráide, rinneadh asraon.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://theirishaesthete.com/tag/collon/|teideal=The Irish aesthete|údar=|dáta=2020-11-25|dátarochtana=}}</ref> Tógadh teach Collann i 1740.<ref name=":2" />Bhí Anthony Foster ina chónaí ann<ref name=":2" />. Tá seandachtaí agus pictiúir sna seomraí sa teach seo ón tréimhse ama sin a thaispeánann an stíl ón tréimhse luath-Seoirisiach.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=http://www.discoverboynevalley.ie/boyne-valley-drive/heritage-sites/collon-house|teideal=Collon House|údar=|dáta=2020-11-25|dátarochtana=}}</ref> == Reiligiún == Tá [[Eaglais na hÉireann]] i gCollann suite ar fhána ó dheas agus is egalais Thúdarach-Ghotach í a dhear Daniel Beaufort a raibh tionchar ag an séipéal air ag Kings College Cambridge.<ref name=":3" /> Tá láithreach cheannasach aige i ndeisceart an tsráidbhaile.<ref name=":3" /> Tá bailchríoch cloiche atá inniúil go teicniúil ar an taobh amuigh, mar shampla na tacaí ochtagánacha ag ardú as cuimse agus na cóirithe fuinneoige mín.<ref name=":3" /> Tá fuinneoga gloine dhaite ann freisin.<ref name=":3" /> Tá fianaise ann go raibh láithreacht reiligiúnach sa cheantar seo le roinnt céadta bliain mar gheall ar na marcálacha uaighe níos luaite mar shampla thaispeánann dáta 1808. <ref name=":3">{{Lua idirlín|url=https://www.buildingsofireland.ie/buildings-search/building/13828018/collon-church-of-ireland-church-collon-co-louth|teideal=Collon Church of Ireland|údar=|dáta=2020-11-25|dátarochtana=}}</ref> Tá díon na heaglaise seo á hathmhúnlú faoi láthair. Tá Eaglais Mhuire gan Smál suite i lár an Chollann agus ba é John Murray a dhear é.<ref name=":4" /> Is foirgneamh maorga sa sráidbhaile.<ref name=":4" /> Taispeánann sé ábhair ar ardchaighdeán ar a bhfuil mionsonraí cloiche snoite mín atá in ómós do cheardaithe an naoú haois déag.<ref name=":4" /> Tá dhá scáth aolchoiche ar an bhfoirgneamh a chuimsíonn an t-achomharc aeistéitiúil.<ref name=":4" /> Tá gloine dhaite ar an taobh istigh den séipéal atá le Earley agus Mayer agus freisin mar shéadchomharthaí agus feistis.<ref name=":4">{{Lua idirlín|url=https://www.buildingsofireland.ie/buildings-search/building/13828003/church-of-mary-immaculate-drogheda-street-collon-collon-county-louth|teideal=Church of Mary Immaculate|údar=|dáta=2020-11-25|dátarochtana=}}</ref> [[Íomhá:Monks in collon .jpg|mion|An Mhainistir Nua]] Bhí an Mhainistir Nua Mhór ina diméin mhór do Anthony Foster i lár an ochtú haois déag.<ref name=":5" /> Bhí foirgneamh ornáideach aige sa lár, teampall brag Doric agus teampall Oriel.<ref name=":5" /> Bhí na Fosters ina gcónaí i dTeach Collann atá ó dheas ón diméin ag an gcrosbhóthar.<ref name=":5" /> Rinneadh an teampall ina 'Villa Samhraidh' ag deireadh an ochtú haois déag.<ref name=":5" /> Is tírdhreach droimneach coillteach agus saothraithe go páirteach.<ref name=":5" /> Tá foirgneamh gairdín agus loch ann freisin.<ref name=":5" /> Níl cúig chéad acra de chrannlann a chuir John Foster i dtús an naoú haois déag ann inniu ach tá cuimhne air i dtagairtí stairiúla.<ref name=":5">{{Lua idirlín|url=https://www.buildingsofireland.ie/buildings-search/garden/LH0021/new-mellifont-abbey-co-louth|teideal=New Mellifont Abbey|údar=|dáta=2020-11-26|dátarochtana=}}</ref> Tá saol manachúil ag na manaigh atá ina gcónaí i Mainistir Mhór inniu de réir rialacha Naomh Benedict sa traidisiún Cistéireach.<ref name=":6" /> Mar gheall ar ghairm phearsanta, tiomnaíonn siad iad féin d'adhradh Dé i saol i bhfolach laistigh den mhainistir.<ref name=":6" /> Tuileann na manaigh a mbeatha le hobair a lámha, is é sin tríd an bhfeirm agus an t-ionad garraíodóireachta.<ref name=":6" /> Tá obair le déanamh ag gach manach mar shampla sa chistin, cothabháil tí, aire a thabhairt do dhaoine breoite nó Aosta agus aire a thabhairt do na tailte.<ref name=":6">{{Lua idirlín|url=https://mellifontabbey.ie/work/|teideal=Mellifont Abbey|údar=|dáta=2020-11-26|dátarochtana=}}</ref> == Tíreolaíocht == [[Íomhá:Collon windmills.jpg|mion|Muileann gaoithe ]] Áit bheag le daonra beag é Collann. Tá sé in ardheisceart [[contae Lú]]. Tá sé 52 ciliméadar go [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] ó Collann, 10.9 ciliméadar go [[Baile Átha Fhirdhia|Bhaile Átha Fhirdhia]] agus 12.1 ciliméadar go [[Droichead Átha|Dhroichead Átha]]. Tá Sliabh Collann suite i gCollann.<ref name=":7" /> Is cruinniú mullaigh sléibhe é.<ref name=":7" /> Tá sé 251 méadar ar airde.<ref name=":7">{{Lua idirlín|url=https://www.mudandroutes.com/summit/mount-oriel-sliabh-collann/|teideal=Sliabh Collann|údar=|dáta=2020-11-26|dátarochtana=}}</ref> Tá ferim ghaoithe lonnaithe i gCollann freisin.<ref name=":8" /> Tá cúpla muileann gaothe lonnaith anseo. Soláthraíonn na tuirbíní gaothe seo cumhacht do na tithe i gCollann agus sna ceantair máguaird.<ref name=":8">{{Lua idirlín|url=https://www.solocheck.ie/Irish-Company/Collon-Wind-Power-Limited-527430|teideal=Collon Wind Power Limited|údar=|dáta=2020-11-26|dátarochtana=}}</ref> Ritheann Abhainn an Mháiteog trí Chollann.<ref name=":9" /> Is fo-abhainn de bhó na habhann é.<ref name=":9" /> Sreabhann sé san oirdheisceart go dtí go sroicheann sé siar ó Thúr an Dromainn i gCúil Fobhair.<ref name=":9" /> Anseo tosaíonn sé ag teorainn idir an chontae Mhí agus Lú.<ref name=":9">{{Lua idirlín|url=https://mapcarta.com/18271042|teideal=Mattock River|údar=|dáta=2020-11-26|dátarochtana=}}</ref> Is [[cairéal]] nach bhfuil in úsáid anois an cairéal i gCollann.<ref name=":10" /> Rinneadh cairéal bolcánach Ordóice a chairéalú as seo.<ref name=":10" /> Bheadh na carraigeacha seo curta le chéile i 1952. <ref name=":10">{{Lua idirlín|url=https://secure.dccae.gov.ie/GSI_DOWNLOAD/Geoheritage/Reports/LH013_Collon_Quarry.pdf|teideal=Quarry|údar=|dáta=2020-11-29|dátarochtana=}}</ref> == Áiseanna == Tá a lán áiseanna i gCollann. Tá músaem cogaidh agus páirc teaghlaigh ann. Taobh istigh de seo tá míreanna difriúla atá ón chéad cogadh domhanda agus ón dara cogadh domhanda.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishmilitarywarmuseum.com/about/|teideal=Irish military war museum|údar=|dáta=2020-11-27|dátarochtana=}}</ref> Tá ciorcad rásaíocht Whiteriver Park Kart ann. Is ciorcad rásaíocht cart nua-aimseartha lasmuigh é seo.<ref name=":11" /> Is é seo an phríomh-áis cartála lasmuigh in Éirinn.<ref name=":11">{{Lua idirlín|url=https://whiteriver.ie|teideal=Whiteriver Park|údar=|dáta=2020-11-27|dátarochtana=}}</ref> Tá buille agus amas suite i gCollann freisin. <ref name=":14" />Bunaíodh é i 1989 agus osclaíodh é i 1993.<ref name=":14">{{Lua idirlín|url=http://www.ldmpitchandputt.com/collon.html|teideal=Louth Pitch and Putt|údar=|dáta=2020-11-27|dátarochtana=}}</ref> Bhí tearmann ainmhithe ann freisin ina dtugtar ainmhithe go dtí go bhfaightear teach oiriúnach dóibh, ach dúnadh é sin ar an drochuair in 2020. Tugtar bear agus bialann fíona No.3 ar an mbialann i gCollann agus bunaíodh é i 2016.<ref>{{Lua idirlín|url=https://no3collon.com|teideal=No.3|údar=|dáta=2020-11-27|dátarochtana=}}</ref> == Oideachas == Tá scoil náisiúnta i gCollann freisin. Tógadh é i 1845 agus tá os cionn dhá chéad tríocha mac léinn ann.<ref name=":12" /> Nuair a osclaíodh an scoil den chéad air i 1845, bhí dhá sheomra ranga ann do bhuachaillí agus do chaillíní.<ref name=":12" /> D'oscail sé ag a naoi a chlog go dtí a ceathair Dé Luain go hAoine agus ar an Satharn d'oscail sé ó a naoi go dtí a dó dhéag.<ref name=":12" /> Bhí timpeall nócha buachaill agus seachtó cailín ann agus bhí Berit mhúinteoirí ann.<ref name=":12" /> Cuireadh síntí leis an scoil i 1950, 1970, 2005 agus 2015.<ref name=":12">{{Lua idirlín|url=https://www.collonnationalschool.com|teideal=Collon National School|údar=|dáta=2020-11-27|dátarochtana=}}</ref> == Spórt == === Peile === Bunaíodh Club Máiteog i 1952.<ref name=":13" /> Ainmnítear an club I ndiaidh Abhainn Máiteog a théann tríd an sráidbhaile ar a bhealach chuig Abhainn na Bóinne.<ref name=":13" /> Bhí an club san iomaíocht den chéad air I 1953 sa dara Roinn Sóisearach i Lú.<ref name=":13" /> Bhuaigh Club Máiteog Craobh na Sóisearach i 1961.<ref name=":13" /> Bhuaigh an club a chéad Chomórtas sinsearach Contae i 1976.<ref name=":13" /> Cuireann an club foirne faoi aois, foirne cailíní/mná, foirne iomána agus foirne camóige ar fáil freisin.<ref name=":13" /> Tá a club suite ag bun Lána na Scoile aus soláthraíonn sé clubtheach mór agus páirc lanmhéide.<ref name=":13" /> Tá faichí eile ann freisin d'fhoirne oiliúna agus don aos óg le soils tuile.<ref name=":13" /> Tá limistéar oiliúna sa chúirt lánmhéide faoi dhíon ar féidir leis na foirne a úsáid.<ref name=":13" /> Tá gionmnáisiam lánfheistithe, seomra sabhna, cistin, seomraí feistis agus seomraí cruinnithe i dteach an chlub.<ref name=":13">{{Lua idirlín|url=https://mattockrangers.ie|teideal=Mattock Rangers|údar=|dáta=2020-11-28|dátarochtana=}}</ref> [[Íomhá:Mattock rangers clubhouse.jpg|mion|191x191px|Clubtheach ]] I 2019, bhuaigh Club Máiteog ar Chill Choirle sa chraobh idirmheánach agus chuaigh siad ar aghaidh ansin go dtí craobhchomórtas idirmheánach na líneach ar bhuail siad [[Muileann an Bhata]] agus ansin chuaigh siad ar aghaidh arís go dtí an cluiche leathcheannais uile in Éirinn le brille ag Machaire Cluana. === Spóirt eile === Tá cúirt leadóige phríobháideach suite i gCollann agus tá sé ar shráid Bhaile Átha Fhirdhia i gCollann.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tennisround.com/ie/tennis-courts/louth/collon/collon-and-district-tc-32204|teideal=Tennis|údar=|dáta=2020-11-29|dátarochtana=}}</ref> Reácháiltear ranganna karate agus dornálaíochta i halla an pharóiste áitiúil i gCollann. == Tagairtí == {{Reflist|2}} {{Síol-tír-ie}} [[Catagóir:Bailte i gContae Lú]] 396ap446nlmvnilw1rfek13srwupnz5 0 47739 1086574 957863 2022-08-23T05:41:21Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Saothar Ealaíne‎}} [[Íomhá:Gothic sculpture 15 century.jpg|mion|clé|Dealbhóireacht Ghotach ón 15ú haois in ardeaglais Amiens sa [[An Fhrainc|Fhrainc]] ]] [[Íomhá:Christ Church Cathedral, Dublin, 2016-06-03.jpg|mion|clé|[[Ardeaglais Theampall Chríost]] i m[[Baile Átha Cliath]], sampla den stíl luath-Ghotach]] Téarma a bhíodh in úsáid ag ealaíontóirí na hAthbheocana, agus an chiall ‘barbarach’ ag tagairt do stíleanna neamhchlasaiceacha na Meánaoise. Ón [[19ú haois|19ú céad]], is í an chiall chaighdeánach léi ná ealaín [[An Eoraip|Eorpach]] an [[12ú haois|12ú]]-[[15ú haois|15ú céad]], a bheag nó a mhór. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} rmcu4bz085mxbcbnatww1glouhjsomi 0 47798 1086145 1000351 2022-08-22T19:50:34Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} [[Íomhá:Dublin.lennukiaknast.jpg|mion|[[Domhnach Míde]]]] Is [[meánscoil]] í '''Gaelcholáiste Reachrann,''' suite i n[[Domhnach Míde]] i dtuaisceart [[Contae Bhaile Átha Cliath|Chontae Bhaile Átha Cliath]]. Bunaíodh an scoil i mí Mheán Fómhair 2001. ==Naisc sheachtracha== * [http://www.gcreachrann.ie Suíomh na scoile] {{síol}} {{DEFAULTSORT:Gaelcholaiste Reachrann}} [[Catagóir:Contae Bhaile Átha Cliath]] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] f5ln8h4cqc8bvxhri8hme304r1vm8f2 0 48317 1086232 686045 2022-08-23T01:34:13Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki An sreabh iomlán [[Solas|solais]] infheicthe a bhíonn le fáil le haghaidh soilsithe ó fhoinse, ag cur san áireamh cumas na foinse solas infheicthe a ghiniúint. Úsáidtear an [[Siombail|tsiombail]] Φ chuige, agus tomhaistear i lúmain (lm) é. Bíonn flosc lonrúil timpeall 600 lm ó bholgán gealbhruthach 60 W, i bhfad níos mó ná an flosc lonrúil o fheadán fluaraiseach 60 W. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} omtbpftxmy69c698khy4vr12wad8up6 0 48575 1086137 686398 2022-08-22T19:43:19Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Galar}} Riocht ina dtarlaíonn cur [[Fuil|fola]] go spontáineach isteach sa [[Craiceann|chraiceann]] nó na scannáin mhúcasacha, agus mar sin paistí beaga scaipthe ballbhrúite. Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar dhamáiste d'[[Fuileadáin|fhuileadáin]] bheaga, neamhoird na [[Pláitín|bpláitíní]], nó éalanga i [[Téachtadh|dtéachtadh]] na fola. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} 16mzzr7olp6ar12qwono4m95saj19g5 0 48823 1086478 686745 2022-08-23T02:55:42Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Chruthaigh an matamaiticeoir [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceánach]] Kurt Gödel ([[1906]]-[[1978]]) i [[1931]] go mbíonn tairiscintí i gcónaí taobh istigh de bhrainse ar bith matamataice nach féidir a chruthú ná a bhréagnú le bunrialacha an bhrainse sin. Thaispeáin sé gur gá dul taobh amuigh den bhrainse ina leithéid de chás agus rialacha nua a leagan amach. Meastar uaidh sin nach féidir [[ríomhaire]] a dhéanamh chomh hintleachtach le daoine, de bhrí go mbionn an ríomhaire teoranta d'oiread ar leith rialacha a leagann an dearthóir amach dó, ach gur féidir le daoine coincheapanna is fírinní gan choinne a fháil amach i gcónaí. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} 2lo1s8stkb20qblkv2ag1548273odaj 0 49013 1086262 686988 2022-08-23T01:43:19Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Ar dtús, aithníodh í mar na codanna sin de [[Crómasóm|chrómasóm]] a bhíonn níos dlúithe dingthe, agus ruaimnithe níos tibhe le linn na cilldeighilte, ná aon chodanna eile nach mbíonn dingthe ná ruaimnithe (an t-eocrómaitin). Bíonn an heitreacrómaitin flúirseach timpeall réigiún [[Ceintrimír|cheintrimír]] an chrómasóim go príomha, mar nach bhfuil an oiread sin géinte códaithe, bíodh is go bhfuil an-chuid seichimh atriallacha [[Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach|DNA]]. I láthair na huaire, glactar mar heitreacrómaitin aon réigiún de chrómasóm dlúth ina bhfuil an [[crómaitin]] neamhghníomhach ó thaobh tras-scríofa de. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} 63p3rnk2z2jtybgbnculsaz9qyqwh7g 0 49039 1086233 811276 2022-08-23T01:34:19Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:CDC South Aquaponics Raft Tank 1 2010-07-17.jpg|mion|Hidreaponaic ar siúl in Brooks, [[Alberta]], [[Ceanada]]]] Fás [[Planda|plandaí]] i dtuaslagáin chothaitheacha, gan aon ithir san áireamh. Úsáidtear an modh seo i dtáirgeadh trátaí is cúcamair ardchaighdeáin faoi ghloine. I saothrú uisce, crochtar na plandaí ó struchtúr in airde agus a bhfréamhacha tumtha san uisce a chuimsíonn na [[cothaithigh]]. I gcomhshaothrú, is féidir na fréamhacha a chur in ábhair cosúil le [[gaineamh]] garbh, [[gairbhéal]], móin nó [[veirmicilít]]. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} o4fl3s5wl9my36xsp0n2n0pruxd5zeo 0 49079 1086340 1070340 2022-08-23T02:12:56Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Taisteal Spáis}} Satailít a lainseáil an [[Gníomhaireacht Spáis na hEorpa|ESA]] i [[1989]] is ea '''Hipparcos''' arb é a mhisean ionad, gile, fad is gluaiseacht na [[Réalta|réaltaí]] a thomhas cuid mhaith níos cruinne ná mar is féidir le teileascóip ar [[An Domhan|Domhan]], mar a gcuireann neamhshocracht an [[Atmaisféar an Domhain|atmaisféir]] isteach go mór ar na braistintí is na tomhais. Mar thoradh, foilsíodh catalóg nua Hipparcos i [[1997]], le sonraí ar 100,000 réalta. == Féach freisin == == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == {{Fréamh an Eolais}} {{Síol-spás}} [[Catagóir:Spásteileascóip]] fpuakkwijbh48pkw0t85nvwb2ujcgfs 0 49096 1086263 690875 2022-08-23T01:43:23Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Sa [[Géinitic|ghéinitic]], seicheamh de timpeall 180 [[núicléitíd]] a chódaíonn do réigiún de 60 [[aimínaigéad]] i bpróitéiní a mbíonn baint acu le rialú an tras-scríofa. Fuarthas ar dtús é i [[Drosophila|nDrosophila]], an chuil torthaí, ach faoi seo tá a leithéid aimsithe i ngéinte na ngnéithe eocarótacha uile (ina bhfuil an [[Núicléas cille|núicléas]] taobh istigh dá scannán féin taobh istigh den chill). De réir dealraimh, soláthraíonn siad eolas ar shuíomh atá riachtanach i gcomhair forbairt ordúil an tsutha. Tá fianaise ann i gcásanna áirithe go bhfuil ionad an hoiméabhosca ar feadh an chrómasóim gaolmhar go líneach lena chur i bhfeidhm sa phróiseas forbartha, is é sin, go mbíonn na géinte leagtha amach san ord ina gcuirtear i bhfeidhm iad i spás agus am san [[orgánach]]. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} gn9969n1y40igkxiy0suxh380yf7yx4 0 49343 1086048 1053018 2022-08-22T18:39:03Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Réad Réalteolaíoch}} An 3ú [[astaróideach]] a fionnadh ag na réalteolaithe, i [[1804]]. Trastomhas 248 m aige. Faoi seo, áfach, tá níos mó ná 1600 astaróideach (nó dreige) ar eolas, an chuid is mó díobh sa bhearna idir [[Mars (pláinéad)|Mars]] is [[Iúpatar (pláinéad)|Iúpatar]], réigiún ar a dtugtar ''crios na n-astaróideach''. Reanna spéire is ea na [[Astaróidigh|hastaróidigh]], le trastomhais idir [[ciliméadar]] is na céadta ciliméadar, atá róbheag le bheith ina bpláinéid. Meastar gurb é [[imtharraingt]] láidir Iúpatair ollmhóir is bun le bailiú na n-astaróideach i gcrios na n-astaróideach. {{Fréamh an Eolais}} {{Síol-réalteolaíocht}} {{DEFAULTSORT:Iuno}} [[Catagóir:Astaróidigh]] dgaowp9c0ww4lai7n457bev1cxoucc1 0 49519 1086541 822076 2022-08-23T05:19:08Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:MuséeBretagne - Statue barde.jpg|mion|clé|Cóip de dhealbh de [[Bard|bhard]] ón gcultúr La Tène. Sa [[An Bhriotáin|Bhriotáin]] a fuarthas é.]] Ionad réamhstairiúil ar tír gar do Loch Neuchâtel san [[An Eilvéis|Eilvéis]], mar ar thángthas ar an-chuid taiscí móideacha, arm maisithe, agus bróistí i dtochailtí ó [[1858]] ar aghaidh. Úsáidtear an téarma anois don iarannaois dhéanach san [[An Eoraip|Eoraip]], tréimhse i ndiaidh [[cultúr Hallstatt]], timpeall 500 RC, gur tháinig na Rómhánaigh. Bhí dúnta ar bharra cnoc, forbairt sa trádáil is an chogaíocht, teacht chun cinn bailte is cathracha, agus stíl bheoga chuarlíneach ealaíne sainiúil don tréimhse. {{Fréamh an Eolais}} {{síol-stair}} [[Catagóir:An Iarannaois]] [[Catagóir:Seandálaíocht na hEorpa]] twg8sen8x2s3vnqzlmyjpbkz4t4jpry 0 50053 1086537 1014839 2022-08-23T05:16:55Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Lár [[An Chlochaois|na Clochaoise]], ré na bh[[fiagaithe/cnuasaitheoirí]] (timpeall 12,000-8,000 bliain ó shin), a lean an ré [[Pailéiliteach|Phailéiliteach]] ag deireadh na [[Oighearaois|hoighearaoise]] is déanaí. In [[iarthar]] [[An Áise|na hÁise]] is [[an Eoraip]], tháinig sí roimh an ré [[Neoiliteach]]. Ó thaobh na seandálaíochta de tá uirlisí beaga cloiche, a dtugtar ''micrilití'' orthu, sainiúil. == Féach freisin == * [[An Mhéisiliteach in Éirinn]] == Tagairtí == {{reflist}} {{Fréamh an Eolais}} {{síol-stair}} kjbcy1wjodapqfie457wri19sdbdi6x 0 50178 1086341 1051240 2022-08-23T02:13:00Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Satailít nádúrtha de chuid [[Úránas (pláinéad)|Úránais]] a fionnadh i [[1948]]. 130,000 km amach ón [[Pláinéad|bpláinéad]], le trastomhas 480 km. Rinne [[Voyager]] 1 iniúchadh géar ar a [[dromchla]] i [[1986]] agus léirigh gur dócha go raibh stair chasta aici, gur scriosadh í is gur bhailigh sí a cuid ábhar isteach arís. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} en0guww4jv3u5ctl21xg6c0e5fe7486 0 50388 1086342 688858 2022-08-23T02:13:04Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Satailít]] sheachtrach de chuid [[Neiptiún (pláinéad)|Neiptiúin]], a fionnadh i [[1949]]. Trastomhas 340 km aici. Fithis éalárnach an-chlaonta timpeall an phláinéid, agus is dóchúil gur réad gafa é. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} qg8xgb3vo65x958cvqshbdy9xgmeg0q 0 50497 1086533 698105 2022-08-23T05:14:44Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Sna blianta 1500-1900 bhí tréimhse oighrithe ar [[An Domhan|Domhan]] ina raibh meánteocht an Domhain timpeall 0.5&nbsp;°C níos lú ná anois. Bhí sé seo i bhfad níos caoine ná fíoroighearaois, agus meastar go dtarlaíonn [[oighearaois]] bheag mar sin gach 2,500 bliain de bharr athruithe in astaíocht fuinnimh [[An Ghrian|na Gréine]]. {{Fréamh an Eolais}} {{síol-stair}} 41o87ks2j6jtk6ru4m8hn4aga5m2lvu 0 50531 1086502 953830 2022-08-23T03:01:46Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Maned sea serpent 1755.jpg|alt=Pictiúr d'arracht mar a bheadh nathair 50 troigh ar fad, ag snámh san fharraige in aice le long, agus báidín ag faire air|mion|Ollphéist nó nathair mhara]] Is mar '''ollphéist''' a dhéantar tagairt do ghrúpa [[Arracht|arrachta]] i bhfinscéalta agus i m[[Béaloideas|béaloideas]] na nGael. 'Ollphiasta' a thugtar orthu [[Gaeilge na Mumhan|ó dheas]]. Is mar nathracha a dhéantar cur síos orthu go minic, agus iad millteach mór. Uaireanta bíonn sainchumhachtaí acu m.sh. bua na heitilte nó na cainte. I lochanna is mó a bhíonn siad ag cur fúthú agus, ní is annaimhe, in aibhneacha nó amuigh san aigéin mór.<ref>{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin|title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 87|url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref> == Cur Síos == De réir tagairtí áirithe, bíonn siad chomh mór sin go <q>shughadh an ollphiast chúiche agus shéideadh uaithi crainn na coille trí n-a cuid sranntaraighe</q>.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Seán Óg Mac Murchadha Caomhánach|date=1942|url=https://web.archive.org/web/20190813175158/https://www.forasnagaeilge.ie/wp-content/uploads/2016/06/8fddae92ae307b022d964ebe73d45df6.pdf|title=Croidhe Cainnte Chiarraighe|journal=|volume=|issue=|pages=Lch 3586, s.v. 'sughaim'}}</ref> Sa scéal is ársa, b'fhéidir, faoi laoch Gaelach ag cloí ollphéiste, .i. [[Echtra Fergusa maic Léti|Eachtra Fhearghasa mhic Léite]], deirtear go mbíonn an phéist uisce (nó 'mirdris') <q>á méadú agus á laghdú féin ar nós bhoilg ghabha</q>.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Dáithí Ó hÓgáin|title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann|journal=Béaloideas|date=1983|volume=51|pages=Lch 90|url=http://www.jstor.org/stable/20522214|publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref> I leagan déanach de scéal [[Loch Dearg]], ní hamháin go bhfuil an ollphéist (ar a bhaistiú "an Chaol" san insint seo) in ann loch iomlán a chur trí chéile lena himeacht, agus in ann eitilt go hárd sa spéir,<ref><q>tug aghaidh ar an loch agus a craosbheol osluighthe agus do ghabh ag iobhadh an locha 'na thonntaibh tascacha; agus iar sin tug lúbadh róchruaidh ar a corp agus do éirigh i néallaibh an aidhéir agus i bhfraoighthibh na firmameinte ionnas nár bh'fhéidir d'aon [a fhaicsin] cár ghabh sí go ceann tréimhse fada d'aimsir.<\q> (lúibíní sa téacs clóite)<br />{{Luaigh foilseachán|author=An tAthair Pádraig Ua Duinnín|date=1917|url=https://archive.org/details/meguidhirfhearma00dinn/page/n7/mode/2up|title=Me Guidhir Fhearmanach|journal=|volume=|issue=|Eagarthóir=|pages=lch 24|publisher=Cumann Buanchoimeádtha na Gaedhilge|location=Baile Átha Cliath}}</ref> ach is féidir léi méid mór d'ábhar éigin a theilgean as a béal amach <q>mar chith gainnmhidhe cloichshneachta</q> freisin.<ref><q>Annsoin do oscuil a craosbheol agus do scéith a hurchroidhe feadh an locha mar chith gainnmhidhe [nó] cloichshneachta agus go formhórach fa shúilibh an tailginn gona chléircibh, ionnas gur mhachtnuigheadar go mór an naoimhchléir re huamhan na hiolphéiste;</q> (lúibíní sa téacs clóite)<br />{{Luaigh foilseachán|author=An tAthair Pádraig Ua Duinnín|date=1917|url=https://archive.org/details/meguidhirfhearma00dinn/page/n7/mode/2up|title=Me Guidhir Fhearmanach|journal=|volume=|issue=|Eagarthóir=|pages=lch 24-25|publisher=Cumann Buanchoimeádtha na Gaedhilge|location=Baile Átha Cliath}}</ref> Sa leagan seo, luaitear an Chaol mar 'phéist', mar 'fheithide', mar 'iolphéist', agus mar 'nathair neimhe'. Uaireanta, is mar 'phéist' a dhéantar cur síos ar [[Onchú|onchoin]].<ref>{{Luaigh foilseachán|author=N. J. A. Williams|title=Of Beasts and Banners the Origin of the Heraldic Enfield|journal=The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland|date=1989|volume=119|pages=Lch 73-5|url=https://www.jstor.org/stable/25508971|publisher=Royal Society of Antiquaries of Ireland|language=Béarla}}</ref> Mar sin, tá seans nach mbíodh de dhifir idir onchú agus ollphéist ach a dtomhas. ==Finscéalta== Is iomaí scéal mar a bhíonn [[Fionn mac Cumhaill]] nó laoch nó naomh eile i gcomhrac le hollphéist. Sampla tábhachtach is ea an [[Laoi|laoi]] [[Seilg Sléibhe Truim]], mar a bhfuil liosta fada de lochanna, aibhneacha agus gleannta a bhí torathar á áitreamh.<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin |title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 87-88 |url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref> Dar le [[Dáithí Ó hÓgáin]], b'ionann fadó ainsprideanna, plánna agus péisteanna ó thaobh feidhme de, sa chiall is gur dhualgas do laochra iad a chur faoi chos. Bhí sé den tuairim gur ó scéal a dhíothaithe na nollphéisteanna a tháinig an scéal níos déanaí gurb é [[Naomh Pádraig|Naobh Pádraig]] a dhíbir na nathracha ó Éirinn.<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Dáithí Ó hÓgáin|title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann|journal=Béaloideas|date=1983|volume=51|pages=Lch 93-6|url=http://www.jstor.org/stable/20522214|publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society|issue=}}</ref> [[Íomhá:Lough derg november.jpg|alt=Radharc ar loch mín dorcha|mion|[[Loch Dearg]], a bhí dath na fola air ar feadh trí lá ⁊ mí ⁊ bliain i ndiaidh do na Fianna ollphéist a mharú ann]] ===Ollphéisteanna Mór le Rá=== *[[Niseag|Ollphéist Loch Nis (Niseag)]] *Ollphéist Loch Dearg<ref>{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin |title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 88 |url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref> ===Buntéacsanna=== Ní liosta críochnúil é seo a leanas. *[[Echtra Fergusa maic Léti|Eachtra Fhearghasa Mhic Léite]] (8ú Céad) *[[Táin Bó Fraích|An Táin Bó Fraích]] (8ú Céad) *[[An Dinnseanchas Meadarachta|An Dinnseanchas Meadarach]] (11ú Céad) *[[Agallamh na Seanórach]] (12ú Céad) *[[Seilg Sléibhe Truim]] (15ú Céad) *[[Seilg Locha Deirg]] (16ú Céad) ==Tionchar== [[Íomhá:Lough Muskry - geograph.org.uk - 833518.jpg|alt=Scata daoine ag ligint a scíth ar thaobh locha ar lá breá|mion|Turasóirí i mbaol a mbáis sna [[Na Gaibhlte|Gaibhlte]]?]] Bhí an oiread fhaitís ag daoine roimh na harrachtaí seo, nuair a bhí scéim uisce a bhí beartaithe do [[Tiobraid Árann (baile)|Bhaile Thiobraid Árainn]] sa [[19ú haois|naoú haois déag]] a bhainfeadh uisce d'Ard-Loch, áit a bhí ollphéist in ainm is a bheith ann, gur chuir daoine i gcoinne an scéim ar eagla go dtiocfadh an ollphéist isteach sna píobaí.<ref>{{Luaigh foilseachán |author=Dáithí Ó hÓgáin |title='Moch Amach ar Maidin dé Luain!' Staidéar ar an seanchas faoi ollphiasta i lochanna na hÉireann |journal=Béaloideas |date=1983 |volume=51 |pages=Lch 97 |url=http://www.jstor.org/stable/20522214 |publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann/Folklore of Ireland Society}}</ref> ==Féach Freisin== *[[Onchú]] *[[Dobharchú (osnádúrtha)|Dobharchú]] *[[Each Uisce]] *[[Niseag|Ollphéist Loch Nis]] *[[:Catagóir:Áitribh Arrachtaí|Áitribh Arrachtaí]] ==Tagairtí== <references/> [[Catagóir:Arrachtaí]] [[Catagóir:Miotaseolaíocht na nGael]] [[Catagóir:Béaloideas na hÉireann]] 9d5udyv62ltt8kfa9sbe6df4fi6hsi1 0 50612 1086343 1085621 2022-08-23T02:13:08Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Réad Réalteolaíoch}} [[Satailít]] nádúrtha de chuid [[Satarn (pláinéad)|Satairn]] (an 18ú ceann) ar thángthas air i [[1990]] i ngrianghrafanna a tógadh 9 mbliain roimhe ag [[Voyager]] 2. Trastomhas 20 km aige. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} [[Catagóir:Gealaí Shatairn]] h71kby2myok51zrxl1pitbz1ri7e2ou 0 51207 1086041 1084820 2022-08-22T18:11:35Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Ailtireacht|Ailtire]] a rugadh i bPriestley Plantation, Paróiste St. James, [[Louisiana]] ab ea '''Henry Hobson Richardson''' ([[29 Meán Fómhair]] [[1838]] – [[27 Aibreán]] [[1886]]). Thosaigh sé athbheochan Rómhánúil sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]], agus mar thoradh tháinig stíl ailtireachta oirirc Mheiriceánach chun cinn. Dhear sé eaglaisí—Eaglais na Tríonóide i m[[Bostún]] ([[1872]]–[[1877]]), mar shampla—Foirgnimh Chontae Allegheny i [[Pittsburgh|bPittsburgh]] (1884–1888), agus na hallaí cónaithe in [[Ollscoil Harvard]] ([[1879]]–[[1884]]). Áirítear é, in éineacht le [[Louis Sullivan]] agus [[Frank Lloyd Wright]], mar dhuine de "Thríonóid Ailtireachta na Stát Aontaithe". Fuair sé bás in Brookline, Massachusetts. == Gailearaí == <gallery perrow=4> Íomhá:Allegheny County Courthouse pittsburgh.jpg|Cúirt Chontae Allegheny, Pittsburgh Íomhá:RichardsonAlleghenyCHBridge.jpg|An droichead a nascann foirgnimh Chontae Allegheny Íomhá:Ames Free Library (North Easton, MA) - oblique view.JPG|Dhear Henry Richardson an Ames Free Library i North Easton, [[Massachusetts]] Íomhá:Warder-Totten House.JPG|Warder-Totten House, [[Washington, D.C.]] </gallery> ==Naisc Sheachtracha== [http://www.dmoz.org/Arts/Architecture/History/Architects/R/Richardson,_Henry_Hobson/ Naisc a bhaineann le H. H. Richardson] {{Commonscat|H. H. Richardson}} {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Richardson, Henry}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1838]] [[Catagóir:Básanna i 1886]] [[Catagóir:Ailtirí Meiriceánacha]] llc3exoveftdhj2vwr4qenqhhgmsf12 0 51433 1086479 690479 2022-08-23T02:55:46Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki D'fhionn an matamaiticeoir [[Albain|Albanach]] [[John Napier]] logartaim chun fadhbanna méadaithe is roinnte a dhéanamh níos simplí. Thóg sé táblaí [[logartam]] chun na próisis seo a dhéanamh. Mar shampla, má tá 1,000 (nó 103) le méadú faoi 100,000 (nó 105), ní gá a dhéanamh ach na forscripteanna a shuimiú: 3 + 5 = 8, chun an freagra 108 a fháil. Le logartaim, is féidir an próiseas a dhéanamh chomh simplí sin i gcás aon uimhreacha is gá, agus is uimhreacha de shaghas na bhforscripteanna atá ar an scála logartamach. Is scálaí logartamacha iad [[scála Richter]] agus deicibeilí (dB). {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} 4t7cpg0gm6ip3rczwfdf85uf03cd6zg 0 52102 1086344 923551 2022-08-23T02:13:12Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Cosmic Background Explorer spacecraft model.png|mion|Taiscéalaí Cúlra Chosmaigh]] [[Satailít (spásárthach)|Satailít]] a lainseáil [[NASA]] i [[1989]] chun staidéar a dhéanamh ar an [[radaíocht]] chúlrach chosmach ón g[[An Chruinne|Cruinne]] ab ea an '''Taiscéalaí Cúlra Chosmaigh''' (COBE). Thomhais an tsaitilít [[teocht]] na radaíocha seo mar 2.73 K. I [[1992]] d'aimsigh sé mionathruithe an-bheaga sa teocht, timpeall an 30 milliúnú cuid de [[Ceilvin|cheilvin]]. Is féidir go dtugann na mionathruithe seo léargas ar uainíochtaí bídeacha i ndlús na luath-Chruinne, ar táirgeadh na réaltraí astu. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} 1ydq7qn5wedfalab55sw996t17wfecl 0 52199 1086271 1048229 2022-08-23T01:44:26Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:pangea animation 03.gif|right|frame|Beochan de bhriseadh na for-ilchríoch Pangaea agus gluaiseacht na n-ilchríoch ina dhiaidh sin, ón Triassic Luath ar aghaidh.]] Is é is '''teicteonaic phlátaí''' ann (ón [[Laidin Dhéanach]]: ''tectonicus'', ón [[An tSean-Ghréigis|Ghréigis]]: τεκτονικός "a bhaineann le foirgneamh") ná an [[Teoiric eolaíochta|teoiric a]], a saothraíodh go cinnte sna [[1960idí]], gurb é atá sa litisféar (an screamh agus an maintlín uachtarach) ná ollphíosaí móra, ar a dtugtar plátaí. Bogann na plátaí móra sin go mall i gcomhréir leis na cinn eile timpeall orthu. Tá an tsamhail tógtha ar [[Síobghluaiseacht ilchríochach|teoiric na gluaiseachta ilchríochaí]], coincheap a forbraíodh le linn na chéad cúpla scór bliain den 20ú haois. Ghlac an pobal [[Eolaíocht an domhain|geolaíoch]] leis an teoiric seo, i ndiaidh bailíochtaithe go raibh [[Leathadh ghrinneall na mara|grinneall na farraige ag leathadh]] sna 1950í déanacha agus na 1960í luatha. Míníonn sí síobghluaiseacht na n-[[ilchríoch]], tógáil na sléibhte arda, cosúil leis na [[Himiléithe]] is [[na hAlpa]], [[bolcánacht]] is dáileadh na bolcánachta ar [[An Domhan|Domhan]], fás na ndromanna i láir na n-aigéan is na dtrinsí ar ghrinneall na n-aigéan. Is éard is an [[litisféar]] ann ná sceall an phláinéid is sia amach nó is forimeallaí (an screamh agus an maintlín uachtair), agus atá briste suas i [[Liosta na plátaí teicteonacha|bplátaí teicteonacha]]. Tá litisféar an Domhain comhdhéanta de seacht nó ocht plátaí móra (ag brath ar an gcaoi a bhfuil siad sainithe) agus go leor plátaí beaga. Sna háiteanna a bhuaileann na plátaí lena chéile, cinneann gluaisne choibhneasta na bplátaí an cineál teorainn: [[Teorainn plátaí coinbhéirseacha|coinbhéirseach]], [[Teorainn plátaí dibhéirseacha| dibhéirseach]] nó [[Teorainn plátaí imchoiméadacha|imchoiméadach]]. Tarlaíonn [[Crith talún|creathanna talún]], ghníomhaíocht [[Bolcán|bholcánach]], [[Sliabhsliabh]]-thógáil, agus foirmiú [[Claiseanna aigéanacha|trinse aigéanach]] feadh na [[Éasc (geolaíocht)|teorainneacha plátaí]]. Bíonn gluaiseacht choibhneasta na plátaí raonta de ghnáth ó náid go 100 mm in aghaidh na bliana. Bíonn plátaí teicteonacha comhdhéanta de litisféar aigéanach agus litisféar ilchríochach níos tibhe, ar a bharr bíonn screamh ar leith ann. Feadh theorainneacha cóinbhéirseacha, iompraíonn fodhuchtú plátaí isteach sa mhaintlín. De ghnáth, cúitíonn an t-ábhar caillte agus foirmiú na screimhe aigéanaí nuaí, feadh teorainneacha dibheirseacha plátaí a chéile, tré ghrinneall na farraige a leathnú. Ar an mbealach seo, fanann dromchla iomlán an litisféir mar an gcéanna. Freisin, gairtear 'prionsabal an chreasa iompar' ar thuar na teicteonaice plátaí. Thig teoiricí níos luaithe le fios, cé go bhfuil siad bréagnaithe anois, mholadh go raibh laghdú (crapadh) de réir a chéile nó leathnú de réir a chéile ar fud na cruinne. Bíonn plátaí teicteonacha in ann bogadh toisc go bhfuil níos mó nirt ag litisféar an Domhain ná san [[astanaisféar]] faoin a bhun. Tarlaíonn [[comhiompar]], mar thoradh ar éagsúlachtaí i ndlús cliathánach an mhaintlín. Creidtear go dtiomáineann tosca éagsúla gluaiseacht plátaí, gluaisne ghrinneall na farraige ar shiúl ón droma i lár an aigéin atá ag leathadh (mar gheall ar éagsúlachtaí i topagrafaíocht agus dlús an screimhe, mar thoradh air difríochtaí i bhfórsaí imtharraingthe) agus [[Sracadh (fisic)|sracadh]], trí [[súchán |shúchán]] anuas, ag an chrios fodhuchtaithe. Tá míniú eile sna fórsaí éagsúla a ghineann fórsaí taoide na [[An Ghrian|gréine]] agus na [[An Ghealach|gealaí]]. Tá tábhacht choibhneasta gach ceann de na fachtóirí agus a gcaidreamh lena chéile doiléir, agus fós ina ábhar díospóireachta. Faightear bolcáin is creathanna talún ag na teorainneacha imbhuailte idir na plátaí mar a bhfilltear na carraigeacha is a gcruthaítear sléibhte. Ag na teorainneacha seo fodhuchtaíonn pláta amháin faoin bpláta eile, agus éascann siad thar a chéile ó am go ham. Tarlaíonn bolcáin is creathanna talún maraon le himbhualadh na bplátaí, lúbadh suas na bplátaí is cruthú sléibhte. Cruthaítear ábhar nua plátaí an t-am ar fad freisin ag na dromanna i lár [[An tAigéan Atlantach|an Aigéin Atlantaigh]] is [[An tAigéan Ciúin|an Aigéin Chiúin]] trí phróiseas bolcánach mar a ngluaiseann na plátaí amach ó chéile. Is próiseas leanúnach athchruthaithe is athnuaite ar dhromchla an Domhain é. ==Bunphrionsabail== Tá [[Struchtúr an Domhain|sraitheanna uachtaracha an Domhain]] roinnte ina dha chuid; an [[litisféar]] agus an t-[[astanaisféar]]. Tá sé seo bunaithe ar dhifríochtaí sna h[[airíonna meicniúla]] agus [[Traschur teasa|sa mhodh ina n-aistrítear teas]]. Go meicniúil, bíonn an litisféar níos fuaire agus níos dolúbtha, cé go bhfuil an t-astanaisféar níos teo agus in ann sreabhadh níos éasca. Ó thaobh aistriú teasa de, cailleann an litisféar teas trí sheoladh, cé go n-aistríonn an t-astanaisféar freisin teas trí [[Comhiompar|chomhiompar]] agus bíonn grádán teochta beagnach [[Próiseas aidiabatach|aidiabatach]] aige. Níor cheart an fho-roinnd seo a mheascadh leis an fhoroinn cheimiceach sna sraitheanna céanna sa mhaintlín (déanta suas as an t-astanaisféar agus an chuid den mhaintlín san litisféar) agus an screamh: féadfaí píosa áirithe den mmaintlín a bheith mar chuid den litisféar nó an t-astanaisféar ag tréimhsí difriúla, ag brath ar a theocht agus bhrú. Is é an prionsabal lárnach na teicteonaice plátaí na go mbíonn an litisféar ann mar [[Liosta plátaí teicteonacha| phlátaí teicteonacha]] éagsúla agus ar leithligh, a théann ar dhroim an sreabhánchineálach (solad [[slaodleaisteachas||slaodleaisteach) astanaisféar. Bíonn plátaghluaisní i raon tipiciúil suas go dtí 10-40 mm sa bhliain (fásann Droim an Atlantaigh Láir chomh tapa agus mar a bheadh [[Ionga|d'ingne]]) go dtí thart ar 160 mm / sa bhliain (fasann an [[Pláta Nazca]] thart chomh gasta is a fhásann [[gruaig]]). Tá cur síos ar mheicníocht tiomána na gluaiseachta seo thíos luaite. Bíonn plátaí litisféaracha teicteonacha comhdhéanta de mhaintlín litisféarach forleagtha ag ceachtar de dhá chineál ábhar screimhe nó iad araon: [[screamh aigéanach]] (i dtéacsanna níos sine tugtar [[Sioma]] ó [[Sileacan|shileacan]] agus [[Maignéisiam|maignéisiam]]), agus [[screamh ilchríochach]] ([[sial]] ó sileacain agus alúmanaim). De ghnáth, bíonn litisféar aigéanach 100 km de leithead; a tiús ina fheidhm dá aois: mar a théann an t-am ar aghaidh, fuaraíonn sé go seoltacht agus cuirtear maintlín foluite sa bhreis lena bhonn. Toisc go bhfuil sé cruthaithe ag dromanna i lár na n-aigéan agus go leathnaíonn sé amach, bíonn a tiús mar sin in a fheidhm dá fhad, ón dhroim lár-farraige as a raibh sé cruthaithe. Athraíonn an tiús ó thart ar 6 km ag lár na farraige go dtí níos mó ná 100 km ar chriosanna [[Crios fodhuchtaithe|fodhuchtaithe]]. De ghnáth, bíonn tiús litisféir Ilchríochaigh ~ 200 km, cé go n-athraíonn sé seo go mór idir báisíní, sliabhraonta, agus taobh istigh d'ilchríocha [[Cratón|cratónica]] seasmhacha. Bíonn an dá chineál screamh éagsúil chomh maith i tiús, le screamh ilchríochach i bhfad níos tibhe ná aigéanach (35 km vs 6 km). Tugtar ''teorainn phlátaí'' ar an suíomh a bhualann dhá phláta lena chéile, agus is ar an imeall nó ar an teorainn is mó a tharlaíonn gníomhaíocht ar nós [[crith talún|creathanna talún]] agus cruthú ghnéithe topagrafacha nós [[Sliabh|sléibhte]], [[bolcán|bolcáin]], [[dromanna aigéanacha]], agus [[claiseanna aigéanacha]]. Tarlaíonn an chuid is mó de bholcáin bheo nó ghníomhacha an domhain feadh teorainneacha plátaí, agus is é [[Fáinne Tine an Aigéin Chiúin]] an áit is is gníomhaí agus is forleithne a bhíonn ar eolas, sa lá atá inniu ann. Tá plé agus tuilleadh eolais faoi na teorainn thíos ar aghaidh. Tarlaíonn roinnt bolcán taobh istigh de phlátaí, agus luaitear dífhoirmíochtdí phláta inmheánaigh agus cleitíní an mhaintlín, sna cur síos orthu. Mar a mhínítear thuas, féadfaidh go mbeadh san áireamh i bplátaí teicteonacha screamh ilchríochach nó screamh aigéanach, agus go mbíonn an dá short sa chuid is mó dóibh. Mar shampla, áirítear sa [[Pláta na hAfraice|phláta Afracach]] an ilcríoch agus codanna de urlár an [[An tAigéan Atlantach|Atlantaigh]] agus [[an tAigéan Indiach| na hIndia]]. Tá an t-idirdhealú idir screamh aigéanach agus screamh ilchríochach bunaithe ar a gcuid modhanna foirmithe. Tá screamh aigéanach déanta ag ionaid leata ar ghrinneall na farraige, de réir mar a dhéantar carrigeacha nua san áit ar scar plátaí óna chéile ar dtús, agus tá screamh ilchríochach déanta trí [[stua bolcáin|stuabholcánachas]] agus trí [[fuilleamh (geolaíocht )|fhuilleamh]] na [[Tír-raon|dtír-raonta]] trí phróisis theicteonacha, cé go bhféadfadh go mbeadh seichimh oifilíte ag roinnt de na tír-raonta, sé sin píosaí de screamh aigéanach a mheastar a bheith mar chuid den ilchríoch, nuair a scoireann siad ón timthriall caighdeánach foirmithe agus ó na hionaid leatha agus fodhuchtú faoi bhun na n-ilchríoch. bíonn screamh aigéanach freisin níos dlúithe ná screamh ilchríochach, mar gheall ar a gcuid comhdhéanaimh éagsúla. Tá screamh aigéanach níos dlúithe toisc go bhfuil níos lú [[sileacan|sileacain]] agus níos mó dúl níos troime ([[mafach]]) ná screamh ilchríochach ([[feilseach]]). Mar thoradh ar an srathú dlúis, go ginearálta, luíonn screamh aigéanach faoi bhun leibhéal na farraige (mar shampla an chuid is mó de [[Pláta an Aigéin Chiúin|phláta an Aigéin Chiúin]], cé go bhfuil snámhach screamh ilchríochach os cionn leibhéal na farraige (féach ar an leathanach [[iseastatacht]] chun teacht ar mhíniúchán an phrionsabail). ==Cineálacha teorainn plátaí== [[File:Continental-continental conservative plate boundary opposite directions.svg|thumb|250px|Teorainneacha imchoimeádacha (nó éasc claochlúcháin)]] [[File:Continental-continental constructive plate boundary.svg|thumb|250px|Teorainneacha dibhéirseacha]] [[File:Continental-continental destructive plate boundary.svg|thumb|250px|Teorainneacha coinbhéirseacha]] Trí chineál teorainn plátaí ann, mar aon le cineál measctha, arb iad a sainairíonna ná an tslí a sleamhnaíonn a plátaí i gcoibhneas lena chéile. Bíonn baint acu le cineálacha éagsúla feiniméan dromchla. Is iad seo a leanas na cineálacha éagsúla teorainn plátaí: #Tarlaíonn [[éasc claochlúcháin|teorainneacha imchoimeádacha]] (Eigníomhach) san áit a sleamhnaíonn plátaí le taobh a chéile agus iad ag meilt a chéile, le taobh [[éasc claochlúcháin|éisc chlaochlúcháin]], áit nach ndéantar carraigeacha. Bíonn gluaisne choibhneasta an dhá pláta cléchliathánach (taobh clé i dtreo an bhreathnóra), sin nó deaschliathánach (taobh deas i dtreo an bhreathnadóra). Tharlaíonn éisc chlaochlúcháin ar fud ionaid leata. D'fhéadfadh creathanna talún láidir a bheith ann ar feadh an éisc. Sampla de teorainn chlaochlúchláin is ea an [[Éasc San Andreas|tÉasc San Aindréas]] in California. #Tarlaíonn [[Teorainn plátaí dibhéirseacha|teorainneacha dibhéirseacha]] (Déanmhasach) áit a scarann na plátaí óna chéile, de bharr grinneall an aigéin a bheith ag leathnú agus ag ceadú fhoirmiú imchuach aigéanaigh nua. Agus an pláta aigéin ag scoilt, cruthaítear droim sléibhe ar ghrinneal an aigéin, leathnaíonn an t-imchuach aigéanaigh, agus ar deireadh, méadaítear achar an phláta ag cruthú go leor bolcán beag agus / nó creathanna talún éadoimhne. Ag criosanna scoilte ilchríoch-le-hilchríoch, d'fhéadfadh teorainneacha dibhéirseacha imchuach aigéanaigh a chruthú agus an t-ilchríoch ag scoilt agus ag leathadh, titeann an scoilt lárnach agus líonann an fharraige t-imchuach. Samplaí de theorainneacha dibhéirseacha, ag criosanna gníomhacha sna dromanna i lár na farraige móire is ea [[Droim an Atlantaigh Láir]] agus [[Droim an Aigéin Chiúin Thoir]], agus ag scoilteadh ilchríoch-le-hilchríoch is ea [[Gleann na Claise Móire]] agus an [[Muir Rua|Mhuir Rua]]. #Tarlaíonn [[Teorainn plátaí coinbhéirseacha|teorainneacha coinbheirseacha]] (Scriosach) (nó imeall gníomhach) áit a mbuaileann na plátaí isteach ina chéile chun [[crios fodhuchtaithe |creasa fhodhuchtaithe]] (pláta amháin ag gluaiseacht faoin ceann eile) nó imbhualadh ilchríochach. Ag criosanna fodhuchtaithe aigéan-le-hilchríoch (m.sh. [[na hAindéis|Sliabhraon na nAindéas]] i Meiriceá Theas, agus [[Sliabhraon na Cascáide]] in Iarthar na Stáit Aontaithe), titeann an dlúth litisféar aigéanach faoi bhun na mór-roinne níos éadlúthe. Leanann creathanna talún conair an phláta atá ag dul síos isteach san astanaisféar. [[Catagóir:Teicteonaic phlátaí|*]] [[Catagóir:Teoiricí Geolaíochta]] [[Catagóir:Seismeolaíocht]] [[Catagóir:Geoidinimicí]] e3lp0hn71bgqswocv05i7kf5xwkabh5 0 52293 1086236 1032984 2022-08-23T01:37:15Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Spásaire]] a rugadh i Maslennikovo [[An Rúis|na Rúise]], agus an chéad [[Bean|bhean]] a d'eitil sa [[Spáseitilt|spás]] ar [[16 Meitheamh]] [[1963]] is ea '''Valentina Tereshkova''' ([[6 Márta]] [[1937]]- ).<ref>{{Lua idirlín|url=http://muinteoirorlaith.weebly.com/uploads/4/5/0/6/45064865/ceacht_1_an_spa%CC%81s_ra%CC%81s.pptx|teideal=Spás Rás|údar=múinteoir Orlaith|dáta=|dátarochtana=2019}}</ref> Ba í an t-aon duine ar eitilt Vostok 6, in airde ar feadh trí lá. Is í fós an bhean is óige a chuaigh lasmuigh d'[[atmaisféar]] [[An Domhan|an domhain]] riamh, agus an t-aon bhean a bhí ina aonar, gan fear in aice léi. Oibrí [[Monarcha|monarchan]] ab ea Tereshkova ar dtús agus bhí [[paraisiút]]áil aici mar [[Caitheamh aimsire|chaitheamh aimsire]]. Ocht mhí déag ag traenáil a bhí i gcéist roimh an turas. Thug na [[Nuachtán|nuachtáin]] “Cosmonette” uirthi ag an am. Ach turas an-chontúirteach a bhí ann ag an am, agus bhí misneach thar na bearta ag Tereshkova. [[Íomhá:Soviet Union-1963-Stamp-0.10. Valentina Tereshkova.jpg|mion|clé|Tereshkova ar stampa ón Aontais Shóivéadaigh sa bhliain 1963.]] [[Íomhá:RIAN archive 612748 Valentina Tereshkova.jpg|clé|mion|179x179px|1969]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Tereshkova, Valentina}} [[Catagóir:Spásairí Rúiseacha]] [[Catagóir:Feiminigh]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1937]] [[Catagóir:Daoine beo]] r9rd4symrsyh8xcqyrw0xs8yvwdmbsr 0 52439 1086264 960419 2022-08-23T01:43:27Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Sa [[Géinitic|ghéinitic]], próiseas ina ndéantar cóip chomhlántach [[Aigéad ribeanúicléasach|RNA]] de ghéin ar leith ar an [[Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach|DNA]]. Ní mór go mbeidh an DNA nó an [[Crómaitin|chrómaitin]] i gcumraíocht oscailte chun gur féidir leis na próitéiní ar leith (na fachtóirí tras-scríofa) ceangal le tionscnóir na géine atá le tras-scríobh. [[Einsím|Einsímí]], a dtugtar ''polaiméaráisí RNA'' orthu, a chuireann tras-scríobh i bhfeidhm. Go minic bíonn tras-scríobh mar seo deilíneach. {{Fréamh an Eolais}} {{síol}} 1yaapz2wnjfkgibb6tsx9g4cctgpkl8 0 52800 1086277 1052024 2022-08-23T01:46:21Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Úrscéalaí]], [[drámadóir]] agus [[iriseoir]] [[Francaigh|Francach]] ab ea '''Émile Édouard Charles Antoine Zola''' ([[2 Aibreán]] [[1840]] - [[29 Meán Fómhair]] [[1902]]), mar aon le bheith an [[scríbhneoir]] is cáiliúla as lucht scoil liteartha an nádúrachais, agus scríbhneoir tábhachtach i bhforbairt an nádúrachais [[amharclann]]<nowiki/>aíochta chomh maith. Intleachtóir mór le rá ab ea Zola sa Fhrainc agus bhí páirt mhór aige i saoradh [[Alfred Dreyfus]], oifigeach [[Fórsaí armtha|airm]] a cúisíodh agus a ciontaíodh san éagóir. eachtra a taifeadadh sa cheannlíne [[Nuachtán|nuachtáin]] cháiliúil sin, ''[[J'accuse (1898)|J'accuse]]'' ("Cúisím") 1898). Bhí Zola gafa in achrann leabhail dá bharr, agus theith sé go [[Sasana]], áit ar fhan sé ar feadh bliana. Ainmníodh Zola do [[Duais Nobel na Litríochta|Dhuais Nobel na Litríochta]] den chéad agus den dara huair a bronnadh í, sa bhliain 1901 agus arís sa bhliain 1902. ==Óige == Rugadh Zola i b[[Páras]] sa bhliain 1840. B'[[Innealtóireacht|innealtóir]] [[Iodálach]] é a athair, François Zola (nó Francesco Zola mar a tugadh air ar lá a bhreith), a rugadh sa [[An Veinéis|Veinéis]] i 1795 agus a dhear Damba Zola in [[Aix-en-Provence]], agus ba bhean Fhrancach í a mháthair. D'aistrigh an [[teaghlach]] go Aix-en-Provence in oirdheisceart na Fraince nuair a bhí Émile trí bliana d'aois. Fuair a athair bás ceithre bliana ina dhiaidh sin, sa bhliain 1847, agus fágadh a bhean chéile ina dhiaidh ag brath ar phinsin ghann. Sa bhliain 1858 d'aistrigh muintir Zola go Páras, agus chuaigh cara dá chuid óna leanbaíocht, [[Paul Cézanne]], chun fanacht ina chuideachta leis ann. Thosaigh Zola ag scríobh sa stíl rómansúil. Bhí a mháthair ag súil go mbainfeadh sé amach gairm bheatha sa [[dlí]] dó féin ach theip air sa scrúdú Baccalauréat. Sula bhfuair Zola a chéad deis mar scríbhneoir, d'oibrigh Zola mar chléireach i gcomhlacht [[Long|loingis]] agus ina dhiaidh sin i rannóg dhíolacháin [[Foilsitheoireacht|foilsitheora]] (Hachette). Scríobh sé [[Léirmheas Leabhar|léirmheas]]<nowiki/>anna [[ealaín]]<nowiki/>e agus liteartha i [[Nuachtán|nuachtáin]]. Mar [[iriseoir]] polaitiúil, níor cheilt Zola an mhíghnaoi a raibh aige ar [[Napoleon III|Napoléon III]], a raibh ina [[uachtarán]] de réir bhunreacht Dara Impireacht na Fraince, sular bhain sé lántairbhe as an údarás sin chun [[coup d'état]] a chur i gcrích, eachtra a cuireadh é i gcoróin mar impire.[[File:Manet, Edouard - Portrait of Emile Zola.jpg|thumb|Manet, Edouard - Portráid d'Émile Zola|clé]] ==Scríbhneoireacht == Le linn na mblianta tosaigh dá ghairm mar scríbhneoir, scríobh Zola go leor gearrscéalta agus aistí, ceithre dhráma, agus trí úrscéal, ''Contes à Ninon'', a foilsíodh in 1864, ina measc. In 1865 tharraing sé aird na bpóilíní air féin dá bharr an t-úrscéal brachach a scríobh sé, ''La Confession de Claude'' (1865). Briseadh as a phost in Hachette é mar gheall air sin. Foilsíodh an t-úrscéal a scríobh sé, ''Les Mystères de Marseille'', mar shraith in 1867. I ndiaidh foilseacháin a chéad úrscéil thábhachtaigh, [[Thérèse Raquin|''Thérèse Raquin'']] (1867), thug sé faoin tsraith úrscéalta darb ainm [[Les Rougon-Macquart|''Les Rougon-Macquart'']] a scríobh, cuntas faoi shaolta de lucht theaghlach sínte amháin sa Dhara Impireacht. === A shaothar liteartha === [[Íomhá:Paul_Cézanne_-_Paul_Alexis_Lê_um_Manuscrito_a_Zola.jpg|mion|Paul Cézanne - Paul Alexis ag léamh lámhscribhinn do Zola|clé]] Is iad [[úrscéal]]<nowiki/>ta den tsraith 20 úrscéil a dtugtar Les Rougon-Macquart orthu breis is leath den chuid úrscéalta a scríobh sé. Murab ionann [[Honoré de Balzac]], a athchruthaigh a shaothair liteartha i gcruth [[La Comédie Humaine|''La Comédie Humaine'']] agus é i lár é a scríobh, bhí struchtúr an tsraith seo tharraingthe ag Zola ina aigne nuair a bhí sé 28 mbliana d'aois. Suite i nDara Impireacht na Fraince, scrúdaítear tionchar "timpeallachta" an alcóil, an fhoréigin, agus an striapachais ar shaolta na ndaoine sa tsraith seo, tionchair a bhí le brath go suntasach ní ba choitianta le linn an dara bhabhta den [[Réabhlóid Thionsclaíoch]] ná mar a bhí roimhe sin. Déantar scrúduithe ar dá sraith den teaghlach sínte amháin - an tsraith mheasúil (is é sin a rá na hoidhrithe dlisteanacha), na Rougons, agus an tsraith mhímheasúil (an sliocht mídlistineacha), na Macquarts – i rith thréimhse chúig ghlúine den teaghlach. [...] Cé go raibh cairdeas daingean idir Zola agus [[Paul Cézanne|Cézanne]] óna leanbaíocht, d'éirigh eatarthu níos deireanaí ina saol de bharr an dealraimh fhicseanúil ar tharraing sé de Cézanne agus den saol boihéamach d'ealaíontóirí ina úrscéal ''[[L'Œuvre]]'' (''An Sárshaothar'', 1886).[[File:Hal awal GERMINAL.jpg|thumb|GERMINAL|clé]] Fear saibhir ab ea Zola ó 1877 amach, agus bhain sé an-tóir as foilseachán an úrscéil ''[[L'Assommoir]]''; bhí tuarastal níos airde aige ná mar a bhí ag Victor Hugo as sin amach, mar shampla. Le himeacht aimsire d'fhulaing sé a bheith mar cheann feadhna den lucht liteartha na meánaicme agus d'eagair dinnéir cultúrtha ina ''villa'' sóchúlach (ar íoc sé 300,000 franc as) in Médan, in aice le Páras ó 1880 amach. D'fhreastail leithéidí [[Guy de Maupassant]], [[Joris-Karl Huysmans]], agus scríbhneoirí eile ar na cóisirí sin. Tháinig rath mór air mar scríbhneoir, go háirithe de bharr foilseacháin ''[[Germinal]]'' in 1885, agus ansin foilseacháin trí leabhar "na cathracha" - ''Lourdes'' (1894) , ''An Róimh'' (1896), agus ''Páras'' (1897). Thagair Zola dó féin mar cheannaire an Nádúrachais Fhrancaigh, agus tá tionchar a shaothair le brath i gceoldrámaí éagsúla, leithéidí iadsan a chum [[Gustave Charpentier]], go háirithe ''Louise'', sna 1890í. Tá dealramh a shaothair, a spreag coincheapa na hoidhreachtúlachta ([[Claude Bernard]]), an Mainicéasaíochas Sóisialta, agus an [[Sóisialachas Idéalach]], le brath i saothair Nadar, Manet agus Flaubert níos déanaí, freisin. Moladh Zola do [[Duais Nobel na Litríochta|Dhuais Nobel na Litríochta]] i 1901 agus arís i 1902. [[Íomhá:AlfredDreyfus.jpg|mion|<big>Alfred Dreyfus</big>|clé]] == Scannal Dreyfus == D’éirigh an scannal Dreyfus, dar le Doise,<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Making Sense of the Rennes Verdict: The Military Dimension of the Dreyfus Affair|url=https://www.jstor.org/stable/261248|journal=Journal of Contemporary History|date=1999|issn=0022-0094|pages=499–515|volume=34|issue=4|doi=10.2307/261248|author=Robert E. Kaplan}}</ref> as plota a chum oifigigh shinsearacha in arm na Fraince le dallach dubh a chur ar na Gearmánaigh.<ref name=":1" /> ==== 1894 ==== I mí Mheán Fómhair 1894, tháinig oifigigh Francacha ar fhaisnéis go raibh duine éigin ag scaoileadh rúin mhíleata d’Ambasáid na Gearmáine i bPáras. Bhí fiosrúchán ann. Shocraigh an Coirnéal Jean Sandherr, agus ceannaire ar an Roinn Staitistiúil (rúnseirbhís na Fraince) ar dhuine soineanta a chlaonadh mar fhealltóir. Francach ab ea an Captaen Alfred Dreyfus, oifigeach [[airtléire]] in airm na Fraince agus [[An Giúdachas|Giúdach]]. Bhí drochamhras ag oifigigh shinsearacha ar Dreyfus. Tháinig sé as [[Alsace]], labhair sé [[An Ghearmáinis|Gearmáinis]] agus bhí an [[frith-Sheimíteachas]] láidir ag an am. Agus bhí fuath ag a chomhoifigigh air, agus Dreyfus toirtéiseach ag an am céanna, is cosúil.<ref name=":1">{{Luaigh foilseachán|author=Aodhán Ó Raghailligh|date=D.F. 2012|url=|title=Oscar Wilde agus l'affaire Dreyfus|journal=|volume=|issue=An tUltach 89 (10), lch 14-15}}</ref> Agus chun creidiúint Esterhazy a ardú leis na Gearmánaigh, dar le Doise,<ref name=":0" /> cúisíodh Dreyfus san éagóir. Oifigeach eile, [[Ferdinand Walsin Esterhazy]], ab ea an spiaire. Ach dar le Doise,<ref name=":0" /> bhí Esterhazy mar ghníomhaire ar an dá thaobh. A orduithe – eolas bréagach nó eolas áibhéalach a thabhairt do na Gearmánaigh, gach sórt eolais chun an dallamullóg a chur ar na [[Gearmánaigh|Gearmánigh]]. (níl san fhianaise ach buille faoi thuairim, fós inniu). Níos déanaí, sa bhliain 1898 fuarthas Esterhazy neamhchiontach, chuaigh sé go dtí Sasana agus bh sé ag bailiú a phinsin ón Roinn Staitistiúil i Sasana go dtí na [[1920idí]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Ferdinand Walsin Esterhazy|url=https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ferdinand_Walsin_Esterhazy&oldid=178542308|journal=Wikipédia|date=2021-01-07|language=fr}}</ref> ==== 1895 ==== I mí Eanáir 1895, cuireadh cúirt airm ar Dreyfus (35 bliain d'aois ag an an) as rúin mhíleata a thabhairt don attaché míleata Gearmánach i bPáras, Max von Schwartzkoppen. Bhí Dreyfusan t-aon oifigeach Giúdach ar fhoireann ghinearálta arm frith-Sheimíteach na Fraince. Triaileadh é in airmchúirt, ciontaíodh é i gcion tréasa, agus ionnarbadh é go h[[Oileán an Diabhail]] i n[[Guáin na Fraince]]. Mar an gcéanna, tháinig tinneas ar Sandherr agus ceapadh an Coirnéal Georges Picquart mar cheannaire ar an ‘Roinn Staitistiúil’. Agus ní raibh eolas dá laghad aige ar an ról a d'imir Esterhazy, dar le Doise,<ref name=":0" /> ==== 1896 ==== Tháinig an Leifteanantchoirnéal Georges Picquart ar fhianaise a ciontaíodh oifigeach eile, Ferdinand Walsin Esterhazy, agus chuir sé a chuid ardchéimiúil ar an eolas faoi. Madame Bastian, bean ghlantacháin in Ambasáid na Gearmáine a tháinig ar an fhaisnéis. Bhí sise ina gníomhaire rúnda Francach agus thug sí é dá láimhseálaí, an Coirnéal Hubert Henry ó rannóg mhíleata frithfhaisnéise na Fraince – ‘An Roinn Staitistiúil’.<ref name=":1" /> Seachas beartú chun ainm Dreyfus a ghlanadh, rinne an t-arm cinneadh Esterhazy a chosaint agus áirithiú nach gcealófaí an chéad fhíorasc. Agus chun creidiúint Esterhazy a ardú leis na Gearmánaigh, shocraigh an Coirnéal Jean Sandherr, duine de na cealgairí agus réamhtheachtaí Picquart mar cheannaire ar an Roinn Staitistiúil ar dhuine soineanta a chlaonadh mar fhealltóir. Frith-Sheimíteach amach is amach a bhí i Sandherr. ==== 1897 ==== [[File:Alfred Dreyfus & family.jpg|thumb|Alfred Dreyfus lena theaghlach]] D’fhoilsigh Maor Hubert-Joseph Henry doiciméid a chuir an cuma ar an scéal go raibh Dreyfus ciontach agus ansin rinne sé cinnte de go sannfaí Picquart ar dhualgas san Afraic. Sular imigh sé, d’inis Picquart an méid a raibh ar eolas aige do lucht tacaíochta Dreyfus. Roimh i bhfad ghlac le Seanadóir August Scheurer-Kestner aird a tharraing ar an gcúis, d’fhógair sa Seanad go raibh Dreyfus neamhchiontach agus chuir sé i leith Esterhazy gurbh eisean a bhí ciontach. Ach diúltaigh an [[rialtas]] go gceadófaí an fhianaise nua, ==== 1898 ==== Cuireadh Esterhazy ar triail agus fuarthas neamhchiontach é ar an 11 Eanáir 1898. Chuaigh Zola i bpriacal go scriosfaí a ghairm agus araile ar [[13 Eanáir]] [[1898]] nuair a foilsíodh alt a chum sé, J’accuse, ar chéad leathanach an [[Nuachtán|nuachtáin]] laethúil L’Aurore. Ba ea Ernest Vaughan agus [[Georges Clemenceau]] a reáchtáil an nuachtán, agus ba iadsan a chinn go dtabharfaí foirm litir oscailte chuig an [[Uachtarán]], Félix Faure. Chuir ''J’Accuse'' i leith gur chuir oifigigh ab shinsearaí in Airm na Fraince bac ar phróiseas an chirt. Níos measa bhí siad ciontach den [[Fhrith-Sheimíteachas|fhrith-Sheimíteachais]] nuair a gearradh pionós príosúin saoil ar Oileán an Diabhail go héagórach ar Alfred Dreyfus. Theastaigh ó Zola a léiriú don domhan fianaise nua, a thacaigh cúis Dreyfus, i gcás clúmhillte. Ba chúis deighilte míltí idir an airm frithghníomhach agus an [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Eaglais Chaitliceach]] ar aon taobh amháin, agus an lucht [[Meáin chumarsáide|cumarsáide]] a bhí ní ba liobrálaí ar an taobh eile. Lean le tionchar an cháis le blianta fada. [[File:Felix_Faure2.jpg|thumb|Uachtarán Félix Faure na Fraince]] Ar chomóradh 100 bliain fhoilseachán alt Zola, ghabh ''La Croix'', nuachtán laethúil sa Fhrainc, a leithscéal maidir leis na heagarfhocail frith-Sheimiteacha a scaoil sé le linn an Teagmhais Dreyfus. Ba chor cinniúnach lárnach é foilseachán litir Zola san eachra toisc gurb dhuine mór sa saol poiblí é chomh maith le duine de na smaointeoirí Francacha ba cheannródaíche. Seo rud a tharla agus cuireadh Zola ar thriail ar [[7 Feabhra]] [[1898]], ach ciontaíodh é ar 23 Feabhra agus cuireadh deireadh dá bhallraíocht sa ''[[Légion d’Honneur]]''. Theith Zola go Sasana ionas nach mbeadh air tréimhse a chaitheamh i b[[príosún]]. Bhain sé Stáisiúin Victoria amach ar 19 Iúil gan fiú dóthain ama beart éadaí a phacáil. Chaith sé bliain i [[Londain]], ina raibh sé ina chónaí in Norwood Uachtarach (ó mhí Dheireadh Fómhair 1898 go mí Mheithimh 1899). Ansin cuireadh Picquart i b[[príosún|príosún.]] Ach ansin,an feachtas chun Dreyfus a ligean saor ag dul ó neart go neart, lean na cealgairí faoin Choirnéal Henry ag cumadh fianaise nua le hé a choinneáil i ngéibhinn.. I mí Lúnasa 1898, gabhadh an Coirnéal Henry agus ghearr sé a scornach i bpríosún; [[féinmharú]] b'fhéidir. ==== 1899 ==== I mí Feabhra 1899, d’éag Uachtarán na Fraince, [[Félix Faure]], an fear ar scríobh Zola ''J’Accuse'' chuige. Toghadh [[Emile Loubet]] ina áit. Níos moille sa bhliain saoradh Dreyfus agus tugadh ar ais chun na Fraince é. Tugadh cead do Zola filleadh ar an Fhrainc in am titim an rialtais a bhreithniú. Thug an [[rialtas]] rabhadh do Zola pardún a fháil (seachas cúiteamh), rud a d'fhágfadh go mbeadh sé saor (ach amháin go nglacfadh sé go raibh sé ciontach), nó go dtriailfeadh sé den athuair, agus go gciontaíodh é arís den athuair gan aon agó. Cé gurb léir nach raibh sé ciontach, roghnaigh sé glacadh leis an bpardún. Dúirt Zola “Tá an fhírinne ag máirseáil, agus níl rud ar bith a gcuirfeadh bac air.” ==== 1906 ==== Sa bhliain 1906, cúitigh an Chúirt Uachtarach Dreyfus go hiomlán. Agus ceapadh An Coirnéal Picquart ina [[Aire Rialtais|aire]] cogaidh.<ref name=":1" /> ==== Iarmhairt ==== Aithnítear go forleathan gurbh é an t-alt sin a scríobh Zola in 1898 an comhartha ab shoiléire den chumhacht nua a raibh ag na hintleachtóirí (scríbhneoirí, ealaíontóirí, acadamhaithe) i múnla tuairimí an phobail, na meán cumarsáide agus an stáit. [[Íomhá:Emil Zola.jpg|mion|Emile Zola]] ==Saol pearsanta == [[Íomhá:Zola aux Outrages.png|clé|mion|"Zola aux Outrages", (Henry de Groux 1898): ciontaíodh Emile Zola ar 23 Feabhra 1898 agus theith sé go Sasana.]] Sa bhliain 1862, tugadh saoránacht Fhrancach do Zola. In 1864, bhuail sé ar Éléonore-Alexandrine Meley (a thug Gabrielle uirthi féin). Bean fuála ab ea í agus ceaptar go forleathan gur [[Striapachas|striapach]] í. Phós siad ar an [[31 Bealtaine]] [[1870]]. D'fhan sí lena thaobh ar fad a shaoil iomláin agus bhí páirt lárnach aici le cur chun tosaigh a shaothair. Ní raibh clann acu. Bhí leanbh ag Alexandrine Zola sular bhuail sí ar Zola, leanbh a chuir sí chun uchtú toisc nach raibh sí in ann aire a thabhairt dó. Nuair a d'inis sí an rún seo do Zola i ndiaidh a mbainis, chuaigh siad ar thóir an chailín, ach tharla gur éag an leanbh tamall beag i ndiaidh a breithe. Sa bhliain 1888, chuaigh Zola leis an n[[grianghrafadóireacht]] agus d'éirigh leis cumas sa cheird sin nach mór gairmeach a bhaint amach. [[Íomhá:EmileZola.jpg|mion|Émile Zola]] Sa bhliain chéanna, fostaigh Alexandrine bean fuála Jeanne Rozerot agus cuireadh Jeanne fúithi i dteach Zola in Médan. Thit Zola i ngrá léi agus bhí beirt chlainne aige léi: Denise in 1889 agus Jacques in 1891. Nuair a d'aistrigh Jeanne go Páras, lean Zola ar aghaidh ag tabhairt [[Airgead (eacnamaíocht)|airgid]] di agus ag tabhairt cuairte ar na páistí. I mí Mheán Fómhair 1891 tháinig Alexandrine ar an bhfírinne faoin gcaidreamh bradach agus is beag nár chríochnaigh an [[pósadh]] dá bharr. Nuair a cuireadh réiteach ar an gcoimhlint, áfach, bhí Zola in ann níos mó ama a chaitheamh leis na páistí. I ndiaidh a bháis, thóg siad a ainm mar a sloinne dleathach. == Leabharliosta == [[Íomhá:Ancienne collection François Émile-Zola - Émile Zola 06.jpg|mion|Émile Zola sa bhliain 1900]] *''Contes à Ninon'' (1864) *''La Confession de Claude'' (1865) *''[[Les Mystères de Marseille]]'' (1867) *''[[Thérèse Raquin]]'' (1867) *''[[Madeleine Férat]]'' (1868) *''Nouveaux Contes à Ninon'' (1874) *''Le Roman Experimental'' (1880) *''Jacques Damour et autres nouvelles'' (1880) *''L'Attaque du moulin" (1877),'' gearrscéal ar áirigh in [[Les Soirées de Médan|''Les Soirées de Médan'']] *''[[L'Inondation]]'' (''An Tuile'') novella (1880) *''<u>[[Les Rougon-Macquart]]:</u>'' **''[[La Fortune des Rougon]]'' (1871) **''[[La Curée]]'' (1871–72) **''[[Le Ventre de Paris]]'' (1873) **''[[La Conquête de Plassans]]'' (1874) **''[[La Faute de l'Abbé Mouret]]'' (1875) **''[[Son Excellence Eugène Rougon]]'' (1876) **''[[L'Assommoir]]'' (1877) **[[Íomhá:Zola - La Débâcle.tif|mion|Zola - La Débâcle 1892]]''[[Une Page d'amour]]'' (1878) **''[[Nana (novel)|Nana]]'' (1880) **''[[Pot-Bouille]]'' (1882) **''[[Au Bonheur des Dames]]'' (1883) **''[[La Joie de vivre]]'' (1884) **''[[Germinal (novel)|Germinal]]'' (1885) **''[[L'Œuvre (novel)|L'Œuvre]]'' (1886) **''[[La Terre]]'' (1887) **''[[Le Rêve (novel)|Le Rêve]]'' (1888) **''[[La Bête humaine]]'' (1890) **''[[L'Argent]]'' (1891) **''[[La Débâcle]]'' (1892) **''[[Le Docteur Pascal]]'' (1893) *[[Íomhá:L'Argent by Émile Zola (book cover).jpg|mion|L'Argent le Émile Zola (1902)]]'''''<u>Les Trois Villes:</u>''''' **''Lourdes'' (1894) **''Rome'' (1896) **''Paris'' (1898) *'''''<u>Les Quatre Évangiles:</u>''''' **''Fécondité'' (1899) **''Travail'' (1901) **''Vérité'' (1903, foilsithe tar éis a bháis) **''Justice'' (neamhchríochnaithe) [[Íomhá:Autograf, Zola, Nordisk familjebok.png|clé|mion]] == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1840]] [[Catagóir:Básanna i 1902]] [[Catagóir:Scríbhneoirí Francacha]] 8qqumdgnw6br55gbes23r1sjavzd0s3 0 53045 1086507 1041824 2022-08-23T03:19:26Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite ar an [[leithinis]] [[Tróndairnis]], san [[An t-Eilean Sgitheanach|t-Eilean Sgitheanach]], [[Comhairle na Gàidhealtachd]] é '''Cille Mhoire'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cille Mhoire}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:An t-Eilean Sgitheanach]] [[Catagóir:Comhairle na Gàidhealtachd]] k5ko4nfliwqp8xu0minkqwiqyupis9u 1086508 1086507 2022-08-23T03:21:11Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite ar an [[leithinis]] [[Tróndairnis]], san [[An t-Eilean Sgitheanach|t-Eilean Sgitheanach]], [[Comhairle na Gàidhealtachd]] é '''Cille Mhoire'''.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/kilmuir-skye/|title=Kilmuir|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Cille Mhoire}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:An t-Eilean Sgitheanach]] [[Catagóir:Comhairle na Gàidhealtachd]] 5tqzyy6rasp9j2rpzu1w4ikkbwk8fc4 0 53141 1086008 1047948 2022-08-22T17:11:24Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is scoil ghramadaí do bhuachaillí idir 11-18 bliain d'aois í '''Scoil na Mainistreach''' ([[Béarla]]: ''Abbey [[Bráithre Críostaí|Christian Brothers]]' Grammar School''), bunaithe in [[Iúr Cinn Trá]], i d[[Tuaisceart Éireann]]. == Iarscoláirí == *[[Proinsias Mac Aodhagáin]], 5ú Tánaiste *[[Séamus Mallon]], 1ú LeasChéad-Aire Thuaisceart Éireann *[[Mickey Brady]], Teachta Parlaiminte do Iúr Cinn Trá agus Ard Mhacha *[[Joe Kernan]], iarpheileadóir agus bainisteoir == Tagairtí == {{Reflist}} 5di10vkjhmcxvp9xmdjh3desz9g53mi 1086009 1086008 2022-08-22T17:12:06Z Alison 570 +ref wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is scoil ghramadaí do bhuachaillí idir 11-18 bliain d'aois í '''Scoil na Mainistreach''' ([[Béarla]]: ''Abbey [[Bráithre Críostaí|Christian Brothers]]' Grammar School''), bunaithe in [[Iúr Cinn Trá]], i d[[Tuaisceart Éireann]].<ref>[https://www.abbeycbs.org/abbeyhistory/ Abbey History - Abbey CBS Grammar School Newry]</ref> == Iarscoláirí == *[[Proinsias Mac Aodhagáin]], 5ú Tánaiste *[[Séamus Mallon]], 1ú LeasChéad-Aire Thuaisceart Éireann *[[Mickey Brady]], Teachta Parlaiminte do Iúr Cinn Trá agus Ard Mhacha *[[Joe Kernan]], iarpheileadóir agus bainisteoir == Tagairtí == {{Reflist}} hm7k5y67zet85wwq2mfpk1lbvnqvh67 0 53948 1086142 1041924 2022-08-22T19:50:08Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] beag suite i g[[Comhairle na Gàidhealtachd]], in [[Albain]], é '''Salachaidh'''. Tá an gráigbhaile suite ar an bhruach thuaidh de Loch Long.<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/sallachy/|title=Sallachy|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Salachaidh}} [[Catagóir:Bailte in Albain]] [[Catagóir:Comhairle na Gàidhealtachd]] 623stmucmxdbvz0zzq41j80ga6x3mki 0 54622 1086138 987685 2022-08-22T19:48:30Z Kevin Scannell 340 AAA wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} Is [[sliabh|sléibhte]] in [[Albain]] í '''Monadh Oicheal''', atá suite i g[[Comhairle Shruighlea]].<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/ochil-hills/|title=Ochil Hills|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol-tír-gd}} {{DEFAULTSORT:Monadh Oicheal}} [[Catagóir:Sléibhte agus sliabhraonta na hAlban]] [[Catagóir:Comhairle Shruighlea]] j0jnpr2eju39jdawfksmvnvg7wi7kgi 1086139 1086138 2022-08-22T19:48:47Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Monadh Ochail]] go [[Monadh Oicheal]]: AAA wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} Is [[sliabh|sléibhte]] in [[Albain]] í '''Monadh Oicheal''', atá suite i g[[Comhairle Shruighlea]].<ref>{{Cite web-en|url=https://www.ainmean-aite.scot/placename/ochil-hills/|title=Ochil Hills|dátarochtana=2022-08-22|language=en|work=Ainmean-Àite na h-Alba}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol-tír-gd}} {{DEFAULTSORT:Monadh Oicheal}} [[Catagóir:Sléibhte agus sliabhraonta na hAlban]] [[Catagóir:Comhairle Shruighlea]] j0jnpr2eju39jdawfksmvnvg7wi7kgi 0 55661 1086532 964678 2022-08-23T05:14:30Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[File:2000+_year_global_temperature_including_Medieval_Warm_Period_and_Little_Ice_Age_-_Ed_Hawkins.svg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:2000+_year_global_temperature_including_Medieval_Warm_Period_and_Little_Ice_Age_-_Ed_Hawkins.svg|mion|<ref name="Hawkins_20200130">{{cite web|url=https://www.climate-lab-book.ac.uk/2020/2019-years/|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200202220240/https://www.climate-lab-book.ac.uk/2020/2019-years/|archivedate=February 2, 2020|last1=Hawkins|first1=Ed|title=2019 years|website=climate-lab-book.ac.uk|date=January 30, 2020|url-status=live}} ("The data show that the modern period is very different to what occurred in the past. The often quoted Medieval Warm Period and Little Ice Age are real phenomena, but small compared to the recent changes.")</ref>]] Is éard is '''Tréimhse The na Meánaoise'''<ref>Medieval Warm Period</ref> ná tréimhse ina raibh aeráid the i dtíortha timpeall an Atlantaagh Thuaidh, idir AD [[950]] go [[1250]]. == Tagairtí == {{reflist}} [[catagóir:Aimsir]] [[catagóir:Aeráid]] [[catagóir:Téamh domhanda]] 1qqnugz430tlckedo2ld6cm4dt4g9tr 0 56791 1086328 1059481 2022-08-23T02:07:16Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is amhránaí, ceoltóir, léiritheoir agus cumadóir amhráin Éireannach í '''Imelda Mary Higham''' (''Gaeilge: Imelda Máire Higham'') (rugadh í leis an ainm Imelda Mary Clabby ar an 10ú Iúil 1974), athnaítear go proifisiúnta í mar '''Imelda May'''. Rugadh agus tógtha ins [[Na Saoirsí]], i [[Baile Átha Cliath|mBaile Átha Cliath]], thosaigh sí a gairm sa cheol ag aois a 16 - ag seinnt le roinnt bannaí ceoil agus ceoltóirí áitiúil - sular bhunaigh sí a banna féin i 2002. Scaoil sí a céad albam, ''No Turning Back'', i 2003 agus bhog sí go [[Londain]] sa [[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]] lena fear chéile agus giotáraí Darrel Higham i ndiaidh gur scaoileadh é. Sheinn sí ar an gclár ceoil ''Later... with Jools Holland'' ar an [[BBC|mBBC]] i 2008. Bliain níos déanaí, scaoil sí an t-albam, Love Tattoo (2009). Scaoileadh a tríú albam, Mayhem, sa bhliain 2010 agus d'éirigh sí ainnniú a fháil i gcomhair an Choice Music Prize. Cé go bhfuil aithne uirthi mar amhránaí, seinneann May an [[bodhrán]], [[giotár]], [[dordghiotár]] agus an [[tambóirín]] chomh maith. Tá aithne ar May i gcomhair a stíl cheoil rockabilly agus déantar comparáid idir ise agus bean ceoltóirí [[snagcheol]] ar nós Billie Holiday. Bhuaigh sí an duais Meteor, an 'Ceoltóir Is Fearr' i 2009. ==Saol agus Gairm Luath == Rugadh May i m[[Baile Átha Cliath]] ar [[10 Iúil]] [[1974]] sna [[Na Saoirsí|Saoirsí]] i lár na cathrach. Is í an duine is óige de chúigear - a deirfiúracha Edel Foy agus Maria O'Reilly, agus a deartháireacha Brendan Clabby agus Fintan Clabby. I 1991, d'fhreastail May ar Coláiste Sinsireach Baile Formaid, áit a rinne sí staidéar ar ealaíon, grafaic srl. Bhí an-tionchar ag ceol tíre agus rac is roll uirthi, go háirithe [[Buddy Holly]], Eddie Cochran, agus Gene Vincent. Sula raibh sí naoi mbliana d'aois, bhí sí mar leantóir ar ceol rockabilly agus na gormacha, go háirithe Elmore James agus Billie Holiday. Agus í ceithre bliana déag d'aois, chan sí i bhfógra i gcomhair Findus Fish Fingers; agus dúirt sí le [[Graham Norton]] ar a chlár cainte go raibh daoine ag glaoigh "Fish Finger Girls" uirthi agus a cairde ar feadh tamaill. Mar sin féin, thosaigh a gairm agus í 16 nuair a thosaigh sí ag canadh sna clubanna i mBaile Átha Cliath agus ó am go ham ní cheadaítear isteach í ina seónna féin de bharr go raibh sí faoi aois. Dúirt sí go raibh sí ag fail séisín ó na ceoltóirí is fearr i mBaile Átha Cliath. Dúirt ceann dóibh go raibh a guth ar fheabhas ach caithfear é a gharbhú. Timpeall an am seo, bhí a hathair ag tiomáint May go gig, agus í ag caoineadh i ndiaidh scaradh óna mbuachaill, agus chur sé ceist uirthi, "An bhfuil do chrói briste? Iontach. Anois is féidir leat [[Na Gormacha|na gormacha]] a chanadh." Nuair a bhí sí sa[[An Ríocht Aontaithe|Ríocht Aontaithe]] i 1998, chan sí le Blue Harlem agus Mike Sanchez. ==Gairm Ceoil== Thosaigh May a gairm proifisiúnta ceoil i 2003. Chruthaigh sí a banna agus scaoil sí ''No Turning Back ,'' faoi a hainm a bhí uirthi roimh a phós sí, Scaoil sí a céad albam ''No Turning Back'' sa bhliain 2003. Scaoil sí a dara albam ''[[Love Tattoo]]'' ar an 20 Deireadh Fómhair 2008. Scaoil sí a tríú albam ''[[Mayhem]]'' ar an 3 Meán Fómhair 2010. Scaoil sí a ceathrú albam ''[[Tribal]]'' ar an 28 Aibreán 2014. Scaoil sí a cúigiú albam ''[[Life Love Flesh Blood]]'' ar an 7 Aibreán 2017. ==Saol Pearsanta== Phós May le [[Darrel Higham]] i 2002 agus tá páiste amháin acu. Rugadh a hiníon, Violet Kathleen Higham, ar 23 Lúnasa, 2012. D'fhógair siad go raibh siad ag scaradh ar an 17 Iúil, 2015. Is [[An feoilséanadh|feoilséantóir]] í May. == Dioscliosta == {{Príomhalt|Dioscliosta Imelda May}} *''[[No Turning Back]]'' (2003) *''[[Love Tattoo]]'' (2008) *''[[Mayhem]]'' (2010) *''[[Tribal]]'' (2014) *''[[Life Love Flesh Blood]]'' (2017) ==Baill an bhanna== *Imelda May – amhránaí, [[bodhrán]] *Al Gare – [[Olldord]], [[Dordghiotár]] *Steve Rushton – [[drumaí]] *Dave Priseman – [[trumpa]], [[Flúgalchorn]], [[cnaguirlisí]], giotár == Gradaim agus ainmniúcháin == Tá 2 ghradam buaite ag May. Tá 3 ainmniúchán faighte aici. == Tagairtí == {{reflist}} {{síolta ceol}} {{DEFAULTSORT:May, Imelda}} [[Catagóir:Ceoltóirí Éireannacha|May, Imelda]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1974]] [[Catagóir:Imelda May]] [[Catagóir:Daoine as Baile Átha Cliath]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Mná Éireannacha]] ocpe38nhbxbyp5zgzhdf0mfhz1q7n9h 0 57604 1086158 747591 2022-08-22T19:57:23Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[baile]] suite i g[[Contae Durham]] é '''Kelloe'''. {{Síol-tír-en}} {{DEFAULTSORT:Kelloe}} [[Catagóir:Bailte agus cathracha i Sasana]] [[Catagóir:Contae Durham]] 0pxv79afzc2q9zp7mbo2ojr4kkdaatk 0 57638 1086043 803388 2022-08-22T18:15:00Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is [[bruachbhaile]] suite i [[Newcastle upon Tyne]] é '''Fenham'''. Bhí 10,954 duine ina gcónaí i bhFenham i 2011. {{Síol-tír-en}} {{DEFAULTSORT:Fenham}} [[Catagóir:Bailte agus cathracha i Sasana]] [[Catagóir:Newcastle upon Tyne]] [[Catagóir:Tyne and Wear]] edk0ehrlt31ol3c0p2qb4zrjidj7oya 0 58022 1086367 1062621 2022-08-23T02:18:33Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{glanadh}} [[Íomhá:Firefly logotype.svg|mion]] Sraith [[Teilifís|teilifíse]] "space western" is ea '''''Firefly'''''. Chruthaigh an stiúrthóir [[Joss Whedon]] é le comhoibriú óna [[Comhlacht|chomhlacht]] ''Mutant Enemy Productions''. Ba é Whedon agus [[Timothy Minear|Tim Minear]] na táirgeoirí feidhmeannacha. Tá an clár suite sa bhliain 2517 i ndiaidh teacht an [[duine|chine daonna]] i gcóras réaltrach nua. Léiríonn an tsraith na heachtraí den chriú tréigtheoireach de "''Serenity''", ceann dena [[Spásárthach|longa spá]]<nowiki/>stoireachta "''Firefly''". Glacann na príomhcharachtair róil mar an naonúr a chónaíonn ar Serenity, nó i bh[[Focal|focail]] Whedon: "naonúr a chaitheann súil ar dhorchadas an [[Grianchóras|spáis]] agus atá ag féachaint ar naoi rudaí éagsúla."<ref>[http://jam.canoe.ca/Television/TV_Shows/F/Firefly/2002/07/22/734323.html "Firefly series ready for liftoff" ó canoe.ca (26-11-2004)] - Aisghabháil: 7-8-2014</ref> [[Íomhá:Firefly logotype - F.png|clé|mion]] Pléann an clár saol grúpa daoine a ghlac páirt i gcogadh cathartha ar an taobh a cailleadh, chomh maith le daoine eile atá ina gcónaí ar imeall na sochaí mar chuid de chultúr ceannródaíoch. Sa todhchaí, ba iad [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|na Stáit Aontaithe Mheiriceá]] agus [[an tSín]] na sárchumhachtaí deireanach agus chruthaigh siad rialtas cónaidhmeach idir-réaltrach: '' 'An Alliance' ''. Dar le fís Whedon "Ní athroidh aon rud sa todhchaí, beidh dul chun cinn sa teicneolaíocht, ach beidh na fadhbanna polaitiúla, morálta, eiticiúla céanna againn."<ref>"Serenity: Relighting the Firefly" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 7-8-2014</ref> [[Íomhá:Greg Edmonson @ the Flanvention.jpg|mion|Greg Edmonson, cumadóir]] Nuair a chéad léiríodh an tsraith ar [[Fox Broadcasting Company|Fox]] sa Gheimhreadh [[2002]], dar le [[Rátálacha Nielsen]] bhí ar an iomlán 4.7 milliún breathnoirí in aghaidh na heipeasóide.<ref>"Cult Telefantasy Series" le Sue Short, leathanach 105 - Aisghabháil: 7-8-2014</ref> Cé go raibh plean ceathair déag eipeasóidí a chraoladh, cuireadh ar ceal é tar éis an aonú eipeasóid déag.<ref>[http://uk.eonline.com/news/44314/fox-squashes-firefly|"Fox Squashes Firefly" ó eonline.com (13-12-2002)] - Aisghabháil: 8-8-2014</ref> In ainneoin a saol gearr d'fhás grúpa lucht leanuna ollmhór ar fud an domhain agus ar líne darb ainm "Browncoats".<ref>[http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/005/757fhfxg.asp "The Browncoats Rise Again" ón Weekly Standard (24-6-2005)] - Aisghabháil: 8-8-2014</ref><ref>[http://www.sfgate.com/entertainment/article/When-Fox-canceled-Firefly-it-ignited-an-2628890.php "When Fox canceled 'Firefly,' it ignited an Internet fan base whose burning desire for more led to 'Serenity'." ón San Francisco Chronicle (8-6-2005)] - Aisghabháil: 8-8-2014</ref> Sa bhliain [[2003]] bhuaigh sé [[Gradam Primetime Emmy]] sa chatagóir "Na hÉifeachtaí Fhísiúila is Fearr i Sraith Teilifíse".<ref>[http://www.awn.com/news/simpsons-and-firefly-win-animation-and-vfx-primetime-emmys|"The Simpsons and Firefly Win Animation and VFX Primetime Emmys" ó awn.com (14-9-2003)] - Aisghabháil: 8-8-2014</ref> Chuir [[TV Guide]] é in ait #5 ina liosta den 60 cláir a raibh cuireadh ar ceal ró luath.<ref>"Cancelled Too Soon" ó TV Guide (3-6-2013) - Aisghabháil: 8-8-2014</ref> == Plota == === Scéal cúlra === Tá an clár bunnaithe sa bhliain 2517 ar phláinéad éagsúla. Ní léiríonn an tsraith go bhfuil na pláinéid sa chóras réaltrach céanna, ach tá fhios againn go bhfuil "''Tiomáint-Domhantarraingthe''" mar mhodh gluaiseachta. Áfach, dheimhnigh an scannán leantach "Serenity" go bhfuil gach pláinéad agus gealach go léir sa chóras céanna agus dhearbhaigh na doiciméad léirithe sa scannán chomh maith le marsantas ilghnéitheacha nach raibh aon "Níos Tapula ná Solas" san uilebhith.<ref>"Serenity: Role Playing Game" le Jamie Chambers, leathanach 198 - Aisghabháil: 8-8-2014</ref> Ó am go ham, déanann na carachtair tagairt ar an "Earth that was" agus léiríonn an scannán gur chuaigh grúpa daoine ar imirce go dtí an corás réaltrach nua i bhfad ó tús na sraithe: "Earth-that-was could no longer sustain our numbers, we were so many".<ref>Serenity (2005) - Aisghabháil: 8-8-2014</ref> Bhunaigh siad pobail ansin le thart ar dhosaen pláinéid agus céadta gealacha. Cóiriodh neart plaineid (modh a chrutaíonn coinníollacha riachtanacha le haghaidh saol ar ghealach) áfach ní bhfuair na lonnaíochtaí ar imeall an chórais aon tacaíocht chun a sibhialtachtaí a fhorbairt. Mar thoradh, bhí timpeallacht imníeach agus tirm ansin, an-chosúil le [[An tIarthar Fiáin|tírdhreach buachaillí bó]]. [[Íomhá:Firefly cast at SDCC 2012.jpg|mion|foireann 2012]] === Achoimriú === Faigheann an clár a hainim ón long spástoireacht Firefly darb ainm "Serenity", baile le haghaidh príomhcharactair an chláir. Tá sé cosúil le [[lampróg]] mar gheall ar a chúl agus bolg na loinge a lasann suas le soilse. Fuair an long a hainm ón Cath Serenity Valley, cath a ghlac Mal agus Zoey páirt ann. Tugadh faoi deara san eipeasóid "Bushwhacked" gur chaill na 'hIndependents' cogadh na saoirse ag Serenity Valley. Ó thús go deireadh na sraithe, is léir go rialaíonn 'An Aliiance' an córas réaltra mar thoradh den bhua sa chogadh. [[Íomhá:Firefly cast 2005 flanvention 1.jpg|clé|mion|333x333px|2005]] Luann tráchtaireacht DVD go mhaireann dhá chultúr éagsúla sa chóras: ceann amháin Iartharach agus ceann eile Áiseach.<ref>"Eipeasóid 1: "Serenity", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 8-8-2014</ref> Tá na pláinéid lárnach faoi smacht An Alliance go daingean, ach ta cosúlachtaí le feiceáil idir na pláinéid agus na gealacha ar imeall an chorais agus An tIarthar Fiain sa 19u haois déag. Tá saoirse de saghas éigean ag na lonnaitheoirí agus na teifigh ar imeall an chórais, ach tá easpa teicneolaíochta le feiceáil i gcomparáid leis na plaineid lárnach. Chomh maith le sin, cónaionn na Reavers, canablaigh fánacha sna áiteanna forimeallacha ("the black") sa spás.<ref>Radhairc ar Mhiranda sa scannán "Serenity" (2005) - Aisghabháil: 8-8-2014</ref> Is é [[Malcolm Reynolds|Malcolm "Mal" Reynolds]] ([[Nathan Fillion]]) captaen an chriu agus léiríonn eachtraí na eipeasóide "Serenity" go bhfuil [[Zoë Alleyne Washburne|Zoey Washburne]] ([[Gina Torres]]) ina príomh-mháta. Is "Browncoats" iad Mal agus Zoey agus throid siad sa Chogadh Aontaithe chun an bata agus an bothar a thabhairt don Alliance ar imeall an chórais, ach théip oraibh. San eipeasóid "Out of Gas" tugamid faoi deara gur cheannaigh Mal Serenity chun a bheith ina chónaí as smacht an Alliance. Is smuigléirí iad anois. Ceann dena plotaí is suntasaigh is ea saolta [[River Tam]] ([[Summer Glau]]) agus a deartháir [[Simon Tam|Simon]] ([[Sean Maher]]). Is páiste éachtach í River a d'fhulaing de bharr turgnaimh an Alliance in institiúid rialtais rúnda. Mar thoradh tá scitsifréine aici agus cloiseann sí guthanna neamhréadacha, agus luadh níos déanaí sa chláir go bhfuil sí in ann smaointe dhaoine eile a chloisteáil.<ref>"R. Tam Sessions" (2005) - Aisghabháil: 10-8-2014</ref> D'éirigh Simon as a phost rathúil mar dhochtúir chun River a shábhail ón Alliance, ach d'éirigh an bheirt mar éalaithigh. Tháinig Simon ar bord Serenity le River i bhfolach sa lastas. San eipeasóid deireanch "Objects in Space", is léir gur ball ceart í River den chlan an Serenity.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 10-8-2014</ref> [[Íomhá:FireflyCastSitting.jpg|mion|2005]] === Príomhghnéithe sa tsraith === Measc den [[ceoldráma spáis|cheoldráma spáis]] agus an seánra iartharáin is ea Firefly a chuireann todhchaí an chine daonachta in iúl duinn i ndomhan ficsean eolaíochta uathúil.<ref>[http://www.theguardian.com/tv-and-radio/2012/mar/27/firefly-your-next-box-set|"Your next box set: Firefly" ón Guardian (23-3-2012)] - Aisghabháil: 10-8-2014</ref> Tá an clár bunnaithe i dtimpeallacht ilchultúrtha, ar an iomlán, is meascán dena chultúir Iartharach agus Áiseach é, ach tá deighilt mhór fós le feicáil idir an bocht agus daoine rachmasacha. Is teanga tánaisteach í an Mandairínis freisin. Dar leis an tráchtaireacht DVD, tá an sochaí mheasctha seo mar thoradh den Chomhghuaillíocht Mheiriceánach-Sínis nuair a leathnaigh SAM agus an tSín amach sa chianspás.<ref>Eipeasóid 2: "The Train Job", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 11-8-2014</ref> [[Íomhá:Firefly - DragonCon 2013.jpg|clé|mion|Firefly - DragonCon 2013]] Dar le Whedon agus Minear, tá ceann dena samplaí is fearr den shocaí le sa chéad eipeasóid nuair atá Mal ag ithe cipíní itheacháin ó stán iartharach.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 18-8-2014</ref> Ní usaideann na carachtair sa chlár béarlagair comhaimseartha, ach in ionad, usaidtear a chanúint féin a dhéanann athfhéach ar an ilchultúrthacht. Mar shampla tá an focal "shiny" le feiceáil in áit "cool" agus baineann na príomhcharachtair úsáid as "gorram" mar fhocal mallachta. == Foireann aisteoirí == [[Íomhá:Firefly 21 (9514391854).jpg|mion|Summer Glau 2013]] === Príomhcharachtair === In ord láithris, seo iad príomhcharachtair na sraithe, nó na "Big Damn Heroes" mar a deirtear.<ref>"Big Damn Heroes Handbook" (2009) - Aisghabháil: 25-8-2014</ref><ref>[https://keepflying.com/news/big-damn-heroes-join-firefly-online-cast "Big Damn Heroes Join Firefly Online Cast!" ó keepflying.com (25-7-2014)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Tá an naonúr seo i ngach eipeasóid sa tsraith, cé is moite "Ariel", nuair a bhí Shepherd Book ag déanamh machnamh i mainistir. * [[Nathan Fillion]] mar [[Malcolm Reynolds|Malcolm "Mal" Reynolds]] - Iarsháirsint agus captaen Serenity is ea Mal. Togadh é ar rhainse ar an phláinéad Shadow lena mháthair. Sa Chogadh Aontaithe throid sé lena hIndependents nó na 'Browncoats' i reisimint darb ainm na "57th Overlanders". Is ceannaire cumasach é agus tá sé spreagtha leis a mhian le haghaidh saoirse. Cé nach bhfuil cuma leis smuigléireacht a dhéanamh nó fiú daoine a mharú, go ginearálta is té macánta é, a leanann cód morálta agus a spreagann dílseacht ar an long.<ref>[http://www.hypable.com/2014/04/07/fandom-flashback-firefly/?doing_wp_cron=1408977065.5445680618286132812500 "Fandom Flashback: Firefly" ó hypable.com (7-4-2014)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> *[[Íomhá:Gina-torres-gesf-2018-5560.jpg|clé|mion|[[Gina Torres]] ]][[Gina Torres]] mar [[Zoë Alleyne Washburne]] - Leascheannasaí na loinge is ea Zoey. Iarshaighdiúir cogaidh agus dlúth-chara do Mhal í freisin. Tá sí pósta le Wash agus is é 'Alleyne' a sloinne roimh phósadh.<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009) - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Ba í corparáil sna 57th Overlanders faoi cheannas Mhail sular d'éirigh sí ina príomh-mháta Serenity. I d'focail Wash, is "bean gaiscígh" í.<ref>Eipeasóid 3: Bushwhacked - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Taispeáineann sí dílseacht dhobhréagnaithe do Mhal agus tá sí in ann fanacht socair fiú sna cúinsí is teannasaigh.<ref>[http://www.hypable.com/2014/04/07/fandom-flashback-firefly/?doing_wp_cron=1408977065.5445680618286132812500 "Fandom Flashback: Firefly" ó hypable.com (7-4-2014)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> * [[Adam Baldwin]] mar [[Jayne Cobb]] - Saighdiúir tuarastail agus gunna fruilithe is ea Jayne Cobb. Bhuail sé leis an criú faoi dhíriú gunna, ach thairg Mal pá níos airde agus a sheomra féin má rachadh sé isteach i gcomhthionól le Serenity, agus mar sin, lámhaigh sé a iarpháirtithe. Ní thaispeáineann sé dílseacht do Mhal. San eipeasóid "Serenity", deir sé níor urghabh sé an long mar níor thairg an Alliance go leor airgid. San eipeasóid "Ariel" dealraitear gur déanann sé feall ar Simon agus River le haghaidh airgead. Ach de gnáth i dtroid, is saighdiúir iontaofa é.<ref>"Eipeasóid 2: "The Train Job", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Cé go ghníomhaíonn sé mar dhuine úspánta, tá fianaise le feiceáil gur té cliste é agus níl eagla air chun na ceisteanna is tuathalaigh a chur ar dhaoine.<ref>Serenity (2005), Tráchtaireacht Stiúrthóra</ref> Léiríonn a heagla roimh na Reavers agus an fhíric go sheolann sé cuid mhór de a phá dona mháthair nach bhfuil fhios againn gach rud faoi Jhayne. Tugtar faoi deara san eipeasóid "Jaynestown" go bhfuair sé stádas finscéalach ar ghealach amháin mar loach Chanton nuair a ghoid sé airgead ón ghiúistís.[[Íomhá:Adam Baldwin (7594501242).jpg|mion|[[Adam Baldwin]]]] * [[Alan Tudyk]] mar [[Hoban Washburne|Hoban "Wash" Washburne]] - Píolóta Serenity is ea Hoban nó 'Wash' Washburne. Tá sé pósta le Zoey agus is léir go bhfuil éad air mar gheall ar an caidreamh idir Zoey agus Mal agus an dílseacht gan choinníoll atá aici do Mhal.<ref>Eipeasóid 4: Shindig - Wash: "I wouldn't stand for it anyway, Captain. Jealous man like me" - Aisghabháil: 25-5-2014</ref> Tugann sé aghaidh ar Mhal agus an éad seo san eipeasóid "War Stories". Deir Wash gur rollaigh sé i scoil píolóta chun na realtaí a fheiceáil mar bhí an spéir ró truaillithe ar a phláinéad dúchasach. Is duine coiméideach é agus is féidir leis greanntaíocht a dhéanamh fiú sna cúinsí is tromchúisigh.<ref>[http://www.hypable.com/2014/04/07/fandom-flashback-firefly/?doing_wp_cron=1408977065.5445680618286132812500 "Fandom Flashback: Firefly" ó hypable.com (7-4-2014)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> * [[Jewel Staite]] mar [[Kaywinnet Lee Frye|Kaywinnet Lee "Kaylee" Frye]] - Meicneoir na loinge is ea Kaylee. Tugtar faoi deara "Out of Gas" nach raibh aon oiliúint foirmiúil aici, ach go bhfuil bua na meicnice aici. Tá sí i ngrá leis an dochtúir Simon. Dar le Jewel Staite is carachtar macánta í agus go bhfuil grá aici don chriú go léir.<ref>[http://www.radiofree.com/profiles/jewel_staite/interview02.shtml Agallamh le Jewel State (15-9-2005)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Dar le Joss Whedon is í Kaylee croí na loinge agus má chreideann sí in aon rud, tá sé fíor.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 25-5-2014</ref> * [[Morena Baccarin]] mar [[Inara Serra]] - "Companion" is ea Inara, coibhéiseach do bhean chomórtha ach sa 26ú haois.<ref>Radhairc san eipeasóid "Serenity" - Aisghabháil: 25-5-2014</ref> Conaíonn sí ar thointeáil ar an long ar cíos. Tá stádas ard aici sa sochaí<ref>Eipeasóid 2: The Train Job: "A companion chooses her own clients, that's guild law. But physical appearance doesn't matter so terribly, you look for a compatibility of spirit" - Aisghabháil: 25-5-2014</ref><ref>[http://www.hypable.com/2014/04/07/fandom-flashback-firefly/?doing_wp_cron=1408977065.5445680618286132812500 "Fandom Flashback: Firefly" ó hypable.com (7-4-2014)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> agus déanann Mal tagairt uirthi mar 'ambasadóir na loinge'. Taispeáineann sí dínit agus atrua don chriú go léir.<ref>[http://www.hypable.com/2014/04/07/fandom-flashback-firefly/?doing_wp_cron=1408977065.5445680618286132812500 "Fandom Flashback: Firefly" ó hypable.com (7-4-2014)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Tá teannas rómánsach idir Inara agus Mal ach cuireann siad i gcoinne a gcuid "whoring" agus "petty theft" mar a deir siad faoi seach. Ní ghníomhaíonn sí ar a gcuid mothúcháin, ach in ionad déanann sí iarracht caidreamh proifisiúnta a choimeád. [[Íomhá:Alan Tudyk.jpg|mion|[[Alan Tudyk]] mar [[Hoban Washburne|Hoban "Wash" Washburne]] ]] * [[Ron Glass]] mar [[Derrial Book|Shepherd Book]] - "Shepherd" is ea Book, coibhéiseach do thréadaí sa Verse.<ref>[http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Characters/FIREFLY The Crew of Serenity - Book ó tvtropes.com] - Aisghabháil: 25-5-2014</ref> Cé gur fear reiligiúnach agus agus Críostaí cráifeach é, tá méid eolais aisteach de ghníomhaíocht choiriúil aige.<ref>[http://www.hypable.com/2014/04/07/fandom-flashback-firefly/?doing_wp_cron=1408977065.5445680618286132812500 "Fandom Flashback: Firefly" ó hypable.com (7-4-2014)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Tá sé in ann gunnaí a úsáid, agus san eipeasóid "Safe", faigheann sé cóireáil speisialta san ospidéal gan aon gan aon cheist. Soláthraíonn sé treoir morálta le haghaidh Mal agus is guth réasúin é le haghaidh an criú ar fad. Bhí pleaneanna ag Whedon saol an Shepherd a leiriú níos déanaí sa chlár, ach toisc go chuireadh ar ceall é, tá stair an charachtair foilsithe sa ghreannán ''The Shepherd's Tale''. * [[Sean Maher]] mar [[Simon Tam]] - Máinlia tráma saoithiúil is ea Simon. Leiríodh san eipeasóid "Safe" go raibh óige faoi phribhléid ag é féin agus River, ach thóg sé suas a shaol rathúil chomh maith leis a phost in ospidéal mór ar Osiris chun a dheirfiúr River a tarrtháil ón Alliance.<ref>[http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Series/Firefly?from=Main.Firefly "Firefly" ó tvtropes.com] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Cé nach bhfuil aon scileanna rómánsúila aige, tá grá aige don mheicneoir Kaylee. * [[Summer Glau]] mar [[River Tam]] - Páiste éachtach is ea River a raibh fuadaíodh leis an Alliance le haghaidh turgnaimh.<ref>[http://www.hypable.com/2014/04/07/fandom-flashback-firefly/?doing_wp_cron=1408977065.5445680618286132812500 "Fandom Flashback: Firefly" ó hypable.com (7-4-2014)] - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> De bharr máinliacht inchinne ionrach, d'fhág sí an institiúid le Simon i staid siabhránach agus paranóideach, agus ó am go ham, foréigneach.<ref>Eipeasóid 5 "Safe" - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> Fresin dealraitear go bhfuil sí in ann smaointe dhaoine eile a chloisteáil, agus mar iarmhairt, is féidir léi an lámh in uachtar a fháil in aghaidh daoine níos láidre ná í féin le héascaíocht. Fulaingíonn sí taomanna imní agus spléachtaí siar strus iarthrámach. Is cás eagla athfhillteach iad a héagobhsaíocht intinne agus a cumas comhraic mistéireach le haghaidh geo léir, go háirithe Jayne.<ref>Radhairc san eipeasóid "Ariel" - Aisghabháil: 25-8-2014</ref> [[Íomhá:Jewel Staite @ the Flanvention 5.jpg|clé|mion|[[Jewel Staite]] mar [[Kaywinnet Lee Frye|Kaywinnet Lee "Kaylee" Frye]] -]] === Carachtair athfhillteacha === * Is smuigléir agus tiarna beag ar Phersephone é Badger ([[Mark Sheppard]]). Tugann sé jabanna don chriú go minic. Deirtear le linn na tráchtaireachta DVD san eipeasóid Sernity go raibh plean ag Whedon an ról a ghlacadh mar chaimeo ar dtús. Láithríonn sé sna eipeasóidí Serenity agus Shindig. * Is príomh-mhangaire coiriúil le clú foréigneach é Adelei Niska ([[Michael Fairman]]). Tá aithne air i bhfáinní coiriúila mar gheall ar a phionóis éadrócaireacha agus a chuid céasta.<ref>Radhairc san eipeasóid "The Train Job" - Aisghabháil: 26-8-2014</ref> Láithríonn sé sna eipeasóidí The Train Job agus War Stories. * Ealaíontóir caimiléireachta gan ainm aithnid í Saffron ([[Christina Hendricks]]). Rinne sí a céadligean san eipeasóid Our Mrs Reynolds nuair a phós Mal í gan aon fhois i mbreag searmanas. Tugtar faoi deara níos déanaí sa tsraith go phósann sí daoine chun a gcuid airgid a ghoid.<ref>Radhairc san eipeasóid "Trash" - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Nuair a bhuaileann Mal léi arís san eipeasóid Trash, déanann sé targairt uirthi mar "Yosaffbridge" mar jhóc dena hainmneacha bréagacha a bhí aici: "Yolanda", "Saffron" agus "Bridget". * Beirt gníomhairí gan ainm ag obair le haghaidh an Alliance chun River a ghabháil arís iad na 'Hands of Blue'<ref>Eipeasóid 2: "The Train Job" - River: "Two by two, hands of blue..." - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> ([[Jeff Ricketts]] agus [[Dennis Cockrum]]). Feallmharfóirí éadrócaireacha iad, a mharaíonn aon duine a dhéanann teagmháil le River, fiú pearsanra eile ón Alliance.<ref>Radhairc san eipeasóid "Ariel" - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Láithríonn siad sna eipeasóidí The Train Job agus Ariel. [[Íomhá:Sean Maher 2005.jpg|mion|[[Sean Maher]] mar [[Simon Tam]] ]] == Léiriúchán == === Bunús === D'fhobair Whedon smaoineamh le haghaidh Firefly nuair a léigh sé "''The Killer Angels''", [[úrscéal]] a bhuaigh [[Duais Pulitzer]] le Michael Shaara faoin Chath Gettysburg sa [[Cogadh Cathartha na Stát Aontaithe|Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe]]. Bhí fonn air scéal a chruthú faoi dhaoine a throid ar thoabh chailliúint de chogadh agus a thosaigh saol mar cheannródaithe ar imeall an sochaí, cosúil le daoine san Iarthar Fiain tar éis an cogadh cathartha.<ref> "Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 8 - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Bhí sé ag iarraigh an dúlra tadhlach den saol ar imeall an sochaí a chur in iúl dona breathnóirí.<ref> "Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Cosúil lena cláir eile a chruthaigh Whedon, bhí ar intinn aige sraith a leiriú a raibh faoi thionchar carachtar, mar dar leis, bhí easpa clár den sheánra ficsean eolaíochta a chuir beim ar charachtair agus gairbhe na timpeallachta.<ref>Agallamh le Joss Whedon: "Done the Impossible" - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Bhí Whedon ag iarraigh ainm a chur leis an tsraith a chuirfeadh fuinneamh na loinge in iúl. Roghnaigh sé mar d'fheabhsaigh an ainm giorria an chláir agus dúirt sé go raibh sainbhrí suntasach ag baint leis.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> [[Íomhá:Nathan Fillion (7594497000).jpg|mion|333x333px|[[Nathan Fillion]] mar [[Malcolm Reynolds|Malcolm "Mal" Reynolds]] ]] === Foireann léiriúcháin === Roghnaigh Whedon Tim Minear mar a chomhtáirgeoir feidhmeannach agus príomhscríbhneoir na sraithe. Ar an iomlán maidir leis an an foireann léiriúcháin d'fhostaigh sé daoine a dhearna obair dó cheana sin, cé is moite [[David Boyd]] a raibh lán le lúcháir agus fuinneamh le haghaidh an tionscadal.<ref> "Firefly: The Official Companion, Volume One" (2006) - Aisghabháil: 2-9-2014</ref> Piocadh na scríbhneoirí tar éis agallaimh agus nuair a sheol siad samplaí script isteach. I measc scríbhneoir bhí [[Cheryl Cain]], [[Ben Edlund]], [[Jane Espenson]], [[Drew Z. Greenberg]], [[Brett Matthews]] agus [[José Molina]].<ref> "Firefly: The Official Companion, Volume One" (2006), leathanch 8 - Aisghabháil: 2-9-2014</ref> Nuair a chríochnaigh an clár, scríobh Espenson aiste ar an phróiseas scríbhneoireachta le Mutant Enemy Productions.<ref>"The Writing Process" le Jane Espenson - Aisghabháil: 2-9-2014</ref> Dar léi bhí cruinniú cruthaitheach le haghaidh gach eipeasóid. D'fhógair duine éigin ón fhoireann léiriúcháin, go háirithe na pleananna le haghaidh an eipeasóid agus rinne na scríbhneoirí forbairt ar na phríomh-téamaí. I ndiaidh sin, bhuail an fhoireann scríbhneoireachta (ach amháin príomhscríbhneoir na heipeasóide roimh ré) le Whedon chun an eipeasóid a roinnt i ngnímh agus radhairc. Ceann dena príomh-chion oibre a bhí ar an fhoireann ná am a roghnú le haghaidh an sos fógraíochta. Mar shampla san eipeasóid "Shindig" tosaíonn an sos nuair atá Mal gortaithe sa chomrac aonair, agus chruthaíonn sé sin teannas agus coinníonn sé rátálacha lucht féachana. [[Íomhá:Summer Glau FedCon.jpg|clé|mion|[[Summer Glau]] mar [[River Tam]] -]] I ndiaidh sin, d'fhorbair na scríbhneoirí na radhairc ar chlár bán le "cur síos comair is ordúil de gach radharc". Bhí lá amháin ag príomhscríbhneoir chun coincheap na heipeasóide a chruthú, agus bhí lá amháin ag Minear chun athbhreithniú a dhéanamh air. Chruthaíodh an chéad dréacht idir trí agus ceathair déag lá. De gnáth bhí ar an iomlán dhá nó trí dréachtaí roimh scannánaíocht. === Roghnú aisteoirí === Nuair a thosaigh Whedon ag ullmhú le haghaidh léiriúchán na sraithe, bhí caidreamh carasmatach idir na haisteoirí ag teastáil leis. Phioc sé an naonúr roimh scannánaíocht le scannánaíocht Morena Baccarin, mar roghnaigh sé Rebecca Gayheart le haghaidh ról Inara ar dtús, ach shocraigh sé níos déanaí nach mbeadh sí oiriúnach le haghaidh an ról.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Rinne Baccarin triail aisteora dhá lá i ndiaidh sin. Athchuimnigh sí nuair a fuair sí an ról (a céad clár teilifíse), thug Whedon í isteach sa seomra tástála sa stiúideo cosúil le "daid bródúil".<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 68 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Dar le Sean Maher, nuair a bhuail an fhoireann aisteoirí le chéile le haghaidh uair, bhí nasc mothaitheach le feiceáil ar an toirt.<ref> "Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 132 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Bhí aithne ag Whedon ar Nathan Fillon mar gheall ar a chuid oibre ar a chláir eile ''Buffy the Vampire Slayer'' agus ''Angel'', agus mar sin ba é an chéad rogha le haghaidh ról Mhail é. Nuair a thaispeáin Whedon coincheap an chláir dó, bhí sceitimíní air chun an ról a ghlacadh.<ref>[http://www.whedon.info/article.php3?id_article=1531&img= Agallamh le Nathan Fillon ó Dreamwatch Magazine 107 (9-9-2003)] - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Nuair a chuireadh an clár ar ceal, dúirt Fillon go raibh sé "croíbhriste", ach ba é ról Mhail i Firefly a rogha rhóil a bhí aige riamh.<ref>"Firefly: the complete series: Here's How It Was: The Making of Firefly" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Ársa aisteora maidir le cláir ficsean eolaíochta ab ea Gina Torres (''Hercules: The Legendary Journeys'', ''Cleopatra 2525'', ''Alias'') agus ní raibh suim aici ról i gclár ficsean eolaíochta eile a ghlacadh ag an am. Ach sa deireadh chuir coincheap na sraithe agus sampla scripte í ina luí ar an ról a ghlacadh.<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 40 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Thaithin an téama léi agus an idé go raibh "carachtair dúshlánaithe ina gcónaí in domhan dúshlánach", agus dar léi chruthaigh sé modh seanchais maith.<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 40 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> [[Íomhá:Firefly cosplay 2005.jpg|mion|Firefly 2005]] Rinne Alan Tudyk a hiarrtas le haghaidh ról i Firefly in oifig aisteoireachta agus thug an fhoireann léiriúcháin cuireadh dó triail aisteora cúpla mí ina dhiaidh sin. Chuir sé an ról i láthair le beirt Zoey ionchasacha. Ar deireadh thiar fuair Gina Torres ról Zoey agus thug an fhoireann léiriúcháin eolas dó go bhfuair sé an ról.<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 60 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Tá a thaifeadadh trialach san áireamh mar gné speisialta ar DVD na sraithe. Rinne Sean Maher agus Summer Glau a dtrialacha aisteoirí ar an lá céanna. D'éirigh Maher go maith le Whedon agus an fhoireann,<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 132 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> agus thaithin ról Simon leis. Bhí aithne ag Whedon ar Glau cheana féin nuair a d'oibrigh sé léi sa chlár ''Angel'' mar Phrima Ballerina agus chuaigh an trial i bhfeidhm leis. D'fhoglaim an bheirt dhá sheachtain níos déanaí go mbeadh siad ag glacadh ról Simon agus River Tam faoi seach.<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 142 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Cé nach raibh aon taithí ag Ron Glass ar chláir iartharacha ná ar chláir ficsean eolaíochta ach an oiread roimh Firefly, nuair a léigh sé an script le haghaidh an chéad eipeasóid, thit é i ngrá lena charachtar: Shepherd Book.<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 166 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> Rinne Jewel Staite a taifeadadh dena trial aisteora i [[Vancouver]]. Fuair sí cuireadh chun dul go dtí [[Los Angeles]] chun buaileadh le Whedon. Nuair a shroich sí, thug Whedon ról Kaylee di.<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 114 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> D'fhás Adam Baldwin suas ag faire ar scannáin iartharacha, agus mar sin dúirt sé go raibh a ról mar Jayne Cobb athshonaithe agus bhí sé ag tnúth go mór leis.<ref>"Serenity: The Official Visual Companion" le Joss Whedon (2009), leathanach 94 - Aisghabháil: 4-9-2014</ref> [[Íomhá:Dragon Con 2013 - Rule 63 Firefly Group (9676841510).jpg|clé|mion|333x333px|Firefly 2013]] === Dearadh seit === Thóg an dearthóir léiriúcháin [[Carey Meyer]] an long Serenity i ndhá pháirt, mar sin bhí an criú scannánaíochta in ann dhá radhairc a thaifeadadh ag an am céanna. Ba é tuairim Whedon go raibh gá le haghaidh seit réadúil.<ref> Eipeasóid 2: "The Train Job", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Dar leis ní raibh long mór le míle is ceathair céad deiceanna nó long le "all-you-can-eat buffet" amach sa chúl i gceist,<ref>"Firefly: The Official Companion, Volume One" (2006), leathanch 10 - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> in ionad bhí sé ag iarraigh long a chuaigh ó ráth ach ag an am céanna a raibh ina bhaile le haghaidh na príomhcharachtair.<ref>"Firefly: The Official Companion, Volume One" (2006), leathanch 10-11 - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Luann Whedon sa thráchtaireacht DVD go raibh fáthchiall ag baint le gach seomra, go háirithe sna seomraí leapa a léirigh na pearsantachtaí agus mothúcháin na carachtar, go minic le cabhair ón scéim dathanna.<ref>"Firefly: The Official Companion, Volume One" (2006), leathanch 10 - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Chruthaigh na dréimirí sna seomraí leibhéil sa long,<ref>"Firefly: The Official Companion, Volume One" (2006), leathanch 11 - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> agus mar sin bhí sé níos éasca le haghaidh na carachtair a idirghníomhú le chéile gan a bheith ag ullmhú le haghaidh radhairc eile ar seit eile.<ref>Eipeasóid 2: "The Train Job", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> D'fheabsaigh sé sin an stíl dhoiciméadach a raibh i gceist ag Whedon. Bhí tionchar ón ilchultúrachas a mhair sa chlár ar an seit. Bhí na doirse sleamhnáinithe agus na cubhachailí beaga athchuimhnithe den óstáin Seapánacha. Thug an ealaíontóir sraithe [[Larry Dixon]] aird ar an fhiric go raibh gréasán trilseach le feiceáil ar na ballaí sa bhá lastais ina shiombail ar an chomhghuaillíocht Mheiriceánach-Sínis sa chlár.<ref> "The Reward, the Details, the Devils, the Due" - aiste le Larry Dixon sa leabhar "Finding Serenity" (2004) - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Ba é an buiséad beag a bhí ag Mutant Enemy Productions ag an am ceann dena cúiseanna a tharla tromlach na sraithe ar bord Sernity.<ref>[http://www.universityobserver.ie/2011/02/01/tv-boxing-clever-firefly/ "Boxing Clever - Firefly" ón University Observer (1-2-2011)] - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> Nuair a chuaigh na carachtair amach go dtí phláinéid, bhí gach ceann cosúil le hatmaisféar [[An Domhan|an Domhain]], mar ní raibh go leor airgid acu le haghaidh domhain coimhthíoch a chruthú. Athghlaoigh Meyer nuair a chríocnaigh an clár, mar gheall ar sriantacht ama agus an easpa airgid, bhí sé go leor níos éasca, chun an "lesser-of-two-evils" a roghnú agus seit iartharach a úsáid beagnach gach am.<ref>"Firefly: The Official Companion, Volume One" (2006), leathanch 11 - Aisghabháil: 27-8-2014</ref> [[Íomhá:Dragon Con 2013 - Rule 63 Firefly Group (9673627257).jpg|mion|288x288px|Firefly 2013]] === Formáid === Nuair a thosaigh an scannánaíocht le haghaidh an chéad eipeasóid: Serenity, bhí Whedon fós i mbun díospóireachta le Fox chun scáileán leathan a úsáid. Mar thoradh thaifead sé na radhairc ar éadan an cheamara agus ní raibh an dara rogha ag Fox ach an eipeasóid a chraoladh i bhformáid scáileáin leathan.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> Dhiúltaigh Fox an dréacht le haghaidh an chéad eipeasóid mar cheap siad go raibh carachtar Mal ró dian agus tromchúiseach.<ref>Eipeasóid 2: "The Train Job", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> Níor thaitin na radhairc le Badger san eipeasóid leo mar cheap siad go raibh an criú ró lag.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> Tráthnóna Aoine amháin, dúirt Fox go gchaithfeadh sé script nua a sheoladh isteach roimh an Luain ná chuirfeadh pleananna le haghaidh an clár ar ceal.<ref>Eipeasóid 2: "The Train Job", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> Chaith Whedon agus Tim Minear an deireadh seachtaine ag scríobh dréacht le haghaidh eipeasóid nua: The Train Job. Chun sásamh a thabhairt do Fox, chruthaigh siad carachtair níos foréigneacha ar nós Niska, Crow agus na 'Hands of Blue'.<ref> Eipeasóid 2: "The Train Job", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> D'éiligh Fox nach mbeach scáileán leathan san eipeasóid "The Train Job". Dúirt Whedon go raibh sé ag freastail ar bheirt mháistrí mar ní raibh sé in ann scáileán leathan a úsáid, ach ag an am céanna chaithaigh sé gach rud ar an seit a choimeád i bhfráma le haghaidh eisiúint ar DVD sa todhchaí.<ref>Eipeasóid 2: "The Train Job", Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> D'úsáid siad radhairc ríomhghinte chun aithris a dhéanamh ar cheamara láimhe. D'úsáid siad ceamara rianaithe sna rahdhairc leis an Alliance chun an dúlra steiriúil agus nach mór ionrach den grúpra.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> Nuair a thosaigh David Boyd a phost sa chlár mar stiúrthóir grianghrafadóireachta, sheol sé ceamaraí nua-aimseartha ar ais mar bhí fonn air úsáid a bhaint as cheamaraí óna [[1970idí|seachtóidí]] le bladhma lionsa chun atmaisféar iarthanch a chruthú.<ref>"Firefly: the complete series" Tráchtaireacht DVD - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> Tá formáid an chláir éagsúil i gcomparáid le cláir ficsean eolaíochta eile, mar chun réadúlacht an spáis a léirú níor úsáid siad aon fuaimeanna amach i gcianspás.<ref>[http://web.archive.org/web/20070629180111/http://www.tvsquad.com/2006/09/08/firefly-objects-in-space-series-finale/ Léirmheas na heipeasóide "Objects in Space" le Keith McDuffee, ó TV Squad (8-9-2006)] - Aisghabháil: 29-8-2014</ref> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Firefly| ]] [[Catagóir:Cláir Teilifíse Mheiriceánacha]] [[Catagóir:Cláir ficsean eolaíochta]] [[Catagóir:Cláir dráma]] [[Catagóir:Sraitheanna teilifíse a thosaigh i 2002]] [[Catagóir:Sraitheanna teilifíse a chríochnaigh i 2002]] hhx4146vp5kq5z16jbhgm8k9j1boe5m 0 58443 1085994 737793 2022-08-22T16:50:45Z Kevin Scannell 340 glanadh, gramadach wikitext text/x-wiki Is tír i seilbh Choróin na Breataine a bhfuil [[féinriail]] acu é '''spleáchas na corónach'''. Ní [[Críocha Thar Lear Briotanacha]] iad, ná baill den [[Comhlathas na Náisiún|Chomhlathas Briotanach]]. Faoi láthair, tá trí áit le stádas mar Spleáchas na Corónach: [[Manainn|An Oileán Manainn]] i [[Muir Éireann|Mhuir Éireann]] agus [[Báillcheantar Gheirsí agus Gheansaí|Báillcheantar Gheirsí agus Gheansaí]] i [[Muir nIocht|Mhuir nIocht]]. {{Síol}} 4yeheteytwj7zy7z23y7n7szsh36dr5 1086017 1085994 2022-08-22T17:38:59Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki Is tír i seilbh Choróin na Breataine a bhfuil [[féinriail]] acu é '''spleáchas na corónach'''. Ní [[Críocha Thar Lear Briotanacha]] iad, ná baill den [[Comhlathas na Náisiún|Chomhlathas Briotanach]]. Faoi láthair, tá trí áit le stádas mar Spleáchas na Corónach: [[Manainn|An Oileán Manainn]] i [[Muir Éireann|Mhuir Éireann]] agus Báillcheantair [[Geirsí|Gheirsí]] agus [[Geansaí (oileán)|Gheansaí]] i [[Muir nIocht|Mhuir nIocht]]. {{Síol}} kq25z6tmehd7fizzoe3w2glsm5jfyf1 1086018 1086017 2022-08-22T17:39:16Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Spleáchas na Coróine]] go [[Spleáchas na Corónach]]: caighdeán wikitext text/x-wiki Is tír i seilbh Choróin na Breataine a bhfuil [[féinriail]] acu é '''spleáchas na corónach'''. Ní [[Críocha Thar Lear Briotanacha]] iad, ná baill den [[Comhlathas na Náisiún|Chomhlathas Briotanach]]. Faoi láthair, tá trí áit le stádas mar Spleáchas na Corónach: [[Manainn|An Oileán Manainn]] i [[Muir Éireann|Mhuir Éireann]] agus Báillcheantair [[Geirsí|Gheirsí]] agus [[Geansaí (oileán)|Gheansaí]] i [[Muir nIocht|Mhuir nIocht]]. {{Síol}} kq25z6tmehd7fizzoe3w2glsm5jfyf1 0 58498 1086392 982379 2022-08-23T02:29:40Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Cathair sa [[an Bhrasaíl|Bhrasaíl]] is í '''Belo Horizonte'''. Tá sí suite in oirdheisceart na tíre agus is í príomhchathair an Stát [[Minas Gerais]]. Tá 2,491,109 duine ina gcónaí i mBelo Horizonte agus 5,156,217 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010). [[Catagóir:Cathracha sa Bhrasaíl]] [[Catagóir:Cathracha]] [[Catagóir:An Bhrasaíl|*]] {{stumpa-tír-br}} t8rpjaad0njflmdypossky6298sb5fu 0 58529 1086353 1009594 2022-08-23T02:15:01Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Réigiún de chuid na [[an tSeapáin|Seapáine]] is ea '''Tōhoku''' (東北地方). Tá sí suite ar an [[oileán]] [[Honshu]] i dtuaisceart na tíre. Tá 9,335,636 duine ina gcónaí i dTōhoku (daonáireamh [[2010]]). Tá sé Maoracht san réigiún seo, is iad: [[Maoracht Akita|Akita]], [[Maoracht Aomori|Aomori]], [[Maoracht Fukushima|Fukushima]], [[Maoracht Iwate|Iwate]], [[Maoracht Miyagi|Miyagi]] agus [[Maoracht Yamagata|Yamagata]]. ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== {{Limistéir Riaracháin na Seapáine}} [[Catagóir:Tohoku| ]] [[Catagóir:Réigiúin na Seapáine]] n36qq45zjre5v4q21tcpym55gv9xgje 0 58531 1086354 1009568 2022-08-23T02:15:05Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Réigiún de chuid na [[an tSeapáin|Seapáine]] is ea '''Chūbu''' (中部地方). Tá sí suite i lár na tíre ar an [[oileán]] [[Honshu]]. Tá 21,715,822 duine ina gcónaí i Chūbu (daonáireamh [[2010]]). Tá naoi Maoracht san réigiún seo, is iad: [[Maoracht Aichi|Aichi]], [[Maoracht Fukui|Fukui]], [[Maoracht Gifu|Gifu]], [[Maoracht Ishikawa|Ishikawa]], [[Maoracht Nagano|Nagano]], [[Maoracht Niigata|Niigata]], [[Maoracht Shizuoka|Shizuoka]], [[Maoracht Toyama|Toyama]], agus [[Maoracht Yamanashi|Yamanashi]]. ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== {{Limistéir Riaracháin na Seapáine}} [[Catagóir:Chubu| ]] [[Catagóir:Réigiúin na Seapáine]] feh62yip8byiagwayqedoa4g1bpq6lc 0 58534 1086511 1009597 2022-08-23T03:28:57Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Réigiún agus [[oileán]] de chuid na [[an tSeapáin|Seapáine]] is ea '''Shikoku''' (四国). Tá sí suite idir [[Honshu]] agus [[Kyushu]] i lár na tíre. Tá 4,141,955 duine ina gcónaí i Shikoku (daonáireamh [[2010]]). Tá ceithre Maoracht ar an oileán seo, is iad: [[Maoracht Ehime|Ehime]], [[Maoracht Kagawa|Kagawa]], [[Maoracht Kōchi|Kōchi]], agus [[Maoracht Tokushima|Tokushima]]. Is é Shikoku an oileán is lú agus leis an daonra is lú as na ceithre príomh-oileán na Seapáine. ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== {{Limistéir Riaracháin na Seapáine}} [[Catagóir:Shikoku| ]] [[Catagóir:Oileáin na Seapáine]] [[Catagóir:Réigiúin na Seapáine]] q4dxtq4t624mpm8imfsefjz76e2bad3 0 58810 1086348 741882 2022-08-23T02:14:11Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {|class="wikitable" style="border-style: solid; border-width: 4px; float:right; margin-left: 10px; height:20px; width:300px;" |+ Limistéir Riaracháin na Seapáine |- |style="text-align:center;"|[[Réigiún na Seapáine]] |- |style="text-align:center;"|[[Maoracht na Seapáine]] |- |style="text-align:center;"|[[Cathracha Sainithe na Seapáine]] |- |style="text-align:center;"|[[Croí-Cathracha na Seapáine]] |- |style="text-align:center;"|[[Cathracha Speisialta na Seapáine]] |- |style="text-align:center;"|[[Cathracha na Seapáine]] |- |style="text-align:center;"|[[Bailte na Seapáine]] |- |style="text-align:center;"|[[Sráidbhailte na Seapáine]] |- |} Is aonad riaracháin áitiúil iad na Bailte (町 ''chō'' nó ''machi'') sa Seapáin. Is chuid de fo-roinna na Maorachta iad na bailte. Tá an focal céanna (町 ''chō'' nó ''machi'') in úsáid sna hainmneacha ar aonad riaracháin beaga eile chomh maith, go háiraithe bardaí i roinnt cathracha. Tharla seo toisc go raibh bailte bunaithe ar imeall na cathracha siúd agus de réir a chéile bhí siad fo-ghlactha sna cathracha sin. == Tagairtí == {{Reflist}} {{stumpa}} [[Catagóir:An tSeapáin| ]] s6z3i121fj9uf1wan6zq501ij5yp2f4 0 58836 1086393 1078540 2022-08-23T02:29:44Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Croí-Cathracha na Seapáine|Croí-Chathair]] de chuid na [[an tSeapáin|Seapáine]] is ea '''Kurashiki''' (倉敷市). Tá sí suite i oirdheisceart [[Honshu]]. Tá 477,983 duine ina gcónaí i Kurashiki (daonáireamh 2010). == Tagairtí == {{Reflist}} {{Limistéir Riaracháin na Seapáine}} {{stumpa}} [[Catagóir:Cathracha sa tSeapáin]] [[Catagóir:An tSeapáin| ]] [[Catagóir:Cathracha]] rgoqys30mn0g5zx5yltkrmsktmujktt 0 58851 1086394 1078550 2022-08-23T02:29:48Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Croí-Cathracha na Seapáine|Croí-Chathair]] de chuid na [[an tSeapáin|Seapáine]] is ea '''Okazaki''' (岡崎市). Tá sí suite in oirdheisceart [[Honshu]], an oileán Seapánach is mó. Tá 375,321 duine ina gcónaí in Okazaki (daonáireamh 2010). == Tagairtí == {{Reflist}} {{Limistéir Riaracháin na Seapáine}} {{stumpa}} [[Catagóir:Cathracha sa tSeapáin]] [[Catagóir:An tSeapáin| ]] [[Catagóir:Cathracha]] 9wvkyo3wq3ljaod3ub3rhmcu1ejwopq 0 58858 1086395 1078557 2022-08-23T02:29:52Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Croí-Cathracha na Seapáine|Croí-Chathair]] de chuid na [[an tSeapáin|Seapáine]] is ea '''Toyohashi''' (豊橋市). Tá sí suite in oirdheisceart [[Honshu]], an oileán Seapánach is mó. Tá 383,691 duine ina gcónaí i dToyohashi (daonáireamh 2010). == Tagairtí == {{Reflist}} {{Limistéir Riaracháin na Seapáine}} {{stumpa}} [[Catagóir:Cathracha sa tSeapáin]] [[Catagóir:An tSeapáin| ]] [[Catagóir:Cathracha]] pqlwl80pa4e867opyb8jucqvpvs2ldg 0 59849 1086382 1022223 2022-08-23T02:25:13Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is stát de jure sa [[An Meánoirthear|Mheán-Oirthear]] é [[an Phalaistín]] ([[Araibis]]: '''دولة فلسطين Dawlat Filasṭīn''') <ref>Charbonneau, Louis (29 November 2012). "Palestinians win implicit U.N. recognition of sovereign state". ''Reuters''. Thomson Reuters. Archived from the original on 5 June 2014. Retrieved 17 Eanáir 2015.</ref>. Dhearbhaigh [[Eagraíocht Shaoirse na Palaistíne]] a [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] ar an [[15 Samhain]] [[1988]] i g[[Cathair na hAilgéire]].<ref name=":0">"Palestinian Authority applies for full UN membership". ''United Nations Radio''. 23 September 2011.  Retrieved 8 June 2014.  </ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/67/L.28|teideal=Reaffirms the right of the Palestinian people to self-determination and to independence in their State of Palestine on the Palestinian territory occupied since 1967|údar=United Nations|dáta=2012|work=www.un.org|dátarochtana=2020-08-07}}</ref> [[File:MiddleEast.A2003031.0820.250m.jpg|thumb|Mapa an Mheánoirthir|alt=|clé|191x191px]] [[File:Jerusalem from mt olives.jpg|thumb|Iarúsailéim|alt=|clé|150x150px]] [[File:BritishMandatePalestine1920.png|thumb|An Phalaistín fé Bhreatain 1920|alt=|clé|150x150px]] [[File:UN Partition Plan Palestine.png|thumb|Mapa críochdheighilte|alt=|clé|274x274px]] == Stair == === Cúlra === 'Cosantóireacht' ab ea an Phalaistín, faoi smacht na Breataine ón 1920 ar aghaidh. Ach ar [[2 Samhain]] [[1917]] fógraíodh an "Balfour Declaration": Tugadh <nowiki>''</nowiki>[[Sainordú na Breataine sa Phalaistín]]'<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Mandate for Palestine|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mandate_for_Palestine&oldid=1051648829|journal=Wikipedia|date=2021-10-24|language=en}}</ref> ar an tír san am sin. Bhí claonadh ann i bhfabhar na n[[Giúdachas|Giúdach]]. D'fhógair [[Aire Rialtas|Rúnaí]] Gnóthaí Eachtracha na [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Breataine]], [[Arthur Balfour]], go mbunófaí stát [[An Giúdachas|Giúdach]] sa [[An Phalaistín|Phalaistín]] fiú. Sna blianta 1945-1947, tháinig méadú ar an inimirce na n[[Giúdachas|Giúdach]] go dtí an Phalaistín, agus bhí go leor conspóide faoin inimirce sin. Bhí feachtas sceimhlitheoireachta, nó treallchogaíocht, ar siúl sna 1940idí. Bhí na Giúdaigh ag iarraidh críochdheighilt a chur i bhfeidhm agus stát Giúdach a bhunú. I dtús 1947, d'fhógair [[Ernest Bevin]] ([[Aire Rialtais|Aire]] Gnóthaí Eachtracha na Breataine) go mbeadh an Ríocht Aontaithe tarraing amach na trúpaí [[An Bhriotáin|Briotanacha]] sa Phalaistín.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.examinations.ie/|teideal=Cúlú na hEorpa ó impireachtaí agus an toradh, 1945-1990|údar=Ardtesitméireacht - Gnáthléibheal - Stair|dáta=2006|dátarochtana=2020}}</ref> I mí Feabhra 1947, sheol Bevin an fhadhb (críochdheighilt na [[An Phalaistín|Palaistíne]]) chun na Náisiúin Aontaithe. === Náisiún Aontaithe === Ar an [[29 Samhain]] [[1947]], ghlac na [[Comhthionóil Ghinearálta na Náisiún Aontaithe|Náisiún Aontaithe]] le Rún 181(II) maidir le críochdheighilt na [[An Phalaistín|Palaistíne]]. Ach níor ghlac na h[[Arabaigh]] sa [[An Phalaistín|Phalaistín]] agus sa [[An Meánoirthear|Mheán-Oirthear]] le réiteach na [[Na Náisiúin Aontaithe|Náisiún Aontaithe]]. Bhris cogadh cathartha amach go gairid ina dhiaidh. Ar an [[14 Bealtaine]] [[1948]], tháinig deireadh le h[[údarás na Breataine an Phalaistín]] a rialú agus tháinig Stát Iosrael ar an saol. Thosaigh an [[Cogadh Arab-Iosraelach (1948)]] an lá dár gcionn.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=1947–1949 Palestine war|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1947%E2%80%931949_Palestine_war&oldid=1055048193|journal=Wikipedia|date=2021-11-13|language=en}}</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=1948 Arab–Israeli War|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1948_Arab%E2%80%93Israeli_War&oldid=991151284|journal=Wikipedia|date=2020-11-28|language=en}}</ref> == Tíreolaíocht == Is tír sa [[An Leiveaint|Leibheaint]] í an Phalaistín. == Féach freisin == * [[Sainordú na Breataine sa Phalaistín]] *[[An Phalaistín]] *[[Buamáil Óstáin Rí Daithí|Buamáil Óstáin Rí Daithí (1946)]] *[[Réiteach na Náisiúin Aontaithe ar cheist na Palaistíne (1947)]] == Tagairtí == [[Catagóir:An Meánoirthear|Phalaistín, An]] [[Catagóir:Iosrael]] <references /> [[Catagóir:Palaistín]] dysz8maqeukp3qv8ddxxmxosx7f83y9 0 60507 1086311 1028232 2022-08-23T01:59:51Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Polaiteoir, taidhleoir agus gníomhaí sóisialta [[SAM|Meiriceánach]] ab ea '''Anna Eleanor Roosevelt''' ([[11 Deireadh Fómhair]] [[1884]] – [[7 Samhain]] [[1962]]). Céad-Bhean na Stát Aontaithe a bhí inti ó Márta 1933 go hAibreán 1945, níos faide ná aon Chéad-Bhean eile i stair Mheiriceá. "Céad-Bhean an Domhain" a bhaist an t-uachtarán [[Harry S. Truman]] uirthi as ucht a saothar ar son cearta daonna. Rugadh agus cailleadh í i g[[Nua-Eabhrac (cathair)|Cathair Nua-Eabhrac]]. Ba de mhuintir Roosevelt agus Livingston í. Sa bhliain 1905 phós sí [[Franklin Delano Roosevelt]], duine a raibh gaol i bhfad amach aici leis. Rugadh seisear páistí dóibh. Neacht le [[Theodore Roosevelt]], 26ú h[[uachtarán na Stát Aontaithe|uachtarán]] [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]], ab ea Eleanor freisin. I ndiaidh an [[Dara Cogadh Domhanda]] agus Truman ina uachtarán ar na Stáit Aontaithe, bhí páirt shuntasach aici i gcruthú na [[Náisiúin Aontaithe|Náisiún Aontaithe]] (NA). Bhí sí sa chathaoir ar an gcoimisiún a dhreacht an [[Dearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine]]. ==A luashaol== Rugadh Anna Eleanor Roosevelt i [[Manhattan]] do lánúin den uasaicme, Elliott Roosevelt (1860–1894) agus Anna Hall (1863–1892). Bhí beirt dheartháireacha aici, Elliott, Jr. agus Hall. chomh maith le leasdeartháir, Elliott Roosevelt Mann, arbh í Katy Mann, duine de shearbhóntaí an teaghlaigh, a mháthair. B’fhearr leis an iníon óg an dara hainm aici, Eleanor. “Granny” a thug a máthair mar leasainm uirthi as í a bheith chomh seanaimseartha agus a bhí sí. Níor thug a máthair an oiread sin ceana di ach oiread, agus mar gheall air sin shíl Eleanor go raibh sí féin gránna. Bhí sócúl an tsaoil ag Eleanor, mar sin féin, agus í ag fás aníos. Cailleadh a máthair leis an [[diftéire]] nuair a bhí Eleanor 8 mbliana d’aois (cailleadh Elliott, Jr. den ghalar sin freisin an bhliain ina dhiaidh). Fuair a hathair bás dhá bhliain ina dhiaidh sin. Bhí seisean seo ag streachailt le [[alcólachas|fadhbanna óil]] le fada an lá agus bhí ''delirium tremens'' chomh dona sin air lá amháin gur léim sé trí fhuinneog san ospidéal ina raibh sé ag fanacht. D’éag sé go gairid ina dhiaidh sin. Cuireadh Eleanor agus Hall ansin chuig a seanmháthair, Marie Ludlow Hall (1843-1919), i Tivoli, Nua-Eabhrac. Sa bhliain 1898 chuaigh Eleanor a chónaí in Allenswood, scoil cailíní in aice le [[Londain]]. Chuaigh Marie Souvestre, stiúrthóir na scoile, go mór i bhfeidhm ar Eleanor idir fhorbairt éirime, chearta ban, theangacha (d’éirigh sí ardlíofa i [[An Fhraincis|Fhraincis]] agus mhúscailt a suime sa taisteal. Sa bhliain 1902, agus í ar ais i Nua-Eabhrac, rinne sí a céad iarrachtaí poiblí i measc uaisle na cathrach úd. ==Pósadh== Chuir Eleanor aithne ar Franklin D. Roosevelt, duine a raibh sinsear Ollannach aige i gcoiteann léi (mar atá Nicholas Roosevelt, 1658–1742), ar thraein i Nua-Eabhrac sa bhliain 1902. Thosaigh Franklin ag déanamh cúirtéireachta léi agus bhí an lá leis. D’ainneoin máthair Franklin a bheith ina choinne, thug siad lámh is focal lena chéile i mí na Samhna, 1904. Phós siad ar Lá le Pádraig, 1905, ócáid mhór sna nuachtáin toisc uachtarán na tíre, Theodore Roosevelt, a bheith i láthair. Chuir an lánúin faoi i gCathair Nua-Eabhrac. Thug Máthair Franklin, Sara, teach sa chathair dóibh. Ar dtús chuireadh máthair a céile a ladar isteach i ngach socrú sa teach, rud ab éasca agus teach Sara béal dorais leo agus, go deimhin, gan eatarthu ach comhlaí sleamhnáin. Ghlac Eleanor leis sin (ainneoin na bprionsabal a d’fhoghlaim sí ó Marie Souvestre), ach de réir a chéile d’éirigh léi a húdaras féin a bhaint amach sa teach. Nuair a toghadh Franklin mar sheanadóir stáit chuir siad fúthu in [[Albany, Nua-Eabhrac|Albany]], príomhchathair stát Nua-Eabhrac. Faoiseamh d’Eleanor ab é seo mar bhí sí ábalta éalu ó chur isteach Sara ina saol. Nuair a ceapadh a fear céile mar leas-rúnaí an [[Cabhlach na Stát Aontaithe|Chabhlaigh]], lean sí é go [[Washington, D.C.]], ise i gcónaí ag déanamh de réir na ndualgas traidisiúnta a bhíodh ag bean a bhí pósta le duine poiblí. Sa bhliain 1919, fuair sí cual litreacha cumainn ón rúnaí aigesean, Lucy Rutherford, nuair a bhí sí ag baint a chuid éadaigh as mála taistil. D’éiligh sí colscaradh uaidh ach dhiúltaigh Franklin a leithéid a dhéanamh, agus eisean ag iarraidh a shaol polaitiúil a choimeád slán sábháilte. Mar sin féin, d’éirigh an comhréitiú eatarthu ina mhargadh polaitiúil in áit an ghnáthchaidrimh phósta. <ref>Claude-Catherine Kiejman, ''Eléonore Roosevelt - First Lady et rebelle'', Tallandier,‎ 2012, lch. 249</ref> [[Íomhá:Eleanor Roosevelt cph.3b16000.jpg|mion|clé|Eleanor Roosevelt, 1932]] Ina dhiaidh sin, chuaigh Eleanor agus Franklin a mbealach féin. D'éirigh sise mór le gárda cosanta a tugadh di sa bhliain 1929, fear darbh ainm Earl Miller a mhúin di conas roinnt spórt a imirt. Rinne sí caidreamh dlúth le roinnt ban chomh maith. Lorena Hickok, iriseoir, an duine ba shuntasaí díobh. Bhí a fhios ag cuid de chomhghleacaithe proifisiúnta Hickok gur leispiach í. Tar éis tamaill, d'éirigh "Hick" (mar a thug Eleanor uirthi) as a post agus thosaigh sí ag obair d'Eleanor. Chaith siad a lán ama i gcuideachta lena chéile agus scríobh siad roinnt míle litreacha chun a chéile sna blianta 1933 go 1962.<ref>Tina Gianoulis, Eleanor Roosevelt [archive], glbtq.com : ''An Encyclopaedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender and Queer Culture'', 2004</ref> Dhóigh Hickok cuid díobh le príobháideachas Eleanor a chosaint. Scríobh Hickok roinnt alt faoi óige agus saol laethúil Eleanor, rud a chuidigh go mór lena híomhá a chruthú. Hickok a spreag Eleanor chun aistí rialta a scríobh sna páipéir nuachta. Ní féidir a bheith lánchinnte a raibh caidreamh collaí ag Eleanor le haon duine díobh ar éirigh sí mór leo, fiú i gcás Lorena Hickok. Saolaíodh seisear páistí don lánúin. Fuair duine díobh bás agus é ina leanbh: * Anna Eleanor, Jr. (3 Bealtaine 1906 - 1 Nollaig 1975): iriseoir, caidreamh poiblí * James (23 Nollaig 1907 - 13 Lúnasa 1991): fear gnó, ball de Chomhdháil na Stát Aontaithe * Franklin Delano, Jr. (18 Márta 1909 - 1 Samhain 1909) * Elliott (23 Meán Fómhair 1910 - 27 Deireadh Fómhair 1990): fear gnó, méara * [[Franklin Delano Roosevelt Jr.|Franklin Delano, Jr.]] (17 Lúnasa 1914 - 17 Lúnasa 1988): fear gnó, ball den Chomhdháil, feirmeoir * John Aspinwall (13 Márta 1916 - 27 Aibreán 1981): fear gnó ==A saol poiblí== Nuair a bhuail an [[polaimiailíteas]] Franklin i mí Lúnasa 1921, thug sí aire an linbh dó agus rinne sí gach aon rud ar a shon. In ainneoin a chúthail agus a bhí sí, agus í ag leanúint chomhairle Louis McHenry Howe, labhair sí os comhair daoine/ar an ardán ina áit chun uaillmhianta polaitiúila Franklin a chur chun cinn, é seo in aghaidh thoil Sara, arbh fhearr go mór léi dá dtabharfadh a mac tinn faoi saol ciúin compórdach ar eastát de chuid an teaghlaigh ag mairieachtáil ar a oidhreacht. Mar ionadaí a fir chéile i bhfeachtais pholatiúla chuidigh sí leis an post mar ghobharnóir Nua-Eabhrac a bhaint amach sa bhliain 1928, agus ansin uachtaránacht na Stát Aontaithe sa bhliain 1933. Céad-Bhean na Stát Aontaithe a bhí inti ón 4ú lá mí na Márta, 1933, go dtí an 12ú lá mí Aibreáin, 1945. Bhí tionchar mór aici ar bheartas intíre a fir chéile agus é in oifig, mar atá cláracha sóisialta an Bhirt Nua (''New Deal''), feabhsú ar stádas na mban, cearta sibhialta an phobail ghoirm, srl. Chuige sin uile rinne sí preasagallaimh, scríobh sí colúin do na nuachtáin faoin teideal ''My Day'' (1935–1962), agus labhair sí ar an [[raidió]]. A bhuíochas leis an mbua a bhí ag Eleanor agus í ag baint feidhme as an meáin nua, mhéadaigh gnaoi na ndaoine ar an lánúin. Bhí sé mar nós aici a comhairle féin a thabhairt faoi gach aon cheist, cosúil le haire gan chúram roinne i rialtas a fir chéile, rud a spreag míshuaimhneas ar a méid cumhachta, agus i ndiaidh 1940 go háirithe, tharraing sí aird an phreasa agus na scríbhneoirí grinn. Ar cheisteanna idirnáisiúnta, bhí Eleanor ar son caidreamh taidhleoireachta a chur ar bun leis an Aontas Sóivéadach. Tháinig amhras uirthi i dtaobh na Sóivéadach, áfach, de bharr a chóngaraí agus a d'éirigh siad le Gearmáin na Naitsíoch sna 1930idí déanacha. Bhí Eleanor i bhfabhar na Stáit Aontaithe a bheith páirteach sa [[Dara Cogadh Domhanda]]. Ní raibh aon drogall uirthi cuairt a thabhairt ar na saighdiúirí ar bhéal an chatha. Sheas sí ar son cruthú scuadrún eitleoirí ar fhir ghorma iad, na Tuskegee Airmen, a ghlac páirt sa chogaíocht san Eoraip, agus rinne sí amhlaidh freisin i gcás cór píolótaí mná, rud a chuir roinnt mhaith ban in inmhe éirí ina bpíolótaí. I Nua-Eabhrac, i ndiaidh an chogaidh, tháinig sí salach ar Tammanay Hall, an drong a raibh smacht orthu ar chuid mhaith den Pháirtí Daonlathach agus den rialtas i Nua-Eabhrac, idir chathair agus stát. Cuireadh frith-Chaitliceachas ina leith. Ba de chúlra eitneach Caitliceach an drong úd, Éireannaigh cuid mhór díobh cé gurbh fhear den ainm Carmine De Sapio an duine i gceannas orthu go dtí deireadh a réime sa bhliain 1961, an bhliain a briseadh De Sapio as a phost sa ghrúpa de bharr feachtais fhada a chothaigh grúpa leasaithe, Eleanor ina measc. Roimhe sin, i mí Iúil na bliana 1949, chothaigh colún léi i gcoinne maoiniú Fheidearálaigh do na scoileanna Caitliceacha coimhlint idir í féin agus an Cairdinéal [[Francis Spellman]], ardeaspaig Chathair Nua-Eabhrac. D'éirigh seisean agus a lucht tacaíochta searbhasach; "frith-Chaitliceach" a thug seisean uirthi freisin. Níor thaitin a fear céile leo lena bheo ach oiread, agus nuair a sheas mac léi, Franklin Delano Roosevelt Jr., mar aturnae ginearálta an stáit sa bhliain 1954, throid lucht Tammanay Hall go tréan ina choinne.<ref>Beasley, ''Eleanor Roosevelt Encyclopedia'', lch. 276.</ref> [[Íomhá:EleanorRooseveltHumanRights.png|mion|clé|Eleanor Roosevelt agus an leagan Spáinnise de Dhearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine á choinneáil suas aici]] I mí na Nollag, 1945, cheap an tUachtarán [[Harry S. Truman]] Eleanor ina toscaire chuig Comhthionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe. I mí Aibreáin, 1946, d’éirigh sí ina cathaoirleach ar [[Coimisiún na Náisiún Aontaithe um Chearta an Duine|Choimisiún na Náisiún Aontaithe um Chearta an Duine]] agus an coimisiún sin á fhorbairt go fóill. D’fhan sí sa phost úd go dtí mí Eanáir na bliana 1947. Bhí ról tábhachtach aici (in éineacht le René Cassin, John Peters Humphrey agus daoine eile) i ndréachtú an Dearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine. Labhair Eleanor ina fhabhar in óráid a thug sí ar an 28ú lá Meán Fómhair, 1948. Dúirt sí gur “Magna Carta idirnáisiúnta do dhaoine i ngach uile áit” a bhí ann. Ghlac an Comhthionól Ginearálta leis an nDearbhú d’aon ghuth ar an 10ú lá de mhí na Nollag, 1948, ach le ocht vóta staonta: sé náisiún an Bhloic Shóivéadaigh, [[an Araib Shádach]], agus [[an Afraic Theas]]. ==Bás== [[Íomhá:Elroos72st.JPG|mion|clé|Dealbh i gcuimhne Eleanor Roosevelt in [[Riverside Park (Manhattan)|Riverside Park]], Manhattan]] I mí Aibreáin na bliana 1960, d'aithin na dochtúirí [[anaemacht]] aplaisteach in Eleanor. Sa bhliain 1962 tugadh stéaróidigh di, rud a athmhúscail an eitinn a bhí ina smior cnáimhe. Theip ar a croí mar thoradh air sin ina hárasán ag 55 Sráid 74 Thoir i Manhattan ar an 7ú lá mí na Samhna 1962 in aois a 78 bliana.<ref name="google2">{{cite journal|url=http://books.google.com/books?id=Mqz2cxXtwEQC&pg=PA41&dq=%22East+74th%22&hl=en&sa=X&ei=YJRkUfajIPLe4AP6oICgBA&ved=0CFkQ6AEwBw#v=onepage&q=%22East%2074th%22&f=false |author= James Malanowski|title= Dead & Famous; Where the Grim Reaper has Walked in New York |publisher=Spy |date=17 Iúil, 1959 |accessdate=April 10, 2013}}</ref><ref name="NYTobit">{{cite news|teideal=U.S. Flags Flying at Half-Staff As a Tribute to Mrs. Roosevelt|date=November 9, 1962|work=[[The New York Times]]|url= http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?_r=3&res=F00F15FB3D5D147B93CBA9178AD95F468685F9|accessdate=April 1, 2009 | format=PDF}}</ref><ref>"Health" in Beasley, Maurine Hoffman; Holly Cowan Shulman; Henry R. Beasley (2001). ''The Eleanor Roosevelt Encyclopedia''. Greenwood Publishing Group. lgh. 230–32. ISBN 978-0-313-30181-0.</ref> I measc an tslua a bhí i láthair ag sochraid Roosevelt i [[Hyde Park]], bhí an tUachtarán [[John F. Kennedy]], chomh maith le hiar-uachtaráin [[Harry S. Truman]] agus [[Dwight D. Eisenhower]]. Ag labhairt ar a sochraid dó, d'fhiafraigh Adlai Stevenson, "''What other single human being has touched and transformed the existence of so many?''" "''She would rather light a candle than curse the darkness, and her glow has warmed the world,''" a dúirt sé lena chois sin.<ref>{{cite web |url=http://cityroom.blogs.nytimes.com/2012/11/07/fifty-years-after-her-death-eleanor-roosevelts-admirers-will-celebrate-her-life/ |teideal=50 Years After Her Death, Eleanor Roosevelt's Admirers Will Celebrate Her Life |author=Dunlap, David W. |date=November 7, 2012 |work=The New York Times |accessdate= [[2001]] |archivedate=28 Samhain 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CVFtlQlP |deadurl=no}}</ref> Cuireadh taobh le Franklin í ar eastát an teaghlaigh in Hyde Park, Nua-Eabhrac ar an 10ú lá de mhí na Samhna, 1962.<ref>[http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=896 "Eleanor Roosevelt: Presidential First Lady" Find a Grave. Greyfield, Donald, 1 Eanáir 2001. Dáta rochtana 26 Aib. 2015]</ref> I ndiaidh a báis, thug muintir Roosevelt an teach samhraidh a bhí acu ar Oileán Campobello do rialtais na Stát Aontaithe agus Cheanada, agus sa bhliain 1964 chuir siad seo Páirc Idirnáisiúnta Campobello Roosevelt ar bun san áit, 2,800 acra san iomlán.<ref>Stephen O. Muskie, ''Campobello: Roosevelt's Beloved Island'' (1982)</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Leabharliosta== *Lash, Joseph. ''Eleanor and Franklin''. Nua-Eabhrac: W.W. Norton (1971). *Lash, Joseph. ''Eleanor: The Years Alone'' (1972) ==Naisc sheachtracha== * [http://www.history.com/topics/first-ladies/eleanor-roosevelt Eleanor Roosevelt ag History.com, arna rochtain ar 7 Márta 2015] * [http://www.americanrhetoric.com/speeches/eleanorrooseveltdeclarationhumanrights.htm Téacs agus taifeadadh d'aitheasc Eleanor Roosevelt's os comhair Chomhthionól na Náisiún Aontaithe] {{DEFAULTSORT:Roosevelt, Eleanor}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1884]] [[Catagóir:Básanna i 1962]] [[Catagóir:Ban Uachtaráin na Stát Aontaithe]] dc3937ljhaopu3cxovtng6pdhcz7smm 0 60785 1086469 808638 2022-08-23T02:52:52Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Manchester_martyrs_cross.jpg|deas|250px|thumb|An chros i gcuimhne Mairtírigh Mhanchain in Moston]] Is ceantar suite i lár [[Manchain|Manchan]] é '''Moston'''. {{Síol-tír-en}} {{DEFAULTSORT:Ancoats}} [[Catagóir:Bailte agus cathracha i Sasana]] [[Catagóir:Manchain]] 2e9g69k6p6br14vy5lzf5wuyo7vaocl 0 61065 1086470 774885 2022-08-23T02:52:56Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Audenshaw.jpg|deas|250px|thumb|Audenshaw sa réamhionad. Tá lár Mhanchain sa chúlra.]] Is ceantar suite i [[Manchain Mhór]] é '''Audenshaw'''. {{Síol-tír-en}} {{DEFAULTSORT:Audenshaw}} [[Catagóir:Bailte agus cathracha i Sasana]] [[Catagóir:Manchain Mhór]] 9o979kjnqh34g5d59z8patz27qy5be1 0 61113 1086471 951260 2022-08-23T02:53:00Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Terraced_housing_and_tower_blocks_eccles_greater_manchester.png|deas|250px|thumb|Eccles]] Is baile atá suite i [[Manchain Mhór|mórcheantar Mhanchain]] é '''Eccles'''. Bhí 38,756 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011. Déantar [[císte|cístí]] Eccles ann ón mbliain 1796 i leith, cístí a dhíoltar ar fud an domhain anois. {{Síol-tír-en}} {{DEFAULTSORT:Eccles}} [[Catagóir:Bailte agus cathracha i Sasana]] [[Catagóir:Manchain Mhór]] m26eo037zcpwl6jp3umk2g0cjostaa9 0 61780 1085963 1052850 2022-08-22T15:58:32Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Thóg fothoghchán ar siúl dáilcheantar sa '''[[Ceatharlach–Cill Chainnigh (Dáilcheantar)|Ceatharlach–Cill Chainnigh]]''' ar an 22 Bealtaine, 2015. Bhuaigh [[Bobby Aylward]] an suíochán atá ann. Tá sé ina bhall de [[Fianna Fáil]]. ==Iarrthóirí== {| class="wikitable" style="text-align:center; font-size:95%; line-height:16px;" width="100%" |- ! align=center colspan=13|Fothoghchán 2015: Ceatharlach–Cill Chainnigh |- ! align=center colspan=2| Páirtí !! Iarrthóir !! Scair !! Comhair 1 !! Comhair 2 !! Comhair 3 !! Comhair 4 !! Comhair 5 !! Comhair 6 !! Comhair 7 !! Comhair 8 !! Comhair 9 |- | style="background-color: #66BB66" | || [[Fianna Fáil]] || '''[[Bobby Aylward]]'''<ref>https://www.newstalk.com/Fianna-Fil-selects-Bobby-Aylward-as-CarlowKilkenny-byelection-candidate</ref> || 27.8 || 18,572 || 18,713 || 18,845 || 19,233 || 19,480 || 19,898 || 20,950 || 22,826 || 26,529 |- | style="background-color: #6699FF" | || [[Fine Gael]] || David Fitzgerald<ref>https://www.newstalk.com/John-Bryan-IFA-Fine-Gael-nomination-Carlow-Kilkenny-by-election</ref> || 20.6 || 13,744 || 13,826 || 13,895 || 14,174 || 14,289 || 15,058 || 16,612 || 18,875 || 21,632 |- | style="background-color: #008800" | || [[Sinn Féin]] || Kathleen Funchion || 16.2 || 10,806 || 11,006 || 11,501 || 11,974 || 13,113 || 13,879 || 14,632 || 16,437 || |- | style="background-color: #0000FF" | || [[Renua Éireann]] || [[Patrick McKee]]<ref>http://kclr96fm.com/kilkenny-fianna-fail-councillor-unveiled-as-renua-candidate-for-by-election</ref> || 9.5 || 6,365 || 6,530 || 6,736 || 7,225 || 7,678 || 8,532 || 9,269 || || |- | style="background-color: #CC0000" | || [[Páirtí an Lucht Oibre (Éire)|Páirtí an Lucht Oibre]] || Willie Quinn || 7 || 4,673 || 4,803 || 4,853 || 4,954 || 5,252 || 5,775 || || || |- | style="background-color: #99CC33" | || [[Comhaontas Glas]] || Malcolm Noonan || 5.3 || 3,549 || 3,651 || 3,836 || 4,257 || 4,528 || || || || |- | style="background-color: #660000" | || [[Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús|Comhghuaillíocht an Phobail<br>roimh Bhrabús]] || Adrienne Wallace || 3.6 || 2,377 || 2,644 || 3,256 || 3,640 || || || || || |- | style="background-color: #DDDDDD" | || Neamhspleách || Breda Gardner || 4.2 || 2,792 || 3,016 || 3,226 || || || || || || |- | style="background-color: #FFFF00" | || [[Comhaontas Frith-Ghéire]] || [[Conor MacLiam]] || 3.3 || 2,194 || 2,296 || || || || || || || |- | style="background-color: #DDDDDD" | || Aitheantais Éireann || Peter O Loughlin || 1.4 || 930 || || || || || || || || |- | style="background-color: #DDDDDD" | || Neamhspleách || [[Daithí Holohan]] || 0.6 || 374 || || || || || || || || |- | style="background-color: #DDDDDD" | || Neamhspleách || Noel G. Walsh || 0.4 || 243 || || || || || || || || |- | style="background-color: #DDDDDD" | || Neamhspleách || [[Elizabeth Hourihane]] || 0.3 || 215 || || || || || || || || |- | align=left colspan=13|'''Toghthóirí:''' 105,449 '''Millte:''' 2,066 (3.0%) '''Cuóta:''' 33,418 '''Vótóirí:''' 68,900 (65.3%) |} == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Fothoghcháin i bPoblacht na hÉireann]] 2jbr9ibd6y3jxem78dv8i68iva5bmzp 0 62345 1086071 810067 2022-08-22T19:06:29Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is ceantar suite i m[[Birmingham]] é '''Bearwood'''. {{Síol-tír-en}} [[Catagóir:Bailte agus cathracha i Sasana]] [[Catagóir:Birmingham]] ki9lz1wr47bmccyxfzvpv23atun10hx 0 63028 1085977 990876 2022-08-22T16:21:02Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is iar[[Feisire de Pharlaimint na hEorpa|Fheisire de Pharlaimint na hEorpa]]<ref>toghcheantar Éire Theas</ref> de chuid [[Sinn Féin]] í '''Liadh Ní Riada''' (a rugadh ar [[28 Samhain]] [[1966]]). Ceapadh í ina hoifigeach pleanála teanga i nGaeltacht Chorcaí sa bhliain 2020.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/an-t-iarfheisire-eorpach-liadh-ni-riada-ceaptha-ina-hoifigeach-pleanala-teanga-i-ngaeltacht-chorcai/|teideal=An t-iarfheisire Eorpach Liadh Ní Riada ceaptha ina hoifigeach pleanála teanga i nGaeltacht Chorcaí|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-11-19}}</ref> == Saol Pearsanta == [[Íomhá:Liadh Ní Riada MEP (44861772981).jpg|clé|mion|2017]] Is as Gaeltacht Mhúscraí í Liadh. Is iníon de chuid [[Seán Ó Riada|Sheáin Uí Riada]] - an [[Cumadóir amhrán|cumadóir]] agus ceoltóir clúiteach- í. Tá Liadh pósta ar Nicky agus triúr clainne aici. ===Teilifís=== Tá cúlra láidir ag Liadh sna [[Meáin chumarsáide|meáin]]. Chaith sí níos mó na 20 bliain ag obair mar léiritheoir agus stiúrthóir ag [[Raidió Teilifís Éireann|RTÉ]] agus ag [[TG4]]. Bhí sí ina ball den bhord a chur TG4 ar an bhfód agus a d’fhobair a struchtúirí agus a chur chuige ag tús na [[2000idí|2000í]]. ==Polaitíocht== [[Íomhá:Liadh Ní Riada MEP (30989660878).jpg|clé|mion|2017]] ===Toghchán Parlaimint na hEorpa 2014=== Roghnaíodh Ní Riada chun seasamh don Toghchán Parlaimint na hEorpa 2014. Sheas sí don toghcheantar Theas. Bhain sí 19.1% nó 125,309 de na vótaí céad rogha amach. Bhuaigh sí an dara shuíochán ar an ceathrú chomhair le 132,590 vótaí. Bhí sí ina ball den choiste buiséid, den choiste iascaireachta agus den choiste oideachais agus cultúir. ===Toghchán Uachtaránachta na hÉireann 2018=== Roghnaíodh sí mar iarrthóir [[Sinn Fein]] don [[Toghchán Uachtaránachta na hÉireann 2018]]. Tháinig sí sa ceathrú háit sa toghchán le 93,987 vótaí agus 6.4% den vótaí céad rogha. [[Íomhá:Liadh Ní Riada MEP (44861774261).jpg|clé|mion|2017]] Le 28 ball d'[[Oireachtas]], ba fhéidir le [[Sinn Féin]] iarrthóir a roghnú. Roghnaíodh Ní Riada chun seasamh don pháirtí sa toghchán ar 26 Deireadh Fómhair 2018. Tháinig sí sa ceathrú háit sa toghchán le 93,987 vótaí agus 6.4% den vótaí céad rogha. == Tagairtí == {{reflist}}{{FPE Poblacht na hÉireann}} {{DEFAULTSORT:Riada, Liadh Ní}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1966]] [[Catagóir:Daoine as Contae Chorcaí]] [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Iarrthóirí i dtoghchán uachtaránachta na hÉireann]] ==External links== *[http://www.sinnfein.ie/contents/27886 Liadh Ní Riada profile on the Sinn Féin website] *{{MEP|124987|Liadh Ní Riada}} *[http://www.votewatch.eu/en/term8-liadh-ni-riada-2.html Liadh Ni Riada's page on the VoteWatch website] [[Catagóir:Feisirí de Pharlaimint na hEorpa]] ryk1rry8dvp24e0r6jc1e02sieugv66 0 63176 1086567 1053480 2022-08-23T05:36:30Z Alison 570 Níos fearr wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Carachtar}} Is dia Gearmánach é '''Túr''' (as [[An Sean-Lochlannais|Sean-Lochlannais]]: ''Þórr'', traslitriú: ''Thórr'', fuaimniú: [θoːr̥]), a bhaineann le tintreach agus le toirneach agus le hanfai agus le fiodhneimheadh (garráin naofa) agus le neart agus consaint an chine dhaonna, chomh maith le naomhú agus le torgúlacht, é '''Túr''' . Tá sé mór le rá ar son a chasúir ghearrchosaigh, mar atá [[Mjölnir]]. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Túr}} [[Catagóir:Miotaseolaíocht Ioruach]] o0lla3nv9tqkeenbgetudycgnl3h7oj 0 63177 1086569 772164 2022-08-23T05:37:57Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Carachtar‎}} Is pearsa bainte leis an [[Miotaseolaíocht Ioruach|mhiotaseolaíocht Ioruach]] é '''Fraer'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Fraer}} [[Catagóir:Miotaseolaíocht Ioruach]] n2g64d6g187klwqodqsn0th2a3i8xoi 0 63188 1086566 1053481 2022-08-23T05:35:48Z Alison 570 Níos fearr wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Carachtar}} Is pearsa bainte leis an [[Miotaseolaíocht Ioruach|mhiotaseolaíocht Ioruach]] í '''Vailcír'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Vailcír}} [[Catagóir:Miotaseolaíocht Ioruach]] m04k7tq1qftr9ld7blrt9ith6zx9bjz 0 63362 1086560 1057655 2022-08-23T05:31:02Z Alison 570 _WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is dlínse an Phápa ina ról mar easpag na Róimhe é '''an Suí Naofa''' ([[Laidin]]: ''Sancta Sedes'', Laidin Eaglasta: [ˈsaŋkta ˈsedes]; [[Iodáilis]]: Santa Sede [ˈsanta ˈsɛːde]). Cuimsíonn sé suí easpagóideach aspalda Dheoise na Róimhe, a bhfuil údarás uilíoch eaglasta aige ar [[an Eaglais Chaitliceach]] agus ar an gcathairstát flaitheasach a dtugtar [[Cathair na Vatacáine]] air. {{síol-creid}} {{DEFAULTSORT:Sui Naofa, An}} [[Catagóir:Críostaíocht]] [[Catagóir:Eaglais Chaitliceach Rómhánach]] [[Catagóir:Cathair na Vatacáine]] khhlg3q33zn0i8i5ikw7hrtsty2a1o3 0 63444 1086548 773347 2022-08-23T05:24:38Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} [[Íomhá:Levant_(orthographic_projection).png|deas|250px|thumb|An Leiveaint]] Is réigiún sa [[An Meánoirthear|Mheánoirthear]] í '''an Leiveaint'''. {{síol-tír}} {{DEFAULTSORT:Leiveaint, An}} [[Catagóir:An Meánoirthear]] plt2hee3uhqbeao04iaze2jnv8rqsuh 0 63838 1086034 777884 2022-08-22T18:09:36Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} Is [[cainneon]] [[aolchloch]] suite i n[[Derbyshire]] é '''Creswell Crags'''. {{Síol-tír-en}} {{DEFAULTSORT:Creswell Crags}} [[Catagóir:Derbyshire]] [[Catagóir:Tíreolaíocht na Sasana]] 7ywggvciueftgkixfs70hzc9vhdd1w8 0 63890 1086108 803947 2022-08-22T19:16:37Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} Is [[foraois]] suite i g[[Gloucestershire]] é '''Foraois Dean'''. {{Síol-tír-en}} {{DEFAULTSORT:Foraois Dean}} [[Catagóir:Gloucestershire]] [[Catagóir:Tíreolaíocht na Sasana]] h1c7t78oqkfvy1jnkcvo2ixoxmf6ja3 0 64266 1085936 780878 2022-08-22T12:25:50Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[ardeaglais]] [[Eaglais Shasana|Anglacánach]] suite i [[Suffolk]] í '''Ardeaglais St Edmundsbury'''. {{Síol-tír-en}} {{DEFAULTSORT:Ardeaglais St Edmundsbury}} [[Catagóir:Suffolk]] cg066hsu3bb6rjyu7haufko02num32w 0 64374 1086572 1015973 2022-08-23T05:39:56Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[File:Norman-conquest-1066-fr.svg|thumb|Concas na Normannach-1066]] Tharla '''Concas na Normannach ar Shasana''' sa11ú haois agus an Diúc Liam II na Normainne, nó [[Liam Concar]]. mar a bhí aithne air, i mbun. Bhí tionchar ollmhór ar Shasana ag cuid mhaith de na hathruithe a thug [[Liam Concar]] ar an saol tar éis dó teacht i gcoróin. Cruthaíodh uasaicme Normannach nua os cionn na Sacsanach dúchasach. Faoi 1086, bhí 80% de thalamh na ríochta faoi úinéireacht na Normannach. Tugadh ísliú céime do na Sacsanaigh i gcúrsaí riaracháin, polaitiúla agus eaglasta chomh maith agus na Normannaigh ag glacadh na bpost ba thábhachtaí dóibh féin. Thairis sin, rinneadh teanga oifigiúil den Fhraincis, teanga dhúchais na Normannach agus fágadh teanga na Sacsanach, teanga an mhóraimh in áit na leathphingine, cé go ndearna Liam féin iarrachtaí é a fhoghlaim. Cheap Liam fear Iodálach darbh ainm Lanfranc, ina Ardeaspag ar Chanterbury, chun atheagrú a dhéanamh ar an eaglais i Sasana agus chun smacht na Normannach uirthi a chinntiú. == Féach freisin == * [[Liam Concar]] * [[Harold Godwinson]] == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Concas na Normannach ar Shasana}} [[Catagóir:Normannaigh]] [[Catagóir:Stair Shasana]] jco1nwal0k1t4vbh4qtcjvjw651s3gu 0 65475 1086248 853196 2022-08-23T01:39:42Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {| align="right" style="border: 1px solid gray;" ! colspan="3" class="summary" style="font-size: 100%; background: #bfdfff; text-align: center" |Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1995 |- | colspan="3" |[[Íomhá:EuroIrlanda.svg|centre|189x189px]] |- ! colspan="3" class="summary" style="font-size: 100%; background: #bfdfff; text-align: center" |<small>Dátaí</small> |- |<small>'''Dáta Deiridh'''</small> | colspan="2" |<small>13 Bealtaine 1995</small> |- ! colspan="3" class="summary" style="font-size: 100%; background: #bfdfff; text-align: center" |<small>Óstach</small> |- |<small>'''Ionad'''</small> | colspan="2" |{{bratach|Ireland}}<small>[[Point Theatre]],</small><br> <small>[[Baile Átha Cliath]], [[Poblacht na hÉireann|Éire]]</small> |- |<small>'''Láithreoirí'''</small> | colspan="2" |<small>[[Máire Ní Chinnéide]]</small> |- |<small>'''Craoltóir óstach'''</small> | colspan="2" |<small>[[Raidió Teilifís na hÉireann]] (RTÉ)</small> |- ! colspan="3" class="summary" style="font-size: 100%; background: #bfdfff; text-align: center" |<small>Rannpháirtithe</small> |- |<small>'''Líon na Iontrálacha'''</small> | colspan="2" |<small>23</small> |- |<small>'''Tíortha ag filleadh:'''</small> | colspan="2" | <small>{{bratach|Belgium}}[[An Bheilg]]<br> {{bratach|Denmark}} [[An Danmhairg]]<br> {{bratach|Israel}} [[Iosrael]]<br> {{bratach|Slovenia}} [[An tSlóivéin]]</small><br/> <small>{{bratach|Turkey}} [[An Tuirc]]</small> |- |<small>'''Tíortha a tharraingt siar:'''</small> | colspan="2" | <small>{{bratach|Estonia}}[[An Eastóin]]<br> {{bratach|Switzerland}} [[An Eilvéis]]<br> {{bratach|Netherlands}} [[An Ísiltír]]<br> {{bratach|Lithuania}} [[An Liotuáin]]</small><br/> <small>{{bratach|Romania}} [[An Rómáin]]</small><br/> <small>{{bratach|Slovakia}} [[An tSlóvaic]]</small> |- ! colspan="3" class="summary" style="font-size: 100%; background: #bfdfff; text-align: center" |<small>Léarscáil Rannpháirtíocht</small> |- | colspan="3" |[[Íomhá:ESC_1995_Map.svg|centre|300x300px]] |- | colspan="3" |<small>{{legend|#009A49|Tíortha Rannpháirtí}}</small> <small>{{legend|#FCD116|Tíortha a ghlac páirt san am atá caite, ach ní i 2016}}</small> |- ! colspan="3" class="summary" style="font-size: 100%; background: #bfdfff; text-align: center" |<small>Vóta</small> |- |<small>'''Córas vótála'''</small> | colspan="2" |<small>Vótaí gach tír 12, 10, 8-1 pointí<br> le haghaidh gcuid is fearr leat </small> <small>deich iontrálacha.</small> |- |<small>'''Pointe null'''</small> | colspan="2" |<small>None</small> |- |<small>'''Amhrán a bhuaigh'''</small> | colspan="2" |{{bratach|Norway}}<small>[[Point Theatre|An Iorua]] - "[[Nocturne]]"</small> |- ! colspan="3" class="summary" style="font-size: 100%; background: #bfdfff; text-align: center" |<small>Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse</small> |- |<center><small>[[Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1994|'''← 1994''']]</small> [[Íomhá:EuroIrlanda.svg|23x23px]]</center> |<center>[[Íomhá:EuroIrlanda.svg|23x23px]]</center> |<center>[[Íomhá:EuroNoruega.svg|23x23px]] <small>[[Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1996|'''1996 →''']]</small></center> |} B'é an '''Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1995''' an 40ú [[Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse]] agus bhí ar siúl ar an 13 Bealtaine 1995 in [[Point Theatre]] i m[[Baile Átha Cliath]], [[Poblacht na hÉireann|Éire]]. Bhí sé seo 3ú bliain na hÉireann i ndiaidh a chéile a óstáil an comórtas. B'é an t-amhrán a bhuaigh "[[Nocturne]]" ag an bhanna [[Iorua|hIorua]], [[Secret Garden]]. == Tagairtí == <references /> {{Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse}} [[Catagóir:Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse]] [[Catagóir:Comórtais Cheoil]] foecikxx6tjl7zrxxfytiowedr3vwym 0 65662 1086419 1072931 2022-08-23T02:33:31Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Sraith Teilifíse}} Sraith dráma [[Gaeilge]] atá á chraoladh ar [[TG4]] ó 1 Feabhra 2016 ar aghaidh é '''''EIPIC'''''. ==Carachtair== {| class="wikitable" style="text-align:left; width:100%;" ! style="width:20%;"| Carachtair || style="width:25%;"| Aisteoir || style="width:10%;"| Eipeasóidí|| Notáí |- | ''Sully'' | [[Fionn Foley]] | 6 | Cailleadh máthair Sully nuair a bhí sé ceithre bliain d’aois, agus ó shin i leith tá sé ag bá i bhfarraige mór an testosterone. D’fhéadfá a rá go raibh an tógaint a fuair sé ar nós meascán éagsúil do Lord of the Flies agus Oz de chuid HBO. Cé go bhfuil anam fíor-mhothálach aige, tá an teasaíocht go smior ann freisin, agus glacadh leis dá réir sin go leanfadh sé a dheartháireacha ar bhóthar na h-aimhleasta. Nuair a baintear carr Airt Mac Fhearraigh ó chéile, glactar leis freisin go forleathan gurb é Sully ba chúis leis an eachtra. Bréan, breoite de chlaontacht an bhaile, gan trácht ar chéastóireacht a dheartháireacha ina choinne, tapaíonn Sully a dheis nuair a fheiceann sé comórtas físeáin ceoil ar an suíomh hipstéireach SLUASAID. |- | ''Mona'' | [[Róisín Ní Cheilleachair]] | 6 | Cé gur bláithín leochaileach í Mona, is sár-cheoltóir í freisin. Níl sí ag braith ar an gcomórtas seo don cháil ná don kudos. Tá a croí go fírinneach ins an gceol agus…bhuel, tá a croí i Sully freisin. Tá sí ag caitheamh súil air le tamall anuas. Ach dá mhéid cumas atá ag Mona, tá sí dhá oiread sin cúthaileach. Le gach aon fhíseán atá curtha ina airde aici, clúdaíonn sí a h-éadan. Ach cén fáth an náire ar fad? Seans go bhfuil baint éigint aige lena máthair Clare. Bhí Mona aici nuair a bhí sí ar chomh-aois lena h-iníon. Agus ó thaobh na h-aibíochta dhe, d’fhan sí ag an aois sin. Máthair ghlúin X gan náire í a chreideann go bhfuil sí in ann dúidín a chaitheamh lena h-iníon. Agus, gan dabht, cuireann an iompar seo déistin ar Mhona. |- | ''Oisín'' | [[Cian Ó Baoill]] | 6 | Ar bharr an dréimire i gcónaí, é acadúil, dathúil agus gáire scairteach aige, níl an misneach ar iarraidh ar Oisín. Gan dabht, de réir Oisín féin, níl faic na ngrást mícheart leis…’ siad gach éinne eile mórthimpeall air atá fuckáilte. Tá sé ar tí mála gliú a shlogadh leis an leadrán sa bhaile beag Dobhar, áit ar bhog a thuismitheoirí le gairid n’fhaid agus a bhí sé féin ag freastal ar scoil chónaithe. An rud is fearr leis chun an leadrán a chur ó dhorais ná pranks a chrochadh ar Youtube agus an samhradh seo, beartaíonn sé imeacht ar scrios agus anró i nDobhair. Bíodh is go mbeadh sé féin agus Sully ina namhaid nádúrtha, bláthaíonn cairdeas eatarthu gan ró-mhoill. Ach seans go mbeadh an cairdeas seo i mbaol dá dtiocfadh an fhírinne amach faoi cé a bhain carr athair Oisín ó chéile. Tá Oisín lúcháireach, fiáin, ach uaireanta téann sé go pointe an ainriail lena chuid ragairne. Agus tá sé thar a bheith áisiúil ar Final Cut freisin. |- | ''Bea'' | [[Fionnuala Gygax]] | 6 | Cé go ndéanann na carachtéirí eile céiliúradh ar neamhspleáchas an déagóra, ní maith le Bea rudaí a dhéanamh di féin. Bíonn súil aici le gach aon rud ar phláta ós a comhair. Ach tá an cailín fíor-chumasach seo ró-thógtha le clú agus cáil a bhaint amach agus ní bheadh stró ar bith uirthi dul i mbun ‘twerkála’. B’í Mona an cara is fearr a bhí aici ag fás aníos dóibh. Ach chomh luath agus a thosnaigh sí sa mheánscoil, d’iompaigh sí a cúl le Mona bhocht ar mhaithe leis na daoine faiseanta. Tá rún suarach ag Bea… anois agus an samhradh buailte linn, bíonn uirthi dul i mbun oibre i sceallaire a tuismitheoirí. Ní hé go gcuirfeadh sé seo isteach ná amach ar dhream s’againne ach tá caighdeáin áirithe ag Bea, tá ‘fhios agat. Oh, an náire! Carachtair greannmhar í atá chomh lán go barra di féin. Nuair a thagann na ceamaraí ar an mbaile, tagann mearbhall de shaghas uirthi, rud a chuireann a seasamh sa bhanna faoi bhagairt. |- | ''Aodh'' | [[Daire Ó Muirí]] | 6 | Ní raibh mórán de shaol an déagóra aige siúd go dtí seo. Sách dona go bhfuair sé scolaíocht bhaile. Ach nuair nach raibh a athair féasógach, Aengus, ag múineadh a dhearcadh-sa ar chúrsaí staire dhó, is ar chamchuairt a bhí Aodh leis an mbanna ceoil teaghlaigh, Gaotha ar Fán. B’eisean an dóitín de leanbh ar an bhfliúit. Ach anois, tá a lá tagtha chun éirí amach i gcoinne é sin. Ach ná cuire a chuid soineantachta an dallamullóg ort. Ní h-aon amadán é. Nuair a bhíonn airgead ag teastáil ón mbanna chun na físeáin a mhaoiniú, ‘sé Aodh a bhaineann an lá amach. Tá athair Aodh ina chathaoirleach ar choiste chomóradh Éirí Amach an chéid agus tá siadsan lofa le h-airgead. Nuair a insíonn Aodh dá athair go bhfuil an banna ceoil tar éis ceoldhráma a scríobh ag comóradh saol Eoghan de Barra, tagann an maoiniú gan teip. Tá go maith ach tiocfaidh an lá go mbeidh air toradh na hoibre a nochtadh. Níl fios dá laghad ag an gcréatúr cé chomh mór is a bhainfí preab as ins an aistear eipiciúil seo. Stumpa na clainne, tá gach éinne – Oisín go speisialta – ar bís chun aire a thabhairt dó agus an saol i 2016 a chur in aithne dhó. Ach bí cúramach nach dtéann tú ró-ghar don imeall, a Aodh. |- | ''Terry'' | [[Clive Geraghty]] | 5 | |- | ''Niall'' | [[Darren Killenn]] | 4 | |- | ''Aengus'' | [[Andrew Bennett]] | 4 | |- | ''Art'' | [[Peadar Fox]] | 2 | |- | ''Clare'' | [[Mímí Carroll]] | 2 | |- | ''Rebelsound'' | [[Cillia Ó Gairbhaí]] | 2 | |- | ''Graham'' | [[Kevin Murphy]] | 2 | |- | ''Bean'' | [[Maire Greaney Daly]] | 2 | |- | ''Fintan'' | [[Ste Murray]] | 2 | |- | ''Gráinne'' | [[Tara Flynn]] | 1 | |- | ''Moll'' | [[Dorothy Cotter]] | 1 | |- | ''Ferhus'' | [[Brendan Murray]] | 1 | |- | ''Dáithí'' | [[Fred McCloskey]] | 1 | |- | ''Áine '' | [[Dáirín Ní Dhonnchú]] | 1 | |- | ''Maud'' | [[Margaret Toomey]] | 1 | |- | ''Tony'' | [[Barry Keane]] | 1 | |- | ''Wan 1'' | [[Rebecca Fisher]] | 1 | |- | ''Wan 2'' | [[Niamh Ní Fhlatharta]] | 1 | |- | ''Ceoltóir'' | [[Micheál Ó Dubhghaill]] | 1 | |- | ''Úinéir Oifig an Phoist'' | [[Morgan Cooke]] | 1 | |- | ''Fear Slandála'' | [[Eoghan Mac Ghiolla Bhríghde]] | 1 | |- | ''Garda'' | [[Aoife Nic Fhearghusa]] | 1 | |} == Eipeasóidí == {|class="wikitable plainrowheaders" style="width:100%; margin:auto;" |- style="color:white" align="center" ! scope="col" style="background:#575959;"| Uimhir ! scope="col" style="background:#575959;"| # ! scope="col" style="background:#575959;"| Eipeasóid ! scope="col" style="background:#575959;"| Dáta craolta ! scope="col" style="background:#575959;"| Lucht féachana |- align="center" | 1 | 1 !scope="row"| Sully | 1 Feabhra, 2016 | — |- | colspan="5" |Nuair a chloiseann Sully faoi chomórtas físeáin cheoil ar líne, tapaíonn sé an deis chun éirí amach in éadan an leadráin ina bhaile dúchais, Dobhar. |- align="center" | 2 | 2 !scope="row"| Mona | 11 Feabhra, 2016 | — |- | colspan="5" |Tá a gcéad fhíseán ceoil eisithe ag an mbanna agus is ar Mona a dhíreofar sa chlár seo. Cailín ciúin, lách agus rómánsaí amach is amach í Mona nach bhfuil suim aici i dada eile ach sa cheol agus b'fhéidir Sully! |- align="center" | 3 | 3 !scope="row"| Oisín | 18 Feabhra, 2016 | — |- | colspan="5" |Tá an banna i mbaol titim as a chéile mar gheall nár éirigh leo sa gcomórtas ceoil. Beartaíonn Oisín cóisir mhór fhiáin a chaitheamh i dteach a mhuintire i lár an lae. Is é Sully an t-aon duine amháin nach bhfaigheann cuireadh ach téann sé ann le súil an triúr eile a mhealladh ar ais chuig an mbanna. Ach cailleann Oisín guaim air féin ag an gcóisir. |- align="center" | 4 | 4 !scope="row"| Bea | 25 Feabhra, 2016 | — |- | colspan="5" |Agus físeán an bhanna anois imithe viral, tá Bea ag iarraidh an deis poiblíochta a thapú. |- align="center" | 5 | 5 !scope="row"| Aodh | 3 Márta, 2016 | — |- | colspan="5" |Tá fonn dioltais anois ar athair Aodh agus tuiscint aige gur ghoid sé airgead ón gciste comóradh Eoghan de Barra. |- align="center" | 6 | 6 !scope="row"| Lán Stad | 10 Márta, 2016 | — |- | colspan="5" | |} ==Amhráin== *Eip 1: **"A Town Called Malice" - Sully **"Disparate Youth" - Sully, Bea, Mona, Oisín & Aodh *Eip 2: "Seasons" - Mona *Eip 3: "This Must be the Place" - Oisín *Eip 4: "Frankly" - Bea *Eip 5: **"Love Will Tear Us Apart" - Aodh **"Video Girl" - Bea & Mona *Eip 6: == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Cláir dráma]] [[Catagóir:Sraitheanna teilifíse a thosaigh i 2016]] [[Catagóir:Cláir Teilifíse Éireannacha]] [[Catagóir:Cláir TG4]] rwt34f6264w2jk65vhggby3qupgaied 0 66723 1086349 1046568 2022-08-23T02:14:15Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Tá dhá teanga oifigiúil ag [[Málta]], an [[Maltais]] agus an [[Béarla]]. Is í an [[Maltais]] an teanga náisiúnta chomh maith agus í mar máthairtheanga do 97% do daonra na tíre. Tá an [[Béarla]] ag 88% de réir suirbhé a dhein Eurobarometer 2005. Bhí an [[Iodáilis]] mar teanga oifigiúil go dtí 1934 ach fós féin dúirt 66% go bhfuilid in ann an [[Iodáilis]] a labhairt. Tá an ráta seo níos airde ná mar a bhí sé nuair a bhí an Iodáilis mar teanga oifigiúil. Foghlamaíonn mór chuid Máltaigh an [[Iodáilis]] ón teilifís. Dúirt 17% go bhfuilid in ann [[Fraincis]] a labhairt. ==Tagairtí== (as Béarla agus as Fraincis) http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf {{Síol}} [[Catagóir:Teangacha de réir tíre]] egpigxaskga7fhggctbex5y6meh11px 0 66898 1086472 806836 2022-08-23T02:53:04Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki [[Íomhá:2d Map of Ireland- first Irish postage stamp.jpg|mion|Léarscáil na hÉireann ar stampa 2 phingin. Is é seo an chéad stampa poist Éireannach.]] Eisíonn údarás (nó oibreoir) poist stát neamhspleách na hÉireann '''stampaí poist na hÉireann'''. Ba chuid de Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann í Éire nuair a eisíodh céad [[Stampa poist|stampaí postais]] an domhain sa tír sin sa bhliain [[1840]]. Úsáideadh na stampaí seo, agus na heisiúintí Briotanacha ar fad a tháinig ina ndiaidh, in Éirinn gur ghabh Rialtas nua na hÉireann cumhacht i 1922. Ón 17 Feabhra 1922, forchlódh na stampaí Briotanacha a bhí fós ann le téacs Gaeilge chun leaganacha deifnídeacha a sholáthar go dtí go mbeadh eisiúintí Éireannacha ar leith le fáil.<ref>{{cite web |url=http://www.gbos.org.uk/index.php/Country_List/21 |teideal=GB Overprints Society |publisher=GB Overprints Society |year=2011 |accessdate=22 September 2011}}</ref> I ndiaidh na bhforchlónna a chur amach, rinne an Roinn nua Poist agus Telegrafa sraith rialta de stampaí deifnídeacha ag úsáid dearaí Éireannacha. Eisíodh na stampaí deifnídeacha seo an 6 Nollaig 1922; bhí an chéad stampa ina stampa 2d ar a raibh léarscáil d’Éirinn (lenar áiríodh Tuaisceart Éireann, a bhí fós ina chuid den Ríocht Aontaithe). Ó shin, tá naoi sraith de stampaí deifnídeacha curtha amach le híomhánna nua, agus le luachanna nua de réir mar a bhí gá leo. Ba iad seo na príomhstampaí a úsáideadh gach lá. Eisíodh na chéad stampaí comórtha i 1929 agus eisítear a leithéid seo de stampaí anois cúpla uair in aghaidh na bliana. Déanann na stampaí seo cuid mhaith gnéithe de shaol na hÉireann a cheiliúradh, mar shampla imeachtaí agus ócáidí comórtha suntasacha, saol agus cultúr na hÉireann agus cuid mhór daoine Éireannacha. Rinneadh roinnt stampaí deifnídeacha agus comórtha a chur amach i bhfoirm bileog beag, i leabhráin agus i gcumraíochtaí corna chomh maith le gnáthleagan amach bileoige. Má chuirtear stampaí dleacht postais (postas le híoc) agus stampaí aerphoist leis seo, tá iomlán eisiúintí stampaí de chuid an dá údarás sheicheamhacha Éireannacha poist againn. Baineadh úsáid as dhá chineál dobharmhairc cé gur tháinig na heisiúintí forchlóite le dobharmharcanna na stampaí Briotanacha a sholáthair Oifig Poist na Breataine le haghaidh na bhforchlónna. Ba í Oifig an Phoist (nó The Irish Post Office mar a thugtar uirthi i mBéarla), rannóg na [[An Roinn Poist agus Telegrafa|Roinne Poist agus Telegrafa]], a d’eisigh na stampaí Éireannacha ar fad go dtí an bhliain 1984.<ref>{{cite web |last=Mitchell |first=James |teideal=Postal and Telecommunications Services Act, 1983 (An Post) (Vesting Day) Order, 1983 |publisher=Office of the Attorney General of Ireland |date=21 December 1983 |url=http://www.irishstatutebook.ie/eli/1983/si/407/made/en/print |accessdate=4 July 2007}}</ref> Nuair a roinneadh an Roinn Poist agus Telegrafa ina dhá eagraíocht leathstáit sa bhliain 1984, ghlac [[An Post]] le freagrachtaí maidir leis na seirbhísí Éireannacha postais uile, lenar áiríodh eisiúint stampaí postais. ==Cúlra== ===Úsáid stampaí Briotanacha in Éirinn=== Le stampaí poist Briotanacha a úsáideadh in Éirinn idir 1840 agus 1922 a aithint, is gá déanamh amach an [[postmharc]] as baile in Éirinn a chealaigh an stampa. ''Great Britain used in Ireland'' a chuirtear ar stampaí a úsáideadh le linn na tréimhse seo. Ón bhliain 1840 go 1844, cuireadh an [[Penny Black]] agus stampaí eile as feidhm le [[cealú na Croise Máltaí]]. Ní raibh téacs ná uimhir ar bith ar na cealuithe seo a shonrófaí iad mar chealuithe Éireannacha ach is féidir roinnt Cros Máltach a cheangailt le bailte Éireannacha ar leith. Is samplaí de na bailte seo iad [[Béal Feirste]], [[Dún an Uchta]], [[Corcaigh]], [[Maolla]], [[Luimneach]] agus an [[Muileann gCearr]]. Ón bhliain 1844 ar aghaidh, d’úsáid na cealuithe téacs nó uimhreacha a thug le fios an baile poist lenar bhain siad. Tá sé níos fusa cealuithe den dá chineál a aithint má tá an stampa fós ar an g[[clúdach litreach|clúdach]] mar sa chás seo bíonn an postmharc le feiceáil ina iomlán. Mura bhfuil an stampa greamaithe leis an gclúdach go fóill, áfach, tá seans ann gur féidir an baile lena mbaineann sé a aithint fós má tá dóthain den phostmharc le feiceáil ar an stampa féin. [[Íomhá:Boyle 70 numeral.jpg|mion|Cuireann stampa láimhe uimhir 70 ar an stampa poist dearg 1 phingin seo in iúl gurb i [[Mainistir na Búille]] a cuireadh an clúdach sa phost.]] ===Údaráis um eisiúint stampaí=== Idir na blianta 1922 agus 1983, d’eisigh ''Oifig an Phoist'', rannóg de chuid na [[Roinne Poist agus Telegrafa]] (P&T), na stampaí poist ar fad do 26 contae na Poblachta. Le linn na tréimhse seo d’fhostaigh Oifig an Phoist cuid de na cuideachtaí seo a leanas chun na stampaí a [[forchló|fhorchló]] nó a [[Clódóireacht|chur i gcló]]: Dollard, Thom, Clódóirí Rialtas na hÉireann; Waterlow and Sons (Londain); De La Rue and Co., Bradbury Wilkinson and Co., Ltd. (Londain); Harrison and Sons Ltd. (Londain) agus Irish Security Stamp Printing Ltd. Ón bhliain 1984 i leith, eisíonn An Post na stampaí poist Éireannacha ar fad. Chuir Irish Security Stamp Printing Ltd. an chuid is mó acu siúd i gcló, cé gur chuir Harrison and Sons Ltd. (Londain); Questa; Walsall Security Printing; Prinset Pty Ltd. (An Astráil) agus SNP Cambec (Sprintpak) (An Astráil) líon beag díobh i gcló.<ref>http://www.stampprinters.info/SPI_Country_I.htm Stamp Printers by Country: Ireland. Stamp Printers.com, arna rochtain ar 2 Bealtaine 2016</ref> ===Réamhtheachtaithe=== I measc daoine a bhailíonn stampaí, úsáidtear an focal ''réamhtheachtaí'' (''forerunner'') de ghnáth le cur síos a dhéanamh ar stampa poist a úsáidtear le linn na tréimhse sula n-eisíonn réigiún nó limistéar a stampaí féin. I leabhair thagartha Éireannacha cosúil le ''Handbook of Irish Philately'', áfach, déanann an téarma ''réamhtheachtaithe'' tagairt do lipéid [[Polaitíocht|pholaitiúla]] agus [[Bolscaireacht|bholscaireachta]] de ghnáth. Is minic a bhíonn an-chosúlacht idir na lipéid seo agus stampaí ach níor úsáideadh cuid mhór acu ar phost in Éirinn agus ní raibh aon stádas dleathach acu maidir le post in Éirinn. D’eisigh seansaighdiúirí Éireannacha de chuid Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe i Nua-Eabhrac stampaí de cheithre luach—1c, 3c, 24c (glas domhain) agus 24c (liathchorcra-corcra)—agus tugtar eisiúint Fhíníneach na mblianta 1865-67 orthu. Réamhtheachtaithe eile ná na stampaí trialacha neamhoifigiúla de dhearadh coilíneach ón mbliain 1893; déantar iad a rangú mar stampaí bréagacha. [[Image:Irl SF-forerunner.jpg|mion|Lipéad bolscaireachta Shinn Féin, Cros Cheilteach, 1907|100px|right]] Idir 1907 agus 1916, d’eisigh [[Sinn Féin]], ceann d’eagraíochtaí náisiúnacha na tréimhse sin, lipéid bholscaireachta a bhí ina siombailí ar náisiúntacht na hÉireann. Níor cheadaigh rialacha Oifig an Phoist úsáid na stampaí seo.<ref>Feldman 1968, lch. 13–20</ref> Ba [[Chros Cheilteach]] é an chéad dearadh, a bhí cosúil le ceann ar glacadh leis ní ba dhéanaí le haghaidh dhá stampa dheifnídeacha na bliana 1923, agus sa dara dearadh tá bean agus [[cláirseach]] i bhfráma ubhach le feiceáil. Sa bhliain 1912, tháinig lipéid ar a raibh “Imperial Union” scríofa orthu in éineacht le dearadh ar a raibh cláirseach agus bean ní ba mhó. Creidtear go ndearnadh na lipéid seo, a bhfuil tuairimí [[Aontachtóirí na hÉireann|aontachtacha]] á gcur in iúl iontu, a chur i gcló i [[Manchain]] Shasana mar fhreagra ar lipéid Shinn Féin. I ndiaidh don pharlaimint an [[Bille Rialtas Dúchais d’Éirinn]] a rith, d’eisigh comhlacht poblachtach lipéid i 1916 ar a raibh portráidí triúr laochra náisiúnacha ar ar tugadh [[''Mairtírigh Mhanchain'']] le feiceáil ar chúlra [[Bratach trí dhath na hÉireann|bhratach trí dhath na hÉireann]]. Tá leaganacha bréagacha de na lipéid seo forleathan. I ndiaidh [[Éirí Amach na Cásca]] sa bhliain [[1916]], chuir taobhaitheoirí Meiriceánacha ocht lipéad ''ERIE PUIST'' i gcló a léirigh portráidí de sheacht bpríomhcheannaire chomh maith le lipéad ar a raibh cláirseach agus seamróg. Is féidir gurbh é a bhí i mílitriú an fhocail ÉIRE mar ERIE ná go ndearnadh an lipéad a chur le chéile go deifreach. Bhí cuid mhaith de dheisceart na tíre faoi smacht [[Arm Phoblacht na hÉireann]] le linn [[Cogadh Cathartha na hÉireann|Chogadh Cathartha na hÉireann]] agus d’eisigh an tArm sin lipéad 1d, 2d agus lipéad 6d i rith an ama seo toisc ganntanas stampaí a bheith ann. Rinneadh iad seo a chur i gcló i gCorcaigh agus bhí siad in ainm agus a bheith ar díol i mí Lúnasa 1922. Idir an dá linn, áfach, tháinig arm [[Shaorstát Éireann]] i dtír gar do [[Corcaigh|Chorcaigh]] agus chuir an IRA a bheairicí féin trí thine sular theith siad ó Chorcaigh agus mar sin scriosadh an chuid is mó de na lipéid. ===Aistí=== [[Image:Stamp irl healy essays.jpg|thumb|right|250px|Trí aiste dhádhathacha de chuid Hely Ltd.]] An 1 Feabhra 1922, d’iarr an tArd-Mháistir Poist de chuid Shaorstát na hÉireann ar ghnólachtaí i mBaile Átha Cliath agus i Londain dearaí a mholadh le haghaidh eisiúint bhuan, dheifnídeach stampaí agus faoi mhí an Mhárta bhí roinnt dearaí faighte. Sholáthair na cuideachtaí agus na clódóirí seo a leanas aistí: Dollard Printing House Ltd., Hely Ltd., Perkins Bacon & Co., agus O'Loughlin, Murphy & Boland. ==Stampaí Poist== ===Forchlónna=== [[Image:Stamp irl 1922 2N6se.jpg|thumb|right|175px|Forchló trí líne de chuid Shaorstát Éireann (ar ar tugadh "Saorstát Éireann 1922") ar stampa 2/6 an Rí Seoirse V]] Sa bhliain 1922, mar bheart idirlinne sula raibh na chéad stampaí deifnídeacha a dearadh go speisialta d’Éirinn réidh, [[forchlódh]] sraith stampaí comhaimseartha den [[Seoirse V na Ríochta Aontaithe|Rí Seoirse V]]. Eisíodh agus úsáideadh na stampaí seo nach raibh forchlóite i Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann idir 1912 agus 1922 agus leanadh d’úsáid na stampaí seo sa Ríocht Aontaithe agus i d[[Tuaisceart Éireann]] go dtí 1936. Bhí conradh forchlóite ag trí chuideachta chlódóireachta: Dollard Printing House Ltd., Alex. Thom & Co Ltd., agus Harrison & Sons. I mí an Mheithimh 1925, fuair [[Clódóirí an Rialtais]], [[Caisleán Bhaile Átha Cliath]], an conradh agus ba iadsan a rinne an forchló ar fad go dtí an bhliain 1937,<ref>Feldman 1968, lch. 22</ref> nuair a eisíodh na stampaí deireanacha arbh fhiú luach ard iad. Is féidir le bailiú agus aithint na bhforchlónna seo go léir a bheith trom mar thasc toisc éagsúlacht mhór a bheith i socruithe an fhorchló. Deir [[David Feldman (saineolaí stampaí)|David Feldman]] “the complex details of plating, shading, overprint colours, accurate measurements, to mention a few, often discourage even the most enthusiastic collector”.<ref>Feldman 1968, lch. 21</ref> Laistigh de chúig bliana d’eisiúint an chéad stampa fhorchlóite seo, dhírigh trí shainleabhar nó chaibidil catalóige (mar atá Freeman & Stubbs, Munk agus Meredith) ar an ábhar seo agus meastar nach bhfuil saothar chomh maith agus atá saothar Meredith le fáil ar an ábhar. Rinneadh dhá fhorchló ar leith a léirigh athrú ainm Stát na hÉireann i mí na Nollag 1922. Eisíodh forchlónna ''Rialtas Sealadach na hÉireann'' ar dtús an 17 Feabhra 1922 agus ba iad Dollard agus Thom a rinne iad a fhorchló. Rinne Dollard ocht gcinn a raibh luach íseal orthu agus trí cinn a raibh luach ard orthu agus rinne Thom ceithre cinn den chineál seo. Ní raibh i gceist ar an fhorchló seo ach na ceithre fhocal "Rialtas Sealadach na hÉireann" agus an dáta uimhriúil "1922" agus é seo uile leagtha amach ar chúig líne de théacs [[trasmhíre]]. Bhí na stampaí forchlóite seo bailí le haghaidh postais in Éirinn go dtí an 31 Márta 1922. Tháinig forchlónna ''Shaorstát Éireann'' amach an 11 Nollaig 1922. B'fhorchló trí líne é seo a bhain úsáid as cló-aghaidh ''[[sans-serif]]'' ("gan trasmhír") agus ba iad Thom, Harrison agus Clódóirí an Rialtais a rinne na stampaí seo. Bhí stampaí Waterlow & Sons ar na stampaí forchlóite deireanacha. Ba stampaí athghreanta an Rí Seoirse V 2/6, 5/- agus 10/- iad seo. Tháinig siad amach ar dtús sa bhliain 1934 agus rinneadh iad a fhorchló i 1937 le go n-úsáidfí in Éirinn iad. ===Stampaí deifnídeacha=== Ón bhliain 1922, tá ocht sraith stampaí deifnídeacha Éireannacha eisithe. Ní áirítear ach athrú [[dobharmharc]] i bpéire de na hathruithe seo (sular éirigh as páipéar le dobharmharcanna a úsáid i ndeireadh baire) ach maidir le sé shraith eile, athraíodh a ndearadh ó bhonn. Ba riachtanach na hathruithe seo i gcásanna áirithe toisc gur athraíodh airgeadra: ó [[steirling]] go córas deachúil sa bhliain 1971 agus ó chóras deachúil go dtí an [[Euro]] sa bhliain 2002. Eisíodh na chéad dhá stampa dhéag, a raibh luachanna ísle orthu suas go dtí an stampa [[scilling]]e, le linn na mblianta 1922–1923, agus níor eisíodh na trí cinn a raibh luach ard orthu (2/6, 5/- agus 10/-) go dtí 8 Meán Fómhair 1937. I measc dhearaí na stampaí áirítear: ''An Claíomh Solais'', ''Léarscáil na hÉireann'', ''Cros Cheilteach'', ''Armais na [[gCeithre Chúige]]'' agus ''Naomh Pádraig''. Rinneadh dobharmharcanna agus luachanna breise de na dearaí seo gur cuireadh dearaí nua amach sa bhliain 1968, ar ar tugadh stampaí deifnídeacha Gerl, agus a bhain úsáid as [[móitífeanna]] ealaíne luath-Éireannacha. Bhí na stampaí seo ar na chéad dearaí nua le 31 bliain a raibh luach ard orthu agus le 46 bliain maidir leo siúd a raibh luach íseal orthu. Ainmníodh na trí shraith Gerl i [[steirling]] agus sa chóras deachúil (agus eisiúintí dobharmharcáilte acu araon) agus ar deireadh mar shraith neamh-dhobharmharcáilte. [[Íomhá:Irl 1922set.jpg|mion|Céad sraith stampaí deifnídeacha na hÉireann]] Idir na blianta 1982 agus 1988, eisíodh sraith bunaithe ar [[ailtireacht]] na hÉireann i gcaitheamh na n-aoiseanna. Ba é Michael Craig a rinne líníochtaí na sraithe agus rinne Peter Wildbur an ghrafaíocht. Bhí 28 stampa sa tsraith le réimse luachanna ó 1p go £5. Ina dhiaidh sin, idir 1990 agus 1995, tháinig stampaí amach a bhí bunaithe ar [[oidhreacht chultúrtha na hÉireann]]. Bhí [[éin]] na hÉireann le feiceáil ar stampaí shraith na bliana 1997, sraith a mhair trí athrú airgeadra ó [[phunt]] na hÉireann go dhá airgeadra go tabhairt isteach an [[Euro]]. Bhí na stampaí deifnídeacha seo ar na chéad chinn a raibh gach luach a bhain leo i gcló lándaite. An 9 Meán Fómhair 2004, cuireadh stampaí nua ar fáil ar a raibh bláthanna dúchasacha de chuid choillearnacha agus fhálta sceiche na hÉireann. Eisíodh roinnt stampaí deifnídeacha Éireannacha mar [[leabhráin]] agus i bhfoirm [[chorna]] chomh maith leis an ghnáthleagan amach bileoige. ===Stampaí comórtha=== Eisíodh stampaí poist Éireannacha le comóradh a dhéanamh ar réimse mór ábhar Éireannach, cosúil le himeachtaí agus ócáidí comórtha suntasacha, gnéithe de shaol agus de chultúr na hÉireann, daoine cáiliúla Éireannacha (státairí, daoine mór le rá sa reiligiún, sa litríocht nó i gcúrsaí cultúrtha, lúthchleasaithe, srl.), [[fána]] agus [[flóra]], saothair ealaíne, agus [[an Nollaig]]. Eisíodh [[stampaí poist Europa]] le ballraíocht i gcomhphobal na hEorpa a cheiliúradh agus comóradh imeachtaí idirnáisiúnta chomh maith. Tháinig an chéad sraith chomórtha, ina raibh trí stampa de [[Dónall Ó Conaill|Dhónall Ó Conaill]], amach an 22 Meitheamh 1929. Go dtí lár na 1990idí, bhí sé de nós gan daoine beo a tharraingt ar stampaí, ach rinneadh eisceacht den riail seo i dtrí chás: i 1943, i 1977 agus i 1979 do [[Dubhghlas de hÍde|Dhubhghlas de hÍde]], do [[Louis le Brocquy]] agus don [[Pápa Eoin Pól II|Phápa Eoin Pól II]] faoi seach. Cuireadh an polasaí seo ar leataobh agus ón bhliain 1995 tá roinnt mhaith stampaí den chineál seo eisithe. Lúthchleasaithe a bhí ar an chuid ba mhó de na stampaí seo; mar shampla eisíodh 30 stampa don [[Mílaois|Mhílaois]] ar a raibh laochra spóirt Éireannacha a bhí fós beo agus tá roinnt [[Galf|galfairí]] le feiceáil ar thrí stampa [[Corn Ryder|Chorn Ryder]] 2006. ====Bileoga beaga==== Eisíodh roinnt stampaí i bfoirm bileoige bige ina raibh idir aon stampa amháin agus sé stampa dhéag de dhearadh amháin nó de dhearaí éagsúla ó eisiúint amháin agus iad clóite ar aon bhileog amháin agus díolta mar sin. Cuirtear na bileoga beaga amach den chuid is mó le cois na ndearaí céanna mar stampaí aonaracha. I 1972, eisíodh an chéad bhileog bheag de cheithre stampa poist "[[stampa ar stampa]]" (stampaí ar a bhfuil íomhá de stampa eile) le comóradh caoga bliain an chéad stampa poist Éireannach a cheiliúradh. Ina dhiaidh seo, tháinig bileog ceithre stampa amach le comóradh dhá chéad bliain [[Fhorógra Saoirse Mheiriceá]] a cheiliúradh; bhí stampaí na bileoige seo ar fáil mar stampaí aonaracha fosta. Sa bhliain 1980, eisíodh sraith de cheithre stampa a léirigh [[fiadhúlra na hÉireann]]. Eisíodh an tsraith seo i bhfoirm bileoige agus mar stampaí aonaracha chomh maith. Ón bhliain 1983 go dtí an lá atá inniu ann tá bileoga beaga á n-eisiúint níos minice. Níor ghnách ach sraith amháin in aghaidh na bliana a eisiúint ar dtús ach le déanaí tá roinnt mhaith á cur amach gach bliain. ===Stampaí aerphoist=== [[Image:Irl 1sh airmail.jpg|mion|165px|Stampa aerphoist 1 scillinge – Vox Hiberniæ ag eitilt os cionn Ghleann Dá Loch]] Eisíodh seacht stampa Éireannacha aerphoist idir na blianta 1948 agus 1965 arbh fhiú 1d, 3d, 6d, 8d, 1/-, 1/3, agus 1/5 iad. Ní raibh ráta ar leith ann do na stampaí 1d ná 3d, cé go raibh cead iad a úsáid ar litreacha nárbh aerphost iad; bhí ráta comhaimseartha le híoc ag na cinn eile ar fad nuair a eisíodh ar dtús iad. Maidir le stampaí aerphoist, níor eisíodh ach na cinn seo, ach tá cuid mhór stampaí deifnídeacha agus comórtha curtha amach le luachanna éagsúla a d'íoc as ráta postais na seirbhíse aerphoist. Dhear R. J. King na stampaí agus chuir Waterlow and Sons, Londain iad i gcló go dtí 1961. Ina dhiaidh sin ba é De La Rue & Co., Baile Átha Cliath a chuir i gcló iad. Ar na stampaí seo feictear ''Eitilt an Aingil Victor – Teachtaire [[Naomh Pádraig]] – agus é ag iompar Ghlór na nGael [[‘Vox Hiberniæ’]] os cionn an domhain'' thar cheithre [[chríoch-chomartha stairiúla]] Éireannacha mór le rá, ceann as gach cúige de cheithre Chúige na hÉireann: [[Loch Dearg]] (luachanna 3d agus 8d), [[Carraig Phádraig]] (luachanna 1d, 1/3 agus 1/5), [[Gleann Dá Loch]] (luach 1/-) agus [[Cruach Phádraig]] (luach 6d). Cuireadh iad seo i gcló i mbileoga de 60 stampa le [[dobharmharc]] ‘e’. ===Dobharmharcanna=== [[Image:Irl epaper.jpeg|Ó thimpeall na bliana 1940, úsáideadh an cineál páipéir dhobhmharcáilte ‘e’ le haghaidh stampaí Éireannacha|mion|175px|right]] Sholáthair clódóirí i [[Londain]] na stampaí forchlóite Éireannacha agus tháinig siad le dobharmharc Shifear Ríoga [[Seoirse V na Ríochta Aontaithe|Sheoirse V]] orthu. Ba dhearadh stílithe é an chéad dobharmharc Éireannach ar a raibh an dá litir ‘s’ agus ‘e’ ag forluí ar a chéile sa dóigh agus go raibh dobharmharc ‘se’ a sheas d’ainm na tíre, "Saorstát Éireann". Cuireadh deireadh le húsáid an dobharmhairc seo timpeall na bliana 1940 nuair a d’athraigh ainm na tíre go "Éire". Cuireadh páipéar dobharmharcáilte le ‘e’ ina áit le "Éire" a léiriú. Maidir le stampaí ón tréimhse sin, ag brath ar an dóigh a ndearnadh an páipéar a chur isteach sna hinnill chlódóireachta, is féidir inbheartú agus rothlú de chineálacha éagsúla a bheith ag an dobharmharc. Timpeall na bliana 1971, chuir an t-údarás Éireannach um eisiúint stampaí deireadh le húsáid dobharmharcanna agus ní úsáidtear páipéar dobharmharcáilte ar na stampaí a eisíonn An Post sa lá atá inniu ann. ==Páipéarachas poist== Cuireadh [[páipéarachas poist]] de na cineálacha seo a leanas amach le dearaí difriúla de stampa múnlaithe a cuireadh orthu le léiriú gur íocadh an postas roimh ré: clúdaigh chláraithe, [[cártaí poist]], clúdaigh, cártaí litreacha, [[clúdaigh de pháipéir nuachtáin]], [[aerlitreacha]] agus foirmeacha [[Teileagrafaíocht|teileagraif]]. Bunaíodh gach stampa múnlaithe post-íoctha (nó ''post-paid'' mar a chuirtear air sa Bhéarla) – ach amháin iad siúd a bhain le luathúsáid teoranta páipéarachas poist Briotanach a eisíodh roimhe agus nach ndearnadh a fhorchló mar a rinneadh leis na stampaí poist – ar leaganacha éagsúla de dhearadh ar a raibh ainm na tíre, Éire, chomh maith leis na luachanna cuí scríofa ar tháibléid i dtéacs agus in uimhreacha cruinnithe timpeall ar mhóitíf de [[Cláirseach Éireannach|chláirseach Éireannach]]. Ba dhearadh de [[seamróg|sheamróg]] é an chéad dearadh eile a tháinig amach ina dhiaidh sin agus ní ba dhéanaí arís bunaíodh an dearadh seo go scaoilte ar an lógó de línte camarsacha leis an fhocal POST atá in úsáid ag An Post ón bhliain 1984. Tá roinnt dearaí bunaithe ar stampaí poist úsáidte ag An Post fosta mar stampaí múnlaithe postas-íoctha ar pháipéarachas postais Éireannach. Stampaí cabhartha a bhí i gcuid acu ar dtús ach go ginearálta rinneadh na stampaí múnlaithe postas-íoctha le clóghrafaíocht. Ba é an Brainse Stámpála Iomcaim (The Revenue Stamping Branch), [[Caisleán Bhaile Átha Cliath]], a chuir an marc postais múnlaithe indicia i bhfeidhm go dtí an bhliain 1984, nuair a thosaigh An Post ag baint úsáide as an mhodh clódóireachta clóghrafaíochta. ===Páipéarachas poist oifigiúil=== [[Image:Stamp Irl 6dpse.jpg|thumb|230px|right|[[Clúdach páipéarachas]] poist le stampán postas-íoctha 6d ag íoc as ráta intíre ábhair chlóite sa bhliain 1970 ó [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]] go h[[Eochaill]], Co. Chorcaí.]] Nuair a bhain Éire neamhspleáchas amach, cuireadh clúdach cláraithe 5 pingine an Rí Seoirse V agus foirm theileagraif aon scilling i gcló ar dhath glas le go n-úsáidfí in ''Éirinn'' iad go mbeadh táirgí Éireannacha le fáil. Níor cuireadh ar fáil ach foirmeacha teileagraif Éireannacha a raibh luach 1/- agus 1/6 orthu. Tá cuid mhór clúdach cláraithe eisithe, idir bheag agus mhór agus a bhfuil luachanna éagsúla orthu. Ba chuideachtaí príobháideacha a rinne na clúdaigh chláraithe a bhí clóite (ach nach raibh stampáilte) agus choinnigh Oifig an Phoist iad go dtí go raibh gá leo. Mar sin de, ba mhinic a cuireadh stampa múnlaithe don ráta postais reatha ar sheanchlúdaigh a raibh táillí as dáta orthu sa téacs. Sa dóigh seo, cruthaíodh cuid mhór fochineálacha do bhailitheoirí. Tá inphrionta postas-íoctha ar tháirgí eile fosta, mar shampla ar eisiúintí speisialta de chártaí poist agus ar chártaí poist comórtha, lena n-áirítear sraith chártaí do [[Lá Fhéile Pádraig]] atá á heisiúint gach bliain ón bhliain 1984. Go dtí 1987, táirgeadh aerlitreacha (ar a dtugtar ''aérogrammes'' chomh maith) gan aon táille a chur orthu. Bhí siad le fáil saor in aisce ó oifigí poist nuair a íocadh an ráta cuí a bhí i bhfeidhm do cibé stampa postais a ceannaíodh chun an aerlitir a sheoladh. Díoladh formhór na n-aerlitreacha le indicia réamhíoctha ar biseach beag thar an ráta postais ''aérogramme'' a bhíodh i bhfeidhm ag an am. ===Stampáilte ar ordú=== Tugadh cead do [[chuideachtaí]], do [[chompántais]] agus do dhaoine aonair clúdaigh, cártaí, bileoga litreacha, srl. a dhear agus a chlóigh siad féin, a chuir isteach chuig Oifig an Phoist le go ndéanfaí iad a mhúnlú le indicia oifigiúla postas-íoctha. Tugadh ''an phribhléid stampála'' air seo. Bhí an-tóir ar chlúdaigh litreach fuinneoige do phost ráta [[ábhair chlóite]]. Ba é [[Bord Soláthair an Leictreachais]] a bhain an úsáid ba mhó as an tseirbhís seo. D’úsáid sé léamh [[méadar]] agus cártaí coinne ar feadh breis agus daichead bliain. I measc na ndreamanna a d’úsáid páipéarachas stampáilte ar ordú áirítear [[Coláiste na Carraige Duibhe]], [[Córas Iompair Éireann]], [[Esso]], [[Great Northern Railway]] agus [[John Player & Sons]], Baile Átha Cliath. Ní fios go bhfuil aon chlúdach cláraithe stampáilte ar ordú ann. Is cosúil gur chuir An Post an phribhléid stampála ar ceal gan fógra poiblí a thabhairt mar is annamh atá páipéarachas postais stampáilte ar ordú feicthe ó ghlac An Post cúram Oifig an Phoist sa bhliain 1984. Ní raibh ach cúig úsáideoir cláraithe ag Jung. Tá a fhios gur tháirg sé úsáideoir líon beag de pháipéarachas den chineál seo a raibh tionchar ag stampshanais orthu idir na blianta 1963 agus 2000. == Ag bailiú stampaí Éireannacha == Tá stampaí postais Éireannacha nua-eisithe le fáil ó Bhiúró Stampshanais [[An Post]] in [[Ard-Oifig an Phoist]], [[Baile Átha Cliath]]. De ghnáth, bíonn eisiúintí de stampaí comórtha agus speisialta le fáil ar feadh bliana ag tosú ón dáta a n-eisítear iad. Go dtí lár na 1960idí, bhí polasaí iontach coimeádach ann maidir le heisiúint stampaí in Éirinn agus níor eisíodh ach roinnt bheag stampaí nua gach bliain, uaireanta gan stampa ar bith, mar shampla, sa bhliain 1951; suas le ceithre nó cúig stampa comórtha, a mbíodh dhá luach éagsúla acu de ghnáth, chomh maith le corrstampaí deifnídeacha nua nó nuashonraithe ba ghnách sna 1960idí. Le linn na 1970idí agus ina dhiaidh sin, tháinig méadú as cuimse ar an líon seo. Déanann roinnt bailitheoirí iarracht bailiúchán bunúsach a thiomsú de na stampaí is coitianta ón bhliain 1922 agus ina diaidh, ach is féidir leis sin a bheith deacair anois toisc líon na stampaí atá eisithe. Díríonn cuid mhaith bailitheoirí ar aon chineál stampa — stampaí deifnídeacha nó stampaí comórtha, mar shampla — nó fiú ar aon eisiúint amháin, cosúil leis na stampaí deifnídeacha Gerl. Tá tóir ar na clúdaigh Céad Lá (First Day Covers nó FDC), agus go háirithe ar na stampaí comórtha den chineál seo a bhfuil sraitheanna iomlána áirithe leo, ach tá sé deacair teacht ar na heisiúintí níos sine toisc nár cuireadh fiú aon mhilliún de na stampaí seo a raibh luach ard orthu i gcló do roinnt eisiúintí le linn na luathbhlianta (1929–1940idí). Is líon i bhfad Éireann níos ísle é seo ná líon na stampaí a raibh luach íseal orthu — cuireadh breis agus 20 milliún díobh seo i gcló le linn na tréimhse céanna. Bhí éileamh iontach ar na forchlónna nuair a tháinig siad amach ar dtús ach toisc iad a bheith casta mar ábhar, dúshlán stampshanais iontach a bheadh iontu d’fhíorbhailitheoir. ==Tagairtí== {{reflist}} ==Foinsí== * {{cite book |first=David |last=Feldman |authorlink=David Feldman (saineolaí stampaí)|year=1968 |title=Handbook of Irish Philately |publisher=David Feldman Ltd & the Dolman Press Ltd |location=B.Á.C, Éire|ref=harv}} ==Naisc sheachtracha== *[http://www.anpost.ie/anpost/ga/home Suíomh oifigiúil An Post as Gaeilge. Arna rochtain ar 14 Aibr. 2016] *[http://www.rarebooks.nd.edu/digital/stamps/irish/index.html Bailiúchán Charles Wolfe i Leabharlann Ollscoil Notre Dame. Arna rochtain ar 19 Aibr. 2016] *[http://sources.nli.ie/Search/Results?lookfor=&type=AllFields&filter%5b%5d=topic_facet:%22Postage%20Stamps%22] Bunfhoinsí agus foinsí tanáisteacha faoi stampaí na hÉireann i [[Leabharlann Náisiúnta na hÉireann]]. Arna rochtain ar 22 Aibr. 2016 [[Catagóir:Stampaí poist Phoblacht na hÉireann]] [[Catagóir:Córas poist Phoblacht na hÉireann]] hxq2dayxo6mfmk0ptb8y73shag23yen 0 67038 1086561 1045605 2022-08-23T05:32:08Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta‎}} B'ord Míleata a bhí in '''Ord na mBráithre an Tí Gearmánach Naomh Muire in Iarúsailéim''', nó '''An tOrd Gearmánach''' mar a bhí aithne orthu le linn a ré féin nó '''An tOrd Teotanach''' mar atá aithne orthu san lá atá inniu ann. Bunaíodh An tOrd Teotanach sa bhliain 1190. == Bunú an oird == Cuireadh tús leis an ord sa mheánoirthear le linn léigear Acra sa bhliain 1190, ag tús an tríú crosáide.<ref>Urban, W. (2003) The Teutonic Knights, Frontline Books, Lch 11</ref> Tháinig meitheal crosáidithe meánaicmeach ón nGearmáin le chéile chun ord ospidéil a bhunú. Bhí an t-Ord Teotanach curtha ar bun, le beannacht ón Pápa Celestine III chun cúram ospidéal a chur ar fáil do shaighdiúirí agus oilithrigh Gearmánacha sa Tír Bheannaithe.<ref>Urban, W. (2003) The Teutonic Knights, Frontline Books, Lch 11</ref> Bhí go leor ridirí i measc bráithre an Oird Teotanaigh. D’iarr siad ar an bPápa a bheith aitheanta mar Ord Míleata. Ghlac sé leis an iarratais agus thug sé cairt nua dóibh sa bhliain 1198.<ref>Urban, W. (2003) The Teutonic Knights, Frontline Books, Lch 12</ref> == Struchtúr na heagraíochta == Ba é An Máistir a bhí mar theideal ar cheannaire na heagraíochta ón tús. Bunaíodh craobhacha eile sa Ghearmáin, sa Phrúis agus sa Liovóin níos déanaí agus bhronn siad Máistir mar theideal ar cheannairí na ceaobhacha sin. Ghlaoigh siad an tArdmháistir ar ceannaire na Teotanaigh as sin amach. Bhí an tArdmháistir tofa ag baill an ardchraobh.<ref>Urban, W. (2003) The Teutonic Knights, Frontline Books, Lch 16</ref> Bhí air oifigigh an oird a ainmniú. Bhí eochair an duine ag an tArdmháistir, ag ceannasaí fórsaí an oird sa Thír Bheannaithe agus ag an gCisteoir d’órchiste an oird.<ref>Urban, W. (2003) The Teutonic Knights, Frontline Books, Lch 16</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Ord Teotanach, An t}} [[Catagóir:Crosáidí]] lx9jin87th5n7m90j8nsguih9v19mne 0 67340 1086052 1070733 2022-08-22T18:54:44Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ban-aisteoir [[An tSín|Síneach]], an 4ú bhean ag [[Mao Zedong]], agus duine tábhachtach le linn [[Réabhlóid Chultúrtha na Síne]] ab ea '''Jiang Qing''' ([[Sínis]]: 江青, pinyin: Jiāng Qīng; [[19 Márta]] [[1914]] – [[14 Bealtaine]] [[1991]]). Cuimhnítear uirthi mar gheall ar a ról lárnach le linn Réabhlóid Chultúrtha na Síne agus ar an gcomhcheilg pholaitiúil a chothaigh sí, ar a dtugtar [[Drong an Cheathrair]]. [[Íomhá:Jiang Qing 6.jpg|clé|mion|242x242px|"Lán Píng" (蓝苹), ina [[Aisteoir|haisteoir]] ; póstaer i 1935]] [[Íomhá:Lan Ping555.JPG|clé|mion|349x349px|ina [[Aisteoir|haisteoir]] sna 1930idí]] == Saol == [[Íomhá:Jiang qing yanan 001.JPG|clé|mion|236x236px|1940]] Faoin ainm Lǐ Shūméng a rugadh í in Zhucheng, Cúige [[Shandong]] in oirthear na tíre. Níos déanaí, bhain sí úsaíd as 'Lan Ping" (蓝苹) nuair a bhí sí ina [[Aisteoir|haisteoir]] agus bhí ainmneacha eile uirthi le linn a saoil. An 4ú bhean ag [[Mao Zedong]], Ceannaire Fíorthábhachtach Dhaon-Phoblacht na Síne agus Cathaoirleach Pháirtí Chumannach na Síne, a bhí inti. Phós sí Mao in [[Yan'an]] i mí na Samhna, 1938, agus ise Chéadbhean na daonphoblachta i mblianta tosaigh an rialtais cumannaigh. Cuimhnítear uirthi mar gheall ar a ról lárnach le linn Réabhlóid Chultúrtha na Síne agus ar an gcomhcheilg pholaitiúil a chothaigh sí, ar a dtugtar [[Drong an Cheathrair]]. [[Íomhá:Young Jiang Qing with Mao in Yan'an.jpg|clé|mion|177x177px|Young Jiang Qing in éineach le Mao sa Yan'an, 1940idí]] Roimh bhás Mao, bhí cuid mhór den saol poiblí sa tSín faoi smacht Dhrong an Cheathrair, na [[Meáin chumarsáide|meáin]] agus an [[Bolscaireacht|bholscaireacht]] san áireamh. ==== Meath ==== Bhraith cumhacht Jiang Qing ar Mao, agus ba mhinic a bhí sí i gcodarsnacht leis na ceannairí móra eile sa tír. Bhásaigh Mao sa bhliain 1976 agus ba bhuille mhór di agus dá huaillmhianacha é. Rinne [[Hua Guofeng]] agus a chomhghleacaithe í a ghabhadh i mí Dheireadh Fómhair den bhliain chéanna. Cháin údaráisí an pháirtí í ag an am céanna. Ó shin i leith, tá sé curtha ina leith go hoifigiúil gur bhall í de "Dhrong Fhrithréabhlóideach Lin Biao". Cuireadh an locht ar an drong sin as an damáiste agus scriosadh a rinneadh le linn [[Réabhlóid Chultúrtha na Síne]]. ==== Bás ==== Daoradh chun báis í ach iomalartaíodh an breithiúnas sin go príosúnacht saoil sa bhliain 1983. Scaoileadh í i gcomhair chóiriú leighis. Ansin chuir sí [[Lámh ina bhás féin|lámh ina bhás féin i]] mí na Bealtaine sa bhliain 1991.<ref name="Landsberger"> {{cite book |author=Stefan R. Landsberger |title=Madame Mao: Sharing Power with the Chairman |year=2008 |publisher= |location= |isbn= |pages=}}</ref><ref>{{cite web|first=Nicholas D. |last=Kristof |url=http://www.nytimes.com/1991/06/05/obituaries/suicide-of-jiang-qing-mao-s-widow-is-reported.html |teideal=New York Times |publisher=Nytimes.com |date=1991-06-05 |accessdate=2012-12-13}} "Suicide of Jiang Qing, Mao's Widow, reported". Kristof, Nicholas D. (5 Meith. 1991) Dáta rochtana: 13 Noll. 2012; do Vicipéid na Gaeilge, 8 Meith. 2016</ref> == Féach freisin == * [[Réabhlóid Chultúrtha na Síne]] * [[Mao Zedong]] * [[Drong an Cheathrair]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1914]] [[Catagóir:Básanna i 1991]] [[Catagóir:Féinmharaithe]] [[Catagóir:Ceannairí na Síne]] [[Catagóir:Stair na Síne]] a4t4nshplg64cjso26trrhli6cxwiz2 0 68120 1086473 1023163 2022-08-23T02:53:08Z HusseyBot 17099 botún gramadaí wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}}Údar agus acadóir [[SAM|Meiriceánach]] is ea '''Daniel Leonard Everett''', a rugadh ar [[26 Iúil]] [[1951]] in Holtville, [[California]]. Aithnítear é as a chuid taighde ar an bpobal Pirahã sa [[An Bhrasaíl|Bhrasaíl]] agus ar a d[[teanga]]. Déan Ealaíon agus Eolaíochta in Ollscoil Bentley in [[Waltham, Massachusetts|Waltham]], [[Massachusetts]] atá ann ó 1 Iúil 2010 i leith. Roimhe sin, bhí sé ina chathaoirleach ar an Roinn Teangacha, Litríochtaí agus Cultúr in Ollscoil Stáit Illinois in [[Normal, Illinois|Normal]], [[Illinois]]. Bhí sé ina theagascóir freisin in [[Ollscoil Mhanchain]] i [[Sasana]] agus ina chathaoirleach ar Roinn na Teangeolaíochta in [[University of Pittsburgh|Ollscoil Pittsburgh]]. Tá sé pósta ar Linda Ann Everett. Sa bhliain 2016 rinne [[Tom Wolfe]] leabhar dar theideal ''The Kingdom of Speech'' a fhoilsiú ina bpléann sé saothar ceathrar príomhphearsaí i stair na heolaíochta a bhaineann leis an [[éabhlóid]] agus leis an [[teangeolaíocht]]. Is é Daniel Everett an ceathrú duine sa leabhar. <ref> An article, [https://harpers.org/archive/2016/08/the-origins-of-speech/ ''The Origins of Speech''], was published in [[Harper's Magazine]], presenting in advance the content of this book.</ref> Tá Everett ag obair ar dhá leabhar anois, mar atá, ''Dark Matter of the Mind'' le teacht amach ag University of Chicago Press sa bhliain 2016, agus ''How Language Began'', faoi chonradh le Liveright Publishers, le teacht amach sa bhliain 2017. == A Óige== Tógadh Everett in Holtville, lámh le teorainn [[Meicsiceo|Mheicsiceo]]. Chaith a athair seal ina bhuachaill bó, ina mheicneoir agus ina oibrí tógála. D'oibrigh a mháthair mar fhreastalaí i mbialainn in Holtville. Sheinn Everett uirlisí ceoil i racbhannaí ó bhí sé 11 bliain d'aois gur chuaigh sé leis an g[[Críostaíocht]] in aois a 17ú bliana, é sin i ndiaidh casadh ar bheirt misinéirí darbh ainm Al agus Sue Graham in [[San Diego]], California. Agus é 18 bliana d'aois phós a n-iníon Keren. ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== *[https://daneverettbooks.com/ Suíomh pearsanta Daniel Everett le fócas ar a chuid leabhar. Arna rochtain ar 27 Iúil 2016] *[https://daneverettbooks.com/research-scholarship/ Curriculum vitae Daniel Everett. Arna rochtain ar 27 Iúil 2016] {{síol}} {{DEFAULTSORT:Everett, Daniel}} [[Catagóir:Teangeolaithe Meiriceánacha]] [[Catagóir:Scríbhneoirí Meiriceánacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1951]] [[Catagóir:Daoine beo]] 3k5wgkkbpzd6jqub8xsxj9ltgd2o39t 0 68316 1086333 811281 2022-08-23T02:08:48Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Raminathicket2.jpg|mion|[[Dealbhóireacht|Dealbh]] de reithe ag ithe duilleog. Fuarthas dhá dhealbh, a théann siar go dtí thart ar 2500 RCh, sna tuamaí ríoga d'[[Úr]] agus tá ceann amháin díobh le feiscint i [[Músaem na Breataine]].]] Ba í an t'''Suiméir''' an chéad [[An tSibhialtacht|sibhialtacht]] uirbeach sa réigiún stairiúil ar a dtugtar deisceart na [[An Mheaspatáim|Measpatáime]], sin é deisceart [[An Iaráic|Iaráic]] an lae inniu. Ba le linn na h[[An Umhaois|Umhaoise]] agus na [[An Chré-umhaois|Cré-umhaoise]] a bhí an tSuiméir faoi bhláth agus, dá bharr, d'fhéadfaí a rá gurbh í an tSuiméir an chéad sibhialtacht riamh ar domhan.<ref>King, Leonid W. (2015) "A History of Sumer and Akkad" (ISBN 1522847308) [i mBéarla]</ref> Téann [[An Scríbhneoireacht|luathscríbhneoireacht]] sa réigiún siar go dtí thart ar 3500 RCh. Is ó na cathracha [[Úrúc]] agus [[Jemdet Nasr]] a thagann na téacsanna is ársa atá fágtha againn agus téid siad siar go dtí 3300 RCh. Tháinig scríbhneoireacht i [[script dhingchruthach]] chun cinn thart ar 3000 RCh.<ref>'[http://www.ancient.eu/cuneiform/ Cuneiform]', ancient.eu [i mBéarla]</ref> Tá sé molta ag staraithe an lae inniu gurb idir 5500 agus 4000 RCh a tosaíodh an tSuiméir a lonnú. Is cosúil gurbh iad daoine de chuid na h[[An Áise Thiar|Áise Thiar]], daoine a labhraíodh an t[[An tSuiméiris|Suiméiris]] - [[teanga aonraíoch]] [[Teanga Ghleanta|ghleanta]]-, an chéad dream a chuir fúthu go buan sa réigiún. Is ar ainmneacha cathracha, aibhneacha agus ceirdeanna bunúsacha atá an moladh seo bunaithe.<ref>"[http://mesopotamia.lib.uchicago.edu/teacherresources/ Ancient Mesopotamia. Teaching materials]". Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP, The Digital Library [i mBéarla]</ref><ref>"[http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubai/hd_ubai.htm The Ubaid Period (5500–4000 B.C.)]" In Heilbrunn Timeline of Art History. Department of Ancient Near Eastern Art. The Metropolitan Museum of Art, New York (October 2003) [i mBéarla]</ref><ref>"[https://www.britishmuseum.org/about_us/museum_activity/middle_east/iraq_project/ubaid_photos/page_1.aspx Ubaid Culture]", The British Museum [i mBéarla]</ref><ref>"[http://oi.uchicago.edu/pdf/saoc63.pdf Beyond the Ubaid]", (Carter, Rober A. and Graham, Philip, eds.), University of Durham, April 2006 [i mBéarla]</ref> Sa lá atá inniu ann, tugtar "[[luath-Eofraitigh]]" nó "[[Na hÚbaidigh|Úbaidigh]]"<ref name=":0">"[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/573176/Sumer Sumer (ancient region, Iraq)]". Britannica Online Encyclopedia. Britannica.com. [i mBéarla]</ref> ar na daoine a lonnaigh an réigiún agus ceaptar gurb as an g[[cultúr Shamarra]] de thuaisceart na Measpatáime, sin é an [[An Aisiria|Aisiria]] stairiúil, a thángadar chun cinn.<ref>Kleniewski, Nancy; Thomas, Alexander R (2010-03-26). [https://books.google.ie/books?id=dWuQ70MtnIQC&pg=PA51&dq=samarra+culture&redir_esc=y&hl=en#v=snippet&q=%22As%20the%20Samarra%20culture%20spread%20south%2C%20it%20evolved%20into%20the%20Ubaid%20culture%22&f=false "Cities, Change, and Conflict: A Political Economy of Urban Life"]. ISBN 978-0-495-81222-7. [i mBéarla]</ref><ref>Maisels, Charles Keith (1993). [https://books.google.com/?id=tupSM5y9yEkC&pg=PA139&dq=samarra+culture#v=onepage&q=%22cultural%20descendants%20of%20the%20originating%20Samarran%20culture%22&f=false "The Near East: Archaeology in the "Cradle of Civilization""]. ISBN 978-0-415-04742-5. [i mBéarla]</ref><ref>Maisels, Charles Keith (2001). [https://books.google.com/?id=i7_hcCxJd9AC&pg=PA147&dq=ubaid+samarra#v=snippet&q=%22Ubaid%200%20is%20thus%20clearly%20derived%20from%20the%20earliest%20culture%20to%20move%20into%20lower%20mesopotamia%2C%20the%20Samarra%22&f=false "Early Civilizations of the Old World: The Formative Histories of Egypt, the Levant, Mesopotamia, India and China"]. ISBN 978-0-415-10976-5 [i mBéarla]</ref><ref>Shaw, Ian; Jameson, Robert (2002). [https://books.google.com/?id=zmvNogJO2ZgC&pg=PA505&dq=samarra+culture#v=onepage&q=%22similar%20to%20those%20of%20the%20ubaid%20period%22&f=false "A dictionary of archaeology"]. ISBN 978-0-631-23583-5. [i mBéarla]</ref> Cé nach bhfuil trácht ar na Úbaidigh le fáil sna téacsanna Suiméaracha atá againn anois, creideann scoláirí comhaimseartha gurb iad na hÚbaidigh a chuir tús le próiseas sibhialtachta sa tSuiméir (.i. draenáil na riasc le haghaidh talmhaíochta, forbairt na trádála agus bunú tionscal éagsúil – an [[An Leatharóireacht|leatharóireacht]], an [[Miotalóireacht|mhiotalóireacht]], an [[Potaireacht|photaireacht]], an [[Saoirseacht|tsaoirseacht]] agus an [[sníomhachán]] ina measc).<ref name=":0" /> Níl gach aon duine dóibh siúd a bhíonn ag plé le stair an réigiúin ar aon fhocal, áfach. Cuireann scoláirí áirithe in aghaidh na teoirice gurbh ann do theanga luath-Eoifraiteach nó do [[Teanga Fhoshraith|theanga fhoshraith]] amháin. Tá sé molta ag an ndream seo agus ag roinnt daoine eile gurbh í an tSuiméiris teanga na n-iascairí agus na bh[[Fiagaithe/cnuasaitheoirí|fiagaithe cnuasaitheoirí]] a raibh ina gcónaí sna [[Riasc|riasca]] agus sa réigiún cladach d'[[An Araib Thiar|Araib Thiar]].<ref>Margarethe Uepermann (2007), "Structuring the Late Stone Age of Southeastern Arabia" (Arabian Archaeology and Epigraphy Arabian Archaeology and Epigraphy Volume 3, Issue 2, pages 65–109) [i mBéarla]</ref> Is as tréimhse níos déanaí a thagann na taifid stairiúla atá againn faoi láthair – ní thagann aon cheann de na taifid de stair na Suiméire gur féidir muinín a bheith againn astu as an tréimhse roimh an [[Rí Enmebáragesí]] (.i. an 26ú céad RCh). Creideann an tOllamh Juris Zarins go raibh Suiméaraigh ina gcónaí ar chósta na hAraibe Thiar, réigiún [[Murascaill na Peirse|Mhurascaill na Peirse]] sa lá atá inniu ann, sular bádh é ag deireadh na h[[Oighearaois|Oighearaoise]].<ref>Hamblin, Dora Jane (May 1987). "[http://www.theeffect.org/resources/articles/pdfsetc/Eden.pdf Has the Garden of Eden been located at last?]" (PDF). ''Smithsonian Magazine''. 18 (2). [i mBéarla]</ref> Is le linn tréimhse Úrúc (.i. an 4ú mílaois RCh) a tháinig sibhialtacht na Suiméire chun cinn agus leann sí ar aghaidh go dtí an tréimhse Jhemdat Nasr agus an tréimhse ríoraíoch luath. I gcaitheamh na 3ú mílaoise RCh, d'fhás siombóis chultúrtha dhomhain idir na Suiméaraigh, a raibh teanga aonraíoch acu, agus daoine a labhraíodh Acáidis. Do bhí an dátheangachas go forleathan i measc an dá mhuintir de bharr na siombóise cultúrtha seo.<ref name=":1">Deutscher, Guy (2007). ''[https://books.google.com/books?id=XFwUxmCdG94C Syntactic Change in Akkadian: The Evolution of Sentential Complementation]''. [[Cló Ollscoile Oxford|Oxford University Press US]]. pp. 20–21. ISBN 978-0-19-953222-3. [i mBéarla]</ref> Níl aon fhianaise againn ar luath-stair chultúr na Suiméire, dá mba ann di. Tá an tionchar a bhí ag an [[An tSuiméiris|Suiméiris]] ar an [[An Acáidis|Acáidis]], agus tionchar na hAcáidise ar an Suiméiris, le féiscint go soiléir i ngach réimse, ó [[iasacht léacsach]] a bhíodh ag tarlú go hollmhór go teacht le chéile ó thaobh na comhréire, na [[An Deilbhíocht|deilbhíochta]] agus na [[An Fhóineolaíocht|fóineolaíochta]] de.<ref name=":1" /> Tugann sé sin ar scoláirí ''[[Sprachbund]]'' a thabhairt ar an Suiméiris agus ar an Acáidis le linn na 3ú mílaoise RCh.<ref name=":1" /> Do chloígh rithe na h[[An Impireacht Acádach|Impireachta Acádaigh]] an tSuiméir thart at 2270 RCh agus is [[Teangacha Seimíteacha|teangacha Seimíteacha]] a bhí á labhairt acu siúd. Leantaí ar aghaidh le húsáid na Suiméirise mar [[Teanga dhiaga|theanga dhiaga]] áfach. Cé gur leis na Suiméaraigh dhúchasacha a bhí an chumhacht arís ar feadh céid, sin é thart ar an dtréimhse idir 2100-2000 RCh - tréimhse ar a dtugtar [[Nua-Impireacht na Suiméire]] nó [[Tríú Ríocht an Úr]] ([[Athbheochan na Suiméire]]) -, baintí úsáid as an Acáidis fós. Deir roinnt daoine gurb í [[Eireadú]], cathair de chuid na Suiméire a bhí suite ar chósta Mhurascaill na Peirse, an chéad chathair ar domhan. D’fhéadfaí go dtáinig trí cinn de chultúir le chéile sa chathair seo – feirmeoirí Úbaideacha a mbíodh cónaí orthu i mbotháin bhrící láibe agus a bhíodh ag cleachtadh uiscithe, tréadaithe fáin a mbíodh cónaí orthu i bpubaill dhubha agus a bhíodh ag leanúint tréada bó agus caorach, agus na hiascairí a mbíodh cónaí orthu i mbotháin giolcaí sna riasca agus gur féidir gurbh iad sinsir na Suiméarach.<ref>Leick, Gwendolyn (2003), "Mesopotamia, the Invention of the City" (Penguin) [i mBéarla]</ref> {{Síol}} == Tagairtí == 8ho8jrpxq53arvlx6evd5g0a8y763c6 0 68906 1086007 819392 2022-08-22T17:08:47Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is scoil Lán-Ghaelach dara leibhéal mheasctha san [[An tInbhear Mór|Inbhear Mór]] í '''Gaelcholáiste na Mara'''. Tá an scoil faoi phatrúnacht Bhord Oideachais agus Oiliúna Chill Dara/Chill Mhantáin. Bunaíodh an scoil i Meán Fómhair 2007 agus tá fás agus forbairt tagtha uirthi ó shin. Tosaíodh ar an Idirbhliain i Meán Fómhair 2010 agus rinneadh scrudú na hArdteistiméireachta don chéad uair sa scoil i 2013. Faoi láthair tá 203 scoláire cláraithe sa scoil. == Naisc Sheachtracha == * [http://www.gaelcholaistenamara.ie/ Suíomh gréasáin na scoile] {{síol}} [[Catagóir:Meánscoileanna in Éirinn]] 0une3qh0ep1xrzpx4t9uovznrg6ijvd 0 69574 1086006 922573 2022-08-22T17:06:27Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Scoil ghramadaí a fheidhmíonn trí mheán an Bhéarla is ea '''Coláiste Cholmáin''' (Béarla: Saint Colman's College ''), [[Iúr Cinn Trá]],[[Contae Ard Mhacha]],[[Cúige Uladh]]. Sa lá atá inniu ann, ainmnithe in onóir Naomh Colmán. Bhunaigh an tAthair J. S. Keenan í sa bhliain 1823, mar 'Dromore Diocesan Seminary' (Gaeilge: Cliarscoil Dheoiseach an Droma Mhóir). Seasann an Coláiste ar Chnoc na Sailchuach, an suíomh céanna de a bhí aici ón bhliain 1829 ar aghaidh, in aice le hÁras Easpag an Droma Mhóir. <ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/northern_ireland/gaelic_games/8613280.stm|teideal=''Classy St Colman's Newry ease to Hogan Cup triumph''|last=|first=|date=10 April 2010|work=bbc.co.uk/sport|pages=|accessdate=2010-05-24}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} sm7094y12ppc1h6qpk13so7ctezxlwo 0 69617 1086146 824155 2022-08-22T19:50:42Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Tá '''Gaelscoil Chaitlín Maude''' suite i d[[Tamhlacht]], [[Contae Bhaile Átha Cliath]], [[Cúige Laighean]],[[Éire]]. == Stair == Chaith an [[file]] [[Caitlín Maude]] tamall maith ina cónaí i dTamhlacht, agus ghlac sí páirt san fheachtas leis an gcéad [[Gaelscoil|Ghaelscoil]] a bhunú sa cheantar - [[Scoil Santain]]. Tháinig an [[scoil]] seo ar an bhfód sa bhliain 1979. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, fuair Caitlín Maude [[bás]]. Sa bhliain 1985, bunaíodh Gaelscoil nua i dTamhlacht a fuair ainm an fhile - Scoil Chaitlín Maude<ref>[http://www.scoilcm.ie/ scoilcm.ie]</ref>. ==Tagairtí== {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.iol.ie/~gsmcille/ Suíomh] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] mpfj2xw2rfzunklu2y7vbgsa53wno3p 0 69618 1086147 824164 2022-08-22T19:51:27Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[Gaelscoil]] í Scoil Santain atá suite ar Bóthar na hAbhann Móire, i d[[Tamhlacht]], [[Contae Bhaile Átha Cliath]]. == Stair == Chaith an [[file]] [[Caitlín Maude]] tamall maith ina cónaí i dTamhlacht, agus ghlac sí páirt san fheachtas leis an gcéad [[Gaelscoil|Ghaelscoil]] a bhunú sa cheantar - [[Scoil Santain]]. Tháinig an [[scoil]] seo ar an bhfód sa bhliain 1979. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, fuair Caitlín Maude [[bás]]. Sa bhliain 1985, bunaíodh Gaelscoil eile i dTamhlacht a fuair ainm an fhile - [[Gaelscoil Chaitlín Maude|Scoil Chaitlín Maude]]<ref>[http://www.scoilcm.ie/ scoilcm.ie]</ref>. ==Tagairtí== {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.scoilsantain.com/ Suíomh] [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] 4hzrsa2j3hajei3s7t4hlufhqwj1tug 0 69734 1085972 949753 2022-08-22T16:14:54Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Ansar_Dine_Rebels_-_VOA.jpg|deas|250px|thumb|Reibiliúnaithe de chuid an ghrúpa Ansar Dine i mbun jiohád i [[Mailí]] ]] Is cogadh nó troid ina gcoinne naimhde na [[An tIoslam|Ioslam]] é '''jiohád'''. Cad é an bhrí atá leis an bhfocal Araibis "Jihad"? Fuarthas freagra an tseachtain seo caite nuair a d'iarr Saddam Hussein ar a cheannairí Ioslamacha achomharc a dhéanamh le Moslamaigh ar fud an domhain chun páirt a ghlacadh i Jihad i gcoinne "Meiriceá ghránna". Chuir Hussein féin Jihad i mbaol i gcoinne Mheiriceá. Léiríonn sé seo gur "cogadh naofa" é jihad. I dtéarmaí níos soiléire, ciallaíonn sé iarracht dhlíthiúil, éigeantach agus chomhchoiteann chun an chríoch Moslamach a leathnú ar chostas na críche a rialaíonn neamh-Muslamaigh. I bhfocail eile, ní hionann cuspóir jihad sa lá atá inniu ann agus leathnú an chreidimh Ioslamach, ach leathnú na cumhachta Moslamach cheannasaí (mar thoradh ar leathnú na flaitheasa go nádúrtha leathnófar creideamh). Dá bhrí sin, is foirm ionsaitheach ionsaitheach é Jihad atá dírithe ar Mhoslamaigh ar fud an domhain. Tá Hegemony bunaithe. Ar feadh na gcéadta bliain, tá dhá bhrí éagsúla ag Jihad, tá bunús amháin ag baint le ceann agus tá an ceann eile measartha. De réir an chéad bhrí, tá na Moslamaigh a dhéanann a gcreideamh a léirmhíniú ar bhealach éigin eile neamhbhailí agus ba chóir dóibh jihad a íoc ina gcoinne. Is é sin an fáth go bhfuil ionsaithe jihadi ag titim amach as an Ailgéir, as an Éigipt agus as an Afganastáin. Is é an dara brí atá le jihad ná mistic a dhiúltaíonn léiriú dlíthiúil an chogaidh ar jihad agus a iarrann ar Mhoslamaigh iad féin a bhaint as ábhair ábhartha agus iarracht a dhéanamh doimhneacht spioradálta a fháil. Maidir leis an leathnú ar chríoch, bhí jihad mar chuid mhór den saol Moslamach. Sin é an fáth go bhfuair Moslamaigh limistéar an-mhór de Leithinis na hAraibe faoin am a bhásaigh Mohammed i 632. Tar éis an chéid, chuir siad an réigiún i gcoinne na hAfganastáine go dtí an Spáinn. Ina dhiaidh sin, thug Jihad ceantair spreagtha do bhuachaillí mar an India, an tSúdáin, an Anatolia agus na Balcáin. Inniu, tá Jihad anois ar an bhfoinse is mó sceimhlitheoireachta ar domhan. Tá sé seo spreagtha ag seo, tá feachtas sceimhlitheoireachta seolta ag cuid de na heagraíochtaí féin-shaineolaithe féin-styled ar fud an domhain - an Chéad Éireannach Ioslamach de Jihad i gcoinne na nGiúdach agus na gCogairí. Is é eagraíocht Osama bin Laden. Is é Lashkar Jihad an eagraíocht atá freagrach as níos mó ná deich míle Críostaithe a mharú san Indinéis. Is é Harkat ul Jihad an eagraíocht sceimhlitheoireachta is mó in Ioslamach-Kashmir. An Phalaistín Ioslamach Jihad - an eagraíocht sceimhlitheoireachta frith-Iosrael is brutal. Jihad Ioslamach Éigipteach - freagrach as marú go leor, lena n-áirítear Anwar Al Sadat i 1981. Maraíodh trí mhisean Mheiriceánach cúpla lá ó shin ar Yemeni Islamic Jihad. Ach tá an réaltacht is scanrúla ar Jihad na laethanta seo sa tSúdáin áit a thug an páirtí rialaithe mana mothúchánach go dtí cúpla lá ó shin. "Jihad, Victory and Martyrdom" Ar feadh beagnach fiche bliain, faoi chosaint an rialtais, rinne Jihadists ionsaí ar dhaoine nach Moslamaigh iad, loit siad a gcuid maoine agus mharaigh siad a bhfear. Ina dhiaidh sin, chuir na jihadis na mílte ban agus leanbh i dtaisce agus chuir iallach orthu glacadh leis an Ioslam. Tá siad tógtha amach i mórshiúl, buailte agus éigean a bheith ag obair. Bhí mná agus cailíní níos sine mar bhuíon-raped agus mar ghiall do ghníomhartha gnéis. Is é an Jihad seo den tSúdáin, atá urraithe ag an stát, an tragóid dhaonnúil is mó sa ré seo, inar cailleadh dhá mhilliún duine agus tháinig 40 duine lakh gan dídean. In ainneoin stair achrann jihad agus céasadh daonna an 1400 bliain seo caite, maíonn roinnt daoine acadúla agus Ioslamach a bhfuil coireacht orthu go gceadaíonn Jihad ach cogadh cosanta nó an bhfuil sé go hiomlán neamh-fhoréigneach. Tá triúr Ollúna Mheiriceá a bhaineann le staidéir Ioslamacha tar éis an dath céanna a thabhairt do jihad agus a léirigh é ar an mbealach seo - 1. Iarracht chun troid i gcoinne na n-éadan go léir laistigh den duine féin agus chun troid i gcoinne na n-éadan sin a léiríonn sa tsochaí. (Ibrahim Aburabi Hart Ford Seminary) 2. Troid i gcoinne idirdhealú ciníoch agus iarracht a dhéanamh ar chearta na mban (Farid Acek Auburn Seminary) 3. A bheith i do mhac léinn níos fearr, a bheith ina pháirtí níos fearr, a bheith ina chomhghleacaí gnó níos fearr, agus thar aon rud eile chun do fearg a rialú (Ollscoil Duke Bruce Lawrence) Bheadh ​​sé go hiontach dá bhforbrófaí jihad mar fhearg a rialú seachas ionsaí, ach ní dhéanfaí é sin mar fhírinne ficseanach. I gcodarsnacht leis sin, ag imeacht ó fhíorchineál jihad Ba mhaith liom cur isteach ar aon iarracht thromchúiseach ar fhéinmhachnamh agus ar athléiriú. Ag aithint ról stairiúil jihad, tá bealach níos faide ná sceimhlitheoireacht, conquest agus sclábhaíocht agus is é sin cosc ​​iomlán a chur ar Jihad foréigneach trí leithscéal a ghabháil le híospartaigh jihad agus bonn neamh-fhoréigneach Ioslamach jihad a fhorbairt. Ar an drochuair, níl aon phróiseas le teacht amach as an timpeallacht seo. Leanfaidh Jihad foréigneach ar aghaidh go dtí go mbeidh cumhacht mhíleata ardleibhéil faoi chois. Ach amháin tar éis dó jihad a bhaint amach, tiocfaidh guth na Moslamaigh liobrálacha agus is ansin is féidir Ioslam a nuachóiriú. Cuirfear tús le hobair chrua a dhéanamh. == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Jiohad}} [[Catagóir:An tIoslam]] [[Catagóir:Sceimhlitheoireacht]] [[Catagóir:Eachtraí sceimhlitheoireachta Ioslamacha]] npy3lcgbbsm9cchnhgfpfy5936zfiae 0 69846 1086361 1062240 2022-08-23T02:17:37Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Butlin's.svg|mion]] Is campaí saoire iad Butlin's (no Butlins) i [[Sasana]]. D'oscail Billy Butlin a chéad champa saoire i [[Skegness]], [[Lincolnshire]] ar an [[11 Aibreán]] [[1936]]. ==Butlin's in Éirinn== [[Íomhá:Irl Butlins Mosney.jpg|thumb|deas|220px|Seanchampa saoire Butlin's ag Maigh Muirí]] Thóg an fear [[gnó]] Billy Butlin campa saoire, i '''Maigh Muirí''' (''Mosney'' sa [[Béarla|Bhéarla]]), [[Contae na Mí]] . D'oscail an campa sa [[Bliain|bhliain]] 1948, agus dhún sé i 1982. Lean sé ar aghaidh mar ''Mosney Holiday Centre'' go dtí 2000. Ba ionad na gcluichí craoibhe do Chluichí an Phobail ó [[1973]] i leith, cé gur tháinig deireadh leis an ngaol seo sa bhliain 2008.<ref>http://www.meathchronicle.ie/articles/2/30131</ref> Baineann úsáid as an ionad inniu mar chóiríocht dídeanaithe agus ionad dídeanaithe, nó "príosún" an téarma ag teifigh áirithe.<ref>http://www.independent.ie/opinion/analysis/sex-and-drugs-for-sale-at-mosney-477063.html</ref> ==Blúirí beaga== Ag am amháin, bhí [[Dave Allen]] ag obair i mButlins mar "Redcoat", ina óstach ar seónna éagsúla a bhí ar siúl acu. == Tagairtí == {{reflist}} == Íomhánna == <gallery> Íomhá:Butlins blackpool 1961.jpg|Butlins, Blackpool 1961 Íomhá:Redcoat Minehead Reception March 2011.jpg|Redcoats, 2011 Íomhá:Butlins filey 1945.jpg|Filey 1945 Íomhá:Butlins skegness 1938.jpg|Skengess 1928 Íomhá:Butlin's Ayr - Miniature Railway.jpg|Bóthar iarainn, Ayr Íomhá:Butlin's Ayr - Caravans.jpg|Carbháin, Ayr </gallery> == Naisc Sheachtracha == * [https://www.butlins.com/get-to-know-us/our-beliefs-and-colourful-story/index.aspx Stair ar butlins.com] {{Síol}} [[Catagóir:Turasóireacht]] [[Catagóir:Caitheamh aimsire]] [[Catagóir:Contae na Mí]] t5svj25d76lafr49iexvzkoixt1smf7 0 69944 1086565 888309 2022-08-23T05:34:31Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} '''Ilomska''' Is fo-abhainn do cheart an [[Ugar (abhainn) | Ugar]] abhainn i [[An Bhoisnia-Heirseagaivéin|Bhoisnia]]. Tá sé thart ar 20 km ar fhad, agus is é a foinse [[Vlasic (sliabh) | Vlasic]] sliabh. Is comhlacht riachtanach uisce don fhiadhúlra máguaird. A sreabhadh thíos [[Petrovo polje (Bhoisnia) | Petrovo polje]] (Pheadair réimse).<ref>{{cite web |url=http://distancebetween.info/petrovo_polje/vlasic|title=Distance between Petrovo Polje and Vlasic|publisher=Distancebetween.info|accessdate=5 November 2014}}</ref> has sharp curves.<ref>Spahić M. et al. (2000): Bosna i Hercegovina (1:250.000). Izdavačko preduzeće „Sejtarija“, Sarajevo.</ref><ref>Mučibabić B., Ed. (1998): Geografski atlas Bosne i Hercegovine. Geodetski zavod BiH, Sarajevo.</ref><ref>Vojnogeografski institut, Ed. (1955): Travnik (List karte 1:100.000, Izohipse na 20 m). Vojnogeografski institut, Beograd.</ref> Is iad na rannpháirtithe is saibhre ceart Manatovac (sruth mór), [[Mala Ilomska]] (Little Ilomska) agus [[Devetero vrela]] (Naoi Springs), agus fo-abhainn chlé [[Crna Rijeka (Ilomska) | Crna Rijeka]] (Abhainn dubh). Tar éis dhá tarraingteach [[easanna Ilomska]], sreabhadh an abhainn isteach sa Ugar, cúpla ciliméadar síos an abhainn ó [[Vitovlje, Travnik | Vitovlje]] sráidbhaile. Is é an airde an sreabhadh uisce níos mó fiú 40 méadar. Easanna sa wildness mhealladh sléibhe-dreapadóirí, do thurasóirí agus iascairí, agus an balla creagach ingearach faoi dtagann na habhann atá oiriúnach do cleachtaí alpinist.<ref>{{cite web|url=http://www.panoramio.com/photo/11136410|title=Photo taken in Kneževo, Bosnia and Herzegovina|publisher=Panoramio.com|accessdate=5 November 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.go2bosnia.com/upoznaj-bih/75-rijeka-ilomska-i-njeni-vodopadi |title= Rijeka Ilomska i njeni vodopadi |work= Go2bosnia.com |accessdate= 5 November 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.panoramio.com/photo/45426102|title=Photo taken in Kneževo, Bosnia and Herzegovina|publisher=Panoramio.com|accessdate=5 November 2014}}</ref> == Stair == Thar aon ní eile Ilomska River bhfuil [[Korićani]] sráidbhaile agus canyon faoi bhun sé ([[Korićanske stijene]]), an scafall ar níos mó ná 200 [[Boisniaigh]] agus [[Crótaigh]] - íospartaigh na [[Crótaigh]] póilíneachta agus fórsaí Airm (an 21 Lúnasa, 1992), coir a ionchúiseamh agus pianbhreith trí líon na n díotála ag An [[ICTY]] Binse i [[An Háig]].<ref>http://archive.cyark.org</ref><ref>[[:bs:Masakr na Korićanskim stijenama.]]</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160422103533/http://www.trial-ch.org/en/trial-watch/profile/db/facts/damir_ivankovic_804.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160422103533/http://www.trial-ch.org/en/trial-watch/profile/db/facts/babic_zoran_803.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160422103533/http://www.trial-ch.org/en/trial-watch/profile/db/facts/gordan_djuric_798.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160422103533/http://www.trial-ch.org/en/trial-watch/profile/db/facts/milorad_radakovic_800.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160422103533/http://www.trial-ch.org/en/trial-watch/profile/db/facts/milorad_skrbic_801.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160422103533/http://www.trial-ch.org/en/trial-watch/profile/db/facts/ljubisa_cetic_799.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20090706212735/http://www.trial-ch.org/en/trial-watch/profile/db/facts/jankovic_dusan_797.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20160422103533/http://www.trial-ch.org/en/ressources/trial-watch/trial-watch/profils/profile/802/action/show/controller/Profile.html</ref><ref>http://www.icty.org/x/cases/mrda/cis/en/cis_mrdja_en.pdf</ref> ==Gailearaí== <gallery widths="300px" heights="200px"> |[[Fhéarach]] ag Ilomska | Eas "Signac", thart ar 0.5 km sruth ó bhéal ar [[Mala Ilomska]] |[[Devetero vrela]], craobh-abhainn ceart gearr </gallery> == Féach freisin == * [[Easanna Ilomska]] == Tagairtí == {{Reflist}} == Naisc sheachtracha == * https://www.google.ba/search?q=ilomska+maps&ie=utf-8&oe=utf-8&gws_rd=cr&ei=WU2VVPn5LYHkUpykhKgL * http://itouchmap.com/?r=b&e=y&p=44.36556,17.49056:0:5:Ilomska%20Rijeka,%20Bosnia%20and%20Herzegovina:10 * https://archive.is/20140517202155/http://www.go2bosnia.com/upoznaj-bih/75-rijeka-ilomska-i-njeni-vodopadi [[Catagóir:An Bhoisnia-Heirseagaivéin]] r9ewsq07o0bus4mmdrsghxykwmo3g3r 0 69949 1086564 828299 2022-08-23T05:33:47Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} '''Easanna Ilomska''' Tá sraith de easanna ar an [[Ilomska]] abhainn, confluent ceart [[Ugar (river) | Ugar abhainn]] i [[Bhoisnia | Central Bhoisnia]]. Tá an dá de na haibhneacha ardú ó [[Vlasic (sliabh) | Vlasic]] Mountain massif (ceantar Prelivode). I measc na easanna Ilomska '''Veliki easanna''' agus '''Malí easanna''' (Mór, agus Neamhfhorleathana Eas). Dóibh siúd, d'fhéadfadh roinnt easanna eile a uamadh sa chatagóir uachtair agus lár. Easanna Breataine agus Neamhfhorleathana atá suite thart ar 2 &nbsp;km ó bhéal na habhann Ilomska isteach sa [[Ugar (abhann)|Ugar]], i canyon caol ag an Plateau Faoi-Vlasic-sléibhe idir aillte Korićani beagnach ingearach [[Korićanske stijene]], agus Marići agus Đenići sráidbhailte. Tá an dá easanna ag an airde de 750 -780 m os cionn leibhéal na farraige, is é sin thart ar 350 méadar níos ísle ná an [[imljani]] máguaird – [[Korićani]] ardchlár.<ref>Vojnogeografski institut, Izd. (1962): Šiprage (List karte 1:25.000, Izohipse na 10 m). Vojnogeografski institut, Beograd.</ref><ref>Vojnogeografski institut, Izd. (1962): Mudrike (List karte 1:25.000, Izohipse na 10 m). Vojnogeografski institut, Beograd.</ref> ==Tagairtí== {{Reflist}} [[Catagóir:An Bhoisnia-Heirseagaivéin]] 7zao1g29m61t888bjfio5zpnldogsxl 0 71788 1086580 1014787 2022-08-23T05:46:01Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:1967 Six Day War - conquest of Sinai 7-8 June.jpg|mion|clé|Cogadh na Sé Lá i Sinai]] Cuireadh tús le Cogadh na Sé Lá ar an [[5 Meitheamh]] [[1967]] nuair a rinne [[Iosrael]] ionsaí ar an [[An Éigipt|Éigipt]]. Tháinig deireadh le Cogadh na Sé Lá ar an [[10 Meitheamh]] [[1967]] nuair a ghlac Fórsaí Cosanta Iosrael (Israel Defense Forces) seilbh ar Oirthear [[Iarúsailéim]]<ref>Mo Chamchuairt sa Talamh Naofa. Feasta 61 (12), 28. Colm Ó Neachtain. http://www.feasta.ie/bunus/cartlann.html Leathanach: 28 Dáta: 2008-12-01</ref>. ==Tagairtí== {{reflist}} {{síol}} [[Catagóir:Cogaí| ]] [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:An Éigipt]] 0zime5pw86d62128b9volixj4m3zhg4 0 71845 1086355 1044124 2022-08-23T02:15:09Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Map of Alabama highlighting Macon County.svg|237x237px|deas]]Is contae in [[Alabama]] é '''Contae Macon'''. Tá sé suite in oirthear an stáit. Tá an dlús daonra (14/km²) ann. Is é [[Tuskegee, Alabama|Tuskegee]] príomhbhaile an chontae. Sa bhliain [[2016]] bhí 18,963 daoine ina gcónaí ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha [[Contae Bullock, Alabama|Bullock]], [[Contae Elmore, Alabama|Elmore]], [[Contae Lee, Alabama|Lee]], [[Contae Montgomery, Alabama|Montgomery]], [[Contae Russell, Alabama|Russell]], agus [[Contae Tallapoosa, Alabama|Tallapoosa]]. Tá an Chontae Macon ar cheann den contaetha i g[[Crios Gorm]] ([[Béarla]]: ''the Black Belt''), réigiún i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] theas. Is í an áit a tharla [[Turgnaimh Sifilis Tuskegee]], mar aon le suíomh [[Ollscoil Tuskegee|Ollscoile Tuskegee]], ceann den ollscoile rinneadh mar 'gorm go stairiúil'. == Stair == Bunaíodh Contae Macon ar [[18 Nollaig|18 Nollaig]] [[1832]]. Tugann ainm an chontae don [[Seanadóir]] [[John Elmore]] ó [[Carolina Thuaidh]]. == Bailte i gContae Macon == * [[Tuskegee, Alabama|Tuskegee]] * [[Franklin, Alabama|Franklin]] * [[Notasulga, Alabama|Notasulga]] * [[Shorter, Alabama|Shorter]] * [[Creek Stand, Alabama|Creek Stand]] * [[Fort Davis, Alabama|Fort Davis]] * [[Hardaway, Alabama|Hardaway]] * [[Little Texas, Alabama|Little Texas]] * [[Warriorstand, Alabama|Warriorstand]] == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://www.maconcountyal.com/ Suíomh Idirlín oifigiúil] * [http://alabamamaps.ua.edu/contemporarymaps/alabama/counties/macon.jpg Léarscáil Contae Macon] {{Síol-tír-us-contae}} {{Alabama}} [[Catagóir:Contae Macon, Alabama|Contae Macon]] [[Catagóir:Contaetha Alabama|Macon]] [[Catagóir:Contaetha Stát Aontaithe Mheiriceá|Macon, Contae]] kgk6vib307halzsgo403o0beiylh023 0 71862 1086356 1044139 2022-08-23T02:15:13Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Map of Alabama highlighting Sumter County.svg|237x237px|deas]]Is contae in [[Alabama]] é '''Contae Sumter'''. Tá sé suite in iarthar an stáit, ar theorainn na [[Mississippi]]. Tá an dlús daonra (6/km²) ann. Is é [[Livingston, Alabama|Livingston]] príomhbhaile an chontae. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.naco.org/Counties/Pages/FindACounty.aspx |accessdate=2011-06-07 |teideal=Find a County |publisher=National Association of Counties |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110531210815/http://www.naco.org/Counties/Pages/FindACounty.aspx |archivedate=2011-05-31 |df= }}</ref> Sa bhliain [[2016]] bhí 13,040 daoine ina gcónaí ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama [[Contae Choctaw, Alabama|Choctaw]], [[Contae Greene, Alabama|Greene]], [[Contae Marengo, Alabama|Marengo]], [[Contae Pickens, Alabama|Pickens]], agus le Contaetha Mississippi Kemper, Lauderdale, agus Noxubee. Tá an Chontae Sumter ar cheann den contaetha i gCrios Gorm ([[Béarla]]: ''the Black Belt''), réigiún i [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] theas. == Stair == Bunaíodh Contae Sumter ar [[18 Nollaig|18 Nollaig]] [[1867]]. Ainmníodh an contae i gcuimhne ar Tomas Sumter, Ginearál ó [[Carolina Theas|Charolina Theas]]. == Bailte i gContae Sumter == * [[Livingston, Alabama|Livingston]] * [[York, Alabama|York]] * [[Cuba, Alabama|Cuba]] * [[Emelle, Alabama|Emelle]] * [[Epes, Alabama|Epes]] * [[Gainesville, Alabama|Gainesville]] * [[Geiger, Alabama|Geiger]] * [[Bellamy, Alabama|Bellamy]] * [[Panola, Alabama|Panola]] == Tagairtí == {{reflist}} == Naisc sheachtracha == * [http://sumtercountyal.com/ Suíomh Idirlín oifigiúil] * [http://alabamamaps.ua.edu/contemporarymaps/alabama/counties/sumter.jpg Léarscáil Contae Sumter] {{Síol-tír-us-contae}} {{Alabama}} [[Catagóir:Contae Sumter, Alabama|Contae Sumter]] [[Catagóir:Contaetha Alabama|Sumter]] [[Catagóir:Contaetha Stát Aontaithe Mheiriceá|Sumter, Contae]] anik8o5v8zahumcc6sx7wt57q21tm2a 0 72699 1086526 1062429 2022-08-23T05:11:55Z Alison 570 +WD / + Refs wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Rosetta_Stone.JPG|mion|234x234px|clé|Íomhá den [[Leac Rosetta]], réad uathúil a thángthas air sa bhliain 1799. Chabhraigh an t-eolas a fuarthas amach as staidéar uirthi go mór le hiairiglifí na hÉigipte a léamh.]] Is éard is an chianaois (nó an seansaol) ann ná an [[tréimhsiú|tréimhse]] stairiúil a tharla ó thús stair taifeadta an duine agus ag leathnú chomh fada leis an [[an Mheánaois Luath]] (nó an Ré iarchlasaiceach). Go traidisiúnta, mheastaí aireagán na scríbhneoireachta mar phointe tosaigh na staire ársa. Leagann coincheap traidisiúnta na staire ársa béim ar aireagán na scríbhneoireachta, agus is díol suntais é 'scríobh na staire' a mharcálann deireadh na tréimhse réamhstairiúla agus tús na tréimhse staire, mar gheall ar tús an [[cultúr saolta|chultúir shaolta]], a dhéanann staidéar ar an t[[Seandálaíocht|seandálaíocht]] ag baint úsáide a mhodheolaíocht chuí féin. Freastalaíonn modhanna eile ar an gcóras sóisialta nó ar an leibhéal teicniúil. Mar fhocal scoir,is léir de réir a chéile go bhfuil buntáistí ag baint le úsáid as teicnící difriúla anailíse [[Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach|ADN]] agus staidéir na [[ Antraipeolaíocht teanga|hantraipeolaíochta teanga]], le haghaidh na [[imirce|n-imircí]] daonna a athchruthú.<ref>Uno de los principales autores es [[Luigi Luca Cavalli-Sforza]]. La divulgación de las conclusiones de cada uno de los estudios suele dar problemas, al presentarse con titulares periodísticos sensacionalistas: [http://www.elpais.com/articulo/futuro/patria/lleva/genes/elpepusocfut/20081126elpepifut_3/Tes «La patria se lleva en los genes. Un grupo de investigadores descubre la asombrosa coincidencia del mapa de mutaciones y el geográfico de Europa»], ''El País'', 26 de noviembre de 2008; abusos contra los que suelen advertir los propios genetistas: «No hay razas. Desde el punto de vista de la genética, solo vemos gradientes geográficos» ([[Lluis Quintana-Murci]], del [[Instituto Pasteur]] de París, citado por [[Gary Stix]] «Huellas de un pasado lejano», en ''[[Investigación y Ciencia]]'', septiembre de 2008, {{ISSN|0210-136X}} pág.&nbsp;19).</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Chianaois, An}} [[Catagóir:Stair]] ry650m2ubgafa6fjcg6m8z0s7ink4gj 0 72963 1086260 1051650 2022-08-23T01:41:48Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Is cathair é Sousse nó Soussa (Araibis: سوسة‎) sa [[An Túinéis|Túinéis]]. Tá sé mar phríomhchathair na Gobharnóireachta Sousse. Tá sé suite 140 ciliméadar ó dheas ón bpríomhchathair, [[Túinis]]. Tá 271,428 inhabitants (2014) ina gcónaí ann. Tá Sousse suite i lár-oirthir na tíre ar [[Mhurascaill Hammamet]], sé sin an [[an Mheánmhuir]]. Ceaptar go bhfuil bunús [[Beirbeirigh|Beirbeireach]] ag an logainm: tá logainmneacha den chineáil chéanna i [[Libia]] agus i ndeisceart [[Maracó|Mharacó]] (msh. Bilād al-Sūs). Tá an geilleagar ag braith ar trealamh iompair, bia próiseáilte, ola olóige, teicstílí agus tuarasóireacht. Tá ollscoil ann freisin: Université de Sousse. == Féach freisin == * [[2015 Ionsaí Sousse]] {{Cathracha agus Bailte Móra na Túinéise}} {{Síol-tír-tn}} {{DEFAULTSORT:Sousse}} [[Catagóir:Sousse]] [[Catagóir:Príomhchathracha na Túinéise]] [[Catagóir:Turasóireacht sa Túinéis]] hdfkyopdb4ywynotglnaxlriugbspka 0 73061 1086535 841191 2022-08-23T05:16:17Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Meister der Reichenauer Schule 004.jpg|400px|thumb| Ó [[Soiscéal Otto III|Shoiscéal Otto III]]. (Bayerische Staatsbibliothek, Clm 4453, fol. 23v-24r): Tá an Kaiser suite idir dhá cholún os comhair an pháláis. In aice leis tá beirt ionadaí, tuata agus naofa. Sclavinia, Germania, Gallia agus Roma.: Ar an taobh clé, druideann an Rialóir cosnochta, le bronntanais saibhir agus sa dearcadh humble ceithre personifications an ImpireachtAr an taobh clé, an Rialóir na ceithre personifications an ríocht chuige cosnochta, le bronntanais saibhir agus cuma umhal air. (Soilsiú leabhair de chuid na Scoile Reichenau]] Ba chor cinniúnach í '''an Mheánaois Luath''' (nó Ré na Luath-Mheánaoise) a mharcáil tús na [[An Mheánaois|Meánaoise]] san h[[An Eoraip|Eoraip]], a mhair ón 6ú go dtí an 10ú haois AD. Lean an Mheánaois Luath meath agus tuitim [[Impireacht na Róimhe san Iarthair]] ([[An Laidin|Laidin]]:''Imperium Rōmānum Occidentāle''), ach roimh tréimhse na h[[An Ard-Mheanaois|Ard-Meánaoise]] (c. 10ú go dtí an 13ú haois). Forluíonn an Mheánaois Luath, den chuid is mó, an [[An tSeandacht Dhéanach|tSeandacht Dhéanach]]. Úsáidtear an téarma "An tSeandacht Dhéanach" chun béim a chur ar ghnéithe an leanúnachais leis an Impireacht Rómhánach, agus úsáidtear an téarma "An Mheánaois Luath" chun béim a chur ar fhorbairtí ar saintréith iad de chuid tréimhse na meánaoise déanaí. Lean treochtaí, a thosaigh i rith tréimhse na [[An tSandacht Chlasaiceach Déanach|seandachta clasaicí déanaí ]], ar aghaidh isteach san Mheánaois Luath, lena n-áirítear laghdú daonra, go háirithe sna lárionaid uirbeacha, laghdú na trádála, agus méadú ar an inimirce. Cuireadh an lipéid an [[Ré Dhorcha]] uirthi, carachtracht a chuireann béim ar ghanntanas na táirgeachta liteartha agus cultúrtha san am seo, ach go háirithe in iarthuaisceart na hEorpa. Mar sin féin, mhair Impireacht na Róimhe san Oirthear, nó [[Impireacht Bhiosántach|an Impireacht Bhiosántach]], agus sa 7ú céad, chloígh na [[cailifeacht|cailifeachtaí]] [[An tIoslam|Ioslamacha]] stráicí fairsinge de chríoch a bhí ann tráth faoi cheannas Impireacht na Róimhe. <ref>The term "Dark Ages" is inappropriate when applied to the [[Iberian peninsula]], since during the [[Caliphate of Córdoba]] and [[Taifas]] periods Spanish culture, learning, arts, and science flourished as nowhere else in Europe, and Córdoba was the largest city in the world. ''Daniel Eisenberg, "No hubo una edad media española," in ''Propuestas teorico-metodológicas para el estudio de la literatura hispanica medieval'', ed. Lillian van der Walde (Mexico: Universidad Autónoma Metropolitana - Iztapalapa, 2003, ''[https://web.archive.org/web/*/http://users.ipfw.edu/jehle/deisenbe/Other_Hispanic_Topics/NOHUBOUN.htm])["Top 10 cities of the Year 1000". http://geography.about.com/library/weekly/aa011201c.htm Retrieved 2014-08-15].</ref> == Tagairtí == [[Catagóir:An Mheánaois]] d7wqaawyy1vx0my4og22ij10q6l30ag 0 74451 1086291 1023530 2022-08-23T01:49:29Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[File]] [[Albanaigh|Albanach]] ab ea '''Raibeart Burns''' a rugadh ar an [[25 Eanáir]] [[1759]] agus fuair bás ar an [[21 Iúil]] [[1796]]). == Naisc sheachtracha == * [https://www.youtube.com/watch?v=1qcEhkVIG4Q Clàr teilifíse ag TG4, 2014] ''(50:56)'' {{síol}} {{DEFAULTSORT:Burns, Raibeart}} [[Catagóir:Filí Albanacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1759]] [[Catagóir:Básanna i 1796]] 44frl77tseu8ui4fgsp2e17r1c17xyh 0 74594 1086606 845118 2022-08-23T06:04:38Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Bhí '''Aslonnú Dunkirk''', códainm ''Operation Dynamo'', nó mar is fearr aithne, an Mhíorúilt Dhunkirk, aslonnú saighdiúirí na gComhghuaillithe as na [[trá|tránna]] agus [[cuan]] Dunkirk, sa tuaisceart na [[An Fhrainc|Fraince]], idir 26 Bealtaine agus 4 Meitheamh 1940, i rith [[an Dara Cogadh Domhanda]]. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Aslonnú Dunkirk}} [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] 0fd8mwcdg4gbmqnmmulm7gajkyuszs7 0 74613 1086237 1057948 2022-08-23T01:37:23Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Gluaiseacht Ioslamach de chuid na h[[An Afganastáin|Afganastáin]]<nowiki/>e is ea '''an Talaban'''. === 1996-2001 === Bhunaigh an Talaban stát Ioslamach bunúsaíoch san Afganastáin sa bhliain 1996, an 'Éimíríocht Ioslamach na hAfganastáine' mar a thugtaí uirthi. Ach bhí sárú ar [[Cearta daonna|chearta an duine]]. Gearradh pionóis chorpartha ar dhaoine faoi rialacha éagsúla a shárú.<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Tús arís le haslonnú daoine ón Afganastáin|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0817/1241260-tus-aris-le-haslonnu-daoine-on-afganastain/|date=2021-08-17|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Crochadh, lámhachadh, lascadh agus buaileadh daoine le clocha os comhair an tsaoil i gcaitheamh na mblianta sin. Cuireadh mná faoi chois freisin agus ní raibh cead acu dul ag obair. Mar sin, le Rún 2513 ó [[Comhairle Slándála na Náisiún Aontaithe|Chomhairle Slándála na Náisiún Aontaithe]] an [[10 Márta]] [[2020]],<ref>{{Lua idirlín|url=https://undocs.org/en/S/RES/2513(2020)|teideal=Rún 2513|údar=Comhairle Slándála na Náisiún Aontaithe|dáta=10 Márta 2020|dátarochtana=2021}}</ref> glacadh leis go raibh 'comhréiteach polaitiúil' ag teastáil. Rinne na Stáit Aontaithe ionradh ar an [[An Afganastáin|Afganastáin]] i mí Dheireadh Fómhair 2001. Tháinig 'Poblacht Ioslamach na hAfganastáine' ar an bhfód, stát a bhí ar teaghrán ag na Stáit Aontaithe. === 2021- === [[Íomhá:Secretary Pompeo Meets with the Taliban Negotiation Team (50632321483).jpg|mion|clé|[[Michael Pompeo|Mike Pompeo]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Mike Pompeo|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mike_Pompeo&oldid=1037009727|journal=Wikipedia|date=2021-08-04|language=en}}</ref> (SAM) agus an Talaban i mbun cainteanna, 2020]] Thréig SAM an tír sa bhliain 2021 agus tháinig an Talaban ar ais i gcumhacht ar 15 Lúnasa 2021.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Taliban ag maíomh go bhfuil sé i gcumhacht san Afganastáin|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0816/1241059-taliban-ag-maiomh-go-bhfuil-se-i-gcumhacht-san-afganastain/|date=2021-08-16|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title='Tubaiste mhór an scéal san Afganastáin'-An tAire Coveney|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0816/1241081-tubaiste-mhor-an-sceal-san-afganastain-an-taire-coveney/|date=2021-08-16|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=Gael in Arm Mheiriceá an-bhuartha faoi thréigean na Afganastáine|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0818/1241550-gael-in-arm-mheiricea-an-bhuartha-faoi-threigean-na-afganastaine/|date=2021-08-18|language=ga|author=Ailbhe Ó Monacháin}}</ref> Bhí na mílte daoine ag teitheadh ón Afganastáin dá bharr sin.<ref name=":1">{{Luaigh foilseachán|title=Taidhleoirí ag cabhrú le 33 saoránach Éireannach san Afganastáin|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0818/1241464-taidhleoiri-ag-cabhru-le-33-saoranach-eireannach-san-afganastain/|date=2021-08-18|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Tugadh taidhleoirí agus sibhialtaigh amach as an Afganastáin ar eitleáin mhíleata. Bhí sé ina chíor thuathail timpeall i mí Lúnasa ag an aerfort i gCabúl agus an draoi daoine ag féachaint le teitheadh ón tír.<ref name=":0" /> Bhí anord ceart san áit le tamall ó bhailigh na sluaite ag an aerfort ag iarraidh teitheadh. Thug urlabhraí sinsearach an Talaban le fios ag preasócáid ar 17 Bealtaine nach mbeidís chomh dian ar dhaoine agus a bhí nuair a bhí siad i gcumhacht cheana idir na blianta 1996 agus 2001.<ref name=":2">{{Luaigh foilseachán|title=Daoine fós ag teitheadh ainneoin ghealltanais an Talaban|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0819/1241663-daoine-fos-ag-teitheadh-ainneoin-ghealltanais-an-talaban/|date=2021-08-19|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Dúirt urlabhraí an Talaban ag an am go mbeadh sé i gceist acu glacadh le cearta ban agus mionlach san Afganastáin feasta "de réir ghnáis na tíre agus suáilcí Ioslamacha."<ref name=":0" /> Bhí iarrtha ag an Talaban ar dhaoine oilte gan an tír a fhágáil. Gheall siad nach sáróidh siad cearta daonna aon ghrúpa.<ref name=":1" /> Ina ainneoin sin, bhí go leor de mhuintir na hAfganastáine scanraithe roimh an Talaban agus a gcuid dianpholasaithe. Bhí faitíos ar dhaoine oilte agus ar mhná ach go háirithe nach mbeidh na cearta daonna agus oibre céanna acu faoi réimeas Ioslamach an Talaban agus a bhí faoin iar-rialtas. Mar sin theith daoine ón Afganastáin agus faitíos orthu roimh dhianpholasaithe tiarnasacha an Talaban.<ref name=":2" /> Lean cogadh cathartha ar aghaidh i dtuaisceart na tíre, leis na Panjshir i mbun.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Panjshir resistance|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Panjshir_resistance&oldid=1039293118|journal=Wikipedia|date=2021-08-17|language=en}}</ref> == Féach freisin == * [[Cogadh san Afganastáin (2001 - 2021)]] * [[Tehrik-e-Taliban na Pacastáine]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:An Talaban}} [[Catagóir:An Afganastáin]] [[Catagóir:An tIoslam]] 9dy7vxhyib539wwmhzoglmpoz6y9w1z 0 74663 1086439 847426 2022-08-23T02:44:35Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Laethanta saoire moslamach]] go [[Laethanta saoire Moslamacha]] wikitext text/x-wiki Tá dhá '''lá saoire oifigiúil moslamach''' san Ioslam; '''[[Eid al-Fitr|Eid Al-Fitr]]''' agus '''[[Eid al-Adha|Eid Al-Adha]]'''. Ceiliúrtar Eid Al-Fitr ag deireadh [[Ramadan]] (mí throscadh i rith an lae ghil), agus de gnáth tugann Moslamaigh zakat (carthanas) amach ar an ócáid. Ceiliúrtar Eid Al-Adha ar an deichiú lá de Dhu al-Hijjah agus maireann sí ar feadh trí lá, lena linn, déanann Moslamaigh íobairt, tré chaora a mharú agus a fheoil a dháileadh amach i dtrí chuid: i measc an teaghlaigh, na gcairde, agus na mbocht. Tarlaíonn an dá lá saoire ar dhátaí san fhéilire Moslamaigh (Hijri), gur fhéilire na gealaí é, agus dá bhrí sin athraíonn a n-dátaí san fhéilire Ghréagóra, gur féilire na gréine é, gach bliain. Tá an féilire Ghréagóra bunaithe ar thréimhse na fitise de réabhlóid an Domhain timpeall ar an Ghrian, thart ar 365&#x20;{{1/4}} lá, cé go bhfuil an féilire Ioslamach bunaithe ar thréimhse shionadach de réabhlóid na Gealaí timpeall ar an Domhain, thart ar 29&#x20;{{1/2}} lá. Athraíonn san fhéilire Ioslamach ó 29 agus 30 lá (a thosaíonn leis an ghealach nua). Is ionann dhá cheann déag de na míonna seo agus an bhliain Ioslamach, a bhfuil 11 lá níos giorra ná an bhliain Ghreagórach. == Laethanta saoire Eid == {{Main | Eid al-Fitr | Eid al-Adha}} ==Cleachtais reiligiúnach== Is éard is [[Ramadan]] ann ná an mhí naofa ina mbíonn ar na muslamaigh bheith ar céalacan, ó éirí go luí na gréine, go príomha mar deabhóid do aithne Allah (áirítear leis sin troscadh, urnaí agus carthanas chomh maith), ach freisin chun na buntáistí sláintiúla an troscaidh a bhaint amach (Féin-léargas, an Córas imdhíonachta a threisiú, fheidhm na hinchinne agus Íogaireacht i leith [[inslin|Insline]] a fheabhsú). Cé gurb é an smaoineamh taobh thiar de throscadh ná go mbraitheann daoine an fhulaingt a acu síúd a bhíonn beo bocht agus ocrach, agus bíonn ar na daoine bochta fanacht glan ar an bhia freisin. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Laethanta saoire moslamach}} [[Catagóir:An tIoslam]] 68weucyn2sfb0d6pn07opg9xxahjkm7 1086441 1086439 2022-08-23T02:45:09Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki Tá dhá '''lá saoire oifigiúil Moslamach''' san Ioslam; '''[[Eid al-Fitr|Eid Al-Fitr]]''' agus '''[[Eid al-Adha|Eid Al-Adha]]'''. Ceiliúrtar Eid Al-Fitr ag deireadh [[Ramadan]] (mí throscadh i rith an lae ghil), agus de gnáth tugann Moslamaigh zakat (carthanas) amach ar an ócáid. Ceiliúrtar Eid Al-Adha ar an deichiú lá de Dhu al-Hijjah agus maireann sí ar feadh trí lá, lena linn, déanann Moslamaigh íobairt, tré chaora a mharú agus a fheoil a dháileadh amach i dtrí chuid: i measc an teaghlaigh, na gcairde, agus na mbocht. Tarlaíonn an dá lá saoire ar dhátaí san fhéilire Moslamaigh (Hijri), gur fhéilire na gealaí é, agus dá bhrí sin athraíonn a n-dátaí san fhéilire Ghréagóra, gur féilire na gréine é, gach bliain. Tá an féilire Ghréagóra bunaithe ar thréimhse na fitise de réabhlóid an Domhain timpeall ar an Ghrian, thart ar 365&#x20;{{1/4}} lá, cé go bhfuil an féilire Ioslamach bunaithe ar thréimhse shionadach de réabhlóid na Gealaí timpeall ar an Domhain, thart ar 29&#x20;{{1/2}} lá. Athraíonn san fhéilire Ioslamach ó 29 agus 30 lá (a thosaíonn leis an ghealach nua). Is ionann dhá cheann déag de na míonna seo agus an bhliain Ioslamach, a bhfuil 11 lá níos giorra ná an bhliain Ghreagórach. == Laethanta saoire Eid == {{Main | Eid al-Fitr | Eid al-Adha}} ==Cleachtais reiligiúnach== Is éard is [[Ramadan]] ann ná an mhí naofa ina mbíonn ar na muslamaigh bheith ar céalacan, ó éirí go luí na gréine, go príomha mar deabhóid do aithne Allah (áirítear leis sin troscadh, urnaí agus carthanas chomh maith), ach freisin chun na buntáistí sláintiúla an troscaidh a bhaint amach (Féin-léargas, an Córas imdhíonachta a threisiú, fheidhm na hinchinne agus Íogaireacht i leith [[inslin|Insline]] a fheabhsú). Cé gurb é an smaoineamh taobh thiar de throscadh ná go mbraitheann daoine an fhulaingt a acu síúd a bhíonn beo bocht agus ocrach, agus bíonn ar na daoine bochta fanacht glan ar an bhia freisin. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Laethanta saoire moslamacha}} [[Catagóir:An tIoslam]] 75pp55zgw0qr7r74hhqn7794wftkh0t 0 74976 1086370 1084283 2022-08-23T02:19:40Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:1912_S_Orange_Ave_2.png|220x220px|mion|clé|club oíche ''Pulse'']] Ar an [[12 Meitheamh]] [[2016]], mharaigh Omar Mateen 49 [[duine]] agus ghortaigh sé 58 eile in ionsaí "[[Sceimhlitheoireacht|sceimhlitheoireachta]]" - nó coir fuatha - i g[[club oíche]] "Pulse" in [[Orlando]], [[Florida]], sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaith]]<nowiki/>e, an eachtra lámhaigh is measa a tharla i Meiriceá le cuimhne na ndaoine go dtí an lá sin.  [[Íomhá:Orange County Sheriff's Office body-camera video from inside the Pulse Nightclub, June 2016.ogv|clé|mion|fís]][[Íomhá:Pulse fence memorials.jpg|mion]][[Íomhá:Shooting at Pulse Nightclub.jpg|clé|mion]] == Imeachtaí == [[Íomhá:Vigil for Pulse shooting at ORMC.jpg|mion]] Garda slándála ab ea Omar Saddiiqui Mateen, 29 bliain d'aois, as Fort Pierce, 120 míle as Orlando.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Omar Mateen|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Omar_Mateen&oldid=993357422|journal=Wikipedia|date=2020-12-10|language=en}}</ref> [[Íomhá:Pulse Club SWAT vehicle.jpg|clé|mion|SWAT Lenco BearCat ]] Nuair a thosaigh Mateen ag dul as a chrann cumhachta, bhris póilíní isteach sa gclub oíche agus Marteen ag scaoileadh piléir le gialla a bhí gafa ansin aige. Thug an gunnadóir faoin ionsaí ar bhealach eagraithe agus rogha airm agus armlóin ina sheilbh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/50-marbh-i-sleacht-i-gclub-oiche-i-florida-mheiricea/|teideal=50 marbh i sléacht i gclub oíche i Florida Mheiriceá|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-12-15}}</ref> Naonúr póilíní a chuaigh i ngleic leis an ionsaitheoir agus gortaíodh duine acu nuair a bhuail piléar sa tsúil é. [[Íomhá:Minneapolis Vigil - June 12, 2016 Orlando Pulse Shooting (27538731152).jpg|mion|agóid]] Scaoil oifigigh de chuid an Orlando Police Department (OPD) leis agus mharaigh siad an t-ionsaitheoir féin tar éis trí huaire de leamhsháinn. [[Íomhá:Omar Mateen.jpg|mion|Omar Mateen|clé]] == Cúiseanna == “Sceimhlitheoireacht bhaile” a bhí i gceist san eachtra, a dúirt na póilíní ag an am. Ach dúirt lucht fiosraithe nach raibh aon fhianaise ann go raibh aon cheangal ag Omar Mateen i dteagmháil le grúpaí ar nós IS cé go ndúirt sé i nglaoch gutháin sular maraíodh é go raibh sé dílis don Stát Ioslamach mar a thugtar orthu. Ligeadh saor Noor Salman, beanchéile Omar Mateen, níos déanaí. Ní raibh a dóthain fianaise ann chun Noor Salman a chur ar a trial. Bhí lucht fiosraithe ag iarraidh a fháil amach cad go díreach a bhí ar eolas ag Noor Salman faoi phlean a fir chéile chun ionsaí marfach a dhéanamh. [[Íomhá:Vigil to unite in the wake of the Orlando Pulse shooting (27563414881).jpg|mion|agóid]] == Iarmhairtí == Thug [[Uachtarán na Stát Aontaithe|Uacharán Mheiriceá]] [[Barack Obama]] cuairt ar láthair na tubaiste in Orlando.   Cháin sé [[Donald Trump]] faoi go bhfuil sé ag moladh cosc a chur ar [[An tIoslam|Mhoslamaigh]] teacht go Meiriceá.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Bean chéile ionsaitheoir Orlando á ceistiú ag póilíní|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2016/0615/795812-bean-cheile-noor-salam-a-cheistiu/|date=2016-06-15|language=ga|author=Nuacht RTÉ|journal=|volume=|issue=}}</ref> Ní nach ionadh bhí [[dlí]]<nowiki/>the [[Gunna|gunnaí]] agus srianta ar [[Inimirce|inimircigh]] chun tosaigh arís sa díospóireacht pholaitiúil. Sa bhliain 2012, dúirt Obama go raibh gá ag an am le ‘gníomh suntasach’ i gcoinne na faidhbe seo, ollsléachtanna sna S.A. Tharla [[Lámhach Las Vegas (2017)]] an bhliain dár gcionn. == Féach freisin == * [[Círéibeacha Stonewall]], 1969 ==Tagairtí== {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Lamhach i gclub oiche Orlando (2016)}} [[Catagóir:Eachtraí sceimhlitheoireachta Ioslamacha]] [[Catagóir:Ollsléachtanna]] [[Catagóir:2016]] [[Catagóir:Miami, Florida]] [[Catagóir:LADT]] j3oxak27zhxtbi3m4h92tfov4b0ccwv 0 75057 1086602 847275 2022-08-23T06:01:52Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:Passchendaele aerial view-r.jpg|mion|clé|370x370px|Passchendaele roimh agus i ndiaidh an 31 Iúil 1917]] Bhí '''Cath Passchendaele''' ([[An Béarla|Béarla]]: ''Battle of Passchendaele''; [[An Ghearmáinis|Gearmanais]]: ''Flandernschlacht''; an [[An Fhraincis|Fhraincis]]: ''Deuxième Bataille des Flandres'') ar na cathanna ba mhó agus ab fhíochmhaire i rith [[An Chéad Chogadh Domhanda|an Chéad Chogaidh Dhomhanda]]. Maraíodh níos mó ná 600,000 [[duine]] in aice leis an [[baile]] Passchendaele sa [[An Bheilg|Bheilg]]. Thosaigh an cath ar an [[31 Iúil]] [[1917]], agus lean sé ar aghaidh go mí na [[An tSamhain|Samhna]] na bliana sin. == Saighdiúir Éireannacha == Bhí na mílte saighdiúir Éireannacha i measc na mairbh le linn an chatha<ref>https://www.rte.ie/news/nuacht/2016/0701/799486-ocaidi-chomortha/</ref>, ina measc an [[file]] [[Francis Ledwidge]]. [[Íomhá:Ledwidgememorial3 - Ieper - België.jpg|clé|mion|420x420px|Bhí na mílte saighdiúir Éireannacha i measc na mairbh le linn an chatha, ina measc an [[file]] [[Francis Ledwidge]].]] ''"Aistríodh an 16ú Rannán (Éireannach) agus an 36ú Rannán (Ulaidh) go dtí 5ú Arm an Ghinearáil Gough i mí Iúil 1917. An 31 Iúil, ghlac an 36ú Rannán (Ulaidh) páirt san ionsaí tosaigh ar shuímh dhaingne Gearmánacha soir ó Ypres. Is ar éigean Dé má d’fhéadfaí ionsaí ar bith a dhéanamh mar gheall ar an mbáisteach throm, a mhair ar feadh míosa. Mar sin féin, ghluais an dá rannán Éireannacha chun cinn ag Langemarck an 16ú Lúnasa. Cailleadh 65% de na haonaid tosaigh roimh an ionsaí mar gheall ar thuairgneáil throm ó na Gearmánaigh. Bhí 3,585 taismeach sa 36ú (Ulaidh) agus 4,231 taismeach sa 16ú (Éireannach). Maraíodh an tAthair Willie Doyle, MC, séiplíneach don 8ú Baile Átha Cliath. Bhí an 16ú Rannán (Éireannach) i gcomhrac in aice le Arras agus an 36ú Rannán (Ulaidh) in aice le Cambrai i mí na Samhna. Chuaigh an 10ú Rannán (Éireannach) chun na hÉigipte i Meán Fómhair''".<ref>Saighdiúirí Éireannacha sa Chéad Chogadh Domhanda, [http://www.taoiseach.gov.ie/irish/Eolas_stairi%C3%BAil/Comoradh_Stait/Saighdi%C3%BAir%C3%AD_%C3%89ireannacha_sa_Ch%C3%A9ad_Chogadh_Domhanda.html Taoiseach.ie]</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Cathanna sa Chéad Chogadh Domhanda]] [[Catagóir:An Bheilg| ]] satuqh6yll2zbakc4x0j7p6dxadtifh 0 75944 1086025 1049026 2022-08-22T17:40:34Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba [[polaitíocht|pholaiteoir]] agus [[Príomh-Aire|Phríomh-Aire]] na [[An Ríocht Aontaithe|Ríochta Aontaithe]] é '''Spencer Perceval''' ([[1 Samhain]] [[1762]] – [[11 Bealtaine]] [[1812]]), an t-aon duine amháin a feallmharaíodh le linn dó a bheith ina Phríomh-Aire ar an Ríocht Aontaithe (agus an t-aon Ard-Aighne no Aturnae Ginearálta a bhí ina Phríomh-Aire ina dhiaidh sin).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/2493901887300787|teideal=Spencer Perceval|údar=UCD School of Law|dáta=2020-05-11|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-05-11}}</ref> == Saol == Ba é an seachtú mac é ag piara de chuid na hÉireann, John Perceval, an dara Iarla Egmont. Bhí sé ina dhalta de chuid Scoil [[Harrow, Londain|Harrow]] agus ina mhac léinn de chuid Choláiste na Tríonóide, [[Ollscoil Cambridge|Cambridge]]. Tar éis dó dul isteach in [[Ósta Lincoln]], glaodh chun an Bharra air sa bhliain 1786. Tríd an lucht aitheantais a bhí ag a dhaoine muinteartha, fuair sé roinnt post beag agus mionteagaisc de chuid na Corónach agus d'fhorbair sé cleachtadh láidir mar [[abhcóide]]. Dhiúltaigh sé do phost Phríomh-Rúnaí na hÉireann sa bhliain 1795 toisc nach raibh sé ar a acmhainn an phost a ghlacadh (ag am a bháis d'fhág sé baintreach agus naonúr páistí faoi bhun ocht mbliana déag d'aois). Glaodh chun an Bharra Laistigh ar Perceval sa bhliain 1796 agus lean sé ar aghaidh mar abhcóide agus ó ina [[Teachta Parlaiminte|fheisire]] chomh maith, mar ba ghnách ag an am. [[Íomhá:Spencerperceval.jpg|clé|mion|Spencer Perceval]] === Polaitíocht === Toghadh Perceval mar dhuine de na [[Teachta Parlaiminte|teachtaí parlaiminte]] le haghaidh [[Northampton]] i bhfothoghchán sa bhliain 1796. Lean sé ar aghaidh mar sin go dtí go bhfuair sé bás; níor sheas éinne ina aghaidh ach uair amháin. Tacaí dílis de chuid [[William Pitt the Younger|Pitt]] Óg ab ea é (cé go raibh drogall air an lipéad "Tóraí" a ghlacadh) agus bhain sé dea-cháil amach go tapa mar fhear mór díospóireachta. Bhí sé ina Aturnae Ginearálta idir 1801 agus 1802 agus ina Ard-Aighne idir 1802 agus 1806, nuair a ceapadh [[rialtas]] nua tar éis bhás [[William Pitt the Younger|Pitt]]. Bhí sé ina Sheansailéir ar an Státchiste agus ina Sheansailéir ar Dhiúcacht Lancaster ó 1807 go 1812 agus ina [[Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe|Phríomh-Aire]] ag an am céanna ó 1809 go 1812. Níor fhág Perceval oidhreacht pholaitiúil mhór, cé go raibh meas air mar gheall ar a bhrí agus a [[Fuinneamh|fhuinnimh]] agus ar an méid a rinne sé de ghrá an dualgais agus ar an gcumas a thaispeáin sé agus é ag treorú an chuid is mó de bhearta na [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|rialtais]] trí [[Teach Theachtaí na Ríochta Aontaithe|Theach na dTeachtaí]] go pearsanta. Mar a dúirt [[Henry Grattan]], níor [[long]] chomhraic a bhí ann, ach d'iompar sé a lán gunnaí, bhí sé uisce-obach agus é amuigh i ngach cineál aimsire. [[Íomhá:John Bellingham portrait.gif|clé|mion|[[John Bellingham]]]] === Éire === Ó ba rud é gur [[Anglacánachas|Anglacánach]] soiscéalach é, agus buinneán de chuid na [[An Chinsealacht Phrotastúnach|Cinsealacht]]<nowiki/>a chomh maith, bhí Perceval go diongbháilte in éadan [[Fuascailt na gCaitliceach|Fhuascailt na gCaitliceach]], fiú nuair a ghlac a mheantóir Pitt leis an smaoineamh sin. == Feallmharú == [[Íomhá:Assassination of Spencer Perceval.jpg|mion|[[Dúnmharú|Feallmharú]]]] [[Dúnmharú|Feallmharaíodh]] Spencer Perceval ar an 11 Bealtaine 1812. Lámhaigh fear [[gnó]], [[John Bellingham]], é. Bhí Bellingham míshásta faoi [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|rialtas na Breataine]] ar bhonn pearsanta. Faoi cheann seachtaine a triaileadh agus crochadh Bellingham.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dailymail.co.uk/debate/article-2137818/Blood-House-Commons-Two-years-shocking-story-Spencer-Perceval-British-PM-assassinated.html|teideal=Blood in the House of Commons! Two hundred years on, the shocking story of Spencer Perceval, the only British PM to have been assassinated|údar=Miles Goslett|dáta=2012-05-01|work=Mail Online|dátarochtana=2020-05-11}}</ref> Is cosúil go raibh Bellingham [[Sláinte mheabhrach|as a mheabhair]] ach crochadh é ina ainneoin sin. Ansin dioscadh corp Bellingham ina bpíosaí beaga (mar ba ghnáth ag an am, chun [[taighde]] [[Míochaine|leighis]] a dhéanamh agus b'fhéidir chun cosc a chur air dul chun na bh[[Neamh|Flaitheas]]). Sa chás seo, choinnigh na [[máinlia]]<nowiki/>nna [[croí]] Bellingham beo ar feadh ceithre huaire i ndiaidh a chrochadh, éacht nach beag ag an am. Tá [[blaosc]] Bellingham ar taispeáint inniu in [[Ollscoil]] Queen Mary, [[Londain]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.qmul.ac.uk/pathologymuseum/bellingham/|teideal=Bellingham's Skull|údar=Ollscoil Queen Mary - Pathology Museum|dáta=|work=www.qmul.ac.uk|dátarochtana=2020-05-11}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} {{Príomh-Airí na Ríochta Aontaithe}} {{DEFAULTSORT:Perceval, Spencer}} [[Catagóir:Príomh-Airí na Ríochta Aontaithe]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1762]] [[Catagóir:Básanna i 1812]] [[Catagóir:Daoine feallmharaithe]] [[Catagóir:Feisirí de Pharlaimint na Ríochta Aontaithe]] b5tu50xy2uxf0lb1un0ilzd6ymozmsl 0 76013 1086591 850015 2022-08-23T05:52:11Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} Bhí '''Cogadh Chluas Jenkins''' (le aithne ar ''Guerra del Asiento'' san [[An Spáinn|Spáinn]]) coimhlint idir [[an Bhreatain]] agus An Spáinn as 1739 go 1748. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Cogadh Chluas Jenkins}} [[Catagóir:Cogaí]] [[Catagóir:Stair na Ríochta Aontaithe]] kr40og0bvi5lga8mg4l9gesczjns2hx 0 76199 1086300 975741 2022-08-23T01:53:10Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Péintéir [[Réalachas|réalaíoch]] [[SAM|Meiriceánach]] ab ea '''Andrew Newell Wyeth''' ([[12 Iúil]] [[1917]] – [[16 Eanáir]] [[2009]]). Bhí sé ar na péintéirí Meiriceánacha ba mhó clú san 20ú haois. Chleacht sé stíl réalaíoch régiúnach. Rugadh Wyeth in Chadds Ford, [[Pennsylvania]]. Thabhaigh an pictiúr úd ''Christina's World'' clú faoi leith dó. Péintéireacht theampara atá ann a rinne sé sa bhliain 1948, nuair a bhí sé bliain is 30 d'aois. ==Beathaisnéis== Rugadh Andrew Wyeth do N.C. (Newell Convers) Wyeth (1882–1945), maisitheoir agus ealaíontóir, agus do Carolyn Brockius. An duine ab óige de chúigear ab ea Andrew. De bharr fadhbanna sláinte, bhain a thuismitheoirí den bhunscoil é agus chuaigh siad féin i gceann é chuid oideachais. Rinne N.C. iarracht an tallann a bhí ag gach duine de na páistí a chothú agus chaith sé tamall ag siúlóid leo, duine ina dhuine, ag taispeánt dóibh an dúlra thart timpeall orthu. Mar ealaíontóir aitheanta bhí N.C. ábalta an ealaín a mhúineadh d'Andrew, go hárithe ealaín an tírdhreacha. Chuaigh saothair an phéintéara úd [[Winslow Homer]] go mór i bhfeidhm air. ==Naisc sheachtracha== *[http://andrewwyeth.com/ Suíomh oifigiúil eastát an ealaíontóra] {{síol}} {{DEFAULTSORT:Wyeth, Andrew}} [[Catagóir:Péintéirí Meiriceánacha]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1917]] [[Catagóir:Básanna in 2009]] jpqcwhcdkslhdqweedqo5gow3rgf4uo 0 78805 1086521 863432 2022-08-23T05:07:08Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Schlacht_von_Azincourt.jpg|mion|250px|clé|Cath Agincourt]] Cath na [[Cogadh Céad Bliain]] ab ea '''Cath Agincourt''' le bua [[Sasanaigh|Sasana]] dá bharr. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Cath Agincourt}} [[Catagóir:Cogadh Céad Bliain]] 2rmtl6p61zp5se6msx4xsemt2c0dhfs 0 78961 1086371 1084285 2022-08-23T02:19:44Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Mandalay_Bay_Hotel.jpg|277x277px|mion|clé|Mandalay Bay]] Tharla ollsléacht i [[Las Vegas, Nevada|Las Vegas]] [[oíche]] [[An Domhnach|Dé Domhnaigh]] ar an [[1 Deireadh Fómhair]] [[2017]]. Bhí 58 [[duine]] maraithe agus breis is 500 duine gortaithe ag fear a scaoil urchair ag coirm [[Ceol Tíre|cheoil tíre]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Ollsléacht i Las Vegas ag fear aonair gunna|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2017/1002/909141-ollsleacht-i-las-vegas-ag-fear-aonair-gunna/|date=2017-10-02|language=ga|author=Nuacht RTÉ|journal=|volume=|issue=}}</ref>, an fhéile bhliantúil Route 91 Harvest. Thosaigh an scaoileadh ag 10:08 p.m agus mhair na meaisínghunnaí níos mó ná deich [[nóiméad]]. Bhí fear ag scaoileadh leis an [[slua]] ón 32ú [[urlár]] d’[[óstán]] Mandalay Oriental. [[Íomhá:View from Marriott's Grand Chateau.jpg|clé|mion]] [[Íomhá:Las Vegas Strip shooting.svg|mion|277x277px]] Shroich na póilíní an urlár ag 10:25 p.m agus stop an scaoileadh. Ag 11:21 p.m, chuir Stephen Paddock, an té a rinne an sléacht, fear 64 bliain d'aois, [[Lámh ina bhás féin|lámh ina bhás féin]]. Ba de bhunús na háite é, agus ní raibh éinne bainteach leis an ionsaí ach é. == Féach freisin == *[[Íomhá:Las Vegas Strip shooting.png|mion|353x353px]][[Lámhach club oíche Orlando na bliana 2016|Ollsléacht i Florida i 2016]]ː: Mharaigh fear a raibh gunna aige 49 duine i gclub oíche. == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} {{DEFAULTSORT:Lámhach Las Vegas (2017)}} [[Catagóir:Nevada]] [[Catagóir:Las Vegas]] [[Catagóir:Dúnmharuithe]] [[Catagóir:Ollsléachtanna]] ep7kz89p06ceutych7h6760s69v44hc 0 80364 1086604 870817 2022-08-23T06:03:18Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:The Battle of Cambrai, November-december 1917 Q7289.jpg|mion|clé|299x299px|Tanc "Hilda", cathlán H, 6 Nollaig 1917]] Bhí '''Cath Cambrai''' ([[An Béarla|Béarla]]: ''Battle of Cambrai'') ar na cathanna is tábhachtaí agus i rith [[An Chéad Chogadh Domhanda|an Chéad Chogaidh Dhomhanda]]. Maraíodh níos mó ná 100,000 [[duine]] in aice leis an [[baile]] Cambrai sa [[An Fhrainc|Fhrainc]]. Thosaigh an cath ar an [[20 Samhain]] [[1917]], agus lean sé ar aghaidh go [[7 Nollaig]] na bliana sin. D'ionsaigh na fórsaí Briotanacha, faoi cheannas an Ghinearáil an Ridire Julian Byng, an líne Hindenburg na nGearmánach. Rinne na Briotanaigh dul chun cinn suntasach ar dtús<ref>http://centenaries.ucd.ie/wp-content/uploads/2015/04/83980-UCD-Decade-of-Centenaries_A5-IRISH_FA_download_v2.pdf</ref>. [[Íomhá:Bundesarchiv Bild 104-0937A, Bei Cambrai, zerstörter englischer Panzer Mark I.jpg|clé|mion|266x266px|Tanc arna scriosadh i gCath Cambrai (Bundesarchiv Bild 104-0937A) ]] Gné shuntasach den chath seo ba ea úsáid fhorleathan tancanna, cleachtadh a thagann chun cinn sa Chogadh ina dhiaidh seo. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Cathanna sa Chéad Chogadh Domhanda]] gtzfkmjaxe7uragh0t0ar5o8twts06y 0 80450 1085990 1063023 2022-08-22T16:32:04Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Carrowmore Sligo Ireland.jpg|mion|An Chearthrú Mhór, Contae Sligigh]] Tá eolas againn ar '''réamhstair na hÉireann''' mar gheall ar fhianaise [[Seandálaíocht|sheandálaíochta]] agus fianaise ghéinitigh. Tá datá de thimpeall 12,500 bliain ó shin curtha ar an bhfianaise is sine atá againn de dhaoine ag maireachtáil in [[Éirinn]].<ref>http://irisharchaeology.ie/2016/03/new-discovery-pushes-back-date-of-human-existence-in-ireland-by-2500-years/ (i mBéarla)</ref> Tagann réamhstair na hÉireann chun deiridh le tús an taifid stairiúil, timpeall 400 [[Anno Domini|AD]]. Clúdaíonn an tréimhse seo an[[An tSean-Chlochaois|tSean-Chlochaois]], [[Méisiliteach|Lár na Clochaoise]],[[ An Nua-Chlochaois]], an [[Cré-umhaois|Aois Chré-umha]] agus an I[[Iarannaois|arannaois]]. Cuireadh tús leis an taifead stairiúil i roinnt mhaith den Eoraip le hionraí na[[Impireacht na Róimhe| Rómhánach]] sna críocha siúd; ós rud é nach ndearna na Rómhánaigh riamh Éire a ghabháil, is é teacht na [[Críostaíocht|Críostaíochta]], a tharla beagáinín níos déanaí, an imeacht lena gcuirtear tús leis an taifead stairiúil inti. == An tSean Chlochaois == Le linn an [[Oighriú Ceathartha|Oighriúcháin]] is déireanaí a tharla sa Phléisticéineach, chlúdaigh [[oighearchlúideacha]] a bhí breis is 3000m ar tiús tírdhreach na hÉireann, rinne siad carraigeacha agus cnámhacha a phúdrú, agus dhíothaigh aon fhianaise go raibh lonnaíochtaí daonna ann le linn na [[tréimhse te Glenavian|tréimhse te darbh ainm an Glenavian]] (fuarthas iarsmaí daonna le dáta roimh an [[oighriú]] deireanach i bhfíordheisceart na Breataine, áit nár chlúdaigh na hoighearchlúideacha í). Le linn an Uasmhéid Oighrithe Dheireannaigh (timpeall 26,000-19,000 bliain ó shin),<ref>{{cite journal|bibcode=2009Sci...325..710C|title=The Last Glacial Maximum|journal=Science|volume=325|pages=710–714|year=2009|authors=Clark, Peter U.; Dyke, Arthur S.; Shakun, Jeremy D.; Carlson, Anders E.; Clark, Jorie; Wohlfarth, Barbara; Mitrovica, Jerry X.; Hostetler, Steven W.; McCabe, A. Marshall|doi=10.1126/science.1172873|pmid=19661421}} (i mBearla)</ref>ba thalamh Artach garbh nó [[tundra]] a bhí ann in Éirinn. Ar dtús, síleadh gur chlúdaigh an Olloighriú Lár Tíre dhá thrian den oileán le hoighear.<ref>{{cite book|author1=Stephens, Nicholas|author2=Herries Davies, G. L.|title=Ireland: The geomorphology of the British Isles|publisher=Methuen|location=London|year=1978|pages=|isbn=0-416-84640-8|oclc=|doi=|accessdate=}} (i mBéarla)</ref> Sna 50 bliain anuas, léiriodh fianaise go raibh sé seo bréagach agus le déanaí, tugann foilseacháin (Greenwood agus Clark, 2009) le tuiscint go bhfacthas oighear ar chósta theas na hÉireann. Sa chéad chuid den [[Sealad Holaicéineach]], ní'' ''raibh an aeráid oiriúnach d'fhormhór plandaí agus ainmhí'' ''na hEorpa. Ní dócha conas a mhair na daoine, cé go bhfuil a fhios againn go raibh siad ag iascaireacht.[[Íomhá:Www.wesleyjohnston.com-users-ireland-maps-historical-ice_age.gif|clé|mion|Léarscáil na hÉireann le linn an aois oighear seo caite.]] Le linn na tréimhse idir 17,500 agus 12,000 bliain ó shin, bhí [[Fiagaithe/cnuasaitheoirí|bhfiagaithe/cnuasaitheoirí]] in ann gluaiseacht go limistéir Thuaisceart na hEorpa mar gheall gur Bølling-Allerød, tréimhse níos teo, a bheith ann. Tugann fianaise ghéiniteach le tuiscint gur thosaigh an ghluaiseacht seo in iardheisceart na hEorpa agus tugann iarsmaí [[Sliogiasc|fána]] le fios go raibh díseart san [[Leithinis na hIbéire|Ibéir]] a shroich deisceart na [[An Fhrainc|Fraince]]. Ar dtús, mheall speicis dála réinfhianna agus [[Áracs]] daoine go dtí an tuaisceart san am roimh an Aois Bóireach. Chónaigh daoine i roinnt suíomh i bhfad ó thuaidh sa[[An tSualainn| tSualainn]] níos luaithe ná 10,000 bliain ó shin. Tugann sé seo le fios go mb'fhéidir gur lean daoine an [[soc oighearshrutha]] agus iad ag seilg. Tháinig daoine leis na fachtóirí agus athruithe éiceolaíochta seo go dtí na criosanna gan oighear is faide ó thuaidh san Eoraip ag tús an tSealaid Holaicéineach agus chlúdaigh sé seo réigiúin gar d'Éirinn. Bhí droichead talún idir an [[An Bhreatain|Bhreatain Mhór]] agus Éire, ach ba ghearr a mhair an ceangal sa tréimhse the agus mar gheall ar sin, ní dheachaigh ach cúpla fasra nó fana talún go Éirinn<ref name="drowning">Edwards, Robin & al. "[http://www.tara.tcd.ie/bitstream/2262/40560/1/Edwards%26Brooks_INJ08_TARA.pdf The Island of Ireland: Drowning the Myth of an Irish Land-bridge?]" Accessed 15 Feabhra 2013. (i mBéarla)</ref> Deirtear go mb'fhéidir go raibh an droichead imithe roimh 14,000 RCh, am atá roimh an tréimhse fuar is déanaí, an [[Dryas níos Óige]]. Bhí an Bhreatain Mhór agus mór-roinn na hEorpa ceangailte mar gheall ar leibhéal na farraige a bheith níos ísle. Mhair an droichead talún seo ar feadh níos faide ná an droichead talún idir an Bhreatain agus Éire. Is dócha, d'fhan sé seo go dtí an bhliain 5600 RCh.<ref name="Cunliffe56">Cunliffe, 2012, lch. 56. (i mBéarla)</ref> Ar thaobh thoir [[Muir Éireann|Mhuir Éireann]], aimsíodh suíomh ó 11,000 RCh a léirigh gur ith na daoine sa cheantar cothú muirí le [[Sliogiasc|sliogéisc]] san áireamh. Seans gur choilínigh na daoine seo Éire tar éis dóibh dul trasna an droichead talún, a bhí gan oighir ag an bpointe seo, a cheangal oirdhesiceart na hÉireann le [[Corn na Breataine]]. Bhí an droichead talún seo ann go dtí thart ar 14,000 RCh.<ref>K. Lambeck, P. Johnston, C. Smither, K. Fleming and Y. Yokoyama, Teideal = Late Pleistocene and Holocene sea-level change, Annual Report of the Research School of Earth Sciences, ANU College of Physical & Mathematical Sciences, Canberra, 1995. (i mBearla)</ref> Is féidir nach bhfuair na daoine seo aon achmhainní seachas sliogéisc agus [[Dearcán|dearcáin]] agus mar sin seans nár chónaigh na daoine an réigiún go leanúnach. Léiríonn cnámh béir, a fuarthas in Uaimh Alice agus Gwendoline, [[Contae an Chláir]] sa bhliain 1903,  go raibh daoine in Éirinn sa bhliain 10,500 RCh, áfach. Feictear marcanna ó uirlisí cloiche ar an gcnámh, agus tá radacarbón aige dátaithe 12,500 bliain ó shin.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-35863186|last=BBC|teideal=Earliest evidence of humans in Ireland|date=21 March 2016|accessdate=27 April 2016}} (i mBéarla)</ref> Leis an oighearchúlú sa tuaisceart, d'ardaigh leibhéil na farraige agus cruthaíodh farraige intíre, áit a bhfuil Muir Éireann ann faoi láthair; chuir an t-eisreabhadh fionnuisce agus an t-ardú i leibhéal na farraige idir Muir Éireann agus an [[Muir Cheilteach|Mhuir Cheilteach]] cosc ar iontráil na flóra agus fána ón Eoraip tríd an Bhreatain. Níor tháinig nathracha (agus an chuid is mó de na reiptílí eile) go hÉirinn go deo.<ref>{{cite web|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/03/080313-snakes-ireland_2.html|last=Owen|first=James|teideal=Snakeless in Ireland: Blame the Ice Age, Not St. Patrick|date=13 March 2008|website=National Geographic|accessdate=27 April 2016}} ( i mBéarla)</ref> Le filleadh na gcoinníollacha seacha le linn an Dryas níos Óige, a tharla in Éirinn idir 10,900 RCh agus 9700 RCh, bhí Éire fágtha bánaithe. Le linn an Dryas Níos Óige, lean leibhéal na farraige ag ardú, agus níor fhill aon droichead talún gan oighear idir an Bhreatain Mhór agus Éire riamh.<ref>{{cite journal|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277379110003513|last1=Tanabe|first1=Susumu|last2=Nekanishi|first2=Toshimichi|last3=Yasui|first3=Satoshi|title=Relative sea-level change in and around the Younger Dryas inferred from late Quaternary incised valley fills along the Japan sea|journal=Quaternary Science Reviews|volume=29|issue=27–28|pages=3956–3971|date=14 Deireadh Fómhair 2010|accessdate=28 Aibreán 2016|doi=10.1016/j.quascirev.2010.09.018}} (i mBéarla)</ref> == Lár na Clochaoise (An tréimhse Mhéisiliteach) (8000-4000 RCh) == [[Íomhá:Hunter_gatherer's_camp_at_Irish_National_Heritage_Park_-_geograph.org.uk_-_1252699.jpg|mion|250x250px|Athchruthú botháin agus canú fiagaí cnuasaitheoir – Páirc Náisiúnta Oidhreachta na hÉireann.]] Tháinig an [[oighearaois]] deireanach in Éirinn chun críche thart ar 10-12 míle bliain ó shin. Fuarthas an fhianaise is luaithe de lonnaíochtaí an duine tar éis an oighearchúlú le dáta a théann siar go dtí thart ar 8000 RCh.<ref name="lithicsireland.ie">[http://www.lithicsireland.ie/mlitt_mesolithic_west_ireland_chap_3.html Driscoll, K. The Early Prehistory in the West of Ireland: Investigations into the Social Archaeology of the Mesolithic, West of the Shannon, Ireland (2006).] (i mBéarla)</ref> Aimsíodh fianaise d'[[Fiagaithe/cnuasaitheoirí|fhiagaí-cnuasaitheoir]] [[Méisiliteach]] ar fud an oileáin. Is iad na tochaltáin luath-Mhéisiliteach is tábhachtaí ná an suíomh lonnaíochta ag [[Mount Sandel]] i [[Contae Dhoire|gContae Dhoire]] (Cúil Raithin); an créamadh ag [[Hermitage, Contae Luimnigh|Hermitage]], [[Contae Luimnigh]] ar bhruach [[An tSionainn|Abhainn na Sionainne]]; agus an suíomh ag [[Portach na Buaraí|Loch na Buaraí]] i gContae Uíbh Fháilí. Chomh maith leis na suíomhanna seo, aimsíodh scaipeadh[[Croí liteach| liteach]] luath-Mhéisiliteach ar fud an oileáin, ó thuaidh i [[Contae Dhún na nGall|gContae Dhún na nGall]] agus ó theas i [[Contae Chorcaí|gContae Chorcaí]]. Cé go raibh leibhéil na farraige fós níos ísle ná mar atá siad sa lá atá inniu ann, bhí Éire ina oileán cheana féin ag an am ar tháinig na chéad lonnaitheoirí (tar éis 8000 RC). Chuaigh siad trasna na mara ó mhór-roinn na hEorpa ar bháid. Ba lonnaíochtaí cois cósta iad an chuid is mó de na suíomhanna Mhéisiliteach in Éirinn. Bhí na chéad áitritheoirí an oileáin ina maraithe a bhraith  ar an bhfarraige. Rinne staidéar [[ADN]] a chlúdaigh na chéad daoine in Éirinn amach go ndeachaigh daoine  go Éirinn ar muir agus ar tír suas an chósta ó thuaisceart  na Spáinne agus deiceart na Fraince thart ar 9,000 bliain ó shin.<ref>[http://www.rte.ie/tv/bloodoftheirish/productionnotes.pdf Blood of the Irish.] (i mBéarla)</ref> Ceistíodh é seo ó shin. Bhí aiste bia ilchineálach ag na fiagaíthe-cnuasaitheoirí Mhéisiliteach le bia mara, éin, forc fiáin agus cnónna coill. Níl aon fhianaise  ar bith ann go raibh [[fia]] ann i Lár na Clochaoise in Éirinn agus tá sé dealraitheach go tugadh an chéad [[fia rua]] isteach ar na céimeanna luath den Nua-Chlochaois.<ref name=":0">http://www.ucd.ie/news/2012/04APR12/180412-Kerry-red-deer-ancestry-traced-to-population-introduced-to-Ireland-by-ancient-peoples-over-5000-years-ago.html (i mBéarla)</ref> Chuaigh an daonra daonna ag seilg le sleánna, [[Saighead|saigheada]] agus harpúin le lanna beaga clocha beag ar a dtugtar micrilití orthu ag an rinn agus cuirtear [[Cnó|cnónna]], [[Toradh|torthaí]] agus sméara lena n-aiste bia. Chónaigh siad i foscadán séasúrach, a rinneadh as [[Craiceann|craicne ainmhithe]] a cuireadh thar frámaí adhmaid. Bhí teallaigh lasmuigh acu chun a mbia a chócaráil. Le linn Lár na Clochaoise,níor shroich daonra na hÉireann níos mó ná cúpla míle riamh. == An Nua-Chlochaois (4000-2500 RCh) == [[Íomhá:First_Irish_farmers_hut,_Irish_National_Heritage_Park_-_geograph.org.uk_-_1252729.jpg|clé|mion|250x250px|Athchruthú botháin an luath feirmeoir Éireannach  – Páirc Náisiúnta Oidhreachta na hÉireann.]]Tháinig mórán ceantair isteach an Nua-Chlochaois le [[Saothróg|saothróga]] gránaigh, ainmhithe tréadach (daimh nó ba ceansaithe, caoirigh, gabhair), ceirdphotaireacht, [[Sníomh|sníomhachán]], cultúir tithe agus adhlactha, a tháinig ag an am céanna.Thosaigh an próiseas seo i lár na hEorpa mar LBK (Cultúr Potaireachta Línigh) timpeall 6000 RCh. Laistigh de céadta bliain, feictear an cultúr seo i dtuaisceart na Fraince. Is cosúil gur fhréamhaí Potaireacht Cardial é cultúr [[La Hoguette]], cultúr Neoilteach eile a schroich iarthuaisceart na Fraince. Thóg cultúr La Hoguette caoirigh agus gabhair. Ag an bhliain 5100 RCh, tá fianaise fheirmeoireacht déiríocht ann i dtuaiceart Shasana agus feictear ba comhaimseartha Shasana a tháinig ó "T1 Taurids" a ceansaíodh sa réigiún Aeigéach tar éis an [[Sealad Holaicéineach]]. Tháinig na hainmhithe seo ó ba LBK. Timpeall 4300 RCh, tháinig ba go tuaisceart Éireann ag deireadh Lár na Clochaoise. Tugadh an fia rua isteach ón mBreatain ag an am seo freisin.<ref name=":0" /> <gallery caption="Na Tuamaí Meigiliteacha" style="center;" perrow="2"> Íomhá:Creevykeel2.jpg|Cairn Cúirte Íomhá:Knowth02.jpg|[[Cnobha]], tuama pasáiste suite i m[[Brú na Bóinne]] Íomhá:Pollnabrone.jpg|[[Poll na mBrón]], tuama ursanach, [[An Bhoireann]] Íomhá:Glantane East Wedge Tomb.jpg|[[An Gleanntán Thoir]], tuama dingeach, [[Contae Chorcaí]] </gallery> Timpeall 4500 RCh, tháinig pacáiste Neoliteach le saothróga gránaigh, cultúr títhe ( cosúil cad a bhí ag na h[[Albanaigh]] sa tréimhse céanna) agus séadchomharthaí cloiche go hÉirinn. Iomportáladh caoirigh, gabhair, eallaí agus gránaigh ó iardheisceart mór roinn na hEorpa go hÉirinn agus tbhí méadú suntasach tagtha ar an daonra. Deirtear gurbhna chéad chéad cruthúnais soiléir riamh a tugadh d'fheirmeoireacht in Éire nó sa Bhreatain Mhór ná scian breochlach, cnáimh eallaí agus fiacail caorach a fuarthas ag [[Cuan an Chaoil]] i g[[Corca Dhuibhne]].<ref>{{cite web|teideal=Prehistoric Genocide in Ireland?|url=https://www.ucl.ac.uk/mace-lab/genetic-ancestry/guff_documents/Genocide_in_Ireland.pdf|website=Ireland's DNA|accessdate=27 June 2015}} (i mBéarla)</ref> Ag [[Achaidh Chéide]] i g[[contae Mhaigh Eo]], caomhnaíodh an-córas páirceanna Neoliteach (an ceann is sine ar domhan) faoin mbrat [[Móin|móna]]. Saothraíodh cruithneacht agus [[eorna]] ag Achaidh Chéide i bpáirceanna beaga a bhí scartha óna chéile le ballaí cloiche leis na céadta bliain idir 3500 agus 3000 RCh. Tugadh pótaireacht isteach ag an am céanna. Fuarthas earraí cré a raibh béal-leathan orthu agus a bhí cruinnthónach i g[[Cúige Uladh]]<nowiki/> agus i [[Luimneach]]. Is é an tréith Neoiliteach is suntasaí ná nocht tobann agus méadú na séadchomharthaí [[Meigilit|Meigiliteacha]]. Is dócha gur tógadh na séadchomarthaí is mó ar mhaithe leis an greideamh. Den chuid is mó, aimsíodh iarsmaí daonna sna láithreáin tochailte. De ghnáth, bhí siad créamtha. Chomh maith, fuarthas earraí uaighe mar [[Potaireacht|cheirdphotaireacht]], reann saighde, coirníní, siogairlíní agus tuanna. Anois, tá breis is 1,200 tuama meigiliteach ann ar fud na tíre. Roinntear ina gceithre ghrúpa leathan iad: * [[Cairn Cúirte]] – Clós iontrála an tréith is mó atá acu. Faightear iad i dtuaisceart an oileáin amháin. Go sonrach, tá go leor cairn cúirte ann i dTuaisceart [[Contae Mhaigh Eo|Mhaigh Eo]] (i [[Fálach|bhFálach]], i g[[Cill Chomáin]] agus in [[Iorras]]) * [[Tuama pasáiste]] – In uimhreacha, níl an iomarca suíomhanna mar seo ann, ach ó thaobh méid agus tábhacht, tá siad níos iontaí ná gach saghas eile. Faightear iad sa tuaisceart agus oirthear na tíre. Tá na suíomhanna is iontaí suite sna ceithre reilig Neoiliteach na [[An Bhóinn|Bóinne]], i [[Loch Craobh]], sa [[An Cheathrú Mhór|Cheathrú Mhór]], agus sa Cheathrú Caol. Is é [[Sí an Bhrú]], [[Suíomh Oidhreachta Domhanda]] an suíomh is cáiliúla. Tá sí ina suíomh is sine agus ailínithe go réalteolaíoch ar fud an domhain. Tógadh é thart go dtí an bhliain 3200 RCh. Ag [[Grianstad an gheimhridh]], tagann gathanna na gréine atá ag éirí trí bosca-soilse os cionn an tslí isteach agus soilsíonn siad an seomra adhlactha i lár an tséadchomhartha. Chomh maith, tá leac le léarscáil na gealaí is sine sa domhan snoite air ag [[Cnobha]], suíomh eile atá suite i mBrú na Bóinne. * [[Tuama ursanach]] – Cuirtear dolmain san áireamh freisin. Coinníonn trí nó níos mó charraig ingearach liag mhullaigh. faightear an cuid is mó acu i láithreán in iardheisceart an oileáinagus i láithreán sa tuaisceart. * [[Tuama dingeach]] – An tuama is mó agus is forleithne.Tá siad cómónta go hairithe san iarthar agus san oirdheisceart. Creideann roinnt go raibh na ceithre ghrúpa séadchomarthaí seo ceangailte le ceithre rabharta coilíneach ionraidh a bhí difriúil. Ach, seans nár tháinig fás an daonra a bhí ag teastáil ó coilínigh, seans gur fhás an daonra toisc go dtugadh [[talmhaíocht]] isteach. Léirigh roinnt réigiún in Éirinn patrún [[Tréadaíocht|tréadaíochta]] a thugann le tuiscint gur lean roinnt daoine Neoiliteach ag bogadh ó áit go háit.Tugann sé seo le fios go raibh an tréadaíocht níos coitianta ná gníomhaíochtaí arúlachta i go leor réigiún nó go raibh roinnt an lucht oibre idir gnéithe tréadaíochta agus arúlachta sa Nua-Chlochaois. Nuair ba threise an Nua-Chlochaois, bhí daonra an oileán de breis is 100,000 duine, nó chomh ard mar 200,000 duine. Ach, tá an chosulacht ar an scéal gur tharla tubaiste eacnamaíochta timpeall 2500 RCh agus tháinig laghdú ar líon na daoine ar feadh tamaillín. == An Chré-Umhaois agus an Choparaois (2500-500 RCh) == [[Íomhá:BronzeAgeNorthDown (2).JPG|mion|Déantáin na Cré-Umhaoise]] Thosaigh miotalóireacht in Éirinn le teacht Cultúr Bíocar. Thugtar an t-ainm seo air mar bhí cruth bíocra-clog inbhéartaithe ar an bpotaireacht.<ref>Michael Herity and George Eogan, ''Ireland in Prehistory'' (1996), p.114; M.J. O'Kelly, Bronze-age Ireland, in ''A New History of Ireland, vol 1: Prehistoric and early Ireland'', edited by Dáibhí Ó Cróinín (Royal Irish Academy 2005). (i mBéarla)</ref> Bhí siad seo an-dhifriúil ón bpotáireacht Neoliteach. Faightear samplaí an photáireacht seo in Oileán Rosa i g[[Contae Chiarraí|Contae Ciarraí]] agus ceanglaítear an mianadóireacht copair ann leis. Tá easontas ann faoin am a tháinig na [[Na Ceiltigh|Ceiltigh]] go hÉirinn. Measann roinnt daoine go bhfuil ceangal ag na Ceiltigh leis an gCultúr Bíocar ach is í an phríomhthuairim ná gur tháinig siad ag tús an Iarrannaois.<ref>J.X.W.P. Corcoram, "The origin of the Celts", in Nora Chadwick, ''The Celts'' (1970); David W. Anthony, ''[[The Horse, the Wheel and Language|The Horse, the Wheel and Language: How Bronze-Age riders from the Eurasian steppes shaped the modern world]]'' (2007). (i mBéarla)</ref> Thosaigh an [[Cré-umhaois|Chré-umhaois]] nuair a cóimhiotalaíodh [[copar]] le [[stán]] agus rinneadh déantáin cré-umha. Tharla sé seo timpeall 2000 RCh nuair a rinneadh roinnt tuanna comhréidhe an Bhaile Bhig. Thosaigh an tréimhse roimhe seo, an Choparaois timpeall 2500 RCh. Rinneadh airm agus uirlisí as cré-umha. Aimsíodh claimhte, tuanna, miodóga, halbaird, meanaí, uirlisí óil agus trumpaí corn ag láithreáin Cré-umha. Tá na trumpaí corn an-speisialta mar bhí ar na céardaí Éireannach úsáid a bhaint as an [[Próiseas céarach caillte]]. Tharla mianadóireacht copair in oirthuaisceart na hÉireann agus iomportaladh stán ó [[Corn na Breataine|Chorn na Breataine]] chun cré-umha a dhéanamh. Aimsíodh na mianaigh copair is sine in Oileán Rosa sna Lochanna Chill Airne i g[[Contae Chiarraí]]. Meastar go raibh mianadóireacht agus miotalóireacht ann ó 2400 RCh go 1800RCh. == An Iarannaois (500 RCh – 400 AD) == Cuirtear tús leis an Iarannaois in Éirinn timpeall 500 RCh agus críochnaíodh é le teacht na Críostaíochta in Éirinn timpeall 400 AD. Deirtear gur críochnaíodh réamhstair na hÉireann ag an bpointe seo mar tugtar taifid scríofa isteach den chead uair in Éirinn. Sa tréimhse seo, creidtear gur shroich na [[Na Ceiltigh|Ceiltigh]] (cainteoirí Próta-Cheilteacha) agus mar sin cainteoirí [[Na teangacha Ind-Eorpacha|Ind-Eorpacha]] Éire. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Stair na hÉireann|reamhstair na hÉireann]] ea91xm5lf09r3ge852rqo4ld6e95tur 0 80616 1086112 1029211 2022-08-22T19:18:32Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Acatitla'''. Is stáisiún os cionn talún é. Tá ceangail leis na bealaí bus 162B, 163, 163A, 163B, 164, 166, agus 167 ann. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.metro.df.gob.mx/red/estacion.html?id=128|teideal=Acatitla|language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref><ref>{{lua idirlín|last=Archambault|first=Richard|url=http://mexicometro.org/metro/linea/acatitla/|teideal=Acatitla &raquo; Mexico City Metro System|accessdate=6 August 2011}}</ref> Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal=Acatitla|language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá [[picteagram]] [[Astacach]] a léiríonn an t[[siombail]] i [[Nahuatl]] a sheasann don '''Lá-Cánaí''' ([[Nahuatl]]: ''Ácatl'') mar lógó ag an stáisiún. Ciallaíonn an t-ainm '''Acatitla''' ''idir na cánaí'' i [[Nahuatl]] ([[Spáinnis]]: ''entre las cañas''). <ref>http://www.metro.df.gob.mx/red/estacion.html?id=123</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:MetroAcatitlaPlatform.JPG|mionsamhail|250px|clé|Ardán traenacha Acatitla.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Nahuatl orthu]] 1l40v2kn8v7ou31031sntksuig50ajc 0 80653 1086113 1029210 2022-08-22T19:18:45Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Agrícola Oriental'''. Tá ceangail leis na bealaí bus 162B, 163, 163A, 163B, 164, 166, agus 167 ann. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/agricola-oriental|teideal=Acatitla|language=An Spáinnis|accessdate=1 December 2017}}</ref> Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal=Agrícola Oriental|language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá dhá dias cruithneachta mar lógó ag an stáisiún. <ref>http://www.metro.df.gob.mx/red/estacion.html?id=123</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Spáinnis orthu]] t6xubtji0pjcnt0kw0provroit193n7 0 80685 1086114 1029209 2022-08-22T19:18:58Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Canal de San Juan'''. Tá ceangail leis na bealaí bus 47A, 162B, 163, 163A, 163B, 164, 166, agus 167 ann, agus an stáisiún bus meariompar comaitéireachta uimhir 2 freisin. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/canal-de-san-juan|teideal=Acatitla|language=An Spáinnis|accessdate=1 Dec 2017}}</ref> Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal=Acatitla|language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá [[canú]] [[Astacach]] ag taisteal ar [[canáil]] mar lógó ag an stáisiún. <ref>http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/canal-de-san-juan</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:MetroCanalSanJuanPlatform.JPG|mionsamhail|250px|clé|Ardán traenacha Canal de San Juan.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Spáinnis orthu]] 7nlsx7qoigvtrixe8dksd5j2kux6m1p 0 80747 1085964 1052901 2022-08-22T15:58:38Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Thóg '''Grúpa A den [[Corn FIFA an Domhain 2018|Chorn FIFA an Domhain 2018]]''' ar siúl idir 14 go 25 Meitheamh 2018. Bhí An Rúis, An Araib Shádach, An Éigipt agus Uragua sa ghrúpa. ==Foirne== {| class="wikitable" style=" text-align:left; font-size:95%" |- align=center bgcolor=#efefef !rowspan=2|Ord !rowspan=2|Foireann !rowspan=2|Pota !rowspan=2|Cónaidhm !rowspan=2|Modh<br>cáiliú !rowspan=2|Dáta<br />cáil. !rowspan=2|Líon uair.<br />rannph. (2018 s.a.) !rowspan=2|Rannph.<br />dheir. !rowspan=2|Toradh<br />is fearr !colspan=2|Céim FIFA |- !Deireadh Fómhair 2017 !Meitheamh 2018 |- |A1 || {{RUS sacar}} || 1 || [[UEFA]] || Óstach || 2 Nollaig 2010 || 11ú || [[Corn FIFA an Domhain 2014|2014]] || Ceathrú || 65 || 70 |- |A2 || {{KSA sacar}} || 4 || [[AFC]] || || 5 Meán Fómhair 2017 || 5ú || [[Corn FIFA an Domhain 2006|2006]] || Ochtú ceannais || 63 || 67 |- |A3 || {{EGY sacar}} || 3 || [[Confédération Africaine de Football|CAF]] || || 8 Deireadh Fómhair 2017 || 3ú || [[Corn FIFA an Domhain 1990|1990]] || Babhta na nGrúpaí || 30 || 45 |- |A4 || {{URU sacar}} || 2 || [[Confederación Sudamericana de Fútbol|CONMEBOL]] || || 10 Deireadh Fómhair 2017 || 13ú || [[Corn FIFA an Domhain 2014|2014]] || Curadh || 17 || 14 |} ==Clár na n-iomaitheoirí== {| class="wikitable" style=" text-align:left; font-size:95%" |- align=center bgcolor=#efefef !width=20|Áit !width=165|Tír !width=20|{{Leid uirlise|Im|Cluichí a imríodh}} !width=20|{{Leid uirlise|B|Buaite}} !width=20|{{Leid uirlise|Cs|Comhscóir}} !width=20|{{Leid uirlise|C|Caillte}} !width=20|{{Leid uirlise|CS|Líon na gcúl a scóráladh}} !width=20|{{Leid uirlise|CC|Líon na gcúl ina gcoinne}} !width=20|{{Leid uirlise|+/-|Difríocht}} !width=20|{{Leid uirlise|Ptí|Pointí}} |- style="background:#cfc;" | '''1''' |style="text-align:left;"|{{URU sacar}} |3||3||0||0||5||0||+5||'''9''' |- style="background:#cfc;" | '''2''' |style="text-align:left;"|{{RUS sacar}} |3||2||0||1||8||4||+4||'''6''' |- | '''3''' |style="text-align:left;"|{{EGY sacar}} |3||1||0||2||2||7||-5||'''3''' |- | '''4''' |style="text-align:left;"|{{KSA sacar}} |3||0||0||3||2||6||-4||'''0''' |} ==Cluichí== ===An Rúis i gcoinne An Araib Shádach=== {{Cluiche sacair |data = 14 Meitheamh 2018 |am = <small>18:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{RUS sacar}} |scór = <br>5 – 0 |foireann2 = {{KSA sacar}} |Cuil1 = [[Joeri Gazinski|Gazinski]] {{Cúl|12}}<br />[[Denis Tsjerysjev|Tsjerysjev]] {{Cúl|43}} {{Cúl|90+1}}<br />[[Artjom Dzjoeba|Dzjoeba]] {{Cúl|71}}<br />[[Aleksandr Golovin|Golovin]] {{Cúl|90+4}} |Cuil2 = |staid = [[Staid Luzhniki|Staid Oilimpeach Luzhniki]], [[Moscó]] |slua = 78,011 |reiteoir = Néstor Pitana (An Airgintín) |tuairisc= }} ===An Éigipt i gcoinne Uragua=== {{Cluiche sacair |data = 15 Meitheamh 2018 |am = <small>17:00 (UTC+5)</small> |foireann1 = {{EGY sacar}} |scór = <br>0 – 1 |foireann2 = {{URU sacar}} |Cuil1 = |Cuil2 = {{Cúl|89}} [[José Giménez|Giménez]] |staid = [[An Staid Lárnach]], [[Yekaterinburg]] |slua = 27,015 |reiteoir = Björn Kuipers (An Ísiltír) |tuairisc= }} ===An Rúis i gcoinne An Éigipt=== {{Cluiche sacair |data = 19 Meitheamh 2018 |am = <small>21:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{RUS sacar}} |scór = <br>3–1 |foireann2 = {{EGY sacar}} |Cuil1 = [[Ahmed Fathy|Fathy]] {{Cúl|47}} (fc)<br>[[Denis Cheryshev|Cheryshev]] {{Cúl|59}}<br> [[Artem Dzyuba|Dzyuba]] {{Cúl|62}} |Cuil2 = {{Cúl|73}} [[Mohamed Salah|Salah]] |staid = [[Staid Krestovsky]], [[Cathair Pheadair]] |slua = 64,468 |reiteoir = Enrique Cáceres (Paragua) |tuairisc= }} ===Uragua i gcoinne An Araib Shádach=== {{Cluiche sacair |data = 20 Meitheamh 2018 |am = <small>18:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{URU sacar}} |scór = <br>1–0 |foireann2 = {{KSA sacar}} |Cuil1 = [[Luis Suárez|Suárez]] {{Cúl|23}} |Cuil2 = |staid = [[Rostov Arena]], [[Rostov na Donu]] |slua = 42,678 |reiteoir = Clément Turpin (An Fhrainc) |tuairisc= }} ===Uragua i gcoinne An Rúis=== {{Cluiche sacair |data = 25 Meitheamh 2018 |am = <small>18:00 (UTC+4)</small> |foireann1 = {{URU sacar}} |scór = <br>3–0 |foireann2 = {{RUS sacar}} |Cuil1 = [[Luis Suárez|Suárez]] {{Cúl|10}}<br> [[Denis Cheryshev|Cheryshev]] {{Cúl|23}} (fc)<br> [[Edinson Cavani|Cavani]] {{Cúl|90}} |Cuil2 = |staid = [[Cosmos Arena]], [[Samara]] |slua = 41,970 |reiteoir = Malang Diedhiou (An tSeineagáil) |tuairisc= }} ===An Araib Shádach i gcoinne An Éigipt=== {{Cluiche sacair |data = 25 Meitheamh 2018 |am = <small>17:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{KSA sacar}} |scór = <br>2–1 |foireann2 = {{EGY sacar}} |Cuil1 = [[Salman Al-Faraj|Al-Faraj]] {{Cúl|45+6}} (pionós)<br>[[Salem Al-Dawsari|Al-Dawsari]] {{Cúl|90+5}} |Cuil2 = {{Cúl|22}} [[Mohamed Salah|Salah]] |staid = [[Volgograd Arena]], [[Volgograd]] |slua = 36,823 |reiteoir = Wilmar Roldán (An Cholóim) |tuairisc= }} {{Corn FIFA an Domhain 2018}} 9x0gydj9ntoxo0lv1dhdodba5hslapj 0 80750 1085965 1052904 2022-08-22T15:58:44Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Thóg '''Grúpa D den [[Corn FIFA an Domhain 2018|Chorn FIFA an Domhain 2018]]''' ar siúl idir 16 go 26 Meitheamh 2018. Bhí An Airgintín, An Íoslainn, An Chróit agus An Nigéir sa ghrúpa. ==Foirne== {| class="wikitable" style=" text-align:left; font-size:95%" |- align=center bgcolor=#efefef !rowspan=2|Ord !rowspan=2|Foireann !rowspan=2|Pota !rowspan=2|Cónaidhm !rowspan=2|Modh<br>cáiliú !rowspan=2|Dáta<br />cáil. !rowspan=2|Líon uair.<br />rannph. (2018 s.a.) !rowspan=2|Rannph.<br />dheir. !rowspan=2|Toradh<br />is fearr !colspan=2|Céim FIFA |- !Deireadh Fómhair 2017 !Meitheamh 2018 |- |D1 || {{ARG sacar}} || 1 || [[Confederación Sudamericana de Fútbol|CONMEBOL]] || || 10 Deireadh Fómhair 2017 || 17ú || [[Corn FIFA an Domhain 2014|2014]] || Curadh || 4 || 5 |- |D2 || {{ISL sacar}} || 3 || [[UEFA]] || || 9 Deireadh Fómhair 2017 || 1ú || – || – || 21 || 22 |- |D3 || {{CRO sacar}} || 2 || [[UEFA]] || || 12 Samhain 2017 || 5ú || [[Corn FIFA an Domhain 2014|2014]] || Tríú || 18 || 20 |- |D4 || {{NGR sacar}} || 4 || [[Confédération Africaine de Football|CAF]] || || 7 Deireadh Fómhair || 6ú || [[Corn FIFA an Domhain 2014|2014]] || Ochtú ceannais || 41 || 48 |} ==Clár na n-iomaitheoirí== {| class="wikitable" style=" text-align:left; font-size:95%" |- align=center bgcolor=#efefef !width=20|Áit !width=165|Tír !width=20|{{Leid uirlise|Im|Cluichí a imríodh}} !width=20|{{Leid uirlise|B|Buaite}} !width=20|{{Leid uirlise|Cs|Comhscóir}} !width=20|{{Leid uirlise|C|Caillte}} !width=20|{{Leid uirlise|CS|Líon na gcúl a scóráladh}} !width=20|{{Leid uirlise|CC|Líon na gcúl ina gcoinne}} !width=20|{{Leid uirlise|+/-|Difríocht}} !width=20|{{Leid uirlise|Ptí|Pointí}} |- style="background:#cfc;" | '''1''' |style="text-align:left;"|{{CRO sacar}} |3||3||0||0||7||1||+6||'''9''' |-style="background:#cfc;" | '''2''' |style="text-align:left;"|{{ARG sacar}} |3||1||1||1||3||5||–2||'''4''' |- | '''3''' |style="text-align:left;"|{{NGR sacar}} |3||1||0||1||3||4||+1||'''3''' |- | '''4''' |style="text-align:left;"|{{ISL sacar}} |3||0||1||2||2||5||–3||'''1''' |} ==Cluichí== ===An Airgintín i gcoinne An Íoslainn=== {{Cluiche sacair |data = 16 Meitheamh 2018 |am = <small>16:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{ARG sacar}} |scór = <br>1 – 1 |foireann2 = {{ISL sacar}} |Cuil1 = [[Sergio Agüero|Agüero]] {{Cúl|19|}} |Cuil2 = {{Cúl|23|}} [[Alfreð Finnbogason|Finnbogason]] |staid = [[Otkrytiye Arena]], [[Moscó]] |slua = 44,190 |reiteoir = {{bratach|Poland}} Szymon Marciniak |tuairisc= }} ===An Chróit i gcoinne An Nigéir=== {{Cluiche sacair |data = 16 Meitheamh 2018 |am = <small>21:00 (UTC+2)</small> |foireann1 = {{CRO sacar}} |scór = <br>2 – 0 |foireann2 = {{NGR sacar}} |Cuil1 = [[Oghenekaro Etebo|Etebo]] {{Cúl|32|fc}}<br>[[Luka Modrić|Modrić]] {{Cúl|71|p}} |Cuil2 = |staid = [[Arena Baltika]], [[Kaliningrad]] |slua = 31,136 |reiteoir = {{bratach|Brazil}} Sandro Ricci |tuairisc= }} ===An Airgintín i gcoinne An Chróit=== {{Cluiche sacair |data = 21 Meitheamh 2018 |am = <small>21:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{ARG sacar}} |scór = <br>0 – 3 |foireann2 = {{CRO sacar}} |Cuil1 = |Cuil2 = {{Cúl|53}} [[Ante Rebić|Rebić]]<br />{{Cúl|80}} [[Luka Modrić|Modrić]]<br />{{Cúl|90+1}} [[Ivan Rakitić|Rakitić]] |staid = [[Staid Nizhny Novgorod]], [[Nizhny Novgorod]] |slua = 43,319 |reiteoir = {{bratach|Uzbekistan}} Ravshan Irmatov |tuairisc= }} ===An Nigéir i gcoinne An Íoslainn=== {{Cluiche sacair |data = 22 Meitheamh 2018 |am = <small>18:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{NGR sacar}} |scór = <br>2 – 0 |foireann2 = {{ISL sacar}} |Cuil1 = [[Ahmed Musa|Musa]] {{Cúl|49}} {{Cúl|75}} |Cuil2 = |staid = [[Volgograd Arena]], [[Volgograd]] |slua = 40,904 |reiteoir = {{bratach|New Zealand}} Matthew Conger |tuairisc= }} ===An Nigéir i gcoinne An Airgintín=== {{Cluiche sacair |data = 26 Meitheamh 2018 |am = <small>21:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{NGR sacar}} |scór = <br>1–2 |foireann2 = {{ARG sacar}} |Cuil1 = [[Victor Moses|Moses]] {{Cúl|51|p}} |Cuil2 = {{Cúl|14}} [[Lionel Messi|Messi]]<br />{{Cúl|86}} [[Marcos Rojo|Rojo]] |staid = [[Staid Krestovsky]], [[Cathair Pheadair]] |slua = 64,468 |reiteoir = Cüneyt Çakır (An Túirc) |tuairisc= }} ===An Íoslainn i gcoinne An Chróit=== {{Cluiche sacair |data = 26 Meitheamh 2018 |am = <small>21:00 (UTC+3)</small> |foireann1 = {{ISL sacar}} |scór = <br>1–2 |foireann2 = {{CRO sacar}} |Cuil1 = [[Gylfi Sigurðsson|Sigurðsson]] {{Cúl|76|p}} |Cuil2 = {{Cúl|53}} [[Milan Badelj|Badelj]]<br />{{Cúl|90}} [[Ivan Perišić|Perišić]] |staid = [[Rostov Arena]], [[Rostov na Donu]] |slua = 43,472 |reiteoir = Antonio Mateu Lahoz (An Spáinn) |tuairisc= }} {{Corn FIFA an Domhain 2018}} fnjt7d25i7fgr4f0xr856hf525blzmc 0 80775 1086111 1029208 2022-08-22T19:17:43Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Guelatao'''. Tá ceangail leis na bealaí bus 162B, 163, 163A, 163B, 164, 166, agus 167 ann. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.metro.df.gob.mx/red/estacion.html?id=128|teideal= Guelatao |language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref><ref>{{lua idirlín|last=Archambault|first=Richard|url=http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/guelatao|teideal= Guelatao &raquo; Mexico City Metro System|accessdate=6 August 2011}}</ref> Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal=Guelatao |language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá [[portráid]] leis an 26ú [[Uachtarán Mheicsiceo]] [[Benito Juárez]] (a rugadh i [[San Juan Pueblo Guelatao]], [[Oaxaca]]) mar lógó ag an stáisiún. <ref>http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/guelatao</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:MetroGuelataoPlatform.JPG|mionsamhail|250px|clé|Ardán traenacha Guelatao.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:San Pablo Guelatao]] [[Catagóir:Benito Juárez]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] ip4mdrywetu82gexhld2wom23fxdzx3 0 80804 1086547 873135 2022-08-23T05:24:20Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Godefroi1099.jpg|clé|250px|mion|An Chéad Chrosáid]] An chéad iarracht a rinne crosáidirí ab ea '''an Chéad Chrosáid''' chun [[an Talamh Naofa]] a gabháil, a d'éiligh [[Pápa Urban II]] ag an Comhairle Clermont i 1095. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Chead Chrosaid}} [[Catagóir:Crosáidí]] hxihtdyugrhy3b8gjmj8e00xdrpkt4b 0 80805 1086115 1029207 2022-08-22T19:19:13Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Los Reyes'''. Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal=Agrícola Oriental|language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá trí [[coróin]] mar lógó ag an stáisiún (ciallaíonn '''los reyes''' ''na ríthe'' i [[Spáinnis]]. <ref>http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/los-reyes</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:MetroLosReyesPlatform2.JPG|mionsamhail|250px|clé|Ardán traenacha Los Reyes.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Spáinnis orthu]] 60h40myj994vyooeup67xpbimpp5jvt 0 80806 1086116 1029206 2022-08-22T19:19:22Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Peñón Viejo'''. Tá ceangail leis na bealaí bus 162B, 163, 163A, 163B, 164, 166, agus 167 ann. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/penon-viejo|teideal=Peñón Viejo|language=An Spáinnis|accessdate=1 December 2017}}</ref> Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal=Peñón Viejo|language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá [[íomhá]] a léirítear an [[fhoirmíocht charraige|foirmíocht charraige]] [[Peñón de los Baños]], a lonnaithe siar ó thuaidh an stáisiúin, mar lógó ag an stáisiún seo. <ref>http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/penon-viejo</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:MetroPe%C3%B1onViejo.JPG|mionsamhail|250px|clé|Ardán traenacha Peñón Viejo.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Spáinnis orthu]] [[Catagóir:Peñón de los Baños]] bca727w1lnphhpfe82mvuf7xy2erdby 0 80865 1086117 1029205 2022-08-22T19:19:34Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''La Paz'''. Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal=La Paz Oriental|language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá [[colm]], siombail idirnáisiúnta síochána, mar lógó ag an stáisiún (ciallaíonn '''la paz''' ''an tsíocháin'' i [[Spáinnis]]). <ref>http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/la-paz</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:MetroLaPazStation.JPG|mionsamhail|250px|clé|Ardán traenacha La Paz.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Spáinnis orthu]] jv2cfdoxy31y50fgd2oynan2xbf2243 0 80868 1086118 1058603 2022-08-22T19:19:46Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Santa Marta'''. Tá ceangail leis na bealaí bus 1D, 52C, 162B, 163, 163A, 163B, 164, agus 166 ann. Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal=Santa Marta Oriental|language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá [[scáthchruth]] de [[Naomh Martha]] mar lógó ag an stáisiún. <ref>http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/santa-marta</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:MetroSantaMartaPlatform.JPG|mionsamhail|250px|clé|Ardán traenacha Santa Marta.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Spáinnis orthu]] 3s3qt5jck0b7cehedokiz7spjcpf5d2 0 80871 1086119 1029203 2022-08-22T19:20:01Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Tepalcates'''. Is stáisiún os cionn talún é. Tá ceangail leis na bealaí bus 162B, 163, 163A, 163B, 164, 166, agus 167 ann, agus is é an stáisiún ceann aistir thoir don [[Metrobús Chathair Mheicsiceo]] líne 2. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.metro.df.gob.mx/la-red/linea/tepalcates|teideal= Tepalcates |language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref><ref>{{lua idirlín|last=Archambault|first=Richard|url=http://mexicometro.org/metro/linea/tepalcates/|teideal= Tepalcates &raquo; Mexico City Metro System|accessdate=6 August 2011}}</ref> Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal= Tepalcates |language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá [[babhla]] [[cré]] i stíl [[roimh-Easpáinneach]] mar soithí déanta i b[[Puebla]] agus [[Tlaxcala]] mar lógó ag an stáisiún. Ciallaíonn an focal '''tepalcates''' ''earraí cré'' i [[Nahuatl]]. <ref>http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea/tepalcates</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:MetroTepalcatesPlatform.JPG|mionsamhail|250px|clé|Ardán traenacha Tepalcates.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Nahuatl orthu]] shw87uo5vpe2crun4ndaojy20x5zaxb 0 80877 1086120 1029204 2022-08-22T19:20:14Z Kevin Scannell 340 WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[stáisiún]] [[meitreo]] sa chóras meariompair [[Meitreo Chathair Mheicsiceo]] i g[[Cathair Mheicsiceo]] é '''Pantitlán'''. Is é an stáisiún is tábhachtaí i gcóras meitreo Chathair Mheicsiceo, an stáisiún is tábhachtaí mar stáisiún aistrithe le haghaidh paisinéirí, agus ceann de na stáisiúin is mó ar domhan freisin. Úsáideadh an stáisiún seo mar láithreán scannánaíochta sa scannán [[1990]] ''[[Total Recall]]''. Tá ceangail leis níos mó ná 100 líne bus agus 4 líne meitreo, [[Líne A Mheitreo Chathair Mheicsiceo|Líne A]], [[Líne 1 Mheitreo Chathair Mheicsiceo|Líne 1]], [[Líne 5 Mheitreo Chathair Mheicsiceo|Líne 5]], [[Líne 9 Mheitreo Chathair Mheicsice|Líne 9]] san áireamh. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea-1/pantitlan|teideal= Pantitlán |language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref><ref>{{lua idirlín|last=Archambault|first=Richard|url=http://mexicometro.org/metro/linea/pantitlan/|teideal= Pantitlán &raquo; Mexico City Metro System|accessdate=6 August 2011}}</ref> Thosaigh seirbhís ag an stáisiún seo ar an [[19 Nollaig]] [[1981]], agus bhí obair ag an líne deireanach críochnaithe ar an [[12 Lúnasa]] [[1991]]. <ref>{{lua idirlín|url=http://www.urbanrail.net/am/mexi/mex-history.htm|teideal= Pantitlán |language=An Spáinnis|accessdate=6 August 2011}}</ref> Tá [[íomhá]] dhá [[brat]] mar lógó ag an stáisiún. Ciallaíonn an t-ainm '''Pantitlán''' ''idir na bratacha'' i [[Nahuatl]] ([[Spáinnis]]: ''entre las banderas''). <ref>http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/linea-1/pantitlan</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.metro.cdmx.gob.mx/la-red/mapa-de-la-red Léarscáil mheitreo Chathair Mheicsiceo] ==Féach freisin== * [[Liosta stáisiún meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Íomhá:Pantitlan_Line_5_platforms.jpg|mionsamhail|250px|clé|Ardáin traenacha Pantitlán.]] {{MxMetroA}} {{CDMX}} {{síol-stáisiún}} {{síol-meitreo}} [[Catagóir:Stáisiúin meitreo Chathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo i Meicsiceo]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo is mó ar domhan]] [[Catagóir:Cathair Mheicsiceo]] [[Catagóir:Pantitlán]] [[Catagóir:Stáisiúin meitreo bunaithe sa bhliain 1991]] [[Catagóir:Áiteanna i Meicsiceo a bhfuil ainmneacha a thagann ón Nahuatl orthu]] k292v6ih374c5yc03vmryovdek3bjv3 0 81117 1086105 874896 2022-08-22T19:13:44Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna}} [[Íomhá:Ibscha.jpg|deas|350px|thumb|Na Hiocsósaigh]] Daoine as [[An Áise|an Áise Thiar]] ab iad '''Na Hiocsósaigh''' a lonnaithe sa [[Deilt na Níle]] roimh 1650 RC. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Na Hiocsósaigh}} [[Catagóir:Stair na hÉigipte]] g8g32rjdbwk4gfep2ce6200vj3qhlry 1086106 1086105 2022-08-22T19:15:11Z Kevin Scannell 340 pic->bosca wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna}} Daoine as [[An Áise|an Áise Thiar]] ab iad '''Na Hiocsósaigh''' a lonnaithe sa [[Deilt na Níle]] roimh 1650 RC. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Na Hiocsósaigh}} [[Catagóir:Stair na hÉigipte]] m1cj4tcuiig8st7hsky1qcqtjm6y9bn 0 81229 1086582 1013103 2022-08-23T05:48:04Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:Octoberportal.jpg|mion|clé|299x299px]] Bhris [[Cogadh]] [[Yom Kippur]] amach an [[6 Deireadh Fómhair]] [[1973]], nuair a d’ionsaigh na [[An tSiria|Siriaigh]] (le meithleacha ón [[An Iaráic|Iaráic]], ó [[An Iordáin|Iordáin]], ón [[An Araib Shádach|Araib Shádach]] agus ó [[Maracó|Mharacó]]) [[Fórsaí armtha|fórsaí]] [[Iosrael]]acha sna Arda Golan, agus ag an am céanna, d’ionsaigh an [[An Éigipt|Éigipt]] iad feadh na [[Canáil Suaise|Canála Suais]].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.military.ie/ga/imscaradh-thar-lear/iar-mhisin-thar-lear/misin-sa-mheanoirthear/misin-sa-mheanoirthear.html|teideal=Misin sa Mheánoirthear|language=en|work=www.military.ie|dátarochtana=2020-10-06}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://www.litriocht.com/táirge/coimhlint-sa-mhean-oirthear/|teideal=Coimhlint sa Mheán-Oirthear (An Gúm)|údar=Ivan Minnis|dáta=2004-06-18|language=ga|work=Litríocht|dátarochtana=2020-10-06}}</ref> I ndiaidh beagnach trí seachtaine de chomhrac, inar cailleadh timpeall 21,000 duine,<ref>{{Lua idirlín|url=https://dit.ie/media/newsimages/2017/final%20tairseach%202017%20pdf.pdf|teideal=An Cogadh Sé Lá, agus Iosrael agus an Phalaistín inniu|údar=TAIRSEACH 10 - Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath|dáta=2017|dátarochtana=2020}}</ref> comhaontaíodh sos comhraic an [[22 Deireadh Fómhair]] - cé gur lean fórsaí Iosraelacha an Ginearáil [[Airiél Searón|Sharon]] orthu i mbun ionsaithe go dtí an [[24 Deireadh Fómhair]]. == An tSíocháin == [[Íomhá:1973 Yom Kippur War - Golan heights theater.jpg|clé|mion|Arda Golan]] Scoir fórsaí Iosrael agus na Siria ó Arda Golan trí chomhaontú nuair a tháinig deireadh le Cogadh Yom Kippur.<ref name=":0" /> Ar an [[25 Deireadh Fómhair]], ghlac Comhairle Slándála na [[Na Náisiúin Aontaithe|Náisiúin Aontaithe]] le rún ag údarú fórsa [[Síocháin|síochán]]aíochta éigeandála - Dara Fórsa Éigeandála [[Na Náisiúin Aontaithe|na Náisiún Aontaithe]] (UNEF II agus UNDOF sna Ardaí Golan). Sna Ardaí Golan, imscaradh an Fórsa go dtí limistéir deighilte atá 80 [[Ciliméadar|cm]] ar fhad agus idir 10km agus 1km ar leithead. D'aontaigh [[Rialtas na hÉireann]] le hiarratas chun trúpaí de chuid na Náisiún Aontaithe a chur ar fáil. Ba é an bealach ba thapúla chun fórsa a chur isteach sa réigiún ná meithleacha a bhí in UNFICYP ([[an Chipir]]) cheana féin a aistriú ann. Tarraingíodh Grúpa Coisithe 25 amach as an [[An Chipir|Chipir]], sula raibh sé socraithe síos fiú, agus seoladh é go [[Caireo]]. [[Íomhá:1973 sinai war maps2.png|mion|clé|Sinai]] Cuireadh 130 trúpa breise as [[Éire|Éireann]] le meitheal na hÉireann agus chuaigh siad i mbun dualgais i bhFásach Síonáí. Tar éis sé mhí, tháinig Grúpa Coisithe 26 in ionad Grúpa Coisithe 25 ar cuireadh tuilleadh trúpaí leis, agus nach raibh ach ag socrú síos nuair a bhí ar Rialtas na hÉireann beagnach gach duine dóibh a tharraingt amach i mBealtaine 1974, de bharr forbairtí tromchúiseacha in Éirinn ag an am ([[na Trioblóidí]]). ==Iarmhairtí== Shocraigh tíortha a tháirgeann peitriliam (Eagraíocht na dTíortha Onnmhairithe Peitriliam nó [[Eagraíocht Tíortha Onnmhairithe an Pheitriliam|ETOP]]) chuig roinnt tíortha iartharacha a laghdú nó a thoirmeasc. Bheartaigh [[Eagraíocht Tíortha Onnmhairithe an Pheitriliam|ETOP]] praghsanna [[peitriliam]] a mhéadú go mór. == Féach freisin == * [[Yom Kippur]] ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Cogaí| ]] [[Catagóir:Stair Iosrael]] [[Catagóir:Stair na hÉigipte]] [[Catagóir:Stair na Siria]] 0ii2b3ghmrslqeqv9qtfdmspsrpk38s 0 82463 1086559 881948 2022-08-23T05:30:12Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta‎}} [[Íomhá:Seal_of_Templars.jpg|clé|250px|mion|Séala Teamplóirí]] Ord míleata [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] aitheanta i 1139 trí bulla de chuid an [[Pápa|Phápa]] ''Omne Datum Optimum'' [[an Suí Naofa]]. Bhí an t-ord bunaithe i 1119 agus gníomhach as timpeall 1129 go 1312. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Teamplóiri}} [[Catagóir:Eaglais Chaitliceach Rómhánach]] [[Catagóir:Crosáidí]] i6zk8ho83h00r96fy7kf0lsqi5t9pr8 0 82576 1086552 986992 2022-08-23T05:25:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} An dara [[Crosáidí|crosáíd]] mhór a tháinig as [[Eoraip]] mar chogadh naofa [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Caitliceach]] i gcoinne [[an tIoslam|Ioslam]] é '''an Dara Crosáíd''' (1147–1149). Thosaigh an Dara Crosáíd nuair a thit Contae Edessa i 1144 chun na fórsaí Zengi. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:An Dara Crosaid}} [[Catagóir:Crosáidí]] p42yjvvcfjficfp6rrycsunka6l9w2y 0 82594 1086556 882341 2022-08-23T05:27:57Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna‎}} [[Íomhá:Cathars_expelled.JPG|deas|250px|thumb|Catáraigh]] Ball an seict [[An Chríostaíocht|Chríostaí]] [[An Mheánaois|mheánaoiseach]] eiriciúil a chuir in iúl cineál déachas Mainicéasaíoch é '''Catárachas'''. Lorg siad glaineacht spioradálta mhór a chuir i gcrích. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Catarachas}} [[Catagóir:Catárachas]] [[Catagóir:Eaglais Chaitliceach Rómhánach]] [[Catagóir:Crosáidí]] 37hd9lk470g6wtrygjb1k4xft2idyrg 0 82624 1086598 884616 2022-08-23T05:56:22Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:ConquestOfConstantinopleByTheCrusadersIn1204.jpg|clé|250px|mion|Concas an Cathair Chonstaintín]] Turas armáilte as [[Iarthar na hEorpa]] a fhógartha [[Pápa Innocentius III]] ab ea '''an Ceathrú Crosáid''' (1202–04). Bhí an cuspóir [[Iarúsailéim]] a ghabháil as spraic [[Moslamach (an tIoslam)|Moslamach]] trí ionradh [[an Éigipt]]. Ina ionad sin, d'ionsaigh na [[Crosáidí|Crosáidirí]] Cathair Chonstaintín, príomhchathair an [[Impireacht Bhiosántach]]. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Ceathrú Crosáid}} [[Catagóir:Crosáidí]] 1j3lsbgtx2kzy827y5b8t12h282eq9r 0 82729 1086549 883021 2022-08-23T05:25:07Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Capturing_Damiate.jpg|clé|250px|mion|An Cúigiú Crosáid]] Iarracht a rinne [[Iarthar na hEorpa]] chun [[Iarúsailéim]] a ghabháil as smacht [[Ríshliocht Ayyubid|stát Ayyubid]] cumhachtach san [[An Éigipt|Éigipt]] ab ea '''an Cúigiú Crosáid''' (1217–1221). {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:An Cuigiu Crosaid}} [[Catagóir:Crosáidí]] 6413krwinebcbt8sqql4wukscypso6f 1086550 1086549 2022-08-23T05:25:16Z Alison 570 -1 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Iarracht a rinne [[Iarthar na hEorpa]] chun [[Iarúsailéim]] a ghabháil as smacht [[Ríshliocht Ayyubid|stát Ayyubid]] cumhachtach san [[An Éigipt|Éigipt]] ab ea '''an Cúigiú Crosáid''' (1217–1221). {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:An Cuigiu Crosaid}} [[Catagóir:Crosáidí]] itzqg7r3fuxm9dkhm25isyoia0guagm 0 82749 1086551 947396 2022-08-23T05:25:35Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Thosaigh '''an Séú Crosáid''' mar iarracht i 1228 chun [[Iarúsailéim]] a fháil ar ais. Thosaigh sé seacht mbliain tar éis teip [[an Cúigiú Crosáid]] bhí fíorbheagán troid ann. Rinne cleasaíocht taidhleoireacht [[an tImpire Naofa Rómhánach]], Feardorcha II, Ríocht Iarúsailéim smacht éigean thar Iarúsailéim a fháil ar ais le haghaidh an formhór cúig bhliain déag a lean é (1229–39, 1241–44) ceantair [[an Talamh Naofa]] chomh maith. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:An Cuigiu Crosaid}} [[Catagóir:Crosáidí]] f2z6vqo3fshccyrfq60168fbx302wct 0 82750 1086554 884713 2022-08-23T05:26:36Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Crosáid le [[Louis IX na Fraince|Louis IX]] na Fraince mar cheannaire as 1248 go 1254 '''an Seachtú Crosáid'''. Chloígh a bhfeadhna lena airm Éigipteach Sabhdán Ayyubid Turanshah mar cheannaire le tacaíocht as na [[Mamalúcach|Mamalúcaigh]] Bahariyya Mamluks, Faris ad-Din Aktai, Baibars al-Bunduqdari, Qutuz, Aybak agus Qalawun in a measc. Gabhadh Louis. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:An Seachtu Crosaid}} [[Catagóir:Crosáidí]] [[Catagóir:Stair na hÉigipte]] [[Catagóir:Stair na Fraince]] q7ll8ztx3mtl1cpdy4pxdkmc554gfic 0 82759 1086555 884714 2022-08-23T05:27:16Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:SmrtLudvika91270.jpg|clé|250px|mion|An tOchtú Crosáid]] [[Crosáidí|Crosáid]] a thosaigh [[Louis IX na Fraince|Louis IX]] na Fraince i gcoinne [[Túinis]] i 1270 '''an tOchtú Crosáid'''. Meastar an chrosáid cliseadh tar éis Louis fuair bás go gairid tar éis cladaigh [[an Túinéis]] a bhaineadh amach, lena airm lán le galair á scaipeadh ar ais go [[Eoraip]] go gairid ina dhiaidh sin. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:An tOchtu Crosaid}} [[Catagóir:Crosáidí]] [[Catagóir:An Túinéis]] [[Catagóir:Stair na Fraince]] 27nuo9rzdfse6ieflirblvc5cjwxmgq 0 82848 1086553 883948 2022-08-23T05:26:17Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Meastar '''an Naoú Crosáid''' an [[Crosáidí|crosáid]] [[An Mheánaois|mheánaoiseach]] dheireanach mhór go [[an Talamh Naofa]]. Tharla ar an 1271–1272 í. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:An Naou Crosaid}} [[Catagóir:Crosáidí]] t5wore4wau0jwej44qqe61re6u2um8m 0 82879 1086558 884615 2022-08-23T05:29:24Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Feachtas míleata a thosaigh [[Pápa Innocentius III]] chun [[Catárachas]] a scriosadh i Languedoc, i [[an Fhrainc|bhFrainc Theas]] ab ea '''Crosáid Ailbíseach''' (1209–1229). {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Crosaid Ailbiseach}} [[Catagóir:Crosáidí]] [[Catagóir:Catárachas]] 48rb5tfdu2u47b60meoqjqodeiur19x 0 82881 1086562 1026942 2022-08-23T05:32:41Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Is é '''Crosáid na Malrach'''  an t-ainm a thugtar do [[Crosáidí|Chrosáid]] na  g[[Críostaí|Críostaithe]] Eorpacha chun na [[An Talamh Naofa|Tíre Beannaith]] a aisghabháil ó na [[Moslamach|Moslamaigh]], agus deirtear gur tharla sí sa bhliain 1212. D'fhág na malraigh (daoine óga) an limistéir Châteaudun i d'Tuaisceart na Fraince, faoi stiúir Stephen de Cloyes, agus an Ghearmáin, faoi stiúir an stócaigh Nicholas, aoire deich mbliana d'aois. Is dócha gur cuireadh leis an scéal traidisiúnta ó roinnt tuairimí fíorasacha agus miotaseacha den tréimhse, lena n-áirítear físeanna ó bhuachaill na Fraince agus ó bhuachaill na Gearmáine, go raibh sé mar rún acu Moslamaigh na Tíre Beannaith a iompú, go síochánta go dtí an Chríostaíocht, buíonta leanaí ag máirseáil go dtí an Iodáil, agus leanaí á ndíol i sclábhaíocht. Caitheann staidéar a foilsíodh sa bhliain 1977 amhras faoi na himeachtaí seo, agus tháinig go leor staraithe ar an dtuairim nach raibh malraigh (nó nach leanaí iad go príomha) ann, ach buíonta iomadúla de "bhochtáin fhánacha" ón Ghearmáin agus ón Fhrainc, agus rinne cuid acu iarracht an Talamh Naofa a bhaint amach agus nach raibh sé i gceist ag an chuid eile acu sin a dhéanamh. Tá luathleaganacha na n-imeachtaí, ar a bhfuil go leor athruithe iontu thar na céadta bliain, [[apacrafúil]], den chuid is mó. {{DEFAULTSORT:Malrach}} [[Catagóir:Crosáidí]] qwpz8d73agk7nj59awgdx88dw7lxkcu 0 83093 1086301 1061319 2022-08-23T01:53:14Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{Glanadh}} == Cispheil in Éirinn == [[Íomhá:Basketball (Ball).jpg|mion|Cispheil]] Dar le roinnt daoine go spóirt cineál nua í cispheil d'Éireann. Ba chluiche iompórtáilte againn óna Meiriceánaigh. Is í an fhírinne ná go raibh cispheil á imirt in Éirinn sna [[1920]]<nowiki/>aí. Chuir Sairsint Doogan an cluiche in iúl do shaighdiúirí san airm. Bhí cáil ar an gcluiche mar aclaíocht do dhornálaithe. I ndiaidh roinnt ama fuair sé stádas do féin agus bhí clú ar san airm ó shin amach. '''Bunús [[Cispheil]]''' - Cruthaithe ag Dr. James Naismith i [[Springfield, Massachusetts|Springfield, Massachusetts]], i [[1881]]. Bhí sé ag iarraidh tecaht ar chluiche le scileanna choirp a bheadh siad in ann a imirt i rith an gheimhridh nuair a bhí sé go dona i New England. D'imir siad an chéad chluiche le liathróid sacar agus dhá ciseán torthaí. Inniu is feiniméan domhanda é cispheil a bhfuil na milliúin infheistithe ann, luchleasaithe éilíte agus cluichí gach uile lá don seachtain. I 1925 bhí dhá craobhchomórtas eiseadh sa Churragh. == Stair Cispheil in Éirinn == Bhí fás tapaidh lasmuigh den airm maidir leis an gcispheil. I Márta [[1945]] bhí foirmíocht an chéad club i [[An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath|UCD]]. Bhí na chéad cluichí idir ollscoile i [[1946]]. I [[1945]] bhí an foirmíocht do Chumann Amaitéarach na hÉireann (Amateur Basketball Association Ireland). I [[1947]] bhí comhcheangail ag '''FIBA (The International Basketball Federation)''' le cispheil na hÉireann agus ansin bhí aitheantas ar mar spóirt oifigiúil in Éirinn.<ref name=":0" /> Bliain níos déanaí cuir Éireann foireann cispheil isteach sna [[Cluichí Oilimpeacha]] i [[1948]]. Bhí na cluichí ar iúl sa Bhreatain, iar an [[An Dara Cogadh Domhanda|Dara Cogadh Domhanda.]] Ní raibh córas cáilithe i gceist. Sé seo an t-aon uair i stair na hÉireann bhíodar mar rannpháirtí i gcispheil sna Cluichí Oilimpeacha. <ref name=":0" /> Bhí sraith na bhfir cruthaithe i [[1971]]/[[1972]] agus sraith na mban cruthaithe i [[1979]]/[[1980]]. Bhí tosú ar an ré nua-aimsearha nuair a thug Naomh Uinseann, Cill Airne na chéad imreoirí proifisiúnta óna Stáit Aontaithe Mheiriceá i [[1979]]/[[1980]]. D'oscail Cispheill Éireann an Láthair Náisiúnta Chispheile i bPáirc Thig Mhotháin, Tamhlacht, Baile Átha Cliath 24, ar an 24ú Eanáir, [[1993]]. D'athraigh an eagraíocht ó Chumann Amaitéarach Cispheil na hÉireann (Amateur Basketball Association Ireland) go dtí Cumann Cispheil na hÉireann (International Basketball Association) i [[1980]].<ref name=":0" /> I mí Lúnasa, [[2001]], don chéad uair i stair na heagraíochta bhí foireann na bhfir cáilithe don bhabhta leath cheannais don chomórtas Eorpach i [[2003]]. I [[2003]] tháinig struchtúr nua ar Chumann Cispheil na hÉireann (International Basketball Association) agus bhí brandáil nua i gceist don eagraíocht, '''Cispheil Éireann (Basketball Ireland)'''. Sé seo le haghaidh an feabhsú agus forbairt don spóirt in Éirinn.<ref name=":0" /> Is í Cispheil Éireann (Basketball Ireland) an coiste rialaithe idirnáisiúnta do chispheil in Éirinn. Tá freagracht ag an eagraíocht do chur chun cinn, forbairt, riaracháin do ghníomhaíochtaí in Éirinn agus Tuaisceart Éireann. Is é príomh aidhm Cispheil Éireann ná leibhéal rannpháirtíochta cispheil a ardú i measc na tíre agus cúrsaí, comórtaisí, sraitheanna agus seirbhísí atá ar chaighdeán proifisiúnta a chur ar fáil don phobal cispheil.<ref name=":0">http://www.basketballireland.ie/history/, Basketball Ireland, Suíomh na hEagraíochta (Béarla)</ref> == Cispheil in Éirinn Inniu == [[Íomhá:Ire v Lux 02.jpg|mion|Éire v Lucsamburg]] Cosúil leis an Ghaeilge, tá athbheochan tagtha ar an gcispheil san tír seo le blianta anuas. I [[2017]] bhí cluiche ceannais chorn na bhfear (Mens Super League) díolta amach idir Cill Easra agus Sord. Imrítear na cluiche ceannais seo sa Láthair Náisiúnta Chispheile i d[[Tamhlacht]]. Inniu bíonn na cluichí seo craolta ar [[TG4]]. Níl na sluaite céanna nó suim céanna i gceist is a bhíodh i Staid Neptune sna [[80í|80]]<nowiki/>aí, ach, tá feabhas mór le feiceáil, go háirithe 5 mbliana ó shin. Bhí foireann Fé 18 na hÉireann cáilithe don chluiche ceannais tábhachtach sa [[An Fhrainc|Fhrainc]]. Is léir nach raibh mórán muiníne iontu go mbeidh siad ag dul chn cinn sa chomórtas. Bhí an bád abhaile ag fágáil ag an am céanna leis an gcluiche a bhí le himirt acu. Idir [[2010]] agus [[2016]] ní raibh foireann idirnaisiúnta ag fir na hÉireann. D'éirigh le réalt agus laoch ó am na h[[80í|80]]<nowiki/>aí, suim, uaillmhian agus bród a chuir isteach in imreoirí Éireannach nuair a bhí sé ceaptha ina bhainisteoir. B'é Strickland duine de na chéad Mheireacceánaigh a tháinig go hÉirinn chun imirt. Príomh aidhm agus dualgas aige anois ná an fhoireann náisiúnta a chur bhóthar leasa arís.<ref>https://tuairisc.ie/na-cluichi-mora-aar-tg4-aris-agus-borradh-ag-teacht-faoi-chispheil-in-eirinn-athuair/, Tuairisc.ie, Suíomh Nuachta, (Gaeilge)</ref> == Imreóirí le Cáil == Tá beirt Éireannaigh, [[Jordan Blount]] agus [[Seán Flood]] a bhuaigh an tsraith Mens Super League le Teach Mealóg ag imirt le coláistí i Meiriceá. Beidh ról lárnach acu i athbheochan cispheil na bhfear. Rugadh Blount i Geneva, Ohio (SAM) ar an 5ú Eanáir, [[1997]]. Tá oidhreacht Éireannach aige a ligeann do imirt ar son na hÉireann. Seasann sé ag 6' 8" (203cm) agus meachán 200lbs (91kg). Imríonn sé mar SG (Garda Caithimh) do na Illnois - Chicago Flames. Beidh Blount cáilithe don NBA Draft i [[2020]].<ref>https://basketball.realgm.com/player/Jordan-Blount/Summary/107097, Real GM, Suíomh Spóirt (Béarla)</ref> [[Íomhá:Kieran Donaghy. Quirke's Newsagents, Cahersiveen.jpg|mion|Kieran Donaghy. Imreoir Peil Ghaelach, Ciarraí agus Imreoir Cispheile, Trá Lí]] Rugadh Flood i m[[Baile Átha Cliath]] ar 10ú Meán Fómhair, [[1996]]. Bhí treimhsí imeartha ag Flood in Éirinn agus sa Ghearmáin. Seasann sé ag 6' 1" (185cm) agus meachán 155lbs (70kg) aige. Imríonn sé ar son Santa Fe CC (JUCO) agus beidh sé cáilithe don NBA Draft i mbliana [[2018|(2018)]].<ref>http://www.santafesaints.com/sports/mbkb/2016-17/bios/flood_sean_dimb<nowiki/>,Santa Fe Saints, Suíomh Coláiste (Béarla) </ref> == Cispheil i measc Pheileadóirí Ghaelacha in Éirinn == Le blianta beaga anuas is treocht ann go bhfuil imreoirí [[Peil Ghaelach|Peil Ghaelacha]] [[Cumann Lúthchleas Gael|(Cumann Lúthchleas Gael)]] ag imirt cispheile as séasúr chun a gcuid scileanna lámha a fhorbairt agus a gcuid cleacthadh aeróbach a choinneáil ag ráta ard. I mbliana tá iar-imreoir na mbliana ó Bhaile Átha Cliath, [[Michael Daragh MacAuley]] i ndiaidh teacht ar bhord le hÉanna a bhíonn ag imirt san Ard-Sraith don tír.<ref>http://www.the42.ie/michael-darragh-macauley-dublin-fitness-2787194-May2016/, The42.ie, Suíomh Nuachta (Béarla) </ref> Anuas ar sin tá sarimreoir Ciarraí, [[Kieran Donaghy]] ag imirt lena Tralee Tigers agus foireann na hÉireann.<ref>http://www.the42.ie/kieran-donaghy-ireland-basketball-squad-3274814-Mar2017/, The 42.ie, Suíomh Nuachta (Béarla)</ref> Tá na himreoirí seo mar lár na hathbheochana ag tacú na foireann agus ag cur an cluiche i mbéal an phobail arís. Le filleadh ar ais na réaltaí seo tá sé i ndiaidh suim agus díograis an phobail a ghinúint. Tá sluaite na cluichí méadaithe agus proifíl an cluiche sa tír ardaithe de bharr seo. Tá scéal ann gur chuir [[Mícheál Ó Duibhir|Mick O'Dwyer]], Eoin 'Bomber' Liston ag imirt cispheile i rith an Gheimhridh agus é ina bhainisteoir ar Chiarraí.<ref>https://www.irishtimes.com/sport/gaelic-football-and-basketball-make-for-intriguing-combination-1.2953900, The Irish Times, Suíomh Nuachta (Béarla)</ref> == Cispheil i measc mná in Éirinn == Maidir le feabhas agus forbairt cispheil in Éirinn, d'éirigh le Foireann na mBan craobh faoi 18 na hEorpa i mBaile Átha Cliath a bhaint amach an samhradh seo caite [[2017|(2017)]]. Ligfidh sé seo dóibh áit a bhaint amach i gcraobh A na hEorpa, rud nach ndearna aon fhoireann faoi aois ón tír seo riamh. <ref>https://tuairisc.ie/na-cluichi-mora-aar-tg4-aris-agus-borradh-ag-teacht-faoi-chispheil-in-eirinn-athuair/, Tuairisc.ie, Suíomh Nuachta (Gaeilge)</ref> I gcás cispheil, is í an cluiche a bhfuil an méid is mó éilimh ar do chailíní fé 16. Freisin, tá scoilt cothrom, 50/50 i measc fir agus mná atá ag imirt an cluiche.<ref>http://www.basketballireland.ie/history/, Basketball Ireland, Suíomh na hEagraíochta (Béarla)</ref> == Feabhas agus Forbairt ar Chispheil in Éirinn == Sa bhaile ta an cluiche ag dul ó neart go neart. Tá foirne cosúil le [[Maigh Cuilinn|Mhaigh Cuilinn]] ag glacadh páirt ag an gcaighdeán is airde de chispheil na fir, Super League. Anuas ar sin tá foirne as [[Dún na nGall]] agus [[Sligeach]] ag imirt i Roinn 1 den tsraith chomh maith.<ref>https://tuairisc.ie/na-cluichi-mora-aar-tg4-aris-agus-borradh-ag-teacht-faoi-chispheil-in-eirinn-athuair/, Tuairisc.ie, Suíomh Nuachta (Gaeilge)</ref> == An Ard-Sraith == B'é an Ard-Sraith an príomh comórtas do chispheil i measc na bhfir in Éirinn. Tá an tsraith déanta suas do 12 foirne (11 ó [[Poblacht na hÉireann|Phoblacht na hÉireann]] agus ceann amháin ó [[Tuaisceart Éireann|Thuaisceart na hÉireann]]). Tá an tsraith mar bhall do Chispheil Éireann, aitheanta ag FIBA freisin. Tá Neptune, ó [[Chorcaigh]], mar an foireann leis an méid is mó bua, ag buachaint an comórtas 11 uair as a chéile. Bhí an sraith bunaithe i [[1973]] le dhá roinn le haghaidh na bhfir. Chuir clubanna Baile Átha Cliath sa phríomh shraith le Cill Easra, Naomh Uinseann agus Marian ag dul in iomaíocht le haghaidh ardcheannas in aghaidh clubanna Corcaigh Blue Demons agus Neptune.<ref>[https://web.archive.org/web/20150428104842/http://www.basketballireland.ie/index.php?option=com_content&view=article&id=1388 https://web.archive.org/web/20150428104842/http://www.basketballireland.ie/index.php?option=com_content&view=article&id=1388, Basketball Ireland, Suíomh na hEagraíochta (Béarla)]</ref> Tuisligh an tsraith tríd na céad cúpla séasúr roimh gur tháinig imreoir [[Cill Airne|Cill Airne]], [[Paudie O'Connor]], chun cinn. Bhí sé ar an tuairm go raibh sé in am do shraith le ardchaighdeán a bheith ar fáil don lucht féachana. Geimhreadh [[1979]], d'éirigh le O'Connor beirt imreoirí Mheiriceanaigh a mhealladh go Cill Airne, [[Cornel Bedford]] agus [[Greg Huguley]].<ref name=":1">http://www.terracetalk.com/articles/366/Paudie-O-Connor-and-the-first-Black-basketball-players-in-Killarney, Terrace Talk, Suíomh Nuachta Spóirt (Béarla)</ref> Ní raibh sé ar an eolas ag an am, ach, d'athraigh sé an cluiche Éireannach go deo<ref>http://www.terracetalk.com/articles/366/Paudie-O-Connor-and-the-first-Black-basketball-players-in-Killarney, The Southern Star, Suíomh Nuachtáin (Béarla)</ref>. I ndiaidh seo thug Eagraíocht Cispheil na hÉireann isteach rialiúcháin nua, ag cur an teorann d'imreoirí thar sáil ach do bheirt a bheith ar gach foireann. Chuir sé seo cosc ar an tsraith ag dul i dtreo an cluiche a bheith proifisiúnta, mar a tharla sa [[An Bhreatain|Bhreatain]].<ref name=":2">http://www.ucdmarian.com/index.php/history-of-the-club, UCD Marian Basketball Club, Suíomh an Chlub (Béarla)</ref> D'imigh O'Connor ar ais go dtí na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]] i [[1981]] agus rinne sé earcú ar [[Arnold Vesey]] agus fathach [[Tony Andre]] atá 6' 8" - céad réalt cispheil in Éirinn.<ref name=":1" /> Cabhraigh an bheirt acu an céad bua sraith do Chill Airne a bhaint amach i [[1981-82]]. I ndiaidh seo bhí clubanna Corcaigh, Blue Demons agus Neptune ag earcú imreoirí Meiriceánaigh. D'éirigh le Neptune teacht ar Terry Strickland, ceann do na iomportáil is fearr riamh a tháinig go dtí an tsraith. Bhí tionchar mór ag Strickland i bhfoireann Neptune nuair a d'éirigh leo 4 sraith i ndiaidh a chéile a bhuachaint idir [[1984-85]] agus [[1987-88]]. Bhí iomaíocht idir Neptune agus Blue Demons i rith na [[1980]]<nowiki/>aí. Príomh fáth rath no foirne seo ná [[Terry Strickland]] do Neptune agus [[Jasper McElroy]] ó Blue Demons. Bhí na himreoirí Éireannacha ar fad amaitéarach ach bhí ar na hiomportáil Meiriceánach a bheith cláraithe mar phroifisiúnaithe. Chun a bheith in ann íoc as na himreoirí seo bhí géar gá le hurraíocht. Bhí scéim curtha i bhfeidhm ag Eagraíocht Cispheil na hÉireann. Chuir infheisteoirí airgead sna clubanna agus bhí na himreoirí seo mar chlár fógraí a bhíonn ag siúl thart timpeall dóibh.<ref name=":2" /> In ainneoin seo bhí amannta ann bhí clubanna ag strachailt toisc nach raibh siad in ann urrú móra a fháil chun cuidiú leo i dtéarmaí íoc as imreoirí a bhí ag teacht ó thar sáile. Bhí UCD Marian mar shampla do seo. Seaimpíní i [[1978]] agus ísliú céime 4 bliana níos déanaí toisc nach an airgead acu chun tallann thar sáile a urrú.<ref name=":2" /> I [[1986]] agus [[1987]], bhí plean curtha i bhfeidhm chun laghdú a dhéanamh ar na méid iomportáíl a bhíonn ag foireann. D'aontaigh le 80% de na clubanna le seo agus laghdaigh an uimhir ó bheirt go dtí duine amháin a bheith ar fhoireann. Le tacaíocht Eagraíocht Cispheil na hÉireann, tháinig an rialiúcháin seo chun cinn san séasúr [[1988-89]]. Bhí tuairimí diúltacha i measc clubanna Corcaigh faoi na hathruithe. Dar leo nach raibh siad rathúil agus go raibh pionós á chuir orthu de bharr seo. Fáth eile le na hathruithe na rialacha ná go raibh sé chun níos mó deiseanna a chuir ar fáil d'imreoirí áitiúla Éireannacha agus chun laghdú dhéanamh ar chostaisí, toisc go raibh an iomarca brú airgeadais ar chlubanna íoc as bheirt iomportáíl. Toradh de seo ná go raibh laghdú i suim cispheil in Éirinn agus ní raibh an méid céanna suime i measc an phobail ach an oiread sa spóirt i rith na [[1990]]<nowiki/>aí.<ref>https://vimeo.com/62940106, Vimeo, Físeán (Béarla)</ref> I 2013, d'athraigh Cispheil Éireann ainm an comórtas ón Ard-Sraith go dtí an Príomhshraith.<ref>https://www.irishexaminer.com/sport/other-sports/a-whole-new-ball-game-as-premier-league-begins-241472.html, Irish Examiner, Suíomh Nuachtáin (Béarla)</ref> Le hiomportáíl Lehmon Colbert agus imreoir/bainisteoir Colin O'Reilly, bhuaigh Blue Demons corn i [[2013-14]] agus [[2015-16]]. I [[2015]] tharraing Neptune as an bpríomhshraith i ndiaidh báis ceann dá himreoirí. Bheartaigh siad imeacht síos céime mar thoradh de seo.<ref>https://www.irishexaminer.com/sport/other-sports/neptune-exit-basketball-premier-league-344741.html, Irish Examiner, Suíomh Nuachtáin (Béarla)</ref> San séasúr céanna, chuir Cispheill Éireann isteach foirann san corn Eorpach FIBA . Ainmnítear an foireann Hibernia agus bhí sé cruthaithe ionas go mbeidh siad in ann imirt i gcomórtaisí Eorpach. Tá an foireann déanta suas de na himreoirí ó chlubanna sa phríomhshraith.<ref>https://www.irishexaminer.com/sport/other-sports/neptune-exit-basketball-premier-league-344741.html, Sports News Ireland, Suíomh Nuachta Spóirt (Béarla)</ref> I [[2016]] bheartaigh ar Chispheil Éireann ainm an comórtas a athrú ar ais go dtí an Ard-Shraith le haghaidh an séasúr [[2016-17]].<ref>http://www.basketballireland.ie/news-detail/10011240/, Basketball Ireland, Suíomh na hEagraíochta (Béarla)</ref> == Tagairtí == <references /> ggrj9py0c8fykklqd3lui69qy18ic6m 0 83182 1086005 1054228 2022-08-22T17:04:18Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[meánscoil]] [[Caitliceach|Chaitliceach]] í '''Coláiste Pheadair''' atá suite in Summerhill, Baile Loch Garman. Bunaíodh an coláiste sa bhliain [[1819]] agus na laethanta seo, tá níos mo ná 770 dalta ag freastal uirthi. Dar leis An [[Roinn Oideachais agus Scileanna]], d’fhreastail 73% de na daltaí sa chéad bhliain ar bhunscoil sa tuath agus d’fhreastail 27% de na daltaí sa chéad bhliain ar bhunscoil i mbaile Loch Garman.<ref>https://www.education.ie/en/Publications/Inspection-Reports-Publications/Whole-School-Evaluation-Reports-List/report3_63650U.htm</ref> Is é Robbie O Callaghan an príomhoide. Is iad John Banville agus Sean Foley na leas-phríomhoidí. Tá mana na scoile simplí i gColáiste Pheadair – Disce Prodesse – ciallaíonn sé “strive to be useful” i mBéarla.<ref name=":1" /> == Stair == Bunaíodh fear darbh ainm Patrick Ryan Coláiste Pheadair sa bhliain 1811<ref name=":3">http://ferns.ie/st-peters-college-seminary-history/</ref>. B’easpag é [[Patrick Ryan]] ag an am sin.. Ar dtús ba scoil scoil chónaithe é. Ar dtús bhí Coláiste Pheadair dírithe  dhaoine tuaithe ó chúlra feirmeoireachta agus mar sin nuair a chríochnaigh siad ar scoail D’fhill siad abhaile agus thosaigh siad ag obair ar an bhfeirm. I rith na blianta tháinig feabhas mór ar na hábhair a bhí ar fáil mar bhí ár eanamíoch ag méadú agus mar sin chuir Cóláíste Pheadir béím ollmhór ar oideachas, mar toradh thosaigh Coláíste Pheadair atá ag fás. Bhí saol an scoláire  áfach. Ní raibh na háiseanna go hiontach. Bhí bia agus téamh gann  ann. Chuaigh na scoláirí  abhaile go hannamh. Chuaigh siad abhaile ar na saoire móra cosúil leis Nollag agus an Cháisc. Bhí feirm mór suite ar champus Coláiste Pheadair. Bhí an fheirm seo an-áisúil mar fuair siad a lán bia ón bhfeirm cosúil le bainne, glasraí agus feoil don chistín sa choláiste agus dith na scoláirí  an bia seo. Bhí spóirt ann go háirithe [[iomáint]] agus [[Peil Ghaelach|peil]] an mhór agus cuirtear na muinteoirí béim ollmhór ar spóirt agus tá stair an mhór ar [[Cumann Lúthchleas Gael|GAA]] i gColáiste Pheadair. [[File:St. Peters College, Wexford.JPG|St. Peters College, Wexford|200px]] I rith an cheathrú chéid deireanach sa [[18ú haois|18ú]] haois nuair a bhí na “Penal Laws” an mhór, thosaigh bogadh nua mar gheall ar oideachais cléireachais. Bhí cliarscoil búnaithe i gCeatharlach, [[Cill Chainnigh|Cill Chainnigh.]] Ba mhaith le Peter Devereux mar an gcéanna i Loch Garman. Nuair a fuair sé bás sa bhliain [[1748]], thug sé a lán airgead don scoil agus ba mhaith leo an cliarscoil mór suite i Loch Garman. Tár éis fiche blain tháinig faic mar gheall ar chúis dlí. Bhí an Chéad cliarscoil i [[Loch Garman]] suite ar Shráid Rí agus bhí an cliarscoil seo an rathúil. Mar thoradh fuair siad talamh ar Summerhill, Loch Garman- an campus Coláiste Pheadair. D’oscail an cliarscoil nua sa bhliain 1919 le hEaspag Keating<ref name=":3" />. Is ionad ar oideachais reiligúin agus thosaigh sé ag méadú agus ag méadú. Tháinig daltaí timpeall na tíre an cliarscoil ag staidéar ann. Sa bhliain 1838 thosaigh obair ar eaglais [[Puinseábaigh|Pugin]] agus is ba é an chéad eaglais Pugin in Éirinn. Sa bhliain [[1916]] bhí an fiach ar díol agus doibrigh an uachtarán ag an am go dian agus mar htoradh, tháinig feabhas mór maidir le cáighdeán múinteoireachta agus saol sóisialta na mic léínn maidir le spóirt cosúil le [[Peil Ghaelach|peil]] agus [[iomáint]]. Thug an chliarscoil oideachais do sagairt i n[[Deoise Fhearna|Deoise Fearna]] agus san Eoraip freisin. Tháinig daltaí timpeall na tíre chuig Cliarscoil [[Coláiste Pheadair]]. Bhí  caidreamh an láidir le hiarthar na hÉireann go háirithe [[Maigh Eo|Maigh Éo]] agus [[Gaillimh]]. Tháinig an fear an cáilúil i ndomhan GAA sa bhliain [[1967]] [[Martin Casey]] a chríochnú an ardteist. Bhí sé ina cónaí i contae [[Contae Chiarraí|Ciarraí]] i Causeway. I rith an am i [[Loch Garman]] bhuaigh sé dhá Coláíste craobh na hÉireann<ref name=":2" />.  Thosaigh sé ag staidéar i Cliarscoil [[Coláiste Pheadair]] agus sa bhliain [[1974]] chríochnaigh sé agus d’oirnigh sé i n[[Deoise Fearna]]. Is fear an cumasach é agus D’imir sé iomáint ar fhoireann Loch Garman agus Dimir sé iomáint le h[[Allí Na Buffairí]]. Nuair a bhí an chliarscoil ina bhuaic, bhí 120 mic léinn<ref name=":0" />. Áfach tháinig meath mór mar bhí athrú mór maidir le dearcadh creidimh agus faraor sa bhliain [[1990]] bhí an 40 mic léínn ag staidéar i gCliarscoil Coláiste Pheadair. Arís tháinig meath mór agus sa bhliain [[1999]] dúradh an Cliarscoil Coláiste Pheadair. Chuaigh na mic léinn go [[Maigh Nuad]] chun críochnú an cúrsa. Sa bhliain [[1997]], tháinig Pat Quigley an chéad gnáth príomhoide i  gColáíste Pheadair.<ref name=":1" /> Roimh an dáta sin, bhí gach sagairt a bhaineann le Deoise fearna sa chéir. Rinne Pat Quigley a lán rudaí dearfach nuair a bhí sé ann. Fuair Coláiste Pheadair an síneadh nua aimseartha agus bhí gach rud eile nuachóirigh freisin. Sa bhliain [[2011|2011]], d’éirigh sé as an phost tar éis 14 bliain agus gan amhras d’fhag sé  an scoil lán le háiseanna den scoth agus an scoil an-mhór sa chiorcal oideachais. Faoi dheireadh, sna [[1960]]<nowiki/>s bhí a lán líomhaintí maidir le náire gnéas sa Deoise Fearna go háirithe i gCliarscoil Coláiste Pheadair. Ní raibh an tuarisc Fearna go maith ar chur ar bith. Bhí an tuarisc seo lán le híomhanna diúltacha agus le scéalta an-imníoch. D’fhoilsíodh an tuairisc sa bhliain [[2005]].<ref name=":0" /> '''''Príomhthorthaí:''''' '''''(a)  ''''' Níof thuairiscigh an tEaspag [[Donal Herliny]] aon iompar mínormálta maidir le mí-úsáid gnéis. '''''(b)  ''''' Cosúil leis an tEaspag Brendan Comiskey ní dhéanann sé aon rud. '''''(c)    '''''Níor fhiosraigh na gardaí na gnéas mí úsáid i gceart roimh [[1990|1990.]] '''''Líomhaintí:''''' '''''(a)   ''''' Na corraitheach gnéasach ar na déaga cailiní in aice le haltóir leis an sagairt. '''''(b)   ''''' Bhí formhór na líomhaintí lán le gníomhaíochtaí gnéas. Níl aon líomhaintí mar gheall ar éigniú. Bhí formhór na líomhaintí sagairtí thíos: [[Rev Donal Collins]] [[Rev James Doyle]] [[Rev Martin Clancy]]<ref name=":0">Gahan, John. ''The Secular Priest Of The Dioceses Of Ferns''. 2000. Print.</ref> Bhí an tuarisc seo an costasach. Dúradh gurbh fhiú 1.9 mhilliún é. Mar fhocail scoir faoi Thuairsc Fearna. Mar a dúirt mé cheana bhí gach rud sa leabhar an diúltach agus lán le híomhanna  imníoch.. Tar éis na blianta , tharla líomhaintí mar an gcéanna  i nDeoise eile in Éirinn. Mar toradh, tháinig meath mór ar na daoine a théadh ar aifreann. Tháinig meath mór ar na sagairtí freisin. Faoi láthair tá a lán paróistí ag fulaingt mar gheall ar sin. === Spóirt === Tá traidisúin an láídir agus bródúil maidir le [[Cumann Lúthchleas Gael|GAA]] i gColáiste Pheadair. Imríonn [[Cumann Lúthchleas Gael|GAA]] páirt lárnach faoi fhéiniúlacht agus spiorad pobal i gColáiste Pheadair. Tá spóirt an tabhactach agus imríonn sé ról lárnach i saol an chuid is mó don mic léínn. Ar dtús sa [[1930]]<nowiki/>s,40s agus an chéad páírt sa [[1950]]<nowiki/>s ba é peil an príomh spóirt ach ní bhfuair siad aon rath.  Tháinig [[Ned Power]] chuig Coláiste Pheadiar sa bhilian [[1950]] agus  b’fhearr iomáint é agus tháinig dearcadh mór ar iomáint<ref name=":2" />. D’oibrigh Ned Power go dian. Mar thoradh, bhuaigh Coláiste Pheadair Coláiste Craobh na hÉireann na blianta [[1962]],[[1967]],[[1968]] agus [[1973]] agus faroar chaill siad cluichí ceannais sna blianta [[1960]],[[1964]] agus [[1983]]<ref name=":2">''The Power And The Glory''. Alan Ahearne, 1991</ref>. Go híorónta, bhuaigh siad gach cluichí ceannais tar éis an imir arís. Is sort ré órga i stair spóírt i gColáiste Pheadair. Bhí  ainm neacha cáiliúla ar na foireann iontach cosúil le Quigleys, O Connors , Tom Dempsey agus a lán fear  eile. D’imir na leaids a luaigh mé ar fhoireann Loch Garman agus gan amhras D’imir siad ról lárnach sa bhliain [[1996]] nuair a bhuaigh Loch Garman craobh na hÉireann. D’ainneoin na n-iarrrachtaí ar a lán múinteoirí,thuill siad aon rud. Anuraidh bhuaigh an foireann sinsearach  Cluiche Ceannais Laighean in aghaidh An Mót ach chaill siad  Cluiche Ceannais na hÉireann i bPáirc an Chrócaigh in aghaidh Naomh Bréanainn ó Chill Airne i gcontae Ciarraí. Fuair Coláíste Pheadair rath i lúthchleasaíocht agus liathróíd láimhe freisin. In onóír de Ned Power agus an ról a d’imrí sé i Coláíste Pheadair bhí cluiche cleachtadh ag imirt idir Loch Garman agus Cill Chainnigh ar an bpáirc iomáint nua ar champus Coláiste Pheadair sa bhliain 1991<ref name=":2" />.Anuais ar sin, bhí an páirc imeartha darbh ainm “Páirc Ned Power”. Bhí an lá seo an leithleach mar bhí a lán sean scoláire ag imirt ar fhoireann Loch Garman. Sa iomáint, is é [[Coláiste Ciarán]] a sean-naimhde ar Choláiste Pheadair. Bhí stair an láidir idir gach Coláiste agus tar éis na blianta bhuaileadh le chéile go rialta agus bhí iomaíocht deas idir na foirne. Dimir siad a lán cluiche claisaiceach i bpáirc “Coolcots” nó ar gort “Fennesy”. == Áiseanna == Tá Coláiste Pheadair lán le háiseanna acadúla agus spóirt. Sa bhliain 2009 bhí an síneadh nua aimseartha críochnaithe. Fuair siad ranganna nua chomh maith le seomraí eolaíochta, seomraí grafaic theicniúil, seomra dramaíochta agus ceoil, an seomra ríomhaireachta agus  oifig nua.<ref name=":1" /> Mar a dúirt mé chéanna tá Coláiste Pheadair lán le háiseanna spóirt agus sa bhliain 1982 chabhraigh an “Past Pupils Union”go mór. D’iompair siad a lán ócáidí ag báiliú airgid agus mar thoradh fuair Coláiste Pheadair an spórtlann nua aimseartha ag an am. Sa bhliain 2001 bhí an spórtlann agus an arás “St Ibars” athchóirithe. Fuair siad maoiniú ón  [[Roinn Iompair Turasóireachta agus Spóirt.]] == An curaclam == Tá an [[An Teastas Sóisearach|Teastas Sóisearach]], an [[idirbhliain]] agus an [[Ardteistiméireacht]] ar fail i gColáiste Pheadair. Tá an Curaclam Teastas Sóisearach lán le rogha. Tá ábhair cosúil le Béarla, Mata, Gaeilge, Réiligúin,tíreolaíócht, eólaíocht , staidéar gnó, corpoideachais, SPHE, CSPE agus an staidéar ríomhaire éigeantach do gach mic léinn Tá ábhar roghnach cosúil le Gearmáinis,Fraincis,ceol,ealaín,grafaic theicniúil agus adhmadóireacht ar fáil freisin.<ref name=":1">https://www.stpeterscollege.ie/</ref> Tá idirbhliain roghnach i gColáiste Pheadair. Foghlaimíonn na mic léínn a lán scíleanna nua sa bhliain seo cosúil le scíleanna sóisialta, acadúil agus pearsanta. Is dócha go neíreoidh na mac léínn an nua aibíocht. Téann na scolárí ar thaithí oibre freisin agus is taithí an fiúntach dar leis an scoil. Faigheann siad léargas den scoth maidir le saol oibre.<ref name=":1" /> Cosúil leis an Teastas Sóisearach tá a lán ábhar ar fáil freisin san Ardteistiméireacht. Gan amhras tá  Béarla , Mata agus Gaeilge éigeantach agus tá cúig ranganna do na hábhair seo a luaigh mé gach seachtain. Tá corpoideachais agus reiligúin ar siúl dhá uair sa tseachtain freisin. Bíonn  na mac léínn ag staidéar ceithre ábhar roghnach freisin agus tá rogha den scoth ar fáil- fraincis, Gearmáinis, gnó, stair,tíreolaíocht, eolaíocht talmhaíocht,bitheolaíocht,ceimic, fisic , matamaitic fheidhmeach, ceol ealaín agus adhmadóireacht.<ref name=":1" /> == IT Ceatharlach == Tá [[IT Ceatharlach]] suite ar champus Coláíste Pheadair. Tá sé suite sa sean cliarscoil. Tá a lán cúrsaí ar fáil ar an gcampus seo agus tá sé ag méadú gach bhliain. Bunaíodh é  i Loch Garman sa bhliain [[1995]] agus anois tá 900 mac léinn ag staidéar ar an gcampus seo. Tá a lán scoláíre lánaimseartha agus páirtaimseartha ag staidéar ann. ==Daoine cáiliúla a bhaineann le Coláiste Pheadair== [[Colm Tóibín]] agus [[John Banville]] – is scríbhneoirí den scoth iad. Scríobh siad a lán cuntais iontach. [[Patrick Pendergast]] Is uachtarán é i g[[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath|Coláiste na Tríonóide]]. [[Jamie Codd]]- an marcach iontach. == Tagairtí == [[:Íomhá:///C:/Users/aodha/Documents/irish thesis irish version.docx# msoanchor 1|[a1]]] <references /> [[Catagóir:Cliarscoileanna]] rv3f8cd5p3cs3wgxyk4yirxn1qbrzhm 0 83235 1086316 1053181 2022-08-23T02:04:40Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Tá Tatairis (ainm dúchais: татар теле; татарча) ina teanga Tuirice a labhraíonn muintir Tatar i gceantar [[an Tatarstáin]], [[An Bhaisceartastáin]] agus Nizhny Novgorod Oblast, [[an tSibéir|sa tSibéir]]. Tá gaol aici leis an teanga ‘Crimean Tatar’, agus tá roinnt comhinthuigeacht idir eatharthu, ach níl siad ina teanga céanna. Scríobh Ramazan Baytimerov focail le haghaidh Amhráin Stáit Poblacht an Tatarstáin i 2013. [[File: Flag_of_Tatarstan.svg|thumb|Bratach Tatarstan]] Éist le “Татарстан Республикасы Дәүләт гимны“ (nó “Tatarstan Respublikası Däwlät gimnı”, san aibítir Laidine)<br>[[File:National Anthem of the Republic of Tatarstan with words.ogg]] == Canúintí == Tá trí príomhchaúintí: Mişär (san iarthar), Kazan (sa lárcheantar), agus an chanúint Sibéarach (san oirthear). D’imríonn [[an Rúisis]] tionchar mór ar graimeadach agus friotail an teanga. Úsáidtear focail agus nathanna cainte Rúiseach in abairtí atá Tatair ó thaobh gramadach ach go háirithe i gKazan. Is é Gabdulkhay Akhatov ceann dena saineolaithe is mó ar ábhair teangeolaíocht Tatair. == Stair na Teanga == Is [[Teangacha Tuircice|teanga Tuirice]] í an Tatairis. Tá na teangacha Bulgar agus Kipchak mar shinsear an Tatairis, ach tá na dhá ceann dóibh imithe in éag anois. Tá mionthionchar [[an Araibis|Arabach]], [[an Pheirsis|Peirseach]], agus [[an Rúisis|Rúiseach]] le fheiscint sa teanga freisin. Labhraítear Tatairis Chrímeach [[an Chrimé|sa Chrimé]], ach is mó cosúileachtaí atá aici leis [[an Tuircis]], de bharr ollthionchar an teanga sin uirthi. Tá an teanga litríochta Tatairis bunaithe ar an lárchanúint (.i. Kazan) agus ar an tseanteanga, İske Tatar Tele. Is teangacha Kipchak atá iontu, ach d’imir an teanga Bulgar ársa ón Volga tionchar orthu freisin. == Dáileadh Tíreolaíochta == Labhraíonn timpeall 5.3 milliún daoine an teanga sa [[Rúis|an Rúis]], agus tá sí le cloisteáil san [[Úcráin|an Úcráin]], [[an tSín]], [[an Fhionlainn]], [[an Tuirc]], agus [[An Úisbéiceastáin]] freisin, chomh maith le han-chuid tíorthaí eile. Tá níos mó ná 7 milliún daoine a labhraíonn an Tatar ar domhain. Sa dhaonáireamh 2010, mhaíomh 69% den Tatair Rúisis go raibh an teanga ar eolas acu. Sa Tatarstáin í féin, d’ardaigh an ceatadán go dtí 93%. San oblast comharsan, an Bhaisceartastáin, mhaíomh 67% na Tatair, 27% na Bhaisceartí, is 1.3% na Rúisigh go raibh cumas acu inti. of59k0f8p2arxqr1ac2akvkvk01omvn 0 83248 1086329 1064354 2022-08-23T02:07:20Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is comhlacht smideadh é [[Inglot Cosmetics]] (Cosmaidí Inglot). Bunaíodh an comhlacht Inglot Cosmetics Limited i [[1983]] le [[Wojciech Inglot]],<ref name=":1" /> Bhain sé céim amach sa cheimic agus ansin thosaigh sé ag déanú cosmaidí. Scaoil sé an chéad táirge, [[vearnais ingne]] i [[1987]].<ref>https://www.beautylish.com/a/vxnpv/history-of-inglot-cosmetics</ref> Tá borradh mór faoin gcomhlacht anois. Tá [[470]] siopaí cosmaidi sa [[53]] tír, thar [[6]] ilchríoch ar fud an domhain. <ref name=":1">https://inglot.ie/about-us-worldwide INGLOT IS WORLDWIDE</ref> == Inglot Cosmetics na hÉireann == Is í [[Geraldine Swarbrigg]] an duine a chur Inglot in aithne don phobal na h[[Éireann]] sa bhliain [[2009]], i lár an culú eacnamaíochta.<ref name=":0" /> Roimh sin, thug sí [[Vero Moda]], [[Jack & Jones]], Exit agus Aldo chuig Éireann freisin.<ref name=":2">https://www.image.ie/business/meet-the-2017-lifetime-achievement-winner-at-the-businesswoman-of-the-year-awards-103623</ref> Is iad Geraldine agus Tommy, an leanúin posta an comh-scairshealbhóir don chomhlacht in [[Éirinn]]. Is gnó teaghlaigh atá acu agus oibríonn a páiste Jane agus Peter leis freisin agus is iad an bainisteoir ginearálta agus an stiúrthóir bainistíochta don chomhlacht faoi seach. Rinne Jane caidreamh poiblí agus bainistíocht imeachtaí in ollscoile agus rinne Peter cuntasaíocht agus gnó sa choláiste. <ref>https://bizplus.ie/inglot-cosmetics-booked-e200k-profit-2016/</ref> Tá an ceannoifig ar Inglot suite i [[Muileann gCearr]] in [[Éirinn]].<ref name=":0">https://inglot.ie/about-us-ireland LEADING MAKEUP, BEAUTY AND COSMETICS BRAND IN IRELAND</ref> Tá [[16]] siopa ar fud na tíre anois agus tá siopa amháin i g[[Caisleáin Nua]] i [[Sasana]] freisin. D’oscail sé i nDeireadh Fómhair [[2017]] i [[Cearnóg Eldon]]. Bhí lucht leanúna acu i [[Sasana]] go dtí sin. Is é [[Baile Ghleann na Life]] an céad siopa a oscailte in [[Éirinn]]. D'oscail sé i [[2009]].  Tá [[seacht]] siopaí i m[[Baile Átha Cliath|Baile Átha Cliath]], dhá siopa i g[[Corcaigh]], agus ceann amháin i [[Luimneach]], i n[[Dún Dealgan]], i m[[Béal Feirste|Beal Feirste]], i b[[Port Láirge]], i m[[Baile Átha Luain|Baile Átha Luain]] agus i n[[Doire]]. <ref>https://inglot.ie/storelocator/</ref> D'oscail sé Inglot i bPortLáirge agus Doire i 2017. Tá suíomh idirlíon rathúil in úsáid freisin ar [[www.inglot.ie]]. <ref name=":0" /> Tá an síomh an-easca a húsáid agus tá sé leagta amach go mhaith. Le beagnach [[5,000]] siopaí suite ar fud an domhain, is léir go bhfuil Inglot Cosmaidí ceann de chomhlachtaí cosmaidí is mór atá ann, agus freisin bhuaigh ceann de siopaí, Inglot i n[[Dún Droma]] gradam den siopa is fearr den chúpla bhliain trasna an comhlacht. Tá athchóiriú galánta déanta ar cúpla siopaí atá suite ann, san áireamh an siopa Inglot i [[Jervis]]. Cuireann Inglot treise ar dathanna geal agus tá an-ghnaoi ag na daoine orthu. Is é an spriocghrúpaí ná daoine idir [[18]] go [[25]] bliana daois go hiondúil. [[Íomhá:Katie Inglot make up look.jpg|mion]] An rud is suimiúil faoin smideadh Inglot mar tá sé i mionlach de comhlachtaí go bhfuil sé cruálacht saor i gcompáráid le gcomhlachtaí eile a bhíonn ar an margadh, ní déantar tástálácha ar ainmhí. <ref name=":1" /> Ach, déanannn MAC, Benefit, Maybelline agus comhlachtaí móra eile tástálácha ar ainmhí. <ref>https://www.petalatino.com/en/blog/beauty-brands-you-thought-were-cruelty-free/ 12 BEAUTY BRANDS THAT YOU THOUGHT WERE CRUELTY-FREE (BUT AREN’T)</ref> I líne leis sin, sa [[2017]] thóg sé isteach an eco pallet, is é páirteach den chóras saoirse atá acu. == An córas saoirse == Is páirt den córas seo an cuid is mó den na táirgí atá agaibh in Inglot. Ceadaítear táirgí difriúla a mheascadh lena chéile go oireann an duine. Tá pailéidí, scáthú súla, púdar aghaidhe, folaitheora, púdar malaí, luisneach púdair agus béaldatha ann. Tá réimse pailéidí ann de gach uile chineál. Is léir go bhfuil siad idéalach mar tú ag taisteal nó rud mar sin mar tá tú ábalta na tairgí is coitianta atá agat a chuir le chéile sa pailéid céanna. == Táirgí == Don aghaidh agus corp tá prímeálaigh, bonnsmidead, folaitheoir, púdar, luisneach agus sprae na haghaidhe ann. Tá scáthú súile don pailéad saoirse, glóthach mhalaí, dathlíocha, línitheoir súile, mascára agus fabhraí le fáil don súile. Tá béaldathanna, béaldathanna don pailéad saoirse, béalpionsail agus snas béil ann. Tá go leor oiriúintí le fáil ar líne agus sna siopaí freisin. Tá bailiúchán iontach de scuab smideadh ann, an 38SS, an 4SS, 31T, 10s, 15BJF agus 6SS ina measc. Tá 'Blackout' agus 'All that Glitters' bosca bronntanas ann agus is léir go bhfuil an-tóir air timpeall Nollaig agus Lá na Máithreacha nó laethanta mar sin de. Is é an bonnsmidead HD é a bhfuil an-éileamh air. Is léir go bhfuil 17 himreacha ann agus €33 an praghas miondíola atá air. <ref>https://inglot.ie/makeup/face-body/foundation/hd-perfect-cover-up-foundation.html</ref> Tá AMC línitheoir súile uimhir 77 ann freisin agus an táirge is clúiteach sa Inglot ná an táirge, Duraline. Tá sé béaldathanna sról nua curtha amach acu le déanaí don phobail na hÉireann. Tá go leor bailiúcháin ag Inglot agus tá siad le fáil ar líne agus sna siopaí. Mar shampla, tá Matte It Be, What a Spice, Ms Butterfly, Agnieszka Radwanska, Rise agus Shine, The Star In You, Febulous, Glow Out, Italian Kiss agus an Signature Palette ann. Bhí an Signature Palette ar an gclár teilifís [[Ireland AM]] agus cuir os comhair an phobail i 2017. == Cúrsaí == Tá go leor cúrsaí le fáil do dhuine chun feabhas a chur ar na scilleanna atá acu. Tá cúrsa ‘Inglot Eyes’, ‘Introduction to Artistry’, ‘Social Media Diva’, ‘Teenage Bootcamp’ agus ‘Inglot’s Pro Course’ le fáil. <ref>https://inglot.ie/courses COURSES</ref> Tá fiche faoin gcéad ráta lascaine le fáil don na rannpháirtí i rith an cúrsa. Tá phragasanna ag dúl ón €99 go €500.Tá siad ag súil cúpla huaire i rith na bliana sa siopaí éagsúla. Déanann siad nuamhaisithe freisin agus is €35 é an praghas. Tá búntáiste amháin ann, tá an praghas infhuascailte agus faigheann tú smideadh ar áis. Tá dearbhán bronntanais le fáil freisin. Tá ceathaí le fáil ar feadh tríocha nóiméad agus huair amháin ar €15 agus €30 faoi seac.<ref>https://inglot.ie/gift-vouchers.html</ref> Tá réimse leathan smideoir ann in Inglot. Mar shampla tá smideoir ginéaralta ann, speisialtóir meán sóisialta, speisialtóir táirge, smideoir sinsir, traenálaí ar an láthair, bainisteoir don siopa agus smideoir an fhoireann PRO. Faigheann an smideoir ginéaralta €9.50 san uair. Cúpla bhliain ó shin, bhí cead agat obair le Inglot má bhíonn smideoir féinoilte tú, ach aníos is riachtanas gur bhain tú deimhniú cáilíochta amach. Bhí gníomhach ar líne agus cuir do thalann os comhair den phobail. Déanfar CV tréan freisin agus cuir sé go careers@inglotireland.com<ref>https://inglot.ie/become-inglot-mua</ref>. Dá mbeadh iarratas maith agat agus má bhíonn fóluntas ann bheidh agallamh agat. Dá mbeadh an scil, pearsanta agus díograis agat bheidh seans maith leis. == Foireann PRO == Gach bhliain, tá fhoireann PRO ann ón siopa éagsúla agus déanann siad an seó bóthair atá ag Inglot agus bíonn taispeántas smideadh ann. Bíonn na dticéadí €15 agus bhain tú teastas ann. Bíonn an craic ann agus sa bhliain 2018 bíonn cúig seónna ann i [[Droichead Átha]], [[Loch Garman]], [[An Cabhán]], [[Ceatharlach]] agus i [[Contae Mhaigh Eo|Maigh Eo]]. Bhí [[Aimée Conroy]], [[Lorna Ryan]], [[Orla Crossan]], [[Niamh Cleary]] agus [[Keilidh Cashell]] ar an fhoireann PRO 2017 agus tá Lorna, Niamh agus Aimée fós ann agus tá [[Jade Ward]], [[Katie Moran]] agus [[Jake Meehan]] ann aníos freisin. <ref>https://inglot.ie/meet-our-pro-team</ref> Déanann an fhoireann PRO an seó bóthaire, scannán a dhéanamh de laethanach Inglot ar líne agus tá siad ann chun Inglot a chur cinn tríd na meáin shoisialta. Tá fabhraí nua eisithe acu tiomanta don an PRO team 2018 agus tá siad ainmnithe tar éis iad. €14 an praghas miondíola atá air. D’obair [[Keilidh Cashell]] le Inglot. Is smideoir í agus tionchar an mór ar gcailíní agus buachaillí  fud na tíre agus nuiar a bhí sí ag obair in Inglot, rinne sí scáthú súile féin le Inglot, níl sé ar fáil aníos mar tá sé díolta amach. Tá na uimhireacha 63, 308, 325, 74, 311 ann agus tá siad le fáil le scáthú súile don pailéad saoirse astu féin. Tá máistir-ranganna acu i rith na bliana freisin agus tá tú ábalta foghlaim ón an smideoirí san siopa sin. Cuid den am, tá costas ann chun dul ach tá cúpla máistir-ranganna saor in aisce. Gach deardaoin, cruthaigh smideoir amháin cuma smideadh agus úsáídeann siad #inglottrendthursday ar an idirlíon agus athchruthaigh daoine é agus beidh seans acu duais a fháil ón Inglot. Leis sin, tá ‘táirge don seachtain’ acu agus tá siad cuir ar taispeáint sna siopaí go léir. An bhliain seo, tá an chéad seó duais ag Inglot. Bhí sé ar siúl ar an 25 lá de Mhí Márta san óstán Radisson Blu , Golden Lane i m[[Baile Átha Cliath]]. Bhí deich n-earnáilí ann agus socrú an phobail leis na buaiteoirí: <ref>https://inglot.ie/awards</ref> # Inglot smideoir (níos mó ná bliain amháin): [[Caoimhe Kelly]] # Duine nua ag Inglot: [[Aron Whelan]] # Inglot ball de fhoireann PRO: [[Niamh Cleary]] # Inglot speisialtóir táirge: [[Chloe Creighton]] # Inglot traenálaí ar an láthair: [[Lydia Everett]] # Inglot speisialtóir meán sóisialta: [[Jake Meehan]] # Inglot siopa den bhliain: [[Baile Ghleann na Life]] # Smideoir gan iomrá den bhliain:[[Emma C Makeup]] # Ag teacht den réalta smideoir: [[Keilidh Cashell]] # Andúileach Inglot den bhliain: [[Leah Kelly]] == Eolas eile == Is é DPD an comhlacht seachadta a oibríonn le Inglot Scríobhann Jane colún áilleacht seachtainiúil ar Dublin Live freisin. <ref>https://www.dublinlive.ie/all-about/inglot</ref> Bhí an glanfhiúchas i 2016 timpeall €700,000. <ref>https://bizplus.ie/inglot-cosmetics-booked-e200k-profit-2016/</ref> Bhí 119 duine ag obair le Inglot i 2016 agus anois tá níos mó ná 300 daoine ag obair leis in Éirinn<ref>https://www.independent.ie/business/small-business/inside-the-inglot-ireland-family-as-their-awardwinning-makeup-firm-hits-the-uk-36302094.html</ref>, is léir go bhfuil siad ag fás agus ag fairsingiú. Tá seachadadh in aisce atá acu ar líne má chaithfeá tú níos mó ná €60. == Gradam == * ''Retail Excellence Awards - Best Digital Campaign Category'' 2016 don Foireann PRO don seó bhothair atá acu agus sa bhliain 2017 don An Signature Collection. <ref name=":0" /> * Gradam ''Stellar Magazine Beauty Hero 2018'' - AMC gel liner #77<ref>https://www.instagram.com/p/BfOMFGWAyAM/?hl=en&taken-by=janeinglot</ref>. * ''Gradam IMAGE'' ''Beauty 2018'' - Inglot signature collection, tairge súla is fearr * Geraldine Swarbrigg - gradam saol gaisce ag Image mná gnó den bhliain<ref name=":2" /> * Ainmním Jane Swarbrigg don gradam ''Image'' mná óg gnó den bhliain<ref>https://www.image.ie/business/shortlist-announced-for-image-businesswoman-of-the-year-awards-2017-100531</ref> * ''<nowiki/>Goss.ie Awards 2017'' - Bhuaigh Jane 'Girl Boss''<nowiki/>''' den bhliain<ref>http://goss.ie/the-gossies-2017/winners-gossies-2017-sponsored-unislim-96849</ref> * ''Shemazing awards 2017'' <ref>https://www.shemazing.net/shemazing-awards-2017/</ref> - Bhuaigh Jane '<nowiki/>''Trai<nowiki/>lblazer''' den bhliain. ''<nowiki/>'' == Na Meáin Soisialta == Suíomh idirlíon [https://inglot.ie/ www.inglot.ie] [https://www.youtube.com/user/inglotireland Youtube] Inglot Ireland - 12,998 rannpháirtithe Instagram inglotireland 181,000 [https://www.facebook.com/Inglot-Make-Up-Ireland-153416228012372/ Facebook] Inglot Make Up Ireland 147,436 Snapchat inglotireland Twitter inglotireland 10,800 (Faighte ar 22/03/2018) == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-gnó}} b0kt0myvg02alackbc7j3vtbr2r0kci 0 83526 1086357 1071028 2022-08-23T02:15:46Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh-mar|codanna uathaistrithe de réir cosúlachta}} '''Peil le haghaidh Cairdeas''' Is clár sóisialta idirnáisiúnta do pháistí í Péil Cairdis, atá eagraithe le Gazprom ar bhonn bliantúil. Tá an clár seo dírithe ar fhorbairt mheasa ag páistí ó tíortha éagsúla ar chultúir agus phobail dhifriúla; chomh maith le sin léiríonn sé luachanna uilíocha agus saol sláintiúil don aos óg<ref><nowiki>https://www.sportindustry.biz/news/football-friendship-project-returns</nowiki></ref>. Mar chuid den chlár seo glacann peileadóirí 12 bhliana d’aois ó tíortha éagsúla<ref>inserbia.info/today/2014/04/gazproms-football-for-friendship-2014</ref> páirt i bhfóram bliantúil idirnáisiúnta do pháistí, i gcraobh domhanda Pheil Cairdis agus i Lá Idirnáisiúnta Peile agus Cairdis <ref>www.newswire.ca/en/story/1505319/europe-and-asia-to-meet-within-football-for-friendship-international-children-s-social-project-of-gazprom</ref> Tugann FIFA, UEFA, na Náisiúin Aontaithe, an Coiste Oilimpeach agus an Coiste Parailimpeach, cinn stáit, rialtais agus cónaidhmeanna peile i dtíortha éagsúla, carthanachtaí idirnáisiúnta, cumainn phoiblí agus príomhchlubanna peile tacaíocht don clár seo<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sport-express.ru/football/gazprom/reviews/futbol-dlya-druzhby-2018-obyavleny-imena-uchastnikov-programmy-ot-rossii-1401229/|teideal="Футбол для дружбы" 2018: объявлены имена участников программы от России!|dáta=2018-04-25|work=www.sport-express.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Is é an Grúpa Cumarsáide AGT (an Rúis) oibritheoir domhanda an chláir <ref>www.prnewswire.com/news-releases/young-football-players-from-24-countries-of-europe-and-asia-meet-at-third-international-childrens-football-for-friendship-forum-506472841.html</ref> == Stair == === Peil le haghaidh Cairdeas 2013 === An chéad idirnáisiúnta fóram leanaí peile le haghaidh cairdeas bhí ar siúl ar 25 Bealtaine 2013, i Londain. Ghlac 670 leanbh ó 8 tír páirt ann: ón mBulgáir, an Bhreatain Mhór , an Ungáir, an Ghearmáin, an Ghréig, an Rúis, an tSeirbia agus an tSlóivéin. an Rúis bhí ionadaithe ag 11 fhoireann peile ó 11 cathracha Rúisis sin beidh óstach an Cluichí Cupa Domhanda FIFA i 2018. Ghlac na foirne sóisearacha de chlubanna Zenit, Chelsea, Schalke 04, Crvena Zvezda clubanna, buaiteoirí lá spóirt na leanaí Gazprom, agus buaiteoirí fhéile Fakel páirt sa fhóram freisin'''.'''<ref><nowiki>https://archive.is/20150515191023/http:/fcbusiness.co.uk/news/article/newsitem=2379/title=franz+beckenbauer+kicks+off+gazprom%92s+%91football+for+friendship%92+campaign</nowiki></ref> Le linn an fhóraim, labhair na páistí lena gcomhghleacaithe ó thíortha eile, agus peileadóirí cáiliúla, agus d'fhreastail siad ar Chluiche Deiridh na Seaimpíní UEFA i 2012/2013 ag Staidéar Wembley.<ref>www.ntv.ru/sport/627113</ref> Ba é an toradh a bhí ar an bhfóram litir oscailte inar chruthaigh na páistí ocht luachanna an chláir: cairdeas, comhionannas, ceartas, sláinte, síocháin, dílseacht, bua agus traidisiúin Níos déanaí cuireadh an litir chuig ceannairí UEFA, FIFA agus IOC. I mí Mheán Fómhair 2013, le linn cruinnithe le Vladimir Putin agus Vitaly Mutko, dheimhnigh Sepp Blatter go bhfuair sé an litir agus dúirt sé go raibh sé réidh chun tacú le Peile le haghaidh Cairdeas.<ref><nowiki>https://web.archive.org/web/20150522173321/http:/www.epochtimes.de/service/vladimir-putin-und-fifa-praesident-joseph-s-blatte-bei-football-for-friendship-222</nowiki></ref> === Peil le haghaidh Cairdeas 2014 === Tionóladh an dara séasúr den chlár Peile le haghaidh Cairdeas i Liospóin an 23-25 Bealtaine 2014 agus ghlac níos mó ná 450 déagóirí ó 16 tír isteach: An Bhealarúis, an Bhulgáir, an Bhreatain Mhór, an Ungáir, an Ghearmáin, an Iodáil, an Ísiltír, an Pholainn, an Phortaingéil, an Rúis, an tSeirbia, an tSlóivéin, an Tuirc, an Úcráin, an Fhrainc agus an Chróit. Ghlac na peileadóirí óga páirt sa fhóram idirnáisiúnta Peile le haghaidh Cairdeas, comórtas i peil na sráide agus d'fhreastail siad ar Chluiche Deiridh na Seaimpíní UEFA i 2013/2014.<ref name=":0">www.euronews.com/2014/05/27/football-for-friendship-teaching-values-through-football</ref> An buaiteoir de na Tournament Peile Sráid Idirnáisiúnta i 2014 bhí an Benfica sóisearach foireann  (An Phortaingéil). An toradh de na dara séasúr de na clár bhí an toghchán de a ceannaire de an peile le haghaidh cairdeas gluaiseacht. Ba é Felipe Suarez ón bPortaingéil. I mí an Mheithimh 2014, mar cheannaire na gluaiseachta, thug sé cuairt ar an naoú tournament peile idirnáisiúnta óige mar chuimhne ar Yuri Andreyevich Morozov.<ref>www.lazionews.eu/settore-giovanile/oltre-450-ragazzi-riuniti-da-gazprom-in-occasione-del-secondo-forum-internazionale-football-for-friendship/</ref> === Peil le haghaidh Cairdeas 2015 === Tionóladh an tríú séasúr de chlár sóisialta idirnáisiúnta Peile le haghaidh Cairdeas i Meitheamh 2015 i mBeirlín. rannpháirtithe óga ó an mór-roinn na hÁise – páistí's foirne peile ón tSeapáin,  tSín agus ón Chasacstáin - ghlac páirt sa chlár den chéad uair. San iomlán, foirne sóisearacha ó 24 peile clubanna ó 24 tír ghlac páirt i an tríú séasúr.<ref name=":1">www.noodls.com/viewNoodl/28582380/oao-gazprom/young-football-players-from-24-countries-of-europe-and-asia-</ref> Labhair na peileadóirí óga lena gcomhghleacaithe ó thíortha eile agus réaltaí peile domhanda, lena n-áirítear ambasadóir domhanda an chláir Franz Beckenbauer, agus ghlac páirt freisin sa chomórtas idirnáisiúnta peile sráide i measc na foirne sóisearacha. An buaiteoir de an Comórtas Peile Sráid Idirnáisiúnta i 2015 bhí an Mear sóisearach Foireann (An Ostair).<ref name=":1" /> Clúdaigh imeachtaí an tríú séasúr den chlár Peile le haghaidh Cairdeas faoi thart ar 200 iriseoir ó na foilseacháin is mó ar domhan, chomh maith le 24 tuairisceoir óga ón Eoraip agus ón Áise, a bhí ina mbaill den Lárionad Preas Idirnáisiúnta do Leanaí.<ref name=":1" /> An deireadh de 2015 bhí an searmanas de dámhachtana an Naoi Luachanna comórtas, a bhí bhuaigh ag Barcelona peile Club  (An Spáinn). Roghnaíodh an buaiteoir ag na páistí a ghlac páirt i vótáil domhanda i ngach ceann de na 24 tíortha rannpháirteacha ar an oíche roimh an bhFóram.<ref name=":1" /> Ag deireadh an Fhóraim, lean na rannpháirtithe ar fad leis an traidisiún ag freastal ar an gCluiche Samhraidh UEFA 2014/2015 ag Cluichí Oilimpeacha na mBeirlín<ref>www.prnewswire.com/news-releases/young-football-players-from-24-countries-of-europe-and-asia-meet-at-third-international-childrens-football-for-friendship-forum-506472841.html</ref>.   === Peil le haghaidh Cairdeas 2016 === Tugadh tús Chlár Sóisialta Idirnáisiúnta na Leanaí Peile le haghaidh Cairdeas i 2016 mar chuid de phreasagallamh Hangout ar líne, a tionóladh ar 24 Márta i München le rannpháirtíocht ambasadóir domhanda chlár Franz Beckenbauer.<ref>www.mirror.co.uk/sport/football/news/franz-beckenbauer-reveals-hes-barcelona-7695610</ref> Sa cheathrú séasúr den chlár, chuaigh 8 bhfoireann sóisearacha (19) ó Asarbaiseáin, an Ailgéir, an Airméin, an Airgintín, an Bhrasaíl, Vítneam, an Chirgeastáin agus an tSiria ghlac páirt, mar sin tháinig líon iomlán na dtíortha rannpháirteacha amach 32.<ref>www.sgb-sports.com/index.php/fourth-gazprom-football-for-friendship-project-launches/</ref> Ar 5 Aibreán, 2016 ag vótáil don trófaí uathúil, an Naoi Luachanna comórtas thosaigh. Ghlac lucht leanúna ó gach cearn den domhan páirt i roghnú an buaiteoir, ach rinne an rannpháirtithe den chlár Peile do Cairdeas an cinneadh deiridh trí vótáil. Bhuaigh club peile Bayern (München) an Corn. Thug rannpháirtithe sa Football for Friendship gníomhaíochtaí an chlub chun tacú le leanaí le riachtanais speisialta, chomh maith le tionscnaimh chun cóireáil a sholáthar do leanaí i dtíortha éagsúla agus cuidiú leo siúd atá i ngátar.<ref name=":2">rbth.com/sport/2016/06/01/gazprom-brings-soccer-crazy-kids-to-milan-for-uefa-champions-league-final_599353</ref> Bhí an ceathrú fóram idirnáisiúnta do pháistí Peile le haghaidh cairdeas agus an cluiche deiridh den chomórtas idirnáisiúnta páistí i peile  sráide ghlac áit ar 27-28 Bealtaine, 2016 i Milano. An buaiteoir de an comórtas bhí an Maribor fhoireann  ó tSlóivéin. Ag deireadh an Fhóraim, lean na rannpháirtithe leis an traidisiún a bhí ag freastal ar Chluiche Deiridh Sraith na Seaimpíní UEFA. Clúdaigh níos mó ná 200 iriseoir imeachtaí an Fhóraim ó na príomh-mheáin sa domhan, chomh maith le Lárionad Preasa Idirnáisiúnta na Leanaí, a raibh iriseoirí óga ó na tíortha rannpháirteacha san áireamh.<ref>www.prnewswire.co.uk/news-releases/fourth-international-football-for-friendship-forum-brings-together-young-footballers-from-three-continents-581479171.html</ref> Ghlac peileadóirí óga ó chlub na Siria Al-Wahda páirt sa cheathrú séasúr de Peil le haghaidh Cairdeas, a bhí gan fasach roimhe seo. Cuimsiú na foirne Siria i measc rannpháirtithe an chláir, agus an cuairt de Leanaí Siria chun an imeachtaí i Milano bhí a tábhachtach céim  chuig sáraigh an aonrú daonnúil na tíre. Rinne bord eagarthóireachta spóirt Araibis an chainéil teilifíse idirnáisiúnta Rúis Inniu, le tacaíocht ó Chónaidhm Peile na Siria, scannán faisnéise "Trí lá gan chogadh" faoi na páistí a bhí rannpháirteach sa tionscadal. Ar 14 Meán Fómhair, 2016, thug níos mó ná 7,000 duine cuairt ar thaispeántas an scannáin i Damaisc.<ref>www.euronews.com/2016/05/31/football-for-friendship-syrian-youth-team-make-tournament-debut-in-milan</ref> === Peil le haghaidh Cairdeas 2017 === An t-ionad do an idirnáisiúnta leanaí sóisialta tionscadal Peil le haghaidh Cairdeas i 2017 bhí St Petersburg (An Rúis), agus bhí na himeachtaí deiridh ar siúl anseo ón 26 Meitheamh go dtí an 3 Iúil.<ref>www.live5news.com/story/34934258/fifth-season-of-gazproms-football-for-friendship-international-childrens-project-launched</ref> I 2017, mhéadaigh líon na dtíortha rannpháirteacha ó 32 go 64. Don chéad uair, d'fhreastail páistí ó Mheicsiceo agus na Stáit Aontaithe ar chlár Peile le haghaidh Cairdeas. Dá bhrí sin, d'aontaigh an tionscadal imreoirí óga de cheithre mhór-roinn - an Afraic, Eurasia, Meiriceá Thuaidh agus i Meiriceá Theas.<ref>finance.dailyherald.com/dailyherald/news/read/33918303/Fifth_Season_of_Gazprom's_Football_for_Friendship_International_Children's_Project_Launched</ref> Sa chúigiú séasúr<ref>www.abc6.com/story/34934258/fifth-season-of-gazproms-football-for-friendship-international-childrens-project-launched</ref> cuireadh an clár i bhfeidhm de réir coincheap nua: roghnaíodh peileadóir óg ó gach tír chun ionadaíocht a dhéanamh air. D'aontaigh na guys in ocht bhFoirne Cairdeas idirnáisiúnta,déanta ó bhuachaillí agus cailíní 12 mbliana d'aois, lena n-áirítear iad siúd atá faoi mhíchumas.<ref><nowiki>https://www.merrilledge.com/research/story?stryKey=600-201703161740PR_NEWS_USPRX____enUK201703165338-1</nowiki></ref> I gcúrsa tarraingt oscailte, socraíodh comhdhéanamh na foirne agus na seasaimh cluiche d'ionadaithe na dtíortha rannpháirteacha. Tionóladh an tarraingt i mód comhdhála Idirlín. ag ceann de na ocht cairdeas foirne bhí óg cóistí: Rene Lampert (An tSlóivéin), Stefan Maksimovich (An tSeirbia), Brandon Shabani (An Bhreatain Mhór), Charlie Sui (An tSín), Anatoly Chentuloyev (An Rúis), Bogdan Krolevetsky (An Rúis), Anton Ivanov (An Rúis), Emma Henschen (An Ísiltír). Ghlac Liliya Matsumoto (an tSeapáin), ionadaí d'ionad preas idirnáisiúnta Peile le haghaidh Cairde, páirt sa tharraing.<ref name=":3">www.newswit.com/.gen/2017-03-17/bafb838790ea60129b53d1add5e4ee99/</ref> An buaiteoir de an Corn an Domhain i Peil le haghaidh Cairdeas 2017 bhí an foireann "oráiste", a lena n-áirítear cóiste óg agus peileadóirí óga ó naoi dtír: Rene Lampert (An tSlóivéin), Hong Jun Marvin Tue (Singeapór), Paul Puig I Montana (An Spáinn), Gabriel Mendoza (An Bholaiv), Ravan Kazimov (An Asarbaiseáin), Khrisimir Stanimirov Stanchev (An Bhulgáir), Ivan Agustin Casco (An Airgintín), Horak Rómhánach (Poblacht na Seice), Hamzah Yusuf Nuri Alhavvat (Libia).<ref name=":3" /> An idirnáisiúnta pháistí fóram Peile le haghaidh Cairdeas bhí ar fhreastail ag Viktor Zubkov (cathaoirleach bhoird stiúrthóirí PJSC Gazprom), Fatma Samura (rúnaí ginearálta FIFA), Philippe Le Flock (stiúrthóir tráchtála ginearálta FIFA), Giulio Baptista Peileadóir na Brasaíle), Ivan Zamorano (buailteoir Sile), Alexander Kerzhakov (peileadóir Rúisis) agus aíonna eile, a d'iarr príomhluachanna daonna a chur chun cinn i measc an ghlúin óga.<ref>www.euronews.com/2017/07/06/football-brings-kids-together</ref> I 2017, thug an tionscadal níos mó ná 600,000 duine le chéile, agus d'fhreastail níos mó ná 1,000 leanbh agus daoine fásta ó 64 tír ar na himeachtaí deiridh i St Petersburg.<ref>stomp.straitstimes.com/singapore-seen/12-year-old-sporean-messi-wins-global-football-contest-in-russia</ref> === Peil le haghaidh Cairdeas 2018 === Bhí an 6ú séasúr Pheil Cairdis ar siúl ón 15ú Feabhra go dtú an 15ú Meitheamh 2018. Bhí na cluichí ceannais ar siúl i Moscó díreach roimh Corn FIFA an Domhain 2018. Ghlac peileadóirí agus iriseoirí óga ó 211 tír agus ceantar an domhain páirt ann<ref>www.euronews.com/2018/02/16/football-for-friendship-sets-stage-for-2018-world-cup</ref>. Thosaigh an clár 2018 go hoifigiúil leis an Tarraingt Oscailte Pheil Cairdis craolta beo, agus rinneadh 32 foireann peile dá bharr sin, i.e. Foirne Idirnáisiúnta Cairdis.<ref>www.thedailystar.net/sports/football/time-defender-bangladesh-1543027</ref> I 2018 fuair Foirne Idirnáisiúnta Cairdis ainmneacha speiceas neamhchoitianta agus speiceas i mbaol mar chuid den mhisean éiceolaíochta: *[[Eilifint na hAfraice]] *[[Dragan Chomódó]] *[[:en:Kipunji|Kipunji]] *[[:en:Giant_tortoise|Big Turtle]] *[[:en:Dama_gazelle|Dama Gazelle]] *[[Síota]] *[[Srónbheannach]] *[[:en:Angelshark|Angel Shark]] *[[Béar bán]] *[[Léamar]] *[[Ollbhéar Meiriceánach]] *[[Míolsiorc]] *[[:en:Three-toed_sloth|Three-Toed Sloth]] *[[Rí-chobra]] *[[Simpeansaí]] *[[Gairiál]] *[[:en:Western_gorilla|Western Gorilla]] *[[:en:Imperial_woodpecker|Imperial Woodpecker]] *[[:en:Saiga_antelope|Saiga]] *[[:en:Blond_capuchin|Blond Capuchin]] *[[Cóála]] *[[:en:Siberian_tiger|Siberian Tiger]] *[[:en:Grévy's_zebra|Grévy's Zebra]] *[[Órang-útan]] *[[Ollphanda]] *[[:en:Magellanic_penguin|Magellanic Penguin]] *[[:en:Rothschild's_giraffe|Rothschild's Giraffe]] *[[Míol mór dronnach]] *[[Gadhar seilge Afracach]] *[[Leon]] *[[Dobhareach]] *[[:en:Galápagos_sea_lion|Galápagos Sea Lion]] Ar an 30ú Bealtaine 2018 cuireadh tús le gníomh idirnáisiúnta Happy Buzz Day (Lá Dordáin Sona) mar chuid den mhisean éiceolaíochta sa gcaoi go mbeadh pobal an domhain spreagtha chun tacaíocht a thabhairt do chumainn a chosnaíonn speicis atá i mbaol. Ghlac páirceanna agus tearmainn náisiúnta na Rúise, na Stát Aontaithe, Neipeal agus na Ríochta Aontaithe páirt ann<ref>www.chronicle.co.zw/russia-opportunity-for-zim-youngsters/</ref>. Bhain na rannpháirtithe úsáid as busanna éiceolaíochta tiomáinte le gás nádúrtha i rith na gcluichí ceannais i Moscó.<ref>www.africanews.com/2018/02/17/football-for-friendship-draw-held-ahead-of-the-2018-world-cup//</ref> Tíortha agus ceantair a ghlac páirt sa gclár Pheil Cairdis 2018: #Comhlathas na hAstráile #Poblacht na hOstaire #Poblacht na Asarbaiseáin #Poblacht Dhaonlathach Dhaoine na hAilgéire #Oileáin Mhaighdean na Stát Aontaithe #Samó Meiriceánach #Anguilla #Antigua agus Barbúda #Poblacht Arabach na hÉigipte #Poblacht na hAirgintíne #Aruba #Barbadós #An Bheilís #Na hOileáin Beirmiúda #Poblacht Bolivarian na Veiniséala #An Bhoisnia agus an Heirseagaivéin #Oileáin Mhaighdean na Breataine #Buircíne Fasó #mór Diúcacht Lucsamburg #An Ungáir #Oriental Republic of Uruguay #Gabon Republic #Poblacht na Guine #Giobráltar #Brúiné Dárasamail #Stát Iosrael #Stát Catar #Stát Cuáit #Stát na Libia #Stát na Palaistíne #Grenada #Poblacht Heilléanach #An tSeoirsia #Poblacht Dhaonlathach Timor-Leste #Poblacht Dhaonlathach an Chongó #Poblacht Dhaonlathach São Tomé agus Príncipe #Poblacht Shóisialaigh Dhaonlathach na Srí Lanca #An Phoblacht Dhoiminiceach #Ríocht Hashemite na hIordáine #Poblacht Ioslamach na hAfganastáine #Poblacht Ioslamach na hIaráine #Poblacht Ioslamach Mháratáin #Poblacht na hIodáile #Poblacht na hÉimin #Oileáin Cayman #Ceanada #Daon-Phoblacht na Síne #Taipei na Síne (Taiwan) #Principality of Andorra #Principality of Liechtenstein #Co-operative Republic of Guyana #Daon-Phoblacht Dhaonlathach na Cóiré #Ríocht de Bairéin #Ríocht de Beilge #Ríocht de  Bhútáin #Ríocht de Danmhairge #Ríocht de Spáinne #Ríocht de Chambóid #Ríocht de Leosóta #Ríocht de Mharacó #Ríocht de hÍsiltíre #Ríocht de hIorua #Ríocht de hAraibe Shádach #Ríocht de Suíochlainne #Ríocht de Téalainne #Ríocht de Tonga #Ríocht de Sualainne #Kyrgyz Republic #Curaçao #Lao daoine Dhaonlathach Poblacht #Poblacht na Laitvia #Lebanese Republic #Poblacht de Liotuáine #An Mhalaeisia #Poblacht na Oileáin Mhaildíve #Stáit Aontaithe Mheicsiceo #Stát Plurinational na Bolaiv #An Mhongóil #Montserrat #People's Republic of Bangladesh #Stát Neamhspleách Nua-Ghuine Phapua #Stát Neamhspleách Samó #An Nua-Shéalainn #An Nua-Chaladóin #Poblacht Aontaithe na Tansáine #Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha #Oileáin Cook #Oileáin na dTurcach agus na Caicice #Poblacht na hAlbáine #Poblacht Angóla #Poblacht na Airméine #Poblacht na Bealarúise #Poblacht na Beinin #Poblacht na Bulgáire #Poblacht Bhotsuáin #Poblacht na Burundi #Poblacht Vanuatú #Poblacht na Háítí #Poblacht na Gambia #Poblacht Gána #Poblacht na Guatamala #Poblacht Ghuine-Bissau #Poblacht Hondúras #Poblacht Djibouti #Poblacht na Saimbia #Poblacht na tSiombáib #Poblacht na hIndia #Poblacht na hIndinéise #Poblacht na hIaráice #Poblacht na hÉireann #Poblacht na hÍoslainne #Poblacht na Chasacstáin #Poblacht na Céinia #Poblacht na Cipire #Poblacht na Coloimbia #Poblacht an Chongó #Poblacht na Cóiré #Poblacht na Cosaive #Poblacht Costa Rica #Poblacht Chósta Eabhair #Poblacht na Cúba #Poblacht na Libéir #Poblacht na hOileán Mhuirís #Poblacht Madagascar #Poblacht na Macadóine #Poblacht na Mhaláiv #Poblacht na Mailí #Poblacht na Málta #Poblacht na Mósaimbíc #Poblacht na Moldóive #Poblacht na Namaib #Poblacht na Nígéir #Poblacht na Nicearagua #Poblacht Rinn Verde #Poblacht Ioslamach na Pacastáine #Poblacht na Panama #Poblacht Paragua #Poblacht na Peiriú #Poblacht na Polainne #Poblacht na Portaingéile #Poblacht na Ruanda #Poblacht San Mairíne #Poblacht na Séiséil #Poblacht na Seineagáine #Poblacht na Seirbia #Poblacht Singeapór #Poblacht na Slóivéine #Poblacht Aontas Mhaenmar #Poblacht an tSúdáin #Poblacht na Suranam #Poblacht Siarra Leon #Poblacht na Táidsíceastáin #Poblacht na Tríonóide agus Tobága #Poblacht na Tuircméanastáin #Poblacht Uganda #Poblacht na hÚisbéiceastáine #Poblacht na Fidsí #Poblacht na hOileáin Fhilipíneacha #Poblacht na Cróite #Poblacht Chad #Poblacht Montainéagró #Poblacht na Sile #Poblacht Eacuadór #Poblacht Ghuine Mheánchriosach #Poblacht El Salvador #Poblacht na Súdáine Theas #Poblacht na Camarún #Cónaidhm na Rúise #An RómáinvHong Kong Special Administrative Region of the People's Republic of China #An Stát Shaorálach de Puerto Rico #Tuaisceart Éireann #Naomh Uinseann agus na Greanáidíní #Naomh Lucia #Poblacht Arabach na Siria #Poblacht na Slóvaice #Comhlathas na Bahámaí #Comhlathas Dhoiminice #Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann #Stáit Aontaithe Mheiriceá #Oileáin Sholamón #Poblacht Shóisialach Vítneam #Union of Comoros #Macao Special Administrative Region of the People's Republic of China #Sultanate de Oman #Tahiti #Territory of Guam #Togolese Poblacht #Poblacht na Túinéise #Poblacht na Tuirce #Úcráin #An Bhreatain Bheag #Oileáin Fharó #Poblacht Dhaonlathach Chónaidhme Neipeal #Poblacht Dhaonlathach Chónaidhme na hAetóipe #Federative Republic of Brazil #Poblacht Chónaidhme na Gearmáine #Poblacht Chónaidhme na Nigéir #Poblacht Chónaidhme na Somáile #Federation of Saint Kitts and Nevis #Poblacht na Fionlainne #Poblacht na Fraince #Poblacht na hAfraice Láir #Poblacht na Seice #Cónaidhm na hEilvéise #Albain #Eiritré #Poblacht na hEastóine #Poblacht na hAfraice Theas #Iamáice #An tSeapáin Ghlac 32 Foireann Idirnáisiúnta Cairdis páirt sa gCraobh Domhanda Pheil Cairdis 2018. Ba é Yazn Taha as an tSiria an tráchtaire don cluiche ceannais<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sovsport.ru/lifestyle/1059219-shikarnyj-futbol-krepkaja-druzhba|teideal=Шикарный футбол, крепкая дружба!|language=ru|work=Советский спорт|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>, agus ba é Bogdan Batalin na Rúise an moltóir<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sovsport.ru/lifestyle/1058343-ih-podruzhil-futbol|teideal=Их подружил футбол|language=ru|work=Советский спорт|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Bhí an bua sa gCraobh Domhanda Pheil Cairdis 2018 ag Foireann Simpeansaí le peileadóirí óga as Doiminice, San Críostóir-Nimheas, an Mhaláiv, an Cholóim, Beinin agus Poblacht Dhaonlathach an Chongó. Ba é Vladislav Polyakov as Saransk na Rúise traenálaí na foirne<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sport-express.ru/football/gazprom/news/yunyy-trener-iz-rossii-stal-chempionom-mira-po-futbolu-dlya-druzhby-1420530/|teideal=Юный тренер из России стал чемпионом мира по "Футболу для дружбы"|dáta=2018-06-13|work=www.sport-express.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Chríochnaigh an 6ú séasúr Pheil Cairdis leis an bhFóram Idirnáisiúnta do Pháistí a bhí ar siúl san Ionad Aigéaneolaíochta agus Bhitheolaíocht Mara Moskvarium ar an 13ú Meitheamh. Thug Viktor Zubkov (cathaoirleach ar an mbord stiúrtha Gazprom), Olga Golodets (leaschathaoirleach Rialtas na Rúise), Iker Casillas (peileadóir Spáinneach, iarchaptaen na foirne náisiúnta), Alexander Kerzhakov (peileadóir Rúiseach, traenálaí ag foireann sóisir na Rúise), ionadaithe ó 54 ambasáid an domhain agus cuairteoirí eile cuairt air<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sport-express.ru/football/gazprom/reviews/more-schastya-druzhby-i-futbola-1428124/|teideal=Море счастья, дружбы и футбола!|dáta=2018-06-29|work=www.sport-express.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Bronnadh duaiseanna ar na peileadóirí óga is fearr sa 6ú séasúr, i.e. Deo Kalenga Mwenze as Poblacht Dhaonlathach an Chongó (an t-ionsaitheoir is fearr), Yamirou Ouorou as Beinin (an t-imreoir lár páirce is fearr), Ivan Volynkin as an Bhreatain Bheag (an cúl báire is fearr) agus Gustavo Cintra Rocha (MVP)<ref name=":4">{{Lua idirlín|url=https://www.sovsport.ru/lifestyle/1059219-shikarnyj-futbol-krepkaja-druzhba|teideal=Шикарный футбол, крепкая дружба!|language=ru|work=Советский спорт|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Ba í Seikaly Ascension an t-iriseoir óg is fearr sa gclár Pheil Cairdis 2018. Tá blag aici agus tá sí ag iarraidh go mbeadh aos óg na hAigéine ar an eolas faoi na cúrsaí éiceolaíochta<ref name=":4" />. I rith an fhóraim cuireadh i láthair leabhar le Indiach Ananya Kamboj a ghlac páirt an bhliain roimhe sin [90]. Scríobh Ananya leabhar dar teideal “My journey from Mohali to St. Petersburg” (Mo thuras ó Mhohali go Cathair Pheadair) tar éis an 5ú séasúr Pheil Cairdis i 2017 ag insint faoina taithí mar iriseoir óg. Luaigh sí Naoi Luach an chláir a chuidíonn an domhain a dhéanamh níos fearr. Ar an 14ú Meitheamh, díreach tar éis an Fhóraim Idirnáisiúnta do Pháistí sa gclár Pheil Cairdis, ghlac na peileadóirí agus iriseoirí óga páirt i searmanas oscailte Chorn FIFA an Domhain 2018 sa Rúis. D’ardaigh siad bratacha na 211 tír agus ceantar a ghlac páirt sa gclár i mbliana ar Staid Luzhniki<ref>{{Lua idirlín|url=https://rsport.ria.ru/20180615/1138055010.html|teideal=Юные послы "Футбола для дружбы" приняли участие в церемонии открытия ЧМ-2018|dáta=20180615T2036+0300Z|language=ru|work=Спорт РИА Новости|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Ina dhiaidh sin chonaic na rannpháirtithe óga an cluiche oscailte idir foireann na Rúise agus foireann na hAraibe Sádaí. Thug Uachtarán ar Chónaidhm na Rúise Vladimir Pútín cuireadh do Albert Zinnatov, ambasadóir óg Rúiseach Pheil Cairdis, teacht chuig a tholglann agus breathnú ar an gcluiche oscailte le chéile. Bhí deis ag an mbuachaill caint le Curadh Peile an Domhain Roberto Carlos agus le peileadóir Spáinneach Iker Casillas<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sport-express.ru/football/gazprom/news/yunyy-posol-futbola-dlya-druzhby-vstretilsya-s-prezidentom-rossii-na-chm-v-moskve-1424143/|teideal=Юный посол "Футбола для дружбы" встретился с президентом России на ЧМ в Москве|dáta=2018-06-21|work=www.sport-express.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Ghlac os cionn 1500 páistí agus déagóirí ó 211 tír agus ceantar páirt sna himeachtaí ceannais i Moscó. San iomlán bhí os cionn 180 imeacht eagraithe i gceantair dhifriúla an domhain i rith an 6ú séasúir, agus ghlac os cionn 240 míle páistí páirt iontu<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sport-express.ru/football/gazprom/news/uchastniki-futbola-dlya-druzhby-iz-211-stran-i-regionov-pribyli-v-moskvu-1419265/|teideal=Участники "Футбола для дружбы" из 211 стран и регионов прибыли в Москву|dáta=2018-06-09|work=www.sport-express.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. I 2018 fuair an tionscadal tacaíocht ón rialtas. Léigh leaschathaoirleach Rialtas na Rúise Olga Golodets teachtaireacht fáilte ón Uachtarán Vladimir Pútín roimh rannpháirtithe agus cuairteoirí an Fhóraim Idirnáisiúnta do Pháistí<ref>{{Lua idirlín|url=https://regnum.ru/news/2430800.html|work=regnum.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Sheol Príomh-Aire na Rúise Dmitri Medvedev teachtaireacht fáilte chuig rannpháirtithe agus cuairteoirí an 6ú Fóraim Idirnáisiúnta do Pháistí sa gclár Pheil Cairdis freisin<ref>{{Lua idirlín|url=http://government.ru/gov/persons/183/telegrams/32841/|teideal=Участникам и гостям Международного детского форума «Футбол для дружбы»|language=ru|work=government.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Dúirt Ionadaí Oifigiúil ón Roinn Gnóthaí Eachtracha na Rúise Maria Zakharova ag seisiún eolais ar an 23ú Bealtaine gur chuid lárnach de pholasaí sóisialta idirnáisiúnta na Rúise í Peil Cairdis dar le pobal an domhain<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.mid.ru/press_service/spokesman/briefings/-/asset_publisher/D2wHaWMCU6Od/content/id/3231268|teideal=Брифинг официального представителя МИД России М.В.Захаровой, Москва, 23 мая 2018 года|language=ru-RU|work=www.mid.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. Thug FIFA tacaíocht don clár Pheil Cairdis, mar is gnách. Luaigh siad gur fhreastail tuairim is 5000 daoine idir rannpháirtithe agus cuairteoirí ar na himeachtaí ceannais i Moscó<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.fifa.com/worldcup/news/211-countries-and-regions-took-part-in-the-sixth-international-football-for-frie|teideal=2018 FIFA World Cup Russia™ - News - 211 countries and regions take part in the Sixth International Football for Friendship Children’s Forum - FIFA.com|údar=FIFA.com|language=en-GB|work=www.fifa.com|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. === Peil le haghaidh Cairdeas 2019 === Thosaigh an 7ú séasúr Pheil Cairdis, is é sin clár sóisialta idirnáisiúnta do pháistí, ar an 18ú Márta 2019, agus bhí na himeachtaí deiridh eagraithe i Maidrid idir an 28ú Bealtaine agus 2ú Meitheamh.<ref>{{Lua idirlín|url=http://business.dailytimesleader.com/dailytimesleader/news/read/37931695/Football_for_Friendship_Launches_Its_Seventh_Season|teideal=The Daily Times Leader|work=business.dailytimesleader.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Ceiliúradh Lá Idirnáisiúnta Peile agus Cairdis i níos mó ná 50 tír na hEorpa, na hÁise, na hAfraice, Mheiriceá Thuaidh agus Mheiriceá Laidinigh. Ghlac Cumann Pheil na Rúise páirt ann freisin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.prnewswire.com/news-releases/international-day-of-football-and-friendship-celebrated-in-schools-around-the-world-300837486.html|teideal=International Day of Football and Friendship Celebrated in Schools Around the World|údar=Gazprom Football for Friendship|language=en|work=www.prnewswire.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Ar an 30ú Bealtaine bhí an Fóram Idirnáisiúnta Pheil Cairdis do Pháistí eagraithe le Gazprom i Maidrid. Thug saineolaithe an domhain cuairt air — cóitseálaithe peile, dochtúirí fhoirne páistí, réalta, iriseoirí ón meáin chumarsáide idirnáisúnta, agus ionadaithe ón acadaimh agus conaidhmeanna peile idirnáisiúnta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://sputniknews.com/agency_news/201905301075473427-forum-children-experts/|teideal=Int'l Football for Friendship Forum 2019 in Madrid Unites Kids' Soccer Experts From Around the Globe|language=en|work=sputniknews.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Tharla traenáil pheile ab ilnáisiúnta ar an 31ú Bealtaine i Maidrid. Tar éis na traenála fuair Peil Cairdis teastas oifigiúil Curiarrachtaí Domhanda Guinness.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/547224-most-nationalities-in-a-football-soccer-training-session|teideal=Most nationalities in a football (soccer) training session|language=en-GB|work=Guinness World Records|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> I rith an 7ú séasúir eagraíodh Lárionad Preas Idirnáisiúnta do Leanaí, agus ghlac 32 iriseoirí óga na hEorpa, na hÁise, na hAfraice, Mheiriceá Thuaidh agus Mheiriceá Laidinigh páirt ann chun caint faoi na h-imeachtaí deireannaí sa gclár agus chun ullmhú ámhair leis na meáin chumarsáide náisiúnta agus idirnáisiúnta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tass.com/press-releases/1061492|teideal=Football for Friendship Young Participants became correspondents of international media|work=TASS|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Fuair foireann peile Liverpool an Corn naoi Luachanna (gradam de chlár sóisialta idirnáisiúnta do páistí Pheil Cairdis) mar mar fhoireann ba chomhfhreagra go sóisialta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://sputniknews.com/society/201906041075611076-football-friendship-madrid/|teideal=End of Seventh Season of Football for Friendship in Madrid|language=en|work=sputniknews.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Tharla an cluiche deiridh Pheil Cairdis ar an 1ú Meitheamh ar an bpáirc pheile UEFA Pitch i Maidrid. D'imir foireann Rásnathair Antigua in aghaidh Diabhal na Tasmáine leis an scór 1:1 sa phríomh-am, ach ansin bhuaigh í sa chic phionóis agus fuair í an phríomhdhuais.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.euronews.com/2019/06/06/football-for-friendship-international-programme-for-kids-breaks-records-and-teaches-sports|teideal=Football for Friendship: Sportsmanship has no borders|dáta=2019-06-06|language=en|work=euronews|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> === Peil le haghaidh Cairdeas 2020 === Tharla na himeachtaí deiridh san 8ú séasúr Pheil Cairdis ar líne ar ardán digiteach idir an 27ú Samhain agus an 9ú Nollaig 2020. D'fhreastail os cionn 10 000 duine ó thar 100 tír ar na himeachtaí ba thábhachtaí.<ref>{{Lua idirlín|url=https://footballforfriendship.com/|teideal=Gazprom Football For Friendship International Children’s Programme {{!}} F4F|language=en|work=footballforfriendship.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Forbraíodh ionsamhlóir pheil ilúsáideoirí ar líne don 8ú séasúr darb ainm Football for Friendship World (Domhan Pheil Cairdis) agus eagraíodh craobhchomórtas domhanda Peil le haghaidh Cairdis 2020 ann. Is féidir an cluiche a íoslódáil ar fud an domhain ón 10ú Nollaig 2020, Lá Peile Idirnáisiúnta. Is féidir le úsáideoirí páirt a ghlacadh i gcluichí de réir rialacha Pheil Cairdis agus foirne idirnáisiúnta a eagrú. Tá an cluiche ilúsáideoirí seo bunaithe ar luachanna is tábhachtaí an chláir, i.e. cairdeas, síocháin agus comhionannas.<ref>{{Lua idirlín|url=https://sputniknews.com/sport/202011051081023614-new-football-simulator-football-for-friendship-to-be-released-on-world-football-day/|teideal=New 'Football for Friendship' Simulator to be Released on World Football Day|language=en|work=sputniknews.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Ar an 27ú Samhain tharla tarraingt oscailte don chraobhchomórtas domhanda Peil le haghaidh Cairdis 2020 ar líne.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.gazprom-football.com/football-for-friendship/news/newsdetail/children-from-over-100-countries-to-take-part-in-football-for-friendship-eworld-championship|teideal=Gazprom Football: Newsdetail|language=de|work=Gazprom Football|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Idir an 28ú Samhain agus an 6ú Nollaig tharla campa cairdis idirnáisiúnta ar líne le clár daonnúil agus clár spóirt do páistí.<ref>{{Lua idirlín|url=https://footballforfriendship.com/friendship-camp|teideal=Friendship Camp {{!}} F4F|language=en|work=footballforfriendship.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Idir an 30ú Samhain agus an 4ú Nollaig tharla seisiúin fóraim idirnáisiúnta Peil le haghaidh Cairdis ar líne agus cuireadh tionscadail ar fhorbairt spóirt do na páistí i láthair ann. Mharcáil na moltóirí na tionscadail a bhí san iomaíocht le haghaidh duaise idirnáisiúnta sa Pheil Cairdis.<ref>{{Lua idirlín|url=https://footballforfriendship.com/experts-forum/live-broadcast|teideal=Shortlist {{!}} F4F|language=en|work=footballforfriendship.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Ar an 7ú agus 8ú Nollaig tharla craobhchomórtas domhanda Peil le haghaidh Cairdis ar líne. I mbliana eagraíodh an craobhchomórtas ar líne ar ardán digiteach, agus forbraíodh ionsamhlóir pheil ilúsáideoirí speisialta ar líne darb ainm Football for Friendship (Peil le haghaidh Cairdis) dó.<ref>{{Lua idirlín|url=https://footballforfriendship.com/world-championship|teideal=World Championship {{!}} F4F|language=en|work=footballforfriendship.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Ar an 9ú Nollaig tharla an cluiche deiridh Pheil Cairdis.<ref>{{Lua idirlín|url=https://footballforfriendship.com/live-broadcast-grand-final|teideal=Live Broadcast: Grand Final {{!}} F4F|language=en|work=footballforfriendship.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> I rith an 8ú séasúir eagraíodh seimineáir gréasáin do páistí as tíortha difriúla chun comóradh 75 bliain na Náisiún Aontaithe.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.youtube.com/watch?v=LZhV_4u6xDk&feature=youtu.be|teideal=F4F Ambassadors and FC Schalke 04 discussed the role of football in our future celebrating #UN75 - YouTube|work=www.youtube.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> I rith an 8ú séasúir lainseáladh clár seachtanúil “An áit a bhfuil mise, tá an staid” le peileadóirí saorstíle ó gach cearn den domhain. Sa chlár seo mhúin na peileadóirí saorstíle éachtaí éagsúla do rannpháirtithe an chláir, agus bhí comórtas ag deireadh gach eagráin. Chríochnaigh an clár leis an gceardlann domhanda ar líne, agus bhuaigh Peil le haghaidh Cairdis uriarrachtaí Domhanda Guinness den dara huair mar gheall ar an méid rannpháirtithe (an 6ú Nollaig 2020).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.youtube.com/watch?v=JM9IwE6-4PY&list=PLY-bMt3fklqN7YC2hfMoeG3lWeM7qgvka|teideal=STADIUM IS WHERE I AM {{!}} Easy Learning V-Move With Freestyle Blogger - YouTube|work=www.youtube.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> Is é clár seachtanúil lainseáilte le iriseoirí óga Pheil Cairdis í Oifig eagarthóireachta don dea-nuacht, agus sa chlár seo roinn na páistí dea-scéala ó gach cearn den domhain le lucht féachana.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.youtube.com/watch?v=iyiGvGvbN6w&list=PLY-bMt3fklqPBspUL7WTe-B3Ie9xIi3HG|teideal=Good News Show From Young Journalists To Cheer You Up - YouTube|work=www.youtube.com|dátarochtana=2020-12-19}}</ref> == Craobh Domhanda i Peile haghaidh Cairdeas == An idirnáisiúnta peile na bpáistí comórtas ar siúl laistigh den chreat den chlár Peile le haghaidh Cairdeas. Foirne atá rannpháirteach sa chraobh- Foirne Cairdis- tá déanta le linn a oscailte tarraingt. Eagraítear na foirne ar phrionsabal na Peile le haghaidh Cairdeas: lúthchleasaithe náisiúntachtaí, gnéas agus cumais fhisiceacha éagsúla imríonn sa bhfoireann céanna.<ref>rbth.com/sport/2014/05/30/big_soccer_for_little_europeans_37075.html</ref> == Fóram Idirnáisiúnta Pháistí Peil le haghaidh Cairdeas == Ag an bhFóram Bliantúil Idirnáisiúnta  Leanaí, Peile le haghaidh Cairdeas, rannpháirtithe óga an tionscadail le chéile le daoine fásta an cur chun cinn a phlé agus forbairt luachanna an chláir ar fud an domhain. Le linn an Fhóraim, leanaí hun freastal agus labhairt lena ó gcomhghleacaithe ó thíortha eile, peileadóirí cáiliúla, iriseoirí agus figiúirí poiblí, agus a bheith ina ambasadóirí óga freisin a leanfaidh ar aghaidh ag luachanna uilíoch a chur chun cinn go neamhspleách i measc a gcomhghleacaithe.<ref>www.fifa.com/confederationscup/news/y=2017/m=8/news=confed-cup-hosts-friendship-forum-2902692.html</ref> == Ionad Preas Idirnáisiúnta na Leanaí == Gné ar leith den chlár Peile do Cairdeas féin a Lárionad Preas Idirnáisiúnta do Leanaí<ref>www.habermonitor.com/en/haber/detay/for-friendlies-football-scope-young-reporter/333164/</ref>. Eagraíodh é den chéad uair faoin gclár Peile le haghaidh Cairdeas in 2014. Clúdaíonn iriseoirí óga san ionad phreasa imeachtaí an chláir ina dtíortha<ref>www.itsroundanditswhite.co.uk/2014/04/15/football-for-friendship-are-on-the-hunt-for-talented-young-journalists/</ref>: ullmhaíonn siad nuacht don náisiúnta agus na meáin spóirt idirnáisiúnta, páirt a ghlacadh i gcruthú ábhair don chainéal Teilifíse Peile le haghaidh Cairdeas, na páistí Peil le haghaidh Cairdeas nuachtán agus stáisiún raidió oifigiúil an chláir<ref><nowiki>https://web.archive.org/web/20140708202936/http:/www.vanluyken.nl/artikel/37-nederlands-voetbaltalent-scoort-tijdens-football-for-friendship-beste-jonge-journalist-uit-nederland-interviewt-franz-beckenbauer-</nowiki></ref>. An Idirnáisiúnta Ionad Preasa na Leanaí aontaithe an buaiteoirí den Óige is Fearr Comórtais náisiúnta iriseoirí, blagairí óga, grianghrafadóirí agus scríbhneoirí. Iriseoirí óga ón ionad preas cuirfidh siad a dtuairimí i láthair ón laistigh gclár, cur i bhfeidhm an fhormáid "leanaí faoi leanaí".<ref>www.financialexpress.com/india-news/mission-xi-million-picks-chandigarh-girl-ananya-kamboj/689736/</ref> == Na Idirnáisiúnta Lá de Peile agus Cairdeas == Faoin gclár Peile le haghaidh Cairdeas, na Idirnáisiúnta Lá de Peile agus Cairdeas Ceiliúradh ar 25 Aibreán. An saoire seo bhí ceiliúradh don chéad uair i 2014 i 16 tír. Ar an lá seo, cluichí cairdiúla, flash mobs, marathón raidió, máistir-ranganna, seónna teilifíse, seisiúin oiliúna oscailte, etc. ghlac áit. Ghlac níos mó ná 50,000 duine páirt sa cheiliúradh.<ref><nowiki>https://www.theguardian.com/football/2015/apr/26/said-and-done-blatter-putin-david-cameron</nowiki></ref> I 2015, Peile agus Cairdeas lá bhí ceiliúradh i 24 tír<ref>rbth.com/multimedia/2015/05/12/the-international-day-of-football-and-friendship_95713?crid=325359</ref>. Le linn na féile, bhí cluichí peile cairdiúil ann agus imeachtaí eile. Sa Ghearmáin, Schalke 04 peileadóirí ar siúl oscailte seisiún oiliúna<ref>instagify.com/media/979016253229007447_641360799</ref>, D'óstaigh an tSeirbia seó teilifíse, Úcráin - a comórtas idir foireann sóisearach de Volyn FC agus leanaí atá cláraithe i lár chathair Lutsk na seirbhísí sóisialta do theaghlaigh, leanaí agus daoine óga.<ref>business-center.amchamchina.org/news/?dir=17&doc=201504262030PR_NEWS_ASPR_____EN90314&andorquestion=OR&&ok=1&passDir=0</ref> Sa Rúis, an  Lá de Peile agus Cairde Ceiliúradh ar 25 Aibreán i 11 gcathracha. Cairdiúil peile cluichí bhí reáchtáladh  i Vladivostok, Novosibirsk, Yekaterinburg, Krasnoyarsk, Barnaul, St Petersburg agus Saransk, chun luachanna eochair an chláir a thabhairt chun cuimhne. I Krasnoyarsk, Sochi agus Rostov-on-Don, Eagraíodh sealaíocht chairdiúil le rannpháirtíocht na dtréitheoirí ó sealaíochta an tóirse Oilimpeacha 2014. I Moscó, le tacaíocht ó Chónaidhm Spóirt na nDall, Eagraíodh Comórtas Comhionannas Deiseanna. Ar 5 Bealtaine, na Lá de Peile agus Ceiliúradh Cairdis i Nizhny Novgorod agus Kazan.<ref name=":0" /> I 2016, Peile agus Cairde Lá bhí ceiliúradh  i 32 tír. Sa Rúis, ceiliúradh é i naoi gcathracha: Moscó, St Petersburg, Novosibirsk, Barnaul, Birobidzhan, Irkutsk, Krasnodar, Nizhny Novgorod agus Rostov-on-Don. D'óstáil Nizhny Novgorod comórtas cairdiúil do pháistí óga ó Volga FC, agus  imreoirí fásta ón an club déanta te-suas agus oiliúint do na páistí. I gcluiche cairdiúil i Novosibirsk, ghlac páistí faoi mhíchumas páirt- an Novosibirsk réigiún fhoireann Yermak-Sibir.<ref name=":2" /> I 2017, Peile agus Cairdeas Lá Ceiliúradh i 64 tír. Peileadóirí cáiliúla, lena n-áirítear an t-Seirbis, an cosantóir Branislav Ivanovic,agus stailceoir Ollainnis Dirk Kuyt, ghlac páirt in imeachtaí ar fud an domhain. Sa Ghréig, D'fhreastail Theodoras Zagorakis ar an ócáid, buaiteoir Craobh Peile na hEorpa 2004 le foireann náisiúnta na tíre. Sa Rúis, D'óstáil Zenit FC seisiún oiliúna speisialta do Zakhar Badyuk, Ambasadóir óg an chláir Peil le haghaidh Cairdeas i 2017. I oiliúint, Zenit FC cúl báire Yury Lodygin thug ard-rátáil do chumas Zakhar agus roinnte an rúin  de cúl báire leis. <ref name=":3" /> == Na Naoi Luach Pheil Cairdis == I rith an Chéad Fhóraim Idirnáisiúnta do Pháistí a bhí ar siúl ar an 25ú Bealtaine 2013, cheap ambasadóirí óga na Ríochta Aontaithe, na Gearmáine, na Slóivéine, na hUngáire, na Seirbia, na Bulgáire, na Gréige agus na Rúise Ocht Luach an chláir, i.e. cairdeas, comhionannas, ceart, sláinte, síocháin, dílseacht, bua agus traidisiúin. Bhí siad luaite i Litir Oscailte. Seoladh an Litir chuig cumainn idirnáisiúnta spóirt: an Comhaontas Idirnáisiúnta Sacair (FIFA), Comhlachas na gCumann Sacair Eorpach (UEFA) agus an Coiste Oilimpeach. I Meán Fómhair 2013 chas Joseph Blatter le Vladimir Pútín agus Vitaly Mutko agus dheimhnigh go raibh an litir faighte aige agus go mbeadh sé sásta tacaíocht a thabhairt do Pheil Cairdis<ref name=":1" />. I 2015 chuaigh rannpháirtithe as an tSín, an tSeapáin agus an Chasacstáin isteach sa gclár Pheil Cairdis agus cheap siad an naoú luach – onóir<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.joblenobl.ru/news/287-v-ramkakh-programmy-futbol-dlya-druzhby-uchrezhden-kubok-devyati-tsennostej|teideal=В рамках программы «Футбол для дружбы» учрежден Кубок «Девяти ценностей»|údar=Super User|language=ru-ru|work=www.joblenobl.ru|dátarochtana=2019-04-11}}</ref>. == An Corn naoi Luachanna == Is gradam é an Corn naoi Luachanna de Chlár Sóisialta Idirnáisiúnta na Leanaí Peile le haghaidh Cairdeas. Gach bliain Bronntar an Corn don is mó tiomantas leis na luachanna den tionscadal: cairdeas, comhionannas, ceartas, sláinte, síocháin, dílseacht, bua, traidisiúin agus onóir. Glacann lucht leanúna ó gach cearn den domhan páirt i ag roghnú an buaiteoir, Ach déanann na rannpháirtithe an cinneadh deiridh Peile don tionscadal Cairdeas trí vótáil. Clubanna peile atá sealbhóirí de na Naoi Luachanna cupán: Barcelona (2015), Bayern Munich (2016), Al Wahda (Duais Speisialta), Real Madrid (2017).<ref>www.euronews.com/2017/07/17/f4f-nine-values-cup-2017-goes-to-real-madrid</ref> == Bráisléid Cairdeas == Tosaíonn gníomhaíochtaí uile an chláir Peile le haghaidh Cairdeas le malartú Bráisléid Cairdeas, siombail comhionannais agus stíl mhaireachtála shláintiúil. Is éard atá sa bracelet ná dhá snáithe gorm agus glas, agus is féidir le duine ar bith a scaireanna luachanna an chláir. De réir Franz Beckenbauer "Is é an siombail den  bracelet dhá-dhath ghluaiseacht, tá sé chomh simplí agus intuigthe mar luachanna bunúsacha an chláir Peile le haghaidh Cairdeas. Rannpháirtithe óga sa chlár agat ceangailte Bráisléid Cairdeas ar na láimhe de cáiliúil spóirt fear agus figiúirí poiblí,<ref>www.dailymail.co.uk/sport/worldcup2014/article-2642473/Vitor-Baia-tips-Portugal-special-World-Cup-Cristiano-Ronaldo-shines-backs-old-boss-Jose-Mourinho-Chelsea.html</ref> san áireamh: Dick Advocaat<ref>www.deweekkrant.nl/artikel/2014/mei/27/double_dutchie_dirk_proper_uit_elst_een_voetbal</ref>, Anatoly Timoshchuk<ref><nowiki>https://web.archive.org/web/20141223203736/http:/bigpicture.ru/?p=516227</nowiki></ref> agus Luis Netu, Franz Beckenbauer<ref>www.theboltonnews.co.uk/news/11270319.Interview_sends_Megan_Mackey_to_Champions_League_final/</ref>, Luis Fernandev, Didier Drogba, Max Meyer, Fatma Samura, Leon Gorecka, Domenico Krishito, Michel Salgado, Alexander Kerzhakov, Dimas Pirros, Miodrag Bozovic, Adelina Sotnikova, Yuri Kamenets.   == Gníomhaíocht na rannpháirtithe idir séasúir == Imreoirí peile óga ón Clár Peile le haghaidh Cairdeas páirt a ghlacadh in imeachtaí difriúla lasmuigh den séasúr oifigiúil. I mí na Bealtaine 2013, bhí seinnteoirí ó chlub peile sóisearach Maribor (An tSlóivéin) i gcluiche cairdiúil carthanachta le leanaí Cambóidigh<ref>sport.rbc.ru/article/172216/</ref>. Ar 14 Meán Fómhair, 2014 i Sochi, Labhair rannpháirtithe na Rúise sa chlár le Vladimir Putin le linn chruinniú Uachtarán Chónaidhm na Rúise leis an FIFA Uachtarán  Sepp Blatter<ref>en.kremlin.ru/events/president/news/19222</ref>. I mí an Mheithimh 2014, Thug Uachtarán na Fraince, Francois Hollande, cuireadh d'fhoireann Taverni, ina bhall den chlár Peile le haghaidh Cairdeas, go dtí Pálás Elysee chun comórtas Corn an Domhain FIFA 2014 idir an Fhrainc agus an Nigéir a fheiceáil<ref>www.leparisien.fr/politique/mondial-2014-hollande-invite-deux-clubs-amateurs-a-l-elysee-pour-france-nigeria-28-06-2014-3960541.php</ref>. I mí Aibreáin 2016, Yuri Vashchuk, an t-ambasadóir de na gclár Peile le haghaidh Cairdeas i 2015, freastal leis an fear is láidre sa Bhealarúis, Kirill Shimko, agus peileadóirí óga ó BATE FC chun a dtaithí a roinnt maidir le páirt a ghlacadh sa tionscadal. Thug Yuri Vashchuk le Bracelet Cairdeas siombalach do Kirill Shimko,mar sin ag rith dó an baton i gcur chun cinn na tionscadail idéalacha:cairdeas, ceartas, stíl mhaireachtála shláintiúil. == Dámhachtainí agus duaiseanna == Bhuaigh an clár Peile le haghaidh Cairdeas tá comórtais éagsúla agus tá shealbhú i líon duaiseanna Rúise agus idirnáisiúnta ann. i measc iad: "Tionscadail Shóisialta is Fearr na Rúise" sa chatagóir "Forbairt ar Chomhar Idirnáisiúnta", Cumann Idirnáisiúnta Cumarsáide Gnó (IABC) Gradaim Óir Quill sa chatagóir "Freagracht Shóisialta Chorparáideach" (2016), Dámhachtainí Saber sa chatagóir "An Tionscadal Sóisialta is Fearr den phláinéid" (2016), An Dámhachtainí an Drum Social Buzz sa chatagóir "Fearr Straitéis Idirnáisiúnta" (2017)<ref>www.socialbuzzawards.com/social-buzz-awards-2017/best-international-strategy/how-to-make-kids-voices-to-be-heard-globally</ref>, Na Dámhachtainí Idirnáisiúnta d' Solutions Margaíochta digiteach Nuálaíocha  sa chatagóir "An Straitéis Meáin is Fearr" (2017)<ref>www.internationalist-awards.com/new-digital-awards/</ref>, "Silver Archer" sa chatagóir "An Tionscadal Sóisialta Fearr de Rúis" (2018), agus  Grand Prix "Silver Archer"(2018).                                                       ba82sexrlgpeuzxzx8paxkzon6e7eif 0 84740 1086589 1006179 2022-08-23T05:51:16Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:Second Balkan War.png|mion|láthair na n-oibríochtaí ]] Lean an '''Dara Cogadh Balcánach''' ar aghaidh ó [[29 Meitheamh]] [[1913]] go dtí [[10 Lúnasa]] [[1913]]. Níos lú ná mí amháin i ndiaidh do [[Conradh Londan (1913)|Chonradh Londan]]<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Treaty of London (1913)|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Treaty_of_London_(1913)&oldid=1030725625|journal=Wikipedia|date=2021-06-27|language=en}}</ref> deireadh a chur leis an g[[An Chéád Chogadh Balcánach|Céad Chogadh Balcánach]], thosaigh coimhlint idir an [[An Bhulgáir|Bhulgáir]] agus comhfhórsaí na [[An tSeirbia|Seirbe]], na [[An Ghréig|Gréige]] agus an [[Montainéagró|Mhontainéagró]]. Tháinig deireadh leis an gcoimhlint le treascairt fhórsaí na Bulgáire agus le síniú Chonradh [[Búcairist|Bhúcairist]] ar an [[10 Lúnasa]] [[1913]]<ref>[http://centenaries.ucd.ie/wp-content/uploads/2015/04/83980-UCD-Decade-of-Centenaries_A5-IRISH_FA_download_v2.pdf UCD Decade of Centenaries]</ref>. Bhí go leor cainte ar na himeachtaí sna meáin idirnáisiúnta ag an am; 200-300 [[iriseoir]] a bhí ann. Bhí an spéis sin tuar don am a bhí le teacht agus [[an Chéad Chogadh Domhanda]] an bhliain dar gcionn. == Féach freisin == * [[Conradh Londan (1913)|Conradh Londan]]<ref name=":0" /> * [[An Chéád Chogadh Balcánach]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Cogaí| ]] [[Catagóir:An Ghréig]] [[Catagóir:An tSeirbia]] [[Catagóir:Montainéagró]] [[Catagóir:An Bhulgáir]] [[Catagóir:An Chéad Chogadh Domhanda]] o3mpvdqjkjllbsw1ivmry86487l7ila 828 84936 1086209 1027960 2022-08-23T00:06:05Z Alison 570 Updates Scribunto text/plain --[[ This module is intended to provide access to basic string functions. Most of the functions provided here can be invoked with named parameters, unnamed parameters, or a mixture. If named parameters are used, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the parameter. Depending on the intended use, it may be advantageous to either preserve or remove such whitespace. Global options ignore_errors: If set to 'true' or 1, any error condition will result in an empty string being returned rather than an error message. error_category: If an error occurs, specifies the name of a category to include with the error message. The default category is [Category:Errors reported by Module String]. no_category: If set to 'true' or 1, no category will be added if an error is generated. Unit tests for this module are available at Module:String/tests. ]] local str = {} --[[ len This function returns the length of the target string. Usage: {{#invoke:String|len|target_string|}} OR {{#invoke:String|len|s=target_string}} Parameters s: The string whose length to report If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the target string. ]] function str.len( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'s'} ) local s = new_args['s'] or '' return mw.ustring.len( s ) end --[[ sub This function returns a substring of the target string at specified indices. Usage: {{#invoke:String|sub|target_string|start_index|end_index}} OR {{#invoke:String|sub|s=target_string|i=start_index|j=end_index}} Parameters s: The string to return a subset of i: The fist index of the substring to return, defaults to 1. j: The last index of the string to return, defaults to the last character. The first character of the string is assigned an index of 1. If either i or j is a negative value, it is interpreted the same as selecting a character by counting from the end of the string. Hence, a value of -1 is the same as selecting the last character of the string. If the requested indices are out of range for the given string, an error is reported. ]] function str.sub( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, { 's', 'i', 'j' } ) local s = new_args['s'] or '' local i = tonumber( new_args['i'] ) or 1 local j = tonumber( new_args['j'] ) or -1 local len = mw.ustring.len( s ) -- Convert negatives for range checking if i < 0 then i = len + i + 1 end if j < 0 then j = len + j + 1 end if i > len or j > len or i < 1 or j < 1 then return str._error( 'String subset index out of range' ) end if j < i then return str._error( 'String subset indices out of order' ) end return mw.ustring.sub( s, i, j ) end --[[ This function implements that features of {{str sub old}} and is kept in order to maintain these older templates. ]] function str.sublength( frame ) local i = tonumber( frame.args.i ) or 0 local len = tonumber( frame.args.len ) return mw.ustring.sub( frame.args.s, i + 1, len and ( i + len ) ) end --[[ _match This function returns a substring from the source string that matches a specified pattern. It is exported for use in other modules Usage: strmatch = require("Module:String")._match sresult = strmatch( s, pattern, start, match, plain, nomatch ) Parameters s: The string to search pattern: The pattern or string to find within the string start: The index within the source string to start the search. The first character of the string has index 1. Defaults to 1. match: In some cases it may be possible to make multiple matches on a single string. This specifies which match to return, where the first match is match= 1. If a negative number is specified then a match is returned counting from the last match. Hence match = -1 is the same as requesting the last match. Defaults to 1. plain: A flag indicating that the pattern should be understood as plain text. Defaults to false. nomatch: If no match is found, output the "nomatch" value rather than an error. For information on constructing Lua patterns, a form of [regular expression], see: * http://www.lua.org/manual/5.1/manual.html#5.4.1 * http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns * http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Ustring_patterns ]] -- This sub-routine is exported for use in other modules function str._match( s, pattern, start, match_index, plain_flag, nomatch ) if s == '' then return str._error( 'Target string is empty' ) end if pattern == '' then return str._error( 'Pattern string is empty' ) end start = tonumber(start) or 1 if math.abs(start) < 1 or math.abs(start) > mw.ustring.len( s ) then return str._error( 'Requested start is out of range' ) end if match_index == 0 then return str._error( 'Match index is out of range' ) end if plain_flag then pattern = str._escapePattern( pattern ) end local result if match_index == 1 then -- Find first match is simple case result = mw.ustring.match( s, pattern, start ) else if start > 1 then s = mw.ustring.sub( s, start ) end local iterator = mw.ustring.gmatch(s, pattern) if match_index > 0 then -- Forward search for w in iterator do match_index = match_index - 1 if match_index == 0 then result = w break end end else -- Reverse search local result_table = {} local count = 1 for w in iterator do result_table[count] = w count = count + 1 end result = result_table[ count + match_index ] end end if result == nil then if nomatch == nil then return str._error( 'Match not found' ) else return nomatch end else return result end end --[[ match This function returns a substring from the source string that matches a specified pattern. Usage: {{#invoke:String|match|source_string|pattern_string|start_index|match_number|plain_flag|nomatch_output}} OR {{#invoke:String|match|s=source_string|pattern=pattern_string|start=start_index |match=match_number|plain=plain_flag|nomatch=nomatch_output}} Parameters s: The string to search pattern: The pattern or string to find within the string start: The index within the source string to start the search. The first character of the string has index 1. Defaults to 1. match: In some cases it may be possible to make multiple matches on a single string. This specifies which match to return, where the first match is match= 1. If a negative number is specified then a match is returned counting from the last match. Hence match = -1 is the same as requesting the last match. Defaults to 1. plain: A flag indicating that the pattern should be understood as plain text. Defaults to false. nomatch: If no match is found, output the "nomatch" value rather than an error. If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from each string. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. If the match_number or start_index are out of range for the string being queried, then this function generates an error. An error is also generated if no match is found. If one adds the parameter ignore_errors=true, then the error will be suppressed and an empty string will be returned on any failure. For information on constructing Lua patterns, a form of [regular expression], see: * http://www.lua.org/manual/5.1/manual.html#5.4.1 * http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns * http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Ustring_patterns ]] -- This is the entry point for #invoke:String|match function str.match( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'s', 'pattern', 'start', 'match', 'plain', 'nomatch'} ) local s = new_args['s'] or '' local start = tonumber( new_args['start'] ) or 1 local plain_flag = str._getBoolean( new_args['plain'] or false ) local pattern = new_args['pattern'] or '' local match_index = math.floor( tonumber(new_args['match']) or 1 ) local nomatch = new_args['nomatch'] return str._match( s, pattern, start, match_index, plain_flag, nomatch ) end --[[ pos This function returns a single character from the target string at position pos. Usage: {{#invoke:String|pos|target_string|index_value}} OR {{#invoke:String|pos|target=target_string|pos=index_value}} Parameters target: The string to search pos: The index for the character to return If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the target string. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. The first character has an index value of 1. If one requests a negative value, this function will select a character by counting backwards from the end of the string. In other words pos = -1 is the same as asking for the last character. A requested value of zero, or a value greater than the length of the string returns an error. ]] function str.pos( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'target', 'pos'} ) local target_str = new_args['target'] or '' local pos = tonumber( new_args['pos'] ) or 0 if pos == 0 or math.abs(pos) > mw.ustring.len( target_str ) then return str._error( 'String index out of range' ) end return mw.ustring.sub( target_str, pos, pos ) end --[[ str_find This function duplicates the behavior of {{str_find}}, including all of its quirks. This is provided in order to support existing templates, but is NOT RECOMMENDED for new code and templates. New code is recommended to use the "find" function instead. Returns the first index in "source" that is a match to "target". Indexing is 1-based, and the function returns -1 if the "target" string is not present in "source". Important Note: If the "target" string is empty / missing, this function returns a value of "1", which is generally unexpected behavior, and must be accounted for separatetly. ]] function str.str_find( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'target'} ) local source_str = new_args['source'] or '' local target_str = new_args['target'] or '' if target_str == '' then return 1 end local start = mw.ustring.find( source_str, target_str, 1, true ) if start == nil then start = -1 end return start end --[[ find This function allows one to search for a target string or pattern within another string. Usage: {{#invoke:String|find|source_str|target_string|start_index|plain_flag}} OR {{#invoke:String|find|source=source_str|target=target_str|start=start_index|plain=plain_flag}} Parameters source: The string to search target: The string or pattern to find within source start: The index within the source string to start the search, defaults to 1 plain: Boolean flag indicating that target should be understood as plain text and not as a Lua style regular expression, defaults to true If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the parameter. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. This function returns the first index >= "start" where "target" can be found within "source". Indices are 1-based. If "target" is not found, then this function returns 0. If either "source" or "target" are missing / empty, this function also returns 0. This function should be safe for UTF-8 strings. ]] function str.find( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'target', 'start', 'plain' } ) local source_str = new_args['source'] or '' local pattern = new_args['target'] or '' local start_pos = tonumber(new_args['start']) or 1 local plain = new_args['plain'] or true if source_str == '' or pattern == '' then return 0 end plain = str._getBoolean( plain ) local start = mw.ustring.find( source_str, pattern, start_pos, plain ) if start == nil then start = 0 end return start end --[[ replace This function allows one to replace a target string or pattern within another string. Usage: {{#invoke:String|replace|source_str|pattern_string|replace_string|replacement_count|plain_flag}} OR {{#invoke:String|replace|source=source_string|pattern=pattern_string|replace=replace_string| count=replacement_count|plain=plain_flag}} Parameters source: The string to search pattern: The string or pattern to find within source replace: The replacement text count: The number of occurences to replace, defaults to all. plain: Boolean flag indicating that pattern should be understood as plain text and not as a Lua style regular expression, defaults to true ]] function str.replace( frame ) local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'pattern', 'replace', 'count', 'plain' } ) local source_str = new_args['source'] or '' local pattern = new_args['pattern'] or '' local replace = new_args['replace'] or '' local count = tonumber( new_args['count'] ) local plain = new_args['plain'] or true if source_str == '' or pattern == '' then return source_str end plain = str._getBoolean( plain ) if plain then pattern = str._escapePattern( pattern ) replace = mw.ustring.gsub( replace, "%%", "%%%%" ) --Only need to escape replacement sequences. end local result if count ~= nil then result = mw.ustring.gsub( source_str, pattern, replace, count ) else result = mw.ustring.gsub( source_str, pattern, replace ) end return result end --[[ simple function to pipe string.rep to templates. ]] function str.rep( frame ) local repetitions = tonumber( frame.args[2] ) if not repetitions then return str._error( 'function rep expects a number as second parameter, received "' .. ( frame.args[2] or '' ) .. '"' ) end return string.rep( frame.args[1] or '', repetitions ) end --[[ escapePattern This function escapes special characters from a Lua string pattern. See [1] for details on how patterns work. [1] https://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns Usage: {{#invoke:String|escapePattern|pattern_string}} Parameters pattern_string: The pattern string to escape. ]] function str.escapePattern( frame ) local pattern_str = frame.args[1] if not pattern_str then return str._error( 'No pattern string specified' ) end local result = str._escapePattern( pattern_str ) return result end --[[ count This function counts the number of occurrences of one string in another. ]] function str.count(frame) local args = str._getParameters(frame.args, {'source', 'pattern', 'plain'}) local source = args.source or '' local pattern = args.pattern or '' local plain = str._getBoolean(args.plain or true) if plain then pattern = str._escapePattern(pattern) end local _, count = mw.ustring.gsub(source, pattern, '') return count end --[[ endswith This function determines whether a string ends with another string. ]] function str.endswith(frame) local args = str._getParameters(frame.args, {'source', 'pattern'}) local source = args.source or '' local pattern = args.pattern or '' if pattern == '' then -- All strings end with the empty string. return "yes" end if mw.ustring.sub(source, -mw.ustring.len(pattern), -1) == pattern then return "yes" else return "" end end --[[ join Join all non empty arguments together; the first argument is the separator. Usage: {{#invoke:String|join|sep|one|two|three}} ]] function str.join(frame) local args = {} local sep for _, v in ipairs( frame.args ) do if sep then if v ~= '' then table.insert(args, v) end else sep = v end end return table.concat( args, sep or '' ) end --[[ Helper function that populates the argument list given that user may need to use a mix of named and unnamed parameters. This is relevant because named parameters are not identical to unnamed parameters due to string trimming, and when dealing with strings we sometimes want to either preserve or remove that whitespace depending on the application. ]] function str._getParameters( frame_args, arg_list ) local new_args = {} local index = 1 local value for _, arg in ipairs( arg_list ) do value = frame_args[arg] if value == nil then value = frame_args[index] index = index + 1 end new_args[arg] = value end return new_args end --[[ Helper function to handle error messages. ]] function str._error( error_str ) local frame = mw.getCurrentFrame() local error_category = frame.args.error_category or 'Errors reported by Module String' local ignore_errors = frame.args.ignore_errors or false local no_category = frame.args.no_category or false if str._getBoolean(ignore_errors) then return '' end local error_str = '<strong class="error">String Module Error: ' .. error_str .. '</strong>' if error_category ~= '' and not str._getBoolean( no_category ) then error_str = '[[Category:' .. error_category .. ']]' .. error_str end return error_str end --[[ Helper Function to interpret boolean strings ]] function str._getBoolean( boolean_str ) local boolean_value if type( boolean_str ) == 'string' then boolean_str = boolean_str:lower() if boolean_str == 'false' or boolean_str == 'no' or boolean_str == '0' or boolean_str == '' then boolean_value = false else boolean_value = true end elseif type( boolean_str ) == 'boolean' then boolean_value = boolean_str else error( 'No boolean value found' ) end return boolean_value end --[[ Helper function that escapes all pattern characters so that they will be treated as plain text. ]] function str._escapePattern( pattern_str ) return mw.ustring.gsub( pattern_str, "([%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]])", "%%%1" ) end return str cufmbepw7ml3gut4lchtqrhtj5r63cp 1086210 1086209 2022-08-23T00:07:04Z Alison 570 Cealaíodh athrú 1086209 le [[Special:Contributions/Alison|Alison]] ([[User talk:Alison|plé]]) - ugh Scribunto text/plain --[[ This module is intended to provide access to basic string functions. Most of the functions provided here can be invoked with named parameters, unnamed parameters, or a mixture. If named parameters are used, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the parameter. Depending on the intended use, it may be advantageous to either preserve or remove such whitespace. Global options ignore_errors: If set to 'true' or 1, any error condition will result in an empty string being returned rather than an error message. error_category: If an error occurs, specifies the name of a category to include with the error message. The default category is [Category:Errors reported by Module String]. no_category: If set to 'true' or 1, no category will be added if an error is generated. Unit tests for this module are available at Module:String/tests. ]] local p = {} --[[ Helper function that populates the argument list given that user may need to use a mix of named and unnamed parameters. This is relevant because named parameters are not identical to unnamed parameters due to string trimming, and when dealing with strings we sometimes want to either preserve or remove that whitespace depending on the application. ]] local function _getParameters( frame_args, arg_list ) local new_args = {} local index = 1 local value for _, arg in ipairs( arg_list ) do value = frame_args[arg] if value == nil then value = frame_args[index] index = index + 1 end new_args[arg] = value end return new_args end --[[ Helper Function to interpret boolean strings ]] local function _getBoolean( boolean_str ) local boolean_value if type( boolean_str ) == 'string' then boolean_str = boolean_str:lower() if boolean_str == 'false' or boolean_str == 'no' or boolean_str == '0' or boolean_str == '' then boolean_value = false else boolean_value = true end elseif type( boolean_str ) == 'boolean' then boolean_value = boolean_str else error( 'Cap valor booleà trobat' ) end return boolean_value end --[[ Helper function to handle error messages. ]] local function _error( error_str ) local frame = mw.getCurrentFrame() local error_category = frame.args.error_category or 'Errors detectats pel mòdul String' local ignore_errors = frame.args.ignore_errors or false local no_category = frame.args.no_category or false if _getBoolean(ignore_errors) then return '' end local error_str = '<strong class="error">Error del mòdul String: ' .. error_str .. '</strong>' if error_category ~= '' and not _getBoolean( no_category ) then error_str = '[[Categoria:' .. error_category .. ']]' .. error_str end return error_str end --[[ Helper function that escapes all pattern characters so that they will be treated as plain text. ]] local function _escapePattern( pattern_str ) return mw.ustring.gsub( pattern_str, "([%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]])", "%%%1" ) end --[[ len This function returns the length of the target string. Usage: {{#invoke:String|len|target_string|}} OR {{#invoke:String|len|s=target_string}} Parameters s: The string whose length to report If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the target string. ]] function p.len( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, {'s'} ) local s = new_args['s'] or '' return mw.ustring.len( s ) end --[[ sub This function returns a substring of the target string at specified indices. Usage: {{#invoke:String|sub|target_string|start_index|end_index}} OR {{#invoke:String|sub|s=target_string|i=start_index|j=end_index}} Parameters s: The string to return a subset of i: The fist index of the substring to return, defaults to 1. j: The last index of the string to return, defaults to the last character. The first character of the string is assigned an index of 1. If either i or j is a negative value, it is interpreted the same as selecting a character by counting from the end of the string. Hence, a value of -1 is the same as selecting the last character of the string. If the requested indices are out of range for the given string, an error is reported. ]] function p.sub( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, { 's', 'i', 'j' } ) local s = new_args['s'] or '' local i = tonumber( new_args['i'] ) or 1 local j = tonumber( new_args['j'] ) or -1 local len = mw.ustring.len( s ) -- Convert negatives for range checking if i < 0 then i = len + i + 1 end if j < 0 then j = len + j + 1 end if i > len or j > len or i < 1 or j < 1 then return _error( 'Índex fora del rang de la cadena' ) end if j < i then return _error( 'Índexs de la cadena no ordenats' ) end return mw.ustring.sub( s, i, j ) end --[[ match This function returns a substring from the source string that matches a specified pattern. Usage: {{#invoke:String|match|source_string|pattern_string|start_index|match_number|plain_flag|nomatch_output}} OR {{#invoke:String|match|s=source_string|pattern=pattern_string|start=start_index |match=match_number|plain=plain_flag|nomatch=nomatch_output}} Parameters s: The string to search pattern: The pattern or string to find within the string start: The index within the source string to start the search. The first character of the string has index 1. Defaults to 1. match: In some cases it may be possible to make multiple matches on a single string. This specifies which match to return, where the first match is match= 1. If a negative number is specified then a match is returned counting from the last match. Hence match = -1 is the same as requesting the last match. Defaults to 1. plain: A flag indicating that the pattern should be understood as plain text. Defaults to false. nomatch: If no match is found, output the "nomatch" value rather than an error. If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from each string. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. If the match_number or start_index are out of range for the string being queried, then this function generates an error. An error is also generated if no match is found. If one adds the parameter ignore_errors=true, then the error will be suppressed and an empty string will be returned on any failure. For information on constructing Lua patterns, a form of [regular expression], see: * http://www.lua.org/manual/5.1/manual.html#5.4.1 * http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns * http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Ustring_patterns ]] -- This sub-routine is exported for use in other modules function p._match( s, pattern, start, match_index, plain_flag, nomatch ) if s == '' then return _error( 'Cadena on cercar està buida' ) end if pattern == '' then return _error( 'Cadena de cerca està buida' ) end start = tonumber(start) or 1 if math.abs(start) < 1 or math.abs(start) > mw.ustring.len( s ) then return _error( 'Índex d\'inici fora del rang de la cadena' ) end if match_index == 0 then return _error( 'Número de coincidència fora de rang' ) end if plain_flag then pattern = str._escapePattern( pattern ) end local result if match_index == 1 then -- Find first match is simple case result = mw.ustring.match( s, pattern, start ) else if start > 1 then s = mw.ustring.sub( s, start ) end local iterator = mw.ustring.gmatch(s, pattern) if match_index > 0 then -- Forward search for w in iterator do match_index = match_index - 1 if match_index == 0 then result = w break end end else -- Reverse search local result_table = {} local count = 1 for w in iterator do result_table[count] = w count = count + 1 end result = result_table[ count + match_index ] end end if result == nil then if nomatch == nil then return _error( 'Cap coincidència trobada' ) else return nomatch end else return result end end -- This is the entry point for #invoke:String|match function p.match( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, {'s', 'pattern', 'start', 'match', 'plain', 'nomatch'} ) local s = new_args['s'] or '' local start = tonumber( new_args['start'] ) or 1 local plain_flag = _getBoolean( new_args['plain'] or false ) local pattern = new_args['pattern'] or '' local match_index = math.floor( tonumber(new_args['match']) or 1 ) local nomatch = new_args['nomatch'] return p._match( s, pattern, start, match_index, plain_flag, nomatch ) end --[[ pos This function returns a single character from the target string at position pos. Usage: {{#invoke:String|pos|target_string|index_value}} OR {{#invoke:String|pos|target=target_string|pos=index_value}} Parameters target: The string to search pos: The index for the character to return If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the target string. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. The first character has an index value of 1. If one requests a negative value, this function will select a character by counting backwards from the end of the string. In other words pos = -1 is the same as asking for the last character. A requested value of zero, or a value greater than the length of the string returns an error. ]] function p.pos( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, {'target', 'pos'} ) local target_str = new_args['target'] or '' local pos = tonumber( new_args['pos'] ) or 0 if pos == 0 or math.abs(pos) > mw.ustring.len( target_str ) then return _error( 'Índex fora del rang de la cadena' ) end return mw.ustring.sub( target_str, pos, pos ) end --[[ find This function allows one to search for a target string or pattern within another string. Usage: {{#invoke:String|find|source_str|target_string|start_index|plain_flag}} OR {{#invoke:String|find|source=source_str|target=target_str|start=start_index|plain=plain_flag}} Parameters source: The string to search target: The string or pattern to find within source start: The index within the source string to start the search, defaults to 1 plain: Boolean flag indicating that target should be understood as plain text and not as a Lua style regular expression, defaults to true If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or trailing whitespace from the parameter. In some circumstances this is desirable, in other cases one may want to preserve the whitespace. This function returns the first index >= "start" where "target" can be found within "source". Indices are 1-based. If "target" is not found, then this function returns 0. If either "source" or "target" are missing / empty, this function also returns 0. This function should be safe for UTF-8 strings. ]] function p.find( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, {'source', 'target', 'start', 'plain' } ) local source_str = new_args['source'] or '' local pattern = new_args['target'] or '' local start_pos = tonumber(new_args['start']) or 1 local plain = new_args['plain'] or true if source_str == '' or pattern == '' then return 0 end plain = _getBoolean( plain ) local start = mw.ustring.find( source_str, pattern, start_pos, plain ) if start == nil then start = 0 end return start end --[[ replace This function allows one to replace a target string or pattern within another string. Usage: {{#invoke:String|replace|source_str|pattern_string|replace_string|replacement_count|plain_flag}} OR {{#invoke:String|replace|source=source_string|pattern=pattern_string|replace=replace_string| count=replacement_count|plain=plain_flag}} Parameters source: The string to search pattern: The string or pattern to find within source replace: The replacement text count: The number of occurences to replace, defaults to all. plain: Boolean flag indicating that pattern should be understood as plain text and not as a Lua style regular expression, defaults to true ]] function p.replace( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, {'source', 'pattern', 'replace', 'count', 'plain' } ) local source_str = new_args['source'] or '' local pattern = new_args['pattern'] or '' local replace = new_args['replace'] or '' local count = tonumber( new_args['count'] ) local plain = new_args['plain'] or true if source_str == '' or pattern == '' then return source_str end plain = _getBoolean( plain ) if plain then pattern = _escapePattern( pattern ) replace = mw.ustring.gsub( replace, "%%", "%%%%" ) --Only need to escape replacement sequences. end local result if count ~= nil then result = mw.ustring.gsub( source_str, pattern, replace, count ) else result = mw.ustring.gsub( source_str, pattern, replace ) end return result end --[[ simple function to pipe string.rep to templates. ]] function p.rep( frame ) local repetitions = tonumber( frame.args[2] ) if not repetitions then return _error( "s'esperava un número com a segon paràmetre; trobat: " .. ( frame.args[2] or '' )) end return string.rep( frame.args[1] or '', repetitions ) end --[[ escapePattern This function escapes special characters from a Lua string pattern. See [1] for details on how patterns work. [1] https://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns Usage: {{#invoke:String|escapePattern|pattern_string}} Parameters pattern_string: The pattern string to escape. ]] function p.escapePattern( frame ) local pattern_str = frame.args[1] if not pattern_str then return _error( 'No pattern string specified' ) end local result = _escapePattern( pattern_str ) return result end --[[ count This function counts the number of occurrences of one string in another. ]] function p.count(frame) local args = _getParameters(frame.args, {'source', 'pattern', 'plain'}) local source = args.source or '' local pattern = args.pattern or '' local plain = _getBoolean(args.plain or true) if plain then pattern = _escapePattern(pattern) end local _, count = mw.ustring.gsub(source, pattern, '') return count end --[[ endswith This function determines whether a string ends with another string. ]] function p.endswith(frame) local args = _getParameters(frame.args, {'source', 'pattern'}) local source = args.source or '' local pattern = args.pattern or '' if pattern == '' then -- All strings end with the empty string. return "yes" end if mw.ustring.sub(source, -mw.ustring.len(pattern), -1) == pattern then return "yes" else return "" end end --[[ join Join all non empty arguments together; the first argument is the separator. Usage: {{#invoke:String|join|sep|one|two|three}} ]] function p.join(frame) local args = {} local sep for _, v in ipairs( frame.args ) do if sep then if v ~= '' then table.insert(args, v) end else sep = v end end return table.concat( args, sep or '' ) end --[[ Strip This function Strips charecters from string Usage: {{#invoke:StringFunc|strip|source_string|charecters_to_strip|plain_flag}} Parameters source: The string to strip chars: The pattern or list of charecters to strip from string, replaced with '' plain: A flag indicating that the chars should be understood as plain text. defaults to true. Leading and trailing whitespace is also automatically stripped from the string. ]] function p.strip( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, {'source', 'chars', 'plain'} ) local source_str = new_args['source'] or '' local chars = new_args['chars'] or '' source_str = mw.text.trim(source_str) if source_str == '' or chars == '' then return source_str end local l_plain = _getBoolean( new_args['plain'] or true ) if l_plain then chars = _escapePattern( chars ) end local result result = mw.ustring.gsub(source_str, "["..chars.."]", '') return result end --[[ Split This function Splits a string based on a separator, returns nth substring based on count. Usage: {{#invoke:StringFunc|split|source_string|separator|count}} Parameters: source: The string to return a subset of separator: The string to split on count: The nth substring based on the separator to return ]] function p.split( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, {'source', 'separator', 'count'} ) local source_str = new_args['source'] or '' local separator = new_args['separator'] or '' local separator_len = mw.ustring.len(separator) if source_str == '' or separator == '' then return source_str; end local ret_count = tonumber( new_args['count'] ) or 1 if ret_count < 1 then return "" end local start = 1 local iter = mw.ustring.find(source_str, separator, start, true) if iter == nil then if ret_count == 1 then return source_str else return "" end else iter = iter - 1 end if ret_count == 1 then return mw.ustring.sub( source_str, start, iter) end for i=2, ret_count do start = iter+separator_len + 1 iter = mw.ustring.find(source_str, separator, start, true) if iter == nil then if ret_count == i then return mw.ustring.sub(source_str, start, mw.ustring.len(source_str)) else return "" end else iter = iter - 1 end end return mw.ustring.sub( source_str,start,iter) end function p.isNumber( frame ) local new_args = _getParameters( frame.args, {'source'} ) local source_str = new_args['source'] or '' if source_str == '' then return "false" end if tonumber(source_str) == nil and tonumber(string.gsub(source_str, ",", ".", 1) .. '') == nil then return "false" end return "true" end return p b2i9hooa7gk3ld6om5knkui0jb6cw8e 10 84967 1086030 1070373 2022-08-22T17:57:35Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki <noinclude>{{Pxf|Collapsible conditional list}}</noinclude> {{Collapsible conditional list |{{{1|}}} |{{{2|}}} |framestyle = {{{estil_caixa|}}} |title = {{{titol|{{{títol|}}}}}} |titlestyle = {{{estil_titol|{{{estil_títol|}}}}}} |title2 = {{{titol2|{{{títol2|}}}}}} |titlestyle2 = {{{estil_titol2|{{{estil_títol2|}}}}}} |liststyle = {{{estil_llista|}}} |expand = {{{expand|}}} }}<noinclude>{{Doiciméadú}}[[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]]</noinclude> qtbs6111coza9v4hc572he6eyrygfa0 0 85037 1085978 1052913 2022-08-22T16:21:08Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Thóg [[Toghchán uachtaránachta na hÉireann|Toghchán do Uachtaránacht na hÉireann]] '''2018''' ar an Aoine 26 Deireadh Fómhair, 2018 idir 7:00 agus 22:00. Is é seo an chéad toghchán ón toghchán 1966 ina bhfuil a an t-uachtaran reatha in iomaíocht don dara téarma agus an chéad uair ina bhfuil uachtarán reatha ag ainmniú iad féin don atogadh le daoine ina aghaidh. Bhí [[Éamon de Valera]] ainmnithe ag [[Fianna Fáil]] nuair a bhí sé ag lorg bheith atoghadh. Is é seo an chéad toghchán ina bhfuil dhá iarrthóir a raibh in iomaíocht sa toghchán roimhe seo. Bhí an tUachtarán reatha, [[Mícheál D. Ó hUiginn]], ag lorg bheith atoghadh. Thóg an toghchán ar siúl ar an lá céanna le reifreann ar bhlaisféim.<ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/president-tells-government-of-intention-to-seek-second-term-1.3540640</ref><ref>https://www.rte.ie/news/politics/2018/0905/991714-women-in-the-place-referendum/</ref> ==Gnás== Thóg am an ainmniúchán ar siúl idir 10:00 ar an 30 Lúnasa agus meánlae ar an 26 Meán Fómhair 2018. Thóg an toghchán ar siúl ar an 26 Deireadh Fónhair, 2018, idir 7:00 agus 22:00. Beidh insealbhú an uachtarán ar siúl ar an 11 Samhain ag meánlae. Chun seasamh don toghchán na huachtaránachta, caithfidh iarrthuachtóirí: *bheith saoránach de chuid na hÉireann *bheith 35 bliain d'aois ar a laghad *bheith ainmnithe ag: **ar a laghad fiche de 218 ball reatha den Tithe an Oireachtas (parlaimint), nó **ar a laghad ceithre de na 31 comhairle contae nó cathrach, nó **iad féin, i gcás an t-uachtarán reatha nó iar-uachtarán a sheas don téarma amháin. == Iarrthóirí == {| class="wikitable" style="-align:right; font-size:90%; line-height:16px;" |+Iarrthóirí |- | [[Íomhá:Peter-casey.jpg|130px]]<br><center>[[Peter Casey]]</center> | [[Íomhá:Gavin Duffy.jpg|164px]]<br><center>[[Gavin Duffy]]</center> | [[Íomhá:JoanFreemanPetaHousePressPack.jpg|130px]]<br><center>[[Joan Freeman]]</center> | [[Íomhá:Seán Gallagher portrait.jpg|146px]]<br><center>[[Seán Gallagher]]</center> | [[Íomhá:President Higgins's visit FINIRISH BATT HQ, Lebanon (cropped).jpg|160px]]<br><center>[[Mícheál D. Ó hUiginn]]</center> | [[Íomhá:Liadh Ní Riada MLA Oct 2018 (close cropped).jpg|137px]]<br><center>[[Liadh Ní Riada]]</center> |} Cainteoirí líofa Gaeilge iad beirt de na hiarrthóirí, Micheál D Ó hUigínn agus Liadh Ní Riada. ===Peter Casey=== Is fear gnó ó Dhoire é [[Peter Casey]] a raibh ina dragon ar ''[[Dragons' Den]]''. Fuair sé ainmniúcháin ó [[Comhairle Contae Chiarraí|Ciarraí]], [[Comhairle Contae an Chláir|An Clár]], [[Comhairle Cathrach agus Contae Luimnigh|Cathair agus Contae Luimnigh]], [[Comhairle Contae Thiobraid Árann|Tiobraid Árann]]. Ainmníodh Casey mar iarrthóir oifigiúil ar an 19 Meán Fómhair. ===Gavin Duffy=== Is fear gnó ó Chill Dara é [[Gavin Duffy]] a raibh ina dragon ar ''[[Dragons' Den]]'' ó thosaigh sé ag craoladh 2009<ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/gavin-duffy-confirms-he-wants-to-run-for-presidency-1.3579758</ref>. Fuair sé ainmniúcháin ó [[Comhairle Contae na Mí|An Mhí]]<ref>https://www.rte.ie/news/politics/2018/0903/991245-presidential-candidates-kerry-cork/</ref>, [[Comhairle Chontae Cheatharlach|Ceatharlach]]<ref>http://www.thejournal.ie/sean-gallagher-presidential-nomination-4227483-Sep2018/</ref>, [[Comhairle Contae Chill Mhantáin|Cill Mhantáin]]<ref name=rte_20180910/> agus [[Comhairle Cathrach agus Contae Phort Láirge|Cathair agus Contae Phort Láirge]]<ref>http://www.thejournal.ie/businessman-gavin-duffy-becomes-fourth-official-candidate-in-presidential-race-4233912-Sep2018/</ref>. Ainmníodh Duffy mar iarrthóir oifigiúil ar an 14 Meán Fómhair. Tiocfaidh Duffy i mbun feachtas ar an 2 Deireadh Fómhair. ===Joan Freeman=== Is Seanadóir í [[Joan Freeman]] a bhunaigh [[Pieta House]] sa bhliain 2006.<ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/joan-freeman-may-be-seeking-nomination-to-run-for-presidency-1.3555736</ref><ref>https://www.independent.ie/irish-news/politics/darkness-into-light-campaign-founder-seeks-nomination-for-the-ras-37086136.html</ref> Sheas sí mar a stiúrthóir go dtí 2014. I 2016, bhí sí roghnaithe ag an Taoiseach ag an am [[Éanna Ó Coinnigh]] chn bheith ina Seanadóir neamhspleách. Fuair sí ainmniúcháin ó [[Comhairle Cathrach Chorcaí|Cathair Chorcaí]]<ref>https://www.rte.ie/news/politics/2018/0903/991245-presidential-candidates-kerry-cork/</ref>, [[Comhairle Contae Fhine Gall|Fine Gall]]<ref name=rte_20180910/>, [[Comhairle Contae na Gaillimhe|Contae na Gaillimhe]]<ref name=rte_20180910/> agus [[Comhairle Cathrach na Gaillimhe|Cathair na Gaillimhe]]<ref name=rte_20180910/>. Ainmníodh Freeman mar iarrthóir oifigiúil ar an 10 Meán Fómhair. Thug na TDanna neamhspléacha [[Michael Collins (polaiteoir)|Michael Collins]], [[Michael Harty]] agus [[Mattie McGrath]] tacú di.<ref>https://www.irishtimes.com/news/ireland/irish-news/joan-freeman-asks-councils-to-hold-meetings-to-help-possible-presidential-candidates-1.3575461</ref> Tháinig Freeman i mbun feachtas ar an 24 Meán Fómhair. ===Seán Gallagher=== Is fear gnó as an gCabhán é [[Seán Gallagher]]. Tháinig sé sa dara háit sa [[Toghchán Uachtaránachta na hÉireann 2011]]. Fuair sé 28.5% de na vótaí céad rogha. Fuair sé ainmniúcháin ó [[Comhairle Contae Ros Comáin|Ros Comáin]]<ref name=rte_20180910/>, [[Comhairl=e Contae Mhaigh Eo|Maigh Eo]]<ref name=rte_20180910/>, [[Comhairle Chontae Liatrioma|Liatroim]]<ref name=rte_20180910/>, [[Comhairle Contae Loch Garman|Loch Garman]]<ref name=rte_20180910/> agus [[Comhairle Contae an Chabháin|An Cabhán]]. Ainmníodh Gallagher mar iarrthóir oifigiúil ar an 10 Meán Fómhair. ===Mícheál D. Ó hUiginn=== D'fhógair an tUachtarán reatha [[Mícheál D. Ó hUiginn]] go mbeadh sé ag lorg dara téarma.<ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/michael-d-higgins-confirms-he-will-seek-second-term-1.3560002</ref><ref>https://www.rte.ie/news/ireland/2018/0710/977616-presidential-election/</ref> Dúirt Ó hUiginn go mbeadh sé ag seasamh do théarma amháin, ach d'aithrigh sé a intinn i rith an téarma. Bhí Ó hUiginn roghnaithe ag [[Páirtí an Lucht Oibre (Éire)|Páirtí an Lucht Oibre]] don toghchán 2011. Dúirt urlabhraí do Páirtí an Lucht Oibre i mí Lúnasa go mbeadh an páirtí ag tacú le O hUiginn don dara téarma, bhí sé ina TD agus Seanadóir do Lucht Oibre ó 1981 go 2011.<ref>https://www.irishexaminer.com/ireland/labour-would-back-michael-d-higgins-in-aras-run-457640.html</ref> Thug na páirtithe [[Páirtí an Lucht Oibre (Éire)|Páirtí an Lucht Oibre]], [[Fianna Fáil]], [[Fine Gael]] agus [[Na Daonlathaithe Sóisialta (Éire)|Na Daonlathaithe Sóisialta]] agus na hAirí neamhspleácha [[Katherine Zappone]] agus [[John Halligan]] tacaíocht dó.<ref>https://www.irishexaminer.com/ireland/labour-would-back-michael-d-higgins-in-aras-run-457640.html</ref><ref>https://www.independent.ie/irish-news/politics/fianna-fil-to-support-michael-d-higgins-if-he-runs-for-second-term-as-president-37053089.html</ref><ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/fine-gael-to-canvass-for-michael-d-higgins-in-election-campaign-1.3561847</ref><ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/katherine-zappone-backs-president-higgins-for-a-second-term-1.3550913</ref> Tháinig Ó hUiginn i mbun feachtas ar an 26 Meán Fómhair. ===Liadh Ní Riada=== Le 28 ball den [[Oireachtas]] (22 TDanna agus sé Sheanadóir), ba fhéidir le Sinn Féin iarrthóir a chur sa toghchán gan ag iarraidh níos mó tacaíocht. Ba iad [[Liadh Ní Riada]], [[Caoimhghín Ó Caoláin]] agus [[John Finucane]] na daoine mór le rá don ainmniúchán. Ar an 11 Meán Fómhair, d'imigh Ó Caoláin as agus thug sé tacaíocht do Liadh Ní Riada. Roghnaíodh Liadh Ní Riada ar an 16 Meán Fómhair, mar iarrthóir an pháirtí. Is feisire de chuid [[Sinn Féin]] i b[[Parlaimint na hEorpa]] í Ní Riada.<ref>https://www.rte.ie/news/2018/0916/994053-presidential-election/</ref> Is as Gaeltacht Mhúscraí í Liadh. ==Na hainmniúcháin== Thosaigh an t-am an ainmniúchán ag 10:00 ar an 30 Lúnasa agus chríochnaigh sé ag meánlae ar an 26 Meán Fómhair 2018. Fuair [[Seán Gallagher]], [[Joan Freeman]], [[Gavin Duffy]] agus [[Peter Casey]] ainmnithe ó na comhairlí, le [[Liadh Ní Riada]] ag faigheann ainmniúchán ó [[Sinn Féin|Shinn Féin]] san Oireachtas agus [[Mícheál D. Ó hUiginn]], mar uachtarán, ag ainmniú é féin. ===Ainmniúcháin na comhairlí=== {| class="wikitable" |+ Ainmniúcháin na comhairlí !Iarrthóir !Post !Ainmniúcháin !Comhairlí |- |'''[[Seán Gallagher]]''' |'''Fear gnó''' |'''5''' |'''[[Comhairle Contae Ros Comáin|Ros Comáin]], [[Comhairle Contae Mhaigh Eo|Maigh Eo]], [[Comhairle Chontae Liatrioma|Liatroim]], [[Comhairle Contae Loch Garman|Loch Garman]], [[Comhairle Contae an Chabháin|An Cabhán]]''' |- |'''[[Joan Freeman]]''' |'''Seanadóir (2016–)''' |'''4''' |'''[[Comhairle Cathrach Chorcaí|Cathair Chorcaí]], [[Comhairle Contae Fhine Gall|Fine Gall]], [[Comhairle Contae na Gaillimhe|Contae na Gaillimhe]], [[Comhairle Cathrach na Gaillimhe|Cathair na Gaillimhe]]''' |- |'''[[Gavin Duffy]]''' |'''Fear gnó''' |'''4''' |'''[[Comhairle Contae na Mí|An Mhí]], [[Comhairle Chontae Cheatharlach|Ceatharlach]], [[Comhairle Contae Chill Mhantáin|Cill Mhantáin]], [[Comhairle Cathrach agus Contae Phort Láirge|Cathair agus Contae Phort Láirge]]''' |- |'''[[Peter Casey]]''' |'''Fear gnó''' |'''4''' |'''[[Comhairle Contae Chiarraí|Ciarraí]], [[Comhairle Contae an Chláir|An Clár]], [[Comhairle Cathrach agus Contae Luimnigh|Cathair agus Contae Luimnigh]], [[Comhairle Contae Thiobraid Árann|Tiobraid Árann]]''' |- |[[Gemma O'Doherty]] |Iriseoir |1 |[[Comhairle Chontae Laoise|Laois]] |- |colspan=2|Gan ainmniúchán |13 |[[Comhairle Contae Átha Cliath Theas|Átha Cliath Theas]]<ref>https://www.irishtimes.com/news/ireland/irish-news/presidential-hopeful-sarah-louise-mulligan-ejected-from-dublin-meeting-1.3636237</ref>, [[Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath|Cathair Bhaile Átha Cliath]]<ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/dublin-city-council-votes-not-to-endorse-candidate-as-%C3%A1ras-race-turns-farcical-1.3628498</ref>, [[Comhairle Contae Chill Chainnigh|Cill Chainnigh]]<ref>https://twitter.com/rtenews/status/1041692122666201089</ref>, [[Comhairle Contae Chill Dara|Cill Dara]]<ref>https://www.rte.ie/news/ireland/2018/0924/995677-presidential-election-councils/</ref>, [[Comhairle Contae Chorcaí|Contae Chorcaí]], [[Comhairle Contae Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin|Dún Laoghaire-Ráth an Dúin]]<ref>https://www.irishexaminer.com/breakingnews/ireland/nearly-25-of-councils-decline-to-nominate-presidential-candidate-869602.html</ref>, [[Comhairle Contae Dhún na nGall|Dún na nGall]], [[Comhairle Contae na hIarmhí|An Iarmhí]], [[Comhairle Contae an Longfoirt|An Longfort]], [[Comhairle Contae Lú|An Lú]]<ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/presidential-round-up-18-local-authorities-decisions-so-far-1.3624756</ref>, [[Comhairle Contae Mhuineacháin|Muineachán]], [[Comhairle Contae Uíbh Fhailí|Uíbh Fhailí]], [[Comhairle Contae Shligigh|Sligeach]] |} Fuair Gemma O'Doherty a céad ainmniúchán ó [[Comhairle Chontae Laoise|Laois]] ar an 24 Meán Fómhair, 2018, ach ní bhfuair sí ainmniúcháin eile. Bhí an ceoltóir [[Kevin Sharkey]] ag lorg bheith ainmnithe ach d'éirigh sé as an gcomórtas ar an 17 Meán Fómhair, ag luaigh caimiléireacht. Mhol sé Gemma O'Doherty.<ref>https://www.independent.ie/irish-news/presidential-election-2018/im-leaving-the-circus-kevin-sharkey-pulls-out-of-2018-race-for-the-ras-37323438.html</ref> Ba iad Norma Burke<ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/dublin-city-council-votes-not-to-endorse-candidate-as-%C3%A1ras-race-turns-farcical-1.3628498</ref>, William Delaney, Patrick Feeney, John Groarke, Patrick Melly, Marie Goretti Moylan, Sarah Louise Mulligan, James Smyth<ref>https://www.rte.ie/news/politics/2018/0910/992732-presidential-election-councils/</ref>, David Doucette<ref>https://www.irishexaminer.com/breakingnews/ireland/special-meeting-of-fingal-county-council-to-consider-presidential-nomination-requests-866968.html</ref> agus John O'Hare<ref>https://www.nationalist.ie/news/home/336311/presidential-election-hopefuls-to-seek-tipperary-co-council-nomination-tomorrow.html</ref> na daoine eile ag lorg ainmniúcháin ó na comhairlí. Níl bhfuair siad aon ainmniúchán. ===Ainmniúcháin an t-Oireachtas=== Thug na páirtithe [[Páirtí an Lucht Oibre (Éire)|Páirtí an Lucht Oibre]], [[Fianna Fáil]], [[Fine Gael]], [[Comhaontas Glas]] agus [[Na Daonlathaithe Sóisialta (Éire)|Na Daonlathaithe Sóisialta]] agus na hAirí neamhspleácha [[Katherine Zappone]] agus [[John Halligan]] tacú d'Ó hUiginn.<ref>https://www.irishexaminer.com/ireland/labour-would-back-michael-d-higgins-in-aras-run-457640.html</ref><ref>https://www.independent.ie/irish-news/politics/fianna-fil-to-support-michael-d-higgins-if-he-runs-for-second-term-as-president-37053089.html</ref><ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/fine-gael-to-canvass-for-michael-d-higgins-in-election-campaign-1.3561847</ref><ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/katherine-zappone-backs-president-higgins-for-a-second-term-1.3550913</ref> Níor thug [[Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús]] tacú le iarrthóir ar bith.<ref>http://www.pbp.ie/people-before-profit-statement-on-the-presidential-election/</ref> Le 28 ball d'[[Oireachtas]], ba fhéidir le [[Sinn Féin]] iarrthóir a roghnú. Roghnaigh an pháirtí [[Liadh Ní Riada]] chun seasamh sa toghchán. Is é Sinn Féin an t-aon pháirtí chun ainmniúchán a thabhairt do iarrthóir. Dúirt an Seanadóir [[Gerard Craughwell]] go mbeadh sé ag lorg ainmniúchán i gcoinne Ó hUiginn, dá mbeadh sé ina aonair. I mí Iúil, nuair a d'fhógair Sinn Féin go mbeadh iarrthóir acu, d'éirigh Craughwell as.<ref>https://www.rte.ie/news/politics/2018/0723/980477-gerard-craughwell-presidential-election/</ref> Luaigh sé costas don ritheadh mar chúis é ag éirí as an gcomórtas, chomh maith.<ref>http://www.thejournal.ie/gerard-craughwell-election-4142441-Jul2018/</ref> In ainneoin Fianna Fáil ag tacú le Ó hUiginn, d'iarr méid áirithe de chomhairlí ar an gceannaireacht aimniúchán a thabhairt do [[Éamon Ó Cuív]], TD do Ghaillimh Thiar, ach dhiúltaigh sé a ainm chun dul ar aghaidh mar go gcuirfeadh sé baol ar a bhallraíocht sa pháirtí.<ref>https://www.irishexaminer.com/breakingnews/ireland/eamon-o-cuiv-quit-race-over-fianna-fail-threat-867309.html</ref> Thriail TD neamhspleách [[Michael Fitzmaurice]] tacaíocht a fháil ó TDanna agus Seanadóirí neamhspleácha chun iarrthóir a chur suas don toghchán, ach bhí sé gan rath. Bhí naonúr déag sásta tacú leis, ach bhí sé duine amháin gearr ón méid riachtanach (fiche) chun ainmniúchán a thabhairt.<ref>https://www.irishtimes.com/news/politics/independent-tds-and-senators-fail-to-agree-on-presidential-nomination-process-1.3634795</ref> Thug na TDanna neamhspléacha [[Joan Collins]], [[Clare Daly]], [[Mick Wallace]], [[Catherine Connolly]], [[Michael Fitzmaurice]], [[Seán Canney]], [[Tommy Broughan]], [[Séamus Healy]], [[Maureen O'Sullivan]], [[Mattie McGrath]] agus an tSeanadóir neamhspleách [[Rónán Mullen]] tacú le Gemma O'Dohery, ach ní bhfuair sí an fiche ab riachtanach chun bheith ainmnithe. Leis na daoine seo, bhí 11 ainmniúchán aici, 9 gearr ón méid riachtanach. ==Feachtas== Ní raibh póstaeir ag na hiarrthóirí, ach ag Micheál D Ó hUigínn agus Liadh Ní Riada. bhí 17,000 cinn ag Ní Riada agua 5,000 ag Ó hUiginn. ==Díospóireachtaí== Thóg an chéad díospóireacht ar siúl ar an gclár ''News at One'' [[RTÉ Raidió 1]] ag 13:00 ar an 27 Meán Fómhair. Ní Ó huiginn nó Gallagher páirteach inti. Dúirt séan Gallagher nach mbeadh sé ann, nuair a bheidh Ó hUiginn gan páirt a ghlacadh inti.<ref>https://tuairisc.ie/tus-le-toghchan-na-huachtaranachta-agus-a-fheachtas-a-sheoladh-ag-o-huiginn/</ref> Chuir [[Áine Lawlor]] an díospóireacht i láthair agus bhí sé craolta ar teilifís ar [[RTÉ News Now]]. Thóg an dara díospóireacht ar siúl ar [[RTÉ Raidió 1]] ar ''Saturday with [[Cormac Ó hEadhra]]'' ar an 13 Deireadh Fómhair, le gach iarrthóir páirteach. Thóg an chéad díospóireacht teilifíse ar siúl ar ''[[Clare Byrne Live]]'' ar [[RTÉ a hAon]] ar an 15 Deireadh Fómhair. Ní raibh Ó hUiginn nó Gallagher páirteach. Ar an 17 Deireadh Fómhair, thóg an dara díospóireacht ar siúl ''Pat Kenny's Big Debate: Presidential Election Special'' ar [[Virgin Media One]] le [[Pat Kenny]] ag cur i láthair. Ní raibh aon díospóireacht teilifíse Gaeilge idir na hiarrthóirí le linn an fheachtais. {| class="wikitable" style="font-size:100%" |-^† ! style="background:#B0C4DE" colspan="15"| Díospóireachtaí Toghchán Uachtaránachta na hÉireann 2018 |- !style="white-space:nowrap;" rowspan="2"| {{small|Dáta}}|| rowspan="2"| {{small|Craoltóir}} || rowspan="2"| {{small|Cathaoirleach}} ||scope="col" colspan="7"| {{small|Rannpháirtithe:}} {{legend|#9F9|&nbsp;Páirteach}} {{legend|#F99|&nbsp;Gan páirteach}} |- ! scope="col" style="width:5em;"|{{small|{{nowrap|[[Peter Casey|Casey]]}}}} ! scope="col" style="width:5em;"|{{small|{{nowrap|[[Gavin Duffy|Duffy]]}}}} ! scope="col" style="width:5em;"|{{small|[[Joan Freeman|Freeman]]}} ! scope="col" style="width:5em;"|{{small|[[Seán Gallagher|Gallagher]]}} ! scope="col" style="width:5em;"|{{small|[[Mícheál D. Ó hUiginn|Ó hUiginn]]}} ! scope="col" style="width:5em;"|{{small|[[Liadh Ní Riada|Ní Riada]]}} |- | style="white-space:nowrap;"|27 Meán Fómhair 2018 |style="white-space:nowrap;"|[[RTÉ Raidió 1]] ''(raidió)''<br>[[RTÉ News Now]] ''(teilifís)'' |style="white-space:nowrap;"|[[Áine Lawlor]] |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{No|}} |{{No|}} |{{Yes|}} |- | style="white-space:nowrap;"|13 Deireadh Fómhair 2018 |style="white-space:nowrap;"|[[RTÉ Raidió 1]] ''(raidió)''<br>[[RTÉ News Now]] ''(teilifís)'' |style="white-space:nowrap;"|[[Cormac Ó hEadhra]] |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |- | style="white-space:nowrap;"|15 Deireadh Fómhair 2018 |style="white-space:nowrap;"|[[RTÉ a hAon]] |style="white-space:nowrap;"|[[Clare Byrne]] |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{No|}} |{{No|}} |{{Yes|}} |- | style="white-space:nowrap;"|17 Deireadh Fómhair 2018 |style="white-space:nowrap;"|[[Virgin Media One]] |style="white-space:nowrap;"|[[Pat Kenny]] |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |- | style="white-space:nowrap;"|23 Deireadh Fómhair 2018 |style="white-space:nowrap;"|[[RTÉ a hAon]] |style="white-space:nowrap;"|[[Miriam O'Callaghan]] |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |- | style="white-space:nowrap;"|24 Deireadh Fómhair 2018 |style="white-space:nowrap;"|[[Virgin Media One]] |style="white-space:nowrap;"|[[Matt Cooper]] / [[Ivan Yates]] |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{Yes|}} |{{No|}} |{{Yes|}} |} ==Pobalbhreitheanna== {| class="wikitable" |- ! rowspan=2|Dáta ! rowspan=2|Foinse ! [[Peter Casey|Casey]] ! [[Gavin Duffy|Duffy]] ! [[Joan Freeman|Freeman]] ! [[Seán Gallagher|Gallagher]] ! [[Mícheál D. Ó hUiginn|Ó hUiginn]] ! [[Liadh Ní Riada|Ní Riada]]<br>{{small|([[Sinn Féin]])}} |- | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | style="background-color: {{Sinn Féin/meta/color}}" | |- |24 Lúnasa 2018 |Ireland Thinks/[[Irish Daily Mail]] |<ref group="nb" name="Peter Casey">Ní raobh Peter Casey ina iarrthóir sa phobalbhreith mar ní raibh a ainmniúcháin faighte go fóill</ref> |10% |3% |11% |bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|'''65%''' |11%<ref group="nb" name="Ní Riada">Ní raibh Ní Riada ainmnithe mar iarrthóir an pháirtí</ref> |- |16 Meán Fómhair 2018 | data-sort-value="RedC23" align="left" |[[The Sunday Business Post|Red C/The Sunday Business Post]]<ref>https://www.independent.ie/irish-news/presidential-election-2018/latest-polls-suggest-president-higgins-on-course-for-landslide-reelection-37320985.html</ref><ref group="nb" name="Eile19-12-2015">Gemma O'Doherty 1%</ref> |1%<ref group="nb" name="Casey">Ní raibh ainmniúcháin faighte ag Casey</ref> |6% |3% |15% |bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|'''67%''' |7%<ref group="nb" name="Ní Riada">Ní raibh Ní Riada ainmnithe mar iarrthóir an pháirtí</ref> |- |10 Deireadh Fómhair 2018 |Red C/[[Paddy Power]] |1% |4% |6% |14% |bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|'''70%''' |5% |- |{{sort|2018-10-16|16 October 2018}} |Behaviour & Attitudes/[[The Times#The Times, Ireland edition|The Sunday Times]] |2% |4% |6% |11% |bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|'''69%''' |7% |- |17 Deireadh Fómhair 2018 |Ipsos MRBI/[[The Irish Times]] |2% |4% |5% |12% |bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|'''66%''' |11% |- |26 Deireadh Fómhair 2018 |Red C/[[RTÉ]] |20.7% |2.0% |6.3% |5.5% |bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|'''58.1%''' |7.4% |- |26 Deireadh Fómhair 2018 |Ipsos MRBI/[[The Irish Times]] |21% |2% |6% |7% |bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|'''56%''' |8% |- |} {{reflist|group="nb"}} ==Toradh== Thosaigh an comhaireamh ag 9:00 ar an 27 Deireadh Fómhair 2018. {| class="wikitable" style="text-align:center; font-size:95%; line-height:16px;" |- ! align=center colspan=12| Toghchán Uachtaránachta na hÉireann 2018 |- ! align=center| Iarrthóir !! colspan=2| Páirtí !! Post !! Scair !! Comhair 1 |- |'''[[Mícheál D. Ó hUiginn]]''' | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | Neamhspleách |É Féin mar uachtarán | 55.8 || '''822,566''' |- |[[Peter Casey]]<ref name=rte_20180910>https://www.rte.ie/news/politics/2018/0910/992732-presidential-election-councils/</ref> | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | Neamhspleách |Comhairlí | 23.3 || 342,727 |- |[[Seán Gallagher]]<ref name=rte_20180910/> | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | Neamhspleách |Comhairlí | 6.4 || 94,514 |- |[[Liadh Ní Riada]] | style="background-color: {{Sinn Féin/meta/color}}" | | [[Sinn Féin]] |Oireachtas: [[Sinn Féin]] | 6.4 || 93,987 |- |[[Joan Freeman]]<ref name=rte_20180910/> | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | Neamhspleách |Comhairlí | 6.0 || 87,908 |- |[[Gavin Duffy]]<ref name=rte_20180910>https://www.rte.ie/news/politics/2018/0910/992732-presidential-election-councils/</ref> | style="background-color: {{Independent politician/meta/color}}" | | Neamhspleách |Comhairlí | 2.2 || 32,198 |- | align=left colspan=13|'''Toghthóirí:''' 3,401,681 '''bailí:''' 1,473,900 '''Millte:''' 18,438 '''Cuóta:''' 736,951 '''Vótóirí:''' 1,492,338 (43.9%) |} ===Torthaí na toghcheantair=== {| class="wikitable sortable collapsible" style="text-align:center;" |+Vótaí céad rogha de réir toghcheantar |- !rowspan=2|Toghcheantar !colspan=2|[[Mícheál D. Ó hUiginn|Ó hUiginn]] !colspan=2|[[Peter Casey|Casey]] !colspan=2|[[Seán Gallagher|Gallagher]] !colspan=2|[[Liadh Ní Riada|Ní Riada]] !colspan=2|[[Joan Freeman|Freeman]] !colspan=2|[[Gavin Duffy|Duffy]] |- !data-sort-type=number|Vótaí !data-sort-type=number|% !data-sort-type=number|Vótaí !data-sort-type=number|% ! data-sort-type="number" |Vótaí ! data-sort-type="number" |% !data-sort-type=number|Vótaí !data-sort-type=number|% !data-sort-type=number|Vótaí !data-sort-type=number|% !data-sort-type=number|Vótaí !data-sort-type=number|% |- | style="text-align:left;" | [[Baile Átha Cliath Fine Gall (Dáilcheantar)|Baile Átha Cliath Fine Gall]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 27,039 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 63.1% |7,505 | 17.5% |2,369 | 5.5% |2,290 | 5.3% |2,643 | 6.2% |986 | 2.3% |- | style="text-align:left;" | [[Baile Átha Cliath Láir]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 10,094 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 66.7% |1,692 | 11.2% |529 | 3.5% | 1,749 | 11.6% |868 | 5.7% |203 | 1.3% |- | style="text-align:left;" | [[Baile Átha Cliath Ráth an Dúin (Dáilcheantar)|Baile Átha Cliath Ráth an Dúin]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 21,704 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 68.7% |4,385 | 13.9% |1,487 | 4.7% |1,141 | 3.6% |2,177 | 6.9% |711 | 2.2% |- | style="text-align:left;" | [[Baile Átha Cliath Theas-Lár]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 17,930 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 65.0% | 3,794 | 13.8% | 1,105 | 4.0% | 2,282 | 8.3% | 2,039 | 7.4% | 441 | 1.6% |- | style="text-align:left;" | [[Baile Átha Cliath Thiar (Dáilcheantar)|Baile Átha Cliath Thiar]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 17,545 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 62.1% |4,887 | 17.3% |1,430 | 5.1% |1,842 | 6.5% |2,053 | 7.3% |514 | 1.8% |- | style="text-align:left;" | [[Baile Átha Cliath Thiar-Meán (Dáilcheantar)|Baile Átha Cliath Thiar-Meán]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 17,196 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 59.3% |5,128 | 17.7% |1,433 | 4.9% |1,978 | 6.8% |2,734 | 9.4% |526 | 1.8% |- | style="text-align:left;" | [[Baile Átha Cliath Thiar Theas (Dáilcheantar)|Baile Átha Cliath Thiar Theas]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 28,151 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 62.2% |8,324 | 18.4% |2,237 | 4.9% |2,584 | 5.7% |3,011 | 6.7% |929 | 2.1% |- | style="text-align:left;" | [[Baile Átha Cliath Thiar-Thuaidh]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 14,728 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 62.6% |3,737 | 15.9% |1,121 | 4.8% |1,932 | 8.2% |1,546 | 6.6% |451 | 1.9% |- | style="text-align:left;" | [[Cuan Bhaile Átha Cliath Theas (Dáilcheantar)|Cuan Bhaile Átha Cliath Theas]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 20,765 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 71.5% | 3,433 | 11.8% | 1,116 | 3.8% | 1,221 | 4.2% | 1,884 | 6.5% | 626 | 2.2% |- | style="text-align:left;" | [[Cuan Bhaile Átha Cliath Thuaidh (Dáilcheantar)|Cuan Bhaile Átha Cliath Thuaidh]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 32,198 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 63.9% | 8,009 | 15.9% | 2,500 | 5.0% | 3,315 | 6.6% | 3,372 | 6.7% | 1,010 | 2.0% |- | style="text-align:left;" | [[Dún Laoghaire (Dáilcheantar)|Dún Laoghaire]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 31,513 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|70.2% |5,872 |13.1% |2,044 |4.6% |1,596 |3.6% |2,866 |6.4% |1,000 |2.2% |- | style="text-align:left;" | [[An Cabhán–Muineachán (Dáilcheantar)|An Cabhán–Muineachán]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 16,749 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 44.3% |7,023 | 18.6% |6,771 | 17.9% |4,167 | 11.0% |2,063 | 5.5% |1,000 | 2.6% |- | style="text-align:left;" | [[Ceatharlach–Cill Chainnigh (Dáilcheantar)|Ceatharlach–Cill Chainnigh]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 25,717 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 52.0% | 13,929 | 28.2% | 3,506 | 7.1% | 2,419 | 4.9% | 2,636 | 5.3% | 1,265 | 2.6% |- | style="text-align:left;" | [[Ciarraí (Dáilcheantar)|Ciarraí]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|25,078 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"|50.1% |13,752 |27.5% |2,856 |5.7% |4,253 |8.5% |3,102 |6.2% |1,037 |2.1% |- | style="text-align:left;" | [[Cill Dara Theas (Dáilcheantar)|Cill Dara Theas]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 14,766 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 56.9% |5,819 | 22.4% |1,829 | 7.0% |1,307 | 5.0% |1,619 | 6.2% |633 | 2.4% |- | style="text-align:left;" | [[Cill Dara Thuaidh (Dáilcheantar)|Cill Dara Thuaidh]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 23,103 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 61.3% |7,210 | 19.1% |2,258 | 6.0% |1,523 | 4.0% |2,751 | 7.3% |844 | 2.2% |- | style="text-align:left;" | [[Cill Mhantáin (Dáilcheantar)|Cill Mhantáin]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 31,555 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 63.0% |8,507 | 17.0% |3,449 | 6.9% |2,733 | 5.5% |2,820 | 5.6% |1,043 | 2.1% |- | style="text-align:left;" | [[An Clár (Dáilcheantar)|An Clár]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 22,639 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 54.7% | 11,722 | 28.3% | 2,289 | 5.5% | 2,186 | 5.3% | 1,969 | 4.8% | 617 | 1.5% |- | style="text-align:left;" | [[Corcaigh Theas-Lár (Dáilcheantar)|Corcaigh Theas-Lár]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 24,161 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 60.5% | 7,323 | 18.3% | 2,164 | 5.4% | 3,072 | 7.7% | 2,554 | 6.4% | 642 | 1.6% |- | style="text-align:left;" | [[Corcaigh Thiar Theas (Dáilcheantar)|Corcaigh Thiar Theas]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 16,860 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 55.1% |6,582 | 21.5% |2,374 | 7.8% |2,489 | 8.1% |1,635 | 5.3% |680 | 2.2% |- | style="text-align:left;" | [[Corcaigh Thiar Thuaidh (Dáilcheantar)|Corcaigh Thiar Thuaidh]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 17,638 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 51.5% |8,092 | 23.6% |3,199 | 9.3% |2,824 | 8.2% |1,855 | 5.4% |630 | 1.8% |- | style="text-align:left;" | [[Corcaigh Thoir (Dáilcheantar)|Corcaigh Thoir]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 20,388 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 53.6% |9,340 | 24.5% |2,625 | 6.9% |2,705 | 7.1% |2,283 | 6.0% |716 | 1.9% |- | style="text-align:left;" | [[Corcaigh Thuaidh-Lár (Dáilcheantar)|Corcaigh Thuaidh-Lár]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 18,851 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 54.0% |8,382 | 24.0% |1,977 | 5.7% |3,112 | 8.9% |2,010 | 5.8% |545 | 1.6% |- | style="text-align:left;" | [[Dún na nGall (Dáilcheantar)|Dún na nGall]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 15,052 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 38.1% | 12,952 |32.8% | 3,684 | 9.3% | 4,524 | 11.4% | 2,563 | 6.5% | 747 | 1.9% |- | style="text-align:left;" | [[Gaillimh Thiar (Dáilcheantar)|Gaillimh Thiar]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 29,612 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 62.4% |10,821 | 22.8% |1,783 | 3.8% |2,161 | 4.6% |2,445 | 5.1% |660 | 1.4% |- | style="text-align:left;" | [[Gaillimh Thoir (Dáilcheantar)|Gaillimh Thoir]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}" | 18,011 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}" | 53.4% |11,227 | 33.3% | 1,379 | 4.1% | 1,029 | 3.1% | 1,545 | 4.6% | 516 | 1.5% |- | style="text-align:left;" | [[Laois (Dáilcheantar)|Laois]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 13,754 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 49.8% |8,419 | 30.5% |1,845 | 6.7% |1,443 | 5.2% |1,464 | 5.3% |718 | 2.6% |- | style="text-align:left;" | [[Loch Garman (Dáilcheantar)|Loch Garman]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 27,020 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 55.5% |11,818 | 24.3% |3,499 | 7.2% |2,939 | 6.0% |2,272 | 4.7% |1,161 | 2.4% |- | style="text-align:left;" | [[An Longfort–An Iarmhí (Dáilcheantar)|An Longfort–An Iarmhí]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 18,024 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 47.5% | 12,005 | 31.6% | 2,873 | 7.6% | 2,089 | 5.5% | 2,122 | 5.6% | 829 | 2.2% |- | style="text-align:left;" | [[Lú (Dáilcheantar)|Lú]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 26,291 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 58.4% | 7,223 | 16.0% | 2,934 | 6.5% | 4,175 | 9.3% | 2,291 | 5.1% | 2,101 | 4.7% |- | style="text-align:left;" | [[Cathair Luimnigh (Dáilcheantar)|Cathair Luimnigh]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 18,904 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 57.7% | 7,845 | 23.9% | 1,557 | 4.8% | 1,964 | 6.0% | 1,917 | 5.9% | 578 | 1.8% |- | style="text-align:left;" | [[Contae Luimnigh (Dáilcheantar)|Contae Luimnigh]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 15,262 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 48.1% | 10,865 | 34.2% | 1,756 | 5.5% | 1,438 | 4.5% | 1,762 | 5.6% | 658 | 2.1% |- | style="text-align:left;" | [[Maigh Eo (Dáilcheantar)|Maigh Eo]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 20,642 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 49.8% | 12,850 | 31.0% | 2,235 | 5.4% | 2,107 | 5.1% | 2,663 | 6.4% | 937 | 2.3% |- | style="text-align:left;" | [[An Mhí Thiar (Dáilcheantar)|An Mhí Thiar]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 14,522 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 54.1% |5,917 | 22.0% |1,943 | 7.2% |1,847 | 6.9% |1,727 | 6.4% |904 | 3.4% |- | style="text-align:left;" | [[An Mhí Thoir (Dáilcheantar)|An Mhí Thoir]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 16,754 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 56.7% |6,064 | 20.5% |2,060 | 7.0% |1,654 | 5.6% |1,883 | 6.4% |1,142 | 3.9% |- | style="text-align:left;" | [[Port Láirge (Dáilcheantar)|Port Láirge]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 18,609 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 52.2% |8,822 | 24.7% |2,530 | 7.1% |2,837 | 8.0% |2,025 | 5.7% |847 | 2.4% |- | style="text-align:left;" | [[Ros Comáin–Gaillimh (Dáilcheantar)|Ros Comáin–Gaillimh]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 14,246 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 45.1% | 10,918 | 34.5% | 2,270 | 7.2% | 1,617 | 5.1% | 1,850 | 5.9% | 713 | 2.3% |- | style="text-align:left;" | [[Sligeach–Liatroim (Dáilcheantar)|Sligeach–Liatroim]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 20,601 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 49.1% | 11,132 | 26.5% | 3,749 | 8.9% | 3,172 | 7.6% | 2,475 | 5.9% | 859 | 2.0% |- | style="text-align:left;" | [[Tiobraid Árann (Dáilcheantar)|Tiobraid Árann]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 24,917 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 45.5% |20,149 | 36.8% |3,077 | 5.6% |2,827 | 5.2% |2,723 | 5.0% |1,106 | 2.0% |- | style="text-align:left;" | [[Uíbh Fhailí (Dáilcheantar)|Uíbh Fhailí]] | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 13,977 | bgcolor="{{Independent politician/meta/color}}"| 47.0% | 9,253 | 31.1% | 2,672 | 9.0% | 1,444 | 4.9% | 1,691 | 5.7% | 673 |2.3% |- class="sortbottom" style="font-weight:bold; background:rgb(232,232,232);" | style="text-align:left;" | Iomlán | 822,566 | 55.8% | 342,727 | 23.3% | 94,514 | 6.4% | 93,987 | 6.4% | 87,908 | 6.0% | 32,198 | 2.2% |} == Tagairtí == {{Reflist}} ==Naisc sheachtracha== * [https://www.presidentialelection.ie/ Toghchán na hUachtaránachta 2018 – Ceann comhairimh na huachtaránachta] * ''[[TheJournal.ie]]'' - [http://www.thejournal.ie/aras-2018/news/ #Aras 2018] [http://www.thejournal.ie/aras-18/news/ #Aras 18] * ''[[The Irish Times]]'' - [https://www.irishtimes.com/news/politics/presidential-election Toghchán na hUachtaránachta] * [[RTÉ.ie]] - [https://www.rte.ie/news/presidential-election/ Toghchán na hUachtaránachta] * RTÉ - leathanach gréasáin [https://www.rte.ie/news/presidential-pitches/ físeáin cur i láthair na niarrthóirí] ===Suíomh gréasáin na hiarrthóirí=== *[http://petercasey.ie/ Peter Casey] *[https://gavinduffy.ie/ Gavin Duffy] *[https://votejoan.ie/ Joan Freeman] *[https://seangallagher2018.com/ Séan Gallagher] *[https://www.michaeldhiggins.ie/ Mícheál D. Ó hUiginn] *[https://www.liadhforpresident.ie/ Liadh Ní Riada] {{Toghcháin agus reifrinn i bPoblacht na hÉireann}} [[Catagóir:Uachtaráin na hÉireann]] [[Catagóir:Toghcháin Éireannacha]] 4ra599wnmvbj4c9o7wyrl5b9y0qjcj6 0 85233 1086620 1049846 2022-08-23T06:14:21Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[File:Údarás na Gaeltachta (Gaeltacht Authority) - geograph.org.uk - 1288443.jpg|thumb|250px|Tá [[Údarás na Gaeltachta]] ag stiúir [[Acht na Gaeltachta 2012]] agus na [[Bailte Seirbhíse Gaeltachta]] sa Ghaeltacht agus tá siad ag stiúir cur i bhfeidhm na [[Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge 2010-2030|Straitéise 20 Bliain don Ghaeilge 2010-2030]] sa Ghaeltacht freisin]] Is acht de chuid [[An tOireachtas | Oireachtas na hÉireann]] é '''Acht na Gaeltachta 2012''' (''English:'' The Gaeltacht Act 2012). Tá dhá phríomhaidhm leis an Acht: sainmhíniú nua a leagan síos don Ghaeltacht agus leasuithe a dhéanamh ar struchtúr agus ar fheidhmeanna Údarás na Gaeltachta. Faoi Acht na Gaeltachta 2012, tá sé i gceist go mbeidh an Ghaeltacht bunaithe feasta ar chritéir theangeolaíocha seachas ar limistéir thíreolaíocha mar a bhí go dtí seo, cé go bhfuil teorann thíreolaíochta ann dona ceantair Gaeltachta go fóill. Anois tá an phleanáil teanga ag leibhéal an phobail lárnach do phróiseas an tsainmhínithe nua don Ghaeltacht. Tá deis ag ceantair lasmuigh de na ceantair Ghaeltachta aitheantas reachtúil a bhaint amach mar [[Líonraí Gaeilge]] nó mar [[Bailte Seirbhíse Gaeltachta | Bhailte Seirbhíse Gaeltachta]], faoi réir critéir áirithe a bheith comhlíonta acu.<ref>[http://www.udaras.ie/an-ghaeilge-an-ghaeltacht/an-proiseas-pleanala-teanga/ An Próiseas Pleanála Teanga sa Ghaeltacht]- Údarás na Gaeltachta</ref><ref>[http://www.forasnagaeilge.ie/wp-content/uploads/2015/12/Líonraí-Gaeilge.docx Líonraí Gaeilge]- Foras na Gaeilge</ref> Chomh maith le leasuithe a dhéanamh ar fheidhmeanna áirithe de chuid Údarás na Gaeltachta, tugann Acht na Gaeltachta 2012 feidhm reachtúil don Údarás maidir le cur i bhfeidhm na [[Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge 2010-2030 | Straitéise 20 Bliain don Ghaeilge 2010-2030]] sa Ghaeltacht. Chomh maith leis sin, déantar foráil faoin Acht chun líon comhaltaí bhord an Údaráis a laghdú go suntasach agus chun deireadh a chur leis an riachtanas do thoghcháin do bhord an Údaráis. Shínigh [[Uachtarán na hÉireann | an tUachtarán]] Acht na Gaeltachta 2012 ar an [[25 Iúil]] [[2012]].<ref>[http://www.chg.gov.ie/ga/legislation/gaeltacht-act-2012// Acht na Gaeltachta 2012] -An Roinn Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta</ref> == Féach Freisin == * [[Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003]] * [[Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge 2010-2030]] * [[Bailte Seirbhíse Gaeltachta]] * [[Líonraí Gaeilge]] * [[Údarás na Gaeltachta]] * [[Foras na Gaeilge]] * [[An Coimisinéir Teanga]] == Tagairtí == [[Catagóir:Gaeilge]] [[Catagóir:Gaeltacht]] <references /> [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] ldo40zf94mkhp7qf01nq7ayxzbxbba3 0 85235 1086621 1052969 2022-08-23T06:14:45Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Is acht de chuid [[An tOireachtas | Oireachtas na hÉireann]] é '''Acht na dTeangacha Oifigiúla''' (''English:'' The Official Languages Act 2003). Síníodh Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 ina dhlí ar [[14 Iúil]] [[2003]]. Is é príomhaidhm an Achta a chinntiú go gcuirtear feabhas ar sholáthar seirbhísí poiblí trí Ghaeilge. Déantar foráil san Acht do sholáthar seirbhísí poiblí trí Ghaeilge ar thrí bhealach: * trí fhorálacha an Achta atá infheidhme maidir le gach comhlacht poiblí faoin Acht; * trí rialacháin a dhéanann an tAire Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta atá infheidhme freisin maidir le gach comhlacht poiblí faoin Acht; agus * trí scéimeanna teanga, a aontaítear le gach comhlacht poiblí ar leith agus a fhorálann do mhéadú de réir a chéile ar líon agus ar chaighdeán na seirbhísí a chuireann an comhlacht poiblí sin ar fáil trí Ghaeilge. Bunaíodh [[An Coimisinéir Teanga | Oifig an Choimisinéara Teanga]] faoin Acht sa bhliain 2004. Is iad príomhfheidhmeanna na hOifige sin monatóireacht a dhéanamh ar an gcaoi a bhfuil forálacha an Achta á gcomhlíonadh ag comhlachtaí poiblí, agus bearta riachtanacha a dhéanamh chun a chinntiú go gcomhlíonfaidh comhlachtaí poiblí a ndualgais faoin Acht.<ref>[https://www.chg.gov.ie/ga/gaeltacht/the-irish-language/official-languages-act-2003 Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003] -An Roinn Cultúir, Oidhreachta agus Gaeltachta</ref><ref>[http://www.coimisineir.ie/rol-an-choimisineara-teanga?lang=GA Ról an Choimisinéara Teanga] -An Coimisinéir Teanga</ref> == Acht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú) 2021 == Treisiú ar Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 atá i gceist leis an reachtaíocht sa bhliain 2021. Cuireann sé go mór le caighdeán na seirbhísí phoiblí i nGaeilge atá ar fáil don phobal.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.gov.ie/ga/preasraitis/73d1d-acht-na-dteangacha-oifigiula-leasu-2021-sinithe-ag-uachtaran-na-heireann/|teideal=Acht na dTeangacha Oifigiúla (Leasú) 2021 sínithe ag Uachtarán na hÉireann|language=ga|work=www.gov.ie|dátarochtana=2022-01-12}}</ref> Leagann an bille síos sa dlí gur cainteoirí Gaeilge a bheadh i 20% d’earcaigh nua na seirbhíse poiblí faoin mbliain 2030, príomhsprioc an bhille nua.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/la-stairiuil-bille-teanga-nua-rite-i-dtithe-an-oireachtais/|teideal=‘Lá stairiúil’ – bille teanga nua rite i dTithe an Oireachtais|dáta=2021|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2022-01-12}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/cad-ata-sa-bhille-teanga-a-ritheadh-areir-agus-cad-a-tharloidh-anois/|teideal=Cad atá sa bhille teanga a ritheadh an tseachtain seo agus cad a tharlóidh anois?|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2022-01-12}}</ref> Chomh maith leis sin, beidh ar sheirbhísigh phoiblí taobh istigh nó taobh amuigh den Ghaeltacht seirbhís i nGaeilge a chur ar fáil Beidh ar an Stát ainmeacha Gaeilge a chlarú agus a litriú i gceart leis an síneadh fada agus caithfidh an Státseirbhís seirbhísí i nGaeilge a chur ar fáil do Mhuintir na Gaeilge.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.listennotes.com/podcasts/nuacht-mhall/18-nollaig-2021-ciarraí-ojQx7X5PFtW/|teideal=18 Nollaig 2021 (Ciarraí) - Nuacht Mhall (podcast)|language=en|work=Listen Notes|dátarochtana=2022-01-12}}</ref> == Féach Freisin == * [[An Coimisinéir Teanga]] * [[Acht na Gaeltachta 2012]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Gaeilge]] [[Catagóir:Gaeltacht]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] 1gsf3humlos1jynwhwsfplk0ycfczbc 0 85270 1086249 1067372 2022-08-23T01:39:46Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Comórtas Spóirt}} Tá an chéad eagrán den [[Craobhchomórtais na hEorpa]] ar siúl ó 2 Lúnasa 2018 go 12 Lúnasa 2018. Is iad [[Beirlín]], [[An Ghearmáin]] agus [[Glaschú]], [[Albain]] na cathracha ag óstáil na raobhchomórtais. {| class="wikitable" style="-align:right; font-size:90%; line-height:16px;" |- | [[Íomhá:2018 European Championships Glasgow Logo.svg|250px]]<br><center>Lógó Glaschú</center> | [[Íomhá:2018 European Championships Berlin Logo.svg|249px]]<br><center>Lógó Beirlín</center> |} ==Craobhchomórtais== *Galf *Gleacaíocht *Lúthchleasaíocht *Rámhaíocht *Rothaíocht **BMX **Bóthar **Raon **Rothar sléibhe *Spóirt uisce **Snámh **Tumadóireacht **Snámha sioncronaithe **Snámha uisce oscailte *Trí-atlan == Náisiún Rannpháirteacha == {| class="wikitable" style="text-align:left; font-size:95%; line-height:16px;" width="100%" ! colspan="4" |Náisiún Rannpháirteacha |- | * {{bratach|Armenia}}[[An Airméin]] (16) * {{bratach|Albania}}[[An Albáin]] (8) * {{bratach|Andorra}}[[Andóra]] (1) * {{bratach|Azerbaijan}}[[An Asarbaiseáin]] (21) * {{bratach|Belarus}}[[An Bhealarúis]] (98) * {{bratach|Belgium}}[[An Bheilg]] (88) * {{bratach|Bosnia and Herzegovina}}[[An Bhoisnia-Heirseagaivéin]] (8) * {{bratach|UK}}[[An Bhreatain Mhór]] (313) * {{bratach|Bulgaria}}[[An Bhulgáir]] (32) * {{bratach|Cyprus}}[[An Chipir]] (23) * {{bratach|Kosovo}}[[An Chosaiv]] (6) * {{bratach|Croatia}}[[An Chróit]] (44) * {{bratach|Denmark}}[[An Danmhairg]] (68) | * {{bratach|Estonia}}[[An Eastóin]] (47) * {{bratach|Switzerland}}[[An Eilvéis]] (123) * {{bratach|Ireland}}[[Poblacht na hÉireann|Éire]] (80) * {{bratach|Finland}}[[An Fhionlainn]] (85) * {{bratach|France}}[[An Fhrainc]] (187) * {{bratach|Germany}}[[An Ghearmáin]] (247) * {{bratach|Gibraltar}}[[Giobráltar]] (3) * {{bratach|Greece}}[[An Ghréig]] (98) * {{bratach|Italy}}[[An Iodáil]] (236) * {{bratach|Norway}}[[An Iorua]] (75) * {{bratach|Iceland}}[[An Íoslainn]] (23) * {{bratach|Israel}}[[Iosrael]] (55) * {{bratach|Netherlands}}[[An Ísiltír]] (158) | * {{bratach|Latvia}}[[An Laitvia]] (39) * {{bratach|Liechtenstein}}[[Lichtinstéin]] (4) * {{bratach|Lithuania}}[[An Liotuáin]] (68) * {{bratach|Luxembourg}}[[Lucsamburg]] (11) * {{bratach|Moldova}}[[An Mholdóiv]] (8) * {{bratach|Malta}}[[Málta]] (6) * {{bratach|Monaco}}[[Monacó]] (2) * {{bratach|Montenegro}}[[Montainéagró]] (4) * {{bratach|Faroe Islands}}[[Oileáin Fharó]] (2) * {{bratach|Austria}}[[An Ostair]] (84) * {{bratach|Macedonia}}[[Poblacht na Macadóine]] (2) * {{bratach|Czech Republic}}[[Poblacht na Seice]] (114) * {{bratach|Poland}}[[An Pholainn]] (189) | * {{bratach|Portugal}}[[An Phortaingéil]] (79) * {{bratach|Romania}}[[An Rómáin]] (98) * {{bratach|Russia}}[[An Rúis]] (128) * {{bratach|San Marino}}[[San Mairíne]] (8) * {{bratach|Serbia}}[[An tSeirbia]] (33) * {{bratach|Georgia}}[[An tSeoirsia]] (15) * {{bratach|Slovenia}}[[An tSlóivéin]] (33) * {{bratach|Slovakia}}[[An tSlóvaic]] (49) * {{bratach|Spain}}[[An Spáinn]] (163) * {{bratach|Sweden}}[[An tSualainn]] (123) * {{bratach|Turkey}}[[An Tuirc]] (104) * {{bratach|Ukraine}}[[An Úcráin]] (163) * {{bratach|Hungary}}[[An Ungáir]] (98) |} == Bord bonn == [[Íomhá:European Championships Trophy.png|mion|250px|Bhuaigh An Rúis Corn Craobhchomórtais na hEorpa]] {{colorbox|#ccf}} Náisiúin óstaí (An Bhreatain Mhór agus An Ghearmáin) {| class="wikitable" style="width:70%;" |- !scope="col"|Rangaigh !scope="col"|Tír !scope="col" style="background-color:gold; width:{{#ifeq:{{{class|}}}|wikitable sortable|6em|4.5em}};"|Óir !scope="col" style="background-color:silver; width:{{#ifeq:{{{class|}}}|wikitable sortable|6em|4.5em}};"|Airgead !scope="col" style="background-color:#cc9966; width:{{#ifeq:{{{class|}}}|wikitable sortable|6em|4.5em}};"|Cré-umha !scope="col" style="width:{{#ifeq:{{{class|}}}|wikitable sortable|6em|4.5em}};"|Iomlán |- style="background:#ffcc22;" | 1 ||align=left|{{Bratach|Russia}} [[An Rúis]] || 31 || 19 || 16 || 66 |- style="background:#ccf;" | 2 ||align=left|{{Bratach|UK}} [[An Bhreatain Mhór]] agus TÉ|| 26 || 26 || 22 || 74 |- | 3 ||align=left|{{Bratach|Italy}} [[An Iodáil]] || 15 || 17 || 28 || 60 |- | 4 ||align=left|{{Bratach|Netherlands}} [[An Ísiltír]] || 15 || 15 || 13 || 43 |- style="background:#ccf;" | 5 ||align=left|{{Bratach|Germany}} [[An Ghearmáin]] || 13 || 17 || 23 || 53 |- | 6 ||align=left|{{Bratach|France}} [[An Fhrainc]] || 13 || 14 || 15 || 42 |- | 7 ||align=left|{{Bratach|Poland}} [[An Pholainn]] || 9 || 6 || 6 || 21 |- | 8 ||align=left|{{Bratach|Ukraine}} [[An Ucráin]] || 8 || 13 || 5 || 26 |- | 9 ||align=left|{{Bratach|Switzerland}} [[An Eilvéis]] || 8 || 4 || 7 || 19 |- | 10 ||align=left|{{Bratach|Hungary}} [[An Ungáir]] || 7 || 4 || 4 || 15 |- | 11 ||align=left|{{Bratach|Belgium}} [[An Bheilg]] || 6 || 5 || 8 || 19 |- | 12 ||align=left|{{Bratach|Sweden}} [[An tSualainn]] || 6 || 3 || 2 || 11 |- | 13 ||align=left|{{Bratach|Norway}} [[An Iorua]] || 5 || 2 || 1 || 8 |- | 14 ||align=left|{{Bratach|Greece}} [[An Ghréig]] || 4 || 3 || 2 || 9 |- | 15 ||align=left|{{Bratach|Belarus}} [[An Bhealarúis]] || 4 || 2 || 3 || 9 |- | 16 ||align=left|{{Bratach|Spain}} [[An Spáinn]] || 3 || 6 || 10 || 19 |- | 17 ||align=left|{{Bratach|Romania}} [[An Rómáin]] || 3 || 4 || 3 || 10 |- | 18 ||align=left|{{Bratach|Portugal}} [[An Phortaingéil]] || 2 || 2 || 0 || 4 |- | 19 ||align=left|{{Bratach|Croatia}} [[An Chróit]] || 2 || 1 || 0 || 3 |- |rowspan=2| 20 ||align=left|{{Bratach|Denmark}} [[An Danmhairg]] || 1 || 4 || 2 || 7 |- |align=left|{{Bratach|Lithuania}} [[An Liotuáin]] || 1 || 4 || 2 || 7 |- | 22 ||align=left|{{Bratach|Turkey}} [[An Tuirc]] || 1 || 3 || 2 || 6 |- | {{sort|99|–}} ||align=left|{{ANA}} || 1 || 3 || 2 || 6 |- | 23 ||align=left|{{Bratach|Ireland}} [[Éire]] || 1 || 1 || 2 || 4 |- |rowspan=2| 24 ||align=left|{{Bratach|Iceland}} [[An Íoslainn]] || 1 || 1 || 0 || 2 |- |align=left|{{Bratach|Israel}} [[Iosrael]] || 1 || 1 || 0 || 2 |- | 26 ||align=left|{{Bratach|Czech Republic}} [[Poblacht na Seice]] || 0 || 3 || 1 || 4 |- | 27 ||align=left|{{Bratach|Austria}} [[An Ostair]] || 0 || 1 || 3 || 4 |- | 28 ||align=left|{{Bratach|Slovenia}} [[An tSlóivéin]] || 0 || 1 || 1 || 2 |- |rowspan=3| 29 ||align=left|{{Bratach|Azerbaijan}} [[An Asarbaiseáin (tír)|An Asarbaiseáin]] || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{Bratach|Bulgaria}} [[An Bhulgáir]] || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{Bratach|Slovakia}} [[An tSlóvaic]] || 0 || 1 || 0 || 1 |- |rowspan=3| 32 ||align=left|{{Bratach|Armenia}} [[An Airméin]] || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{Bratach|Estonia}} [[An Eastóin]] || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{Bratach|Finland}} [[An Fhionlainn]] || 0 || 0 || 1 || 1 |- !colspan=2| Iomlán || 187 || 188 || 186 || 561 |} [[Catagóir:Craobhchomórtais na hEorpa]] [[Catagóir:Spórt i 2018]] kx8ey0ik9kwkecro2vpsvahq75ce7cg 0 85551 1086253 1063473 2022-08-23T01:40:52Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Is cuid de chnuasach laochscéalta na [[Rúraíocht|Rúraíochta]] é '''Tochmharc Eimhire''', agus ar cheann de na scéalta is faide ann. Insítear an scéal faoi [[Cú Chulainn|Chú Chulainn]] agus é ag iarraidh [[Eimhear]] a mhealladh, agus faoina oiliúint mhíleata leis an ngaiscíoch [[Scáthach]]. I dteannta le [[Táin Bó|táinte bó]], féastaí, breitheanna agus éaga, is ea ''tochmharc'' ar cheann de na 'genres' de litríocht na nGael lámhscríbhinní. ==Athleagain agus foinsí lámhscríbhinne== Faightear an seanscéal ''Tochmarc Emire'' in dhá phríomhathleagan. Tá an gaol idir an dá athleagan agus na lamhscribhinní éagsúla pléite ag [[Gregory Toner]].<ref name=Toner>Toner, "The Transmission of ''Tochmarc Emire''".</ref> Is é an leagan níos luaite, ach chomh maith níos giorra, atá ar marthain ná mar chóip i lámhscríbhinn déanach na 15ú/16ú haoise, Rawlinson B 512. Sa leagan úd, tá an chéad chuid are iarraidh, ag tosú leis an tomhas deannach idir Cú Chulainn and Eimhear. Is amhlaidh go bhfuil an téacs bunaithe ar bhunleagan Sean-Ghaeilge, b'fhéidir siar go dtí an 8ú haois, ach tras-scríofa agus nuachóirithe beagán i ré na Meán-Ghaeilge. Dar le Kuno Meyer, téann an téacs siar go dtí an 10ú haois.<ref>Meyer, "The oldest version of ''Tochmarc Emire''".</ref> Faightear an t-athleagan níos faide sna foinsí Leabhar na hUidhre, Stowe D iv 2, Harley 5280, 23 N 10, agus dhá bhlúirí. Scriobhadh i ré na Meán-Ghaeilge é. # Athleagan níos luaite: #* [[Rawlinson B 512]]: f 117Ra-118Rb (Oxford, Bodleian Library). An chéad chuid ar iarraidh. # Athleagain níos déanaí: #* [[Leabhar na hUidhre]] (LU): ll. 121a-127b (Baile Átha Cliath, [[Acadamh Ríoga na hÉireann|ARÉ]]). An dara cuid ar iarraidh. #* [[Stowe D IV 2]]: f 74Ra-78Vb (Baile Átha Cliath, [[Acadamh Ríoga na hÉireann|ARÉ]]). Iomlán. #* [[Harley 5280]]: f 27R-35Rb (Londain, British Library). Iomlán. #* [[ARÉ 23 N 10]] (''olim'' Betham 145): ll. 21-24 & 113–124 & 11–12 & 25–26 & 125–128 (Baile Átha Cliath, [[Acadamh Ríoga na hÉireann|ARÉ]]). Iomlán. #* [[Leabhar Fhear Maí]] 23 E 29: ll. 207a-212b (Baile Átha Cliath, [[Acadamh Ríoga na hÉireann|ARÉ]]). Blúire. #* [[Egerton 92]]: f 24Ra-25Vb (Londain, British Library). Blúire. # Foinsí eile #* [[Leabhar Laighneach]] (LL), f 20a46 ff (Baile Átha Cliath, Coláiste na Tríonóide). Leagann de §30, mar a fhaightear san ''Echtra Machae''. ==Achoimre== Agus é óg, bhí Cú Chulainn chomh hálainn sin go raibh imní ar fhir na hUladh, gan bean aige féin, go ngoidfeadh sé a mná chéile agus go n-éigneodh a n-iníonacha. Cuardaíonn siad dóigh is andóigh ar fud na hÉireann chun bean oiriúnach a fháil dó, ach ní bheadh aige ach [[Eimhear]], iníon [[Forgall Monach|Fhorgall Monach]]. Tá Forgall i gcoinne an chleamhnais, ámh. Molann sé gur gá Cú Chulainn dul i mbun teagasc arm leis an mbanlaoch cáiliúil [[Scáthach]] na h[[Alba|Alban]], ag súil go maródh é i rith na déine. Glacann Cú Chulainn an dúshlán. Idir an dá linn, tairgeann Forgall Eimhear do [[Lugaid mac Nóis]], rí [[Mumha|Mumhan]], ach nuair a chloiseann seisean go bhfuil sí i ngrá le Cú Chulainn, diúltaíonn sé a lámh. Oileann Scáthach Cú Chulainn i ngach ceird an chogaidh, ina measc an [[Ga Bolga]], sleá colgach millteanach a chaitear leis an gcos, agus gur gá go gearrtar as an té gur buaileadh. Ag dul faoi oiliúint ina theannta bhí [[Ferdia]], a théann ina dhlúthchara agus deartháir altrama Chú Chulainn. Le linn a chuairte ann, caithfidh Scáthach cath a chur i gcoinne [[Aoife]], a céile comhraic agus (i leaganacha áirithe) a leathchúpla. Tá aithne ag Scáthach ar laochas Aoife, agus buaileann imní í faoi shaol Chú Chulainn dá bharr. Tugann sí deoch chodlata dó chun é a chosaint. Tá Chú Chulainn chomh tréan sin, ámh, go ndúisíonn sé tar éis uair a chloig. Téann sé i mbun troda, i ndeabhadh le hAoife i gcomhrac aonair. Tá siad beirt ar aon chumas, ach mearaíonn Cú Chulainn í, ag glaoch go raibh a capaill agus carbad (na nithe is ansa léi ar dhomhan) tar éis titim thar aill. Fuaraíonn sé í, ach ar faobhar an chlaímh, impíonn sí go ndéana trócaire uirthi. Socraíonn sé gan í a mharú, faoi dhá choinníoll: go n-éirí sí as an gcogaíocht le Scáthach, agus go mbeire sí mac ar a shon. Agus Aoife torrach, tagann Cú Chulainn ar ais ó Albain lánoiliúnta, ach diúltaíonn Forgall fós é Eimhear a phósadh. Déanann Cú Chulainn ruathar ar dhún Fhorgaill, maraíonn sé ceathrar is fiche fear, fuadaíonn sé Eimhear agus goideann sé taisce Fhorgaill. Titeann Forgall féin chun a bháis ó na rampair. Déanann [[Scenn Menn]], comrádaí Fhorgaill, iarracht éalú an leannáin a chosc, ach maraíonn Cú Chulainn é ag cliath i gcomhrac aonair. Agus a laochas léirithe, glacann Eimhear faoi dheireadh é a phósadh. Tá ''coll cétingen'' (cearta na chéad oíche) ag [[Conchúr mac Neasa]], rí na nUladh. Tá imní air roimh fhreagairt Chú Chulainn, ach chaillfeadh sé a cheannas, muna bhfeidhmeoidh. Tagtar air réiteach: luífidh Conchúr le hEimhear ar oíche a pósta, ach luífidh [[Cathbhadh]] [[draoi]] eatarthu.<ref>[[Thomas Kinsella]], ''The Táin'', Oxford University Press, 1969, {{ISBN|0-19-281090-1}}, ll. 25–39</ref> ==Scéalta gaolmhara== {{main|Anbhás Aonmhic Aoife}} Tagann [[Connla]], mac Chú Chulainn agus Aoife, go hÉirinn ag lorg a athar. De bharr a laochais sheanórtha, is dóigh gur bagairt é. Tá sé faoi gheis a hathar, ámh, agus diúltaionn sé é féin a aithint. Maraíonn Cú Chulainn é i gcomhrac aonair leis an nGa Bolg.<ref>Kinsella 1969, ll. 39–45</ref> {{main|Anbhás Dearbhfhorghaille}} I leaganacha áirithe de ''Tochmharc Eimhire'', tarrthálann Cú Chulainn an bhanfhlaith Lochlannach [[Dearbhfhorghaill]], agus í ar tí bheith íobartha do na [[Fomhóraigh]]. Sa scéal ''[[Anbhás Dearbhfhorghaille]]'', tagann sí go hÉirinn i riocht eala, ag lorg Chú Chulainn a bhfuil sí i ngrá leis. Scaoileann Cú Chulainn í ina broinn lena thabhal. Chun a beatha a shábháil, caithfidh Cú Chulainn an chloch thabhail a dhiúl óna bolg. Ach anois níl cead aige í a phósadh, agus a cuid fola blaiste aige. Dá bharr sin, tugann sé í dá mhac altrama [[Lughaidh na Riabh Dearg]]; pósann siad agus beireann siad clann. Lá amháin i láir an gheimhridh, déanann fir na nUladh piléir sneachta. Téann na mná in iomaíocht a chéile ag mún insna piléir, chun a fhiosrú cé acu an té is meallacaí. Sroicheann mún Dearbhfhorghaille an talamh, agus ite ag an éad, ionsaíonn agus ciorraíonn na mná eile í. Tugann Lughaidh faoi ndeara nach leáite é an sneachta ar dhíon Dhearbhfhorghaille agus go bhfuil sí ar tí bás d'fháil. Deifríonn sé agus Cú Chulainn isteach sa teach, ach básann sí tamall ina dhiaidh. Éagann Lughaidh le brón; mar dhíoltas, leagann Cú Chulainn an teach agus na mná eile laistigh, 150 dóibh maraithe aige.<ref>[[Carl Marstrander]] (eag. & aistr.), "The Deaths of Lugaid and Derbforgaill", ''Ériu'' 5 (1911): ll. 201–18</ref> {{main|Táin Bó Cúailnge}} Agus Cú Chulainn i mbun chomhrac aonair sa ''Táin'', is beirt dá chéile iad [[Fer Báeth]] agus [[Ferdia]], a dheartháireacha altrama agus comhfhoghlaimeoirí faoi Scáthach.<ref>Kinsella 1969, ll. 129, 168f.</ref> ==Foinsí== ===''Tochmarc Emire'': editions and translations=== * [[Kuno Meyer|Meyer, Kuno]] (ed. and tr.). "The Oldest Version of ''Tochmarc Emire''." ''Revue Celtique'' 11 (1890): 433–57. Text edited from Rawlinson B 512. * Hamel, A.G. van (ed.). ''Compert Con Culainn and other Stories''. Mediaeval and Modern Irish Series 3. Dublin, 1933. 16–68. Based on Stowe D IV 2, with variants from LU, Harleian 5280 and Rawlinson B 512. * [[Kuno Meyer|Meyer, Kuno]] (ed.). "Mitteilungen aus irischen Handschriften. ''Tochmarc Emire la Coinculaind''." ''Zeitschrift für celtische Philologie'' 3 (1901): 226–63 (229–63). [version of Harleian 5280 with variants from LU, Stowe D IV 2, Fermoy/Egerton 92 and 23 N 10]. [http://www.ucc.ie/celt/online/G301021 Available online at CELT] * [[Kuno Meyer|Meyer, Kuno]] (ed.). ''Verba Scáthaige fri Coin Chulaind.'' Anecdota from Irish Manuscripts 5. 1913: 28–30. * Thurneysen, Rudolf (ed.). "''Verba Scáthaige'' nach 22 N 10." ''Zeitschrift für celtische Philologie'' 9 (1913): 487–8. [http://www.ucc.ie/celt/published/G301032/index.html Available from CELT] * [[Kuno Meyer|Meyer, Kuno]] (tr.), "Wooing of Emer", ''Archaeological Review'' 1 (1888): 68–75, 150–5, 231–5, 298–307. * [[Kuno Meyer|Meyer, Kuno]] (tr.). In ''The Cuchulinn Saga in Irish Literature'', ed. Eleanor Hull. Grimm Library 8. London, 1898. 57–84. Abridged version of Meyer's translation above. [https://archive.org/details/cuchullinsagain00cuchgoog Available from Internet Archive] * [[Thomas Kinsella|Kinsella, Thomas]] (tr.). ''The Táin''. Oxford, 1969. 25 ff. *Guyonvarc'h, C.-J. (tr.). "La courtise d'Emer, Version A." ''Ogam'' 11 (1959): 413–23. (French) * d'Arbois de Jubainville, H. (tr.). ''L'épopée celtique en Irlande''. Paris, 1892. (French) * Agrati, A. and M. L. Magini (trs.). ''La saga irlandese di Cu Chulainn''. Milan, 1982 (Italian) ==Foinsí tánaisteacha== * {{Cite journal |last=Toner |first=Gregory |title=The Transmission of ''Tochmarc Emire'' |journal=Ériu |volume=49 |year=1998 |pages= 71–88}} ==Thuilleadh le léamh== * Baudiš, J. "On Tochmarc Emere." ''Ériu'' 9 (1923), ll. 98–108. Le fáil ó [[Scéla]]. * Edel, D. ''Helden auf Freiersfüßen. 'Tochmarc Emire' und 'Mal y kavas Kulhwch Olwen'. Studien zur Frühen Inselkeltischen Erzähltradition.'' Amsterdam, Oxford, agus Nua-Eabhrac, 1980. * Findon, Joanne. "Gender and Power in ''Serglige Con Culainn'' and ''The Only Jealousy of Emer''." ''Language and Tradition in Ireland: Continuities and Displacements'', eag. Maria Tymoczko agus Colin Ireland. Amherst & Boston, 2003, ll. 47–61. * Findon, Joanne. ''A Woman's Words: Emer and Female Speech in the Ulster Cycle.'' Toronto, 1997. * Findon, Joanne. "A Woman's Words: Emer versus Cu Chulainn in Aided Oenfir Aife." ''Ulidia'', ll. 139-48. * Ó Concheanainn, T. "Textual and historical associations of Leabhar na hUidhre." ''Éigse'' 29 (1996), ll. 65–120, go háirithe 94. * O'Curry, E. ''Lectures on the Manuscript Materials of ancient Irish History.'' Nua-Eabhrac, 1861, ll. 278-2. * Oskamp, H.P.A. "Notes on the history of Lebor na hUidre." ''Proceedings of the Royal Irish Academy'' 65C (1966–67), ll. 117–37, go háirithe 126-7. * Sayers, William. "Concepts of Eloquence in ''Tochmarc Emire''." ''Studia Celtica'' 26/27 (1991–1992), ll. 125–54. * Thurneysen, Rudolf, H. Hessen agus G. O'Nolan. "Zu ''Tochmarc Emire''." ''Zeitschrift für celtische Philologie'' 8 (1912), ll. 498–524. * Thurneysen, Rudolf. ''Die irische Helden- und Königssage''. Halle, 1921. 377 ff. ==Tagairtí== {{reflist}} {{An Rúraíocht}} [[Catagóir:Scéalta na Rúraíochta]] m3cuxjsv0mlhpn3ig7pj2k2okslxbco 2 85562 1085946 1084139 2022-08-22T13:16:05Z Dowlinme 27972 /* Mná ar Vicipéid */ wikitext text/x-wiki == Mná ar Vicipéid == Táim ag iarraidh níos mó mná a chur ar Vicipéid. Faoi láthair níl ach 17.97%[https://query.wikidata.org/#%0ASELECT%20%3FgenderLabel%20%28COUNT%28DISTINCT%20%3Farticle%29%20AS%20%3Fcount%29%20%0A%0AWHERE%20%7B%0A%20%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP21%20%3Fgender%20.%0A%20%20%3Farticle%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%20%20%3Farticle%20schema%3AisPartOf%20%3Chttps%3A%2F%2Fga.wikipedia.org%2F%3E%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22en%22%20.%20%7D%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%7D%20GROUP%20BY%20%3FgenderLabel%0A%0AORDER%20BY%20DESC%28%3Flinkcount%29] d'ailt beathaisnéise scríofa ar mhná. Beidh mé ag baint úsáid as an liosta [https://tools.wmflabs.org/massviews/?platform=all-access&agent=user&source=pagepile&target=22718&range=last-year&sort=views&direction=1&view=list seo] le haghaidh inspioráid. Léiríonn sé na n-alt ar Vicipéid an Bhéarla leis an méid is mó 'views' nach bhfuil ar Vicipéid na Gaeilge. https://w.wiki/5U5S < mná a labhraíonn Gaeilge nach bhfuil leathanach Vicipéide acu. https://w.wiki/5U7o < Ealaíontóirí [[Úsáideoir:Dowlinme/Mná ar Vicipéid/liostaWD|Liosta WD]] Alt a chuir mé tús leis: * [[Kathleen Antonelli]] * [[Alison Spittle]] * [[Hanna Sheehy-Skeffington]] * [[Jess Wade]] * [[Aisling Judge]] *[[Tara Flynn]] *[[MayKay]] *[[Sharon Horgan]] *[[Stephanie Roche]] *[[Caitlín Nic Aoidh]] *[[Sheila Tinney]] *[[Mary Mulvihill]] *[[Jane Ní Dhulchaointigh]] *[[Meg Connery]] *[[Elizabeth O'Farrell]] *[[Máirin de Valéra]] *[[Eavan Boland]] *[[Emma Dabiri]] *[[Ruth Negga]] *[[Samantha Mumba]] *[[SOAK]] *[[Wyvern Lingo]] *[[Saint Sister]] *[[Pillow Queens]] *[[Katie Bouman]] *[[Sally Rooney]] *[[Naoise Dolan]] *[[CMAT]] *[[Úna-Minh Caomhánach|Úna-Minh Kavanagh]] *[[SON]] *[[Siobhán McSweeney]] *[[Saoirse-Monica Jackson]] *[[Dora Sigerson Shorter]] *[[Yvonne McGuinness]] *[[Sorcha Richardson]] *[[Maya Widmaier-Picasso]] *[[Katharina Grosse]] *[[Megan Rooney]] *[[Rhasidat Adeleke]] Liosta de mná ba chóir alt a bheith ann dóibh (i mo thuairimse): *[[Jenny Holzer]] *[[Maeve Kyle]] *[[Nora Twomey]] *[[AE Mak]] *[[Loah]] *[[Soulé]] *[[Ham Sandwich]] *[[Laoise]] *[[Kerry Condon]] *[[Cecilia Ahern]] *[[Pauline McLynn]] *[[Bronagh Gallagher]] *[[Rozanna Purcell]] *[[Annette Elizabeth Mahon]] *[[Eibhlín Ní Bhriain]] *[[Wallis Bird]] *[[Charlie Murphy]] *[[B*Witched]] (conas nach féidir lch a bheith ann fós??) *[[Ruth Gill]] *[[Síle Ní Chinnéide]] *[[Mary Berry]] *[[Deborah Frances-White]] *[[Evelyn Booth]] *[[Éanna Ní Lamhna]] *[[Kathleen Browne]] (Loch Garman) *[[Searlot Ní Dhúnlaing]] *[[Sabina Higgins]] *[[Elsa Schiaparelli]] *[[Caroline Campbell]] *[[Konstanze Klosterhalfen]] ezctcm8rvhcvaplal43ofulrjs8nu45 1085954 1085946 2022-08-22T15:33:51Z Dowlinme 27972 /* Mná ar Vicipéid */ wikitext text/x-wiki == Mná ar Vicipéid == Táim ag iarraidh níos mó mná a chur ar Vicipéid. Faoi láthair níl ach 17.97%[https://query.wikidata.org/#%0ASELECT%20%3FgenderLabel%20%28COUNT%28DISTINCT%20%3Farticle%29%20AS%20%3Fcount%29%20%0A%0AWHERE%20%7B%0A%20%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP21%20%3Fgender%20.%0A%20%20%3Farticle%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%20%20%3Farticle%20schema%3AisPartOf%20%3Chttps%3A%2F%2Fga.wikipedia.org%2F%3E%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22en%22%20.%20%7D%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%7D%20GROUP%20BY%20%3FgenderLabel%0A%0AORDER%20BY%20DESC%28%3Flinkcount%29] d'ailt beathaisnéise scríofa ar mhná. Beidh mé ag baint úsáid as an liosta [https://tools.wmflabs.org/massviews/?platform=all-access&agent=user&source=pagepile&target=22718&range=last-year&sort=views&direction=1&view=list seo] le haghaidh inspioráid. Léiríonn sé na n-alt ar Vicipéid an Bhéarla leis an méid is mó 'views' nach bhfuil ar Vicipéid na Gaeilge. https://w.wiki/5U5S < mná a labhraíonn Gaeilge nach bhfuil leathanach Vicipéide acu. https://w.wiki/5U7o < Ealaíontóirí [[Úsáideoir:Dowlinme/Mná ar Vicipéid/liostaWD|Liosta WD]] Alt a chuir mé tús leis: * [[Kathleen Antonelli]] * [[Alison Spittle]] * [[Hanna Sheehy-Skeffington]] * [[Jess Wade]] * [[Aisling Judge]] *[[Tara Flynn]] *[[MayKay]] *[[Sharon Horgan]] *[[Stephanie Roche]] *[[Caitlín Nic Aoidh]] *[[Sheila Tinney]] *[[Mary Mulvihill]] *[[Jane Ní Dhulchaointigh]] *[[Meg Connery]] *[[Elizabeth O'Farrell]] *[[Máirin de Valéra]] *[[Eavan Boland]] *[[Emma Dabiri]] *[[Ruth Negga]] *[[Samantha Mumba]] *[[SOAK]] *[[Wyvern Lingo]] *[[Saint Sister]] *[[Pillow Queens]] *[[Katie Bouman]] *[[Sally Rooney]] *[[Naoise Dolan]] *[[CMAT]] *[[Úna-Minh Caomhánach|Úna-Minh Kavanagh]] *[[SON]] *[[Siobhán McSweeney]] *[[Saoirse-Monica Jackson]] *[[Dora Sigerson Shorter]] *[[Yvonne McGuinness]] *[[Sorcha Richardson]] *[[Maya Widmaier-Picasso]] *[[Katharina Grosse]] *[[Megan Rooney]] *[[Rhasidat Adeleke]] Liosta de mná ba chóir alt a bheith ann dóibh (i mo thuairimse): *[[Jenny Holzer]] *[[Maeve Kyle]] *[[Nora Twomey]] *[[AE Mak]] *[[Loah]] *[[Soulé]] *[[Ham Sandwich]] *[[Laoise]] *[[Kerry Condon]] *[[Cecilia Ahern]] *[[Pauline McLynn]] *[[Bronagh Gallagher]] *[[Rozanna Purcell]] *[[Annette Elizabeth Mahon]] *[[Eibhlín Ní Bhriain]] *[[Wallis Bird]] *[[Charlie Murphy]] *[[B*Witched]] (conas nach féidir lch a bheith ann fós??) *[[Ruth Gill]] *[[Síle Ní Chinnéide]] *[[Mary Berry]] *[[Deborah Frances-White]] *[[Evelyn Booth]] *[[Éanna Ní Lamhna]] *[[Kathleen Browne]] (Loch Garman) *[[Searlot Ní Dhúnlaing]] *[[Sabina Higgins]] *[[Elsa Schiaparelli]] *[[Caroline Campbell]] *[[Konstanze Klosterhalfen]] *[[Derval O'Rourke]] e0fwxi0wrv5phjbvw0q6ytt94iefkzx 1086635 1085954 2022-08-23T10:08:20Z Dowlinme 27972 /* Mná ar Vicipéid */ wikitext text/x-wiki == Mná ar Vicipéid == Táim ag iarraidh níos mó mná a chur ar Vicipéid. Faoi láthair níl ach 17.97%[https://query.wikidata.org/#%0ASELECT%20%3FgenderLabel%20%28COUNT%28DISTINCT%20%3Farticle%29%20AS%20%3Fcount%29%20%0A%0AWHERE%20%7B%0A%20%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP21%20%3Fgender%20.%0A%20%20%3Farticle%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%20%20%3Farticle%20schema%3AisPartOf%20%3Chttps%3A%2F%2Fga.wikipedia.org%2F%3E%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22en%22%20.%20%7D%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%7D%20GROUP%20BY%20%3FgenderLabel%0A%0AORDER%20BY%20DESC%28%3Flinkcount%29] d'ailt beathaisnéise scríofa ar mhná. Beidh mé ag baint úsáid as an liosta [https://tools.wmflabs.org/massviews/?platform=all-access&agent=user&source=pagepile&target=22718&range=last-year&sort=views&direction=1&view=list seo] le haghaidh inspioráid. Léiríonn sé na n-alt ar Vicipéid an Bhéarla leis an méid is mó 'views' nach bhfuil ar Vicipéid na Gaeilge. https://w.wiki/5U5S < mná a labhraíonn Gaeilge nach bhfuil leathanach Vicipéide acu. https://w.wiki/5U7o < Ealaíontóirí [[Úsáideoir:Dowlinme/Mná ar Vicipéid/liostaWD|Liosta WD]] Alt a chuir mé tús leis: * [[Kathleen Antonelli]] * [[Alison Spittle]] * [[Hanna Sheehy-Skeffington]] * [[Jess Wade]] * [[Aisling Judge]] *[[Tara Flynn]] *[[MayKay]] *[[Sharon Horgan]] *[[Stephanie Roche]] *[[Caitlín Nic Aoidh]] *[[Sheila Tinney]] *[[Mary Mulvihill]] *[[Jane Ní Dhulchaointigh]] *[[Meg Connery]] *[[Elizabeth O'Farrell]] *[[Máirin de Valéra]] *[[Eavan Boland]] *[[Emma Dabiri]] *[[Ruth Negga]] *[[Samantha Mumba]] *[[SOAK]] *[[Wyvern Lingo]] *[[Saint Sister]] *[[Pillow Queens]] *[[Katie Bouman]] *[[Sally Rooney]] *[[Naoise Dolan]] *[[CMAT]] *[[Úna-Minh Caomhánach|Úna-Minh Kavanagh]] *[[SON]] *[[Siobhán McSweeney]] *[[Saoirse-Monica Jackson]] *[[Dora Sigerson Shorter]] *[[Yvonne McGuinness]] *[[Sorcha Richardson]] *[[Maya Widmaier-Picasso]] *[[Katharina Grosse]] *[[Megan Rooney]] *[[Rhasidat Adeleke]] Liosta de mná ba chóir alt a bheith ann dóibh (i mo thuairimse): *[[Jenny Holzer]] *[[Maeve Kyle]] *[[Nora Twomey]] *[[AE Mak]] *[[Loah]] *[[Soulé]] *[[Ham Sandwich]] *[[Laoise]] *[[Kerry Condon]] *[[Cecilia Ahern]] *[[Pauline McLynn]] *[[Bronagh Gallagher]] *[[Rozanna Purcell]] *[[Annette Elizabeth Mahon]] *[[Eibhlín Ní Bhriain]] *[[Wallis Bird]] *[[Charlie Murphy]] *[[B*Witched]] (conas nach féidir lch a bheith ann fós??) *[[Ruth Gill]] *[[Síle Ní Chinnéide]] *[[Mary Berry]] *[[Deborah Frances-White]] *[[Evelyn Booth]] *[[Éanna Ní Lamhna]] *[[Kathleen Browne]] (Loch Garman) *[[Searlot Ní Dhúnlaing]] *[[Sabina Higgins]] *[[Elsa Schiaparelli]] *[[Caroline Campbell]] *[[Konstanze Klosterhalfen]] *[[Derval O'Rourke]] *[[Leona Maguire]] b904g7psvwp8dp5w5kriktpovsik1be 0 85644 1086317 952846 2022-08-23T02:04:44Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Tugtar '''scáildaonra''' ar dhaonra stairiúil a aimsíodh trí mhodhanna staitistiúla.<ref name=beerli2004>{{cite journal|author=Beerli, P|year=2004|title=Effect of unsampled populations on the estimation of population sizes and migration rates between sampled populations|journal=Molecular Ecology|volume=13|pages=827–836|pmid=15012758|doi=10.1111/j.1365-294x.2004.02101.x}}</ref> ==Léann daonra== Sa bhliain 2004 maíodh gur féidir leis an [[meastachán uasdealraitheachta]] nó [[teoirim Bayes]], dhá mhodh staidrimh a mheasann rátaí imirce agus méid daonraí de réir [[teoiric an chomhtháthaithe|theoiric an chomhtháthaithe]], feidhm a bhaint as tacair shonraí a bhfuil daonra neamhaithnid ceilte iontu. Tugtar “scáildaonra” ar an daonra seo. Féadtar taighde a dhéanamh ar an rian a fhágann daonraí díofa ar mhéid daonra eile agus ar rátaí na himirce idir dhá dhaonra eile. Braitheann claontaí na bparaiméadar daonra a shíltear atá ann ar a bhfuil d'imirce ó na daonraí neamhaithnide.<ref name=beerli2004/> Cáineadh an modh oibre seo toisc gur fáisceadh scáilphobail as léirshamhlacha staidrimh amháin.<ref>{{cite journal|author=Skatkin, M|year=2005|title=Seeing ghosts: the effect of unsampled populations on migration rates estimated for sampled populations|journal=Molecular Ecology|volume=14|pages=67–73|pmid=15643951|doi=10.1111/j.1365-294X.2004.02393.x}}</ref> ==Géineolaíocht daonra== Sa bhliain 2012 baineadh feidhm as [[géineolaíocht|anailís DNA]] agus modhanna staitistiúla chun a léiriú gur chros-síolraigh daonra atá díofa anois le sinsir na nEorpach agus le grúpa Sibéarach, grúpa a d’imigh ina dhiaidh sin chun Meiriceá. Tugadh "scáildaonra" ar an daonra díofa toisc gur fhág sé a rian ar an ngéanóm in ionad fianaise sheandálaíoch a fhágáil ina dhiaidh.<ref>{{cite journal|author=Patterson, N|date=2012|title=Ancient admixture in human history|journal=Genetics|volume=192 | issue = 3 |pages=1065–93|doi=10.1534/genetics.112.145037|pmc=3522152}}</ref> Sa bhliain 2013 tháinig an tuar faoin tairngreacht nuair a thángthas ar iarsmaí duine a bhain leis an scáildaonra sin.<ref>{{cite journal|author=Raghavan, M|year=2013|title=Upper Palaeolithic Siberian genome reveals dual ancestry of Native Americans|journal=Nature|volume=505|pages=87–91|doi=10.1038/nature12736|pmid=24256729|pmc=4105016}}</ref><ref>{{cite journal|author=Callaway, E|year=2015|title="Ghost population" hints at long-lost migration to the Americas|journal=Nature|doi=10.1038/nature.2015.18029}}</ref> Sa bhliain 2015 rinneadh staidéar ar ghinealach agus imirce luath na muice clóis, staidéar a fuair amach go raibh géinte ag an muc sin a tháinig ó scáildaonra díofa de chuid an tsealaid Phléisticéinigh.<ref>{{cite journal|author=Frantz, L|year=2015|title=Evidence of long-term gene flow and selection during domestication from analyses of Eurasian wild and domestic pig genomes|doi=10.1038/ng.3394|volume=47|journal=Nature Genetics|pages=1141–1148|pmid=26323058}}</ref> ==Nótaí== {{Reflist}} ==Le léamh== Reich, David (2018). ''Who We Are and How We Got Here: new findings from ancient DNA''. Pantheon. {{DEFAULTSORT:Scaildaonra}} [[Catagóir:Géineolaíocht|*]] ak4vzfp089k3c6bdhlesew4480r832i 0 86081 1086148 953840 2022-08-22T19:51:39Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|YouTube tábhachtach go leor? Níl sé soiléir. An mac léinn de chuid na scoile í?}} {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is scoil lán-Ghaeilge í '''Meánscoil Gharman'''. Is í an t-aon Ghaelscoil i g[[Contae Loch Garman]]. Tá níos mó ná 300 dálta ann. {{DEFAULTSORT:Meanscoil Gharman}} [[Catagóir:Gaelscoileanna in Éirinn]] t7bz0jy74syn4buazbn7qh405ev8r1t 0 86780 1086362 1051742 2022-08-23T02:17:41Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Ba shufragéid agus gníomhaithe Éireannacha í</span>''' Meg Connery ''' (1879-1956). == Saol == Rugadh Connery i gCathair na Mart, [[Contae Mhaigh Eo]]. Ba é Con Connery an fear céile aici agus phós siad agus í ina fichidí. Is beag eolas atá againn fúithi roimh a rannpháirtíocht san Irish Women ' s Franchise League. D'oibrigh Connery le [[Hanna Sheehy-Skeffington]] agus ba leas-cathaoirleach an Irish Women's Franchise League í. Tá cáil aici as a cuid gníomhaíochta, ag briseadh fuinneoga agus ag caitheamh clocha, chomh maith le léiriú poiliticiúla, ag obair ar an [[Irish Citizen]] agus nuair a chuireadh i bpríosún í ar son na cúise. Tá clú áirithe uirthias an ngrianghraf a ghlacadh di ag tabhairt cóipeanna den Irish Citizen do [[Andrew Bonar Law|Bonar Law]] agus do Sir [[Edward Carson]].{{sfn|''Cambridge University Press''}}{{sfn|''Dublin City Council''|1913}}{{sfn|Moriarty|2013}}{{sfn|''History Ireland''|2013}} === Príosúnacht agus léirithe === Níor cheap Connery go mbeidh mná ag caitheamh a gcuid vótaí i mbealach difriúil ná fir, nó go mbeidís ag baint úsáid as a vóta a chaitheamh i mbealach níos éifeachtaí. Bhí sí i gcoinne an caighdeáin dúbailte a tharla idir mná agus fir. Scríobh sí faoin ábhar sin san Irish Times níos mó ná uair amháin.{{sfn|''Cambridge University Press''}}{{sfn|''Dublin City Council''|1913}}{{sfn|Ryan|Ward|2018|p=29}}{{sfn|''Catalogue''|1919}}{{sfn|Ward|2017}}{{sfn|Steele|2007|p=179}}{{sfn|Luddy|1995|p=277}}{{sfn|Reynolds|2007|p=82}}<blockquote class=""> In Ireland, as elsewhere, public morals must continue in an unhealthy state while we tolerate the shameful double moral standard</blockquote>Cé go raibh sí curtha i príosún go rialta le haghaidh scriosadh maoine bhí Connery go hiomlán i gcoinne úsáid foréigin chun an vóta a fháil. Cuireadh i bpríosún í ar feadh seachtaine i mí na Samhna 1911 tar éis léiriú agus cuireadh arís í i mí na Samhna 1912 nuair a bhí sí in éineacht leis an ngrúpa a bhris fuinneoga ag [[Teach an Chustaim]]. I 1912 rinne sí trasnaíl ar [[Winston Churchill]]. I 1914 d'eagraigh Connery na chéad óráidí ar ceart vótála na mban i Longfort, Liatroim agus Ros Comáin. I mí Eanáir 1913 bhris sí fuinneoga Chaisleán Bhaile Átha Cliath arís agus gabhadh í, agus an uair seo chaith sí mí i bpríosún. Le linn an ama seo, agus í i [[Tulach Mhór|dTulach Mhór]], chuaigh na mná ar stailc ocrais mar chuid den a n-éileamh le bheith caite mar phríosúnaigh pholaitiúla. D'fhulaing ceann de na príosúnaigh eile, Hoskins, as cliseadh croí agus scaoileadh í. D'éirigh leis na mná eile. Chaill Connery leanbh i mí Meithimh 1914. As sin amach thosaigh a cuid sláinte ag dul in olcas.{{sfn|''Cambridge University Press''}}{{sfn|''Dublin City Council''|1913}}{{sfn|Ryan|Ward|2018|p=29}}{{sfn|''Catalogue''|1919}}{{sfn|Ward|2017}}{{sfn|Steele|2007|p=179}}{{sfn|Luddy|1995|p=277}}{{sfn|Reynolds|2007|p=82}} == Tuilleadh léitheoireachta == *{{Lua idirlín|url=https://artsandculture.google.com/exhibit/WAKykHy0PC6zKA|teideal=Violence Ridicule and Silence - Google Arts & Culture|language=en|work=Google Cultural Institute|dátarochtana=2018-12-12}}Violence Ridicule and Silence - Google Arts & Culture"&nbsp;(en).&nbsp;''Google Cultural Institute''.&nbsp;Dáta rochtana: 2018-12-12. <div class="cx-template-editor-source-container" lang="en" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Formats a citation to a website using the provided information such as URL and title. Used only for sources that are not correctly described by the specific citation templates for books, journals, news sources, etc.">Cite web</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="url" class="cx-template-editor-param-key">URL</span><span data-key="url" title="The URL of the online location where the text of the publication can be found. Requires schemes of the type &quot;http://...&quot; or maybe even the  protocol relative scheme &quot;//...&quot;" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="url" style="position: relative;"><nowiki>https://artsandculture.google.com/exhibit/WAKykHy0PC6zKA</nowiki></div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="title" class="cx-template-editor-param-key">Title</span><span data-key="title" title="The title of the source page on the website; will display with quotation marks added. Usually found at the top of your web browser. Not the name of the website." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="title" style="position: relative;">Violence Ridicule and Silence</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="website" class="cx-template-editor-param-key">Website</span><span data-key="website" title="Name of the website; may be wikilinked; will display in italics. Having both 'Publisher' and 'Website' is redundant in most cases" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="website" style="position: relative;">Google Cultural Institute</div></div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="access-date" class="cx-template-editor-param-key">URL access date</span><span data-key="access-date" title="The full date when the original URL was accessed; do not wikilink" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="access-date" style="position: relative;">2018-12-06</div></div></div></div> == Tagairtí agus foinsí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Connery, Meg}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1879]] [[Catagóir:Básanna i 1956]] gr20ke2nc9vbh3ag7ga637xujcqb9xq 0 88738 1086372 1073807 2022-08-23T02:19:48Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Tríréad [[Rapcheol|rapcheoil]] as Iarthar [[Bhéal Feirste]] is ea '''Kneecap'''. D'eisigh siad a gcéad singil, 'C.E.A.R.T.A', sa bhliain 2017.<ref>{{Lua idirlín|url=https://nos.ie/cultur/ceol/amhran-na-haoine-cearta-kneecap/|teideal=Amhrán na hAoine 'C.E.A.R.T.A.', le Kneecap|údar=Foireann NÓS|dáta=|language=|work=NÓS|dátarochtana=2019-02-05}}</ref> Tháinig clú agus cáil dóibh nuair a chuir [[RTÉ]] cosc ar an amhrán. == Stair == Thosaigh an grúpa nuair a bhí Móglaí Bap ag spraephéinteáil graifítí le cara an lá roimh mórshiúl Acht na Gaeilge. Scríobh a chara an focal 'Cearta' ar stad bus nuair a tháinig na póilíní agus ghabadh é. Dhiúltaigh a chara Béarla a labhairt leo, agus chaith sé an oíche faoi ghlas sular tháinig aistritheoir. Tá an t-amhrán 'C.E.A.R.T.A.' faoin eachtra seo. "<ref>{{Cite web|last=Mullally|first=Una|teideal=Kneecap: 'Low-life scum' of west Belfast rap whose day has come|url=https://www.irishtimes.com/culture/music/kneecap-low-life-scum-of-west-belfast-rap-whose-day-has-come-1.3854738|access-date=2020-09-04|website=The Irish Times|language=en}}</ref> == Polaitíocht == Chuir siad a dtacaíocht d'[[Éire aontaithe|Éire Aontaithe]] in iúl go phoiblí.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.youtube.com/watch?v=Wd1_RxymwNk|teideal=Stupid questions Irish people are always asked, answered by KNEECAP - YouTube|work=www.youtube.com|dátarochtana=2021-01-10}}</ref> Chuir siad a ndlúthpháirtíocht le muintir na Phalaistín in iúl freisin trí bratach a chrochadh ag ceolchoirmeacha.<ref>{{Cite web|last=|first=|date=|teideal=KNEECAP - 2019 RECAP|url=https://www.youtube.com/watch?v=LNa1AIl4yR0|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=|website=youtube}}</ref> == Tagairtí == <references /> [[Catagóir:Bannaí a chanann i nGaeilge]] [[Catagóir:Rapcheoltóirí]] [[Catagóir:Daoine as Béal Feirste]] a2kb5wnq7wqbr1e2pae1mb8ezflwwnq 0 88780 1086153 1070090 2022-08-22T19:54:53Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is méanscoil í '''Coláiste Ghobnatan Naofa''' suite i m[[Baile Mhic Íre]], [[Gaeltacht Mhúscraí]]. Bunaíodh an scoil sa bhliain 1989 mar chónascadh idir Gairmscoil Ghobnatan (mar a bhí sé san am) agus Coláiste Íosagáin a bhí ar tí dúnadh sa bhliain 1989, agus bunaíodh Coláiste Ghobnatan, Coláiste Phobail faoi phátrúnacht Choiste Ghairmoideachais Chontae Chorcaí agus Deoise CluainUaimh. nozw1qa1wv1xlrjwjuctcp3v4terd9m 0 88844 1086420 1063313 2022-08-23T02:33:35Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{teideal iodálach}} Is dán tírghrá [[Gaeilge]] é '''An Spailpín Fánach,''' le file anaithnid. {{Quote box |title= An Spailpín Fánach |fontsize=100% |quote=<poem> Im spailpín fánach atáim le fada ag seasamh ar mo shláinte, ag siúl an drúchta go moch ar maidin 's ag bailiú galair ráithe; ach glacfad ''fees'' ó rí na ''gcroppies'' cleith is píc chun sáite 's go brách arís ní ghlaofar m'ainm sa tír seo, an spailpín fánach. Ba mhinic mo thriall go Cluain gheal Meala 's as san go Tiobraid Árainn i gCarraig na Siúire thíos go ghearrainn cúrsa leathan láidir i gCallainn go dlúth 's mo shúiste im ghlaic ag dul chun tosaigh ceard leo 's nuair théim go Durlas 's é síud bhíonn agam - 'Sin chu'bh an spailpín fánach' Go deo deo arís ní raghad go Caiseal ag dío ná ag reic mo shláinte ná ar mhargadh na saoire im shuí cois balla, im scaoinse ar leataoibh sráide bodairí na tíre ag tíocht ar a gcapaill á fhiafraí an bhfuilim hiréalta; 'téanam chun siúl , tá an cúrsa fada'- siúd siúl ar an spailpín fánach </poem>}} == Brí an Teideal == Ciallaíonn ‘An Spailpín Fánach’ ,‘The Wandering Farm Labourer’. Bhí an spailpín mar t-oibrí séasúrach in [[Éirinn]] ón [[17ú haois]] go dtí tús an [[20ú haois]]Bhí air cur na mbarraí i rith an [[Earrach|earraigh]], ag baint an fhéir i rith an t-[[Samhradh|samhraidh]] agus ag baint na b[[Práta|prátaí]] agus an arbhair i rith an [[Fómhar|fhómhair]] Bhí saol deacair ag an [[spailpín]] fadó. Bhí ar an [[spailpín]] taistil ó áit go háit ag lorg oibre. Bhí an obair an dian agus fisiceach, fuair sé pá íseal agus ní raibh meas ag na tiarnaí talún don spailpín. De gnáth, bhí an spailpín mar [[feirmeoir]] beag, a bhí eolas aige faoi [[talamh]] agus a bhí go ginerálta bocht le [[teaghlach]]. Bhí sé ag iarradh an t-[[airgead]] chun aire a thabhairt dóibh. Thosaigh na mná ag obair chomh maith san [[19ú haois]], bhí siad ag [[obair]] sna páirceanna ina raibh [[Práta|prata]]í. É sin ráite, róimhe seo, thug siad tacaíocht do na fir agus iad ag taisteal, d’iarr siad ar dhaoine le haghaidh [[bia]] agus [[airgead]] chun an [[teaghlach]] a choinneáil beo agus iad ag fanacht ar na fir chun filleadh abhaile.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Spailpín|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Spailp%C3%ADn&oldid=861550526|journal=Wikipedia|date=2018-09-28|language=en}}</ref> == Cúlra an Dáin == Ag an am, bhí na [[Sasanaigh]] i gceannas ar Éire. Bhí na plandáilithe <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Plantations of Ireland|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Plantations_of_Ireland&oldid=884722153|journal=Wikipedia|date=2019-02-23|language=en}}</ref>críochnaithe agus bhí na [[Na Péindlíthe|péindlithe]] i bhfeidhm sa tír seo. Mar thoradh, ní raibh cead ag na caitligh dul go dtí an [[aifreann]] agus ní raibh cead acu vótáil ach an oiread. Bhí na gnáthdaoine faoi bhois an chait ag an [[Uasaicme|uas-aicme]] Bhí an [[Cumhacht|chumhacht]] go léir ag na tiarnaí talún agus bhí gach duine eile beo bocht. Ina dhiaidh sin, bhí idirdhealú ar siúl in aghaidh na Caitlicigh. Sa [[17ú haois|seachtú]] agus [[18ú haois|ochtú a]]<nowiki/>ois déag, bhí cúrsaí in Éirinn an-mhíchothrom agus bhí deighilt mór idir an [[uaslathas]] agus na gnáthdaoine. Bhí na ‘croppies’ nó na ceannaircigh ag troid in aghaidh na [[Sasanaigh]] agus ba mhinic go raibh siad curtha chun báis dá bharr. Bhí an bhochtaineacht agus an foréigean ar fud na háite, Bhí na spailpíní ag bun an [[dréimire]]. Ní raibh aon stadás nó ceartanna acu. Caitheadh anuas orthu agus caitheadh go dona leo. Ní raibh an dara rogha acu ach dul ag taisteal ó áit go háit, ag lorg oibre ar na [[Feirm|feirmeacha]] mhóra. Is [[spailpín]] é an príomhphearsa sa dán seo, agus ní mó ná sásta air lena shaol. == An File == Níl fios againn cé a chum an dán seo. Is cosúil gur scríobhadh é faoi dheireadh an [[18ú haois|18ú hAois]]. San am sin bhí a lán daoine ag scríobh [[Filíocht na Gaeilge|filíocht]] agus bhí a lán daoine ag obair ar [[Feirm|fheirmeacha]]. Ní slí beatha a bhí ann ach bhí sé mar [[Caitheamh aimsire|chaitheamh aimsire]] do baill an chléir, [[Feirmeoirí Aontaithe na hÉireann|feirmeoirí]], ceardaithe agus máistreoirí scoile. <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.ireland-information.com/reference/century.html|teideal=Literature in Irish - The Eighteenth and Nineteenth Centuries|work=www.ireland-information.com|dátarochtana=2019-02-23}}</ref> Is oibrí feirme a bhí san [[File|fhile]] seo, bhí sé mar sclábhaí feirme, '[[spailpín]]' a bhí sé. Tugann an file léiriú dúinn ar chruatán an tsaoil i measc na cosmhuintire san 18ú aois agus faighmid eolas cuimsitheach ar an dtrémhese a bhí na h[[Éireannaigh Aontaithe|Éireannaigh]] faoi smacht na nGall.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Stair na hÉireann|url=https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Stair_na_h%C3%89ireann&oldid=897107|journal=Vicipéid|date=2018-07-22|language=ga}}</ref> == Príomhsmaointe an Dáin == Is seo dán faoi shaol an [[spailpín]] sa seansaol. Bhí saol crua ag an spailpín fadó, bhí siad i gcónaí ag curdach oibre. Ní raibh [[Sláinte in Éirinn|sláinte]] ro-mhaith acu. Bhí an spailpín seo iontach olc leis a shláinte. Mar a deireann sé "Ag seasadh ar mo shláinte, Ag siúl an drúchta go moch ar [[maidin]],‘S ag bailiú galair ráithe,". Bhí sé ag obair ar fheirmeacha mar [[lámh]] chuideachta do na feirmeoirí. Ní raibh obair ar bith eile aige. Ní raibh dúil aige sa phost seo agus go háirithe sna [[Sasanaigh]] ach an oiread. Níl meas aige ar na Sasanaigh. B’fhearr leis an spailpín troid le píce ná fanacht cois balla ag fanacht ar na feirmeoirí saibhre. " Ach glacfad fees ó rí na gcroppies, cleith is píc chun sáite". <ref>{{Lua idirlín|url=http://gaeilgespc.weebly.com/filiacuteocht.html|teideal=Filíocht|work=Gaeilgespc|dátarochtana=2019-02-23}}</ref> == Téamaí an Dáin == === An Fheirm === Tá an [[spailpín]] ag cuardach oibre ar an bh[[feirm]] mar níl aon obair aige. Níl [[talamh]] ar bith aige féin. Bíonn sé ag obair sna páirceanna go hiontach luath ar [[maidin]] " ag siúl an [[Drúcht|drúchta]] go moch ar [[maidin]]". Tá sé ag obair ar an bhfeirm cosúil le [[Sclábhaíocht|sclabhaí]], ní fhaigheann sé mórán airgid. Bíonn sé ag obair go crua ar pá íseal. Níl meas [[madra]] ag daoine ar an spailpín. Tá ar an spailpín obair séasúrach a dhéanamh agus mar gheall ar seo faigheann sé galair shéasúir. Cuireann an obair isteach go mór ar a shláinte: " Ag díol na ag reic mo shláinte". === Tírghrá === Is téama eile é an tírghrá sa dán seo. Tá [[Éirí Amach 1798 in Éirinn|Éirí Amach 1798]] ar siúl sa dán agus tá an spailpín ar tí earcú sna h[[Éireannaigh Aontaithe]] chun [[Saorstát Éireann|saoirse]] a bhaint amach. Feicimid cruatan an tsaoil, tarcaisne dona feirmeoirí, agus leadrán na hoibre. B’fhearr leis an spailpín troid le píce ná fanacht cois balla ag fanacht ar na feirmeoirí saibhre. "cleith is píc chun sáite". === Taisteal === Téann an spailpín ó áit go háit ag cuardach oibre ó '[[Tiobraid Árann (baile)|Tiobraid Árann]]' go [[Callainn|'Callainn']]. Cuireann an dáin béim ar an boctananas a bhí ann ag an am, bhí ar [[Muintir na hÉireann|munitir na hÉireann]] dul thart an tír agus i gcásanna dul ar imirce ag cuardach obair chun airgead a fháil. Bhí an taisteal agus an imirce séasúrach laistigh d'Éirinn agus go dtí an [[An Bhreatain|Bhreatain]] mar páirt tábhachtach de saol munitir na hÉireann thar na céadta bliain, go háirithe tar éis an [[An Gorta Mór|Gorta Mór]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irish-genealogy-toolkit.com/emigration-Ireland-19th-century.html|teideal=Emigration from Ireland in the 19th century|work=www.irish-genealogy-toolkit.com|dátarochtana=2019-02-23}}</ref> Ag deireadh an dáin tá sé le feiceáil nach bhfuil shláinte an spailpín ro-mhaith mar gheall ar an taisteal a bhí le déanamh aige fríd a saol. === Easpa Saoirse === Bhí na h[[Éireannaigh Aontaithe|Éreannaigh]] faoi smacht na n[[Sasanaigh|Gall]]. Ní raibh talamh ar bith acu ag an am agus mar sin bhí orthu obair mar [[Sclábhaíocht|sclabhaí]] do na Sasanaigh. Tá an spailpín mar siombail don easpa saoirse. Sa dán, tá muintir na hÉireann agus an spailpín faoi bhois chait ag na nGall. É sin ráite, tá siad uilig ag lorg athrú ina shaol, Tá siad uilig bréan den stiogma agus an dímheas ó na [[Sasanaigh]]. Teastaíonn ón spailpín agus muintir na hÉireann neamhspleáchas a fháil. Tá siad ag súil le [[tír]] saor agus ag iarradh deireadh chur leis an bhfulaingt. - " Go deo deo arís ní raghad go [[Caiseal (Tiobraid Árann)|Caiseal]], Ag díol ná ag reic mo shláinte, Ná ar mharagadh na saoire im shuí cois balla, Im scaoinse ar leataoibh sráide". == Na Teicníoochtaí Filíochta == Is dán fáthchiallach é an dán seo. Úsáideann an file [[meafar]] sa dán seo ina dhéanann sé/sí comparáid idir an spailpín agus an easpa saoirse a bhí ag muintir na h[[Éireann]] fadó. === Íomhánna === Cruathaíonn an fíle íomhanna sanraíoch sa dán. Faigheann muid íomhá bhrónach den spailpín sa dán seo. Tá ar dul ó áit go háit ag lorg oibre agus bíonn sé [[Tinneas|tinn]] go minic fosta. Is [[Sclábhaíocht|sclabhaí]] feirme é an spailpín sa dán seo. Ba shaol crua, garbh a bhí ag an spailpín agus ní raibh meas [[madra]] ag éinne air. Go minic bíonn air éirí go moch ar [[maidin]] aguis oibriú sa drochaimsir. " Ag siúl an [[Drúcht|drúchta]] go moch ar maidin 's ag bailiú gala ráithe". Bíonn sé ag obair do na [[Feirmeoirí Aontaithe na hÉireann|feirmeoirí]] móra, agus baineann sé [[féar]] nó [[arbhar]], Bhí cúrsaí in [[Éirinn]] míchothrom agus an-dian. Bhí na [[Sasanaigh]] i g[[cumhacht]] agus chuir siad náire ar an spailpín agus ar na daoine. Bhí a fhios ag an spailpín go raibh sé níos fearr agus níos cliste ná na feirmeoirí. Tá sé go maith ag an obair a dhéanann sé agus tá sé bródúil as féin. “i g[[Callainn]] go dlúth ‘s mo shúiste im ghlaic ag dul chun tosaigh ceard leo”. Tá idir fearg agus náire sna híomhánna i véarsaí a trí. Nuair a smaoiníonn sé ar an saol atá aige tá náire an [[An Domhan|domhain]] air. Ceapann an spailpín go bhfuil sé bocht ach níl rogha aige ach dul ag obair do na bodairí seo. “bodairí na tíre ag tíocht ar na g[[Capall|capaill]] á fhiafraí an bhfuilim hireálta”. Tá an spailpín ag gearán sa tríú véarsa fosta. Tá íomhá dearfach le baint leis an véarsa seo. Tá an spailpín i ndeireadh na feide agus ba mhaith leis dul ag troid leis na croppies chun na [[Sasanaigh]] a chaitheamh amach as an [[Tír|tír.]] Tá an spailpín uaillmhianach agus dírithe sna línte seo. “Ní raghad go [[Caiseal (Tiobraid Árann)|Caiseal]] ag díol na ag réic mo shláinte” / “téanam chun siúil, tá an cúrsa fada”. Feicimd frustrachas an fhile sa dán seo mar níl meas ag éinne air, níl sé sásta leis an saol seo. Is fuath leis go bhfuil daoine ag féachaint anuas air mar cheapann sé go bhfuil sé níos fearr ná na bodairí, ‘’s go brách arís ní glaofar m’ainm sa tí seo an spailpín fánach’. Taispeánann sé sin go bhfuil sé frustrach den íomhá atá air mar spailpín toisc nach bhfuil aon dínit aige.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.slideserve.com/sook/an-spailp-n-f-nach|teideal=An Spailpín Fánach|údar=sook|dáta=2014-09-10|language=en|work=SlideServe|dátarochtana=2019-02-25}}</ref> Faigheannn muid leargas do híomhánna an-éifeachtach atá ag taispeáint dúinn an saol mar a bhí sé ar ais ansin. === Mothúcháin an Dáin === ==== Fearg ==== Tá fearg ar an spailpín agus é rinn tuirseach den saol. Tá a chroí briste agus tá sé in ísle brí mar gheall ar na [[Sasanaigh]] agus an dímheas. Níl mórán funnimh fágtha aige anois, tá sé ina sheanfhear craite gan mórán airgid. Chaith sé tamall ag imeacht ó áit go háit ag cuardach oibre agus bhí fuath aige ar na Sasanaigh. Thóg na Sasanaigh an fheirm on spailpín fánach. Bhí fearg air go háirithe in éadan na [[Feirmeoirí Aontaithe na hÉireann|feirmeoirí]] móra a bhí ag amharc anuas air. ==== Bród ==== Bhí an spailpín bróduil as féin. Bhí sé ag obair go cruaidh ag baint fhéir agus mar sin de. Deireann sé féin go bhfuil sé níos fearr ná aon oibrí eile " mo shúiste im ghlac / ag dul chun tosaigh ceard leo". Chomh maith le sin bhí an [[spailpín]] an bróduil as a tír. B’fhearr leis an spailpín troid le píce ná fanacht cois balla ag fanacht ar na feirmeoirí saibhre. " Ach glacfad fees ó rí na gcroppies, cleith is píc chun sáite". Bhí sé ag troid ar son 'Rí na gCroppies' agus ar son saoirse<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Croppy|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Croppy&oldid=880708063|journal=Wikipedia|date=2019-01-28|language=en}}</ref> nuair a bhí sé níos óige. ==== Brón ==== Cuireann sé brón orainn an spailpín a shamhlú ina sheasamh ar thaobh na sráide ag fanacht ar na [[Feirmeoirí Aontaithe na hÉireann|feirmeoirí]] móra ag an [[Margadh na Feirme|maragadh]]. Bhí air éirí go luath agus bhí a shláinte i mbaol ón obair feirme. Saol brónach gan dínit a bhí ann. Ar an taobh eile tá brón ann mar gheall ar an easpa saoirse atá ag an spailpín agus múinitr na hÉireann mar bhí na h[[Éireannaigh Aontaithe|Éireannaigh]] faoi smacht na n[[Sasanaigh|Gall]]. ==== Féintrua /Trua ==== Tá féintrua ar an [[spailpín]] mar go bhfuil saol mar seo aige, agus mar go mbíonn sé [[Tinneas|tinn]] go minic. Tá an spailpín brónach agus tuirseach traochta de bheith ag obair mar [[Sclábhaíocht|sclabhaí]] feirme in áiteanna difriúla timpeall na tíre. Lá i ndiaidh lae tá sé ag fulaingt agus ag streachailt. “Ag díol ná ag reic mo shláinte”. Braithim a lán trua fa choinne an spailpín bocht. Bhí na [[Filíocht|fil]]í, a bhí saibhir uair amháin, beo bocht anois agus ní raibh meas [[madra]] ag aon duine orthu. Bíonn daoine ag féachaint anuas air cé go bhfuil sé ina fhear chliste. “Sin chúibh an spailpín fánach”. Tá fhios againn nach bhfuil an spailpín sásta lena shaol agus go bhfuil gruama air. Tá na mothúcháin sa dán seo iontach éifeachtach mar tá muid ábalta mothú gach focail a scríobhann an file. === Atmaisféar an Dáin === Tá atmaisféar brónach agus caite sa dáin. Tá easpa- funnimh ag an spailpín mar tá sé tinn tuirseach den saol. Faigheann muid atmaisféar dorcha ón dán seo, tá an spailpín i ísle brí ag smoaineamh siar ar an saoirse a bhí aige agus ag déanamh [[codarsnacht]] idir é agus an easpa saoirse atá aige anois. Tá é féin agus na h[[Éireannaigh Aontaithe|Éireannaigh]] ag fulaingt agus faoi brú na nGall. === Athrá === Bainneann an fíle úsáid as athrá sa dáin - 'An Spailpín Fánach'. Cuireann seo béim ar an [[An Drochshaol|drochshaol]] a bhí ag múintir na hÉireann fadó. Bhí siad bocht , le droch shláinte agus ag fulaingt. Ní ligean an file dúinn dearmard a déanamh ar na h[[Éireannaigh Aontaithe|Éireannaigh]] fado. <ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Forgotten Irish|url=https://www.youtube.com/watch?v=N-bw8rVdF9M|date=2016-02-11|author=Animo TV}}</ref> === Logainmneacha === Tá a lán áiteanna luaite sa dán seo; [[Callainn|Callan]], [[Caiseal (Tiobraid Árann)|Caiseal]], [[Carraig na Siúire]] agus [[Dúrlas Éile|Durlas]]. Cuireann sé seo le hinchreideacht an dáin agus tugann siad údaracht agus cúlra fíor, stairiúil dó. === Codarsnacht/Comparáid === Idir na gnáthdhaoine agus na ‘bodairí’. Feirmeoirí móra ramhra iad, ach daoine beo bocht iad na spailpíní. Bhí na feirmeoirí ag dul timpeall ar capaill ag lorg oibrí chun an obair crua a dhéanamh ach bhí na spailpíní ag siúl ó áit go háit go moch ar maidin, ag éirí tinn ag díol a gcuid saoirse. == Friotal == Is dán deacair é an dán seo. Tá caighdean ard [[An Ghaeilge|Gaeilge]] léirithe ag an fíle. Eiríonn leis an bhfile saol an spailpín a chur os ár gcomhair go héifeachtach. Friotal – láídir chun an saol crua a chur in iúl go soiléir – ar nós ‘ag bailiú galair ráithe’. Focail ealaínte ach lán le neart iad. Cruthaíonn siad pictiúr soiléir dúinn den saol crua a bhí ag an spailpín. Anuas ar sin tá ‘ag siúl an drúchta’ fíor suntasach, ealaínte agus láidir. Tá sé soiléir ón líne seo go raibh air éirí go luath agus bheith I gcónaí ag bogadh ach is líne fileata deas fós é agus cruthaíonn sé pictiúr den tírdhreach álainn go moch ar maidin. Cruthaíonn an file an beag dínit atá aige sa chéad líne 'Im spailpín fánach atáim le fada'. Is téarma dímheasú é 'spailpín'. Leis an líne 'go deo deo arís ní raghad go [[Caiseal (Tiobraid Árann)|Caiseal]]' éiríonn leis an bhfile dóchas an spailpín agus na hÉireannaigh a chur i láthair. Tá siad tinn tuirseach den saol agus an fulaingt, tá siad réidh chun dul ag troid le na [[Sasanaigh]]. Baintear úsáid an-éifeachtach as uaim sa dán; “leathan láidir” agus “seasamh ar mo shláinte”. Úsáidtear é chun béim a leagan ar fhocail áirithe. Tá sé suntasach sa líne deireanach “siúd siúl ar an spailpín fánach”. Sa chás seo tuigimid go bhfuil an file chun leanúint ar aghaidh ag obair go dian dícheallach, mar níl an dara suí sa bhuaile aige. Baintear úsáid as rím chomh maith. Cuireann uaim agus rím le [[ceol]] na bhfocal agus cuireann sé béim ar theachtaireacht an dáin mar go mbíonn sé níos éasca cuimhneamh ar ráiteas an fhile: " seasamh ar mo shláinte" , "siúd siúl an spailpín fánach". == Dán / Amhrán == Is dán agus [[amhrán]] é 'An Spailpín Fanach'. Tá leagan chun éisteacht leis an dán anseo <ref>{{Lua idirlín|url=http://www.tg4.ie/ga/foghlaim/danta/an-spailpin-fanach/an-spailpin-fanach-anaithnid/|teideal=An Spailpín Fánach - Anaithnid|language=ga|work=TG4|dátarochtana=2019-02-24}}</ref> agus leagan den amhrán anseo.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=AN SPAILPÍN FÁNACH - LIADAN|url=https://www.youtube.com/watch?v=WzMpsFabk_c|date=2010-03-10|author=muisire}}</ref> == Tagairtí == <references /> [[Catagóir:Filíocht na Gaeilge]] 0amjzvsbzuvgsba40llcx5ghwtzoyv5 0 89047 1086409 1002584 2022-08-23T02:31:55Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki D'éirigh le líon mór speiceas uisceach oiriúnú go rathúil chun cónaí san uisceadán [[fionnuisce]]. Tugann an liosta seo roinnt samplaí de na speicis is coitianta atá le fáil in uisceadáin bhaile. == [[Cat mara|Cait mhara]] == {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cait mhara armúrtha lena n-áirítear Aspidoras , Brochis , Callichthys , agus Corydoras''' |} <br /> {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" |Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Tacsanomaíoch ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Íomhá ! style="background:#F2F3F4" width="140px" |Fad ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Nótaí ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" |Raon teochta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" |Raon pH |- | |''Aspidoras fuscoguttatus'' | align="center" |[[File:Aspidoras_fuscoguttatus.jpg|110x110px]] | align="center" |3.8 cm | |22-25 C |5.5–6.8<ref name=":2" /> |- | |''[[Aspidoras lakoi]]'' | | align="center" |4 cm | | |- | |''[[Aspidoras rochai]]'' | | align="center" |4 cm | |21 - 25 C |6.0-7.5<ref name=":4" /> |- | |''[[Aspidoras pauciradiatus]]'' | align="center" |[[Íomhá:Aspidoras pauciradiatus 3 DSC 0908.jpg|110px]] | align="center" |2.9 cm | |73-82 C |6.0-7.2<ref name=":5" /> |- | |''[[Corydoras britskii]]'' | | align="center" |8.9 cm |''Is minic a bhíonn na téarmaí 'Brochis' agus 'Cat mara' nó 'Corydoras''' cosúil le chéile. | | |- |Cat mara iathghlas |''[[Corydoras splendens]]'' | align="center" |[[File:Brochis_splendens_im_Aquarium.jpg|110x110px]] | align="center" |10 cm |''Is minic a bhíonn na téarmaí 'Brochis' agus 'Cat mara' nó 'Corydoras''' cosúil le chéile. |21-28 C |5.8-8.0<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.fishbase.se/Summary/SpeciesSummary.php?ID=12154&AT=emerald+catfish|language=en|work=FishBase}}</ref> |- |Cat mara mucshrónach |''[[Brochis multiradiatus]]'' | align="center" |[[File:Fish_at_Louisville_Zoo_025.jpg|110x110px]] | align="center" |6.6 cm |''Is minic a bhíonn na téarmaí 'Brochis' agus 'Cat mara' nó 'Corydoras''' cosúil le chéile. | | |- |Cat mara armúrtha |''[[Callichthys callichthys]]'' |[[File:Callichthys_callichthys.JPG|110x110px]] | align="center" |20 cm | | | |- |Corydoras Adolfo |''Corydoras adolfoi'' | align="center" |[[File:Acuario.jpg|110x110px]] | align="center" |5.7 cm| |72-79 C |6.0-7.0 |- |Corydoras bandach |''Scleromystax barbatus'' | align="center" |[[File:Schleromystax_barbatus5015.jpg|110x110px]] | align="center" |10 cm | | | |- |Corydoras masctha |''Corydoras metae'' | align="center" |[[File:Acuario.jpg|110x110px]] | align="center" |4.8 cm | |72-79 C |6.0-7.0 |- |Corydoras stríochearrach |''Corydoras cochui'' | | align="center" |2.5 cm | | | |- |Corydoras dubhstríochach |''Corydoras bondi'' | | align="center" |4.7 cm | | | |- |Corydoras géarshrónach |''Corydoras acutus'' | align="center" |[[File:Corydoras_acutus_by_Frank_M._Greco.jpg|110x110px]] | align="center" |4.4 cm | | | |- |Corydoras gorm |''Corydoras nattereri'' | align="center" |[[File:Corydoras_nattereri.JPG|110x110px]] | align="center" |5.4 cm | | | |- |Corydoras gormbhallach |''Corydoras melanistius'' | | align="center" |5.1 cm | | | |- |Corydoras cré-umha |''Corydoras aeneus'' | align="center" |[[File:Corydoras_aeneus_2.jpg|110x110px]] | align="center" |6.35 cm |Tá an tréithchineál 'albino' de C. aeneus coitianta i measc lucht na n-uisceadán. |25-28 C | |- |Caracha |''Corydoras atropersonatus'' | | align="center" |4.5 cm | | | |- |Corydoras Ehrhardt |''Corydoras ehrhardti'' | | align="center" |4.1 cm | | | |- |Evelyn's cory |''Corydoras evelynae'' | | align="center" |4 cm | | |- | |''Corydoras geoffroy'' | | align="center" |7 cm | | | |- | |''Corydoras latus'' | | align="center" |5.2 cm | | | |- |Corydoras Loxozonus cory |''Corydoras loxozonus'' | | align="center" |4.9 cm | | | |- |Corydoras nanos |''Corydoras nanus'' | | align="center" |4.5 cm | | | |- |Corydoras socfhada áirseach |''Corydoras narcissus'' | | align="center" |6.5 cm | | | |- | |''Corydoras ornatus'' | | align="center" |4.9 cm | | | |- | |''Corydoras osteocarus'' | | align="center" |4 cm | | | |- | |''Corydoras polystictus'' | | align="center" |3.2 cm | | | |- | |''Scleromystax prionotos'' | | align="center" |5.3 cm | | | |- | |''Corydoras semiaquilus'' | align="center" |[[File:Corydoras_semiaquilus_1.jpg|110x110px]] | align="center" |6.0 cm | | | |- | |''Corydoras septentrionalis'' | | align="center" |4.9 cm | | | |- | |''Corydoras simulatus'' | | align="center" |4.9 cm| | | |- | |''Corydoras undulatus'' | | align="center" |4.4 cm | | | |- |Mionchorydoras |''Corydoras hastatus'' | align="center" |[[File:Corydoras_hastatus.jpg|110x110px]] | align="center" |3.5 cm | | | |- |Corydoras galánta |''Corydoras elegans'' | align="center" |[[File:Corydoras_elegans.jpg|110x110px]] | align="center" |5.1 cm | | | |- |Cat mara bréagmhogalra |''Corydoras sodalis'' | | align="center" |4.9 cm| | | |- |Cat mara bréagbhallach |''Corydoras leucomelas'' | align="center" |[[File:Corydoras_leucomelas.jpg|110x110px]] | align="center" |4.5 cm | | | |- |Cat mara glasórga |''Corydoras melanotaenia'' | align="center" |[[File:Corydoras_sp._CW010.jpg|110x110px]] | align="center" |5.8 cm | | | |- |Corydoras Guapore |''Corydoras guapore'' | | align="center" |4.1 cm | | | |- |Corydoras mósáiceach |''Corydoras haraldschultzi'' | align="center" |[[File:Corydoras_haraldschultzi_aquarium.jpg|110x110px]] | align="center" |5.9 cm | | | |- |Mosaic corydoras, reticulated corydoras |''Corydoras reticulatus'' | | align="center" |5.1-6.1 cm| |- |Corydoras panda |''Corydoras panda'' | align="center" |[[File:Corydoras_panda_01.jpg|110x110px]] | align="center" |3.8-5.1 cm | | |6.0-8.0<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.fishbase.org/summary/Corydoras-panda.html|language=en|work=FishBase}}</ref> |- |Pastaza corydoras |''Corydoras pastazensis'' | | align="center" |6.4-7.1 cm | | | |- |Corydoras piobaraithe |''Corydoras paleatus'' | align="center" |[[File:Corydoras_paleatus_by_NiKo.jpg|110x110px]] | align="center" |5.1-7.6 cm | | | |- |Corydoras Axelrod |''Corydoras axelrodi'' | | align="center" |4–5 cm | | | |- |Mionchorydoras |''Corydoras pygmaeus'' | align="center" |[[File:Corydoras_pygmaeus5333.jpg|110x110px]] | align="center" |2.5-3.3 cm | | | |- |Corydoras seol-eiteach |''Scleromystax macropterus'' | | | | | |- |Cat mara salann agus piobar |''Corydoras habrosus'' | align="center" |[[File:Corydoras_habrosus.png|110x110px]] | align="center" |2.5-3.6 cm | | | |- |Cat mara Schwartz |''Corydoras schwartzi'' | align="center" |[[File:Corydoras_schwartzi.jpg|110x110px]] | align="center" |3.8-5.1 cm | | | |- |Cat mara ballach |''Corydoras ambiacus'' | | align="center" |5.1-6.1 cm | | | |- |Corydora Sterba |''Corydoras sterbai'' | align="center" |[[File:Corydoras_sterbai.jpg|110x110px]] | align="center" |6.8 cm | | | |- |Cat mara Sychr |''Corydoras sychri'' | | | | | |- |Corydoras spotabhallach |''Corydoras caudimaculatus'' | | align="center" |4–5 cm | | | |- | Corydoras trístríocach |''Corydoras trilineatus'' | align="center" |[[File:Corydoras_trilineatus3.jpg|110x110px]] | align="center" |6.1 cm | | | |- |Corydoras Xingu |''Corydoras xinguensis'' | | align="center" |3.8-5.1 cm| | | |- |Corydoras Iúiliáin |''Corydoras julii'' | align="center" |[[File:Corydoras_julii.jpg|110x110px]] | align="center" |5.1-6.4 cm | | |- |Cat mara earrdhubh |[[Dianema urostriatum|''Dianema'' ''urostriatum'']] ||[[File:Dianema urostriata.JPG|alt=|center|110x110px]] |12.5&nbsp;cm (4.9&nbsp;in) |Shíolraigh siad ó abhantrach na hAmasóine. |25–28 C |6.0-8.0 |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cait mhara béalshúmaireacha armúrtha (Plecostomus)''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Íomha ! style="background:#F2F3F4" width="140px" | Fad ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" | Raon teochta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" | raon pH |- | Cat mara srónghuaireach | ''Ancistrus'' spp. | align="center" |[[File:Bristlenose_Catfish_700.jpg|110x110px]] | 13 &nbsp; cm (5 &nbsp; isteach) <ref>{{Cite news|url=https://www.thespruce.com/bristlenose-catfish-1380837|title=Everything You Need to Know About the Bristlenose Catfish|work=The Spruce|access-date=2018-01-26}}</ref> | Tá 59 speiceas aitheanta ar a laghad sa ghéineas seo agus tá go leor eile fós le hainmniú. |20-27 C |<nowiki> | </nowiki> |- | Plé plódaithe óir | ''Baryancistrus spp.'' | align="center" |[[File:Baryancistrus-L018.jpg|110x110px]] | | Tá go leor speiceas den iasc seo ann, ach níl siad aitheanta go hoifigiúil go fóill; tugtar L-018, L-081, agus L-177 ar na trí speiceas coitianta uisceadán. |25-30 C |<nowiki> | </nowiki> |- | Cat catalóg | ''Rineloricaria spp. '' | align="center" |[[File:Viola_(Rineloricaria_longicauda)_2.jpg|110x110px]] | | 20 speiceas | | |- | Catach catach | ''Farlowella spp.'' | align="center" |[[File:Farlowella_arcus_3.jpg|110x110px]] | | ar a laghad 20 speiceas | | |- | Panaque | ''Panaque spp.'' | align="center" |[[File:Panaque.JPG|110x110px]] | | Is speicis uisceadán tóir iad roinnt speiceas panaque. | | |- | Pléadáil anann, pléadán leicne oráiste |''Pseudorinelepis spp.'' | align="center" |[[File:Pineapplepleco.JPG|110x110px]] | | ceithre speiceas | | |- | Comhphléadáil, catfish suckermouth, cat mara sailzon | ''Pterygoplichthys pardalis'' | align="center" |[[File:Liposarcus_pardalis.jpg|110x110px]] | align="center" | 16 cm | Ceann de na héisc éagsúla a dhíoltar faoin ainm seo; tá éagsúlacht albino ann freisin. | | |- | Comhphléadáil, catfish suckermouth | ''Hypostomus punctatus'' | align="center" |[[File:SukermouthCatfish.jpg|110x110px]] | | Ceann de na héisc éagsúla a dhíoltar faoin ainm seo. | | |- | Comhphléadáil, catfish suckermouth | ''Hypostomus plecostomus'' | align="center" |[[File:Pterygoplichthys_pardalis_700.jpg|110x110px]] | 50 cm | Ceann de na héisc éagsúla a dhíoltar faoin ainm seo. | | |- | Plúc mairnéalaigh Liopard, pléadáil sailéad clown | ''Gibbiceps Pterygoplichthys'' | align="center" |[[File:Sailfin-pleco.jpg|110x110px]] | | Roinntear an t-ainm coitianta seo ar éisc ghaolmhara eile freisin. | | |- | Pléadáil séabra, L-046 | ''Síbra hipancistrus'' | align="center" |[[File:Hypancistrus_zebra4305.jpg|110x110px]] | | | | |- | Ciaróg seolta | ''Pterygoplichthys multiradiatus'' | align="center" |[[File:Liposarcus_multiradiatus_01_ssj_20050321.jpg|110x110px]] | | | | |- | Sucker dwarf Golden, órga oto | ''Macrotocinclus affinis'' | align="center" |[[File:Otocinclus_affinis.JPG|140x140px]] | 5 &nbsp; cm (2 &nbsp; isteach) | Aistear sámh algaí. Coinnigh i ngrúpaí de thriúr nó níos mó. | | |- | Sucker dwarf sebrara, séabra oto | ''Otocinclus cocama'' | align="center" |[[File:Otocinclus_cocama.jpg|110x110px]] | | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | Cait mhara fadribeacha |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Íomha ! style="background:#F2F3F4" width="140px" | Fad ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" | Raon teochta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" | raon pH |- | Cat catfish | ''Aguarunichthys torosus'' | | align="center" | {{Convert|35|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Catfish Órga | ''Brachyplatystoma juruense'' | | align="center" | {{Convert|60|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Sovelnose séabra | ''Brachyplatystoma tigrinum'' | | align="center" | {{Convert|60|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Vulture Catfish, zamurito | ''Calophysus macropterus'' | align="center" |[[File:Pimelodidae_Callophysus_macropterus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|40|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Leiarius marmoratus'' | align="center" |[[File:Leiarius_marmoratus_(juv).jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|100|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Leiarius pictus'' | | align="center" | {{Convert|60|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Athghabháil cat | ''Phractocephalus hemioliopterus'' | align="center" |[[File:Phractocephalus_hemioliopterus2.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|120|cm|ft|abbr=on}} | Riachtanais ar a laghad {{Convert|2,600|USgal|L}} nuair a bhíonn sé aibí, cé nach dtugann sé sin an spás dóibh chun a n-iompar nádúrtha a thaispeáint. <ref name=":6">{{Lua idirlín|url=http://www.seriouslyfish.com/species/phractocephalus-hemioliopterus/|work=Seriously Fish}}</ref> | 70-79 ° F (21–26 ° C) <ref name=":6" /> | 6.0–7.5 <ref name=":6" /> |- | Pimelodus chonaic, pictus, catus catfish | ''Pimelodus pictus'' | align="center" |[[File:Pimelodus_pictus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | Tá na catóga seo an-tarraingteach nuair a bhíonn siad beag, ach d'fhéadfadh siad fás beagáinín mór. Tá cuma bheag ar a mbéal, ach is féidir leo iasc níos lú a ithe, mar is féidir leo a mbéal a oscailt an-leathan. | | |- | Pimelodus ornáideach | ''Pimelodus ornatus'' | | align="center" | {{Convert|38.5|cm|ft|abbr=on}} | | | |- | Éisc catáin | ''Sturio Platystomatichthys'' | align="center" | | align="center" | {{Convert|40|cm|ft|abbr=on}} | | | |- | Sorubim faoi urchosc | ''Pseudoplatystoma fasciatum'' | | align="center" | {{Convert|104|cm|ft|abbr=on}} | Éasca le mearbhall le ''P. tigrinum'' . | | |- | Tíogair sorubim | ''Pseudoplatystoma tigrinum'' | align="center" |[[File:Pseudoplatystoma_tigrinum1.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|130|cm|ft|abbr=on}} | Is furasta an t-iasc seo a mheascadh le ''P. fasciatum'' . | | |- | Cath cat adhmaid, (planiceps) catfish shovelnose | ''Planipéid Sorubimichthys'' | align="center" |[[File:Firewood_catfish.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|178|cm|in|abbr=on}} | Fásann an catach seo an ceann is mó den shovelnoses, agus beidh {{Convert|450|USgal|L}} dhíth air) min nuair a bhíonn sé aibí. | | |- | Cata shovelnose Lima | ''Sorubium lima'' |[[File:Silure_spatule.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|90|cm|ft|abbr=on}} | Cé go bhfuil siad níos lú ná an shovelnose Tiger, tá na catóga seo an-ionsaitheach agus an-tapa. | | |- |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | Cait mhara díoscánacha '''agus bun os cionn''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Íomha ! style="background:#F2F3F4" width="140px" | Fad ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" | Raon teochta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" | Raon pH |- | Scuaba cuach | ''Synodontis multipunctatus'' | align="center" |[[File:Synodontis-multipunctatus.jpg|110x110px]] | {{Convert|27.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Scuadóir maisithe | ''Synodontis decorus'' | | | | | |- | Scuadóir Fiú-Chonaic | ''Synodontis petricola'' | align="center" |[[File:Synodontis_petricola.jpg|110x110px]] | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Scuadóir cleite | ''Synodontis eupterus'' | align="center" |[[File:Synodontis_Eupterus_3.JPG|110x110px]] | | | | |- | Sionón Loch Malawi | ''Synodontis njassae'' | align="center" |[[File:Synodontis_njassae_01_ssj_20050321.jpg|110x110px]] | | | | |- | Sioncón ponc Polka | ''Synodontis angelicus'' | align="center" |[[File:Synodontis_angelica.jpg|110x110px]] | | | | |- | Sionón coitianta, cat bréagach bun os cionn | ''Synodontis nigrita'' | | | | | |- | An cat cromáin síos | ''Synodontis nigriventris'' | align="center" |[[File:Synodontis.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|9.6|cm|in|abbr=on}} | ''Is'' fearr le ''S. nigriventris'' beathú ag bun ar ''Tubifex'' , ach is é an príomh-aiste bia ná algaí. | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cait mhara eile''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" |Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Íomhá ! style="background:#F2F3F4" width="140px" |Fad ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Nótaí ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" |Raon teochta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="80px" |Raon pH |- |Three-striped African catfish |''Pareutropius buffei'' | | align="center" |{{Convert|11.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Giraffe catfish |''Auchenoglanis occidentalis'' |[[File:Auchenoglanis_occidentalis_01_by_Line1.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|70|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Electric catfish |''Malapterurus electricus'' |[[File:Malapterurus_electricus_1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|122|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Black lancer catfish |''Bagrichthys macracanthus'' | | align="center" |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Harlequin lancer catfish |''Bagroides melapterus'' | | align="center" |{{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Crystal-eyed catfish |''Hemibagrus wyckii'' | | align="center" |{{Convert|71|cm|in|abbr=on}} |highly aggressive and must be kept alone | | |- |Asian redtail catfish |''Hemibagrus wyckioides'' | | align="center" |{{Convert|130|cm|in|abbr=on}} |highly aggressive and must be kept alone | | |- |Shadow catfish |''Hyalobagrus flavus'' | align="center" |[[File:Pelteobagrus_ornatus_(4222100061).jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Mystus bimaculatus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|6.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Dwarf bumblebee catfish |''Pseudomystus leiacanthus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|6|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Asian bumblebee catfish |''Pseudomystus siamensis'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Dinema catfish |''Belodontichthys dinema'' | align="center" |[[File:Belodontichthys_dinema.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|100|cm|in|abbr=on}}. | | | |- |Glass catfish |''Kryptopterus vitreolus'' | align="center" |[[File:Glaswelse.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|8|cm|in|abbr=on}}. |Needs to be kept in a group of five or more. Needs generous amounts of plants. | | |- |Striped glass catfish |''Kryptopterus macrocephalus'' | | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}}. |Needs to be kept in a group of five or more. Needs generous amounts of plants. | | |- |Borneo glass catfish |''Ompok eugeneiatus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|16.5|cm|in|abbr=on}}. | | | |- |Striped wallago catfish |''Wallago leerii'' | align="center" |[[File:Wallagonia_leerii.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|150|cm|in|abbr=on}}. | | | |- |Chocolate frogmouth catfish |''Chaca bankanensis'' | align="center" |[[File:Chaca_bankanensis_juveniles.png|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Asian banjo catfish |''Acrochordonichthys rugosus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|11|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Walking catfish |''Clarias batrachus'' | align="center" |[[File:Clarias_batrachus_Aquarium_tropical_du_Palais_de_la_Porte_Dorée_10_04_2016_1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|50|cm|in|abbr=on}} |The albino form is common in the aquarium trade. This fish can survive out of the water and "walk" as long as kept wet, for a very long time. | | |- |Stinging catfish |''Heteropneustes fossilis'' | align="center" |[[File:Мешкожаберный_сом_Гродно.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Sun catfish |''Horabagrus brachysoma'' | align="center" |[[File:The_Manjakoori_(Sun_Catfish)_from_the_Chalakudy_River,_Kerala.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|45|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Iridescent shark |''Pangasianodon hypophthalmus'' | align="center" |[[File:Aquarium_tropical_de_Pierrefitte-Nestalas_03082018_Pangasianodon_hypophthalmus_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|130|cm|in|abbr=on}} |Albino form is common in the aquarium trade, needs a large aquarium | | |- |Chao Phraya giant shark, giant pangasius |''Pangasius sanitwongsei'' |[[File:Pangasiidae_-_Pangasius_hypophthalmus.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|300|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Colombian shark catfish |''Ariopsis seemanni'' | align="center" |[[File:MA_Luisenpark_Sciades_seemanni.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|35|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Blue whale catfish |''Cetopsis coecutiens'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|27|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Banjo catfish |''Bunocephalus coracoideus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|14|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Striped raphael catfish |''Platydoras armatulus'' | align="center" |[[File:Platydoras_costatus_5_(Piotr_Kuczynski).jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|43|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Spotted raphael catfish |''Agamyxis pectinifrons'' | align="center" |[[File:Dornwels.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} |This species mainly feeds on algae. It needs a cave, and will feed when the aquarium light is out. | | |- |Bottlenose catfish |''Ageneiosus marmoratus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|18.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Gulper catfish |''Asterophysus batrachus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Midnight catfish |''Auchenipterichthys coracoideus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Oil catfish |''Centromochlus perugiae'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Jaguar catfish |''Liosomadoras oncinus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|17|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Pygmy driftwood catfish |''Trachelyichthys exilis'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Trachelyopterus fisheri'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|28|cm|in|abbr=on}} | | | |} == Characidae agus characiformes eile == {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | Teitrí |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" |Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Íomhá ! style="background:#F2F3F4" width="140px" |Fad ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="790px" |Nótaí !Raon teochta !Raon pH |- |Black phantom tetra |''Hyphessobrycon megalopterus'' | align="center" |[[File:Hyphessobrycon_megalopterus_Porte_Doree.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.6|cm|in}}<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.fishbase.us/summary/Hyphessobrycon-megalopterus.html|language=en|work=FishBase}}</ref> |the black phantom tetra enjoy being in groups of 6 or more and a slightly shaded tank. Males may claim small territories and occasionally minor battles may occur. The Phantom tetra goes well with other tetras of similar size. They also prefer floating plants. | | |- |Black neon tetra |''Hyphessobrycon herbertaxelrodi'' | align="center" |[[File:Black_neon_tetra.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.2|cm|in}}<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.fishbase.us/summary/Hyphessobrycon-herbertaxelrodi.html|language=en|work=FishBase}}</ref> |This fish is similar to the neon tetra other than coloration. | | |- |Black tetra, skirt tetra |''Gymnocorymbus ternetzi'' | align="center" |[[File:Adulter_Trauermantelsalmer-Gymnocorymbus_ternetzi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in}} |A highly spirited fish that may occasionally chase its own species as well as harass slow moving fish with long fins. This fish is very hardy and can stand a variety of water qualities. Disease is not a big problem with the black tetra. The black tetra is also known as the black skirt tetra. The female black tetra is more robust and larger than the male. | | |- |Bleeding heart tetra |''Hyphessobrycon erythrostigma'' | align="center" |[[File:Kirschflecksalmler-W.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6.5|cm|in}} |The bleeding heart tetra is distinguished by the small red spot on both sides of the fish. This fish is very prone to diseases, and can grow larger than most tetra species. | | |- |Bloodfin tetra |''Aphyocharax anisitsi'' | align="center" |[[File:Aphyocharax_anisitsi_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in}} |The bloodfin tetra is distinguished by its red fins. This fish is generally peaceful. It will school with similarly sized and tempered fish. | | |- |Blue tetra |''Knodus borki'' | align="center" |[[File:Boehlkea_fredcochui_malefemale.jpg|110x110px]] |{{Convert|5|cm|in}} | | | |- |Bucktooth tetra |''Exodon paradoxus'' | align="center" |[[File:DSCN6064_(6260740474).jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in}} |''Exodon paradoxus'' will eat smaller fish and harass larger fish, lepidophage (scale eater). | | |- |Buenos Aires tetra |''Hyphessobrycon anisitsi'' | align="center" |[[File:Hyphessobrycon_anisitsi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7.5|cm|in}} |''Hyphessobrycon anisitsi'' has some reputation as a "fin nipper" but this trend may vary among individual fish. | | |- |Cardinal tetra |''Paracheirodon axelrodi'' | align="center" |[[File:Paracheirodon_cardinalis.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in}} | | | |- |Cave tetra, blind tetra |''Astyanax mexicanus'' | align="center" |[[File:Astyanax_mexicanus,_Palmiarnia_Poznańska.jpg|110x110px|link=Special:FilePath/Astyanax_mexicanus,_Palmiarnia_Poznańska.jpg]] | align="center" |{{Convert|12|cm|in}} |The cave tetra is the blind cave form of the Mexican tetra. The blind cave tetra is easy to care for and is hardy. The fish is born with eyes, but they quickly deteriorate leaving behind two scars where the eyes once were. The blind tetra needs to be in a shoal in order to show peaceful behavior, and to prevent fin nipping. Despite their lack of eyes, the blind cave tetra can easily avoid other fish and obstacles in the tank. This tetra prefers low to moderate lighting. | | |- |Diamond tetra |''Moenkhausia pittieri'' | align="center" |[[File:Brillantsalmler.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6|cm|in}} | | | |- |Ember tetra |''Hyphessobrycon amandae'' | align="center" |[[File:AKT_1430bq.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|2|cm|in}} | | | |- |Emperor tetra |''Nematobrycon palmeri'' | align="center" |[[File:Emperor_tetra.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in}} | | | |- |Flame tetra |''Hyphessobrycon flammeus'' | align="center" |[[File:Roter_von_Rio_-_Hyphessobrycon_flammeus.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|2.5|cm|in}} | | | |- |Garnet tetra, pretty tetra |''Hemigrammus pulcher'' | align="center" |[[File:H.pulcher_IMG_3268.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6.5|cm|in}} | | | |- |Glass bloodfin tetra |''Prionobrama filigera'' | align="center" |[[File:Bloodfin_Glass_Tetra.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6|cm|in}} | | | |- |Glowlight tetra |''Hemigrammus erythrozonus'' | align="center" |[[File:Tetra_Glowlight_cropped.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.75|cm|in}} | | | |- |Golden pristella tetra |''Pristella maxillaris'' | align="center" |[[File:Pristella_maxillaris.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in}} | | | |- |Green neon tetra |''Paracheirodon simulans'' | align="center" |[[File:Paracheirodon_simulans.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|2.5|cm|in}} | | | |- |Head and tail light tetra |''Hemigrammus ocellifer'' | align="center" |[[File:Head-&-Tail-Light-Tetra.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4|cm|in}} | | | |- |January tetra |''Hemigrammus hyanuary'' | align="center" |[[File:Hemigrammus_hyanuary_thomnight_001.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4|cm|in}} | | | |- |Lemon tetra |''Hyphessobrycon pulchripinnis'' | align="center" |[[File:Hyphessobrycon_pulchripinnis.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in}} |Very likely to jump out of the tank unless there are some floating aquatic plants | | |- |Neon tetra |''[[Paracheirodon innesi]]'' | align="center" |[[File:Neonka_obecna_paracheirodon_innesi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.75|cm|in}} |The neon tetra is sensitive towards water quality and is susceptible to many freshwater diseases. However, the fish is very peaceful and will not attack another member of the tank. Females are larger than the males. Due to their small size, the neon tetra should not be kept with large fish. Neon tetras are also very delicate and any harassment they may receive can result in death. This can be prevented by putting them with other small community fish or fish known to ignore their tankmates. The neon tetra feels the most comfortable when in groups. | | |- |Ornate tetra |''Hyphessobrycon bentosi'' | align="center" |[[File:Schmucksalmler_Hyphessobrycon_bentosi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4.5|cm|in}} | | | |- |Penguin tetra, blackline penguinfish |''Thayeria boehlkei'' | align="center" |[[File:Thayeria_boehlkei.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6.5|cm|in}} | | | |- |Red Eye tetra |''Moenkhausia sanctaefilomenae'' | align="center" |[[File:Red_eye_tetra.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4|cm|in}} | | | |- |Red phantom tetra |''Hyphessobrycon sweglesi'' | align="center" |[[File:Megalamphodussweglesi01.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4.5|cm|in}} | | | |- |Rosy tetra |''Hyphessobrycon rosaceus'' | align="center" |[[File:Male_Rosy_Tetra.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4|cm|in}} | | | |- |Royal tetra |''Inpaichthys kerri'' | align="center" |[[File:05.Inpaichtys_kerri.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.5|cm|in}} | | | |- |Rummy-nose tetra |''Hemigrammus rhodostomus'' | align="center" |[[File:Petitella rhodostomus (Hemigrammus rhodostomus), 2013.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in}} | | | |- |Splash tetra |''Copella arnoldi'' | align="center" |[[File:Copella_arnoldi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5.5|cm|in}} | | | |- |Serpae tetra |''[[Hyphessobrycon eques|Hyphessobrycon serpae]]'' | align="center" |[[File:Serpae_tetra.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4.5|cm|in}} |This fish may nip the fins of slow-moving fish or fish smaller than it. It is best put with other large tetras or with fish of similar size or larger. | | |- |Silvertip tetra |''Hasemania nana'' | align="center" |[[File:Kobbertetra_Hasemania_nana.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3|cm|in}} |Silvertip tetras tend to be moderately aggressive and, because of their small size, should not be kept with large or aggressive fish. | | |- |X-ray tetra |''Pristella maxillaris'' | align="center" |[[File:Pristella_tetra1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4.5|cm|in}} |Also just called the X-ray fish. | | |- |Congo tetra |''Phenacogrammus interruptus'' | align="center" |[[File:Phenacogrammus_interruptus_(aka).jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7.5|cm|in}} |Sufficiently peaceful for home aquariums, though it may bite fishes smaller than its size. It is more comfortable in indirect light. Over-head lighting is preferred and under no circumstances should light be directed at the front or rear glass. | | |- |Jellybean tetra |''Ladigesia roloffi'' | align="center" |[[File:Ladigesia_roloffi_-_AquaPorteDoree_06.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3|cm|in}} |Smaller even than the neon tetra. This mid west African species is a favoured species for the nano-aquarium. | | |- |Long-fin tetra |''Brycinus longipinnis'' | align="center" |[[File:Langflossensalmler_Brycinus_longipinnis_Tierpark_Hellabrunn-2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|12.5|cm|in}} | | | |- |Niger tetra |''Arnoldichthys spilopterus'' | align="center" |[[File:Arnoldichthys_spilopterus.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in}} | | | |- |Yellow-tailed Congo tetra |''Alestopetersius caudalis'' | align="center" |[[File:Alestopetersius_caudalis.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6|cm|in}} | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | Tua-éisc |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Íomha ! style="background:#F2F3F4" width="140px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="790px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Gnáthóg mhara | ''Gasteropelecus sternicla'' | align="center" |[[File:Gasteropelecus_sternicla.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|4|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Iascach marmair | ''Carnegiella strigata'' | align="center" |[[File:Beilbauchsalmler.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | Suaimhneach agus a chónaíonn ag barr an umair i scoileanna. Is annamh a phóraíonn sé i mbraighdeanas. Is féidir leis an sceitheadh cumhachtach seo léim amach go héasca as uisceadán, agus mar sin coinnigh ach i umar clúdaithe go hiomlán é. | | |- | Héiscéisc sciathánach dubh | ''Carnegiella marthae'' | align="center" |[[File:BlackWingedHatchetfish.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|4|cm|in|abbr=on}} | Suaimhneach agus a chónaíonn ag barr an umair i scoileanna. An chuid is mó cruithneachta, ach ní an chuid is mó flúirseach. Ní phórann sé i mbraighdeanas. Is féidir leis an sceitheadh cumhachtach seo léim amach go héasca as uisceadán, agus mar sin coinnigh ach i umar clúdaithe go hiomlán é. | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Pionsail-éisc''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Íomha ! style="background:#F2F3F4" width="140px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="790px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Peann luaidhe órga | ''Nannostomus beckfordi'' | align="center" |[[File:Nannostomus-beckfordi.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|6|cm|in}} | | | |- | Peann luaidhe Hockeystick | ''Cothromaíonn Nannostomus'' | align="center" |[[File:Nannostomus_eques.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3.5|cm|in}} | | | |- | Peann luaidhe peire | ''Nannostomus espei'' | align="center" |[[File:Nannostomus-espei.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3|cm|in}} | | | |- | Peann luaidhe dwarf | ''Nannostomus edgeatus'' | align="center" |[[File:Nannostomus_marginatus,_adultes_Männchen.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|2.5|cm|in}} | | | |- | Peann luaidhe coral-dearg | ''Nannostomus mortenthaleri'' | align="center" |[[File:Red_Pencilfish.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3|cm|in}} | | | |- | | ''Nannostomus nigrotaeniatus'' | align="center" |[[File:Nannostomus_nigrotaeniatus_-_AquariumPorteDoree_02.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3|cm|in}} | | | |- | Peann luaidhe le trí líne | ''Nannostomus trifasciatus'' | align="center" |[[File:Nannostomustrifasciatus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3|cm|in}} | Cosnaíonn fireannaigh críocha beaga. Seachas speiceas síochánta. | | |- | Peann luaidhe le líneáil amháin | ''Nannostomus unifasciatus'' | align="center" |[[File:Nannostomus_unifasciatus.jpg|147x147px]] | align="center" | {{Convert|4|cm|in}} | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Serrasalminae ( pacúanna , pioránaí , agus dollair airgid )''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Íomha ! style="background:#F2F3F4" width="140px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="790px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Dollar airgid | ''Metynnis argenteus'' | align="center" |[[File:Silver_Dollar_Metynnis_argenteus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | Féadfaidh an t-ainm "airgead dollar" tagairt a dhéanamh freisin do ''Metynnis hypsauchen'' , ''Metynnis maculatus'' , nó d'éisc ghaolmhara eile. Déanfaidh sé plandaí a chew agus a ithe. | | |- | Paca dearg-dheilgneach | ''Bidens colossoma'' |[[File:Red_Pacu.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|120|cm|ft|abbr=on}} | Is é an pacu dearg-bellied gaol gar de na [[Piorána|piranhas]] , ach gan na fiacla géara agus an ionsaí. Mar sin féin, ba chóir a bheith cúramach má tá tú ag idirghníomhú go fisiciúil leis an bpacó, mar is féidir lena ngéaga láidre cnámh an duine a bhrú. Is iasc síochánta é an pacu a éilíonn umar 750 lítear (200 galún) ar a laghad nuair a bhíonn sé lán aibí. Tá sé neamhchoitianta agus is féidir é a chur le cichlids mór, ach iasc níos lú a sheachaint. In ainneoin a gcuma chéanna ar phioráiní, níl an pacu oiriúnach chun feoil a ithe go han-mhaith, mar a thugann a n-aistí bia nádúrtha cnónna le fios. Is féidir leis an iasc seo fás go {{Convert|1.2|m|ft|abbr=on}} , mar sin teastaíonn dabhach an-mhór (íosmhéid 750 l nó 200 g). Fásann an t-iasc seo go gasta, agus is féidir leis fás an oiread agus is chos sa chéad bhliain. | {{Convert|78|–|82|F|C}} | |- | Piranha Dearg | ''Pygocentrus nattereri'' | align="center" |[[File:Gregory_Moine_-_Red_bellied_Piranha_(by).jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|33|cm|in|abbr=on}} | Bí an-chúramach agus tú ag déanamh cothabhála ar a n-uisceadán agus cuir na sreanga ar bith i bhfolach toisc go bhféadfaidís na cogaí uiscedhíonacha a chew. | | |- | Diosca tetra | ''Myleus schomburgkii'' | align="center" |[[File:Myleus_schomburgkii.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|40|cm|in|abbr=on}} | | 23 &nbsp; ° C go 27 &nbsp; ° C | 5.0-7.0 |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Characidae eile''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Íomha ! style="background:#F2F3F4" width="140px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="790px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Carachtar liús na hAfraice | ''Hepsetus odoe'' | align="center" |[[File:Hepsetus_odoe.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- | Goliath tigerfish | ''Hydrocynus goliath'' | align="center" |[[File:Hydrocynus_goliath.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|133|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Hujeta gar | ''Ctenolucius hujeta'' | align="center" |[[File:Ctenolucius_hujeta_3.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Pógadh Prochilodus | ''Semaprochilodus insignis'' | align="center" |[[File:Prochilodus_insignis_-_Zoo_Frankfurt_1.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|27.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Ceannasaí marmair | ''Abramites hypselonotus'' | align="center" |[[File:Abramites_hypselonotus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|14|cm|in|abbr=on}} <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.fishbase.us/summary/Abramites-hypselonotus.html|language=en|work=FishBase}}</ref> | Coinnigh ceannasaí amháin nó grúpa seacht nó níos mó mar go mbeidh siad ag troid ina measc féin i ngrúpaí beaga. | | |- | Leporinus banda | ''Leporinus fasciatus'' | align="center" |[[File:Banded_Leporinus_(Leporinus_fasciatus)_(7124562451).jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|27|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Ceanncheathrú stríocach | ''Anostomus anostomus'' | align="center" |[[File:Anostomus_anostomus,_striped_headstander.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|16|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Baint amach le sé bhanda | ''Distichodus sexfasciatus'' | align="center" |[[File:Distichodontidae_-_Distichodus_sexfasciatus.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|75|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Payara | ''Hydrolycus scomberoides'' | align="center" |[[File:Hydrolycus_scomberoides_by_OpenCage.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|117|cm|in|abbr=on}} | An riachtanas is gá d’uisceadán mór a bheith acu agus tá siad go hiomlán carnivorous agus níor cheart an chuid is mó d'iasc a choinneáil leo, lena n-áirítear an pioráin ghaolmhar toisc go bhféadfadh sé piranhas a ithe. | | |- | Chalceus eireaball bándearg | ''Chalceus macrolepidotus'' | align="center" |[[File:Chalceus_macrolepidotus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Iasc dearg mac tíre | ''Erythrinus erythrinus'' | align="center" |[[File:Erythrinus_erythrinus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Barracuda eireaball dearg | ''Acestrorhynchus falcatus'' | align="center" |[[File:Acestrorhynchus_falcatus_Aquarium_tropical_du_Palais_de_la_Porte_Dorée_10_04_2016.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Ceannródaí aimsithe | ''Chilodus punctatus'' | align="center" |[[File:Chilodus punctatus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- |} == Ciclidí == {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Ciclídí ó Loch na Maláive''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="150px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Íomhá ! style="background:#F2F3F4" width="140px" |Fad ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="790px" |Nótaí !Raon teochta !Raon pH |- |Sunshine peacock cichlid |''Aulonocara baenschi'' |[[File:Aulonocara_hansbaenschi.jpg|110x110px]] |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} |Beautiful coloration on males | | |- |Pale usisya aulonocara |''Aulonocara steveni'' | align="center" |[[File:Aulonocara_steveni_Usisya.jpg|110x110px]] | | | | |- |Red fin hap |''Copadichromis borleyi'' | align="center" |[[File:Copadichromis_borleyi2.jpg|110x110px]] | | | | |- |Eureka red peacock |''Aulonocara jacobfreibergi'' | align="center" |[[File:Aulonocara_jacobfreigi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} |Beautiful coloration on males | | |- |Spilo |''Champsochromis spilorhynchus'' | | align="center" |{{Convert|40|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Blue dolphin cichlid, lumphead cichlid |''Cyrtocara moorii'' | align="center" |[[File:Cyrtocara_moorii.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Afra cichlid, dogtooth cichild |''Cynotilapia afra'' | align="center" |[[File:Cynotilapia_afra.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Rusty cichlid, lavender cichild |''Iodotropheus sprengerae'' | align="center" |[[File:Iodotropheus_sprengerae.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Fuelleborn's cichlid, Blue mbuna |''Labeotropheus fuelleborni'' | align="center" |[[File:Labeotropheus_fuelleborni_crop.png|110x110px]] | align="center" |{{Convert|18|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Electric yellow cichlid |''Labidochromis caeruleus'' | align="center" |[[File:Electric_Yellow_Lab_Cichlid.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} |Very active fish, need many rock caves to allow establishment of territories, less aggressive than other mbuna | | |- |Electric blue cichlid |''Sciaenochromis fryeri'' | align="center" |[[File:Fryeri2.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |Malawi eyebiter |''Dimidiochromis compressiceps'' | align="center" |[[File:Cichlidae_-_Dimidiochromis_compressiceps.JPG|110x110px]] | | | | |- |Hongi, Red-top kimpumpa |<nowiki><i id="mwC3w">Labidochromis</i></nowiki> sp. "Hongi" | align="center" |[[File:Labidochromis_sp_hongi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |<nowiki><i id="mwC4o">Labidochromis</i></nowiki> sp. "Mbamba Bay" | | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Auratus cichlid, Malawi golden cichlid |''Melanochromis auratus'' | align="center" |[[File:Melanochromis_auratus_(female).jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Aggressive | | |- |Chipokee cichlid |''Melanochromis chipokae'' | | align="center" |{{Convert|12|cm|in|abbr=on}} |Aggressive | | |- |Blue johanni cichlid, Maingano |''Melanochromis cyaneorhabdos'' | align="center" |[[File:Melanochromis_cyaneorhabdos.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Very active fish, need many rock caves to allow establishment of territories. Aggressive | | |- |Pearl of Likoma |''Melanochromis joanjohnsonae'' | align="center" |[[File:Melanochromis_joanjohnsonae.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Aurora |''Melanochromis aurora'' | | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Red zebra cichlid |''Metriaclima estherae'' | align="center" |[[File:Pyszczak.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Very active fish, need many rock caves to allow establishment of territories | | |- |Cobalt blue cichlid, cobalt zebra cichlid |''Maylandia callainos'' | align="center" |[[File:Cobaltblue1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Very active fish, need many rock caves to allow establishment of territories | | |- |Kenyi cichlid |''Maylandia lombardoi'' | align="center" |[[File:Maylandia_lombardoi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} |Aggressive; sexually dichromatic | | |- |Fusco |''Nimbochromis fuscotaeniatus'' | align="center" |[[File:Nimbochromis_Fuscotaeniatus_male.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Livingston's cichlid |''Nimbochromis livingstonii'' | align="center" |[[File:Adult_male_livingstonii.png|110x110px]] | align="center" |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Kaligono |''Nimbochromis polystigma'' | align="center" |[[File:Polystigma.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Venustus cichlid, giraffe cichild |''Nimbochromis venustus'' | align="center" |[[File:Nimbochromis_venustus.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} |'giraffe' spotting is juvenile coloration only | | |- |Red empress cichlid |''Protomelas taeniolatus'' | align="center" |[[File:Protomelas_taeniolatus_by_Derek_Ramsey.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Bumblebee cichlid, hornet cichlid |''Pseudotropheus crabro'' | align="center" |[[File:Pseudotropheus_Crabo_Male.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Yellow-tail acei |''Pseudotropheus acei'' | align="center" |[[File:Yellow_tailed_acei.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Johanni cichlid |''Pseudotropheus johannii'' |[[File:Melanochromis_johanni_Male.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Aggressive | | |- |Dwarf Mbuna |''Pseudotropheus demasoni'' | align="center" |[[File:Pseudotropheus_demasoni.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Saulosi |''Pseudotropheus saulosi'' | align="center" |[[File:Pseudotropheus_saulosi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Malawi barracuda |''Rhampsochromis cf. macrophthalmus'' | | align="center" |{{Convert|23|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Tyrannochromis macrostoma'' | | align="center" |{{Convert|38|cm|in|abbr=on}} | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Ciclídí ó [[Loch Tanganyika]]''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Picture ! style="background:#F2F3F4" width="100px" |Size ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Remarks !Temperature range !pH range |- | |''Benthochromis tricoti'' | align="center" |[[File:Benthochromis_tricoti.jpg|110x110px]] | | | | |- | |''Boulengerochromis microlepis'' |[[File:DKoehl_Boulengerochromis_microlepis.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|90|cm|in|abbr=on}} |The largest cichlid | | |- |Frontosa cichild |''Cyphotilapia frontosa'' | align="center" |[[File:Cyphotilapia_frontosa_by_Ark.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|40|cm|in|abbr=on}} |Aggressive; well-known | | |- | |''Cyathopharynx furcifer'' | align="center" |[[File:Cyathopharynx.JPG|110x110px]] | |Not readily available in the aquarium trade. | | |- | |''Variabilichromis moorii'' | align="center" |[[File:Variabilichromis_moorii_en_aquarium..jpg|110x110px]] | | | | |- |Frontosa cichild |''Cyphotilapia gibberosa'' |[[File:Cyphotilapia_gibberosa_-_GRB.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|40|cm|in|abbr=on}} |The frontosa have recently been broken up into three separate species. The gibberosa come from the southern part of the Lake | | |- |Frontosa cichild |<nowiki><i id="mwDQI">Cyphotilapia</i></nowiki> sp. "North" | | align="center" |{{Convert|40|cm|in|abbr=on}} |This yet to be officially named species is intermediate in scale count between gibberosa and frontosa. | | |- |Julie cichlid |''Julidochromis dickfeldi'' | align="center" |[[File:Julidochromis_dickfeldi.jpg|115x115px]] | |Beautiful; interesting | | |- |Masked Julie |''Julidochromis marlieri'' | align="center" |[[File:Schachbrett-Schlankcichlide.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} fem / {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} male |Striking coloration | | |- |Julie cichlid |''Julidochromis ornatus'' | | | | | |- |Julie cichlid |''Julidochromis regani'' | align="center" |[[File:Julidochromis_regani_adult.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} fem / {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} male | | | |- |Julie cichlid |''Julidochromis transcriptus'' | align="center" |[[File:J_gombe1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Striking coloration | | |- |Herring cichlid, sardine cichlid |''Cyprichromis leptosoma'' | align="center" |[[File:Cyprichromis_leptosoma.jpg|110x110px]] | | | | |- | |''Ectodus descampsii'' | align="center" |[[File:Ectodus_descampsii.jpg|143x143px]] | | | | |- | |<nowiki><i id="mwDW4">Chalinochromis</i></nowiki> spp. | align="center" |[[File:Chalinochromis_popelini.jpg|110x110px]] | | | | |- | |''Neolamprologus multifasciatus'' | align="center" |[[File:Neolamprologus_multifasciatus_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.8|cm|in|abbr=on}} |A small shell-dwelling cichlid from Lake Tanganyika. Distinguished from the similar L. similis by the lack of striping on the face | | |- | |''Lamprologus ocellatus'' | align="center" |[[File:Lamprologus_ocellatus.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Neolamprologus similis'' | align="center" |[[File:Neolamprologus_similis_2060.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.8|cm|in|abbr=on}} |A small shell-dwelling cichlid from Lake Tanganyika. Very similar to N. multifsciatus but similis has striping from the body continue to the head | | |- | |''Lobochilotes labiatus'' |[[File:Limnotilapia_dardenni_(top),_Lobochilotes_labiatus_(bottom)_-_Royal_Museum_for_Central_Africa_-_DSC06856.JPG|118x118px]] | align="center" |{{Convert|40|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Lyretail cichlid, fairy cichlid |''Neolamprologus brichardi'' | align="center" |[[File:Neolamprologus_brichardi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Lemon cichlid |''Neolamprologus leleupi'' | align="center" |[[File:Neolamprologus_leleupi_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|11.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Featherfin |''Ophthalmotilapia ventralis'' | | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Petrochromis trewavasae'' | | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} |Aggressive | | |- | |''Simochromis pleurospilus'' | | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Tropheus duboisi'' | align="center" |[[File:Tropheus_duboisi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} |Males very aggressive; juveniles distinctively colored | | |- | |''Tropheus moorii'' | align="center" |[[File:TropheusspRed200.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|14|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Tropheus polli'' | align="center" |[[File:Tropheus_polli.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|14|cm|in|abbr=on}} | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''[[Loch Victoria|Ciclídí ó Loch Victoria]]''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | | ''Astatotilapia aenocolor'' | | align="center" | {{Convert|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Astatotilapia elegans'' | | align="center" | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Orbónna seamra | ''Astatotilapia latifasciata'' | | align="center" | {{Convert|11.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Astatotilapia nubila'' | | align="center" | {{Convert|11.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Astatotilapia piceatus'' | | align="center" | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Astatotilapia schubotziellus'' | | align="center" | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | <nowiki><i id="mwDmw">Astatotilapia</i></nowiki> sp. "Red Tail" | | align="center" | {{Convert|11.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | <nowiki><i id="mwDnc">Astatotilapia</i></nowiki> sp. "Spota Bharra" | | align="center" | {{Convert|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Suaimhneas Allauad | ''Astatoreochromis alluaudi'' | align="center" |[[File:Astatoreochromis-alluaudi-LakeRweru-GB.jpg|110x110px]] | | | | |- | Bradán Hippo Point | <nowiki><i id="mwDo8">Ptyochromis</i></nowiki> sp. "Bradán Pointe Hippo" | | align="center" | {{Convert|14|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Flameback | ''Pundamilia nyererei'' |[[File:Pundamilia_(Haplochromis)_nyererei_male.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Xystichromis phytophagus'' | | align="center" | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cichlidí ilghnéitheacha na hAfraice (ní ó Ghleann na Claise Móire )''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Cichlid féileacán na hAfraice | ''Anomalochromis thomasi'' | align="center" |[[File:Anomalochromis_thomasi_2.jpg|110x110px]] | | | | |- | Jewel cichlid , cichlid seoda dhá spottha | ''Hemichromis bimaculatus'' | align="center" |[[File:Hemichromis_bimaculatus1.jpg|110x110px]] | 4-5 orlach | uaireanta déantar speicis eile hemichromis a dhíol faoin ainm céanna | | |- | Lionhead cichlid | ''Steatocranus casuarius'' | align="center" |[[File:Steatocranus_casuarius.jpg|110x110px]] | | | | |- | Cichlid seod lifalili, cichlid seoda fola-dearg | ''Hemichromis lifalili'' |[[File:Cichlidae_-_Hemichromis_lifalili.JPG|110x110px]] | | | | |- | Kribensis, krib | ''Pelvicachromis pulcher'' | align="center" |[[File:Pelvicachromis_pulcher_(male).jpg|110x110px]] | | Pór go réidh in uisceadán beag. I dtreo na n-iasc eile ionsaitheach agus críochach, go háirithe a chineál féin le linn cúplála agus tar éis sceite | | |- | Mouthbrooder Guenther's | ''Chromidotilapia guentheri'' | align="center" |[[File:Chromidotilapia_guntheri_Bama_BF_cpl_fry2.jpg|110x110px]] | | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Ciclídí abhcacha (''Apistogramma'', Ramaí agus eile''' {| class="wikitable" | |} |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Dwarf cichlid Agassiz | ''Apistogramma agassizii'' | align="center" |[[File:Apistogramma_Agassizii.jpg|110x110px]] | | | | |- | Acra séabra | ''Nannacara adoketa'' | align="center" |[[File:Ivanacara_adoketa5265.jpg|110x110px]] | | | | |- | Cichlid dwarf buí | ''Apistogramma borellii'' | align="center" |[[File:Apistogramma_borellii.jpg|110x110px]] | | | | |- | Cockatoo dwarf cichlid | ''Apistogramma cacatuoides'' | align="center" |[[File:Cacatuoides.JPG|110x110px]] | | | | |- | Panda dwarf cichlid | ''Apistogramma nijsseni'' | align="center" |[[File:Apistogramma_nijsseni_(f).jpg|110x110px]] | | | | |- | Trí Stripe Dwarf Cichlid | ''Apistogramma trifasciata'' | | | | | |- | | ''Apistogramma eremnopyge'' | | | | | |- | Dhá-Stripe Dwarf Cichlid | ''Apistogramma bitaeniata'' | align="center" |[[File:Apistogramma_bitaeniata.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|7.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Seiceálaí Cichlid | ''Dicrossus filamentosus'' | align="center" |[[File:Dicrossus_filamentosus_male.png|110x110px]] | | | | |- | Reithe gorm, reithe Gearmánach | ''[[Mikrogeophagus ramirezi]]'' | align="center" |[[File:Antennebaarsje.jpg|110x110px]] | | Go cothrom coitianta | | |- | Reithe Bolaive | ''Mikrogeophagus altispinosa'' | align="center" |[[File:Male_altispinosa_dwarf_cichlid_(3229597033).jpg|110x110px]] | | | | |- | Cichlid bratach dwarf | ''Cuimiltí Laetacara'' | align="center" |[[File:Laetacara_curviceps.jpg|110x110px]] | | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cicídí Mheiriceá Láir''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Midas cichild, cichlid diabhal dearg | ''Amphilophus citrinellus'' | align="center" |[[File:Dählhölzli_-_Zitronen_Buntbarsch_3.jpg|110x110px]] | | Tabhair faoi deara go dtugtar cichlid diabhal dearg ar Amphilophus labiatus freisin | | |- | Tropheus fear na mbocht | ''Nematoprys nepsophrys'' | align="center" |[[File:Neetroplus_nematopus.png|110x110px]] | | | | |- | Cichlid diabhal dearg | ''Amphilophus labiatus'' |[[File:Amphilophus_labiatum,_weiblich.jpg|110x110px]] | | Tabhair faoi deara go dtugtar cichlid diabhal dearg ar Amphilophus citrinellus freisin | | |- | Cichlid firemouth | ''Cichlasoma meeki'' | align="center" |[[File:Feuermaulbuntbarsch.jpg|110x110px]] | | Ionsaíocht mheánach de ghnáth; a phóraítear go héasca | | |- | Jack Dempsey cichlid | ''Cichlasoma octofasciatum'' | align="intermetidet" |[[File:Cichlasoma_octofasciata.jpg|110x110px]] | | | | |- | Jaguar cichlid, cichlid managuense | ''Parachromis managuensis'' | align="center" |[[File:Parachromis_managuensis_2012_G1.jpg|110x110px]] | | Dathú an-álainn do dhaoine fásta; méid mór daoine fásta | | |- | Cichlid Mayan | ''Mayaheros urophthalmus'' | align="center" |[[File:Mayan10a.jpg|110x110px]] | | | | |- | Cichlid a chiontú | ''Archocentrus nigrofasciatus'' | align="center" |[[File:Archocentrus_nigrofasciatus_female.jpg|110x110px]] | | Coiteann, an-éasca pórú, ionsaitheach. Iasc álainn a bhfuil drochthéas air. Is féidir teacht ar éagsúlachtaí beaga i ndathanna, i ndathanna atá beagnach dubh agus bán go hiomlán - dá bhrí sin an t-ainm "Cionta" | | |- | Cichlid T-bar | ''Amatitlania sajica'' | align="center" | | | | | |- | Wolf cichlid | ''Parachromis dovii'' | align="center" |[[File:Parachromis_dovii_guapote.JPG|110x110px]] | | | | |- | Cichlid Texas, cichlid Rio Grande | ''Herichthys cyanoguttatus'' | align="center" |[[File:Herichthys_cyanoguttatum_(Rio_Grande_Cichlid).jpg|110x110px]] | | Méid mór daoine fásta | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Ciclídí Mheiriceá Theas''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Picture ! style="background:#F2F3F4" width="100px" |Size ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Remarks !Temperature range !pH range |- |Severum |''Heros efasciatus'' | align="center" |[[File:Heros_severus.JPG|110x110px]] | |the gold variety is more common than the natural green one | | |- |Green terror |''Andinoacara rivulatus'' | align="center" |[[File:Aequidens_rivulatus.jpg|110x110px]] | |Fairly common | | |- |Blue acara |''Andinoacara pulcher'' | align="center" |[[File:Aequidens_pulcher.jpg|110x110px]] | | | | |- |Thread-finned acara |''Acarichthys heckelii'' | align="center" |[[File:Acarichthys_heckeli.JPG|110x110px]] | | | | |- |Eartheater cichlid |''Geophagus altifrons'' | align="center" |[[File:Cichlidae_-_Geophagus_altifrons.JPG|110x110px]] | | | | |- |Greenstreaked Eartheater, cupid cichlid |''Biotodoma cupido'' | align="center" |[[File:Biotodoma_cupido.png|110x110px]] | | | | |- |Keyhole cichlid |''Cleithracara maronii'' | align="center" |[[File:Akara_z_Maroni.jpg|110x110px]] | | | | |- |Angelfish |''Pterophyllum scalare'' | align="center" |[[File:Freshwater_angelfish_biodome.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} |several color varieties; this species is the common angelfish in the aquarium trade. Angelfish can grow up to fifteen centimetres (six inches), and therefore should be housed in a large aquarium. Angelfish should be kept alone, or kept with three or more. This is because that if two are kept together, the larger fish will pick on the smaller fish. Angelfish are not as hardy as other cichlids and should not be kept with small fish such as neon tetras. However, just the opposite is true: Angelfish should not be kept with fish that may nip and annoy it such as some large tetras. | | |- |Altum angelfish |''Pterophyllum altum'' | align="center" |[[File:Pterophyllum_altum.jpg|110x110px]] | | | | |- |Spotted angelfish |''Pterophyllum leopoldi'' | align="center" |[[File:Pterophyllum_leopoldi.jpg|110x110px]] | | | | |- |Common discus, red discus |''Symphysodon discus'' | align="center" |[[File:Discus_heckel.jpg|134x134px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} |various color varieties, the discus requires high water quality and a varied diet. Do not keep with fast fish as the discus is a slow eater and will not fight for food. Despite their beauty, the discus is one of the least hardy aquarium fishes available. This fish should only be kept by the experienced aquarium keeper. | | |- |Blue discus, green discus |''Symphysodon aequifasciatus'' | align="center" |[[File:Blue_Discus.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} |fancy hybrids of this species and Symphysodon discus can also be found in trade | | |- |Chocolate cichlid |''Hypselecara temporalis'' | align="center" |[[File:Hypselecara_temporalis.jpg|110x110px]] | | | | |- |Oscar |''Astronotus ocellatus'' | align="center" |[[File:Astronotus_ocellatus_-_side_(aka).jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|45|cm|in|abbr=on}} |has different varieties including long-fin, albino, golden, etc. The oscar cichlid is fast growing and can grow to a very large size when mature, and therefore should be housed in a large aquarium. The oscar can be messy to look after as they love to dig up plants and scoop up rocks. The oscar should be put with fish of similar size as they will eat any fish that can fit in their mouth. The oscar prefers to be with members of its own species, but this is not a necessity for its well being. The oscar is one of the more hardy cichlids, and can be put with other large cichlids, pacus, large plecos, large sharks, and other large fish. | | |- |Uaru, waroo |''Uaru amphiacanthoides'' | align="center" |[[File:Uaru.jpg|110x110px]] | |Also known as the Triangle Ciclid. | | |- |Peacock bass, butterfly peacock bass |''Cichla orinocensis'' | align="center" |[[File:Peacock_bass.jpg|110x110px]] | | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Ciclídí eile''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Croíd oráiste | ''Etroplus maculatus'' |[[File:Etroplus_Maculatus.JPG|110x110px]] | | | | |- | Fuil cichlid parrot | - [[Hibrid]] - | align="center" |[[File:BloodParrot.jpg|110x110px]] | | Sa phobal eolaíochta ní mheastar gur cichlid (nó aon speiceas éisc) é toisc nach dtarlaíonn sé go nádúrtha sa bhfiántas (cruthaithe ag fear), ar an gcúis seo ní thabharfar ainm eolaíoch dó. | | |- | Cichlid bláthanna | - [[Hibrid]] - | align="center" |[[File:Flowerhorn.jpg|110x110px]] | {{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | Sa phobal eolaíochta ní mheastar gur cichlid (nó aon speiceas éisc) é toisc nach dtarlaíonn sé go nádúrtha sa bhfiántas (cruthaithe ag fear), ar an gcúis seo ní thabharfar ainm eolaíoch dó. Is iasc ionsaitheach é seo freisin agus is fearr é i mbunú speiceas amháin. | | |- |} == Cyprinidae == {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Bairbí''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Picture ! style="background:#F2F3F4" width="100px" |Size ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Remarks !Temperature range !pH range |- |Arulius barb |''Dawkinsia arulius'' | | align="center" |{{Convert|12|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Bigspot barb, Duncker's barb |''Barbodes dunckeri'' | | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} |Peaceful when small but should not be kept with other species at adulthood. | | |- |Black ruby barb |''Pethia nigrofasciatus'' | align="center" |[[File:Black_Ruby_Barb_700.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Cherry barb |''Puntius titteya'' | align="center" |[[File:Male_Cherry_Barb_700.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4.8|cm|in|abbr=on}} |very peaceful, and works well with white clouds and neon tetras | | |- |Clipper barb |''Enteromius callipterus'' | | align="center" |{{Convert|7.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Clown barb |''Barbodes everetti'' |[[File:Clownbarbe_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Denison's barb, red line torpedo barb |''Sahyadria denisonii'' | align="center" |[[File:Puntius_denisonii_1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Gold barb |''Barbodes semifasciolatus'' | align="center" |[[File:Brokat.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Golden barb |''Pethia gelius'' | | align="center" |{{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Greenstripe barb |''Puntius vittatus'' | | align="center" |{{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Indian Glass Barb |''Laubuca laubuca'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|6.7|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Melon barb |''Puntius fasciatus'' | | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Odessa barb |''Puntius padamya'' | align="center" |[[File:Puntius_Padamya.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Onespot barb |''Puntius terio'' | | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Panda barb |''Puntius fasciatus'' | align="center" |[[File:Pandabarben.jpg|110x110px]] | align="center" |5 inches | | | |- |Pool barb |''Puntius sophore'' | align="center" |[[File:Puntius_sophore_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|18|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Partipentazona barb |''Puntigrus partipentazona'' | align="center" |[[File:Puntius_partipentazona_FOWLER.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.8|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Rosy barb |''Pethia conchonius'' | align="center" |[[File:Male_Rosy_Barb.gif|110x110px|link=Special:FilePath/Male_Rosy_Barb.gif]] | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Shortfin barb |''Barbus brevipinnis'' | | align="center" |{{Convert|4.6|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Snakeskin barb |''Desmopuntius rhomboocellatus'' | align="center" |[[File:Puntius_rhomboocellatus.jpg|110x110px]] | align="center" |3.5 inches | | | |- |Spottedsail barb, dwarf barb |''Pethia phutunio'' | | align="center" |{{Convert|7.8|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Swamp barb |''Puntius chola'' | align="center" |[[File:Puntius_chola.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Ticto barb |''Barbus ticto'' | | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Tic-tac-toe barb |''Puntius stoliczkanus'' | align="center" |[[File:PuntiusStoliczkanus.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Tiger barb, sumatra barb |''Puntius tetrazona'' | align="center" |[[File:Tigerbarbe_Puntius_tetrazona.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7.5|cm|in|abbr=on}} |There are many varieties as well as hybrids with other barbs. Good community schooling fish. Can be aggressive if kept in small numbers, aim for a group of 6 or more. | | |- |Spanner barb, t-barb |''Barbodes lateristriga'' |[[File:Puntius_lateristriga.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Fiveband barb, pentazona barb |''Desmopuntius hexazona'' | align="center" |[[File:Desmopuntius_hexazona.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in|abbr=on}} |this species may be confused with tiger barb due to similarities | | |- |Checker barb |''Oliotius oligolepis'' | align="center" |[[File:Puntius_oligolepis.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Tinfoil barb |''Barbonymus schwanenfeldii'' | align="center" |[[File:Tinfoil_barbs_01.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|36|cm|in|abbr=on}} |This species is much larger than most other barbs | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cyprinidae eile''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Siorc Bala | ''Balantiocheilus melanopterus'' | align="center" |[[File:Balantiocheilos_melanopterus.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|40|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Siorc dubh | ''Labeo chrysophekadion'' | align="center" |[[File:Black_Sharkminnow_(Labeo_chrysophekadion)_(8683050709).jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|90|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Éistear algaí Siamese | ''Crossocheilus oblongus'' | align="center" |[[File:Crossocheilus_siamensis.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|16|cm|in|abbr=on}} | Uaireanta díoltar go leor cearr-chipíní eile faoin ainm seo. An-dóchúil go n-éireoidh sé amach as an uisceadán go háirithe tar éis dó a bheith fásta. An-úsáideach chun fáil réidh le algaí nuair a bhíonn sé óg ach is fearr bia éisc nuair a bhíonn sé fásta. | | |- | Ag eitilt sionnach (iasc) | ''Epalzeorhynchos kalopterus'' | align="center" |[[File:Epalzeorhynchos_kalopterus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|16|cm|in|abbr=on}} | d’fhéadfaí an speiceas seo a dhíol mar eater alúm Siamese | | |- | Siorc dubh le taor dearg | ''Epalzeorhynchos bicolor'' | align="center" |[[File:Epalzeorhynchos_bicolor.jpg|110x110px]] | 6 isteach | éagsúlacht albino ar fáil. ionsaitheach le hiasc den speiceas céanna. is fearr a choinnítear leat féin nó i ngrúpaí de 5 nó níos mó. | | |- | Siorc dhathach | ''Epalzeorhynchos frenatum'' | align="center" |[[File:Fransenlipper.JPG|110x110px]] | 6 isteach | éagsúlacht albino ar fáil. ionsaitheach le hiasc eile den speiceas céanna. is fearr a choinnítear leat féin, nó i ngrúpaí de 5 dhuine nó níos mó. | | |- | Sucker loga Cambóidis, eater bréagach algaí Siamese | ''Garra cambodgiensis'' | align="center" |[[File:Crossocheilus_siamensis_pl.jpg|110x110px]] | | d’fhéadfaí an speiceas seo a dhíol mar eater alúm Siamese | | |- | Eater algaí na Síne | ''Gyrinocheilus aymonieri'' | align="center" |[[File:Chinese_algae_eater.jpg|110x110px]] | | Is féidir an speiceas seo a dhíol mar eater alúm Siamese. Tá foirm daite óir ann freisin. Níorbh fhéidir a bheith críochach | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | Rasbora |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Espei rasbora | ''Trigonostigma espei'' | | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Harlequin rasbora | ''Trigonostigma heteromorpha'' | align="center" |[[File:Trigonostigma_heteromorpha1.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | Ar a dtugtar freisin mar Harlequin tetra nó Barb Harlequin. | | |- | Glowlight rasbora | ''Trigonostigma hengeli'' | align="center" |[[File:Trigonostigma_hengeli.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Rasbora stríoc dearg | ''Trigonopoma pauciperforata'' | align="center" |[[File:Trigonopoma_pauciperforatum_female.png|110x110px]] | align="center" | {{Convert|7.5|cm|in|abbr=on}} | Raon: [[Sumatra]] | {{Convert|22|-|29|C|F}} | |- | Dwarf rasbora | ''Boraras maculatus'' |[[File:Boraras_Maculata.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|2.5|cm|in|abbr=on}} | | | | |- | Eyespot rasbora | ''Brevibora dorsiocellata'' |[[File:Rasbora_dorsiocellata.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3.5|cm|in|abbr=on}} | | | | |- | Rasbora iontach | ''Rasbora einthovenii'' |[[File:Rasbora_einthovenii.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|9|cm|in|abbr=on}} | | | | |- | Clown rasbora | ''Rasbora kalochroma'' |[[File:Rasbora_kalochroma.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | | |- | Scissortail rasbora | ''Rasbora trilineata'' |[[File:Rasbora_trilineata.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | | |- | Bolcán rasbora | ''Rasbora vulcanus'' |[[File:Rasbora_vulcanus_pair.png|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | | |- | Blackline rasbora, rasbora le taor dearg | ''Rasbora borapetensis'' | align="center" |[[File:Redtail.JPG|110x110px]] | | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Danio agus Danionin eile''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | | ''Sundadanio axelrodi'' | align="center" |[[File:Sundadanio_cf._axelrodi.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|2|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Pearl danio | ''Danio albolineatus'' | align="center" |[[File:Danio_albolineatus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|6.5|cm|in|abbr=on}} | fo - speicis: gorm - dearg - riosc danio , Kedah danio | | |- | Europe danio, Sind danio | ''Devario devario'' | | | | | |- | Giant danio | ''Devario aequipinnatus'' | align="center" |[[File:Devario_aequipinnatus.JPG|110x110px]] | | | | |- | Malabar danio | ''Devario malabaricus'' | align="center" |[[File:Danio_sp.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|11.5|–|14|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Banríon danio | ''Devario regina'' | | | | | |- | Chonaic sé danio | ''Danio nigrofasciatus'' | align="center" |[[File:Danio_nigrofasciatus.jpg|110x110px]] | | | | |- | Turtar turquoise | ''Danio kerri'' | align="center" |[[File:Danio_kerri.jpg|110x110px]] | | | | |- | Zebra danio | ''Danio rerio'' | align="center" |[[File:Zebrafisch.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | tá go leor éagsúlachtaí ar an iasc seo: liopard danio , an mhoirf dath chonaic, agus GloFish , an t-iasc fluaraiseach géinmhodhnaithe. | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cyprinidae in oiriúint le maireachtáil in uisce fuar''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Iasc Óir | ''[[Iasc órga|Carassius auratus]]'' | align="center" |[[File:Goldfish3.jpg|118x118px]] | align="center" | 15+ cm (6+) | athruithe: Black Moor , Eye Bubble , Tail Féileacán , Calico , Súl Celestial , Cóiméad , Coiteann , Fantail , Lionchu , Lionhead , Oranda , Panda Moor , Pearlscale , Pompom , Ranchu , Ryukin , Shubunkin , Súil Teileascóp , Veiltail | | |- | Koi , Carbán coitianta | ''[[Carbán|Cyprinus carpio]]'' | align="center" |[[File:Six_koi.jpg|110x110px]] | align="center" | 30+ cm (12+) | Tugtar koi ar na héagsúlachtaí sainiúla [[Carbán|Carbán Coitianta]] . | | |- | Suaitheadh | ''Rhodeus amarus'' | align="center" |[[File:Rhodeus_amarus_2008_G1.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Sléibhe Bán Bán | ''Albonubes Tanichthys'' | align="center" |[[File:White_Cloud_Mountain_Minnow_1.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3.8|cm|in|abbr=on}} | is féidir éagsúlacht lutino a fháil freisin i dtrádáil an uisceadáin | | |- | Sineadóir dearg | ''Cyprinella lutrensis'' | align="center" |[[File:Red_shiner.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|-|9|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Dace Coiteann | ''[[Déas|Leuciscus leuciscus]]'' |[[File:Leuciscus_leuciscus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|40|cm|in|abbr=on}} | | {{Convert|39|to|72|F|C}} | 6.0 go 8.0 |- | Rosy dearg minnow, minnow fathead | ''Promelas pimephales'' |[[File:Rosy_Red_Minnows_fullsize.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|-|7.5|cm|in|abbr=on}} | a dhíoltar mar iasc friothálach; tá an t-éagsúlacht óir ar a dtugtar "dearg rosy" an-choitianta (is é an brú “dearg rosy” an íomhá) | {{Convert|10|-|21|C|F}} | 7.0 - 7.5 |- | Minnow Eorpach | ''Phoxinus phoxinus'' |[[File:Phoxinus.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- | Deir an deisceart go dearg | ''Phroginus erythrogaster'' | align="center" |[[File:Phoxinus_erythrogaster.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|7.5|–|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Deich | ''[[Cúramán|Tinca tinca]]'' | align="center" |[[File:Tinca_tinca_Prague_Vltava_2.jpg|110x110px]] | align="center" | | Tá roinnt cineálacha datha déanta as na speicis fhiáine, fiú amháin roinnt ildaite. | | |- | The orfe | ''Leuciscus idus'' | align="center" |[[File:LeuciscusIdusWindeIde56cm_21-4-2009_16-46-58.JPG|110x110px]] | align="center" | | | | |- | Siorc biorrach ard-Síneach | ''Myxocyprinus asiaticus'' | align="center" |[[File:Myxocyprinus_asiaticus_by_OpenCage.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|60|cm|in|abbr=on}} | | | |- |} == Cobitidae agus [[Cailleach rua|cypriniformes]] gaolmhara == {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cobitidae''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Picture ! style="background:#F2F3F4" width="100px" |Size ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Remarks !Temperature range !pH range |- |Saddle-back Loach |''Homaloptera orthogoniata '' | align="center" | | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Fork-tailed loach |''Vaillantella maassi'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|12.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Horseface loach |''Acantopsis dialuzona'' | align="center" |[[File:Acantopsis_choirorhynchos.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Pangio anguillaris'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|12|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Kuhli loach, coolie loach |''Pangio kuhlii'' | align="center" |[[File:Kuhli_loaches.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |a number of similar Pangio species are sold under the same name | | |- |Java loach |''Pangio oblonga'' | align="center" |[[File:Pangio_oblonga_acquarium.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Clown loach |''Chromobotia macracanthus'' | align="center" |[[File:2015-09-13-223-Tiger-loach.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} |Clown loach has a sociable personality and should be kept in at least groups of 5. They may eat pond snails kept in aquariums. Clown loaches will eventually need a 6' long aquarium | | |- |Green tiger loach |''Syncrossus hymenophysa'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|21|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Banded tiger loach |''Syncrossus helodes'' | align="center" |[[File:Syncrossus_helodes.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Redfin tiger loach |''Syncrossus berdmorei'' | align="center" |[[File:Syncrossus_berdmorei.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Dwarf botia |''Ambastaia sidthimunki'' | align="center" |[[File:Schachbrettschmerle.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5.5|cm|in|abbr=on}} |formerly named ''Botia sidthimunki'' | | |- |Yoyo loach |''Botia almorhae'' | align="center" |[[File:Yoyo_Loach.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Bengal loach |''Botia dario'' | align="center" |[[File:Botia_dario.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} |Also known as the Queen loach. They hide during the day. They like river sand in the tank because they like to cover themselves in it. | | |- | |''Botia histrionica'' | align="center" |[[File:Botia_histrionica.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|12|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Polka-Dot Loach |''Botia kubotai'' | align="center" |[[File:Botia_kubotai2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|12|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Gangetic loach |''Botia rostrata'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Zebra loach |''Botia striata'' | align="center" |[[File:Botia_striata.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|9|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Redtail loach |''Yasuhikotakia modesta'' | align="center" |[[File:Yasuhikotakia_modesta.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Skunk loach |''Yasuhikotakia morleti'' | align="center" |[[File:Yasuhikotakia_morleti.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |formerly named ''Botia morleti'' | | |- | |''Yasuhikotakia splendida'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Borneo hillstream loach |''Gastromyzon'' sp. | align="center" |[[File:Gastromyzon_fasciatus.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6|-|8|cm|in|abbr=on}} |Eats a mainly algae. High oxygen level required in addition to a strong current | | |- |Tiger hillstream loach |''Sewellia lineolata'' | align="center" |[[File:Hillstream_Loach.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6|cm|in|abbr=on}} |Eats a mainly algae. High oxygen level required in addition to a strong current | | |- |Butterfly hillstream loach |''Beaufortia kweichowensis'' | align="center" |[[File:Beaufortia_kweichowensis.jpg|116x116px]] | align="center" |{{Convert|8|cm|in|abbr=on}} |Eats a mainly algae. High oxygen level required in addition to a strong current | | |- |} == Beobhreithigh agus cilléisc == {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | Gupaithe '''agus Moilí''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Guppy | ''[[Gupaí|Poecilia reticulata]]'' | align="center" |[[File:Guppy_red_male.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | Tá go leor cineálacha patrún datha agus eireaball ann. Go hiondúil bíonn cóimheas de 1 fhear le 2 bhaine nó níos mó de dhíth orthu. | | |- | Glantóir beo Endler | ''Poecilia wingei'' | align="center" |[[File:Poecilia_reticulata_01.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3.8|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Molly dubh | ''Spanops poecilia'' | align="center" |[[File:Molinezje_black_molly.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Sailfin molly | ''Poecilia latipinna'' | align="center" |[[File:Poecilia_latipinna.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | Cineálacha óir agus airgid a fhaightear go coitianta; freisin éiríonn go maith le huisce torthúil | | |- | Dalmatian molly | hibrideach | align="center" |[[File:DalmationMolly.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | Athrú dath hibrideach is féidir a ghiniúint trí roinnt speiceas ''Poecilia a'' thrasnú, cosúil le ''P. sphenops'' agus ''P. latipinna'' . Breathnaítear ar an éagsúlacht “Dalmatian” le [[Dalmátach|madra Dalmatian]] araon. | | |- | Lyretail Molly | Éagsúlacht | align="center" |[[File:LyretailMolly.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | Tá Líonta Méaráin ar fáil i ngach ceann de na speicis seo, is féidir iad a phórú le haon speiceas de Molly. | | |} {| class="sortable collapsible" cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Plátaí agus claíomhearraigh''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Platy an Deiscirt | ''Xiphophorus maculatus'' | align="center" |[[File:Xiphophorus_maculatus.jpg|110x110px]] | | Tá go leor cineálacha datha ann | | |- | Platy athraitheach | ''Xiphophorus variatus'' | align="center" |[[File:Papagaienplaty.jpg|110x110px]] | | Uaireanta tugtar platy Friothálach air toisc gur féidir é a úsáid chun iasc níos mó cosúil le Stingrays, Payara, Cichlids, Pickerel, Catfish, Sunfish, Arowanas, Gar, Arapaima, agus iasc creachadóra eile. Tá go leor cineálacha datha ann | | |- | Glastailín glas | ''Xiphophorus hellerii'' | align="center" |[[File:Xiphophorus_helleri_03.jpg|110x110px]] | | Tá go leor cineálacha datha ann | | |- |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Beobhreithigh eile, amhail Gamhusia''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Éisc cheithre-scéithe mórthaibhseach | ''Teannann na héadaí'' | align="center" |[[File:Anableps_anableps_qtl1.jpg|110x110px]] | | | | |- | Pike topminnow | ''Belonesox belizanus'' | align="center" |[[File:Belonesox_belizanus_Aquarium_tropical_du_Palais_de_la_Porte_Dorée_10_04_2016.jpg|110x110px]] | | | | |- | Lima Chúba | ''Limia vittata'' | align="center" |[[File:Limia_vittata.jpg|110x110px]] | | | | |- | Glantóir scian | ''Alfaro cultratus'' | align="center" |[[File:Alfaro_cultratus.jpg|110x110px]] | | | | |- | Marú is lú | ''Heterandria formosa'' | align="center" |[[File:Dwarf_Livebearer_or_Least_Killifish_(Heterandria_formosa).jpg|110x110px]] | | Gan a bheith chomh coitianta le lucht tarrthála eile i dtrádáil na n-uisceadán. Ceann de na héisc is lú ar domhan. | | |- | Tanganyika killifish | ''Lamprichthys tanganicanus'' | align="center" |[[File:Lamprichthys_tanganicanus.JPG|110x110px]] | | Ní cineál maraithe a bhí ann i ndáiríre ach fear a bhí ag taisteal go beo. | | |- | Salach Normannach | ''Poropanchax normani'' | align="center" |[[File:Aplocheilichthys_normani_3.jpg|110x110px]] | | Ní cineál maraithe a bhí ann i ndáiríre ach fear a bhí ag taisteal go beo. | | |- | Ceiliúrann sí an leathbhualadh | ''Nomorhamphus liemi'' | align="center" |[[File:Nomorhamphus_liemi_liemi_(Wroclaw_zoo)-2.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Wrestling leathbhuille | ''Dermogenys pusilla'' | align="center" |[[File:Dermogenys_pusilla.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Leath-leath na foraoise | ''Hemirhamphodon pogonognathus'' | align="center" |[[File:Hemirhamphodon_pogonognathus02.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|10|cm|in|abbr=on}} | | | |- |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Cilléisc''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Gorm Gorm | ''Fundulopanchax gardneri'' | align="center" |[[File:Fundulopanchax_gardneri.png|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Clown Killifish | ''Epiplatys annulatus'' | align="center" |[[File:Epiplaty_annulatus_-_Panchax_à_bandes.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|3.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Bluefin Notho, Notho Rachow, Rainbow Notho | ''Nothobranchius rachovii'' | align="center" |[[File:Nothobranchius_rachovii_male.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|6|cm|in|abbr=on}} | Rinne cuid de na díograiseoirí muiríne an t-iasc fíoruisce is áille a mheas. | | |- | Panchax stríocach, Golden Wonder | ''Aplocheilus lineatus'' | align="center" |[[File:Hechtlinge.jpg|110x110px]] | | Is é The Wonder Wonder an t-athraitheach is buí. | | |- | Flagfish Mheiriceá | ''Jordanella floridae'' | align="center" |[[File:Jordanella_floridae.jpg|110x110px]] | | | | |- | Pearl na hAirgintíne | ''Austrolebias nigripinnis'' | align="center" |[[File:Austrolebias_nigripinnis992.jpg|110x110px]] | | | | |- | Golden Toppminnow | ''Fundulus chrysotus'' | align="center" |[[File:Fundulus_chrysotus.jpg|110x110px]] | | | | |- | An Seam Rua, Cill Mhíona | ''Aphyosemion calliurum'' | align="center" | | | | | |- | Arabian Killifish | ''Aphanius dispar'' | align="center" | | | | | |- |} == Éisc lúbracha == {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Picture ! style="background:#F2F3F4" width="100px" |Size ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Remarks !Temperature range !pH range |- |Dwarf gourami |''Colisa lalia'' | align="center" |[[File:Colisa_lalia.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|5|cm|in|abbr=on}} |the dwarf gourami is perfect for small to mid-sized aquariums as it will not grow as large as its larger relatives. A beautiful, peaceful gourami. Prone to bacterial infections .{{Fíoras}} When harassed by species other than its own it will not make any effort to defend itself often leading to death. | | |- |Paradise fish |''Macropodus opercularis'' | align="center" |[[File:Paradise_fish_female_and_male_02.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7.5|cm|in|abbr=on}} |One of the few freshwater aquarium fish that survive in cold water. Most common variety is the Blue Paradise. | | |- |Pygmy gourami, Sparkling gourami |''Trichopsis pumila'' | align="center" |[[File:Trichopsis_pumila.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.8|cm|in|abbr=on}} |Often confused with the croaking gourami | | |- |Moonlight gourami |''Trichopodus microlepis'' | align="center" |[[File:Trichogaster_microlepis.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Snakeskin gourami |''Trichopodus pectoralis'' | align="center" |[[File:Snakeskin_gourami.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Siamese fighting fish (sometimes Betta, esp. US) |''[[Iasc Troda Siamach|Betta splendens]]'' | align="center" |[[File:Kampffisch_betta_splendenscele4.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7.5|cm|in|abbr=on}} |Numerous color and fin pattern varieties. Betta is the name of the [[Géineas|genus]] that includes more than 60 [[Speiceas|species]] other than the [[Iasc Troda Siamach|Siamese fighting fish]]. Multiple males in a tank will result in conflicts and possibly death. Females can be housed together in groups of 5+ in a tank, though they may become territorial and attack each other. Males have long flowing fins with vibrant colors, and females have shorter fins. This fish is best put with fish that do not nip fins, as the fins of the betta are easy to attack. They should also not be housed with other fish with long, flowing fins as the Betta may confuse it with another male, and attack. Minimum tank size for one male or female and maybe a few shrimp or snails is 5 gallons. Minimum tank size for a female betta sorority is 20 gallons. | | |- |Malay combtail |''Belontia hasselti'' | align="center" |[[File:Belont_hasselt_100523-1755_sap.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Slender betta |''Betta bellica'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|9|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Betta burdigala'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|3.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Scarlet betta |''Betta coccina'' | align="center" |[[File:Betta_coccina_"Jambi-Sumatra".JPG|link=File:Betta_coccina_%22Jambi-Sumatra%22.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Crescent betta |''Betta imbellis'' | align="center" |[[File:Betta_imbellis_(male)_20100512_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Betta miniopinna'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|3.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Toba betta |''Betta rubra'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|4|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Betta simorum'' | align="center" |[[File:Betta_simorum_male1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|9|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Giant Pikehead |''Luciocephalus pulcher'' | align="center" |[[File:Luciocephalus_pulcher_(Gray,_1830).jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- | |''Parosphromenus phoenicurus'' | align="center" |[[File:Parosphromenus_spec_Langgam1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Chocolate gourami |''Sphaerichthys osphromenoides'' | align="center" |[[File:Sphaerichthys_breeding.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Pearl gourami |''Trichopodus leerii'' | align="center" |[[File:Fadenfisch_mosaik_männlich.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|11.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Three spot gourami |''Trichopodus trichopterus'' | align="center" |[[File:Fadenfisch_blau_männlich_(2010)_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Various color varieties each given a different name (blue gourami, gold gourami, and opaline gourami) | | |- |Croaking gourami |''Trichopsis vittata'' | align="center" |[[File:Trichopsis_vittata_LCK_8707.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6.5|cm|in|abbr=on}} |Often confused with the pygmy gourami | | |- |Giant gourami |''Osphronemus goramy'' | align="center" |[[File:Giant.gourami.arp.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|60|cm|in|abbr=on}} |Occasionally, some other gouramis are also referred to as "giant gouramis" | | |- |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Éisc lúbracha eile''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Kissing gourami | ''Helostoma temminckii'' | align="center" |[[File:Helostoma_temminkii_01.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | Tá an-tóir ar an éagsúlacht bándearg ná an cineál glas glas. Tugtar Kissing Gouramis orthu toisc gur cosúil go bhfuil na liopaí ag dul amach. teastaíonn salann aquarium uathu san uisce nó san uisce crua | | |- | Péirse dreapadóireachta | ''[[Péirse dreapach|Anabas testudineus]]'' | align="center" |[[File:Pla_mo-Thailand25.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Iasc tor Liopard | ''Ctenopoma acutirostre'' | align="center" |[[File:Ctenopoma_acutirostre_1.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Sceitheadh na hAfraice | ''Polycentropsis gioriata'' | align="center" | | align="center" | {{Convert|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Sceitheadh Bhéal Feirste | ''Nandus nebulosus'' | align="center" | | align="center" | {{Convert|12|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Sceitheadh Malaeis | ''Pristolepis fasciata'' | align="center" |[[File:Pristol_fasci_100614-3518_awr.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |} {| cellspacing="4" style="border:1px solid #C0C0C0; background:silver" width="100%" | height="25px" style="font-size:120%; text-align:left; background:silver" | '''Ceann nathrach''' |} {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Nathair foraoise | ''Channa lucius'' | align="center" |[[File:Channa_lucius_2.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|40|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Ceann néaróg | ''Channa gachua'' | align="center" |[[File:Channa_gachua_TH203_-_W004.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- | An t-impire snakehead | ''Tá Channa marulioides'' | align="center" | | align="center" | {{Convert|65|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Ceann nathair ollmhór | ''Micropeltes Channa'' | align="center" |[[File:Channa_micropeltes,.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|130|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Ceann núicléach | ''Channa pleurophthalma'' | align="center" |[[File:Channidae_-_Channa_pleurophthalma.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|35|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Ceann nathair na hAfraice | ''Parachanna obscura'' | align="center" |[[File:Parachanna_obscura_-_Aqua_Porte_Dorée_11.JPG|110x110px]] | align="center" | {{Convert|50|cm|in|abbr=on}} | | | |} == Éisc dea-dhathacha == {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Picture ! style="background:#F2F3F4" width="100px" |Size ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Remarks !Temperature range !pH range |- |Red rainbowfish |''Glossolepis incisus'' | align="center" |[[File:GlossolepisIncisus.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|9|–|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Lake Wanam rainbowfish |''Glossolepis wanamensis'' | align="center" |[[File:Glossolepis_wanamensis.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|9|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Threadfin rainbowfish |''Iriatherina werneri'' | align="center" |[[File:Iriatherina_Werneri-Yellow_Finned_Male.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3|-|4|cm|in|abbr=on}} |Threadfins have very tiny mouths and cannot compete well with other fish for food. Keep in species only tanks or with small ''Pseudomugil'' (i.e.: ''gertrudae'') | | |- |New Guinea rainbowfish |''Melanotaenia affinis'' | | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Western rainbowfish |''Melanotaenia australis'' | align="center" |[[File:300_Melanotaenia_australis_Western_rainbowfish_Mitchell_River_NP_VIII-2013.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|11|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Boeseman's rainbowfish |''Melanotaenia boesemani'' | align="center" |[[File:Sunny1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|10|–|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Duboulayi's rainbowfish |''Melanotaenia duboulayi'' | align="center" |[[File:M_duboulayi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|13|–|15|cm|in|abbr=on}} |a.k.a. Crimson-Spotted rainbowfish | | |- |Australian rainbowfish |''Melanotaenia fluviatilis'' | align="center" |[[File:Australian_rainbow.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|13|–|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Lake Tebera rainbowfish |''Melanotaenia herbertaxelrodi'' | align="center" |[[File:Regenbogenfisch_im_Zooaquarium_Berlin.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|9|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Lake Kutubu rainbowfish |''Melanotaenia lacustris'' | align="center" |[[File:Melanotaenia_lacustris_thomnight_001.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|12|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Lake Kurumoi rainbowfish |''Melanotaenia parva'' | align="center" |[[File:Melanotaenia_parva_male.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7.5|–|8|cm|in|abbr=on}} |a.k.a. Flame rainbowfish | | |- |Neon rainbowfish |''Melanotaenia praecox'' | align="center" |[[File:Dwarf_neon_rainbows.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|6|-|7.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Eastern rainbowfish |''Melanotaenia splendida splendida'' | align="center" |[[File:Eastern_Rainbowfish_01.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|13|–|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Banded rainbowfish |''Melanotaenia trifasciata'' | align="center" |[[File:Banded_rainbowfish_Melanotaenia_trifasciata.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Celebes rainbow |''Marosatherina ladigesi'' | align="center" |[[File:Marosatherina_ladigesi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Forktail blue-eye |''Pseudomugil furcatus'' | align="center" |[[File:Pseudomugil_furcatus_m_Aquarium_DG.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4|–|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Spotted blue-eye |''Pseudomugil gertrudae'' | align="center" |[[File:Pseudomugil_gertrudae_ARUII_Maennchen.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3|–|4|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Pacific blue-eye |''Pseudomugil signifer'' | align="center" |[[File:052fishcropped.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.5|–|7|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Delicate blue-eye |''Pseudomugil tenellus'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|4|–|5.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- |Madagascar rainbowfish |''Bedotia madagascariensis'' | align="center" |[[File:Bedotia_geayi_1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|7.5|–|8|cm|in|abbr=on}} | | | |- |} == Mic siobháin agus suanéisc == {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" | Ainm coitianta ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" | Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" | Pictiúr ! style="background:#F2F3F4" width="100px" | Méid ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" | Nótaí ! Raon teochta ! raon pH |- | Impireacht gudgeon | ''Hypseleotris compressa'' | align="center" |[[File:Hypseleotris_compressa.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|12|cm|in|abbr=on}} | [[Uiliteach|díograiseach]] | | |- | Goby sleeper corcra | ''Mogurnda mogurnda'' | align="center" |[[File:Mogurnda_mogurnda.png|110x110px]] | align="center" | {{Convert|20|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Goby Peacock | ''Tateurndina ocellicauda'' | align="center" |[[File:Tateurndina_ocellicauda_male_DG.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|7.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Goby toraja dubh | ''Mugilogobius sarasinorum'' | align="center" | | | | | |- | Goby seadáin | ''Brachygobius doriae'' | align="center" |[[File:Brachygobius_doriae.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|4|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Goby ridire | ''Stigmatogobius sadanundio'' | align="center" |[[File:Babka_nakrapiana_-_Podwodne_Królestwo.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|9|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Stiphodon tuar ceatha | ''Stiphodon ornatus'' | align="center" |[[File:Stiphodon_ornatus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Goby gorm cóbalt | ''Stiphodon semoni'' | align="center" | | align="center" | {{Convert|4|-|5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Sicyopus zosterophorus'' | align="center" |[[File:Sicyopus_zosterophorus.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|4|-|4.5|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Goby worm bearnaithe | ''Taenioides cirratus'' | align="center" | | align="center" | {{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Goby marmair | ''Marmorata Oxyeleotris'' | align="center" |[[File:Oxyel_marmor_080425_7661_tdp.jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|30|–|65|cm|in|abbr=on}} | | | |- | Iasc dÚsachtach | ''Butis butis'' | align="center" |[[File:Butis_butis_(Hamilton,_1822).jpg|110x110px]] | align="center" | {{Convert|15|cm|in|abbr=on}} | | | |- | | ''Rhinogobius duospilus'' | align="center" |[[File:Rhinogobius_duospilus.jpeg|110x110px]] | | | | |- | Dragon goby, goby Violet | ''Gobioides broussonnetii'' | align="center" |[[File:Gobioides_broussonnetii_-_Gobie_violet_-_Aqua_Porte_Dorée_13.JPG|110x110px]] | | | | |- | Goby sleamhnáin stríocach | ''Maculatus maolaithe'' | align="center" |[[File:Fat_Sleeper_(Dormitator_maculatus).jpg|110x110px]] | | | | |- |} == Éisc ghréine agus gaolta == {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Picture ! style="background:#F2F3F4" width="100px" |Size ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Remarks !Temperature range !pH range |- |Pygmy sunfish |''Elassomatidae'' | align="center" |[[File:Elassoma_Gilberti_male_in_breeding_colors.jpg|110x110px]] |{{Convert|4|cm|in|abbr=on}} | | align="center" | | | |- |Blackbanded sunfish |''Enneacanthus chaetodon'' | align="center" |[[File:Enneacanthus_chaetodon_02.jpg|110x110px]] |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Relatively peaceful, small sunfish. | align="center" | | | |- |Blue-spotted sunfish |''Enneacanthus gloriosus'' | align="center" |[[File:Enneacanthus_gloriosus.jpg|110x110px]] |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |Relatively peaceful, small sunfish. | align="center" | | | |- |Redbreast sunfish |''Lepomis auritus'' | align="center" |[[File:Lepomis_auritus.jpg|110x110px]] |{{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | | align="center" | | | |- |Green sunfish |''Lepomis cyanellus'' | align="center" |[[File:Green_sunfish.JPG|110x110px]] |{{Convert|25|cm|in|abbr=on}} |Likely the most aggressive sunfish. Difficult to keep with other green sunfishes, other sunfishes, or even other perciform fishes in general unless kept in very spacious aquaria or ponds. Like many fishes, more tolerant of distantly related species (i.e. catfishes and minnows), if too large to be eaten. Very aware of environment outside of aquarium, making it an engaging "wet pet." Accepts a variety of foods (flakes, pellets, krill, brine shrimp, bloodworms, and live prey). | align="center" | | | |- |Orangespotted sunfish |''Lepomis humilis'' | align="center" |[[File:Orangespottednctc.png|110x110px]] |{{Convert|15|cm|in|abbr=on}} |Among the less aggressive of the sunfishes. | align="center" | | | |- |Pumpkinseed |''Lepomis gibbosus'' | align="center" |[[File:Lepomis_gibbosus_PAQ.jpg|110x110px]] |{{Convert|28|cm|in|abbr=on}} |One of the more aggressive sunfishes. Good at preying on snails. | align="center" | | | |- |Warmouth |''Lepomis gulosus'' | align="center" |[[File:Warmouth_Sunfish_(Lepomis_gulosus)_(2497915731).jpg|110x110px]] |{{Convert|30|cm|in|abbr=on}} | | align="center" | | | |- |Bluegill |''Lepomis macrochirus'' | align="center" |[[File:Bluegill_(Lepomis_macrochirus).jpg|110x110px]] |{{Convert|41|cm|in|abbr=on}} |Fairly aggressive, but prefers to live in shoals. | align="center" | | | |- |Dollar sunfish |''Lepomis marginatus'' | align="center" |[[File:Lepomis_marginatus_UMFS_2014_1.JPG|110x110px]] |{{Convert|12|cm|in|abbr=on}} | | align="center" | | | |- |Longear sunfish |''Lepomis megalotis'' | align="center" |[[File:Lepomis_megalotis_(Longear_Sunfish)_(20396406).jpg|110x110px]] |{{Convert|24|cm|in|abbr=on}} | | align="center" | | | |- |Redear sunfish |''Lepomis microlophus'' | align="center" |[[File:Redear_Sunfish_002.jpg|110x110px]] |{{Convert|40|cm|in|abbr=on}} |Also known as shellcracker for its ability to prey on snails. | align="center" | | | |- |Redspotted sunfish |''Lepomis miniatus'' | align="center" |[[File:Lepomis_miniatus_2.jpg|110x110px]] |{{Convert|20|cm|in|abbr=on}} |Formerly considered conspecific with the spotted sunfish. | align="center" | | | |- |Northern sunfish |''Lepomis peltastes'' | align="center" |[[File:Lepomis_megalotis_2.jpg|110x110px]] |{{Convert|13|cm|in|abbr=on}} |Until recently considered conspecific with the longear sunfish. | align="center" | | | |- |Spotted sunfish |''Lepomis punctatus'' | align="center" |[[File:FMIB_51023_Chinquapin_Perch.jpeg|110x110px]] |{{Convert|10|cm|in|abbr=on}} |A fairly peaceable sunfish. | align="center" | | | |- |} == Éisc eile == {| class="sortable collapsible" border="1" cellpadding="4" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse" width="100%" ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="170px" |Common name ! align="left" style="background:#F2F3F4" width="190px" |Tacsanomaíocht ! class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="110px" |Picture ! style="background:#F2F3F4" width="100px" |Size ! align="left" class="unsortable" style="background:#F2F3F4" width="630px" |Remarks !Temperature range !pH range |- |Gray bichir, Senegal bichir, or dinosaur bichir |''Polypterus senegalus'' | align="center" |[[File:Polypterus_senegalus_senegalus_headstand.jpg|110x110px]] | align="cennter" |{{Convert|70.0|cm|in}} maximum length<ref name=":0" />40.0&nbsp;cm (16&nbsp;in) in captivity<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.thetropicaltank.co.uk/keeping_polypterus.htm|work=www.thetropicaltank.co.uk}}</ref> |This species is known for predatory behavior toward tankmates. |{{Convert|25|-|28|C|F}} <ref name=":0">{{Lua idirlín|url=http://www.fishbase.se/Summary/SpeciesSummary.php?ID=5024&AT=senegal+bichir|language=en|work=FishBase}}</ref> |6.0-8.0<ref name=":0" /> |- |Ornate bichir |''Polypterus ornatipinnis'' | align="center" |[[File:Polypterus-ornatipinnis.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|60|cm|in}} maximum length <ref name=":3">{{Lua idirlín|url=http://www.fishbase.se/summary/Polypterus-ornatipinnis.html|language=en|work=FishBase}}</ref> |  |{{Convert|26|–|28|C|F}}<ref name=":3" /> |6.0–8.0 |- |Retropinnis bichir |''Polypterus retropinnis'' | | align="center" |{{Convert|34.0|cm|in}}<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.fishbase.se/summary/Polypterus-retropinnis.html|language=en|work=FishBase}}</ref> |  |{{Convert|26|–|28|C|F}} |6.5–7.5 |- |Barred bichir |''Polypterus delhezi'' | align="center" |[[File:Polypterus_delhezi_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|35|cm|in}} |{{Convert|24|–|30|C|F}} |6–8 | |- |Saddled bichir |''Polypterus endlicheri'' | align="center" |[[File:Polypterus_endlicherii.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|63|cm|in}}<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.fishbase.org/summary/2385|language=en|work=FishBase}}</ref> |{{Convert|22|–|27|C|F}} |6–8 | |- |Reedfish |''Erpetoichthys calabaricus'' | align="center" |[[File:Akwa19_reedfish.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|31.4|cm|in}} at maturity, {{Convert|37|cm|inch}} maximum length<ref name=":1" /> |Nocturnal, can slither around out of water as long as they stay wet. |{{Convert|22|–|28|C|F}}<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=http://www.fishbase.se/summary/Erpetoichthys-calabaricus.html|language=en|work=FishBase}}</ref> |6.0–8.0<ref name=":1" /> |- |Hingemouth |''Phractolaemus ansorgii'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|25|cm|in}} | | | |- |Blunt-jawed elephantnose |''Campylomormyrus tamandua'' | align="center" |[[File:Campylomormyrus_tamandua.png|110x110px]] | align="center" |{{Convert|40|cm|in}} | | | |- |Peters' elephant nose |''Gnathonemus petersii'' | align="center" |[[File:Gnathonemus_petersii_by_OpenCage.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|22.5|cm|in}} | | | |- |African butterflyfish |''Pantodon buchholzi'' | align="center" |[[File:Pantodon_buchholzi.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|12|cm|in}} | | | |- |Aba aba |''Gymnarchus niloticus'' | align="center" |[[File:Gymnarchus_007.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|120|cm|in}} | | | |- |Reticulated knifefish |''Papyrocranus afer'' | | align="center" |{{Convert|80|cm|in}} | | | |- |African brown knifefish |''Xenomystus nigri'' | align="center" |[[File:Xenomystus_nigri_1.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|30|cm|in}} | | | |- |Clown knifefish |''Chitala ornata'' | align="center" |[[File:Chitala_ornata_(Zoo_Brno,_Czech_Republic).jpg|110x110px]] | | | | |- |Asian arowana |''Scleropages formosus'' | align="center" |[[File:Scleropages_formosus_Prague_2012_1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|90|cm|in}} | | | |- |Silver arowana |''Osteoglossum bicirrhosum'' | align="center" |[[File:Osteoglossum_bicirrhosum.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|90|cm|in}} | | | |- |Freshwater pipefish |''Doryichthys martensii'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|15|cm|in}} | | | |- |African freshwater pipefish |''Enneacampus ansorgii'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|14|cm|in}} | | | |- |Fire eel |''Mastacembelus erythrotaenia'' |[[File:Ildaal.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|100|cm|in}} | | | |- |Tire track eel |''Mastacembelus armatus'' | align="center" |[[File:Tire_Track_Eel.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|90|cm|in}} | | | |- |Spotfinned spiny eel |''Macrognathus siamensis'' | align="center" |[[File:Macrognathus_siamenis.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|30|cm|in}} | | | |- |Half-banded spiny eel |''Macrognathus circumcinctus'' | | align="center" |{{Convert|20|cm|in}} | | | |- |Lesser spiny eel |''Macrognathus aculeatus'' | | align="center" |{{Convert|38|cm|in}} | | | |- |Freshwater sole |''Brachirus panoides'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|20|cm|in}} | | | |- |Freshwater needlefish |''Xenentodon cancila'' | align="center" |[[File:Xenentodon_cancila_(Wroclaw_zoo)-1.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|35|cm|in}} | | | |- |Javanese ricefish |''Oryzias javanicus'' | align="center" |[[File:Oryzias_javanicus.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3.5|cm|in}} | | | |- |Daisy's Ricefish |''Oryzias woworae'' | align="center" |[[File:Oryzias_woworae.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|3|cm|in}} | | | |- |Indian glassy fish |''Parambassis ranga'' | align="center" |[[File:Parambassis_ranga_2.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|8|cm|in}} | | | |- | |''Gymnochanda filamentosa'' | align="center" | | align="center" |{{Convert|3.8|cm|in}} | | | |- |Indonesian tigerfish |''Datnioides microlepis'' | align="center" |[[File:Tigerfish037.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|45|cm|in}} | | | |- |Silver tigerfish |''Datnioides polota'' | align="center" |[[File:Datnioides_polota_(Hamilton,_1822).jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|30|cm|in}} | | | |- |Banded archerfish |''Toxotes jaculatrix'' | align="center" |[[File:Toxotes_jaculatrix_Porte_dorée.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|30|cm|in}} | | | |- |Spotted scat |''Scatophagus argus'' | align="center" |[[File:Scatophagus_argus_(Wroclaw_zoo)-2.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|20|cm|in}} | | | |- |Green spotted puffer |''Dichotomyctere nigroviridis'' | align="center" |[[File:Tetraodon_nigroviridis_1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in}} |often sold as freshwater fish, but this species actually thrives in brackish water and may even require saltwater when reaches adulthood | | |- |Humpback Puffer |''Pao palembangensis'' | | align="center" |{{Convert|20|cm|in}} | | | |- |Red-tail dwarf puffer |''Carinotetraodon irrubesco'' | align="center" |[[File:Carinotetraodon_irrubesco_male.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|4.5|cm|in}} | | | |- |Golden puffer |''Auriglobus modestus'' | | align="center" |{{Convert|10|cm|in}} | | | |- |Figure 8 pufferfish |''Tetraodon biocellatus'' | align="center" |[[File:Tbiocellatus.jpg|110x110px|link=Special:FilePath/Tbiocellatus.jpg]] | align="center" |{{Convert|6|cm|in}} |often sold as freshwater fish, but this species prefers brackish water | | |- |Dwarf pufferfish |''Carinotetraodon travancoricus'' | align="center" |[[File:Carinotetraodon_travancoricus_2.JPG|110x110px]] | align="center" |{{Convert|2.9|cm|in}} | | | |- |Fahaka puffer |''Tetraodon lineatus'' | align="center" |[[File:TetraodonLineatus.JPG|110x110px]] | align="center" |1-foot 5 inches | | | |- |Giant freshwater pufferfish |''Tetraodon mbu'' | align="center" |[[File:MooBoo.jpg|110x110px|link=Special:FilePath/MooBoo.jpg]] | align="center" |{{Convert|75|cm|in}} |This fish also occurs in estuaries. | | |- |Congo pufferfish |''Tetraodon miurus'' | align="center" |[[File:Tetraodon_miurus.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|15|cm|in}} | | | |- |Amazon puffer |''Colomesus asellus'' | align="center" |[[File:Assel-Kugelfisch.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |West African lungfish |''Protopterus annectens'' | align="center" |[[File:Gőtehal-2.jpg|111x111px]] | align="center" |{{Convert|100|cm|in}} | | | |- |Spotted lungfish |''Protopterus dolloi'' | align="center" |[[File:Dolloi.jpg|200x200px]] | align="center" |{{Convert|130|cm|in}} | | | |- |South American lungfish |''Lepidosiren paradoxa'' | align="center" |[[File:Lepidosiren_paradoxa_Aquarium_tropical_du_Palais_de_la_Porte_Dorée_10042016_1.jpg|110x110px]] | align="center" |{{Convert|125|cm|in}} | | | |- |Ocellate river stingray |''Potamotrygon motoro'' | align="center" |[[File:Pfauenaugen-Stechrochen_-_Ocellate_river_stingray_-_Potamotrygon_motoro.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |Black devil stingray |''Potamotrygon leopoldi'' | align="center" |[[File:Potamotrygon_leopoldi_Prague_2011_2.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |Black ghost knifefish |''Apteronotus albifrons'' | align="center" |[[File:Apteronotus_albifrons_Aquarium_tropical_du_Palais_de_la_Porte_Dorée_10_04_2016_1.jpg|110x110px]] |20 in |Not to be confused with the featherback "knifefish" of the Bonytongue group (see above) Very aggressive to other knifefish, but otherwise peaceful. |23-28C (73-82F) |6.0-8.0 |- |Brown ghost knifefish |''Apteronotus leptorhynchus'' | | |Very hard to feed it anything but live food | | |- |Electric eel |''[[Eascann leictreach|Electrophorus electricus]]'' | align="center" |[[File:Electric-eel.jpg|110x110px]] | |Despite the name, this is not an "eel" but rather a huge knifefish; illegal to possess in some areas; dangerous; very large adult size | | |- |Glass knifefish |''Eigenmannia virescens'' | align="center" |[[File:Eigenmannia_virescens_000.jpg|110x110px]] | | | | |- |Sterlet |''Acipenser ruthenus'' | align="center" |[[File:Acipenser_ruthenus_Prague_Vltava_1.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |Shovelnose Sturgeon |''Scaphirhynchus platorynchus'' | align="center" |[[File:Shovelnose_Sturgeon_01-19-08_1241.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |Spotted Gar |''Lepisosteus oculatus'' | align="center" |[[File:Lepisosteus_oculatus1.jpg|110x110px]] |{{Convert|70|cm|in}} | | | |- |Longnose Gar |''Lepisosteus osseus'' | align="center" |[[File:Lepisosteus_osseus_1.jpg|110x110px]] | | | | |- |Florida Gar |''Lepisosteus platyrhincus'' | align="center" |[[File:Lepisosteus_platyrhincus.JPG|110x110px]] |{{Convert|70|cm|in}} | | | |- |Alligator Gar |''Atractosteus spatula'' | align="center" |[[File:Alligator_Gar_(Atractosteus_spatula)_(3149748488).jpg|110x110px]] |{{Convert|300|cm|in}} | | | |- |Cuban Gar |''Atractosteus tristoechus'' | align="center" |[[File:MANJUARI-2.jpg|110x110px]] |{{Convert|200|cm|in}} | | | |- |Tropical Gar |''Atractosteus tropicus'' | align="center" |[[File:PuertoAristaSanctuary04.JPG|110x110px]] |{{Convert|150|cm|in}} | | | |- |Freshwater blenny |''Salaria fluviatilis'' | align="center" |[[File:Blennie_d'eau_douce-Salaria_fluviatilis.JPG|110x110px]] | align="center" | | | | |- |Pickerel |''Esox americanus'' | align="center" |[[File:Esox_americanus_vermiculatus.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |Brook stickleback |''Culaea inconstans'' | align="center" |[[File:Culaea_inconstans.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |European Perch |''Perca fluviatilis'' | align="center" |[[File:Perca_fluviatilis2.jpg|110x110px]] | align="center" | | | | |- |Banded darter |''Etheostoma zonale'' | align="center" | | | | | |- |Gilt darter |''Percina evides'' | align="center" |[[File:Percina_evides.jpg|110x110px]] | | | | |- |Orangethroat darter |''Etheostoma spectabile'' | align="center" |[[File:Orangethroat_darter_male.jpg|110x110px]] | | | | |- |Rainbow darter |''Etheostoma caeruleum'' | align="center" |[[File:Etheostoma_caeruleum.jpg|110x110px]] | | | | |- |Splendid darter |''Etheostoma barrenense'' | align="center" | | | | | |- |} == Féach freisin == == Foinsí == * Encyclopedia of Aquarium and Fish Pond (2005) ( David Alderton ) * 500 Éisc Aquarium: Tagairt Radharcach do na Speicis is Coitianta   == Tagairtí == <references group="" responsive=""></references> [[Catagóir:Pages with unreviewed translations]] fqcxqfd4tjidw5umusyq2vl4vcws3hn 0 89075 1086296 1054335 2022-08-23T01:50:42Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Altai horses 03.jpg|mion]] Is spórt an-choitianta é '''marcaíocht'''. De réir foinsí, tá 58 mhilliúin [[Capall|chapaill]] ar fud an domhain.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.horsetalk.co.nz/2007/09/12/world-horse-population-58m/|teideal=World horse population estimated at 58 million|údar=Horsetalk.co.nz|dáta=2007-09-11|language=en-US|work=Horsetalk.co.nz|dátarochtana=2019-03-27}}</ref> Tá go leor pórtha éagsúla agus go leor úsáidí dóibh, is marcaíocht an ceann is coitianta sa lá atá inniu ann. Tá a lán gnéithe comórtas a bhaineann le marcaíocht. Is iad seo, [[Rásaíocht chapall|rásaíocht]], seóléimneach, cóiríocht agus trastíre. Tá cúpla stíl le haghaidh marcaíocht freisin, tá stíl Béarla agus stíl Iarthar. Chomh maith leis sin, úsáidtear iad le haghaidh caitheamh aimsire áisneas. Tá a lán marcaigh cáiliúla ón [[Éire|Éirinn]] agus freisin tá a lán capall cáiliúla ón Éirinn trí na blianta. == Eabhlóid an chapaill == [[Íomhá:Horseevolution.svg|mion|Eabhlóid an chapaill|241x241px]] Téann na capaill go stair 55 milliún bliain go dtí ainmhithe an beag, méid madra nó caoirigh. Glaodh ar sin ''Hyracotherium''. Chomh maith leis na ainmhithe seo bhí an ''Orrohippus'', an ''Mesohippus'', an ''Miohippus'', an ''Parahippus'', agus an ''Meryhippus'', seo é na ainmhithe go deireanach maidir leis an eabhlóid an capall. Tháinig na hainmhithe seo chun cinn ó dhíothacht [[dineasár]]. Chónaíonn an gaolta an chapall seo i Meiriceá thuaidh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.khanacademy.org/partner-content/big-history-project/expansion-interconnection/other-materials8/a/a-little-big-history-of-horses|teideal=A Little Big History of Horses|language=en|work=Khan Academy|dátarochtana=2019-03-28}}</ref> Tá na capaill a bheith ina ball de ghrúpa ''Perissodactyla''. Seo é an ghrúpa ainmhithe le méar amháin leis an ainm crúb agus freisin tá cineál fiacla céanna. Ach cé go bhfuil cúpla crúb ag na Hyracotherium, ciallaíonn sé seo go raibh sinsearacht choiteann idir an capall agus taipíní agus srónbheannach. <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Evolution of the horse|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Evolution_of_the_horse&oldid=888698948|journal=Wikipedia|date=2019-03-20|language=en}}</ref> Feicimid athrú mór le capall sa lá atá inniu ann agus na ''Hyracotherium''. Is é na príomhathruithe ná ardú i méid, níos lú crúba, cosa níos faide, aghaidh níos faide agus an inchinn níos mó. Níorbh athrú na athrú seo thar oíche, athrú iad fada agus seasmhach. Tháinig capall nua-aimseartha forleathan sa lá atá inniu ann ar dtús in Áise timpeall 2 mhillúin blianta ó shin. Tá a lán porú maidir leis an capall agus de réir an capall Przewalski, thosaigh thrí porú ón Áise, na go leor porú sa domhain inniu. <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.britannica.com/animal/Przewalskis-horse|teideal=Przewalski's horse {{!}} wild horse subspecies|language=en|work=Encyclopedia Britannica|dátarochtana=2019-03-28}}</ref> == Stair na marcaíochta == [[Íomhá:Haymaking- Horse and Cart (5933914248).jpg|mion|Capaill agus cairteanna ag obair]] Ní dáta cinnte chun a thosaigh marcaíocht. Thosaigh daoine ag baint úsáid as na capaill ó 6000 RC<ref>{{Lua idirlín|url=https://sportsaspire.com/history-of-horseback-riding|teideal=A Quick Ride Through the History of Horseback Riding|language=en-US|work=SportsAspire|dátarochtana=2019-03-27}}</ref> le haghaidh obair. Ach tá fianaise gur cuireadh tús le marcaíocht ó 3500 BC<ref>{{Lua idirlín|url=https://sportsaspire.com/history-of-horseback-riding|teideal=A Quick Ride Through the History of Horseback Riding|language=en-US|work=SportsAspire|dátarochtana=2019-03-27}}</ref> ach ní raibh siad róchinnte. Sa tréimhse meánaoiseach sa 5ú haois go dtí 15ú haois, úsáidtear capaill don tarraingt cairteacha agus sa chogaíocht. In amanna arsa úsáidtear na capaill i gcogaíocht charbhad agus bhí na capaill ag tarraingt charbhad don obair. San am seo glacadh capaill páirt tábhachtach ar fud an domhain maidir leis iompar, talmhaíocht agus támháil.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Equestrianism|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Equestrianism&oldid=886289973|journal=Wikipedia|date=2019-03-05|language=en}}</ref> Feicimid líníochtaí ón an Mean Oirthear de na capaill ag tarraingt na charbhaid. <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.khanacademy.org/partner-content/big-history-project/expansion-interconnection/other-materials8/a/a-little-big-history-of-horses|teideal=A Little Big History of Horses|language=en|work=Khan Academy|dátarochtana=2019-03-28}}</ref>Sa 800 BC tá a lán daoine ón Áise ag marcaíocht agus faigh siad amach go raibh na capaill go maith nuair a bhí tú i gcath mar tá na capaill níos tapa más gá duit ag ealú,<ref>{{Lua idirlín|url=https://quatr.us/central-asia/people-start-ride-horses.htm|teideal=When did people start to ride horses?|údar=Karen Carr|dáta=2017-06-20|language=en-US|work=Quatr.us Study Guides|dátarochtana=2019-03-27}}</ref> ní raibh siad gur foinsí maithe don ithe. Tá fianaise ón 5000 bliana ó shin don mharcaíocht nuair a d'fhéach siad ar iontaisí agus aimsíodh go raibh fiacla na capaill caite síos. Léiríonn sé seo go raibh beagán i mbéal na capaill. Is féidir gur mharcaigh siad na capaill roimhe sin gan beagán ina mbéal, ach níl an fianaise dó seo.<br /> == Gnéithe den mharcaíocht == === Rásaíocht capall === [[Íomhá:Horseracing arima-kinen 2007.jpg|mion|230x230px|Rás leis a lán capaill]] Tá [[Rásaíocht chapall|rásaíocht capall]] ar cheann de na spórt lucht féachana is mó a bhfreastalaítear ar fud an domhain. Leanann sé siar go dtí 4500 BC nuair a bhí na gcapall ceansaithe.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.winningponies.com/horse-racing-history.html|teideal=History of Horse Racing|work=www.winningponies.com|dátarochtana=2019-03-28}}</ref> Is é sport a bhaineann le dhá chapaill nó níos mó agus iad ag rith. Sa lá atá inniu ann feicimid rásaíocht capall mar spóirt cearrbhachas ina raibh dleathach. San am don sean-ghréig, úsáideann siad rasaíocht charbhad na capaill mar chaitheamh aimsire. Ach thosaigh na rásaíocht nua-aimseartha sa 12ú haois<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.winningponies.com/horse-racing-history.html|teideal=History of Horse Racing|work=www.winningponies.com|dátarochtana=2019-03-28}}</ref> agus nuair a rialiagh an bhanríon Anne sa bhliain 1702 go dtí bliain 1714, tháinig sé mar spóirt gairmiúil é. Níorbh fhada gur tugadh spórt do ríthe air. Is é King Charles an duine a chuir bronntanas don bhuachan an rás agus scríobh sé na rialacha freisin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.britannica.com/sports/horse-racing|teideal=horse racing {{!}} History & Facts|language=en|work=Encyclopedia Britannica|dátarochtana=2019-03-28}}</ref> Tá traidisiúin éagsúla le rásaíocht i ngach tíre agus tá 3 gnéithe den rásaíocht capall sa rásaíocht nua-aimseartha. Seo iad, rásaíocht chothrom, rásaíocht léim, rásaíocht úim agus rásaíocht dochloíteacht. Is é rásaíocht chothrom<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Flat racing|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Flat_racing&oldid=869794896|journal=Wikipedia|date=2018-11-20|language=en}}</ref> ná nuair a galfaidh an capall ar talamh cothrom idir dhá phointe. Is é rásaíocht léim<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Horse Racing and British Politics|url=http://dx.doi.org/10.1017/9781787442818.005|publisher=Boydell and Brewer Limited|journal=Horse Racing and British Society in the Long Eighteenth Century|pages=122–152}}</ref> ná nuair a gallfaidh an capall agus caithfimh sé léim ar constaicí. Is rásaíocht úim<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Harness racing|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Harness_racing&oldid=887962321|journal=Wikipedia|date=2019-03-16|language=en}}</ref> cosúil leis na rásaíocht charbhad a ndéantar fadó agus bhí úim ar na capall agus é ag rith agus duine ag tiomáint an cairt. Is é rásaíocht dochloíteacht<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Endurance riding|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Endurance_riding&oldid=874071741|journal=Wikipedia|date=2018-12-16|language=en}}</ref> nuair a dtaistealaíonn capall agus marcaigh achar fada. [[Íomhá:Arkle skeleton.jpg|mion|153x153px|Cnamharlach de Arkle]] ====== <u>Arkle</u> ====== Is é [[:en:Arkle|Arkle]] an capall níos cailúila sa rásaíocht capall in Éirinn. <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Arkle|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Arkle&oldid=858479611|journal=Wikipedia|date=2018-09-07|language=en}}</ref> Rugadh é i gContae na Mí sa bhliain 1957 agus fuair sé bás sa bhliain 1970. Ainmníodh é tar éis na [[:en:Arkle_(Sutherland)|gcnoc Arkle]] in Albain. Bhuaigh sé 27 rásaí amach as 35 rásaí ina shaol. Sa bhliain 1964 bhuaigh sé a chéad chorn óir i féile rásaí [[:en:Cheltenham_Festival|Cheltenham]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Cheltenham Festival|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Cheltenham_Festival&oldid=888924501|journal=Wikipedia|date=2019-03-22|language=en}}</ref>. Thaispeáneann a chnamharlach sa [https://irishnationalstud.ie Irish National Stud] i gContae Cill Dara. ======<u>Cheltenham</u>====== Is é Féile Cheltenham an cáiliúla sa domhain rásaíocht. Tarlaíonn sé gach bliain i mí Mhárta i Sasana. Chuaigh a lán capall cáiliúla dul ann agus ghlac siad páirt sna rásaí éagsúla. Thosaigh na féile seo sa bhliain 1860 in áiteanna éagsúla agus ní go dtí an bhliain 1904 go dtarlaíonn sé i cursa Cheltenham. <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Cheltenham Festival|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Cheltenham_Festival&oldid=888924501|journal=Wikipedia|date=2019-03-22|language=en}}</ref> <br /> === Seóléimneach === [[Íomhá:Show jumping sequence, Delaware.jpg|mion|281x281px|Seóléimneach - an duine leis an suíochán chun tosaigh.]] Tháinig seóléimneach ón 20ú haois san Iodáil. San am seo cruthaítear na daoine Iodálach an bealach nua don mharcaíocht, an suíochán tosaigh nuair a bhí an capall ag léim. Cé nar shroich seóléimneach go dtí Meiriceá go dtí timpeall an bhliain 1917, nuair a shrioch sé, thosaigh sé go tapa. San am seo, bhunaigh an chéad chomhlachas seóléimneach i Meiriceá darbh ainm sa lá atá inniu ná [[:en:United_States_Equestrian_Federation|United States Equestrian Federation (USEF).]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://prezi.com/z-oqyeamdcbs/the-history-ofshow-jumping/|teideal=The History of...Show Jumping|language=en|work=prezi.com|dátarochtana=2019-03-29}}</ref> Tá dhá chineál den seóléimneach, [[:en:Show_jumping|léimneach]] agus [[:en:Show_hunter|sealgairí]]. Sa cineál léimneach, tá tú amaithe agus caithfidh tú timpeall sraith de léimneach gan aon rud a titim agus bhuaigh an duine leis an t-am is ísle agus gan pionóis. Ach sa sealgairí tá réiteoir ann agus tá sé ag breitheamh an mharcaigh agus an capall. Léimfidh siad suas go dtí ocht gclaíocha. Tugann an réiteoir dóibh scóir as a chéad agus bhuaigh an duine leis an scór is airde. <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Show hunter|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Show_hunter&oldid=889820386|journal=Wikipedia|date=2019-03-28|language=en}}</ref> <br /> [[Íomhá:2008 Olympic Games equestrian LAMAZE Eric, detail.jpg|mion|169x169px|Eric Lamaze agus Hickstead sa bhliain 2008]] ======<u>Hickstead</u>====== Is é [[:en:Hickstead_(horse)|Hickstead]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Hickstead (horse)|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hickstead_(horse)&oldid=866793858|journal=Wikipedia|date=2018-11-01|language=en}}</ref> an capall níos cáiliúla sa domhan i seóléimneach. Rugadh Hickstead sa Bhleig i bhliain 1996 agus fuair sé bás sa bhliain 2011. Bhuaigh sé a lán comórtas leis a mharcaigh, [[:en:Eric_Lamaze|Eric Lamaze]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Eric Lamaze|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Eric_Lamaze&oldid=860360196|journal=Wikipedia|date=2018-09-20|language=en}}</ref>. Tá fhios ag gach duine ar Eric ná an mharcaigh uimhir amháin na domhain. Bhuaigh an chapaill suas go dtí €4 milliúin leis an mharcaigh seo. Ghlac sé páirt sa a lán comórtais ar fud an domhain, ach an rud is thabhachtach ná an bonn óir sna [[Cluichí Oilimpeacha]] i Beijing sa bhliain 2008. Sa bhliain 2010 bhuaigh Hickstead an teideal 'Best Horse in the World' ag an comórtas 'World Equestrain Games' (WEG) i Meiriceá. Ar an 6ú lá de mhí Samhain 2011, fuair Hickstead bás tar éis comórtas san Iodáil. Bhí taom croí aige agus thit sé tar éis an bhabhta.<ref>{{Cite news|teideal=Hickstead, Star Show-Jumping Horse, Dies During Competition|url=https://www.nytimes.com/2011/11/07/sports/hickstead-star-show-jumping-horse-dies-during-competition.html|work=The New York Times|dáta=2011-11-06|dátarochtana=2019-03-31|language=en-US|údar=Sarah Maslin Nir}}</ref> === Imeachtaí === [[Íomhá:Foto sprong sloot.JPG|mion|200x200px|chapall agus a mharcaigh ag léim faoi léim trastíre]] Is thríphasach é [[:en:Eventing|imeachtaí]] don mharcaíocht. Tá imeachtaí meascán de seóléimneach, cóiríocht, agus trastíre agus tá sé scaipthe ar thar ceithre lá. Uaireanta tá sé ar siúl ar lá amháin agus tá sé ar eolas mar imeacht lae.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Eventing|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Eventing&oldid=887649302|journal=Wikipedia|date=2019-03-13|language=en}}</ref> Thosaigh an t-imeacht le cóiríocht don gcéad dá lá agus ag an thriú lá, tá seóléimneach ar siúl agus tá trastíre ar siúl ag an lá deireanach. Is é trastíre an aibhsigh. Tá gach duine ag tnúth air mar is triail é don inneach agus luas na capaill.<ref>{{Lua idirlín|url=https://inside.fei.org/fei/disc/eventing/about|teideal=About Eventing|dáta=2012-03-19|language=en|work=FEI|dátarochtana=2019-04-01}}</ref> Roimh an chéad imeacht, chóiríocht, caithfear an capall a iniúchadh agus nuair a mhaircáil an capall sláinte, thosaigh an chóiríocht. Is é cóiríocht ná a dhéanann an capall sraith gluaiseachtaí, tapa agus mall, agus freisin nuair a dhéanann an capall gluaiseachtaí cosúil le damhsa. Tá na gluaiseachtaí marcáilte as 10 agus curtha suas. <ref>{{Lua idirlín|url=https://inside.fei.org/fei/disc/eventing/about|teideal=About Eventing|dáta=2012-03-19|language=en|work=FEI|dátarochtana=2019-04-01}}</ref> Maidir le trastíre, is é an phás is thabhachtacht sa chomórtas seo. Tastálann sé an t-inneach agus an cumas an capall agus freisin an mharcaigh. Tá an trastíre amaithe agus caithfidh tú gan pionós. Ag an lá deireanach, déanann iniúchadh arís chun a chinntiú go bhfuil do chapall ceart go leor tar éis na trastíre, agus tar éis sin thosaigh an seóléimneach. Tar éis na tríphasach bhuaigh an teaglaim do chapall agus an mharcaigh leis an pionós níos laghad agus an scór is airde.<ref>{{Lua idirlín|url=https://inside.fei.org/fei/disc/eventing/about|teideal=About Eventing|dáta=2012-03-19|language=en|work=FEI|dátarochtana=2019-04-01}}</ref> [[Íomhá:Badminton Horse Trials 2007 - geograph.org.uk - 558937.jpg|mion|Badminton Horse Trials sa bhliain 2007]] ====== <u>Badmintion Horse Trials</u> ====== Is comórtas é Badminton Horse Trials don imeachtaí agus tá sé ar siúl gach Samhradh i Gloucestershire, i Sasana. Tá sé ar siúl thar cúig lá agus tá cóiríocht, trastíre agus seóléimneach ar siúl. Reáchtáladh an chéad cheann i 1949 ag Duke of Beaufort. Ba é an dara ócáid a réachtaladh i Sasana le hinspioráid óna Cluichí Oilimpeacha sa bhliain 1948.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Badminton Horse Trials|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Badminton_Horse_Trials&oldid=889441920|journal=Wikipedia|date=2019-03-25|language=en}}</ref> Ag an chéad chomórtas bhí dhá chapall is fiche amháin ag tosnú ach le blianta is déanaí tá beag nach céad capall ag tosnú. Sa bhliain 1953, tharla Badminton mar chraobh na hEorpa. <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.badminton-horse.co.uk/history/|teideal=Badminton Horse Trials {{!}} History|language=en-GB|dátarochtana=2019-04-01}}</ref> <br /> ====== <u>Mary King</u> ====== [[Íomhá:Mary King and Kings Temptress - CCI Luhmühlen.jpg|mion|Mary King agus Kings Temptress]] Is mharcaigh imeachtaí cáiliúla í [[:en:Mary_King_(equestrian)|Mary King]]. Is as Sasana í agus rugadh í sa bhliain 1961. D'fhoghlaim sí conas marcaíocht nuair a bhí sí an óg ar an chapall an fhicear mar níl chlann capall aici.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.horseandhound.co.uk/tag/mary-king|teideal=Mary King|language=en-US|work=Horse & Hound|dátarochtana=2019-04-01}}</ref> Fhásann a ghrá do chapall léi agus d'éirigh thar barr léi ina gairm marcaíocht. Léiríonn sí an Sasanaigh sa sé Cluichí Oilimpeacha san imeachtaí agus a lán Chraobh Domhanda agus Chraobh na hEorpacha. <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.horseandhound.co.uk/tag/mary-king|teideal=Mary King|language=en-US|work=Horse & Hound|dátarochtana=2019-04-01}}</ref> Tá go leor comórtas a bhuaite aici. Bhuaigh sí bonn airgid sa bhliain 2004 agus 2012 leis an fhoireann Shasanaigh sna Cluichí Oilimpeacha. Freisin bhuaigh sí bonn óir leis an fhoireann Shasanaigh sa bhliain 1994 agus 2010 ag World Equestrian Games i Meiriceá. Chomh maith leis sin bhuaigh sí leis a fhoireann cheithre bonn óir agus bonn cré-umha amháin sa Chraobh na hEorpacha. Bhuaigh sí féin Badminton Horse Trials sa bhliain 1992, agus bhuaigh sí an comórtas Bhriotáin oscailte ceithre huaire. <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Mary King (equestrian)|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mary_King_(equestrian)&oldid=880452494|journal=Wikipedia|date=2019-01-27|language=en}}</ref> Bhuaigh sí a lán rudaí eile beagnach gach bliain ó shin go dtí 1984. Is iad Driver's Rock, Star Appeal agus Kings Temptress na capall is cáilúila a mharcaigh í. <br /> === <u>Póló</u> === Is spórt foirne mharcaigh é [[:en:Polo|Póló]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Polo|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Polo&oldid=890489635|journal=Wikipedia|date=2019-04-01|language=en}}</ref>. Tháinig sé as an Áise ón 6ú haois BC. Ar dtús is cluichí treanáil é Póló don mharcra, de ghnáth garda an rí. D'imir sé le dhá fhoireann de cheathrar. Úsáideann siad ialtóga aidhmaid chun an liathróid a bhoga idir cúille.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.britannica.com/sports/polo|teideal=Polo {{!}} sport|language=en|work=Encyclopedia Britannica|dátarochtana=2019-04-01}}</ref> Tugtar spórt na ríthe ar Póló. Tá a lán daoine ag imirt an spórt ar fud an domhain agus tá beagnach céad tíre ina bhall de an [[:en:Federation_of_International_Polo|Federation of International Polo]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Federation of International Polo|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Federation_of_International_Polo&oldid=889636879|journal=Wikipedia|date=2019-03-26|language=en}}</ref> Is spórt gairmúil é agus d'imir sé sna Cluichí Oilimpeacha ó 1900 go dtí 1936. Tá músaem tiománta do Póló darbh ainm ''<nowiki/>'[http://www.polomuseum.com/hall-of-fame/about Museum of Polo and Hall of Fame]''<nowiki/>'<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.polomuseum.com/hall-of-fame/about|teideal=Hall of Fame {{!}} Polo Museum|work=www.polomuseum.com|dátarochtana=2019-04-01}}</ref> i Florida. Sa músaem seo thasipeáineann siad na capaill níos cáiliúla sa spórt seo agus na marcaigh freisin. Theaspeáneann siad na rudaí a bhuaigh daoine sa comórtas Póló. ''<nowiki/>'' == Tagairtí == <references /><br /> {{DEFAULTSORT:Marcaiocht}} [[Catagóir:Rásaíocht chapall]] 85xuufg7iqqfi4n8qcg9az98aqsfz8d 0 89708 1086272 1081309 2022-08-23T01:44:30Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} I [[Miotaseolaíocht na nGael]], Ard Rí seanscéalach na hÉireann ab ea '''Labhraid Loingseach''' ([[Sean-Ghaeilge]] '''Labraid Loingsech''') aitheanta chomh maith mar '''Labhraid Maon'''<ref>[http://dil.ie/31253 maen] ar eDIL, balbh</ref> agus '''Labhraid Lorc''' mac Ailealla Áine mhic [[Lóegaire Lorc|Laoghaire Lorc]]. Meastar gur sinsear na [[Laighin|Laigean]] é, a bhfuil cúige Laighean ainmnithe astu.<ref name="tfor">[[T. F. O'Rahilly]], ''Early Irish History and Mythology'', Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath, 1946, ll. 101-117</ref> Tá dán ríoraíoch ann deir go bhfuil sé "dia i measc déithe", a mholann gur shinseardhia na Laighean ab ea é tráth.<ref>"''Móen óen''", in John T. Koch & John Carey (eag.), ''The Celtic Heroic Age'', Celtic Studies Publications, 1997, lch. 46</ref> ==Óige== De réir na seanscéalta, maraíodh sheanathar ''Labraid'', ''[[Lóegaire Lorc]]'' go fealltach ag a dheartháirse, ''[[Cobthach Cóel Breg]]''. D'íoc Cobhthach duine éigin chun nimh a thabhairt do Ailill Áine, mac Laoghaire, a raibh riocht na Laighean tógtha aige,<ref name="ddr">''[[Leabhar Laighneach]]'': ''[http://www.maryjones.us/ctexts/dindrig.html "The Destruction of Dind Rig"]''</ref> agus thug sé ar mac óg Ailella croíthe a athar agus a sheanathar a ithe, agus luch a shlogadh.<ref name="ffe">''[[Foras Feasa ar Éirinn]]'', [http://www.ucc.ie/celt/published/T100054/text039.html 1.29] - [http://www.ucc.ie/celt/published/T100054/text040.html 1.30]</ref> Ina bhalbhán anois tar éis an tráma, aithníodh an buachaill mar Mhaon-Ollamh<ref>[https://www.teanglann.ie/ga/fgb/maon maon] ar teanglann.ie</ref> ([[Sean-Ghaeilge]] ''Móen Ollom''). Níos faide anonn, buaileadh é ar a lorga i rith cluiche [[iománaíocht]]a, agus scairt sé "Táim gortaithe!" As sin amach, glaodh ''Labraid'' (labhraíonn (sé)) air. ==Deoraíocht agus filleadh== Insítear i ''[[Leabhar Gabhála na hÉireann]]'' gur cuireadh ''Labraid'' ar deoraíocht thar lear. Sa ''[[Leabhar Laighneach]]'', tá scéal próis ann ina insítear gur fhógair Cobhthach tionól ag [[Teamhair]], agus d'fhiafraigh sé cé an té is féile in Éirinn. D'fhreagair a fhile ''Ferchertne'', agus a chláirsí, ''Craiftine'', ar an dtoirt "Labhraid". Dá bharr, chuir Cobhthach an triúr acu ar deoraíocht. Thug ''Scoriath'', rí Fhir Morca na [[Mumhan]], tearmann dóibh. Bhí iníon ag ''Scoriath'' darb ainm ''Moriath'', a thit i ngrá le Labhraid, ach bhíodh a máthair ina codladh agus súil amháin ar oscailt. Chan ''Craiftine'' fonn codlata ar a chláirseach chun í a mhealladh, agus chaith Labhraid ''Moriath''ann oíche le ''Moriath''. Nuair a dheisigh a máthair, ba léir sí céard a tharla, d'admhaigh Labhraid, agus phós an lánúin. Tríocha bliain níos déanaí, le cabhair airm ''Scoriatha'' agus cláirseach ''Chraiftine'', tháinig sé ar ais go hÉirinn, rinne sé suíocháin le Cobthach agus bronnadh Cúige Laighean air.<ref name="lge">R. A. Stewart Macalister (eag. & aistr.), ''Lebor Gabála Érenn: The Book of the Taking of Ireland Part V'', Irish Texts Society, 1956, ll. 275-277</ref>.<ref name="ddr" /> Insíonn [[Seathrún Céitinn]] scéal eile. Tar éis tamaill caite le ''Scoriath'' i Mumhain, chuaigh Labraid go dtí an mhór-roinn. Bhain sé clú agus cáil amach mar cheannaire cosantóirí Rí [[Francaigh|na Francach]], a raibh gaol aige le seanmháthair Labhraidhe, ''Cessair Chrothach'' (iníon rí [[Francaigh|na Francach]], de réir an ''Leabhar Gabhála''). Nuair a tháinig sí art eolas a mhórbheart, thit ''Moriath'' iníon ''Scoriatha'', i ngrá leis i bhfad uaithi. Scríobh sí fonn grá dó, agus chuir sí ''Craiftine'' chun na Gaille, chun é a chanadh dó. Bhí Labhraid thar a bheith sásta leis an amhrán, agus shocraigh sé filleadh ar ais go hÉirinn agus a thailte a ath-fháil. D'fheistigh rí na Fraince é le cabhlach long agus 2,200 fear. ==Cogadh agus síocháin== Níor mhair an síocháin idir Labhraid agus Cobhthach. Insítear sa ''Leabhar Gabhála'' gur tharla cogadh eatarthu.<ref name="lge" /> Sa leagan sa ''[[Leabhar Laighneach]]'', thug Labraid cuireadh do Cobhthach, i dteannta le tríocha rí na hÉireann, cuairt a thabhairt air. Thóg sé ar feadh bliana teach iarainn ag [[Dinn Rí]] chun iad a fháiltiú. Dhiúltaigh Cobhthach dul isteach sa teach, mura rachadh máthair agus crosán Labhraí os a chomhar. Chuaigh siad. Chuir Labraid bia agus leann ar an mbord dá aíonna, ach dhún sé an teach le slabhraí, agus le cead is caoga boilg, dóigh sé an teach chun talaimh. D'éag sa tine Cobhthach agus seacht gcéad dá ghaiscí of his men, i dteannta le máthair agus crosán Labhraidhe. Bhí a mháthair sásta bás a fháil ar son onóir a mhic; agus gealladh don chrosán go shaorfaí a theaghlach.<ref name="ddr" /> ==Cluasa capaill Labhraid== Insítear scéal, amhail scéal rí [[Miotaseolaíocht na Gréige|na Gréige]], [[Midas]], go raibh cluasa capaill ag Labraid, rud gur bhreá leis a choinnigh faoi rún. Toghadh bearbóir ar crannchur uair sa bhliain chun a chuid gruaige a bhearradh, agus cuireadh chun báis é ar an dtoirt. Chuala baintreach tráth go raibh a haonmhac tofa mar bhearbóir, agus d'impigh sí ar an rí gan é a mharú. Thoiligh sé, fad is go gcoinní an bearbóir an rún. Bhí eire an rún chomh trom sin ámh gur éirigh an bearbóir tinn. Thug [[draoi]] comhairle dó dul go crosaire, agus a rún a insint don chéad chrann a bhfaca sé; mhaolódh a eire, agus thiocfadh feabhas air. D'inis sé an rún do chrann mór [[saileach|sailí]]. Ar ball beag ina dhiaidh sin, bhris ''Craiftine'' a chláirseach, agus rinne sé ceann nua le hadhmad an chrainn úd. Pé uair a sheinneadh sé í, chanadh an chláirseach "Tá cluasa capaill ag Labraid Lorc". D'inis Labraid a rún, agus rinne sé aithrí i ngach bearbóir a chuir sé chun báis.<ref name="ffe" /> ==Achar ama== Bhí sé í réim ar feadh a deich, naoi déag nó tríocha bliain, ah braith ar fhoinse, agus bhain sé díoltas amach ar pháistí Chobhthaigh, sular mharaigh [[Meilge Molbthach]]'' mac Chobhthaigh é. * ''[[Leabhar Gabhála na hÉireann]]'': bás Chobhthaigh agus teacht i gcoróin Labhraí, 307 BC; [[Ptolemy III Euergetes]] (246–222 RC). * ''[[Foras Feasa ar Éirinn]]'': 379–369 RC * ''[[Annála na gCeithre Máistrí]]'': 542–523 RC.<ref>''[[Annála na gCeithre Máistrí]]'', [http://www.ucc.ie/celt/published/T100005A/text018.html M4658] - [http://www.ucc.ie/celt/published/T100005A/text019.html 4677]</ref> ==Sanasaíocht== Bhí aitheanta ar a lucht leanúna mar ''Laighin'' as na claimhte leathana liathghorma iarainn a bhí acu,<ref name="ffe" /> darbh ainm ''láigen''<ref>[http://dil.ie/29385 láigen] ar eDIL</ref> as Sean-Ghaeilge. Rinne [[T. F. O'Rahilly]] iarracht an mearbhall a bhí ar áit deoraíocht Labhraidhe a mhíniú. Mhol sé gur thruailliú de [[Armorica]] i n-iardheisceart na Fraince ab ea an t-ainm ''Fir Morca'', dream na Mumhan sa ''Leabhar Laighneach''.<ref name="tfor" /> ==Tagairtí== {{reflist}} {{s-start}} {{succession box | roimh = ''[[Cobthach Cóel Breg]]'' | teideal = [[Ard-Rí na hÉireann]] | tar éis = ''[[Meilge Molbthach]]'' | bliain = [[Leabhar Gabhála na hÉireann|LGÉ]]¹ 3ú haois RC<br>LGɲ 307–288 RC<br>[[Foras Feasa ar Éirinn|FFÉ]] 379–369 RC<br>[[Annála na gCeithre Máistrí|AFM]] 542–523 RC | }} {{s-end}} {{DEFAULTSORT:Labraid Loingsech}} [[Catagóir:Ard-Ríthe na hÉireann]] [[Catagóir:Ríthe na Teamhrach]] [[Catagóir:Ríthe na Laighean]] fw9a6q0ezlipy85v2e41j76vilbdln0 0 90050 1086481 1062645 2022-08-23T02:56:34Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Modh na manach ar dtús ba ea na h'''Annála Éireannacha''' chun [[croineolaíocht]] bliantúil na [[lá féile|laethanta féile]] a áireamh. Is féidir bunús an tradisiúin seo a rianú go taifid fhánacha nótaí agus imeachtaí, scríofa i spásanna folmha den ''[[latercus]]'', .i. [[Tábla na Cásca]] 84-bliain ar fad, leasaithe ón scríbhneoir na nGallach, [[Sulpicius Severus]] (bás. ''c''. 423). Le himeacht amisire, cuireadh ann [[tuairisc bháis|tuairiscí báis]] sagart, abaí agus easpag, i dteannta le himeachtaí polaitiúla suntasacha. Tiomsaíodh roinnt annála suas go dtí an 17ú haois. Meastar gurb iad na hannála is luaite ná [[Croinic na hÉireann]] anois caillte. == Cineál na bhfoinsí == Tá corp mór d'ábhar comhaimseartha ar Éirinn luathmheánaoiseach, ach is léir go bhfuil go leor ar iarraidh. De ghnáth, faightear an t-ábhar atá ar marthain i bhfoirm coireanna i bhfad níos déanaí, agus ní féidir an bunleagan a athchruthú ach le hais na téacsanna uile.<ref>Hughes, ''Early Christian Ireland'', is a general survey of the subject.</ref>. Faightear i ngach annála roinnt ábhair ar foinsí eile, nó curtha ann níos deireanaí. Moltar mar bhunfhoinse [[Croinic na hÉireann]]. Ní hiomlán oiread amháin acu. Ní caomhnaítear ach aistriúchán aisteach Béarla den 17ú haois d'[[Annála Chluain Mhic Nóis]]. Bhí leagan giorraithe ag [[Dubhaltach Mac Fhirbhisigh]] d'[[Annála Tiarnaigh]] aitheanta mar [[Chronicon Scotorum]], ina faightear a lán ábhair ach ab é sin caillte. Rinne Mac Firbhisigh fosta cóip d'[[Annála Easpacha Ireland]], cuid is amhlaidh de shaothar níos mó tiomsaithe ag cúirt [[Donnchad mac Gilla Pátraic|Dhúnchadha mhic Giolla Phádraig]], as lámhscríbhinn den 15ú haois. Is déanach iad [[Annála na gCeithre Máistrí]], le hábhar amhrasach. Cé go bhfuil a lán eolais le fáil sna hannála, is sách gonta iad, agus le béim sa chuid is mó dóibh ar eachtraí [[Uí Néill]], agus uaireanta cháinte ar a son.<ref>Hughes, ''Early Christian Ireland'', cuid 4, go háirithe ll. 135–137</ref><ref>Charles-Edwards, ''Early Christian Ireland'', lch. xix.</ref> <!--chuig [[Annála Easpacha na hÉireann]]: Although called annals, these are closer to narrative history and are derived from a number of sources. The basic framework is from the ''Chronicle of Ireland'', but to this has been added a variety of material whose source is unknown, perhaps including early [[saga]]s. The ''Fragmentary Annals'' were intended to magnify Cerball's achievements, and to present his dealings with [[Vikings]] and [[Norse–Gaels]] in a favourable light.<ref>For the origins of the annals, see Radner, "Writing history", pp. 321–325. Comparable later works, more polished in style, include ''[[Cocad Gáedel re Gallaib]]'', written around 1100 for [[Muirchertach Ua Briain]], a great-grandson of [[Brian Bóruma]], and ''[[Caithréim Chellacháin Chaisil]]'', written a generation later for [[Cormac Mac Cárthaig]], a great-great-grandson of the eponymous [[Cellachán Caisil]]; Ó Corráin, "Afterthoughts", pp. 18–19 [page numbers after etext]; Radner, "Writing history", p. 323; Flanagan, "High-kings with opposition", pp. 916 & 919;</ref> --> <!--chuig Ginealaigh: A very large number of genealogies exist, along with geographical and legal texts. Of these last, the ''Frithfolad Muman'', a document purporting to set out the obligations of the [[Kings of Munster]] to their allies, clients, and subjects is of interest as it sheds light on the position of Osraige within the provincial kingship of Munster.<ref>For discussion of the ''Frithfolad Muman'' see Byrne, ''Irish Kings'', pp. 196–199 & Charles-Edwards, ''Early Christian Ireland'', pp. 534–548.</ref>--> ==Ar marthain== Seo a leanas na lámhscríbhinní ina chaomhnaítear cóipeanna na n-annála atá ar marthain: * ''[[Annála Mhainistir na Búille]] * ''[[Annála Chluain Mhic Nóis]] * ''[[Annála Connacht]] * ''[[Annála Mhainistir an Dubhuisce]] * ''[[Annála na gCeithre Máistrí]] * ''[[Annála Inis Faithlinn]] * ''[[Annála Loch Cé]] * ''Annales de Monte Fernandi'', a.k.a. ''Annála [[Muilte Farannáin|Mhuilte Farannáin]] * ''[[Annála Ros Cré]] * ''[[Chronicon Scotorum]] * ''[[Annála Tiarnaigh]] * ''[[Annála Uladh]] * ''The Annals of Ireland'' le Friar [[John Clyn]] * ''Annals of [[Dudley Loftus]] * ''[[Annála Gearra Thír Chonaill]] * ''[[Leabhar Oiris]] * ''[[Annála an Aonaigh]] * ''[[Leabhar Mhic Cárthaigh]] * ''[[Cogad Gáedel re Gallaib]]'' (mórchuid) * ''[[Annála Easpacha na hÉireann]] * ''[[Annála Inis Faithlinn as Áth Cliath]] * ''The Annals of Ireland'' le Thady Dowling * ''[[Annála Gearra Thír Chonaill]] * ''[[Annála Gearra Laighean]] * ''Annales Hibernie ab anno Christi 1162 usque ad annum 1370'', acmm. ''Pembridge's Annals'' * ''Annales Hiberniae'', acmm. ''Grace's Annals'' * ''[[Memoranda Gadelica]] * ''[[Annála Gearra as Proibhinse Ard Macha]] * ''[[Mír Annál Éireannach]] ==Annála eile== Seo a leanas lámhscríbhinní eile a bhfuil ábhar annálaíoch iontu: * ''[[Leabhar Bhaile an Mhóta]]'' * ''[[Rawlinson B 502|Leabhar Ghleann Dá Loch]]'' * ''[[Leabhar Mór Leacáin]]'' * ''Leabhar Uí Dhubhagáin'' * ''[[Caithréim Chellacháin Chaisil]]'' * ''[[Leabhar na nGinealach]]'' Tá a lán abháir annálaích ó ré na Lochlannach in Éirinn le fáil sa dréacht pholaitiúil ''[[Cogad Gáedel re Gallaib]]'', ábhar nach bhfuil caomhnaithe in aon fhoinse eile ar marthain. Tógadh neart de óna foinsí céanna ar a bhfuil Annála Inis Faithlinn bunaithe, caomhnaithe araon giorraithe agus bearnaithe. ==Annála caillte== Seo a leanas annála a bhfuil eolas orthu, ach atá anois caillte: * [[Croinic na hÉireann]] * ''Annals of the Island of Saints'' * ''Annals of Maolconary'' * ''[[Leabhar Cuana]]'' * ''Book of Dub-da-leithe'' * ''Leabhar na Manach'' * ''Leabhar Airis Cloinne Fir Bhisigh'' * ''Leabhar Airisen'' * ''Leabhar Airisen Ghiolla Iosa Mhec Fhirbhisigh'' * ''Synchronisms of Flann Mainstreach'' ==Annála nua-aimseartha== * ''Chronology of Irish History to 1976'' * ''The Chronicle of Ireland 1992–1996'' ==Foinsí== * {{ cite book | title = Annals, Irish | pages = 69–75 | author = [[Donnchadh Ó Corráin|Ó Corráin, Donnchadh]] }} * ''The Medieval Irish Annals'', [[Gearoid Mac Niocaill]], ''Medieval Irish History Series, 3'', [[Baile Átha Cliath]], 1975 * ''The earliest Irish annals'', [[Alfred P. Smyth]], Imeachtaí [[Acadamh Ríoga na hÉireann]], #70, 1972, ll.&nbsp;1–48. * ''Astronomical observations in the Irish annals and their motivation'', Aidan Breen and Daniel McCarthy, ''Peritia'' 1997, ll.&nbsp;1–43 * "The [[Croinic na hÉireann|Chronicle of Ireland]]: Then and Now", Roy Flechner, ''Early medieval Europe'' 21, 2013, ll.&nbsp;422–54 * ''The chronology of the Irish annals'', Daniel P. McCarthy, ''PRIA 98'', 1998, ll.&nbsp;203–55 * ''The status of the pre-Patrician Irish annals'', Daniel P. McCarthy, ''Peritia 12'', 1998, ll.&nbsp;98–152. * ''The Historicity of the Early Irish Annals:Heritage and Content'', Patrick C. Griffin, 2001. * ''The chronological apparatus of the Annals of Ulster A.D. 82-1019'', Daniel McCarthy, in ''Peritia 16'', 2002, ll.&nbsp;256–83 * ''The original compilation of the Annals of Ulster'', Daniel McCarthy, in ''Studia Celtica'' 2004, ll.&nbsp;69–96. * ''The Annals of the Four Masters:Irish history, kingship and society in the early seventeenth century'', [[Bernadette Cunningham]], [[Four Courts Press]], [[Baile Átha Cliath]], Bealtaine 2010. {{ISBN|978-1-84682-203-2}} ==Naisc sheachtracha== * [http://www.ucc.ie/celt/ ''Corpus of Electronic Texts'' (CELT)] ar [[Coláiste na hOllscoile, Corcaigh]], ''Irish texts, [https://celt.ucc.ie/irllist.html#hlg Historical, Legal and Genealogical] ** Annála na gCeithre Máistrí, [https://celt.ucc.ie//published/G100005A/index.html G100005A], [https://celt.ucc.ie//published/G100005B/index.html G100005B], [https://celt.ucc.ie//published/G100005C/index.html G100005C], [https://celt.ucc.ie//published/G100005D/index.html G100005D], [https://celt.ucc.ie//published/G100005E/index.html G100005E], [https://celt.ucc.ie//published/G100005F/index.html G100005F] ** Annála Inis Faithlinn, [http://www.ucc.ie/celt/published/G100004/ G100004] ** Annála Loch Cé, [https://celt.ucc.ie//published/G100010A/index.html G100010A], [https://celt.ucc.ie//published/G100010B/index.html G100010B] ** Annála Tiarnaigh, [https://celt.ucc.ie//published/G100002/index.html G100002]'' ** Annála Uladh, [http://www.ucc.ie/celt/published/G100001A/ G100001A], [https://celt.ucc.ie//published/G100001B/index.html G100001B], [https://celt.ucc.ie//published/G100001C/index.html G100001V] * [http://www.irishtextssociety.org/ Irish Texts Society] * ''[https://dcms.lds.org/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_pid=IE1987352&from=fhd/ Jacobi Grace, Kilkenniensis, Annales Hiberniae]'' - as Ladain le haistriúchán Béarla le Rev. Richard Butler * [http://www.celt.dias.ie/publications/cat/ Publications of the School of Celtic Studies] * ''[http://www.irish-annals.cs.tcd.ie/Edition_4/K_trad/K_synch.htm The Chronology of the Irish Annals]'' le Dan Mc Carthy * ''[https://www.surnamedna.com/wp-content/uploads/2014/10/DNA-vs-Irish-Annals-2014.pdf DNA vs Irish Annals]'' le Brad Larkin * ''[https://www.scss.tcd.ie/misc/kronos/chronology/synchronisms/annals-chron.htm Irish chronicles and their chronology]'', CnT. ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Annála Éireannacha| ]] 9m23bas6ila66yg8uhx7bunw9vgo1ay 0 90088 1086581 1064134 2022-08-23T05:46:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Tanks Destroyed Sinai.jpg|clé|250px|mion|[[Leithinis Síonáí]]]] Tharla '''Géarchéim Shuais''' sa bhliain 1956, idirghabháil mhíleata mhí-ámharach de chuid na Ríochta Aontaithe agus na Fraince san [[An Éigipt|Éigipt]] idir 29 Deireadh Fómhair 1956 – 7 Samhain 1956. Mar leithscéal, dúirt rialtas [[an Fhrainc|na Fraince]] go raibh [[Gamal Abdel Nasser|an tUachtarán Nasser]] ag tabhairt cabhrach don [[FLN]] san [[An Ailgéir|Ailgéir]]. Ach eachtra mhíleata mhí-ámharach a bhí ann; rinne an Fhrainc agus [[an Ríocht Aontaithe]] praiseach dá dheis. Bhí cáil an laoich ar Nasser, == Féach freisin == * [[Gamal Abdel Nasser|an tUachtarán Nasser]] == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Geircheim Shuais}} [[Catagóir:1956]] [[Catagóir:Stair Iosrael]] [[Catagóir:Stair na Fraince]] [[Catagóir:Stair na hÉigipte]] [[Catagóir:Stair na Ríochta Aontaithe]] [[Catagóir:Suais]] dp4lks6x2chv4a79wzp43bz51w09y0g 0 90158 1086628 948156 2022-08-23T06:19:22Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Eviction scene, The Council (5691333973).jpg|deas|250px|thumb|Cogadh na Talún]] Ré [[Talmhaíocht|talmhaíochta]] comhghríosú sa tuaithe na [[Éire|hÉireann]] i rith na 1870ú, 1880ú, agus 1890ú. {{síol-ie}} {{DEFAULTSORT:Cogadh na Talun}} [[Catagóir:Stair na hÉireann]] f372g1nbc815lverszudybypabyyns6 0 90755 1086503 1053768 2022-08-23T03:01:50Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki I [[Miotaseolaíocht na nGael]] (idir Éirinn agus Albain), cine osnádúrtha ab ea an t-'''Aos Sí''' ([[Sean-Ghaeilge]]: '''Áes Síde'''<ref>[http://dil.ie/37441 síd, síth II] ar eDIL</ref>). [[File:Riders of the Sidhe.jpg|thumb|''Riders of the Sidhe'' (1911), pictiúr le [[John Duncan]]]] Deirtear go mbíonn cónaí ar an Aos Sí bíodh faoi thalamh, nó trasna na mara thiar, nó i ndomhan dofheicthe a chómhaireann le domhan an chine dhaonna, mar a insítear i ''[[Leabhar Gabhála na hÉireann]]''. As Nua-Ghaeilge, glaotar '''daoine na síthe''' orthu.<ref>James MacKillop, ''A Dictionary of Celtic Mythology'' (Oxford: Oxford University Press, 1998), s.v. ''daoine sídhe''.</ref> Deirtear anseo is ansiúd gur sinsir, spioraid an nádúir, nó déithe iad.<ref name=Wentz>[[Walter Evans-Wentz|Evans Wentz, W. Y.]] (1966, 1990) ''[http://www.sacred-texts.com/neu/celt/ffcc/ The Fairy-Faith in Celtic Countries]''. Gerrards Cross, Colin Smythe Humanities Press {{ISBN|0-901072-51-6}}</ref> Feictear i roinnt foinsí tánaisteacha agus treasacha Béarla, údair cáiliúla agus tábhachtacha amhail [[W. B. Yeats]] san áireamh, go luaitear an t-aos sí go simplí mar "the ''sídhe''".<ref>{{ cite book |title = The Collected Works in Verse and Prose of William Butler Yeats |last = Yeats |first = William Butler |authorlink = W. B. Yeats |year = 1908 |page = 3 |publisher = Shakespeare Head |place = Stratford-on-Avon, UK |url = https://books.google.com/?id=1pcnAQAAMAAJ&pg=PA227 }}</ref> ==Béaloideas agus Creideamh Sí== I roinnt scéalta de chuid na n[[Gael]], is ainm liteartha na [[Tuatha Dé Danann|dTuath Dé Danann]] é an Aos Sí, sinsir dhiagaithe na nGael. Mar chuid de choinníollacha a ngéillte do [[Clann Mhíle|Chlann Mhíle]], thoiligh Tuatha Dé cúlú faoi thalamh. I leaganacha níos déanaí, bhí a sí féin do gach treabh na dTuath Dé. Deirtear gur sár-álainn atá siad, cé go bhféadann siad bheith gránna agus míofar. Tá nasc idir an aos sí agus amanna áirithe na bliana. Sa chaoi go gcreidtear go mbíonn [[Tír na nÓg]] níos giorra don domhan daonna le titim na hoíche agus éirí na gréine, is níos éascaí é dá réir buaileadh leis an aos sí. Tá roinnt féilte ann gaolta leo [[Samhain]], [[Bealtaine]] agus [[Eoin Baiste|Féile Eoin]] (Lár an tSamhraidh) san áireamh. [[File:Common hawthorn.jpg|thumb|right|[[Sceach gheal]], a shíltear sa bhéaloideas agus miotaseolaíocht na nGael araon gur tiomanta don Aos Sí iad]] Cleachtar an Creideamh Sí ag iad a bhfuil fonn orthu dea-chaidreamh a choinneáil leis an aos sí agus gan iad a mhaslú.<ref name=Wentz/> Trí ré na Críostaíochta go dtí an lá inniu, caomhnaítear in Éirinn, Albain agus i measc an diaspóra, nós táirgthe bainne agus bia traidisiúnta — amhail is bia bruithe, úil nó sméara — don aos.<ref name=Wentz/> Creidtear go gcosnaíonn an t-Aos sí go fíochmhar a n-áitribh — cé acu sí, [[fáinne sí]], crann ar leith (go minic [[sceach gheal]]), nó loch nó coill áirithe. Dá saorófaí a mbailte, chuirfidís an ruaig ar na daoine nó rudaí úd. Déantar dá bharr iarrachtaí áiteanna beannaithe an aosa a chosaint ó thoghail déanta bóithre nó tithe.<ref name=Wentz/><ref name=Lenihan>{{ cite book | last = Lenihan | first = Eddie | author2 = Carolyn Eve Green | title = ''Meeting the Other Crowd; The Fairy Stories of Hidden Ireland'' | publisher = Jeremy P. Tarcher/Penguin | year = 2004 | location = New York | isbn = 978-1585423071 | nopp = true | page = chapter comments }}</ref> Tá scéalta den saghas sin mar bhunús de mhiotas na n-[[Síofra|iarlaisí]] i m[[béaloideas]] iarthar na hEorpa, .i. go ndéanann an t-Aos Sí fuadach ar leanbh le fonn díoltais. De ghnáth, ní ainmnítear go díreach iad go fiú, ach glaoitear "na Daoine Maithe" orthu mar shofhriotal. Go deimhin, deirtí [[Ortha|orthaí]] cosantacha scaití nuair a bhíodh daoine ag comhrá faoi na Daoine Maithe, ar eagla go dtiocfadh corraí orthu. Seo a leanas ceann a cloiseadh dé Máirt éigin fadó i m[[Béal Átha Chomhraic]]: : "Iniuf Dé Máirt. Is maith a' chórsa dhúinn iad! Is maith a chórsa dhófa sinn. : Glacamuid le n-a gar agus le n-a gcoimirc. Nár théighidh éinne a bhaineas dúinn achoíche ar an imirc!"<ref>{{Luaigh foilseachán|author=Bean Pháraic Uí Neachtain|date=1947|url=https://www-jstor-org.ucd.idm.oclc.org/stable/20722824|title=Ortha Ó Iorras|journal=Béaloideas|volume=17|issue=1/2|pages=112|publisher=An Cumann Le Béaloideas Éireann}}</ref> ==Na síthe== Is ionann na síthe agus na tuamanna a fheictear fós ar fud fad na tíre, ina mbíodh, de réir sna seantéacsanna, "na rí-thithe, cúirteanna, árais" de neacha an alltair a bhíodh ina gcónaí ann.<ref>O'Curry, E., Lectures on Manuscript Materials, Baile Átha Cliath 1861, lch. 504, luaite ag Evans-Wentz 1966, lch. 291</ref> I roinnt téacsanna níos deireanaí as Béarla, ámh, úsáidtear go míchruinn an focal ''sídhe'' le haghaidh na ndaoine agus na tuamanna araon. Ós rud é go bhfuarthas reiligí i mórán dó na síthe, creidtear gur lonnaitheoirí réamhCheilteacha na hÉireann iad an t-aos sí. De réir eile, tá tionchar chultúr na Gréige le fáil ann, go háirithe dar leo ''[[Oibreacha agus Laethe]]'' le [[Hesiod]] (a léirítear bunús moráltachta agus modhanna talmhaíochta na Gréige, agus a dhéanann cur síos ar na cine daonna cruthaithe ag na déithe). Moltar ámh gur neamhdhóchúil iad na smaointe seo, agus gur féidir an tionchar úd a thuiscint de bharr bhunús coiteann [[Prótai-Ind-Eorpach| an dá chultúir. ==Cineáil== * Is ionann [[bean sí]] anois agus bean ar bith osnádúrtha na hÉireann, agus a [[caoineadh]] ag tuar báis. * Feictear an [[bean ní]] le baill fhuilteach éadaigh nó [[cathéide]] an té atá ar tí bád d'fháil. * Feictear anois is arís an [[sluagh sí]] sa spéir ag eitilt, b'fhéidir na mairbh mallaithe, olca, corracha. B'fhéidir gur cineál dá leithéid iad na ''siabhra'', tugtha d'olc agus rógaireacht.<ref name="síabair">MacKillop, James (2004) ''[http://www.encyclopedia.com/doc/1O70-sabair.html Dictionary of Celtic Mythology]''</ref><ref name=siabra>Joyce, P.W. [https://books.google.com/books?id=6gQPAAAAQAAJ&pg=PA271 ''A Social History of Ancient Ireland''], Iml. 1, lch. 271</ref> Tá amhrán tíre na n[[Uladh|Ultach]] ann áfach ina bhfaightear "sheevra" le brí ach "sióg".<ref =Gartan>[http://my.montana.net/aliceflynn/gartan.html "The Gartan Mother's Lullaby"] foilsithe 1904 i ''The Songs of Uladh'', liricí le Seosamh Mac Cathmhaoil</ref> Faightear cineáil eile mar a leanas: * [[Ábarta]] * [[Ábartach]] * [[Ellén Trechend]] * [[Leannán Sí]] * [[Leipreachán]] *[[Ollphéist]] * [[Púca]] * [[Síofra]]<!--Changling--> <!-- Eile * [[Alp-luachra]] * [[Cat sí]] * [[Cú Sí]], Cù Sìth * [[Clurichaun]] * [[Dobharchú]] * [[Dullahan]] * [[Fachen]] * [[Far darrig]] * [[Fear gorta]] * [[Am Fear Liath Mòr]] * [[Fetch (folklore)|Fetch]] * [[Fuath]] * [[Gancanagh]] * [[Gille Dubh]] * [[Glaistig]] * [[Merrow]]--> ==Féach freisin== *[[Tuatha Dé Danann]] * [[Fir Bholg]] *[[Sióg]] * [[Alltar]] ==Foinsí== ===Príomhfhoinsí=== * ''[[Leabhar Gabhála na hÉireann]]'', mar shampla sa ''[[Leabhar Laighneach]]'' * ''[[Annála na gCeithre Máistrí]]'' * ''[[Leabhar Bhaile an Mhóta]]'' * ''[[Leabhar na hUidhre]]'' * ''[[Leabhar Buí Leacáin]]'' * ''[[Leabhar Mór Leacáin]]'' ===Fofhoinsí=== * [[Katharine Mary Briggs|Briggs, Katharine]] (1978). ''The Vanishing People: Fairy Lore and Legends''. New York: Pantheon. * Briody, Mícheál (2008, 2016) ''The Irish Folklore Commission 1935-1970: History, Ideology, Methodology'' Helsinki Finnish Literature Society {{ISBN|978-951-746-947-0}} and ''Studia Fennica Foloristica'' 17 urn:ISSN:1235-1946 Retrieved on [https://books.google.com/books?id=RoZRDwAAQBAJ&pg=PA512&dq=anthology+of+irish+folklore&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjf_oWWgbDaAhUEbhQKHV5JB1YQ6AEISTAH#v=onepage&q=anthology%20of%20irish%20folklore&f=false 10 April 2018] * [[Padraic Colum|Colum, Padraic]] (1967) ''A Treasury of Irish Folklore: The Stories, Traditions, Legends, Humor, Wisdom, Ballads, and Songs of the Irish People''. New York Crown Publishers {{ISBN|0517420465}} Retrieved from Opensource via Archive.org [https://archive.org/details/ATreasuryOfIrishFolklore_619 10 April 2018] * [[Marie Henri d'Arbois de Jubainville|De Jubainville, M. H. D'Arbois]] and [[Richard Irvine Best]] (1903). ''The Irish Mythological Cycle and Celtic Mythology''. Dublin Hodges, Figgis, and Company. Retrieved from Indiana University Library via Archive.org [https://archive.org/details/bub_gb_7EPXAAAAMAAJ 12 October 2017] * [[Walter Evans-Wentz|Evans-Wentz, W. Y.]] (1911). ''The Fairy-Faith in Celtic Countries''. London: Oxford University Press. Retrieved from University of California Library via Archive.org [https://archive.org/details/fairyfaithincelt00evanrich 12 October 2017] * Gantz, Jeffrey (1981) ''Early Irish Myths and Sagas'' London, Penguin {{ISBN|0140443975}}; {{ISBN|9780140443974}} * [[Geoffrey Keating|Keating, Geoffrey]] ( 1866) ''Foras Feasa ar Éirinn: The History of Ireland'' [[John O'Mahony|O'Mahony John]] (Trans) New York. James B. Kirker Retrieved from Boston College Libraries via Archive.org [https://archive.org/details/forasfeasaareiri00keat_0 12 October 2017] also republished as [[Geoffrey Keating|Keating, Geoffrey]] ( 1902–14) ''Foras Feasa ar Éirinn: The History of Ireland'' [[David Comyn|Comyn, David]] and [[Patrick S. Dinneen|Dinneen, Patrick S.]] (eds.) 4 vols. London David Nutt for the [[Irish Texts Society]]. Retrieved from University of Toronto Library via Archive.org [https://archive.org/details/forasfeasaarir06keatuoft 12 October 2017] * [[Thomas Keightley|Keightley, Thomas]]. (1892) ''Fairy Mythology''. London: George Bell & Sons, Retrieved from Project Gutenberg [http://www.gutenberg.org/files/41006/41006-h/41006-h.htm 15 October 2017] * Koch, John T. (2005). ''Celtic Culture: A Historical Encyclopedia Vol. 1'' A-Celti. Oxford. ABC-Clio. {{ISBN|9781851094400}} Retrieved on [https://books.google.com/books?id=f899xH_quaMC&printsec=frontcover&dq=Celtic+Culture:+A+Historical+Encyclopedia+Vol.+1&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjBzZulv63aAhVGaxQKHYXKBxoQ6AEIJjAA#v=onepage&q=Celtic%20Culture%3A%20A%20Historical%20Encyclopedia%20Vol.%201&f=false 14 March 2018] * MacKillop, James (1986). ''Fionn Mac Cumhail: Celtic Myth in English Literature'' New York Syracuse University Press {{ISBN|0-8156-2344-5}} Retrieved on [https://books.google.com/books?id=MoKvGA2McVYC&printsec=frontcover&dq=james+mackillop+books&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjD0tfqv63aAhVIWhQKHQuVDWoQ6AEIJjAA#v=onepage&q=james%20mackillop%20books&f=false 14 March 2018] * MacKillop, James (1998). ''Dictionary of Celtic Mythology''. London: Oxford. {{ISBN|0-19-860967-1}}. * MacKillop, James (2005). ''Myths and Legends of the Celts''. London. Penguin Books {{ISBN|9780141017945}}.Retrieved on [https://books.google.com/books?id=HI5yXNhbebYC&pg=PT215&dq=Goídel+Glas 14 March 2018] * McAnally, David Russell (1888).''Irish Wonders: The Ghosts, Giants, Pookas, Demons, Leprechawns, Banshees, Fairies, Witches, Widows, Old Maids, and Other Marvels of the Emerald Isle'' Boston: Houghton, Mifflin, & Company Retrieved from United States Library of Congress via Archive.org [https://archive.org/details/irishwondersghos00mcan_0 20 November 2017] * [[Patricia Monaghan|Monaghan, Patricia]] (2004)''The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore'' New York Facts on File {{ISBN|0-8160-4524-0}} Retrieved on [https://books.google.com/books?id=nd9R6GQBB_0C&printsec=frontcover&dq=anthology+of+irish+folklore&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjf_oWWgbDaAhUEbhQKHV5JB1YQ6AEIQzAG#v=onepage&q=anthology%20of%20irish%20folklore&f=false 10 April 2018] * [[Kevin Danaher|Ó Danachair, Caoimhín]] (1978). ''A Bibliography of Irish Ethnology and Folk Tradition''. Dublin Mercier Press {{ISBN|085342490X}} * Ó Súilleabháin, Seán (1942) ''A Handbook of Irish Folklore'' Dublin Educational Company of Ireland Limited {{ISBN| 9780810335615}} * Ó Súilleabháin, Seán & Christiansen, Reidar Th.(1963). ''The Types of the Irish Folktale''. Folklore Fellows' Communications No. 188. Helsinki 1963. * [[T. W. Rolleston|Rolleston, T.W.]] (1911). ''Myths and Legends of the Celtic Race''. London. George Harrap and Company. Retrieved from Public Library of India via Archive.org [https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.24529 14 March 2018] * [[Jack Zipes|Zipes, Jack]] (2015) ''The Oxford Companion to Fairy Tales'' 2nd Ed. Oxford University Press {{ISBN|978-0 -19-968982-8}} Retrieved [https://books.google.com/books?id=okEFCgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=zipes+fairy+tales&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj7j-7i_q_aAhWHaxQKHYFVA4YQ6AEIPjAE#v=onepage&q=zipes%20fairy%20tales&f=false 10 April 2018] * White, Carolyn (2005) [1st pub.1976], ''[https://www.bookdepository.com/History-Irish-Fairies-Carolyn-White/9780786715398 A History of Irish Fairies]'' New York. Avalon Publishing Group. {{ISBN|0786715391}} * [https://www.rte.ie/news/ireland/2017/1205/925267-folklore-archive/ Irish folklore archive inscribed into UNESCO register] ''[[RTÉ News and Current Affairs|Rte News]]'' 6 December 2017 Retrieved 10 April 2018 === Foinsí Treasacha=== * Anonymous [C.J.T.] (1889). ''Folk-Lore and Legends: Ireland''. London: W.W. Gibbings. Retrieved from Harvard University Library via Archive.org [https://archive.org/details/folkloreandlege00unkngoog 21 November 2017] also republished as Anonymous [C.J.T.] (1904). ''Irish Fairy Tales Folklore and Legends''. London: W.W. Gibbings. Retrieved via Archive.org [https://archive.org/details/irishfairytales00unkngoog 21 November 2017] * Anonymous, ''The Royal Hibernian Tales; Being 4 Collections of the Most Entertaining Stories Now Extant'', Dublin, C.M. Warren, Retrieved from Google Books on [https://books.google.com/books?id=-C9gu42s8zgC&printsec=frontcover&dq=royal+hibernian+tales&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjSsP3a_aTXAhWF-aQKHfehCSYQ6AEIJjAA#v=onepage&q&f=false 4 November 2017] * [[Frances Browne|Browne, Frances]]. (1904). ''Granny's Wonderful Chair'' New York: McClure, Phillips and Company, Retrieved from United States Library of Congress via Archive.org [https://archive.org/details/donegalfairysto00macmgoog 22 November 2017] * [[William Carleton|Carleton, William]] (1830). ''Traits and Stories of the Irish Peasantry, First Series Vol. 1''. Dublin: William Curry, Jun, and Company Retrieved from University of Illinois Library via [https://archive.org Archive.org] [https://archive.org/details/traitsstoriesofi01carlt 11 November 2017] * [[William Carleton|Carleton, William]] (1830). ''Traits and Stories of the Irish Peasantry, First Series Vol. 2''. Dublin: William Curry, Jun, and Company Retrieved from University of Illinois Library via [https://archive.org Archive.org] [https://archive.org/details/traitsstoriesofi02carlt 11 November 2017] * [[William Carleton|Carleton, William]] (1834). ''Traits and Stories of the Irish Peasantry, Second Series Vol. 1''. Dublin: William Frederick Wakeman Retrieved from University of Illinois Library via [https://archive.org Archive.org] [https://archive.org/details/traitsstoriesofi01carl1 11 November 2017] * [[William Carleton|Carleton, William]] (1834). ''Traits and Stories of the Irish Peasantry, Second Series Vol. 2''. Dublin: William Frederick Wakeman Retrieved from University of Illinois Library via [https://archive.org Archive.org] [https://archive.org/details/traitsstoriesofi01carl1 11 November 2017] * [[William Carleton|Carleton, William]] (1834). ''Traits and Stories of the Irish Peasantry, Second Series Vol. 3''. Dublin: William Frederick Wakeman Retrieved from University of Illinois Library via [https://archive.org Archive.org] [https://archive.org/details/traitsstoriesofi01carl1 11 November 2017] * [[William Carleton|Carleton, William]] (1845). ''Tales and Sketches Illustrating the Character, Usages, Traditions, Sports, and Pastimes of the Irish Peasantry''. Dublin: James Duffy Retrieved from University of California Library via Archive.org [https://archive.org/details/talessketchesill00carlrich 11 November 2017] * [[Padraic Colum|Colum, Padraic]] (1916). ''The King of Ireland's Son''. New York: H. Holt and Company Retrieved from Project Gutenberg via [1] [https://www.gutenberg.org/files/3495/3495-h/3495-h.htm 24 November 2017] * [[Padraic Colum|Colum, Padraic]] (1918). ''The Boy Who Knew How to Speak to Birds''. New York: The MacMillan Company Retrieved from New York Public Library via Archive.org [https://archive.org/details/boywhoknewwhatbi00colu 24 November 2017] * [[Padraic Colum|Colum, Padraic]] (1929) [First Pub. 1919). ''The Girl Who Sat by the Ashes''. New York: The MacMillan Company Retrieved from New York Public Library via Archive.org [https://archive.org/details/girlwhosatbyashe00colu 24 November 2017] * [[Thomas Crofton Croker|Croker, Thomas Crofton]] (1825).''Fairy Legends and Traditions of the South of Ireland vol. 1'' London: John Murray, Retrieved from Oxford University Library via Archive.org [https://archive.org/details/fairylegendsand00crokgoog 6 November 2017] * [[Thomas Crofton Croker|Croker, Thomas Crofton]] (1828).''Fairy Legends and Traditions of the South of Ireland vol. 2'' London: John Murray, Retrieved from Oxford University Library via Archive.org [https://archive.org/details/fairylegendsand04crokgoog 6 November 2017] * [[Thomas Crofton Croker|Croker, Thomas Crofton]] (1828).''Fairy Legends and Traditions of the South of Ireland vol. 3'' London: John Murray, Retrieved from Oxford University Library via Archive.org [https://archive.org/details/fairylegendsand03crokgoog 6 November 2017] * [[Jeremiah Curtin|Curtin, Jeremiah]] (1890). ''Myths and Folk-Lore of Ireland'' London: Sampson Low, Marston, Searle, & Rivington Retrieved from University of Toronto Library via Archive.org [https://archive.org/details/mythsfolkloreofi00curtuoft 8 November 2017] * [[Jeremiah Curtin|Curtin, Jeremiah]] (1894). ''Hero-Tales of Ireland''. London: MacMillan and Company Retrieved from University of Toronto Library via Archive.org [https://archive.org/details/herotalesofirela00curtuoft 8 November 2017] * [[Jeremiah Curtin|Curtin, Jeremiah]] (1895). ''Tales of the Fairies and of the Ghost World: Collected from Oral Tradition in South-West Munster''. Boston: Little Brown Company Retrieved from University of Wisconsin Library via Archive.org [https://archive.org/details/talesfairiesand00curtgoog 8 November 2017] * [[Sinéad de Valera|De Valera, Sinéad]] (1927). ''Irish Fairy Stories'', London: MacMillan Children's Books. {{ISBN|9780330235044}} Retrieved 27 November 2017 . * [[Philip Dixon Hardy|Dixon Hardy, Phillip]]. (1837).''Legends, Tales, and Stories of Ireland'' Dublin: P.J. John Cumming, Retrieved from Harvard University Library via Archive.org [https://archive.org/details/legendstalesand00hardgoog 23 November 2017] * Frost, William Henry. (1900).''Fairies and Folk of Ireland'' New York: Charles Scribner's Sons, Retrieved from New York Public Library via Archive.org [https://archive.org/details/fairiesfolkofire00fros 6 November 2017] * [[Alfred Perceval Graves|Graves, Alfred Perceval]]. (1909).''The Irish Fairy Book'' London: T. Fisher Unwin, Retrieved from University of California Library via Archive.org [https://archive.org/details/irishfairybook00gravrich 22 November 2017] * [[Gerald Griffin|Griffin, Gerald]] (1842) ''Tales of the Jury-Room in Three Volumes. Vol.1'' London Maxwell and Co. Publishers Retrieved from University of Illinois Library via Archive.org [https://archive.org/details/talisqualisortal01grif 10 April 2018] * [[Gerald Griffin|Griffin, Gerald]] (1842) ''Tales of the Jury-Room in Three Volumes. Vol.2'' London Maxwell and Co. Publishers Retrieved from University of Illinois Library via Archive.org [https://archive.org/details/talisqualisortal02grif 10 April 2018] * [[Gerald Griffin|Griffin, Gerald]] (1842) ''Tales of the Jury-Room in Three Volumes. Vol.3'' London Maxwell and Co. Publishers Retrieved from University of Illinois Library via Archive.org [https://archive.org/details/talisqualisortal03grif 10 April 2018] * [[Gerald Griffin|Griffin, Gerald]] (1827) ''Tales of the Munster Festivals in Three Volumes. Vol.1'' London Saunders and Otley Retrieved from University of Illinois Library via Archive.org [https://archive.org/details/talesofmunsterfe01grif 10 April 2018] * [[Gerald Griffin|Griffin, Gerald]] (1827) ''Tales of the Munster Festivals in Three Volumes. Vol.2'' London Saunders and Otley Retrieved from University of Illinois Library via Archive.org [https://archive.org/details/talesofmunsterfe02grif 10 April 2018] * [[Gerald Griffin|Griffin, Gerald]] (1827) ''Tales of the Munster Festivals in Three Volumes. Vol.3'' London Saunders and Otley Retrieved from University of Illinois Library via Archive.org [https://archive.org/details/talesofmunsterfe03grif 10 April 2018] * [[Douglas Hyde|Hyde, Douglas]] (1890). ''Beside the Fire: A Collection of Irish Gaelic Folk Stories''. London: David Nutt Retrieved from National Library of Scotland via Archive.org [https://archive.org/details/besidefirecollec00hyde 9 November 2017] * [[Douglas Hyde|Hyde, Douglas]] (1896). ''Five Irish Stories: Translated from the Irish of the "Sgeuluidhe Gaodhalach"''. Dublin: Gill & Son Retrieved from University of California Library via Archive.org [https://archive.org/details/fiveirishstories00hydeiala 9 November 2017] * [[Douglas Hyde|Hyde, Douglas]] (1915). ''Legends of Saints and Sinners'' (Every Irishman's Library). London: T. Fisher Unwin Retrieved from University of Connecticut Library via Archive.org [https://archive.org/details/legendsofsaintss00hyde 9 November 2017] * [[Joseph Jacobs|Jacobs, Joseph]] (1892) ''Celtic Fairy Tales'' London : D. Nutt. [https://en.wikisource.org/wiki/Index:Celtic_Fairy_Tales.djvu Retrieved from Wikisource 17 October 2017] * [[Patrick Weston Joyce|Joyce, Patrick Weston]]. (1879).''Old Celtic Romances'' London: C. Kegan Paul and Co., Retrieved from Harvard University Library via Archive.org [https://archive.org/details/oldcelticromanc00joycgoog 22 November 2017] * [[Patrick Kennedy (folklorist)|Kennedy, Patrick]] (1866) ''Legendary Fictions of the Irish Celts'', London: MacMillan and Company Retrieved from National Library of Scotland via Archive.org [https://archive.org/details/legendaryfiction00kenn 15 November 2017] * [[Patrick Kennedy (folklorist)|Kennedy, Patrick]] (1870). ''Fireside Stories of Ireland'', London: M'Glashan and Gill and Patrick Kennedy. Retrieved from University of California Library via Archive.org [https://archive.org/details/firesidestorieso00kennrich 18 November 2017] * [[Benedict Kiely|Kiely, Benedict]] (2011). ''The Penguin Book of Irish Short Stories'' London: Penguin Books, {{ISBN|978-0-241-95545-1}}. Retrieved 27 November 2017 . (Traditional Irish story translated from "The Stories of Johnny Shemisin" (no Date), Ulster Council of the Gaelic League * [[Edmund Leamy|Leamy, Edmund]]. (1906).''Irish Fairy Tales'' Dublin: M.A. Gill & Son. Ltd, Retrieved from University of Toronto Library via Archive.org [https://archive.org/details/irishfairytales00leamuoft 6 November 2017] * [[Samuel Lover|Lover, Samuel]] (1831).''Legends and Stories of Ireland vol. 1'' Dublin: W.F. Wakeman, Retrieved from University of Pittsburgh Library via Archive.org [https://archive.org/details/legendsstories00love 6 November 2017] * [[Samuel Lover|Lover, Samuel]] (1831).''Legends and Stories of Ireland vol. 2'' London: Baldwin and Cradock, Retrieved from Oxford University Library via Archive.org [https://archive.org/details/legendsandstori02lovegoog 7 November 2017] * [[Ethna Carbery|MacManus, Anna (Ethna Carbery)]]. (1904).''In The Celtic Past'' New York: Funk and Wagnalls, Retrieved from University of California Library via Archive.org [https://archive.org/details/incelticpast00macm 22 November 2017] * [[Seumas MacManus|MacManus, Seumas]]. (1899).''In the Chimney Corners: Merry Tales of Irish Folk Lore'' New York: Doubleday and McClure Company, Retrieved from New York Public Library via Archive.org [https://archive.org/details/inchimneycorne00macm 24 November 2017] * [[Seumas MacManus|MacManus, Seumas]] (1900). ''Donegal Fairy Stories'' New York: Doubleday, Page & and Company, Retrieved from Harvard University Library via Archive.org [https://archive.org/details/donegalfairysto00macmgoog 22 November 2017] * McClintock, Letitia (1876). ''Folklore of the County Donegal'', ''[[Dublin University Magazine]]'' 88. Retrieved from National Library of Ireland on [http://sources.nli.ie/Record/PS_UR_101671 15 October 2017] * O'Faolain, Eileen (1954). ''Irish sagas and Folk Tales'' London: Oxford University Press. {{ISBN|0192741047}}; {{ISBN|978-0192741042}}. * [[Liam O'Flaherty|O'Flaherty, Liam]] (1927). ''The Fairy Goose and Two Other Stories'', London: Crosby Gaige. Retrieved [https://books.google.com/books?id=91oWAQAAMAAJ&q=The+Fairy+Goose+and+Two+Other+Stories&dq=The+Fairy+Goose+and+Two+Other+Stories&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPuYbIya3aAhUIvBQKHUMvDkgQ6AEIJjAA 27 November 2017] . * [[Michael Scott (Irish author)|Scott, Michael]] (1988) ''Green and Golden Tales: Irish Hero Tales'' Dublin: Sphere Books Limited {{ISBN|0-85342-868-9}}; {{ISBN|978-0-85342-868-8}} * [[Michael Scott (Irish author)|Scott, Michael]] (1989) ''Green and Golden Tales: Irish Animal Tales'' Dublin: Sphere Books Limited {{ISBN|0-85342-867-0}}; {{ISBN|978-0-85342-867-1}} * [[Michael Scott (Irish author)|Scott, Michael]] (1989). ''Irish Folk and Fairy Tales Omnibus''. London Sphere Books {{ISBN|0-7515-0886-1}}; {{ISBN|978-0-7515-0886-4}} * [[Michael Scott (Irish author)|Scott, Michael]] (1995) ''Magical Irish Folk Tales'' Dublin: Sphere Books Limited {{ISBN|1-85635-110-6}}; {{ISBN|978-1-85635-110-2}} * [[Michael Scott (Irish author)|Scott, Michael]] (1988). ''Green and Golden Tales: Irish Fairy Tales'', Dublin: Sphere Books Limited,{{ISBN|0-85342-866-2}}; {{ISBN|978-0-85342-866-4}}. * [[Sheridan Le Fanu|Sheridan Le Fanu, Joseph]], (February 5 1870) ''The Child That Went with the Fairies'' ''[[All the Year Round]]'' pp.228-233 Retrieved from Prelinger Library via Archive.org [https://archive.org/stream/allyearround03charrich#page/228/mode/2up 10 April 2018] Republished in [[Sheridan Le Fanu|Sheridan Le Fanu, Joseph]] (1923) ''Madam Crowl's Ghost and Other Tales of Mystery'' [[M. R. James|James, Montague Rhodes]] (ed.) London: George Bell & Sons, Retrieved from Project Gutenberg [https://gutenberg.ca/ebooks/lefanu-crowl/lefanu-crowl-00-h.html#twelve 10 April 2018] * [[James Stephens (author)|Stephens, James]] (1920) ''[[Irish Fairy Tales]]''. London, MacMillan & Company, Retrieved from Project Gutenberg [http://www.gutenberg.org/files/2892/2892-h/2892-h.htm 5 November 2017] * [[Jane Wilde|Wilde, Lady Francesca Speranza]] (1888).''Ancient Legends, Mystic Charms, and Superstitions of Ireland'' London: Ward and Downey, Retrieved from Cornell University Library via Archive.org [https://archive.org/details/cu31924074445770 5 November 2017] * [[W. B. Yeats|Yeats, William Butler]]. (1888).''Fairy and Folk Tales of the Irish Peasantry'' London: Walter Scott, Retrieved from University of Toronto Library via Archive.org [https://archive.org/details/fairyfolktalesof00yeatuoft 20 November 2017] * [[W. B. Yeats|Yeats, William Butler]]. (1888).''Irish Fairy Tales'' London: T. Fisher Unwin, Retrieved from University of California Library via Archive.org [https://archive.org/details/fairytalesirish00yeatrich 20 November 2017] * [[Ella Young|Young, Ella]]. (1910).''Celtic Wonder Tales Book'' Dublin: Maunsel & Company LTD, Retrieved from University of California Library via Archive.org [https://archive.org/details/celticwondertale00younrich 22 November 2017] ==Tagairtí== {{reflist}} {{Scéalta miotaseolaíochta}} {{DEFAULTSORT:Aos Si}} [[Category:Aos Sí]] [[Catagóir:An tOsnádúr]] [[Catagóir:Miotaseolaíocht na nGael]] [[Category:Tuatha Dé Danann|*]] [[Catagóir:Béaloideas]] [[Catagóir:Béaloideas na hÉireann]] [[Catagóir:Creideamh]] [[Catagóir:Creideamh in Éirinn]] [[Catagóir:Reiligiúin Paindiacha]] 2oobd96ik94nq3zrxahswpwgrg41uij 0 90850 1086425 1064435 2022-08-23T02:34:12Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Glanadh}} {{teideal iodálach}} {{WD Bosca Sonraí Amhrán}} Is amhrán é '''"Wonderwall"''' ó an banna rac [[Sasana|sasanach]] [[Oasis]] agus an ceathrú singil óna dára albam [[(What's the Story) Morning Glory?]] (araon 1995). Cheírnín an banna an amhrán ag Stiúdio Pairccairraig, Monmouthshire, [[an Bhreatain Bheag]] as Bealtaine 1995. Scríobh Príomhgíotairaí agus cumadóir amhrán ó Oasis, [[Noel Gallagher]], an amhrán (agus gach amhrán eile ar an albam). Dé réir Gallagher, tá an amhrán faoi "cara cumtha sin é ag dul go sábhái túsa ó do fein" (Ach, dúirt sé sin bhí an amhrán faoi a cáilín ag an t-am, Meg Matthews; Fuair siad pósta agus briste siad suas as 2001, dúirt sé ansin bhi an amhrán faoi cara cumtha). Tá a deirthair agus príomhamhránaí [[Liam Gallagher]] ar na fonnadóireachtá sa amhráin, le Noel ar giotár acústeach, dordgíotar, Pianó (agus, as cúpla leagan beo, an giotár eléctreácht), , Alan White ar drumaí agus giotáraí rithím [[Paul "Bonehead" Arthurs]] ar giotár acústeach agus Mellotron (bhí an "dordveidhil" sa amhrán Mellotron i ndáiríre). In ainneoin an tóir ó an amhrán, Ní raibh é abálta teim go #1, ag stopadh ag #2 ar na cairteacha [[An Bhriotáin|Briotanach]] (ach, ag an t-am céann, bhí an cúig singil ó "Morning Glory", "[[Don't look back in Anger]]" ag #1 ar na cairteach.) As [[An Astráil|Aústráil]] agus an [[An Nua-Shéalainn|Nua-Shéalainn]], Bhain se #1. == Liosta Rian == Gach amhrán scríofa ag Noel Gallagher, ach ait aiteanna {| class="wikitable" ! colspan="3" |Singlí R.A |- !Ui. !Tidéal !Fád |- |1. |"Wonderwall" |4:18 |- |2. |"Round Are Way" |5:42 |- |3. |"The Swamp Song" |4:19 |- |4. |"The Masterplan" |5:23 |- | colspan="2" |'''Fád Singlí''' |'''19:52''' |} {| class="wikitable" ! colspan="3" |Singlí S.A.M |- !Ui<abbr>.</abbr> !Title !Fád |- |1. |"Wonderwall" |4:14 |- |2. |"Round Are Way" |5:41 |- |3. |"Talk Tonight" |4:11 |- |4. |"Rockin' Chair" |4:33 |- |5. |"I Am the Walrus (Beo Teachchat Glaschú, Meitneamh 1994)" (Scriofá ag Lennon–McCartney) |8:14 |- | colspan="2" |'''Fád Singlí''' |'''26:53''' |} = Pearseanrá = *[[Liam Gallagher]]- Fonnadoireachta, tamborín *[[Noel Gallagher]] - Gíotar acústach is leictreacht, dord, Pianó,. *[[Paul "Bonehead" Arthurs]]- Giotar acústach, Mellotrón (dordvidéal) * Alan White- Drumaí (Ní raibh Dordgíotarí Oasis [[Paul "Guigsy" McGuigan|Paul "Guigsy" McGuigans]] sáite sa amhrán) == Tagairtí == {{Reflist}} == Naisc sheachtracha == {{Síolta ceol}} [[Catagóir:Oasis]] ro8h0pcor7pet8ikcvibhufwr9n10h7 2 90902 1086032 1085927 2022-08-22T18:02:49Z Marcas.oduinn 33120 wikitext text/x-wiki __NOINDEX__ __NOTOC__ [ [[Úsáideoir:Marcas.oduinn/Tionscadal|Tionscadal]] ] Ag líonadh na mbearnaí: * [[Cú Connacht Ua Dálaigh]], [[Gillamaire Ua Conallta]], [[Tadhg Ua Dálaigh]], [[Máel Íosa Ua Dálaigh]], [[Giolla Ernain Ó Martain]], [[Máine Tethbae]], [[Uí Laoghaire]], [[Uí Dhálaigh]]-, [[Dáithí Ó Coimín]]=[[Dáithí Coimín]], [[Edward Gwynn]], [[Gearóid Mac Niocaill]], [[Margaret Dobbs]], [[Peter Berresford Ellis]], [[Marie-Louise Sjoestedt]], [[Pól Breathnach]]-, [[Kenneth Nicholls]], [[Patrick Weston Joyce]], [[Robert Dwyer Joyce]]-, [[Donncha Ó Cróinín]], [[Dáibhí Ó Cróinín]], [[Trevor Joyce]]-, [[Muireann Ní Bhrolcháin]], [[Meidhbhín Ní Úrdail]], [[Liosta de lámhscríbhinní Éireannacha]], [[Saltair Chaimín]], [[Leabhar Dhèir]]=[[Leabhar Dhéir]], [[Revue Celtique]]=[[Études Celtiques]], [[Uí Fergusa]]=[[Uí Fhearghasa]], [[Aedh Ua Conchobair]]=[[Aodh Ó Conchúir]]- mac Cathail Chrobhdheirg, [[Aedh mac Ruaidri Ua Conchobair]]=[[Aodh mac Ruairí Ó Conchúir]], [[Altram Tige Dá Medar]], [[Éadbhard Ó Raghallaigh]], [[Gormflaith ingen Murchada]]=[[Gormlaith ní Mhurchadha]], Miotaseolaíocht na nGael (tuilleadh), [[Nodens]]-, [[Lugus]]-, [[Taranis]]-, [[Ogmios]]-, [[Catubodua]]-, [[Brigantia]]- # [[Lámhscríbhinn dhathmhaisithe]]- #* [[Leabhar Soiscéal]]- # [[Miotaseolaíocht na gCeilteach]] # [[Ildiachas Ceilteach]]-=[[???]] # [[Ceiltibéaraigh]]- # [[Miotaseolaíocht Chantabrach]]- # [[Ceiltigh na nOileán]]- # [[Ceiltis na nOileán]]- # [[Ceiltis na Mór-Roinne]]- # [[Na Briotanaigh Cheilteacha]]- # [[Miotaseolaíocht na mBreatnach]]- # [[Ábhar na Breataine]]- # [[Niskai]] # [[Triscéil]]- #* [[Nora Kershaw Chadwick]]- # [[Léann Ceilteach]]- # [[Náisiúin Cheilteacha]]- # [[Peritia]] * [[:Catagóir:Lámhscríbhinní Éireannacha]] * [[:Catagóir:Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise]] {{Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise}} Agus na bearnaí thuas líonta agam, beidh tionscadal nua agam (bliain 5): [[Téamh domhanda]] r1hsyjuywdzkx6sfi7z8yvzp69z9x9u 1086517 1086032 2022-08-23T03:34:39Z Marcas.oduinn 33120 wikitext text/x-wiki __NOINDEX__ __NOTOC__ [ [[Úsáideoir:Marcas.oduinn/Tionscadal|Tionscadal]] ] Ag líonadh na mbearnaí: * [[Cú Connacht Ua Dálaigh]], [[Gillamaire Ua Conallta]], [[Tadhg Ua Dálaigh]], [[Máel Íosa Ua Dálaigh]], [[Giolla Ernain Ó Martain]], [[Máine Tethbae]], [[Uí Laoghaire]], [[Uí Dhálaigh]]-, [[Dáithí Ó Coimín]]=[[Dáithí Coimín]], [[Edward Gwynn]], [[Gearóid Mac Niocaill]], [[Margaret Dobbs]], [[Peter Berresford Ellis]], [[Marie-Louise Sjoestedt]], [[Pól Breathnach]]-, [[Kenneth Nicholls]], [[Patrick Weston Joyce]], [[Robert Dwyer Joyce]]-, [[Donncha Ó Cróinín]], [[Dáibhí Ó Cróinín]], [[Trevor Joyce]]-, [[Muireann Ní Bhrolcháin]], [[Meidhbhín Ní Úrdail]], [[Liosta de lámhscríbhinní Éireannacha]], [[Saltair Chaimín]], [[Leabhar Dhèir]]=[[Leabhar Dhéir]], [[Revue Celtique]]=[[Études Celtiques]], [[Uí Fergusa]]=[[Uí Fhearghasa]], [[Aedh Ua Conchobair]]=[[Aodh Ó Conchúir]]- mac Cathail Chrobhdheirg, [[Aedh mac Ruaidri Ua Conchobair]]=[[Aodh mac Ruairí Ó Conchúir]], [[Altram Tige Dá Medar]], [[Éadbhard Ó Raghallaigh]], [[Gormflaith ingen Murchada]]=[[Gormlaith ní Mhurchadha]], Miotaseolaíocht na nGael (tuilleadh), [[Nodens]]-, [[Lugus]]-, [[Taranis]]-, [[Ogmios]]-, [[Catubodua]]-, [[Brigantia]]- # [[Lámhscríbhinn dhathmhaisithe]]- #* [[Leabhar Soiscéal]]- # [[Miotaseolaíocht na gCeilteach]] # [[Ildiachas Ceilteach]]-=[[???]] # [[Ceiltibéaraigh]]- # [[Miotaseolaíocht Chantabrach]]- # [[Ceiltigh na nOileán]]- # [[Ceiltis na nOileán]]- # [[Ceiltis na Mór-Roinne]]- # [[Na Briotanaigh Cheilteacha]]- # [[Miotaseolaíocht na mBreatnach]]- # [[Ábhar na Breataine]]- # [[Niskai]] # [[Triscéil]]- #* [[Nora Kershaw Chadwick]]- # [[Léann Ceilteach]]- # [[Náisiúin Cheilteacha]]- # [[Peritia]] # [[Teangacha Briotainice]]- # [[Briotainic]]- Coiteanta * [[:Catagóir:Lámhscríbhinní Éireannacha]] * [[:Catagóir:Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise]] {{Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise}} Agus na bearnaí thuas líonta agam, beidh tionscadal nua agam (bliain 5): [[Téamh domhanda]] m6pvith8ifny4byzxj6i7vh1zizyj98 1086644 1086517 2022-08-23T11:50:18Z Marcas.oduinn 33120 wikitext text/x-wiki __NOINDEX__ __NOTOC__ [ [[Úsáideoir:Marcas.oduinn/Tionscadal|Tionscadal]] ] Ag líonadh na mbearnaí: * [[Cú Connacht Ua Dálaigh]], [[Gillamaire Ua Conallta]], [[Tadhg Ua Dálaigh]], [[Máel Íosa Ua Dálaigh]], [[Giolla Ernain Ó Martain]], [[Máine Tethbae]], [[Uí Laoghaire]], [[Uí Dhálaigh]]-, [[Dáithí Ó Coimín]]=[[Dáithí Coimín]], [[Edward Gwynn]], [[Gearóid Mac Niocaill]], [[Margaret Dobbs]], [[Peter Berresford Ellis]], [[Marie-Louise Sjoestedt]], [[Pól Breathnach]]-, [[Kenneth Nicholls]], [[Patrick Weston Joyce]], [[Robert Dwyer Joyce]]-, [[Donncha Ó Cróinín]], [[Dáibhí Ó Cróinín]], [[Trevor Joyce]]-, [[Muireann Ní Bhrolcháin]], [[Meidhbhín Ní Úrdail]], [[Liosta de lámhscríbhinní Éireannacha]], [[Saltair Chaimín]], [[Leabhar Dhèir]]=[[Leabhar Dhéir]], [[Revue Celtique]]=[[Études Celtiques]], [[Uí Fergusa]]=[[Uí Fhearghasa]], [[Aedh Ua Conchobair]]=[[Aodh Ó Conchúir]]- mac Cathail Chrobhdheirg, [[Aedh mac Ruaidri Ua Conchobair]]=[[Aodh mac Ruairí Ó Conchúir]], [[Altram Tige Dá Medar]], [[Éadbhard Ó Raghallaigh]], [[Gormflaith ingen Murchada]]=[[Gormlaith ní Mhurchadha]], Miotaseolaíocht na nGael (tuilleadh), [[Nodens]]-, [[Lugus]]-, [[Taranis]]-, [[Ogmios]]-, [[Catubodua]]-, [[Brigantia]]- # [[Lámhscríbhinn dhathmhaisithe]]- #* [[Leabhar Soiscéal]]- # [[Miotaseolaíocht na gCeilteach]] # [[Ildiachas Ceilteach]]-=[[???]] # [[Ceiltibéaraigh]]- # [[Miotaseolaíocht Chantabrach]]- # [[Ceiltigh na nOileán]]- # [[Ceiltis na nOileán]]- # [[Ceiltis na Mór-Roinne]]- # [[Na Briotanaigh Cheilteacha]]- # [[Miotaseolaíocht na mBreatnach]]- #* [[Ábhar na Breataine]]- # [[Niskai]] # [[Triscéil]]- #* [[Nora Kershaw Chadwick]]- # [[Léann Ceilteach]]- # [[Náisiúin Cheilteacha]]- # [[Peritia]] # [[Teangacha Briotainice]]- # [[Briotainic]]- Coiteanta * [[:Catagóir:Lámhscríbhinní Éireannacha]] * [[:Catagóir:Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise]] {{Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise}} Agus na bearnaí thuas líonta agam, beidh tionscadal nua agam (bliain 5): [[Téamh domhanda]] 3xgkzlzc5f4stkdk6qs9upfmnhqh5j4 0 90905 1086456 1045311 2022-08-23T02:49:05Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Leabhar}} {{teideal iodálach}} Is [[úrscéal]] é '''''10 minutes and 38 seconds in this strange world''''' leis an údar clúiteach [[Elif Shafak]]. Is de bhunús na [[An Tuirc|Tuirce]] í ach scríobhadh an leabhar seo i mBéarla. Is scéal é faoi striapach in Istanbul tar éis a bás foiréigineach agus fós 10 nóiméad agus 38 soicind aici le smaoineamh siar ar a saol, sula stadann a hinchinn. Sa chéad leath den scéal breathnaíonn sí siar ar eachtraí áirithe i rith a saol ó lá a breithe ar aghaidh. I rith a saol gearr, faigheann sí bás in aois 43 bliana di, déanann sí dlúthchairdeas le cúigear daoine idir fir agus mná. Sa chuid seo den úrscéal tugann sí an-léargas dúinn ar shochaí an Tuirc agus an míchothromaíocht agus mí-úsáid a dhéantar ar daoine gan cumhacht tríd an comhras bunaithe ag agus ar sonn lucht an rachmais go háirithe na bfhear. Is tráchtas polatiúil agus feimineach é an leabhar seo. Tar éis bás Leila sa dara leath den leabhar déanann a cáirde í a athadhlachadh agus déanann siad chuile iarracht a hoidhreacht a choinneál beo. Moladh an leabhar seo do ghearrliosta an [[Duais Booker]] [[2019]]. [[Catagóir:Úrscéalta]] <br /> njqk6wjk5kq4qhwhsvpyyuqbdlbgk2e 0 91046 1086482 946536 2022-08-23T02:56:38Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Is oileán miotasach é '''Uí Bhreasail''' (aitheanta as Béarla mar '''Hy-Brasil''' nó roinnt leaganacha eile<ref>Hy Brasil, Hy Breasil, Hy Breasail, Hy Breasal, Hy Brazil, I-Brasil</ref>), suite a dúradh i lár an Aigéin Atlantaigh ó thaobh thiar d'Éirinn.<ref>Chisholm, Hugh, eag. (1911). "Brazil, or Brasil", Encyclopædia Britannica, Iml. 4 (11th eag.). Cambridge University Press, lch. 438</ref> De réir [[miotaseolaíocht na nGael|miotais na nGael]], bhíodh sé faoi bhrat ceo seachas lá amháin re seacht mbliana, nuair a bhíodh sé sofheicthe ach dobhainte. [[Íomhá:Ortelius 1572 Ireland Map.jpg|mion|280px|Uí Bhreasail (fad ar chlé) léirithe in aice le hÉirinn ar léarscáil le h[[Abraham Ortelius]] (1572)]] ==Sanasaíocht== Is doiléir í sanasaíocht an ainm ''Breasal'' anseo. De réir béaloideas Gaelach, deirtear go bhfuil sé ainmnithe as muintir ''Uí Breasail'', clann ársa i n-oirthuaisceart na hÉireann. As SeanGhaeilge, áfach, is féidir na focail a leanas a aithint ann: ''Í'': inis, oileán<ref>[http://dil.ie/26894 1 Í] ar eDIL, inis</ref>; agus ''bres'': áilleacht, luach, mór, cruthach.<ref>[http://dil.ie/6736 1 bres (d)], áilleacht, luach; [http://dil.ie/6737 2 bres], mór, cruthach; ar eDIL</ref><ref name=etymology>{{ cite book| chapter = Hy Brasil | title = A Dictionary of Celtic Mythology | first = James | last = McKillop | publisher = Oxford University Press | year = 1998 | }}</ref> In ainneoin an cosúlacht, níl nasc ar bith idir an tír [[An Bhrasaíl|Brasaíl]] agus an oileán miotasach.<!--The South American country was at first named [[Ilha de Vera Cruz]] (''Island of the True Cross'') and later [[Terra de Santa Cruz]] (''Land of the Holy Cross'') by the Portuguese navigators who arrived there. After some decades, it started to be called "Brazil" (Brasil, in Portuguese) due to the exploitation of native [[Caesalpinia echinata|brazilwood]], at that time the only export of the land. In [[Portuguese language|Portuguese]], brazilwood is called ''pau-brasil'', with the word ''brasil''--> Tá an tír ainmnithe as an grcann dúchais Breasaíleach, ar a dtugtar an sanas "dearg mar aibhleog", fréamhaith ón [[Laidin]] ''brasa'' ("aibhleog") agus an réamh-mhír ''&#8209;il'' (ó ''&#8209;iculum'' nó ''&#8209;ilium'').<ref>[http://www.cnrtl.fr/etymologie/brésil CNRTL] – Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales</ref><ref>[http://michaelis.uol.com.br/moderno/portugues/index.php?lingua=portugues-portugues&palavra=brasil Michaelis] – Moderno Dicionário da Língua Portuguesa</ref> ==Léarscáileanna== Siar chomh fada le 1325, d'aithin cairt mhuirí oileán darb ainm ''Bracile'' ó thaoibh thiar d'Éirinn san Aigéan Atlantach, 'sé sin, i g[[cairt phortalach]] le h[[Angelino Dulcert]]. Níos deireanaí, bhí sé ar léarscáil Veinéiseach (1436) le h[[Andrea Bianco]] mar ''Insula de Brasil'', taobh le hoileán níos mó de shraith oileán san Atlantach. D'aithníodh seo ar feadh tréimhse le [[Terceira Island|Terceira]] sna [[na hAsóir|hAsóir]]. I g[[cairt Chatalóinise]] thart ar 1480, aithnítear dhá oileán 'Illa de Brasil', ceann amháin ó thaobh thiartheas d'Éirinn (suíomh na háite miotasaí, mar dhea) agus ceann eile ó thaobh theas den "Illa verde" nó [[An Ghraonlainn]]. Léiríodh ar léarscáileanna gur chiorclach é an t-oileán, go minic le [[caolas]] nó abhainn lárnach ag síneadh soir-siar trasna a thrastomhais. <gallery> Íomhá:El mar Mediterráneo en el Atlas catalán de Cresques Abraham.jpg|Atlas Catalóinise ó 1375 Íomhá:Piri Reis map of Europe and the Mediterranean Sea.jpg|Léarscáil na hEorpa agus na Meánmhara le [[Piri Reis]] ó 1513 Íomhá:Europe map ca1570.jpg|Léarscáil na hEorpa ó 1570 Íomhá:Abraham Ortelius Map of Europe.jpg|Léarscáil na hEorpa le h[[Abraham Ortelius]] ó 1595 Íomhá:1595 Europa Mercator.jpg|Léarscáil le [[Gerardus Mercator]] ó 1595 </gallery> ==Ag lorg an oileáin== Chuaigh loingis amach ó Bhriostó sna blianta 1480 agus 1481 ar lorg an oileáin. Go gairid tar éis teachta abhaile [[John Cabot]] in diaidh a loingis féin sa bhliain 1497, scríobh [[Pedro de Ayala]] gur aimsíodh cheanna an tír a d'ath-aimsigh Cabot ag "na fir as Briostó a d'aimsigh Breasail".<ref>Seaver, K.A. (1995) ''The Frozen Echo'', Stanford University Press, lch. 212 {{ISBN|0-8047-3161-6}}</ref> Sa bhliain 1674, mhaígh 'Captain John Nisbet' go bhfaca sé an t-oileán ar turas ón Fhrainc go hÉirinn, agus dúirt sé go raibh ann coiníní dubha móra agus draíodóir a bhí ina haonar i gcaisleán cloiche. Ba chumadóireacht iad áfach an carachtar agus an scéal leis an údar Éireannach, [[Richard Head]].<ref> Barbara Freitag, ''[https://books.google.co.uk/books?id=EU8jAAAAQBAJ&pg=PA62&lpg=PA62&dq=John+Nisbet+hy-brasil&source=bl&ots=jT9XGbY3rM&sig=DPhcYsM7vOTmhrpwIbjq5MKX0N8&hl=en&sa=X&ei=83ZwVdf5JKH4ygOvnIDoBg&ved=0CFUQ6AEwCDgK#v=snippet&q=Richard%20Head&f=false Hy Brasil: The Metamorphosis of an Island]'', Rodopi, 2013.</ref> Deir [[Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh]] linn ina ''A Chorographical Description of West or H-Iar(sic) Connaught'' (1684): "Tá anois ar marthain [[Murrogh Ó Laoí]], a shamlaíonn go raibh sé féin ar oileán Uí Bhreasail le dhá lá, agus go bhfaca sé uaidh [[Oileáin Árann]], Gólam (gar de [[Leitir Mealláin]]), cnoc [[Iorras Beag|Iorrais Bhig]] agus áiteanna eile ar an tír thiar a raibh aithne aige orthu."<ref>As Béarla: "There is now living Murrough O'Ley, who imagines he was personally on O'Brasil for two days, and saw out of it the isles of Aran, Golamhead (by Letter Mullen), Iorrasbeghill, and other places of the west continent he was acquainted with."</ref> Rinneadh nasc fosta issue Oileáin Uí Bhreasail agus an [[Banc Porcupine]], scairbh san Aigéan Atlantach tuairim is 200 km siar ó Éirinn <ref>{{ cite journal | last = Velasco | first = Francisco | author2 = Jorge Landa | author3 = Joaquín Barrado | author4 = Marian Blanco | title = Distribution, abundance, and growth of anglerfish (Lophius piscatorius) on the Porcupine Bank (west of Ireland) | journal = ICES Journal of Marine Science | year = 2008 | volume = 65 | issue = 7 | pages = 1316 | doi = 10.1093/icesjms/fsn130 | url = http://icesjms.oxfordjournals.org/content/65/7/1316.full | accessdate = 18 November 2010 }}</ref> agus aimsithe sa bhliain 1862. Chomh luath is an bhliain 1870, léitear páipéar ag ''Geological Society of Ireland'' ag moladh na sainaitheanta seo.<ref>{{ cite book | last = Winsor | first = Justin | title = Narrative and critical history of America (Volume 01) | year = 1889 | publisher = Houghton, Mifflin and Company | url = https://archive.org/stream/narrcrithistamerica01winsrich/narrcrithistamerica01winsrich_djvu.txt | page = 51 }}</ref> Ó shin i leith, chonacthas an moladh in eagrán sa bhliain 1883 de ''[[Notes and Queries]]''<ref>{{ cite journal | last = Frazer | first = W. | journal = [[Notes and Queries]] | volume = s6-VIII | title = O'Brazile or Hy Brazile | issue = 207 | page = 475 | date= December 1883 | url = https://books.google.com/?id=sc7fAAAAMAAJ&dq=brasil+%22porcupine+bank&q=porcupine+bank#search_anchor | doi = 10.1093/nq/s6-VIII.207.475a }}</ref> agus i roinnt fiosrúchán den 20ú haois, san áireamh ar na mallaibh an saothar ''Underworld: The Mysterious Origins of Civilization'' le [[Graham Hancock]]. ==Cultúr na nDaoine== De bharr cosúlacht na n-ainmneacha, glaoitear "Hy Brasil" ar [[Meiriceá Theas|Mheiriceá Theas]] sa saincheadúnas ficsean eolaíochta ''[[Warhammer 40,000]]'' ([[:en:Warhammer 40,000|en]]). Sa ''[[Lyonesse Trilogy]]'' le [[Jack Vance]], is 'Hybras' é ainm an oileáin is mó desna ''Elder Isles''. Insítear i mbrollach an chéad leabhair gurb é seo bunús an ainm 'Hy-Brasil'. Sa scannán ''[[Erik the Viking]]'', bhí ar na carachtair dul ar turas go dtí oileán Uí Bhreasail chun corn draíochta a fháil. ==Féach freisin== * [[Tech Duinn]], oileán miotasach ó thaobh thiar d'Éirinn, a théann anamacha ann tar éis báis. * [[Great Ireland]], oileán mar an gcéanna ó thaobh thiar d'Éirinn, a deirtear go raibh tionchar ag a mhiotas ar na Lochlannaigh. ==Foinsí== * {{cite book | last = Freitag | first = Barbara | title = Hy Brasil: the metamorphosis of an island: from cartographic error to Celtic Elysium | publisher=Rodopi | location = Amsterdam | year = 2013 |isbn=9789042036413}} * {{cite journal|last=Sean Lynch|title=Preliminary Sketches for the Reappearance of HyBrazil|journal=Utopian Studies|date=2010|volume=21|issue=1|pages=5–15|doi=10.1353/utp.0.0003}} ==Tagairtí== {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Uí Bhreasil}} [[Catagóir:Miotaseolaíocht na nGael]] tu4u4ygj08n54d45d5n8tbbmxyewqz5 0 91360 1086415 1061258 2022-08-23T02:32:58Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Aftermath of the Jolo Cathedral bombings.jpg|deas|250px|mion|Ardeaglais Jolo i ndiaidh na buamála]] Phléasc dhá [[Buama|bhuama]] ar an [[27 Eanáir]] [[2019]] san [[ardeaglais]] Chaitliceach in Jolo, Sulu, s[[na hOileáin Fhilipíneacha]], mar atá Eaglais Muire Mháthair Sliabh Chairmeil. Maraíodh fiche agus gortaíodh 102 duine eile.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2019/01/27/world/asia/philippines-jolo-cathedral-bombing.html|teideal=Philippines Cathedral Bombing Kills 20|údar=Jason Gutierrez|dáta=2019-01-27|language=en-US|work=The New York Times|dátarochtana=2019-12-22}}</ref> Dúirt an [[Stát Ioslamach]] gurbh iad a bhí freagrach. == Tagairtí == {{reflist}}{{síol}} {{DEFAULTSORT:Buamail Ardeaglais Jolo na bliana 2019}} [[Catagóir:Eachtraí sceimhlitheoireachta Ioslamacha]] [[Catagóir:Na hOileáin Fhilipíneacha]] [[Catagóir:Stát Ioslamach]] e9pf2b8pjx0toldff1oostucmkmrog7 0 91363 1086597 950494 2022-08-23T05:55:21Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} Cogadh a throid as [[1 Bealtaine]] [[2000]] go dtí [[15 Aibreán]] [[2009]] [[an Rúis]] agus [[an tSeisnia]] ab ea '''an Dara Cogadh an tSeisnia'''. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Dara Cogadh an tSeisnia}} [[Catagóir:Stair na Rúise]] [[Catagóir:An tSeisnia]] [[Catagóir:Cogaí]] kf8ulug8uct443uwsv6noidlzu6k4ek 0 91364 1086593 950495 2022-08-23T05:53:15Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:Philippines_Christian-Muslim_Division_Map_(by_majority).png|deas|250px|thumb|Coimhlint Moro]] Ceannairc a throid as [[1969]] go dtí [[2019]] a tharla i [[Mindanao]] ab ea '''Coimhlint Moro'''. {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Coimhlint Moro}} [[Catagóir:Na hOileáin Fhilipíneacha]] [[Catagóir:Cogaí]] ohanceyvx7xjj1p6j5df18kn5tlkiza 0 91602 1086504 1029547 2022-08-23T03:01:54Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Is oileán í Éire atá suite amuigh ó chósta iarthuaisceart mhórthír na hEorpa, siar ón mBreatain Mhór, in oirthear an Aigéin Atlantaigh thuaidh. Seachas sin, b'fhéidir gur ceann de na hailt seo a leanas atá á lorg agat: == Polaitíthe atá lonnaithe in Éirinn faoi láthair== * Éire, ([[An Béarla|Béarla]]:''Ireland''), ainm an oileáin atá suite amuigh ó chósta iarthuaisceart mhórthír na hEorpa, siar ón m[[An Bhreatain Mhór|Breatain Mhór]], in oirthear an [[An tAigéan Atlantach|Aigéin Atlantaigh]] thuaidh. Tá 32 chontae in [[Éire|oileán na hÉirinn]]. * Éire ([[An Béarla|Béarla]]: ''Ireland''), [[Stát (polaití)|stát]] ceannasach ar oileán na hÉireann, a dealaíodh ón gcuid eile den [[Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann|Ríocht Aontaithe]] nuair a tháinig an [[Conradh Angla-Éireannach]] i bhfeidhm sa bhliain 1922. Tá an stát comhdhéanta de 26 chontae d'[[Éire|oileán na hÉireann]]. * Tuaisceart Éireann ([[An Béarla|Béarla]]: ''Northern Ireland''), limistéar [[Dílárú|déabhlóidithe]] atá ina chuid den [[Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann|Ríocht Aontaithe]]. Tá an limistéar comhdhéanta de 6 chontae [[Éire|d'oileán na hÉireann]]. == Miotas == * [[Éire (bandia)]], pearsa mhór i [[Miotaseolaíocht na nGael|miotas na nGael]] == Stair == * [[Ríocht na hÉireann]], stát a bhí ar an oileán thuasluaite, nó ar chuid de, sna [[16ú haois|16ú]], [[17ú haois|17ú]] agus [[18ú haois|18ú haoiseanna]] * [[Cónaidhm Chill Chainnigh]], riar poilitíochta a bhí ar an oileán thuasluaite, a mhair 1642–1652 * Éire Óg, gluaiseacht phoilitiúil, chulturtha, agus sóisialta ar an oileán thuasluaite sa [[19ú haois]] == Áiteanna Eile == * [[Éire Nua]], oileán agus cúige de chuid na [[Nua-Ghuine Phapua]] san [[An Aigéine|Aigéine]] * Oileán Éireann, an oileán is faide thiar thuaidh de chuid [[Beirmiúda|Bheirmiúda]] * Tá sráidbhailte nó comhphobail ainmnithe i ndiaidh na hÉireann sna háiteanna seo a leanas: ** [[Alba Nuadh|Alba Nua]] i g[[Ceanada]] ** [[Bedfordshire|Sír Bedford]] [[Sasana|Shasana]] ** [[Indiana]], [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|SAM]] ** [[Virginia Thiar]] == Féach Freisin == * [[Stair na hÉireann]] * [[Ard-Rí na hÉireann]] {{idirdhealú}} je91op96s48okhzge85civ03lmtq2e0 0 91849 1086389 1062740 2022-08-23T02:26:40Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Suaitheantas DCU.jpg|clé|mion|Suaiteantas CLG DCU]] Cumann <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Tuarascáil C.L.G.|url=http://dx.doi.org/10.2307/20553283|journal=Comhar|date=1972|issn=0010-2369|pages=7|volume=31|issue=9|doi=10.2307/20553283|author=Blánaid Ní Annracháin, Cumann Lúithchleas Gael.}}</ref>Luth Chleas Gael Ollscoil Chathair [[Baile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]]- Seo é an ainm ag an cumann [[Cumann Lúthchleas Gael|GAA]] i [[Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath|DCU]]. Idir na dhá champais, DCU Glasnevin <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Glasnevin|url=http://worldcat.org/oclc/890144570|oclc=890144570|author=Curtis, Maurice, compiler.}}</ref>agus [[Coláiste Naomh Padraig, Contae an Chabháin|Coláiste Naomh Pádraig]], tá go leor foireann ann idir fear agus mná, idir peil Gaeilic<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Peil: a coaching booklet on the individual skills of Gaelic football.|url=http://worldcat.org/oclc/41272387|date=[1969]|oclc=41272387|author=McDonnell, T. E.}}</ref>, Camógaíocht agus liathróid láimhe. Imríonn na foireannn sin i a lán comórtais difriúil, mar shampla; An Corn Sigerson, An Corn O’Byrne, An Corn Fitzgibbon, An Corn O’Connor agus An Corn Ashbourne. Anois tá Coláiste [[Naomh Pádraig]] ag imirt leis DCU mar foireann amháin. Tá páirc Peil an ag an campais [[Droim Conrach]] agus freisin is iomraca páirceanna ann suas ag an príomh campais spóirt i Glas Naíon. Fresin suas i coláiste Glas Naoíon tá páirc astroturf an agus freisin ionad aclaíochta. Tá na Páirceanna seo ar sráid Baile Munna. Is é ‘Bank Of Ireland’<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Central Bank of Ireland. Quarterly bulletin.|url=http://worldcat.org/oclc/1101257809|publisher=Central Bank of Ireland|date=[2008]-|oclc=1101257809|author=Central Bank of Ireland (1943-2003)}}</ref> an príomhurraitheoir leis Cumann Luth Chleas Gael i DCU, agus faigh an roinn GAA a lán maoiniú as ‘Bank Of Ireland’. Is móran leis coláiste Naomh Pádraig a bhfuil an teanga gaeilge níos  mór le rá. {| class="toccolours" style="float: right; clear: right; margin: 0 0 0.5em 1em;" width="285" |+ style="margin-left: inherit; font-size: medium;" |' |'''Contae''' |Baile Átha Cliath |- style="vertical-align: top;" |'''Dathanna:'''||{{{dathanna| }}} |- style="vertical-align: top;" |'''Páirc:'''||Sráid Baile Munna |- style="vertical-align: top;" |'''Campais''' |Coláiste Naomh Pádraig agus Naomh Clár |- | class="toccolours" style="padding: 0; background: #ffffff; text-align: center;" | '''Uachtaráin DCU''' |Brian MacCraith |} == Peil na bhFear == Imir na foireann bhfear i comórtais difriúil, ag brath ar a cuid grád no leibhéal. Na príomh corn a raibh agus a bhfuil na foireann na bhfear ag imirt i na, an Corn Sigerson agus an Corn O’Byrne. Anois imríonn an foireann sinsearach i Corn Sigerson gach bhliain. Ar ais sa bhliain 2006 bhuaigh DCU an cluiche gceannais i corn Sigerson agus bhí sé sin an céad tideál leis an coláiste. Ag an foireann sinn bhí a lán imreoirí suntasach ann, imreoirí a imirt leis a contae féin. Imreoirí mar; Conor Mortimer, Declan Lally, Seánie Johnston, [[Stiofán Cluxton|Stephen Cluxton]] agus Bryan Cullen. Bhuaigh siad an cluiche sin in aghaidh leis ollscoil Queens ás Béal Feirste<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Belfast|url=http://worldcat.org/oclc/42761893|publisher=Northern Ireland Tourist Board|date=1996|oclc=42761893|author=E.S.R. Limited.}}</ref>. Bhí an cluiche i páirc parnell agus bhuaigh DCU leis an scór 0-11 - 1-04. Bhí Bryan Cullen captaen an foireann. Tar éis é sin tháinig an dara corn Sigerson sa bhliain 2010. Sa bhliain seo bhuaigh siad an cluiche ceannais in aghaidh le [[Coláiste na hOllscoile, Corcaigh|UCC]] ar scór 1-11 - 0-10. Ag an foireann seo bhí Paddy Andrews as Baile Átha Cliath an captaen. Bhí a lán imreoirí suntasach ar an foireann seo freisin; Philly McMahon, Johny Cooper, David Kelly, Paul Flynn agus Cathal Cregg. Is duine mór leis an gaeilge <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Foghlaim Gaeilge! = Learn Irish.|url=http://worldcat.org/oclc/262612976|publisher=EuroTalk Ltd|date=[2008?], ©2003|oclc=262612976|author=EuroTalk Interactive (Firm)}}</ref>é Johny Cooper agus anois déanann sé a lán obair leis an coláiste agus déanann sé a lán comhra tríd gaeilge. Ansin tháinig an tríú teideal sa bhliain 2012 in aghaid le NUIM<ref>{{Luaigh foilseachán|title=30th Irish Signals and Systems Conference (ISSC) : Maynooth, Ireland, June 17-18, 2019|url=http://worldcat.org/oclc/1135491618|oclc=1135491618|author=Irish Signals and Systems Conference (30th : 2019 : Maynooth, Ireland)}}</ref>, le imreoirí cáiliúil mar Dean Rock agus Eoghan O’Gara. Bhí níos mó imreoirí udarásach ann, mar shampla, [[Michael Murphy (peileadóir)|Michael Murphy]], James McCarthy agus Colm Begley. Trí bhliain ina dhiaidh sin bhí Colm Begley an captaen an foireann agus bhuaigh siad in aghaidh le UCC tar éis breise am i cluiche deacair. An corn is dereanaí a bhuaigh siad na sa bhliain 2020. Sin an céad cean i cúig bhliain agus bhuaigh siad in aghaidh le [[Ceatharlach|IT Ceatharlach]]. Imreoirí mór le rá ag an foireann seo, imreoirí mar; Evan Comerford, Sean Bugler, Cian McKeon , Jordan Morrisey agus David Garland. <br /> Freisin bhí DCU ag imirt i Corn O’Byrne le cúpla bhliain. Sa bhliain 2010 bhí siad an céad foireann ollscoil leis an O’Byrne Cup a bhuaicaint. Imríonn foireann as contaetha difriúil agus bhuaigh siad in aghaidh le contae Lú <ref>{{Luaigh foilseachán|title=Contae Lú = County Louth|url=http://worldcat.org/oclc/977626721|publisher=Oifig dhíolta foilseachán rialtais|date=1991|oclc=977626721|author=Ordnance Survey (Ireland)}}</ref>an bhliain sin. == Peil na mBean == Imríonn na foireann difriúil seo i a lán comórtais difriúil; ‘Corn O’Connor’, [[Sciath]] O’Connor, Corn O’Rourke agus Corn Giles. Bhuaigh DCU an Corn O’Connor ar ceathair ócáid.( 2009,2010,2011,2018). Bhuaigh siad an sciath O’Connor ar ócáid amháin sa bhliain 2019. Bhuaigh siad an Corn O’Rourke ar ceathrair ócáid.(2011,2012,2015,2017). An Corn<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Trophies|url=http://worldcat.org/oclc/5796225|publisher=Black Sparrow Press|date=1979|oclc=5796225|author=Wakoski, Diane.}}</ref> eile na an Corn Giles. Bhuaigh siad an Corn Giles ar ócáid amháin sa bhliain 2017. == Camógaíocht agus Iománaíocht == === Camógaíocht === Leis an foireann camógaíocht<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The GAA : a history|url=http://worldcat.org/oclc/1014207313|publisher=Gill & Macmillan|date=2000|oclc=1014207313|author=De Búrca, Marcus.}}</ref> tá píosa rath agaibh. Níor bhuaigh an foireann sinsearach aon tideál riamh ach bhuaigh an foireann idirmheánach an Corn Purrcell ar dhá ócáid, sa bhliain 2012 agus 2013. === Iománaíocht === An príomhcomórtais i iománaíocht na hollscoill na an Corn Fitzgibbon. Níor bhuaigh an foireann iománaíocht aon Corn Fitzgibbon riamh . Sa bhliain 2018 agus 2019 caill siad an cluiche gceannais, ach fós is foireann maith agaibh. Comórtais eile na an Corn Keogh, An Corn Ryan agus An Corn Fergal Maher. Bhuaigh siad An Corn Ryan sa bhliain 1998 agus 2002 agus níor bhuaigh siad aon tideál sna comórtais eile. [[Íomhá:Foireann Fergal Maher.jpg|lár|mion|Foireann Fergal Maher ]] == Tagairtí == <br /> di9b5lru0fotew5wjt9zvamg2kw6pku 0 91882 1086304 1067516 2022-08-23T01:55:40Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Dream na ''[[Ulaid|nUlad]]'' ba ea na '''Loígis''' ([[Gaeilge|Nua-Ghaeilge]] '''Laois'''),<ref>{{ cite book | title = Medieval Ireland: An Encyclopedia | last = Duffy | first = Seán | publisher = Routledge | year = 2005 | location = Londain | pages = 196 }}</ref> chomh maith le hainm na gcríoch in iarthar cúige [[Laighean]] inar lonnaigh an treibh sa 3ú haois AD, agus an tuath ina raibh taoisigh na Loígise i gceannas go dtí 1608. Tá ainm Chontae [[Contae Laoise|Laois]] ainmnithe astu, cé go bhfuil sa chontae an lae inniu [[barúntacht]]aí nach raibh sna críocha stairiúla. ==Sinsearacht== Ba bhall é an ''Loígis'' ó dhúchas den [[Dál nAraidi|Dál Araidhe]],<ref>{{ cite book | url = https://archive.org/details/leabharbreathnac00nenn | title = Duan Eireannach | last = Othain | first = Mael Mura | work = Leabhar Breathnach annso sis. The Irish Version of the Historia Britonum of Nennius | publisher = The Irish Archaeological Society | year = 1848 | editor-last = Herbert | editor-first = Algernon | location = Baile Átha Cliath | pages = 267 | translator-last = Todd | translator-first = James Henthorn }}</ref> a bhí féin cuid desna [[Cruithne]],<!-- a people whose name is considered to be related etymologically to that of the [[Cruithnigh]], although current scholarship questions whether there was any cultural or linguistic relationship between the Irish Cruthin and Scottish Picts.<ref>{{ cite book | title = Early Medieval Ireland, 400–1200 | last = Ó Cróinín | first = Dáibhí | publisher = Routledge | year = 2013 | location = Londain | pages = 48–49 }}</ref>--> agus dá bharr sa deireadh desna ''h[[Ulaid]]''. Tá ainm an dreama fréamhaithe ón ainm a chéad taoisigh, Lughaidh Laoiseach (''Lugaid Loígsech''<ref>{{ cite book | url = https://www.ria.ie/book-ballymote | title = Acadamh Ríoga na hÉireann MS 23 P 12 (Leabhar Bhaile an Mhóta) | location = Baile Átha Cliath | pages = 219 c | date = 2015-10-15 }}</ref> nó Lughaidh Ceannmhór (''Lugaid Cennmár'').<ref name=":0">{{ cite book | title = Corpus Genealogiarum Hiberniae | last = O'Brien | first = Michael A. | publisher = Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath | year = 1962 | location = Baile Átha Cliath | pages = 87 }}</ref><ref>{{ cite book | title = [[Rawlinson B 502]] | publisher = The Clarendon Press | year = 1909 | editor-last = Meyer | editor-first = Kuno | location = Oxford | }}</ref><ref>{{ cite book | url = https://www.ria.ie/library/catalogues/special-collections/medieval-and-early-modern-manuscripts/leabhar-mor-leacain | title = Acadamh Ríóga na hÉireann MS 23 P 2 (Leabhr Mór Leacáin) | location = Baile Átha Cliath | at=126 135 (125) v° [274]a 1 and 95 104 v° [212]c 1 | date = 2015-08-31 }}</ref> De réir anailís amháin ón 19ú haois, is daoine éagsúla iad beirt, agus gurbh athair Lughaidhe Laoisigh é Laoiseach Ceannmhór.<ref>{{ cite book | title = [[Annála na gCeithre Máistrí]] | editor-last = O'Mahony | editor-first = John | volume = I | pages = 334 | translator-last = O'Donovan | translator-first = John }}</ref> Mac laoich cháiliúil na ''nUlad'', [[Conall Cearnach]], ab ea Laeighsech Ceannmhór. Tá gluais ann ón 12ú nó 13ú haois a deir gurb í brí an ainm ná ''{{lang|sga|lóeg secha}}'', lao-seach.<ref name=":0" /> ==Laigin== Cé gurbh as cúige Uladh an Loígis ó dhúchas, thóg Lugaidh Laoiseach a mhuintir leis go cúige Laighean ar achainí a athar altrama, Eochaidh Fionn Fuath Airt. Bhí Cuir Eochaid curtha ar deoraíocht ag a uncail, an t-Ard Rí, [[Art mac Cuinn]]. De réir foinse áirithe, rinneadh seo toisc gur thug sé faoi cheilt ceann daonna i [[Teamhair|dTeamhraigh]] isteach chun fleadh ríoga a thruailliú.<ref>{{ cite journal | last = Meyer | first = Kuno | authorlink = Kuno Meyer | date = 1912 | title = An Old-Irish Parallel to the Motive of the Bleeding Lance | journal = [[Ériu (iriseán)|Ériu]] | volume = IV | pages = 157–58 | }}</ref> Deir scéal eile gur mharaigh Eochaid beirt dheartháireacha Airt, mar atá Connla agus Crionna, ag fágaint a ndeartháir ina aonar, agus dá bharr a leasainm, Art Aonfhear.<ref>[[Foras Feasa ar Éirinn]].</ref> Beag beann ar chúis a dheoraíochta, thug Eochaidh a mhac altrama (''dalta'') Lugaidh Laoiseach le chéile i gcomhaontú le rí na Laighean, Cú Chorb, chun an ruaig a chur ar fhir na Mumhan amach ó chúige Laighean. Mar chúiteamh, tugadh don Loígis ní amháin tailte, ach freisin bronnadh cearta oidhreachtúla áirithe ar thaoisigh an dreama, aithinte as sin amach mar ríthe ''Loígise''.<ref>{{ cite book | url = https://archive.org/details/bookofrights00odon | title = Leabhar Na gCeart | publisher = University Press by M. H. Gill, for the Celtic Society | year = 1847 | location = Baile Átha Cliath | pages = 219 | last = Ó Donnabháin | first = Seán | authorlink = Seán Ó Donnabháin | }}</ref><ref>{{ cite book | title = Annála na gCeithre Máistrí | editor-last = O'Mahony | editor-first = John | volume = III| pages = 105 (note f) }}</ref> I dtaca le hEochaidh agus lena mhuintir, na ''[[Fothairt]]'', bronnadh tailte orthu i gcontaetha Cill Dara, Cill Mhantáin agus Ceatharlach an lae inniu. Insítear scéal an fheachtais sa saothar [[Foras Feasa ar Éirinn]] le [[Seathrún Céitinn]], agus fosta i n[[Annála Chluain Mhic Nóis]], ón 17ú haois an dís.<ref>{{ cite book | url=https://archive.org/details/annalsofclonmacn00royauoft | title = Annála Chluain Mhic Nóis | publisher = University Press for the Royal Society of Antiquaries of Ireland | year = 1896 | editor-last = Murphy | editor-first = Denis | location = Baile Átha Cliath | pages = 54–57 | translator-last = McGeoghegan | translator-first = Connell }}</ref> The campaign has provisionally been dated to the third century AD.<ref>{{ cite journal | last = Dobbs | first = Margaret E. | authorlink = Margaret Dobbs | date = Eanáir 1927 | title = On the Settlement of the Fotharta and the Laigsi | journal = [[Zeitschrift für celtische Philologie]] | volume = 16 | issue = 1 | pages = 395 | }}</ref> ==Seacht gclanna Laoise== Bhí baint ar leith ag uimhir a seacht le dreamanna na gCruithne nó na gCruithneach, amhail is an ''Loígis'', a roinntí i gcónaí a gcuid tuath ina seacht.<ref>{{ cite journal | last = Hore | first = Herbert F. | date = 1 Eanáir 1863 | title = Notes on a Fac Simile of an Ancient Map of Leix, Ofaly, Irry, Clanmalier, Iregan, and Slievemargy, Preserved in the British Museum | journal = Journal of the Kilkenny and South-East of Ireland Archaeological Society | volume = IV, ui. 1862–63 | pages = 347 | }}</ref> Bhí uimhir a seacht nasctha leis an ''Loígis'' i ndán le [[Máel Muire Othain|Maol Muire Othain]] (fl. naoú haois), atá b'fhéidir ina théacs is luaite ina bhfuil tagairt ann don treibh.<ref>{{ cite book | title = Duan Eireannach | last = Othain | pages = 267 }}</ref> Thug go leor cearta Ríthe na ''Loígise'' le fios go raibh seacht Laoise Laighean ann.<ref name=":0" /><ref>{{ cite book | url=https://books.google.com/?id=UisXAQAAMAAJ&pg=PR7&dq=%22OF+THIS%22+%22Papers+relating+to+Ireland+under+James+I.%22+%22crown,+entered+upon+the+government+of+Ireland%22+%22to+the+crown,+although+.+it+was+actually+given%22+ | title = Calendar of the State Papers Relating to Ireland, of the Reign of James I. 1603–1625: Preserved in Her Majesty's Public Record Office, and Elsewhere | publisher = Longman & Company | year = 1874 | editor-last = Prendergast | editor-first = John Patrick | volume = I | location = Londain | pages = 140 | editor-last2 = Russell | editor-first2 = Charles William }}</ref> Shocraigh rí na Laighean um seachtar de mhuintir rí na ''Loígise'' a fhostú, agus shocraigh the latter mar chúiteamh seacht ndamh a sholáthrú agus seacht bhfichid laoch a choimeád réitithe chun troda ar son rí na Laighean.<ref>[[Foras Feasa ar Éirinn]]</ref> Bhíodh ríocht na ''Loígise'' roinnte ina seacht go dtí gur aistríodh go Ciarraí iad sa bhliain 1608 faoi chonradh leis na Sasanaigh. I measc na seacht gclanna, mhaígh an chlann Uí Mhódhra comharba gan bhriseadh i gceann fine na ''Loígis'' ó ré Lugaidhe Laoisigh anuas (cé nach raibh a n-ainm sloinne acu go dtí an t-aonú haois déag).<ref>{{ cite journal | last = Bewley | first = Edmund T. | date = 1905 | title = Notes on an Old Pedigree of the O'More Family of Leix | journal = Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland | volume = XXXV / V.XV | pages = 413–14 | }}</ref> Tá sé taifeadta i n [[Annála na gCeithre Máistrí]] don bhliain 1018 gur maraíodh Cearnach Ua Mórdha. Faightear Cearnach Mac Cinnéide mhic Mhórdha i nGinealach Ríthe Laoise sa [[Leabhar Laighneach]].<ref>{{ cite book | url = https://www.isos.dias.ie/libraries/TCD/TCD_MS_1339/english/catalogue.html | title = Coláiste na Trionóide, MS 1339 (An Leabhar Laighneach) | at=section 96, 1483 folio 337f }}</ref> Ní fhaightear ainmneacha na gclann go dearfa ámh roimh 1607, nuair a aithníodh iad mar "Moores ..., the Kellies, Lalors, Clanmelaughlins, Clandebojes (afm Clandeboys, McEvoy<ref>{{ cite journal | last = Fitzgerald | first = Walter (Lord) | date = 1911 | title = Historical Notes on the O'Mores and their Territory of Leix, to the End of the Sixteenth Century | journal = Journal of the County Kildare Archaeological Society and Surrounding Districts | volume = VI | pages = 6 | }}</ref><ref>{{ cite journal | last = Hore | first = Herbert F. | date = 1863 | title = Notes on a Fac Simile of an Ancient Map of Leix, Ofaly, Irry, Clanmalier, Iregan, and Slievemargy, Preserved in the British Museum | url=https://archive.org/details/jstor-25502641 | journal = Journal of the Kilkenny and South-East of Ireland Archaeological Society| volume=Vol. IV (New Series) | pages = 369 | }}</ref>), Dorans and Dolins",<ref>{{ cite book | title = Calendar of the State Papers, Relating to Ireland, of the Reign of James I. 1603–1625 | editor-last = Prendergast and Russell | pages = 140 }}</ref> &mdash; Uí Mhódhra, Uí Cheallaigh, Uí Leathlobhair, ''Mc Laughlin'', Mic Aodha Bhuí, Uí Dheóradháin agus Uí Dhúnlaing. Feictear an liosta seo i dtuairisc le h[[Arthur Chichester, 1st Baron Chichester|Arthur Chichester]] (1563-1625), Fear Ionaid na hÉireann, don Ríchomhairle gur spreagadh éirithe amach leanúnacha ar fud na tíre go príomhúil ag seacht gclanna Contae Laoise ('Queen's County'). Níor shínigh ach sé chlann an conradh 1608 leis na Sasanaigh, mar atá "the Moores, the Kellies, the Lalours, the Dorans, the Clandeboys and the Dowlins".<ref>{{ cite book | title = Calendar of the State Papers, Relating to Ireland, of the Reign of James I. 1603–1625 | editor-last = Prendergast and Russell | url = https://archive.org/details/cu31924091770853 | pages = 466–67 }}</ref> Ní fhaightear sa chonradh fianaise dá laghad d'ionadaithe na seachtú clainne<!--the O'Devoy--> &mdash; O'Devoy nó/agus Clanmelaughlins. Faoi dheireadh sa naoú haois déag, aithníodh na seacht gclanna Laoise le sloinnte dearfa, mar a tugadh as Béarla orthu: "O'Mores, O'Kellys, O'Lalors, O'Devoys or O'Deevys, Macavoys, O'Dorans, and O'Dowlings".<ref>{{ cite book | url = https://archive.org/details/leabharbreathnac00nenn | title = Leabhar Breathnach | last = Nennius | publisher = Baile Átha Cliath: Printed for the Irish Archaeological Society | year = 1848 | pages = lxxiii (additional notes) }}</ref><!-- English etymologists since the eighteenth century have held that the word ''[[sept]]'', which specifically applies to the Irish clan structure, is derived from the Latin ''{{lang|la|septum}}'', meaning literally 'a hedge or fence' and figuratively 'a division'.<ref>{{Cite web|url=http://johnsonsdictionaryonline.com/?page_id=7070&i=1791|title=A Dictionary of the English Language|last=Johnson|first=Samuel|date=1755|access-date=10 October 2017}}</ref> One nineteenth-century scholar of Irish history, however, suggested that ''sept'' might alternatively have derived from the Latin ''{{lang|la|septem}}'', 'seven'--> ==Féach freisin== * [[Osraí]] * [[Uí Fhailí]] * [[Laigin]] * [[Tuadhmhumhain]] ==Tagairtí== {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Loigis}} [[Catagóir:Ulaid]] [[Catagóir:Laigin]] dfrtw9z7ab4huvouh8aauyxt4l69919 0 92099 1086305 1052463 2022-08-23T01:55:44Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Banríon céile na Mumhan agus iníon an rí, [[Áed Bennán|Aodh Beannán]] ab ea '''Mór Mhumhan''' ([[Sean-Ghaeilge]] '''Mór Muman'''), nó Máthair Mhór, de réir [[luathlitríocht na nGael]]. Ainmnítear [[cúige Mumhan]] aisti,<ref name="olmsted">Olmsted, Garrett. ''The gods of the Celts and the Indo-Europeans''. [[University of Innsbruck]], 1994, ll. 162, 206, 270</ref> agus creidtear gur máthairdhia eoihéimirithe na cúige í, go háirithe desna h[[Eoghanachta]].<ref name="MacKillop, Mór Muman">MacKillop, "Mór Muman".</ref><ref name="lysaght">Lysaght, Patricia, "Traditions of the Banshee", in Miranda Green & Sandra Billington (eag.), ''The Concept of the Goddess''. Psychology Press, 1996, lch. 158</ref> Tá aithne uirthi fosta faoin ainm ''[[Mugain]]'', agus d'fhéadfadh é gurb ionann í agus [[Anu]] agus [[Mór-Ríoghain]].<ref name="olmsted"/> ==Seanchais== ===Mór Muman 7 Aided Cuanach meic Ailchine=== Caomhnaítear an seanscéal ''Mór Muman 7 Aided Cuanach meic Ailchine'' ("Mór Mumhan agus Anbhás Chuanach mhic Ailchine") sa ''[[Leabhar Laighneach]]''. Moltar go dtéann an scéal siar go dtí an 10ú nó níos luaithe.<ref name="Wiley">Wiley.</ref> Insítear sa scéal gur cuireadh, Mór faoi gheis, agus go ndeachaigh sí ar fána ar fud na hÉireann le dhá bhliain sular tháinig sí go [[Caiseal]] agus cúirt ríoga [[Fíngen mac Áedo Duib|Fighin mhín mhic Aodha Dhuibh]]. Oíche amháin, luigh Finghin léi agus tháinig a chuimhne ar ais. Ar maidin, thug Finghin di fallaing agus dealg na banríona. Scar sé óna bhanríon go dtí sin, iníon rí na nDéise, agus tháinig Mór i gcomharbacht uirthi, óir go pór níos fearr. Tar éis bás Finghin, phós Mór Mumhan [[Cathal mac Áedo|Cathal mac Aodha]]. Cheap tiomsaitheoir an scéil de thaisme ámh gurbh é an Cathal úd ná a gharmhac, [[Cathal mac Finguine]].<ref>Byrne, ''Irish Kings'', ll. 204&ndash;207.</ref> ===Dinnseanchas Aoí=== The ''[[Dinnseanchas]] Aoi'' say of Fingen and Mór: {|class=wikitable |- valign=top | width=50% | Is ferr d'andrib Inse Fáil<br> Mór, ingen Aéda Bennáin.<br> Ferr Fíngen inná cech fer<br> mimmarédi dar Femen.<ref>''[https://celt.ucc.ie//published/G106500C.html|Metrical Dindshenchas]'', imleabhar 3, lch. 203.</ref> | Is fearr í de mhná Inse Fáil<br> Mór iníon Aodha Bheannáin.<br> Is fearr é Finghin ná gach fear<br> a théann thar ''Femen. |} ===Mis=== Tá scéal mar an gcéanna an maidir le Mis, a bhfuil [[Sliabh Mis]] ainmnithe aisti. D'fhéadfadh é gurb ionann í Mór.<ref name="monaghan">Monaghan, Patricia. ''The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore''. Infobase Publishing, 2004, ll. 336</ref> Deirtear go ndeachaigh Mis as a meabhair agus gur mhair sí ina haonar go fiáin sna sléibhte. Tháinig sí chuici féin tar éis di bualadh agus luí le cláirsí darbh ainm Dubh Rois.<!--Aithed Muire re Dub Ruis--> Is dócha go bhfuil mar móitíf ag na scéalta seo ná an ''[[loathly lady]]'', ina thagann bandia an fhlaithis ar an bhfód i riocht [[cailleach|cailligh]], go dtagann rí dlisteanach agus pógann sé í, agus leis sin, éiríonn sí arís ina bean álainn.<ref name="monaghan"/> ===Mór agus Lear=== Insítear i scéal eile gur tháinig Mór agus a fear chéile [[Lear]] i dtír ag [[An Daingean]] agus gur lonnaigh siad i n[[Dún Mór]]. Lá amháin, chuaigh Mór ag dreapadh go barr [[Sliabh an Iolair]], chun go bhfeice sí an tír inar chónaigh sí. 'Rugadh gearr' uirthi ámh, agus shuigh sí ar a gogaide chun steall fuail a dhéanamh. Deirtear go ndearna a cuid múin dá bharr na hailteanna a ghearann sléibhte na Mumhan. Ag bun an tsléibhe tá áit darb ainm Tigh Mhóire.<ref name="o hogain">Ó hÓgáin, Dáithí. ''Myth, Legend & Romance: An encyclopaedia of the Irish folk tradition''. Prentice Hall Press, 1991, lch. 305</ref> Faightear go minic i seanscéalta an móitíf seo ina chruthaíonn bandia an tírdhreach.<ref name="monaghan"/> ===Bandia=== Creidtear gurb ionann Mór Muman is agus [[Mughain]], agus san áireamh tréithe [[Méabh|Méabha]] agus [[Mór-Ríoghain|Mór-Rioghana]]. Glaoitear uirthi scaití ach amháin Mumha, a thugann go soiléir le fios a nasc le [[cúige Mumhan]].<ref name="MacKillop, Mór Muman"/> Meastar freisin gur bandia flaitheas í [[Ruithchern]], deirfiúr Móire. Is ise laoch an scéil caillte ''Aithed<ref>[http://dil.ie/2614 aithed], athadh, éalú, ar eDIL</ref> Ruithcherne la Cuanu mac Cailchin''.<ref name="Wiley"/> ===Bás=== Tá bás Mhór Mumhan iníon Aodha Bheannáin taifeadta i ''n[[Annála Uladh]]'' don bhliain 632 agus i ''n[[Annála Tiarnaigh]]'' don bhliain 636.<ref>{{ cite web | teideal = Annals of Tigernach | url=http://www.ucc.ie/celt/published/G100002A/index.html }}</ref> ==Foinsí== * {{ cite book | last = Byrne | first = Francis John | authorlink = Francis John Byrne | title = Irish Kings and High-Kings | publisher = Batsford | location = Londain | year = 1973 | isbn = 0-7134-5882-8 }} * {{ cite book | last = MacKillop | first = James | title = Oxford Dictionary of Celtic Mythology | publisher = Oxford University Press | location = Oxford | year = 1998 | isbn = 0-19-860967-1 }} * {{ cite web | url=http://www.hastings.edu/academic/english/Kings/Mor_Muman_ocus_Aided_Cuanach.htm | last = Wiley | first = Dan M. | contribution = Mór Muman 7 Aided Cuanach meic Ailchine | teideal = The Cycles of the Kings | year = 2005 | accessdate = 2008-03-28 | url-status = dead | archiveurl = https://web.archive.org/web/20081120082028/http://www.hastings.edu/academic/english/Kings/Mor_Muman_ocus_Aided_Cuanach.htm | archivedate = 2008-11-20 }} ==Tuilleadh le léamh== * {{ cite journal | last = Mac Cana | first = Proinsias | title = Aspects of the Theme of the King and the Goddess in Irish literature | journal = Études Celtiques | date = 1955–1956 | volume = 7 & 8 | pages = 356 &ndash; 413 & 59 &ndash; 65 }} * {{ cite journal | first = T. P. | lastb= O'Nolan | title = Mór of Munster and the Tragic Fate of Cuanu son of Calchin | journal = Imeachtaí [[Acadamh Ríoga na hÉireann]] | volume = C30 | year = 1912 | pages = 261 &ndash; 282 }} ==Tagairtí== {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Mor Muman}} [[Catagóir:Miotaseolaíocht na nGael]] hdeu540urdvj7sfp1te5qf5cesag2gt 0 92100 1085979 1051661 2022-08-22T16:21:14Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Téacs meánaoiseach is ea '''Seanchas Fála Chaisil''' ([[Sean-Ghaeilge]] '''Senchas Fagbála Caisil''') a insítear an scéal faoi bhunúis ríogacht [[Caiseal|Chaisil]]. Tá dhá leagan atá ar marthainn, san fhoinse chéanna. Measann Myles Dillon go dtéann an chéad chiud (§§ 1-3) siar go dtí an 8ú haois, agus an dara chuid (§§ 4-8) go coinníollach go dtí an 10ú haois.<ref>Dillon, "The Story of the Finding of Cashel." ll. 63-4.</ref><ref>Iontráil ''[https://www.vanhamel.nl/codecs/Senchas_fagb%C3%A1la_Caisil_ocus_beandacht_r%C3%ADg Senchas_fagbála_Caisil_ocus_beandacht_ríg]'' ar CODECs</ref> ==Fianaise== Caomhnaítear téacs na leaganacha ach amháin sa [[Seanchas Mór]]<ref>[[Seanchas Mór]], Ollscoil na Tróinide, LS 1336, cód seilf H. 3.17, V, coll.&nbsp;768 – 773</ref> in [[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath]]. Déantar tagairt fhánach don scéal i [[Leabhar na gCeart]].<ref>Dillon, ''Lebor na Cert''. ll. 2-5.</ref> ==Achoimre== ===An chéad leagn, §§ 1-3=== Bhí ''Duirdriu'', muicí rí [[Éile]], agus ''Cuirirán'', muicí rí [[Múscraige|Mhúscraí]], ag tabhairt measa dá gcuid muc i gcoillte Caisil nuair a thit a chodladh orthu. Bhí fís acu ansion, ina raibh aingeal Dé ag beannacht an chéad rí Caisil, [[Conall Corc]] mac ''Luigdech'', agus ríthe [[Eoghanachta]] na Mumhan dá shliocht. Agus an scéal seo inste aige dá rí féin, ''Conall mac Nenta Con'', fuair Duirdriu na tailte timpeal Caisil agus dhíol sé do Chonall Corc iad. Is é de bharr seo go raibh ceart seacht gcumhal tugtha dá shliocht, ''Uí Duirdrenn'', ag an rí Caisil. Tugtar ansin liosta ríthe ó Chonall Corc go [[Dub Lachtna]] (9ú haois), i dteannta le roscaireacht darb ainm ''Dicta Cuirirán Muiceda''. ===An dara leagan, §§ 4-8=== Oíche amháin, d'fhan dhá mhuicí, ''Duirdriu'' agus ''Cuirirán'' ag ''Clais Duirdrenn'', taobh ó thuaidh de Chaiseal. Bhí fís fháidhiúil acu beirt, ina bhac siúd teacht [[Naomh Pádraig|Néimh Phádraig]] go hÉirinn. An oíche dar gcionn, bhí dara dtús acu, they enjoyed a magnificent feast agus d'fhógair aingeal go mbronnfaí ríogacht na Mumhan ar an gcéad duine a lasfadh tine ar Chaiseal. D'inis ''Cuirirán'' scéal a fhíse do Chonall Corc, mac rí na Mumhan, a rith gan mhoill chun tine a lasadh ag Dún Coirc i gCaiseal. D'eagraigh sé ann fleá fhlaithiúil, an chéad cheann ar Chaiseal. Ar iarratas Choirc, chuaigh na muicithe chuig a ríthe féin, um cuireadh chun na fleá a thabhairt dóibh. Ag ''Fíad Duma in Muiceda'', d'inis ''Druidriu'' [''sic'' in ionad ''Duirdriu''] an scéala do Chonall rí Éile. Dheimhnigh na draoithe an scéal, ar an drochuair dó, óir go raibh na tailte i seilbh a ríochta. Dá bharr, mháirseáil Conall ó dheas go Caiseal. Ar a theacht ann, ámh, cuireadh fáilte roimh Chonall. Ar a iarratas, thug ''Druidriu'' beannacht ainglí do Chorc agus d'fhógair sé é mar rí na Mumhan. As ucht seo, bhronn Corc luach a shaothair ar an muicí. Ón am sin i leith, bhíodh sé de cheart ag ''Uí Druidrenn'' gach rí nua Caisil a fhógairt, agus thugtaí seacht gcumhala dóibh mar chúiteamh. Chosnódh an bheannacht i dteannta sin ríthe Caisil ar anbhás mura dhéanfaidís faillí ina gcuid dualgas fhírinne agus cheart dlí (''cf''. ''[[fír flathemon]]''). Leanann an téacs ar aghaidh, ag insint gur tharla seo seasca bliain roimh bhaisteadh [[Óengus mac Nad Froích|Aonghasa mhic Nadha Fraoigh]] le Naomh Pádraig; agus gur chuir Aonghas "Cáin Bhaisteadh Phádraig" tri-bhliaintiúil i bhfeidhm sa Mhumhain, a gearradh go dtí réimse rí Chormaic. ==Foinsí== * [[Dillon, Myles]] (eag. agus aistr.), "The Story of the Finding of Cashel." ''Ériu'' 16 (1952): 61-73 H 3.17. Faightear ábhair le haghaidh eagrán Dillon sna hiriseáin a leanas: ** [[Hull, Vernam]], "Two passages in ''The Story of the Finding of Cashel''." [[Zeitschrift für celtische Philologie]] 30 (1967). 14-6. ** Hull, Vernam, "Varia Hibernica, no. 2: ''móaigid''." ''[[Celtica (iriseán)|Celtica]]'' 5 (1960): 136–7. ** Hull, Vernam, "Notes on Irish texts, no. 3: A passage in ''Senchas fagbála Caisil''." [[Zeitschrift für celtische Philologie|ZCP]] 29 (1962/64): 187–8. * Dillon, Myles (eag. agus aistr.). ''Lebor na Cert. The Book of Rights''. Irish Texts Society 46 (1962). * ''[http://www.ucc.ie/celt/published/G102900 Lebor na Cert]'' ar CELT. ==Naisc sheachtracha== * [https://web.archive.org/web/20080507075717/http://www.hastings.edu/academic/english/kings/Senachas_Fagbala_Caisil.htm Cycles of the Kings, by Dan M. Wiley]. * [http://www.ucd.ie/tlh Thesaurus Linguae Hibernicae] (le haghaidh eagráin digitigh le Dillon) * [https://www.vanhamel.nl/codecs/Senchas_fagb%C3%A1la_Caisil_ocus_beandacht_r%C3%ADg Iontráil] ar CODECs ==Tagairtí== {{reflist}} {{Mumhain}} {{DEFAULTSORT:Senchas Fagbala Caisil}} [[Catagóir:Scéalta na Ríthe]] 2wbeesqrg8upf6lbzp4g5afllevlxc6 1086483 1085979 2022-08-23T02:56:42Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Téacs meánaoiseach is ea '''Seanchas Fála Chaisil''' ([[Sean-Ghaeilge]] '''Senchas Fagbála Caisil''') a insítear an scéal faoi bhunúis ríogacht [[Caiseal|Chaisil]]. Tá dhá leagan atá ar marthain, san fhoinse chéanna. Measann Myles Dillon go dtéann an chéad chiud (§§ 1-3) siar go dtí an 8ú haois, agus an dara chuid (§§ 4-8) go coinníollach go dtí an 10ú haois.<ref>Dillon, "The Story of the Finding of Cashel." ll. 63-4.</ref><ref>Iontráil ''[https://www.vanhamel.nl/codecs/Senchas_fagb%C3%A1la_Caisil_ocus_beandacht_r%C3%ADg Senchas_fagbála_Caisil_ocus_beandacht_ríg]'' ar CODECs</ref> ==Fianaise== Caomhnaítear téacs na leaganacha ach amháin sa [[Seanchas Mór]]<ref>[[Seanchas Mór]], Ollscoil na Tróinide, LS 1336, cód seilf H. 3.17, V, coll.&nbsp;768 – 773</ref> in [[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath]]. Déantar tagairt fhánach don scéal i [[Leabhar na gCeart]].<ref>Dillon, ''Lebor na Cert''. ll. 2-5.</ref> ==Achoimre== ===An chéad leagn, §§ 1-3=== Bhí ''Duirdriu'', muicí rí [[Éile]], agus ''Cuirirán'', muicí rí [[Múscraige|Mhúscraí]], ag tabhairt measa dá gcuid muc i gcoillte Caisil nuair a thit a chodladh orthu. Bhí fís acu ansion, ina raibh aingeal Dé ag beannacht an chéad rí Caisil, [[Conall Corc]] mac ''Luigdech'', agus ríthe [[Eoghanachta]] na Mumhan dá shliocht. Agus an scéal seo inste aige dá rí féin, ''Conall mac Nenta Con'', fuair Duirdriu na tailte timpeal Caisil agus dhíol sé do Chonall Corc iad. Is é de bharr seo go raibh ceart seacht gcumhal tugtha dá shliocht, ''Uí Duirdrenn'', ag an rí Caisil. Tugtar ansin liosta ríthe ó Chonall Corc go [[Dub Lachtna]] (9ú haois), i dteannta le roscaireacht darb ainm ''Dicta Cuirirán Muiceda''. ===An dara leagan, §§ 4-8=== Oíche amháin, d'fhan dhá mhuicí, ''Duirdriu'' agus ''Cuirirán'' ag ''Clais Duirdrenn'', taobh ó thuaidh de Chaiseal. Bhí fís fháidhiúil acu beirt, ina bhac siúd teacht [[Naomh Pádraig|Néimh Phádraig]] go hÉirinn. An oíche dar gcionn, bhí dara dtús acu, they enjoyed a magnificent feast agus d'fhógair aingeal go mbronnfaí ríogacht na Mumhan ar an gcéad duine a lasfadh tine ar Chaiseal. D'inis ''Cuirirán'' scéal a fhíse do Chonall Corc, mac rí na Mumhan, a rith gan mhoill chun tine a lasadh ag Dún Coirc i gCaiseal. D'eagraigh sé ann fleá fhlaithiúil, an chéad cheann ar Chaiseal. Ar iarratas Choirc, chuaigh na muicithe chuig a ríthe féin, um cuireadh chun na fleá a thabhairt dóibh. Ag ''Fíad Duma in Muiceda'', d'inis ''Druidriu'' [''sic'' in ionad ''Duirdriu''] an scéala do Chonall rí Éile. Dheimhnigh na draoithe an scéal, ar an drochuair dó, óir go raibh na tailte i seilbh a ríochta. Dá bharr, mháirseáil Conall ó dheas go Caiseal. Ar a theacht ann, ámh, cuireadh fáilte roimh Chonall. Ar a iarratas, thug ''Druidriu'' beannacht ainglí do Chorc agus d'fhógair sé é mar rí na Mumhan. As ucht seo, bhronn Corc luach a shaothair ar an muicí. Ón am sin i leith, bhíodh sé de cheart ag ''Uí Druidrenn'' gach rí nua Caisil a fhógairt, agus thugtaí seacht gcumhala dóibh mar chúiteamh. Chosnódh an bheannacht i dteannta sin ríthe Caisil ar anbhás mura dhéanfaidís faillí ina gcuid dualgas fhírinne agus cheart dlí (''cf''. ''[[fír flathemon]]''). Leanann an téacs ar aghaidh, ag insint gur tharla seo seasca bliain roimh bhaisteadh [[Óengus mac Nad Froích|Aonghasa mhic Nadha Fraoigh]] le Naomh Pádraig; agus gur chuir Aonghas "Cáin Bhaisteadh Phádraig" tri-bhliaintiúil i bhfeidhm sa Mhumhain, a gearradh go dtí réimse rí Chormaic. ==Foinsí== * [[Dillon, Myles]] (eag. agus aistr.), "The Story of the Finding of Cashel." ''Ériu'' 16 (1952): 61-73 H 3.17. Faightear ábhair le haghaidh eagrán Dillon sna hiriseáin a leanas: ** [[Hull, Vernam]], "Two passages in ''The Story of the Finding of Cashel''." [[Zeitschrift für celtische Philologie]] 30 (1967). 14-6. ** Hull, Vernam, "Varia Hibernica, no. 2: ''móaigid''." ''[[Celtica (iriseán)|Celtica]]'' 5 (1960): 136–7. ** Hull, Vernam, "Notes on Irish texts, no. 3: A passage in ''Senchas fagbála Caisil''." [[Zeitschrift für celtische Philologie|ZCP]] 29 (1962/64): 187–8. * Dillon, Myles (eag. agus aistr.). ''Lebor na Cert. The Book of Rights''. Irish Texts Society 46 (1962). * ''[http://www.ucc.ie/celt/published/G102900 Lebor na Cert]'' ar CELT. ==Naisc sheachtracha== * [https://web.archive.org/web/20080507075717/http://www.hastings.edu/academic/english/kings/Senachas_Fagbala_Caisil.htm Cycles of the Kings, by Dan M. Wiley]. * [http://www.ucd.ie/tlh Thesaurus Linguae Hibernicae] (le haghaidh eagráin digitigh le Dillon) * [https://www.vanhamel.nl/codecs/Senchas_fagb%C3%A1la_Caisil_ocus_beandacht_r%C3%ADg Iontráil] ar CODECs ==Tagairtí== {{reflist}} {{Mumhain}} {{DEFAULTSORT:Senchas Fagbala Caisil}} [[Catagóir:Scéalta na Ríthe]] pjio3dguq673i23kjvxs61fddzdaux0 0 92135 1086312 1051166 2022-08-23T01:59:55Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Galar}} Is éard is '''scaradh sóisialta''' ann ná tacar de ghníomhartha rialaithe ionfhabhtaithe neamh-chógaisíochta a bhfuil sé d’aidhm acu leathadh [[Ionfhabhtú|galar tógálach]] a stopadh nó a mhoilliú. Is é cuspóir an scartha shóisialta ná an dóchúlacht teagmhála idir daoine a bhfuil ionfhabhtú orthu a laghdú, agus daoine eile nach bhfuil ionfhabhtaithe, d’fhonn tarchur galair, galracht agus básmhaireacht a íoslaghdú. <ref name="JohnsonSunFreedman 2020">{{Lua idirlín|url=https://www.washingtonpost.com/health/2020/03/10/social-distancing-coronavirus/|teideal=Social distancing could buy U.S. valuable time against coronavirus|work=Washington Post}}</ref> <ref>[https://www.churchofjesuschrist.org/bc/content/shared/english/safety/pandemic-planning-social-distancing.pdf?lang=eng Pandemic Planning - Social Distancing Fact Sheet]</ref> [[Íomhá:Leprosorium.jpg|mion|clé|Diúltaíodh bealach isteach sa bhaile don bheirt lobhar. Greanadh adhmaid le Vincent de Beauvais, 14ú haois]] Is éifeachtaí an scaradh sóisialta nuair is féidir an t-ionfhabhtú a tharchur trí ionfhabhtaithe bhraoinínigh (casacht nó sraothartach); theagmhála fisiciúla dírí, lena n-áirítear teagmháil ghnéasach; teagmháil fhisiciúil indíreach (m.sh. trí dhul i dteagmháil le dromchla éillithe cosúil le fomite ); nó tarchur aeriompartha (más féidir leis an miocrorgánach maireachtáil san aer ar feadh tréimhsí fada). <ref>[http://www.cidrap.umn.edu/sites/default/files/public/php/185/185_factsheet_social_distancing.pdf "Information about Social Distancing," Santa Clara Public Health Department.]</ref> [[Íomhá:Mole2.JPG|mion|clé|Is foirgneamh ón 18ú haois é Lazzaretto d'Ancona a tógadh ar oileán saorga chun fónamh mar [[Coraintín|stáisiún coraintín]] agus ospidéal lobhar do bhaile calafoirt [[Ancona]], san Iodáil. ]] D’fhéadfadh sé nach mbeadh an scaradh sóisialta chomh héifeachtach i gcásanna ina dtarchuirtear an t-ionfhabhtú go príomha trí uisce nó bia éillithe nó ag [[Veicteoir (míochaine)|veicteoirí]] mar mhuiscítí nó fheithidí eile, agus níos chomh minic céanna ó dhuine go duine. <ref>[https://www.cdc.gov/flu/pandemic-resources/pdf/community_mitigation-sm.pdf "Interim Pre-Pandemic Planning Guidance: Community Strategy for Pandemic Influenza Mitigation in the United States—Early, Targeted, Layered Use of Nonpharmaceutical Interventions," CDC, Feb 2007]</ref> I measc na míbhuntáistí a bhaineann leis an scaradh sóisialta tá uaigneas, táirgiúlacht laghdaithe, agus cailliúint sochar eile a bhaineann le hidirghníomhaíocht an duine . Sa seachtú haois RC a haimsítear ceann de na tagairtí is luaithe don scaradh sóisialta i [[Léivític|Leabhar Leviticus]], 13:46: ""Agus an lobhar leis a bhfuil an phlá ... fanfaidh sé ina aonar; in áit chónaithe [lasmuigh] den champa. " <ref>[https://www.biblegateway.com/passage/?search=Leviticus+13&version=AKJV Bible Gateway, Authorized King James Version, Leviticus 13:46]</ref> Go stairiúil, bunaíodh coilíneachtaí lobhar agus lazarettos mar bhealach chun leathadh [[lobhra]] agus galair thógálacha eile a chosc trí scartha shóisialta, <ref>[[wikisophia:Catholic_Encyclopedia_(1913)/Leprosy|Charles Léon Souvay, "Leprosy," Catholic Encyclopedia (1913), Volume 9.]]</ref> go dtí go dtuigfí an tarchur agus gur cumadh cóireálacha éifeachtacha. == Samplaí == I measc roinnt samplaí den scaradh sóisialtaa úsáidtear chun leathadh tinnis thógálacha a rialú tá: <ref>[https://www.cdc.gov/od/science/integrity/phethics/docs/panflu_ethic_guidelines.pdf Kathy Kinlaw, Robert Levine, "Ethical Guidelines on Pandemic Influenza," ''CDC'', December 2006]</ref> <ref>{{Lua idirlín|url=https://medium.com/@tomaspueyo/coronavirus-act-today-or-people-will-die-f4d3d9cd99ca|teideal=Coronavirus: Why You Must Act Now|language=en|work=Medium}}</ref>   * dúnadh na scoile (réamhghníomhach nó frithghníomhach), oideachas ar líne <ref>{{Luaigh foilseachán|year=2009|title=Closure of schools during an influenza pandemic|url=|journal=The Lancet Infectious Diseases|volume=9|issue=8|pages=473–481|doi=10.1016/s1473-3099(09)70176-8|pmid=19628172}}</ref> * ionaid oibre a dhúnadh, <ref>{{Luaigh foilseachán|year=2012|title=The Impact of Workplace Policies and Other Social Factors on Self-Reported Influenza-Like Illness Incidence During the 2009 H1N1 Pandemic|url=|journal=American Journal of Public Health|volume=102|issue=1|pages=134–140|doi=10.2105/AJPH.2011.300307|pmid=22095353|pmc=3490553}}</ref> lena n-áirítear dúnadh gnólachtaí “neamhriachtanacha” agus seirbhísí sóisialta (ciallaíonn “neamhriachtanach” na saoráidí sin nach gcoinníonn príomhfheidhmeanna sa phobal, seachas seirbhísí riachtanacha <ref>[https://www.colorado.gov/pacific/sites/default/files/OEPR_Guidelines-for-Social-Distancing-Pandemic-Readiness.pdf "Social Distancing Support Guidelines," Colorado Dept. of Public Health and Environment, March 2008.]</ref> ) * Aonrú * [[Coraintín]] * [[:en:Cordon_sanitaire|Cordon sanitaire]] nó líne chosanta * ceapadh cosanta * Ollchruinnithe mar imeachtaí spóirt, scannáin nó seónna ceoil a chealú <ref>R. Booy and J. Ward, [https://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/519F9392797E2DDCCA257D47001B9948/$File/Social.pdf "Evidence compendium and advice on social distancing and other related measures for response to an influenza pandemic," National Centre for Immunisation Research and Surveillance.]</ref> * Olliompar a dhúnadh nó a theorannú * Dúnadh áiseanna áineasa (linnte snámha pobail, clubanna óige, giomnáisiam) <ref>[http://www.globalsecurity.org/security/ops/hsc-scen-3_flu-pandemic-distancing.htm "Flu Pandemic Mitigation - Social Distancing"]</ref> * Bearta “féin-chumhdach” do dhaoine aonair, lena n-áirítear teagmhálacha duine le duine a theorannú, gnó a dhéanamh ar an bhfón nó ar líne, áiteanna poiblí a sheachaint agus taisteal gan ghá a laghdú.<ref>[https://wwwnc.cdc.gov/eid/article/12/11/06-0255_article Glass RJ, Glass LM, Beyeler WE, Min HJ. "Targeted Social Distancing Designs for Pandemic Influenza." ''Emerg Infect Dis.'' 2006;12(11):1671-1681. https://dx.doi.org/10.3201/eid1211.060255]</ref> <ref>[https://www.shrm.org/resourcesandtools/tools-and-samples/policies/pages/cms_016204.aspx "Social Distancing Guidelines (for workplace communicable disease outbreaks)"]</ref> * Beannú ag an uillinn (in ionad an chroitheadh ​​láimhe) agus an " sraoth [[wikiwikiweb:Dracula sneeze|Dracula]] " <ref>[https://www.osha.gov/Publications/influenza_pandemic.html "Guidance on Preparing Workplaces for an Influenza Pandemic," OSHA 3327-02N 2007]</ref> == Éifeachtacht == [[Íomhá:Covid-19-curves-graphic-social-v3.gif|mion| Trí bhuaic ghéar na n-ionfhabhtuithe a chosc, ar a dtugtar cuar na heipidéime a leathadh, ní bhíonn an t-éileamh ar sheirbhísí cúram sláinte rómhór, agus soláthraíonn sé níos mó ama freisin chun vacsaín / cóireáil a fhorbairt. Trí na hionfhabhtuithe a scaipeadh thar thréimhse ama níos faide, is féidir le seirbhísí cúram sláinte líon na n-othar a bhainistiú níos fearr. <ref>{{Lua idirlín|url=https://thespinoff.co.nz/society/09-03-2020/the-three-phases-of-covid-19-and-how-we-can-make-it-manageable/|teideal=The three phases of Covid-19 – and how we can make it manageable|work=The Spinoff}}</ref> <ref name="Lancet2020Flatten">{{Luaigh foilseachán|author=Anderson|first=Roy M|title=How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic?|journal=The Lancet|date=March 2020|doi=10.1016/S0140-6736(20)30567-5|quote=A key issue for epidemiologists is helping policy makers decide the main objectives of mitigation—e.g., minimising morbidity and associated mortality, avoiding an epidemic peak that overwhelms health-care services, keeping the effects on the economy within manageable levels, and flattening the epidemic curve to wait for vaccine development and manufacture on scale and antiviral drug therapies.}}</ref> ]] == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-sláinte}} {{DEFAULTSORT:Scaradh sóisialta}} [[Catagóir:Galair thógálacha]] [[Catagóir:Coraintín]] [[Catagóir:Eipidéimí]] [[Catagóir:Eipidéimeolaíocht]] [[Catagóir:Sláinteachas míochaine]] lp3qwekgrrz0a1lm9aydefd293ik893 0 92138 1086350 975854 2022-08-23T02:14:19Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} phoiblí is ea '''Páirc Chorcaí''' atá suite i g[[Cluain Dolcáin]] in iardheisceart [[Bhaile Átha Cliath]], taobh leis an mbóthar [[N7]]. Sníonn [[Abhainn na Camóige]] tríthí agus tá locháin iascaireachta agus páirc carbhán le fáil ann chomh maith. == Stair == ''Diméin Chorcaí'' a thugtaí uirthi i dtús báire, eastát de 120 heicteár ina raibh teach mainéir mór ann darbh ainm Teach Chorcaí (''Corkagh House'')<ref>https://www.dublinsoutdoors.ie/visit/our-parks/corkagh-park/</ref>. Tógadh an teach mar cheann beag feirme timpeall na bliana 1650<ref>http://www.askaboutireland.ie/reading-room/history-heritage/architecture/pre-1850-houses-in-south-/clondalkin/corkagh-house/</ref>. D'fhás sé de réir a chéile go dtí gur daingean cheart a bhí ann, le díog uisce agus gáirdín mór gálanta ina thimpeall. Bhí muileann púdar gunna suite ann chomh maith. Cheannaigh [[Comhairle Contae Bhaile Átha Cliath]] an pháirc chun í a oscailt mar pháirc phoiblí thiar sa bhliain 1983. == Tagairtí== {{reflist}} {{Páirceanna BÁC}} [[Catagóir:Páirceanna i mBaile Átha Cliath]] 1zk1qx1r2vi2se8y4f2hwx4k2kkv11o 0 92173 1086600 997444 2022-08-23T06:00:32Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} Bhí "'''Ionsaí an Earraigh'''" ('''''Ludendorff Spring Offensive''''' nó '''''Kaiserschlacht'''''), [[21 Márta]] [[1918]] - go dtí [[18 Iúil]] [[1918]], ar na cathanna ba mhó agus ab fhíochmhaire i rith an [[An Chéad Chogadh Domhanda|Chéad Chogaidh Dhomhanda]]. [[Íomhá:The German Spring Offensive, March-july 1918 Q8621.jpg|mion|clé|Cath Rosières (Obráid Michael)ː An V Corps ag teitheadh Hermies, 26 Márta 1918.]] Ba é seo an seans deireanach ag ceannairí Arm na [[An Ghearmáin|Gearmáine]] an Cogadh a bhuachan sula n-éiríodh na Comhghuaillithe róláidir.<ref>{{Lua idirlín|url=http://centenaries.ucd.ie/wp-content/uploads/2015/04/83980-UCD-Decade-of-Centenaries_A5-IRISH_FA_download_v2.pdf|teideal=DEICH mBLIANA na gCUIMHNEACHÁN|údar=centenaries.ucd.ie|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> Bhí na saighdiúirí [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Meiriceánacha]] ag teacht isteach sa troid. == Ionsaí == [[Íomhá:Nemška pomladna ofenziva 1918.svg|clé|mion|320x320px]] Rinne na Gearmánaigh, faoi cheannas Erich Ludendorff''''','''''<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Erich Ludendorff|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Erich_Ludendorff&oldid=1012746948|journal=Wikipedia|date=2021-03-18|language=en}}</ref> dul chun cinn suntasach ar dtús, ach i ndeireadh an lae, theip orthu polladh trí línte na gComhghuaillithe. Agus é lagaithe mar gheall ar chailleadh a chuid saighdiúirí is fearr agus bacaithe mar gheall ar róshíneadh na línte soláthair, bhí Arm na Gearmáine leochaileach agus i mbaol frith-ionsaithe ó na Comhghuaillithe. [[Íomhá:Erich Ludendorff Hugo Vogel.jpg|mion|clé|Na Gearmánaigh faoi cheannas Erich Ludendorff<ref name=":0" /> ]] == Frith-ionsaí == I lár mhí Iúil 1918 chuir fórsaí de chuid na Fraince agus [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Mheiriceá]] tús le hionsaí. Lean [[Arm na Breataine]] le hionsaí dá chuid féin i Lúnasa 1918. == Iarmhairtí == Cor i gciniúint an Chogaidh ba ea é. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Cathanna sa Chéad Chogadh Domhanda]] [[Catagóir:1918]] bkh4722povckjpkwlgznxaol1mzoqet 0 92195 1086283 956960 2022-08-23T01:47:07Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[File:Derry and Strabane district in Northern Ireland.svg|thumb|260px|An ceantar atá faoi rialú an gComhairle]] Is údarás áitiúil é '''Comhairle Chathair Dhoire agus Cheantar an tSratha Báin''' (''[[Béarla]]: Derry City and Strabane District Council'') a bunaíodh ar 1 Aibreán 2015. Bunaíodh sé tar éis chumasc Chomhairle Cathrach Dhoire agus Comhairle Ceantair an tSratha Báin. Bhí na chéad toghcháin don údarás ar an 22 Bealtaine 2014. Tá 40 suíochán sa comhairle. D'fhan an t-údarás i scáthfhoirm go dtí gur cruthaíodh an Ceantar go foirmiúil ar 1 Aibreán 2015. Tharla an tógchán deireanach ar 2 Bealtaine 2019. [[File:Derry City and Strabane District Council 2019.svg|thumb|260px|Struchtúr na comhairle]] {| class="wikitable" ! Páirtí ! ! Suíocháin |- |[[Sinn Féin]] ! style="background-color: #326760 | | 11 |- | [[Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre|PSDLO]] ! style="background-color: #389E84 | | 11 |- |[[Páirtí Aontachtach Daonlathach|PAD]] ! style="background-color: #D46A4C | | 7 |- | [[Páirtí Aontachtach Uladh|PAU]] ! style="background-color: #48A5EE | | 2 |- | Neamhspleách ! style="background-color: #bebebe | | 4 |- | [[Páirtí Comhghuaillíochta Thuaisceart Éireann|Comhaontas]] ! style="background-color: #f6CB2F | | 2 |- | [[Pobal Roimh Bhrabús]] ! style="background-color: #800000 | | 2 |- | [[Aontú]] ! style="background-color: #44532a | | 1 |} == Méara == {| class="wikitable sortable" |- !Ó !A !scope="col" width="200" | Ainm ! !scope="col" width="150" | Páirtí |- |2015 |2016 |Elisha McCallion ! style="background-color: #326760 | |[[Sinn Féin]] |- |2016 |2017 |Hilary McClintock ! style="background-color: #D46A4C | |[[Páirtí Aontachtach Daonlathach|PAD]] |- |2017 |2018 |Maolíosa McHugh ! style="background-color: #326760 | |[[Sinn Féin]] |- |2018 |2019 |John Boyle ! style="background-color: #389E84 | | [[Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre|PSDLO]] |- |2019 |2020 |Michaela Boyle ! style="background-color: #326760 | |[[Sinn Féin]] |} == Leas-Mhéara == {| class="wikitable sortable" |- !Ó !A !scope="col" width="200" | Ainm ! !scope="col" width="150" | Páirtí |- |2015 |2016 |Thomas Kerrigan ! style="background-color: #D46A4C | | [[Páirtí Aontachtach Daonlathach|PAD]] |- |2016 |2017 |Jim McKeever ! style="background-color: #389E84 | | [[Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre|PSDLO]] |- |2017 |2018 |John Boyle ! style="background-color: #389E84 | | [[Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre|PSDLO]] |- |2018 |2019 |Derek Hussey ! style="background-color: #48A5EE | | [[Páirtí Aontachtach Uladh|PAU]] |- |2019 |2020 |Cara Hunter ! style="background-color: #389E84 | | [[Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre|PSDLO]] |} == Comhairleoirí == Do na toghcháin tá an chomhairle roinnte i seacht ceantair toghcháin áitiúla. {| class="wikitable" ! Ceantar ! Suíocháin |- | Baile Arnoid | 6 |- | Dearg | 5 |- | An Fhuachonbháil | 5 |- | An Feabhal | 5 |- | An Speirín | 7 |- | An Móinteán | 5 |- | Bruach an Uisce | 7 |} iaeorlfi3nc52299xelcvabkgmk7gtr 0 92196 1086484 1049105 2022-08-23T02:56:46Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{teideal iodálach}} Croinic Gaelach na meánaoise is ea '''''Chronicon Scotorum''''' (aitheanta fosta mar ''Chronic'''um''' Scotorum''). De réir [[Nollaig Ó Muraíle|Nollag Uí Mhuraíle]], is cnuasacht annál de chuid [[Cluain Mhic Nóis]] é, thar an tréimhse ón ré réamhstaire go dtí AD 1150 le roinnt bearnaí, gaolmhar le h[[Annála Tiarnaigh]]. Caomhnaítear é a bhuí le cóip pháipéir a rinne [[Dubhaltach Mac Firbhisigh]] c. 1640, bunaithe ar foinse nach bhfuil ar marthain. Bhí cóip Mhic Fhirbhisigh ag a chara [[Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh]] sa 17ú haois, ach fuarathas é sa Fhrainc le linn na 1760í sular cheannaigh [[Coláiste na Tríonóide]] é sa bhliain 1776. Eagraithe agus foilsithe ag [[William M. Hennessy]] sa bhliain 1866. Meastar gurb é ar cheann desna hannála Gaelacha is fearr atá ar marthain, as ucht a chuid eoalis chruinn. Deirtear gurbh é [[Gilla Críst Ua Máel Eóin|Giolla Críost Ó Maoil Eoin]] é tiomsaitheoir an téacs,<ref>[[George Thomas Stokes|Stokes, George Thomas]]: ''Ireland and the Anglo-Norman Church. A History of Ireland and Irish Christianity from the Anglo-Norman Conquest to the Dawn of the Protestant Reformation'' (1889), lch. 360: ''"...The ''Chronicon Scotorum'' was originally compiled about the year 1150 by Christian Malone, Abbot of Clonmacnis,..."</ref> ach más fíor, leanadh den obair am éigin tar éis a bháis. Ní fios i ndáiríre go cruinn a chuid ionchuir maidir leis an Chronicon. ==Eagráin agus foinsí== * Mac Niocaill, Gearóid (eag. agus aistr.). [http://www.ucc.ie/celt/published/G100016 Chronicon Scotorum] ar CELT * [[William Maunsell Hennessy|Hennessy, William M.]] (eag. agus aistr.). ''Chronicum Scotorum. A Chronicle of Irish Affairs, from the earliest times to A.D. 1135, with a supplement containing the events from 1141 to 1150''. Roll Series 46. Londain, 1866. Athchló: Wiesbaden, 1964. [https://archive.org/details/chronicumscotoru00macfuoft PDF] le fáil ar Internet Archive. * "The Encyclopaedia of Ireland", eag. Brian Lalor, Baile Átha Cliath, 2003. == Foinsí == * Evans, N. (2010), 'The Present and the Past in Medieval Irish Chronicles', Woodbridge & Rochester, Boydell & Brewer. * Grabowski, Kathryn agus [[David N. Dumville]] (1984), ''Chronicles and annals of medieval Ireland and Wales: the Clonmacnoise group of texts''. Woodbridge. * Mac Niocaill, Gearóid, (1975), ''The medieval Irish annals''. Baile Átha Cliath, ll. 18-23, 27–8. * Mc Carthy, Daniel P. (1998), "The chronology of the Irish annals." Imeachtaí [[Acadamh Ríoga na hÉireann]] C 98, ll. 203–55. [https://web.archive.org/web/20081121032048/http://www.ria.ie/publications/journals/ProcCI/1998/PC98/PC98.html Available from the Royal Irish Academy]. * &mdash;, ''[http://www.cs.tcd.ie/Dan.McCarthy/chronology/synchronisms/annals-chron.htm Irish chronicles and their chronology]''. * Ó Muraíle, Nollaig, (1998) ''The celebrated antiquary Dubhaltach Mac Fhirbhisigh (c. 1600-71). His lineage life and learning''. Maigh Nuad, ll. 97-107, 308–9. ==Tagairtí== {{reflist}} [[Catagóir:Annála Éireannacha]] [[Catagóir:Lámhscríbhinní Gaelacha na Meánaoise]] b1ckt4uobxzz6fcao1ihvzjchrl1flc 0 92205 1086485 1054455 2022-08-23T02:56:50Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki An t-ainm nua-aimseartha de chnusacacht mholta annál is ea '''Croinic na hÉireann''' ([[Béarla]] '''The Chronicle of Ireland'''), ag taifead imeachtaí i [[Éire|nEirinn]] idir AD 432 agus 911.<ref>Roy Flechner, '"The Chronicle of Ireland: Then and Now" ''Early Medieval Europe'' v.21:4(2013)422-54 [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/emed.12025/abstract Article]</ref> [[Image:Annals of the Four Masters AD432 entry.jpg|300px|thumb|Right|An iontráil don bhliain AD 432 i [[Annála na gCeithre Máistrí|nAnnála na gCeiltre Máistrí]], saothar i measc eile fréamhaithe ó Chroinic na hÉireann.]] Tugadh faoi ndeara go raibh na himeachtaí ceannann céanna ag roinnt annál ar marthain, ó thaobh oird and foclíóchta de, go dtí an bhliain 911, nuair a scarann siad óna chéile. San áireamh, tá [[Annála Inis Faithlinn]], [[Annála Uladh]], [[Chronicon Scotorum]], [[Annála Chluain Mhic Nóis]] (aistriúchán Béarla), [[Annála Tiarnaigh]], [[Annála Ros Cré]], [[Annála Mhainistir na Búille]], agus ''[[Annála Easpacha na hÉireann]]''. Go hachomair, is réiteach scoláireacht é "The Chronicle of Ireland" d'[[fadhb shionoptach|fhadhb shionoptach]] Ghaelach.<ref>{{ cite web | url = http://evergreen.27names.org/academia/historicity.html | teideal = The Historicity of the Early Irish Annals }}</ref> ==Formáid== Faightear imeachtaí liostaithe faoi iontrála ar leith do bhliain éigin. Níl ach abairt nó dhó sna hiontrála den chuid is mó, agus níl ann ach iontráil nó dhó le haghaidh roinnt blianta. Tuairiscítear an ruathar [[Lochlannach]] i [[Oileán Í|Mhainistir Í]] sa bhliain 806, nuair a maraíodh an pobal go léir inti, le gontacht thipiciúil: :''Muintir hIe do marbadh o gentibh .i. .lxuiii.<ref>[https://celt.ucc.ie//published/G100016/index.html, Chronicon Scotorum], Annal CS806.</ref> ==Údair== Níl fianaise dhíreach ar bith ann chun údair chomharbasacha na croinice a chur in iúl, ach molann scoláirí gur scríobhadh i n-eaglaisí agus mainistreacha, le haghaidh pobail eaglasta. Tá luathfhianaise an a mholadh go raibh údar éigin i n[[Í Cholm Cille]] am éigin tar éis 563 go dtí tuairim is 642. Tuairim is an bhliain 639, tosaíodh croinic eile in am agus áit éiginnte, agus cumascadh é le croinic Mhainistir Í sa dara leath den seachtú haois. Leanadh obair na croinice go dtí tuairim is 740. Ó 740 go dtí 911, bhí croiniceoirí an saothair ag obair i lár na tíre, is dócha i ríocht ''[[Ríthe Bhreá|Breá]]'', ach b'fhéidir sa mhainistir ag [[Cluain Eraird|Cluain Ard]]. Creideann roinnt scoláirí gur éirigh [[Ard Mhacha]] ina ionad na hoibre ag tús na 9ú haoise, ach pléitear an smaoineamh seo fós. I ndiaidh na bliana 911, scar an chroinic ina dá phríomhghéag: ceann beag in Ard Mhacha, a tugadh i nAnnála Uladh isteach; agus ceann mór faoin teideal "grúpa [[Cluain Mhic Nóis|Chluain Mhic Nóis]]", san áireamh ''The Annals of Clonmacnoise'', Annála Tiarnaigh (bearnach), Chronicum Scotorum agus Annála na gCeithre Máistrí. ==Abháir== Tuairiscí báis is iad an-chuid d'iontrála na croinice. Ba mhaith leis na scríobhaithe cúis agus cáilíocht spioradálta an bháis a thuiscint chun a bhaint as an dtiocfaí go [[neamh]] nó go h[[ifreann]]. I ndiaidh 800, feictear a lán iontráil maidir le ruathair Lochlannacha. I measc iontrála eile, faightear imeachtaí réalteolaíochta, samhail is [[Éiclips|urú gréine]] a tharla ar an 29ú Meitheamh 512. Feictear fosta sa chroinic imeachtaí eachtrannacha. Le haghaidh roinnt tréimhsí i rith na n-ochtú agus naoú haoiseanna, is níos cruinne iad a chuid iontráil maidir le Sasanna ná an ''[[Anglo-Saxon Chronicle]]'' féin. ==Modheolaíocht== Mar a deir Dan Mc Carthy, is éard an scéim a fhaightear sa Chroinic ná "kalend (Kl), agus ina dhiaidh, go dtí lár na seachtú haoise ar a laghad, an dáta feria 1ú Eanáir". Bunaithe ar chroinic ''[[Rufinus Aquileia]]'', a bhí ag scríobh sa luath-5ú haois, atá an scéim seo, maraon le han-chuid de chuir síos na Croinice ar stair an domhain roimh an mbliain 400.<ref>Dan Mc Carthy, '"The Chronology and Sources of the Early Irish Annals", ''Early Medieval Europe'' v.10:3(2001), ll. 323-41, [https://www.cs.tcd.ie/Dan.McCarthy/#EME Achoimriú])</ref> ==Foinsí== * {{ cite journal | last = Flechner | first = Roy | title = The Chronicle of Ireland: Then and Now | journal = Early Medieval Europe | year = 2013 | pages = 422–54 | volume = 21 | issue = 4 | doi= 10.1111/emed.12025 }} * {{ cite book | last = Charles-Edwards | first = T.M. | title = The Chronicle of Ireland | publisher = [[Liverpool University Press]] | year = 2006 | isbn = 978-0-85323-959-8 }} * McCarthy, D. (2005) [https://www.cs.tcd.ie/Dan.McCarthy/chronology/synchronisms/annals-chron.htm Irish chronicles and their chronology] * Evans, N. (2010) 'The Present and the Past in Medieval Irish Chronicles', Woodbridge & Rochester, Boydell & Brewer ==Féach freisin== * [[Annála na hÉireann]] ==Tagairtí== {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Croinic na hEireann}} [[Category:Annála Éireannacha]] mdoqzbjo25i936h6msmqz168aovb9t9 0 92436 1086486 1054206 2022-08-23T02:56:54Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki <!--{{Infobox former monarchy | royal_title = Kings | realm = Munster | native_name = Rí Mumhan | coatofarms = Kingdom of Munster-900.svg | coatofarmssize = 250px | coatofarmscaption = Map of Munster, | first_monarch = [[Bodb Derg]] | last_monarch = [[Cormac Mac Carthaig]] | style = Rí Mumhan | residence = [[Rock of Cashel]] | appointer = [[Tanistry]] | began = Ancient | ended = 1138 or 1194 (claimant) | pretender = '''Disputed:'''<br/>[[Conor Myles John O'Brien, 18th Baron Inchiquin|Conor Myles John O'Brien]]<br/><small>('''[[Ó Briain]]''')</small><br/>[[Liam Trant MacCarthy]]<br/><small>('''[[Mac Cárthaigh]]''')</small> }}--> Bhí '''Ríthe na Mumhan''' i réim ó bhunús [[Ríocht na Mumhan]] le linn na [[an Iarannaois|hIarannaoise]] go dtí an [[meánaois|ard-mheánaois]]. De réir seanchas na nGael, inste mar shampla i [[Leabhar Gabhála na hÉireann]], ba é [[Bodb Derg|Bodhb Dearg]] na [[Tuatha Dé Danann|dTuath Dé Danann]] an rí is luaite. Thug na [[Dáirine]] (aitheanta fosta mar an [[Corca Laidhe|Chorca Laidhe]] agus [[Uí Eidirsceoil]] san lá atá inniu ann) roinnt luathríthe, [[Cú Raoi]] san áireamh. De réir ''[[Cath Maige Mucrama]]'', thit na hÉarainn i léig sa 2a haois AD agus tháinig na [[Deirgtine]], sinsir na [[Eoghanachta|nEoghanacht]], i gceannas. Le linn an ama seo, ba chuid den [[Leath Mhogha]] é an cheantar úd, agus an chuid eile den tír, an [[Leath Choinn]], go formhór faoi cheannas na g[[Connachta]]. [[Íomhá:Kingdom of Munster-900.svg|mion|An Mhumha, ''c.'' 10ú haois.]] Nuair a cailleadh [[Osraí]] san oirthear, ceapadh [[Caiseal]] mar phríomhchathair na Mumhan ag na hEoghanachta. Bhí an chlann seo i gceannas kindred ruled gan aon bhriseadh go dtí an 10ú haois. Cé go raibh muintir [[Uí Néill]] i gceannas mar the [[Ard-Ríthe na hÉireann]] le linn an ama seo, sár-iomaitheoirí ab ea beirt Eoghanacht ar a laghad, [[Cathal mac Finguine]] agus [[Feilimí mac Criomhthainn]]. Ba iad clanna [[Eoghanacht Chaisil]] ([[Uí Shúilleabháin]] agus [[Mic Cárthaigh]] mar ionadaithe), [[Eoghanacht Ghleanndamhnach]] ([[Uí Chaoimh]]) agus [[Eoghanacht Áine]] ([[Uí Chiarmhaic]]) na géaga is mó le rá sa treibh úd. Scaoileadh a leis a ngreim cumhachta ámh nuair a tháinig [[Brian Bóramha]] den [[Dál gCais]] chun cinn, a thóg clann [[Uí Bhriain]] isteach mar ríthe na Mumhan. Ag an am gcéanna, Munster had to contend with the [[Normannaigh]]. Sa deireadh, tháinig an ríócht chun críche nuair a scaradh í (críochdheighilt na Mumhan) and bunaíodh ríochtaí na [[Tuamhain|Tuamhan]], [[Deasumhain|Deasumhan]] agus [[Urumhain|Urumhan]]. Tháinig an chéad dhá cheann chun críche in am trátha sa 16ú haois, le bunú [[Ríocht na hÉireann]], nuair a ceapadh na hiar-ríthe ina d[[Tiarnaí na hÉireann]]. Bhí roinnt iarrachtaí chun cumhacht Ghaelach sa Mhumhain a athbhunú, amhail is ag [[Finghin Mac Cárthaigh]] agus [[Domhnall Cam Ó Súilleabháin Bhéara]], ach theip orthu. ==Ríthe ársa agus seanscéalacha na Mumhan== * [[Bodb Derg|Bodhb Dearg]], rí ''[[Aos Sí|Sid Muman]]'', agus níos déanaí rí [[Tuatha Dé Danann]], i gcomharbacht ar an [[Daghdha]] * [[Deda mac Sin]], sinsear ''Clanna Dedad * [[Íar mac Dedad]], athair [[Eterscél Mór|Eidirscéil]] agus seanathair [[Conaire Mór|Conaire Mhóir]] * [[Dáire mac Dedad]], sinsear na n[[Dáirine]] * [[Cú Roí|Cú Raoi mac Dáire]], rí agus/nó dia na Mumhan agus/nó sa [[Rúraíocht]]. De shliocht na [[Érainn|nÉarann]] (nó Dáirine) ab ea é, an dream i dtreis sa Mhumhain go dtí na 6ú–7ú haoiseanna anuas * [[Mogh Nuadhad]], rí i seanscéalta [[Leath Mhogha]]. De shliocht na n[[Deirgtine]], ach bheidís gur phearsa miotasach é * [[Ailill Aulom|Ailill Ólom]] mac Mogha, associated leis an mbandia, [[Áine]]. * [[Lugaid mac Con]], [[Ard Rí na hÉireann|Ard-Rí Éireann]] agus mac altrama Ailealla. Sinsear na [[Corca Laidhe]], príomh chlann na nDáirine sa Mhumhain * [[Eoghan Mór]] mac Ailealla, a raibh na hEoghanachta ainmnithe as. I ndáiríre, bunaíodh na hEoghanachta ag [[Conall Corc]], dubhó Eoghain Mhóir * [[Fiachu Muillethan|Fiacha Muilleathan]] mac Eoghain Mhóir, rí na nDeirgtine. B'fhéidir gur stairiúil é, ach ní fheictear é ach i seanscéalta * [[Ailill Flann Bec|Ailill Flann Beag]] mac Fiacha Mhuilleathain. Tá pas beag ar eoals faoi, ach amaháin gur uchtaigh a dheartháir níos sine, Ailill Flann Mór, é, agus gur tháinig a dheartháir úd i gcomharbacht air. * [[Crimthann mac Fidaig|Criomhthann mac Fiadaigh]], Ard-Rí na hÉireann agus tailte thar lear, agus deartháir an bhandia agus/nó na banríona [[Mongfind|Moingfhionn]]. Maítear gur Eoghanacht é i nginealaigh níos deireanaí, ceithre aois agus é ar marthain * [[Óengus Bolg|Aonghas Bolg]], rí déanach na nDáirine, sinsear na Corca Laidhe agus sinsear fosta na nEoghanacht Caisil trína iníon, [[Aimend|Aimeann]]. Feictear é i luathscéalta maidir le Conall Corc * [[Breasal mac Ailealla]] Thassaigh, b'fhéidir luath-rí [[Uí Liatháin]]. Banríon le [[Lóegaire mac Néill|Laoghaire mac Néill]] ab ea [[Angias]], is dócha a dheirfiúr í ==Ríthe stairiúla Caisil, na hIarmhumhan agus na Mumhan== Ní raibh i ndáiríre fíor-ríthe na Mumhan ann go dtí an 7ú haois, nuair a briseadh an [[Corca Laidhe|Chorca Laidhe]] as cumhacht, am éigin tar éis dóibh a ngreim ar an [[Osraí]] a chailleadh. Dá bharr, ní féidir a rá ach gur ríthe [[Caiseal|Caisil]], [[Ríthe na hIarmhumhan|na hIarmhumhan]] nó na [[Eoghanachta|nEoghanacht]] iad an chéad chúig rí is fiche ainmnithe thíos. Ba é [[Faílbe Flann mac Áedo Duib|Failbhe Flann mac Aodha Dhuibh]] an t-aon eisceacht amháin, an chéad Eoghanacht ar leath a thionchar laistigh den Mhumhain, ach bhí an Iarmhumha fós ina mórcomhrac in éadan Caisil le linn a réimse, agus níl ar eolas ach beagán faoina chomharbaí roimh [[Cathal mac Finguine|Chathal mac Finguine]]. Le linn an ama seo fosta, bhí clanna neamhspleácha ''[[Uí Fiodhghinte]]'' agus [[Uí Liatháin]] faoi mhaise. Is dócha go ndearnadh iarracht san 8ú haois a gcuid bunúis a athrú chun iad a thabhairt isteach leis na hEoghanachta. D'éirigh leo comhghuaillíocht a dhéanamh leis na hUíbh Fiodhghinte, rud a bhí chun tairbhe na nEoghanacht, ach fágadh Uí Liatháin ar leaththaobh, rud nach fios an fáth. {| class=wikitable ! width= 5% | Cl. ! width=40% | Rí ! width=18% | Reimse ! width=10% | Arm ! width=27% | Céile/Clann |- valign=top | rowspan=4 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Corc mac Luigthig]] || ? – ? || [[Íomhá:O'Sullivan.png|40px]] || [[Aimend]]<br />roinnt páistí |- valign=top || [[Nad Froích mac Cuirc]] || ? – 453 || [[Íomhá:O'Sullivan.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Óengus mac Nad Froích]] || 453 – 489 || [[Íomhá:O'Sullivan.png|x40px]] || Eithne Uathach<br />deirtear go raibh 24 mac agus 24 iníon aige |- valign=top || [[Feidlimid mac Óengusa]] || 489 – 500 || [[Íomhá:O'Sullivan.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=4 | [[Eoghanacht Ghleanndamhnach|EG]] || [[Eochaid mac Óengusa]] || 500 – 522 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Crimthann Srem mac Echado]] || 522 – 542 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Coirpre Cromm mac Crimthainn]] || 542 – 577 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Feidlimid mac Coirpri Chruimm]] (?) || 577 – 596 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Oirthir Cliach|EOC]] || [[Fergus Scandal mac Crimthainn|Fergus Scandal]] mac [[Crimthann Srem mac Echado|Crimthainn]] || 577 – 582 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Raithlinn|ER]] || [[Feidlimid mac Tigernaig]] || 582 – 588 || [[File:Blason famille fr O'Mahony.svg|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=2 | [[Eoghanacht Áine|EÁ]] <!-- le chéile? --> || [[Amalgaid mac Éndai]] || 596 – 601 || [[File:Ó Ciarmhaic.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Garbán mac Éndai]] || 596 – 601 || [[File:Ó Ciarmhaic.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Fíngen mac Áedo Duib]] || 601 – 618 || [[File:O'Sullivan.png|x40px]] || [[Mór Mumhan|Mór Muman]]<br />roinnt páistí |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Locha Léin|ELL]] || [[Áed Bennán mac Crimthainn|Áed Bennán]] mac Crimthainn mhic Cobhtach || 618 || [[File:Ó Cathail.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Ghleanndamhnach|EG]] || [[Cathal mac Áedo]] || 618 – 627 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || Mór Muman<br />roinnt páistí |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Faílbe Flann mac Áedo Duib]] || 627 – 639 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Áine|EÁ]] || [[Cúán mac Amalgado|Cúán]] mac [[Amalgaid mac Éndai|Amalgado]] || 639 – 641 || [[File:Ó Ciarmhaic.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Máenach mac Fíngin|Máenach]] mac [[Fíngen mac Áedo Duib|Fíngin]] || 641 – 661 || [[File:O'Sullivan.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Ghleanndamhnach|EG]] || [[Cathal Cú-cen-máthair]] || 661 – 665 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] <!-- || Son of [[Cathal mac Áedo]]--> || roinnt páistí |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Colgú mac Faílbe Flaind|Colgú]] mac [[Faílbe Flann mac Áedo Duib|Faílbe Flaind]] || 665 – 678 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=2 | [[Eoghanacht Ghleanndamhnach|EG]] || [[Finguine mac Cathail|Finguine]] mac [[Cathal Cú-cen-máthair|Cathail]] || 678 – 696 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || roinnt páistí |- valign=top || [[Ailill mac Cathail|Ailill]] mac [[Cathal Cú-cen-máthair|Cathail]] || 696 – 701 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Cormac mac Ailello|Cormac]] mac Ailello mhic Máenach || 701 – 712 || [[File:O'Sullivan.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Áine|EÁ]] || [[Eterscél mac Máele Umai|Eterscél ]] mac Máele Umai mhic Cúáin || 712 – 721 || [[File:Ó Ciarmhaic.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Ghleanndamhnach|EG]] || [[Cathal mac Finguine|Cathal]] mac [[Finguine mac Cathail|Fuinguine]] || 721 – 742 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || roinnt páistí |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Áine|EÁ]] || [[Cathussach mac Eterscélai|Cathussach]] mac [[Eterscél mac Máele Umai|Eterscélai]] || 742 – 769 || [[File:Ó Ciarmhaic.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Locha Léin|ELL]] || [[Máel Dúin mac Áedo|Máel Dúin]] mac Áedo Bennáin mhic Conaing || 769 – 786 || [[File:Ó Muircheartaigh.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Áine|EÁ]] || [[Ólchobar mac Duib-Indrecht|Ólchobar]] mac Duib-Indrecht<ref group= "nb">I n[[Annála Uladh]], meascadh [[Ólchobar mac Flainn]] desna h[[Uí Fidgenti]] le ''hÓlchobar mac Duib-Indrecht'' den Eoghanacht Áine agus maíodh gur rí na Mumhan ab ea é. Is dócha nach raibh i gcoróin ach Ólchobar mac Duib-Indrecht.</ref> || 786 – 805 || [[File:Ó Ciarmhaic.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=2 | [[Eoghanacht Ghleanndamhnach|EG]] || [[Artrí mac Cathail|Artrí]] mac [[Cathal mac Finguine|Cathail]] || 805 – 820 || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || [[Tnúthgal mac Artrach|mac amháin]] |- valign=top || [[Tnúthgal mac Artrach|Tnúthgal]] mac [[Artrí mac Cathail|Artrach]] (?)<ref group= "nb">Faightear scaití ''[[Tnúthgal mac Artrach]]'' den Eoghanacht Gleanndamhnach mar rí na Mumhan, ach ní i n[[Annála na hÉireann]]. D'éag sé roimh a athair, dá bharr b'fhéidir é nach raibh sé i gcoróin riamh. B'fhéidir é furasta gur meascadh [[Tnúthgal mac Donngaile]] den Eoghanacht Chaisil le ''Tnúthgal mac Artrach.</ref> || ? - ? || [[File:Ó Caoimh.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=2 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Tnúthgal mac Donngaile|Tnúthgal]] mac Máele Donngaile || 807 – 820 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Feidlimid mac Cremthainn|Feidlimid]] mac Crimthainn || 820 – 847 || [[File:O'Sullivan.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Áine|EÁ]] || [[Ólchobar mac Cináeda|Ólchobar]] mac Cináeda || 847 – 851 || [[File:Ó Ciarmhaic.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=2 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Áilgenán mac Donngaile|Áilgenán]] mac Donngaile || 851 – 853 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Máel Gualae mac Donngaile|Máel Gualae]] mac Donngaile || 853 – 859 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || [[Dub Lachtna mac Máele Gualae|mac amháin]] |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Áine|EÁ]] || [[Cenn Fáelad hua Mugthigirn|Cenn Fáelad]] Ua Mugthigirn || 859 – 872 || [[File:Ó Ciarmhaic.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=4 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Dúnchad mac Duib-dá-Bairenn|Dúnchad]] mac Duib-dá-Bairenn || 872 – 888 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Dub Lachtna mac Máele Gualae|Dub Lachtna]] mac [[Máel Gualae mac Donngaile|Máele Gualae]] || 888 – 895 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Finguine Cenn nGécan mac Loégairi|Finguine Cenn nGécan]] mac Loégairi mhic Duib-dá-Bairenn || 895 – 902 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Cormac mac Cuilennáin|Cormac]] mac Cuilennán mhic Selbach || 902 – 908 || [[File:O'Sullivan.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top ! rowspan=1; colspan=6 | |- valign=top | rowspan=1 | [[Múscraige|M]] || [[Flaithbertach mac Inmainén|Flaithbertach]] mac Inmainén || 914 – 922 || [[File:Ó Donnagáin.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=3 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Lorcán mac Coinlígáin|Lorcán]] mac Coinlígáin mhic Corcráin || 922 – ? || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Cellachán Caisil]] mac Buadacháin mhic Lachtnae || ? – 954 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || [[Donnchad mac Cellacháin|mac amháin]] |- valign=top || [[Máel Fathardaig mac Flainn|Máel Fathardaig]] mac Flainn mhic Donnchada || 954 – 957 || [[File:O'Sullivan.png|x40px]] || mac amháin |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Raithlinn|ER]] || [[Dub-dá-Bairenn mac Domnaill|Dub-dá-Bairenn]] mac Domnaill mhic Duib-dá-Bairenn || 957 – 959 ||[[File:O'Donoghue.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=2 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Fer Gráid mac Cléirig|Fer Gráid]] mac Cléirig mhic Áilgenáin || 959 –961 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Donnchad mac Cellacháin|Donnchad]] mac [[Cellachán Caisil|Cellacháin]] || 959 – 963 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Raithlinn|ER]] || [[Máel Muad mac Brain|Máel]] mac Brain || 959 – 970<br />976 – 978 || [[File:Blason famille fr O'Mahony.svg|x40px]] || [[Cian mac Máelmuaid|mac amháin]] |- valign=top | rowspan=1 | [[Uí Ímair|UÍ]] || [[Íomhar Luimnigh]] || 960 – 977<br>''de facto || [[File:Raven Banner.svg|x40px]] || roinnt páistí |- valign=top | rowspan=2 | [[Dál gCais|DgC]] || [[Mathgamain mac Cennétig|Mathgamain]] mac [[Cennétig mac Lorcáin|Cennétig]] || 970 – 976 || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Brian Bóramha]] mac [[Cennétig mac Lorcáin|Cennétig]]<!--agus [[Bé Binn iníon Urchadh]]--> || 978 – 1014 || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] || (1) Mór - triúr mac<br />(2) Echrad - mac amháin<br />(3) [[Gormflaith ingen Murchada|Gormflaith]] - mac amháin |- valign=top | rowspan=1 | [[Eoghanacht Chaisil|EC]] || [[Dúngal mac Máel Fothardaig Ua Donnchada|Dúnghal Ua Donnchadha]] || 1014 – 1025 || [[File:O'Sullivan.png|x40px]] <!-- || Son of Máel Fathardaig mac Flann--> || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=6 | [[Uí Bhriain|UB]] || [[Donnchad mac Briain]] <!-- agus [[Gormflaith ingen Murchada]]--> || 1025 – 1064 || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] || [[Cacht ingen Ragnaill]]<br>triúr paiste |- valign=top || [[Murchad mac Donnchada|Murchad]] mac [[Donnchad mac Briain|Donnchada]]<!--agus Cacht ingen Ragnaill--> || 1064 – 1068 || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Toirdhealbhach Ua Briain]] || 1068 – 1086 || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] <!--||1009<br> Son of [[Tadc mac Briain]] and Mór--> || (1) Dubchoblaig - mac amháin<br>(2) Derbforgaill - beirt mhac |- valign=top || [[Muircheartach Ua Briain]] || 1086 – 1114 <br />1118 – 1119 || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] <!--||1050<br> Son of Toirdhealbhach Ua Briain--> || Derbforgaill ingen Uí Laidcnén<br>Triúr páistí |- valign=top || [[Diarmait Ua Briain]] || 1114 – 1118 || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] <!-- || 1060<br> Son of Toirdhealbhach Ua Briain--> ||''anaithnid |- valign=top || [[Brian mac Murchada Ua Briain|Brian Ua Briain]] || 1118 || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] <!-- || Son of Murchad mac Donnchada--> || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=1 | [[Mhic Cárthaigh|MC]] || [[Cormac Mac Carthaigh]] || 1127 - 1138 || [[File:MacCarthy.png|x40px]] <!-- || Son of [[Muireadach Mac Carthaigh]]--> || ''anaithnid |- valign=top | rowspan=4 | [[Uí Bhriain|UB]] || [[Conchobar Ua Briain]] || 1138 – 1142 <br /> ''éilitheoir || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] <!--|| Son of Diarmait Ua Briain --> || ''anaithnid |- valign=top || [[Toirdhealbhach mac Diarmada Ua Briain]] || 1142 – 1167 <br />''éilitheoir || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Muircheartach Ua Briain]] || 1167 – 1168 <br />''éilitheoir || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] || ''anaithnid |- valign=top || [[Domnall Mór Ua Briain]] || 1168 – 1194 <br />''éilitheoir || [[File:Sword of Nuada.png|x40px]] <!-- || Son of Toirdelbhach mac Diarmaida Ua Briain --> || Orlacan Ní Murchada - triúr páistí |} Clanna: * DgC: [[Dál gCais]] * EÁ: [[Eoghanacht Áine]] * EC: [[Eoghanacht Chaisil]] * EG: [[Eoghanacht Ghleanndamhnach]] * ELL: [[Eoghanacht Locha Léin]] * EOC: [[Eoghanacht Oirthir Cliach]] * ER: [[Eoghanacht Raithlinn]] * M: [[Múscraí]] * MC: [[Mhic Cárthaigh]] * UB: [[Uí Bhriain]] * UÍ: [[Uí Íomhar]] ==Féach freisin== * [[Liosta Ríthe na hÉireann]] ** [[Ríthe na Deasmhumhan]] ** [[Ríthe na Tuadhmhumhan]] ** [[Ríthe na hIarmhumhan]] ** [[Ríthe na hUrmhumhan]] * [[Iarla Dheasumhan]] ==Foinsí== * Bryne, Francis J. ''Irish Kings and High Kings''. Nua-Eabhrac: St. Martin's Press, 1973. * Charles-Edwards, T.M. ''Early Christian Ireland''. Cambridge: Cambridge University Press, 2000. {{ISBN|9780521363952}} * Moody, T.W.; F.J. Byrne and F.X. Martin, eag. ''A New History of Ireland''. Vol. IX. Nua-Eabhrac: Oxford University Press, 1982. {{ISBN|0-19-821744-7}} * [[Áed Ua Crimthainn]], ''[[Leabhar Laighneach]]'', c. 1160. * ''[[Laud 610|Sioncronachtaí Laud]]''. K. Meyer, 1913. ==Naisc sheachtracha== * [http://www.mccarthyclan.org/pages/index.php MacCarthy Clan Foundation], McCarthyClan.org * [http://www.obrienclan.com/ O'Brien Clan Foundation], OBrienClan.com * [https://web.archive.org/web/20090327094630/http://www.mcgillycuddy.co.za/ The McGillycuddy of the Reeks], McGillycuddy.co.za * [http://www.omahonysociety.com/ O'Mahony Society] at OMahonySociety.com * [https://archive.is/20130421011230/http://www.odonoghue.co.uk/guests/society/paul.php O'Donoghue Society], ODonoghue.co.uk ==Tagairtí== {{reflist|30em|group=nb}} {{Mumhain}} [[Catagóir:Ríthe na Mumhan| ]] [[Catagóir:Eoghanachta]] [[Catagóir:Uí Bhriain]] 8l11jdd1sd6b08jinjed6muf3fp9nb1 0 92442 1086592 1047286 2022-08-23T05:52:44Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:Grand Strategy, War of the Spanish Succession.png|mion|clé|An plean a bhí ag na Sasanaigh]] Tharla '''Cogadh Chomharbas na Spáinne'''<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.tearma.ie/q/the%20War%20of%20the%20Spanish%20Succession/en/|teideal="the War of the Spanish Succession"|work=téarma.ie|dátarochtana=2020-04-17}}</ref>, 1701–1714, nuair a d’éag Séarlas II ar 1 Samhain 1700, a bhí ina rí ar an Spáinn. Chuir "[[Conradh Utrecht|Síocháin Utrecht]]'''"''' deireadh le [[Cogadh Chomharbas na Spáinne]]. == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol-stair [[Catagóir:Stair na Spáinne]] [[Catagóir:Cogaí]] 2peqm6w78385fyrf6haupkitah58cj5 0 92512 1086318 1047909 2022-08-23T02:04:49Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Seo liosta d'éanlaith a taifeadadh san Asarbaiseáin. Cuimsíonn fána éanúil na [[An Asarbaiseáin (tír)|hAsarbaiseáine]] 371 speiceas san iomlán, a bhfuil 9 gcinn acu neamhchoitianta nó ina bhfánaithe Leanann láimhseáiI [[Tacsanomaíocht (bitheolaíocht)|tacsanomaíocha]] an liosta seo (ainmniú agus seicheamh na n-ord, na bhfinte agus na speiceas) agus na hainmníochta (ainmneacha coiteanna agus eolaíocha) an coinbhinsiúin mar atá leagtha amach sa téacsleabhar;"The Clements Checklist of Birds of the World" , 6ú heagrán. Léiríonn na cuntais na bhfinte ag tús gach ceannteidil an tacsanomaíocht seo, mar a dhéanann na comhaireamh speiceas atá le fáil i ngach cuntas fine. Cuirtear speicis timpisteacha (A) san áireamh sa chomhaireamh iomlán speiceas na hAsarbaiseáine. Baineadh úsáid as na clibeanna seo a leanas chun aird a tharraingt ar roinnt catagóirí. Ní thagann na speicis dhúchasacha a tharlaíonn go coitianta in aon cheann de na catagóirí seo. * (A) [[Fánaíocht (bitheolaíocht)|Timpisteach]] - speiceas nach dtarlaíonn ach go hannamh nó de thaisme (m.sh. ''fánaithe'') san Asarbaiseáin == Lómaí == '''Ord''' : [[Gaviiformes]]     '''Fine''' : [[Gaviidae]] Is grúpa éan uisceach iad na lómaí, atá le fáil i go leor áiteanna i Meiriceá Thuaidh agus i dtuaisceart na hEorpa. Tá siad ar mhéid lacha mhóir nó gé bheag, rud atá cosúil leo agus iad ag snámh, ach nach bhfuil baint iomlán acu leis. Tá 5 speiceas ar fud an domhain agus 2 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. * [[Lóma rua|Lóma nó foitheach rua]] , ''Gavia stellata'' * [[Lóma Artach]], ''Gavia arctica'' == Foithigh == '''Ord''' : [[Foitheach|Podicipediformes]]     '''Fine''' : [[Foitheach|Podicipedidae]] Éin thumtha atá beag go meánacha-móra fhionnuisce iad na foithigh. Tá ladhracha maothánacha acu agus is snámhóirí agus tumadóirí den scoth iad. Mar sin féin, cuirtear a gcosa i bhfad siar ar an gcorp, rud a fhágann go bhfuil siad anásta ar thalamh. Tá 20 speiceas ar fud an domhain agus 5 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. * [[Spágaire tonn]] (nó lapairín locha), ''Tachybaptus ruficollis'' * [[Foitheach píbrua]], ''Podiceps grisegena'' * [[Foitheach mór]] (nó lúnadán), ''Podiceps cristatus'' * [[Foitheach cluasach]], ''Podiceps auritus'' * [[Foitheach píbdhubh]], ''Podiceps nigricollis'' == Broighill == '''Ord''': [[Suliformes]] '''Fine''': [[Broigheall|Phalacrocoracidae]] Fine is ea na Phalacrocoracidae d’éin mhéánacha go móra mhara, iasc-itheach a chuimsíonn broighill agus seagaí. Ní hionann dathú a gcluimhrí, agus bíonn pluiméireacht dhorcha den chuid is mó ag an gcuid is mó díobh, agus roinnt speiceas eile dubh-agus-bán agus beagán eile ildaite. * [[Broigheall mór]], '' Phalacrocorax carbo '' * [[Mionbhroigheall]], '' Microcarbo pygmeus '' ==Peileacáin== '''Ord''': [[Pelecaniformes]] '''Fine''': [[Peileacán|Pelecanidae]] Is éin mhóra uisce iad na peiliceáin a bhfuil púitse sainiúil faoina na ngob. Cosúil le baill eile den ord Pelecaniformes, tá cosa scamallacha orthu le ceithre bharraicín. Tá 8 speiceas ar fud na cruinne agus 2 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. * [[Peileacán bán]], ''Pelecanus onocrotalus'' * [[Peileacán Dalmátach]], ''Pelecanus crispus'' ==Bonnáin, corra riasca agus éigrití== '''Ord''': [[Pelecaniformes]] '''Fine''': [[Corr réisc|Ardeidae]] Cuimsíonn an fhine Ardeidae na [[Bonnán|bonnáin]], na [[corr riasc|corra riasca]] agus na h[[Éigrit|éigrití]]. Is éin chreiche mheánach go móra iad na corra riasca agus na héigrití le muiníl agus cosa fada. Is gnách go mbíonn muiníl níos giorra ag na bonnáin agus go mbíonn siad ní b'airdeallaí. Eitlíonn baill d' Ardeidae lena gcuid muineál tarraingthe siar, murab ionann agus éin eile a bhfuil muineál fada orthu mar stoirc, íbisí agus na corra leitheadacha. *[[Corr réisc]], ''Ardea cinerea'' *[[Corr chorcra]], ''Ardea purpurea'' *[[Éigrit mhór]], ''Ardea alba'' *[[Éigrit bheag]], ''Egretta garzetta'' *[[Corr scréachach]], ''Ardeola ralloides'' *[[Égrit eallaigh]], ''Bubulcus ibis'' *[[Corr bhánchorónach oíche]], ''Nycticorax nycticorax'' *[[Bonnán buí]], ''Botaurus stellaris'' == Íbisí agus Corra leitheadacha== '''Ord''': [[Pelecaniformes]] '''Fine''': [[Threskiornithidae]] Fine d’éin mhóra talún agus lapairí lena n-áirítear na [[Íbisí|híbisí]] agus na [[corr leitheadach|corra leitheadacha]]. Bíonn sciatháin fhada, leathan acu le a haon cleite déag príomhúil agus thart ar 20 cleite tánaisteach. Is eitleoirí láidre iad agus in ainneoin a mhéid agus a mheáchain, agus bíonn siad in ann bheith ar foluain go han-chumasach. *[[Íbis bheannaithe]], ''Threskiornis aethiopicus'' *[[Íbis niamhrach]], ''Plegadis falcinellus'' *[[Corr leitheadach Eoráiseach]], ''Platalea leucorodia'' ==Stoirc== '''Ord''': [[Ciconiiformes]] '''Fine''': [[Ciconiidae]] Lapairí móra, fadchosacha, fadmhuineálacha is ea na stoirc, le goba fada láidre. Tá stoirc balbh, ach is modh tábhachtach cumarsáide é clagarnach na ngob le linn neadaithe. Is féidir lena neadacha a bheith mór agus féadfar iad a athúsáid ar feadh blianta fada. Tá go leor de na speiceas imirceach. *[[Storc dubh]], ''Ciconia nigra'' *[[Storc bán]], ''Ciconia ciconia'' ==Lasairéin== '''Ord''': [[Phoenicopteriformes]] '''Fine''': [[Phoenicopteridae]] Lapairí tréadúil is ea na lasairéin, de ghnáth 0.9 go 1.5 m ar airde, a fhaightear i Leathsféar an Iarthair agus an Oirthir. Scagann siad beatha ar sliogéisc agus algaí. Déantar a gcuid gob de chruth corr a oiriúnú go speisialta chun láib agus siolta a scaradh ón mbia a itheann siad agus, go uathúil, úsáidtear iad bun os cionn. Tá 6 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. * [[Lasairéan mór]], '' Phoenicopterus roseus '' ==Lachain, géanna agus ealaí== '''Ord''': [[Anseriformes]] '''Fine''': [[Anatidae]] Cuimsíonn Anatidae na [[lacha|lachain]] agus an chuid is mó d’éin uisce cosúil le lacha, mar shampla [[Gé | géanna]] agus [[eala|ealaí]]. Cuirtear na héin seo in oiriúint do mhaireachtáil uisceach le cosa scamallacha, goba leacaithe, agus cleití atá sármhaith ar uisce a sceitheadh ​​mar gheall ar sciath olach. Tá 131 speiceas ar fud an domhain agus 31 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Eala bhalbh]], ''Cygnus olor'' *[[Eala ghlórach]], ''Cygnus cygnus'' *[[Eala Bewick|Eala thundra]], ''Cygnus columbianus'' *[[Gé bhánéadanach]], ''Anser albifrons'' *[[Mionghé bhánéadanach]], ''Anser erythropus'' *[[gé ghlas]], ''Anser anser'' *[[Mórghé shneachta]], ''Anser caerulescens'' (A) *[[Gé bhroinnrua]], ''Branta ruficollis'' *[[Seil-lacha rua]], ''Tadorna ferruginea'' *[[Seil-lacha]], ''Tadorna tadorna'' *[[Rualacha Eoráiseach]], ''Mareca penelope'' *[[Gadual]], ''Mareca strepera'' *[[Praslacha]], ''Anas crecca'' *[[Mallard]], ''Anas platyrhynchos'' *[[Biorearrach]], ''Anas acuta'' *[[Praslacha shamhraidh]], ''Spatula querquedula'' *[[Spadalach tuaisceartach]], ''Spatula clypeata'' *[[Praslacha mharmarach]], ''Marmaronetta angustirostris'' *[[Póiseard cíordhearg]], ''Netta rufina'' *[[Póiseard]], ''Aythya ferina'' *[[Lacha mheirgeach|Póiseard ruadhonn]], ''Aythya nyroca'' *[[Lacha bhadánach]], ''Aythya fuligula'' *[[Lacha iascán]], ''Aythya marila'' *[[Lacha earrfhada]], ''Clangula hyemalis'' (A) *[[Scótar]], ''Melanitta nigra'' (A) *[[Sceadach]], ''Melanitta fusca'' *[[Órshúileach]], ''Bucephala clangula'' *[[Síolta gheal]], ''Mergellus albellus'' *[[Síolta rua]], ''Mergus serrator'' *[[Síolta mhór]], ''Mergus merganser'' *[[Lacha cheannbhán]], ''Oxyura leucocephala'' ==Coirnigh== '''Ord''': [[Accipitriformes]] '''Fine''': [[Pandionidae]] Níl ach speiceas amháin sa bhfine Pandionidae, an coirneach. [[Éan creiche]] meánach go mór é an coirneach atá ag ithe go sainiúil le héisc a bhfuil dáileadh domhanda air. *[[Coirneach]], ''Pandion haliaetus'' ==Seabhaic, cúir agus iolair== '''Ord''': [[Accipitriformes]] '''Fine''': [[Accipitridae]] Is fine d'éin chreiche iad na hAccipitridae, a chuimsíonn [[seabhac|Seabhaic]], [[iolar|iolair]], [[Cúr|cúir]], [[[[cromán|cromáin]] agus [[bultúr an tsean-domhain|bultúir an tsean-domhain]]. Tá goba crúcacha cumhachtacha ag na héin seo chun feoil a stróiceadh óna gcreach, cosa láidre, gríbhí cumhachtacha agus radharc grinn. *[[Clamhán riabhach|Clamhán riabhach Eorpach]], ''Pernis apivorus'' *[[Cúr rua ]], ''Milvus milvus'' *[[Cúr dubh]], ''Milvus migrans'' *[[Iolar maol]], ''Haliaeetus leucoryphus'' (A) *[[Iolar mara]], ''Haliaeetus albicilla'' *[[Bultúr uan|Bultúr meigeallach]], ''Gypaetus barbatus'' *[[Bultúr Éigipteach]], ''Neophron percnopterus'' *[[Badhbh gríofa|Bultúr gríofa Eoráiseach]], ''Gyps fulvus'' *[[Bultúr luaithriúíl]], ''Aegypius monachus'' *[[Iolar nathartha gearrladhrach]], ''Circaetus gallicus'' *[[Cromán móna iartharach]], ''Circus aeruginosus'' *[[Cromán na gcearc]], ''Circus cyaneus'' *[[Cromán bánlíoch]], ''Circus macrourus'' *[[Cromán liath]], ''Circus pygargus'' *[[Seabhac donnrua]], ''Accipiter badius'' *[[Spioróg Leiveantach]], ''Accipiter brevipes'' *[[Spioróg|Spioróg Eoráiseach]], ''Accipiter nisus'' *[[Spioróg mhór|Spioróg mhór thuaisceartach]], ''Accipiter gentilis'' *[[Clamhán|Clamhán Eoráiseach]], ''Buteo buteo'' *[[Clamhán cosfhada]], ''Buteo rufinus'' *[[Clamhán lópach]], ''Buteo lagopus'' *[[Iolar breac beag]], ''Clanga pomarina'' *[[Iolar breac mór]], ''Clanga clanga'' *[[Iolar na Neipeal]], ''Aquila nipalensis'' *[[Iolar impiriúil]], ''Aquila heliaca'' *[[Iolar fíréan]], ''Aquila chrysaetos'' *[[Iolar Bonelli]], ''Aquila fasciata'' *[[Iolar crúbchlúmhach]], ''Hieraaetus pennatus'' ==Caracaraí agus falcúin== '''Ord''': [[Falconiformes]] '''Fine''': [[Falconidae]] Is fine d’éin chreiche laethúil iad na Falconidae. Tá siad difriúil ó sheabhaic, iolair agus chúir sa mhéid is go maraíonn siad lena gcuid gob in ionad a gcuid gríobha. Tá 62 speiceas ar fud an domhain agus 8 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Mionphocaire gaoithe]], ''Falco naumanni'' *[[Pocaire gaoithe coiteann|Pocaire Eoráiseach]], ''Falco tinnunculus'' *[[Fabhcún cosdearg]], ''Falco vespertinus'' *[[Meirliún]], ''Falco columbarius'' *[[Fabhcún coille Eoráiseach]], ''Falco subbuteo'' *[[Fabhcún Lanner]], ''Falco biarmicus'' *[[Fabhcún Saker]], ''Falco cherrug'' *[[Fabhcún gorm]], ''Falco peregrinus'' ==Piasúin agus patraiscí== '''Ord''': [[Galliformes]] '''Fine''': [[Phasianidae]] Is fine d’éin talún iad na Phasianidae. Go ginearálta, tá siad ramhar (cé go mbíonn méideanna éagsúla acu) agus tá sciatháin leathan, réasúnta gearr acu. *[[Coileach sneachta Cugasach]], ''Tetraogallus caucasicus'' *[[Coileach sneachta Caispeach]], ''Tetraogallus caspius'' *[[Patraisc tiucair]], ''Alectoris chukar'' *[[Francolin dubh]], ''Francolinus francolinus'' *[[Patraisc coiteann]], ''Perdix perdix'' *[[Gearg coiteann]], ''Coturnix coturnix'' *[[Pearaicít mhuinceach]], ''Phasianus colchicus'' *[[Cearc fhraoigh Chugasaigh]], ''Tetrao mlokosiewiczi'' ==Grúis== '''Ord''': [[Gruiformes]] '''Fine''': [[Gruidae]] Is éin mhóra, fhada-chosa agus fhada-chrainn iad na grúis. Murab ionann agus na grúis a bhfuil an chuma chéanna orthu ach nach bhfuil gaolmhar leo, bíonn grúis ag eitilt le muineál sínte amach, gan a bheith tarraingthe siar. Tá taispeántais nó "damhsaí" cúirtéireachta casta agus torannacha ag a bhformhór. Tá 15 speiceas ar fud an domhain agus 3 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Grús coimir]], ''Anthropoides virgo'' *[[Grús Sibéarach]], ''Grus leucogeranus'' *[[Grús coiteann]], ''Grus grus'' ==Rálóga, gerraí, cearcóga agus cearca ceannanna == '''Ord''': [[Gruiformes]] '''Fine''': [[Rallidae]] Is fine mhór d'éin bheaga go meánmhéide í na Rallidae lena n-áirítear na [[Rálóg|rálóga]], [[Gearr|gerraí]], [[Cearcóg|cearcóga]] agus [[Cearca ceannann|cearca ceannanna]]. De ghnáth bíonn siaf ina gcónaí i ndlúthfhásra i dtimpeallachtaí taise in aice le lochanna, seascann nó aibhneacha. Go ginearálta is éin chúthail agus rúnda iad, rud a fhágann go bhfuil sé deacair iad a bhreathnú. Tá cosa láidre agus barraicíní fada ag mórchuid na speiceas atá oiriúnaithe go maith do dhromchlaí boga míchothrom. Is gnách go mbíonn sciatháin ghearra, chothrománacha acu agus nach mbíonn siad thar cionn ag eitilt. Tá 143 speiceas ar fud an domhain agus 8 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Rálóg uisce]], ''Rallus aquaticus'' *[[Traonach]], ''Crex crex'' *[[Gearr beag]], ''Porzana parva'' *[[Gearr Baillon]], ''Porzana pusilla'' *[[Gearr breac]], ''Porzana porzana'' *[[Corcrán coille ceannliath]], ''Porphyrio poliocephalus'' *[[Cearc uisce]], ''Gallinula chloropus'' *[[Cearc cheannann Eoráiseach]], ''Fulica atra'' ==Bustaird== '''Ord''': [[Otidiformes]] '''Family''': [[Otididae]] Is éin mhóra talún iad na bustaird a bhaineann go príomha le talamh tirim oscailte agus steipeanna an tSean-Domhain. Is uiliteoirí iad agus neadaíonn siad ar an talamh. Siúlann siad go seasta ar chosa láidre agus ar chrúbacha móra, ag piocadh le haghaidh bia ar a mbealach. Tá sciatháin fhada leathana acu le reanna sciathánacha "méaracha" agus patrúin shuntasacha agus iad ar eitilt. Bíonn taispeántais chúplála shuimiúla ag go leor acu. *[[Bustard mór]], ''Otis tarda'' *[[Bustard Houbara]], ''Chlamydotis undulata'' *[[Bustard beag]], ''Tetrax tetrax'' ==Roilligh== '''Ord''': [[Charadriiformes]] '''Fine''': [[Haematopodidae]] Tá na [[Roilleach|roilligh]] mór agus callánach mar a bheadh [[Feadóg (éan)|feadóga]], le goba láidre chun [[Moileasc|moilisc]] a bhriseadh nó a oscailt. Tá 11 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin.T *[[Roilleach]], ''Haematopus ostralegus'' ==Abhóiséid agus Scodalaigh== '''Ord''': [[Charadriiformes]] '''Fine''': [[Recurvirostridae]] Fine de lapairí móra is ea na ''Recurvirostridae'', lena n-áirítear na [[abhóiséad|habhóiséid]] agus na [[Scodalach|scodalaigh]]. Tá cosa fada agus goba fada cuartha ag claonadh in airde ar na habhóiséid. Tá cosa thar a bheith fada agus goba fada tanaí díreacha ag na scodalaigh. Tá 9 speiceas ar fud an domhain agus 2 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Scodalach dubheiteach]], ''Himantopus himantopus'' *[[Abhóiséad alabhreac]], ''Recurvirostra avosetta'' ==Crotaigh== '''Ord''': [[Charadriiformes]] '''Fine''': [[Burhinidae]] Is grúpa de lapairí trópaiceacha den chuid is mó iad, atá ina mbaill d'fhine Burhinidae. Tá siad le fáil ar fud an domhain laistigh den chrios trópaiceach, agus tá roinnt speiceas ag pórú san Eoraip mheasartha agus san Astráil. Is lapairí meán go mór iad le goba láidre dubha nó buí-dubha, súile móra buí agus pluiméireacht dhuaithne. In ainneoin a bheith rangaithe mar lapairí, is fearr le mórchuid na speiceas gnáthóga tirim nó leath-tirim. Tá 9 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Crotach cloch]], ''Burhinus oedicnemus'' ==Pratancóil agus rásaithe== '''Ord''': [[Charadriiformes]] '''Family''': [[Glareolidae]] Is fine de lapairí iad na Glareolidae a chuimsíonn na [[Pratancól|pratancóil]], a bhfuil cosa gearra, sciatháin bioracha fada agus eireabaill fhada ghabhlacha orthu, agus na [[rásaí|rásaithe]], a bhfuil cosa fada, sciatháin ghearra agus goba fada bioracha orthu a chuarann síos. Tá 17 speiceas ar fud an domhain agus 2 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Glareola pratincola|Pratancól muinceach]], ''Glareola pratincola'' *[[Pratancól dubheiteach]], ''Glareola nordmanni'' ==Feadóga agus pilibíní== '''Ord''': [[Charadriiformes]] '''Fine''': [[Glareolidae]] Cuimsíonn an fhine Charadriidae na [[Feadóg (éan)|feadóga]], na [[Amadán móinteach|hAmadáin mhóinteacha]] agus na [[ pilibín|pilibíní]]. Is éin bheaga agus mheánmhéide iad le corpáin dhea-dhéanta, muiníl ghearra tiubha agus sciatháin fhada, bioracha de ghnáth. Tá siad le fáil amuigh faoin tuath oscailte ar fud an domhain, den chuid is mó i ngnáthóga in aice le huisce. Tá 66 speiceas ar fud an domhain agus 12 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Pilibín]], ''Vanellus vanellus'' *[[Pilibín Indiach]], ''Vanellus indicus'' (A) *[[Pilibín so-chaideartha]], ''Vanellus gregarius'' *[[Feadóg earrbhán]], ''Vanellus leucurus'' *[[Feadóg bhuí]], ''Pluvialis apricaria'' *[[Feadóg ghlas]], ''Pluvialis squatarola'' *[[Feadóg an fháinne]], ''Charadrius hiaticula'' *[[Feadóigín chladaigh]], ''Charadrius dubius'' *[[Feadóigín chosdubh]], ''Charadrius alexandrinus'' *[[Feadóg de Leschenault]], ''Charadrius leschenaultii'' *[[Feadóg Áiseach]], ''Charadrius asiaticus'' *[[Amadán móinteach]], ''Charadrius morinellus'' ==Gobadáin agus comhghuaillithe == '''Ord''': [[Charadriiformes]] '''Fine''': [[Scolopacidae]] Is fine mhór ilchineálach d'éin chladaigh bheaga go meánmhéide iad na Scolopacidae, lena n-áirítear na [[gobadán|gobadáin]], [[Crotach|crotaigh]], [[Guilbneach|guilbnigh]], [[Cosdeargán|cosdeargáin]], [[Creabhar|creabhair]], [[Naoscach|naoscacha]], [[Guilbnín|guilbníní]] agus [[Falaróip|falaróipí]]. Itheann an chuid is mó de na speicis inveirteabraigh bheaga a roghnaíodh as an láib nó ithir. Cuireann athraithe ar fhad na gcosa agus na ngob ar chumas na speiceas éagsúl chun beatha sa ghnáthóg chéanna, go háirithe ar an gcósta, gan iomaíocht go díreach le haghaidh bia. Tá 27 speiceas a taifeadadh i Asarbaiseáin. *[[Creabhar (éan)|Creabhar Eoráiseach]], ''Scolopax rusticola'' *[[Naoscach bhídeach]], ''Lymnocryptes minimus'' *[[Naoscach|Naoscach mhór]], ''Gallinago media'' *[[Naoscach|Naoscach choiteann]], ''Gallinago gallinago'' *[[Guilbneach earrdhubh]], ''Limosa limosa'' *[[Guilbneach stríocearrach]], ''Limosa lapponica'' *[[Crotach eanaigh]], ''Numenius phaeopus'' *[[Crotach|Crotach gobchaol]], ''Numenius tenuirostris'' (A) *[[Crotach|Crotach Eoráiseach]], ''Numenius arquata'' *[[Cosdeargán breac]], ''Tringa erythropus'' *[[Cosdeargán|Cosdeargán coiteann]], ''Tringa totanus'' *[[Gobadán|Gobadán corraigh]], ''Tringa stagnatilis'' *[[Laidhrín glas]], ''Tringa nebularia'' *[[Gobadán glas]], ''Tringa ochropus'' *[[Gobadán coille]], ''Tringa glareola'' *[[Gobadán Terek]], ''Xenus cinereus'' *[[Gobadán coiteann]], ''Actitis hypoleucos'' *[[Piardálaí trá]], ''Arenaria interpres'' *[[Cnota]], ''Calidris canutus'' *[[Luathrán|Ladhrán geal]], ''Calidris alba'' *[[Gobadáinín beag]], ''Calidris minuta'' *[[Gobadáinín Temminck]], ''Calidris temminckii'' *[[Gobadáinín crotaigh]], ''Calidris ferruginea'' *[[Breacóg]], ''Calidris alpina'' *[[Gobadán gobleathan]], ''Calidris falcinellus'' *[[Rufachán]], ''Calidris pugnax'' *[[Falaróp gobchaol]], ''Phalaropus lobatus'' ==Meirligh== '''Ord''': [[Charadriiformes]] '''Fine''': [[Stercorariidae]] Is éin mheán go mórmhéide iad an fhine Stercorariidae, go ginearálta, le cluimhreach liath nó dhonn de ghnáth, go minic le marcálacha bána ar na sciatháin. Neadaíonn siad ar an talamh i réigiúin mheasartha agus artacha agus is imircigh fadraoin iad. Tá 7 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Meirleach pomairíneach]], ''Stercorarius pomarinus'' ==Faoileáin, geabhróga, agus cánóga sciorracha== '''Ord''': [[Charadriiformes]] '''Fine''': [[Laridae]] Fine d'éin mhara mheán go mórmhéide iad Laridae, na [[faoileán|faoileáin]], [[geabhróg|geabhróga]], agus [[Cánóg sciorracha|Cánóga sciorracha]]. Is gnách go mbíonn faoileáin liath nó bán, go minic le marcanna dubha ar an cheann nó ar na sciatháin. Bíonn goba láidre, fada agus cosa scamallacha orthu. Is grúpa éan mara meánmhéide go mór de ghnáth le cluimhreach liath nó bhán, go minic le marcanna dubha ar an cheann iad na geabhróga. Seilgeann an chuid is mó de gheabhróga iasc ag tumadóireacht ach piocann cuid acu feithidí as dromchla fíoruisce. Is éin fadmharthanacha iad go ginearálta, agus is eol do roinnt speiceas a bheith beo níos mó ná 30 bliain. *[[Faoileán bán]], ''Larus canus'' *[[Droimneach beag]], ''Larus fuscus'' *[[Faoileán Heuglin]], ''Larus heuglini'' *[[Faoileán gáiriteach]], ''Larus cachinnans'' *[[Faoileán scadán cosbhuí]], ''Larus michahellis *[[Faoileán Airméanach]], ''Larus armenicus'' *[[Sléibhín Pallas]], ''Ichthyaetus ichthyaetus'' *[[Sléibhín Meánmhuirí]], ''Ichthyaetus melanocephalus'' *[[Sléibhín|Faoileán ceanndubh]], ''Chroicocephalus ridibundus'' *[[Crotach gobchaol]], ''Chroicocephalus genei'' *[[Sléibhín beag]], ''Hydrocoloeus minutus'' *[[Geabhróg ghobdhubh]], ''Gelochelidon nilotica'' *[[Geabhróg Chaispeach]], ''Hydroprogne caspia'' *[[Geabhróg scothdhubh]], ''Thalasseus sandvicensis'' *[[Geabhróg choiteann]], ''Sterna hirundo'' *[[Geabhróg bheag]], ''Sternula albifrons'' *[[Geabhróg bhroinndubh]], ''Chlidonias hybrida'' *[[Crosghob báneiteach]], ''Chlidonias leucopterus'' *[[Geabhróg dhubh]], ''Chlidonias niger'' ==Gaineamhchearca== '''Ord''': [[Pterocliformes]] '''Fine''': [[Pteroclidae]] Tá cinn agus muiníl bheaga, cosúil le cinn na gcolúr ag na gaineamhchearca, ach tá cabhlacha dlúth láidre acu. Tá sciatháin bhioracha fhada acu agus uaireanta eireabaill agus iad in ann tabhairt faoi eitilt dhíreach ghasta freisin. Eitlíonn ealtaí go poill uisce ag breacadh an lae agus ag luí na gréine. Tá a gcosa cleite síos go dtí na ladhracha. Tá 16 speiceas ar fud an domhain agus 2 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Gaineamhchearc bhiorearrach]], ''Pterocles alchata'' (A) *[[Gaineamhchearc bholgdhubh]], ''Pterocles orientalis'' ==Coilm == '''Ord''': [[Columbiformes]] '''Fine''': [[Columbidae]] Is éin tathagacha iad na [[colm|coilm]] le muiníl ghearra agus goba gearra caola le [[cera]] feolmhar. *[[Colm aille]], ''Columba livia'' *[[Colm gorm]], ''Columba oenas'' *[[Colm coille]], ''Columba palumbus'' *[[Fearán Eorpach]], ''Streptopelia turtur'' *[[Fearán baicdhubh]], ''Streptopelia decaocto'' *[[Colm gáiriteach]], ''Spilopelia senegalensis' ' ==Cuacha agus Crotophagae == '''Ord''': [[Cuculiformes]] '''Fine''': [[Cuculidae]] Cuimsíonn an fhine Cuculidae [[cuach|cuacha]], [[Geococcyx|Reathaí an bhóthair|reathaithe an bhóthair]] agus [[Crotophaga]]. Tá méid athraitheach ag na héin seo le corp caol, eireabaill fhada agus cosa láidre. Tá 138 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Cuach choiteann]], ''Cuculus canorus'' ==Scréachóga reilige== '''Ord''': [[Strigiformes]] '''Fine''': [[Tytonidae]] Is ulchabháin mheánmhéide go mór iad na scréachóga reilige le cinn mhóra agus aghaidheanna múnlaithe croí tréith. Tá cosa fada láidre acu le spúinse cumhachtacha. Tá 16 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. ==Gnáth Ulchabháin== '''Ord''': [[Strigiformes]] '''Fine''': [[Strigidae]] Is ainmhithe creiche beaga go meánmhéide oíche iad na Strigidaeéin. Bíonn súile agus cluasa móra ag amharc chun tosaigh acu, gob cosúil le seabhac agus ciorcal feiceálach cleití timpeall gach súl ar a dtugtar diosca aghaidhe. *[[Ulchabhán scopach Eoráiseach]], ''Otus scops'' *[[Rí-ulchabhán Eoráiseach]], ''Bubo bubo'' *[[Ulchabhán donn]], ''Strix aluco'' *[[Ulchabhán donn]], ''Athene noctua'' *[[Ulchabhán beag]], ''Aegolius funereus'' *[[Ceann cait]], ''Asio otus'' *[[Ulchabhán réisc]], ''Asio flammeus'' ==Tuirní lín== '''Ord''': [[Caprimulgiformes]] '''Fine''': [[Caprimulgidae]] Is éin oíche mheánmhéide iad na [[Tuirne lín|Tuirní lín]] a neadaíonn ar an talamh de ghnáth. Tá sciatháin fhada, cosa gearra agus goba an-ghearr acu. Tá cosa beaga ag a bhformhór, gan mórán úsáide acu le haghaidh siúlóide, agus sciatháin bhioracha fhada. Tá a gcuid clúmh bog duaithníochta cosúil le coirt nó duilleoga. Tá 86 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Tuirne lín Eoráiseach]], ''Caprimulgus europaeus'' ==Gabhláin ghaoithe== '''Ord''': [[Caprimulgiformes]] '''Fine''': [[Apodidae]] Is éin bheaga iad na [[Gabhlán gaoithe|gabhláin ghaoithe]] a chaitheann an chuid is mó dá saol ag eitilt. Tá cosa an-ghearr ag na héin seo agus ní thuirlingíonn siad go deonach ar an talamh, ach ina sheasamh ar dhromchlaí ingearacha. Tá ssciatháin fhada scuabtha siar ag go leor acu atá cosúil le corrán nó búmarang. *[[Gabhlán Alpach]], ''Tachymarptis melba'' *[[Gabhlán gaoithe]], ''Apus apus'' *[[Gabhlán beag]], ''Apus affinis'' ==Cruidíní== '''Ord''': [[Coraciiformes]] '''Fine''': [[Alcedinidae]] *[[Murlach mara]], ''Alcedo atthis'' *[[Cruidíní píbgheal]], ''Halcyon smyrnensis'' ==Beachadóirí == '''Ord''': [[Coraciiformes]] '''Fine''': [[Meropidae]] Is grúpa éan san fhine Meropidae iad na [[Cruidín|cruidíní]]. Faightear an chuid is mó de na speicis san Afraic ach tá cinn eile le fáil i ndeisceart na hEorpa, i Madagascar, san Astráil agus sa Ghuine Nua. Clúimh daite go galánta coirp chaola agus cleití eireaball lárnacha fada na chomhartha sóirt atá acu. Tá siad uilig ildaite agus tá goba ag breathnú síos agus sciatháin bioracha acu, rud a thugann cuma cosúil le fáinleog dóibh nuair a fheictear i gcéin iad. Tá 26 speiceas ar fud an domhain agus 2 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Beachadóir Peirseach]], ''Merops persicus'' *[[Beachadóir Eorpach]], ''Merops apiaster'' ==Gnáth rollóirí== '''Ord''': [[Coraciiformes]] '''Fine''': [[Coraciidae]] Tá [[rollór|rollóirí]] cosúil le [[caróg|caróga]] ó thaobh méide agus crutha, ach tá baint níos dlúithe acu leis na [[cruidín|cruidíní]] agus na [[Beachadóir|beachadóiri]]. Roinneann siad cuma ildaite na ngrúpaí sin le gormacha agus donn is líonmhaire. Tá an dá bharraic tosaigh istigh ceangailte, ach níl an ladhar seachtrach. Tá 12 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Rollóir Eorpach]], ''Coracias garrulus'' ==Húpúnna== '''Ord''': [[Bucerotiformes]] '''Fine''': [[Upupidae]] Tá dathú dubh, bán agus buí-bándearg ar na húpanna le círín mór in cheartseasmhach ar a gceann. Tá 2 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Húpú|Húpú Eoráiseach]], ''Upupa epops'' ==Cnagairí agus comhghuaillithe== '''Ord''': [[Piciformes]] '''Fine''': [[Picidae]] Is éin bheaga agus mheánmhéide iad na cnagairí le goba cosúil le siséal, cosa gearra, eireabaill righne agus teangacha fada a úsáidtear chun feithidí a ghabháil. Tá cosa ag roinnt speiceas le dhá ladhar ag pointeáil ar aghaidh agus dhá cheann ar gcúl, agus níl ach trí bharraicín ag roinnt speiceas. Tá sé de nós ag go leor cnagairí cnagadh go torann ar stoc crainn lena gcosa. *[[Cam-mhuin]], ''Jynx torquilla'' *[[Mionchnagaire breac]], ''Dryobates minor'' *[[Meánchnagaire breac]], ''Dendrocoptes medius'' *[[Cnagaire droimgheal]], ''Dendrocopos leucotos'' *[[Mórchnagaire breac]], ''Dendrocopos major'' *[[Cnagaire Siriach]], ''Dendrocopos syriacus'' *[[Cnagaire dubh]], ''Dryocopus martius'' *[[Cnagaire glas]], ''Picus viridis'' ==Fuiseoga== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Alaudidae]] Is éin bheaga talún iad na fuiseoga le ceiliúr iomarcach go minic agus eitiltí ar taispeáint. Tá cuma measartha murtallach ar fhormhór na n-uan. Itheann siad feithidí agus síolta. *[[Fuiseog chalandra]], ''Melanocorypha calandra'' *[[Fuiseog dhébhallach]], ''Melanocorypha bimaculata'' *[[Fuiseog Elton]], ''Melanocorypha yeltoniensis'' *[[Fuiseog ladharghearr]], ''Calandrella brachydactyla'' *[[Mionfhuiseog ladharghearr]], ''Alaudala rufescens'' *[[Fuiseog chíorach]], ''Galerida cristata'' *[[Fuiseog choille]], ''Lullula arborea'' *[[Fuiseog an ghoirt]], ''Alauda arvensis'' *[[Fuiseog oirthearach]], ''Alauda gulgula'' (A) *[[Fuiseog bháneiteach]], ''Alauda leucoptera'' *[[Fuiseog adharcach]], ''Eremophila alpestris'' ==Fáinleoga agus gabhláin== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Hirundinidae]] Tá an fhine Hirundinidae curtha in oiriúint do bheathú ón aer. Tá corp caol sruthlínithe acu, sciatháin bhioracha fhada agus gob gearr atá in ann bheith ar leathadh go mór. Cuirtear na cosa in oiriúint bheith ina sheasamh seachas ag siúl, agus tá na ladhracha tosaigh ceangailte go páirteach ag an mbun. Tá 75 speiceas ar fud an domhain agus 4 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Gabhlán gainimh]], ''Riparia riparia'' *[[Gabhlán creige]], ''Ptyonoprogne rupestris'' *[[Fáinleog na tuaithe ]], ''Hirundo rustica'' *[[Gabhlán binne]], ''Delichon urbicum'' ==Glasóga agus riabhóga== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Motacillidae]] Fine bheag éan le eireabaill mheánmhéide go fada is ea na Motacillidae. Cuimsíonn siad na glasóga, na crúba fada agus na riabhóga. Is feithiditeoirí chaola iad a itheann ar an talamha amuigh faoin tuath. Tá 54 speiceas ar fud an domhain agus 9 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Glasóg bhán]], ''Motacilla alba'' *[[Glasóg chiotrónach]], ''Motacilla citreola'' *[[Glasóg bhuí]], ''Motacilla flava'' *[[Glasóg liath]], ''Motacilla cinerea'' *[[Riabhóg dhonn]], ''Anthus campestris'' *[[Riabhóg choille]], ''Anthus trivialis'' *[[Riabhóg mhóna]], ''Anthus pratensis'' *[[Riabhóg phíbrua]], ''Anthus cervinus'' *[[Riabhóg uisce]], ''Anthus spinoletta'' ==Cíorbhuíonna== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Regulidae]] Is éard atá sna cíorbhuíonna,ná grúpa beag éan a chuimsítear go minic i measc ceolairí an tSean-Domhain, ach a thugtar stádas fine dóibh go minic toisc go bhfuil siad cosúil leis an [[meantán |mheantáin]]. Tá 7 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Cíorbhuí|Cíorbhuí coiteann]], ''Regulus regulus'' ==Síodeitigh== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Bombycillidae]] *[[Síodeiteach Boihéamach]], ''Bombycilla garrulus'' ==Gaibhne dubha== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Cinclidae]] *[[Gabha dubh]], ''Cinclus cinclus'' ==Dreoilíní== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Troglodytidae]] *[[Dreoilín donn]], ''Troglodytes troglodytes'' ==Donnóga== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Prunellidae]] *[[Donnóg Alpach]], ''Prunella collaris'' *[[Donnóg Radde]], ''Prunella ocularis'' *[[Donnóg|Donnóg choiteann]], ''Prunella modularis'' ==Smólaigh== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Turdidae]] *[[Lon creige]], ''Turdus torquatus'' *[[Lon dubh]], ''Turdus merula'' *[[Smólach píbdhubh]], ''Turdus ruficollis'' *[[Sacán]], ''Turdus pilaris'' *[[Deargán sneachta]], ''Turdus iliacus'' *[[Smólach ceoil]], ''Turdus philomelos'' *[[Latráisc]], ''Turdus viscivorus'' ==Ceolairí agus agus comhghuaillithe== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Scotocercidae]] *[[Ceolaire Cetti]], ''Cettia cetti'' ==Locustellidae== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Locustellidae]] *[[Ceolaire casarnaí]], ''Locustella naevia'' *[[Ceolaire Savi]], ''Locustella luscinioides'' ==Acrocephalidae== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Acrocephalidae]] *[[Moustached warbler]], ''Acrocephalus melanopogon'' *[[Ceolaire cíbe]], ''Acrocephalus schoenobaenus'' *[[Ceolaire gort ríse]], ''Acrocephalus agricola'' *[[Ceolaire giolcaí]], ''Acrocephalus scirpaceus'' *[[Ceolaire Blyth]], ''Acrocephalus dumetorum'' *[[Ceolaire corraigh]], ''Acrocephalus palustris'' *[[Mórcheolaire giolcaí]], ''Acrocephalus arundinaceus'' *[[Ceolaire cuaráin]], ''Iduna caligata'' *[[Ceolaire bánlíoch]], ''Iduna pallida'' *[[Ceolaire Upcher]], ''Hippolais languida'' *[[Ceolaire ictireach]], ''Hippolais icterina'' == Phylloscopidae== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Phylloscopidae]] *[[Ceolaire sailí]], ''Phylloscopus trochilus'' *[[Tiuf-teaf|Tiuf-teaf coiteann]], ''Phylloscopus collybita'' *[[Ceolaire Sindeach]], ''Phylloscopus sindianus'' *[[Ceolaire coille|Ceolaire coill]], ''Phylloscopus sibilatrix'' *[[Ceolaire scothghlas]], ''Phylloscopus trochiloides'' ==Sylviidae== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Sylviidae]] *[[Caipín dubh]], ''Sylvia atricapilla'' *[[Ceolaire garraí]], ''Sylvia borin'' *[[Gilphíb|Gilphíb choiteann]], ''Sylvia communis'' *[[Gilphíb bheag]], ''Sylvia curruca'' *[[Mionghilphíb]], ''Sylvia nana'' *[[Ceolaire barrach]], ''Sylvia nisoria'' *[[Ceolaire tiubhghobach]], ''Sylvia crassirostris'' *[[Ceolaire Ménétries]], ''Sylvia mystacea'' ==Cuilirí an tsean-domhain== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Muscicapidae]] *[[Smólach aille coiteann]], ''Monticola saxatilis'' *[[Smólach an tsléibhe]], ''Monticola solitarius'' *[[Cuilire liath]], ''Muscicapa striata'' *[[Cuilire alabhreac]], ''Ficedula hypoleuca'' *[[Cuilire bán]], ''Ficedula albicollis'' *[[Cuilire leathmhuinceach]], ''Ficedula semitorquata'' *[[Cuilire beag]], ''Ficedula parva'' *[[Spideog|Spideog bhroin dhearg]], ''Erithacus rubecula'' *[[Filiméala smólaigh]], ''Luscinia luscinia'' *[[Filiméala|Filiméala coiteann]], ''Luscinia megarhynchos'' *[[Filiméala Eilvéiseach]], ''Luscinia svecica'' *[[Spideog cheiliúrach ]], ''Irania gutturalis'' *[[Torspideog ruadhonn]], ''Cercotrichas galactotes'' *[[Earrdheargán dubh]], ''Phoenicurus ochruros'' *[[Earrdheargán|Earrdheargán coiteann]], ''Phoenicurus phoenicurus'' *[[Earrdheargán báneiteach]], ''Phoenicurus erythrogaster'' *[[Caislín Sibéarach]], ''Saxicola maurus'' *[[Caislín aitinn]], ''Saxicola rubetra'' *[[Caislín driseoige]], ''Saxicola rubicola'' *[[Clochrán coiteann]], ''Oenanthe oenanthe'' *[[Clochrán Finsch]], ''Oenanthe finschii'' *[[Clochrán alabhreac]], ''Oenanthe pleschanka'' *[[Clochrán Easpáinneach]], ''Oenanthe hispanica'' *[[Clochrán Coirdíneach]], ''Oenanthe xanthoprymna'' *[[Clochrán earr-rua]], ''Oenanthe chrysopygia'' *[[Clochrán fásaigh]], ''Oenanthe deserti'' *[[Clochrán Isabel]], ''Oenanthe isabellina'' ==Meantán croiméalach== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Panuridae]] *[[Meantán croiméalach]], ''Panurus biarmicus'' ==Meantáin earrfhada== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Aegithalidae]] Grúpa beag éan pasaireach a bhfuil eireabaill mheánmhéide go fada acu. Is sac solúbtha a neadacha le bealach isteach beag, cruinn ar a bharr, ar crochadh íseal i tor aiteann nó tor nó go hard i forcanna chraobhacha na gcrann. Itheann a bhformhór aiste bia measctha lena n-áirítear feithidí. Tá 9 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Meantán earrfhada]], ''Aegithalos caudatus'' ==Meantáin Mheiriceá Thuaidh== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Paridae]] Is speicis bheaga choillearnacha stocacha iad na Paridae den chuid is mó le goba gearra láidre. Tá círíní ag cuid acu. Is éin inoiriúnaithe iad, le réim bia measctha lena n-áirítear síolta agus feithidí. *[[Meantán gruama]], ''Poecile lugubris'' *[[Meantán Hyrcaniach]], ''Poecile hyrcana'' *[[Meantán dubh|Meantán dubh murtallach]], ''Periparus ater'' *[[Meantán cuircíneach]], ''Lophophanes cristatus'' *[[Meantán mór]], ''Parus major'' *[[Meantán Gorm]], ''Cyanistes caeruleus'' ==Cnóshnaganna== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Sittidae]] Is éin bheaga choillearnacha iad na cnóshnaganna. Tá an cumas neamhghnách acu crainn a dhreapadh síos i ndiaidh a gcinn, murab ionann agus éin eile nach féidir ach dul suas. Tá cinn mhóra, eireabaill ghearra agus goba agus croibh cumhachtacha acu. Tá 24 speiceas ar fud an domhain agus 3 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Cnóshnag Eoráiseach|Cnóshnag Eorpach]], ''Sitta europaea'' *[[Cnóshnag Neumayer]], ''Sitta neumayer'' *[[Cnóshnag luaithdhathach]], ''Sitta tephronota'' ==Reathaithe balla== '''Ord''': [[Passeriformes]]'''Fine''': [[Certhiidae]] Éan atá cosúil le cnóshnag, dúchasach do dheisceart na hEorpa is an Áise. Gormliath le sciatháin leathana dhearga is bhána, agus gob fada caol cuarach. Áitríonn sé ceantair charraigeacha go hard sna sléibhte, agus itheann feithidí is damháin alla. Tá 6 speiceas ar fud an domhain agus 2 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Snag coiteann|Reathaí coiteann]], ''Certhia familiaris'' *[[Reathaí ladharghearr]], ''Certhia brachydactyla'' ==Meantáin chrochta== '''Ord''': [[Passeriformes]]'''Fine''': [[Remizidae]] Grúpa beag éan pasaireach atá gaolmhar leis na fíor-mheantáin. Is feithiditeoirí iad. Tá 13 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Meantán crochta]], ''Remiz pendulinus'' ==Óiréil an tSean-Domhain.== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Oriolidae]] Is éin pasaireacha ildaite iad óiréil an tSean-Domhain. Níl baint acu le hóiréil an Domhain Nua. Tá 29 speiceas ar fud an domhain agus 1 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Óiréal órga|Óiréal coiteann]], ''Oriolus oriolus'' ==Scréacháin== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Laniidae]] Is éin pasaireacha iad na scréacháin a bhfuil aithne orthu mar gheall ar an nós atá acu éin eile agus ainmhithe beaga a ghabháil agus na codanna gan nach raibh ite acu a sádh ar dealga. Tá gob crúcach tipiciúil acu, cosúil le héan creiche. *[[Scréachán droimrua]], ''Lanius collurio'' *[[Scréachán isibéalach]], ''Lanius isabellinus'' *[[Mórscréachán liath]], ''Lanius excubitor'' *[[Mionscréachán liath]], ''Lanius minor'' *[[Scréachán coille]], ''Lanius senator'' ==Préacháin, scréachóga, fiaigh dhuibh agus snaganna breaca== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Corvidae]] Cuimsíonn an fhine Corvidae [[Préachán|Préacháin]], [[fiach dubh|fiaigh dhuibh]], [[Scréachóg|scréachóga]], [[cág|cáig]], [[snag breac|snaganna breaca]], [[Dendrocitta]], [[Cnóire|cnóirí| cnó-cnó]] s agus [[scréachóg thalún|scréachóg talún]]. Tá na Corvidae os cionn an mheáin i measc na Passeriformes, agus léiríonn cuid de na speicis níos mó leibhéil arda clisteachta. Tá 120 speiceas ar fud an domhain agus 9 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Scréachóg choille]], ''Garrulus glandarius'' *[[Snag breac]], ''Pica pica'' *[[Cág cosdearg|Cág deargchosach]], ''Pyrrhocorax pyrrhocorax'' *[[Cág buíghobach]], ''Pyrrhocorax graculus'' *[[Rúcach airgid]], ''Corvus monedula'' *[[Rúcach|Rúcach sméar-iteach]], ''Corvus frugilegus'' *[[Caróg dhubh|caróga dubha]], ''Corvus corone'' *[[Fiach dubh]], ''Corvus corax'' *[[Caróg liath]], ''Corvus cornix'' ==Druideanna== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Sturnidae]] Is éin phasaireacha bheaga nó mheánmhéide iad na druideanna. Tá a n-eitilt láidir agus díreach agus tá siad an-thréadúil. Is í an ghnáthóg is fearr leo ná bheith amuigh faoin tuath. Itheann siad feithidí agus torthaí. Is gnách go mbíonn cluimhreach dhorcha le loinnir mhiotalach. Tá 125 speiceas ar fud an domhain agus 2 speiceas le fáil san Asarbaiseáin. *[[Druid rósach]], ''Pastor roseus'' *[[Druid choiteann|Druid coiteann]], ''Sturnus vulgaris'' ==Gealóga an tsean-domhain== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Emberizidae]] Is fine mhór éan pasaireach iad na hEmberizidae. Itheann siad síolta le goba a bhfuil cruth sainiúil orthu. Tá patrúin sainiúla sa chloigeann ag go leor speiceas acu. *[[Buíóg]], ''Emberiza citrinella'' *[[Cirlghealóg]], ''Emberiza cirlus'' *[[Gealóg charraige]], ''Emberiza cia'' *[[Gealóg Bhuchanan]], ''Emberiza buchanani'' *[[Gealóg gharraí]], ''Emberiza hortulana'' *[[Gealóg Chretzschmar]], ''Emberiza caesia'' *[[Gealóg cheanndubh]], ''Emberiza melanocephala'' *[[Gealóg ghiolcaí]], ''Emberiza schoeniclus'' *[[Gealóg bhuachair]], ''Emberiza calandra'' ==Glasáin, Euphonia, agus comhghuaillithe == '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Fringillidae]] Is éin phasaireacha a itheann síolta iad na [[Glasán (éan)|glasáin]], atá beag go measartha mór agus a bhfuil goba láidre orthu, de ghnáth cónúil agus i roinnt speiceas an-mhór. Tá dhá chleite eireabaill déag acu agus naoi bpríomhchleite ag gach ceann acu. Tá eitilt phreabadh ag na héin seo le babhtaí malartacha ag bualadh a sciathán agus ag faoileitilt ar sciatháin iata, agus bíonn cantain na n-éan seo go maith. *[[Rí rua]], ''Fringilla coelebs'' *[[Breacán]], ''Fringilla montifringilla'' *[[Rósghlasán scarlóideach]], ''Carpodacus erythrinus'' *[[Rósghlasán rubicilla]], ''Carpodacus rubicilla'' (A) *[[Crosghob]], ''Loxia curvirostra'' *[[Glasán darach]], ''Chloris chloris'' *[[Siscín]], ''Spinus spinus'' *[[Lasair choille]], ''Carduelis carduelis'' *[[Gleoiseach]], ''Linaria flavirostris'' *[[Gleoiseach chnáibe]], ''Linaria cannabina'' *[[Seirín ceanndubh]], ''Serinus pusillus'' *[[Corcrán coille]], ''Pyrrhula pyrrhula'' *[[Glasán gobmhór]], ''Coccothraustes coccothraustes'' *[[Glasán cródheargach]], ''Rhodopechys sanguinea'' *[[Glasán Mongólach]], ''Rhodopechys mongolica'' *[[Glasán cogalach]], ''Bucanetes githagineus'' ==Gealbhain an tsean-domhain== '''Ord''': [[Passeriformes]] '''Fine''': [[Passeridae]] Is éin bheaga phasaireacha iad gealbhain an tsean-domhain. Go ginearálta, is gnách gur éin bheaga, ramhara, dhonna nó liatha iad le heireabaill ghearra agus ghoba gearra cumhachtacha. Itheoirí síol na iad gealbhain, ach itheann siad feithidí beaga freisin. *[[Gealbhan binne]], ''Passer domesticus'' *[[Gealbhan Easpáinneach]], ''Passer hispaniolensis'' *[[Gealbhan crainn]], ''Passer montanus'' *[[Gealbhan petronia]], ''Petronia petronia'' *[[Gealbhan ladharghearr]], ''Carpospiza brachydactyla'' *[[Glasán gléigeal ]], ''Montifringilla nivalis'' cysq48tiulj5dx7drjgwnrtdm9n8z05 0 92660 1086557 959722 2022-08-23T05:28:57Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Saladin Guy.jpg|mion|clé|Cath Hattin]] Tharla '''Cath Hattin''' ([[an Araibis]]: معركة حطين‎) ar an [[4 Iúil]] [[1187]], idir stáit Crosáidire [[an Leiveaint]] agus na fórsaí agus an Ayyubid sabhdán [[Saladin]] (Salah ad-Din). {{síol-stair}} {{DEFAULTSORT:Cath Hattin}} [[Catagóir:Crosáidí]] 23pzww5newzmn7z83ayg9gh0ihrgvly 0 93048 1086613 964558 2022-08-23T06:11:39Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Seal_of_the_Irish_Free_State.png|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Seal_of_the_Irish_Free_State.png|alt=|mion|Séala Mor do Shaorstát Éireann]] Rinneadh trí leasú<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/1951747008182947|teideal=UCD School of Law|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-05-14}}</ref> ar [[Bunreacht Shaorstát Éireann|Bhunreacht Shaorstát Éireann]] ar an [[14 Bealtaine]] [[1929]] (uimhreacha 14-16).<ref>{{Lua idirlín|url=http://achtanna.ie/ga.toc.1929.html|teideal=Acts of the Oireachtas 1929 / Achtanna an Oireachtais 1929|údar=Office of the Houses of the Oireachtas House Services Directorate Bills Office|language=ga|work=achtanna.ie|dátarochtana=2020-05-14}}</ref> Faoin leasú ba thábhachtaí i measc na dtrí cinn, Leasú Uimhir 16, cuireadh fad ocht mbliana (ó 1930 go dtí 1938) leis an tréimhse inar fhéad an t[[An tOireachtas|Oireachtas]] leasuithe a dhéanamh ar an mBunreacht gan iad a chur faoi [[reifreann]] an phobail. Sheas an [[An Chúirt Uachtarach|Chúirt Uachtarach]] le bailíocht an Achta seo (in ainneoin na [[Breitheamh|breithe]] easaontaí a thug an Príomh-Bhreitheamh Ó Cinnéide) sa chás The State (Ryan) v Lennon [1935] IR 170.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.supremecourt.ie/SupremeCourt/sclibrary3.nsf/pagecurrent/9FA0AA8E8D261FC48025765C0042F6B3?opendocument&l=en|teideal=Important Judgments|údar=Supreme Court webmaster|work=www.supremecourt.ie|dátarochtana=2020-05-14}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Bunreacht na hÉireann]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] s8tpmdrxc2oxgs1m1p16zf19r7dx19g 0 93060 1086614 962082 2022-08-23T06:11:52Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Dáil Chamber silent and empty (30937400892).jpg|mion|Dáil]] Tugann '''Acht Caomhanta na nDaoine (Comhachta Speisialta), 1926'''<ref>{{Lua idirlín|url=http://achtanna.ie/ga.act.1926.0016.1.html|teideal=Téacs - ACHT CAOMHANTA NA nDAOINE (COMHACHTA SPEISIALTA), 1926|údar=Office of the Houses of the Oireachtas House Services Directorate Bills Office|dáta=|language=ga|work=achtanna.ie|dátarochtana=2020-05-17}}</ref> cumhachtaí don [[rialtas]] go fóill forógra a eisiúint go bhfuil staid phráinne náisiúnta ann<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.oireachtas.ie/ga/bills/bill/1926/15?tab=debates|teideal=Díospóireachtaí - Uimh. 16 de 1926 – Tithe an Oireachtais|údar=Tithe an Oireachtais|dáta=1926-05-12|language=ga|work=www.oireachtas.ie|dátarochtana=2020-05-17}}</ref>, ionas gur féidir tabhairt faoi bheartais urghnácha chun a chur in áirithe go ndéanfar go cuí riachtanais na beatha a sholáthar don phobail agus do roinnt orthu agus gur féidir rialacháin a dhéanamh chun cosc a chur le taisceadh agus brabúsaíocht le linn na staide práinne sin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3303638812993753|teideal=UCD School of Law|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-05-17}}</ref> == Comhthéacs == Achtaíodh an [[dlí]] ar [[17 Bealtaine]] [[1926]], go díreach i ndiaidh na hOllstailce sa [[An Bhreatain|Bhreatain]] agus le stailc [[Gual|ghuail]] ar siúl thall ansin fós, Níor baineadh úsáid as na cumhachtaí riamh, ach níor aisghaireadh an tAcht ach an oiread. Dár ndóigh, ní chuireann Airteagal 28.3.3°<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.irishstatutebook.ie/eli/cons/ga/html|teideal=23.3.3 - "Ní cead aon ní dá bhfuil sa Bhunreacht seo seachas Airteagal 15.5.2° a agairt chun aon dlí dá n-achtaíonn an tOireachtas a chur ó bhail má luaitear ann gur dlí é chun slándáil an phobail a chur in áirithe agus chun an Stát a chaomhnú in aimsir chogaidh nó ceannairce faoi arm, ná chun aon ghníomh dá ndéantar nó a bheireann le tuiscint gur gníomh é a dhéantar in aimsir chogaidh nó ceannairce faoi arm de bhun aon dlí den sórt sin, a chur ar neamhní. ... "|údar=electronic Irish Statute Book (eISB)|dáta=|language=ga|work=www.irishstatutebook.ie|dátarochtana=2020-05-17}}</ref> cosc ar [[agóid]] a dhéanamh in gcoinne an Achta ar bhonn [[Bunreacht na hÉireann|bunreachta]]. Os a choinne sin, tugann sé údarás arbh fhéidir iad a agairt i gcúinsí taobh amuigh d'aimsir [[Cogadh|chogaidh]] nó [[Ceannairc|ceannairce]] faoi arm (fiú sa chiall is leithne atá acu) mar a tuaradh san fho-alt sin. Tá reacht eile ann a achtaíodh ar [[17 Bealtaine]] [[1861]], nár cuireadh i bhfeidhm agus nár aisghaireadh riamh ar an gcuma chéanna—the "Foreign Law Ascertainment Act, 1861'. == Tagairtí == {{reflist}}<br /> [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] 3prv1fqvmu7wcm2up54lkp5i9flpoud 0 93143 1086426 1044354 2022-08-23T02:34:16Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki Dream Gaelach in Éirinn na meánaoise ba ea na '''Ciannachta'''. Mhaígh siad gur de shliocht [[Tadhg mac Céin|Taidhg mhic Céin]] iad. Feictear iad ar dtús i bhfoinsí stairiúla den 6ú haois. Bhí a gcuid críoch le fáil anseo is ansiúd ar an oileán, san áireamh Magh [[Brega|Breá]] agus [[Oirialla]]. Slogadh dreamanna Chiannacht de réir a chéile i ríochtaí eile isteach. ==Sanasaíocht== Tugann David Sproule le fios nach raibh ach trí dhream ann i luathstair na hÉireann a raibh an iarmhír ''-acht'' ina n-ainmneacha acu, mar atá na [[Connachta]], na h[[Eoghanachta]] agus na Ciannachta féin.<ref>Sproule, [[#Sproule|Origins of the Éoganchta]], ll.&nbsp;31&ndash;32</ref> Deir sé: :ar dtús, ní raibh ann ach dream cumhachtach amháin agus an iarmhír "-acht" ina ainm aige [mar atá na [[Connachta]]] ... cruthaíoch na hainmneacha eile aithris... Is dócha é nach raibh brí 'muintir [[Conn Céadchathach|Choinn]]' le "Connacht". B'fhéidir gur chiallaigh an t-ainm 'ceannaireacht', ón bhfocal "conn"<ref>[http://dil.ie/12215 conn (b)] (''ní (a), is léir!''), taoiseach, ar eDIL</ref>, agus go ndearnadh ciall eile de níos déanaí... Glacann Paul Byrne leis an hipitéis seo,<ref>Byrne, [[#PByrne2000|Ciannachta Breg]], ll.&nbsp;122&ndash;123.</ref> agus molann sé: :"...ainm an naomhphátrúin, [[Cianán]] bunaitheoir [[Damhliag|Dhamhléige]], is ea foinse ainm na gCiannacht Breá. ... Más fíor, d'fhéadfadh gur cruthaíodh an t-ainm 'Ciannachta' le "(naomh) Cian" agus an iarmhír "-acht." D'fhéadfadh a rá mar sin gur shocraigh aon treibh uaillmhianach, sách-neamhthábhachtach amháin (nó comhaontas treibheanna), lonnaithe gar de chill Dhámhléige, aitheantas nua a chothú, bunaithe ar an naomh áitiúil. ==Stair== Mhaígh na Ciannachta gur shíolraigh siad ó [[Tadhg mac Céin|Thadhg mac Céin]], a dúradh gur gharmhac [[Ailill Aulom|Ailealla Ólom]] na [[Mumhain|Mumhan]] é. Meastar gurbh é Tadhg sinsear na ''Luigni'' agus na ''[[Gailenga]]'', treibheanna lonnaithe i lár agus iarthar na tíre".<ref>Byrne, [[#PByrne2000|Ciannachta Breg]], lch.&nbsp;121.</ref> Insítear scéal ghabháil chríocha Bhreá ag Tadhg sa seanscéal ''Cath Crinna'' den 9ú haois b'fhéidir.<ref>O'Grady (eag.), Silva Gadelica 1, ll.&nbsp;[https://archive.org/stream/silvagadelicaixx01ogra#page/318/mode/2up 319]&ndash;326</ref><ref>O'Grady (aistr.), [[#O'Grady_2|Silva Gadelica 2]], ll.&nbsp;[https://archive.org/stream/silvagadelicaixx02ogra#page/358/mode/2up 359]&ndash;368</ref><ref>Byrne, [[#PByrne2000|Ciannachta Breg]], lch.&nbsp;122</ref> Is féidir cuid d'eachtraí na gCiannacht stairiúil a rianaigh sna h[[annála Éireann]].<ref>Byrne, [[#PByrne2000|Ciannachta Breg]], ll.&nbsp;124&ndash;126</ref><ref>Byrnes, [[#Byrnes2000|Ard Ciannachta]], ll.&nbsp;128&ndash;131.</ref> Feictear iad faoin mbliain 535 nuair a cloíodh iad i mbun chogaidh ag an Luachair Mór (idir na hainmneacha [[An Ainí]] agus [[An Bhóinn]]) gar de [[Damhliag|Dhamhliag]] ag ''[[Túathal Máelgarb]].<ref>U535.2 Bellum Lochara .i. More eiter da Inber ria Tuathal Maelgarbh mc. Cormaic Chaeich mc. Cairbre mc. Neill Naoighiallaigh for Ciannacht.</ref> Bhí na Ciannachta fós neamhspleách sa 9ú haois. Buaileadh go dona iad i gCath ''Imblech Pich'' ([[Imleach Bheagáin]] gar de [[Ceanannas|Cheanannas]]) sa bhliain 688 ag Niall mac Cearnaigh, [[Brega|rí na mBreá]].<ref>U688.4, Bellum Imlecho Pich ubi ceciderunt Dub Da Inber, rex Ardda Cianacta, & h-Uarcride nepos Osseni & Congalach m. Conaing fugitiuus euasit. Niall m. Cernaigh uictor erat.</ref> I ndiaidh na cliste seo, chaill siad a neamhspleáchas raibh ó dheas den Bhóinn in oirdheisceart Bhreá, agus luaitear iad mar Ard Ciannachta as sin amach. Sa bhliain 742, thosaigh [[Conaing mac Amalgado|Conaing mac Amhalaí]], rí Thuaisceart Bhreá den [[Síl nÁedo Sláine|tSíol Aodha Sláine]], an teideal ''rí Ciannacht'' a úsáid, an chéad as seachtar a rinne amhlaidh.<ref>U742.7 Strangulatio Conaing m. Amalgaidh regis Ciannachte.</ref> In am trátha, chloígh Uí Chonaing an cheantar agus thóg isteach i mBreá é, ag coinneáil dóibh féin an teideal úd. Deir Byrne:<ref>Byrne, [[#PByrne2000|Ciannachta Breg]], lch.&nbsp;126. Le haghaidh tuilleadh eolais faoi na Ciannachta agus [[Mainistir Bhuithe]], féach Dobbs, [[#Dobbs|Pedigree and Family]].</ref> :I ndiaidh bhás Ceallaigh (786), ní raibh na Cianachta dúchais choíche ina ríthe dá gcríocha féin, agus thug siad aghaidh go polaitiúil ar a gceantar, Fir Arda Ciannachta ... Tar éis mheath polaitiúil na gCiannacht Breá ó lár na 8ú haoise ar aghaidh, d'fhéadfadh a bharr gur thug siad aird ar an réimse eaglasta, áit a ceapadh duine dá muintir [[Conmael ua Loichene]], ina ab i [Mainistir Bhuithe] sa bhliain 733. Tháinig ball eile de mhuintir Chiannacht Bhreá, ''Ioseph ua Cernae'', ina ab ann sa bhliain 790 ... Ainmnítear [[Flann Mainistrech]] ... a fuair bás sa bhliain 1056, i nginealach Chiannacht Bhreá, ó dteannta lena mac, ''Echthigern'' ... a fuair bás sa bhliain 1067. ==Críocha== I measc ghéaga na gCiannacht, tá: * Ciannachta [[Brega|Bhreá]], clóite níos deireanaí ag [[Síl nÁedo Sláine|Síol Aodha Sláine]]. Ní fios go cruinn méid a gcuid críoch siar cloíodh iad, ach creidtear gur sách mór a bhí siad.<ref>Byrnes, [[#Byrnes2000|Ard Ciannachta]], ll.&nbsp;130&ndash;131.</ref> * [[Ciannachta Glenn Geimin|Ciannachta Ghleann Geimhin]] - [[Cianachta]], [[Contae Dhoire]] * Ard Ciannachta – barúntacht [[Fir Arda|Fhir Arda]], [[Contae Lú]] (féach [[Conaille Muirtheimne|Conaille Muirtheimhne]]) ==Naomh Cianán== Meastar gur mórphearsa é Cianán i saol luathCríostaíochta na hÉireann. Deirtear go raibh a chill i nDámhliag ar an gcéad chill tógtha le cloch in nÉirinn. Insítear i n[[Annála Uladh]] go bhfuair sé bás don bhliain 489,<ref>U489.1, ''Quies sancti Ciannaini cui sanctus Patricius Euangelium largitus est.''</ref> ceithre bliana roimh [[Naomh Pádraig]]. Níl aon beathaisnéis ar mharthain, ach caomhnaítear roinnt anecdotes, go háirithe sa commentary, [[Félire Óengusso|Féilire Aonghasa]].<ref>Stokes (eag. agus aistr.), [[#Stokes1905|Félire Óengusso]], ll.&nbsp;[https://archive.org/stream/martyrologyofoen00oeng#page/244/mode/2up 244]&ndash;247.</ref> ==Ríthe na gCiannacht== {| class=wikitable ! width=20% | Ainm ! width=18% | Teideal ! width=7% | Réimse ! | Nótaí |- valign=top || Cronán mac Tiarnaigh || Rí Ciannacht || 571 || Mharaigh sé na comh-Ard-Ríthe, [[Baotán mac Muircheartaigh]] agus [[Eochaidh mac Domhnaill]] mhic Mhuircheartaigh de [[Cenél nEógain|Chineál Eoghain]].<ref>AT 571.1</ref> Déanann [[Annála Uladh]] tagairt mícheart air mar de Ghleann Geimhin, cé gur de Chiannachta Breá é i ndáiríre.<ref>AU 572.1</ref> |- valign=top || Gerthide || || 594 || Mac Chronáin is dócha. Cloíodh é ag Cath ''Eudunn'' Mhóir i gCiannachta Breá.<ref>AU 594.1</ref> |- valign=top || Cenn Faelad mac Gerthide || Rí Ard Ciannacht || 662 || Maraithe ag Cath ''Oghamain''<ref>AU 662.3</ref> |- valign=top || Ultan mac Eraine || Rí Ciannacht || 662 || Maraithe ag ''Oghamain<ref>AU 662.3</ref> |- valign=top || Mael Fuataich mac Eraine || Rí || 662 || Deartháir Ultain |- valign=top || Doir mac Mael Duib || Rí Ciannacht || fl. 674<ref>AU 674.2</ref> || |- valign=top || Dub da Inber || Rí Ard Ciannacht || 688<ref>AU 688.4</ref> || |- valign=top || Ailill mac Cenn Faelad || || bás 702<ref>AU 702.4</ref> || Bhí mic leis, Eodus agus Oengus, ríthe beirt. |- valign=top || Dub da Chrich || Rí Ard Ciannachta || bás 722<ref>AU 722.8</ref> || |- valign=top || Oengus mac Ailillo || Rí Ard Ciannachta || in 737<ref>AU 737.7</ref> || |- valign=top || Ailill mac Duib da Chrich || Rí Ard Ciannacht, is amhlaidh || bás 749<ref>AU 749.5</ref> || De shliocht Chinn Faolaidh |- valign=top || Cellach mac Cormaic meic Ailillo || Rí Ard Ciannachta || bás 786<ref>AU 786.2</ref> || |- valign=top || Muiredach || Rí Ard Ciannachta || bás 855<ref>AU 855.6</ref> || I dtásc a mhic Tiarnach don bhliain 879, insítear gurbh é ''episcopus, princepas Droma Inasclainn''.<ref>AU 879.3</ref> |} ==Ríthe eile== * 974. Tadhg Ua Ruadhrach, tiarna na gCiannachta. Maraithe i nUlaid. ==Foinsí== * {{ cite book | editor-first = Edel | editor-last = Bhreathnach | title = The Kingship and Landscape of Tara | publisher = Four Courts Press | location = Baile Átha Cliath | year = 2005 | isbn = 1-85182-954-7 | ref = Bhreathnach }} * {{ cite book | first = Francis John | last = Byrne | title = Irish Kings and High Kings | edition = 3rd | publisher = Four Courts Press | location = Baile Átha Cliath | year = 2001 | isbn = 1-85182-196-1 | ref = FJByrne2001 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/irishkingshighki00byrn_0 }} * {{ cite book | editor-last = Smyth | editor-first = Alfred P. | title = Seanchas: Studies in Early and Medieval Irish Archaeology, History, and Literature in Honour of Francis John Byrne | last = Byrne | first = Paul | contribution = Ciannachta Breg before Sil nAeda Slaine | pages = 121&ndash;126 | publisher = Four Courts Press | location = Baile Átha Cliath | year = 2000 | isbn = 1-85182-489-8 | ref = PByrne2000 }} * {{ cite book | editor-last = Smyth | editor-first = Alfred P. | title = Seanchas: Studies in Early and Medieval Irish Archaeology, History, and Literature in Honour of Francis John Byrne | last = Byrnes | first = Michael | contribution = The Ard Ciannachta in [[Adomnan]]'s "Vita Columbae": a reflection of [[Iona]]'s attitude to the Sil nAeda Slaine in the late seventh century | pages = 127&ndash;136 | publisher = Four Courts Press | location = Baile Átha Cliath | year = 2000 | isbn = 1-85182-489-8 | ref = Byrnes2000 }} * {{ cite book | first = Margaret E. | last = Dobbs | contribution = The Pedigree and Family of Flann Manistrech | title = Journal of the County Louth Archaeological Society | volume = 5:3 | year = 1956 | jstor = 27728169 | ref = Dobbs }} * {{ cite book | first = M. A. | last = O'Brien | title = Corpus Genealogiarum Hiberniae | publisher = Baile Átha Cliath Institute for Advanced Studies | location = Baile Átha Cliath | year = 1962 | url = http://www.ucc.ie/celt/online/G105003 | ref = O'Brien }} * {{ cite book | first = S. H. | last = O'Grady | title = Silva Gadelica: A Collection of Tales in Irish. Irish Text | volume = 1 | publisher = Williams and Norgate | location = Londain | year = 1892 | url = https://archive.org/details/silvagadelicaixx01ogra | ref = O'Grady_1 }} * {{ cite book | first = S. H. | last = O'Grady | title = Silva Gadelica: A Collection of Tales in Irish. Translation and Notes | volume = 2 | publisher = Williams and Norgate | location = Londain | year = 1892 | url = https://archive.org/details/silvagadelicaixx02ogra | ref = O'Grady_2 }} * {{ cite book | first = T. F. | last = O'Rahilly | title = Early Irish History and Mythology | publisher = [[Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath]] | location = Baile Átha Cliath | year = 1946 | ref = O'Rahilly }} * {{ cite book | first = David | last = Sproule | contribution = Origins of the Éoganchta | title = [[Ériu (iriseán)|Ériu]] 35 | year = 1984 | pages = 31&ndash;37 | jstor = 30007776 | ref = Sproule }} * {{ cite book | first = Whitley | last = Stokes | title = Félire Óengusso Céli Dé: The Martyrology of Oengus the Culdee | publisher = The Henry Bradshaw Society | location = Londain | year = 1905 | url = https://archive.org/stream/martyrologyofoen00oeng#page/n5/mode/2up | ref = Stokes1905 }} ==Naisc sheachtracha== * [http://clancian-ocarroll.com/ Clan Cian] ar clancian-ocarroll.com == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Ciannachta}} [[Catagóir:Ríthe Mí]] [[Catagóir:Eoghanachta]] 3ejf366irbi3ei90347klzt2cq7741v 0 93183 1086383 1072090 2022-08-23T02:25:17Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:UNIFIL (8878884418).jpg|mion|clé|[[UNIFIL]]]] Is lá machnaimh agus cuimhnimh de chuid na Náisiún Aontaithe é '''Lá Idirnáisiúnta Coimeádaithe Síochána na Náisiún Aontaithe'''. Cuimhnímid ar na daoine a fuair bás i seirbhís na síochána.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3334507826573518|teideal=UCD School of Law|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-06-02}}</ref> Déanann an lá comóradh ar an dáta, in 1948, a chuaigh an chéad mhisean síochánaíochta de chuid na Náisiún Aontaithe i mbun feachtais sa Phalaistín. [[Íomhá:UNIFIL 4 (9840461585).jpg|mion|Bonn [[UNIFIL]] 2013]] == Éire == Is réimse é ina bhfuil obair uasal déanta le fada ag comhaltaí d'[[Óglaigh na hÉireann]]. Is í Éire an t-aon náisiún a bhfuil coimeádaithe síochána go leanúnach aige in oibríochtaí tacaíochta síochána faoi shainordú na NA ó 1958 i leith.<ref>{{Lua idirlín|url=https://president.ie/index.php/ga/news/article/president-pays-tribute-to-irish-peacekeepers|teideal=News President Pays Tribute To Irish Peacekeepers|údar=Office of the President of Ireland|language=ga|work=president.ie|dátarochtana=2020-05-29}}</ref> [[Íomhá:Entrance to destroyed UN base.jpg|clé|mion|Maraíodh ceathrar coimeádaí síochána anseo sa bhliain 2006 sa Liobáin.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=International incidents during the 2006 Lebanon War|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=International_incidents_during_the_2006_Lebanon_War&oldid=947338940|journal=Wikipedia|date=2020-03-25|language=en}}</ref> Rinne [[Iosrael|an Iosreal]] aer-ruathar.ar na Náisiún Aontaithe.ar 25 Iúil 2006]] == Féach freisin == * [[UNIFIL]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Náisiúin Aontaithe]] [[Catagóir:Féilte idirnáisiúnta]] am851pysfvauz61me9w6jbg4hxadi3o 0 93213 1086306 1061528 2022-08-23T01:55:48Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Dream i [[Éire|nÉirinn]] ársa ba ea na '''hEblani''' ( Ἐβλάνοι) nó '''Eblanii''' ( Ἐβλάνιοι) (leaganacha lámhscríbhinn: Ebdani ( Ἐβδανοί), Blani (Βλάνοι), Blanii (Βλάνιοι)), taifeadta ach amháin ag [[Tolamaes]] ina shaothar ''[[Geografaíocht (Tolamaes)|Geografaíocht]]'' den dara haois AD. Lonnaithe a bhí siad i gceantar ar chósta thoir na tíre, taobh ó thuaidh de [[Contae Bhaile Átha Cliath|Bhaile Átha Cliath]]. Déan Tolamaes tagairt ar cathair darb ainm [[Eblana]] ( Ἔβλανα), suite dar leis idir inbhir Buvinda (Βουουίνδα) agus Oboca (᾿Οβόκα), rud a chuireas le fios suíomh cód farraige idir [[an Bhóinn|an Bóinn]] agus is dócha [[an Life]] faoi seach.<ref>Ptol. ''Geog''. 2.2.7-8 (eag. K. Müller [Paris 1883-1901])</ref><ref>P. Freeman, ''Ireland and the Classical World'' (Austin, Texas, 2001), ll. 69, 77-9</ref> Mhol O'Rahilly go héiginnte go mb'fhéidir é go raibh ainm na treibhe, athchruthaithe go tuairimeach aige mar ''*Ebodanī'', caomhnaithe sa logainm Edmann, ceantar is dócha ar chósta thoir [[Contae Lú|Chontae Lú]], agus luaite scaití i luath-théacsanna.<ref>[[T. F. O'Rahilly]], ''Early Irish History and Mythology'', [[Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath]], 1946, ll. 7-8</ref> Spreagadh a chuid taighde ag an bhfoirm ''Ebdanoi'' [ Ἐβδανοί] faighte in aon lámhscríbhinn ansin de shaothar Tholamaes. Is léir é áfach gur toradh bhotún athscríbhinne é an leagan seo, mar atá, ''Eblanoi'' ( Ἐβλάνοι) as [[mórscript]] script, agus Λ míléite mar Δ, agus ní a mhalairt mar a mhol O'Rahilly. Léitear lonnaíocht na nEblani mar 'Eblana' i ngach lámhscríbhinn atá ar marthain, rud a chuireas go soiléir in iúl gur ceart é ''Eblanoi'' [Ἐβλάνοι] i mbunleagan Tholamaes, agus gur ''Ebdanoi'' [Ἐβδανοί] é an botún. Ní féidir an míléamh seo a lua chun an hipitéis a thacú.<ref>K. Müller (eag.), ''Claudii Ptolemaei Geographia'' (Paris 1883-1901) I, lch. 79 (apparatus criticus)</ref> Molann le gairid staraí áitiúil Brendan Mathews nasc leis na hEblani agus an tuama ag inbhear na [[An Ailbhine|hAilbhine]], ar dtús le hocht n-uaigh ar a laghad. Suntasach a bheadh an ghné thírdhreacha seo le linn ré Tholamaes. Ní móide é gur tharla iompú teanga ó Eblana go hAlbhain trí mheititéis, ach ní féidir é a chur as an áireamh.<ref>[https://steemit.com/ireland/@harlotscurse/evlana-polis Εβλανα Πολις] le Brendan Ward</ref> ==Tagairtí== {{reflist}} {{Éire Tholamaes}} [[Catagóir:Éire Tholamaes]] fe19lmz2xkidv67ss8prbex4bcjz4r9 0 93265 1086307 1061533 2022-08-23T01:55:52Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki Baile nó áit tionóil is ea '''Nagnata''' nó '''Magnata''' (Νάγνατα, Μάγνατα) suite in iarthuaisceart na [[Éire|hÉireann]], luaite le [[Tolamaes]] ina shaothar, ''[[Geografaíocht (Tolamaes)|Geografaíocht]]'', den dara haois AD.<ref>[[Tolamaes]], ''[[Geografaíocht (Tolamaes)|Geografaíocht]]'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Periods/Roman/_Texts/Ptolemy/2/1*.html 2.1] le [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Ptolemy/home.html Bill Thayer]</ref>. Ní fios go cruinn a suíomh, ach is amhlaidh go raibh sé idir inbhir Ravius (Ῥαουίος) ([[Abhainn na hÉirnean| Éirne]] is dócha) agus Libnius (Λιβνίος) ([[An Mhuaidh]] is dócha). Is é an t-aon baile ansin taifeadta ar an léarscáil ar chóstaí an tuaiscirt, an iarthair nó an deiscirt. I dteannta sin, is é an t-aon tagairt scríofa amháin a thugann fianaise don maidir le naisc idir iarthuaisceart na hÉireann agus an Eoraip le linn na [[Iarannaois]]e. Tá a fhios againn gur tháinig longa Féiníceacha agus Gréagacha go hÉirinn, chomh luath b'fhéidir agus an 6ú haois RC, a bhuí le lámhleabhar muirí anois caillte, an [[Periplus Massiliach]], a thugadh sonraí le haghaidh bhealaí mara as [[an Fhéiníc|an bhFéiníc]] agus [[Tairtéiseas]] amach. Tá fianaise ann b'fhéidir le haghaidh naisc níos luaite fós, a bhuí le ceann sleá corránach Éireannach ón 10ú haois RC, faighte sa chuan ag [[Huelva]] i deisceart na [[An Spáinn|Spáinne]].<ref name="google">{{ cite book | title = Britain Begins | author = Cunliffe, B. | date = 2013 | publisher = OUP Oxford | isbn = 9780199609338 | url = https://books.google.com/books?id=IRMkbBd7XOoC | page = 284 | accessdate = 2015-01-12 }}</ref> Déanann Tolamaes tagairt do Nagnata (Sligo), i dteannta le Hibernis (Teamhair) agus Rhaeba (Cruchain), mar "ἐπίσημος", focal [[An tSean-Ghréigis|Sean-Ghréigise]] le bri "oirirc". ==Moltaí stairiúla== Dar leis an bhformhór de luathstaraithe, bhí Nagnata suite i g[[Contae Shligigh]] (Camden 1607, James Ware 1654, Samuel Lewis 1837, Martin 1910). I measc tuairimí eile, tá [[Béal an Átha]], [[Contae Mhaigh Eo|Maigh Eo]] ([[William Orpen]] 1894); [[Cathair na Mart]] (Stempel 2002); [[Acaill]] (Ilkins 1996, 2005); [[Gaillimh]] (Hardiman 1820, Lewis 1837); agus ar [[Ceann Iorrais]] (Mac an Bhaird 1991, 93). De réir taighde déanta ag R. Darcy agus William Flynn ag Oklahoma State University sa bhliain 2008,<ref name="tandfonline">{{ cite journal | title = Ptolemy''s map of Ireland: a modern decoding | doi=10.1080/00750770801909375 | volume = 41 | journal = Irish Geography | pages = 49–69 | year = 2008 | last1 = Darcy | first1 = R. | last2 = Flynn | first2 = William | doi-access = free }}</ref> tar éis bhotúin chomhordanáide a cheartú, tá Nagnata suite gan dabht sa dúiche thar ar baile [[Sligeach|Sligigh]]. Aithníonn suas an abhainn Libnius leis [[An Mhuaidh]]. Mar sin, is léir go raibh an áit tionóil úd aitheanta ag mairnéalaigh idirnáisiúnta suite idir [[Baile Easa Dara]] agus [[Droim Chliabh]], an dís ina n-áiteanna tionóil ársa agus gar de bhaile Sligigh. ==Tagairtí== {{reflist}} {{Éire Tholamaes}} [[Catagóir:Éire Tholamaes]] gaiw1gv6go0byrxkct7jrxsvawdq47c 0 93266 1086625 964563 2022-08-23T06:18:39Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Achtaíodh an t'''Acht um an Dlí Coiriúil (Cionta Gnéasacha) 2006''' in [[Éirinn]] ar an 2 Meitheamh 2006, mar thoradh ar chás 𝘾𝘾 𝙫 𝙄𝙧𝙚𝙡𝙖𝙣𝙙  [2006] IESC 33.<ref>{{Lua idirlín|url=http://achtanna.ie/ga.act.2006.0015.1.html|teideal=Téacs|údar=Tithe an Oireachtais - Office of the Houses of the Oireachtas House Services Directorate Bills Office|dáta=|language=ga|work=achtanna.ie|dátarochtana=2020-06-02}}</ref>,<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.oireachtas.ie/ga/bills/bill/2006/27?tab=debates|teideal=An tAcht um an Dlí Coiriúil (Cionta Gnéasacha), 2006 – Uimh. 15 de 2006 – Tithe an Oireachtais|údar=Díospóireachtaí - Tithe an Oireachtais|dáta=2006-06-01|language=ga|work=www.oireachtas.ie|dátarochtana=2020-06-02}}</ref> D'ullmhaigh an Coimisiún um Athchóiriú an Dlí Acht Athbhreithnithe, d'fhonn go léireofaí gach leasú a rinneadh ar Acht 2006 faoin 27 Márta 2017.<ref>{{Lua idirlín|url=http://revisedacts.lawreform.ie/eli/2006/act/15/revised/en/html|teideal=Revised Acts|údar=Law Reform Commission|dáta=2017|work=revisedacts.lawreform.ie|dátarochtana=2020-06-02}}</ref> Faoin Acht, is í 17 bliain aois dhlíthiúil na comhthola. Tá caidreamh gnéasach mar a bhfuil duine de na páirtithe nó an dá pháirtí faoi bhun 17 bliain d’aois in aghaidh an dlí. Tá duine sainordaithe díolmhaithe, áfach, ó thuairisc shainordaithe i gcásanna áirithe.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.into.ie/app/uploads/2019/07/N%C3%B3sannaImeachtaumChosaintLeana%C3%ADdoBunscoileannaagusIarBunscoileanna2017.pdf|teideal=4.7.1 Gníomhaíocht Ghnéasach Áirithe Faoi Bhun Aoise|údar=into.ie|dáta=2012|dátarochtana=2020}}</ref>,<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.pdst.ie/sites/default/files/Lockers_Irish_.pdf|teideal=Faisnéis do Scoileanna maidir le hÍomhánna Gáirsiúla a Chruthaigh an Duine Féin a Chomhroinnt|údar=pdst.ie (cf.lch 4)|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> == Conspóidí == Níor réitigh an tAcht seo áfach na míchothromaíochtaí atá ann agus riar an chirt. Tá díospóireacht ó shin faoi cheann de na príomhcheisteanna i ndiaidh an cháis CC agus an réiteach a thug an [[An tOireachtas|Oireachtas]] air - ar chóir an [[Bunreacht na hÉireann|Bunreacht]] a leasú ionas go mbeadh diandliteanas i leith an duine fhásta a bhfuil [[gnéas]] aige le duine atá faoi bhun na haoise toilithe?<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/opinion/should-there-be-strict-criminal-liability-for-adults-who-have-sex-with-children-1.920556|teideal=Should there be strict criminal liability for adults who have sex with children?|údar=mar shampla, idir Alan Shatter agus Tomás Ó Máille siar i 2008|dáta=|language=en|work=The Irish Times|dátarochtana=2020-06-02}}</ref> Cé go raibh a lán cainte faoi sin sna blianta i ndiaidh an cháis CC agus cé gur moladh go leor uaireanta gur chóir an Bunreachta a leasú chun an bhreith a fhreaschur, ní dheachaigh an tAcht um an Aonú Leasú is Tríocha ar an mBunreacht 2012 i ngleic leis an ábhar.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3344587972232170|teideal=UCD School of Law|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-06-02}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}}<br /> [[Catagóir:Péidifiligh]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] hoin3bhtt34y35wcwu4sll349yu887m 0 93329 1086616 963871 2022-08-23T06:12:53Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Ireland1897PoorLawUnions.png|mion|clé|Boird Bhardaigh Dhlí na mBocht in Éirinn, 1897]] Bunaíodh Boird Bhardaigh Dhlí na mBocht faoin '''Acht Fóirithin na mBocht (Éire) 1838'''<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Chapter 1ː Poor Relief in Ireland|url=http://dx.doi.org/10.3726/978-3-0353-0170-0/5|publisher=Peter Lang|journal=Poor Relief in Ireland, 1851-1914|author=|date=|volume=|issue=}}</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=Act for the more effectual relief of the destitute poor in Ireland : with prefatory remarks and a copious index / by John Kidd|url=http://worldcat.org/oclc/1065622438|publisher=|date=1838|oclc=1065622438|author=Ireland. Gale.|journal=|volume=|issue=}}</ref> Bhí siad freagrach as feidhmiú an chórais a raibh [[Tithíocht inacmhainne|tithe]] na mbocht agus obair fóirithinte eile mar chuid de.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.housing.gov.ie/ga/rialtas-aitiuil/votail/toghchain-aitiula/120-bliain-den-daonlathas-aitiuil-deanann-taire-phelan|teideal=120 bliain den daonlathas áitiúil – Déanann an tAire Phelan fáiltiú a óstáil le ceiliúradh a dhéanamh ar chomóradh 120 bliain na chéad toghchán áitiúil in Éirinn|údar=Gareth Thornton|dáta=2019-06-06|language=ga|work=An Roinn Tithíochta, Pleanála agus Rialtais Áitiúil|dátarochtana=2020-06-07}}</ref> Toghadh bardaigh áirithe ag íocóirí rátaí, agus cuid den [[daonlathas]] sa chóras mar thoradh. Sa deireadh, bhí 163 Aontas Dhlí na mBocht lonnaithe thart ar [[Baile|bhailte]] margaidh ar fud na h[[Éire|Éireann]]. Bhí an córas seo i bhfeidhm roimh na chéad toghcháin áitiúla in 1899, faoi fhorálacha an [[Acht Rialtais Áitiúil (Éire), 1898]]. == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-ie}} [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] [[Catagóir:Stair na hÉireann]] f375cdusft4flukwv1fe1wlj7c3ijzy 0 93331 1086629 1031666 2022-08-23T06:19:53Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Ireland1898Administrative.png|mion|clé|Atheagrú an rialtais áitiúi sa bhliain 1899]] Ritheadh an t'''Acht Rialtais Áitiúil (Éire), 1898''' ar [[12 Lúnasa]] [[1898]].<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.irishstatutebook.ie/eli/1898/act/37/enacted/en/print|teideal=eISB|údar=electronic Irish Statute Book|dáta=1898|language=en|work=www.irishstatutebook.ie|dátarochtana=2020-06-07}}</ref> Dá bharr, ritheadh na céad [[Toghcháin áitiúla na hÉireann, 2019|toghcháin]] áitiúla ionadacha in [[Éire|Éirinn]] i mí Éanáir agus mí Aibreáin 1899. Bunaíodh struchtúir an rialtais áitiúil atá i bhfeidhm inniu sa bhliain 1898.<ref>Tharla a [[:en:1889_United_Kingdom_local_elections|leithéid sa Bhreatain]] sa bhliain 1889</ref> Mar sin, ó 1899 i leith, tá rialtas áitiúil [[Daonlathas|daonlathach]] i réim in Éirinn agus bhí ról ag údaráis áitiúla i soláthar na seirbhísí (ach amháin póilíneacht). == Stair == [[Íomhá:Ireland1897PoorLawUnions.png|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Ireland1897PoorLawUnions.png|mion|clé|Boird Bhardaigh Dhlí na mBocht in Éirinn, 1897, bliain amháin roimh an tAcht Rialtais Áitiúil (Éire), 1898]] Ba iad Boird Caomhnóirí Dhlí na mBocht a bhí ann roimh na comhairlí nuabhunaithe, agus foráladh le haghaidh an chórais nua rialtais áitiúil leis an t''Acht Rialtais Áitiúil'' 1898.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.housing.gov.ie/ga/rialtas-aitiuil/votail/rialtas-aitiuil-eirinn-ar-feadh-120-bliain|teideal=Rialtas Áitiúil in Éirinn ar feadh 120 bliain|údar=Ian Stuart-Mills|dáta=2019-06-04|language=ga|work=An Roinn Tithíochta, Pleanála agus Rialtais Áitiúil|dátarochtana=2020-06-07}}</ref> Bhí 163 Aontas [[Acht Fóirithin na mBocht (Éire) 1838|Dhlí na mBocht]], bunaithe timpeall na m[[Baile|bailte]] margaidh ar fud na h[[Éire|Éireann]], freagrach as córas a fheidhmiú lenar áiríodh tithe na mbocht agus obair fóirithinte eile. Ba iad an lucht íoctha rátaí a thogh roinnt caomhnóirí, rud a d’fhág go raibh roinnt [[Daonlathas|daonlathais]] i gceist leis an gcóras. B'fhéidir le mná (mná áirithe) a bheith ina gcaomhnóirí ó 1896 i leith. == Imeachtaí == Ar an [[15 Eanáir]] [[1899]], reáchtáladh toghchán i g[[Cathair Luimnigh (Dáilcheantar)|cathair Luimnigh]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Limerick Constitutional Nationalism, 1898-1918: Change and Continuity, lch 42|url=https://books.google.fr/books?id=6EMaBwAAQBAJ&pg=PA42&lpg=PA42&dq=1899+++first+elections+%22Local+Government+Act+1898%22&source=bl&ots=1YTC_K0pPi&sig=ACfU3U2QFkzNsWXu3_KrcSWMaQq_hneP-g&hl=ga&sa=X&ved=2ahUKEwijm-K-pO_pAhUKLBoKHVbjBeAQ6AEwAXoECFoQAQ#v=onepage&q=1899%20%20%20first%20elections%20%22Local%20Government%20Act%201898%22&f=false|publisher=Cambridge Scholars Publishing|date=2010-02-19|language=EN|author=Timothy Moloney|journal=|volume=|issue=}}</ref> Bhí beagnach 5,000 duine in ann votáil, ina measc 900 bean. Ar an 6 Aibreán agus [[15 Aibreán]] [[1899]], reáchtáil an rialtas na chéad toghcháin ar fud na tíre chuig comhairlí nuabhunaithe, ar tionóladh go leor díobh den chéad uair an 22 Aibreán 1899.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.louthcoco.ie/en/publications/annual-reports/annual_report_2009_irish_.pdf|teideal=Tuarascáil Bhliantúil|údar=Údaráis Áitiúla Lú - louthcoco.ie|dáta=2009|dátarochtana=2020}}</ref> == Féach freisin == * [[Acht Fóirithin na mBocht (Éire) 1838]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Stair na hÉireann]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] qgc1mpysrza6id4jggzuh037pztpvcd 0 93367 1086615 1060970 2022-08-23T06:12:06Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Dublin Castle Gates of Fortitude and Justice 05.JPG|mion|scálaí an chirt, i g[[Caisleán Bhaile Átha Cliath]]]] Achtaíodh an t'''Acht Cúirteanna Breithiúnais, 1924'''. ar an [[11 Meitheamh]] [[1924]].<ref>{{Lua idirlín|url=http://achtanna.ie/ga.act.1924.0010.1.html|teideal=ACHT CÚIRTEANNA BREITHIÚNAIS, 1924|údar=Office of the Houses of the Oireachtas House Services Directorate Bills Office|language=ga|work=achtanna.ie|dátarochtana=2020-06-10}}</ref> Mar sin, cuireadh córas cúirteanna agus córas [[Breitheamh|breithiúnach]] an lae inniu ar bun sa Stát.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.justice.ie/ga/JELR/Pages/Luathstair_na_Roinne|teideal=Luathstair na Roinne|údar=The Department of Justice and Equality|language=ga|work=The Department of Justice and Equality:|dátarochtana=2020-06-10}}</ref> Bhain an stáit a [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] amach le gairid.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/1524734950884157|teideal=An tAcht Cúirteanna Breithiúnais, 1924|údar=UCD School of Law|dáta=2017|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-06-10}}</ref> Ó thaobh na praiticiúlachta de, tharla go raibh roinnt de na hathruithe ba thábhachtaí ag leibhéal íseal, * trí bhreithiúna gairmiúla a thabhairt isteach sa Chúirt Dúiche ar bhonn buan (in áit na [[Giúistís|giúistíseachta]] a bhí ann roimhe sin) agus * trí Chúirt Chuarda a chruthú in áit na gCúirteanna Ceathrú Seisiúin agus na Cúirte Contae a bhíodh ann. San Acht seo, glacadh leis an gcomhairle, den chuid is mó, a thug coiste a raibh Séamas Mac Cathmhaoil, 1ú Bharún Lann Abhaigh, ina chathaoirleach air (bhí sé ina Chathaoirleach ar [[Seanad Éireann|Sheanad Éireann]] ag an am céanna). Osclaíodh na hUaschúirteanna nua go hoifigiúil ag [[Caisleán Bhaile Átha Cliath]] ar 11 Meitheamh 1924.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dublincastle.ie/11-june-1924-opening-irelands-law-courts/|teideal=11 June 1924: Opening Ireland’s Law Courts {{!}} Dublin Castle|language=en-US|dátarochtana=2020-06-10}}</ref> Sa bhliain chéanna, ath-ainmníodh an Roinn um Ghnóthaí Dúiche mar an Roinn Dlí agus Cirt faoin Acht Airí agus Rúnaithe, 1924. === Achomhairc === Rinneadh achomhairc faoi alt 29(2) sa bhliain 2007.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.courts.ie/Courts.ie/Library3.nsf/16c93c36d3635d5180256e3f003a4580/27c1636b6ed1ad508025812100546005?OpenDocument|teideal=TREORACHA CLEACHTAIS:TREORACHA CLEACHTAIS / An Chúirt Uachtarach:SC14 - Achomhairc faoi alt 29(2) den Acht Cúirteanna Breithiúnais, 1924 (arna leasú ag an Acht um Cheartas Coiriúil 2006 agus ag an Acht um Cheartas Coiriúil 2007)|údar=Courts Service of Ireland|work=www.courts.ie|dátarochtana=2020-06-10}}</ref> == Gaeilge == Luaitear i bhforálacha alt 71 den Acht Cúirteanna Breithiúnais, 1924: 'Sa mhéid gur féidir é agus gach ní a bhaineann leis an scéal d'áireamh, beidh ag an mBreitheamh den Chúirt Dúithche, a ceapfar do Dhúthaigh ina bhfuil líomatáiste ina bhfuil an Ghaedhilg in úsáid ghenerálta, oiread eolais ar an nGaedhilg agus chuirfadh ar a chumas déanamh in éamais conganta o fhear teangan agus fianaise á tabhairt sa teangain sin.' Is é an rialtas atá freagrach as an moladh seo a chur i bhfeidhm. Ach ta deacrachtaí ann go hannamh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.kildarestreet.com/wrans/?id=2007-01-31.1598.0|teideal=Acht Cúirteanna Breithiúnais: 31 Jan 2007: Written answers (KildareStreet.com)|work=www.kildarestreet.com|dátarochtana=2020-06-10}}</ref> Ar [[20 Meitheamh]] [[2019]], de réir breithiúnais san Ard-Chúirt, sa chás Ó Cadhla v an tAire Dlí, tá dualgas ar an Stát gach iarracht réasúnta a dhéanamh breitheamh le Gaeilge a fháil le cás a éisteacht in aon chúirt dúiche sa tír,<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.casemine.com/judgement/uk/5dfc6a9a4653d042431b0d00|teideal=O Cadhla v An Taire Dli & ors {{!}} [2019] IEHC 851 {{!}} High Court of Ireland {{!}} Judgment {{!}} Law {{!}} CaseMine|language=en|work=www.casemine.com|dátarochtana=2020-06-10}}</ref>,<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/ceart-teanga-faoin-mbunreacht-e-breitheamh-le-gaeilge-a-fhail-cinneadh-ard-chuirte/|teideal=Ceart teanga faoin mbunreacht é Breitheamh le Gaeilge a fháil – cinneadh Ard-Chúirte|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-06-10}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Breithiúna]] [[Catagóir:Ceartas]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] ohjpbmay9avlqpgt2y7j84unl9z0g9s 0 93394 1086376 1064127 2022-08-23T02:22:40Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki [[Íomhá:20140805 beit hanun8.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:20140805%20beit%20hanun8.jpg|alt=|mion|ollscrios i m[[Beit Hanoun]].  Grianghraf ar [[5 Lúnasa]] [[2014]]]] i g'''coimhlint Iosrael–Gaza sa bhliain 2014''', maraíodh 2,100̹̟+ [[Palaistín|Palaistíneach]] ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 71 [[Iosrael|Iosraelach]].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/suil-siar-ar-nuacht-idirnaisiunta-2014/|teideal=Súil siar ar nuacht idirnáisiúnta 2014|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Cúlra == I mí Aibreáin 2014, bhí an sprioc am a bhí socruithe ag Meiriceá d'Iosrael agus don Phalaistín le comhaontú síochána a bheith déanta sa [[An Meánoirthear|Meán Oirthear]] caite gan aon réiteach a bheith déanta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/nuacht-a-haon/programmes/2014/0429/613556-nuacht-a-haon-d-mirt-29-aibren-2014/?clipid=101561385|teideal=Mícheal Ó hUanacháin Tráchtaire ar ghrathaí an Mheán Oirthir.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Foréigean seicteach agus fánach == Ar [[12 Meitheamh]] [[2014]],  fuadaíodh agus dúnmharaíodh triúr [[déagóir]]í [[Iosrael]]<nowiki/>acha<ref>{{Luaigh foilseachán|title=2014 kidnapping and murder of Israeli teenagers|url=https://en.wikipedia.org/wiki/2014_kidnapping_and_murder_of_Israeli_teenagers|journal=Wikipedia|date=2020-06-10|language=en|author=|volume=|issue=}}</ref> i [[Heabrón]] (is in Heabrón atá an choilíneacht mhíchlúiteach Kiryat Arba<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Kiryat Arba|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Kiryat_Arba&oldid=950693071|journal=Wikipedia|date=2020-04-13|language=en}}</ref>). Dúirt an [[rialtas na hÉireann]] ag an am, “Is den tábhacht freisin é go mbeadh na húdaráis freagrach agus srianta ina bhfreagra agus nach mbeadh aon íospartach neamhurchóideach eile mar thoradh ar an gcoir uafásach seo.”<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dfa.ie/ie/nuacht-agus-na-meain/preasraitis/press-release-archive/2014/jul/raiteas-on-tanaiste-triur-deagoiri-as-an-iosrael/raiteas-on-taoiseach-maidir-le-triur-deagoiri-as-an-iosrael-a-maraiodh-sa-bhruach-thiar.php|teideal=Ráiteas ón Tánaiste maidir le triúr déagóirí as Iosrael - Ráiteas ón Taoiseach maidir le triúr déagóirí as Iosrael a maraíodh sa Bhruach Thiar - Department of Foreign Affairs and Trade|údar=Department of Foreign Affairs|dáta=2014|language=ga|work=www.dfa.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Mhúscail an drochscéal seo conspóid agus thionscain sé ráig foréigin. Is lú ná fríd máthair an oilc, deirtear. Dúirt [[Príomh-Aire]] Iosrael [[Benjamin Netanyahu]] go n-imreofar an lámh láidir ar Phalaistínigh mar gheall ar an ionsaí. Ar [[8 Iúil]] [[2014]], chuir Iosrael tús le hionsaithe aeir agus talún ar [[Stráice Gaza|stráice Ghaza]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0722/632319-adhmhaidin-d-mirt-22-iil-2014/?clipid=101634790|teideal=Treasa Ní Cheannabháin, Dlúthpháirtíocht na Pailistíne.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Sa [[Cogadh|chogaíocht]] a lean, maraíodh 2,100̹̟+ [[Palaistín|Palaistíneach]] ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 71 [[Iosrael|Iosraelach]].<ref name=":0" /> Tharla ionsaithe gan ábhar is cosúil, sárú ar chearta an duine.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.thejournal.ie/israeli-soldiers-breaking-the-silence-2084121-May2015/|teideal=Israeli soldiers' testimony: 'The instructions were clear in Gaza - shoot anyone you see'|údar=AFP|language=en|work=TheJournal.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Fógraíodh [[an Éigipt]] sos comhraic don chéad uair ar 14 Iúil.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0715/630850-adhmhaidin-d-mirt-15-iil-2014/?clipid=101629707|teideal=Frank Reidy, Saineolaí Míleata.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Thosaigh cainteanna idir Iosrael agus Hamas i g[[Caireo]] ar 12 Lúnasa.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0812/636599-adhmhaidin-d-mirt-12-lnasa-2014/?clipid=101649346|teideal=Fionnuala Ní Aoláin, Ollamh le Dlí & Cearta Daonna|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> D'fhógair Iosrael ar 19 Lúnasa go raibh sos lámhaigh thart.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0820/638236-adhmhaidin-d-cadaoin-20-lnasa-2014/?clipid=101655315|teideal=Frank Reidy, Saineolaí Míleata|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Stop na hionsaithe faoi dheireadh ar [[26 Lúnasa]] [[2014]]. == Níos déanaí == Níos déanaí, ar 18 Samhain 2014, maraíodh ceathrar Iosraelach agus gortaíodh ochtar eile nuair a rinne beirt fhear ionsaí ar shionagóg in iarthar Iarúsailéim.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=6 maraithe agus 8 gortaithe in Iarúsailéim|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1118/660365-6-maraithe-agus-8-gortaithe-in-iarusaileim/|date=2014-11-18|language=ga}}</ref> Bhí gunna, sceana agus tua ag an mbeirt. Mharaigh póilíní Iosraelacha an bheirt. Dúirt an eagraíocht thuata Fronta Pobail i gcomhair Shaoirse na Palaistíne gurb iad a bhí freagrach as an ionsaí. === In Éirinn === Vótáil [[Dáil Éireann|an Dáil]] ar [[10 Nollaig]] [[2014]] ar son rún ó [[Sinn Féin|Shinn Féin]] le haitheantas mar stát a thabhairt don [[An Phalaistín|Phalaistín]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=An {{sic|Phail|istín|hide=yes}} aitheanta mar stát ag Éirinn|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1211/666111-an-phailistin-aitheanta-mar-stat-ag-eirinn/|date=2014-12-11|language=ga}}</ref> Tugadh aitheantas sa rún freisin do cheart mhuintir na Palaistíne a dtodhchaí féin a roghnú. Dá bharr, d'éirigh Éire an 135ú tír a thug aitheantas mar stát don Phailistín. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:An Phalaistín]] 9uqsx5h4l0xiz1sxeovqozeir0g921r 1086377 1086376 2022-08-23T02:23:21Z Kevin Scannell 340 /* Foréigean seicteach agus fánach */ wikitext text/x-wiki [[Íomhá:20140805 beit hanun8.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:20140805%20beit%20hanun8.jpg|alt=|mion|ollscrios i m[[Beit Hanoun]].  Grianghraf ar [[5 Lúnasa]] [[2014]]]] i g'''coimhlint Iosrael–Gaza sa bhliain 2014''', maraíodh 2,100̹̟+ [[Palaistín|Palaistíneach]] ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 71 [[Iosrael|Iosraelach]].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/suil-siar-ar-nuacht-idirnaisiunta-2014/|teideal=Súil siar ar nuacht idirnáisiúnta 2014|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Cúlra == I mí Aibreáin 2014, bhí an sprioc am a bhí socruithe ag Meiriceá d'Iosrael agus don Phalaistín le comhaontú síochána a bheith déanta sa [[An Meánoirthear|Meán Oirthear]] caite gan aon réiteach a bheith déanta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/nuacht-a-haon/programmes/2014/0429/613556-nuacht-a-haon-d-mirt-29-aibren-2014/?clipid=101561385|teideal=Mícheal Ó hUanacháin Tráchtaire ar ghrathaí an Mheán Oirthir.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Foréigean seicteach agus fánach == Ar [[12 Meitheamh]] [[2014]],  fuadaíodh agus dúnmharaíodh triúr [[déagóir]]í [[Iosrael]]<nowiki/>acha<ref>{{Luaigh foilseachán|title=2014 kidnapping and murder of Israeli teenagers|url=https://en.wikipedia.org/wiki/2014_kidnapping_and_murder_of_Israeli_teenagers|journal=Wikipedia|date=2020-06-10|language=en|author=|volume=|issue=}}</ref> i [[Heabrón]] (is in Heabrón atá an choilíneacht mhíchlúiteach Kiryat Arba<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Kiryat Arba|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Kiryat_Arba&oldid=950693071|journal=Wikipedia|date=2020-04-13|language=en}}</ref>). Dúirt an [[rialtas na hÉireann]] ag an am, “Is den tábhacht freisin é go mbeadh na húdaráis freagrach agus srianta ina bhfreagra agus nach mbeadh aon íospartach neamhurchóideach eile mar thoradh ar an gcoir uafásach seo.”<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dfa.ie/ie/nuacht-agus-na-meain/preasraitis/press-release-archive/2014/jul/raiteas-on-tanaiste-triur-deagoiri-as-an-iosrael/raiteas-on-taoiseach-maidir-le-triur-deagoiri-as-an-iosrael-a-maraiodh-sa-bhruach-thiar.php|teideal=Ráiteas ón Tánaiste maidir le triúr déagóirí as Iosrael - Ráiteas ón Taoiseach maidir le triúr déagóirí as Iosrael a maraíodh sa Bhruach Thiar - Department of Foreign Affairs and Trade|údar=Department of Foreign Affairs|dáta=2014|language=ga|work=www.dfa.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Mhúscail an drochscéal seo conspóid agus thionscain sé ráig foréigin. Is lú ná fríd máthair an oilc, deirtear. Dúirt [[Príomh-Aire]] Iosrael [[Benjamin Netanyahu]] go n-imreofar an lámh láidir ar Phalaistínigh mar gheall ar an ionsaí. Ar [[8 Iúil]] [[2014]], chuir Iosrael tús le hionsaithe aeir agus talún ar [[Stráice Gaza|stráice Ghaza]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0722/632319-adhmhaidin-d-mirt-22-iil-2014/?clipid=101634790|teideal=Treasa Ní Cheannabháin, Dlúthpháirtíocht na Pailistíne.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Sa [[Cogadh|chogaíocht]] a lean, maraíodh 2,100+ [[Palaistín|Palaistíneach]] ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 71 [[Iosrael|Iosraelach]].<ref name=":0" /> Tharla ionsaithe gan ábhar is cosúil, sárú ar chearta an duine.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.thejournal.ie/israeli-soldiers-breaking-the-silence-2084121-May2015/|teideal=Israeli soldiers' testimony: 'The instructions were clear in Gaza - shoot anyone you see'|údar=AFP|language=en|work=TheJournal.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Fógraíodh [[an Éigipt]] sos comhraic don chéad uair ar 14 Iúil.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0715/630850-adhmhaidin-d-mirt-15-iil-2014/?clipid=101629707|teideal=Frank Reidy, Saineolaí Míleata.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Thosaigh cainteanna idir Iosrael agus Hamas i g[[Caireo]] ar 12 Lúnasa.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0812/636599-adhmhaidin-d-mirt-12-lnasa-2014/?clipid=101649346|teideal=Fionnuala Ní Aoláin, Ollamh le Dlí & Cearta Daonna|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> D'fhógair Iosrael ar 19 Lúnasa go raibh sos lámhaigh thart.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0820/638236-adhmhaidin-d-cadaoin-20-lnasa-2014/?clipid=101655315|teideal=Frank Reidy, Saineolaí Míleata|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Stop na hionsaithe faoi dheireadh ar [[26 Lúnasa]] [[2014]]. == Níos déanaí == Níos déanaí, ar 18 Samhain 2014, maraíodh ceathrar Iosraelach agus gortaíodh ochtar eile nuair a rinne beirt fhear ionsaí ar shionagóg in iarthar Iarúsailéim.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=6 maraithe agus 8 gortaithe in Iarúsailéim|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1118/660365-6-maraithe-agus-8-gortaithe-in-iarusaileim/|date=2014-11-18|language=ga}}</ref> Bhí gunna, sceana agus tua ag an mbeirt. Mharaigh póilíní Iosraelacha an bheirt. Dúirt an eagraíocht thuata Fronta Pobail i gcomhair Shaoirse na Palaistíne gurb iad a bhí freagrach as an ionsaí. === In Éirinn === Vótáil [[Dáil Éireann|an Dáil]] ar [[10 Nollaig]] [[2014]] ar son rún ó [[Sinn Féin|Shinn Féin]] le haitheantas mar stát a thabhairt don [[An Phalaistín|Phalaistín]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=An {{sic|Phail|istín|hide=yes}} aitheanta mar stát ag Éirinn|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1211/666111-an-phailistin-aitheanta-mar-stat-ag-eirinn/|date=2014-12-11|language=ga}}</ref> Tugadh aitheantas sa rún freisin do cheart mhuintir na Palaistíne a dtodhchaí féin a roghnú. Dá bharr, d'éirigh Éire an 135ú tír a thug aitheantas mar stát don Phailistín. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:An Phalaistín]] iu6wymh52z734pajmmmfyy6kbkhmq54 1086384 1086377 2022-08-23T02:25:21Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:20140805 beit hanun8.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:20140805%20beit%20hanun8.jpg|alt=|mion|ollscrios i m[[Beit Hanoun]].  Grianghraf ar [[5 Lúnasa]] [[2014]]]] i g'''coimhlint Iosrael–Gaza sa bhliain 2014''', maraíodh 2,100̹̟+ [[Palaistín|Palaistíneach]] ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 71 [[Iosrael|Iosraelach]].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/suil-siar-ar-nuacht-idirnaisiunta-2014/|teideal=Súil siar ar nuacht idirnáisiúnta 2014|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Cúlra == I mí Aibreáin 2014, bhí an sprioc am a bhí socruithe ag Meiriceá d'Iosrael agus don Phalaistín le comhaontú síochána a bheith déanta sa [[An Meánoirthear|Meán Oirthear]] caite gan aon réiteach a bheith déanta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/nuacht-a-haon/programmes/2014/0429/613556-nuacht-a-haon-d-mirt-29-aibren-2014/?clipid=101561385|teideal=Mícheal Ó hUanacháin Tráchtaire ar ghrathaí an Mheán Oirthir.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Foréigean seicteach agus fánach == Ar [[12 Meitheamh]] [[2014]],  fuadaíodh agus dúnmharaíodh triúr [[déagóir]]í [[Iosrael]]<nowiki/>acha<ref>{{Luaigh foilseachán|title=2014 kidnapping and murder of Israeli teenagers|url=https://en.wikipedia.org/wiki/2014_kidnapping_and_murder_of_Israeli_teenagers|journal=Wikipedia|date=2020-06-10|language=en|author=|volume=|issue=}}</ref> i [[Heabrón]] (is in Heabrón atá an choilíneacht mhíchlúiteach Kiryat Arba<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Kiryat Arba|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Kiryat_Arba&oldid=950693071|journal=Wikipedia|date=2020-04-13|language=en}}</ref>). Dúirt an [[rialtas na hÉireann]] ag an am, “Is den tábhacht freisin é go mbeadh na húdaráis freagrach agus srianta ina bhfreagra agus nach mbeadh aon íospartach neamhurchóideach eile mar thoradh ar an gcoir uafásach seo.”<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dfa.ie/ie/nuacht-agus-na-meain/preasraitis/press-release-archive/2014/jul/raiteas-on-tanaiste-triur-deagoiri-as-an-iosrael/raiteas-on-taoiseach-maidir-le-triur-deagoiri-as-an-iosrael-a-maraiodh-sa-bhruach-thiar.php|teideal=Ráiteas ón Tánaiste maidir le triúr déagóirí as Iosrael - Ráiteas ón Taoiseach maidir le triúr déagóirí as Iosrael a maraíodh sa Bhruach Thiar - Department of Foreign Affairs and Trade|údar=Department of Foreign Affairs|dáta=2014|language=ga|work=www.dfa.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Mhúscail an drochscéal seo conspóid agus thionscain sé ráig foréigin. Is lú ná fríd máthair an oilc, deirtear. Dúirt [[Príomh-Aire]] Iosrael [[Benjamin Netanyahu]] go n-imreofar an lámh láidir ar Phalaistínigh mar gheall ar an ionsaí. Ar [[8 Iúil]] [[2014]], chuir Iosrael tús le hionsaithe aeir agus talún ar [[Stráice Gaza|stráice Ghaza]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0722/632319-adhmhaidin-d-mirt-22-iil-2014/?clipid=101634790|teideal=Treasa Ní Cheannabháin, Dlúthpháirtíocht na Pailistíne.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Sa [[Cogadh|chogaíocht]] a lean, maraíodh 2,100+ [[Palaistín|Palaistíneach]] ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 71 [[Iosrael|Iosraelach]].<ref name=":0" /> Tharla ionsaithe gan ábhar is cosúil, sárú ar chearta an duine.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.thejournal.ie/israeli-soldiers-breaking-the-silence-2084121-May2015/|teideal=Israeli soldiers' testimony: 'The instructions were clear in Gaza - shoot anyone you see'|údar=AFP|language=en|work=TheJournal.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Fógraíodh [[an Éigipt]] sos comhraic don chéad uair ar 14 Iúil.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0715/630850-adhmhaidin-d-mirt-15-iil-2014/?clipid=101629707|teideal=Frank Reidy, Saineolaí Míleata.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Thosaigh cainteanna idir Iosrael agus Hamas i g[[Caireo]] ar 12 Lúnasa.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0812/636599-adhmhaidin-d-mirt-12-lnasa-2014/?clipid=101649346|teideal=Fionnuala Ní Aoláin, Ollamh le Dlí & Cearta Daonna|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> D'fhógair Iosrael ar 19 Lúnasa go raibh sos lámhaigh thart.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0820/638236-adhmhaidin-d-cadaoin-20-lnasa-2014/?clipid=101655315|teideal=Frank Reidy, Saineolaí Míleata|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Stop na hionsaithe faoi dheireadh ar [[26 Lúnasa]] [[2014]]. == Níos déanaí == Níos déanaí, ar 18 Samhain 2014, maraíodh ceathrar Iosraelach agus gortaíodh ochtar eile nuair a rinne beirt fhear ionsaí ar shionagóg in iarthar Iarúsailéim.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=6 maraithe agus 8 gortaithe in Iarúsailéim|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1118/660365-6-maraithe-agus-8-gortaithe-in-iarusaileim/|date=2014-11-18|language=ga}}</ref> Bhí gunna, sceana agus tua ag an mbeirt. Mharaigh póilíní Iosraelacha an bheirt. Dúirt an eagraíocht thuata Fronta Pobail i gcomhair Shaoirse na Palaistíne gurb iad a bhí freagrach as an ionsaí. === In Éirinn === Vótáil [[Dáil Éireann|an Dáil]] ar [[10 Nollaig]] [[2014]] ar son rún ó [[Sinn Féin|Shinn Féin]] le haitheantas mar stát a thabhairt don [[An Phalaistín|Phalaistín]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=An {{sic|Phail|istín|hide=yes}} aitheanta mar stát ag Éirinn|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1211/666111-an-phailistin-aitheanta-mar-stat-ag-eirinn/|date=2014-12-11|language=ga}}</ref> Tugadh aitheantas sa rún freisin do cheart mhuintir na Palaistíne a dtodhchaí féin a roghnú. Dá bharr, d'éirigh Éire an 135ú tír a thug aitheantas mar stát don Phalaistín. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:An Phalaistín]] hjliqn0eemik20wzehdd9nvazykzjz3 1086467 1086384 2022-08-23T02:52:20Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:20140805 beit hanun8.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:20140805%20beit%20hanun8.jpg|alt=|mion|clé|Ollscrios i m[[Beit Hanoun]].  Grianghraf ar [[5 Lúnasa]] [[2014]]]] i g'''coimhlint Iosrael–Gaza sa bhliain 2014''', maraíodh 2,100̹̟+ [[Palaistín|Palaistíneach]] ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 71 [[Iosrael|Iosraelach]].<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/suil-siar-ar-nuacht-idirnaisiunta-2014/|teideal=Súil siar ar nuacht idirnáisiúnta 2014|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Cúlra == I mí Aibreáin 2014, bhí an sprioc am a bhí socruithe ag Meiriceá d'Iosrael agus don Phalaistín le comhaontú síochána a bheith déanta sa [[An Meánoirthear|Meán Oirthear]] caite gan aon réiteach a bheith déanta.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/nuacht-a-haon/programmes/2014/0429/613556-nuacht-a-haon-d-mirt-29-aibren-2014/?clipid=101561385|teideal=Mícheal Ó hUanacháin Tráchtaire ar ghrathaí an Mheán Oirthir.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> == Foréigean seicteach agus fánach == Ar [[12 Meitheamh]] [[2014]],  fuadaíodh agus dúnmharaíodh triúr [[déagóir]]í [[Iosrael]]<nowiki/>acha<ref>{{Luaigh foilseachán|title=2014 kidnapping and murder of Israeli teenagers|url=https://en.wikipedia.org/wiki/2014_kidnapping_and_murder_of_Israeli_teenagers|journal=Wikipedia|date=2020-06-10|language=en|author=|volume=|issue=}}</ref> i [[Heabrón]] (is in Heabrón atá an choilíneacht mhíchlúiteach Kiryat Arba<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Kiryat Arba|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Kiryat_Arba&oldid=950693071|journal=Wikipedia|date=2020-04-13|language=en}}</ref>). Dúirt an [[rialtas na hÉireann]] ag an am, “Is den tábhacht freisin é go mbeadh na húdaráis freagrach agus srianta ina bhfreagra agus nach mbeadh aon íospartach neamhurchóideach eile mar thoradh ar an gcoir uafásach seo.”<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dfa.ie/ie/nuacht-agus-na-meain/preasraitis/press-release-archive/2014/jul/raiteas-on-tanaiste-triur-deagoiri-as-an-iosrael/raiteas-on-taoiseach-maidir-le-triur-deagoiri-as-an-iosrael-a-maraiodh-sa-bhruach-thiar.php|teideal=Ráiteas ón Tánaiste maidir le triúr déagóirí as Iosrael - Ráiteas ón Taoiseach maidir le triúr déagóirí as Iosrael a maraíodh sa Bhruach Thiar - Department of Foreign Affairs and Trade|údar=Department of Foreign Affairs|dáta=2014|language=ga|work=www.dfa.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Mhúscail an drochscéal seo conspóid agus thionscain sé ráig foréigin. Is lú ná fríd máthair an oilc, deirtear. Dúirt [[Príomh-Aire]] Iosrael [[Benjamin Netanyahu]] go n-imreofar an lámh láidir ar Phalaistínigh mar gheall ar an ionsaí. Ar [[8 Iúil]] [[2014]], chuir Iosrael tús le hionsaithe aeir agus talún ar [[Stráice Gaza|stráice Ghaza]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0722/632319-adhmhaidin-d-mirt-22-iil-2014/?clipid=101634790|teideal=Treasa Ní Cheannabháin, Dlúthpháirtíocht na Pailistíne.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Sa [[Cogadh|chogaíocht]] a lean, maraíodh 2,100+ [[Palaistín|Palaistíneach]] ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 71 [[Iosrael|Iosraelach]].<ref name=":0" /> Tharla ionsaithe gan ábhar is cosúil, sárú ar chearta an duine.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.thejournal.ie/israeli-soldiers-breaking-the-silence-2084121-May2015/|teideal=Israeli soldiers' testimony: 'The instructions were clear in Gaza - shoot anyone you see'|údar=AFP|language=en|work=TheJournal.ie|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Fógraíodh [[an Éigipt]] sos comhraic don chéad uair ar 14 Iúil.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0715/630850-adhmhaidin-d-mirt-15-iil-2014/?clipid=101629707|teideal=Frank Reidy, Saineolaí Míleata.|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Thosaigh cainteanna idir Iosrael agus Hamas i g[[Caireo]] ar 12 Lúnasa.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0812/636599-adhmhaidin-d-mirt-12-lnasa-2014/?clipid=101649346|teideal=Fionnuala Ní Aoláin, Ollamh le Dlí & Cearta Daonna|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> D'fhógair Iosrael ar 19 Lúnasa go raibh sos lámhaigh thart.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/rnag/adhmhaidin/programmes/2014/0820/638236-adhmhaidin-d-cadaoin-20-lnasa-2014/?clipid=101655315|teideal=Frank Reidy, Saineolaí Míleata|language=ga|work=RTÉ Raidió na Gaeltachta|dátarochtana=2020-06-12}}</ref> Stop na hionsaithe faoi dheireadh ar [[26 Lúnasa]] [[2014]]. == Níos déanaí == Níos déanaí, ar 18 Samhain 2014, maraíodh ceathrar Iosraelach agus gortaíodh ochtar eile nuair a rinne beirt fhear ionsaí ar shionagóg in iarthar Iarúsailéim.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=6 maraithe agus 8 gortaithe in Iarúsailéim|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1118/660365-6-maraithe-agus-8-gortaithe-in-iarusaileim/|date=2014-11-18|language=ga}}</ref> Bhí gunna, sceana agus tua ag an mbeirt. Mharaigh póilíní Iosraelacha an bheirt. Dúirt an eagraíocht thuata Fronta Pobail i gcomhair Shaoirse na Palaistíne gurb iad a bhí freagrach as an ionsaí. === In Éirinn === Vótáil [[Dáil Éireann|an Dáil]] ar [[10 Nollaig]] [[2014]] ar son rún ó [[Sinn Féin|Shinn Féin]] le haitheantas mar stát a thabhairt don [[An Phalaistín|Phalaistín]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=An {{sic|Phail|istín|hide=yes}} aitheanta mar stát ag Éirinn|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2014/1211/666111-an-phailistin-aitheanta-mar-stat-ag-eirinn/|date=2014-12-11|language=ga}}</ref> Tugadh aitheantas sa rún freisin do cheart mhuintir na Palaistíne a dtodhchaí féin a roghnú. Dá bharr, d'éirigh Éire an 135ú tír a thug aitheantas mar stát don Phalaistín. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:An Phalaistín]] 7uwnqabh2lls8d4bq3vzak3ze42ydq0 0 93528 1085951 1085432 2022-08-22T15:07:30Z Panu Petteri Höglund 144 wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Bon - Yungdrung.jpg|mion|An ''yungdrung'', siombail thábhachtach de chuid Bon]] Reiligiún [[An Tibéid|Tibéadach]] is ea '''Bon''' ([[An Tibéidis|Tib.]] བོན་ ''bon''). Tugtar Bonpos (Tib. བོན་པོ་ ''bonpo'') ar a lucht leanúna. Tá conspóid ann faoi bhunús Bon agus faoin mbaint atá aige leis an m[[An Búdachas|Búdachas]] [[Búdachas Tibéadach|Tibéadach]]. De réir stair Bhúdaíoch na Tibéide, is é Bon reiligiún dúchasach na Tibéide, ar ar bhuaigh an Búdachas sa 8ú céad CR. De réir sheanchas na m''Bonpo'', forbraíodh Bon i dtír ar an taobh thiar den Tibéid ar a dtugtar Tazig (Tib. སྟག་གཟིག་ ''stag gzig''). Ní furasta a rá cá raibh Tazig suite, agus tá siad ann a deir nach raibh ann ach tír fantaisíochta cosúil le tír Shambala i miotaseolaíocht Bhúdaíoch na Tibéide. gcoxjrykg0bpbmqqklk1m3s4ek5jfkp 1086130 1085951 2022-08-22T19:40:00Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} [[Íomhá:Bon - Yungdrung.jpg|mion|An ''yungdrung'', siombail thábhachtach de chuid Bon]] Reiligiún [[An Tibéid|Tibéadach]] is ea '''Bon''' ([[An Tibéidis|Tib.]] བོན་ ''bon''). Tugtar Bonpos (Tib. བོན་པོ་ ''bonpo'') ar a lucht leanúna. Tá conspóid ann faoi bhunús Bon agus faoin mbaint atá aige leis an m[[An Búdachas|Búdachas]] [[Búdachas Tibéadach|Tibéadach]]. De réir stair Bhúdaíoch na Tibéide, is é Bon reiligiún dúchasach na Tibéide, ar ar bhuaigh an Búdachas sa 8ú céad CR. De réir sheanchas na m''Bonpo'', forbraíodh Bon i dtír ar an taobh thiar den Tibéid ar a dtugtar Tazig (Tib. སྟག་གཟིག་ ''stag gzig''). Ní furasta a rá cá raibh Tazig suite, agus tá siad ann a deir nach raibh ann ach tír fantaisíochta cosúil le tír Shambala i miotaseolaíocht Bhúdaíoch na Tibéide. {{Síol-creid}} ayj4i4wnaeuiam1t0zxq4umtxr7sohy 0 93589 1086313 1076068 2022-08-23T02:02:11Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Caislín Sibéireach]] go [[Caislín Sibéarach]]: caighdeán wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Ainmhí Bheo}} Is [[éan]] é an '''caislín Sibéireach'''. Is baill d'fhine na Muscicapidae iad. {{síol ainmhí}} {{DEFAULTSORT:Caislin Sibeireach}} [[Catagóir:Éin]] kryz4vbd25gx31wvjl743w0ewfpql8z 1086315 1086313 2022-08-23T02:04:11Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Ainmhí Bheo}} Is [[éan]] é an '''caislín Sibéarach'''. Is baill d'fhine na Muscicapidae iad. {{síol ainmhí}} {{DEFAULTSORT:Caislin Sibearach}} [[Catagóir:Éin]] mzd5arghulf8qgsyu00zy61428iqn1l 0 93684 1086617 966855 2022-08-23T06:13:43Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:The First Woman Jury in America 01.png|mion|clé|Scannánː "The First Woman Jury in America" (1912)]] Achtaíodh '''Acht na nGiúirithe, 1927''' ar [[26 Bealtaine]] [[1927]]. Ba é [[Caoimhín Ó hUiginn]], an t[[Aire Rialtas|Aire]] [[Dlí]] agus Cirt a bhí freagrach as Acht na nGiúirithe, 1927. Ar dtús, d'áitigh an Uiginneach go dian nár chóir cead a thabhairt do [[Bean|mhná]] seirbhís [[Giúiré|ghiúiré]] a dhéanamh ar chor ar bithː<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The rights of women under the constitution of the Irish Free State|url=https://researchrepository.ucd.ie/handle/10197/5345|journal=Irish Jurist|date=2006-11|issn=0021-1273|pages=20–59|volume=41|language=en|author=Thomas Mohr}}</ref> féach "CUID II. Daoine ata Saor ach a bheidh i dTeideal Fónamh ar a Iarraidh sin dóibhː Mná"<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.acts.ie/print/ga.act.1927.0023.1.html|teideal=ACHT NA nGIÚIRITHE, 1927|údar=Office of the Houses of the Oireachtas House Services Directorate Bills Office|language=ga|work=www.acts.ie|dátarochtana=2020-07-08}}</ref> Bhí foráil ann a chuir deireadh leis an dualgas a bhí ag mná seirbhís ghiúiré a dhéanamh, ag baint díobh an deis a bheith ina ngiúróirí, go bunúsach, go dtí lár na [[1970idí]], tráth ar shocraigh an [[An Chúirt Uachtarach|Chúirt Uachtarach]] go raibh sé sin in aghaidh an [[Bunreacht na hÉireann|bhunreachta]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/1570792139611771|teideal=Acht na nGiúirithe, 1927|údar=UCD School of Law|dáta=|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-07-08}}</ref> Achtaíodh an dlí nua ar 2 Márta, 1976.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.courts.ie/Courts.ie/library3.nsf/(WebFiles)/BE87E6C1EE0FCCEA802573B600547337/$FILE/Uimhir%204%20de%201976%20Acht%20na%20nGi%C3%BAir%C3%A9ithe.pdf|teideal=ACHT NA nGIÚIRÉITHE, 1976|údar=courts.ie|dáta=|dátarochtana=2 Márta 1976}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-ie}} {{DEFAULTSORT:Acht na nGiúirithe, 1927}} [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] [[Catagóir:Cúirteanna na hÉireann]] [[Catagóir:Cearta na mban]] 9rmwduz8airk444wxfq9gf5whuk2k8f 0 93786 1086363 1019063 2022-08-23T02:17:45Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}}Iar-Ghinearál [[An tSeirbia|Seirbiach]] Bosniach ab ea Zdravko Tolimir ([[Coireallach]]: Здравко Толимир; [[27 Samhain]] [[1948]] – [[9 Feabhra]] [[2016]]).<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Ceannlínte Nuachta|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2012/1212/358759-ceannlintenuachta/|date=2012-12-12|language=ga|author=RTÉ|journal=|volume=|issue=}}</ref> Ar an 12 Nollaig 2012, ciontaíodh Tolimir i g[[cinedhíothú]] ag an Bhinse Coireanna Cogaidh sa [[An Háig|Háig]]. Gearradh príosún saoil air. Dúirt breithiúna na [[Na Náisiúin Aontaithe|Náisiún Aontaithe]] gur chuidigh Tolimir leis an cheannasaí míleata [[Ratko Mladich]] [[Sléacht Srebrenica|mórshléacht Srebrenica]] a eagrú i 1995.<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-20700387|teideal=Mladic aide jailed for Srebrenica|dáta=2012-12-12|language=en-GB|work=BBC News|dátarochtana=2020-07-11}}</ref> == Féach freisin == * [[Ratko Mladich]] * [[Sléacht Srebrenica|Sléacht Srebrenicia]] * [[Radovan Karadžić]] * [[Slobodan Milošević]] * [[An Binse Coiriúil Idirnáisiúnta don iar-Iúgslaiv]] * [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Category:People_convicted_by_the_International_Criminal_Tribunal_for_the_former_Yugoslavia&oldid=964276444 Ciontuithe] == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Tolimir, Zdravko}} [[Catagóir:Daoine Seirbiacha]] [[Catagóir:Básanna in 2016]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1948]] [[Catagóir:Daoine a ciontaíodh i gcoireanna cogaidh]] mgvh2drriysgc5pdzw3hptzi7puyq26 0 93856 1085995 967292 2022-08-22T16:51:09Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Foirgneamh}} Is [[damba]] suite in [[Aswan]], [[an Éigipt Uachtarach]] é '''Damba Aswan'''. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Damba Aswan}} [[Catagóir:An Éigipt]] n37ca6x3x2o390ppx538oe20k39n24f 0 93944 1085991 1064074 2022-08-22T16:32:10Z HusseyBot 17099 téarmaíocht wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Ionsaí [[Sceimhlitheoireacht|sceimhlitheoireachta]] ab ea '''Buamáil Óstáin Rí Daithí''' (King David Hotel Bombing) ar an [[22 Iúil]] [[1946]], ceanncheathrú an [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|rialtais Bhriotanaigh]] in [[Iarúsailéim]] ag an am. Maraíodh 93 san ionsaí ar an óstán. == Cúlra == [[Íomhá:King david hotel bombing1.jpg|mion|clé|'''Óstán Rí Daithí''']] Sna [[1940idí]], rinne an [[Irgun]], mílíste [[Síónachas|Síónach]] de chuid [[Menachim Begin|Menachem Begin]] ([[Príomh-Aire|príomh-aire]] [[Iosrael]] níos déanaí) feachtas [[Sceimhlitheoireacht|sceimhlitheoireachta]] i gcoinne na b[[An Phalaistín|Palaistíneach]] agus na m[[An Bhriotáin|Briotanach]], De thoradh gníomhaíochtaí mar seo, bunaíodh an stát [[An Giúdachas|Giúdach]] sa bhliain 1948,<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-lucht-na-cumhachta.aspx|teideal=Lucht na cumhachta|údar=Maidhc Ó Cathail|dáta=|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2020-07-22}}</ref> bunús na coimhlinte idir Arabaigh agus Iosraelaigh níos déanaí. == Féách freisin == * [[Irgun]] * [[an Ghluaiseacht Frithbheartaíochta na nGiúdach]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Eachtraí sceimhlitheoireachta]] [[Catagóir:Stair Iosrael]] [[Catagóir:1946]] [[Catagóir:An Phalaistín]] aj56l2sxedoo2z5nebwpyz9cd5y77ne 0 93945 1086053 1064118 2022-08-22T18:54:50Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Irgun.svg|mion]] Grúpa paraimíleata ba ea an '''''Irgun''''' '''('''הצבאי הלאומי בארץ ישראל), gníomhach in [[Iosrael]] idir 1931 agus 1948, agus a raibh baint aige leis an [[Síónachas]] Athbhreithnitheach.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3441536572537309|teideal=UCD School of Law|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-07-22}}</ref> Bhí an an ''Irgun'' freagrach as go leor ionsaithe [[sceimhlitheoireacht]]<nowiki/>a, mar shampla [[Buamáil Óstáin Rí Daithí]] sa bhliain 1946.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-lucht-na-cumhachta.aspx|teideal=Lucht na cumhachta|language=ga|work=Beo!|dátarochtana=2020-07-22}}</ref> Tugadh [[an Ghluaiseacht Frithbheartaíochta na nGiúdach]], scátheagraíocht agus an eite pholaitiúil de chuid an [[Irgun]] agus [[sceimhlitheoireacht|sceimhlitheoirí]] eile. [[Íomhá:Irgun poster Erez Jisrael.jpg|clé|mion|póstaer sa bhliain 1931 in Oirthear na hEorpa, "Erez Yisrael"]] == Baill == * [[Menachim Begin|Menachem Begin]] * [[Yitzhak Shamir]] * [[Airiél Searón|Ariel Sharon]] * tuistí [[Tzipi Livni]] == Féach freisin == * [[Buamáil Óstáin Rí Daithí]] * [[Gluaiseacht Frithbheartaíochta na nGiúdach]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Sceimhlitheoireacht]] [[Catagóir:Sceimhlitheoirí]] [[Catagóir:Stair Iosrael]] [[Catagóir:An Phalaistín]] 9v4xhzf4ncv9w28baiab807fdf0fd5z 0 94012 1086619 970207 2022-08-23T06:14:09Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Schools, Artane, Dublin City, Co. Dublin (23916034998).jpg|mion|an scoil saothair is mó - Naomh Seosamh [[Ard Aidhin]]. Dúnadh é i 1969.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Artane Industrial School|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Artane_Industrial_School&oldid=964189020|journal=Wikipedia|date=2020-06-24|language=en}}</ref>]] Achtaíodh '''Acht na Leanaí, 1929'''<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.oireachtas.ie/ga/bills/bill/1928/18?tab=debates|teideal=Díospóireachtaí ; Acht na Leanbhaí, 1929 – Uimh. 24 de 1929 – Tithe an Oireachtais|údar=Tithe an Oireachtais|dáta=1928-06-06|language=ga|work=www.oireachtas.ie|dátarochtana=2020-07-25}}</ref> (nó '''Acht na Leanbhaí''', the '''Childrens' Act''') in [[Éire|Éirinn]] ar an [[24 Iúil]] [[1929]].<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.achtanna.ie/ga.act.1929.0024.1.html|teideal=Téacsː ACHT NA LEANBHAÍ, 1929|údar=Office of the Houses of the Oireachtas House Services Directorate Bills Office|dáta=|language=ga|work=www.achtanna.ie|dátarochtana=2020-07-25}}</ref> Sna blianta ina dhiaidh sin, méadaíodh líon na [[Leanbh|leanaí]] a cuireadh i ngéibheann sna [[Scoil saothair|scoileanna saothair]] in Éirinn i lár an [[20ú haois|20ú haoi]]<nowiki/>s, trí leathnú a thabhairt isteach maidir leis an gcatagóir leanaí gurbh fhéidir a rá go raibh siad ar an anás, sa chaoi is gurbh fhéidir iad a chur isteach in áit dá leithéid sin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3486563801367919|teideal=The Children Act, 1929|údar=An Scoil Dlí COBAC|dáta=|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-07-25}}</ref> [[Íomhá:Derry v Dublin (6158608262).jpg|mion|[[Banna ceoil|Banna Ceoil]] [[Buachaill|Bhuachaillí]] [[Ard Aidhin]], 1958, [[Páirc an Chrócaigh]]]] == Conspóidí == Ba fhurasta mí-úsáid a bhaint as an gcóras agus fágadh cuid mhór mí-úsáide gan tuairisciú ar feadh na blianta. Bhí [[pionós corpartha]] inghlactha sna [[scoil]]<nowiki/>eanna agus tugadh [[íde béil]] do na leanaí go minic. Rinneadh [[mí-úsáid ghnéis]] ar pháistí. Sna [[2000idí]], bhí an [[breitheamh]] Seán Ó Riain ina chathaoirleach ar an [[Coimisiún chun Drochúsáid Leanaí a Fhiosrú]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.education.ie/ga/An-Roinn/Gníomhaireachtaí/An-Coimisiún-chun-Drochúsáid-Leanaí-a-Fhiosrú-CICA-.html|teideal=An Coimisiún chun Drochúsáid Leanaí a Fhiosrú (CICA)|language=en|work=Department of Education and Skills|dátarochtana=2020-07-25}}</ref> Sa tuarascáil a d'fhoilsíodh sa bhliain 2009, bhreathnaigh sé ar an éifeacht a bhí ag an bhforáil seo agus ag forálacha ábhartha eile maidir le feidhmiú an chórais [[Scoil saothair|scoileanna saothair]]. Ansin ar an [[25 Iúil]] [[2012]], achtaíodh an t[[Acht um an gCiste Reachtúil Foras Cónaithe 2012]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.oireachtas.ie/ga/bills/bill/2012/28?tab=bill-text|teideal=Téacs - An tAcht um an gCiste Reachtúil Foras Cónaithe, 2012 – Uimh. 35 de 2012 – Tithe an Oireachtais|údar=Tithe an Oireachtais|dáta=2012-04-13|language=ga|work=www.oireachtas.ie|dátarochtana=2020-07-25}}</ref> Íocann an Ciste as seirbhísí (mar shampla [[sláinte]], [[Teach|tithíochta]] agus [[Oideachas|oideachais]] agus seirbhísí eile) do dhaoine (cé acu atá siad in Éirinn nó atá siad ar an gcoigríoch) * a chaith am i bhforas cónaithe in Éirinn agus iad ina leanaí, agus * a fuair dámhachtain trí shocrú nó cinneadh cúirte nó ón mBord um Shásamh i leith Foras Cónaithe maidir leis an am a chaith siad i bhforas. Tugadh Caranua ar an Císte seo i mí Dheireadh Fómhair 2013.<ref>{{Lua idirlín|url=http://caranua.ie/what-is-the-fund/what-we-can-do/|teideal=What We Can Do|údar=Caranua|dáta=|language=en-GB|dátarochtana=2020-07-25}}</ref> [[Íomhá:Diamond road sign children crossing 1956.png|clé|mion|1956 - 1962]] Ós rud é gur ciste teoranta atá á riarú ag Caranua, tá sé ag tabhairt a chuid oibre chun críche de réir a chéile. Cruthaíodh an ciste trí ranníocaíochtaí, a bhí níos mó ná €110 milliún san iomlán, ó na cuallachtaí reiligiúnacha a bhí freagrach, in éineacht leis an Stát, as na forais chónaithe ábhartha a ritheadh. Tá sé mar aidhm ag rialtais go roinnfí costas an leorghnímh iomláin do dhaoine ar tugadh drochúsáid orthu sna forais chónaithe (a mheastar gur €1.36 billiún é) ar bhonn caoga-caoga idir na cuallachtaí agus an Stát.<ref>Tá easaontas leanúnach idir an dá taobh an dócha go n-íocfaidh na [[Ord Rialta|cuallacht]]<nowiki/>aí a leath den chostas — tríd an €110 milliún a tugadh do Charanua, an €128 a tugadh faoin gcomhaontú slánaíochta a rinneadh sa bhliain 2002 agus tairiscintí ar ionaid réadmhaoine éagsúla a aistriú go dtí an Stát.</ref> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Péidifilia]] [[Catagóir:Cúram leanaí]] [[Catagóir:Oideachas in Éirinn]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] [[Catagóir:Mí-úsáid leanaí]] 79f3d132z9yfqxfv78pg4zt99ozdt2s 0 94077 1086618 970206 2022-08-23T06:13:57Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Cattle near Neist Point Lighthouse.jpg|mion|Beostoc]] Ar an [[27 Iúil]] [[1663]], :rith [[Teach Theachtaí Shasana|Parlaimint Shasana]] “'''Acht na mBeithíoch, 1663'''”. (nó Navigation Act i mBéarla<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Cf. Navigation Acts (27 iúil 1663)|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Navigation_Acts&oldid=968700319|journal=Wikipedia|date=|language=en|author=Tá an reachtaíocht casta is cosúil ...|volume="An Act for increase of Shipping, and Encouragement of the Navigation of this Nation" ǃ|issue=}}</ref>) Chuir an tAcht cosc ar easpórtáil na mbeithíoch ó [[Éire|Éirinn]] go [[Sasana]] idir 1 Iúil agus 20 Nollaig gach bliain.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=The Anglo-Irish Livestock Trade of the Seventeenth Century|url=http://www.jstor.org/stable/30005575|journal=Irish Historical Studies|date=1973|issn=0021-1214|pages=489–523|volume=18|issue=72|author=Donald Woodward}}</ref> Bhí srianadh [[Trádáil|trádála]] ar earraí eile ([[olann]] mar shampla) i dtrátha an ama chéanna. Aisghaireadh an tAcht i 1863. == Iarmhairtí == Thit an tóin as an margadh; thit praghsanna na m[[Bó|bullán]] in Éirinn breis agus 50% mar shampla.<ref>{{Lua idirlín|url=https://celt.ucc.ie/published/E900040/text004.html|teideal=History of the Commercial and Financial Relations between England and Ireland from the Period of the Restoration, Caibidil 3|údar=Alice Effie Murray|dáta=|work=celt.ucc.ie|dátarochtana=2020-07-27}}</ref> Bhuail cúlú eacnamaíochta an tír go tobann, Thosaigh an chéad "chogadh trádála" idir Sasana agus Éireann mar gheall ar an acht seo, ach ní raibh na húdaráis ná na húinéirí talún  na díoltas a bhaint amach. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Stair eacnamaíochta na hÉireann]] [[Catagóir:Dlí Shasana]] [[Catagóir:Trádáil]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] 04pc4w36docnw9qr7852ljd2mjcud7l 0 94230 1086238 970108 2022-08-23T01:37:30Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:2003 Special Olympics Opening Crowd.JPG|mion|Comórtas Domhanda Samhraidh na gCluichí Oilimpeacha Speisialta 2003 i m[[Baile Átha Cliath]]]] Is éard is '''Cluichí Oilimpeacha Speisialta''' ann ná [[Cluiche|cluichí]] do [[Duine|dhaoine]] le [[míchumas intleachta]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://cs.slu.edu/~scannell/gaelsceal/2010-10-01.pdf|teideal=Dínit an Duine|údar=Gaelscéál|dáta=1 D.F. 2010|dátarochtana=2020}}</ref> Tá na Cluichí Oilimpeacha Speisialta tábhachtach do dhaoine le míchumas intleachta mar go dtugann sé seans dóibh páirt a ghlacadh sa phobal agus tugann sé misneach agus féinmhuinín dóibh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dcu.ie/sites/default/files/president/irish_ar_2013-14.pdf|teideal=Staidéar DCU ar Oilimpicí Speisialta (lch 15)|údar=lOllscoil Chathair Bhaile Átha Cliath|dáta=2014|dátarochtana=2020}}</ref> Tá ról oideachasúil ag na na Cluichí chun tionchar a imirt ar mheon i leith daoine faoi mhíchumas in Éirinn agus chun tionchar díreach a imirt ar obair scoile agus taobh istigh den earnáil oideachais.<ref>{{Lua idirlín|url=http://nda.ie/nda-files/Tuarascail-Bhliantuil-2003.pdf|teideal=Údaráis Náisiúnta Míchumais, 2003|údar=NDA|dáta=2003|dátarochtana=2020}}</ref> [[Íomhá:Women's weighlifting Special Olympics Dublin 2003.JPG|clé|mion|[[tógáil meáchan]] i mBÁC i 2003]] == Stair == Bunaíodh eagraíocht na gCluichí Oilimpeacha Speisialta sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]] sa bhliain 1968, le cúnamh ó [[Eunice Kennedy Shriver]].[[Íomhá:Korea Special Olympics Opening 42 (8444438612).jpg|clé|mion|2013 PyeongChang ː Comórtas Domhanda Geimhridh na gCluichí Oilimpeacha Speisialta - searmanas oscailte]] == Cluichí Oilimpeacha Speisialta Éireann == Tá eolas le fáil [https://www.specialolympics.ie/ anseo] faoi na gníomhaíochtaí tiomsaithe airgid atá acu agus cén chaoi gur féidir le duine tabhartas airgid a thabhairt. [[Íomhá:Shanghai 2007 Special Olympics Mascot.jpg|clé|mion|[[sonóg]] i [[Shang-hai|Shanghai]], 2007]] == Cluichí Oilimpeacha Speisialta Domhanda == [[Íomhá:Skating her Hart to the Olympics 121128-F-AH552-001.jpg|clé|mion|Bhí Erin Hart i i Pyeong Chang i 2013 agus [[uathachas]] uirthi]] === Comórtas Domhanda Samhraidh na gCluichí Oilimpeacha Speisialta 2003 i m[[Baile Átha Cliath]] === Reáchtáladh na Cluichí Samhraidh na nOilimpeacha Speisialta 2003 in Éirinn, an chéad uair riamh ar eagraíodh na cluichí taobh amuigh de na Stáit Aontaithe. Tharraing na Cluichí aird ar cheisteanna faoin míchumas i gcuid mhaith gnéithe den saol in Éirinn. === Comórtas Domhanda Samhraidh na gCluichí Oilimpeacha Speisialta 2015 i Los Angeles === D'éirigh leis an 88 lúthchleasaí as Éirinn 82 bonn ar fad a thabhairt abhaile leo as Los Angeles sna Stáit Aontaithe, 26 bonn óir, 28 bonn airgid agus 28 bonn cré umha.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Fáilte mhór abhaile roimh Team Ireland|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2015/0804/719098-failte-mhor-abhaile-roimh-team-ireland/|date=2015-08-04|language=ga}}</ref> == Féach freisin == Cluichí Oilimpeacha Speisialta Éireann [https://www.specialolympics.ie/ anseo]<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.specialolympics.ie/home|teideal=Leathanach Baile|údar=Cluichí Oilimpeacha Speisialta Éireann|dáta=2019-03-12|language=en|work=Special Olympics Ireland|dátarochtana=2020-08-03}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Cluichí Oilimpeacha]] [[Catagóir:Míchumas intleachta]] tabf8czvs7cb87lghj4224cbh8bm3ah 0 94241 1086062 974309 2022-08-22T18:57:41Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Gníomhaí agus eagraí ab ea '''Kwame Ture''' (a rugadh mar '''Stokely Standiford Churchill Carmichael'''; [[29 Meitheamh]] [[1941]] – [[15 Samhain]] [[1998]]). Bhí lámh ar leith aige mar cheannaire sa n[[Gluaiseacht Chearta Sibhialta]] sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]] agus sa ngluaiseacht Pan-Afracach. Aithnítear é mar an duine is mó a d’fhorbair an coincheap agus an ghluaiseacht ''Black Power''. == Saol == Rugadh Carmichael ar [[Oileán na Tríonóide agus Tobága|Oileán na Tríonóide]] sa [[Muir Chairib]] agus tógadh é i g[[Nua-Eabhrac (cathair)|Cathair Nua-Eabhrac]] ó 11 bliain d’aois. Chuir sé tús lena chuid gníomhaíochais agus é ag freastal ar Bronx High School of Science<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Stokely: A Life, by Peniel E. Joseph|url=http://dx.doi.org/10.1080/00064246.2015.1049330|journal=The Black Scholar|date=2015-07-03|issn=0006-4246|pages=70–77|volume=45|issue=3|doi=10.1080/00064246.2015.1049330|author=Toivo Asheeke}}</ref>.   [[Íomhá:Stokely Carmichael in Alabama 1966.jpeg|clé|mion|in Alabama i 1966, agus an lógó na b[[Pantar dubh|Pantar Dubh]] ar an m[[bileog]]]] Bhí Carmichael i measc na ngníomhaithe ar an gcéad Freedom Ride i 1961 agus é 19 bliana d’aois. In 1964, chuaigh sé ina ghníomhaí cearta vótála in [[Mississippi]] agus in [[Alabama]] le SNCC (Coiste Comhordúcháin Mhic Léinn Neamhfhoréigneach). Ní fada gur osclaíodh súile Carmichael ag an g[[Ciníochas institiúideach|ciníochas sistéamach]] a bhí mar chuid láidir den [[Páirtí Daonlathach (Stáit Aontaithe)|Pháirtí Daonlathach]] agus d’éirigh sé as an ngníomhaíochas sa gcóras polaitiochta<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Carmichael, Stokely (1941-1998), civil rights leader|url=http://dx.doi.org/10.1093/anb/9780198606697.article.1501291|publisher=Oxford University Press|date=2001-10|author=Dennis Wepman}}</ref>. In 1966, ainmníodh Carmichael mar chathaoirleach de SNCC. Le SNCC, thug Carmichael a chéad óráid cháiliúil ar ''Black Power''. Ba mhór an tionchar iad [[Frantz Fanon]] agus [[Malcolm X]] ar dhearcaí Carmichael. Dá bharr sin, d’iompaigh SNCC ina eagraíocht níos radacaí faoi cheannasaíocht Carmichael. Chuir an grúpa béim láidir ar Black Power mar a sprioc agus a phrionsabal is mó. Bhí an ghluaiseacht Black Power, an ráiteas, agus Carmichael féin conspóideach, go háirid i measc Meiriceánach bán agus rialtas na Stát Aontaithe. Chuir COINTELPRO, clár de chuid an [[Federal Bureau of Investigation|FBI]] in aghaidh gníomhaithe gorma, targaid air. I meamram sa bhliain 1968, scríobh [[J. Edgar Hoover]], stiúrthóir an FBI, go raibh eagla air gurbh é Carmichael an chéad “[[meisias]]” gorm eile. Bhí sé mar aidhm ag Hoover íomhá bhréagach a chur ar Carmichael mar ghíomhaire rúnda de chuid an [[Central Intelligence Agency|CIA]]<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Liberation, Imagination and the Black Panther Party|url=http://dx.doi.org/10.4324/9780203950920|date=2014-04-08|doi=10.4324/9780203950920|author=Kathleen Cleaver}}</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=Black against Empire|url=http://dx.doi.org/10.1525/9780520966451|publisher=University of California Press|date=2019-12-31|location=Berkeley|author=Joshua Bloom, Waldo E. Martin}}</ref>. D’éirigh leis an iarracht seo agus cuireadh Carmichael amach as SNCC agus d’iompaigh cuid mhaith de na [[Páirtí na bPantar Dubh|Black Panthers]] ([[Huey P. Newton]] ina measc) ina aghaidh, rud a chuir a shaol féin i mbaol. Dá bharr seo, theith Carmichael go dtí an Afraic Thiar. Chuir sé faoi i n[[Gána]] i dtosach agus sa [[An Ghuine|nGuine]] in 1969. Is ann a ghlac sé lena ainm nua, Kwame Ture, agus a chuaigh sé i bhfeachtas ar son an Phan-Afracachais Réabhlóidigh [[Sóisialachas|Shóisialaigh]]. Fuair sé bás d’[[ailse phróstataigh]] i 1998 sa Ghuine. [[Íomhá:Flag of the UNIA.svg|mion|gluaiseacht Pan-Afracach (bratach UNIA)]] == Naisc le hÉirinn agus leis an bPobal Éireannach sna Stáit Aontaithe == Agus é ina chónaí sa n[[An Ghuine|Guine]], chothaigh Carmichael aontacht idir gluaiseachtaí agus gníomhaithe ar fud an domhain, gníomhaithe Poblachtánacha i d[[Tuaisceart Éireann|Tuaisceart na hÉireann]] ina measc, chomh maith le h[[Eagraíocht Shaoirse na Palaistíne]] (PLO) agus an American Indian Movement<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/powerful-stokely-carmichael-potrait-never-made-cover-time-magazine-180959073/|teideal=This Powerful Stokely Carmichael Portrait Never Made It to the Cover of Time Magazine|údar=Wil Haygood|language=en|work=Smithsonian Magazine|dátarochtana=2020-09-14}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/archive/local/1978/05/14/african-arab-groups-stage-rally/a0bc8fdf-bed5-418c-8145-0370f2c6830c/|teideal=African, Arab Groups Stage Rally|údar=Juan Williams|dáta=1978-05-14|language=en-US|work=Washington Post|dátarochtana=2020-09-14}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://glc.yale.edu/excerpts-black-and-green-fight-civil-rights-northern-ireland-and-black-america|teideal=Excerpts from Black and Green. The Fight for Civil Rights in Northern Ireland and Black America. {{!}} The Gilder Lehrman Center for the Study of Slavery, Resistance, and Abolition|work=glc.yale.edu|dátarochtana=2020-09-14}}</ref>. In 1966, ag fragairt drochchaint ar an ngluaiseacht Black Power, thug Carmichael óráid ina luaigh sé an pobal Éireannach sna Stáit Aontaithe agus an caighdeán dúbailte a bhí ann, dar leis:<blockquote>Now the Kennedys built a system of purely Irish Catholic power with Irish Nationalism interwoven into it. Did you know that? And that’s how come they run, rule, own Boston lock stock and barrel including all the black people inside it. That’s Irish power. And that man [Robert Kennedy] going to get up and tell you-all; well he shouldn’t talk about Black Power. He ran and won in New York City on Black Power; his brother became president because Black Power made him president [shouts and applause]. Black Power made his brother president [continued applause]. And he’s got the white nerve to talk about Black Power [continued applause]….<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.blackpast.org/african-american-history/1966-stokely-carmichael-definitions-black-power/|teideal=(1966) Stokely Carmichael, “Definitions of Black Power”|údar=BlackPast|dáta=2007-09-29|language=en-US|dátarochtana=2020-09-14}}</ref></blockquote> == Féach freisin == * [[Páirtí na bPantar Dubh]] ==Tagairtí== <references /> {{DEFAULTSORT:Carmichael, Stokely}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1941]] [[Catagóir:Básanna i 1998]] fm9i7pmc6vztfpazv8l46ztijxddf20 0 94273 1086626 971717 2022-08-23T06:18:48Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Family evicted by their landlord during the Irish Land War c1879.jpg|mion|1879ː [[Cogadh na Talún]] ]] Ar an [[5 Lúnasa]] [[1891]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://api.parliament.uk/historic-hansard/lords/1891/jun/25/second-reading|teideal=SECOND READING. (Hansard, 25 June 1891)|work=api.parliament.uk|dátarochtana=2020-08-22}}</ref>, rith [[Teach Theachtaí na Ríochta Aontaithe|Parlaimint Shasana]] '''an tAcht Talamh-Cheannaigh, 1891'''<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.tearma.ie/q/an%20tAcht%20Talamh-Cheannaigh/ga/|teideal="an tAcht Talamh-Cheannaigh"|work=téarma.ie|dátarochtana=2020-08-05}}</ref>, nó acht chun [[talamh]] a cheannach in [[Éire|Éirinn]].  Tugadh an "tAcht Ashbourne" air i 1885 ([[Edward Gibson]], Barún Ashbourne Seansailéir an Státchiste)<ref>{{Lua idirlín|url=https://api.parliament.uk/historic-hansard/acts/ashbourne-act|teideal=Ashbourne Act (Hansard)|work=api.parliament.uk|dátarochtana=2020-08-22}}</ref>. Chuir ciste stát na Breataine caipiteal ar fáil (£5 milliún) chun go bhféadfadh na [[Feirmeoir|feirmeoirí]] tionóntacha in Éirinn a d[[talamh]] féin a cheannach. Bhunaigh [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Rialtas na Breataine]] Bord na gCeantar gCúng chun iasachtaí a bhainistiú.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Aistriú|url=https://www.scribd.com/book/234955510/Aistriu|language=ga|author=Siobhán Ní Shúilleabháin|date=2004|journal=|volume=|issue=CIC}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=http://www.irishstatutebook.ie/eli/1888/act/49/enacted/en/print.html|teideal=electronic Irish Statute Book (eISB)|údar=|dáta=|language=en|work=www.irishstatutebook.ie|dátarochtana=2020-08-22}}</ref> == Féach freisin == * [[Cogadh na Talún]] == Tagairtí == {{reflist}}{{síol}} [[Catagóir:Stair eacnamaíochta na hÉireann]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] rx0viwez55732ldhpnb867tmqjrw6sl 1086627 1086626 2022-08-23T06:19:01Z Alison 570 ++ wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Family evicted by their landlord during the Irish Land War c1879.jpg|mion|1879ː [[Cogadh na Talún]] ]] Ar an [[5 Lúnasa]] [[1891]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://api.parliament.uk/historic-hansard/lords/1891/jun/25/second-reading|teideal=SECOND READING. (Hansard, 25 June 1891)|work=api.parliament.uk|dátarochtana=2020-08-22}}</ref>, rith [[Teach Theachtaí na Ríochta Aontaithe|Parlaimint Shasana]] '''an tAcht Talamh-Cheannaigh, 1891'''<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.tearma.ie/q/an%20tAcht%20Talamh-Cheannaigh/ga/|teideal="an tAcht Talamh-Cheannaigh"|work=téarma.ie|dátarochtana=2020-08-05}}</ref>, nó acht chun [[talamh]] a cheannach in [[Éire|Éirinn]].  Tugadh an "tAcht Ashbourne" air i 1885 ([[Edward Gibson]], Barún Ashbourne Seansailéir an Státchiste)<ref>{{Lua idirlín|url=https://api.parliament.uk/historic-hansard/acts/ashbourne-act|teideal=Ashbourne Act (Hansard)|work=api.parliament.uk|dátarochtana=2020-08-22}}</ref>. Chuir ciste stát na Breataine caipiteal ar fáil (£5 milliún) chun go bhféadfadh na [[Feirmeoir|feirmeoirí]] tionóntacha in Éirinn a d[[talamh]] féin a cheannach. Bhunaigh [[Rialtas na Ríochta Aontaithe|Rialtas na Breataine]] Bord na gCeantar gCúng chun iasachtaí a bhainistiú.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Aistriú|url=https://www.scribd.com/book/234955510/Aistriu|language=ga|author=Siobhán Ní Shúilleabháin|date=2004|journal=|volume=|issue=CIC}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=http://www.irishstatutebook.ie/eli/1888/act/49/enacted/en/print.html|teideal=electronic Irish Statute Book (eISB)|údar=|dáta=|language=en|work=www.irishstatutebook.ie|dátarochtana=2020-08-22}}</ref> == Féach freisin == * [[Cogadh na Talún]] == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-ie}} [[Catagóir:Stair eacnamaíochta na hÉireann]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] ayzud42l542ii71l4dwe8m95zbfkp1z 0 94334 1086487 970695 2022-08-23T02:56:58Z Alison 570 +WD / cata wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Tíreolaíocht Fhisiceach}} Is [[Sliabh|sliabhraon]] suite san [[An Iodáil|Iodáil]] iad '''na Dolomiti'''. {{síol-tír-it}} {{DEFAULTSORT:Na Dolomiti}} [[Catagóir:Tíreolaíocht na hIodáile]] 4myyacace11xqukxokyll53d5camug8 0 94394 1085966 1062212 2022-08-22T15:58:50Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{Glanadh}} {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is carachtar ficseanúil é '''Flowey''' agus príomh-céile comhraic an chluiche físeáin ról-imirt Undertale, cruthaithe ag Toby Fox. Tá sé le feiceáil don chuid is mó den chluiche i bhfoirm bláth cosúil neamhchiontach le aghaidh sa lár. Tugtar le fios níos déanaí gurb é athionchollú '''Asriel Dreemurr''', prionsa arrácht óg a fuair bás tar éis do dhaoine ionsaí a dhéanamh air. == Cumaí == Casfaidh an t-imreoir le Flowey den chéad uair ag tús an chluiche, áit a n-ionsaíonn sé an t-imreoir ag cur i gcéill gur arrácht cabhrach é a thabharfaidh “millíní cairdis” (urchair dhochracha i ndáiríre) don imreoir. Deir sé freisin leis an imreoir leibhéalú a dhéanamh trína LOVE a mhéadú, rud nach eol don imreoir seasann “level of Violence” ("leibhéal an Fhoréigin") , agus dá bhrí sin i ndáiríre spreagann sé foréigean in aghaidh arrachtaigh eile. Ruaigeann Toriel air ar shíul sula bhféadann sé ionsaí a dhéanamh ar an imreoir, gan filleadh ach tar éis don imreoir troid léi ag deireadh na bhfothracha. Ag leanúit an imreora i rith an chluiche, filleann Flowey tar éis an troid i gcoinne Asgore agus maraíonn sé é nuair a bhíonn an t-imreoir ar tí é a spáráil. Ag ionsú le cumhacht anamacha daonna bailithe Asgore, éiríonn sé Photoshop Flowey (ar a dtugtar Omega Flowey freisin) agus glacann sé foirm míofar agus óllmhor atá ag teacht salach i stíl ealaíne leis an gcuid eile den chluiche. Nuair a bhuaigh an t-imreoir ín aghaidh Flowey i gcath, deir sé leis an imreoir an cluiche a chríochnú gan aon LOVE a bhailiú má spáráiltear é, ag spreagadh an imreora an  “Bealach Síochánaí” an chluiche a imirt, mura bhfuil sin déanta ag an imreoir cheana féin. === Asriel Dreemurr === Nuair sroic an imreoir an Fior-Saotharlann ceanta sa rith síochanaí den cluiche, foghlainn siad an búnus de Flowey- bhí sé an mac de Asgore agus Toriel Dreemurr, lena ainm Asriel, ag conaisc na ainmeacha dena thuismitheorí. Leanbh aonair, d'éirigh sé priomhchara leis Chara, an cead duiné títe agus a síblín uchtaithé. Bheart Chara seift chun a lámh a cuir ina bas féin trí ag ithín cam an ime nímhíuil, a conáisc a naname leis Asriel agus a trasnaigh an bacann ag sainnigh na arrachtaí faoi thalamh. Nuair bhi an seift a chuir i gcrich, rinne siad neach cumhactach den Asriel. Thóg sé corp Chara go dtí a seaidbhaille ach d'ionsaigh na duini é, ag creid dhúnmarú Asriel an paisté duine Chara. Chuir Chara iarracht a dean Asrial ionsaigh na duiní, ach nior gheill sé iad agus theith Asriel air ais faoin an talamh lena corp Chara. Ghoin na duini Asriel go marfach agus, tar éis ag fill abhaile, thit sé as a seasàmh, a luathrigh ag leathaidh thar blathanna ór. Mar túrgnamhaioch ealaóchta, thabair a naitne air ais. Tar éis ag dúisigh mar blath, d'fill Asriel air ais go dtí a thuismitheori ach thit sé isteach dúlagar mar ní raibh sé ábalta a mothar grá diabh. Rinne sé iarracht lámh a cuir ina bás fein ach d'aithin sé ansin bhí cumas aige a nathscrocrú t-am. Mar seo, chaith sé a seanféiniúlacht agus mhair sé a saol mar Flowey. Ag an deireadh an rith Fior-Shocanaí, Slóg Flowey na nanamí dena duiní tith agus na arrachtaí dena Faoi-falamh a tóg an crúth de Asriel níos siné. Ag ceapeann go micheart go bhfuil Frisk (an carachtar-imreoir) Chara, tá Asriel ag iarraidh iad a nimir leis arís 's arís. Slanagh Frisk Asriel, ag sroic amach do, ag deaneamh an arracht a tit as a cheile agus a naidhmaigh a imní agus a uaigneas. Faigh Asriel a bá air ais, ag fill air ais go dtí a cruth paiste. Deaneann sé leithsceal don a drochgnionhí agus úsáid é a cumas a briste an bacann, ag scaoil na arrachtaí saor. Fill sé air ais go a crath blath tar éis agus ní raibh sé ábalta a fág an Faoi-Tuaithe. I Caibidíl 1 de ''Deltarune'', i domhain eile atà è suite, deirtear go bhfuil Asriel ag freastal ar an gcoláiste. == Tagairtí == {{Reflist}} cgn25tj7xmkmsacv2m5gsqmk31ehw2u 0 94420 1086623 978844 2022-08-23T06:16:38Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Whose’s fault The civil liability on Wikipedia information.pdf|mion|clé]] Achtaíodh an t'''Acht um Dhliteanas Sibhialta''', '''1961'''<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.achtanna.ie/ga.act.1961.0041.1.html|teideal=AN tACHT UM DHLITEANAS SIBHIALTA, 1961|údar=Achtanna an Oireachtais|dáta=1961|language=ga|work=www.achtanna.ie|dátarochtana=2020-08-17}}</ref>, in [[Éirinn]] ar an [[17 Lúnasa]] [[1961]]. Tá an reachtaíocht an-tábhachtach fós maidir le [[nós imeachta sibhialta]]. D'ullmhaigh an Coimisiún um Athchóiriú an Dlí Acht Athbhreithnithe, sa bhliain 2017.<ref>{{Lua idirlín|url=https://twitter.com/UCDLawSchool/status/1295306878818250757/photo/1|teideal=UCD School of Law|údar=Scoil Dlí, COBÁC|dáta=|language=ga|work=www.twitter.com|dátarochtana=2020-08-17}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=http://revisedacts.lawreform.ie/eli/1961/act/41/revised/en/html|teideal=Revised Acts|work=revisedacts.lawreform.ie|dátarochtana=2020-08-17}}</ref> ==Achoimriú an Achta== "''Acht d'athchóiriú an dlí a bhaineann le dliteanas sibhialta, do dhéanamh socrú go sonrach faoi mhaireachtáil cúiseanna caingne tar éis bháis, faoi imeachtaí i gcoinne éagóiritheoirí comhthráthacha agus ranníoc eatarthu, agus faoi dhliteanas i gcásanna faillí rannpháirteach, do dhéanamh socrú le haghaidh damáistí chun tairbhe do chleithiúnaithe aon duine dá ndéanfar díobháil mharfach trí ghníomh éagórach, faillí nó mainneachtain ag duine eile, agus do dhéanamh socrú i dtaobh ábhar eile a bhaineann leis na nithe sin roimhe seo.''" == Féach freisin == * [[Dliteanas dlíthiú]] == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-ie}} [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] [[Catagóir:Dliteanas dlíthiú]] 8i27ktq2u9ey504a1uvm5zfcdwcqo44 828 94842 1086173 974462 2022-08-22T20:46:16Z Alison 570 Updates / fixes Scribunto text/plain -- version 20220818 from master @cawiki local p = {} -- Initialization of variables -------------------- local i18n = { -- internationalisation at [[Module:Wikidata/i18n]] ["errors"] = { ["property-not-found"] = "Property not found.", ["qualifier-not-found"] = "Qualifier not found.", }, ["datetime"] = { -- $1 is a placeholder for the actual number ["beforenow"] = "$1 BCE", -- how to format negative numbers for precisions 0 to 5 ["afternow"] = "$1 CE", -- how to format positive numbers for precisions 0 to 5 ["bc"] = "$1 BCE", -- how print negative years ["ad"] = "$1", -- how print 1st century AD dates [0] = "$1 billion years", -- precision: billion years [1] = "$100 million years", -- precision: hundred million years [2] = "$10 million years", -- precision: ten million years [3] = "$1 million years", -- precision: million years [4] = "$100000 years", -- precision: hundred thousand years; thousand separators added afterwards [5] = "$10000 years", -- precision: ten thousand years; thousand separators added afterwards [6] = "$1 millennium", -- precision: millennium [7] = "$1 century", -- precision: century [8] = "$1s", -- precision: decade -- the following use the format of #time parser function [9] = "Y", -- precision: year, [10] = "F Y", -- precision: month [11] = "F j, Y", -- precision: day ["hms"] = {["hours"] = "h", ["minutes"] = "m", ["seconds"] = "s"}, -- duration: xh xm xs }, ["years-old"] = {"", ""}, -- year(s) old, as in {{PLURAL:$1|singular|plural}} -- two values for most languages, up to six values for some languages -- see documentation of PLURAL magic word in your language, examples: -- ["years-old"] = {"singular", "paucal", "plural"} in Russian and other Slavic languages -- ["years-old"] = {"zero", "one", "two", "few 3-10", "many 11-99", "other 100-102"} in Arabic ["cite"] = { -- cite parameters ["title"] = "title", ["author"] = "author", ["date"] = "date", ["pages"] = "pages", ["language"] = "language", -- cite web parameters ["url"] = "url", ["website"] = "website", ["access-date"] = "access-date", ["archive-url"] = "archive-url", ["archive-date"] = "archive-date", ["publisher"] = "publisher", ["quote"] = "quote", -- cite journal parameters ["work"] = "work", ["issue"] = "issue", ["issn"] = "issn", ["doi"] = "doi" }, -- default local wiki settings ["addpencil"] = false, -- adds a pencil icon linked to Wikidata statement, planned to overwrite by Wikidata Bridge ["categorylabels"] = "", -- Category:Pages with Wikidata labels not translated (void for no local category) ["categoryprop"] = "", -- Category:Pages using Wikidata property $1 (void for no local category) ["categoryref"] = "", -- Category:Pages with references from Wikidata (void for no local category) ["addfallback"] = {}, -- additional fallback language codes ["suppressids"] = {}, -- list of Qid values to suppress ["qidlabels"] = true -- show labels as Qid if no fallback translation is available } local cases = {} -- functions for local grammatical cases defined at [[Module:Wikidata/i18n]] local required = ... -- variadic arguments from require function local wiki = { langcode = mw.language.getContentLanguage().code, module_title = required or mw.getCurrentFrame():getTitle() } local untranslated -- used in infobox modules: nil or true local _ -- variable for unused returned values, avoiding globals -- Module local functions -------------------------------------------- -- Credit to http://stackoverflow.com/a/1283608/2644759, cc-by-sa 3.0 local function tableMerge(t1, t2) for k, v in pairs(t2) do if type(v) == "table" then if type(t1[k] or false) == "table" then tableMerge(t1[k] or {}, t2[k] or {}) else t1[k] = v end else t1[k] = v end end return t1 end local function loadI18n(lang) local exist, res = pcall(require, wiki.module_title .. "/i18n") if exist and next(res) ~= nil then tableMerge(i18n, res.i18n) cases = res.cases end if lang ~= wiki.langcode then exist, res = pcall(require, wiki.module_title .. "/i18n/" .. lang) if exist and next(res) ~= nil then tableMerge(i18n, res.i18n) tableMerge(cases, res.cases) end end i18n.suppress = {} for _, id in ipairs(i18n.suppressids) do i18n.suppress[id] = true end end -- Table of language codes: requested or default and its fallbacks local function findLang(langcode) if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then local cframe = mw.getCurrentFrame() local pframe = cframe:getParent() langcode = pframe and pframe.args.lang if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then if not mw.title.getCurrentTitle().isContentPage then langcode = cframe:preprocess('{{int:lang}}') end if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then langcode = wiki.langcode end end end loadI18n(langcode) local languages = mw.language.getFallbacksFor(langcode) table.insert(languages, 1, langcode) if langcode == wiki.langcode then for _, l in ipairs(i18n.addfallback) do table.insert(languages, l) end end return languages end -- Argument is 'set' when it exists (not nil) or when it is not an empty string. local function isSet(var) return not (var == nil or (type(var) == 'string' and mw.text.trim(var) == '')) end -- Set local case to a label local function case(localcase, label, ...) if not isSet(label) then return label end if type(localcase) == "function" then return localcase(label) elseif localcase == "smallcaps" then return '<span style="font-variant: small-caps;">' .. label .. '</span>' elseif cases[localcase] then return cases[localcase](label, ...) end return label end -- get safely a serialized snak local function getSnak(statement, snaks) local ret = statement for i, v in ipairs(snaks) do if not ret then return end ret = ret[v] end return ret end -- mw.wikibase.getLabelWithLang or getLabelByLang with a table of languages local function getLabelByLangs(id, languages) local label local lang for _, l in ipairs(languages) do if l == wiki.langcode then -- using getLabelWithLang when possible instead of getLabelByLang label, l = mw.wikibase.getLabelWithLang(id) else label = mw.wikibase.getLabelByLang(id, l) end if label then lang = l break end end return label, lang end -- getBestStatements if bestrank=true, else getAllStatements with no deprecated local function getStatements(entityId, property, bestrank) local claims = {} if not (entityId and mw.ustring.match(property, "^P%d+$")) then return claims end if bestrank then claims = mw.wikibase.getBestStatements(entityId, property) else local allclaims = mw.wikibase.getAllStatements(entityId, property) for _, c in ipairs(allclaims) do if c.rank ~= "deprecated" then table.insert(claims, c) end end end return claims end -- Is gender femenine? true or false local function feminineGender(id) local claims = mw.wikibase.getBestStatements(id or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage(),'P21') local gender_id = getSnak(claims, {1, "mainsnak", "datavalue", "value", "id"}) if gender_id == "Q6581072" or gender_id == "Q1052281" or gender_id == "Q43445" then -- female, transgender female, female organism return true end return false end -- Fetch female form of label local function feminineForm(id, lang) local feminine_claims = getStatements(id, 'P2521') for _, feminine_claim in ipairs(feminine_claims) do if getSnak(feminine_claim, {'mainsnak', 'datavalue', 'value', 'language'}) == lang then return feminine_claim.mainsnak.datavalue.value.text end end end -- Add an icon for no label in requested language local function addLabelIcon(label_id, lang, uselang, icon) local ret_lang, ret_icon = '', '' if icon then if lang and lang ~= uselang then ret_lang = " ^{(" .. lang .. ")}" end if label_id and (lang == nil or lang ~= uselang) then local namespace = '' if string.sub(label_id, 1, 1) == 'P' then namespace = 'Property:' end ret_icon = " [[File:Noun Project label icon 1116097 cc mirror.svg|10px|baseline|" .. mw.message.new('Translate-taction-translate'):inLanguage(uselang):plain() .. "|link=https://www.wikidata.org/wiki/" .. namespace .. label_id .. "?uselang=" .. uselang .. "]]" untranslated = true end if isSet(i18n.categorylabels) and lang ~= uselang and uselang == wiki.langcode then ret_icon = ret_icon .. '[[' .. i18n.categorylabels .. (lang and ']]' or '/Q]]') end end return ret_lang .. ret_icon end -- editicon values: true/false (no=false), right, void defaults to i18n.addpencil -- labelicon only by parameter local function setIcons(arg, parg) local val = arg == nil and parg or arg local edit_icon, label_icon if not isSet(val) then edit_icon, label_icon = i18n.addpencil, true elseif val == false or val == "false" or val == "no" then edit_icon, label_icon = false, false else edit_icon, label_icon = val, true end return edit_icon, label_icon end -- Add an icon for editing a statement with requirements for Wikidata Bridge local function addEditIcon(parameters) local ret = '' if parameters.editicon and parameters.id and parameters.property then local icon_style = parameters.editicon == "right" and ' style="float: right;"' or '' ret = ' <span class="penicon" data-bridge-edit-flow="single-best-value"' .. icon_style .. '>' .. "[[File:Arbcom ru editing.svg|10px|baseline|" .. string.gsub(mw.message.new('Wikibase-client-data-bridge-bailout-suggestion-go-to-repo-button'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain(), '{{WBREPONAME}}', 'Wikidata') .. "|link=https://www.wikidata.org/wiki/" .. parameters.id .. "?uselang=" .. parameters.lang[1] .. "#" .. parameters.property .. "]]" .. "</span>" if isSet(i18n.categoryprop) then ret = ret .. "[[" .. string.gsub(i18n.categoryprop, '$1', parameters.property) .. "]]" end end return ret end -- add edit icon to the last element of a table local function addEditIconTable(thetable, parameters) if #thetable == 0 or parameters.editicon == false then return thetable end local last_element = thetable[#thetable] local the_icon = addEditIcon(parameters) -- add it before last html closing tags local tags = '' local rev_element = string.reverse(last_element) for tag in string.gmatch(rev_element, '(>%l+/<)') do if string.match(rev_element, '^' .. tags .. tag) then tags = tags .. tag else break end end local last_tags = string.reverse(tags) local offset = string.find(last_element, last_tags .. '$') if offset then thetable[#thetable] = string.sub(last_element, 1, offset - 1) .. the_icon .. last_tags else thetable[#thetable] = last_element .. the_icon end return thetable end -- Escape Lua captures local function captureEscapes(text) return mw.ustring.gsub(text, "(%%%d)", "%%%1") end -- expandTemplate or callParserFunction local function expandBraces(text, formatting) if text == nil or formatting == nil then return text end -- only expand braces if provided in argument, not included in value as in Q1164668 if mw.ustring.find(formatting, '{{', 1, true) == nil then return text end if type(text) ~= "string" then text = tostring(text) end for braces in mw.ustring.gmatch(text, "{{(.-)}}") do local parts = mw.text.split(braces, "|") local title_part = parts[1] local parameters = {} for i = 2, #parts do local subparts = mw.ustring.find(parts[i], "=") if subparts then local param_name = mw.ustring.sub(parts[i], 1, subparts - 1) local param_value = mw.ustring.sub(parts[i], subparts + 1, -1) -- reconstruct broken links by parts if i < #parts and mw.ustring.find(param_value, "[[", 1, true) and not mw.ustring.find(param_value, "]]", 1, true) then parameters[param_name] = param_value local part_next = i + 1 while parts[part_next] and mw.ustring.find(parts[part_next], "]]", 1, true) do parameters[param_name] = parameters[param_name] .. "|" .. parts[part_next] part_next = part_next + 1 end else parameters[param_name] = param_value end elseif not mw.ustring.find(parts[i], "]]", 1, true) then table.insert(parameters, parts[i]) end end local braces_expanded if mw.ustring.find(title_part, ":") and mw.text.split(title_part, ":")[1] ~= mw.site.namespaces[10].name -- not a prefix Template: then braces_expanded = mw.getCurrentFrame():callParserFunction{name=title_part, args=parameters} else braces_expanded = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=title_part, args=parameters} end braces = mw.ustring.gsub(braces, "([%^%$%(%)%%%.%[%]%*%+%-%?])", "%%%1") -- escape magic characters braces_expanded = captureEscapes(braces_expanded) text = mw.ustring.gsub(text, "{{" .. braces .. "}}", braces_expanded) end return text end -- format data type math local function printDatatypeMath(data) return mw.getCurrentFrame():callParserFunction('#tag:math', data) end -- format data type musical-notation local function printDatatypeMusical(data, formatting) local attr = {} if formatting == 'sound' then attr.sound = 1 end return mw.getCurrentFrame():extensionTag('score', data, attr) end -- format data type string local function printDatatypeString(data, parameters) if mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then -- formatting = a pattern return expandBraces(mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$1', {['$1'] = data}), parameters.formatting) elseif parameters.case then return case(parameters.case, data, parameters.lang[1], feminineGender(parameters.id)) end local data_number = string.match(data, "^%d+") if data_number then -- sort key by initial number and remaining string local sortkey = string.format("%019d", data_number * 1000) return data, sortkey .. string.sub(data, #data_number + 1) end return data end -- format data type tabular-data local function printDatatypeTabular(data, parameters) local icon if parameters.formatting == 'raw' then icon = "no-icon" data = string.gsub(data, '^Data:', '') -- remove prefix, i.e. see Module:Tabular data end return printDatatypeString(data, parameters), icon end -- format data type url local function printDatatypeUrl(data, parameters) if parameters.formatting == 'weblink' then local label_parts = mw.text.split(string.gsub(data, '/$', ''), '/') local label = string.gsub(label_parts[3], '^www%.', '') if #label_parts > 3 then label = label .. '…' end return '[' .. data .. ' ' .. label .. ']' end return printDatatypeString(data, parameters) end -- format data type external-id local function printDatatypeExternal(data, parameters) if parameters.formatting == 'externalid' then local p_stat = mw.wikibase.getBestStatements(parameters.property, 'P1630') -- formatter URL local p_link_pattern = getSnak(p_stat, {1, "mainsnak", "datavalue", "value"}) if p_link_pattern then local p_link = mw.ustring.gsub(p_link_pattern, '$1', {['$1'] = data}) return '[' .. p_link .. ' ' .. data .. ']' end end return printDatatypeString(data, parameters) end -- format data type commonsMedia and geo-shape local function printDatatypeMedia(data, parameters) local icon if not string.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then icon = "no-icon" if not string.find(data, '^Data:') then data = mw.uri.encode(data, 'PATH') -- encode special characters in filename end end return printDatatypeString(data, parameters), icon end -- format data type globe-coordinate local function printDatatypeCoordinate(data, formatting) local function globes(globe_id) local globes = {['Q3134']='callisto',['Q596']='ceres',['Q15040']='dione',['Q2']='earth',['Q3303']='enceladus', ['Q3143']='europa',['Q17975']='phoebe',['Q3169']='ganymede',['Q3123']='io',['Q17958']='iapetus', ['Q308']='mercury',['Q15034']='mimas',['Q405']='moon',['Q15050']='rhea',['Q15047']='tethys', ['Q111']='mars',['Q2565']='titan',['Q3359']='triton',['Q313']='venus',['Q3030']='vesta'} return globes[globe_id] end local function roundPrecision(num, prec) if prec == nil or prec <= 0 then return num end local sig = 10^math.floor(math.log10(prec)+.5) -- significant figure from sexagesimal precision: 0.00123 -> 0.001 return math.floor(num / sig + 0.5) * sig end local precision = data.precision local latitude = roundPrecision(data.latitude, precision) local longitude = roundPrecision(data.longitude, precision) if formatting and string.find(formatting, '$lat', 1, true) and string.find(formatting, '$lon', 1, true) then local ret = mw.ustring.gsub(formatting, '$l[ao][tn]', {['$lat'] = latitude, ['$lon'] = longitude}) if string.find(formatting, '$globe', 1, true) then local myglobe = 'earth' if isSet(data.globe) then local globenum = mw.text.split(data.globe, 'entity/')[2] -- http://www.wikidata.org/wiki/Q2 myglobe = globes(globenum) or 'earth' end ret = mw.ustring.gsub(ret, '$globe', myglobe) end return expandBraces(ret, formatting) elseif formatting == 'latitude' then return latitude, "no-icon" elseif formatting == 'longitude' then return longitude, "no-icon" elseif formatting == 'dimension' then return data.dimension, "no-icon" else --default formatting='globe' if isSet(data.globe) == false or data.globe == 'http://www.wikidata.org/entity/Q2' then return 'earth', "no-icon" else local globenum = mw.text.split(data.globe, 'entity/')[2] return globes(globenum) or globenum, "no-icon" end end end -- Local functions for data value quantity local function unitSymbol(id, lang) -- get unit symbol or code local unit_symbol = '' if lang == wiki.langcode and pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") then unit_symbol = require(wiki.module_title .. "/Units").getUnit(0, '', id, true) end if unit_symbol == '' then -- fetch it local claims = mw.wikibase.getBestStatements(id, 'P5061') if #claims > 0 then local langclaims = {} table.insert(lang, 'mul') -- multilingual as last try for _, snak in ipairs(claims) do local snak_language = getSnak(snak, {"mainsnak", "datavalue", "value", "language"}) if snak_language and not langclaims[snak_language] then -- just the first one by language langclaims[snak_language] = snak.mainsnak.datavalue.value.text end end for _, l in ipairs(lang) do if langclaims[l] then return langclaims[l] end end end end return unit_symbol end local function getUnit(amount, id, parameters) -- get unit symbol or name local suffix = '' if string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "unitcode" then -- get unit symbol local unit_symbol = unitSymbol(id, parameters.lang) if isSet(unit_symbol) then if string.sub(parameters.formatting or '', -6) == "linked" then suffix = "[[" .. (mw.wikibase.getSitelink(id) or "d:" .. id) .. "|" .. unit_symbol .. "]]" else suffix = unit_symbol end end end if suffix == '' then -- formatting=unit, or formatting=unitcode not found -- get unit label local unit_label, lang = getLabelByLangs(id, parameters.lang) if lang == wiki.langcode and pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") then suffix = require(wiki.module_title .. "/Units").getUnit(amount, unit_label, id, false) if string.sub(parameters.formatting or '', -6) == "linked" then suffix = "[[" .. (mw.wikibase.getSitelink(id) or "d:" .. id) .. "|" .. suffix .. "]]" end else suffix = (unit_label or id) .. addLabelIcon(id, lang, parameters.lang[1], parameters.labelicon) end end if suffix ~= '' then suffix = ' ' .. suffix end return suffix end local function roundDefPrecision(in_num, factor) -- rounds out_num with significant figures of in_num (default precision) local out_num = in_num * factor if factor/60 == math.floor(factor/60) or out_num == 0 then -- sexagesimal integer or avoiding NaN return out_num end -- first, count digits after decimal mark, handling cases like '12.345e6' local exponent, prec local integer, dot, decimals, expstr = in_num:match('^(%d*)(%.?)(%d*)(.*)') local e = expstr:sub(1, 1) if e == 'e' or e == 'E' then exponent = tonumber(expstr:sub(2)) end if dot == '' then prec = -integer:match('0*$'):len() else prec = #decimals end if exponent then -- So '1230' and '1.23e3' both give prec = -1, and '0.00123' and '1.23e-3' give 5. prec = prec - exponent end -- significant figures local in_bracket = 10^-prec -- -1 -> 10, 5 -> 0.00001 local out_bracket = in_bracket * out_num / in_num out_bracket = 10^math.floor(math.log10(out_bracket)+.5) -- 1230 -> 1000, 0.00123 -> 0.001 -- round it (credit to Luc Bloom from http://lua-users.org/wiki/SimpleRound) return math.floor(out_num/out_bracket + (out_num >=0 and 1 or -1) * 0.5) * out_bracket end -- format data type quantity local function printDatatypeQuantity(data, parameters) local amount = data.amount amount = mw.ustring.gsub(amount, "%+", "") local suffix = "" local conv_amount, conv_suffix if string.sub(parameters.formatting or '', 1, 4) == "unit" or string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" or parameters.convert then local unit_id = data.unit unit_id = mw.ustring.sub(unit_id, mw.ustring.find(unit_id, "Q"), -1) if string.sub(unit_id, 1, 1) == "Q" then suffix = getUnit(amount, unit_id, parameters) local convert_to if parameters.convert == "default" or parameters.convert == "default2" then local exist, units = pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") if exist and units.convert_default and next(units.convert_default) ~= nil then convert_to = units.convert_default[unit_id] end elseif string.sub(parameters.convert or '', 1, 1) == "Q" then convert_to = parameters.convert elseif string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" then convert_to = 'Q11574' -- seconds end if convert_to and convert_to ~= unit_id then -- convert units local conv_temp = { -- formulae for temperatures ºC, ºF, ªK: [from] = {[to] = 'formula'} ['Q25267'] = {['Q42289'] = '$1*1.8+32', ['Q11597'] = '$1+273.15'}, ['Q42289'] = {['Q25267'] = '($1-32)/1.8', ['Q11597'] = '($1+459.67)*5/9'}, ['Q11597'] = {['Q25267'] = '$1-273.15', ['Q42289'] = '($1-273.15)*1.8000+32.00'} } if conv_temp[unit_id] and conv_temp[unit_id][convert_to] then local amount_f = mw.getCurrentFrame():callParserFunction('#expr', mw.ustring.gsub(conv_temp[unit_id][convert_to], "$1", amount)) conv_amount = math.floor(tonumber(amount_f) + 0.5) else local conversions = getStatements(unit_id, 'P2442') -- conversion to standard unit table.insert(conversions, mw.wikibase.getBestStatements(unit_id, 'P2370')[1]) -- conversion to SI unit for _, conv in ipairs(conversions) do if conv.mainsnak.snaktype == 'value' then -- no somevalue nor novalue if conv.mainsnak.datavalue.value.unit == "http://www.wikidata.org/entity/" .. convert_to then conv_amount = roundDefPrecision(amount, tonumber(conv.mainsnak.datavalue.value.amount)) break end end end end if conv_amount then conv_suffix = getUnit(conv_amount, convert_to, parameters) end elseif parameters.convert == 'M' and tonumber(amount) > 10^8 then conv_amount = math.floor(amount/10^6 + 0.5) conv_suffix = ' M' .. string.sub(suffix, 2) end if conv_amount and parameters.formatting == 'raw' then amount = conv_amount suffix = "" conv_amount = nil end end end local lang_obj = mw.language.new(parameters.lang[1]) local sortkey = string.format("%019d", tonumber(amount) * 1000) if string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" then local sec = tonumber(conv_amount or amount) if parameters.formatting == 'duration' then return lang_obj:formatDuration(sec) elseif parameters.formatting == 'durationm:s' then local mm = math.floor(sec / 60) local ss = sec - (mm * 60) return string.format("%02d:%02d", mm, ss) else -- durationhms or durationh:m:s local intervals = {"hours", "minutes", "seconds"} local sec2table = lang_obj:getDurationIntervals(sec, intervals) sec2table["seconds"] = (sec2table["seconds"] or 0) + tonumber("." .. (tostring(sec):match("%.(%d+)") or "0")) -- add decimals local duration = '' for i, v in ipairs(intervals) do if parameters.formatting == 'durationh:m:s' then if i == 1 and sec2table[v] then duration = duration .. sec2table[v] .. ":" elseif i == 2 then duration = duration .. string.format("%02d", sec2table[v] or 0) .. ":" elseif i == 3 then local sec_str = tostring(lang_obj:formatNum(sec2table[v] or 0)) duration = duration .. (sec2table[v] < 10 and "0" or "") .. sec_str end elseif sec2table[v] then duration = duration .. lang_obj:formatNum(sec2table[v]) .. i18n.datetime.hms[v] .. (i < 3 and " " or "") end end return duration end end if parameters.case then amount = case(parameters.case, amount, parameters.lang[1], feminineGender(parameters.id)) elseif parameters.formatting ~= 'raw' then if parameters.numformat then amount = lang_obj:formatNum(tonumber(string.format(parameters.numformat, amount))) else amount = lang_obj:formatNum(tonumber(amount)) end end if conv_amount then local conv_sortkey = string.format("%019d", conv_amount * 1000) conv_amount = lang_obj:formatNum(conv_amount) if parameters.convert == 'default2' then return conv_amount .. conv_suffix .. ' (' .. amount .. suffix .. ')', conv_sortkey else return conv_amount .. conv_suffix, conv_sortkey end elseif mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then -- formatting with pattern amount = mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$1', {['$1'] = amount}) end return amount .. suffix, sortkey end -- format data type time local function printDatatypeTime(data, parameters) -- Dates and times are stored in ISO 8601 format local timestamp = data.time local post_format local calendar_add = "" local precision = data.precision or 11 if string.sub(timestamp, 1, 1) == '-' then post_format = i18n.datetime["bc"] elseif string.sub(timestamp, 2, 3) == '00' then post_format = i18n.datetime["ad"] elseif precision > 8 then -- calendar model local calendar_model = {["Q12138"] = "gregorian", ["Q1985727"] = "gregorian", ["Q11184"] = "julian", ["Q1985786"] = "julian"} local calendar_id = mw.text.split(data.calendarmodel, 'entity/')[2] if (timestamp < "+1582-10-15T00:00:00Z" and calendar_model[calendar_id] == "gregorian") or (timestamp > "+1582-10-04T00:00:00Z" and calendar_model[calendar_id] == "julian") then calendar_add = " ^{(" .. mw.message.new('Wikibase-time-calendar-' .. calendar_model[calendar_id]):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() .. ")}" end end local function formatTime(form, stamp) local pattern if type(form) == "function" then pattern = form(stamp) else pattern = form end stamp = tostring(stamp) if mw.ustring.find(pattern, "$1") then return mw.ustring.gsub(pattern, "$1", stamp) elseif string.sub(stamp, 1, 1) == '-' then -- formatDate() only supports years from 0 stamp = '+' .. string.sub(stamp, 2) elseif string.sub(stamp, 1, 1) ~= '+' then -- not a valid timestamp, it is a number stamp = string.format("%04d", stamp) end local ret = mw.language.new(parameters.lang[1]):formatDate(pattern, stamp) ret = string.gsub(ret, "^(%[?%[?)0+", "%1") -- suppress leading zeros ret = string.gsub(ret, "( %[?%[?)0+", "%1") return ret end local function postFormat(t) if post_format and mw.ustring.find(post_format, "$1") then return mw.ustring.gsub(post_format, "$1", t) end return t end local intyear = tonumber(string.match(timestamp, "[+-](%d+)")) local ret = "" if precision <= 5 then -- precision is 10000 years or more local factor = 10 ^ ((5 - precision) + 4) local y2 = math.ceil(math.abs(intyear) / factor) local relative = formatTime(i18n.datetime[precision], y2) if post_format == i18n.datetime["bc"] then ret = mw.ustring.gsub(i18n.datetime.beforenow, "$1", relative) else ret = mw.ustring.gsub(i18n.datetime.afternow, "$1", relative) end local ret_number = string.match(ret, "%d+") if ret_number ~= nil then ret = mw.ustring.gsub(ret, ret_number, mw.language.new(parameters.lang[1]):formatNum(tonumber(ret_number))) end elseif precision == 6 or precision == 7 then -- millennia or centuries local card = math.floor((intyear - 1) / 10^(9 - precision)) + 1 ret = formatTime(i18n.datetime[precision], card) ret = postFormat(ret) elseif precision == 8 then -- decades local card = math.floor(math.abs(intyear) / 10) * 10 ret = formatTime(i18n.datetime[8], card) ret = postFormat(ret) elseif intyear > 9999 then -- not a valid timestamp return elseif precision == 9 or parameters.formatting == 'Y' then -- precision is year ret = formatTime(i18n.datetime[9], intyear) ret = postFormat(ret) .. calendar_add elseif precision == 10 then -- month ret = formatTime(i18n.datetime[10], timestamp .. " + 1 day") -- formatDate yyyy-mm-00 returns the previous month ret = postFormat(ret) .. calendar_add else -- precision 11, day ret = formatTime(parameters.formatting or i18n.datetime[11], timestamp) ret = postFormat(ret) .. calendar_add end return ret, timestamp end -- format data value wikibase-entityid with data types wikibase-item or wikibase-property local function printDatatypeEntity(data, parameters) local entity_id = data['id'] if parameters.formatting == 'raw' then return entity_id, entity_id end local entity_page = 'Special:EntityPage/' .. entity_id local label, lang = getLabelByLangs(entity_id, parameters.lang) local sitelink = mw.wikibase.getSitelink(entity_id) local parameter = parameters.formatting local labelcase = label or sitelink if parameters.gender == 'feminineform' then labelcase = feminineForm(entity_id, lang) or labelcase end if parameters.case ~= 'gender' then labelcase = case(parameters.case, labelcase, lang, parameters.lang[1], entity_id, parameters.id) end if labelcase == nil and i18n.qidlabels == false then return end local ret1, ret2 if parameter == 'label' then ret1 = labelcase or entity_id ret2 = labelcase or entity_id elseif parameter == 'sitelink' then ret1 = (sitelink or 'd:' .. entity_page) ret2 = sitelink or entity_id elseif mw.ustring.find((parameter or ''), '$1', 1, true) then -- formatting = a pattern ret1 = mw.ustring.gsub(parameter, '$1', labelcase or entity_id) ret1 = expandBraces(ret1, parameter) ret2 = labelcase or entity_id else if parameter == "ucfirst" or parameter == "ucinternallink" then if labelcase and lang then labelcase = mw.language.new(lang):ucfirst(labelcase) end -- only first of a list, reset formatting for next ones if parameter == "ucinterlanllink" then parameters.formatting = 'internallink' else parameters.formatting = nil -- default format end end if sitelink then ret1 = '[[' .. sitelink .. '|' .. labelcase .. ']]' ret2 = labelcase elseif label and string.match(parameter or '', 'internallink$') and not mw.wikibase.getEntityIdForTitle(label) then ret1 = '[[' .. label .. '|' .. labelcase .. ']]' ret2 = labelcase else ret1 = '[[d:' .. entity_page .. '|<span style="color:#5f9cbb;">' .. (labelcase or entity_id) .. '</span>]]' ret2 = labelcase or entity_id end end return ret1 .. addLabelIcon(entity_id, lang, parameters.lang[1], parameters.labelicon), ret2 end -- format data type wikibase-lexeme local function printDatatypeLexeme(data, parameters) local entity_id = data['id'] if parameters.formatting == 'raw' then return entity_id, entity_id end local lemmas = mw.wikibase.getEntity(entity_id):getLemmas() if parameters.list == 'lang' and lemmas[1][2] ~= parameters.lang[1] then return end local ret = '[[d:Special:EntityPage/' .. entity_id .. '|<span style="color:#5f9cbb;">' .. lemmas[1][1] .. '</span>]]' if parameters.list ~= 'lang' or (parameters.list == 'lang' and lemmas[1][2] ~= wiki.langcode) then ret = ret .. " ^{(" .. lemmas[1][2] .. ")}" end return ret, entity_id end -- format data type monolingualtext local function printDatatypeMonolingual(data, parameters) -- data fields: language [string], text [string] if parameters.list == "lang" and data["language"] ~= parameters.lang[1] then return elseif parameters.list == "notlang" and data["language"] == parameters.lang[1] then return elseif parameters.formatting == "language" or parameters.formatting == "text" then return data[parameters.formatting] end local result = data["text"] if data["language"] ~= wiki.langcode then result = mw.ustring.gsub('<span lang="$1">$2</span>', '$[12]', {["$1"]=data["language"], ["$2"]=data["text"]}) end if mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$', 1, true) then -- output format defined with $text, $language result = mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$text', result) result = mw.ustring.gsub(result, '$language', data["language"]) end return result end local function getSnakValue(snak, parameters) if snak.snaktype == 'value' then -- see Special:ListDatatypes -- data value string if snak.datatype == "string" then return printDatatypeString(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "commonsMedia" or snak.datatype == "geo-shape" then return printDatatypeMedia(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "tabular-data" then return printDatatypeTabular(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "url" then return printDatatypeUrl(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "external-id" then return printDatatypeExternal(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == 'math' then return printDatatypeMath(snak.datavalue.value) elseif snak.datatype == 'musical-notation' then return printDatatypeMusical(snak.datavalue.value, parameters.formatting) -- data types other than string value elseif snak.datatype == 'wikibase-item' or snak.datatype == 'wikibase-property' then if i18n.suppress[snak.datavalue.value.id] then return end return printDatatypeEntity(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == 'wikibase-lexeme' then return printDatatypeLexeme(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == 'monolingualtext' then return printDatatypeMonolingual(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "globe-coordinate" then return printDatatypeCoordinate(snak.datavalue.value, parameters.formatting) elseif snak.datatype == "quantity" then return printDatatypeQuantity(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "time" then return printDatatypeTime(snak.datavalue.value, parameters) end elseif snak.snaktype == 'novalue' then if parameters.formatting == 'raw' or parameters.shownovalue == false then return end return mw.message.new('Wikibase-snakview-snaktypeselector-novalue'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() elseif snak.snaktype == 'somevalue' then if parameters.formatting == 'raw' then return end return mw.message.new('Wikibase-snakview-snaktypeselector-somevalue'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() end return mw.wikibase.renderSnak(snak) end local function printError(key) return '<span class="error">' .. i18n.errors[key] .. '</span>' end local function getQualifierSnak(claim, qualifierId, parameters) -- a "snak" is Wikidata terminology for a typed key/value pair -- a claim consists of a main snak holding the main information of this claim, -- as well as a list of attribute snaks and a list of references snaks if qualifierId then -- search the attribute snak with the given qualifier as key if claim.qualifiers then local qualifier = claim.qualifiers[qualifierId] if qualifier then if qualifier[1].datatype == "monolingualtext" then -- iterate over monolingualtext qualifiers to get local language for idx in pairs(qualifier) do if getSnak(qualifier[idx], {"datavalue", "value", "language"}) == parameters.lang[1] then return qualifier[idx] end end elseif parameters.list then return qualifier else return qualifier[1] end end end return nil, printError("qualifier-not-found") else -- otherwise return the main snak return claim.mainsnak end end local function getValueOfClaim(claim, qualifierId, parameters) local snak, error = getQualifierSnak(claim, qualifierId, parameters) if not snak then return nil, nil, error elseif snak[1] then -- a multi qualifier local result, sortkey = {}, {} local maxvals = tonumber(parameters.listmax) for idx in pairs(snak) do result[#result + 1], sortkey[#sortkey + 1] = getSnakValue(snak[idx], parameters) if maxvals and maxvals == #result then break end end return mw.text.listToText(result, parameters.qseparator, parameters.qconjunction), sortkey[1] else -- a property or a qualifier return getSnakValue(snak, parameters) end end local function getValueOfParentClaim(claim, qualifierId, parameters) local qids = mw.text.split(qualifierId, '/', true) local value, sortkey, valueraw = {}, {}, {} local parent_raw, value_text if qids[1] == parameters.property then parent_raw, _, _ = getValueOfClaim(claim, nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang}) else parent_raw, _, _ = getValueOfClaim(claim, qids[1], {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang, ["list"]=true, ["qseparator"]='/', ["qconjunction"]='/'}) end if string.sub(parent_raw or '', 1, 1) == "Q" then -- protection for 'no value' local parent_qids = mw.text.split(parent_raw, '/', true) for idx, p_qid in ipairs(parent_qids) do local parent_claims = mw.wikibase.getBestStatements(p_qid, qids[2]) if parent_claims[1] then value[idx], sortkey[idx], _ = getValueOfClaim(parent_claims[1], nil, parameters) -- raw parent value needed for while/black lists, lang for avoiding an error on types other than entity valueraw[idx], _, _ = getValueOfClaim(parent_claims[1], nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang}) end end end if value[1] then value_text = mw.text.listToText(value, parameters.qseparator, parameters.qconjunction) end return value_text, sortkey[1], valueraw[1] end -- see d:Help:Sources local function getReferences(claim, parameters) if not (parameters.references or parameters.onlysourced) then return '', false end local lang = parameters.lang local maxrefs = tonumber(parameters.references) or 1 local notproperref = { ["P143"] = true, -- imported from ["P3452"] = true, -- inferred from ["P887"] = true, -- based on heuristic ["P4656"] = true -- Wikimedia import URL } local result = {} -- traverse through all references for ref in pairs(claim.references or {}) do local refparts local refs = {} local validref = true local ref_id -- traverse through all parts of the current reference for snakkey, snakval in pairs(claim.references[ref].snaks or {}) do for partkey, _ in pairs(claim.references[ref].snaks[snakkey] or {}) do if notproperref[snakkey] then -- not a proper reference validref = false break end end if validref then for snakidx = 1, #snakval do if snakidx > 1 then refparts = refparts .. ", " end if snakval[snakidx].datatype == 'external-id' then refparts = refparts or '' .. (getSnakValue(snakval[snakidx], {formatting='externalid', property=snakval[snakidx].property, lang=lang}) or '') else refparts = refparts or '' .. (getSnakValue(snakval[snakidx], {lang=lang}) or '') end end refs[snakkey] = refparts refparts = nil if snakkey == "P248" then -- stated in ref_id = getSnak(snakval, {1, "datavalue", "value", "id"}) end end end -- fill missing values with parent item if ref_id then local function refParent(qid, pid, formatting) local snak = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(qid, pid), {1, "mainsnak"}) return snak and getSnakValue(snak, {formatting=formatting, lang=lang}) end refs['P50'] = refs['P50'] or refParent(ref_id, 'P50', 'label') -- author refs['P407'] = refs['P407'] or refParent(ref_id, 'P407', 'label') -- language of work refs['P123'] = refs['P123'] or refParent(ref_id, 'P123', 'label') -- publisher refs['P577'] = refs['P577'] or refParent(ref_id, 'P577') -- date refs['P1433'] = refs['P1433'] or refParent(ref_id, 'P1433', 'label') -- published in refs['P304'] = refs['P304'] or refParent(ref_id, 'P304') -- page(s) refs['P433'] = refs['P433'] or refParent(ref_id, 'P433') -- issue refs['P236'] = refs['P236'] or refParent(ref_id, 'P236') -- ISSN refs['P356'] = refs['P356'] or refParent(ref_id, 'P356') -- DOI end -- get title of local templates for citing references local template_web = mw.wikibase.getSitelink('Q5637226') or "" template_web = mw.text.split(template_web, ":")[2] -- split off namespace from front local template_journal = mw.wikibase.getSitelink('Q5624899') or "" template_journal = mw.text.split(template_journal, ":")[2] local citeParams = {} if refs['P854'] and (refs['P1476'] or refs['P248']) and template_web then -- if both "reference URL" and "title" (or "stated in") are present, then use cite web template citeParams[i18n['cite']['url']] = refs['P854'] if refs['P248'] and refs['P1476'] == nil then citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P248']:match("^%[%[.-|(.-)%]%]") else citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P1476'] citeParams[i18n['cite']['website']] = refs['P248'] end citeParams[i18n['cite']['author']] = refs['P50'] citeParams[i18n['cite']['language']] = refs['P407'] citeParams[i18n['cite']['publisher']] = refs['P123'] citeParams[i18n['cite']['date']] = refs['P577'] citeParams[i18n['cite']['pages']] = refs['P304'] citeParams[i18n['cite']['access-date']] = refs['P813'] citeParams[i18n['cite']['archive-url']] = refs['P1065'] citeParams[i18n['cite']['archive-date']] = refs['P2960'] citeParams[i18n['cite']['quote']] = refs['P1683'] refparts = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=template_web, args=citeParams} elseif refs['P1433'] and (refs['P1476'] or refs['P248']) and template_journal then -- if both "published in" and "title" (or "stated in") are present, then use cite journal template citeParams[i18n['cite']['work']] = refs['P1433'] citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P1476'] or refs['P248'] citeParams[i18n['cite']['author']] = refs['P50'] citeParams[i18n['cite']['date']] = refs['P577'] citeParams[i18n['cite']['issue']] = refs['P433'] citeParams[i18n['cite']['pages']] = refs['P304'] citeParams[i18n['cite']['language']] = refs['P407'] citeParams[i18n['cite']['issn']] = refs['P236'] citeParams[i18n['cite']['doi']] = refs['P356'] refparts = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=template_journal, args=citeParams} elseif validref then -- raw ouput local snaksorder = claim.references[ref]["snaks-order"] local function indexed(a) for _, b in ipairs(snaksorder) do if b == a then return true end end return false end for k, _ in pairs(refs or {}) do if not indexed(k) then table.insert(snaksorder, k) end end local italics = "''" for _, k in ipairs(snaksorder) do if refs[k] then refparts = refparts and refparts .. " " or "" refparts = refparts .. mw.ustring.gsub(getLabelByLangs(k, lang), "^%l", mw.ustring.upper) .. ": " refparts = refparts .. italics .. refs[k] .. italics .. "." italics = "" end end end if refparts then local ref_name = claim.references[ref].hash result[#result + 1] = mw.getCurrentFrame():extensionTag("ref", refparts, {name=ref_name}) if maxrefs and maxrefs == #result then break end end end if #result > 0 then if parameters.references then if isSet(i18n.categoryref) then result[#result + 1] = "[[" ..i18n.categoryref .. "]]" end return table.concat(result), true else return '', true end end return '', false end -- Set whitelist or blacklist values local function setWhiteOrBlackList(num_qual, args) local lists = {['whitelist']={}, ['blacklist']={}, ['ignorevalue']={}, ['selectvalue']={}} for i = 0, num_qual do for k, _ in pairs(lists) do if isSet(args[k .. i]) then lists[k][tostring(i)] = {} local pattern = 'Q%d+' if string.sub(args[k .. i], 1, 1) ~= 'Q' then pattern = '[^%p%s]+' end for q in string.gmatch(args[k .. i], pattern) do lists[k][tostring(i)][q] = true end end end end return lists['whitelist'], lists['blacklist'], lists['ignorevalue'], lists['selectvalue'] end local function tableParameters(args, parameters, column) local column_params = mw.clone(parameters) column_params.formatting = args["colformat"..column]; if column_params.formatting == "" then column_params.formatting = nil end column_params.convert = args["convert" .. column] if args["case" .. column] then column_params.case = args["case" .. column] end return column_params end local function getEntityId(args, pargs, unnamed) pargs = pargs or {} local id = args.item or args.from or (unnamed and mw.text.trim(args[1] or '') or nil) if not isSet(id) then id = pargs.item or pargs.from or (unnamed and mw.text.trim(pargs[1] or '') or nil) end if isSet(id) then if string.find(id, ":") then -- remove prefix as Property:Pid id = mw.text.split(id, ":")[2] end else id = mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() end return id end local function getArg(value, default, aliases) if type(value) == 'boolean' then return value elseif value == "false" or value == "no" then return false elseif value == "true" or value == "yes" then return true elseif value and aliases and aliases[value] then return aliases[value] elseif isSet(value) then return value elseif default then return default else return nil end end -- Main function claim --------------------------------------------- -- on debug console use: =p.claim{item="Q...", property="P...", ...} function p.claim(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local is_sandbox = isSet(pargs.sandbox) if not required and is_sandbox then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).claim(frame) end --If a value is already set, use it if isSet(args.value) then if args.value == 'NONE' then return else return args.value end end -- arguments local parameters = {} parameters.id = getEntityId(args, pargs) if parameters.id == nil then return end parameters.property = string.upper(args.property or "") local qualifierId = {} qualifierId[1] = getArg(string.upper(args.qualifier or args.qualifier1 or "")) local i = 2 while isSet(args["qualifier" .. i]) do qualifierId[i] = string.upper(args["qualifier" .. i]) i = i + 1 end parameters.formatting = getArg(args.formatting) parameters.convert = getArg(args.convert) parameters.numformat = getArg(args.numformat) parameters.case = args.case parameters.list = getArg(args.list, true, {firstrank='bestrank'}) parameters.listmax = args.listmax parameters.listrank = getArg(args.listrank) if type(parameters.list) == "number" then -- backwards compatibility parameters.listmax = parameters.listmax or parameters.list parameters.list = true elseif parameters.list == "bestrank" then parameters.listrank = parameters.listrank or "bestrank" parameters.list = true end parameters.shownovalue = getArg(args.shownovalue, true) parameters.separator = getArg(args.separator) parameters.conjunction = getArg(args.conjunction, parameters.separator) parameters.qseparator = getArg(args.qseparator, parameters.separator) parameters.qconjunction = getArg(args.qconjunction, parameters.conjunction) local sorting_col = args.tablesort local sorting_up = (args.sorting or "") ~= "-1" local rowformat = args.rowformat parameters.references = getArg(args.references, false) parameters.onlysourced = getArg(args.onlysourced, false) local showerrors = args.showerrors local default = args.default if default then showerrors = nil end parameters.lang = findLang(args.lang) if parameters.formatting == "raw" then parameters.editicon, parameters.labelicon = false, false else parameters.editicon, parameters.labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) -- needs loadI18n by findLand end -- fetch property local claims = {} local bestrank = parameters.listrank == 'bestrank' and parameters.list ~= 'lang' for p in string.gmatch(parameters.property, 'P%d+') do claims = getStatements(parameters.id, p, bestrank) if #claims > 0 then parameters.property = p break end end if #claims == 0 then local ret = showerrors and printError("property-not-found") or default return ret, args.query == 'num' and 0 or '' end -- defaults for table local preformat, postformat = "", "" local whitelisted = false local whitelist, blacklist, ignorevalue, selectvalue = {}, {}, {}, {} if parameters.formatting == "table" then parameters.separator = parameters.separator or "<br />" parameters.conjunction = parameters.conjunction or "<br />" parameters.qseparator = getArg(args.qseparator, mw.message.new('Comma-separator'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain()) parameters.qconjunction = getArg(args.qconjunction, parameters.qseparator) if not rowformat then rowformat = "$0 ($1" i = 2 while qualifierId[i] do rowformat = rowformat .. ", $" .. i i = i + 1 end rowformat = rowformat .. ")" elseif mw.ustring.find(rowformat, "^[*#]") then parameters.separator = "</li><li>" parameters.conjunction = "</li><li>" if mw.ustring.match(rowformat, "^[*#]") == "*" then preformat = "<ul><li>" postformat = "</li></ul>" else preformat = "<ol><li>" postformat = "</li></ol>" end rowformat = mw.ustring.gsub(rowformat, "^[*#] ?", "") end -- set whitelist and blacklist values whitelist, blacklist, ignorevalue, selectvalue = setWhiteOrBlackList(#qualifierId, args) local next = next if next(whitelist) ~= nil then whitelisted = true end end -- set feminine case if gender is requested local itemgender = args.itemgender local idgender if itemgender then if string.match(itemgender, "^P%d+$") then local snak_id = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(parameters.id, itemgender), {1, "mainsnak", "datavalue", "value", "id"}) if snak_id then idgender = snak_id end elseif string.match(itemgender, "^Q%d+$") then idgender = itemgender end end local gender_requested = false if parameters.case == "gender" or idgender then gender_requested = true elseif parameters.formatting == "table" then for i=0, #qualifierId do if args["case" .. i] and args["case" .. i] == "gender" then gender_requested = true break end end end if gender_requested then if feminineGender(idgender or parameters.id) then parameters.gender = "feminineform" end end -- get initial sort indices local sortindices = {} for idx in pairs(claims) do sortindices[#sortindices + 1] = idx end -- sort by claim rank local comparator = function(a, b) local rankmap = { deprecated = 2, normal = 1, preferred = 0 } local ranka = rankmap[claims[a].rank or "normal"] .. string.format("%08d", a) local rankb = rankmap[claims[b].rank or "normal"] .. string.format("%08d", b) return ranka < rankb end table.sort(sortindices, comparator) local result, result2, result_query local error if parameters.list or parameters.formatting == "table" then -- convert LF to line feed, <br /> may not work on some cases parameters.separator = parameters.separator == "LF" and "\010" or parameters.separator parameters.conjunction = parameters.conjunction == "LF" and "\010" or parameters.conjunction -- i18n separators parameters.separator = parameters.separator or mw.message.new('Comma-separator'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() parameters.conjunction = parameters.conjunction or (mw.message.new('And'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() .. mw.message.new('Word-separator'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain()) -- iterate over all elements and return their value (if existing) local value, valueq local sortkey, sortkeyq local values = {} local sortkeys = {} local refs = {} local rowlist = {} -- rows to list with whitelist or blacklist for idx in pairs(claims) do local claim = claims[sortindices[idx]] local reference = {} if not whitelisted then rowlist[idx] = true end if parameters.formatting == "table" then local params = tableParameters(args, parameters, "0") value, sortkey, error = getValueOfClaim(claim, nil, params) if value then values[#values + 1] = {} sortkeys[#sortkeys + 1] = {} refs[#refs + 1] = {} if whitelist["0"] or blacklist["0"] then local valueraw, _, _ = getValueOfClaim(claim, nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=params.lang}) if whitelist["0"] and whitelist["0"][valueraw or ""] then rowlist[#values] = true elseif blacklist["0"] and blacklist["0"][valueraw or ""] then rowlist[#values] = false end end for i, qual in ipairs(qualifierId) do local j = tostring(i) params = tableParameters(args, parameters, j) local valueq, sortkeyq, valueraw if qual == parameters.property then -- hack for getting the property with another formatting, i.e. colformat1=raw valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim, nil, params) else for q in mw.text.gsplit(qual, '%s*OR%s*') do if string.find(q, ".+/.+") then valueq, sortkeyq, valueraw = getValueOfParentClaim(claim, q, params) elseif string.find(q, "^/.+") then local claim2 = getStatements(parameters.id, string.sub(q, 2), bestrank) if #claim2 > 0 then -- only first value of a property as alternative to a qualifier -- multiple values may not be related to a given raw of the table valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim2[1], nil, params) end else valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim, q, params) end if valueq then qual = q break end end end values[#values]["col" .. j] = valueq sortkeys[#sortkeys]["col" .. j] = sortkeyq or valueq if whitelist[j] or blacklist[j] or ignorevalue[j] or selectvalue[j] then valueq = valueraw or getValueOfClaim(claim, qual, {["formatting"]="raw", ["lang"]=params.lang}) if whitelist[j] and whitelist[j][valueq or ""] then rowlist[#values] = true elseif blacklist[j] and blacklist[j][valueq or ""] then rowlist[#values] = false elseif ignorevalue[j] and ignorevalue[j][valueq or ""] then values[#values]["col" .. j] = nil elseif selectvalue[j] and not selectvalue[j][valueq or ""] then values[#values]["col" .. j] = nil end end end end else value, sortkey, error = getValueOfClaim(claim, qualifierId[1], parameters) values[#values + 1] = {} sortkeys[#sortkeys + 1] = {} refs[#refs + 1] = {} end if not value and showerrors then value = error end if value then if (parameters.references or parameters.onlysourced) and claim.references then reference = claim.references end refs[#refs]["col0"] = reference values[#values]["col0"] = value sortkeys[#sortkeys]["col0"] = sortkey or value end end -- sort and format results sortindices = {} for idx in pairs(values) do sortindices[#sortindices + 1] = idx end if sorting_col then local sorting_table = mw.text.split(sorting_col, '%D+') local comparator = function(a, b) local valuea, valueb local i = 1 while valuea == valueb and i <= #sorting_table do valuea = sortkeys[a]["col" .. sorting_table[i]] or '' valueb = sortkeys[b]["col" .. sorting_table[i]] or '' i = i + 1 end if sorting_up then return valueb > valuea end return valueb < valuea end table.sort(sortindices, comparator) end local maxvals = tonumber(parameters.listmax) result = {} for idx in pairs(values) do local valuerow = values[sortindices[idx]] local reference, valid_ref = getReferences({["references"] = refs[sortindices[idx]]["col0"]}, parameters) value = valuerow["col0"] if parameters.formatting == "table" then if not rowlist[sortindices[idx]] then value = nil else local rowformatting = rowformat .. "$" -- fake end character added for easy gsub value = mw.ustring.gsub(rowformatting, "$0", {["$0"] = value}) value = mw.ustring.gsub(value, "$R0", reference) -- add reference for i, _ in ipairs(qualifierId) do local valueq = valuerow["col" .. i] if args["rowsubformat" .. i] and isSet(valueq) then -- add fake end character $ -- gsub $i not followed by a number so $1 doesn't match $10, $11... -- remove fake end character valueq = captureEscapes(valueq) valueq = mw.ustring.gsub(args["rowsubformat" .. i] .. "$", "$" .. i .. "(%D)", valueq .. "%1") valueq = string.sub(valueq, 1, -2) rowformatting = mw.ustring.gsub(rowformatting, "$" .. i .. "(%D)", args["rowsubformat" .. i] .. "%1") end valueq = valueq and captureEscapes(valueq) or '' value = mw.ustring.gsub(value, "$" .. i .. "(%D)", valueq .. "%1") end value = string.sub(value, 1, -2) -- remove fake end character value = expandBraces(value, rowformatting) end elseif value then value = expandBraces(value, parameters.formatting) value = value .. reference end if isSet(value) and (not parameters.onlysourced or (parameters.onlysourced and valid_ref)) then result[#result + 1] = value if not parameters.list or (maxvals and maxvals == #result) then break end end end if args.query == 'num' then result_query = #result end if #result > 0 then if parameters.formatting == 'table' then result = addEditIconTable(result, parameters) -- in a table, add edit icon on last element end result = preformat .. mw.text.listToText(result, parameters.separator, parameters.conjunction) .. postformat else result = '' end else -- return first element local claim = claims[sortindices[1]] result, result2, error = getValueOfClaim(claim, qualifierId[1], parameters) if result then local ref, valid_ref = getReferences(claim, parameters) if parameters.onlysourced and valid_ref == false then result = nil else result = result .. ref end end if args.query == 'num' then result_query = result and 1 or 0 end end if isSet(result) then if not (parameters.formatting == 'table' or (result2 and result2 == 'no-icon')) then -- add edit icon, except table added previously and except explicit no-icon internal flag result = result .. addEditIcon(parameters) end else if showerrors then result = error else result = default end end if args.query == 'untranslated' and required and not is_sandbox then result_query = untranslated end return result, result_query or '' end -- Local functions for getParentValues ----------------------- local function uc_first(word) if word == nil then return end return mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(word, 1, 1)) .. mw.ustring.sub(word, 2) end local function getPropertyValue(id, property, parameter, langs, labelicon, case) local snaks = mw.wikibase.getBestStatements(id, property) local mysnak = getSnak(snaks, {1, "mainsnak"}) if mysnak == nil then return end local entity_id local result = '-' -- default for 'no value' if mysnak.datavalue then entity_id = "Q" .. tostring(mysnak.datavalue.value['numeric-id']) result, _ = getSnakValue(mysnak, {formatting=parameter, lang=langs, labelicon=labelicon, case=case}) end return entity_id, result end local function getParentObjects(id, prop_format, label_format, languages, propertySupString, propertyLabel, propertyLink, label_show, labelicon0, labelicon1, upto_number, upto_label, upto_value, last_only, grammatical_case, include_self) local propertySups = mw.text.split(propertySupString, '[^P%d]') local maxloop = 10 if upto_number then maxloop = tonumber(upto_number) elseif next(upto_label) or next(upto_value) then maxloop = 50 end local labels_filter = next(label_show) local result = {} local id_value = id for iter = 1, maxloop do local link, label, labelwicon, linktext, id_label for _, propertySup in pairs(propertySups) do local _id_value, _link = getPropertyValue(id_value, propertySup, prop_format, languages, labelicon1, grammatical_case) if _id_value and _link then id_value = _id_value; link = _link break end end if not id_value or not link then break end if propertyLink then _, linktext = getPropertyValue(id_value, propertyLink, "label", languages) if linktext then link = mw.ustring.gsub(link, "%[%[(.*)%|.+%]%]", "[[%1|" .. linktext .. "]]") end end id_label, label = getPropertyValue(id_value, propertyLabel, label_format, languages, false, "infoboxlabel") if labelicon0 then _, labelwicon = getPropertyValue(id_value, propertyLabel, label_format, languages, labelicon0, "infoboxlabel") else labelwicon = label end if labels_filter == nil or (label_show[id_label] or label_show[label]) then result[#result + 1] = {labelwicon, link} label_show[id_label or 'none'], label_show[label or 'none'] = nil, nil -- only first label found end if upto_label[id_label] or upto_label[label] or upto_value[id_value] then break end end if last_only then result = {result[#result]} end if include_self then local label_self, link_self _, label_self = getPropertyValue(id, propertyLabel, label_format, languages, labelicon0, "infoboxlabel") link_self, _ = getLabelByLangs(id, languages) table.insert(result, 1, {label_self, link_self}) end return result end local function parentObjectsToString(result, rowformat, cascade, sorting) local ret = {} local first = 1 local last = #result local iter = 1 if sorting == "-1" then first = #result; last = 1; iter = -1 end for i = first, last, iter do local rowtext = mw.ustring.gsub(rowformat, "$[01]", {["$0"] = result[i][1], ["$1"] = result[i][2]}) ret[#ret + 1] = expandBraces(rowtext, rowformat) end if cascade then local direction = mw.language.new(wiki.langcode):isRTL() and "right" or "left" local suffix = "" for i = 1, #ret do ret[i] = '<ul style="line-height:100%; margin-' .. direction .. ':0.45em; padding-' .. direction .. ':0;"><li>' .. ret[i] suffix = suffix .. '</li></ul>' end ret[#ret] = ret[#ret] .. suffix end return ret end -- Returns pairs of parent label and property value fetching a recursive tree function p.getParentValues(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).getParentValues(frame) end local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return end local languages = findLang(args.lang) local propertySup = getArg(args.property, "P131") --administrative entity local propertyLabel = getArg(args.label, "P31") --instance local propertyLink = getArg(args.valuetext) local property_format = getArg(args.formatting) local label_format = getArg(args.labelformat, "label") local upto_number = getArg(args.upto) local last_only = getArg(args.last_only, false) local editicon, labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) local include_self = getArg(args.include_self, false) local case = getArg(args.case) local upto_label = {} for q in string.gmatch(args.uptolabelid or '', 'Q%d+') do upto_label[q] = true end if type(upto_number) == 'string' then upto_label[uc_first(upto_number)] = true upto_number = nil require(wiki.module_title .. '/debug').track('upto') -- replace upto by uptolabelid end local upto_value = {} for q in string.gmatch(args.uptovalueid or args.uptolinkid or '', 'Q%d+') do upto_value[q] = true end local label_show = {} for q in string.gmatch(args.showlabelid or '', 'Q%d+') do label_show[q] = true end for _, v in ipairs(mw.text.split(args.labelshow or '', "/")) do if v ~= '' then label_show[uc_first(v)] = true require(wiki.module_title .. '/debug').track('labelshow') -- replace labelshow by showlabelid end end local rowformat = args.rowformat; if not isSet(rowformat) then rowformat = "$0 = $1" end local labelicon0, labelicon1 = labelicon, labelicon if string.find(label_format, '{{.*$0.*}}') or (string.find(rowformat, '{{.*$0.*}}') and label_format ~= 'raw') then labelicon0 = false end local result = getParentObjects(id, property_format, label_format, languages, propertySup, propertyLabel, propertyLink, label_show, labelicon0, labelicon1, upto_number, upto_label, upto_value, last_only, case, include_self) if #result == 0 then return end local separator = args.separator; if not isSet(separator) then separator = "<br />" end local sorting = args.sorting; if sorting == "" then sorting = nil end local cascade = (args.cascade == "true" or args.cascade == "yes") local ret = parentObjectsToString(result, rowformat, cascade, sorting) ret = addEditIconTable(ret, {property=propertySup, editicon=editicon, id=id, lang=languages}) return mw.text.listToText(ret, separator, separator) end -- Link with a parent label -------------------- function p.linkWithParentLabel(frame) local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).linkWithParentLabel(frame) end local args = {} if frame.args then for k, v in pairs(frame.args) do -- metatable args[k] = v end else args = frame -- via require end if isSet(args.value) then return args.value end -- get id value of property/qualifier local largs = mw.clone(args) largs.list = tonumber(args.list) and args.list or true largs.formatting = "raw" largs.separator = "/·/" largs.editicon = false local items_list, _ = p.claim(largs) if not isSet(items_list) then return end local items_table = mw.text.split(items_list, "/·/", true) -- get internal link of property/qualifier largs.formatting = "internallink" local link_list, _ = p.claim(largs) local link_table = mw.text.split(link_list, "/·/", true) -- get label of parent property local parent_claim = getSnak(getStatements(items_table[1], args.parent, true), {1, "mainsnak", "datatype"}) if parent_claim == 'monolingualtext' then largs.formatting = nil largs.list = 'lang' else largs.formatting = "label" largs.list = false end largs.property = args.parent largs.qualifier = nil for i, v in ipairs(items_table) do largs.item = v local link_label, _ = p.claim(largs) if isSet(link_label) then link_table[i] = mw.ustring.gsub(link_table[i] or '', "%[%[(.*)%|.+%]%]", "[[%1|" .. link_label .. "]]") end end args.editicon, _ = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) args.id = getEntityId(args, pargs) args.lang = findLang(args.lang) return mw.text.listToText(link_table) .. addEditIcon(args) end -- Calculate number of years old ---------------------------- function p.yearsOld(frame) if not required and frame.args and isSet(frame:getParent().args.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).yearsOld(frame) end local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return end local lang = mw.language.new('en') local function getBestValue(id, prop) return getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(id, prop), {1, "mainsnak", "datavalue", "value"}) end local birth = getBestValue(id, 'P569') if type(birth) ~= 'table' or birth.time == nil or birth.precision == nil or birth.precision < 8 then return end local death = getBestValue(id, 'P570') if type(death) ~= 'table' or death.time == nil or death.precision == nil then death = {['time'] = lang:formatDate('c'), ['precision'] = 11} -- current date elseif death.precision < 8 then return end local dates = {} dates[1] = {['min'] = {}, ['max'] = {}, ['precision'] = birth.precision} dates[1].min.year = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "^[+-]?%d+")) dates[1].min.month = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "\-(%d%d)\-")) dates[1].min.day = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "\-(%d%d)T")) dates[1].max = mw.clone(dates[1].min) dates[2] = {['min'] = {}, ['max'] = {}, ['precision'] = death.precision} dates[2].min.year = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "^[+-]?%d+")) dates[2].min.month = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "\-(%d%d)\-")) dates[2].min.day = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "\-(%d%d)T")) dates[2].max = mw.clone(dates[2].min) for i, d in ipairs(dates) do if d.precision == 10 then -- month d.min.day = 1 local timestamp = string.format("%04d", tostring(math.abs(d.max.year))) .. string.format("%02d", tostring(d.max.month)) .. "01" d.max.day = tonumber(lang:formatDate("j", timestamp .. " + 1 month - 1 day")) elseif d.precision < 10 then -- year or decade d.min.day = 1 d.min.month = 1 d.max.day = 31 d.max.month = 12 if d.precision == 8 then -- decade d.max.year = d.max.year + 9 end end end local function age(d1, d2) local years = d2.year - d1.year if d2.month < d1.month or (d2.month == d1.month and d2.day < d1.day) then years = years - 1 end if d2.year > 0 and d1.year < 0 then years = years - 1 -- no year 0 end return years end local old_min = age(dates[1].max, dates[2].min) local old_max = age(dates[1].min, dates[2].max) local old, old_expr if old_min == 0 and old_max == 0 then old = "< 1" old_max = 1 -- expression in singular elseif old_min == old_max then old = old_min else old = old_min .. "/" .. old_max end if args.formatting == 'unit' then local langs = findLang(args.lang) local yo local yo_pl = {} if langs[1] == wiki.langcode then yo_pl = i18n["years-old"] end if not isSet(yo_pl[2]) then local yo_label, _ = getLabelByLangs('Q24564698', langs) yo_pl = {yo_label, yo_label} end yo = mw.language.new(langs[1]):plural(old_max, yo_pl) if mw.ustring.find(yo, '$1', 1, true) then old_expr = mw.ustring.gsub(yo, "$1", old) else old_expr = old .. '&nbsp;' .. yo end elseif args.formatting then old_expr = expandBraces(mw.ustring.gsub(args.formatting, '$1', old), args.formatting) else old_expr = old end return old_expr end -- Gets a label in a given language (content language by default) or its fallbacks, optionnally linked. function p.getLabel(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).getLabel(frame) end local id = getEntityId(args, pargs, 1) if id == nil then return end local languages = findLang(args.lang) local labelicon = false if mw.wikibase.isValidEntityId(id) then _, labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) end local label_icon = '' local label, lang if args.label then label = args.label else -- exceptions or labels fixed local exist, labels = pcall(require, wiki.module_title .. "/labels" .. (languages[1] == wiki.langcode and '' or '/' .. languages[1])) if exist and labels.infoboxLabelsFromId and next(labels.infoboxLabelsFromId) ~= nil then label = labels.infoboxLabelsFromId[id] end if label == nil then label, lang = getLabelByLangs(id, languages) if label then if isSet(args.itemgender) and feminineGender(args.itemgender) then label = feminineForm(id, lang) or label end label = mw.language.new(lang):ucfirst(mw.text.nowiki(label)) -- sanitize if args.case then label = case(args.case, label, lang) end end label_icon = addLabelIcon(id, lang, languages[1], labelicon) end end local linked = args.linked local ret2 = required and untranslated or '' if isSet(linked) and linked ~= "no" then local article = mw.wikibase.getSitelink(id) or ("d:Special:EntityPage/" .. id) return "[[" .. article .. "|" .. (label or id) .. "]]" .. label_icon, ret2 else return (label or id) .. label_icon, ret2 end end -- Utilities ----------------------------- -- See also module ../debug. -- Copied from Module:Wikibase function p.getSiteLink(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs, 1) if id == nil then return end return mw.wikibase.getSitelink(id, mw.text.trim(args[2] or '')) end -- Helper function for the default language code used function p.lang(frame) local lang = frame and frame.args[1] -- nil via require return findLang(lang)[1] end -- Number of statements function p.numStatements(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return 0 end local prop = mw.text.trim(args[1] or '') local num = {} if not isSet(prop) then local largs = {} for k, v in pairs(pargs) do largs[k] = v end for k, v in pairs(args) do largs[k] = v end largs.query = 'num' _, num = p.claim(largs) return num elseif args[2] then -- qualifier local qual = mw.text.trim(args[2]) local values = p.claim{item=id, property=prop, qualifier=qual, formatting='raw', separator='/·/'} if values then num = mw.text.split(values, '/·/') end else num = mw.wikibase.getBestStatements(id, prop) end return #num end -- Returns true if property datavalue is found excluding novalue/somevalue function p.validProperty(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local item = getEntityId(args, pargs) if item == nil then return end local property = mw.text.trim(args[1]) local prop_data = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(item, property), {1, "mainsnak", "datavalue"}) return prop_data and true or nil end function p.editAtWikidata(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local value = isSet(args[1]) if value then return end local param = {} param.id = getEntityId(args, pargs) param.property = args.property param.lang = findLang(args.lang) param.editicon, _ = setIcons(args.editicon) return addEditIcon(param) end function p.formatNum(frame) local num = tonumber(mw.text.trim(frame.args[1])) local lang = findLang(mw.text.trim(frame.args[2])) return mw.language.new(lang[1]):formatNum(num) end return p 8ll1jade7vehhkhxhqj4nw3se5xwap7 0 95014 1086324 983320 2022-08-23T02:06:25Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Albania-stamp-shqiperia-laika-dog.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Albania-stamp-shqiperia-laika-dog.jpg|mion]] [[Madra]] ab ea '''Laika''' (1954 - [[3 Samhain]] [[1957]]), an chéad chréatúr beo a chuaigh suas agus isteach sa [[spás]]. Lainseáladh Laika ar an spáslong [[An tAontas Sóivéadach|Shóivéadach]] [[Sputnik 2]] go bhfeicfí cad é mar a rachadh an spás i bhfeidhm ar rudaí beo. Fuair Laika [[bás]] ann. Dúirt na [[Rúisigh]] ag an am go maraíodh an madra le [[Instealladh|hinstealladh]] nimhe.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Laika|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Laika&oldid=969092812|journal=Wikipedia|date=2020-07-23|language=en}}</ref> Creid daoine áirithe níos déanaí go bhfuair Laika [[bás]] sa spás nuair a d'fheall ar a sholáthar [[ocsaigin]]<nowiki/>e.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.stmarys-belfast.ac.uk/aisaonad/PDF_BPF/TeisteannaR6&7.pdf|teideal=Tesit 12|údar=St Marys, Béal Feirste|dáta=|dátarochtana=2020}}</ref> Ach théigh an t-inneall an iomarca, a léiríodh sa bhliain 2002. [[Íomhá:Posta_Romana_-_1959_-_Laika_120_B.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:Posta_Romana_-_1959_-_Laika_120_B.jpg|clé|mion|Posta Romana]] == Cúlra == Thosaigh spásrás idir na Stáit Aontaithe agus an tAontas Sóivéadach i lár na g[[1950idí|caogaidí]], iad ag iarraidh an lámh in uachtar a fháil ar a chéile sa [[taiscéalaíocht]] sa spás.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.examinations.ie/|teideal=Ardteistiméireacht - Gaeilge 2019|údar=State Examination Commission|dáta=2019|work=www.examinations.ie|dátarochtana=2020-10-04}}</ref> Bhí an tAontas Sóivéadach ag déanamh an-dul chun cinn i gcúrsaí eolaíochta agus teicneolaíochta sna [[1950idí]]. == Tagairtí == [[Catagóir:Sputnik]] [[Catagóir:Madraí]] mnfi8zmcdkurmkmxgu4lqn5kb6hb2or 0 95181 1086079 978070 2022-08-22T19:08:31Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q33057}} hbysifwrvri65573zh78zhsovs3uo3l 0 95182 1086081 978073 2022-08-22T19:08:51Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q33057}} hbysifwrvri65573zh78zhsovs3uo3l 0 95183 1086093 978067 2022-08-22T19:10:52Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q190593}} qyrupy8mb0x5kurnxtyuc6ijq766e3j 0 95184 1086094 978071 2022-08-22T19:11:02Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q190593}} qyrupy8mb0x5kurnxtyuc6ijq766e3j 0 95186 1086077 978069 2022-08-22T19:08:11Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q2638147}} 3b5w56h8nqsi5rw66tmnk13inxoxiqj 0 95187 1086096 978072 2022-08-22T19:11:22Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q105584}} idrhh9sk3rk91x88muavxf77k4f9oni 0 95188 1086072 978068 2022-08-22T19:07:21Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q477809}} qessr4ez9yxudq2vszozpcclnt404sz 0 95189 1086087 977819 2022-08-22T19:09:52Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] fonphum5wteild22ol0ruqbgkwbflff 0 95190 1086073 977822 2022-08-22T19:07:31Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q36524}} sdyzvcwtpxgnvb7bbu1rvt5movkwvzd 0 95195 1086102 977850 2022-08-22T19:12:22Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q2013}} gyd96ve0vq8wlfzymddx6n0vnkevniu 0 95252 1086075 978506 2022-08-22T19:07:51Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q750403}} dlzwcyzefbwb1f9dibrdqc0wnypjap5 0 95254 1086078 978508 2022-08-22T19:08:21Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q36578}} rhhqb1xuiv261an84zno7u78dpuwjpz 0 95255 1086080 978509 2022-08-22T19:08:41Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q423048}} bhnyk75cz7ug0tpznit2a5hvg0s2rmj 0 95256 1086086 978510 2022-08-22T19:09:42Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q620946}} ds9lfb4898296cp4wv9dgg734456xgd 0 95257 1086091 978511 2022-08-22T19:10:32Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q1967876}} hybjgx6gwb0nm1nskoc1bfjcag2a6lk 12 95258 1086104 978512 2022-08-22T19:12:42Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q8614281}} 2727eu6yxximo0i154bs1ww4abe43nc 0 95259 1086100 978513 2022-08-22T19:12:02Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q2597810}} tflegaoaia5hjb7w818b73mmtlckilq 0 95260 1086101 978514 2022-08-22T19:12:12Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q54919}} 8leytkar2bv82rcrnyqdkjxs7e2bax5 0 95261 1086103 978515 2022-08-22T19:12:32Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q846596}} 1d2m3xhv4bpzxjyil08k27u6he1l190 0 95263 1086090 978520 2022-08-22T19:10:22Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q856423}} pqx8z83m7uz5n7np5y2c1eoteatqlrp 0 95264 1086097 978521 2022-08-22T19:11:32Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{Atreorú Vicipéid|Q1526131}} jeq02f3pair5kca54bq2efwayrcze7s 0 95265 1086099 978522 2022-08-22T19:11:52Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]]{{Atreorú Vicipéid|Q29861311}} 45kby5dirt1ia8ti4rzn89oaf90psmu 0 95595 1086074 982341 2022-08-22T19:07:41Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] {{wikidata redirect|Q4584301}} jtu6oscl6j82fp9qltqdxb4l8rn1p1b 0 95621 1086088 982770 2022-08-22T19:10:02Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] fonphum5wteild22ol0ruqbgkwbflff 0 95657 1086055 1072091 2022-08-22T18:54:56Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} [[Íomhá:Tolerance Bridge.jpg|mion|Droichead na Caoinfhulaingthe, [[Dubai]], a d'oscail ar an [[16 Samhain]] [[2017]]]] Ceiliúrtar '''Lá Idirnáisiúnta um Chaoinfhulaingt''' ar an [[16 Samhain]] gach bliain.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.un.org/es/events/toleranceday/index.shtml|teideal=Féilire|údar=un.org|dáta=|work=www.un.org|dátarochtana=2020-11-16}}</ref> Tá an fhéile curtha chun cinn ag [[EOECNA]] ([[Eagraíocht Oideachais, Eolaíochta agus Chultúir na Náisiún Aontaithe]]) chun an lamháltas, an meas, an comhphlé agus an comhar idir [[Cultúr|chultúir]], sibhialtachtaí agus pobail dhifriúla a spreagadh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/2879700322054273|teideal=Lá Idirnáisiúnta na Caoinfhulaingthe|údar=Scoil Dlí, COBÁC|dáta=|language=ga|work=www.facebook.com|dátarochtana=2020-11-16}}</ref> Níl an bhoige ná an neamhshuim i gceist, ach an meas agus an urraim don ilghnéitheacht luachmhar a bhaineann le cultúir an domhain, le nósanna cainte agus leis an éagsúlacht [[Cine daonna|dhaonna]]. "... Tagaimid le chéile chun an chaoinfhulaingt a chosaint agus le seasamh go comhbhách le híobartaigh an fhoréigin, na coireachta fuatha agus an leithcheala ar fud an domhain", a dúirt an t[[Uachtarán na hÉireann|Uachtarán]] [[Mícheál D. Ó hUiginn|Ó hUiginn]] sa bhliain 2015.<ref>{{Lua idirlín|url=https://president.ie/index.php/ga/media-library/news-releases/statement-on-the-occasion-of-international-day-of-tolerance|teideal=Media Library News Releases|údar=Office of the President of Ireland|language=ga|work=president.ie|dátarochtana=2020-11-16}}</ref> [[Íomhá:Tolerance, Nanterre - UNESCO - PHOTO0000000977 0001.tiff|clé|mion|[[Póstaer|póstaer]] [[UNESCO]] i [[Nanterre]], [[An Fhrainc]]]] == Tagairtí == {{reflist}}{{síol}} [[Catagóir:Féilte idirnáisiúnta]] [[Catagóir:Sochaí]] [[Catagóir:Náisiúin Aontaithe]] [[Catagóir:UNESCO]] t7vmdxxtr05x6r69qgj77ud3rhlhtqs 0 95734 1086063 1018721 2022-08-22T18:57:47Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Teachta Parlaiminte don [[Contae an Chláir|Chlár]] Thoir, deartháir le ceannaire an [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann]] ([[Seán Mac Réamainn|John Redmond]]), [[saighdiúir]] agus duine dár bpríomh-earcaitheoirí d’[[Arm na Breataine]] in Éirinn ab ea '''William Hoey Kearney Redmond''' nó '''Willie Mac Réamainn''' ([[13 Aibreán]] [[1861]] – [[7 Meitheamh]] [[1917]]). [[Íomhá:William_Redmond_leading_Irish_troops_during_the_First_World_War.jpg|link=https://ga.wikipedia.org/wiki/%C3%8Domh%C3%A1:William_Redmond_leading_Irish_troops_during_the_First_World_War.jpg|alt=|clé|mion|258x258px|earcaíocht in Éirinn: an Captaen [[Willie Redmond]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:William_Redmond_leading_Irish_troops_during_the_First_World_War.jpg|teideal='The Real Ireland, as Opposed to the False Doctrines of the Sinn Fein Rebels: Captain William Redmond, Mr. John Redmond's Soldier Brother, Leading Irish Troops',, , .|údar=Illustrated London News|dáta=6 Bealtaine 1916|dátarochtana=}}</ref>, Bealtaine 2016ː [[bolscaireacht]] sa Illustrated London News, 6 Bealtaine 1916]] == Luathshaol == Rugadh William Redmond sa bhliain 1861 i [[Loch Garman]] do mhuintir mór le rá sa saol [[Polaitíocht|polaitiúil]] agus [[gnó]]. Ar chuireadh ó [[Charles Stewart Parnell|Pharnell]] chuaigh [[Seán Mac Réamainn|John Redmond]], deartháir William, isteach i b[[Teach Theachtaí na Ríochta Aontaithe|Parlaimint Westminster]] in 1881. [[Íomhá:William Redmond speaking in the House of Commons.jpg|clé|mion|281x281px]] Ag an am bhí William Redmond in a oifigeach i gcathlán Loch Garman den [[Royal Irish Regiment]]. D’éirigh sé as a choimisiún chun páirt a glacadh i g[[Cogadh na Talún]], agus chaith sé seal i b[[Príosún Chill Mhaighneann|Priosún Chill Mhaighneáin]] de bharr a chuid gníomhaíochta sa chogadh sin. I dteannta a dhearthár, agus ar iarratas ó Pharnell, chuaigh sé ag bailiú [[Airgead (eacnamaíocht)|airgid]] san [[An Astráil|Astráil]]. Le linn dó a bheith ann chas sé leis an mbean a phós sé, Eleanor Dalton, iníon le hoifigeach [[dlí]] Astráileach. == Polaitíocht == [[Íomhá:Major William Redmond, MP.png|clé|mion]] Toghadh Willie mar [[Teachta Parlaiminte|M.P.]] do Loch Garman in 1883 agus d’[[Contae Fhear Manach|Fhear Manach]] in 1885. Sheas sé le Parnell nuair a scoilt an Páirtí Éireannach mar gheall ar Kitty O’Shea agus bhuaigh sé suíochán in Oirthear an [[Contae an Chláir|Chláir]] in 1890, suíochán a choinnigh sé go dtí go bhfuair sé bás i 1917. Mar [[Teachta Parlaiminte|fheisire]] i [[Teach Theachtaí na Ríochta Aontaithe|Westminster]], bhí Willie Redmond faoi scáth a dhearthár. Ní dhearna sé aon éacht [[Parlaimint|pharlaiminte]], ach bhí meas air i measc a chomfheisirí.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.feasta.ie/2017/iuil/alt7.html|teideal=Feasta - alt 7|work=www.feasta.ie|dátarochtana=2020-11-22}}</ref> Fear ionraic cróga ab ea Willie Redmond, fear a thug géillsine do Rí [[Impireacht na Breataine|Impire na Breataine]] agus a bhí dílis dó go bás. Chreid sé sa [[Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann|Ríocht]] agus san [[Impireacht na Breataine|impireacht]] úd, agus gurbh é leas na hÉireann a bheith mar dhlúthchuid díobh, ach [[Rialtas Dúchais]] a bheith aici. Is léir, ámh, nár chreid sé sa scarúnachas ná i [[Neamhspleách (polaitíocht)|neamhspleáchas]] na hÉireann.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/centuryireland/index.php/articles/willie-redmond-time-has-come-to-settle-the-irish-question|teideal=Willie Redmond: time has come to settle the Irish Question {{!}} Century Ireland|work=www.rte.ie|dátarochtana=2020-11-22}}</ref> [[Íomhá:Redmond Memorial Park namesign, Wexford city.jpg|clé|mion]] [[Íomhá:William Archer Redmond plaque, Wexford city.jpg|clé|mion]] == An Chéad Cogadh Domhanda == Nuair a d’fhógair [[an Bhreatain]] cogadh ar an n[[Impireacht na Gearmáine|Gearmáin]] chuaigh Willie i mbun earcaíochta in Éirinn d’[[arm na Breataine]], agus go háirithe don 16ú Rannán. === 1914 === Cé go raibh sé ina theachta Parlaiminte agus os cionn gnáthaois [[Saighdiúir|saighdiúr]]<nowiki/>achta (in aois 53 dó sa bhliain 1914), liostáil Willie agus lorg sé ceapachán sna línte tosaigh. Ar an 22 Samhain 1914 i g[[Corcaigh]], thug Willie Redmond óráid cáiliúil, a eagraíodh chun fir Éireannacha a spreagadh chun liostáil le h[[Arm na Breataine]] agus dul ag troid ar an [[Mór-roinn|Mór-Roinn]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.westernfrontassociation.com/world-war-i-articles/major-willie-redmond-mp/|teideal=Major Willie Redmond MP {{!}} The Western Front Association|work=www.westernfrontassociation.com|dátarochtana=2020-11-22}}</ref> === 1917 === Is ar an óráid deiridh a thug sé i Westminster is mó atá cuimhne air. Ar an 7 Márta 1917, chuidigh Willie Redmond le rún a mhol [[T.P O’Connor]] go gcuirfí an t[[Rialtas Dúchais|Acht um Rialtas Dúchais]], a bhí ar fionraí, i bhfeidhm láithreach. Rinne sé mór den aontas a mhaígh sé a bheith idir shaighdiúirí as Éirinn in arm na Breataine, ba chuma ar [[Eaglais Chaitliceach Rómhánach|Chaitlicigh]] nó [[An Protastúnachas|Protastúnaigh]] iad, as [[Cúige Uladh|Uladh]] nó eile, a bhí ag troid i dteannta a chéile in aghaidh namhad chomónta. Thagair sé don tacaíocht, ar an gcoinníoll go nglacfadh Protastúnaigh na [[Tuaisceart Éireann|Sé Chontae]] leis, a bhí léirithe sa pharlaimint don Acht D’impigh sé ar [[Edward Carson]] aontú agus thairg sé glacadh le coinníollacha a chuirfeadh chun suain imní na bProtastúnach roimh an móramh Caitliceach, cé nár chreid sé féin go raibh gá lena leithéid. Ar ndóigh, níor aontaigh Carson, theip ar an rún agus d’fhill Willie Redmond go brónach ar na trínsí.[[Íomhá:Nuns at the graveside of Major Willie Redmond, M.P, Bestanddeelnr 158-0937.jpg|clé|mion|[[Uaimh (foirgneamh)|Uaimh]] Willie Redmond]] === Bás === [[Íomhá:Graf William Redmond - 2779 - onroerenderfgoed.jpg|clé|mion|[[Uaimh (foirgneamh)|Uaimh]] Willie Redmond inniu]]Gortaíodh go marfach an Captaen Willie Redmond (in aois 56 bliain dó) ar an [[7 Meitheamh]] [[1917]] i g[[Cath Messines (1917)|Cath Messines]]. Mar mhaor san [[Royal Irish Regiment]] a ghlac sé páirt san ionsaí ar an lá sin. Goineadh é agus tógadh ar ais go dtí ionad garchabhrach é, áit a bhfuair sé bás. Cuireadh é tráthnóna 8 Meitheamh i ngairdín clochair i mbaile beag Loecre. == Oidhreacht == Tar éis bhás Bhall Phairliminte Willie Redmond, reachtáladh toghchán áitiúil in Oirthear Clár. Buaigh [[Éamon de Valera|Éamonn de Valera]], iarrthóir [[Sinn Féin|Shinn Féin]], ar [[Patrick Lynch]] ó [[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann]] nuair a fuair sé tromlach 2,975 vóta.<ref>{{Lua idirlín|url=http://centenaries.ucd.ie/wp-content/uploads/2015/04/83980-UCD-Decade-of-Centenaries_A5-IRISH_FA_download_v2.pdf|teideal=centenaries.ucd.ie|údar=|dáta=1916|dátarochtana=2020}}</ref> == Féach freisin == * [[Na hÓglaigh Náisiúnta]] * [[Éire agus an Chéad Chogadh Dhomhanda]] * [[Seán Mac Réamainn]] *[[Cath Messines (1917)]] == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Redmond, Willie}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1861]] [[Catagóir:Básanna i 1917]] [[Catagóir:Saighdiúirí Éireannacha]] [[Catagóir:Polaiteoirí na hÉireann]] [[Catagóir:Rialtas Dúchais in Éirinn]] [[Catagóir:Daoine as Contae Loch Garman]] 06ell08a4tkteyxfaidq3yd1h5mtde5 0 95744 1086522 984065 2022-08-23T05:09:07Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Ba [[Monarcacht|mhonarcacht]] [[An Fhrainc sna Meánaoiseanna|mheánaoiseach]] agus luath-nua-aimseartha in [[Iarthar na hEorpa]] é '''Ríocht na Fraince'''. Bhí sé i measc na stát is cumhachtaí san Eoraip agus ina chumhacht mhór ón Ard-[[An Mheánaois|Mheánaois]] ar aghaidh, le sealúchais ar fud an domhain. ==Tagairtí== {{Reflist}} {{Síol-fr}} [[Catagóir: Ríocht na Fraince | ]] [[Catagóir: Stáit agus críocha a bunaíodh sna 980idí]] [[Catagóir: Stáit agus críocha a díbhunaíodh i 1792]] [[Catagóir: Stáit agus críocha a bunaíodh in 1814]] [[Catagóir: Stáit agus críocha a díbhunaíodh i 1815]] [[Catagóir: Stáit agus críocha a bunaíodh in 1815]] [[Catagóir: Stáit agus críocha a díbhunaíodh i 1848]] [[Catagóir: Iar-thíortha i stair na Fraince]] [[Catagóir: Iar-ríochtaí | An Fhrainc]] [[Catagóir: Iar-monarcachtaí na hEorpa | An Fhrainc]] [[Catagóir: An Fhrainc Mheánaoiseach]] [[Catagóir: Stáit Chríostaí | An Fhrainc]] 8yvodh7xg4m8uxfirrl99phli4377oa 0 96706 1086278 1048136 2022-08-23T01:46:25Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} <ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://dib.cambridge.org/viewReadPage.do?articleId=a9701|teideal=Dictionary of Irish Biography|údar=|dáta=|dátarochtana=28/01/2021}}</ref>Is fidléir é Paddy Canny. Le linn a shaol, sheinn sé i go leor tíortha éagsúla agus rinne sé cúpla albam. Bhí tionchar mór aige ar cheol traidisiúnta na hÉireann. Sheinn sé an fhidil i stíl 'Oirthear an Chláir.'<ref>{{Lua idirlín|url=https://arcmusic.org/blog/paddy-canny/|teideal=Arc Music|údar=|dáta=|dátarochtana=27/01/2021}}</ref> Ach bhí a stíl imeatha féin aige freisin a raibh tionchar ag imreoirí eile air.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.fiddlingaround.co.uk/Clare%20Fiddle%20Players.html|teideal=Clare Fiddle Players|údar=|dáta=|dátarochtana=27/01/2021}}</ref> Is féidir leis a bheith ag seinm mar an gcéad albam de cheol traidisiúnta na hÉireann.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.rte.ie/news/2008/0629/105122-cannyp/|teideal=RTÉ|údar=|dáta=|dátarochtana=27/01/2021}}</ref> Tháinig cáil air den chéad uair sna 1940idí.<ref>{{Lua idirlín|url=https://alchetron.com/Paddy-Canny|teideal=Paddy Canny|údar=|dáta=|dátarochtana=27/01/2021}}</ref> == Bibleagrafaíocht == Rugadh Paddy Canny i 1919 agus fuair sé bás i 2008.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=http://www.clarelibrary.ie/eolas/coclare/people/paddy_canny.htm|teideal=Clare County Library|údar=|dáta=|dátarochtana=28/01/2021}}</ref> Rugadh sé i nGleann Dríth i g[[Contae an Chláir]].<ref name=":1" /> Bhí ról mhór ag [[Ceol traidisiúnta na hÉireann|cheol traidisiúnta]] i saol Paddy Canny agus a theaghlach; sheinn a athair, a dheartháireacha agus Paddy an fhidil.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.allmusic.com/artist/paddy-canny-mn0000744642/biography?cmpredirect|teideal=All Music|údar=|dáta=|dátarochtana=28/01/2021}}</ref> Ní amháin gur fhoghlaim sé ionas a fhidil a sheinm óna athair ach ó sheinnteoir fidel dall darb ainm Pat McNamara.<ref name=":1" /> Phós sé Philomena Hayes agus bhí beirt iníonacha acu.<ref name=":0" /> Tá aithne air sa Chlár as an bhfidil a sheinm agus bhí go leor tionchair aige ar fhoghlaim conas ceol a sheinm agus a léamh.<ref name=":1" /> Sheinn a chairde Martin Rochford agus Martin Nugent an fhidil agus bhí cóip de 'O'Neills Book of Traditional Tunes' ag Rochford agus le cabhair an leabhair seo d'fhoglaim Canny ceol a léamh.<ref name=":1" /> Ba léir an grá a bhí ag Paddy Canny don cheol traidisiúnta go dtabharfadh sé a fhidil chun oibre leis agus roinnt foinn a sheinm nuair a bheadh am spáratha aige.<ref name=":1" /> Mar gheall air seo go léir bhí tionchar aige ar go leor daoine in earnáil cheoil traidisiúnta.<ref name=":1" /> Mhúin sé dá mhic léinn conas an fhidil a sheinm ón am a bhí sé ina dhéagóir óg.<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=http://www.clare-tour.com/people/Paddy_Canny/|teideal=Clare Tour- Paddy Canny|údar=|dáta=|dátarochtana=29/01/2021}}</ref> Ba é P.J Hayes duine dá mhic léinn.<ref name=":3">{{Lua idirlín|url=http://www.clare-tour.com/people/Tulla_Ceili_Band/|teideal=Clare Tour' Tulla Céilí Band|údar=|dáta=|dátarochtana=29/01/2021}}</ref> I 1946, bhí sé ar dhuine de chomhbhunaitheoirí an Banna Tulla Céilí.<ref name=":1" /> Bhuaigh siad teidil Uile-Éireann i 1957 agus 1960.<ref name=":1" /> Bhuaigh Canny Craobh bhFidil Uile-Éireann freisin i 1953.<ref name=":1" /> Ba é a smaointe ar na comórtais a rinne siad ná 'ní raibh aon pointe iad a ghlacadh ró-dáiríre, ba é an rud tábhachtach ná taitneamh a baint astu'.<ref name=":1" /> Thaifead Paddy in éineacht le P.J Hayes, Peader O'Loughin agus Bridie Lafferty albam darb ainm 'Seaimpíní Uile-Éireann - Veidhlín' i 1959.<ref name=":1" /> Tháinig an-cháil air seo agus chuir Shanachie CD agus dhíol sé i 2001 é.<ref name=":1" /> Taispeánann an CD seo an chuid is fearr de cheol traidisiúnta na hÉireann.<ref name=":2" /> Thaifead sé a chéad albam aonair nuair a bhí sé ina seachtóidí 'Ceol traidisiúnta ón Fidléir finscéalaíochta as Oirthear an Chláir'.<ref name=":1" /> Bhí gach stáisiún raidió ag iarraidh é sna 1950idí agus bhí sé le feiceáil ar an teilifís sna 1960idí.<ref name=":1" /> Mar sin féin, i 1965 d'fhág sé a bhanna mar bhí sé ag glacadh an iomarca ama.<ref name=":1" /> Ach d'fhán sé fós ina chairde leis na daoine sa bhanna agus d'imir sé i bpáirt leo i 1992.<ref name=":1" /> Ón uair a bhí Paddy Canny deich mbliana d'aois, ba mhinic a sheinn sé ag cóisirí tí sa cheantar áitiúil, ag póstaí, ag damhsaí crosbhóthar agus céilí.<ref name=":0" /> Rothaigh Canny agus P.J Hayes chuig na himeachtaí éagsúla fad is a bhí a gcuid fidil ar a ndroim.<ref name=":0" /> Chonacthas Canny mar imreoir snasta, fíorspéisiúil agus tréitheach.<ref name=":5" /> Bhí tionchar mór aige ar fhorbairt seinm fidil traidisiúnta na hÉireann sa dara leath den fhichiú haois.<ref name=":5" /> == A Shlí Bheatha == === Banna Céilí Baile na hInse === Sheinn Paddy Canny i mbanna Céilí Baile na hInse ó 1944-45.<ref name=":0" /> Ba é Rochford agus Sean Reid a bhí in ann go leor uirlisí a sheinm, a bhunaigh é seo.<ref name=":0" /> === Banna Tulla Céilí === Chuidigh Teresa Tubridy, pianódóir, le banna nua a bhunú le Canny agus P.J Hayes.<ref name=":0" /> Bunaíodh é le cur ar a gcumas dul isteach i bhFéile Luimnigh.<ref name=":0" /> Bhí siad san iomaíocht mar Bhanna Amaitéarach Naomh Pádraig, bhuaigh siad an comórtas agus athainmníodh ina dhiaidh sin iad mar Bhanna Tulla Céilí.<ref name=":0" /> Ar dtús bhí ceithre fhidil ag an mbanna, dhá nó trí fhliúit, [[Cairdín|Bosca ceoil]] agus [[pianó]].<ref name=":0" /> Áfach, d'fhág go leor daoine an banna, ach tháinig Sean Reid isteach ag seinm na bpíopaí uileann agus an phianó.<ref name=":0" /> [[Íomhá:Carnegie Hall New York.jpg|mion|276x276px|Carnegie Hall]] Bhunaigh Paddy Canny agus P.J Hayes an banna i 1946 agus bhí sé bunaithe ar a ngrá don ceol traidisiúnta.<ref name=":3" /> D'imir siad ar fud an domhain, mar shampla, d'imir siad i Halla Carnegie i [[Nua-Eabhrac (cathair)|Nua-Eabhrac]].<ref name=":3" /> Le linn dóibh a bheith ann thug an Méara Rudolf Giulliani bronnadh dóibh.<ref name=":3" /> Bhí an banna seo lán d'óige, paisana agus díograis agus d'imir siad i go leor hallaí damhas in Éirinn.<ref name=":4">{{Lua idirlín|url=https://clarechampion.ie/tv-documentary-on-tulla-ceili-band/|teideal=Clare Champion|údar=|dáta=|dátarochtana=1/02/2021}}</ref> Thug siad turais timpeall [[Meiriceá|Mheiriceá]] agus timpeall [[Sasana|Shasana]] freisin.<ref name=":4" /> Thug [[An Fhleadh Cheoil|Fleadh Cheoil]] na hÉireann spéis daoine sa cheol traidisiúnta ar ais agus bhain an banna seo leas mór as seo.<ref name=":0" /> Ba é an chéad uair a bhí siad san iomaíocht sa Fleadh ná i 1953.<ref name=":0" /> Ag seo, bhuaigh Paddy Canny Corn Coleman, arb é an Craobh fidil sinsir Uile-Éireann é.<ref name=":0" /> Ag an Fleadh seo freisin, bhuaigh sé craobh na ceathairéad Uile-Éireann in éineacht le Hayes, Joe McNamara agus Martin Talty.<ref name=":0" /> [[Íomhá:Uilleann Pipes.jpg|mion|Píopaí uileann]] Bhí a gcéad taifeadadh ag an mbanna i 1956 i m[[Baile Átha Cliath]] agus bhain sé seo le HMV.<ref name=":5">{{Lua idirlín|url=http://www.turtlebunbury.com/interviews/interviews_ireland/vanishing_one/interviews_ireland_paddycanny.html|teideal=Turtle Bunbury|údar=|dáta=|dátarochtana=1/02/2021}}</ref> Níor éirigh leis an mbanna, áfach, i bhFleadh na Mumahan 1956 nuair a bhuaigh a bhfreasúra, banna Céilí Kilfenora.<ref name=":0" /> I bhFleadh 1957, bhuaigh an banna Tulla Céilí an chraobh Uile-Éireann den chéad uair agus arís i 1960.<ref name=":0" /> Bhuaigh siad craobh an bhanna céilí i 1961 san Oireachtas Náusiúnta i mBaile Átha Cliath.<ref name=":0" /> Stop siad ag cur isteah ar iomaíocht agus dhírigh siad ar chamcuairt.<ref name=":0" /> In 2016, bhí clár faisnéise ar [[TG4]] faoin mBanna Tulla Céilí.<ref name=":6">{{Lua idirlín|url=https://clarechampion.ie/tag/paddy-canny/|teideal=Clare Champion - Paddy Canny|údar=|dáta=|dátarochtana=}}</ref> Léirigh an clár faisnéise seo stair a bhanna atá thar le breis agus seachtó bliain.<ref name=":6" /> Thaispeáin sé conas a tugadh traidisiún ceoil ar láimh ó thuismitheoir go pháiste agus léirigh sé freisin go raibh an-tóir ar an mbanna cé gur athruithe leanúnacha aid na hamanna.<ref name=":6" /> Stop Paddy Canny é féin ó bheith ag seinm os comhair daoine, áfach, d'imir sé in éineacht le cúpla seinnteoir ceoil traidisiúnta.<ref name=":5" /> D'imir sé in éineacht le O'Loughlin agus Paddy Murphy a sheinneann an consairtín i b[[Páras|Paras]] ag féile ceoil.<ref name=":5" /> Ba mhinic freisin ar an seó raidió [[Raidió Teilifís Éireann|RTÉ]] Teach Céilí.<ref name=":5" /> I 1964, scoir Paddy den bhanna mar theastaigh uaidh am a chur isteach chun a pháistí a thógáil agus aire a thabhairt don fheirm freisin.<ref name=":5" /> Chuaigh sé go cothrom caoga bliain an Bhanna Tulla Céilí agus d'imir sé ar an stáitse ag an gceiliúradh seo.<ref name=":5" /> Tar éis dó gan ceol a thaifeadadh ar feadh tamaill, thaifead sé le Gearóide Ó hAllmhuráin, seinnteoir [[consairtín]].<ref name=":5" /> Thaifead sé a albam aonair agus scaoil sé é nuair a bhí sé seachtó a hocht.<ref name=":5" /> == An fhidil == [[Íomhá:Fiddle.jpg|mion|An Fhidil]] Tá an fhidil ar cheann de na huirlisí is mó éilimh a sheinntear sa cheol traidisiúnta. Bhí sé ina huirlisí uair amháin a raibh baint aige leis na daoine bochta ach anois tá ról mór aige i gceol traidisiúnta na hÉireann a chaomhnú.<ref name=":7">{{Lua idirlín|url=https://blog.oup.com/2015/03/ten-facts-irish-fiddle/|teideal=An Fhidil|údar=|dáta=|dátarochtana=2/02/2021}}</ref> Bhí an fhidil thart sa [[An Mheánaois|Mheán-Aois]], áfach, ní raibh tóir orthu go dtí an seachtú haois déag. Is é an veidhlín agus an fhidil an uirlis chéanna, ach úsáideann daoine an focal fidil chun na difríochtaí sa chineál ceoil a sheinneann siad agus seinnteoir [[veidhlín]] a thaispeáint.<ref name=":7" /> Bhí an-tóir air i measc na mbocht mar níor chosain sé mórán, ní raibh mórán cothabhála ann agus bhí sé furasta foghlaim conas é a imirt.<ref name=":7" /> Tá an fhidil décanat as adhmad agus bogha gruaige capall.<ref name=":7" /> Tá stíleanna éagsúla ann chun an fhidil a sheinnt timpeall na hÉireann mar shampla [[Dún na nGall]], [[Gaillimh]] agus [[Sligeach]].<ref name=":7" /> == Albam == === Ceol traidisiúnta ón bhFidléir finscéalaíochta as Oirthear an Chláir === Tá na hamhráin ar an albam seo ná; Seán sa Cheo, Dick Cosgrove's, The Gallowglass, the Rakes of Clonmel, The Beauty Spot, The Cashmere Shawl, Poll Ha'Penny, The Right of Man, The Goat in the Green, Brenden Tonra's, Sergeant Early's Dream, Sporting Nell, The New House, The Robin's Nest, The Daisy Field, Molly Bawn, The Caves of Kiltanon, The Quilty Shore, Mayor Harrison's Fedora, The Stone in the Field, Dunphy's, Toss the Feathers, The Repeal of the Union, Old Tipperary, Down the Back Lane, The Boys of the Lough and The Old Blackthorn Reel.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtune.info/album/PCny/|teideal=Irish Tune|údar=|dáta=|dátarochtana=2/02/2021}}</ref> Taifeadadh é seo i nGaillimh agus in Inis.<ref name=":8">{{Lua idirlín|url=http://www.gaelforce.nl/N_frame.html?http://www.gaelforce.nl/Canny_Paddy_-_Paddy_Canny__CICD_129__N_art_1122.html|teideal=Gael Force|údar=|dáta=|dátarochtana=2/02/2021}}</ref> Seinneann Eugene Kelly an pianó agus an giotár ar fud an albaim seo go fánach.<ref name=":8" /> Taispeánann an t-albam seo gnéithe Oirthear an Chláir a sheinn Paddy freisin.<ref name=":8" /> Rinne Paddy Canny an t-amhrán 'The Caves of Kiltanon' atá le feiceáil ar an albam seo.<ref>{{Lua idirlín|url=https://irishtunecomposers.weebly.com/paddy-canny.html|teideal=Irish tune composers|údar=|dáta=|dátarochtana=2/02/2021}}</ref> === Ceol Fidil Traidisiúnta as Oirthear an Chláir === Tá na hamhráin ar an albam seo ná; The Yellow Tinker, Coppers and Brass, The Repeal of the Union, The Cliffs of Moher, The Star of Munster, the Bunch of Green Rushes, The Graf Spee, The Boys of Ballisodare, The Trip to Athlone, Johnny's Wedding, Lucy Campbell, Bunker Hill, The Heathery Breeze, The Pigeon On The Gate, The Gallowglass, Miss Johnston, The Galtee, The Bunch of Keys, Down the Back Lane, The Maids of Mitchellstown, The Tap Room, The Earl's Chair, Sean sa Cheo, Sean Ryan's, The Mullingar Lea, The Humours of Scarriff, The Steampackey, St.Ruth's Bush, Luckpenny and Father O'Flynn's.<ref>{{Lua idirlín|url=https://thesession.org/recordings/163|teideal=The session|údar=|dáta=|dátarochtana=3/02/2021}}</ref> === Taifeadadh Stairiúil de Cheol Traidisiúnta na hÉireann ó Chontae an Chláir agus Oirthear na Gaillimhe === Ceoltóirí: Paddy Canny, P.J Hayes, Peadar O'Loughlin and Bridie Lafferty Tá na hamhráin ar an albam seo ná; Rolling in the Barrel, In the Tap Room, Bunker Hill, The Bush Reel, Sean Ryan's Jig, The Castle, The Nightingale, Egan's, The Humours of Castlefinn, Lafferty's, The Glen of Aherlow, Kitty Gone A-Milking, Music in the Glen, Doctor O'Neill, The Morning Dew, The Hare in the Heather, Reavy's, The Hunter's House, Grogan's Favourite, Geaghan's, Always Rambler, Trip to Athlone, The Newport Lass, Pipe on the Hob, Dunphy's Hornpipe, Chief O'Neill's Favourite, Carraroe, Portroe, Out in the Ocean, Lucy Campbell, The Boys of Ballisodare.<ref>{{Lua idirlín|url=http://www.irish-tune.info/album/AIC1/|teideal=Irish Tune|údar=|dáta=|dátarochtana=3/02/2021}}</ref> Nuair a rinneadh an t-albam seo ar CD rinneadh go leor athruithe air ón mbunleagan.<ref name=":9">{{Lua idirlín|url=http://www.irishmusicreview.com/canny.htm|teideal=Irish Music Review|údar=|dáta=|dátarochtana=3/02/2021}}</ref> Ar dtús, rinneadh athrú ar an teideal.<ref name=":9" /> Chuaigh sé ó Seaimpíní Uile-Éireann - Veidhlín go Taifeadadh Stairiúil de Cheol Traidisiúnta na hÉireann ó Chonate an Chláir agus Oirthear na Gaillimhe.<ref name=":9" /> Is é an dara hathrú ord na n-amhrán ar an albam.<ref name=":9" /> Ar an albam bunaidh, rinneadh amhráin a ghrúpáil le chéile ach ar an CD bhí éagsúlacht éigin ann.<ref name=":9" /> Is é tríú athrú ná gur bhain Bridie Lafferty úsáid as an gcorda céanna ag tús gach tiúin agus cheangail sé seo iad le chéile ar an albam bunaidh ach ar an CD tá na cordaí seo tógtha as gach fonn.<ref name=":9" /> Is é an t-athrú deiridh ná pictiúir de na ceoltóirí a áireamh ar na nótaí líneacha agus ar na leathanaigh lárnacha.<ref name=":9" /> Scaoileadh an t-albam deiridh de Paddy i 1997 agus níor sheinn sé mórán tar éis bhás a mhná céile.<ref name=":5" /> == Tagairtí == {{Reflist}} {{Rialú údaráis}} {{DEFAULTSORT:Canny, Paddy}} [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1919]] [[Catagóir:Básanna in 2008]] [[Catagóir:Ceoltóirí Éireannacha]] pwljtontiwehkqkdnbk8bf1epr79u5r 0 96761 1086640 1073075 2022-08-23T11:23:34Z Dowlinme 27972 Bhain mé amach italics ach b'fhéidir go raibh gá leo? wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Is mórócáid idirnáisiúnta cúig lá í '''Féile Idirnáisiúnta Rós Thrá Lí''' a cheiliúrtar gach bliain i mí [[Lúnasa]]. Bíonn an fhéile ar siúl i d[[Trá Lí]],[[Contae Chiarraí]] Bíonn an fhéile ar siúl gach bliain ón Aoine go dtí an Máirt, nuair a fhógraítear an buaiteoir beo ar an teilifís. Is ceiliúradh í an fhéile ar chultúr agus oidhreacht na hÉireann <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>, agus ar ndóigh, ceiliúradh ar Mhná na hÉireann chomh maith. Gach bliain, glacann 32 bean óg as gach cearn den domhan páirt sa chomórtas. Bíonn mná ag taisteal ó fud fad na hÉireann agus níos faide ar aghaidh le glacadh páirt sa chomórtas seo, le hIonaid Róis lonnaithe i Dubai, Nua-Eabhrac, Sydney agus an Nua-Shéalainn <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref> gan ach beagán a lua. Déantar na hiomaitheoirí a mheas ar a bpearsantacht seachas ar a n-áilleacht amháin <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Bíonn orthu a gcuid buanna a thaispeáint, ar nós canadh, damhsa, agus ag seinm ceol. Is ról ambasadóir bliana í an duais, a léiríonn an fhéile in Éirinn agus ar fud an domhain <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Tá an fhéile bunaithe ar an amhrán grá, ar a bhfuil an t-ainm céanna, [[Rós Thrá Lí]]. Tá an comórtas buaite ag [[Baile Átha Cliath]] níos mó ná aon ionad eile, tá an duais buaite cúig huaire aige ; [[1959]], [[1962]], [[1969]], [[1989]] & [[2003]]. == Stair == Bunaíodh an fhéile den chéad uair i [[1959]], tar éis grúpa fear áitiúil teacht le chéile i dteach tábhairne i d[[Trá Lí]] chun teacht ar bhealaí tionscal na turasóireachta a mhúscailt <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Ag an am céanna, bhí na feilte ‘[[An Tóstal]]’ ar siúl in [[Éirinn]]. Ba shraith féilte é [[An Tostál]], a bunaíodh i 1953 chun cultúr agus saol na hÉireann a cheiliúradh <ref>https://www.thejournal.ie/an-tostal-1953-the-gathering-854877-Apr2013/</ref>. Bhí sé mar aidhm aige ná turasóirí ag tarraingt ar an gceantar, fad a gcuireadh cultúr na hÉireann chun cinn. Spreag An Tostál bunú [[Fhéile Chiarraí]] ([[Féile Rós Thrá Lí]] anois). I dtosach báire, d'fhonn go gcáileoidís, bhí sé riachtanach go mbeadh na mná de bhunadh [[Thrá Lí]] <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. Ach i lár na seascaidí, athraíodh na critéir go mbeadh na mná de bhunadh [[Chiarraí]], agus i 1967, d’athraigh na critéir arís, agus bhí cead a tugadh ar mhná de bhunadh Éireannach a chuir isteach ar an gcomórtas <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. === An Chéad Fhéile === Bhí an chéad fhéile ar siúl i 1959, ar bhuiséad IR£750, le hionadaithe Rose ó [[Thrá Lí]], as [[Londain]], [[Baile Átha Cliath]] agus [[Nua Eabhrac]]<ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. Faoi 1965, mhéadaigh an buiséad seo go IR£10,000 <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. Reáchtáladh an fhéile ag damhsa sular bogadh í go [[Halla Cuimhneacháin Ashe]] cúpla bliain ina dhiaidh sin <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. An tráth úd, [[''Féile Chiarraí'']] a thugtar mar ainm ar an bhféile <ref>https://www.irishtimes.com/news/rose-festival-from-behind-dark-spectacles-1.527904</ref>, ní raibh sé go dtí deireadh na seachtóidí a tugadh '''''Féile idirnáisiúnta Rós Thrá Lí''''' uirthi, tar éis moladh ó [[Shéamus McConville]], eagarthóir ''The Kerryman''. Ní hamháin go raibh an t-ainm tagairt don amhrán grá, ach chun fás domhanda na féile a léiriú <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. Bhuaigh [[Alice Ní Shúilleabháin]], an Rós as [[Baile Átha Cliath]], Rós Thrá Lí den chéad uair riamh. I [[1973]], tógadh an ''Cruinneachán Rós'' ar chostas thar cuimse IR£17,500 (ba é seo buiséad iomlán na féile i 1972). Scriosadh an bhun-chruinneachán le linn stoirme ar an lá deireanach den fhéile i [[1983]]<ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. == Inniu == Inniu, tá an fhéile ar cheann de na féilte is clúití in [[Éirinn]], le h''Ionaid Róis'' lonnaithe ar fud an domhain, i [[Meiriceá]], sa [[Mheánoirthear]] agus an [[Nua-Shéalainn]] san áireamh <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Seolann gach ionad ionadaí chuig an gcomórtas, chun páirt a ghlacadh sna babhtaí cáilithe. I ndeireadh na dála, roghnaítear 32 Rós le feiceáil sna babhtaí ceannais ar an teilifís ar [[RTÉ a hAon]]. Is é an Rós a bhuaigh ná an Rós atá ag teacht leis an gcur síos is fearr a thugtar san amhrán, "galánta agus bruinneall"<ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Roghnaítear an buaiteoir bunaithe ar a pearsantacht seachas a scéimh. Caithfidh an buaiteoir a bheith ina eiseamláir mhaith don fhéile agus d’Éirinn agus í ag taisteal i rith na bliana seo chugainn. Cothaíonn an fhéile í féin mar cheiliúradh ar "''spriocanna, uaillmhianta, intleacht, freagracht shóisialta agus oidhreacht na hÉireann''" atá ag mná na hÉireann an lae inniu <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. I gcaitheamh na cúig lá, glacann na Rósanna páirt i b''Paráid Rós'', agus in imeachtaí éagsúla eile. Le linn an dá oíche dheireanacha, cuireann an láithreoir an 32 cailín ó áiteanna éagsúla ar domhain i láthair agus tugann na cailíní léiriú breá dá chumas don lucht éisteachta, ar nós canadh, damhsa, agus ag seinm ceol i measc rudaí eile <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Bíonn a lán imeachtaí ar siúl san fhéile thar na cúig lá agus oíche, ceol beo, 3 ''Pharáid Rós'', taispeántas tinte ealaíne, agus seó faisin san áireamh. Bíonn dhá oíche de theilifís bheo ann freisin, a chraoltar ar [[RTÉ]]<ref>https://issuu.com/roseoftraleestreets/docs/roseprog18online1</ref>. Meallann an fhéile na mílte go dtí an baile [[Thrá Lí]] gach uile bhliain. I measc na siamsaíochta sráide, bíonn bannaí rac-cheoil bheo ann, gan trácht ar ghrúpaí mar [[The Wolfe Tones]], [[Westlife]], agus [[Phil Coulter]]. Bíonn páirt ag fir san fhéile freisin mar ''Compánach Rós'', chun cúnamh a thabhairt do na Rósanna. Gach bliain, bronntar ‘Compánach na Bliana’ ar chompánach amháin, an té a d’oibrigh is deacra <ref>https://issuu.com/roseoftraleestreets/docs/roseprog18online1</ref>. Ó 2000, is é [[Ciarraí Bheo Teoranta]] atá aitheanta mar ''Aonad Fódhla'' chun Rós Fódhla (Rós na Gaeilge) a roghnú don fhéile idirnáisiúnta [[Rós Thrá Lí]] <ref>http://www.beo.ie/alt-ciarrai-beo-teoranta.aspx</ref>. Sa bhliain 2014, nocht an Rós [[Maria Walsh]] go raibh sí aerach, agus bhí sí ar an gcéad bhean aerach go hoscailte a bhuaigh [[Rós Thrá Lí]]<ref>https://www.rte.ie/entertainment/2014/0824/639037-rose-of-tralee-reveals-that-shes-gay/</ref>. I 2020, cuireadh an fhéile ar ceal mar gheall ar an bpaindéim Covid-19., agus seo an chéad uair ó tosaíodh an Fhéile 61 bliain ó shin gurbh éigean í a chur ar ceal <ref>https://www.rte.ie/news/nuacht/2020/0427/1135050-feile-ros-thra-li-ar-ceal/</ref>. Tugann an fhéile na milliúin isteach sa cheantar, agus deirtear gur chaill an geilleagar áitiúil os cionn '''''€ 10 milliún''''' in ioncam mar gheall ar an gcealú <ref>https://www.irishexaminer.com/news/arid-30996338.html</ref>. === Critéir Cháilitheachta === Ní mór critéir dhochta a chomhlíonadh chun iarratas a dhéanamh. I measc na critéir, caithfidh mná a bheith faoi bhun fiche a naoi bliana d'aois agus ní cheadaítear do mhná pósta páirt a ghlacadh <ref>http://blog.roseoftralee.ie/rose-of-tralee-selection-form/</ref>. Níor tugadh cead do mháithreacha neamhphósta dul isteach san fhéile den chéad uair go dtí 2008 <ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/northern_ireland/7328734.stm</ref>. == Craoladh Beo == Craoladh an seó den chéad uair i [[1967]] ag [[Telefís Éireann]], agus chuir [[Joe Lynch]] ([[Gleann Rua]]) an ócáid i láthair. Ó shin i leith, i measc na láithreoirí bhí : [[Terry Wogan]], an chraoltóra [[Gay Byrne]], [[Kathleen Watkins]] agus [[Marty Whelan]]. Is é [[Gay Byrne]] an láithreoir is faide a sheasann, ag cur na seónna beo i láthair ar feadh 17 mbliana sular chuir sé a bheannacht le [[Trá Lí]], agus a ndeir sé "tooraloo le Trá Lí" <ref>https://www.irishexaminer.com/lifestyle/arid-30945921.html</ref>. Is í [[Kathleen Watkins]], atá pósta le [[Gay Byrne]], an t-aon bhean a chuir an seó i láthair ina stair 60 bliain <ref>https://www.irishexaminer.com/lifestyle/arid-30945921.html</ref>. Ó 2010 i leith, is é [[Daithí O’Shea]] láithreoir na féile Rós Thrá Lí. Tá fás as cuimse tagtha ar an lucht féachana le blianta beaga anuas agus bíonn lucht féachana mór ag an gclár gach uile bhliain ar [[RTÉ]]. Tuairiscítear gur 553,900 duine a bhí ag féachaint ar an gclár teilifíse ar roghnaíodh [[Rós Thrá Lí]] na bliana 2019 ar [[RTÉ a haon]] <ref>https://about.rte.ie/2020/01/13/rte-shows-clinch-42-spots-in-top-50-most-watched-of-2019/</ref>. I 2016, bhí gearáin faighte ag [[Údarás Craolacháin na hÉireann]] maidir le jóc faoin [[Aifreann]] a rinne [[Daithí Ó Sé]] le linn an chraolta bheo. Rinneadh gearáin eile leis an Údarás faoi Chomórtas Rós Thrá Lí a bhain le caint Rós Sydney, Brianna Parkins, faoin [[Ochtú Leasú ar an mBunreacht]] <ref>https://tuairisc.ie/ni-raibh-masla-ag-baint-le-caint-dhaithi-ui-se-faoin-eocairist-ag-feile-ros-thra-li-cinneadh-bai/</ref>. Ach, dhiúltaigh Údarás do gach aon cheann de na cúig ghearán a rinneadh faoin jóc, agus faoin gcaint le Rós Sydney freisin <ref>https://tuairisc.ie/ni-raibh-masla-ag-baint-le-caint-dhaithi-ui-se-faoin-eocairist-ag-feile-ros-thra-li-cinneadh-bai/</ref>. [[Íomhá:Rose of Tralee.JPG|mion|Comhartha don Fhéile. ]] == An tAmhrán == Dar leis an suíomh oifigiúil, chum ''William Mulchinock'' an t-amhrán do [[Mary O'Connor]] sa [[19ú haois]]. Bhain Mulchinock leis an uasaicme, agus bhí Mary ina cailín aimsire dó. Chón­aigh sí i Brogue Lane, lána nach ann dó níos mó, i d[[Trá Lí]] <ref>http://www.feasta.ie/bunus/cartlann.html</ref>. Thit an bheirt i ngrá, agus d'iarr Mulchinock uirthi é a phósadh. Ach dhiúltaigh Mary a grá geal, toisc go raibh a fhios aici nach raibh a tuismitheoirí i bhfách leis an gcumann mar gheall ar an difríocht in aicme shóisialta. D'fhág sé go gearr ina dhiaidh sin chun na h[[India]], tar éis dó dul i dtrioblóid leis an dlí <ref>https://web.archive.org/web/20080717083856/http://www.roseoftralee.ie/catalog/popup_story.php</ref>, ach dúirt sé le Mary go mbeadh sé abhaile go luath. Tar éis sé bliana ag feitheamh, d'fhill sé ar [[Thrá Lí]] ach nuair a tháinig sé ann fuair sé amach go bhfuair Mary bás. Bhí sé croíbhriste ag an scéala, agus chuir sé a ghrá in iúl san amhrán '''''Rós Thrá Lí''''' <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23243239/story</ref>. Ba í Mary O’Connor céad [[Rós Thrá Lí]]. Is féidir dealbh de Mary & William a fháil i b[[Páirc an Bhaile]] i d[[Trá Lí]], in aice leis an ‘'Balla Rós'', ar a bhfuil ainmneacha na Rósanna go léir ó 1959-inniu ann <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23243556/legacy</ref>. === Conspóid === Tá go leor conspóide ann faoi cé a scríobh an t-amhrán i ndáiríre. Luaigh foinsí éagsúla gur chum [[Edward Mordaunt Spencer]] an fhocail amhráin, agus an ceol le [[Charles William Glover]]. Mar sin féin, i 2019 d’fhostaigh [[''Féile Idirnáisiúnta Rós Thrá Lí'']] an [[Dr. Andrea Nini]], teangeolaí fóiréinseach, chun an fíor-údar a fháil amach <ref>https://www.roseoftralee.ie/press-releases/c/0/i/36725059/smile-mary-my-darling-rose-tralee</ref>. Dar le Dr. Nini, scríobh Mulchinock an dán "''Smile for me Mary darling''", agus thug Edward le fios gur leis féin iad na focail <ref>https://www.roseoftralee.ie/press-releases/c/0/i/36725059/smile-mary-my-darling-rose-tralee</ref>. Tugadh an chreidiúint as an tséis do Charles W. Glover. == Tagairtí == l79yxie5rewb68d6cvddh8skefu9j1d 1086642 1086640 2022-08-23T11:47:14Z Dowlinme 27972 ag baint amach grianghraf mar chuir mé ar Wikidata é wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Is mórócáid idirnáisiúnta cúig lá í '''Féile Idirnáisiúnta Rós Thrá Lí''' a cheiliúrtar gach bliain i mí [[Lúnasa]]. Bíonn an fhéile ar siúl i d[[Trá Lí]],[[Contae Chiarraí]] Bíonn an fhéile ar siúl gach bliain ón Aoine go dtí an Máirt, nuair a fhógraítear an buaiteoir beo ar an teilifís. Is ceiliúradh í an fhéile ar chultúr agus oidhreacht na hÉireann <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>, agus ar ndóigh, ceiliúradh ar Mhná na hÉireann chomh maith. Gach bliain, glacann 32 bean óg as gach cearn den domhan páirt sa chomórtas. Bíonn mná ag taisteal ó fud fad na hÉireann agus níos faide ar aghaidh le glacadh páirt sa chomórtas seo, le hIonaid Róis lonnaithe i Dubai, Nua-Eabhrac, Sydney agus an Nua-Shéalainn <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref> gan ach beagán a lua. Déantar na hiomaitheoirí a mheas ar a bpearsantacht seachas ar a n-áilleacht amháin <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Bíonn orthu a gcuid buanna a thaispeáint, ar nós canadh, damhsa, agus ag seinm ceol. Is ról ambasadóir bliana í an duais, a léiríonn an fhéile in Éirinn agus ar fud an domhain <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Tá an fhéile bunaithe ar an amhrán grá, ar a bhfuil an t-ainm céanna, [[Rós Thrá Lí]]. Tá an comórtas buaite ag [[Baile Átha Cliath]] níos mó ná aon ionad eile, tá an duais buaite cúig huaire aige ; [[1959]], [[1962]], [[1969]], [[1989]] & [[2003]]. == Stair == Bunaíodh an fhéile den chéad uair i [[1959]], tar éis grúpa fear áitiúil teacht le chéile i dteach tábhairne i d[[Trá Lí]] chun teacht ar bhealaí tionscal na turasóireachta a mhúscailt <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Ag an am céanna, bhí na feilte ‘[[An Tóstal]]’ ar siúl in [[Éirinn]]. Ba shraith féilte é [[An Tostál]], a bunaíodh i 1953 chun cultúr agus saol na hÉireann a cheiliúradh <ref>https://www.thejournal.ie/an-tostal-1953-the-gathering-854877-Apr2013/</ref>. Bhí sé mar aidhm aige ná turasóirí ag tarraingt ar an gceantar, fad a gcuireadh cultúr na hÉireann chun cinn. Spreag An Tostál bunú [[Fhéile Chiarraí]] ([[Féile Rós Thrá Lí]] anois). I dtosach báire, d'fhonn go gcáileoidís, bhí sé riachtanach go mbeadh na mná de bhunadh [[Thrá Lí]] <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. Ach i lár na seascaidí, athraíodh na critéir go mbeadh na mná de bhunadh [[Chiarraí]], agus i 1967, d’athraigh na critéir arís, agus bhí cead a tugadh ar mhná de bhunadh Éireannach a chuir isteach ar an gcomórtas <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. === An Chéad Fhéile === Bhí an chéad fhéile ar siúl i 1959, ar bhuiséad IR£750, le hionadaithe Rose ó [[Thrá Lí]], as [[Londain]], [[Baile Átha Cliath]] agus [[Nua Eabhrac]]<ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. Faoi 1965, mhéadaigh an buiséad seo go IR£10,000 <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. Reáchtáladh an fhéile ag damhsa sular bogadh í go [[Halla Cuimhneacháin Ashe]] cúpla bliain ina dhiaidh sin <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. An tráth úd, [[''Féile Chiarraí'']] a thugtar mar ainm ar an bhféile <ref>https://www.irishtimes.com/news/rose-festival-from-behind-dark-spectacles-1.527904</ref>, ní raibh sé go dtí deireadh na seachtóidí a tugadh '''''Féile idirnáisiúnta Rós Thrá Lí''''' uirthi, tar éis moladh ó [[Shéamus McConville]], eagarthóir ''The Kerryman''. Ní hamháin go raibh an t-ainm tagairt don amhrán grá, ach chun fás domhanda na féile a léiriú <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. Bhuaigh [[Alice Ní Shúilleabháin]], an Rós as [[Baile Átha Cliath]], Rós Thrá Lí den chéad uair riamh. I [[1973]], tógadh an ''Cruinneachán Rós'' ar chostas thar cuimse IR£17,500 (ba é seo buiséad iomlán na féile i 1972). Scriosadh an bhun-chruinneachán le linn stoirme ar an lá deireanach den fhéile i [[1983]]<ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23258734/festival</ref>. == Inniu == Inniu, tá an fhéile ar cheann de na féilte is clúití in [[Éirinn]], le h''Ionaid Róis'' lonnaithe ar fud an domhain, i [[Meiriceá]], sa [[Mheánoirthear]] agus an [[Nua-Shéalainn]] san áireamh <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Seolann gach ionad ionadaí chuig an gcomórtas, chun páirt a ghlacadh sna babhtaí cáilithe. I ndeireadh na dála, roghnaítear 32 Rós le feiceáil sna babhtaí ceannais ar an teilifís ar [[RTÉ a hAon]]. Is é an Rós a bhuaigh ná an Rós atá ag teacht leis an gcur síos is fearr a thugtar san amhrán, "galánta agus bruinneall"<ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Roghnaítear an buaiteoir bunaithe ar a pearsantacht seachas a scéimh. Caithfidh an buaiteoir a bheith ina eiseamláir mhaith don fhéile agus d’Éirinn agus í ag taisteal i rith na bliana seo chugainn. Cothaíonn an fhéile í féin mar cheiliúradh ar "''spriocanna, uaillmhianta, intleacht, freagracht shóisialta agus oidhreacht na hÉireann''" atá ag mná na hÉireann an lae inniu <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. I gcaitheamh na cúig lá, glacann na Rósanna páirt i b''Paráid Rós'', agus in imeachtaí éagsúla eile. Le linn an dá oíche dheireanacha, cuireann an láithreoir an 32 cailín ó áiteanna éagsúla ar domhain i láthair agus tugann na cailíní léiriú breá dá chumas don lucht éisteachta, ar nós canadh, damhsa, agus ag seinm ceol i measc rudaí eile <ref>https://www.irishcultureandcustoms.com/AWomen/RoseTraleeFest.html</ref>. Bíonn a lán imeachtaí ar siúl san fhéile thar na cúig lá agus oíche, ceol beo, 3 ''Pharáid Rós'', taispeántas tinte ealaíne, agus seó faisin san áireamh. Bíonn dhá oíche de theilifís bheo ann freisin, a chraoltar ar [[RTÉ]]<ref>https://issuu.com/roseoftraleestreets/docs/roseprog18online1</ref>. Meallann an fhéile na mílte go dtí an baile [[Thrá Lí]] gach uile bhliain. I measc na siamsaíochta sráide, bíonn bannaí rac-cheoil bheo ann, gan trácht ar ghrúpaí mar [[The Wolfe Tones]], [[Westlife]], agus [[Phil Coulter]]. Bíonn páirt ag fir san fhéile freisin mar ''Compánach Rós'', chun cúnamh a thabhairt do na Rósanna. Gach bliain, bronntar ‘Compánach na Bliana’ ar chompánach amháin, an té a d’oibrigh is deacra <ref>https://issuu.com/roseoftraleestreets/docs/roseprog18online1</ref>. Ó 2000, is é [[Ciarraí Bheo Teoranta]] atá aitheanta mar ''Aonad Fódhla'' chun Rós Fódhla (Rós na Gaeilge) a roghnú don fhéile idirnáisiúnta [[Rós Thrá Lí]] <ref>http://www.beo.ie/alt-ciarrai-beo-teoranta.aspx</ref>. Sa bhliain 2014, nocht an Rós [[Maria Walsh]] go raibh sí aerach, agus bhí sí ar an gcéad bhean aerach go hoscailte a bhuaigh [[Rós Thrá Lí]]<ref>https://www.rte.ie/entertainment/2014/0824/639037-rose-of-tralee-reveals-that-shes-gay/</ref>. I 2020, cuireadh an fhéile ar ceal mar gheall ar an bpaindéim Covid-19., agus seo an chéad uair ó tosaíodh an Fhéile 61 bliain ó shin gurbh éigean í a chur ar ceal <ref>https://www.rte.ie/news/nuacht/2020/0427/1135050-feile-ros-thra-li-ar-ceal/</ref>. Tugann an fhéile na milliúin isteach sa cheantar, agus deirtear gur chaill an geilleagar áitiúil os cionn '''''€ 10 milliún''''' in ioncam mar gheall ar an gcealú <ref>https://www.irishexaminer.com/news/arid-30996338.html</ref>. === Critéir Cháilitheachta === Ní mór critéir dhochta a chomhlíonadh chun iarratas a dhéanamh. I measc na critéir, caithfidh mná a bheith faoi bhun fiche a naoi bliana d'aois agus ní cheadaítear do mhná pósta páirt a ghlacadh <ref>http://blog.roseoftralee.ie/rose-of-tralee-selection-form/</ref>. Níor tugadh cead do mháithreacha neamhphósta dul isteach san fhéile den chéad uair go dtí 2008 <ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/northern_ireland/7328734.stm</ref>. == Craoladh Beo == Craoladh an seó den chéad uair i [[1967]] ag [[Telefís Éireann]], agus chuir [[Joe Lynch]] ([[Gleann Rua]]) an ócáid i láthair. Ó shin i leith, i measc na láithreoirí bhí : [[Terry Wogan]], an chraoltóra [[Gay Byrne]], [[Kathleen Watkins]] agus [[Marty Whelan]]. Is é [[Gay Byrne]] an láithreoir is faide a sheasann, ag cur na seónna beo i láthair ar feadh 17 mbliana sular chuir sé a bheannacht le [[Trá Lí]], agus a ndeir sé "tooraloo le Trá Lí" <ref>https://www.irishexaminer.com/lifestyle/arid-30945921.html</ref>. Is í [[Kathleen Watkins]], atá pósta le [[Gay Byrne]], an t-aon bhean a chuir an seó i láthair ina stair 60 bliain <ref>https://www.irishexaminer.com/lifestyle/arid-30945921.html</ref>. Ó 2010 i leith, is é [[Daithí O’Shea]] láithreoir na féile Rós Thrá Lí. Tá fás as cuimse tagtha ar an lucht féachana le blianta beaga anuas agus bíonn lucht féachana mór ag an gclár gach uile bhliain ar [[RTÉ]]. Tuairiscítear gur 553,900 duine a bhí ag féachaint ar an gclár teilifíse ar roghnaíodh [[Rós Thrá Lí]] na bliana 2019 ar [[RTÉ a haon]] <ref>https://about.rte.ie/2020/01/13/rte-shows-clinch-42-spots-in-top-50-most-watched-of-2019/</ref>. I 2016, bhí gearáin faighte ag [[Údarás Craolacháin na hÉireann]] maidir le jóc faoin [[Aifreann]] a rinne [[Daithí Ó Sé]] le linn an chraolta bheo. Rinneadh gearáin eile leis an Údarás faoi Chomórtas Rós Thrá Lí a bhain le caint Rós Sydney, Brianna Parkins, faoin [[Ochtú Leasú ar an mBunreacht]] <ref>https://tuairisc.ie/ni-raibh-masla-ag-baint-le-caint-dhaithi-ui-se-faoin-eocairist-ag-feile-ros-thra-li-cinneadh-bai/</ref>. Ach, dhiúltaigh Údarás do gach aon cheann de na cúig ghearán a rinneadh faoin jóc, agus faoin gcaint le Rós Sydney freisin <ref>https://tuairisc.ie/ni-raibh-masla-ag-baint-le-caint-dhaithi-ui-se-faoin-eocairist-ag-feile-ros-thra-li-cinneadh-bai/</ref>. == An tAmhrán == Dar leis an suíomh oifigiúil, chum ''William Mulchinock'' an t-amhrán do [[Mary O'Connor]] sa [[19ú haois]]. Bhain Mulchinock leis an uasaicme, agus bhí Mary ina cailín aimsire dó. Chón­aigh sí i Brogue Lane, lána nach ann dó níos mó, i d[[Trá Lí]] <ref>http://www.feasta.ie/bunus/cartlann.html</ref>. Thit an bheirt i ngrá, agus d'iarr Mulchinock uirthi é a phósadh. Ach dhiúltaigh Mary a grá geal, toisc go raibh a fhios aici nach raibh a tuismitheoirí i bhfách leis an gcumann mar gheall ar an difríocht in aicme shóisialta. D'fhág sé go gearr ina dhiaidh sin chun na h[[India]], tar éis dó dul i dtrioblóid leis an dlí <ref>https://web.archive.org/web/20080717083856/http://www.roseoftralee.ie/catalog/popup_story.php</ref>, ach dúirt sé le Mary go mbeadh sé abhaile go luath. Tar éis sé bliana ag feitheamh, d'fhill sé ar [[Thrá Lí]] ach nuair a tháinig sé ann fuair sé amach go bhfuair Mary bás. Bhí sé croíbhriste ag an scéala, agus chuir sé a ghrá in iúl san amhrán '''''Rós Thrá Lí''''' <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23243239/story</ref>. Ba í Mary O’Connor céad [[Rós Thrá Lí]]. Is féidir dealbh de Mary & William a fháil i b[[Páirc an Bhaile]] i d[[Trá Lí]], in aice leis an ‘'Balla Rós'', ar a bhfuil ainmneacha na Rósanna go léir ó 1959-inniu ann <ref>https://www.roseoftralee.ie/about/c/0/i/23243556/legacy</ref>. === Conspóid === Tá go leor conspóide ann faoi cé a scríobh an t-amhrán i ndáiríre. Luaigh foinsí éagsúla gur chum [[Edward Mordaunt Spencer]] an fhocail amhráin, agus an ceol le [[Charles William Glover]]. Mar sin féin, i 2019 d’fhostaigh [[''Féile Idirnáisiúnta Rós Thrá Lí'']] an [[Dr. Andrea Nini]], teangeolaí fóiréinseach, chun an fíor-údar a fháil amach <ref>https://www.roseoftralee.ie/press-releases/c/0/i/36725059/smile-mary-my-darling-rose-tralee</ref>. Dar le Dr. Nini, scríobh Mulchinock an dán "''Smile for me Mary darling''", agus thug Edward le fios gur leis féin iad na focail <ref>https://www.roseoftralee.ie/press-releases/c/0/i/36725059/smile-mary-my-darling-rose-tralee</ref>. Tugadh an chreidiúint as an tséis do Charles W. Glover. == Tagairtí == j8tyg066w9nwgfe204c1hzhu4fk4i4m 0 96775 1086083 1002450 2022-08-22T19:09:11Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Irisí agus Nuachtáin Gaeilge]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Irisí agus Nuachtáin Gaeilge]] gbsfy76pnhin7kbwaue0jcbcit9wv5x 0 96834 1086563 1029803 2022-08-23T05:32:54Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Imeacht}} Throid '''Crosáid Boisniach''' i gcoinne eiricí neamhshonraithe ó 1235 go dtí 1241. Go bunúsach, cogadh concais Ungárach a bhí ann i gcoinne Banate na [[An Bhoisnia-Heirseagaivéin|Boisnia]] a ceadaíodh mar [[Crosáidí|chrosáid]]. Faoi stiúir an phrionsa [[Ungáraigh|Ungárach]] Coloman, níor éirigh leis na crosáideoirí ach codanna imeallacha den tír a cheansú. Lean [[Doiminicigh]] iad, a thóg ardeaglais agus a chuir eiricií chun báis trí dhó. Tháinig deireadh tobann leis an gcrosáid nuair a rinne na [[Mógail]] ionradh ar an Ungáir féin le linn ionradh Mhógail ar an Eoraip. B’éigean do na crosáideoirí a n-ionróirí féin a tharraingt siar agus a fhostú, a bhformhór ag dul in olcas, Coloman ina measc. D'iarr pápaí níos déanaí níos mó crosáidí i gcoinne na Boisnia, ach níor tharla aon cheann riamh. Mar thoradh ar an gcrosbhrú a theip air bhí amhras agus fuath ar Ungáirigh i measc an daonra Bhoisnia a mhair ar feadh na gcéadta bliain. == Cúlra == Glaodh roinnt crosáidí in aghaidh na Boisnia, tír a measann an chuid eile den Eoraip Chaitliceach agus a comharsana Cheartchreidmheach an Oirthir a bheith plódaithe le eiriceacht le fada. Cuireadh an chéad chrosáid ar ceal in Aibreán 1203, nuair a gheall Boisnia faoi Ban Kulin an Chríostaíocht a chleachtadh de réir ghnás na gCaitliceach Rómhánach agus d’aithin siad ardcheannas spioradálta an phápa. D'athdhearbhaigh Kulin ardcheannas tuata ríthe na hUngáire thar an Bhoisnia freisin. I ndáiríre, áfach, lean neamhspleáchas Eaglais Bhoisnia agus Banate na Boisnia ag fás. Ag airde na [[Crosáid Ailbíseach]] i gcoinne [[Catárachas|Catáraí na]] Fraince sna 1220idí, bhris ráfla go raibh frithphápa Catarach, darb ainm Nicetas, ina chónaí sa Bhoisnia. Ní raibh sé soiléir an raibh Nicetas, ach na Ungáraigh comharsanacha ghlac leas a bhaint an rumor scaipeadh go éileamh ar ais ardfhlaithiúnas thar Bhoisnia, a bhí ag fás níos neamhspleáiche. Bhí cúisithe Boisnigh bheith báúil Bogoimíleachas, ar seict Críostaí bhaineann go dlúth le Catárachas agus mar an gcéanna déach. Sa bhliain 1221, spreag an imní sa deireadh an [[Pápa Honorius III]] chun crosáid a sheanmóireacht i gcoinne eiricigh na Boisnia. Rinne sé é seo arís i 1225, ach chuir fadhbanna inmheánacha cosc ar na hUngáraigh a ghlao a fhreagairt. Chuir comharba Honorius III, an [[Pápa Gréagóir IX|Pápa Gregory IX]], cúisí ar Easpag Caitliceach na Boisnia as foscadh a thabhairt do eiricí, chomh maith le neamhlitearthacht, éilliú , aineolas ar an bhfoirmle baiste agus gur mhainnigh sé aifreann agus [[Sacraimintí na hEaglais Chaitliceach|sacraimintí]] a cheiliúradh. Cuireadh as a phost go cuí é i 1233 agus cuireadh prelate [[Doiminicigh|Doiminiceach]] Gearmánach, Seán ó Wildeshausen, an chéad Easpag neamh-Bhoisniach sa Bhoisnia ina áit. An bhliain chéanna, thréig Ban Matthew Ninoslav eiriceacht neamhshonraithe, ach níor shásaigh sé seo Gregory. == Coimhlint == Sa bhliain 1234, d’eisigh an Pápa Gregory IX glao eile ar chrusade, agus an uair seo d’fhreagair an Ungáir go héasca. Cé gur féidir gur theip ar na Boisnia a n-eaglais a chur ar chomhréim leis an Róimh, bhí an crusade mar leithscéal foirfe do na hUngáraigh a n-údarás a leathnú. Gheall Gregory logha do crosáidí ionchasacha agus chuir sé de chúram ar Coloman, mac níos óige Andrew II agus deartháir Béla IV, an gníomh míleata a dhéanamh. Cuireadh Coloman agus a lucht leanúna faoi chosaint na [[An Suí Naofa|Feice Naofa]]. Níor ainmníodh na naimhde ná an réigiún spriocdhírithe go beacht sna litreacha a chuir an Pápa chuig Coloman agus Easpag na Boisnia. Thagair sé do "an tSlavóin", agus luaigh sé "tailte na Boisnia" sa litir chuig an Easpag amháin. Tuigtear go ginearálta gur chiallaigh "an tSlavóin" an Bhoisnia agus a timpeallacht, tailte [[Slavaigh|Slavacha]], nó fiú an tSlavóin iarbhír. Mar gheall gur cuireadh Easpag na Boisnia ar an eolas, áfach, is léir gur díríodh ar an mBoisnia féin. Is cosúil go ndearnadh an gníomh i gcoinne na Boisnia i gcoitinne mar nach luaitear ach "eiricí"; tá sé intuigthe i bhfoinse amháin gur díríodh an crosáid ar dhéagóirí. Thosaigh troid ghníomhach i 1235, ach níor shroich arm na hUngáire ach an Bhoisnia trí bliana ina dhiaidh sin. B’fhéidir gurb í an fhriotaíocht choitianta i dtuaisceart na tíre ba chúis leis an moill, eadhon Soli, áit ar chuidigh an tír-raon sléibhtiúil le “go leor eiricí” cosaint a dhéanamh i gcoinne na mbrúiríní. I mí Lúnasa 1236, d’ordaigh an Pápa Gregory do na crusaders gan Sibislav coibhneasta Matthew Ninoslav, knez Usora, nó a mháthair, an dá “Chaitlicigh mhaithe” i measc uaisle heretic, “lilí i measc dealga”. De réir cosúlachta thit Vrhbosna sa bhliain 1238, nuair a thóg Dominicans ardeaglais a lean na crusaders. Theip ar na crosáideoirí an Bhoisnia go léir a cheansú, áfach, mar lean Matthew Ninoslav ag gníomhú mar thoirmeasc ar fud na coimhlinte i gcodanna lárnacha a ríochta, áit nár leag na Doiminicigh cos riamh. Ghlac an t-ordú smacht ar an Eaglais Chaitliceach sa Bhoisnia, atá faoi stiúir easpag nua anois, Ungáiris darb ainm Ponsa . Thaifead na Doiminicigh gur dódh roinnt eiricíag an bpíosa, ach is cosúil nár aimsigh siad aon rud faoi nádúr an eiriceacht . Ansin shroich na crusaders chomh fada ó dheas le Zachlumia nó bhí sé beartaithe acu é sin a dhéanamh. [[Íomhá:MongolsInHungary1241.jpg|mion| Ungáirigh atá ag teitheadh ó ionróirí Mhongóil]] Ansin, i 1241, shábháil ionradh Mhongóil ar an Eoraip an Bhoisnia. Rinne na Mongóil faoi Batu Khan, tar éis dóibh Kievan Rus a [[Na Mongólaigh sa Rúis|cheansú agus a scriosadh]], ionradh a dhéanamh ar an Ungáir. Cuireadh iallach ar trúpaí na hUngáire tarraingt siar ón mBoisnia agus aghaidh a thabhairt ar a n-ionróirí féin. Scriosadh cuid mhaith dá n-arm i gCath Mohi; Bhí Coloman, ceannasaí na crosáideoirí, ina measc siúd a maraíodh. Chreach na Mongóil [[an Dalmáit]], an Chróit, Zeta, an tSeirbia agus an Bhulgáir . Bhí a n-ionsaí tubaisteach do na Balcáin go léir ach an Bhoisnia. Cuireadh deireadh leis na crusaders, gan filleadh riamh. Rinne an Bhoisnia na críocha faoi fhorghabháil arís agus choinnigh sí a leibhéal neamhspleáchais tar éis cogadh concais Ungárach a ceadaíodh mar chrusade. == Iarmhairt agus oidhreacht == Tháinig bagairt na géarleanúna reiligiúnaí nua chun cinn sa Bhoisnia arís laistigh de chúpla bliain ón gcogadh. Thosaigh an [[Pápa Innocentius IV|Pápa Innocent IV]] ag impí ar na hUngáraigh dul i mbun crusade eile ag deireadh 1246 agus 1247, agus bhí an chuma orthu go raibh siad toilteanach. D'áitigh Matthew Ninoslav nach raibh baint aige ach le eiricí chun an Bhoisnia a chosaint ar ionróirí na hUngáire. Dealraíonn sé gur chuir sé ina luí ar Innocent, a chuir an crosáid ar fionraí i Márta 1248. Rinne crosáid in aghaidh na Boisnia seanmóireacht arís i 1337-38 agus 1367, ag popes [[Pápa Beinidict XII|Benedict XII]] agus [[Pápa Urban V|Urban V]] faoi seach, ach in imthosca polaitiúla a bhí difriúil go mór. Rialaigh an Ungáir ríshliocht nua, na Ainsivíní, a thacaigh le rialóirí Kotromanić na Boisnia. Dhearbhaigh an Rí Charles Robert uair amháin go mbreathnófaí ar aon Ungáiris a d’ionsaigh an Bhoisnia, a rialaigh a chara Stephen II, mar fhealltóir. Ba é an t-aon tionchar suntasach a bhí ag Crusade na Boisnia ná cur leis an meon frith-Ungárach i measc na Boisnia, príomhfhachtóir i bpolaitíocht na Boisnia a chuir le concas Ottoman na Boisnia i 1463 agus a mhair níos faide anonn. == Tagairtí == {{Reflist|26em}} [[Catagóir:13ú haois]] [[Catagóir:An Bhoisnia-Heirseagaivéin]] [[Catagóir:Crosáidí]] c1rleldsgtv61vn4c4itl5yqkuh61bh 0 97005 1086506 1063221 2022-08-23T03:01:58Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{glanadh}} {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is [[comhlacht]] éadach é '''Under Armour''' a bhunaigh Kevin Plank sa bhliain 1996.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.foxbusiness.com/retail/how-under-armour-was-founded|teideal=How Under Armour was founded|údar=Thomas Barrabi|dáta=2020-06-22|language=en-US|work=FOXBusiness|dátarochtana=2021-03-02}}</ref> Is as [[Maryland]] sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]] é Kevin Plank<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.businessoffashion.com/community/people/kevin-plank|teideal=Kevin Plank is part of the BoF 500|language=en-GB|work=The Business of Fashion|dátarochtana=2021-03-02}}</ref>. Bhunaigh sé an ghnó in [[íoslach]] a sheanmháthair.<ref name=":0" /> == Stair an Chomhlachta == [[Íomhá:Kevin Plank - UA photo.JPG|clé|mion|Kevin Plank ag seasamh le lógo Under Armour]] Ba imreoir [[Peil Mheiriceánach|peile Mhéiriceanach]] é Plank, agus tháinig sé aníos leis an smaoineamh le haghaidh Under Armour toisc go raibh sé braon de T-léinte cadás a bheith greamaithe leis agus é ag cur allais ag traenáil.<ref name=":0" /> Thosaigh sé ag cruthú T-léinte gur chabhraigh leis an fhadhb seo, agus nuair a thosaigh a chairde ag imirt peile go proifisiúnta, sheol sé na t-léinnte seo chucu chun a thabhairt amach sna seomraí feistis.<ref name=":0" /> 'The Shorty' an t-ainm a bhí ar an chéad fréamhsamhail de T-léinte a dhear Plank.<ref name=":1">{{Lua idirlín|url=https://about.underarmour.com/brand/our-story|teideal=Our Story|language=en|work=UA Newsroom|dátarochtana=2021-03-02}}</ref> Bhí sé éadrom agus bhí sé in ann allais a bhaint ó chorp an lúthchleasaí. Sa bhliain 1997, thóg Under Armour na hainmeacha HeatGear agus ColdGear isteach ar an raon de táirgí a bhí acu.<ref name=":1" /> Tá HeatGear in ann an allais a bhaint ó corp an lúthchleasaí agus tá ColdGear in ann an teas a choimeád isteach, le haghaidh na laethannta fuara. faoin am seo, bhí 12 foireann ollscoile ag baint úsáid as táirgí Under Armour agus iad ag traenáil.<ref name=":3">{{Lua idirlín|url=http://www.fundinguniverse.com/company-histories/under-armour-performance-apparel-history/|teideal=History of Under Armour Performance Apparel – FundingUniverse|work=www.fundinguniverse.com|dátarochtana=2021-03-03}}</ref> Sa bhliain 1998, fuair Under Armour conradh leis an scannán '[[Any Given Sunday]]'<ref name=":2">{{Lua idirlín|url=https://businessofsport.net/2017/04/11/how-under-armour-used-any-given-sunday-to-take-on-nike-adidas/|teideal=How Under Armour Used "Any Given Sunday" To Take On Nike & Adidas|údar=Dave Claxton|dáta=2017-04-11|language=en-US|work=Business Of Sport|dátarochtana=2021-03-03}}</ref>. Ba chonradh ollmhór a bhain siad amach, a chosain $44,000 ar foireann an scannáin agus d'úsáid Under Armour an scannán sin chun scéim fógraíochta a sheoladh. D'íoc siad $25,000 as fógra leath leathanach san iris [[ESPN]], agus d'éirigh leo $800,000 a thulleadh laistigh de coicís i ndíolacháin.<ref name=":2" /> Sa bhliain 1999, Bhog Under Armour ón íoslach a bhí ag seanmháthair Plank, go monarchan i Dún na Séad i Maryland, sna [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]]<ref name=":1" />. Tá Under Armour lonnaithe ansin ó shin. Sa bhliain 2001, thosaigh Under Armour conradh urraíochta leis an [[Sraith Náisiúnta Haca]] i Meiriceá,<ref name=":1" /> agus cúpla léig daorchluiche i Meiriceá chomh maith<ref name=":1" />. Faoin am seo bhí díolacháin de táirgí Under Armour ag méadú ar ráta den scoth<ref name=":3" /> Chríochnaigh siad 2001 le níos mó ná $25 milliún i ndíolacháin le ach 59 fostaí.<ref name=":3" /> Sheol Under Armour líne éadach do mná sa bhliain 2002.<ref name=":3" /> Chomh maith leis sin, sheol siad líne fo-bhristí, a gheall do lúthcleasaithe nach gcathfadh siad gnáth fo-bhristí riamh arís.<ref name=":1" /> == Táirgí == === Táirgí feicthe === [[Íomhá:ColdGear.jpg|mion|ColdGear a chur Under Armour amach le Disney]] Tá go leor táirgí ar an margadh ag Under Armour anois. Tá raon den scoth acu chomh maith, idir éadaí [[Reathaíocht|reatha]], cótaí agus bróga [[Cispheil|cispheile]], tá trealamh acu le haghaidh beag nó mór gach spórt cáiliúil ar domhain. Rud eile cáiliúil go ndéanann Under Armour ná an dearadh de geansaithe agus bríste foirne. Tá foirne cáiliúil sínithe acu ar nós [[Southampton FC]] .<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.radiotimes.com/tv/sport/football/premier-league-kits-2020-2021-rumours-confirmed/|teideal=Premier League kits 2020/21 – confirmed home, away and third kits|language=en|work=Radio Times|dátarochtana=2021-03-27}}</ref> Le déanaí tá siad ag dearadh aghaidhmhaisc leis an brandáil Under Armour orthu, agus tá sé mar ceann de na maisc is fearr gur féidir a fháil<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.nbcnews.com/shopping/wellness/best-exercise-face-masks-doctors-trainers-n1261918|teideal=What face masks do trainers and doctors wear while working out?|language=en|work=NBC News|dátarochtana=2021-03-27}}</ref>. Tá HeatGear in ann allais a bhaint ón chorp, agus ba ceann de na fréamhshamhail is luaithe a bhí ag Plank agus an gnó ag tosú amach. Tá Coldgear in ann teas a sheoladh timpeall an choirp. Tá sé cruthaithe le púdair cliste ina mbogann laistigh den táirge. Ní féidir teas choirpe an duine a phiocadh suas in aon chor.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.forbes.com/sites/monteburke/2013/02/12/under-armour-unveils-its-new-products-for-2013-with-a-little-help-from-arian-foster-and-gina-carano/|teideal=Under Armour Unveils Its New Products For 2013, With A Little Help From Arian Foster And Gina Carano|údar=Monte Burke|language=en|work=Forbes|dátarochtana=2021-03-27}}</ref> [[Íomhá:Under Armour Opening (27354592214).jpg|mion|Foirgneamh Under Armour]]Tá gné nua ag baint lena bróga nua go léir atá á sheoladh ag Under Armour le déánaí. Is é sin an taifead den aclaíocht.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.pymnts.com/mobile-applications/2021/fitness-apps-sweating-changes-in-latest-provider-ranking/|teideal=Fitness Apps Sweating Changes In Latest Ranking|údar=PYMNTS|dáta=2021-03-25|language=en-US|work=www.pymnts.com|dátarochtana=2021-03-27}}</ref> Is féidir leis na bróga nua seo go léir nascadh leis an aip atá ag Under Armour chun taifead a choimeád ar an aclaíocht go ndéanann tú. Is féidir an sampla is déanaí a fheiceáil [https://www.underarmour.ie/en-ie/mens-ua-flow-velociti-wind-running-shoes/3023545.html?dwvar_3023545_color=102 anseo] leis an Flow Velociti Wind. === Páirteach sa Phobail === Tá Under Armour i gcónaí ag iarraidh go mbeidh siad ag déanamh rudaí tábhachtacha i leith an phobail agus an domhain uilig.<ref>{{Lua idirlín|url=https://about.underarmour.com/community|teideal=Community|language=en|work=UA Newsroom|dátarochtana=2021-03-28}}</ref> An slógan atá in úsáid don roinn seo den gnó ná go mbuann gach duine nuair atá siad aontaithe. Tá go leor feachtas ag Under Armour a dhíríonn ar cúpla gné difrúil den phobail. Tá Under Armour dírithe ar an inbhuanaitheacht, agus déanann siad seo tríd comhábhair atá níos fearr don timpeallacht a úsáid agus a chur chun cin sa phobal.<ref>{{Lua idirlín|url=https://about.underarmour.com/community/sustainability|teideal=Sustainability|language=en|work=UA Newsroom|dátarochtana=2021-03-28}}</ref> Tá fócas curtha ar an ilíocht agus an cuimsiúchán chomh maith ag an gcomhlacht. Creideann Under Armour i domhain cothrom agus tá siad ag iarraidh sin a chur chun cinn sna creidiúnt agus na tuairimí a léiríonn siad mar ghnó.<ref>{{Lua idirlín|url=https://about.underarmour.com/community/diversity-equity-inclusion|teideal=Diversity, Equity & Inclusion|language=en|work=UA Newsroom|dátarochtana=2021-03-28}}</ref> == Margaíocht == Tá go leor bealaí go ndéanann Under Armour a chuid margaíochta. Is é ceann de na bealaí is mó agus is tábhachtaí ná an suíomh táirgí. Is é sin nuair a chuirtear táirgí Under Armour ar seó i scánnan nó clár teilifíse éigin. Is féidir roinnt samplaí de scannán ina ndéanann Under Armour seo sa liosta thíos: === Suíomh táirgí Under Armour i Scannáin === {| class="wikitable" !Ainm Scánnan !Bliain |- |Any Given Sunday<ref>{{Cite news|url=https://www.thingsmenbuy.com/the-history-of-under-armour/|teideal=The History of Under Armour - ThingsMenBuy.com|dáta=2017-12-17|language=en-US|work=ThingsMenBuy.com|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> |1999 |- |Bad News Bears |2005 |- |Gridiron Gang<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.worthpoint.com/worthopedia/gridiron-gang-mustangs-staff-under-armour-polo|teideal=Gridiron Gang Mustangs Staff Under Armour Polo Shirt {{!}} #46604318|language=en|work=Worthpoint|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> |2006 |- |The Blind Side<ref>{{Lua idirlín|url=https://productplacementblog.com/movies/under-armour-volleyball-jersey-worn-by-lily-collins-in-the-blind-side-2009/|teideal=Under Armour Volleyball Jersey Worn By Lily Collins In THE BLIND SIDE (2009)|údar=John|language=en-US|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> |2009 |- |Dark Knight Rises<ref>{{Lua idirlín|url=https://productplacementblog.com/movies/under-armour-the-dark-knight-rises-2012/|teideal=Under Armour - The Dark Knight Rises (2012)|language=en-US|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> |2012 |- |22 Jump Street<ref>{{Lua idirlín|url=https://concavebt.com/22-jump-street-trailers-actioncollege-brands-galore/|teideal=22 JUMP STREET: Action + College = Brands|dáta=2014-02-20|language=en-GB|work=Concave|dátarochtana=2021-03-27}}</ref> |2014 |} === Daoine Cáiliúla === Is bealach eile é seo go ndéanann Under Armour a chuid margaíochta. Tá raon ollmhór de aisteoirí agus réalt spóirt i measc na daoine atá urraithe ag Under Armour. Is samplaí iad na daoine seo a leanas:[[Íomhá:Stephen Curry 2016 (cropped).jpg|clé|mion|Stephen Curry ]] ==== [[Stephen Curry]] ==== Is imreoir cispheile san [[NBA]] é Stephen Curry. Bhain sé urraíocht amach le Under Armour sa bhliain 2012, nuair a theip ar [[Nike]] socrú a dhéanamh leis ar airgead.<ref name=":02">{{Lua idirlín|url=https://www.espn.com/nba/story/_/id/13672569/stephen-curry-extends-sponsorship-deal-armour-2024|teideal=Curry signs new Under Armour endorsement deal|dáta=2015-09-16|language=en|work=ESPN.com|dátarochtana=2021-03-03}}</ref> Tá sé ráite gur bhain Nike úsáid as an cur i láthair céanna a d'úsáid siad chun [[Kevin Durant]] a shíniú.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.essentiallysports.com/nba-basketball-news-steph-curry-under-armour-deal-how-much-does-the-golden-state-warriors-star-earn-from-it/|teideal=Steph Curry's Under Armour Deal: How Much Does the Golden State Warriors' Star Earn from it?|dáta=2021-03-02|language=en-US|work=EssentiallySports|dátarochtana=2021-03-03}}</ref> Shínigh Curry le beartas de thart ar $4 milliún. De réir [[Forbes]] 'Richest shoe' tá Curry sa ceathrú háit ar an liosta bróg is saibhre, le conradh de luach $20 milliún air faoi láthair.<ref>{{Lua idirlín|url=https://warriorswire.usatoday.com/2019/08/29/forbes-richest-nba-shoe-deals-stephen-curry/|teideal=Forbes: Warriors star Steph Curry has 4th richest shoe deal in the NBA|dáta=2019-08-29|language=en-US|work=Warriors Wire|dátarochtana=2021-03-03}}</ref> Tá Curry lán sásta a bheith sínithe le Under Armour, agus deir sé gur mhothaigh an comhlacht cosúil le clann leis ón gcéad lá.<ref name=":02" /> Deir Stephen é féin go bhfuil sé ag iarraidh an cluiche a athrú i mbealach dearfach agus fiúntach.<ref name=":9">{{Lua idirlín|url=https://www.essentiallysports.com/nba-basketball-news-warriors-steph-curry-opens-up-about-how-he-is-trying-to-build-the-curry-brand/|teideal=Warriors' Steph Curry Opens Up About How He Is Trying To Build The Curry Brand|dáta=2021-03-26|language=en-US|work=EssentiallySports|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Tuilleann an Branda Curry $3.5 billiún in aghaidh na bliana. Is figúir thar a bheith ard nuair a chuirtear i gcomparáid leis an figúir iomlán a thuilleann Under Armour is é sin $5.5 billiún. Tá Curry mar an duine is luachmhara don chomhlacht faoi láthair.<ref name=":9" /> ==== [[Dwayne 'The Rock' Johnson]] ==== [[Íomhá:Dwayne Johnson 2014.jpg|mion|Dwayne 'The Rock' Johnson]] Tá Dwayne 'The Rock' Johnson urraithe ag Under Armour chomh maith. Tá conradh fadtéarmach ag 'The Rock' ina bhfuil brandaí bróga, éadaí agus oiriúntí aige <ref>{{Lua idirlín|url=https://www.complex.com/sneakers/2016/01/under-armour-dwayne-the-rock-johnson|teideal=Here Are All the Details on The Rock’s Endorsement Deal with Under Armour|language=en|work=Complex|dátarochtana=2021-03-24}}</ref>. De réir é féin, tá an líne éadach ar fad dírithe ar 'an oibrí is fearr sa seomra'.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.forbes.com/sites/kristidosh/2020/02/20/dwayne-the-rock-johnson-launches-first-project-rock-collection-of-2020-with-under-armour/|teideal=Dwayne ‘The Rock’ Johnson Launches First Project Rock Collection Of 2020 With Under Armour|údar=Kristi Dosh|language=en|work=Forbes|dátarochtana=2021-03-24}}</ref> Bhí buairt timpeall an conradh seo i dtús báire toisc nach fear spóirt a thuilleadh é 'The Rock. Ba coraí an cáiliúil é blianta ó shin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.wwe.com/superstars/the-rock|teideal=Dwayne "The Rock" Johnson|language=en|work=WWE|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Is ceann de na haisteoirí is mó ar domhain é, agus tá sé i nidiadh a bheith mar réalt in os cionn 40 scánnan.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.buzzfeed.com/morgansloss1/how-many-dwayne-johnson-movies-have-you-seen|teideal=Dwayne Johnson Has Been In 40 Movies – How Many Have You Seen?|údar=Morgan Sloss|language=en|work=BuzzFeed|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> An buairt a bhí ag Under Armour ná nach fear spóirt é. Ach bhí siad sásta an riosca a thógáil, toisc go mbeadh siad in ann lucht leanúna 'The Rock' mar aisteoir agus 'The Rock' mar coraí a chlúdú leis an margaíocht.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.sportingnews.com/us/other-sports/news/dwayne-the-rock-johnson-wrestling-endorsement-under-armour/1wuijoj136gej1e7uifhp1thz2|teideal=Dwayne|language=en|work=www.sportingnews.com|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Chomh maith leis sin, tá ceann de na cuntaisí is mó ar domhain ar Instagram ag Dwayne, rud atá iontach le haghaidh an conradh atá aige le Under Armour. Is féidir cuntas Instagram 'The Rock' a fheiceáil [https://www.instagram.com/therock/ anseo.] [[Íomhá:Anthony Joshua 2017.png|clé|mion|Anthony Joshua ag caitheamh T-léine Under Armour]] ==== [[Anthony Joshua]] ==== Is dornalaí [[Sasana|Sasanach]] é Anthony Joshua atá urraithe ag Under Armour ón mbliain 2016.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.thedrum.com/news/2017/02/07/under-armour-extends-relationship-with-boxing-superstar-anthony-joshua|teideal=Under Armour extends relationship with boxing superstar Anthony Joshua|language=en|work=The Drum|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Is dornálaí bonn óir é Joshua le haghaidh [[Sasana]] agus tá ceithre as cúig crios aige sa spóirt (IBF, IBO, WBA agus WBO)<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.express.co.uk/sport/boxing/1246139/Anthony-Joshua-belts-what-belts-does-Anthony-Joshua-have-Tyson-Fury-Wilder|teideal=Anthony Joshua belts: What belts does Joshua have as Tyson Fury claims WBC title?|údar=Andy Wilson|dáta=2020-02-23|language=en|work=Express.co.uk|dátarochtana=2021-03-26}}</ref>. Tá an crios déireanach ina sheilbh ag [[Tyson Fury]] ag am na scíobhnóireachta, agus tá an beirt ag socrú téarmaí chun troid a bheith acu i mbliana (2021)<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.skysports.com/boxing/news/12183/12246953/anthony-joshua-and-tyson-fury-sign-two-fight-deal-ahead-of-undisputed-world-heavyweight-title-fight|teideal=Anthony Joshua and Tyson Fury sign deal ahead of undisputed world heavyweight title fight|language=en|work=Sky Sports|dátarochtana=2021-03-26}}</ref>. Tá mana Joshua in éineacht le Under Armour ná chun traenáil a dhéanamh ar cad atá faoin armúr.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.bing.com/videos/search?q=under+armour+joshua+ad&&view=detail&mid=EB2FBB8104B5B3616982EB2FBB8104B5B3616982&&FORM=VRDGAR&ru=/videos/search?q=under+armour+joshua+ad&FORM=HDRSC4|teideal=under armour joshua ad - Bing video|work=www.bing.com|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Níl luach conradh Under Armour ar fáil go poiblí, ach is féidir a cheapadh go bhfuil suim ard go leor ag baint leis an gconradh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.verdict.co.uk/anthony-joshua-net-worth-sponsorships/|teideal=Anthony Joshua net worth: How sponsorship deals have boosted AJ's bank balance|dáta=2018-03-30|language=en-US|work=Verdict|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> ==== Bella Alarie ==== Is Imreoir cispheile sa [[WNBA]] í Bella Alarie a shínigh le Under Armour sa bhliain 2020.<ref name=":4">{{Lua idirlín|url=https://www.dailyprincetonian.com/article/2020/07/bella-alarie-20-signs-with-under-armour|teideal=Bella Alarie ’20 signs with Under Armour|work=The Princetonian|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Bhí sí mar bhall de ghrúpa triúir a fuair conradh le Under Armour. Bhí Alarie mar a cúigiú rogha san roghnúcháin WNBA. [[Íomhá:From the ballet Coppelia cropped.jpg|clé|mion|Misty Copeland ag damhsa ]]D'fhás Alarie aníos sa stáit céanna le Under Armour agus tá sí thar a bheith bródúil a bheith ag obair leo anois.<ref name=":4" /> Tá sí faoi láthair sínithe ag [[Dallas Wings]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://about.underarmour.com/news/2020/07/under-armour-welcomes-wnba-players-its-athlete-roster|teideal=Under Armour Welcomes WNBA Players to its Athlete Roster|language=en|work=UA Newsroom|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Mothaíonn Under Armour go láidir faoi cuimsiú mná i spóirt agus sa ghnó, agus deir siad go bhfuil meascán 50/50 idir fir agus mná ag obair sa chomhlacht ar fad.<ref>{{Lua idirlín|url=https://about.underarmour.com/community/diversity-equity-inclusion|teideal=Diversity, Equity & Inclusion|language=en|work=UA Newsroom|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> == Coinspóid agus Deireadh Conarthaí == === [[Misty Copeland]] === I mí Márta 2021, tháinig sé amach sa nuacht gur cuireadh deireadh le conradh Misty Copeland le Under Armour. Is Banrinceoir í Misty agus thosaigh sí conradh le Under Armour sa bhliain 2014.<ref name=":7">{{Lua idirlín|url=https://www.bizjournals.com/bizwomen/news/latest-news/2021/03/under-armour-and-misty-copeland-end-partnership.html|work=www.bizjournals.com|dátarochtana=2021-03-27}}</ref> Tá sí cáiliúil as a bheith mar an chéad bean ghorm chun a bheith mar an príomh rinceoir don Amharclann Damhsa Meiriceánach.<ref name=":8">{{Lua idirlín|url=https://www.mic.com/articles/121588/how-misty-copeland-became-famous|teideal=The Story of How Misty Copeland Became Famous Will Make You Love Her Even More|údar=Julie Zeilinger|language=en|work=Mic|dátarochtana=2021-03-28}}</ref> Thosaigh sí ag rince ag aois déanach de 13.<ref name=":8" /> Chabhraigh Copeland le Under Armour margadh ollmhór de mná a shroichint agus de réir ráiteas ón gcomhlacht, tá siad an bhuíoch as an méid a rinne siad le Misty go dtí seo.<ref name=":7" /> Níor thug Under Armour ná Misty í féin fáth ar leith don briseadh suas, agus is léir gur tharla sé os cionn bliain ó shin. Bhí Misty taobh thiar den feachtas 'I Will What I Want' le Under Armour.<ref name=":7" /> Is féidir é a fheiceáil [https://www.youtube.com/watch?v=zWJ5_HiKhNg anseo.] === Caidreamh Plank le [[Donald Trump|Trump]] === [[Íomhá:Donald Trump official portrait (cropped 2).jpg|mion|Thug Kevin Plank tacaíocht do Donald Trump i 2017]] Sa bhliain 2017, Tháinig Bainisteoir Feidhmeach Under Armour, Kevin Plank, amach le ráiteas ag tacú leis an uachtarán ag an am [[Donald Trump]].<ref name=":5">{{Lua idirlín|url=https://fortune.com/2017/08/15/kevin-plank-donald-trump-controversy/|teideal=Under Armour CEO Kevin Plank Can’t Escape His Donald Trump Problem|language=en|work=Fortune|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Sa ráiteas, dúirt sé gur cheap sé go raibh Trump mar sócmhainn do na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]] agus go raibh sé ar son an ghnó.<ref name=":6">{{Lua idirlín|url=https://www.businessinsider.com/under-armour-ceo-praises-trump-2017-2|teideal=UNDER ARMOUR CEO: Trump is 'a real asset for the country'|údar=Dennis Green|work=Business Insider|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Bhí Plank go hiomlán ag moladh an uachtarán agus tháinig trioblóid ollmhór ar an gcomhlacht dá bharr<ref name=":6" />. Fuair Plank cuireadh uaidh Trump a bheith ar bord déantúsaíochta ina raibh go leor príomhfheidhmeanaigh eile ar. Ní amháin nach raibh custaiméirí an chomhlachta sásta, ach tháinig gearráin uaidh cúpla de na réalt is mó atá ag Under Armour. Bhí [[Stephen Curry]], an sócmhainn is luachmhara don chomhlacht, ag bagairt chun an chomhlacht a fhágáil ag pointe amháin, ag rá nach raibh sé ag iarraidh a bheith mar bhall de chomhlacht nach raibh in oiriúnt lena tuairimí féin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.mercurynews.com/2017/02/08/stephen-curry-respond-to-trump-love-from-under-amours-ceo/|teideal=Exclusive: Stephen Curry responds to Trump-praising Under Armour boss|dáta=2017-02-08|language=en-US|work=The Mercury News|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Bhí beag nó mór an rud céanna le rá ag 'The Rock.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.vanityfair.com/style/2017/02/dwayne-johnson-kevin-plank-trump-under-armour|teideal=The Rock Doesn’t Stand for Under Armour C.E.O. Kevin Plank’s Pro-Trump Remarks|údar=Hilary Weaver|language=en-us|work=Vanity Fair|dátarochtana=2021-03-26}}</ref> Ocht lá i ndiaidh an gearrán ar fad i gcoinne Plank, Chuir Plank ráiteas amach ag léiriú an seastas atá aige i leith polasaithe eile Trump agus go bhfuil an meon a léirigh sé san agallamh go hiomlán bunaithe ar pheirspictíocht gnó.<ref name=":5" /> Cheannaigh sé leathanach iomlán sa [[Baltimore Sun]] ag léiriú an seastas cothrom atá ag a gnó, ach bhí sé go fóill ar bord déantúsaíochta Trump.<ref name=":5" /> I mí Lúnasa 2017, rinne Plank an cinneadh chun céim siar a thógáil ón mbord, tar éis ionsaí foiréigeanach i [[Virginia]]. Chuir sé ráiteas amach ag rá go raibh Under Armour go fóill dírithe ar éagsúlacht, aontacht agus cuimsiú trí cumhacht an spóirt.<ref name=":5" /> == Tagairtí == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Under Armour}} [[Catagóir:Comhlachtaí Meiriceánacha]] [[Catagóir:Maryland]] [[Catagóir:Éadaí spóirt]] [[Catagóir:Lúthchleasaíocht]] 58ub3imgwhh68jhri8u9tz5b2z18pbo 0 97126 1086082 996615 2022-08-22T19:09:01Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Irisí agus Nuachtáin Gaeilge]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Irisí agus Nuachtáin Gaeilge]] gbsfy76pnhin7kbwaue0jcbcit9wv5x 0 97379 1086568 1000573 2022-08-23T05:37:11Z Alison 570 +WD / + Refs wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Carachtar‎}} I [[Miotaseolaíocht na Róimhe|miotaseolaíocht]] agus i g[[Creideamh na Shean-Róimhe|creideamh na Róimhe]], is dia na spéire agus toirní agus rí na ndéithe é '''Iúpatar''' (as [[An Laidin|Laidin]]: ''Iūpiter'' nó ''Iuppiter'',<ref> ''Iūpiter is thought to be the historically older form and ''Iuppiter'' to have arosen through the so-called ''littera''-rule. Compare [http://conf.ling.cornell.edu/weiss/Observations_on_the_littera_rule.pdf Weiss (2010)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161017221518/http://conf.ling.cornell.edu/weiss/Observations_on_the_littera_rule.pdf |date=2016-10-17 }}. </ref> ón [[Próit-Iodáilis|Luath-Iodáilis]] *''djous'' 'lá, spéir' + *''patēr'' 'athair', mar sin 'athair na spéire'<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ecZ1DwAAQBAJ|title=Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages|last=Vaan|first=Michiel de|date=2018-10-31|publisher=Leiden · Boston, 2008|isbn=9789004167971|pages=315|language=en}}</ref>), ar a dtugtar '''Ióiv''' (as Laidin: ''Iovis'') freisin. ==Tagairtí== {{Reflist}} [[Catagóir: Déithe Ióbhacha]] [[Catagóir: Déithe na spéire agus na haimsire]] [[Catagóir: Déithena na toirní]] [[Catagóir: Déithe an cheartais]] [[Catagóir: Déithe Rómhánacha]] [[Catagóir: Ríthe na miotaseolaíochta]] [[Catagóir: Eigneoirí miotaseolaíochta]] [[Catagóir: Déithe san Aeinéid]] [[Catagóir: Iúpatar (miotaseolaíocht) | ]] [[Catagóir: Baal]] [[Catagóir: Carachtair ón Mhiotaseolaíocht Ghréagach (Metamorphoses)]] ioqbcv8ofvq74yq2r50c967z0ctxs9m 0 97428 1086254 1004289 2022-08-23T01:40:56Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki <!--{{Infobox country |year_start = 4th century |year_end = 1611 [[Feardorcha Ó Cellaigh]] |year_leader2 = 1593–1611 }}--> Rocht mhór ársa i gcúige [[Connachta|Chonnacht]] ba ea '''Uí Mháine'''. Chuimsíodh an ríocht timpeall 1000 mi2, suite in oirthear [[Contae na Gaillimhe|Chontae na Gaillimhe]], deisceart [[Contae Ros Comáin|Chontae Ros Comáin]] agus ''at one stage had apparently subjugated land on the east bank of the Shannon'', [[Lusmhaigh]] i g[[Contae Uíbh Fhailí]] san áireamh. {| cellpadding="2" |- valign=top | align=center | [[Íomhá:O'Kelly.png|mion|60px]] | | [[Íomhá:O'Conor.png|mion|60px]] |- valign=top | align=center | Uí&nbsp;Cheallaigh | align=center | Uí&nbsp;Chonchúir |} [[Íomhá:Ireland early peoples and politics.gif|mion|Léarscáil Éireann c. 800]] Deirtear gur bhunaigh [[Máine Mór]] an ríocht timpeall na bliana ba AD 357. Bhí sé i réim le caoga bliain. Roimh a theachtsa, bhí na [[Fir Bholg]] lonnaithe sa cheantar, faoi cheannas [[Cian d'Fhearaibh Bolg]]. Bhí dhá mhórghéag Uí Mhaine ann, mar a bhí, Uí Mhaine [[Tethbae]] soir agus Uí Mháine Chonnacht siar, agus [[Sionainn|an tSionainn]] eatarthu. <!--Cath???-->I measc na dtuath dá gcuid, bhí a leanas: [[Soghain]], [[Corca Mhogha]], [[Delbna Nuadat|Dealbhna Nuad]], [[Síol Anmchadha]] agus ''[[Máenmaige]]''. Idir sliocht Uí Mhaine agus [[aitheachthuath]]a a bhí ann. Tá muintir Uí Mháine aitheanta fosta i measc [[Cinn na Fine]], ag Ó Ceallaigh de Ghallach agus ''Tycooly'' (Tír Chúil Aodha?), tiarna Uí Mháine agus Cunta [[Impireacht Naofa Rómhánach]]. Is dócha go bhfuil An Sionnach (Ó Cearnaigh) ina ionadaí Uí Mháine as ''[[Tethbae]]''. Chreidtí de shean-nós gur de shliocht Cholla dá Chrioch, duine desna [[Colla Uais|Trí Colla]], ba ea muintir Uí Mhaine. Bhí tuath dúchais na dTrí Colla suite i n[[Oirialla]]. Molann tástáil ADN ar sliochtaigh ''[[Uilliam Buidhe Ó Cellaigh]]'', ámh, nach bhfuil muintir Uí Mhaine le fírinne síolraithe óna Trí Colla.<ref>''[http://www.peterspioneers.com/colla.htm DNA of the Three Collas]''</ref> == Luathcheannairí == {| class="wikitable" |- ! '''Ainm''' ! '''Blianta<br>i réim''' ! '''Bás''' |- | [[Máine Mór]] | 50 | le hadhairt |- | [[Breasal mac Maine Mór]] | 30 | le hadhairt |- | [[Fiachra Finn]] mac Breasail | 17 | maraithe ag deartháir |- | [[Connall Cas Ciabhach]] mac Breasail | 22 | maraithe |- | [[Dallán mac Breasal]] | 11 | gointa agus báite |- | [[Duach mac Dalláin]] | 16 | maraithe ag by Maine Macamh |- | [[Lughaidh mac Dalláin]] | 14 | le hadhairt |- | [[Feradach mac Lughach]] | 24 | maraithe ag comharba |- | [[Marcán]] | 15 | maraithe le claíomh <!-- arís?|- | [[Feradhach mac Lughach]] <small>son of Feradhach</small> |9 years |slain by successor--> |} == Nósanna == Dar le téacs de cuid na luath-15ú haoise, ''Nósanna Uí Mhaine'',<ref>''[https://celt.ucc.ie/published/G105007/ The Tribes and Customs of Hy-Many, commonly called O'Kelly's Country]'', ''Nósa Ua Maine'', cuid 1, [[Corpus of Electronic Texts|CELT]]</ref> tugadh duaiseanna agus taiscí do mhuintir Uí Mhaine amhail is: * chuid de gach dún agus calafort sa chúige * cuid de gach raic na mara, san áireamh: ** fíon nó earraí a tháinig i dtír ó longa briste, ** míolta móra agus éisc, ar a glaodh "éisc ríoga" a tugadh ach do ríthe agus banríonacha * taisce fo-thalamh, mianaigh airgid, óir agus miotal eile * trian gach cáin de rí na gConnacht nó aon chúige eile ina raibh éagóir déanta ** bhíodh [[éraic|éiric]] ollmhór ann, mar a bhí "168 bó" Bhíodh cearta fosta ag clanna a throideadh r son Uí Maine: * an rogha dul i mbun troda san Earrach nó san Fhómhar. * cead filleadh abhaile tar éis 6 sheachtain troda san [[Ulaid]] nó sa [[Laigin]].<!-- * was required that "no man of the province is to be taken as witness against these tribes, but another Uí Mhaine is to bear witness". * ''"However great may be the accusation brought against them by dishonest people, only one man or one witness is required to dent it or prove it against the other party."--> Nósanna breithe agus báis: * Bhíodh Uí Mhaine le baisteadh ag Comharbaí Naomh Bhríd. Dá mbeadh cónaí ar an teaghlach ró-fhad i gcéin b'éigean dóibh pingin a íoc * Bhíodh ''sgreaball ongtha''<ref>[http://dil.ie/36628 screpul(l), scripul(l)], scrupall, 3 phingin; ungadh; ar eDIL</ref> le híoc dosna Comharba == Príomhchlanna == Seo a leanas na príomhchlanna atá dírithe ó mhuintir Uí Mhaine:<ref name="Hy Many">{{ cite book | last = O'Donovan | first = John | title = The Hy Many | pages = 143–144 }}</ref> * [[Uí Cheallaigh]] * [[Uí Chionnaith]] * [[Uí Chnaimhín]], * [[Uí Dhomhnalláin]], * [[Uí Fhallamháin]] * [[Uí Ghéibheannaigh]] * [[Uí Madadháin]] * [[Uí Mhaolalaidh]] * [[Uí Neachtain]] == Pearsana Uí Mhaine == * [[Thomas MacNevin]] * [[Albéric O'Kelly de Galway]] * William O'Kelly Nevin, poblachtach agus lia pearsanta le banimpire Maria Theresa na [[Impireacht Naofa Rómhánach|Impireachta Naofa Rómhánaí]] * [[Edward Kelley]], aitheanta furasta mar Edward Talbot (11 Lúnasa 1555 – 1 Samhain 1597), asarlaí Túdarach agus spioradálaí féin-dearbhaithe in éineacht le John Dee. * Gerald Lally-Tollendahl, Marquis de Lally-Tollendal, príomh-aire na hAlban faoin rí [[Séamas I]] == Féach freisin == * [[Ríthe Uí Mhaine]] * [[Leabhar Uí Mhaine]] == Foinsí == * [[Corpus of Electronic Texts]] ** [[Annála Uladh]] ** [[Annála Tiarnaigh]] ** ''[http://www.ucc.ie/celt/published/G105007/ The Tribes and Customs of Hy-Many, commonly called O'Kelly's Country]'' * Dan.McCarthy, [http://www.cs.tcd.ie/Dan.McCarthy/chronology/synchronisms/annals-chron.htm Synchronisms], [[Coláiste na Tríonóide]]. * [[Francis John Byrne]], ''Irish Kings and High-Kings'', Baile Átha Cliath, (1971;2003) Four Courts Press, {{ISBN|978-1-85182-196-9}} * [[Gerard Madden]], ''History of the O'Maddens of Hy-Many'', 2004. {{ISBN|0-9529511-7-7}}. * Joseph Mannion, ''The Life, Legends and Legacy of Saint Kerrill: A Fifth-Century East Galway Evangelist'', 2004. {{ISBN|0-9547698-1-3}} * Denis Walsh, [http://www.rootsweb.ancestry.com/~irlkik/ihm/uimaine.htm Ui Maine] == Tagairtí == {{reflist}} {{Connachta}} {{DEFAULTSORT:Ui Maine}} [[Catagóir:Connachta]] [[Catagóir:Gaeil]] ij639ioh30cp6gv0s4llmdcnodpbew6 0 97541 1086390 1081497 2022-08-23T02:26:44Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Ríthe na gConnacht|Rí na gConnacht]] de chlann [[Uí Briúin|Uí Bhriúin]] ba ea '''Muiris mac Tomaltaigh''' ([[Sean-Ghaeilge]] '''Muirgius mac Tommaltaig''') (bás 815)<ref>Daniel P. McCarthy, ''The Chronology of the Irish Annals''</ref>. [[Indrechtach mac Muiredaig|Indreachtach mac Muireadhaigh]] Mhoilleathain (bás 723), iar-rí, ba ea a shin-seanathair.<ref>Francis J. Byrne, ''Irish Kings and High-Kings'', Tábla 20</ref> Tuairiscítear bás a athar, Tomaltach mac Murghail (bás 774) sna hannála, ina nglaoitear rí Mhaigh Aoi air.<ref>[[Annála Uladh ]], AU 774.4</ref> [[Síl Muiredaig|Síol Muireadhaigh]] ba ea a mhuintir. Bhí sé i gcoróin ón mbliain 792 go dtí 815. == Cath ar son na corónach == Dar leis na [[annála Éireann|hannála]], tháinig Muiris i gcoróin sa bhliain 792 tar éis [[Cath Sruth Cluana Argai]] (''Cloonargid'', [[Contae Ros Comáin]]), inar chloígh agus mharaigh sé [[Cináed mac Artgail|''Cináed'' mac Ardail]] de [[Síl Cathail|Shíol Chathail]].<ref>AU 792.2</ref> Sa bhliain 793, chuir seisean agus abb Aildobur (bás 800) Cáin Naomh Chomáin i bhfeidhm ag [[Ráth Cruachan]].<ref>AU 793.2</ref> Cath suntasach eile a tharla sa bhliain 792 a bhí [[Cath Ard Maiccrime]] i g[[Contae Shligigh]], inár tugadh buille báis do mhuintir [[Uí Ailealla]]. I meán na marbh, bhí Cathmug mac Flaithbheartaigh de [[Cenél Coirpri|Cineál Chairbre]] agus Cormac mac Duibh dá Chrích de mhuintir [[Uí Bhriúin Bhréifne]].<ref>AU 792.3</ref> Deirtear i n[[Annála na gCeithre Máistrí]] gur bhuaigh Muiris.<ref>[[Annála na gCeithre Máistrí]], ACM 787.15</ref> Tháinig Uí Bhriúin chun cinn in ionad Uí Ailealla agus lonnaigh géag de a branch of the [[Síl Muiredaig|Shíol Muireadhaigh]] ar Mhaigh Luirg.<ref>Byrne, ''Irish Kings and High-Kings'', lch. 249</ref> I n[[Annála Inis Faithlinn]], tugtar ina thásc an teideal rí do [[Colla mac Fergusso|Cholla mac Fearghasa]] (bás 796). B'fhéidir gur chéile comhraic Mhuiriosa é.<ref>[[Annála Inis Faithlinn]], AI 796.3</ref><ref>Byrne, ''Irish Kings and High-Kings'', lch. 250</ref> Sa bhliain úd fosta, cloíodh Muiris i g[[Cath Áth Féne]] ar an teorainn ó thuaidh leis na Ciarraige.<ref>AU 796.6</ref> Is léir go raibh sé ina rí gan freasúra tar éis [[Cath Dún Gainiba|Chath Dún Gainiba]] sa bhliain 799 inar bhuaigh Muiris in éadan Connacht eile.<ref>AU 799.1</ref> Sa bhliain chéanna, chuir Gormgal, abb Ard Mhacha, Cáin [[Naomh Pádraig|Naomh Pádraig]] i bhfeidhm sna Connachta.<ref>AU 799.9</ref> == Fo-dhreamanna faoi chois == Sa bhliain 802, scrios Muiris an Dúin ag [[Baile Locha Riach|Loch Riach]] i ''Máenmag'', críocha [[Uí Maine]] i ndeisceart an chúige.<ref>AU 802.8</ref> An bhliain dar gcionn, d'éirigh na [[Sogain]] amach in éadan a thiarnaí Uí Mhaine sa cheantar seo.<ref>AU 803.7</ref> Bhí Muiris tar éis a mhac Cormac a chuir mar abb [[Baislic|Bhaislice]] i g[[Ciarraige Aí|Ciarraí Aoi]] ach mharaigh fir an cheantair Cormac sa bhliain 805. Scrios Muiris a gcuid tailte mar dhíoltas an bhliain chéanna.<ref>AU 805.8</ref> Sa bhliain 810, maraíodh beirt dá mhac, Tadhg agus Flaithnia, ag [[Luigne Chonnacht]] as [[an Corann]]. Mar dhíoltas, scrios Muiris a gcuid tailte.<ref>AU 810.3</ref> Sa bhliain 812, he choinnigh sé [[Calraige|Calraí]] Mhaigh Luirg agus ansin rinne sé ionsaí ar dheisceart na gConnacht.<ref>AU 812.9</ref> == Naimhdeas don Ardrí == Bhí Muiris mór i gcoinne mhianta an Ardrí, [[Áed Oirdnide|Aodh Oirdní]] mac Néill (bás 817) de [[Cenél nEógain|Chineál Eoghain]]. Sa bhliain 805, thug Muiris tearmann do rí Laigean, [[Fínsnechta Cethardec|Fínsneachta Ceathair Déag]] mac Ceallaig (bás 808) a bhí curtha ar a choróin ag Aodh. An bhliain dar gcionn, chabhraigh Muiris le Fínsnechta a choróin a fháil ar ais.<ref>Byrne, ''Irish Kings and High-Kings'', ll. 160, 253</ref> Sa bhliain 808, thug Muiris tacaíocht do [[Conchobar mac Donnchada|Chonchúr mac Donnchadha]] (bás 833), [[Ríthe na Mí|rí na Mí]] de [[Clann Cholmáin|Chlann Cholmáin]] ina éirí amach in éadan Aodha Oirdní. Chuaigh sé i gceannas slua na gConnacht chomh fada is an fhaiche aonaigh ag [[Tailte]]. Nuair a tháinig arm Aodha ar an bhfód, áfach, scaip na comhghuaillithe. Níor bhain Aodh díoltas amach ach ar fhir na Mí.<ref>Byrne, ''Irish Kings and High-Kings'', lch. 253</ref> == Ionsaithe Lochlannacha == Bhí roinnt ruathar Lochlannach thar muir ar na Connachta le réimeas Mhuiriosa. Sa bhliain 812, bhuaigh fir [[Umaill]] in éadan na n-ionsaitheoirí agus chloígh fir [[Conmaicne|Chonmhaicne]].<ref>AU 812.8</ref> Sa bhliain 813, bhain na Lochlannach a ndíoltas amach ar fhir Umhaill agus mharaigh siad a rí, Dúnadhach.<ref>AU 813.4</ref> == Caidrimh eaglasta == Lean Muiris ag lorg tacaíochta ón eaglais agus sa bhliain 811 thug Nuadha, abb Ard Mhacha, cuairt ar na Cuideachta le srín Naomh Pádraig agus a Cháin.<ref>AU 811.1</ref> Sa bhliain 814, maraíodh Máel Dúin, abb [[Eachroim|Eachroma]] (''Echdruim''), ag Uí Mhaine. Eaglais gaolta le Cluain Mhic Nóis ba ea Eachroim, agus chuaigh Muiris agus Foircheallach, abb Chluain Mhic Nóis, ar feachtas díoltais i gcríocha Uí Mhaine isteach, taobh ó dheas den [[An tSuca|tSuca]]. Insítear sa hannála gur sáraíodh [[Cáin Adomnáin]] ar an bhfeachtas seo.<ref>AU 814.4, 814.6</ref> Chuir Muiris Cáin Naomh [[Naomh Ciarán|Chiarán]] i bhfeidhm sna Connachta ag Ráth Cruachan sa bhliain 814 .<ref>T. M. Charles-Edwards, ''Early Christian Ireland'', lch. 563</ref> == Clann == Rinneadh ríthe Chonnacht de dheartháireacha Mhuiriosa, [[Diarmait mac Tommaltaig|Diarmaid]] (bás 833) agus [[Finsnechta mac Tommaltaig|Fínsneachta]] (bás 848), agus dá mhac, [[Cathal mac Muirgiussa|Cathal]] (bás 839). Seo a leanas a mhic a d'éag i mbun troda: Cormac (bás 805), Tadhg (bás 810), Flaithnia (bás 810) agus Máel Dúin (bás 838 in aghaidh na Lochlannach). == Féach freisin == * [[Ríthe na gConnacht]] == Foinsí == * [[Annála Uladh]] * [[Annála Inis Faithlinn]] * [[Annála na gCeithre Máistrí]] * Byrne, ''Irish Kings and High Kings'', {{ISBN|978-1-85182-196-9}} * T. M. Charles-Edwards, ''Early Christian Ireland, {{ISBN|0-521-36395-0}} * Daniel P. McCarthy, ''[http://www.cs.tcd.ie/Dan.McCarthy/chronology/synchronisms/annals-chron.htm The Chronology of the Irish Annals]'', eagrán athbhreithnithe, [[Coláiste na Tríonóide]]. == Naisc sheachtracha == * [[Corpus of Electronic Texts]] == Tagairtí == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Muirgius Mac Tommaltaig}} [[Catagóir:Ríthe na gConnacht]] 0c339n9t71wgco65699i0wbejwsrglr 0 97605 1086373 1001963 2022-08-23T02:19:52Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Police deployment in Meron at rabbi Shimon Bar Yochai Yom Hillula, April 2021. A V.jpg|mion|bhí an t-uafás daoine ann (100,000) agus 10,000 ceadaitheː Rabbi Shimon Bar Yochai Yom Hillula, Meron]] Maraíodh 45 duine de bharr fuascair ag láthair [[Oilithreacht|oilithreachta]] i mbaile Meron i dtuaisceart [[Iosrael]] ar [[30 Aibreán]] [[2021]].<ref>{{Luaigh foilseachán|title=45 oilithreach maraithe de bharr fuascair in Iosrael|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0430/1213020-44-oilithreach-maraithe-de-bharr-fuascair-in-iosrael/|date=2021-04-30|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Gortaíodh thart ar 150 duine freisin. [[Íomhá:Police deployment in Meron at rabbi Shimon Bar Yochai Yom Hillula, April 2021. A.webm|mion|Físeán]] Tharla an tubaiste san áit a gcreidtear [[fáidh]] [[An Giúdachas|Giúdach]] a mhair sa dara haois a bheith adhlachta. Tugann lucht for-Cheartchreidmheach aghaidh ar thuama an fháidh gach bliain. === Imeachtaí === Bhí an suíomh dúnta sa bhliain 2020/2021 mar gheall ar shrianta [[COVID-19|Covid-19]]. Mar sin, chuaigh na táinte ar an oilithreacht i mbliana tar éis do Riatlas Iosrael an tír a oscailt arís. Tuairiscítear, áfach, go raibh i bhfad níos mó daoine ann, 100,000, ná a bhí ceadaithe, 10,000. Tuigtear gur maraíodh na daoine tar éis d'ardán a bhí curtha suas go speisialta don ócáid tabhairt uaidh. Chuir an lucht for-Cheartchreidmheach an milleán ar na póilíní, ach shéan siad aon fhreagracht as. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:Tubaistí de dhéantús an duine]] [[Catagóir:2021]] [[Catagóir:Giúdachas]] 8u2wk9g2edrd959983b3mjts2uy4q8t 0 97971 1086603 1018295 2022-08-23T06:02:40Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Coinbhleacht Mhíleata}} [[Íomhá:The Battle of Messines, June 1917 Q5473.jpg|mion|clé]] [[Íomhá:Irish Peace Park, the three Irish Divisions.jpg|mion|clé]] Troideadh '''Cath Messines''' ar 7 - [[14 Meitheamh]] [[1917]] le linn an [[An Chéad Chogadh Domhanda|Chéad Chogadh Domhanda]] i bh[[Flóndras]] na [[An Bheilg|Beilge]]. Bhí na fórsaí Gearmánacha daingnithe go maith i dtrinsí ar Iomaire Messines.<ref>Messines Ridge</ref> Ach bhí sé d’ádh ar na trúpaí ionsaithe, as Éirinn cuid mhaith acu, fórsaí Gearmánacha, a ruaigeadh as Messines, suíomh a raibh an-tábhacht leis.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.museum.ie/ga-IE/Museums/Decorative-Arts-History/Exhibitions/War-in-the-Mud-The-Irish-soldier-in-Belgium-in-the|teideal=An Cogadh sa Láib: An Saighdiúir Éireannach sa Bheilg i samhradh 1917 {{!}} Decorative Arts & History {{!}} Ard-Mhúsaem na hÉireann|language=en|work=National Museum of Ireland|dátarochtana=2021-06-07}}</ref> Ní fhacthas réamhbhombardú airtléire riamh a bhí chomh fíochmhar leis – phléasc trí shliogán ar línte na nGearmánach gach soicind go ceann 12 lá.  Maraíodh b'fhéidir 42,000 in iomlán, 35,000 as an nGearmáin agus 17,000 as an Ríocht Aontaithe,<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.britannica.com/event/Battle-of-Messines|teideal=Battle of Messines {{!}} Summary|language=en|work=Encyclopedia Britannica|dátarochtana=2021-06-07}}</ref> [[Íomhá:Irish 'Peace Pledge' plaque, Messines, Belgium.jpg|clé|mion]] == Cath == Chuaigh an 16ú Rannán (Éireannach) agus an 36ú Rannán (Ulaidh) chun cogaidh le chéile chun an sráidbhaile Beilgech Wytschaete a thógáil in ionsaí dea-phleanáilte ar Iomaire Messines. Fuair an Ginearál Plumer samhail de réir scála den iomaire déanta ionas go mbeadh a raibh rompu le feiceáil ag na trúpaí.<ref>{{Lua idirlín|url=https://assets.gov.ie/19341/17f255893a7a4e75a543af08876bea7f.pdf|teideal=IOMAIRE MESSINES, Meitheamh, 1917|údar=assets.gov.ie|dáta=2016|dátarochtana=2021}}</ref> Chuir sé mianaigh á dtochailt le haghaidh pléascán faoi chosaint na Gearmáine. Thuairgneáil thart ar 3 mhilliún sliogán Messines ar feadh os cionn seachtaine. Mhaolaigh an baráiste nuair a mhaidhmigh Plumer 9,500 tonna pléascáin faoi na Gearmánagih i 19 mianach, faoi línte na nGearmánach. Maraíodh 10,000 saighdiúír Gearmánach. Seo an uair dheireanach a throid náisiúnaithe Éireannacha - an 16ú Irish Division, Caitlicigh a bhformhór - agus Aontachtaithe Éireannacha - an 36ú Ulster Division, Protastúnaigh a bhformhór, i gcoinne an aon namhaid chéanna. ==== Willie Redmond ==== Gortaíodh go marfach an Captaen [[Willie Redmond]] (in aois 56 bliain dó) ar an [[7 Meitheamh]] i gCath Messines. Mar mhaor san [[Royal Irish Regiment]] a ghlac sé páirt san ionsaí ar an lá sin. Goineadh é agus tógadh ar ais go dtí ionad garchabhrach é, áit a bhfuair sé bás. == Cuimhneachán == Tá Páirc Shíochána agus Túr Oileán na hÉireann le fáil i Messines inniu.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dfa.ie/ie/nuacht-agus-na-meain/preasraitis/press-release-archive/2018/jan/raiteas-on-tanaiste-maidir-le-bas-paddy-harte/raiteas-on-tanaiste-maidir-le-bas-paddy-harte.php|teideal=Ráiteas ón Tánaiste maidir le bás Paddy Harte - Ráiteas ón Tánaiste maidir le bás Paddy Harte - Department of Foreign Affairs|work=www.dfa.ie|dátarochtana=2021-06-07}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/culture/tuarasc%C3%A1il/an-fionnlaoch-ag-com%C3%B3radh-shaighdi%C3%BAir%C3%AD-na-h%C3%A9ireann-1.1851772|teideal=An Fionnlaoch ag comóradh shaighdiúirí na hÉireann|údar=Pól Ó Muirí|language=en|work=The Irish Times|dátarochtana=2021-06-07}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=http://www.beo.ie/alt-i-bpairceanna-flanders.aspx|teideal=I bPáirceanna Flanders|údar=Máire Ní Chuagáin|dáta=· NOLLAIG 2005|language=ga|work=Beo! (EAGRÁN 56)|dátarochtana=2021-06-07}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Cathanna sa Chéad Chogadh Domhanda]] [[Catagóir:1917]] [[Catagóir:Flóndras]] rmlc05eyjb4fyhoalg5zh9bkct2gaiv 0 98504 1086239 1045325 2022-08-23T01:37:35Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Íomhá:Conrad Kiesel - A portrait of Lola Montez.jpg|clé|mion|211x211px|le Conrad Kiesel, .. ach tar éis bháis Lola]] [[Íomhá:Lola Montez - 1851.jpg|clé|mion|198x198px|1851]] [[Íomhá:Lola Montez & Alights-on-a-Cloud Cheyenne chief, 1850s.jpg|clé|mion|179x179px|1850s le 'Alights-on-a-Cloud' (taoiseach na [[Siánach]] / Cheyenne)]] Bean scléipe, damhsóir, [[cúirtéiseánach]] agus scríbhneoir de shliocht [[Angla-Éireannach|Angla-Éireannac]]<nowiki/>h ba ea '''Marie-Dolores Eliza Rosanna Gilbert;''' thugadh sí seónna níos déanaí faoin ainm stáitse ''''Lola Montez'''' ([[17 Feabhra]] [[1821]] – [[17 Eanáir]] [[1861]]). [[Íomhá:Lola Montez, dancer.jpg|clé|mion|251x251px|1853]] [[Íomhá:Lola Montez LCCN2014711801.tif|clé|mion|207x207px|1857 b'fhéidir]] Bhí clú agus cáil na háilleachta ar Lola cheana féin agus teasaíocht inti a luaigh daoine áirithe lena fréamhacha in [[Éire|Éirinn]]. Baineadh stangadh as pobal an uasaicmeach [[Ré Victeoiriach|Victeoiriach]], a raibh iompar docht móralta agus sóisialta uathu – ar an leibhéal poiblí ar aon chuma.<ref name=":0" /> == Saol == ==== Óige ==== Rugadh 'Lola' i g[[Contae Shligigh]] ar [[17 Feabhra]] [[1821]] (dúirt Lola níos déanaí go raibh sí as [[Luimneach]] ó dhúchas). B’iníon le Edward Gilbert í, [[Arm na Breataine|saighdiúir de chuid na Breataine]] a bhí lonnaithe i gcúige Mumhan ar feadh tamaill agus Eliza Oliver, iníon neamhdhlisteanach le Charles de Silver Oliver, feisire i b[[Westminster|parlaimint Shasana]] tráth den saol.<ref name=":0" /> D’aistrigh an [[teaghlach]] chun na h[[An India|India]] i 1823. Bhuail an [[calar]] Edward Gilbert sa bhliain chéanna. Cuireadh Lola chuig scoil chónaithe i Montrose na hAlban agus í fós an-óg. Cuireadh críoch lena cuid scolaíochta blianta níos faide anonn i scoileanna ardnósacha eile, i Monkwearmouth agus i m[[Bath, Somerset|Bath]], i ndeisceart Shasana. Ar ais ón scoil, mheall sí an Lieutenant Thomas James chun na leapa léi. Leannán a máthar ba ea an saighdiúir, a dúradh.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Lola Montez|url=https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Lola_Montez&oldid=182948456|journal=Wikipédia|date=2021-05-16|language=fr}}</ref> D'éalaigh Lola agus Thomas le chéile agus phós siad... in aois 16 bliain do Lola. Scair siad óna chéile in India sa bhliain 1843. [[Íomhá:Lectures of Lola Montez (Countess of Landsfeld) - including her autobiography (IA 05040011.2296.emory.edu).pdf|clé|mion|203x203px|foilsithe sa bhliain 1858<ref name=":1" />]] ==== Rinceoir ==== In [[amharclann]] in Haymarket, [[Londain]], i mí an Mheithimh 1843, in aois 22 bliain di, a chonacthas “Lola Montez” an chéad uair riamh, ainm stáitse a bhain idir iomrá agus mhíchlú nach beag amach ar fud an domhain níos déanaí.<ref name=":0" /> Bhí na taispeántais stáitse risqué Lola i mbéal an phobail. Dúradh go raibh iompar stáitse Lola salach agus mímhorálta. Chuir daoine aithne uirthi mar 'Mrs James' agus b’éigean di imeacht chun na [[Mór-roinn|Mór-Roinne]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://web.archive.org/web/20040614174128/http://www.ballarathistory.org/artslola.html|teideal=Ballarat Australia History - Lola Montez|dáta=2004-06-14|work=web.archive.org|dátarochtana=2021-08-01}}</ref> Tháinig cáil dhomhanda uirthi mar rinceoir agus bean scléipe i bPáras. Dúradh go raibh liosta fada leannán aici, an [[scríbhneoir]] [[Alexandre Dumas]] ina measc. ==== An Ghearmáin ==== Nuair a bhí [[Franz Liszt]] i b[[Páras]], thit sé i ngrá le 'Lola'. Lean sí Liszt go [[Bonn (cathair)|Bonn]] na Gearmáine. Dúradh gur mheall sí ansin Rí na Baváire, [[Ludwig I na Baváire|Ludwig I]], chun na leapa léi,<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.irishtimes.com/culture/2.663/lola-luimnigh-%C3%B3-l%C3%A1-l%C3%A1-l%C3%A1-1.540770|teideal=Lola Luimnigh, ó lá lá lá|údar=MICHEAL O. hAODHA|language=ga|work=The Irish Times|dátarochtana=2021-07-31}}</ref> cé go mba sheanfhear feosaí é faoin am sin (níos sine na 60 bliain). Is mar chéile leapa an rí a d’fhógair sí í féin go poiblí as sin amach. Rinneadh 'comtesse de Landsfeld' di ar a breithlá sa bhliain 1847 (ar 17 Lúnasa, dáta bréagach). D’éirigh uasaicme na Baváire bréan de gheáitsí Lola agus tharla círéib ina coinne in Eanáir, 1848 (1848, bliain na na réabhlóidí ar fud na hEorpa). B'éigean do Ludwig coróin na Baváire a tugadh suas. Agus chuir Ludwig féin an ruaig ar Lola ar Lá ’le Pádraig na bliana sin. ==== SAM agus an Astráil ==== Chruthaigh Lola íomhá phoiblí nua di féin agus shocraigh sí ar shaol úr a bhaint amach di féin, i [[Meiriceá Thuaidh|Meiriceá]] dá mb’fhéidir é sa bhliain 1851. Bhí an rath uirthi i Meiriceá agus bhain stádas an cheiliúráin amach lena taispeántais stáitse agus a geáitsí poiblí gan náire.<ref name=":0" /> Chuir Lola seónna stáitse ar bun san [[An Astráil|Astráil]] sa bhliain 1855, Chuir sí í fein chun tosaigh chomh maith mar léachtóir<ref name=":1" /> agus 'scríbhneoir' (bhí scáthscríbhneoir ann, b'fhéidir). Tháinig dhá leabhar amach sa bhliain 1958, "Lectures of Lola Montez" agus "The Arts of Beauty; Or, Secrets of a Lady's Toilet - With Hints to Gentlemen on the Art of Fascinating".<ref>{{Lua idirlín|url=https://1lib.domains/?redirectUrl=/book/1161937/c1a564|teideal=https://book4you.org/book/1161937/c1a564|údar=Lola Montez|dáta=1858|work=1lib.domains|dátarochtana=2022-01-17}}</ref> Rinne camchuairt Mheiriceá sa bhliain 1857/1858. D’fhill Lola ar Éirinn i mí na Samhna 1858 agus reáchtáladh cruinnithe poiblí i [[Luimneach]] agus i g[[Corcaigh]]. ==== Bás ==== Sna [[1850idí]], tholg 'Lola' tinneas a bháis, an [[Sifilis|ghallbholgach]] ([[sifilis]]). D'éag sí ar [[17 Eanáir]] [[1861|1861,]] in aois 39 bliain di. Tá Lola curtha i Reilig Greenwood, Nua-Eabhrac.<ref name=":0" /> == Féach freisin == * [[Franz Liszt]] == Naisc sheachtracha == *[[iarchive:lecturesoflolmon00burrrich|Lectures of Lola Montez (Countess of Landsfeld) : including her autobiography]]<ref name=":1">{{Luaigh foilseachán|title=Lectures of Lola Montez (Countess of Landsfeld) : including her autobiography|url=http://archive.org/details/lecturesoflolmon00burrrich|publisher=New York : Rudd & Carleton|date=1858|coauthors=University of California Libraries|author=C. Chauncey (Charles Chauncey) Burr, Making of America Project, Lola Montez}}</ref> *[https://book4you.org/book/1161937/c1a564 The Arts of Beauty Or, Secrets of a Lady's Toilet - With Hints to Gentlemen on the Art of Fascinating], le Lola Montez (1858) == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Aisteoirí Éireannacha]] [[Catagóir:Damhsóirí]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1821]] [[Catagóir:Básanna i 1861]] [[Catagóir:Cúirtéiseánacha]] [[Catagóir:Péicealláin]] {{DEFAULTSORT:Lola}} [[Catagóir:Daoine as Contae Shligigh]] [[Catagóir:Ré Victeoiriach]] [[Catagóir:Striapacha]] [[Catagóir:Scríbhneoirí Éireannacha]] au2w60atkp4zv8rdt75tdhjhr7moxjp 0 98742 1086374 1010571 2022-08-23T02:19:56Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Algeria Forest fires and UCPM activation.pdf|mion]] Bhris falscaithe amach san Ailgéir i mí Lúnasa 2021. Réigiún sléibhe [[Kabylie]] is measa a bhí buailte. Bhí suas le 90 duine ar a laghad marbh dá mbarr.<ref>{{Cite news|url=https://www.lemonde.fr/afrique/article/2021/08/18/en-algerie-les-incendies-qui-ont-ravage-la-kabylie-sont-eteints_6091748_3212.html|teideal=En Algérie, les incendies qui ont ravagé la Kabylie sont éteints|dáta=2021-08-18|language=fr|work=Le Monde.fr|dátarochtana=2021-08-19}}</ref> Bhí 3 lá dobhróin fógraithe san Ailgéir i bhfianaise an líon duine a bhí básaithe de bharr na dtinte foraoise agus sléibhe.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=3 lá dobhróin fógraithe san Ailgéir|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/0812/1240511-3-la-dobhroin-fograithe-san-ailgeir/|date=2021-08-12|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> [[Íomhá:Algeria wildfires.jpg|mion]] Bhí an aimsir thar a bheith te i réigiún na [[An Mheánmhuir|Meánmhara]] ag an am, agus ba é sin faoi ndear an ghéarchéim, b'fhéidir. Bhí an Tuirc, an Ghréig, An Fhrainc agus an [[An Spáinn|Spáinn]] iad féin buailte ag na tinte ag an am céanna, agus [[Maracó]] cúpla lá níos déanaí. Ach bhí na húdarái ag amhras gur d'aon turas a tosaíódh roinnt de na tinte. Chuir siad an milleán ar an sceimhlitheoireacht "Caibíleach", creid nó ná creid. Linseáladh fear, nó 'sceimhlitheoir'.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Meurtre de Djamel Bensmail|url=https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Meurtre_de_Djamel_Bensmail&oldid=185636884|journal=Wikipédia|date=2021-08-19|language=fr}}</ref> Tharla an t-ionsaí i lár an lae ghil, agus sheas na póilíní in aice láimhe ag faire ar an ionsaí.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Meurtre Barbare de Djamel Bensmail : focus en images sur le personnage principal de cette horreur|url=https://www.youtube.com/watch?v=OdsqhGqGmxo|language=fr|author=Youtube|date=Lúnasa 2021}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.lematin.ch/story/suspecte-a-tort-davoir-mis-le-feu-a-la-foret-il-meurt-lynche-par-la-foule-379454351854|teideal=Incendies en Algérie - Suspecté à tort d’avoir mis le feu à la forêt, il meurt lynché par la foule|dáta=2021-08-15|language=fr|work=Le Matin|dátarochtana=2021-08-19}}</ref> == Féach freisin == == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Falscaithe]] [[Catagóir:An Ailgéir]] [[Catagóir:2021]] jp1vcpgqmse2fhep6hp0bsdfql0vb97 0 98937 1086610 1012168 2022-08-23T06:08:28Z Alison 570 +WD wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Leabhar|image=[[Íomhá:Ireland-Emergency Powers Order 1939.jpeg|220px]]}} Achtaíodh an t'''Acht Cumhachtaí Práinne''' (Emergency Powers Act) in [[Éire|Éirinn]] ar [[3 Meán Fómhair]] [[1939]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.achtanna.ie/ga.act.1939.0028.1.html|teideal=Téacs|údar=achtanna.ie|dáta=1939|dátarochtana=2021}}</ref> Thosaigh mar sin '[[Ré na Práinne]]' ('The Emergency') ar an dáta seo. == Cúlra == Ar an [[19 Feabhra]] [[1939]] dúirt De Valera go mbeadh Éíre neodrach a chogadh.<ref>[http://www.rte.ie/archives/2014/0219/505127-ireland-to-be-neutral-in-event-of-war-de-valera/ RTÉ]</ref> Bhí a fhios ag an saol mór ag an am go raibh cúrsaí ag dul in olcas. Bhí roinnt ama don rialtas chun ullmhú mar sin. Ach ina dhiaidh sin is uile, ritheadh an tAcht faoi dheifir mhíchuibhiúil.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.oireachtas.ie/ga/bills/bill/1939/26/?tab=debates|teideal=Díospóireachtaí|údar=oireachtas.ie|dáta=1939|dátarochtana=2021}}</ref> Ar an 1 Meán Fómhair 1939, rinne na Naitsithe ionradh ar an bPolainn, ionsaí a chur tús i ndáiríre leis an Dara Cogadh Domhanda. D'fhógair an Ríocht Aontaithe cogadh ar an nGearmáin ar an 3 Meán Fómhair agus achtaíodh Achtaíodh an tAcht Cumhachtaí Práinne an lá céanna. [[Íomhá:Opposition bench empty in Dáil Éireann.png|mion|Dáil Éireann]] == An tAcht == Thug an tAcht an t-údarás don rialtas ...<blockquote>chun socruithe do dhéanamh i dtaobh slándáil an phobail do chur in áirithe agus an stát do chaomhna in aimsir chogaidh agus, go sonnrách, chun socruithe do dhéanamh i dtaobh an oird phoiblí do choimeád agus i dtaobh soláthairtí agus seirbhísí do chur ar fáil agus do rialú atá riachtanach do shaol na ndaoine agus chun socruithe do dhéanamh i dtaobh nithe iomdha eile...</blockquote>D'fhan an Saorstát taobh amuigh den chogadh, neodrach. Bhítí, fiú, ag seachaint an chogaidh mar ábhar plé sna nuachtáin. Chuaigh an tAcht as feidhm ar 2 Meán Fómhair 1946. Ach chuir sé tús le tréimhse éigeandála a lean ar aghaidh go dtí 1976, creid nó ná creid - nuair a tháinig éigeandáil eile (maidir leis an g[[Na Trioblóidí|coinbhleacht faoi arm i dTuaisceart Éireann]]) ina háit, nár cuireadh stop leis ach amháin sa bhliain 1994.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.facebook.com/UCDSchoolofLaw/posts/3611071115583853|teideal=an tAcht Comhachta Práinne, 1939.|údar=Scoil Dlí, COBÁC|dáta=2018|dátarochtana=2021}}</ref> == Féach freisin == * [[Ré na Práinne]] * [[:Catagóir:Dlí na hÉireann|Dlí na hÉireann]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:1939]] [[Catagóir:An Dara Cogadh Domhanda]] [[Catagóir:Ré na Práinne]] [[Catagóir:Dlí na hÉireann]] sivia2fjlg1tra4zf9ce1rmvyzmbouu 0 99003 1086427 1012758 2022-08-23T02:34:20Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Castleruddery Stone Circle.JPG|thumb|Ciorcal Cloch le Claífort Chaisleán an Ridire]] Is [[liagchiorcal]] suite i g[[Cill Chainnigh]] é '''Ciorcal Cloch le Claífort Chaisleán an Ridire'''. Baineann an láthair seo le ceann de na cineálacha séadchomharthaí searmanais is neamhghnáthaí in Éirinn. Ciorcal cloch a thugtar ar an láthair san áit ach i ndáiríre baineann sé leis na cineálacha séadchomharthaí ar a dtugtar bábhún le claífort nó henge. Bhí láithreacha den chineál sin á dtógáil thart ar 2500 RC, ag deireadh na tréimhse Neoilití agus ag tús Aois an Chré-Umha. Is dóigh gur baineadh leasa astu do chríocha deasghnátha; dealraíonn go ndearnadh roinnt séadchomharthaí cosúil leo sa Bhreatain agus in Éirinn a ailíniú de réir imeachtaí tábhachtacha réalteolaíochta nó de réir ghnéithe tírdhreacha ar bhain tábhacht deasghnátha leo. Sa láthair tá créfort, atá 30 méadar ar leithead, agus taobh istigh leis tá 29 cloch ina seasamh. Is é an bealach isteach atá ann, ar an taobh thoir theas ná dhá ghallán mhóra ghrianchloiche. Tá díog, atá thart ar 60 méadar ar leithead, taobh amuigh thart ar an mbábhún ach ní féidir é a thabhairt faoi deara anois ach ón aer. In aice láimhe tá caisleán criaga nó motte a thóg na hAngla-Normannaigh ag deireadh an 12ú céad AD le hamharc a fháil ar an áit le dul trasna na habhann. Is éard atá ann tulach mhór chruinn cré le mullach is claí uirthi agus tá dióg thart uirthi. Ar dtús bhí foirgneamh cosanta adhmaid nó túr ar bharr na tulaí. Ar an taobh ó dheas tá áit bheag ardaithe agus d'fhéadfadh gur clós a bhí ann—áit dúnta isteach d'fhoirgnimh bhaile eile. Níl cead isteach ag an bpobal go dtí an séadchomhartha seo. {{síol}} {{DEFAULTSORT:Ciorcal Cloch le Claífort Chaisleán an Ridire}} [[Catagóir:Cill_Chainnigh]] [[Catagóir:Liagchiorcail]] s7qua06ljlb3d0b4nihd8yx4qm4j0vm 0 99066 1086216 1015726 2022-08-23T00:23:31Z Panu Petteri Höglund 144 mioncheartú: ar fithis > ar fhithis (ní fhágtar an séimhiú ar lár anseo, ós rud é gur fithis choincréiteach atá i gceist) wikitext text/x-wiki [[File:Antichthon.svg|thumb|Chreid Philólaos go raibh “Frith-Domhan” (''Antichthon'') ag gluaiseacht ar fhithis thart ar an “Tine Láir”, agus nach raibh ceachtar acu le feiceáil ón Domhan. Léiríonn an léaráid thuas an Domhan san oíche agus léiríonn an ceann thíos an Domhan sa ló.]]Is éard atá i gceist leis an bh'''Frith-Dhomhan''' nó ''Antichthon'' ná pláinéad samhailteach atá ag dul timpeall na Gréine ar an taobh eile den Ghrian, ionas nach féidir linn radharc a fháil air. Cuid de theoiricí áirithe cosmeolaíochta ab ea an Frith-Dhomhan i saol na seanársaíochta, ach is é an tuiscint atá ag réalteolaithe an lae inniu ar an scéal seo ná nach féidir a leithéid a bheith ann, nó dá mbeadh, rachadh imtharraingt an phláinéid seo i bhfeidhm ar na reanna neimhe eile, fiú dá mbeadh sé dofheicthe ón Domhan, ionas go bhféadfaimis é a aithint go hindíreach. Ba iad na fealsúna nádúrtha sean-Ghréagacha Píteágarás agus Philólaos a mhol go mbeadh a leithéid de phláinéad ann sa tsamhail den ollchruinne a bhí acu. Ceannródaithe ab ea iad toisc nár chuir siad [[an Domhan]] i lár na hollchruinne, ach shíl siad go raibh an Domhan, an Frith-Dhomhan agus [[an Ghrian]] araon ag timpeallú na Tine Láir, mar a thug siad ar an tine a shíl siad a bheith suite i lár na hollchruinne. Ní raibh i solas na Gréine ach frithchaitheamh na tine seo, de réir a dtuisceana siúd. Lenár linn féin chasfaí smaoineamh an Fhrith-Dhomhain ort san fhicsean eolaíochta. Is dócha gurb é an scannán úd ón mbliain 1969, ''Doppelgänger'' nó ''The Journey to the Far Side of the Sun'', an saothar is clúití atá bunaithe ar an móitíf seo. sujj8h0wkhcpj6f0oj90w7qpqh442p2 0 99119 1086172 1013458 2022-08-22T20:44:16Z Ériugena 188 wikitext text/x-wiki {{Teideal iodálach}}[[File:Forbidden Stories logo (black text).svg|thumb|Lógó de chuid '''Forbidden Stories''' (téacs dubh)]] Is eagraíocht neamhbhrabúis í''' Forbidden Stories '''([[An Ghaeilge|Gaeilge]]:''Scéalta coiscthe'') leis an misean "''obair iriseoirí eile, atá i mbaol bagairtí, príosúin nó dúnmharaithe, a leanúint agus a fhoilsiú.''" Chun é seo a bhaint amach, tugann sé deis d’iriseoirí a gcuid oibre a sheoladh chuig Forbidden Stories, ionas go mbeidh rochtain ag iriseoirí eile ar an ábhar ar eagla nach mbeidh an t-imscrúdaitheoir bunaidh in ann é a leanúint níos mó. Comhoibríonn sé le heagraíochtaí mar Reporters sans frontières <ref>https://rsf.org/en/news/launch-forbidden-stories-project</ref> agus Freedom of the Press Foundation . <ref>https://forbiddenstories.org/about-us/</ref> Go hidirnáisiúnta mhol an Columbia Journalism Review, <ref>https://www.cjr.org/watchdog/freedom_voices_censorship_journalists_killed.php</ref> Daily Times (an Phacastáin), <ref>https://dailytimes.com.pk/668859/investigation-silenced-journalists-alive/</ref> Deutschlandfunk, <ref>https://www.deutschlandfunk.de/investigativjournalismus-fuer-die-pressefreiheit-kaempfen.2907.de.html?dram:article_id=401895|language=de-DE</ref> [[The Guardian]], Le Monde, agus RTBF . <ref>https://www.rtbf.be/info/medias/detail_un-projet-pour-poursuivre-les-enquetes-de-journalistes-assassines?id=9751482</ref> I mí an Mhárta 2018, fuair sé duais mhór “tionscadal iriseoireachta na bliana” ag Cruinniú Mullaigh Iriseoireachta Bliantúla na Fraince <ref name="niemanreports_20180417">{{Lua idirlín|url=https://niemanreports.org/articles/collaboration-is-really-our-best-protection/|work=Nieman Reports|quote=Richard visited the Nieman Foundation in March, 2018 to discuss The Dapne Project}}</ref> agus bhí sé ar ghearrliosta an European Press Prize i gcatagóir na nuálaíochta sa bhliain 2019. <ref>https://www.europeanpressprize.com/article/forbidden-stories/</ref> ==Tagairtí== [[Catagóir: Eagraíochtaí a bunaíodh in 2017]] [[Catagóir: Iriseoireacht imscrúdaitheach]] [[Catagóir: Eagraíochtaí iriseoireachta idirnáisiúnta]] [[Catagóir: Eagraíochtaí idirnáisiúnta atá lonnaithe sa Fhrainc]] [[Catagóir: Eagraíochtaí iriseoireachta na Fraince]] [[Catagóir: Iriseoirí a feallmharaíodh]] kovwwm0u4tsdowft4myy2eev454fql5 1086176 1086172 2022-08-22T21:20:21Z Alison 570 +WD / fix ref wikitext text/x-wiki {{Teideal iodálach}} {{WD Bosca Sonraí Eagraíochta}} Is eagraíocht neamhbhrabúis í''' Forbidden Stories '''([[An Ghaeilge|Gaeilge]]:''Scéalta coiscthe'') leis an misean "''obair iriseoirí eile, atá i mbaol bagairtí, príosúin nó dúnmharaithe, a leanúint agus a fhoilsiú.''" Chun é seo a bhaint amach, tugann sé deis d’iriseoirí a gcuid oibre a sheoladh chuig Forbidden Stories, ionas go mbeidh rochtain ag iriseoirí eile ar an ábhar ar eagla nach mbeidh an t-imscrúdaitheoir bunaidh in ann é a leanúint níos mó. Comhoibríonn sé le heagraíochtaí mar Reporters sans frontières <ref>https://rsf.org/en/news/launch-forbidden-stories-project</ref> agus Freedom of the Press Foundation . <ref>https://forbiddenstories.org/about-us/</ref> Go hidirnáisiúnta mhol an Columbia Journalism Review, <ref>https://www.cjr.org/watchdog/freedom_voices_censorship_journalists_killed.php</ref> Daily Times (an Phacastáin), <ref>https://dailytimes.com.pk/668859/investigation-silenced-journalists-alive/</ref> Deutschlandfunk, <ref>https://www.deutschlandfunk.de/investigativjournalismus-fuer-die-pressefreiheit-kaempfen.2907.de.html?dram:article_id=401895|language=de-DE</ref> [[The Guardian]], Le Monde, agus RTBF . <ref>https://www.rtbf.be/info/medias/detail_un-projet-pour-poursuivre-les-enquetes-de-journalistes-assassines?id=9751482</ref> I mí an Mhárta 2018, fuair sé duais mhór “tionscadal iriseoireachta na bliana” ag Cruinniú Mullaigh Iriseoireachta Bliantúla na Fraince <ref name="niemanreports_20180417">{{Lua idirlín|url=https://niemanreports.org/articles/collaboration-is-really-our-best-protection/|work=Nieman Reports|teideal=“Collaboration Is Really Our Best Protection”|quote=Richard visited the Nieman Foundation in March, 2018 to discuss The Dapne Project}}</ref> agus bhí sé ar ghearrliosta an European Press Prize i gcatagóir na nuálaíochta sa bhliain 2019. <ref>https://www.europeanpressprize.com/article/forbidden-stories/</ref> ==Tagairtí== [[Catagóir: Eagraíochtaí a bunaíodh in 2017]] [[Catagóir: Iriseoireacht imscrúdaitheach]] [[Catagóir: Eagraíochtaí iriseoireachta idirnáisiúnta]] [[Catagóir: Eagraíochtaí idirnáisiúnta atá lonnaithe sa Fhrainc]] [[Catagóir: Eagraíochtaí iriseoireachta na Fraince]] [[Catagóir: Iriseoirí a feallmharaíodh]] 8djoun65j1b6toqjva9v96rrimxoxpz 0 99120 1086438 1062698 2022-08-23T02:41:42Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}}[[Fiontraí]] as an [[An Iodáil|Iodáil]], a bhunaigh [[gnó]]<nowiki/>thaí in [[Éire|Éirinn]], ab ea '''Charles Bianconi''' ([[24 Meán Fómhair]] [[1786]] – [[22 Meán Fómhair]] [[1875]]). 'Rí na mBóithre" a tugadh air.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Charles Bianconi: A Biography, 1786-1875|url=https://www.amazon.fr/Charles-Bianconi-Morgan-John-OConnell/dp/B00A9IQ6YM|date=2012-08-31|author=Morgan John O'Connell}}</ref> [[Íomhá:The Creamery, Bunratty - geograph.org.uk - 1610247.jpg|clé|mion|The Creamery, Bunratty; áit stad sa 19ú haois]] == Saol == Sé bliana déag d’aois a bhí Carlo Bianconi nuair a tháinig sé go hÉirinn ina aonar sa bhliain 1802.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.irishecho.com/|teideal=Maccallai ː Carlo Bianconi 'Rí na mBóithre"|údar=Barra Ó Donnabháin (irishecho.com)|dáta=16 Feabhra 2011|dátarochtana=2021}}</ref> Ní raibh ach cúpla pingin ina phóca ag Bianconi nuair a shroich sé Baile Átha Cliath. Ach ba bhuachaill aigeanta é. Bhí sé toilteanach tabhairt faoi aon sort oibre. Fuair sé post mar mhangaire pictiúr do fhoilsitheoir éigin cé nách raibh ach cúpla focal Béarla aige. [[Íomhá:Bianconi Restaurant, Killorglin - geograph.org.uk - 531496.jpg|clé|mion|[[Bialann]] "Bianconi" inniu, Ciarraí]] Thug sé bliain go leith ag siúl bóithre Dheisceart Éireann ag díol pictiúr. Bhíodh bosca ar a ghualainn aige a mbíodh céad punt meáchain ann go minic agus é ag dul ó dhoras go doras. Shiúladh sé suas le tríocha míle sa lá. Blianta ina dhiaidh sin nuair a chuir duine an cheist air; "Cad a thug i do cheann cóistí a chur ar na bóithre?" – b’é an freagra a thug sé ná "guaillí tinne." Níos déanaí,bhí siopa ag Bianconi i g[[Carraig na Siúire]] agus ceann eile i b[[Port Láirge]], agus gnó eile ar siúl aige i g[[Cluain Meala]]. === Córas iompar poiblí in Éirinn === Ní raibh aon chóras iompair náisiúnta in Éirinn ag an am. Bhí Cóiste an Phoist ag rith idir na bailte móra ach bhí formhór na mbailte gan chóras poiblí taistil ar bith. Agus na cóistí a bhí ag obair idir na bailte móra, bhíodar thar acmhainn an ghnáthdhuine. Bhí eolas maith ag Bianconi ar na bóithre agus chonacas dó go raibh géar-ghá le córas iompair éigin orthu. Ar 15 Iúil, 1815, chuir Bianconi cóiste amháin ag obair ar an mbóthar idir Cluain Meala agus an Chathair — deich míle slí. Níor éirigh go ró-mhaith le Bianconi i dtús. Chuir sé cóiste eile mar dhea ag iomaíocht leis an gcéad cheann agus ba ghearr go rabhadar araon ag déanamh go maith. Faoi 1816 bhí cóistí buí dearga an Iodálaigh ag freastal ar fhormhór na mbailte i d[[Contae Thiobraid Árann|Tiobrad Arann]]. "Bians" a thugaidís orthu. == Féach freisin == == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Fiontraithe]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1786]] [[Catagóir:Básanna i 1875]] [[Catagóir:Daoine Iodálacha]] [[Catagóir:Daoine as Contae Thiobraid Árann]] {{DEFAULTSORT:Bianconi, Charles}} arnv0mgpsx3j2fc3y22bsek8pfx2gtd 0 99209 1086265 1081439 2022-08-23T01:43:31Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[File]] agus [[Ollamh Éireann]] ba ea ''' Flann mac Lonáin ''' (bás 896). File mór le rá agus uaireanta conspóideach ba ea é. Is amhlaidh go rugadh Flann in oirthear [[Contae an Chláir|an Chláir]] nó in iarthar [[Contae Thiobraid Árann|Thiobraid Árann]]. Dhéantaí staidéar ar a chuid saothar agus thugtaí iad mar eiseamláirí i ndréachtaí mheánaoiseacha. Ina shaothar a foilsíodh tar éis a bháis, ''The Irish Tradition'' (1946), scríobh [[Robin Flower]] alt fada faoin bhfear agus na seanscéalta faoina bheatha. Luaitear Flann sa litir pearsanta is sine as Éirinn atá ar marthain, a théann siar go dtí lár na 12ú haoise, seolta chuig [[Áed Ua Crimthainn]], tiomsaitheoir den [[Leabhar Laighneach]], ag ''Find'' [[easpag Cill Dara]], a scríobh:<ref>O'Sullivan, William, 'Notes on the scripts and make-up of the Book of Leinster', in ''Celtica'' 7 (1966) ll. 1-31</ref> :''Let the poem book of Mac Lonáin be brought to me so that we may study the meanings of the poems that are in it, ''et vale in Christo''. == Rainn annálacha == Feictear i n[[Annála na gCeithre Máistrí]] dhá rann de [[caoineadh|chaoineadh]] a chum Flann tar éis do ''Tresach, mac Becáin, flaith Ua m-Bairrche Maighe, do mharbhadh la h-Aodh, mac Iolghuine'' sa bhliain 884:<ref>[[Annála na gCeithre Máistrí]] ACM 884.11</ref> :'' Trom-cheó for chóiceadh m-Bresail, :''ó at-bath leo i Liphi lessaigh, :''tromm essnadha<ref>[http://dil.ie/20536 esnad], dos, dordán, ar eDIL; ''cf''. ''[[Esnada Tige Buchet]]''</ref> Assail, :''do brón tesbhadha Tressaigh.<br><br> :''Scith mo mheanma, muad<ref>[http://dil.ie/32627 1 muad], ar eDIL</ref> mo ghnas, :''ó l-luidh Treassach i tiughbhás :''osnadh Oenaigh Lifi láin, :''Laighin co muir mac Becáin :Trom-cheo ar chúige Bhreasail :ó básadh i Life leasa :trom osnaí Assail :do bhrón easpa Threasaigh.<br><br> :Scíth mo mheamna, dubhach mo ghnás, :ó luí Treasach i dtiugh-bhás<ref>[https://www.teanglann.ie/en/fgb/tiugh- tiugh-], ''réimír Lit.'' deireanach, ar teanglann.ie</ref> :osna Aonaigh Life lán :Laighin go muir, mac Beacáin. Chum Flann na rainn a leanas chun bás [[Ceallach mac Flannagáin|Cheallaigh mhic Fhlannagáin]], [[ríthe Bhreá|rí Bhreá]] sa bhliain 890 a chomóradh: :''Amhra<ref>[http://dil.ie/3201 amrae], amhra, iontas, ar eDIL</ref> tréceng, :''trí meic Flainn :''im-luaidhet Odhba, :''Congalach Cuilt, :''Ceallach Cerna :''is Cionaodh Cnodhbha.<br><br> :''Ma ro bith Ceallach :''cintach dirsan<ref>[http://dil.ie/16756 dirsan], ochón, ar eDIL</ref> :''a dith ba belchath, :''Moruar :''ba rom<ref>[http://dil.ie/35512 rom], moch, luath</ref> a bhoeghal, :''nad rumalt saeghal :''seanchadh. :Amhra ceirdeanna :triúr mac Fhlainn :iomluaigh Óbha :Congalach Choilt :Ceallach Chearna :is Cionaoth Chnóbha.<br><br> :Má bhásaigh Ceallach :ciontach, ochón :go dtitfeadh ag béalchath :faraor! :ba luath a bhaol; :nach '' mairfeadh '' sé saol :seanchaí. == Tásca == D'éag sé i bPort Láirge. * [[Annála Uladh]], AU 896.10: '' Flann m. Lonain .h. Ghuaire do ghuin lasna Deise Muman. * [[Annála Inis Faithlinn]], AIF 896.3: '' Guin Flaind meicc Lonáin, rí filed n-Erend, la h-úa Fothaid Tíre. * [[Chronicon Scotorum]] CS 896: '' Flann mac Lonain [[Virgil|Firgil]] Gaedeal .i. primfile Gaoideal do marbadh d'Uíbh Cuirrbuide .i. o hUibh Fothaidh ag Loch da Caoch a n-Desibh Muman. * [[Annála na gCeithre Máistrí]], M891.14: '' Flann mac Lonáin, Uirghil Shil Scota primh-fhileGaoidheal uile, file as deach baí i n-Erinn ina aimsir, do mharbhadhla macaibh Cuirbhuidhe, do Uibh Fothaith iat-sen, h-in-duinetaidhe h-ic Loch Dá Caochi n-Deisibh Mumhán. == Foinsí == * Robert Welsh, ''Oxford Concise Companion to Irish Literature,'' 1996. {{ISBN|0-19-280080-9}} * Moore, Norman (1893). "Maclonan, Flann". In Lee, Sidney (eag.). Dictionary of National Biography. 35. Londain: Smith, Elder & Co. * [[Robin Flower]], ''The Irish Tradition'', 1946. * J. G. O’Keeffe (eag.), ''[http://www.ucc.ie/academic/smg/CDI/PDFs_textarchive/IrishTexts1.pdf Irish Texts]'', 1 (1931), ll. 22–24, 54–62 ** ‘Flann Mac Lonain in Repentant Mood’ agus ‘Eulogy on Ecnechan son of Dálach Kingof Tír Conaill' le Fland mc Lonain ollam Connacht ** ‘Ard do scela a meic nacuach’ * ''A Story of Flannmac Lonáin'', tras-scríofa ag [[Osborn Bergin|O. J. Bergin]], ''[http://www.ucc.ie/academic/smg/CDI/PDFs_textarchive/AnecdotaIpt2.pdf Anecdota from Irish Manuscripts]'', iml.1, lch.&nbsp;45 * Ubink, Jeanette, ''[https://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/320467/Poems%20attributed%20to%20Flann%20mac%20Lonain%20-%20Final%20Version.pdf Poems attributed to Flann mac Lonáin: including a critical edition of Maiccni Echach ard a nglé]'', [[University of Utrecht]]. 2015. == Naisc sheachtracha == * ''[https://archive.org/stream/historyandantiq01fahegoog/historyandantiq01fahegoog_djvu.txt The history and antiquities of the diocese of Kilmacduagh]'', archive.org == Tagairtí == {{reflist}} {{s-start}} {{s-bef | roimh = [[Máel Muire Otháin]]}} {{s-ttl | teideal = [[Ollamh Éireann]] | bliain = 887–896}} {{s-aft | tar éis = [[Torpaid mac Taicthech]]}} {{s-end}} {{DEFAULTSORT:Flann mac Lonain}} [[Catagóir:Ollaimh Éireann]] pthxgrvzv39rf3hcbf3v424j3j5ezdx 0 99817 1085980 1022362 2022-08-22T16:21:20Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[Íomhá:Elizabeth Cronin, c. 1950s.png|clé|mion|Bess Cronin sna [[1950idí]]]] Amhránaí ar an [[Sean-nós (amhránaíocht)|sean-nós]] agus bailitheoir amhrán ab ea '''Eibhlís Uí Chróinín''' nó '''Elizabeth "Bess" Cronin''' ([[30 Bealtaine]] [[1879]] i [[Gaeltacht Mhúscraí|Ré na nDoirí]]<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/ga/1412898|teideal=Ré na nDoirí/Reananerree|language=ga|work=Logainm.ie|dátarochtana=2021-11-21}}</ref> – [[22 Bealtaine]] [[1956]] i [[Maigh Chromtha]]). Bhí stór mór amhráin, [[Béaloideas|seanchais]] agus scéalta aici.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.dib.ie/biography/cronin-elizabeth-bess-a2217|teideal=Cronin, Elizabeth (‘Bess’) {{!}} Dictionary of Irish Biography|work=www.dib.ie|dátarochtana=2021-11-21}}</ref> Bhronn [[Séamus Ennis]] "Banríon na n-Amhrán" uirthi.<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Seoid sa bhreis in athfhoilseachán nua Bess Cronin|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2021/1119/1262019-seoid-sa-bhreis-in-athfhoilseachan-nua-bess-cronin/|date=2021-11-19|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref><ref>‘Bean bheag théagartha ab ea í, a raibh aoibh an gháire ’na héadan agus loinnir a’ ghrinn ina súile agus binneas a’ cheoil ’na béal agus í gan fuadar a’ réiteach a’ té agus a’ leagadh an bhúird romhainn…’ a scríobh Ennis</ref> == Saol == [[Íomhá:Baile Mhic Ire (Ballymakeera), Main Street - geograph.org.uk - 756268.jpg|clé|mion|[[Baile Mhic Íre]] (Ballymakeera)]] === Muintir === Máighreád Ní Thuama a máthair agus Seán ‘Máistir’ Ó hIarlaithe a hathair.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/ta-an-t-adh-dearg-le-hamhranaithe-traidisiunta-na-linne-seo-go-bhfuil-an-bailiuchan-seo-ar-fail/|teideal=Banríon amhrán Mhúscraí – ceiliúraimis í, canaimis a cuid amhrán|údar=Seosaimhín Ní Bheaglaoich|dáta=Eanáir 2022|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2022-01-13}}</ref> Bhíodar beirt, agus pobal an cheantair, go mór fé thionchar ghluaiseacht [[Athbheochan na Gaeilge]] ag an am. Le bunú an ‘[[Oireachtas na Gaeilge|Oireachtas]]’ in 1897, spreag na comórtais amhránaithe agus scéalaithe na dúthaí chun gnímh. D’éirigh chomh maith leo gur baisteadh Príomhchathair na Gaeltachta ar ‘[[Baile Bhuirne|Bhaile Mhúirne]]’  sa bhliain 1900. === 'Bess' === Saolaíodh  Bess Cronin i mBealtaine na bliana 1879 sna Foithrí i bparóiste Bhaile Bhuirne. An chéad uair riamh a chan Bess Cronin go poiblí de réir dealraimh ná ag Feis i [[Maigh Chromtha]] in 1899 agus gan í ach deich mbliana d’aois. Phós Bess Seán Ó Cróinín. Bhí cónaí orthu i gCarraig an Adhmaid i m[[Baile Mhic Íre]]. Bhí ceathrar mac acu agus aon iníon amháin.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=714|teideal=UÍ CHRÓINÍN, Eibhlís (1879–1956)|language=ga|work=ainm.ie|dátarochtana=2021-11-21}}</ref> Thug sí go fial agus go flaithiúil dá stór amhrán do bhailitheoirí i m[[Baile Bhuirne|Baile Mhúirne]]ː [[Séamus Ennis]], Diane Hamilton, [[Seán Mac Réamoinn]], [[Alan Lomax]], Jean Ritchie, [[Ciarán Mac Mathúna]], srl. D’éag Bess ar [[22 Bealtaine]] [[1956]] agus d’fhág sí ina diaidh oidhreacht amhrán olmhór, idir Béarla agus Gaeilge. Cuireadh í i Reilig Ghobnatan i m[[Baile Bhuirne]] í, [[Íomhá:Ballyvourney Church yard.jpg|clé|mion|Cuireadh í i Reilig Ghobnatan i mBaile Bhuirne í]] == Oidhreacht == Tháinig bailiúchán amhrán sa bhliain 2021, i leabhar & dlúthdhioscaí athnuaite, a scríobh, cuid acu nár chualthas ó bhásaigh sí sa mbliain 1956. Sé a garmhac, an tOllamh Dáibhí Ó Cróinín eagarthóir an tsaothair. Tá cuid den saothar i gcartlann RTÉ agus BBC agus cuid de chomh maith i gcartlann ar Shaol na Tuaithe i Leabharlann Thithe na Comhdhála in Washington, DC.<ref name=":0" /> Garnia di an t-amhránaí [[Iarla Ó Lionáird]]. == Féach freisin == * [[Iarla Ó Lionáird]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Amhránaithe ar an Sean-Nós]] [[Catagóir:Bailitheoirí amhrán]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1879]] [[Catagóir:Básanna i 1956]] [[Catagóir:Daoine as Contae Chorcaí]] [[Catagóir:Daoine as Gaeltacht Mhúscraí]] {{DEFAULTSORT:Chroinin, Eibhlis Ui}} kw8t4rt5idtmrun9pruxpurtydyi4f8 14 99819 1085981 1019301 2022-08-22T16:22:44Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Catagóir:Daoine as Gaeltacht Mhuscraí]] go [[Catagóir:Daoine as Gaeltacht Mhúscraí]] wikitext text/x-wiki [[Catagóir:Daoine as Contae Chorcaí]] [[Catagóir:Daoine as an Gaeltacht]] 7itf7v8i59li8s5om6zp8w47a28133h 10 100726 1086027 1073829 2022-08-22T17:49:57Z Alison 570 Brave update for buildings / geolocation wikitext text/x-wiki {{OpenDivRTL|lang={{{lang|}}}}}{{WD Bosca Sonraí |wikidata = {{{wikidata|}}} |child = {{{child|}}} |item = {{{item|}}} |title = <span style="float:left;">[[image:Group half.svg|25px|Bosca Sonraí Eagraíochta|link=]]</span>{{#ifeq:{{lc:{{{child|}}}}} |yes |<!--infotaula incrustada. NO posar nom article en TITLE -->|{{{nom|}}} }} |subheader = {{#ifeq:{{lc:{{{child|}}}}} |yes<!--infotaula incrustada. Nom article de {{{item}}} a subheader enlloc de TITLE -->|[[{{#invoke:wikibase|page|{{{item|}}}}}]]<!-- Si child=no, posar nom en llengua original -->| {{#if: {{{nom_original|}}}|<span class="nickname" {{#if:{{{nom_original_lleng|}}}|lang="{{{nom_original_lleng|}}}"}}>{{Collapsible conditional list |{{{nom_original|}}}|50}}</span>}} }} |subheader2 = {{#ifeq:{{lc:{{{child|}}}}} |yes|<!--infotaula incrustada. Subheader ocupat amb nom article. Poso nom original en subheader2 --> {{#if: {{{nom_original|}}}|<span class="nickname" {{#if:{{{nom_original_lleng|}}}|lang="{{{nom_original_lleng|}}}"}}>{{Collapsible conditional list |{{{nom_original|}}}|50}}</span>}} }} | titlestyle = background-color:{{WD Bosca Sonraí/dathanna|eagraíocht}}; | subheaderstyle = background-color:{{WD Bosca Sonraí/dathanna|eagraíocht}}; | headerstyle = background-color:{{WD Bosca Sonraí/dathanna|eagraíocht}}; | labelstyle = padding-right:1.2em;<!--(assegura espai entre label i data --> background:#eeeeee; text-align:start | datastyle = text-align:start | captionstyle = font-size:90%; <!-- La primera imatge conté els símbols: logo, escut i bandera. Quan només hi ha una de les 3 es mostra centrada. Quan hi ha més d'una només (màx.2), les combinacions possibles són: * Escut + Bandera * Logo + Bandera * Escut + Logo --> <!-- La segona imatge conté una imatge de l'entitat. --> <!-- La tercera imatge conté el mapa de la zona d'acció o dels membres que componen l'entitat. És imatge, no un mapa+coord --> |image = {{Íomhá nó dhó sa bhosca sonraí |imatge_dreta = {{#if:{{{bandera|}}}|{{{bandera|}}}|{{{logo|}}} }} |mida_dreta = 140x90px |peu_dreta = {{#if:{{{bandera|}}}|{{{peu_bandera|}}}|{{{peu_logo|}}} }} |alt_dreta = {{#if:{{{bandera|}}}|{{{alt_bandera|}}}|{{{alt_logo|}}} }} |imatge_esquerra = {{#if:{{{bandera|}}}|{{#if:{{{escut|}}}|{{{escut|}}} |{{{logo|}}} }} | {{{escut|}}} }} |mida_esquerra = 140x90px |peu_esquerra = {{#if:{{{bandera|}}} |{{#if:{{{escut|}}}|{{{peu_escut|}}}|{{{peu_logo|}}} }} | {{{peu_escut|}}} }} |alt_esquerra = {{#if:{{{bandera|}}} |{{#if:{{{escut|}}}|{{{alt_escut|}}}|{{{alt_logo|}}} }} | {{{alt_escut|}}} }} }} |image2 = {{#if:{{{image|}}} | {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|}}} |size=300x300px|alt={{{alt|}}} |sizedefault=frameless|upright=1|suppressplaceholder=yes}} }} |caption2 = {{#if:{{{image|}}} | {{{peu|}}} }} | image3 = {{#if:{{{mapa_opera_draw|}}}<!-- hi ha un mapa d'àrea d'actuació fedt amb un {{draw_map}} -->| {{{mapa_opera_draw|}}} | {{#if:{{{mapa_opera_img|}}}<!-- hi ha imatge de mapa d'àrea d'actuació -->|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image= {{{mapa_opera_img|}}} |size=200px |sizedefault=frameless|upright=1 |alt={{{alt_mapa|}}}|suppressplaceholder=yes}} }} }} | caption3 = {{#if:{{{mapa_opera_img|}}} {{{mapa_opera_draw|}}} | {{{peu_mapa|}}} }} | header10 = {{{codis_aerolinia|}}} <!-- capçalera amb els codis d'aerolínia. compatibilitat amb format previ. --> | data15 = {{#if:{{{lema|}}}{{{himne|}}} |<hr> }} | label18 = {{GetLabelFix|P1546|lang={{{lang|}}}}} | data18 = {{{lema|}}} | label24 = {{GetLabelFix|P85|lang={{{lang|}}}}} | data24 = {{{himne|}}} | label35 = {{GetLabelFix|P822|lang={{{lang|}}}}} | data35 = {{{mascota|}}} | label46 = {{GetLabelFix|P138|lang={{{lang|}}}}} | data46 = {{{anomenat|}}} |header48 = {{#if:{{{grup_humans|}}} | Baill}} | data49 = {{{grup_humans|}}} |header50 = {{#if:{{{abreviacio|}}}{{{tipus|}}}{{{sector|}}}{{{especialitat|}}}<!-- {{{focus|}}}{{{proposit|}}} --> {{{objectiu|}}} {{{missio|}}}{{{ideologia|}}}{{{posicio_politica|}}} {{{religio|}}}{{{idioma|}}}{{{forma_juridica|}}} {{{pais_origen|}}} {{{nom_caracteristiques1|}}}{{{nom_caracteristiques2|}}} {{{nom_caracteristiques3|}}}{{{nom_caracteristiques4|}}} {{{nom_caracteristiques5|}}} {{{bloc_caracteristiques_especial|}}} |Sonraí bunúsacha}} <!-- | label9 = Altres llengües +++++++++++++++ eliminat. Només via WD P1448 / P1705 | data9 = {{comma separated entries |{{#if:{{{nom_lleng1|}}}|{{{nom_lleng1|}}}|{{#if:{{{lleng1|}}}|&nbsp;({{{lleng1|}}})}} }} |{{#if:{{{nom_lleng2|}}}|{{{nom_lleng2|}}}|{{#if:{{{lleng2|}}}|&nbsp;({{{lleng2|}}})}} }} |{{#if:{{{nom_lleng3|}}}|{{{nom_lleng3|}}}|{{#if:{{{lleng3|}}}|&nbsp;({{{lleng3|}}})}} }} }} --> | label55 = {{GetLabelFix|P1813|lang={{{lang|}}}}} | data55 = {{{abreviacio|}}} | label58 = {{GetLabelFix|P1449|lang={{{lang|}}}}} | data58 = {{{alies|}}} | label62 = {{GetLabelFix|Q21146257|lang={{{lang|}}}}} | data62 = {{{tipus|}}} | label65 = {{GetLabelFix|P452|lang={{{lang|}}}}} | data65 = {{{sector|}}} | label70 = {{GetLabelFix|Q1047113|lang={{{lang|}}}}} | data70 = {{{especialitat|}}} | label73 = {{GetLabelFix|P3712|lang={{{lang|}}}}} | data73 = {{{objectiu|}}} | label75 = {{GetLabelFix|P6346|lang={{{lang|}}}}} | data75 = {{{objecte_social|}}} | label81 = {{GetLabelFix|P1142|lang={{{lang|}}}}} | data81 = {{{ideologia|}}} | label92 = {{GetLabelFix|P140|lang={{{lang|}}}}} | data92 = {{{religio|}}} | label98 = {{GetLabelFix|P1387|lang={{{lang|}}}}} | data98 = {{{posicio_politica|}}} | label105 = {{GetLabelFix|P37|lang={{{lang|}}}}} | data105 = {{{idioma|}}} | label110 = {{GetLabelFix|P1454|lang={{{lang|}}}}} | data110 = {{{forma_juridica|}}} | label117 = Eastát cuideachta | data117 = {{{pais_origen|}}} <!-- Paràmetres comodí bloc "característiques"--> | data125 = {{{bloc_caracteristiques_especial|}}} | label128 = {{{etiqueta_caracteristiques1|}}} | data128 = {{{nom_caracteristiques1|}}} | label132 = {{{etiqueta_caracteristiques2|}}} | data132 = {{{nom_caracteristiques2|}}} | label134 = {{{etiqueta_caracteristiques3|}}} | data134 = {{{nom_caracteristiques3|}}} | label136 = {{{etiqueta_caracteristiques4|}}} | data136 = {{{nom_caracteristiques4|}}} | label138 = {{{etiqueta_caracteristiques5|}}} | data138 = {{{nom_caracteristiques5|}}} |header140 = {{#if: {{{estatus|}}}{{{nom_anterior|}}} {{{originaris|}}} {{{fusio|}}} {{{predecessor|}}}{{{data_fundacio|}}} {{{lloc_fundacio|}}}{{{fundador|}}} {{{successor|}}} {{{extincio|}}} {{{establerta_nom1|}}}{{{establerta_nom2|}}} {{{establerta_nom3|}}} {{{establerta_nom4|}}}{{{establerta_nom5|}}} {{{llista_establerta|}}} {{{bloc_historia_especial|}}} {{{nom_historia1|}}}{{{nom_historia2|}}} {{{nom_historia3|}}}{{{nom_historia4|}}}{{{nom_historia5|}}} {{{escissio_de|}}}{{{escissio_en|}}}{{{refundacio|}}}{{{redissolucio|}}} |{{GetLabelFix|P1454|lang={{{lang|}}}}}<!-- Història -->}} | label142 = {{GetLabelFix|Q2628882|lang={{{lang|}}}}}<!-- Estatus&nbsp;legal --> | data142 = {{{estatus|}}} | label147 = {{GetLabelFix|P807|lang={{{lang|}}}}} | data147 = {{{escissio_de|}}} | label150 = {{GetLabelFix|Q1363768|lang={{{lang|}}}}}<!-- Fusió&nbsp;de --> | data155 = {{{originaris|}}} | label160 = {{GetLabelFix|P1365|lang={{{lang|}}}}} | data160 = {{if empty|{{{predecessor|}}} |{{{nom_anterior|}}} }} | label164 = {{GetLabelFix|P571|lang={{{lang|}}}}} | data164 = {{#if: {{{data_fundacio|}}}<!-- -->|{{{data_fundacio|}}}{{#if: {{{lloc_fundacio|}}}{{{origen|}}} |,&nbsp;{{{lloc_fundacio|{{{origen|}}}}}} }} }} | label166 = {{GetLabelFix|P740|lang={{{lang|}}}}} | data166 = {{#if: {{{data_fundacio|}}} |<!-- no posar lloc fundació, perquè s'ha posat abans-->|{{{lloc_fundacio|}}} }} | label171 = {{GetLabelFix|P112|lang={{{lang|}}}}} | data171 = {{{fundador|}}} | label175 = {{GetLabelFix|Q124964|lang={{{lang|}}}}}<!-- Coalició --> | data175 = {{{coalicio|}}} | label178 = {{GetLabelFix|T0046|editicon=no|lang={{{lang|}}}}}<!-- Fusionada&nbsp;amb --> | data178 = {{{fusio|}}} | label182 = {{GetLabelFix|Q18511800|lang={{{lang|}}}}}<!-- Escissió&nbsp;en --> | data182 = {{{escissio_en|}}} | label186 = {{GetLabelFix|P576|lang={{{lang|}}}}}<!-- Dissolució --> | data186 = {{{extincio|}}} | label190 = {{GetLabelFix|T0047|editicon=no|lang={{{lang|}}}}}<!-- Refundació --> | data190 = {{{refundacio|}}} | label195 = {{GetLabelFix|T0048|editicon=no|lang={{{lang|}}}}}<!-- Redissolució --> | data195 = {{{redissolucio|}}} | label202 = {{GetLabelFix|P1366|lang={{{lang|}}}}} | data202 = {{{successor|}}} | label205 = {{GetLabelFix|P2348|lang={{{lang|}}}}} | data205 = {{{periode|}}} <!-- Separador per textos fundacionals: si s'especifica posa header213, si no, posa línia incolora (data215) --> | header213 = {{#if: {{{establerta_nom1|}}}{{{establerta_nom2|}}}{{{establerta_nom3|}}} {{{establerta_nom4|}}}{{{establerta_nom5|}}} {{{llista_establerta|}}} | {{#if:{{{etiqueta_establiment|}}} | {{{etiqueta_establiment|}}} }} }} | data215 = {{#if: {{{establerta_nom1|}}}{{{establerta_nom2|}}}{{{establerta_nom3|}}} {{{establerta_nom4|}}}{{{establerta_nom5|}}} {{{llista_establerta|}}} | {{#if:{{{etiqueta_establiment|}}}|<!--sense text específic -->|<hr> }} }} | data219 = {{{llista_establerta|}}} | label225 = {{nowrap|{{{establerta_data1|}}} }} | data225 = {{{establerta_nom1|}}} | label232 = {{nowrap|{{{establerta_data2|}}} }} | data232 = {{{establerta_nom2|}}} | label244 = {{nowrap|{{{establerta_data3|}}} }} | data244 = {{{establerta_nom3|}}} | label252 = {{nowrap|{{{establerta_data4|}}} }} | data252 = {{{establerta_nom4|}}} | label255 = {{nowrap|{{{establerta_data5|}}} }} | data255 = {{{establerta_nom5|}}} <!-- Paràmetres comodí bloc "història"--> | data260 = {{{bloc_historia_especial|}}} | label265 = {{{etiqueta_historia1|}}} | data265 = {{{nom_historia1|}}} | label271 = {{{etiqueta_historia2|}}} | data271 = {{{nom_historia2|}}} | label275 = {{{etiqueta_historia3|}}} | data275 = {{{nom_historia3|}}} | label280 = {{{etiqueta_historia4|}}} | data280 = {{{nom_historia4|}}} | label284 = {{{etiqueta_historia5|}}} | data284 = {{{nom_historia5|}}} |header290 = {{#if:{{{esport|}}}{{{estadi|}}}{{{periode_actiu|}}}{{{regio|}}}{{{productes|}}}{{{produccio|}}} {{{serveis|}}}{{{membrede|}}} {{{codi_fifa|}}}{{{ambit|}}}{{{exposicio|}}}{{{superficie|}}} {{{coleccions|}}}{{{tipus_documents|}}}{{{volum_coleccio|}}} {{{visitants|}}} {{{prestecs_anuals|}}}{{{nom_habitants|}}}{{{llits|}}}{{{activitats|}}} {{{public_objectiu|}}} {{{cotitzen_borsa|}}}{{{nom_comercial|}}}{{{metodes|}}}{{{metode|}}}{{{membres|}}}{{{membres2|}}} {{{membres3|}}}{{{membres_llista|}}}{{{alumnes|}}}{{{voluntaris|}}} {{{membres_anteriors|}}} {{{discografica|}}} {{{artistes_relacionats|}}}{{{influencies_de|}}} {{{art|}}}{{{genere|}}}{{{moviment|}}} {{{estil|}}}{{{conductor_cor|}}} {{{instruments_destacats|}}}{{{obres_notables|}}}{{{director_musical|}}}{{{bloc_activitat_especial|}}} {{{nom_activitat1|}}}{{{nom_activitat2|}}}{{{nom_activitat3|}}}{{{nom_activitat4|}}}{{{nom_activitat5|}}} {{{ocupacio_membres|}}} | {{GetLabelFix|Q1914636|lang={{{lang|}}}}}<!-- Activitat --> }} | label295 = {{GetLabelFix|P3989|lang={{{lang|}}}}} | data295 = {{{ocupacio_membres|}}} | label300 = {{GetLabelFix|P641|lang={{{lang|}}}}} | data300 = {{{esport|}}} | label305 = {{GetLabelFix|P115|lang={{{lang|}}}}} | data305 = {{{estadi|}}} | label310 = {{GetLabelFix|Q55579539|lang={{{lang|}}}}} | data310 = {{{periode_actiu|}}} | label320 = {{GetLabelFix|P2541|lang={{{lang|}}}}} | data320 = {{{regio|}}} | label325 = {{GetLabelFix|P2360|lang={{{lang|}}}}} | data325 = {{{public_objectiu|}}} | label330 = {{GetLabelFix|P1056|lang={{{lang|}}}}} | data330 = {{{productes|}}} | label335 = {{GetLabelFix|P2197|lang={{{lang|}}}}} | data335 = {{{produccio|}}} | label340 = {{GetLabelFix|Q7406919|lang={{{lang|}}}}} | data340 = {{{serveis|}}} | label345 = {{GetLabelFix|Q1914636|lang={{{lang|}}}}} | data345 = {{{activitats|}}} <!-- Federacions de futbol --> | label350 = {{GetLabelFix|P463|lang={{{lang|}}}}} | data350 = {{{membrede|}}} | label358 = {{GetLabelFix|P3441|lang={{{lang|}}}}} | data358 = {{{codi_fifa|}}} | label359 = {{GetLabelFix|Q16798631|lang={{{lang|}}}}} | data359 = {{#if:{{{equipament|}}} |<!-- amb equipament, surt al seu peu -->|{{{proveidor_uniforme|}}} }} | label360 = {{GetLabelFix|P859|lang={{{lang|}}}}} | data360 = {{#if:{{{equipament|}}} |<!-- amb equipament, surt al seu peu -->|{{{patrocinador|}}} }} | label361 = {{GetLabelFix|P3438|lang={{{lang|}}}}} | data361 = {{{vehicle|}}} | label362 = {{GetLabelFix|P2283|lang={{{lang|}}}}} | data362 = {{{utilitza|}}} <!-- paràmetres activitat Museus - Biblios --> | label364 = {{GetLabelFix|T0049|editicon=no|lang={{{lang|}}}}} | data364 = {{{ambit|}}} | label367 = {{GetLabelFix|P2046|lang={{{lang|}}}}} | data367 = {{{superficie|}}} | label370 = {{GetLabelFix|T0050|editicon=no|lang={{{lang|}}}}} | data370 = {{{coleccions|}}} | label374 = {{GetLabelFix|T0051|editicon=no|lang={{{lang|}}}}} | data374 = {{{tipus_documents|}}} | label378 = {{GetLabelFix|P1436|lang={{{lang|}}}}} | data378 = {{{volum_coleccio|}}} | label380 = {{GetLabelFix|P1174|lang={{{lang|}}}}} | data380 = {{{visitants|}}} | label385 = {{GetLabelFix|Q3777645|lang={{{lang|}}}}} | data385 = {{{prestecs_anuals|}}} | label390 = {{GetLabelFix|T0053|editicon=no|lang={{{lang|}}}}} | data390 = {{{nom_habitants|}}} | label394 = {{GetLabelFix|P6801|lang={{{lang|}}}}} | data394 = {{{llits|}}} | label398 = {{GetLabelFix|P414|lang={{{lang|}}}}} | data398 = {{{cotitzen_borsa|}}} | label406 = {{GetLabelFix|P6427|lang={{{lang|}}}}} | data406 = {{{nom_comercial|}}} | label428 = {{GetLabelFix|Q1799072|lang={{{lang|}}}}} | data428 = {{if empty|{{{metodes|}}} |{{{metode|}}} }} | label430 = {{GetLabelFix|P2196|lang={{{lang|}}}}} | data430 = {{{alumnes|}}} | label431 = {{if empty|{{{etiqueta_membres|}}}|{{GetLabelFix|T0054|editicon=no|lang={{{lang|}}}}} }} | data431 = {{{membres|}}} | label432 = {{if empty|{{{etiqueta_membres2|}}}|&nbsp;}} | data432 = {{{membres2|}}} | label433 = {{if empty|{{{etiqueta_membres3|}}}|&nbsp;}}<!--si no hi ha etiq., força espais per alinear amb membres2 --> | data433 = {{{membres3|}}} | data435 = {{{membres_llista|}}} <!-- Alternatiu a membres, membres2, membres3 --> | label437 = {{GetLabelFix|P6125|lang={{{lang|}}}}} | data437 = {{{voluntaris|}}} <!-- paràmetres activitat grups de música --> | label440 = {{GetLabelFix|P6125|lang={{{lang|}}}}} | data440 = {{{membres_anteriors|}}} | label442 = {{GetLabelFix|P264|lang={{{lang|}}}}} | data442 = {{{discografica|}}} | label444 = {{GetLabelFix|Q55567783|lang={{{lang|}}}}} | data444 = {{{artistes_relacionats|}}} | label445 = {{GetLabelFix|Q735|lang={{{lang|}}}}} | data445 = {{{art|}}} | label446 = {{GetLabelFix|P136|lang={{{lang|}}}}} | data446 = {{{genere|}}} | label447 = {{GetLabelFix|P135|lang={{{lang|}}}}} | data447 = {{{moviment|}}} | label448 = {{GetLabelFix|Q1292119|lang={{{lang|}}}}} | data448 = {{{estil|}}} | label499 = {{nowrap|{{GetLabelFix|P737|lang={{{lang|}}}}}}} | data499 = {{Collapsible conditional list |{{{influencies_de|}}} |{{if empty|{{{desplega_influencia|}}}|80}}}} | label500 = {{GetLabelFix|T0056|editicon=no|lang={{{lang|}}}}} | data500 = {{{instruments_destacats|}}} | label501 = {{GetLabelFix|P800|lang={{{lang|}}}}} | data501 = {{{obres_notables|}}} | label502 = {{GetLabelFix|P3300|lang={{{lang|}}}}} | data502 = {{{director_musical|}}} | label503 = {{GetLabelFix|P5024|lang={{{lang|}}}}} | data503 = {{{conductor_cor|}}} <!-- Paràmetres comodí bloc "activitat" --> | data505 = {{{bloc_activitat_especial|}}} | label507 = {{{etiqueta_activitat1|}}} | data507 = {{{nom_activitat1|}}} | label508 = {{{etiqueta_activitat2|}}} | data508 = {{{nom_activitat2|}}} | label509 = {{{etiqueta_activitat3|}}} | data509 = {{{nom_activitat3|}}} | label510 = {{{etiqueta_activitat4|}}} | data510 = {{{nom_activitat4|}}} | label511 = {{{etiqueta_activitat5|}}} | data511 = {{{nom_activitat5|}}} <!-- ********************************************* * ORGANITZACIÓ I GOVERN (seus + equip + relacions organitzatives ) ********************************************--> |header513 = {{#if:{{{president|}}}{{{executiu_cap|}}}{{{secretari|}}}{{{nom_lider1|}}}{{{nom_lider2|}}}{{{nom_lider3|}}}{{{nom_lider4|}}}{{{consell_administracio|}}}{{{persona_clau|}}}{{{membres_destacats|}}}{{{organ_premsa|}}}{{{empleats|}}}{{{voluntaris|}}}{{{nom_seu1|}}} {{{localitzacio_seu1|}}} {{{municipi_seu1|}}} {{{estat_seu1|}}}{{{nom_seu2|}}} {{{localitzacio_seu2|}}} {{{municipi_seu2|}}} {{{estat_seu2|}}}{{{societat_matriu|}}}{{{nom_estats1|}}}{{{nom_estats2|}}}{{{nom_estats3|}}}{{{nom_estats4|}}}{{{propietari|}}}{{{aliats|}}}{{{rivals|}}}{{{divisions|}}}{{{sucursals|}}}{{{subsidiaries|}}}{{{afiliacions|}}} {{{bloc_partit_politic|}}} {{{bloc_govern_especial|}}}{{{nom_govern1|}}}{{{nom_govern2|}}}{{{nom_govern3|}}} {{{nom_govern4|}}}{{{nom_govern5|}}}{{{partit_juvenil|}}} {{{etiqueta_branca1|}}}{{{nom_branca1|}}}{{{etiqueta_branca2|}}}{{{nom_branca2|}}}{{{etiqueta_branca3|}}}{{{nom_branca3|}}} {{{entrenador|}}}{{{capita|}}} {{{cap_colla|}}}{{{nom_tecnic1|}}}{{{nom_tecnic2|}}}{{{nom_tecnic3|}}}{{{nom_tecnic4|}}} |{{if empty| {{{etiqueta_organitzacio|}}} |Eagraíocht agus rialtas<!-- Organització i govern -->}} }} <!-- Espai per la(es) seu(s) --> <!-- Capçalera eliminada |header480 = {{#if: {{{nom_seu1|}}}{{{localitzacio_seu1|}}} {{{municipi_seu1|}}} {{{estat_seu1|}}}{{{coordenades|}}} {{{nom_seu2|}}} {{{localitzacio_seu2|}}} {{{municipi_seu2|}}} {{{estat_seu2|}}} |Ubicació seu}} --> | label515 = {{if empty|{{{etiqueta_seu1|}}} |{{GetLabelFix|Q7540126|lang={{{lang|}}}}} }}&nbsp;<!-- -->{{#if: {{{edificiitem|}}}{{{imatge_mapa_seu1|}}}|[[fitxer:Vista-down.png<!-- Go-down Gion.svg-->|20px|link=#edif]] }} | data515 = {{#if: {{{nom_seu1|}}}{{{localitzacio_seu1|}}} {{{municipi_seu1|}}} {{{estat_seu1|}}} | {{Unbulleted list | 36 = {{{nom_seu1|}}} | 37 = {{{localitzacio_seu1|}}} | 38 = {{Entrades separades per comes | 36 = {{{municipi_seu1|}}} | 37 = {{{estat_seu1|}}} }} | 39 = {{#if: {{both|{{{lat_dec_seu1|}}}| {{{lon_dec_seu1|}}} }} |<small>{{coord|{{{lat_dec_seu1|}}}|{{{lon_dec_seu1|}}} |display={{{coord_display_seu1|inline,title}}}}}</small> }} }} }} | label520 = {{if empty|{{{etiqueta_seu2|}}} | {{nowrap|Altra seu}} }} | data520 = {{#if: {{{nom_seu2|}}} {{{localitzacio_seu2|}}} {{{municipi_seu2|}}} {{{estat_seu2|}}} | {{Unbulleted list | 36 = {{{nom_seu2|}}} | 37 = {{{localitzacio_seu2|}}} | 38 = {{comma separated entries | 36 = {{{municipi_seu2|}}} | 37 = {{{estat_seu2|}}} }} }} }} <!-- Bloc equip de gestió/govern --> | label532 = {{GetLabelFix|P137|lang={{{lang|}}} }} | data532 = {{{gestor|}}} | label543 = {{GetLabelFix|Q3558349|lang={{{lang|}}} }} | data543 = {{{president|}}} | label554 = {{#ifeq:{{{president|}}}|{{{executiu_cap|}}}|<!-- ja s'ha mostrat -->|{{GetLabelFix|Q484876|lang={{{lang|}}}}} }} | data554 = {{#ifeq:{{{president|}}}|{{{executiu_cap|}}}|<!-- ja s'ha mostrat -->|{{{executiu_cap|}}} }} | label566 = {{GetLabelFix|P1075|lang={{{lang|}}} }} | data566 = {{{rector|}}} | label577 = {{GetLabelFix|Q723682|lang={{{lang|}}}}} | data577 = {{{dega|}}} | label588 = {{GetLabelFix|P3975|lang={{{lang|}}}}} | data588 = {{{secretari|}}} | label599 = {{GetLabelFix|P1037|lang={{{lang|}}}}} | data599 = {{{director|}}} | label610 = {{if empty| {{{etiqueta_lider1|}}}|{{GetLabelFix|Q1251441|lang={{{lang|}}}}}}} | data610 = {{{nom_lider1|}}} | label611 = {{{etiqueta_lider2|}}} | data611 = {{{nom_lider2|}}} | label612 = {{{etiqueta_lider3|}}} | data612 = {{{nom_lider3|}}} | label613 = {{{etiqueta_lider4|}}} | data613 = {{{nom_lider4|}}} | label615 = {{GetLabelFix|Q188628|lang={{{lang|}}} }} | data615 = {{{consell_administracio|}}} | label617 = {{GetLabelFix|P3342|lang={{{lang|}}} }} | data617 = {{{persona_clau|}}} | label619 = {{if empty |{{{etiqueta_destacats|}}} |{{GetLabelFix|T0058|lang={{{lang|}}} }}}} | data619 = {{{membres_destacats|}}} | label620 = {{GetLabelFix|P2813|lang={{{lang|}}} }} | data620 = {{{organ_premsa|}}} | label641 = {{GetLabelFix|P5769|lang={{{lang|}}} }} | data641 = {{{editor_cap|}}} | label644 = {{GetLabelFix|P286|lang={{{lang|}}} }} | data644 = {{{entrenador|}}} | label648 = {{GetLabelFix|P634|lang={{{lang|}}} }} | data648 = {{{capita|}}} | label652 = {{GetLabelFix|T0059|editicon=no|lang={{{lang|}}} }} | data652 = {{{cap_colla|}}}{{#if:{{{any_inici_cap_colla|}}} |&nbsp;({{{any_inici_cap_colla|}}}) }} | label655 = {{{etiqueta_tecnic1|}}} | data655 = {{{nom_tecnic1|}}}{{#if:{{{any_inici_tecnic1|}}} |&nbsp;({{{any_inici_tecnic1|}}}) }} | label660 = {{{etiqueta_tecnic2|}}} | data660 = {{{nom_tecnic2|}}}{{#if:{{{any_inici_tecnic2|}}} |&nbsp;({{{any_inici_tecnic2|}}}) }} | label665 = {{{etiqueta_tecnic3|}}} | data665 = {{{nom_tecnic3|}}}{{#if:{{{any_inici_tecnic3|}}} |&nbsp;({{{any_inici_tecnic3|}}}) }} | label672 = {{{etiqueta_tecnic4|}}} | data672 = {{{nom_tecnic4|}}}{{#if:{{{any_inici_tecnic4|}}} |&nbsp;({{{any_inici_tecnic4|}}}) }} | label676 = Óige | data676 = {{{partit_juvenil|}}} | label683 = {{{etiqueta_branca1|}}} | data683 = {{{nom_branca1|}}} | label686 = {{{etiqueta_branca2|}}} | data686 = {{{nom_branca2|}}} | label690 = {{{etiqueta_branca3|}}} | data690 = {{{nom_branca3|}}} | label697 = {{GetLabelFix|P1128|lang={{{lang|}}} }} | data697 = {{{empleats|}}} {{#if:{{{num_empleats_any|}}} |<small>{{nonegreta|&nbsp;({{{num_empleats_any|}}})}}</small> }} <!-- Espai per al model organitzatiu: dependència, filials, sucursals, etc --> | label706 = {{if empty|{{{etiqueta_matriu|}}}|{{GetLabelFix|P749|lang={{{lang|}}} }}}} | data706 = {{{societat_matriu|}}} | label710 = {{GetLabelFix|P127|lang={{{lang|}}} }} | data710 = {{#if:{{{nom_estats1|}}}{{{nom_estats2|}}}{{{nom_estats3|}}}{{{nom_estats4|}}}|<!--És org.supraestatal. No posar propietari. -->|{{{propietari|}}} }} | label715 = {{{etiqueta_estats1|}}} | data715 = {{{nom_estats1|}}} | label720 = {{{etiqueta_estats2|}}} | data720 = {{{nom_estats2|}}} | label725 = {{{etiqueta_estats3|}}} | data725 = {{{nom_estats3|}}} | label730 = {{{etiqueta_estats4|}}} | data730 = {{{nom_estats4|}}} | label735 = {{if empty |{{{etiqueta_aliats|}}} |Eagraíocht ghaolmhar }} | data735 = {{{aliats|}}} | label740 = {{if empty |{{{etiqueta_rivals|}}} |Eagraíocht ghaolmhar }} | data740 = {{{rivals|}}} | label744 = {{if empty |{{{etiqueta_divisions|}}} |{{GetLabelFix|Q334453|lang={{{lang|}}}}} }} | data744 = {{{divisions|}}} | label750 = {{GetLabelFix|Q1880737|lang={{{lang|}}}}} | data750 = {{{sucursals|}}} | data755 = {{Collapsible conditional list |{{{subsidiaries|}}}|{{if empty|{{{desplega_format|}}}|40}} |títol ='''{{GetLabelFix|P355|lang={{{lang|}}}}} ''' |estil_títol =background:#eeeeee;text-align:left |títol2='''{{GetLabelFix|P355|lang={{{lang|}}}}} ''' |estil_títol2=background:#eeeeee;text-align:left}} | label760 = {{GetLabelFix|P527|lang={{{lang|}}}}} | data760 = {{#if:{{{grup_humans|}}}|<!-- saltar. ja ha sortit com a "components" -->|{{Collapsible conditional list |{{{format_per|}}}|{{if empty|{{{desplega_format|}}}|40}} }} }} | label770 = {{GetLabelFix|P361|lang={{{lang|}}}}} | data770 = {{{afiliacions|}}} <!-- Paràmetres comodí bloc "govern"--> | data793 = {{if empty| {{{bloc_partit_politic|}}} | {{{bloc_govern_especial|}}} }} | label800 = {{{etiqueta_govern1|}}} | data800 = {{{nom_govern1|}}} | label805 = {{{etiqueta_govern2|}}} | data805 = {{{nom_govern2|}}} | label810 = {{{etiqueta_govern3|}}} | data810 = {{{nom_govern3|}}} | label815 = {{{etiqueta_govern4|}}} | data815 = {{{nom_govern4|}}} | label820 = {{{etiqueta_govern5|}}} | data820 = {{{nom_govern5|}}} <!-- ********************************************* * XIFRES ********************************************--> |header840 = {{#if:{{{capital_social|}}}{{{dotacio|}}}{{{pressupost|}}}{{{ingressos|}}}{{{ingressos_explotacio|}}} {{{despeses|}}}{{{beneficis|}}}{{{actius|}}} {{{nom_xifres1|}}}{{{nom_xifres2|}}}{{{nom_xifres3|}}} {{{nom_xifres4|}}}{{{nom_xifres5|}}} {{{bloc_xifres_especial|}}} {{{finançament|}}} |Figiúirí suntasacha<!-- Xifres destacables -->}} | label844 = {{GetLabelFix|Q6055890|lang={{{lang|}}}}} | data844 = {{{finançament|}}}{{#if:{{{procedencia_finançament|}}}|&nbsp;({{{procedencia_finançament|}}}) }} | label848 = {{GetLabelFix|P2137|lang={{{lang|}}}}} | data848 = {{{capital_social|}}} | label852 = {{GetLabelFix|Q2620430|lang={{{lang|}}}}} | data852 = {{{dotacio|}}} | label856 = {{GetLabelFix|P2769|lang={{{lang|}}}}} | data856 = {{{pressupost|}}} | label860 = {{GetLabelFix|P2139|lang={{{lang|}}}}} | data860 = {{{ingressos|}}} | label865 = {{GetLabelFix|Q831866|lang={{{lang|}}}}} | data865 = {{{ingressos_explotacio|}}} | label870 = {{GetLabelFix|Q13516686|lang={{{lang|}}}}} | data870 = {{{despeses|}}} | label873 = {{GetLabelFix|P2295|lang={{{lang|}}}}} | data873 = {{{beneficis|}}} | label884 = {{GetLabelFix|P2403|lang={{{lang|}}}}} | data884 = {{{actius|}}} <!-- Paràmetres comodí bloc "xifres"--> | data886 = {{{bloc_xifres_especial|}}} | label888 = {{{etiqueta_xifres1|}}} | data888 = {{{nom_xifres1|}}} | label895 = {{{etiqueta_xifres2|}}} | data895 = {{{nom_xifres2|}}} | label900 = {{{etiqueta_xifres3|}}} | data900 = {{{nom_xifres3|}}} | label905 = {{{etiqueta_xifres4|}}} | data905 = {{{nom_xifres4|}}} | label910 = {{{etiqueta_xifres5|}}} | data910 = {{{nom_xifres5|}}} <!-- ********************************************* * Volums activitat ********************************************--> <!-- ********************************************* * ALTRES ********************************************--> | label914 = {{GetLabelFix|P793|lang={{{lang|}}}}} | data914 = {{{cronologia|}}} |header918 = {{#if:{{{premis|}}} {{{acces|}}}{{{telefon|}}}{{{monuments|}}} {{{transport|}}} {{{colors|}}} {{{bloc_final_especial|}}} {{{nom_final1|}}} {{{nom_final2|}}} {{{nom_final3|}}}{{{nom_final4|}}} {{{nom_final5|}}} |Sonraí eile<!-- Altres dades -->}} | label923 = {{GetLabelFix|Q4989906|lang={{{lang|}}}}} | data923 = {{{monuments|}}} | label926 = {{GetLabelFix|P1411|lang={{{lang|}}}}} | data926 = {{Collapsible conditional list |{{{nominacions|}}}|{{if empty|{{{desplega_premis|}}}|40}} }} | data930 = {{#if: {{{premis|}}} |{{Collapsible conditional list |{{{premis|}}} | {{if empty|{{{desplega_premis|}}}|40}} |títol= {{GetLabelFix|P166|lang={{{lang|}}} }} |estil_títol = background:#eeeeee;text-align:start; |títol642= '''{{GetLabelFix|P166|lang={{{lang|}}} }}''' }} }} <!-- Paràmetres comodí bloc "final"--> | label935 = {{{etiqueta_final1|}}} | data935 = {{{nom_final1|}}} | label937 = {{{etiqueta_final2|}}} | data937 = {{{nom_final2|}}} | label939 = {{{etiqueta_final3|}}} | data939 = {{{nom_final3|}}} | label941 = {{{etiqueta_final4|}}} | data941 = {{{nom_final4|}}} | label943 = {{{etiqueta_final5|}}} | data943 = {{{nom_final5|}}} | label945 = {{GetLabelFix|P6364|lang={{{lang|}}}}} | data945 = {{{colors|}}} | label950 = {{GetLabelFix|Q45025990|lang={{{lang|}}}}} | data950 = {{{acces|}}} | label955 = {{GetLabelFix|P1329|lang={{{lang|}}}}} | data955 = {{{telefon|}}} | label958 = {{GetLabelFix|Q178512|lang={{{lang|}}}}} | data958 = {{{transport|}}} | data964 = {{{bloc_final_especial|}}} |header985 = {{#if:{{{equipament|}}} | {{GetLabelFix|Q768186|lang={{{lang|}}} }} }} | data988 = {{{equipament|}}} | label991 = {{#if:{{{equipament|}}} | {{GetLabelFix|Q16798631|lang={{{lang|}}}}} }} | data991 = {{#if:{{{equipament|}}} | {{{proveidor_uniforme|}}} }} | label994 = {{#if:{{{equipament|}}} | {{GetLabelFix|P859|lang={{{lang|}}}}} }} | data994 = {{#if:{{{equipament|}}} | {{{patrocinador|}}} }} | data997 = {{#if:{{{xarxes|}}} {{{lloc_web|}}} {{{notes|}}} |<hr>}} | label1000 = {{GetLabelFix|Q35127|lang={{{lang|}}}}} | data1000 = {{{lloc_web|}}} | data1003 = {{align|left|{{{xarxes|}}} }} | label1006 = Nótaí | data1006 = {{{notes|}}} <!-- Construcció del mapa, llevat que ja estigui construït manualment o dins la infotaula edifici incrustada quan P276 és un edifici A partir de {{{bloc_seu_WD|}}}, amb la informació de les seus (P159), i de {{{bloc_coord_estadi|}}}, amb els estadis (P115) construeix un mapa amb fins a 3 seus i 2 estadis (per ara). --> | data1010 = <!-- DEBUG *bloc_coord_seu:{{{bloc_coord_seu|}}} ---- *bloc_coord_estadi:{{{bloc_coord_estadi|}}} ---- *1:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|1}} *2:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|2}} *3:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|3}} *4:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|4}} *5:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|5}} *6:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|6}} *7:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|7}} *8:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|8}} *9:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|9}} *10:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|10}} ---- --> | data1020 = {{#if:{{{draw_mapa|}}} {{{edificiitem|}}} {{{grup_humans|}}}{{{imatge_mapa_seu1|}}} {{both|{{{lat_dec_seu1|}}}|{{{localitzacio_seu1|}}}{{{municipi_seu1|}}}}}|<!-- param. manuals, saltar -->|{{#ifeq:{{{mapaWD|}}}|no|<!-- no es vol mapa, saltar -->|{{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|4}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|10}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|16}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|22}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|28}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|34}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|40}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|46}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|52}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|58}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}} |&harr;|4}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}} |&harr;|10}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}} |&harr;|16}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}} |&harr;|22}} {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}} |&harr;|28}}<!-- Algun punt amb coordenades, muntar mapa --><!-- ************************************************************************ * Construcció del mapa d'ubicació quan no hi ha edifici. * Els 10 primers punts representen possibles valors de P159-seus i campus univ. * Els 11 a 15 mostren els P115-estadis * _______________________________________________________________________ --> |{{Liosta fillte |title= {{anchor|edif}}{{GetLabelFix|Q2221906|lang={{{lang|}}}}} |titlestyle = background:grey;color:white; |{{map draw |geotype1 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}}|&harr;|4}}|Point|none}} |marker-symbol1 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|6}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title1 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|2}} |coordinates1 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|4}} |description1 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|3}} |image1 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|5}} |geotype2 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|10}}|Point|none}} |marker-symbol2 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|12}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title2 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|8}} |coordinates2 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|10}} }} |description2 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|9}} |image2 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|11}} |geotype3 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|16}}|Point|none}} |marker-symbol3 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|18}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title3 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|14}} |coordinates3 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|16}} }} |description3 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|15}} |image3 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|17}} |geotype4 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|22}}|Point|none}} |marker-symbol4 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|24}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title4 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|20}} |coordinates4 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|22}} }} |description4 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|21}} |image4 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|23}} |geotype5 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|28}}|Point|none}} |marker-symbol5 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|30}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title5 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|26}} |coordinates5 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|28}} }} |description5 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|27}} |image5 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|29}} |geotype6 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|34}}|Point|none}} |marker-symbol6 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|36}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title6 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|32}} |coordinates6 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|34}} }} |description6 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|33}} |image6 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|35}} |geotype7 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|40}}|Point|none}} |marker-symbol7 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|42}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title7 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|38}} |coordinates7 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|40}} }} |description7 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|39}} |image7 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|41}} |geotype8 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|46}}|Point|none}} |marker-symbol8 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|48}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title8 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|44}} |coordinates8 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|46}} }} |description8 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|45}} |image8 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|47}} |geotype9 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|52}}|Point|none}} |marker-symbol9 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|54}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title9 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|50}} |coordinates9 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|52}} }} |description9 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|51}} |image9 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|53}} |geotype10 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|58}}|Point|none}} |marker-symbol10 ={{#switch:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|60}} |Q30785519|Q209465=college |<!-- default -->square-stroked}} |title10 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|56}} |coordinates10 ={{if then show |{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|58}} }} |description10 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|57}} |image10 ={{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_seu|}}} |&harr;|59}} | geotype11 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|4}}|Point|none}} | marker-symbol11 = circle-stroked | marker-color11 = #006400 | title11 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|2}} | coordinates11= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|4}} | description11= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|3}} |image11= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|5}} | geotype12 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|10}}|Point|none}} | marker-symbol12 = circle-stroked | marker-color12 = #006400 | title12 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|8}} | coordinates12= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|10}} | description12= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|9}} |image12 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|11}} | geotype13 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|16}}|Point|none}} | marker-symbol13 = circle-stroked | marker-color13 = #006400 | title13 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|14}} | coordinates13= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|16}} | description13= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|15}} |image13 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|17}} | geotype14 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|22}}|Point|none}} | marker-symbol14 = circle-stroked | marker-color14 = #006400 | title14 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|20}} | coordinates14= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|22}} | description14= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|21}} |image14 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|23}} | geotype15 ={{#if:{{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|28}}|Point|none}} | marker-symbol15 = circle-stroked | marker-color15 = #006400 | title15 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|26}} | coordinates15= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|28}} | description15= {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|27}} |image15 = {{#invoke:String|split|{{{bloc_coord_estadi|}}}|&harr;|29}} }}<!-- fi map draw --> }}<!-- fi de Liosta fillte --> }}<!-- fi IF continguts coordenades: {{{bloc_coord|}}} {{{bloc_coord_estadi|}}} --> }}<!-- fi {{{mapaWD|}}}=no --> }}<!-- fi hi ha paràmetres manuals per fer mapa --> <!-- **************** comença incrustada ********************** --> | data1025 = {{#if:{{{grup_humans|}}} |<!-- saltar -->|{{if both|{{{edificiitem|}}}<!-- cal representar infotaula edifici incrustada --> <!-- edifici? --> |{{#invoke:Wikidades |claim |formatting=table |list=false |editicon=no |property=P31|rowformat=$0 |item= {{{edificiitem|}}} |whitelist0=Q41176/Q55488/Q483110/Q7540126/Q16560/Q644371/Q1021645}} <!--fer Infotaula-->|{{Llista desplegable condicional |2=1 |títol= {{àncora|edif}}'''{{GetLabelFix|Q7533476|lang={{{lang|}}}}}''' |estil_títol = background:grey;color:white; |1={{WD Bosca Sonraí Foirgneamh |lang={{{lang|}}} |item={{{edificiitem|}}} | imatgeWD= {{{edificiimatgeWD|}}} | mapaWD = {{{edificimapaWD|}}} | patrimWD= {{{patrimWD|}}} | ubicaWD = {{if empty | {{{ubicaWD|}}} |no}} | activWD = {{if empty | {{{activWD|}}} |no}} | mapa_localitzador = noWD <!-- quan P276 és geogràfic, no genera infotaula doble ampla --> <!-- ********** paràmetres per a edifici ************************************************ * llista de paràmetres amb nom coincident entre "infotaula d'organització" i "edifici". * per evitar que surti la informació on no correspon, cal fer servir els següents noms * de paràmetre per referir-se a les dades de l'edifici, cal que sigui necessari. ***************************************************************************************** --> | coord_display=inline<!-- Per evitar un error que dona al mostrar la coordenada --> | nom= {{if empty |{{{edif_nom|}}} |{{getLabelFix|{{{edificiitem|}}}|lang={{{lang|}}}}} }} | imatge= {{{edif_imatge|}}} | peu = {{{edif_peu|}}} | tipus_edifici= {{{tipus_edifici|}}} }}<!-- fi Infotaula edifici --> }}<!-- fi llista desplegable --> |{{#if:{{{imatge_mapa_seu1|}}}{{{draw_mapa|}}} {{{lat_dec_seu1|}}}<!-- imatge mapa, draw_mapa o coordenades ... per craer-lo -->|{{Llista desplegable condicional |2=1 |títol= {{àncora|edif}}'''{{GetLabelFix|Q2221906|lang={{{lang|}}}}}''' |estil_títol = background:grey;color:white;<!--1=contingut--> <!-- Construcció del mapa d'ubicació quan no hi ha edifici __________________________________________________________________________________ --> |1 ={{Aimsitheoir léarscáil |imatge_mapa={{{imatge_mapa_seu1|}}} | peu_mapa={{{peu_mapa_seu1|}}} |draw_mapa ={{{draw_mapa|}}} | mapaWD={{{mapaWD|}}} |item = {{{item|}}} |lang={{{lang|}}} |display={{{coord_display|inline,title}}} |lat_lon={{if both|{{{lat_dec|}}}|{{{lon_dec}}}||{{GetLatLon|P625|item={{{item|}}}}} }} |lat_dec={{#if:{{{lon_dec_seu1|}}} |{{{lat_dec_seu1|}}} }} |lon_dec={{#if:{{{lat_dec_seu1|}}} | {{{lon_dec_seu1|}}} }} |mapa_localitzador=noWD |zoom={{{zoom|auto}}} |nom_marcador= {{if empty|{{{nom_marcador|}}} | {{{nom|{{PAGENAME}} }}} }} |marcador={{{marcador|}}} |marcador_color={{if empty|{{{marcador_color|}}} | FF0000}} |marcador_mida={{{marcador_mida|small}}} |mapa_mida={{{mapa_mida|290}}} |layer = {{#ifeq:{{{draw_layer|}}}|noWD|<!-- res -->|{{#if:{{{draw_layer|}}}|{{{draw_layer|}}} |{{#invoke:Wikidades | claim |formatting = table |property=P3896 |qualifier=P518 <!-- |whitelist1=Q29981662/Q1067164/Q719456/Q494829/Q953806 --> |rowformat = $0 |separator=### | item={{{item|}}} }} }} }} }}<!-- fi Aimsitheoir léarscáil --> }}<!-- fi caixa desplegable --> }}<!-- Fi dades manuals per mapa --> }}<!-- Fi ifboth hi ha edifici --> }}<!-- Fi grup_humans --> }}{{CloseDivRTL|lang={{{lang|}}}}}<noinclude>[[Catagóir:WD Boscaí sonraí| Eagraíocht]]</noinclude> t8kl5zqlqx9okd8r4iho9d81bjm5e8s 0 101061 1086089 1030335 2022-08-22T19:10:12Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Máighigh]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Máighigh]] elr3b6bpss1cna2thul7vno0miyccs8 10 101527 1086186 1034137 2022-08-22T23:00:15Z Alison 570 UPdates wikitext text/x-wiki <div class="hlist hlist-separated {{{class|}}}" {{#if:{{{style|}}}{{{indent|}}}|style="{{#if:{{{indent|}}}|margin-left: {{#expr:{{{indent}}}*1.6}}em;}} {{{style|}}}"}}>{{#if:{{{1|}}}| {{{1}}} </div>}}<noinclude></div>{{Doiciméadú}}[[Catagóir:Teimpléid]]</noinclude> prjfojpay1ukog84r6afnjvc7jgkpzz 2 101568 1086637 1054906 2022-08-23T10:28:33Z Deirge Ó Dhaoinebeaga 51568 Cuir tástáil leis wikitext text/x-wiki Tá gá le bosca gainimh a chruthú chun leabhar a lua ach tá an giorria ag rith timpeall an poll gainimh cosúil le coinín tar éis bualadh isteach ar chlár dubh! Clár dubh a chruthú ansin Luaigh leabhar cinnte! ==Clár Dubh== * (1):<ref name="ES-1974-p137-FC"/> * (1a)<ref name="ES-1974-p999"/> * (X2)<ref name="X2"/> * (X3)<ref name="X3"/> (X3a)<ref name="X3a"/> (X3b)<ref name="X3b"/> (X3c)<ref name="X3c"/> * tástáil clár dubh: {{uc:ABcde}} {{urlencode:uc:ABCde}} {{urlencode:{{uc:ABCde}} }} * tástáil clár dubh: {{#ifeq: {{#invoke:String|sub|s=OLz|i=1|j=2}} |OL|ok|zz}} {{#ifeq: {{#invoke:String|sub|s=zOLzz|i=1|j=2}} |OL|ok|zz}} * (X4) <ref name="X4"/> * (X5) <ref name="X5"/> <ref name="X5a"/> * tástáil clár dubh: T6A {{#if: {{{chapter|}}} |{{{chapter}}}. í |&#91;{{{url}}}&nbsp;{{{title}}}&#93; }} * tástáil clár dubh: T6B {{#if: {{{chapter|}}} | AA | B&#91;{{{url|}}}&nbsp;{{{title|}}}&#93;B }} * tástáil clár dubh: T6B {{#if: {{{chapter|}}} | AA | &#91;https://openlibrary.org/books/OL31937072M/Through_streets_broad_and_narrow Streets broad and narrow&#93;B }} * (X6A) <ref name="X7a"/> * (Z1) <ref name="Z1"/> <ref name="Z1"/> * {{#if:{{{xyz|}}}|OO|''}}abcde{{#if:{{{xyz|}}}|OO|'' }} * {{#if:{{{xyz|}}}|oo|''}}zyxwv{{#if:{{{xyz|}}}|oo|''}} * {{#if:{{{xyz|}}}|oo|<i>}}zyxwv{{#if:{{{xyz|}}}|oo|</i>}} == Tagairtí == {{Reflist|refs= * <ref name="ES-1974-p137-FC">{{Luaigh foilseachán|author=Shepherd, WE|date=1974|title=The Dublin and South Eastern Railway |publisher=David & Charles|location=Newtown Abbott|language=en-IE|isbn=0715363611|oclc=1086146|ol=5108145M |pages=137}}</ref> * <ref name="ES-1974-p999">Shepherd 1974 p999</ref> * <ref name="X2">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Shepherd, WE|dáta=1974|title=The Dublin and South Eastern Railway |publisher=David & Charles|location=Newtown Abbott|language=en-IE|isbn=0715363611|oclc=1086146|ol=5108145M |pages=137}}</ref> * <ref name="X3">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=31937072M}}</ref> * <ref name="X3a">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=31937072m}}</ref> * <ref name="X3b">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M}}</ref> * <ref name="X3c">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M|via=Inis Muirígh}}</ref> * <ref name="X4">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M |url=https://openlibrary.org/books/OL31937072M/Through_streets_broad_and_narrow|via=[[Inis Muirígh]]}}</ref> * <ref name="X5">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |chapter=Luas |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M|via=Inis Muirígh}}</ref> * <ref name="X5a">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |chapter=Luas|language=en-IE |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M |url=https://openlibrary.org/books/OL31937072M/Through_streets_broad_and_narrow|via=[[Inis Muirígh]]}}</ref> * <ref name="X7a">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Clements, J|coauthors=McMahon, M|dáta=2008|title=Locomotives of the GSR |isbn=9781906578268|location=Newtownards|publisher=Colourpoint Books|oclc=547074718}}</ref> <ref name="Z1">{{Lua idirlín|údar=Iarnród Éireann|dáta=2022|teideal=Enniscorthy |url=https://www.irishrail.ie/en-ie/travel-information/find-a-station?key=Enniscorthy|language=en|dátarochtana=8 Bealtaine 2022}}</ref> }} ==Tástálacha foirmeálta== Le haghaidh imlíne formáidithe ionchais féach: [[:en:Template:Cite_book/doc#Examples|doiciméadú ''Luaigh leabhar'' i mbéarla]]. ===Title=== * ''Cré na Cille''. ::* Gnáth:<ref>{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|title=Cré na Cille}}</ref> {{Reflist}} ===Title and year=== * ''Cré na Cille''. 1949 ::* Gnáth:<ref>{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |date=1949|title=Cré na Cille}}</ref> {{Reflist}} ===Basic usage (single author)=== * Cadhain, M (1949) ''Cré na Cille''.<ref> {{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Cadhain, M|date=1949|title=Cré na Cille}}</ref><ref> {{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Máirtín Ó Cadhain|date=1949|title=Cré na Cille}}</ref> {{Reflist}} ===Basic usage (two authors)=== * Clements, J; McMahon, M (2008) Locomotives of the GSR ::* Gnáth:<ref name="X7a">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Clements, J|coauthors=McMahon, M|date=2008|title=Locomotives of the GSR}}</ref> {{Reflist}} ===Basic usage with url (and access-date) and edition=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Citing a chapter in a book with different authors for different chapters and an editor=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Book with Many Chapters and Distinct Chapter Authors=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Citing a chapter in a book with two joint authors and an editor=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Citing a chapter in a book with two joint authors and an editor=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Three authors, title with a piped wikilink, edition=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Complex usage showing effect of using volume parameter and lastauthoramp parameter (without volume and lastauthoramp)=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Complex usage showing effect of using volume parameter and lastauthoramp parameter (with volume and lastauthoramp)=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Date without day, wikilinked title, publisher, pages, edition, location=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Other language=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. * Corcoran, M (2008) Through Streets Broad and Narrow.&nbsp;<ref> {{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M|via=Inis Muirígh}}</ref> {{Reflist}} ===Using a DOI=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Using author-mask parameter=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Using display-authors parameter=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. i2d3xlgdgnxpggc7aqwkqex8jpwe1vs 1086638 1086637 2022-08-23T10:59:04Z Deirge Ó Dhaoinebeaga 51568 /* Tástálacha foirmeálta */ Cuir tástáil leis wikitext text/x-wiki Tá gá le bosca gainimh a chruthú chun leabhar a lua ach tá an giorria ag rith timpeall an poll gainimh cosúil le coinín tar éis bualadh isteach ar chlár dubh! Clár dubh a chruthú ansin Luaigh leabhar cinnte! ==Clár Dubh== * (1):<ref name="ES-1974-p137-FC"/> * (1a)<ref name="ES-1974-p999"/> * (X2)<ref name="X2"/> * (X3)<ref name="X3"/> (X3a)<ref name="X3a"/> (X3b)<ref name="X3b"/> (X3c)<ref name="X3c"/> * tástáil clár dubh: {{uc:ABcde}} {{urlencode:uc:ABCde}} {{urlencode:{{uc:ABCde}} }} * tástáil clár dubh: {{#ifeq: {{#invoke:String|sub|s=OLz|i=1|j=2}} |OL|ok|zz}} {{#ifeq: {{#invoke:String|sub|s=zOLzz|i=1|j=2}} |OL|ok|zz}} * (X4) <ref name="X4"/> * (X5) <ref name="X5"/> <ref name="X5a"/> * tástáil clár dubh: T6A {{#if: {{{chapter|}}} |{{{chapter}}}. í |&#91;{{{url}}}&nbsp;{{{title}}}&#93; }} * tástáil clár dubh: T6B {{#if: {{{chapter|}}} | AA | B&#91;{{{url|}}}&nbsp;{{{title|}}}&#93;B }} * tástáil clár dubh: T6B {{#if: {{{chapter|}}} | AA | &#91;https://openlibrary.org/books/OL31937072M/Through_streets_broad_and_narrow Streets broad and narrow&#93;B }} * (X6A) <ref name="X7a"/> * (Z1) <ref name="Z1"/> <ref name="Z1"/> * {{#if:{{{xyz|}}}|OO|''}}abcde{{#if:{{{xyz|}}}|OO|'' }} * {{#if:{{{xyz|}}}|oo|''}}zyxwv{{#if:{{{xyz|}}}|oo|''}} * {{#if:{{{xyz|}}}|oo|<i>}}zyxwv{{#if:{{{xyz|}}}|oo|</i>}} == Tagairtí == {{Reflist|refs= * <ref name="ES-1974-p137-FC">{{Luaigh foilseachán|author=Shepherd, WE|date=1974|title=The Dublin and South Eastern Railway |publisher=David & Charles|location=Newtown Abbott|language=en-IE|isbn=0715363611|oclc=1086146|ol=5108145M |pages=137}}</ref> * <ref name="ES-1974-p999">Shepherd 1974 p999</ref> * <ref name="X2">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Shepherd, WE|dáta=1974|title=The Dublin and South Eastern Railway |publisher=David & Charles|location=Newtown Abbott|language=en-IE|isbn=0715363611|oclc=1086146|ol=5108145M |pages=137}}</ref> * <ref name="X3">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=31937072M}}</ref> * <ref name="X3a">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=31937072m}}</ref> * <ref name="X3b">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M}}</ref> * <ref name="X3c">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M|via=Inis Muirígh}}</ref> * <ref name="X4">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M |url=https://openlibrary.org/books/OL31937072M/Through_streets_broad_and_narrow|via=[[Inis Muirígh]]}}</ref> * <ref name="X5">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |chapter=Luas |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M|via=Inis Muirígh}}</ref> * <ref name="X5a">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |chapter=Luas|language=en-IE |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M |url=https://openlibrary.org/books/OL31937072M/Through_streets_broad_and_narrow|via=[[Inis Muirígh]]}}</ref> * <ref name="X7a">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Clements, J|coauthors=McMahon, M|dáta=2008|title=Locomotives of the GSR |isbn=9781906578268|location=Newtownards|publisher=Colourpoint Books|oclc=547074718}}</ref> <ref name="Z1">{{Lua idirlín|údar=Iarnród Éireann|dáta=2022|teideal=Enniscorthy |url=https://www.irishrail.ie/en-ie/travel-information/find-a-station?key=Enniscorthy|language=en|dátarochtana=8 Bealtaine 2022}}</ref> }} ==Tástálacha foirmeálta== Le haghaidh imlíne formáidithe ionchais féach: [[:en:Template:Cite_book/doc#Examples|doiciméadú ''Luaigh leabhar'' i mbéarla]]. ===Title=== * ''Cré na Cille''. ::* Gnáth:<ref>{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar|title=Cré na Cille}}</ref> {{Reflist}} ===Title and year=== * ''Cré na Cille''. 1949. ::* Gnáth:<ref>{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |date=1949|title=Cré na Cille}}</ref> {{Reflist}} ===Basic usage (single author)=== * Cadhain, M (1949). ''Cré na Cille''.<ref> {{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Cadhain, M|date=1949|title=Cré na Cille}}</ref><ref> {{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Máirtín Ó Cadhain|date=1949|title=Cré na Cille}}</ref> {{Reflist}} ===Basic usage (two authors)=== * Clements, J; McMahon, M (2008) Locomotives of the GSR ::* Gnáth:<ref name="X7a">{{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Clements, J|coauthors=McMahon, M|date=2008|title=Locomotives of the GSR}}</ref> {{Reflist}} ===Basic usage with url (and access-date) and edition=== * Bryant S (1859). [https://archive.org/details/celticireland00brya ''Celtic Ireland''] (1st ed.) Retrieved 23 Lúnasa 2022.<ref> {{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Bryant, S|date=1889|title=Celtic Ireland |url=https://archive.org/details/celticireland00brya |edition=1st|access-date=23 Lúnasa 2022}}</ref> {{Reflist}} ===Citing a chapter in a book with different authors for different chapters and an editor=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Book with Many Chapters and Distinct Chapter Authors=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Citing a chapter in a book with two joint authors and an editor=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Citing a chapter in a book with two joint authors and an editor=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Three authors, title with a piped wikilink, edition=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Complex usage showing effect of using volume parameter and lastauthoramp parameter (without volume and lastauthoramp)=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Complex usage showing effect of using volume parameter and lastauthoramp parameter (with volume and lastauthoramp)=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Date without day, wikilinked title, publisher, pages, edition, location=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Other language=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. * Corcoran, M (2008) Through Streets Broad and Narrow.&nbsp;<ref> {{Úsáideoir:Deirge Ó Dhaoinebeaga/Clár Dubh/Luaigh leabhar |author=Corcoran, M|date=2008|title=Through Streets Broad and Narrow — Dublin's Trams |isbn=9780946841912|publisher=Dublin City Public Libraries|series=The Sir John T. Gilbert Commemorative Lecture |oclc=226974337|ol=OL31937072M|via=Inis Muirígh}}</ref> {{Reflist}} ===Using a DOI=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Using author-mask parameter=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. ===Using display-authors parameter=== Gan chur i bhfeidhm nó tástáil neamhullmhaithe. 9utlfwuxydqvzd8n0m8ftmdl4gl0rty 2 101569 1086633 1037090 2022-08-23T08:58:17Z Deirge Ó Dhaoinebeaga 51568 "Quotes" bogadh a bheith thart ar chaibidil wikitext text/x-wiki <includeonly><cite style="font-style:normal">{{#if:{{{author|}}}{{{coauthors|}}}{{{last|}}}||<i>}} {{#if:{{{author|}}}{{{last|}}} |{{#if:{{{authorlink|}}} |[[{{{authorlink}}}|{{#if: {{{last|}}} |{{{last}}}{{#if: {{{first|}}} |, {{{first}}} }} |{{{author}}} }}]] |{{#if:{{{last|}}} |{{{last}}}{{#if: {{{first|}}} |, {{{first}}} }} |{{{author}}} }} }} }}{{#if:{{{author|}}}{{{last|}}} |{{#if:{{{coauthors|}}} | <nowiki>;</nowiki> {{{coauthors}}} }}{{#if:{{{date|}}} |&#32;({{{date}}}) |{{#if:{{{year|}}} |{{#if:{{{month|}}} |&#32;({{{month}}} {{{year}}}) |&#32;({{{year}}}) }} }} }} }}{{#if:{{{author|}}}{{{last|}}} | . }}{{#if:{{{author|}}}{{{last|}}}{{{year|}}}{{{date|}}} | &#32; }}{{#if:{{{title|}}}| {{#if:{{{chapter|}}} |{{#ifeq:{{{quotes|}}}|no||{{#if:{{{curly|}}}|“|"}}}}{{{chapter}}}. í{{#ifeq:{{{quotes|}}}|no||{{#if:{{{curly|}}}|“|"}}}} |{{#if:{{{archiveurl|}}}{{ifeq:{{{url-status|}}}|live|live|}} |{{#if:{{{url|}}} | [{{{url}}} {{{title}}}] | {{{title}}} }} |[{{{archiveurl}}} {{{title}}}] }} }} | <span class=error plainlinks>Citation missing title.</span> }}{{#if:{{{author|}}}{{{coauthors|}}}{{{last|}}}||</i> }}{{#if:{{{chapter|}}} |{{#if:{{{url|}}}| [{{{url}}} ''{{{title}}}'']| ''{{{title}}}'' }} }}{{#if:{{{language|}}} | &#32;(in {{{language}}}) }}{{#if:{{{format|}}} | &#32;({{{format}}}) }}{{#if:{{{author|}}}{{{last|}}} | | &#32;{{#if:{{{date|}}} |&#32;({{{date}}}) |{{#if:{{{year|}}} |{{#if:{{{month|}}} |&#32;({{{month}}} {{{year}}}) |&#32;({{{year}}}) }} }} }} }}{{#if:{{{edition|}}} |&#32;({{{edition}}}) }}{{#if:{{{volume|}}} |&#32;'''{{{volume}}}''' }}{{#if:{{{issue|}}} |&#32;({{{issue}}}) }}{{#if:{{{series|}}} |&#32;({{{series}}}) }}{{#if:{{{pages|}}} |<nowiki>:</nowiki> {{{pages}}} }}{{#if:{{{publisher|}}} |.&#32;{{#if:{{{location|}}} |{{{location}}}:&#32; }}{{{publisher}}} }}{{#if:{{{archiveurl|}}} |.&#32;{{#ifeq:{{{urlstatus|}}}|live |[{{{archiveurl}}} Cartlainne] ón mbunleathanach |Cartlainne ón [{{{url}}} mbunleathanach] }} ar {{{archivedate}}} }}{{#if:{{{doi|}}} |. doi:{{#if: {{{doi_brokendate|}}} | {{#tag:nowiki|{{{doi}}}}} (inactive [[{{{doi_brokendate|}}}]]) {{#ifeq: {{NAMESPACE}} | {{ns:0}} | [[Category:Pages with DOIs broken since {{#time: Y | {{{doi_brokendate|}}} }}]] }} | <span class="neverexpand">[http://dx.doi.org/{{urlencode:{{{doi}}}}} {{#tag:nowiki|{{{doi}}}}}]</span> }} }}{{#if:{{{issn|}}} |. [[International Standard Serial Number|ISSN]] [http://worldcat.org/issn/{{{issn}}} {{{issn}}}] }}{{#if:{{{isbn|}}} |. [[International Standard Book Number|ISBN]] [http://worldcat.org/isbn/{{{isbn}}} {{{isbn}}}] }}{{#if:{{{pmid|}}} |. PMID {{{pmid}}} }}{{#if:{{{pmc|}}} | {{#if:{{{url|}}} |. [[PubMed Central|PMC]]:[http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid={{{pmc}}} {{{pmc}}}]}} }}{{#if:{{{bibcode|}}} |. [[Bibcode]]:&nbsp;[http://adsabs.harvard.edu/abs/{{{bibcode}}} {{{bibcode}}}] }}{{#if:{{{jstor|}}} |. JSTOR [https://www.jstor.org/stable/{{urlencode:{{{jstor}}}}} {{{jstor}}}] }}{{#if:{{{oclc|}}} |. [[OCLC]] [http://worldcat.org/oclc/{{urlencode:{{{oclc}}}}} {{{oclc}}}] }}{{#if:{{{ol|}}} |. [[:en:Open Library|OL]] [https://openlibrary.org/books/{{#ifeq: {{#invoke:String|sub|s={{uc:{{{ol|}}}}}|i=1|j=2}}|OL||OL}}{{urlencode:{{uc:{{{ol}}} }} }} {{uc:{{{ol}}} }}] }}{{#if:{{{id|}}} |. {{{id}}} }}{{#if:{{{accessdate|}}} |<span class="reference-accessdate">. Retrieved on [[{{{accessdate}}}]]{{#if: {{{accessyear|}}} | , [[{{{accessyear}}}]] }} }}{{#if:{{{accessmonthday|}}} | &#32;Retrieved on {{{accessmonthday}}}, {{{accessyear}}} }}{{#if:{{{accessdaymonth|}}} | &#32;Retrieved on {{{accessdaymonth}}} {{{accessyear}}}</span> }}{{#if:{{{laysummary|}}} |. [{{{laysummary}}} Lay summary]{{#if: {{{laysource|}}}|&nbsp;&ndash;&nbsp;''{{{laysource}}}''}} }}{{#if:{{{laydate|}}} | &#32;([[{{{laydate}}}]]) }}.{{#if:{{{quote|}}} | &#32;“{{{quote}}}” }}{{#if:{{{via|}}} | – tríd {{{via}}} }}</cite><!-- This is a COinS tag (https://web.archive.org/web/20170424223448/http://ocoins.info/), which allows automated tools to parse the citation information: --><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004<!-- -->&rft_val_fmt={{urlencode:info:ofi/fmt:kev:mtx:journal}}<!-- Field descriptions: http://www.openurl.info/registry/docs/mtx/info:ofi/fmt:kev:mtx:journal -->&rft.genre=article<!-- article: a book or e-book -->{{#if: {{{title|}}} | &rft.atitle={{urlencode:{{{title}}}}} }}<!-- Article title. -->{{#if: {{{date|}}} | &rft.date={{urlencode:{{{date}}}}} | {{#if: {{{year|}}} | &rft.date={{urlencode:{{{year}}}}} }} }}<!-- Date of publication. (ISO 8601) -->{{#if: {{{volume|}}} | &rft.volume={{urlencode:{{{volume}}}}} }}<!-- Volume designation usually expressed as a number but could be roman numerals or non-numeric, i.e. "124", or "VI". -->{{#if: {{{issue|}}} | &rft.issue={{urlencode:{{{issue}}}}} }}<!-- This is the designation of the published issue ... could be non-numeric -->{{#if: {{{author|}}} | &rft.au={{urlencode:{{{author}}}}} }}<!-- This data element contains the full name of a single author, i. e. "Smith, Fred M", "Harry S. Truman". -->{{#if: {{{last|}}} | &rft.aulast={{urlencode:{{{last}}}}} }}<!-- First author's family name. This may be more than one word ... i.e. Smith, Fred James is recorded as "aulast=smith" -->{{#if: {{{first|}}} | &rft.aufirst={{urlencode:{{{first}}}}} }}<!-- First author's given name or names or initials. This data element may contain multiple words and punctuation, i.e, "Fred James" -->{{#if: {{{pages|}}} | &rft.pages={{urlencode:{{{pages}}}}} }}<!-- Start and end pages, i.e. "53-58". This can also be used for an unstructured pagination statement when data relating to pagination cannot be interpreted as a start-end pair, i.e. "A7, C4-9", "1-3,6". -->{{#if: {{{issn|}}} | &rft.issn={{urlencode:{{{issn}}}}} }}<!-- International Standard Serials Number (ISSN). The issn may contain a hyphen, i.e. "1041-5653" -->{{#if: {{{isbn|}}} | &rft.isbn={{urlencode:{{{isbn}}}}} }}<!-- International Standard Book Number (ISBN). -->{{#if: {{{pmid|}}} | &rft_id=info:pmid/{{urlencode:{{{pmid}}}}}}}<!-- PubMed ID -->{{#if: {{{pmc|}}} | &rft_id=info:pmc/{{urlencode:{{{pmc}}}}}}}<!-- PubMed Central ID -->{{#if: {{{doi|}}} | &rft_id=info:doi/{{urlencode:{{{doi}}}}} }}<!-- DOI -->{{#if: {{{url|}}} | &rft_id={{urlencode:{{{url}}}}} }}<!-- URL -->"><span style="display: none;">&nbsp;</span></span></includeonly><noinclude>Más mian leat an teimpléad seo a úsáid b'fhéidir go mbeadh sé úsáideach duit tagairt a dhéanamh do [[:en:Template:Cite book/doc|Cite book/doc]] cé go bhfuil sé bunaithe ar theicneolaíocht CS1 níos nuaí. [[Catagóir:Teimpléid|Cite]]<templatedata> { "params": { "author": { "label": "Údair", "description": "Na húdair don foilseachán", "suggested": true }, "last": { "label": "Sloinne", "example": "Breathnach" }, "authorlink": { "label": "Nasc an údair", "description": "Nasc go h-alt nó leathanach an údair" }, "first": { "label": "Ainm", "example": "Áine" }, "coauthors": { "label": "Chomhúdair" }, "date": { "label": "Dáta", "description": "An dáta a foilsítear an saorthú", "suggested": true }, "year": { "label": "bliain" }, "month": { "label": "mí" }, "quotes": { "label": "athfhriotal" }, "curly": {}, "url": { "label": "URL", "suggested": true }, "urlstatus": { "label": "urlstatus", "description": "live/dead/usurped", "example": "live" }, "pmc": { "label": "pmc", "description": "uimhir pmc", "example": "345678" }, "title": { "label": "Teideal", "example": "An Teideal Mór", "suggested": true }, "language": { "label": "teanga", "example": "Gaeilge" }, "format": { "label": "formáid", "example": "PDF" }, "edition": { "label": "Eagrán" }, "volume": { "label": "Imleabhar", "suggested": true }, "issue": { "label": "Sraith", "suggested": true }, "series": { "label": "Eisiúint", "suggested": true }, "chapter": { "label": "caibidil" }, "pages": { "label": "leathanaigh" }, "publisher": { "label": "foilsitheoir" }, "location": { "label": "suíomh" }, "doi": { "label": "doi", "description": "uimhir doi", "example": "10.1038/news070508-7" }, "doi_brokendate": { "label": "Dáta DOI briste", "description": "An dáta a faightear nasc an DOI briste" }, "issn": {}, "isbn": { "label": "isbn", "description": "uimhir isbn", "example": "9780946841912", "suggested": true }, "pmid": {}, "bibcode": {}, "jstor": { "label": "jstor", "description": "uimhir jstor", "example": "25525997" }, "oclc": {}, "ol": {"label": "ol", "description": "aitheantóir ol", "example": "31937072M" }, "id": {}, "accessdate": {}, "accessyear": {}, "accessmonthday": {}, "accessdaymonth": {}, "laysummary": {}, "laysource": {}, "laydate": {}, "quote": {}, "archiveurl": { "label": "archiveurl", "description": "url" }, "archivedate": { "label": "archivedate" }, "via": { "label": "tríd", "description": "foilsitheoir tánaisteach", "example": "Google Books"} }, "maps": { "citoid": { "title": "title", "caseName": "title", "nameOfAct": "title", "url": "url", "urlstatus": "urlstatus", "publisher": "publisher", "label": "publisher", "company": "publisher", "studio": "publisher", "network": "publisher", "distributor": "publisher", "university": "publisher", "date": "date", "issueDate": "date", "dateEnacted": "date", "dateDecided": "date", "place": "location", "ISSN": [ "issn" ], "ISBN": [ "isbn" ], "PMCID": "pmc", "PMID": "pmid", "chapter": "chapter", "pages": "pages", "firstPage": "pages", "codePages": "pages", "reporterVolume": "volume", "codeVolume": "volume", "volume": "volume", "seriesNumber": "issue", "patentNumber": "issue", "episodeNumber": "issue", "billNumber": "issue", "documentNumber": "issue", "publicLawNumber": "issue", "docketNumber": "issue", "issue": "issue", "series": "series", "DOI": "doi", "ol": "ol", "language": "language", "archiveurl": "archiveurl", "archivedate": "archivedate", "via": "via", "contributor": "coauthors", "translator": "coauthors", "podcastor": "author", "director": "author", "programmer": "author", "cartographer": "author", "interviewee": "author", "performer": "author", "sponsor": "author", "artist": "author", "inventor": "author", "editor": "author", "author": "author" } } } </templatedata> </noinclude> ln8mwetxo70jaa7uai2pz8h91su1a60 1086639 1086633 2022-08-23T11:20:13Z Deirge Ó Dhaoinebeaga 51568 access-date & edition wikitext text/x-wiki <includeonly><cite style="font-style:normal">{{#if:{{{author|}}}{{{coauthors|}}}{{{last|}}}||<i>}} {{#if:{{{author|}}}{{{last|}}} |{{#if:{{{authorlink|}}} |[[{{{authorlink}}}|{{#if: {{{last|}}} |{{{last}}}{{#if: {{{first|}}} |, {{{first}}} }} |{{{author}}} }}]] |{{#if:{{{last|}}} |{{{last}}}{{#if: {{{first|}}} |, {{{first}}} }} |{{{author}}} }} }} }}{{#if:{{{author|}}}{{{last|}}} |{{#if:{{{coauthors|}}} | <nowiki>;</nowiki> {{{coauthors}}} }}{{#if:{{{date|}}} |&#32;({{{date}}}) |{{#if:{{{year|}}} |{{#if:{{{month|}}} |&#32;({{{month}}} {{{year}}}) |&#32;({{{year}}}) }} }} }} }}{{#if:{{{author|}}}{{{last|}}} | . }}{{#if:{{{author|}}}{{{last|}}}{{{year|}}}{{{date|}}} | &#32; }}{{#if:{{{title|}}}| {{#if:{{{chapter|}}} |{{#ifeq:{{{quotes|}}}|no||{{#if:{{{curly|}}}|“|"}}}}{{{chapter}}}. í{{#ifeq:{{{quotes|}}}|no||{{#if:{{{curly|}}}|“|"}}}} |{{#if:{{{archiveurl|}}}{{ifeq:{{{url-status|}}}|live|live|}} |{{#if:{{{url|}}} | [{{{url}}} {{{title}}}] | {{{title}}} }} |[{{{archiveurl}}} {{{title}}}] }} }} | <span class=error plainlinks>Citation missing title.</span> }}{{#if:{{{author|}}}{{{coauthors|}}}{{{last|}}}||</i> }}{{#if:{{{chapter|}}} |{{#if:{{{url|}}}| [{{{url}}} ''{{{title}}}'']| ''{{{title}}}'' }} }}{{#if:{{{language|}}} | &#32;(in {{{language}}}) }}{{#if:{{{format|}}} | &#32;({{{format}}}) }}{{#if:{{{author|}}}{{{last|}}} | | &#32;{{#if:{{{date|}}} |&#32;({{{date}}}) |{{#if:{{{year|}}} |{{#if:{{{month|}}} |&#32;({{{month}}} {{{year}}}) |&#32;({{{year}}}) }} }} }} }}{{#if:{{{edition|}}} |&#32;({{{edition}}} ed.) }}{{#if:{{{volume|}}} |&#32;'''{{{volume}}}''' }}{{#if:{{{issue|}}} |&#32;({{{issue}}}) }}{{#if:{{{series|}}} |&#32;({{{series}}}) }}{{#if:{{{pages|}}} |<nowiki>:</nowiki> {{{pages}}} }}{{#if:{{{publisher|}}} |.&#32;{{#if:{{{location|}}} |{{{location}}}:&#32; }}{{{publisher}}} }}{{#if:{{{archiveurl|}}} |.&#32;{{#ifeq:{{{urlstatus|}}}|live |[{{{archiveurl}}} Cartlainne] ón mbunleathanach |Cartlainne ón [{{{url}}} mbunleathanach] }} ar {{{archivedate}}} }}{{#if:{{{doi|}}} |. doi:{{#if: {{{doi_brokendate|}}} | {{#tag:nowiki|{{{doi}}}}} (inactive [[{{{doi_brokendate|}}}]]) {{#ifeq: {{NAMESPACE}} | {{ns:0}} | [[Category:Pages with DOIs broken since {{#time: Y | {{{doi_brokendate|}}} }}]] }} | <span class="neverexpand">[http://dx.doi.org/{{urlencode:{{{doi}}}}} {{#tag:nowiki|{{{doi}}}}}]</span> }} }}{{#if:{{{issn|}}} |. [[International Standard Serial Number|ISSN]] [http://worldcat.org/issn/{{{issn}}} {{{issn}}}] }}{{#if:{{{isbn|}}} |. [[International Standard Book Number|ISBN]] [http://worldcat.org/isbn/{{{isbn}}} {{{isbn}}}] }}{{#if:{{{pmid|}}} |. PMID {{{pmid}}} }}{{#if:{{{pmc|}}} | {{#if:{{{url|}}} |. [[PubMed Central|PMC]]:[http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid={{{pmc}}} {{{pmc}}}]}} }}{{#if:{{{bibcode|}}} |. [[Bibcode]]:&nbsp;[http://adsabs.harvard.edu/abs/{{{bibcode}}} {{{bibcode}}}] }}{{#if:{{{jstor|}}} |. JSTOR [https://www.jstor.org/stable/{{urlencode:{{{jstor}}}}} {{{jstor}}}] }}{{#if:{{{oclc|}}} |. [[OCLC]] [http://worldcat.org/oclc/{{urlencode:{{{oclc}}}}} {{{oclc}}}] }}{{#if:{{{ol|}}} |. [[:en:Open Library|OL]] [https://openlibrary.org/books/{{#ifeq: {{#invoke:String|sub|s={{uc:{{{ol|}}}}}|i=1|j=2}}|OL||OL}}{{urlencode:{{uc:{{{ol}}} }} }} {{uc:{{{ol}}} }}] }}{{#if:{{{id|}}} |. {{{id}}} }}{{#if:{{{accessdate|}}} |<span class="reference-accessdate">. Retrieved on [[{{{accessdate}}}]]{{#if: {{{accessyear|}}} | , [[{{{accessyear}}}]] }} }}{{#if:{{{accessmonthday|}}} | &#32;Retrieved on {{{accessmonthday}}}, {{{accessyear}}} }}{{#if:{{{accessdaymonth|}}} | &#32;Retrieved on {{{accessdaymonth}}} {{{accessyear}}}</span> }}{{#if:{{{laysummary|}}} |. [{{{laysummary}}} Lay summary]{{#if: {{{laysource|}}}|&nbsp;&ndash;&nbsp;''{{{laysource}}}''}} }}{{#if:{{{laydate|}}} | &#32;([[{{{laydate}}}]]) }}.{{#if:{{{quote|}}} | &#32;“{{{quote}}}” }}{{#if:{{{via|}}} | – tríd {{{via}}} }}</cite><!-- This is a COinS tag (https://web.archive.org/web/20170424223448/http://ocoins.info/), which allows automated tools to parse the citation information: --><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004<!-- -->&rft_val_fmt={{urlencode:info:ofi/fmt:kev:mtx:journal}}<!-- Field descriptions: http://www.openurl.info/registry/docs/mtx/info:ofi/fmt:kev:mtx:journal -->&rft.genre=article<!-- article: a book or e-book -->{{#if: {{{title|}}} | &rft.atitle={{urlencode:{{{title}}}}} }}<!-- Article title. -->{{#if: {{{date|}}} | &rft.date={{urlencode:{{{date}}}}} | {{#if: {{{year|}}} | &rft.date={{urlencode:{{{year}}}}} }} }}<!-- Date of publication. (ISO 8601) -->{{#if: {{{volume|}}} | &rft.volume={{urlencode:{{{volume}}}}} }}<!-- Volume designation usually expressed as a number but could be roman numerals or non-numeric, i.e. "124", or "VI". -->{{#if: {{{issue|}}} | &rft.issue={{urlencode:{{{issue}}}}} }}<!-- This is the designation of the published issue ... could be non-numeric -->{{#if: {{{author|}}} | &rft.au={{urlencode:{{{author}}}}} }}<!-- This data element contains the full name of a single author, i. e. "Smith, Fred M", "Harry S. Truman". -->{{#if: {{{last|}}} | &rft.aulast={{urlencode:{{{last}}}}} }}<!-- First author's family name. This may be more than one word ... i.e. Smith, Fred James is recorded as "aulast=smith" -->{{#if: {{{first|}}} | &rft.aufirst={{urlencode:{{{first}}}}} }}<!-- First author's given name or names or initials. This data element may contain multiple words and punctuation, i.e, "Fred James" -->{{#if: {{{pages|}}} | &rft.pages={{urlencode:{{{pages}}}}} }}<!-- Start and end pages, i.e. "53-58". This can also be used for an unstructured pagination statement when data relating to pagination cannot be interpreted as a start-end pair, i.e. "A7, C4-9", "1-3,6". -->{{#if: {{{issn|}}} | &rft.issn={{urlencode:{{{issn}}}}} }}<!-- International Standard Serials Number (ISSN). The issn may contain a hyphen, i.e. "1041-5653" -->{{#if: {{{isbn|}}} | &rft.isbn={{urlencode:{{{isbn}}}}} }}<!-- International Standard Book Number (ISBN). -->{{#if: {{{pmid|}}} | &rft_id=info:pmid/{{urlencode:{{{pmid}}}}}}}<!-- PubMed ID -->{{#if: {{{pmc|}}} | &rft_id=info:pmc/{{urlencode:{{{pmc}}}}}}}<!-- PubMed Central ID -->{{#if: {{{doi|}}} | &rft_id=info:doi/{{urlencode:{{{doi}}}}} }}<!-- DOI -->{{#if: {{{url|}}} | &rft_id={{urlencode:{{{url}}}}} }}<!-- URL -->"><span style="display: none;">&nbsp;</span></span></includeonly><noinclude>Más mian leat an teimpléad seo a úsáid b'fhéidir go mbeadh sé úsáideach duit tagairt a dhéanamh do [[:en:Template:Cite book/doc|Cite book/doc]] cé go bhfuil sé bunaithe ar theicneolaíocht CS1 níos nuaí. [[Catagóir:Teimpléid|Cite]]<templatedata> { "params": { "author": { "label": "Údair", "description": "Na húdair don foilseachán", "suggested": true }, "last": { "label": "Sloinne", "example": "Breathnach" }, "authorlink": { "label": "Nasc an údair", "description": "Nasc go h-alt nó leathanach an údair" }, "first": { "label": "Ainm", "example": "Áine" }, "coauthors": { "label": "Chomhúdair" }, "date": { "label": "Dáta", "description": "An dáta a foilsítear an saorthú", "suggested": true }, "year": { "label": "bliain" }, "month": { "label": "mí" }, "quotes": { "label": "athfhriotal" }, "curly": {}, "url": { "label": "URL", "suggested": true }, "urlstatus": { "label": "urlstatus", "description": "live/dead/usurped", "example": "live" }, "pmc": { "label": "pmc", "description": "uimhir pmc", "example": "345678" }, "title": { "label": "Teideal", "example": "An Teideal Mór", "suggested": true }, "language": { "label": "teanga", "example": "Gaeilge" }, "format": { "label": "formáid", "example": "PDF" }, "edition": { "label": "Eagrán" }, "volume": { "label": "Imleabhar", "suggested": true }, "issue": { "label": "Sraith", "suggested": true }, "series": { "label": "Eisiúint", "suggested": true }, "chapter": { "label": "caibidil" }, "pages": { "label": "leathanaigh" }, "publisher": { "label": "foilsitheoir" }, "location": { "label": "suíomh" }, "doi": { "label": "doi", "description": "uimhir doi", "example": "10.1038/news070508-7" }, "doi_brokendate": { "label": "Dáta DOI briste", "description": "An dáta a faightear nasc an DOI briste" }, "issn": {}, "isbn": { "label": "isbn", "description": "uimhir isbn", "example": "9780946841912", "suggested": true }, "pmid": {}, "bibcode": {}, "jstor": { "label": "jstor", "description": "uimhir jstor", "example": "25525997" }, "oclc": {}, "ol": {"label": "ol", "description": "aitheantóir ol", "example": "31937072M" }, "id": {}, "accessdate": {}, "accessyear": {}, "accessmonthday": {}, "accessdaymonth": {}, "laysummary": {}, "laysource": {}, "laydate": {}, "quote": {}, "archiveurl": { "label": "archiveurl", "description": "url" }, "archivedate": { "label": "archivedate" }, "via": { "label": "tríd", "description": "foilsitheoir tánaisteach", "example": "Google Books"} }, "maps": { "citoid": { "title": "title", "caseName": "title", "nameOfAct": "title", "url": "url", "urlstatus": "urlstatus", "publisher": "publisher", "label": "publisher", "company": "publisher", "studio": "publisher", "network": "publisher", "distributor": "publisher", "university": "publisher", "date": "date", "issueDate": "date", "dateEnacted": "date", "dateDecided": "date", "place": "location", "ISSN": [ "issn" ], "ISBN": [ "isbn" ], "PMCID": "pmc", "PMID": "pmid", "chapter": "chapter", "pages": "pages", "firstPage": "pages", "codePages": "pages", "reporterVolume": "volume", "codeVolume": "volume", "volume": "volume", "seriesNumber": "issue", "patentNumber": "issue", "episodeNumber": "issue", "billNumber": "issue", "documentNumber": "issue", "publicLawNumber": "issue", "docketNumber": "issue", "issue": "issue", "series": "series", "DOI": "doi", "ol": "ol", "language": "language", "archiveurl": "archiveurl", "archivedate": "archivedate", "via": "via", "contributor": "coauthors", "translator": "coauthors", "podcastor": "author", "director": "author", "programmer": "author", "cartographer": "author", "interviewee": "author", "performer": "author", "sponsor": "author", "artist": "author", "inventor": "author", "editor": "author", "author": "author", "access-date": "accessdate" } } } </templatedata> </noinclude> n1ngpjnyzj7tbq3ie4gdt3rhnqcy8bn 0 101970 1086499 1037691 2022-08-23T03:01:11Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[File:Mon Plaisir, Covent Garden, London (3717184145).jpg|thumb|Anraith cainneann agus prátaí. Mon Plaisir, Covent Garden, Londain ]] Is éard is [[anraith]] cainneann ( [[An Bhreatnais|Breatnais]]: ''cawl cennin'' ) ann ná anraith atá bunaithe ar [[Práta|phrátaí]], [[Cainneann|cainneanna]], brat <ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/notyourmotherssl0000hens_z8c1|url-access=registration|title=Not Your Mother's Slow Cooker Cookbook|publisher=Harvard Common Press|page=[https://archive.org/details/notyourmotherssl0000hens_z8c1/page/71 71]|access-date=2 December 2014|isbn=9781558322455|last1=Hensperger|first1=Beth|last2=Kaufmann|first2=Julie|date=2004-12-21}}</ref> ([[sicín]] de ghnáth), agus [[uachtar]] trom. <ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=-VxldfaFXDAC&pg=PA56|title=Bouchon|page=56|access-date=2 December 2014|isbn=9781579652395|last1=Keller|first1=Thomas|date=2004-11-15}}</ref> Is féidir úsáid a bhaint as comhábhair eile, a leithéid agus [[salann]], [[Piobar (spíosra)|piobar]], agus [[Spíosra|spíosraí]] éagsúla. Go ginearálta díslítear na prátaí agus cócaráiltear iad i mbrat, agus gearrtar agus sótáiltear na cainneanna agus sótáiltear iad. Tar éis seo, cuirtear na comhábhair go léir le chéile agus corraítear iad. Is féidir [[Síobhas|síobhais]] a úsáid le haghaidh gairnise. Is gnách go mbíonn baint ag anraith cainneann leis an mBreatain Bheag, agus is mír thábhachtach é de chócaireacht [[An Bhreatain Bheag|na Breataine Bige]]. Sa [[An Rómáin|Rómáin]], tá an-tóir ar an anraith seo agus tugtar ''Ciorbă de praz'' air, agus sa Fhrainc tugtar ''Soupe aux poireaux'' air. Rogha eile d'anraith cainníneach is ea ''vichyssoise'', a fhreastalaítear fuar go hiondúil. == Naisc sheachtracha == * {{lien web | langue = en | url = https://www.welshproduce.com/how-to-make-welsh-leek-and-potato-soup/ | teideal = How to make Cawl Cenin: Welsh leek and potato soup | date = 16-06-2020 | site = welshproduce.com | consulté le = 19-11-2021}}. *{{lien web | langue = en | url = http://www.travelaboutbritain.com/recipes/leek_and_potato_soup.php | teideal = Leek and Potato Soup | site = travelaboutbritain.com | consulté le = 19-11-2021}}. == Tagairtí == ma18tpm0f5bpe8lr82nvb6531nfq4k7 2 102284 1086634 1054883 2022-08-23T09:05:51Z Deirge Ó Dhaoinebeaga 51568 íomha wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} [[File:A signpost at Streedagh for the De Cuellar Trail.jpg|thumb|Comhartha eolais ar chonair De Ceúllar]] '''Francisco de Cuéllar''' to9bko4mluazih40np6wdsuj2dpmcxt 0 102597 1086056 1054709 2022-08-22T18:55:03Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:United States Military, Domestic Violence Awareness Month Poster September 2011.jpg|mion|póstaer sna Stáit Aontaithe, 2011]] Is éard atá i gceist le '''foréigean teaghlaigh''' nó '''foréigean baile''', nó '''drochíde sa teaghlach''', ná foréigean in aghaidh na mban de ghnáth, ach ar leibhéal ginearálta, drochíde fhisiciúil, [[Gnéasachas|ghnéasach]], [[Airgeadas|airgeadais]], [[Mothúchán|mhothúchánach]] nó [[Síceolaíocht|shíceolaíoch]] duine amháin i gcoinne duine eile ar duine muinteartha é/í nó atá nó a bhí mar dhlúthpháirtnéir, gan aird ar inscne nó ar ghnéasacht..<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=https://www.garda.ie/ga/fuinn/coireacht-eagraithe-agus-tromchoireacht/biuro-naisiunta-an-gharda-siochana-um-sheirbhisi-cosanta-gnpsb-/drochide-sa-teaghlach1/cad-e-drochide-sa-teaghlach.html|teideal=Cad é Drochíde sa Teaghlach|language=ga|work=Garda|dátarochtana=2022-06-30}}</ref><ref>{{Lua idirlín|url=http://www.cogg.ie/wp-content/uploads/ar-scath-a-cheile_ossp.compressed.pdf|teideal=Ar scáth a chéile|údar=cogg.ie|dátarochtana=2022}}</ref> [[Íomhá:Abuse cycle of domestic violence.jpg|mion|timthriall foréigin ː tarlaíonn an drochíde arís is arís eile]] === Drochíde === Sáraíonn drochíde sa teaghlach aicme, inscne, cineál agus creideamh reiligiúnach. Is riachtanach a thuiscint go bhféadfaidh drochíde titim amach i réimse fairsing cúinsí ina mbíonn réimse fairsing íospartach i gceist.<ref name=":0" /> Cé gurb ionann mná i gcaidreamh heitreaghnéasach agus tromlach na n-íospartach a thugtar le fios, d’fhéadfadh fir a bheith ina n-íospartaigh den drochíde ó am go ham chomh maith. Tagann an fhéidearthacht chun solais, chomh maith, go mbíonn duine scothaosta nó duine atá faoi mhíchumas faoi chúinsí ina bhfuil an drochídeoir mar chéile nó gaol eile nó cúramóir. Ina theannta sin, is dóchúla go mbíonn leanaí thíos le hiarmhairtí na drochíde nuair a chónaíonn siad in áit ina dtiteann an drochíde amach. Féadtar an drochíde a thabhairt ar líne, trí chiapadh ar na meáin shóisialta agus ar láithreáin ghréasáin eile. Áirítear caint mhíchuí faoi dhuine - os comhair an duine sin nó sna meáin shóisialta - sa chineál seo foréigin.<ref name=":1">{{Luaigh foilseachán|title=Straitéis úr foréigin teaghlaigh: cosaint, cosc, cúisiú, comhordú|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2022/0628/1307266-straiteis-ur-foreigin-teaghlaigh-cosaint-cosc-cuisiu-comhordu/|date=2022-06-28|language=ga|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Ní hé nach dtugtar drochíde sa teaghlach ach i gcaidreamh heitrighnéasach amháin, ach féadfaidh sé titim amach, chomh maith, i gcaidreamh [[LADT]].<ref name=":0" /> === In Éirinn === Ní thugtar sainmhíniú ar dhrochíde sa teaghlach i Reachtaíocht na hÉireann acht tá foréigean teaghlaigh ag éirí an-choitianta. Tugadh straitéis nua isteach chun dul i ngleic le foréigean teaghlaigh sa bhliain 2022. Ceithre bhunchloch atá luaite leis an straitéis seo, mar atá, cosaint, cosc, cúisiú agus comhordú polasaithe.<ref name=":1" /> Méadaíodh líon na n-áiteanna in ionaid tearmainn ó 141 go breis agus 280. Ardaíodh an t-uastéarma príosúin ó chúig bliana go deich mbliana nuair a mbíonn Ionsaí is Cúis le Díobháil i gceist.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.garda.ie/ga/coireacht/ionsaithe/cad-e-ionsai-.html|teideal=Cad é ionsaí?|language=ga|work=Garda|dátarochtana=2022-06-30}}</ref> == Féach freisin == * [[:Catagóir:Cearta na mban|Cearta na mban]] == Naisc == * Beartas Idirghabhála Drochíde sa Teaghlach, 2017 (i mBéarla)<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.garda.ie/en/crime/domestic-abuse/domestic-abuse-intervention-policy-2017.pdf|teideal=Domestic Abuse Intervention Policy 2017|údar=garda.ie|dáta=2017|dátarochtana=2022}}</ref> * [https://www.garda.ie/ga/fuinn/coireacht-eagraithe-agus-tromchoireacht/biuro-naisiunta-an-gharda-siochana-um-sheirbhisi-cosanta-gnpsb-/drochide-sa-teaghlach1/cad-e-drochide-sa-teaghlach.html Aonad an Gharda Síochána um Imscrúdú ar Ionsaithe Gnéis agus ar Fhoréigean Teaghlaigh]<ref name=":0" /> (as Gaeilge) == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Foréigean teaghlaigh]] [[Catagóir:Cearta na mban]] [[Catagóir:Feimineachas]] [[Catagóir:Teaghlach]] kva35u4d47mn30z0hslmitjm5g9ui6b 0 102780 1086396 1055722 2022-08-23T02:29:56Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Geografaíocht Pholaitiúil}} Croí-Chathair de chuid na Seapáine is ea Toyota (豊田市). Tá sí suite in oirdheisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 423,343 duine ina gcónaí i dToyota (daonáireamh 2010). Tá ceanncheathrú [[Toyota|Toyota Motor Corporation]] (トヨタ自動車株式会社) lonnaithe sa chathair seo. == Tagairtí == {{Reflist}}{{Síol-tír-jp}} [[Catagóir:Cathracha agus bailte na Seapáine]] 3imox6jt7nl8v4gxl5dbrhe79vlgwtk 0 102869 1086064 1064707 2022-08-22T18:57:54Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Following the pipers! (29677821546).jpg|mion|Iúil 1917ː ghlac [[Countess Markievicz]] (i lár, cóta bán) agus de Valera páirt i bparáid bhuacach]] [[Íomhá:De Valera addressing a crowd.jpg|mion|11 Iúil 1917ː óráid bhuacach, de Valera i lár... an teach cúirte in [[Inis (baile)|Inis]]]] Reáchtáladh '''fothoghchán in Oirthear an Chláir''' ar [[10 Iúil]] [[1917]], tar éis bhás, Bhuaigh [[Éamon de Valera]] fothoghchán Oirthear an Chláir.<ref>{{Lua idirlín|url=https://tuairisc.ie/imriodh-cluiche-ceannais-peile-na-heireann-cheana-i-mi-na-nollag/|teideal=Imríodh cluiche ceannais peile na hÉireann cheana i mí na Nollag…|údar=Seosamh Ó Cuaig|dáta=16 Nollaig 2020|language=ga-IE|work=Tuairisc.ie|dátarochtana=2022-07-10}}</ref><ref>{{Luaigh foilseachán|title=An toghchán ba thábhachtaí ariamh?|url=https://www.jstor.org/stable/20552309|journal=Comhar|date=1967|issn=0010-2369|pages=6–9|volume=26|issue=7|doi=10.2307/20552309|author=Pádraig Ó Snodaigh}}</ref> === Cúlra === Teachta Parlaiminte in Oirthear an Chláir ab ea [[Willie Redmond]], 1900-1917 agus deartháir Chathaoirleach Pháirtí Parlaiminte, [[Seán Mac Réamainn]]. Gortaíodh go marfach an Captaen Redmond (in aois 56 bliain dó) ar an [[7 Meitheamh]] [[1917]] i g[[Cath Messines (1917)|Cath Messines]]. [[Íomhá:William Redmond leading Irish troops during the First World War.jpg|mion|[[Willie Redmond]] mar cheannasaí in 1914; Teachta Parlaiminte in Oirthear an Chláir 1900-1917]] === An feachtas === Bhuaigh [[George Oliver Plunkett|George Plunkett]],<ref>{{Luaigh foilseachán|title=George Oliver Plunkett|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=George_Oliver_Plunkett&oldid=1071630069|journal=Wikipedia|date=2022-02-13|language=en}}</ref> athair [[Seosamh Pluincéad|Joseph Mary Plunkett]] a shínigh forógra na poblachta agus a cuireadh chun báis, bhuaigh sé fothoghchán parlaiminte i g[[Contae Ros Comáin]] i bhFeabhra na bliana 1917. Dúradh ag an am gur léiriú comhbháidhe a bhí sa vóta seo agus nár bhain sé leis an bpolaitíocht i ndáiríre. [[Íomhá:Eamon de Valera (7038732625).jpg|mion|Éamon de Valera sa bhliain 1918]] Bhuaigh Joseph McGuinness, príosúnach poblachtach agus iarrthóir Shinn Féin, fothoghchán eile i [[Contae an Longfoirt|Longfort]] i mí na Bealtaine. Bhí ''‘put him in to get him out’'' mar mhana ag a lucht tacaíochta i rith an fheachtais. Dúradh ag an am go raibh na vótóirí ag iarraidh go saorfaí na príosúnaigh agus nach bhféadfaí aon tátal eile a bhaint as bua Shinn Féin.<ref name=":0">{{Lua idirlín|url=http://cstair.blogspot.com/2016/05/|teideal=Aigne an phobail: guagach nó seasta?|údar=Vincent Morley.|dáta=2016-05-23|work=Cúrsaí Staire|dátarochtana=2022-07-10}}</ref> D'fhéach rialtas na Breataine an [[coinscríobh]] a chur i bhfeidhm ar Éirinn. Tharraing sé sin míghnaoi ar an rialtas ag an am. Scaoileadh na príosúnaigh saor i mí an Mheithimh . Scaoileadh [[Éamon de Valera]] saor chomh maith agus roghnaíodh é mar ionadaí Shinn Féin d’Oirthear an Chláir. Roghnaigh an ''[[Páirtí Parlaiminteach na hÉireann|United Irish League]]'' iarrthóir maith, Patrick Lynch (Ard-Aighne na hÉireann níos déanaí). a raibh aithne ag vótóirí an toghlaigh air.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dib.ie/biography/lynch-patrick-gregory-a4953|teideal=Lynch, Patrick Gregory {{!}} Dictionary of Irish Biography|language=en|work=www.dib.ie|dátarochtana=2022-07-10}}</ref> Roghnaigh Sinn Féin strainséir: [[múinteoir]] matamaitice a rugadh i [[Nua-Eabhrac (cathair)|Nua-Eabhrac]], a tógadh i g[[contae Luimnigh]], agus a raibh cónaí air i m[[Baile Átha Cliath]]. Ní raibh ach cáilíocht amháin ag an iarrthóir poblachtach: ba é an t-oifigeach ab airde céime é a throid san [[Éirí Amach na Cásca|éirí amach]] agus nár cuireadh chun báis. B’ionann fothoghchán an Chláir agus reifreann ar [[Éirí Amach na Cásca|Éirí Amach 1916]].<ref name=":0" /> Bhí De Valera in éide [[Óglaigh na hÉireann (1913-1919)|Óglaigh]], agus clár poblachtach [[Forógra na Cásca|Fhorógra na Cásca]] mar pholasaí aige.<ref>Nollaig Ó Gadhra., 'Níl aon Sinn Féin mar do Shinn Féin féin'. Feasta 58 (11), Leathanach 19-22. Samhain 2005</ref> Chabhraigh an Dr Éamonn Mac Giolla Iasachta le feachtas toghcháin de Valera agus thug a ghluaisteán dó ar feadh coicíse le canbhasáil a dhéanamh.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.clarelibrary.ie/eolas/coclare/people/maclysaght/war_of_independence.htm|teideal=Dr Edward Mac Lysaght / An Dr Éamonn Mac Giolla Iasachta: Active in War of Independence 1918-21|work=www.clarelibrary.ie|dátarochtana=2022-07-10}}</ref> === Fothoghchán === Bhuaigh [[Éamon de Valera]] ar Patrick Lynch ó Pháirtí Parlaiminteach. Nuair a comhaireadh na vótaí, bhí 5,010 vóta ag Éamon de Valera agus 2,035 vóta ag an iarrthóir eile. Fuair de Valera tromlach 2,975 vóta, agus toghadh [[Éamon de Valera]] mar Fheisire Parlaiminte Shinn Féin ar son Oirthear an Chláir. Rinneadh Uachtarán de Shinn Féin De Valera. Atoghadh [[Éamon de Valera|De Valera]] mar ionadaí parlaiminte ar son an Chláir sna hOlltoghcháin ina dhiaidh sin go dtí gur toghadh mar [[Uachtarán na hÉireann|Uachtarán]] é in 1959.<ref>{{Lua idirlín|url=https://president.ie/index.php/ga/the-president/eamon-devalera|teideal=The President Eamon Devalera|údar=Office of the President of Ireland|language=ga|work=president.ie|dátarochtana=2022-07-10}}</ref> == Féach freisin == * [[Willie Redmond]] * [[Éamon de Valera|Éamonn de Valera]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Fothoghcháin]] [[Catagóir:Fothoghcháin i bPoblacht na hÉireann]] [[Catagóir:1917]] [[Catagóir:Stair Chontae an Chláir]] rrmm88i15ffgnoi84s8gu3vafk9wzzb 0 102966 1086266 1058582 2022-08-23T01:43:35Z HusseyBot 17099 litriú neamhchaighdeánach wikitext text/x-wiki {{teideal iodálach}} Cuirtear an [[dobhriathar]] [[An Laidin|Laidine]] '''''sic''''' (“mar seo”, “díreach mar atá”; ina iomláine: ''sic erat scriptum'', “mar seo a scríobhadh é”) isteach tar éis focal nó sliocht athfhriotail a thugann le fios go bhfuil an t-ábhar tras-scríofa nó aistrithe go díreach mar a bhí sé sa mbuntéacs, gan ceartúchán nó athrú ar bith ar bhotúin litrithe nó ghramadaí, nó aon ghné eile neamhchaighdeánach. Úsáidtear é freisin i ndiaidh ráiteas aisteach, réasúnaíocht lochtach, nó ábhar eile a d’fhéadfaí a thuiscint mar earráid tras-scríofa. Go ginearálta cuirtear é taobh istigh de lúibíní cearnacha le léiriú nach cuid den sliocht athfhriotail é. Uaireanta, úsáidtear ''sic'' ar bhealach searbhasach nó fonóideach, chun aird a dhíriú ar bhotúin litrithe nó ar loighic lochtach an bhunscríbhneora. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Laidin]] [[Catagóir:Eagarthóireacht]] bzc9s4eqmq3ccfxgh0blrnvkqfq6rlf 0 102981 1086076 1059211 2022-08-22T19:08:01Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Comhairle Siorrachd Rinn Friù an Ear]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Comhairle Siorrachd Rinn Friù an Ear]] f5yqgi1kyg2x3mujc1wn05rzsxdsi0h 0 103330 1086181 1066178 2022-08-22T21:54:48Z 83.71.107.136 Draíodóirí a thugtar ar witches agus wizards san aistriúchán Gaeilge de Harry Potter, seachas draoithe. wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is é '''Tom Marvolo Riddle''', nó an '''Tiarna Voldemort''' mar a bhaist sé air féin, deargnamhaid [[Harry Potter (carachtar)|Harry Potter]] i sraith leabhar agus i sraith scannán ''[[Harry Potter]]''. Tá an oiread sin eagla ar mhuintir dhomhan na ndraíodóirí roimh a ainm féin, áfach, go dtugtar '''Mac-an-Té-Úd-Eile''' nó '''An-Té-Nach-Luaitear-a-Ainm''' air go forleathan. Tá '''an Tiarna Dubh''' mar theideal air leis, ach is iad a dheisceabail is mó a thugann sin air. Tá gráin ag Voldemort do dhraíodóirí nach bhfuil fuil íon iontu, is é sin, do dhraíodóirí atá de shliocht [[Mugail|Mugal]] (daoine nach draíodóirí iad), rud atá coitianta go leor i ndomhan Harry Potter. D'ainneoin sin is draíodóir leathfhola é Voldemort féin, ó ba Mhugal é a athair. Ar thaobh a mháthar, áfach, síolraíonn Riddle ó mhuintir a chreideann go bhfuil draíodóirí íonfhola níos fearr go deo ná aon dream eile, agus atá de shliocht Salazar Slytherin, duine den cheathrar a bhunaigh Scoil Chomhoideachais Draíodóireachta [[Hogwarts]]. Tá sé mar aidhm ag Voldemort agus a dheisceabail go mbeadh lucht na híonfhola i réim, agus cruthaíonn an Tiarna Dubh sé Horcrux - réada ina bhfuil codanna dá anam i bhfolach - ionas nach bhfaighidh sé bás choíche. Bíonn ar Harry Potter, laoch na scéalta, na Horcruxes a scriosadh agus Voldemort a mharú, mar gheall ar thairngreacht inar dúradh go gcaithfeadh ceachtar Harry nó Voldemort an duine eile a mharú sa deireadh thiar. == Tagairtí == {{Reflist}} {{Harry Potter}} {{Síol}} {{DEFAULTSORT:Voldemort}} t53f3srkarshlf6fn4jmq6k6aeugtlo 0 103386 1085952 1067569 2022-08-22T15:13:37Z Conradder 34685 +Teimpléad wikitext text/x-wiki {{Séasúr F1|Current=2021|driverchamp=Max Verstappen|constructorchamp=Mercedes|Previous=2020|Next=2022}} [[Íomhá:Max Verstappen 2017 Malaysia 3.jpg|mion|255x255px|Bhain Max Verstappen a chéad Chraobh Domhanda amach ag tiomáint do Red Bull Racing-Honda.]] [[Íomhá:Lewis Hamilton 2017 Malaysia.jpg|mion|255x255px|Chríochnaigh Lewis Hamilton, an curadh 2020, sa dara háit, ag tiomáint do Mercedes.]] [[Íomhá:2019 Formula One tests Barcelona, Bottas (47200028912).jpg|mion|269x269px|Chríochnaigh Valtteri Bottas, comhimreoir Hamilton, sa tríú háit.]] [[Íomhá:FIA F1 Austria 2021 Nr. 44 Hamilton (side).jpg|mion|169x169px|Bhain Mercedes Curadh na nDéantúsóirí amach, a n-ochtú ceann as a chéile.]] Craobhchomórtas rásaíochta do charranna [[Foirmle a hAon]] ab ea '''Séasúr Foirmle a hAon 2021''', an 72ú séasúr den Chraobh Domhanda Foirmle a hAon. Thosaigh an séasúr ar an [[28 Márta|28ú Márta]] i m[[Bairéin]] agus chríochnaigh sé ar an [[12 Nollaig|12ú Nollaig]] in [[Abú Daibí]]. Bhí dhá Grand Prix is fiche ann ar fud an domhan le tiománaí agus déantóirí ag dul in iomaíocht don Curadh Tiománaí Domhanda agus Curadh Déantóirí Domhanda faoi seach. Ag deireadh na séasúir in Abú Daibí, bhain [[Max Verstappen]] a chéad Chraobh Domhanda amach, an céad duine ón [[An Ísiltír|Ísiltír,]] agus an céad tiománaí Red Bull an chraobh a bhaint amach ó [[Sebastian Vettel]] i 2013. Ar a bharr ar sin, bhí sé an céad uair a bhain tiománaí le cumhacht Honda an chraobh a bhaint amach ó [[Ayrton Senna|Aryton Senna]] i 1991. Is é an séasúr seo an céad séasúr ó 2008 nach raibh an tiománaí a bhain an Chraobh Domhanda amach ag tiomáint don nDéantóir a bhain Curadh na nDéantúsóirí amach. Bhain Mercedes Curadh na nDéantúsóirí amach. == Tiománaí agus Déantóirí == Bhí na Tiománaí agus Déantóirí seo faoi conradh chun glacadh páirt san Chraobh Domhanda i 2021. Thiomáin gach carr le boinn ó Pirelli. Bhí dhá tiománaí de dhíth ag gach Déantóir, ceann amháin do gach ceann de na dhá carranna éigeantach. {| class="wikitable sortable" |+Foirne agus Déantóirí a ghlac páirt san Chraobh Domhanda 2021 ! rowspan="2" |Foireann ! rowspan="2" |Déantóir ! rowspan="2" |Fonnadh ! rowspan="2" |Aonad cumhachta ! colspan="3" |Tiománaí |- !Uimh. !Ainm !Babhtaí |- |Alfa Romeo Racing Orlen !Alfa Romeo Racing-Ferrari |C41 |Ferrari 065/6 |7 88 99 |[[Kimi Räikkönen]]<br />[[Robert Kubica]]<br />[[Antonio Giovinazzi]] |1–13, 15–22<br />13–14<br />All |- |Scuderia AlphaTauri Honda !AlphaTauri-Honda |AT02 |Honda RA621H |10 22 |[[Pierre Gasly]]<br />[[Yuki Tsunoda]] |All<br />All |- |Alpine F1 Team !Alpine-Renault |A521 |Renault E-Tech 20B |14 31 |[[Fernando Alonso]]<br />[[Esteban Ocon]] |All<br />All |- |Aston Martin Cognizant F1 Team !Aston Martin-Mercedes |AMR21 |Mercedes-AMG F1 M12 |5 18 |[[Sebastian Vettel]]<br />[[Lance Stroll]] |All<br />All |- |[[Scuderia Ferrari]] Mission Winnow !Ferrari |SF21 |Ferrari 065/6 |16 55 |[[Charles Leclerc]]<br />[[Carlos Sainz Jr.]] |All<br />All |- |Uralkali Haas F1 Team !Haas-Ferrari |VF-21 |Ferrari 065/6 |9 47 |[[Nikita Mazepin]]<br />[[Mick Schumacher]] |All<br />All |- |McLaren F1 Team !McLaren-Mercedes |MCL35M |Mercedes-AMG F1 M12 |3 4 |[[Daniel Ricciardo]]<br />[[Lando Norris]] |All<br />All |- |Mercedes-AMG Petronas F1 Team !Mercedes |F1 W12 |Mercedes-AMG F1 M12 |44 77 |[[Lewis Hamilton]]<br />[[Valtteri Bottas]] |All<br />All |- |Red Bull Racing Honda !Red Bull Racing-Honda |RB16B |Honda RA621H |11 33 |[[Sergio Pérez]]<br />[[Max Verstappen]] |All<br />All |- |Williams Racing !Williams-Mercedes |FW43B |Mercedes-AMG F1 M12 |6 63 |[[Nicholas Latifi]]<br />[[George Russell]] |All<br />All |} {{Síol-F1}} {{Teimpléad:Séasúir Foirmle a hAon}} 77anew5esir6iw5f1tz11dta9kcl3bv 1086636 1085952 2022-08-23T10:20:42Z Conradder 34685 Féilire wikitext text/x-wiki {{Séasúr F1|Current=2021|driverchamp=[[Max Verstappen]]|constructorchamp=Mercedes|Previous=2020|Next=2022}} [[Íomhá:Max Verstappen 2017 Malaysia 3.jpg|mion|255x255px|Bhain Max Verstappen a chéad Chraobh Domhanda amach ag tiomáint do Red Bull Racing-Honda.]] [[Íomhá:Lewis Hamilton 2017 Malaysia.jpg|mion|255x255px|Chríochnaigh Lewis Hamilton, an curadh 2020, sa dara háit, ag tiomáint do Mercedes.]] [[Íomhá:2019 Formula One tests Barcelona, Bottas (47200028912).jpg|mion|269x269px|Chríochnaigh Valtteri Bottas, comhimreoir Hamilton, sa tríú háit.]] [[Íomhá:FIA F1 Austria 2021 Nr. 44 Hamilton (side).jpg|mion|169x169px|Bhain Mercedes Curadh na nDéantúsóirí amach, a n-ochtú ceann as a chéile.]] Craobhchomórtas rásaíochta do charranna [[Foirmle a hAon]] ab ea '''Séasúr Foirmle a hAon 2021''', an 72ú séasúr den Chraobh Domhanda Foirmle a hAon. Thosaigh an séasúr ar an [[28 Márta|28ú Márta]] i m[[Bairéin]] agus chríochnaigh sé ar an [[12 Nollaig|12ú Nollaig]] in [[Abú Daibí]]. Bhí dhá Grand Prix is fiche ann ar fud an domhan le tiománaí agus déantóirí ag dul in iomaíocht don Curadh Tiománaí Domhanda agus Curadh Déantóirí Domhanda faoi seach. Ag deireadh na séasúir in Abú Daibí, bhain [[Max Verstappen]] a chéad Chraobh Domhanda amach, an céad duine ón [[An Ísiltír|Ísiltír,]] agus an céad tiománaí Red Bull an chraobh a bhaint amach ó [[Sebastian Vettel]] i 2013. Ar a bharr ar sin, bhí sé an céad uair a bhain tiománaí le cumhacht Honda an chraobh a bhaint amach ó [[Ayrton Senna|Aryton Senna]] i 1991. Is é an séasúr seo an céad séasúr ó 2008 nach raibh an tiománaí a bhain an Chraobh Domhanda amach ag tiomáint don nDéantóir a bhain Curadh na nDéantúsóirí amach. Bhain Mercedes Curadh na nDéantúsóirí amach. == Tiománaí agus Déantóirí == Bhí na Tiománaí agus Déantóirí seo faoi conradh chun glacadh páirt san Chraobh Domhanda i 2021. Thiomáin gach carr le boinn ó Pirelli. Bhí dhá tiománaí de dhíth ag gach Déantóir, ceann amháin do gach ceann de na dhá carranna éigeantach. {| class="wikitable sortable" |+Foirne agus Déantóirí a ghlac páirt san Chraobh Domhanda 2021 ! rowspan="2" |Foireann ! rowspan="2" |Déantóir ! rowspan="2" |Fonnadh ! rowspan="2" |Aonad cumhachta ! colspan="3" |Tiománaí |- !Uimh. !Ainm !Babhtaí |- |Alfa Romeo Racing Orlen !Alfa Romeo Racing-Ferrari |C41 |Ferrari 065/6 |7 88 99 |[[Kimi Räikkönen]]<br />[[Robert Kubica]]<br />[[Antonio Giovinazzi]] |1–13, 15–22<br />13–14<br />All |- |Scuderia AlphaTauri Honda !AlphaTauri-Honda |AT02 |Honda RA621H |10 22 |[[Pierre Gasly]]<br />[[Yuki Tsunoda]] |All<br />All |- |Alpine F1 Team !Alpine-Renault |A521 |Renault E-Tech 20B |14 31 |[[Fernando Alonso]]<br />[[Esteban Ocon]] |All<br />All |- |Aston Martin Cognizant F1 Team !Aston Martin-Mercedes |AMR21 |Mercedes-AMG F1 M12 |5 18 |[[Sebastian Vettel]]<br />[[Lance Stroll]] |All<br />All |- |[[Scuderia Ferrari]] Mission Winnow !Ferrari |SF21 |Ferrari 065/6 |16 55 |[[Charles Leclerc]]<br />[[Carlos Sainz Jr.]] |All<br />All |- |Uralkali Haas F1 Team !Haas-Ferrari |VF-21 |Ferrari 065/6 |9 47 |[[Nikita Mazepin]]<br />[[Mick Schumacher]] |All<br />All |- |McLaren F1 Team !McLaren-Mercedes |MCL35M |Mercedes-AMG F1 M12 |3 4 |[[Daniel Ricciardo]]<br />[[Lando Norris]] |All<br />All |- |Mercedes-AMG Petronas F1 Team !Mercedes |F1 W12 |Mercedes-AMG F1 M12 |44 77 |[[Lewis Hamilton]]<br />[[Valtteri Bottas]] |All<br />All |- |Red Bull Racing Honda !Red Bull Racing-Honda |RB16B |Honda RA621H |11 33 |[[Sergio Pérez]]<br />[[Max Verstappen]] |All<br />All |- |Williams Racing !Williams-Mercedes |FW43B |Mercedes-AMG F1 M12 |6 63 |[[Nicholas Latifi]]<br />[[George Russell]] |All<br />All |} == Féilire == {| style="border-collapse: collapse; font-size: 95%; border: 1px gray solid; background-color: #f9f9f9" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" |- ! Bta ! Ainm ! Ciorcad ! Dáta |- ! 1 | [[Grand Prix Bairéine 2021|Grand Prix Bairéine]] | {{bratach|Bahrain}}[[Bahrain International Circuit]], [[Sakhir]] | [[28 Márta]] |- ! 2 | [[Grand Prix Emilia-Romagna 2021|Grand Prix Emilia-Romagna 2022]] | {{bratach|Italy}}[[Autodromo Internazionale Enzo e Dino Ferrari]], [[Imola]] | [[18 Aibreán]] |- ! 3 | [[Grand Prix na Portaingéile 2021|Grand Prix na Portaingéile]] | {{bratach|Portugal}}[[Autódromo Internacional do Algarve]], [[Portimão]] | [[2 Bealtaine]] |- ! 4 | [[Grand Prix na Spáinne 2021|Grand Prix na Spáinne]] | {{bratach|Spain}}[[Circuit de Barcelona-Catalunya]], [[Montmeló]] | [[9 Bealtaine]] |- ! 5 | [[Grand Prix Monacó 2021|Grand Prix Monacó]] | {{bratach|Monaco}}[[Circuit de Monaco]], [[Monte Carlo]] | [[23 Bealtaine]] |- ! 6 | [[Grand Prix hAsarbaiseáine 2021|Grand Prix na hAsarbaiseáine]] | {{bratach|Azerbaijan}}[[Ráschúrsa Baki]], [[Bakı]] | [[6 Meitheamh]] |- ! 7 | [[Grand Prix na Fraince 2021|Grand Prix na Fraince]] | {{bratach|France}}[[Circuit Paul Ricard]], [[Le Castellet]] | [[20 Meitheamh]] |- ! 8 | [[Grand Prix Steiermark 2021|Grand Prix Steiermark]] | rowspan="2" | {{bratach|Austria}}[[Red Bull Ring]], [[Spielberg]] | [[27 Meitheamh]] |- ! 9 | [[Grand Prix na hOstaire 2021|Grand Prix na hOstaire]] | [[4 Iúil]] |- ! 10 | [[Grand Prix na Breataine 2021|Grand Prix na Breataine]] | {{bratach|UK}}[[Silverstone Circuit]] | [[18 Iúil]] |- ! 11 | [[Grand Prix na hUngáire 2021|Grand Prix na hUngáire]] | {{bratach|Hungary}}[[Hungaroring]], [[Mogyoród]] | [[1 Lúnasa]] |- ! 12 | [[Grand Prix na Beilge 2021|Grand Prix na Beilge]] | {{bratach|Belgium}}[[Circuit de Spa-Francorchamps]], [[Stavelot]] | [[29 Lúnasa]] |- ! 13 | [[Grand Prix na hÍsiltíre 2021|Grand Prix na hÍsiltíre]] | {{bratach|Netherlands}}[[Circuit Zandvoort]], [[Zandvoort]] | [[5 Meán Fómhair]] |- ! 14 | [[Grand Prix na hIodáile 2021|Grand Prix na hIodáile]] | {{bratach|Italy}}[[Autodromo Nazionale Monza]], [[Monza]] | [[12 Meán Fómhair]] |- ! 15 | [[Grand Prix na Rúise 2021|Grand Prix na Rúise]] | {{bratach|Russia}}[[Sochi Autodrom]], [[Soitsí]] | [[26 Meán Fómhair]] |- ! 16 | [[Grand Prix na Tuirce 2021|Grand Prix na Tuirce]] | {{bratach|Turkey}} [[Istanbul Racing Circuit|Istanbul Park]], [[Iostanbúl]] | [[10 Deireadh Fómhair]] |- ! 17 | [[Grand Prix na Stát Aontaithe 2021|Grand Prix na Stát Aontaithe]] | {{bratach|USA}}[[Circuit of the Americas]], [[Austin, Texas]] | [[24 Deireadh Fómhair]] |- ! 18 | [[Grand Prix Cathair Mheicsiceo 2021|Grand Prix Cathair Mheicsiceo]] | {{bratach|Mexico}}[[Autódromo Hermanos Rodríguez]], [[Cathair Mheicsiceo]] | [[7 Samhain]] |- ! 19 | [[Grand Prix na Brasaíle 2021|Grand Prix na Brasaíle]] | {{bratach|Brazil}}[[Autódromo José Carlos Pace]], [[São Paulo]] | [[14 Samhain]] |- ! 20 | [[Grand Prix Catar 2021|Grand Prix Catar]] | {{bratach|Qatar}}[[Losail International Circuit]], [[Lusail]] | [[21 Samhain]] |- ! 21 | [[Grand Prix na hAraibe Sádaí 2021|Grand Prix na hAraibe Sádaí]] | {{bratach|Saudi Arabia}}[[Jeddah Corniche Circuit]], [[Jeddah]] | [[5 Nollaig]] |- ! 22 | [[Grand Prix Abú Daibí 2021|Grand Prix Abú Daibí]] | {{bratach|Abu Dhabi}}[[Yas Marina Circuit]], [[Abú Daibí]] | [[12 Nollaig]] |- ! colspan="4" style="background-color:#EAECF0; text-align:center"|Foinse:<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.formula1.com/en/racing/2021.html|teideal=F1 Schedule 2021 - Official Calendar of Grand Prix Races|language=en|work=Formula 1® - The Official F1® Website|dátarochtana=2022-08-23}}</ref> |} == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol-F1}} {{Teimpléad:Séasúir Foirmle a hAon}} jox2h1vjtiqjvxghuw3ncj1jsdz782o 0 103466 1086085 1068050 2022-08-22T19:09:32Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] fonphum5wteild22ol0ruqbgkwbflff 0 103472 1086084 1068104 2022-08-22T19:09:22Z EmausBot 6926 Róbó: Ag socrú athsheolta dúbailte → [[Rialú údaráis]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Rialú údaráis]] fonphum5wteild22ol0ruqbgkwbflff 0 103626 1086057 1070068 2022-08-22T18:55:09Z HusseyBot 17099 botún litrithe wikitext text/x-wiki [[Íomhá:We must liberate Taiwan(1958).jpg|mion|Postaer, 1958 i n[[Daon-Phoblacht na Síne|Daonphoblacht na Síne]]]] Is cúis mhór teannais an '''caidreamh Sín-Téaváin''' ó 1949, Breathnaíonn na Sínigh , nó [[Daon-Phoblacht na Síne]], ar an [[An Téaváin|Téaváin]] mar chuid de mhórchríoch na [[An tSín|Síne]] agus táthar imníoch go bhfuil rún acu an t-oileán a fhorghabháil.<ref name=":1" /> === Cúlra === Is é is cúis leis an "[[Neamhspleáchas (polaitíocht)|neamhspleáchas]]" ''de facto'' atá ag an Téaváin inniu ná gur éalaigh cinnirí Pháirtí Náisiúnta na Síne, nó ''Guomindang'', ón mórthír go dtí an Téaváin; fuair na Cumannaigh an lámh in uachtar ar an mórthír, agus b'éigean do [[Chiang Kai-shek]] agus lucht a leanúna glanadh leo go dtí an Téaváin sa bhliain 1949. Tá an scéal gan réiteach fós. [[Íomhá:Flag of the Republic of China in 1952 art, from- China Mainland Today - NARA - 5729930 (cropped).jpg|mion|Cosaint na Téaváine, póstaer, 1952]] Maidir le rialtas [[Daon-Phoblacht na Síne|Dhaon-Phoblacht na Síne]] ar an mórthír, is é a dtuiscint ar an scéal inniu nach bhfuil sa Téaváin ach cúige de chuid na Síne agus níl ann ach treascairt rialtais ag lucht ceannairce. Tá stádas na tíre ina chnámh mhór spairne i bpolaitíocht na Téaváine inniu, cé acu ba chóir don oileán... caidreamh níos fearr le Daonphhoblacht na Síne (comhréiteach nó 'géilleadh') nó poblacht neamhspleách ar leith a fhógairt ós ard. Dá bhfógródh an Téaváin neamhspleáchas mar Phoblacht na Téaváine, thabharfadh arm na Síne Cumannaí ionsaí ar an oileán ar an toirt, tuairim a chuireann eagla an domhain ar mhuintir na Téaváine. === Cosaint na Stát Aontaithe === Sa bhliain 2021, dúirt [[Joe Biden]] go ndéanfaidh [[Stáit Aontaithe Mheiriceá]] an Téaváin a chosaint i gcás ionsaí ón tSín.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.listennotes.com/podcasts/nuacht-mhall/23-deireadh-fómhair-2021-T5-P40GulId/|teideal=23 Deireadh Fómhair 2021 (Tiobraid Árann) - Nuacht Mhall (podcast)|údar=Conradh na Gaeilge, London|dáta=2021|language=ga|work=Listen Notes|dátarochtana=2022-02-15}}</ref> Tá dlí i bhfeidhm a deir go bhfuil ar Stáit Aontaithe Mheiriceá an Têaváin a chosaint ach níl aon sonraí i gceist maidir le céard a dhéanfaí i gcás ionsaithe. Tá na Stáit Aontaithe ag iarraidh cloí le polasaí ar a dtugtar "éiginnteacht straitéiseach". [[Íomhá:Photo_by_Tsai_Ing-wen.jpg|mion|Uachtarán na Téaváine [[Tsai Ing-wen]]]] === 2022ː Cuairt Pelosi === I mí Lúnasa 2022, tháinig [[Nancy Pelosi]], Spéicéir [[Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe|Theach Ionadaithe na Stát Aontaith]]<nowiki/>e chuig an [[An Téaváin|Téaváin]], ar an bpolaiteoir Meiriceánach is sinsearaí le cuairt a thabhairt ar an Téaváin le fada an lá, agus d'ainneoin an fholáirimh a bhí tugtha ag Rialtas na Síne di gan cos a leagan ar an oileán.<ref name=":0">{{Luaigh foilseachán|title=Cuairt Nancy Pelosi ar an Téaváin cáinte ag an tSín|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2022/0803/1313677-cuairt-nancy-pelosi-ar-an-teavain-cainte-ag-an-tsin/|date=2022-08-03|language=ga-IE|author=Nuacht RTÉ}}</ref> I gcruinniú a bhí aici le hUachtarán na Téaváine [[Tsai Ing-wen]], mhaígh Pelosi go bhfuil an Téaváin ar cheann de na sochaithe is saoire ar domhan agus gheall sí nach loicfeadh na Stáit Aontaithe ar an tír go brách. Dúirt Pelosi go bhfuil deis ann an comhar eacnamaíochta idir na Stáit Aontaithe agus an Téaváin a neartú i bhfianaise reachtaíochta nua i Washington.<ref name=":0" /> Mar fhreagra, scaoil fórsaí míleata na Síne [[Diúracán balaistíoch|diúracáin bhalaistíocha]] sna huiscí thart ar an Téaváin.<ref name=":1">{{Luaigh foilseachán|title=Diúracáin scaoilte ag fórsaí na Síne i gCaolas na Téaváine|url=https://www.rte.ie/news/nuacht/2022/0804/1313877-diuracain-scaoilte-ag-forsai-na-sine-i-gcaolas-na-teavaine/|date=2022-08-04|language=ga-IE|author=Nuacht RTÉ}}</ref> Bhí longa míleata an dá thír ar aghaidh a chéile amach i gCaolas na Téaváine agus bhí folach bíog á dhéanamh ag scairdeitleáin an dá thaobh ar a chéile chomh maith. == Féach freisin == * [[An Téaváin]] * [[Caolas na Téaváine]] == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:An Téaváin]] [[Catagóir:An tSín]] [[Catagóir:Caolas na Téaváine]] 2d750ff92w5mdx3zt3jtf8xvbcrbrbt 10 103674 1086168 1085676 2022-08-22T20:33:24Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí |name = WD Bosca Sonraí Réad Réalteolaíoch |above = <span style="float:left;">[[Íomhá:Galaxy symbol (fixed width).svg|25px|WD Bosca Sonraí Réad Réalteolaíoch|link=]]</span>{{{nom|{{{nombre|{{{name|{{Teideal gan idirdhéalú}}}}}}}}}}}{{#if:{{#property:P367|from={{{item|}}}}}|<span>&nbsp;{{#invoke:InfoboxImage |InfoboxImage |image={{#invoke:Wikidata |claim |property=P367 |value={{{simbol|}}} | list=false }} | size=25px | alt={{{alt|}}} }}</span>}} |titlestyle = background:{{WD Bosca Sonraí/dathanna|eolaíocht}} |abovestyle = background:{{WD Bosca Sonraí/dathanna|eolaíocht}}; |captionstyle = font-size:90%; |headerstyle = background:{{WD Bosca Sonraí/dathanna|eolaíocht}}; |labelstyle = background:#eeeeee; width:40% | image = {{#invoke:InfoboxImage |InfoboxImage |image={{#invoke:Wikidata |claim |property=P18 or P491 |value={{{imatge|{{{imagen|{{{image|}}}}}}}}} | list=false }} | size=300x300px | alt={{{alt|}}} }} | caption = {{#if:{{{imatge|{{{imagen|{{{image|}}}}}}}}} | {{{llegenda|{{{descripció|{{{peu_imatge|{{{peu|{{{caption|}}}}}}}}}}}}}}} {{#if:{{{credit|}}}|<br/><span style="font-size:smaller;">Creidmheas: {{{credit}}}</span> }} | {{#invoke:Wikidata | claim | property=P18 or P491 | qualifier=P2096 | list=false }} }} |label2 = Ainmniú |data2 = {{#ifeq:{{LcPlainText|{{{nom|{{{nombre|{{{name|{{Teideal gan idirdhéalú}}}}}}}}}}}}} |{{LcPlainText|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P1448 |list=false| formatting=$text |editicon=no }}}} |<!-- res -->|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P1448 |list=false | formatting=label|value={{{designacio|}}} }} }} |label3 = Ainmniú sealadach |data3 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P490 |qualifier= P582 |list=firstrank |separator=,&nbsp; | value={{{designacio_provisional|}}} | formatting=table | rowformat=$0$1| rowsubformat1=&nbsp;($1)}} |label5 = Ainmniúcháin eile |data5 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2561 | value={{{altr_noms|{{{nombres|{{{names|}}}}}}}}} }} |label7 = Cineál |data7 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P31 | value={{{tipus|{{{type|{{{tipo|{{{class|}}}}}}}}}}}} }} |label8 = Grúpa mionphláinéid |data8 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P196 | value={{{categoria_planetes|}}} }} |label10 = [[Aicmiú moirfeolaíoch ar réaltraí|Cineál moirfeolaíoch]] |data10 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P223 | value={{{tipus_galaxia|}}} |formatting=table |references=si |rowformat=$0$R0}} |label12 = [[Cineál speictreach]] <small>(réalta)</small> |data12 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P215 | value={{{espectral_estel|{{{espectral|}}}}}} |formatting=table |references=si |rowformat=$0$R0}} |label13 = [[Cineál speictreach]] <small>(astaróideach)</small> |data13 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P720 | value={{{espectral_asteroide|{{{classe espectral|}}}}}} |formatting=table |references=si |rowformat=$0$R0}} |label14 = Fionnachtaí |data14 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P61 | value={{{descobridor|}}} | formatting=table | rowformat=$0$R0 |references=si}} |label16 = Dáta fionnachtana |data16 = {{Comma separated entries |{{#invoke:Wikidata | claim | property=P575 | value={{{descobriment|}}} |references=si |rowformat=$0$R0 }} |{{#invoke:Wikidata | claim | property=P65 | value={{{lloc_descobriment|}}} |references=si |rowformat=$0$R0 }} }} |label18 = Modh fionnachtana |data18 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1046 | value={{{metode_descoberta|}}} |references=si |rowformat=$0$R0}} |label19 = Eapainm |data19 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P138 | value={{{eponim|}}} |references=si |rowformat=$0$R0}} |label21 = Réad tuismitheora |data21 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P397 | value={{{cos_pare|}}} }} | label22 = Réad linbh | data22 = {{Collapsible conditional list|{{#invoke:Wikidades | claim | property=P398 | value={{{planetes|{{{fills|}}}}}} | formatting=table |rowformat=$0}}|10}} |label24 = Suite i |data24 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P376 | value={{{cos_astronomic|}}} }} |label28 = [[Réaltbhuíon]] |data28 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P59 | value={{{constellacio|{{{constelación|{{{constellation|{{{constellation name|{{{const|}}}}}}}}}}}}}}} |formatting=list |list=true }} | label30 = [[Aois (réalteolaíocht)|Aois]] | data30 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P6259 | value={{{epoca|{{{epoch|{{{època|}}}}}}}}} |formatting=$1}} |label33 = Cruthú |data33 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P571|formatting=unitcode|value={{{data_creacio|}}} }} <!-- Dades d'observació / Dades orbitals--> |header40 = {{#if:{{{tipus_orbita|}}} {{{apoapside|}}} {{{periapside|}}} {{{semieix_major|}}} {{{radi_orb_mitja|}}} {{{excentricitat|}}} {{{periode_orbital|}}} {{{periode_sinodic|}}} {{{velocitat_orb_mitja|}}} {{{anomalia_mitjana|}}} {{{inclinacio_orbital|}}} {{{distancia_angular|}}} {{{long_node_ascendent|}}} {{{long_peri|{{{long_periastre|}}}}}} {{{temps_periastre|{{{t_peri|}}}}}} {{{semi_amplitud|{{{semi-amp|}}}}}} {{{last_p|}}} {{{next_p|}}} {{{darrer_periheli|}}}{{{proper_periheli|}}} {{#invoke:Wikidata | claim | property=P522, P2243, P2244, P2233, P1096, P2146, P4341, P2325, P2045, P2212, P2213, P2285 }} | Sonraí fithiseach }} |data42 = {{#if:{{#Property:P716}}|&nbsp;<small>[https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr={{#invoke:Wikidades|claim|property=P716|formatting=raw|item={{{item|}}}}};old=0;orb=1;cov=0;log=0;cad=0#orb Féach ar an staid reatha]</small>}} |label43 = Cineál fithiseach |data43 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P522 | value={{{tipus_orbita|}}} }} | label44 = [[Apaipsis]] | data44 = {{#if:{{{apoapside|}}}|{{{apoapside|}}} |{{#invoke:Wikidades | claim | property=P2243 |qualifier=P2210 | formatting=table |list=firstrank |references=si |colformat0=unitcode | numformat=%.5f |rowformat=$0$1$R0 |rowsubformat1=&nbsp;↔&nbsp;$1 }} }} | label45 = [[Pearaipsis]] | data45 = {{#if:{{{periapside|}}}|{{{periapside|}}} |{{#invoke:Wikidades | claim | property=P2244 |qualifier=P2210 |qualifier2=/P2248 |formatting=table |list=firstrank |references=si |rowformat=$0$1$2$R0 |colformat0=unitcode | numformat=%.5f |rowsubformat1=&nbsp;↔&nbsp;$1 |rowsubformat2=<br />([[Argóint an pearaipsis|arg (ω)]]:&nbsp;$2)}} }} |label47 = [[Ais mhór]] ''a'' |data47 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2233 | value={{{semieix_major|}}} | formatting=unitcode | numformat=%.5f |references=si |rowformat=$0$R0 }} |label50 = [[Ga (geoiméadracht)|Ga meánach fithiseach]] |data50 = {{{radi_orb_mitja|{{{mean_orbit_radius|}}}}}} |label52 = [[Éalárnacht fithiseach|Éalárnacht]] ''e'' |data52 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1096 | value={{{excentricitat|{{{eccentricity|}}}}}} | formatting=unitcode | numformat=%.5f | list=firstrank |separator=<br/> |references=si |rowformat=$0$R0}} |label55 = [[Tréimhse fhithiseach]] ''P'' |data55 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2146 | value={{{periode_orbital|{{{period|}}}}}} | formatting=unitcode | numformat=%.2f |references=si |rowformat=$0$R0}} |label57 = [[Tréimhse shionodúil]] |data57 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P4341 | value={{{periode_sinodic|{{{synodic_period|}}}}}} | formatting=unitcode | numformat=%.5f }} |label60 = [[Meántreoluas fithiseach]] |data60 = {{{velocitat_orb_mitja|{{{avg_speed|}}}}}} |label62 = [[Meán-Aimhrialtacht]] ''M'' |data62 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2325 |qualifier=P585 | formatting=table | value={{{anomalia_mitjana|}}} |colformat0=unitcode | numformat=%.5f |list=firstrank |references=si |rowformat=$0$1$R0 |rowsubformat1=&nbsp;($1) }} | label64 = [[claonadh fithiseach|Claonadh]] ''i'' | data64 = {{#if:{{{inclinacio_orbital|}}}|{{{inclinacio_orbital|}}} |{{#invoke:Wikidata | claim | property=P2045 |qualifier=P2210 or P518 | formatting=table |list=firstrank |references=si |rowformat=$0$1$R0 |colformat0=unitcode | numformat=%.5f |rowsubformat1=&nbsp;↔&nbsp;$1 }} }} |label66 = [[Fad uilleach]] ''θ'' |data66 = {{#invoke:Wikidata | claim |property=P2212 |value={{{distancia_angular|}}} |formatting=unitcode | numformat=%.5f}} |label68 = [[Fad an nóid éirithigh]] ''Ω'' |data68 = {{#invoke:Wikidata | claim |property=P2213 |value={{{long_node_ascendent|}}} |formatting=unitcode | numformat=%.5f |references=si |rowformat=$0$R0}} | label70 = Fad aipsise ''ω'' | data70 = {{#if:{{{long_peri|{{{long_periastre|}}}}}} | {{{long_peri|{{{long_periastre|}}}}}}° }} | label72 = Am aipsise ''τ'' | data72 = {{#if:{{{temps_periastre|{{{t_peri|}}}}}} | {{{temps_periastre|{{{t_peri|}}}}}} [[lá julian|JD]] }} |label74 = Leathaimplitiúid ''K'' |data74 = {{{semi_amplitud|{{{semi-amplitude|}}}}}} |label78 = Dátaí pearaipsise |data78 = {{#if: {{{last_p|}}}{{{next_p|}}}{{{darrer_periheli|}}}{{{proper_periheli|}}} | {{{last_p|{{{darrer_periheli}}}}}}<br>{{{next_p|{{{proper_periheli|}}}}}} |{{#invoke:Wikidata | claim | property=P2285 |separator=<br/> | tablesort=0}} }} <!-- Característiques físiques --> |header80 = {{#if:{{{ra|{{{ar|}}}}}} {{{dec|}}} {{{dist_allum|{{{dist_al|{{{dist_ly|}}}}}}}}}{{{dist_pc|}}} {{{z|{{{redshift|}}}}}}{{{radi_allum|{{{radio_al|{{{radius_ly|}}}}}}}}} {{{diametre|}}} {{{aplatament|}}} {{{area_superficie|}}} {{{abs_mag_v|{{{magabs_v|{{{absmag_v|}}}}}}}}} {{{volum|}}}{{{mass_kg|}}}{{{mass_msol|}}} {{{v_hb|}}} {{{age|}}} {{{edat|}}}{{{paral|}}} {{{mo_prop|}}} {{{volum|}}} {{{densitat|}}} {{{periode_rotacio|}}} {{{periode_rotacio_sideral|}}} {{{vel_rt|}}} {{{velocitat_rotacio|}}} {{{vel_rad|}}} {{{gravetat|}}} {{{velocitat_escapament|}}} {{{obliquitat|}}} {{{metallicitat|}}} {{{albedo|}}} {{{color|}}}{{{pressio_atmosferica_sup|}}} {{{composicio_atmosferica|}}} {{{edat_estimada|}}} {{{company|}}} {{{part_de|}}} {{{formatper|}}} {{{format_per|}}} {{{conte|}}} {{{nombre_galaxies|{{{member_no|}}}}}} {{{bmtype|}}} {{{velocity_dispersion|}}} {{{temperatura|}}} {{{luminosity|}}} {{{flux|}}} {{{notes|}}}{{{notas|}}} {{#invoke:Wikidata | claim | property=P6257, P6258, P2583, P1090, P2120, P2386, P1102, P2060, P1457, P1215, P5348, P2067, P2234, P2054, P2214, P2215, P2147, P4296, P2216, P7015, P2227, P4501, P7584, P399, P361, P527, P2076 }} | Saintréithe fisiceacha agus réaltmhéadracha}} |label85 = Fad ón Domhan |data85 = {{If empty|{{{dist_allum|{{{dist_al|{{{dist_ly|}}}}}}}}} | {{{dist_pc|}}} | {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2583 |qualifier=P1013 |qualifier2=P518 | list=firstrank | formatting=table | rowformat=$0 $2$1$R0 | colformat0=unitcode |rowsubformat2=($2) |rowsubformat1= ↔$1| references=si }} }} |label98 = [[Deargaistriú]] |data98 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P1090 | value={{{z|{{{redshift|}}}}}} | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} |label135 = [[Ga (geoiméadracht)|Ga]] |data135 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2120 |qualifier=P518|qualifier2=P1480 |formatting=table | value={{{radi_allum|{{{radio_al|{{{radius_ly|}}}}}}}}} |list=firstrank | rowformat=$1 $0$2$R0 | colformat0=unitcode |references=si |rowsubformat1=$1:|rowsubformat2=<small>($2)</small>}} |label140 = [[Trastomhas]] |data140 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2386 | value={{{diametre|}}} |list=firstrank |formatting=table | rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} |label143 = [[Leacú]] |data143 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P1102 | value={{{aplatament|{{{flattening|}}}}}} |list=firstrank |formatting=table | rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} |label145 = [[Dearbhmhéid]] |data145 = {{#if:{{{abs_mag_v|{{{magabs_v|{{{absmag_v|}}}}}}}}}|{{{abs_mag_v|{{{magabs_v|{{{absmag_v|}}}}}}}}}| {{#invoke:Wikidades | claim | property=P1457 |list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 |references=si }} }} |label147 = [[Méid dhealraitheach]] ([[banda V|V]]) |data147 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P1215 | qualifier=P1227 | formatting = table | whitelist1 = Q4892529 | value={{{apar_mag_v|{{{magapa_v|{{{appmag_v|}}}}}}}}} | list=firstrank |separator= – |references=si |rowformat=$0$1$R0 |rowsubformat1 = }} <!--whitelist banda V--> |label148 = Trastomhas uilleach |data148 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P5348 | value={{{diametre_angular|}}} | list=firstrank |formatting=table |separator= – |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} |label151 = [[Achar dromchla]] |data151 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2046 | value={{{area_superficie|{{{surface_area|}}}}}} | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} |label153 = Mais |data153 = {{#invoke: Wikidades | claim | property=P2067 | value={{{mass_kg|{{{mass_msol|{{{massa|}}}}}}}}} | formatting=unitcode |convert=default |rowformat=$0$R0 |references=si}} |label155 = Toirt |data155 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2234 | value={{{volum|}}} | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} |label157 = Meándlús |data157 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2054 | value={{{densitat|}}} | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} |label160 = V_HB<!-- Magnitud visual de les estrelles de la [[branca horitzontal]] del clúster. Vegeu [[:en:Infobox globular cluster]] --> |data160 = {{{v_hb|}}} |label165 = Aois |data165 = {{{edat|{{{age|}}}}}} | label170 = [[Saobhdhiallas]] | data170 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2214 | value={{{paral|}}} |list=firstrank |formatting=table | rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si }} | label175 = [[Dualghluaisne]] | data175 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2215 | value={{{mo_prop|}}} |qualifier=P642 | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0 $1$R0 |rowsubformat1=($1) |colformat0=unitcode |references=si }} | label176 = [[Dualghluaisne|Dualghluaisne (diallas)]] | data176 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P10751 | value={{{mo_prop|}}} |qualifier=P642 | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0 $1$R0 |rowsubformat1=($1) |colformat0=unitcode |references=si }} | label179 = [[Dualghluaisne|Dualghluaisne (dronairde)]] | data179 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P10752 | value={{{mo_prop|}}} |qualifier=P642 | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0 $1$R0 |rowsubformat1=($1) |colformat0=unitcode |references=si }} | label177 = Tréimhse rothlaithe | data177 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2147 | value={{{periode_rotacio|}}} | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si }} |label178 = [[Tréimhse uainíochta|Rothlú réaltach]] |data178 = {{{periode_rotacio_sideral|{{{sidereal_day|}}}}}} | label180 = Luas rothlaithe réaltach | data180 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P4296 | value={{{vel_rt|}}} | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si }} |label183 = Luas rothlaithe meánchiorclach |data183 = {{{velocitat_rotacio|{{{rot_velocity|}}}}}} | label185 = Luas gathach | data185 = {{#if:{{{vel_rad|}}}|{{{vel_rad|}}}&nbsp;km/s|{{#invoke:Wikidades | claim | property=P2216 | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si }} }} | label190 = [[Imtharraingt dromchla]] | data190 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P7015 | list=firstrank |formatting=table |separator= – | value={{{gravetat|}}} |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} |label193 = [[Treoluas éalaithe]] |data193 = {{{velocitat_escapament|{{{escape_velocity|}}}}}} |label195 = [[Sceabhacht]] |data195 = {{{obliquitat|{{{axial_tilt|}}}}}} |label198 = [[Dronairde]] (&alpha;) | data198 = {{#if:{{{ar|}}}|{{{ar|}}}|{{#invoke:Wikidades | claim | property=P6257 | formatting=table |list=false |references=si |rowformat={{((}}Deg2HMS{{!}}$0{{!}}p=4{{!}}sup=si{{))}}$R0}} }} | label203 = [[Diallas]] (&delta;) | data203 = {{#if:{{{dec|}}}|{{{dec|}}}|{{#invoke:Wikidades | claim | property=P6258 | formatting=table |list=false |references=si |rowformat={{((}}Deg2DMS{{!}}$0{{!}}p=4{{))}}$R0 }} }} | label205 = [[Miotalacht]] | data205 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2227 | value={{{metallicitat|}}} | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si}} | label207 = [[Ailbéideacht]] | data207 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P4501 | value={{{albedo|}}} |qualifier=P1013 or P459 | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0 $1$R0 |rowsubformat1=($1) |colformat0=unitcode |references=si }} |label208 = [[Innéacs dathanna|Dath]] |data208 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P1458 | qualifier=P1227 |formatting=table | list=firstrank | value={{{color|}}} |separator=</br> | rowformat=$1 $0 |rowsubformat1=$1=}} |label210 = [[Teocht|Teocht an dromchla]] |data210 = {{#if:{{#property:P2076 | from={{{item|}}} }} |<table> <tr><td>{{#invoke:Wikidades | claim | property=P2076 |qualifier=P1480|qualifier2=P518 |formatting=table | convert0=default | tablesort=0 |separator = &nbsp;&nbsp;</td><td> |list=firstrank | rowformat=$1 | colformat0=unitcode |editicon=no |rowsubformat1=<u>'''$1'''</u> | rowsubformat2=<small>($2)</small>}}</td></tr> <tr><td>{{#invoke:Wikidades | claim | property=P2076 |qualifier=P1480|qualifier2=P518 |formatting=table | convert0=default | tablesort=0 |separator = &nbsp;&nbsp;</td><td> |list=firstrank | rowformat=$0$R0 | colformat0=unitcode |references=si |rowsubformat1=$1:|rowsubformat2=<small>($2)</small>}}</td></tr></table> }} |label211 = [[Lonrachas]] |data211 = {{#if:{{{llum|}}}|{{{llum|}}} L_S | {{#invoke:Wikidades | claim | property=P2060 | formatting=unit |rowformat=$0$R0 |references=si }} }} |label213 = [[Brú atmaisféarach|Brú dromchla]] |data213 = {{{pressio_atmosferica_sup|{{{surface_pressure|}}}}}} |label215 = [[Atmaisféar]] |data215 = {{{composicio_atmosferica|{{{atmosphere_composition|}}}}}} | label220 = Aois measta | data220 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P7584 | value={{{edat_estimada|}}} | list=firstrank |formatting=table |rowformat=$0$R0 |rowsubformat1=($1) |colformat0=unit |references=si }} | label222 = Compánaigh | data222 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P399 | value={{{company|}}} }} | label224 = Cuid de | data224 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P361 | value={{{part_de|}}} }} | label226 = Le cuid | data226 = {{Collapsible conditional list |{{#invoke:Wikidades | claim | property=P527 | value={{{formatper|{{{format_per|{{{conte|}}}}}}}}} | formatting=table |rowformat=$0}}|10}} <!-- CÚMULS --> |label230 = Líon réaltraí |data230 = {{{nombre_galaxies|{{{member_no|}}}}}} |label235 = [[Aicmiú Bautz-Morgan]] |data235 = {{{bmtype|}}} |label255 = [[Scaipeadh luais]] |data255 = {{{velocity_dispersion|}}} |label260 = [[Teocht mheán ion-réaltbhraisle|Teocht]] |data260 = {{{temperatura|}}} |label270 = Lonrachas X-ghathach |data270 = {{{luminosity|}}} |label280 = Flosc X-ghathach |data280 = {{{flux|}}} |label290 = Nótaí |data290 = {{{notes|{{{notas|}}}}}} <!-- IDs --> |header300 = {{#if:{{{messier|}}}{{{ngc|}}}{{{jpl|}}}{{#property:P716|from={{{item|}}}}} {{#property:P3208|from={{{item|}}}}}{{#property:P528 | from={{{item|}}} }} | [[Catalóg réalteolaíoch|Catalóga réalteolaíochta]] }} |label305 = Aitheantóir JPL |data305 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P716 | value={{{jpl|}}} | formatting= [http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=$1 $1] }} |label310 = [[Catalóg Messier]] |data310 = {{{messier|}}} |label320 = [[New General Catalogue|NGC]] |data320 = {{#invoke:Wikidades | claim | property=P3208 | value={{{ngc|}}} | formatting=[http://spider.seds.org/ngc/ngc.cgi?$1 $1] }} <!-- traslladat com a icona al header de dades orbitals |data322 = {{#if:{{#Property:P716}}|[https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr={{#invoke:Wikidades|claim|property=P716|formatting=raw|item={{{item|}}}}};old=0;orb=1;cov=0;log=0;cad=0#orb '''Féach ar an staid reatha''']}} --> | labe325 = Cóid catalóg | data325 = {{Collapsible conditional list |{{#invoke:Wikidades | claim | property=P528 | value={{{codi|}}} | formatting=table | qualifier=P972 |rowformat=$0$1| rowsubformat1=&nbsp;($1) }}|40|3}} <!-- Sèries --> | header340 = {{#if:{{#Property:P155|from={{{item|}}}}}{{#Property:P156|from={{{item|}}}}}|Sraith}} | data342 = {{#if:{{#Property:P155|from={{{item|}}}}}|«&nbsp;}}{{#invoke:Wikidades|claim|property=P155|formatting=internallink|item={{{item|}}}|list=false}}{{#if:{{#Property:P156|from={{{item|}}}}}|&nbsp;•&nbsp;}}{{#invoke:Wikidades|claim|property=P156|formatting=internallink|item={{{item|}}}|list=false}}{{#if:{{#Property:P156|from={{{item|}}}}}|&nbsp;»}} }}<!-- Parameter check: -->{{#invoke:TemplatePar |check |template=Plantilla:Infotaula objecte astronòmic |all= |opt= credit= llegenda= descripció= peu_imatge= peu= caption= imatge= imagen= image= simbol= nom= nombre= name= tipus_galaxia= tipus= type= tipo= class= altr_noms= nombres= names= designacio= designacio_provisional= categoria_planetes= lloc_descobriment= descobriment= descobridor= espectral_asteroide= classe espectral= espectral_estel= espectral= data_creacio= epoca= epoch= constellacio= constelación= constellation= constellation name= const= cos_astronomic= planetes= fills= cos_pare= eponim= metode_descoberta= excentricitat= eccentricity= radi_orb_mitja= mean_orbit_radius= semieix_major= periapside= apoapside= tipus_orbita= anomalia_mitjana= velocitat_orb_mitja= avg_speed= synodic_period= periode_sinodic= periode_orbital= period= darrer_periheli= proper_periheli= last_p= next_p= semi_amplitud= semi-amplitude= temps_periastre= t_peri= long_peri= long_periastre= long_node_ascendent= distancia_angular= inclinacio_orbital= radi_allum= radio_al= radius_ly z= redshift= dist_allum= dist_al= dist_ly= dist_pc= dec= dec= ar= ar= mo_prop= paral= edat= age= v_hb= densitat= volum= mass_kg= mass_msol= area_superficie= surface_area= diametre_angular= apar_mag_v= magapa_v= appmag_v= abs_mag_v= magabs_v= absmag_v= aplatament= flattening= diametre= mo_prop= paral= edat= age= v_hb= densitat= volum= mass_kg= mass_msol= massa= area_superficie= surface_area= diametre_angular= albedo= color= metallicitat= obliquitat= axial_tilt= velocitat_escapament= escape_velocity= gravetat= vel_rad= = vel_rad= velocitat_rotacio= rot_velocity= periode_rotacio_sideral= sidereal_day= periode_rotacio= formatper= format_per= conte= part_de= company= edat_estimada= composicio_atmosferica= atmosphere_composition= pressio_atmosferica_sup= surface_pressure= llum= = llum= notes= notas flux= luminosity= temperatura= velocity_dispersion= bmtype= nombre_galaxies= member_no= ngc= messier= <!-- a eliminar Posar aquí sota la llista de paràmetres que s'haurien d'eliminar, però els mantenim com a vàlids fins acabar migració --> |cat=Infotaules usades amb paràmetres desconeguts |format=0|preview=1|errNS=0 }}<!-- rastreig provisional de paràmetres -->{{#if: {{{tipus_espectral|}}} |{{#invoke:utilitats|rastreig|astronomia/tipus_espectral}} }}<!-- --><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:WD Boscaí sonraí|Réad Réalteolaíoch]]</noinclude> cz92oshqz9bvbde8hol3qdhhis2xdce 0 104058 1085935 1085781 2022-08-22T12:02:53Z Marcas.oduinn 33120 ... naisc wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} [[Íomhá:Triple-Spiral-Symbol.svg|mion|'' Neolithic triple spiral symbol]] '' A '''triskelion''' or '''triskeles''' is an [[ancient]] [[Motif (visual arts)|motif]] consisting of a '''triple spiral''' exhibiting [[rotational symmetry]]. The spiral design can be based on interlocking [[Archimedean spiral]]s, or represent three bent human legs. It is found in artefacts of the European Aois [[Neoiliteach]] and [[Cré-umhaois]] with continuation into the [[Iarannaois]] especially in the context of the cultúr [[La Tène]] and related [[na Ceiltigh]] traditions. '' The actual ''triskeles'' symbol of three human legs is found especially in [[an tSean-Ghréig]], beginning in archaic pottery and continued in [[Ancient Greek coinage|coinage]] of the [[Classical Greece|classical period]]. '' In the [[Hellenistic period]], the symbol becomes associated with the island of [[an tSicil]], appearing on coins minted under [[Dionysius I Syracuse]] beginning in c. 382 BRC.<ref>Arthur Bernard Cook, ''Zeus: a study in ancient religion'', imleabhar 3, cuid 2 (1940), lch. 1074.</ref> It later appears in [[heraldry]], and, other than in the [[flag of Sicily]], came to be used in the flag of the [[Oileán Mhanann]] (known as ''ny tree cassyn'' "na trí cosa").<ref>Adopted in 1932, the [[flag of the Isle of Man]] is derived from the arms of the [[King of Mann]] recorded in the 13th century.</ref> '' Greek {{lang|grc|τρισκελής}} (''triskelḗs'') means "three-legged".<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dtriskelh%2Fs τρισκελής], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on [[Perseus Digital Library]]; from τρι- (''tri-''), "three times" ([https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0058%3Aentry%3Dtri- τρι-] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121004181219/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0058%3Aentry%3Dtri- |date=2012-10-04 }}, Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus Digital Library) and "σκέλος" (''skelos''), "leg ([https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dske%2Flos σκέλος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus Digital Library)</ref> '' While the Greek adjective {{lang|grc|τρισκελής}} "three-legged [e.g. of a table]" is ancient, use of the term for the symbol is modern, introduced in 1835 by [[Honoré Théodoric d'Albert de Luynes]] as French {{lang|fr|triskèle}},<ref name=Luynes83>Honore-Theodoric-Paul-Joseph d'Albert de Luynes, ''Etudes numismatiques sur quelques types relatifs au culte d'Hecate'' (1835), [https://books.google.ch/books?id=Ssylqnh2GXYC&pg=PA83 83f.]</ref> and adopted in the spelling ''triskeles'' following Otto Olshausen (1886).<ref>Johannes Maringer, "Das Triskeles in der vor- und frühgeschichtlichen Kunst", ''Anthropos'' 74.3/4 (1979), ll. 566-576</ref> '' The form ''triskelion'' (as it were Greek {{lang|grc|τρισκέλιον}}<ref>Classical Greek does not have {{lang|grc|*τρισκέλιον}}, but the form {{Lang|grc|τρισκελίδιον}} "small tripod" is on record as the diminutive of {{lang|grc|τρισκελίς}} "three-pronged". The form {{lang|el|τρισκέλιον}} does exist in [[Katharevousa]], however, as the term for a small three-legged chair or table (and also of the "[[Cross-multiplication#Rule of Three|Rule of Three]]" in elementary arithmetic or generally of an analogy). [[Adamantios Korais]], '' Atakta'' (Modern Greek Dictionary), iml. 5 (1835), [https://books.google.ch/books?id=k7c-AAAAcAAJ&pg=PA54#v=onepage&q&f=false lch. 54].</ref>) is a diminutive which entered English usage in [[numismatics]] in the late 19th century.<ref>Barclay Vincent Head, ''A Guide to the Principal Gold and Silver Coins of the Ancients: From Circ. B.C. 700 to A.D. 1'', British Museum. Department of Coins and Medals, The Trustees, 1881, ll. 23, 67f.</ref><ref>English ''triskelion'' is recorded in 1880 ([[etymonline.com]]); the form ''triskele'' in English is occasionally found beginning in c. 1885 (e.g. in ''Proceedings of the Literary and Philosophical Society of Liverpool'' 39, 1885, lch. 220), presumably as a direct representation of the French form ''triskèle''.</ref> '' The form consisting of three human legs (as opposed to the triple spiral) has also been called a "[[triquetra]] of legs" or ''triskelos'', ''triskel''.<ref>[[Samuel Birch]], [[Charles Thomas Newton]], ''A Catalogue of the Greek and Etruscan Vases in the British Museum'' iml. 1 (1851), [https://books.google.ch/books?id=qU0VAAAAQAAJ&pg=PA61 p. 61]. Samuel Birch, ''History of Ancient Pottery'' vol. 1 (1858), [https://books.google.ch/books?id=pbwiNnFR5lEC&pg=PA164 lch. 164]. Birch's use of ''triskelos'' is informed by the Duc de Luynes' ''triskèle'', and it continues to see some use alongside the better-formed ''triskeles'' into the 20th century in both English and German, e.g. in a 1932 lecture by [[C. G. Jung]] (lecture of 26ú Deireadh Fómhair, edited in ''The Psychology of Kundalini Yoga: Notes of the Seminar Given in 1932''. 1996, [https://books.google.ch/books?id=Z-nKNaXCYlQC&pg=PA43 43ff.]).</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} tq276xgaaq5prcfldbnrcn5epqaucc2 0 104062 1086641 1085793 2022-08-23T11:41:41Z Marcas.oduinn 33120 ... naisc wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} '' The ''' Ábhar blna Breataine ''' is the body of [[medieval literature]] and [[seanscéal]]ach material associated with [[an Bhreatain]] and [[An Bhriotáin]] and the legendary kings and heroes associated with it, particularly [[Rí Artúr]]. It was one of the three great Western scéalaíochtaí, recalled repeatedly in medieval literature, together with the [[Ábhar na Fraince]], which concerned the legends of [[Charlemagne]], and the [[Ábhar na Róimhe]], which included material derived from or inspired by [[classical mythology]].<ref>Evans (2012)</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} 6lqi2uo2evk4iajm1rp2xvi43ohqhzw 1086643 1086641 2022-08-23T11:49:13Z Marcas.oduinn 33120 ... ag aistriú wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} Bailiúchán de litríocht na meánaoise is ea ''' Ábhar na Breataine,''' maidir leis an [[an Bhreatain|mBreatain]] and [[An Bhriotáin|mBriotáin]], agus a ríthe agus laochra seanscéalacha, [[Rí Artúr]] ach go háirithe. Is ar cheann de thri scéalaíocht mhóra an Iarthair é, i dteannta le h[[Ábhar na Fraince]] faoi [[Charlemagne]], agus le h[[Ábhar na Róimhe]] maidir le nó spreagtha ag [[miotaseolaíocht chlasaiceach]].<ref>Evans (2012)</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} 9ind5ngrh6xm7mdq1ay8965tktudr00 0 104064 1085941 2022-08-22T12:34:25Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Poll Iú]] go [[Poll Iù]]: gd wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Poll Iù]] rqy2s1466r1y62rvcs96f0qi4qu9e8m 0 104065 1085947 2022-08-22T13:20:37Z Conradder 34685 Leathanach cruthaithe le '{{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[léachtóir]] agus [[polaiteoir]] de chuid [[Sinn Féin|Shinn Féin]] é '''Maolíosa McHugh''' ([[Gaeilge]]:''Maolíosa Mac Aodha''). Is as An Mhorn Bheag i g[[Contae Thír Eoghain]] é. Is [[Tionól Thuaisceart Éireann|Comhalta den Tionól Reachtach]] é do [[Tír Eoghain Thiar (Toghcheantar Tionóil)|Thír Eoghain Thiar]], ó 2019 ar aghaidh<ref>{{Lua idirlín|url=http://aims.niassembly.gov.uk/mlas/details.aspx?&aff=18856&per=4...' wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[léachtóir]] agus [[polaiteoir]] de chuid [[Sinn Féin|Shinn Féin]] é '''Maolíosa McHugh''' ([[Gaeilge]]:''Maolíosa Mac Aodha''). Is as An Mhorn Bheag i g[[Contae Thír Eoghain]] é. Is [[Tionól Thuaisceart Éireann|Comhalta den Tionól Reachtach]] é do [[Tír Eoghain Thiar (Toghcheantar Tionóil)|Thír Eoghain Thiar]], ó 2019 ar aghaidh<ref>{{Lua idirlín|url=http://aims.niassembly.gov.uk/mlas/details.aspx?&aff=18856&per=4367&sel=1&ind=11&prv=0|teideal=The Northern Ireland Assembly|language=en-GB|work=www.niassembly.gov.uk|dátarochtana=2022-08-22}}</ref>. == Saol pearsanta == Tá sé pósta le Geraldine McHugh. Tá cúigear pháistí acu. == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol}} {{DEFAULTSORT:McHugh, Maolíosa}} [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Polaiteoirí Thuaisceart na hÉireann]] [[Catagóir:Comhaltaí den Tionól Reachtach Thuaisceart Éireann]] [[Catagóir:Alumni Choláiste na hOllscoile, Gaillimh]] btsaz9f242cufkn33oorgsjq6qac203 0 104066 1085949 2022-08-22T14:54:40Z Conradder 34685 Leathanach cruthaithe le '{{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[polaiteoir]] de chuid [[Sinn Féin|Shinn Féin]] é '''Declan McAleer''' ([[Gaeilge]]:''Déaglán Mac Giollauidhir''). Rugadh ar [[10 Iúil]] [[1973]] é. Is [[Tionól Thuaisceart Éireann|Comhalta den Tionól Reachtach]] é do [[Tír Eoghain Thiar (Toghcheantar Tionóil)|Thír Eoghain Thiar]], ó 2012 ar aghaidh<ref>{{Lua idirlín|url=http://aims.niassembly.gov.uk/mlas/details.aspx?&aff=18728&per=2324&sel=1&ind=11&prv=0|teideal=T...' wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[polaiteoir]] de chuid [[Sinn Féin|Shinn Féin]] é '''Declan McAleer''' ([[Gaeilge]]:''Déaglán Mac Giollauidhir''). Rugadh ar [[10 Iúil]] [[1973]] é. Is [[Tionól Thuaisceart Éireann|Comhalta den Tionól Reachtach]] é do [[Tír Eoghain Thiar (Toghcheantar Tionóil)|Thír Eoghain Thiar]], ó 2012 ar aghaidh<ref>{{Lua idirlín|url=http://aims.niassembly.gov.uk/mlas/details.aspx?&aff=18728&per=2324&sel=1&ind=11&prv=0|teideal=The Northern Ireland Assembly|language=en-GB|work=www.niassembly.gov.uk|dátarochtana=2022-08-22}}</ref>. == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol}} {{DEFAULTSORT:McAleer, Declan}} [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Polaiteoirí Thuaisceart na hÉireann]] [[Catagóir:Comhaltaí den Tionól Reachtach Thuaisceart Éireann]] [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1973]] m5fta7xaspitmemtvulyxticmlzbp34 0 104067 1085950 2022-08-22T15:01:24Z Conradder 34685 Leathanach cruthaithe le '{{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[polaiteoir]] de chuid [[Sinn Féin|Shinn Féin]] í '''Nicola Brogan''' ([[Gaeilge]]:''Nioiclín Ní Bhrógáin''). Is as [[An Ómaigh]] í. Is [[Tionól Thuaisceart Éireann|Comhalta den Tionól Reachtach]] í do [[Tír Eoghain Thiar (Toghcheantar Tionóil)|Thír Eoghain Thiar]], ó 2020 ar aghaidh<ref>{{Lua idirlín|url=http://aims.niassembly.gov.uk/mlas/details.aspx?&aff=18766&per=6792&sel=1&ind=1&prv=0|teideal=The Northern Irela...' wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is [[polaiteoir]] de chuid [[Sinn Féin|Shinn Féin]] í '''Nicola Brogan''' ([[Gaeilge]]:''Nioiclín Ní Bhrógáin''). Is as [[An Ómaigh]] í. Is [[Tionól Thuaisceart Éireann|Comhalta den Tionól Reachtach]] í do [[Tír Eoghain Thiar (Toghcheantar Tionóil)|Thír Eoghain Thiar]], ó 2020 ar aghaidh<ref>{{Lua idirlín|url=http://aims.niassembly.gov.uk/mlas/details.aspx?&aff=18766&per=6792&sel=1&ind=1&prv=0|teideal=The Northern Ireland Assembly|language=en-GB|work=www.niassembly.gov.uk|dátarochtana=2022-08-22}}</ref>. == Tagairtí == {{reflist}} {{Síol}} {{DEFAULTSORT:Brogan, Nicola}} [[Catagóir:Daoine beo]] [[Catagóir:Polaiteoirí Thuaisceart na hÉireann]] [[Catagóir:Comhaltaí den Tionól Reachtach Thuaisceart Éireann]] ec8an50ip0pkjijcl3p0kiovysfcx4a 14 104068 1085982 2022-08-22T16:22:44Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Catagóir:Daoine as Gaeltacht Mhuscraí]] go [[Catagóir:Daoine as Gaeltacht Mhúscraí]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[:Catagóir:Daoine as Gaeltacht Mhúscraí]] 8relmf9yli8i632wqcqtfw6wcla4w0d 0 104069 1086015 2022-08-22T17:30:27Z Marcas.oduinn 33120 Síol cruthaithe ó enwiki wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} [[Íomhá:Celtic Nations.svg|mion|deis|'' The [[Celtic nations]], where most Celtic speakers are now concentrated]] '' '''Celtic studies''' or '''Celtology''' is the academic discipline occupied with the study of any sort of cultural output relating to the [[Celts|Celtic]]-speaking peoples (i.e. speakers of [[Celtic languages]]). This ranges from linguistics, literature and art history, archaeology and history, the focus lying on the study of the various [[Celtic languages]], living and extinct.<ref name=Wiley>Wiley, "Celtic studies, early history of the field" (2006).</ref> The primary areas of focus are the six Celtic languages currently in use: [[Irish language|Irish]], [[Scottish Gaelic]], [[Manx language|Manx]], [[Welsh language|Welsh]], [[Cornish language|Cornish]], and [[Breton language|Breton]]. '' As a university subject, it is taught at a number of universities, most of them in Ireland, the United Kingdom, or France, but also in the United States, Canada, Australia, Germany, Poland, Austria and the Netherlands. == Notable Celticists == *[[Osborn Bergin]] (1873–1950) *[[D. A. Binchy]] (1899–1989) *[[Liam Breatnach]] *[[Rachel Bromwich]] (1915–2010) *[[John Carey (Celticist)]] *[[Nora Kershaw Chadwick|Nora Chadwick]] (1891–1972) *[[Thomas Owen Clancy]] *[[Ann Dooley]] *[[Maartje Draak]] (1907-1995) *[[Thomas Charles-Edwards]] (born 1943) *[[Peter Berresford Ellis]] (born 1943) *[[Christiane Éluère]] (born 1946) *[[Ellis Evans]] (1930–2013) *[[Robin Flower]] (1881–1946) *[[Katherine Forsyth]] *Sir [[Idris Foster]] (1911–1984) *[[John Fraser (Celticist)|John Fraser]] (1882–1945) *[[Richard Gendall]] (1924–2017) *[[Ken George]] *[[R. Geraint Gruffydd]] (1928–2015) *[[Anton Gerard van Hamel]] (1886–1945) *[[Marged Haycock]] *[[Máire Herbert]] *[[Kathleen Hughes (historian)|Kathleen Hughes]] (1926–1977) *[[Kenneth Hurlstone Jackson]] (1909–1991) *[[Henry Jenner]] (1848–1934) *[[Bobi Jones]] (1929–2017) *[[Raimund Karl]] (born 1969) *[[Fergus Kelly]] *[[Eleanor Knott]] (1886-1975) *[[Alexander Macbain]] (1855–1907) *[[Proinsias Mac Cana]] *[[Bernhard Maier (religious studies professor)|Bernhard Maier]] (born 1963) *[[Ranko Matasović]] (born 1968) *[[Kim McCone]] (born 1950) *[[Eoin McKiernan]] (1915–2004) *[[Kuno Meyer]] (1858–1919) *[[John Morris-Jones]] (1864–1929) *[[Robert Morton Nance]] (1873–1959) *[[Máirín Ní Dhonnchadha]] *[[Máire Ní Mhaonaigh]] *[[Michael Newton (Gaelic scholar)|Michael Newton]] *[[Donnchadh Ó Corráin]] *[[Brian Ó Cuív]] *[[Breandán Ó Madagain]] (1932–2020) *[[Roibeard Ó Maolalaigh]] (born 1966) *[[Cecile O'Rahilly]] (1894–1980) *[[T. F. O'Rahilly]] (1883–1953) *[[Morfydd E. Owen]] *[[Julius Pokorny]] (1887–1970) *Sir [[John Rhys]] (1840–1915) *[[Peter Schrijver]] (born 1963) *[[Ailbhe Mac Shamhráin]] (1954–2011) *[[Patrick Sims-Williams]] (born 1949) *[[Marie-Louise Sjoestedt]] (1900–1940) *[[Whitley Stokes]] (1830–1909) *[[Brian Stowell]] (1936–2019) *[[Thomas Taylor (historian)|Thomas Taylor]] (1858–1938) *[[Derick Thomson]] (1921–2012) *[[Rudolf Thurneysen]] (1857–1940) *[[Calvert Watkins]] (1933–2013) *[[Glanmor Williams]] (1920–2005) *Sir [[Ifor Williams]] (1881–1965) *[[J. E. Caerwyn Williams]] (1912–1999) *[[Nicholas Williams (poet)|Nicholas Williams]] (born 1942) *[[Ernst Windisch]] (1844–1918) *[[Winifred Wulff]] (1895-1946) *[[Johann Kaspar Zeuss]] (1806–1856) *[[Heinrich Zimmer (Celticist)|Heinrich Zimmer]] (1851–1910) == Notable academic journals == *''[[Zeitschrift für celtische Philologie]]'' (ZCP), est. 1896, Halle. *''[[Revue Celtique]]'' (RC), est. 1870, Paris; continued after 1934 by ''Études celtiques''. *''[[Ériu (journal)|Ériu]]'' est. 1904, Dublin. *''The [[Bulletin of the Board of Celtic Studies]]'' (BBCS), est. 1921, Cardiff; merged with ''Studia Celtica'' in 1993. *''[[Études Celtiques]]'' (EC), est. 1936, Paris. *''[[Celtica (journal)|Celtica. Journal of the School of Celtic Studies]]'', est. 1949, Dublin. *''[[Studia Celtica]]'', est. 1966, Cardiff. *''[[Éigse|Éigse. A Journal of Irish Studies]]'', est. 1939, Dublin. *''[[Cambrian Medieval Celtic Studies]]'' (CMCS), est. 1993, Aberystwyth; formerly ''Cambridge Medieval Celtic Studies''. *''[[Peritia|Peritia. Journal of the Medieval Academy of Ireland]]'', Cork. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Scoláirí Gaeilge]] {{síol}} gnbdk8l33rnuhmms9ud7f6mwepzsl8a 1086021 1086015 2022-08-22T17:40:10Z Marcas.oduinn 33120 /* Notable academic journals */... Naisc wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} [[Íomhá:Celtic Nations.svg|mion|deis|'' The [[Celtic nations]], where most Celtic speakers are now concentrated]] '' '''Celtic studies''' or '''Celtology''' is the academic discipline occupied with the study of any sort of cultural output relating to the [[Celts|Celtic]]-speaking peoples (i.e. speakers of [[Celtic languages]]). This ranges from linguistics, literature and art history, archaeology and history, the focus lying on the study of the various [[Celtic languages]], living and extinct.<ref name=Wiley>Wiley, "Celtic studies, early history of the field" (2006).</ref> The primary areas of focus are the six Celtic languages currently in use: [[Irish language|Irish]], [[Scottish Gaelic]], [[Manx language|Manx]], [[Welsh language|Welsh]], [[Cornish language|Cornish]], and [[Breton language|Breton]]. '' As a university subject, it is taught at a number of universities, most of them in Ireland, the United Kingdom, or France, but also in the United States, Canada, Australia, Germany, Poland, Austria and the Netherlands. == Notable Celticists == *[[Osborn Bergin]] (1873–1950) *[[D. A. Binchy]] (1899–1989) *[[Liam Breatnach]] *[[Rachel Bromwich]] (1915–2010) *[[John Carey (Celticist)]] *[[Nora Kershaw Chadwick|Nora Chadwick]] (1891–1972) *[[Thomas Owen Clancy]] *[[Ann Dooley]] *[[Maartje Draak]] (1907-1995) *[[Thomas Charles-Edwards]] (born 1943) *[[Peter Berresford Ellis]] (born 1943) *[[Christiane Éluère]] (born 1946) *[[Ellis Evans]] (1930–2013) *[[Robin Flower]] (1881–1946) *[[Katherine Forsyth]] *Sir [[Idris Foster]] (1911–1984) *[[John Fraser (Celticist)|John Fraser]] (1882–1945) *[[Richard Gendall]] (1924–2017) *[[Ken George]] *[[R. Geraint Gruffydd]] (1928–2015) *[[Anton Gerard van Hamel]] (1886–1945) *[[Marged Haycock]] *[[Máire Herbert]] *[[Kathleen Hughes (historian)|Kathleen Hughes]] (1926–1977) *[[Kenneth Hurlstone Jackson]] (1909–1991) *[[Henry Jenner]] (1848–1934) *[[Bobi Jones]] (1929–2017) *[[Raimund Karl]] (born 1969) *[[Fergus Kelly]] *[[Eleanor Knott]] (1886-1975) *[[Alexander Macbain]] (1855–1907) *[[Proinsias Mac Cana]] *[[Bernhard Maier (religious studies professor)|Bernhard Maier]] (born 1963) *[[Ranko Matasović]] (born 1968) *[[Kim McCone]] (born 1950) *[[Eoin McKiernan]] (1915–2004) *[[Kuno Meyer]] (1858–1919) *[[John Morris-Jones]] (1864–1929) *[[Robert Morton Nance]] (1873–1959) *[[Máirín Ní Dhonnchadha]] *[[Máire Ní Mhaonaigh]] *[[Michael Newton (Gaelic scholar)|Michael Newton]] *[[Donnchadh Ó Corráin]] *[[Brian Ó Cuív]] *[[Breandán Ó Madagain]] (1932–2020) *[[Roibeard Ó Maolalaigh]] (born 1966) *[[Cecile O'Rahilly]] (1894–1980) *[[T. F. O'Rahilly]] (1883–1953) *[[Morfydd E. Owen]] *[[Julius Pokorny]] (1887–1970) *Sir [[John Rhys]] (1840–1915) *[[Peter Schrijver]] (born 1963) *[[Ailbhe Mac Shamhráin]] (1954–2011) *[[Patrick Sims-Williams]] (born 1949) *[[Marie-Louise Sjoestedt]] (1900–1940) *[[Whitley Stokes]] (1830–1909) *[[Brian Stowell]] (1936–2019) *[[Thomas Taylor (historian)|Thomas Taylor]] (1858–1938) *[[Derick Thomson]] (1921–2012) *[[Rudolf Thurneysen]] (1857–1940) *[[Calvert Watkins]] (1933–2013) *[[Glanmor Williams]] (1920–2005) *Sir [[Ifor Williams]] (1881–1965) *[[J. E. Caerwyn Williams]] (1912–1999) *[[Nicholas Williams (poet)|Nicholas Williams]] (born 1942) *[[Ernst Windisch]] (1844–1918) *[[Winifred Wulff]] (1895-1946) *[[Johann Kaspar Zeuss]] (1806–1856) *[[Heinrich Zimmer (Celticist)|Heinrich Zimmer]] (1851–1910) == Notable academic journals == * ''[[Zeitschrift für celtische Philologie]]'' (ZCP), est. 1896, Halle. * ''[[Revue Celtique]]'' (RC), est. 1870, Páras; continued after 1934 by ''Études celtiques''. * ''[[Ériu (iriseán)|Ériu]]'', est. 1904, Baile Átha Cliath. * ''The [[Bulletin of the Board of Celtic Studies]]'' (BBCS), est. 1921, Cardiff; merged with ''Studia Celtica'' in 1993. * ''[[Études Celtiques]]'' (EC), est. 1936, Páras. *''[[Celtica (iriseán)|Celtica. Journal of the School of Celtic Studies]]'', est. 1949, Baile Átha Cliath. * ''[[Studia Celtica]]'', est. 1966, Cardiff. *''[[Éigse (iriseán)|Éigse]], A Journal of Irish Studies'', est. 1939, Baile Átha Cliath. * ''[[Cambrian Medieval Celtic Studies]]'' (CMCS), est. 1993, Aberystwyth; formerly ''Cambridge Medieval Celtic Studies''. * ''[[Peritia]], Journal of the Medieval Academy of Ireland'', Corcaigh. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Scoláirí Gaeilge]] {{síol}} qld9760973zmg5ioxyeyo194u9tmiwn 1086026 1086021 2022-08-22T17:42:04Z Marcas.oduinn 33120 /* Notable Celticists */ wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} [[Íomhá:Celtic Nations.svg|mion|deis|'' The [[Celtic nations]], where most Celtic speakers are now concentrated]] '' '''Celtic studies''' or '''Celtology''' is the academic discipline occupied with the study of any sort of cultural output relating to the [[Celts|Celtic]]-speaking peoples (i.e. speakers of [[Celtic languages]]). This ranges from linguistics, literature and art history, archaeology and history, the focus lying on the study of the various [[Celtic languages]], living and extinct.<ref name=Wiley>Wiley, "Celtic studies, early history of the field" (2006).</ref> The primary areas of focus are the six Celtic languages currently in use: [[Irish language|Irish]], [[Scottish Gaelic]], [[Manx language|Manx]], [[Welsh language|Welsh]], [[Cornish language|Cornish]], and [[Breton language|Breton]]. '' As a university subject, it is taught at a number of universities, most of them in Ireland, the United Kingdom, or France, but also in the United States, Canada, Australia, Germany, Poland, Austria and the Netherlands. == Notable Celticists == *[[Osborn Bergin]] (1873–1950) *[[D. A. Binchy]] (1899–1989) *[[Liam Breatnach]] *[[Rachel Bromwich]] (1915–2010) *[[John Carey]] *[[Nora Kershaw Chadwick|Nora Chadwick]] (1891–1972) *[[Thomas Owen Clancy]] *[[Ann Dooley]] *[[Maartje Draak]] (1907-1995) *[[Thomas Charles-Edwards]] (born 1943) *[[Peter Berresford Ellis]] (born 1943) *[[Christiane Éluère]] (born 1946) *[[Ellis Evans]] (1930–2013) *[[Robin Flower]] (1881–1946) *[[Katherine Forsyth]] *Sir [[Idris Foster]] (1911–1984) *[[John Fraser (Celticist)|John Fraser]] (1882–1945) *[[Richard Gendall]] (1924–2017) *[[Ken George]] *[[R. Geraint Gruffydd]] (1928–2015) *[[Anton Gerard van Hamel]] (1886–1945) *[[Marged Haycock]] *[[Máire Herbert]] *[[Kathleen Hughes (historian)|Kathleen Hughes]] (1926–1977) *[[Kenneth Hurlstone Jackson]] (1909–1991) *[[Henry Jenner]] (1848–1934) *[[Bobi Jones]] (1929–2017) *[[Raimund Karl]] (born 1969) *[[Fergus Kelly]] *[[Eleanor Knott]] (1886-1975) *[[Alexander Macbain]] (1855–1907) *[[Proinsias Mac Cana]] *[[Bernhard Maier (religious studies professor)|Bernhard Maier]] (born 1963) *[[Ranko Matasović]] (born 1968) *[[Kim McCone]] (born 1950) *[[Eoin McKiernan]] (1915–2004) *[[Kuno Meyer]] (1858–1919) *[[John Morris-Jones]] (1864–1929) *[[Robert Morton Nance]] (1873–1959) *[[Máirín Ní Dhonnchadha]] *[[Máire Ní Mhaonaigh]] *[[Michael Newton (Gaelic scholar)|Michael Newton]] *[[Donnchadh Ó Corráin]] *[[Brian Ó Cuív]] *[[Breandán Ó Madagain]] (1932–2020) *[[Roibeard Ó Maolalaigh]] (born 1966) *[[Cecile O'Rahilly]] (1894–1980) *[[T. F. O'Rahilly]] (1883–1953) *[[Morfydd E. Owen]] *[[Julius Pokorny]] (1887–1970) *Sir [[John Rhys]] (1840–1915) *[[Peter Schrijver]] (born 1963) *[[Ailbhe Mac Shamhráin]] (1954–2011) *[[Patrick Sims-Williams]] (born 1949) *[[Marie-Louise Sjoestedt]] (1900–1940) *[[Whitley Stokes]] (1830–1909) *[[Brian Stowell]] (1936–2019) *[[Thomas Taylor (historian)|Thomas Taylor]] (1858–1938) *[[Derick Thomson]] (1921–2012) *[[Rudolf Thurneysen]] (1857–1940) *[[Calvert Watkins]] (1933–2013) *[[Glanmor Williams]] (1920–2005) *Sir [[Ifor Williams]] (1881–1965) *[[J. E. Caerwyn Williams]] (1912–1999) *[[Nicholas Williams (poet)|Nicholas Williams]] (born 1942) *[[Ernst Windisch]] (1844–1918) *[[Winifred Wulff]] (1895-1946) *[[Johann Kaspar Zeuss]] (1806–1856) *[[Heinrich Zimmer (Celticist)|Heinrich Zimmer]] (1851–1910) == Notable academic journals == * ''[[Zeitschrift für celtische Philologie]]'' (ZCP), est. 1896, Halle. * ''[[Revue Celtique]]'' (RC), est. 1870, Páras; continued after 1934 by ''Études celtiques''. * ''[[Ériu (iriseán)|Ériu]]'', est. 1904, Baile Átha Cliath. * ''The [[Bulletin of the Board of Celtic Studies]]'' (BBCS), est. 1921, Cardiff; merged with ''Studia Celtica'' in 1993. * ''[[Études Celtiques]]'' (EC), est. 1936, Páras. *''[[Celtica (iriseán)|Celtica. Journal of the School of Celtic Studies]]'', est. 1949, Baile Átha Cliath. * ''[[Studia Celtica]]'', est. 1966, Cardiff. *''[[Éigse (iriseán)|Éigse]], A Journal of Irish Studies'', est. 1939, Baile Átha Cliath. * ''[[Cambrian Medieval Celtic Studies]]'' (CMCS), est. 1993, Aberystwyth; formerly ''Cambridge Medieval Celtic Studies''. * ''[[Peritia]], Journal of the Medieval Academy of Ireland'', Corcaigh. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Scoláirí Gaeilge]] {{síol}} qznexx2fcv4r7abz925bbpghi27z5ph 1086031 1086026 2022-08-22T18:02:13Z Marcas.oduinn 33120 ... naisc wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} [[Íomhá:Celtic Nations.svg|mion|deis|Na [[Náisiúin Cheilteacha]],'' where most Celtic speakers are concentrated]] '' '''Celtic studies''' or '''Celtology''' is the academic discipline occupied with the study of any sort of cultural output relating to the [[na Ceiltigh|Celtic]]-speaking peoples (i.e. speakers of [[Teangacha Ceilteacha]]). This ranges from linguistics, literature and art history, archaeology and history, the focus lying on the study of the various Celtic languages, living and extinct.<ref name=Wiley>Wiley, "Celtic studies, early history of the field" (2006).</ref> The primary areas of focus are the six Celtic languages currently in use: [[Gaeilge]], [[Gaeilge na hAlban]], [[Gaeilge Mhanann]], [[Breatnais]], [[Coirnis]] agus [[Briotáinis]]. '' As a university subject, it is taught at a number of universities, most of them in Ireland, the United Kingdom, or France, but also in the United States, Canada, Australia, Germany, Poland, Austria and the Netherlands. == Notable Celticists == *[[Osborn Bergin]] (1873–1950) *[[D. A. Binchy]] (1899–1989) *[[Liam Breatnach]] *[[Rachel Bromwich]] (1915–2010) *[[John Carey]] *[[Nora Kershaw Chadwick|Nora Chadwick]] (1891–1972) *[[Thomas Owen Clancy]] *[[Ann Dooley]] *[[Maartje Draak]] (1907-1995) *[[Thomas Charles-Edwards]] (born 1943) *[[Peter Berresford Ellis]] (born 1943) *[[Christiane Éluère]] (born 1946) *[[Ellis Evans]] (1930–2013) *[[Robin Flower]] (1881–1946) *[[Katherine Forsyth]] *Sir [[Idris Foster]] (1911–1984) *[[John Fraser (Celticist)|John Fraser]] (1882–1945) *[[Richard Gendall]] (1924–2017) *[[Ken George]] *[[R. Geraint Gruffydd]] (1928–2015) *[[Anton Gerard van Hamel]] (1886–1945) *[[Marged Haycock]] *[[Máire Herbert]] *[[Kathleen Hughes (historian)|Kathleen Hughes]] (1926–1977) *[[Kenneth Hurlstone Jackson]] (1909–1991) *[[Henry Jenner]] (1848–1934) *[[Bobi Jones]] (1929–2017) *[[Raimund Karl]] (born 1969) *[[Fergus Kelly]] *[[Eleanor Knott]] (1886-1975) *[[Alexander Macbain]] (1855–1907) *[[Proinsias Mac Cana]] *[[Bernhard Maier (religious studies professor)|Bernhard Maier]] (born 1963) *[[Ranko Matasović]] (born 1968) *[[Kim McCone]] (born 1950) *[[Eoin McKiernan]] (1915–2004) *[[Kuno Meyer]] (1858–1919) *[[John Morris-Jones]] (1864–1929) *[[Robert Morton Nance]] (1873–1959) *[[Máirín Ní Dhonnchadha]] *[[Máire Ní Mhaonaigh]] *[[Michael Newton (Gaelic scholar)|Michael Newton]] *[[Donnchadh Ó Corráin]] *[[Brian Ó Cuív]] *[[Breandán Ó Madagain]] (1932–2020) *[[Roibeard Ó Maolalaigh]] (born 1966) *[[Cecile O'Rahilly]] (1894–1980) *[[T. F. O'Rahilly]] (1883–1953) *[[Morfydd E. Owen]] *[[Julius Pokorny]] (1887–1970) *Sir [[John Rhys]] (1840–1915) *[[Peter Schrijver]] (born 1963) *[[Ailbhe Mac Shamhráin]] (1954–2011) *[[Patrick Sims-Williams]] (born 1949) *[[Marie-Louise Sjoestedt]] (1900–1940) *[[Whitley Stokes]] (1830–1909) *[[Brian Stowell]] (1936–2019) *[[Thomas Taylor (historian)|Thomas Taylor]] (1858–1938) *[[Derick Thomson]] (1921–2012) *[[Rudolf Thurneysen]] (1857–1940) *[[Calvert Watkins]] (1933–2013) *[[Glanmor Williams]] (1920–2005) *Sir [[Ifor Williams]] (1881–1965) *[[J. E. Caerwyn Williams]] (1912–1999) *[[Nicholas Williams (poet)|Nicholas Williams]] (born 1942) *[[Ernst Windisch]] (1844–1918) *[[Winifred Wulff]] (1895-1946) *[[Johann Kaspar Zeuss]] (1806–1856) *[[Heinrich Zimmer (Celticist)|Heinrich Zimmer]] (1851–1910) == Notable academic journals == * ''[[Zeitschrift für celtische Philologie]]'' (ZCP), est. 1896, Halle. * ''[[Revue Celtique]]'' (RC), est. 1870, Páras; continued after 1934 by ''Études celtiques''. * ''[[Ériu (iriseán)|Ériu]]'', est. 1904, Baile Átha Cliath. * ''The [[Bulletin of the Board of Celtic Studies]]'' (BBCS), est. 1921, Cardiff; merged with ''Studia Celtica'' in 1993. * ''[[Études Celtiques]]'' (EC), est. 1936, Páras. *''[[Celtica (iriseán)|Celtica. Journal of the School of Celtic Studies]]'', est. 1949, Baile Átha Cliath. * ''[[Studia Celtica]]'', est. 1966, Cardiff. *''[[Éigse (iriseán)|Éigse]], A Journal of Irish Studies'', est. 1939, Baile Átha Cliath. * ''[[Cambrian Medieval Celtic Studies]]'' (CMCS), est. 1993, Aberystwyth; formerly ''Cambridge Medieval Celtic Studies''. * ''[[Peritia]], Journal of the Medieval Academy of Ireland'', Corcaigh. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Scoláirí Gaeilge]] {{síol}} 1nmqcba42wxvsa6qcf9wreuqjf8m8ub 1086645 1086031 2022-08-23T11:55:29Z Marcas.oduinn 33120 /* Iriseáin suntasacha */... ag aistriú wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} [[Íomhá:Celtic Nations.svg|mion|deis|Na [[Náisiúin Cheilteacha]],'' where most Celtic speakers are concentrated]] '' '''Celtic studies''' or '''Celtology''' is the academic discipline occupied with the study of any sort of cultural output relating to the [[na Ceiltigh|Celtic]]-speaking peoples (i.e. speakers of [[Teangacha Ceilteacha]]). This ranges from linguistics, literature and art history, archaeology and history, the focus lying on the study of the various Celtic languages, living and extinct.<ref name=Wiley>Wiley, "Celtic studies, early history of the field" (2006).</ref> The primary areas of focus are the six Celtic languages currently in use: [[Gaeilge]], [[Gaeilge na hAlban]], [[Gaeilge Mhanann]], [[Breatnais]], [[Coirnis]] agus [[Briotáinis]]. '' As a university subject, it is taught at a number of universities, most of them in Ireland, the United Kingdom, or France, but also in the United States, Canada, Australia, Germany, Poland, Austria and the Netherlands. == Notable Celticists == *[[Osborn Bergin]] (1873–1950) *[[D. A. Binchy]] (1899–1989) *[[Liam Breatnach]] *[[Rachel Bromwich]] (1915–2010) *[[John Carey]] *[[Nora Kershaw Chadwick|Nora Chadwick]] (1891–1972) *[[Thomas Owen Clancy]] *[[Ann Dooley]] *[[Maartje Draak]] (1907-1995) *[[Thomas Charles-Edwards]] (born 1943) *[[Peter Berresford Ellis]] (born 1943) *[[Christiane Éluère]] (born 1946) *[[Ellis Evans]] (1930–2013) *[[Robin Flower]] (1881–1946) *[[Katherine Forsyth]] *Sir [[Idris Foster]] (1911–1984) *[[John Fraser (Celticist)|John Fraser]] (1882–1945) *[[Richard Gendall]] (1924–2017) *[[Ken George]] *[[R. Geraint Gruffydd]] (1928–2015) *[[Anton Gerard van Hamel]] (1886–1945) *[[Marged Haycock]] *[[Máire Herbert]] *[[Kathleen Hughes (historian)|Kathleen Hughes]] (1926–1977) *[[Kenneth Hurlstone Jackson]] (1909–1991) *[[Henry Jenner]] (1848–1934) *[[Bobi Jones]] (1929–2017) *[[Raimund Karl]] (born 1969) *[[Fergus Kelly]] *[[Eleanor Knott]] (1886-1975) *[[Alexander Macbain]] (1855–1907) *[[Proinsias Mac Cana]] *[[Bernhard Maier (religious studies professor)|Bernhard Maier]] (born 1963) *[[Ranko Matasović]] (born 1968) *[[Kim McCone]] (born 1950) *[[Eoin McKiernan]] (1915–2004) *[[Kuno Meyer]] (1858–1919) *[[John Morris-Jones]] (1864–1929) *[[Robert Morton Nance]] (1873–1959) *[[Máirín Ní Dhonnchadha]] *[[Máire Ní Mhaonaigh]] *[[Michael Newton (Gaelic scholar)|Michael Newton]] *[[Donnchadh Ó Corráin]] *[[Brian Ó Cuív]] *[[Breandán Ó Madagain]] (1932–2020) *[[Roibeard Ó Maolalaigh]] (born 1966) *[[Cecile O'Rahilly]] (1894–1980) *[[T. F. O'Rahilly]] (1883–1953) *[[Morfydd E. Owen]] *[[Julius Pokorny]] (1887–1970) *Sir [[John Rhys]] (1840–1915) *[[Peter Schrijver]] (born 1963) *[[Ailbhe Mac Shamhráin]] (1954–2011) *[[Patrick Sims-Williams]] (born 1949) *[[Marie-Louise Sjoestedt]] (1900–1940) *[[Whitley Stokes]] (1830–1909) *[[Brian Stowell]] (1936–2019) *[[Thomas Taylor (historian)|Thomas Taylor]] (1858–1938) *[[Derick Thomson]] (1921–2012) *[[Rudolf Thurneysen]] (1857–1940) *[[Calvert Watkins]] (1933–2013) *[[Glanmor Williams]] (1920–2005) *Sir [[Ifor Williams]] (1881–1965) *[[J. E. Caerwyn Williams]] (1912–1999) *[[Nicholas Williams (poet)|Nicholas Williams]] (born 1942) *[[Ernst Windisch]] (1844–1918) *[[Winifred Wulff]] (1895-1946) *[[Johann Kaspar Zeuss]] (1806–1856) *[[Heinrich Zimmer (Celticist)|Heinrich Zimmer]] (1851–1910) == Iriseáin suntasacha == * ''[[Zeitschrift für celtische Philologie]]'' (ZCP), bun. 1896, Halle. * ''[[Revue Celtique]]'' (RC), bun. 1870, Páras; leanaithe tar éis na bliain 1934 ag ''Études celtiques''. * ''[[Ériu (iriseán)|Ériu]]'', bun. 1904, Baile Átha Cliath. * ''The [[Bulletin of the Board of Celtic Studies]]'' (BBCS), bun. 1921, Caerdydd; cumaiscthe le ''Studia Celtica'' sa bhliain 1993. * ''[[Études Celtiques]]'' (EC), bun. 1936, Páras. * ''[[Celtica (iriseán)|Celtica. Journal of the School of Celtic Studies]]'', bun. 1949, Baile Átha Cliath. * ''[[Studia Celtica]]'', bun. 1966, Caerdydd. * ''[[Éigse (iriseán)|Éigse]], A Journal of Irish Studies'', bun. 1939, Baile Átha Cliath. * ''[[Cambrian Medieval Celtic Studies]]'' (CMCS), bun. 1993, Aberystwyth; ''Cambridge Medieval Celtic Studies'' tráth. * ''[[Peritia]], Journal of the Medieval Academy of Ireland'', Corcaigh. == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Scoláirí Gaeilge]] {{síol}} qpzm032i88vmx910fuyep9bfa1aut4i 0 104070 1086019 2022-08-22T17:39:17Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Spleáchas na Coróine]] go [[Spleáchas na Corónach]]: caighdeán wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Spleáchas na Corónach]] 7q68do44e4kq0wa1dymofzruveigmqh 10 104071 1086028 2022-08-22T17:51:45Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1|{{{anchor|}}}}}}|<span id="{{{1|{{{anchor|}}}}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{2|}}}|<span id="{{{2|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{3|}}}|<span id="{{{3|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{4|}}}|<span id="{{{4|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{5|}}}|<span id="{{{5|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{6|}}}|<span id="{{{6|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{7|}}}|<span id="{{{7|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{8|}}}|<span id="{{{8|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{9|}}}|<span id="{{{9|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{10|}}}|<span id="{{{10|}}}"></span>}}<!-- -->{{#if:{{{11|}}}|<span class="error">[[Teimpléad:Anchor]]: an iomarca ancaire, is é 10 an t-uasmhéid.</span>}}<noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda|Anchor]] </noinclude> ml59wtl3bwmsdcay8yi8g2fapf7uxdv 10 104072 1086029 2022-08-22T17:56:32Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki {{{{{|safesubst:}}}#ifeq:{{{{{|safesubst:}}}issubst}}<noinclude>yes</noinclude>|yes |{{Tfm/dated<noinclude>|demo=yes|bigbox=yes</noinclude>|page={{{{{|safesubst:}}}PAGENAME:{{{{{|safesubst:}}}#if:{{{page|}}}|{{{page}}}|{{{{{|safesubst:}}}PAGENAME}}}}}}|otherpage={{{otherpage|{{{1|{{{2|}}}}}}}}}|link=Wikipedia:Templates for discussion/Log/{{{{{|safesubst:}}}#time: Y F j|{{{{{|safesubst:}}}CURRENTTIMESTAMP}}}}#{{{{{|safesubst:}}}#if:{{{heading|}}}{{{header|}}}|{{{heading|{{{header}}}}}}|{{{{{|safesubst:}}}#ifeq:{{{type}}}|module|Module|Template}}:{{{{{|safesubst:}}}PAGENAME:{{{{{|safesubst:}}}#if:{{{page|}}}|{{{page}}}|{{{{{|safesubst:}}}{{{{{|safesubst:}}}#ifeq:{{{type|}}}|module|BASE}}PAGENAME}}}}}}}}{{{{{|safesubst:}}}#if:{{{type|}}}|{{{{{|safesubst:}}}!}}type={{{type}}}}}{{{{{|safesubst:}}}#if:{{{help|}}}|{{{{{|safesubst:}}}!}}help={{{help}}}}}<includeonly>|bigbox={{safesubst:#ifeq:{{{type|}}}|module|yes|{{safesubst:((}}#invoke:Noinclude{{safesubst:!}}noinclude{{safesubst:!}}text=yes{{safesubst:))}}}}</includeonly>}} |{{error |message=Ní mór an teimpléad seo a ionadú. }}[[Catagóir:Teimpléid le cumasc|*{{PAGENAME}}]] }}<noinclude> {{Doiciméadú}} </noinclude> 78amx9bm7rmcb8db2plsvem2yhyljcz 0 104073 1086042 2022-08-22T18:14:37Z Marcas.oduinn 33120 Síol cruthaithe ó enwiki wikitext text/x-wiki {{Glanadh-mar|ag aistriú go Gaeilge}} '' The '''Celtic nations''' are a [[cultural area]] and collection of geographical regions in [[Northwestern Europe]] where the [[teangacha Ceilteacha]] and cultural traits have survived.<ref name=kochnation>{{cite book | last = Koch | first = John T. |authorlink = John T. Koch |title = Celtic Culture : A Historical Encyclopedia | publisher = ABL-CIO | year = 2005 | pages = xx, 300, 421, 495, 512, 583, 985 | url = https://books.google.com/books?id=f899xH_quaMC&q=celtic+nation | isbn = 978-1-85109-440-0 | access-date = 24 November 2011}}</ref> The term ''[[náisiún]]'' is used in its original sense to mean a people who share a common identity and culture and are identified with a traditional territory. '' The six regions widely considered Celtic nations are [[an Bhriotáin]] (''Breizh''), [[Corn na Breataine]] (''Kernow''), [[Éire]], [[Oileán Mhanann]] (''Mannin'' nó ''Ellan Vannin'') [[Alba]] agus [[An Bhreatain Bheag]] (''Cymru'').<ref name=kochnation/><ref>{{lua idirlín |bliain=2015 |teideal=Constitution of the League |url=https://www.celticleague.net/constitution/ |url-status=live |dátarochtana=6ú Eanáir 2015 |work=[[Celtic League|The Celtic League]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20100416000214/http://www.celticleague.net:80/constitution/ |archive-date=16ú Aibreán 2010 }}</ref> In each of the six nations a Celtic language is spoken to some extent: [[Brittonic languages|Brittonic]] languages are spoken in Brittany, Cornwall, and Wales, while [[teangacha Gaelacha]] or Gaelic languages are spoken in Scotland, Ireland, and the Isle of Man.<ref>{{cite book |last= Koch |first= John T. |title= Celtic Culture: A Historical Encyclopedia| publisher= ABC-CLIO |year= 2006 |page=365 |url=https://books.google.com/books?id=f899xH_quaMC&q=Celtic+Culture:+A+Historical+Encyclopedia |access-date= 2a Marta 2011 |isbn= 9781851094400}}</ref> == Tagairtí == {{reflist}} [[Catagóir:Na Ceiltigh]] {{síol}} e5980gprtzvaiy4jd9l1f2h11fx61f4 0 104074 1086067 2022-08-22T19:00:02Z Kevin Scannell 340 Kevin Scannell moved page [[''Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae'' (paimfléad)]] to [[Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae (paimfléad)]] over redirect: níos fearr le "{{teideal iodálach}}" wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae (paimfléad)]] 4c99ytog5cepapb5zgh80ftf2okiu1t 0 104075 1086121 2022-08-22T19:21:04Z Marcas.oduinn 33120 Síol cruthaithe ó enwiki wikitext text/x-wiki [[Íomhá:Map Gaels Brythons Picts GB.png|thumb|deis|[[An Bhreatain]] and adjacent islands in the 5th century AD, before the invasion and subsequent [[Anglo-Saxon settlement of Britain|founding of Anglo-Saxon kingdoms]]. {{legend|#de3333|outline=#aaaaaa|Mainly (non-Pictish) [[Briotainic]] areas}} {{legend|#1c72c5|outline=#aaaaaa|Mainly [[Cruithnis]] areas}} {{legend|#548654|outline=#aaaaaa|Mainly [[teangacha Gaelacha]] areas}}]] '' The '''Britons''' ([[Linguistic reconstruction|*]]''Pritanī'', {{lang-la|Britanni}}), also known as '''Celtic Britons''' or '''Ancient Britons''' were the [[na Ceiltigh|Celtic people]] who inhabited [[An Bhreatain]] from at least the [[an Iarannaois]] and into the [[an Mheánaois]], at which point they diverged into na [[Breatnaigh]], na [[Cornaigh]] agus na [[Briotánaigh]] (i measc eile). They spoke [[Briotainic]], the ancestor of the modern [[teangacha Briotainice]].<ref>Koch, lch. 291.</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol}} qc3u22yupzkfazeqlc571dtlkzbk8s2 1086128 1086121 2022-08-22T19:37:16Z Alison 570 ++ wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Grúpa Daonna}} [[Íomhá:Map Gaels Brythons Picts GB.png|thumb|deis|[[An Bhreatain]] and adjacent islands in the 5th century AD, before the invasion and subsequent [[Anglo-Saxon settlement of Britain|founding of Anglo-Saxon kingdoms]]. {{legend|#de3333|outline=#aaaaaa|Mainly (non-Pictish) [[Briotainic]] areas}} {{legend|#1c72c5|outline=#aaaaaa|Mainly [[Cruithnis]] areas}} {{legend|#548654|outline=#aaaaaa|Mainly [[teangacha Gaelacha]] areas}}]] '' The '''Britons''' ([[Linguistic reconstruction|*]]''Pritanī'', {{lang-la|Britanni}}), also known as '''Celtic Britons''' or '''Ancient Britons''' were the [[na Ceiltigh|Celtic people]] who inhabited [[An Bhreatain]] from at least the [[an Iarannaois]] and into the [[an Mheánaois]], at which point they diverged into na [[Breatnaigh]], na [[Cornaigh]] agus na [[Briotánaigh]] (i measc eile). They spoke [[Briotainic]], the ancestor of the modern [[teangacha Briotainice]].<ref>Koch, lch. 291.</ref> == Tagairtí == {{reflist}} {{síol-stair}} 3f00auu4lwi5lom39j22uo52kagyiis 0 104076 1086125 2022-08-22T19:28:22Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Beárnaraigh na Hearadh]] go [[Beàrnaraigh na Hearadh]]: gd wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Beàrnaraigh na Hearadh]] 9y3904hszqqoess9d0pyvcpwbyn9q4l 0 104077 1086140 2022-08-22T19:48:47Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Monadh Ochail]] go [[Monadh Oicheal]]: AAA wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Monadh Oicheal]] fvqk023qtvcb9v2v219y4uopsbbtund 0 104078 1086163 2022-08-22T20:15:01Z Kevin Scannell 340 Created by translating the page "[[:fr:Special:Redirect/revision/182156505|(4901) Ó Briain]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox Planète mineure|nom={{PM2|4901|Ó Briain}}|nom international={{nobr|(4901) {{langue|en|O Briain}}}}|époque={{date|27|juin|2015|en astronomie}} ([[Jour julien|JJ]] 2457200,5)|époque notes=<ref name="MPC 4901">{{lien web |langue=en |url=http://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=4901 |titre=(4901) Ó Briain = 1988 VJ |site=le site du [[Centre des planètes mineures]] |consulté le=17 octobre 2015}}</ref>|incertitude=0|demi-grand axe=339.592{{x10|6}}|demi-grand axe ua=2.27|demi-grand axe notes=<ref name="MPC 4901" />|aphélie=405.415{{x10|6}}|aphélie ua=2.71|aphélie notes=<ref name="MPC 4901" />|périhélie=275.264{{x10|6}}|périhélie ua=1.84|périhélie notes=<ref name="MPC 4901" />|excentricité=0.19|excentricité notes=<ref name="MPC 4901" />|période de révolution=~1253|période de révolution alt={{unité|3.43|[[Année julienne|a]]}}|inclinaison=4.6|inclinaison notes=<ref name="MPC 4901" />|nœud ascendant=227.2|nœud ascendant notes=<ref name="MPC 4901" />|argument du périhélie=94.4|argument du périhélie notes=<ref name="MPC 4901" />|anomalie moyenne=336.6|anomalie moyenne notes=<ref name="MPC 4901" />|catégorie notes=<ref name="MPC 4901" />{{,}}<ref name="JPL 4901">{{lien web|langue=en|titre=4901 Ó Briain (1988 VJ)|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=4901|format=html|site=ssd.jpl.nasa.gov|éditeur=[[Jet Propulsion Laboratory]]|consulté le=17 octobre 2015}}</ref>|magnitude=13.5|magnitude notes=<ref name="MPC 4901" />{{,}}<ref name="JPL 4901" />|découvreur=[[Masaru Arai]] et [[Hiroshi Mori (astronome)|Hiroshi Mori]]|découvreur notes=<ref name="MPC 4901" />{{,}}<ref name="JPL 4901" />|lieu=[[Yorii]]<ref name="MPC 4901" />|date=le {{date|3|11|1988|en astronomie}}|date notes=<ref name="MPC 4901" />{{,}}<ref name="JPL 4901" />|désignations={{PM2|1988 VJ}}|désignations notes=<ref name="MPC 4901" />{{,}}<ref name="JPL 4901" />}} Is [[astaróideach]] sa phríomhchrios astaróideach é '''(4901) Ó Briain'''. D'fhionn Masaru Arai agus Hiroshi Mori é ar 3 Samhain 1988 ag Réadlann Yorii i lár [[An tSeapáin|na Seapáine]]. Ainmníodh é as an bhfuirseoir Éireannach [[Dara Ó Briain]] a rinne staidéar ar an matamaitic agus ar an bhfisic i gColáiste Ollscoile Baile Átha Cliath agus a bhí ina óstach ar an gclár Stargazing Live ar BBC. [[Catagóir:Astaróidigh]] 7xgquktz569xzaablycbfq62nf7er1o 1086164 1086163 2022-08-22T20:16:04Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Réad Réalteolaíoch}} Is [[astaróideach]] sa phríomhchrios astaróideach é '''(4901) Ó Briain'''. D'fhionn Masaru Arai agus Hiroshi Mori é ar 3 Samhain 1988 ag Réadlann Yorii i lár [[An tSeapáin|na Seapáine]]. Ainmníodh é as an bhfuirseoir Éireannach [[Dara Ó Briain]] a rinne staidéar ar an matamaitic agus ar an bhfisic i g[[Coláiste Ollscoile Baile Átha Cliath]] agus a bhí ina óstach ar an gclár ''Stargazing Live'' ar [[BBC]]. == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Astaróidigh]] e7vush11i2x7nizreq2mvv5zen8r53r 1086165 1086164 2022-08-22T20:18:53Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Réad Réalteolaíoch}} Is [[astaróideach]] sa phríomhchrios astaróideach é '''(4901) Ó Briain'''. D'fhionn Masaru Arai agus Hiroshi Mori é ar 3 Samhain 1988 ag Réadlann Yorii i lár [[An tSeapáin|na Seapáine]]. Ainmníodh é as an bhfuirseoir Éireannach [[Dara Ó Briain]] a rinne staidéar ar an matamaitic agus ar an bhfisic i g[[Coláiste Ollscoile Baile Átha Cliath]] agus a bhí ina óstach ar an gclár ''Stargazing Live'' ar [[BBC]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://nos.ie/teic/sin-nuacht-iontach-freagra-gaeilge-o-dara-o-briain-ar-an-sceala-gur-ainmniodh-astaroideach-as/|teideal=“Sin nuacht iontach!” Freagra Gaeilge ó Dhara Ó Briain ar an scéala gur ainmníodh astaróideach as|dáta=2020-04-22|dátarochtana=2022-08-22}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Astaróidigh]] on4kool6jfg4qpizadblneuizlftoxk 1086166 1086165 2022-08-22T20:21:44Z Kevin Scannell 340 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Réad Réalteolaíoch}} Is [[astaróideach]] sa phríomhchrios astaróideach é '''(4901) Ó Briain'''. D'fhionn Masaru Arai agus Hiroshi Mori é ar 3 Samhain 1988 ag Réadlann Yorii i lár [[An tSeapáin|na Seapáine]]. Ainmníodh é as an bhfuirseoir Éireannach [[Dara Ó Briain]] a rinne staidéar ar an matamaitic agus ar an bhfisic sa [[An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath|Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath]] agus a bhí ina óstach ar an gclár ''Stargazing Live'' ar [[BBC]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://nos.ie/teic/sin-nuacht-iontach-freagra-gaeilge-o-dara-o-briain-ar-an-sceala-gur-ainmniodh-astaroideach-as/|teideal=“Sin nuacht iontach!” Freagra Gaeilge ó Dhara Ó Briain ar an scéala gur ainmníodh astaróideach as|dáta=2020-04-22|dátarochtana=2022-08-22}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} [[Catagóir:Astaróidigh]] 8snrfaztx9gu65r215znqcr0cog21dy 1086175 1086166 2022-08-22T20:55:21Z Alison 570 Force a refresh / ensure broken dup ref name issue is fixed wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Réad Réalteolaíoch}} Is [[astaróideach]] sa phríomhchrios astaróideach é '''(4901) Ó Briain'''. D'fhionn Masaru Arai agus Hiroshi Mori é ar 3 Samhain 1988 ag Réadlann Yorii i lár [[An tSeapáin|na Seapáine]]. Ainmníodh é as an bhfuirseoir Éireannach [[Dara Ó Briain]] a rinne staidéar ar an matamaitic agus ar an bhfisic sa [[An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath|Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath]] agus a bhí ina óstach ar an gclár ''Stargazing Live'' ar [[BBC]].<ref>{{Lua idirlín|url=https://nos.ie/teic/sin-nuacht-iontach-freagra-gaeilge-o-dara-o-briain-ar-an-sceala-gur-ainmniodh-astaroideach-as/|teideal=“Sin nuacht iontach!” Freagra Gaeilge ó Dhara Ó Briain ar an scéala gur ainmníodh astaróideach as|dáta=2020-04-22|dátarochtana=2022-08-22}}</ref> == Tagairtí == {{Reflist}} {{Síol-réalteolaíocht}} [[Catagóir:Astaróidigh]] 2uimaj22r1lc97rg9xf9nyyfwmlmgk9 0 104079 1086167 2022-08-22T20:28:29Z Ériugena 188 Leathanach cruthaithe le '{{WD Bosca Sonraí Duine}} Is fiontraí Iosraelach é '''Shalev Hulio''' ([[An Eabhrais|Eabhrais]] שלו חוליו;* timpeall 1979 i [[Haifa]]). Tá sé ina chomhbhunaitheoir agus ina chomhúinéir ar ''NSO Group Technologies Iosrael'', cuideachta cibearshlándála a thairgeann bogearraí mailíseacha agus modhanna eile le haghaidh cibear-ionsaithe ar fhóin chliste.<ref>[https://www.nsogroup.com/about/ Website der NSO Group]</ref><ref name="Globes">Yasmin Yabl...' wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is fiontraí Iosraelach é '''Shalev Hulio''' ([[An Eabhrais|Eabhrais]] שלו חוליו;* timpeall 1979 i [[Haifa]]). Tá sé ina chomhbhunaitheoir agus ina chomhúinéir ar ''NSO Group Technologies Iosrael'', cuideachta cibearshlándála a thairgeann bogearraí mailíseacha agus modhanna eile le haghaidh cibear-ionsaithe ar fhóin chliste.<ref>[https://www.nsogroup.com/about/ Website der NSO Group]</ref><ref name="Globes">Yasmin Yablonko: [https://en.globes.co.il/en/article-nso-founders-buy-high-after-selling-low-1001273510 ''NSO Founders buy high after selling low.''] Globes, 14. Februar 2019, abgerufen am 27. Juni 2019.</ref> ==Saol== Rugadh Hulio i Haifa. Tháinig tuismitheoirí a mháthar ón [[An Rómáin|Rómáin]] agus tháinig slán ón [[Uileloscadh na Romanaithe|Uileloscadh]], de shliocht a athair de theaghlach Sephardic.<ref name="ynetnews">Ronen Bergman: [https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-5444998,00.html ''Weaving a cybernet.''] Interview mit Shalev Hulio, abgerufen am 27. Juni 2019.</ref> D’fhreastail Hulio ar ''Hugim High School'' i Haifa, áit ar bhuail sé lena chomhpháirtí gnó reatha, Omri Lavie. Rinne sé a sheirbhís mhíleata in arm Iosrael ach ní raibh sé ina bhall d’Aonad 8200 agus ní raibh aon oiliúint TF aige. Le linn a thréimhse san arm bhí tascanna éagsúla aige sa Bhruach Thiar, .i. san Sciath Cosanta Oibriúcháin ([[An Béarla|Béarla]]: ''Operation Defensive Shield'' ) le linn an Dara Intifada. D'fhág sé an t-arm le céim mar chaptaen agus ina dhiaidh sin chuaigh sé go dtí na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]]. Mar gheall ar Dara Cogadh na Liobáine sa bhliain 2006, d'ordaíodh é ar ais go Iosrael mar chúltaca agus níor fhill sé ar na Stáit Aontaithe arís riamh. Tar éis dó a bheith sannta, chláraigh sé ag ollscoil phríobháideach an Ionaid Idirdhisciplíneach Herzliya i Herzliya, a bhunaigh an polaiteoir Kadima Uriel Reichman, áit a ndearna sé staidéar ar an dlí agus ar an bpolaitíocht. Sa bhliain 2009, chomhbhunaigh Shalev Hulio ''NSO Group Technologies'', cuideachta cibearshlándála,<ref>[https://www.crunchbase.com/organization/nso-group ''NSO Group.''] crunchbase.com, abgerufen am 25. Juni 2019.</ref> le Niv Karmi agus Omri Lavie in Herzliya. Sa bhliain 2019, chraol CBS líonra teilifíse na SA clár dar teideal Pegasus, All Bets Are On, Samuel L. Jackson laistigh den iris teilifíse 60 Minutes, inar chuir an t-iriseoir Lesley Stahl agallamh ar Shalev Hulio, i measc daoine eile, faoi Phegasus, faoi dhúnmharú Jamal Khashoggi agus faoi caidreamh Ghrúpa NSO leis [[An Araib Shádach|an Araib Shádach]]. <ref>[https://our.news/2019/03/25/pegasus-all-bets-are-on-samuel-l-jackson/ ''Pegasus, All Bets Are On, Samuel L. Jackson.''] In: ''Our News'', 25. März 2019, abgerufen am 25. Juni 2019.</ref> I mí Lúnasa 2022 d'éirigh Hulio as mar Phríomhfheidhmeannach ar Ghrúpa NSO. Tiocfaidh an Príomhoifigeach Oibriúcháin, Yaron Shohat, ina ionad, ar an bord stiúrthóirí don ghnó oibríochtúil, agus tá sé ag glacadh seilbh ar phróiseas atheagraithe na cuideachta.<ref>[https://cio.economictimes.indiatimes.com/news/corporate-news/ceo-of-israeli-pegasus-spyware-firm-to-step-down/93700695?redirect=1 CEO of Israeli Pegasus spyware firm to step down] Economic Times, 22. August 2022, abgerufen am 22. August 2022</ref> ==Naisc sheachtracha== * Ynet News: [https://jewishbusinessnews.com/2019/01/12/israeli-company-nso-defends-its-cyber-spy-tool-pegasus/ Israeli Company NSO Defends it’s Cyber-Spy Tool, Pegasus] Jewish Business News, 12. Januar 2019 * Tomas Brewster: [https://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2016/08/25/everything-we-know-about-nso-group-the-professional-spies-who-hacked-iphones-with-a-single-text/#58af69a3997c Everything We Know About NSO Group: The Professional Spies Who Hacked iPhones With A Single Text] Forbes, 25. August 2016 * Lesley Stahl: [https://www.cbsnews.com/news/interview-with-ceo-of-nso-group-israeli-spyware-maker-on-fighting-terror-khashoggi-murder-and-saudi-arabia-60-minutes/ CEO of Israeli spyware-maker NSO on fighting terror, Khashoggi murder, and Saudi Arabia] Interview mit Shalev Hulio, CBS News, 24. März 2019 ==Tagairtí== [[Catagóir:Fiontraí (IT)]] [[Catagóir:Fiontraí (Iosrael)]] [[Catagóir:Duine (Herzlia)]] [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:Rugadh sa 20ú hAois]] [[Catagóir:Fear]] r2lxr4yx3o68w4ovfj0v8dahwcpcbu3 1086169 1086167 2022-08-22T20:34:24Z Ériugena 188 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is fiontraí Iosraelach é '''Shalev Hulio''' ([[An Eabhrais|Eabhrais]] שלו חוליו;* timpeall 1979 i [[Haifa]]). Tá sé ina chomhbhunaitheoir agus ina chomhúinéir ar ''NSO Group Technologies Iosrael'', cuideachta cibearshlándála a thairgeann bogearraí mailíseacha agus modhanna eile le haghaidh cibear-ionsaithe ar fhóin chliste.<ref>[https://www.nsogroup.com/about/ Website der NSO Group]</ref><ref name="Globes">Yasmin Yablonko: [https://en.globes.co.il/en/article-nso-founders-buy-high-after-selling-low-1001273510 ''NSO Founders buy high after selling low.''] Globes, 14. Februar 2019, abgerufen am 27. Juni 2019.</ref> ==Saol== Rugadh Hulio i Haifa. Tháinig tuismitheoirí a mháthar ón [[An Rómáin|Rómáin]] agus tháinig slán ón [[Uileloscadh na Romanaithe|Uileloscadh]], de shliocht a athair de theaghlach Sephardic.<ref name="ynetnews">Ronen Bergman: [https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-5444998,00.html ''Weaving a cybernet.''] Interview mit Shalev Hulio, abgerufen am 27. Juni 2019.</ref> D’fhreastail Hulio ar ''Hugim High School'' i Haifa, áit ar bhuail sé lena chomhpháirtí gnó reatha, Omri Lavie. Rinne sé a sheirbhís mhíleata in arm Iosrael ach ní raibh sé ina bhall d’Aonad 8200 agus ní raibh aon oiliúint TF aige. Le linn a thréimhse san arm bhí tascanna éagsúla aige sa Bhruach Thiar, .i. san Sciath Cosanta Oibriúcháin ([[An Béarla|Béarla]]: ''Operation Defensive Shield'' ) le linn an Dara Intifada. D'fhág sé an t-arm le céim mar chaptaen agus ina dhiaidh sin chuaigh sé go dtí na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]]. Mar gheall ar Dara Cogadh na Liobáine sa bhliain 2006, d'ordaíodh é ar ais go Iosrael mar chúltaca agus níor fhill sé ar na Stáit Aontaithe arís riamh. Tar éis dó a bheith sannta, chláraigh sé ag ollscoil phríobháideach an Ionaid Idirdhisciplíneach Herzliya i Herzliya, a bhunaigh an polaiteoir Kadima Uriel Reichman, áit a ndearna sé staidéar ar an dlí agus ar an bpolaitíocht. Sa bhliain 2009, chomhbhunaigh Shalev Hulio ''NSO Group Technologies'', cuideachta cibearshlándála,<ref>[https://www.crunchbase.com/organization/nso-group ''NSO Group.''] crunchbase.com, abgerufen am 25. Juni 2019.</ref> le Niv Karmi agus Omri Lavie in Herzliya. Sa bhliain 2019, chraol CBS líonra teilifíse na SA clár dar teideal Pegasus, All Bets Are On, Samuel L. Jackson laistigh den iris teilifíse 60 Minutes, inar chuir an t-iriseoir Lesley Stahl agallamh ar Shalev Hulio, i measc daoine eile, faoi Phegasus, faoi dhúnmharú Jamal Khashoggi agus faoi caidreamh Ghrúpa NSO leis [[An Araib Shádach|an Araib Shádach]]. <ref>[https://our.news/2019/03/25/pegasus-all-bets-are-on-samuel-l-jackson/ ''Pegasus, All Bets Are On, Samuel L. Jackson.''] In: ''Our News'', 25. März 2019, abgerufen am 25. Juni 2019.</ref> I mí Lúnasa 2022 d'éirigh Hulio as mar Phríomhfheidhmeannach ar Ghrúpa NSO. Tiocfaidh an Príomhoifigeach Oibriúcháin, Yaron Shohat, ina ionad, ar an bord stiúrthóirí don ghnó oibríochtúil, agus tá sé ag glacadh seilbh ar phróiseas atheagraithe na cuideachta.<ref>[https://cio.economictimes.indiatimes.com/news/corporate-news/ceo-of-israeli-pegasus-spyware-firm-to-step-down/93700695?redirect=1 CEO of Israeli Pegasus spyware firm to step down] Economic Times, 22. August 2022, abgerufen am 22. August 2022</ref> ==Naisc sheachtracha== *[https://www.theguardian.com/world/2022/aug/22/nso-group-ceo-shalev-hulio-step-down-israel-pegasus-spyware CEO of Israeli Pegasus spyware firm NSO to step down] * Ynet News: [https://jewishbusinessnews.com/2019/01/12/israeli-company-nso-defends-its-cyber-spy-tool-pegasus/ Israeli Company NSO Defends it’s Cyber-Spy Tool, Pegasus] Jewish Business News, 12. Januar 2019 * Tomas Brewster: [https://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2016/08/25/everything-we-know-about-nso-group-the-professional-spies-who-hacked-iphones-with-a-single-text/#58af69a3997c Everything We Know About NSO Group: The Professional Spies Who Hacked iPhones With A Single Text] Forbes, 25. August 2016 * Lesley Stahl: [https://www.cbsnews.com/news/interview-with-ceo-of-nso-group-israeli-spyware-maker-on-fighting-terror-khashoggi-murder-and-saudi-arabia-60-minutes/ CEO of Israeli spyware-maker NSO on fighting terror, Khashoggi murder, and Saudi Arabia] Interview mit Shalev Hulio, CBS News, 24. März 2019 ==Tagairtí== [[Catagóir:Fiontraí (IT)]] [[Catagóir:Fiontraí (Iosrael)]] [[Catagóir:Duine (Herzlia)]] [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:Rugadh sa 20ú hAois]] [[Catagóir:Fear]] grhd9aa3toi03ifxiu9l5f7h33fs27n 1086170 1086169 2022-08-22T20:39:30Z Ériugena 188 wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is fiontraí Iosraelach é '''Shalev Hulio''' ([[An Eabhrais|Eabhrais]] שלו חוליו;* timpeall 1979 i [[Haifa]]). Tá sé ina chomhbhunaitheoir agus ina chomhúinéir ar ''NSO Group Technologies Iosrael'', cuideachta cibearshlándála a thairgeann bogearraí mailíseacha agus modhanna eile le haghaidh cibear-ionsaithe ar fhóin chliste.<ref>[https://www.nsogroup.com/about/ Website der NSO Group]</ref><ref name="Globes">Yasmin Yablonko: [https://en.globes.co.il/en/article-nso-founders-buy-high-after-selling-low-1001273510 ''NSO Founders buy high after selling low.''] Globes, 14. Februar 2019, abgerufen am 27. Juni 2019.</ref> ==Saol== Rugadh Hulio i Haifa. Tháinig tuismitheoirí a mháthar ón [[An Rómáin|Rómáin]] agus tháinig slán ón [[Uileloscadh na Romanaithe|Uileloscadh]], de shliocht a athair de theaghlach Sephardic.<ref name="ynetnews">Ronen Bergman: [https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-5444998,00.html ''Weaving a cybernet.''] Interview mit Shalev Hulio, abgerufen am 27. Juni 2019.</ref> D’fhreastail Hulio ar ''Hugim High School'' i Haifa, áit ar bhuail sé lena chomhpháirtí gnó reatha, Omri Lavie. Rinne sé a sheirbhís mhíleata in arm Iosrael ach ní raibh sé ina bhall d’Aonad 8200 agus ní raibh aon oiliúint TF aige. Le linn a thréimhse san arm bhí tascanna éagsúla aige sa Bhruach Thiar, .i. san Sciath Cosanta Oibriúcháin ([[An Béarla|Béarla]]: ''Operation Defensive Shield'' ) le linn an Dara Intifada. D'fhág sé an t-arm le céim mar chaptaen agus ina dhiaidh sin chuaigh sé go dtí na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]]. Mar gheall ar Dara Cogadh na Liobáine sa bhliain 2006, d'ordaíodh é ar ais go Iosrael mar chúltaca agus níor fhill sé ar na Stáit Aontaithe arís riamh. Tar éis dó a bheith sannta, chláraigh sé ag ollscoil phríobháideach an Ionaid Idirdhisciplíneach Herzliya i Herzliya, a bhunaigh an polaiteoir Kadima Uriel Reichman, áit a ndearna sé staidéar ar an dlí agus ar an bpolaitíocht. Sa bhliain 2009, chomhbhunaigh Shalev Hulio ''NSO Group Technologies'', cuideachta cibearshlándála,<ref>[https://www.crunchbase.com/organization/nso-group ''NSO Group.''] crunchbase.com, abgerufen am 25. Juni 2019.</ref> le Niv Karmi agus Omri Lavie in Herzliya. Sa bhliain 2019, chraol CBS líonra teilifíse na SA clár dar teideal Pegasus, All Bets Are On, Samuel L. Jackson laistigh den iris teilifíse 60 Minutes, inar chuir an t-iriseoir Lesley Stahl agallamh ar Shalev Hulio, i measc daoine eile, faoi Phegasus, faoi dhúnmharú Jamal Khashoggi agus faoi caidreamh Ghrúpa NSO leis [[An Araib Shádach|an Araib Shádach]]. <ref>[https://our.news/2019/03/25/pegasus-all-bets-are-on-samuel-l-jackson/ ''Pegasus, All Bets Are On, Samuel L. Jackson.''] In: ''Our News'', 25. März 2019, abgerufen am 25. Juni 2019.</ref> I mí Lúnasa 2022 d'éirigh Hulio as mar Phríomhfheidhmeannach ar Ghrúpa NSO. Tiocfaidh an Príomhoifigeach Oibriúcháin, Yaron Shohat, ina ionad, ar an bord stiúrthóirí don ghnó oibríochtúil, agus tá sé ag glacadh seilbh ar phróiseas atheagraithe na cuideachta.<ref>[https://cio.economictimes.indiatimes.com/news/corporate-news/ceo-of-israeli-pegasus-spyware-firm-to-step-down/93700695?redirect=1 CEO of Israeli Pegasus spyware firm to step down] Economic Times, 22. August 2022, abgerufen am 22. August 2022</ref> ==Naisc sheachtracha== *[https://www.theguardian.com/world/2022/aug/22/nso-group-ceo-shalev-hulio-step-down-israel-pegasus-spyware CEO of Israeli Pegasus spyware firm NSO to step down] * Ynet News: [https://jewishbusinessnews.com/2019/01/12/israeli-company-nso-defends-its-cyber-spy-tool-pegasus/ Israeli Company NSO Defends it’s Cyber-Spy Tool, Pegasus] Jewish Business News, 12. Januar 2019 * Tomas Brewster: [https://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2016/08/25/everything-we-know-about-nso-group-the-professional-spies-who-hacked-iphones-with-a-single-text/#58af69a3997c Everything We Know About NSO Group: The Professional Spies Who Hacked iPhones With A Single Text] Forbes, 25. August 2016 * Lesley Stahl: [https://www.cbsnews.com/news/interview-with-ceo-of-nso-group-israeli-spyware-maker-on-fighting-terror-khashoggi-murder-and-saudi-arabia-60-minutes/ CEO of Israeli spyware-maker NSO on fighting terror, Khashoggi murder, and Saudi Arabia] Interview mit Shalev Hulio, CBS News, 24. März 2019 ==Tagairtí== [[Catagóir:Fiontraí (IT)]] [[Catagóir:Fiontraí (Iosrael)]] [[Catagóir:Duine (Herzlia)]] [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:Rugadh sa 20ú hAois]] [[Catagóir:Fear]] [[de:Shalev Hulio]] 5twagx3jzqgiplquqeyverhnegu1tke 1086171 1086170 2022-08-22T20:41:55Z Alison 570 Idirvicí thrí Wikidata wikitext text/x-wiki {{WD Bosca Sonraí Duine}} Is fiontraí Iosraelach é '''Shalev Hulio''' ([[An Eabhrais|Eabhrais]] שלו חוליו;* timpeall 1979 i [[Haifa]]). Tá sé ina chomhbhunaitheoir agus ina chomhúinéir ar ''NSO Group Technologies Iosrael'', cuideachta cibearshlándála a thairgeann bogearraí mailíseacha agus modhanna eile le haghaidh cibear-ionsaithe ar fhóin chliste.<ref>[https://www.nsogroup.com/about/ Website der NSO Group]</ref><ref name="Globes">Yasmin Yablonko: [https://en.globes.co.il/en/article-nso-founders-buy-high-after-selling-low-1001273510 ''NSO Founders buy high after selling low.''] Globes, 14. Februar 2019, abgerufen am 27. Juni 2019.</ref> ==Saol== Rugadh Hulio i Haifa. Tháinig tuismitheoirí a mháthar ón [[An Rómáin|Rómáin]] agus tháinig slán ón [[Uileloscadh na Romanaithe|Uileloscadh]], de shliocht a athair de theaghlach Sephardic.<ref name="ynetnews">Ronen Bergman: [https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-5444998,00.html ''Weaving a cybernet.''] Interview mit Shalev Hulio, abgerufen am 27. Juni 2019.</ref> D’fhreastail Hulio ar ''Hugim High School'' i Haifa, áit ar bhuail sé lena chomhpháirtí gnó reatha, Omri Lavie. Rinne sé a sheirbhís mhíleata in arm Iosrael ach ní raibh sé ina bhall d’Aonad 8200 agus ní raibh aon oiliúint TF aige. Le linn a thréimhse san arm bhí tascanna éagsúla aige sa Bhruach Thiar, .i. san Sciath Cosanta Oibriúcháin ([[An Béarla|Béarla]]: ''Operation Defensive Shield'' ) le linn an Dara Intifada. D'fhág sé an t-arm le céim mar chaptaen agus ina dhiaidh sin chuaigh sé go dtí na [[Stáit Aontaithe Mheiriceá|Stáit Aontaithe]]. Mar gheall ar Dara Cogadh na Liobáine sa bhliain 2006, d'ordaíodh é ar ais go Iosrael mar chúltaca agus níor fhill sé ar na Stáit Aontaithe arís riamh. Tar éis dó a bheith sannta, chláraigh sé ag ollscoil phríobháideach an Ionaid Idirdhisciplíneach Herzliya i Herzliya, a bhunaigh an polaiteoir Kadima Uriel Reichman, áit a ndearna sé staidéar ar an dlí agus ar an bpolaitíocht. Sa bhliain 2009, chomhbhunaigh Shalev Hulio ''NSO Group Technologies'', cuideachta cibearshlándála,<ref>[https://www.crunchbase.com/organization/nso-group ''NSO Group.''] crunchbase.com, abgerufen am 25. Juni 2019.</ref> le Niv Karmi agus Omri Lavie in Herzliya. Sa bhliain 2019, chraol CBS líonra teilifíse na SA clár dar teideal Pegasus, All Bets Are On, Samuel L. Jackson laistigh den iris teilifíse 60 Minutes, inar chuir an t-iriseoir Lesley Stahl agallamh ar Shalev Hulio, i measc daoine eile, faoi Phegasus, faoi dhúnmharú Jamal Khashoggi agus faoi caidreamh Ghrúpa NSO leis [[An Araib Shádach|an Araib Shádach]]. <ref>[https://our.news/2019/03/25/pegasus-all-bets-are-on-samuel-l-jackson/ ''Pegasus, All Bets Are On, Samuel L. Jackson.''] In: ''Our News'', 25. März 2019, abgerufen am 25. Juni 2019.</ref> I mí Lúnasa 2022 d'éirigh Hulio as mar Phríomhfheidhmeannach ar Ghrúpa NSO. Tiocfaidh an Príomhoifigeach Oibriúcháin, Yaron Shohat, ina ionad, ar an bord stiúrthóirí don ghnó oibríochtúil, agus tá sé ag glacadh seilbh ar phróiseas atheagraithe na cuideachta.<ref>[https://cio.economictimes.indiatimes.com/news/corporate-news/ceo-of-israeli-pegasus-spyware-firm-to-step-down/93700695?redirect=1 CEO of Israeli Pegasus spyware firm to step down] Economic Times, 22. August 2022, abgerufen am 22. August 2022</ref> ==Naisc sheachtracha== *[https://www.theguardian.com/world/2022/aug/22/nso-group-ceo-shalev-hulio-step-down-israel-pegasus-spyware CEO of Israeli Pegasus spyware firm NSO to step down] * Ynet News: [https://jewishbusinessnews.com/2019/01/12/israeli-company-nso-defends-its-cyber-spy-tool-pegasus/ Israeli Company NSO Defends it’s Cyber-Spy Tool, Pegasus] Jewish Business News, 12. Januar 2019 * Tomas Brewster: [https://www.forbes.com/sites/thomasbrewster/2016/08/25/everything-we-know-about-nso-group-the-professional-spies-who-hacked-iphones-with-a-single-text/#58af69a3997c Everything We Know About NSO Group: The Professional Spies Who Hacked iPhones With A Single Text] Forbes, 25. August 2016 * Lesley Stahl: [https://www.cbsnews.com/news/interview-with-ceo-of-nso-group-israeli-spyware-maker-on-fighting-terror-khashoggi-murder-and-saudi-arabia-60-minutes/ CEO of Israeli spyware-maker NSO on fighting terror, Khashoggi murder, and Saudi Arabia] Interview mit Shalev Hulio, CBS News, 24. März 2019 ==Tagairtí== [[Catagóir:Fiontraí (IT)]] [[Catagóir:Fiontraí (Iosrael)]] [[Catagóir:Duine (Herzlia)]] [[Catagóir:Iosrael]] [[Catagóir:Rugadh sa 20ú hAois]] [[Catagóir:Fear]] 311allekxxq6ep7ix0qfhi3f5jd4wal 828 104080 1086174 2022-08-22T20:47:31Z Alison 570 Nua Scribunto text/plain -- Helper functions for debugging Wikidata data, do not use them on any article or template local p = {} -- Dump data tree structure -- From pl:Module:Wikidane, by User:Paweł Ziemian -- On any page associated with Wikidata, preview {{#invoke:Wikidata/debug|Dump}}. Do not save. function p.Dump(frame) local f = (frame.args[1] or frame.args.id) and frame or frame:getParent() local data = mw.wikibase.getEntityObject(f.args.id) if not data then return end local i = 1 while true do local index = f.args[i] if not index then return frame:extensionTag('syntaxhighlight', mw.dumpObject(data), {lang = 'json'}) end data = data[index] or data[tonumber(index)] if not data then return end i = i + 1 end end -- Look into entity object -- Add parameters as needed. Example: {{#invoke:Wikidata/debug|ViewSomething|claims|P17|1|mainsnak}} function p.ViewSomething(frame) local f = (frame.args[1] or frame.args.item) and frame or frame:getParent() local id = f.args.item if id and (#id == 0) then id = nil end local data = mw.wikibase.getEntity(id) if not data then return nil end local i = 1 while true do local index = f.args[i] if not index then if type(data) == "table" then return frame:extensionTag('syntaxhighlight', mw.text.jsonEncode(data, mw.text.JSON_PRETTY), {lang = 'json'}) else return tostring(data) end end data = data[index] or data[tonumber(index)] if not data then return end i = i + 1 end end -- Look into entity object -- From pl:Module:Wikidane, function V, by User:Paweł Ziemian function p.getEntityFromTree(frame) local data = mw.wikibase.getEntity() if not data then return nil end local f = frame.args[1] and frame or frame:getParent() local i = 1 while true do local index = f.args[i] if not index then return tostring(data) end data = data[index] or data[tonumber(index)] if not data then return end i = i + 1 end end -- helper function for debugging mw.wikibase.getAllStatements(id, P) -- on debug console use: =p.ViewAllStatements({'Qid', 'Pid'}) function p.ViewAllStatements(frame) local args = frame.args or frame -- from invoke or from debug console local qid, pid qid = mw.text.trim(args[1] or ""):upper() if qid:sub(1,1) ~= "Q" then pid = qid qid = mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() else pid = mw.text.trim(args[2] or ""):upper() end if not qid then return "Ítem no trobat" end if pid:sub(1,1) ~= "P" then return "Cal una propietat" end local statements = mw.wikibase.getAllStatements(qid, pid) if args == frame then return mw.dumpObject(statements) else return frame:extensionTag('syntaxhighlight', mw.text.jsonEncode(statements, mw.text.JSON_PRETTY), {lang = 'json'}) end end -- utility for tracking how the module is used -- see documentation at [[wikt:en:Template:tracking]] -- see your tracking at Special:WhatLinksHere/Template:track/wikidata/<your label> function p.track(label) local frame = mw.getCurrentFrame() pcall(frame.expandTemplate, frame, {title = 'track/wikidata/' .. label}) end -- Return fall back language codes function p.getFallbacks(frame) local args = frame.args or frame -- from invoke or from debug console local lang = args[1] and mw.text.trim(args[1]) or mw.language.getContentLanguage().code return table.concat(mw.language.getFallbacksFor(lang), ', ') end -- Validate Qids in a given page: ok, does not exist, or it is a Wikidata redirect function p.validateIds(frame) local content = mw.title.new(frame.args[1]):getContent() if not content then return "Page not found" end local qids = {} for qid in string.gmatch(content or '', '(Q%d+)') do if not qids[qid] then qids[qid] = true end end if not next(qids) then return "None Qid found" end local ret = {} for qid, _ in pairs(qids) do local entity = mw.wikibase.getEntity(qid) if not entity then table.insert(ret, '* ' .. qid .. ' [[File:Red x.svg|13px|link=|Nay]]') elseif entity.id == qid then table.insert(ret, '* [[d:' .. qid .. '|' .. qid .. ']] [[File:Symbol OK.svg|13px|link=|Ok]]') else table.insert(ret, '* ' .. qid .. '[[File:Redirectltr.png|40px|link=|#REDIRECT]][[d:' .. qid .. '|' .. entity.id .. ']]') end end return #ret > 0 and table.concat(ret, '\n') end return p coosrkjdql0bs1z0fx7ibeuviqic54c 1 104081 1086180 2022-08-22T21:47:04Z Ériugena 188 /* Wikidata Shalev Hulio */ mír nua wikitext text/x-wiki == Wikidata Shalev Hulio == GRMA a Alison. Ní raibh a fhios agam cad a bhí mí cheart agam![[Úsáideoir:Ériugena|Ériugena]] ([[Plé úsáideora:Ériugena|plé]]) 21:47, 22 Lúnasa 2022 (UTC) 74gtfwsy03t0viqvoybg6sgjmacxm2a 1086183 1086180 2022-08-22T22:48:27Z Alison 570 No problem! wikitext text/x-wiki == Wikidata Shalev Hulio == GRMA a Alison. Ní raibh a fhios agam cad a bhí mí cheart agam![[Úsáideoir:Ériugena|Ériugena]] ([[Plé úsáideora:Ériugena|plé]]) 21:47, 22 Lúnasa 2022 (UTC) * Fadhb ar bith, a chara :) Má tá naisc idirvicí curtha go sainráite ar leathanach, beidh fadbhanna go minic leis an nasc go Wikidata - [[Úsáideoir:Alison|<span style="color:#FF823D;font-family: comic sans ms">'''A<font color= "#FF7C0A">l<font color= "#FFB550">is</font>o</font>n'''</span>]] ^{[[Plé_úsáideora:Alison|plé]]} 22:48, 22 Lúnasa 2022 (UTC) d97yltv9sw1pc7i7qv9bn4816z7hjms 10 104082 1086192 2022-08-22T23:42:47Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki <includeonly>[{{fullurl:{{{1}}}:}} <span class="autonym" title="{{#language:{{{1}}}|en}} ({{{1}}}:)" lang="{{{1}}}">{{#switch:{{{1}}}|no=Norsk Bokmål|sh=Srpskohrvatski|simple=Simple English|sr=Srpski|{{ucfirst:{{#language:{{{1}}}}}}}}}</span>]</includeonly><noinclude> {{Docamadys}} </noinclude> 9x1akxxk5r8k8u8hkx9z3i8azaw2z0o 1086193 1086192 2022-08-22T23:43:13Z Alison 570 __ wikitext text/x-wiki <includeonly>[{{fullurl:{{{1}}}:}} <span class="autonym" title="{{#language:{{{1}}}|en}} ({{{1}}}:)" lang="{{{1}}}">{{#switch:{{{1}}}|no=Norsk Bokmål|sh=Srpskohrvatski|simple=Simple English|sr=Srpski|{{ucfirst:{{#language:{{{1}}}}}}}}}</span>]</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} </noinclude> 4tnq72dwmeftmz7fzihsucg3p58edqp 1086194 1086193 2022-08-22T23:45:11Z Alison 570 Protected "[[Teimpléad:Teangacha Vicipéide/core]]": High traffic page: Príomhleathanach ([Cuir in eagar=Riarthóirí amháin] (gan teorainn) [Move=Riarthóirí amháin] (gan teorainn)) wikitext text/x-wiki <includeonly>[{{fullurl:{{{1}}}:}} <span class="autonym" title="{{#language:{{{1}}}|en}} ({{{1}}}:)" lang="{{{1}}}">{{#switch:{{{1}}}|no=Norsk Bokmål|sh=Srpskohrvatski|simple=Simple English|sr=Srpski|{{ucfirst:{{#language:{{{1}}}}}}}}}</span>]</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} </noinclude> 4tnq72dwmeftmz7fzihsucg3p58edqp 10 104083 1086195 2022-08-22T23:45:49Z Alison 570 Nua sanitized-css text/css /* {{pp|small=yes}} */ .wikipedia-languages-complete { font-weight: bold; } .wikipedia-languages ul { margin-left: 0; } .wikipedia-languages ul a { white-space: nowrap; } .wikipedia-languages > ul { list-style: none; text-align: center; clear: both; } .wikipedia-languages-count-container { width: 90%; display: flex; justify-content: center; padding-top: 1em; margin: 0 auto; } .wikipedia-languages-prettybars { width: 100%; height: 1px; margin: 0.5em 0; background-color: #c8ccd1; flex-shrink: 1; align-self: center; } .wikipedia-languages-count { padding: 0 1em; white-space: nowrap; } qm3o11a2sjcofwpydwjk43jyii5o5qk 1086196 1086195 2022-08-22T23:46:16Z Alison 570 Protected "[[Teimpléad:Teangacha Vicipéide/styles.css]]": High traffic page: Príomhleathanach ([Cuir in eagar=Riarthóirí amháin] (gan teorainn) [Move=Riarthóirí amháin] (gan teorainn)) sanitized-css text/css /* {{pp|small=yes}} */ .wikipedia-languages-complete { font-weight: bold; } .wikipedia-languages ul { margin-left: 0; } .wikipedia-languages ul a { white-space: nowrap; } .wikipedia-languages > ul { list-style: none; text-align: center; clear: both; } .wikipedia-languages-count-container { width: 90%; display: flex; justify-content: center; padding-top: 1em; margin: 0 auto; } .wikipedia-languages-prettybars { width: 100%; height: 1px; margin: 0.5em 0; background-color: #c8ccd1; flex-shrink: 1; align-self: center; } .wikipedia-languages-count { padding: 0 1em; white-space: nowrap; } qm3o11a2sjcofwpydwjk43jyii5o5qk 10 104084 1086198 2022-08-22T23:50:27Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki <includeonly>&nbsp;&bull; </includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} </noinclude> 0z08sgu62kajoscoa9zwe1qhge5reun 1086199 1086198 2022-08-22T23:51:50Z Alison 570 ++ wikitext text/x-wiki <includeonly>&nbsp;&bull;&#32;</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} </noinclude> r23pv3wc6k1fb1d754nwr5jy2glbn9u 1086200 1086199 2022-08-22T23:52:22Z Alison 570 Protected "[[Teimpléad:•]]": High traffic page: Príomhleathanach ([Cuir in eagar=Riarthóirí amháin] (gan teorainn) [Move=Riarthóirí amháin] (gan teorainn)) wikitext text/x-wiki <includeonly>&nbsp;&bull;&#32;</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} </noinclude> r23pv3wc6k1fb1d754nwr5jy2glbn9u 828 104085 1086203 2022-08-22T23:59:11Z Alison 570 Nua Scribunto text/plain -- This module implements {{pp-meta}} and its daughter templates such as -- {{pp-dispute}}, {{pp-vandalism}} and {{pp-sock}}. -- Initialise necessary modules. require('Module:No globals') local makeFileLink = require('Module:File link')._main local effectiveProtectionLevel = require('Module:Effective protection level')._main local effectiveProtectionExpiry = require('Module:Effective protection expiry')._main local yesno = require('Module:Yesno') -- Lazily initialise modules and objects we don't always need. local getArgs, makeMessageBox, lang -- Set constants. local CONFIG_MODULE = 'Module:Protection banner/config' -------------------------------------------------------------------------------- -- Helper functions -------------------------------------------------------------------------------- local function makeCategoryLink(cat, sort) if cat then return string.format( '[[%s:%s|%s]]', mw.site.namespaces[14].name, cat, sort ) end end -- Validation function for the expiry and the protection date local function validateDate(dateString, dateType) if not lang then lang = mw.language.getContentLanguage() end local success, result = pcall(lang.formatDate, lang, 'U', dateString) if success then result = tonumber(result) if result then return result end end error(string.format( 'invalid %s: %s', dateType, tostring(dateString) ), 4) end local function makeFullUrl(page, query, display) return string.format( '[%s %s]', tostring(mw.uri.fullUrl(page, query)), display ) end -- Given a directed graph formatted as node -> table of direct successors, -- get a table of all nodes reachable from a given node (though always -- including the given node). local function getReachableNodes(graph, start) local toWalk, retval = {[start] = true}, {} while true do -- Can't use pairs() since we're adding and removing things as we're iterating local k = next(toWalk) -- This always gets the "first" key if k == nil then return retval end toWalk[k] = nil retval[k] = true for _,v in ipairs(graph[k]) do if not retval[v] then toWalk[v] = true end end end end -------------------------------------------------------------------------------- -- Protection class -------------------------------------------------------------------------------- local Protection = {} Protection.__index = Protection Protection.supportedActions = { edit = true, move = true, autoreview = true, upload = true } Protection.bannerConfigFields = { 'text', 'explanation', 'tooltip', 'alt', 'link', 'image' } function Protection.new(args, cfg, title) local obj = {} obj._cfg = cfg obj.title = title or mw.title.getCurrentTitle() -- Set action if not args.action then obj.action = 'edit' elseif Protection.supportedActions[args.action] then obj.action = args.action else error(string.format( 'invalid action: %s', tostring(args.action) ), 3) end -- Set level obj.level = args.demolevel or effectiveProtectionLevel(obj.action, obj.title) if not obj.level or (obj.action == 'move' and obj.level == 'autoconfirmed') then -- Users need to be autoconfirmed to move pages anyway, so treat -- semi-move-protected pages as unprotected. obj.level = '*' end -- Set expiry local effectiveExpiry = effectiveProtectionExpiry(obj.action, obj.title) if effectiveExpiry == 'infinity' then obj.expiry = 'indef' elseif effectiveExpiry ~= 'unknown' then obj.expiry = validateDate(effectiveExpiry, 'expiry date') end -- Set reason if args[1] then obj.reason = mw.ustring.lower(args[1]) if obj.reason:find('|') then error('reasons cannot contain the pipe character ("|")', 3) end end -- Set protection date if args.date then obj.protectionDate = validateDate(args.date, 'protection date') end -- Set banner config do obj.bannerConfig = {} local configTables = {} if cfg.banners[obj.action] then configTables[#configTables + 1] = cfg.banners[obj.action][obj.reason] end if cfg.defaultBanners[obj.action] then configTables[#configTables + 1] = cfg.defaultBanners[obj.action][obj.level] configTables[#configTables + 1] = cfg.defaultBanners[obj.action].default end configTables[#configTables + 1] = cfg.masterBanner for i, field in ipairs(Protection.bannerConfigFields) do for j, t in ipairs(configTables) do if t[field] then obj.bannerConfig[field] = t[field] break end end end end return setmetatable(obj, Protection) end function Protection:isUserScript() -- Whether the page is a user JavaScript or CSS page. local title = self.title return title.namespace == 2 and ( title.contentModel == 'javascript' or title.contentModel == 'css' ) end function Protection:isProtected() return self.level ~= '*' end function Protection:shouldShowLock() -- Whether we should output a banner/padlock return self:isProtected() and not self:isUserScript() end -- Whether this page needs a protection category. Protection.shouldHaveProtectionCategory = Protection.shouldShowLock function Protection:isTemporary() return type(self.expiry) == 'number' end function Protection:makeProtectionCategory() if not self:shouldHaveProtectionCategory() then return '' end local cfg = self._cfg local title = self.title -- Get the expiry key fragment. local expiryFragment if self.expiry == 'indef' then expiryFragment = self.expiry elseif type(self.expiry) == 'number' then expiryFragment = 'temp' end -- Get the namespace key fragment. local namespaceFragment = cfg.categoryNamespaceKeys[title.namespace] if not namespaceFragment and title.namespace % 2 == 1 then namespaceFragment = 'talk' end -- Define the order that key fragments are tested in. This is done with an -- array of tables containing the value to be tested, along with its -- position in the cfg.protectionCategories table. local order = { {val = expiryFragment, keypos = 1}, {val = namespaceFragment, keypos = 2}, {val = self.reason, keypos = 3}, {val = self.level, keypos = 4}, {val = self.action, keypos = 5} } --[[ -- The old protection templates used an ad-hoc protection category system, -- with some templates prioritising namespaces in their categories, and -- others prioritising the protection reason. To emulate this in this module -- we use the config table cfg.reasonsWithNamespacePriority to set the -- reasons for which namespaces have priority over protection reason. -- If we are dealing with one of those reasons, move the namespace table to -- the end of the order table, i.e. give it highest priority. If not, the -- reason should have highest priority, so move that to the end of the table -- instead. --]] table.insert(order, table.remove(order, self.reason and cfg.reasonsWithNamespacePriority[self.reason] and 2 or 3)) --[[ -- Define the attempt order. Inactive subtables (subtables with nil "value" -- fields) are moved to the end, where they will later be given the key -- "all". This is to cut down on the number of table lookups in -- cfg.protectionCategories, which grows exponentially with the number of -- non-nil keys. We keep track of the number of active subtables with the -- noActive parameter. --]] local noActive, attemptOrder do local active, inactive = {}, {} for i, t in ipairs(order) do if t.val then active[#active + 1] = t else inactive[#inactive + 1] = t end end noActive = #active attemptOrder = active for i, t in ipairs(inactive) do attemptOrder[#attemptOrder + 1] = t end end --[[ -- Check increasingly generic key combinations until we find a match. If a -- specific category exists for the combination of key fragments we are -- given, that match will be found first. If not, we keep trying different -- key fragment combinations until we match using the key -- "all-all-all-all-all". -- -- To generate the keys, we index the key subtables using a binary matrix -- with indexes i and j. j is only calculated up to the number of active -- subtables. For example, if there were three active subtables, the matrix -- would look like this, with 0 corresponding to the key fragment "all", and -- 1 corresponding to other key fragments. -- -- j 1 2 3 -- i -- 1 1 1 1 -- 2 0 1 1 -- 3 1 0 1 -- 4 0 0 1 -- 5 1 1 0 -- 6 0 1 0 -- 7 1 0 0 -- 8 0 0 0 -- -- Values of j higher than the number of active subtables are set -- to the string "all". -- -- A key for cfg.protectionCategories is constructed for each value of i. -- The position of the value in the key is determined by the keypos field in -- each subtable. --]] local cats = cfg.protectionCategories for i = 1, 2^noActive do local key = {} for j, t in ipairs(attemptOrder) do if j > noActive then key[t.keypos] = 'all' else local quotient = i / 2 ^ (j - 1) quotient = math.ceil(quotient) if quotient % 2 == 1 then key[t.keypos] = t.val else key[t.keypos] = 'all' end end end key = table.concat(key, '|') local attempt = cats[key] if attempt then return makeCategoryLink(attempt, title.text) end end return '' end function Protection:isIncorrect() local expiry = self.expiry return not self:shouldHaveProtectionCategory() or type(expiry) == 'number' and expiry < os.time() end function Protection:isTemplateProtectedNonTemplate() local action, namespace = self.action, self.title.namespace return self.level == 'templateeditor' and ( (action ~= 'edit' and action ~= 'move') or (namespace ~= 10 and namespace ~= 828) ) end function Protection:makeCategoryLinks() local msg = self._cfg.msg local ret = {self:makeProtectionCategory()} if self:isIncorrect() then ret[#ret + 1] = makeCategoryLink( msg['tracking-category-incorrect'], self.title.text ) end if self:isTemplateProtectedNonTemplate() then ret[#ret + 1] = makeCategoryLink( msg['tracking-category-template'], self.title.text ) end return table.concat(ret) end -------------------------------------------------------------------------------- -- Blurb class -------------------------------------------------------------------------------- local Blurb = {} Blurb.__index = Blurb Blurb.bannerTextFields = { text = true, explanation = true, tooltip = true, alt = true, link = true } function Blurb.new(protectionObj, args, cfg) return setmetatable({ _cfg = cfg, _protectionObj = protectionObj, _args = args }, Blurb) end -- Private methods -- function Blurb:_formatDate(num) -- Formats a Unix timestamp into dd Month, YYYY format. lang = lang or mw.language.getContentLanguage() local success, date = pcall( lang.formatDate, lang, self._cfg.msg['expiry-date-format'] or 'j F Y', '@' .. tostring(num) ) if success then return date end end function Blurb:_getExpandedMessage(msgKey) return self:_substituteParameters(self._cfg.msg[msgKey]) end function Blurb:_substituteParameters(msg) if not self._params then local parameterFuncs = {} parameterFuncs.CURRENTVERSION = self._makeCurrentVersionParameter parameterFuncs.EDITREQUEST = self._makeEditRequestParameter parameterFuncs.EXPIRY = self._makeExpiryParameter parameterFuncs.EXPLANATIONBLURB = self._makeExplanationBlurbParameter parameterFuncs.IMAGELINK = self._makeImageLinkParameter parameterFuncs.INTROBLURB = self._makeIntroBlurbParameter parameterFuncs.INTROFRAGMENT = self._makeIntroFragmentParameter parameterFuncs.PAGETYPE = self._makePagetypeParameter parameterFuncs.PROTECTIONBLURB = self._makeProtectionBlurbParameter parameterFuncs.PROTECTIONDATE = self._makeProtectionDateParameter parameterFuncs.PROTECTIONLEVEL = self._makeProtectionLevelParameter parameterFuncs.PROTECTIONLOG = self._makeProtectionLogParameter parameterFuncs.TALKPAGE = self._makeTalkPageParameter parameterFuncs.TOOLTIPBLURB = self._makeTooltipBlurbParameter parameterFuncs.TOOLTIPFRAGMENT = self._makeTooltipFragmentParameter parameterFuncs.VANDAL = self._makeVandalTemplateParameter self._params = setmetatable({}, { __index = function (t, k) local param if parameterFuncs[k] then param = parameterFuncs[k](self) end param = param or '' t[k] = param return param end }) end msg = msg:gsub('${(%u+)}', self._params) return msg end function Blurb:_makeCurrentVersionParameter() -- A link to the page history or the move log, depending on the kind of -- protection. local pagename = self._protectionObj.title.prefixedText if self._protectionObj.action == 'move' then -- We need the move log link. return makeFullUrl( 'Special:Log', {type = 'move', page = pagename}, self:_getExpandedMessage('current-version-move-display') ) else -- We need the history link. return makeFullUrl( pagename, {action = 'history'}, self:_getExpandedMessage('current-version-edit-display') ) end end function Blurb:_makeEditRequestParameter() local mEditRequest = require('Module:Submit an edit request') local action = self._protectionObj.action local level = self._protectionObj.level -- Get the edit request type. local requestType if action == 'edit' then if level == 'autoconfirmed' then requestType = 'semi' elseif level == 'extendedconfirmed' then requestType = 'extended' elseif level == 'templateeditor' then requestType = 'template' end end requestType = requestType or 'full' -- Get the display value. local display = self:_getExpandedMessage('edit-request-display') return mEditRequest._link{type = requestType, display = display} end function Blurb:_makeExpiryParameter() local expiry = self._protectionObj.expiry if type(expiry) == 'number' then return self:_formatDate(expiry) else return expiry end end function Blurb:_makeExplanationBlurbParameter() -- Cover special cases first. if self._protectionObj.title.namespace == 8 then -- MediaWiki namespace return self:_getExpandedMessage('explanation-blurb-nounprotect') end -- Get explanation blurb table keys local action = self._protectionObj.action local level = self._protectionObj.level local talkKey = self._protectionObj.title.isTalkPage and 'talk' or 'subject' -- Find the message in the explanation blurb table and substitute any -- parameters. local explanations = self._cfg.explanationBlurbs local msg if explanations[action][level] and explanations[action][level][talkKey] then msg = explanations[action][level][talkKey] elseif explanations[action][level] and explanations[action][level].default then msg = explanations[action][level].default elseif explanations[action].default and explanations[action].default[talkKey] then msg = explanations[action].default[talkKey] elseif explanations[action].default and explanations[action].default.default then msg = explanations[action].default.default else error(string.format( 'could not find explanation blurb for action "%s", level "%s" and talk key "%s"', action, level, talkKey ), 8) end return self:_substituteParameters(msg) end function Blurb:_makeImageLinkParameter() local imageLinks = self._cfg.imageLinks local action = self._protectionObj.action local level = self._protectionObj.level local msg if imageLinks[action][level] then msg = imageLinks[action][level] elseif imageLinks[action].default then msg = imageLinks[action].default else msg = imageLinks.edit.default end return self:_substituteParameters(msg) end function Blurb:_makeIntroBlurbParameter() if self._protectionObj:isTemporary() then return self:_getExpandedMessage('intro-blurb-expiry') else return self:_getExpandedMessage('intro-blurb-noexpiry') end end function Blurb:_makeIntroFragmentParameter() if self._protectionObj:isTemporary() then return self:_getExpandedMessage('intro-fragment-expiry') else return self:_getExpandedMessage('intro-fragment-noexpiry') end end function Blurb:_makePagetypeParameter() local pagetypes = self._cfg.pagetypes return pagetypes[self._protectionObj.title.namespace] or pagetypes.default or error('no default pagetype defined', 8) end function Blurb:_makeProtectionBlurbParameter() local protectionBlurbs = self._cfg.protectionBlurbs local action = self._protectionObj.action local level = self._protectionObj.level local msg if protectionBlurbs[action][level] then msg = protectionBlurbs[action][level] elseif protectionBlurbs[action].default then msg = protectionBlurbs[action].default elseif protectionBlurbs.edit.default then msg = protectionBlurbs.edit.default else error('no protection blurb defined for protectionBlurbs.edit.default', 8) end return self:_substituteParameters(msg) end function Blurb:_makeProtectionDateParameter() local protectionDate = self._protectionObj.protectionDate if type(protectionDate) == 'number' then return self:_formatDate(protectionDate) else return protectionDate end end function Blurb:_makeProtectionLevelParameter() local protectionLevels = self._cfg.protectionLevels local action = self._protectionObj.action local level = self._protectionObj.level local msg if protectionLevels[action][level] then msg = protectionLevels[action][level] elseif protectionLevels[action].default then msg = protectionLevels[action].default elseif protectionLevels.edit.default then msg = protectionLevels.edit.default else error('no protection level defined for protectionLevels.edit.default', 8) end return self:_substituteParameters(msg) end function Blurb:_makeProtectionLogParameter() local pagename = self._protectionObj.title.prefixedText if self._protectionObj.action == 'autoreview' then -- We need the pending changes log. return makeFullUrl( 'Special:Log', {type = 'stable', page = pagename}, self:_getExpandedMessage('pc-log-display') ) else -- We need the protection log. return makeFullUrl( 'Special:Log', {type = 'protect', page = pagename}, self:_getExpandedMessage('protection-log-display') ) end end function Blurb:_makeTalkPageParameter() return string.format( '[[%s:%s#%s|%s]]', mw.site.namespaces[self._protectionObj.title.namespace].talk.name, self._protectionObj.title.text, self._args.section or 'top', self:_getExpandedMessage('talk-page-link-display') ) end function Blurb:_makeTooltipBlurbParameter() if self._protectionObj:isTemporary() then return self:_getExpandedMessage('tooltip-blurb-expiry') else return self:_getExpandedMessage('tooltip-blurb-noexpiry') end end function Blurb:_makeTooltipFragmentParameter() if self._protectionObj:isTemporary() then return self:_getExpandedMessage('tooltip-fragment-expiry') else return self:_getExpandedMessage('tooltip-fragment-noexpiry') end end function Blurb:_makeVandalTemplateParameter() return mw.getCurrentFrame():expandTemplate{ title="vandal-m", args={self._args.user or self._protectionObj.title.baseText} } end -- Public methods -- function Blurb:makeBannerText(key) -- Validate input. if not key or not Blurb.bannerTextFields[key] then error(string.format( '"%s" is not a valid banner config field', tostring(key) ), 2) end -- Generate the text. local msg = self._protectionObj.bannerConfig[key] if type(msg) == 'string' then return self:_substituteParameters(msg) elseif type(msg) == 'function' then msg = msg(self._protectionObj, self._args) if type(msg) ~= 'string' then error(string.format( 'bad output from banner config function with key "%s"' .. ' (expected string, got %s)', tostring(key), type(msg) ), 4) end return self:_substituteParameters(msg) end end -------------------------------------------------------------------------------- -- BannerTemplate class -------------------------------------------------------------------------------- local BannerTemplate = {} BannerTemplate.__index = BannerTemplate function BannerTemplate.new(protectionObj, cfg) local obj = {} obj._cfg = cfg -- Set the image filename. local imageFilename = protectionObj.bannerConfig.image if imageFilename then obj._imageFilename = imageFilename else -- If an image filename isn't specified explicitly in the banner config, -- generate it from the protection status and the namespace. local action = protectionObj.action local level = protectionObj.level local namespace = protectionObj.title.namespace local reason = protectionObj.reason -- Deal with special cases first. if ( namespace == 10 or namespace == 828 or reason and obj._cfg.indefImageReasons[reason] ) and action == 'edit' and level == 'sysop' and not protectionObj:isTemporary() then -- Fully protected modules and templates get the special red "indef" -- padlock. obj._imageFilename = obj._cfg.msg['image-filename-indef'] else -- Deal with regular protection types. local images = obj._cfg.images if images[action] then if images[action][level] then obj._imageFilename = images[action][level] elseif images[action].default then obj._imageFilename = images[action].default end end end end return setmetatable(obj, BannerTemplate) end function BannerTemplate:renderImage() local filename = self._imageFilename or self._cfg.msg['image-filename-default'] or 'Transparent.gif' return makeFileLink{ file = filename, size = (self.imageWidth or 20) .. 'px', alt = self._imageAlt, link = self._imageLink, caption = self.imageCaption } end -------------------------------------------------------------------------------- -- Banner class -------------------------------------------------------------------------------- local Banner = setmetatable({}, BannerTemplate) Banner.__index = Banner function Banner.new(protectionObj, blurbObj, cfg) local obj = BannerTemplate.new(protectionObj, cfg) -- This doesn't need the blurb. obj.imageWidth = 40 obj.imageCaption = blurbObj:makeBannerText('alt') -- Large banners use the alt text for the tooltip. obj._reasonText = blurbObj:makeBannerText('text') obj._explanationText = blurbObj:makeBannerText('explanation') obj._page = protectionObj.title.prefixedText -- Only makes a difference in testing. return setmetatable(obj, Banner) end function Banner:__tostring() -- Renders the banner. makeMessageBox = makeMessageBox or require('Module:Message box').main local reasonText = self._reasonText or error('no reason text set', 2) local explanationText = self._explanationText local mbargs = { page = self._page, type = 'protection', image = self:renderImage(), text = string.format( "'''%s'''%s", reasonText, explanationText and '<br />' .. explanationText or '' ) } return makeMessageBox('mbox', mbargs) end -------------------------------------------------------------------------------- -- Padlock class -------------------------------------------------------------------------------- local Padlock = setmetatable({}, BannerTemplate) Padlock.__index = Padlock function Padlock.new(protectionObj, blurbObj, cfg) local obj = BannerTemplate.new(protectionObj, cfg) -- This doesn't need the blurb. obj.imageWidth = 20 obj.imageCaption = blurbObj:makeBannerText('tooltip') obj._imageAlt = blurbObj:makeBannerText('alt') obj._imageLink = blurbObj:makeBannerText('link') obj._indicatorName = cfg.padlockIndicatorNames[protectionObj.action] or cfg.padlockIndicatorNames.default or 'pp-default' return setmetatable(obj, Padlock) end function Padlock:__tostring() local frame = mw.getCurrentFrame() -- The nowiki tag helps prevent whitespace at the top of articles. return frame:extensionTag{name = 'nowiki'} .. frame:extensionTag{ name = 'indicator', args = {name = self._indicatorName}, content = self:renderImage() } end -------------------------------------------------------------------------------- -- Exports -------------------------------------------------------------------------------- local p = {} function p._exportClasses() -- This is used for testing purposes. return { Protection = Protection, Blurb = Blurb, BannerTemplate = BannerTemplate, Banner = Banner, Padlock = Padlock, } end function p._main(args, cfg, title) args = args or {} cfg = cfg or require(CONFIG_MODULE) local protectionObj = Protection.new(args, cfg, title) local ret = {} -- If a page's edit protection is equally or more restrictive than its -- protection from some other action, then don't bother displaying anything -- for the other action (except categories). if not yesno(args.catonly) and (protectionObj.action == 'edit' or args.demolevel or not getReachableNodes( cfg.hierarchy, protectionObj.level )[effectiveProtectionLevel('edit', protectionObj.title)]) then -- Initialise the blurb object local blurbObj = Blurb.new(protectionObj, args, cfg) -- Render the banner if protectionObj:shouldShowLock() then ret[#ret + 1] = tostring( (yesno(args.small) and Padlock or Banner) .new(protectionObj, blurbObj, cfg) ) end end -- Render the categories if yesno(args.category) ~= false then ret[#ret + 1] = protectionObj:makeCategoryLinks() end return table.concat(ret) end function p.main(frame, cfg) cfg = cfg or require(CONFIG_MODULE) -- Find default args, if any. local parent = frame.getParent and frame:getParent() local defaultArgs = parent and cfg.wrappers[parent:getTitle():gsub('/sandbox$', '')] -- Find user args, and use the parent frame if we are being called from a -- wrapper template. getArgs = getArgs or require('Module:Arguments').getArgs local userArgs = getArgs(frame, { parentOnly = defaultArgs, frameOnly = not defaultArgs }) -- Build the args table. User-specified args overwrite default args. local args = {} for k, v in pairs(defaultArgs or {}) do args[k] = v end for k, v in pairs(userArgs) do args[k] = v end return p._main(args, cfg) end return p ktral6mmlw9hhlxwgaq85237qklrdx8 828 104086 1086204 2022-08-23T00:00:12Z Alison 570 Nua Scribunto text/plain local p = {} -- Returns the expiry of a restriction of an action on a given title, or unknown if it cannot be known. -- If no title is specified, the title of the page being displayed is used. function p._main(action, pagename) local title if type(pagename) == 'table' and pagename.prefixedText then title = pagename elseif pagename then title = mw.title.new(pagename) else title = mw.title.getCurrentTitle() end pagename = title.prefixedText if action == 'autoreview' then local stabilitySettings = mw.ext.FlaggedRevs.getStabilitySettings(title) return stabilitySettings and stabilitySettings.expiry or 'unknown' elseif action ~= 'edit' and action ~= 'move' and action ~= 'create' and action ~= 'upload' then error( 'First parameter must be one of edit, move, create, upload, autoreview', 2 ) end local rawExpiry = mw.getCurrentFrame():callParserFunction('PROTECTIONEXPIRY', action, pagename) if rawExpiry == 'infinity' then return 'infinity' elseif rawExpiry == '' then return 'unknown' else local year, month, day, hour, minute, second = rawExpiry:match( '^(%d%d%d%d)(%d%d)(%d%d)(%d%d)(%d%d)(%d%d)$' ) if year then return string.format( '%s-%s-%sT%s:%s:%s', year, month, day, hour, minute, second ) else error('internal error in Module:Effective protection expiry; malformed expiry timestamp') end end end setmetatable(p, { __index = function(t, k) return function(frame) return t._main(k, frame.args[1]) end end }) return p i1wms02y1w048cq6uttka18a5pjzp63 828 104087 1086205 2022-08-23T00:00:51Z Alison 570 Nua Scribunto text/plain -- This module provides configuration data for [[Module:Protection banner]]. return { -------------------------------------------------------------------------------- -- -- BANNER DATA -- -------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- Banner data consists of six fields: -- * text - the main protection text that appears at the top of protection -- banners. -- * explanation - the text that appears below the main protection text, used -- to explain the details of the protection. -- * tooltip - the tooltip text you see when you move the mouse over a small -- padlock icon. -- * link - the page that the small padlock icon links to. -- * alt - the alt text for the small padlock icon. This is also used as tooltip -- text for the large protection banners. -- * image - the padlock image used in both protection banners and small padlock -- icons. -- -- The module checks in three separate tables to find a value for each field. -- First it checks the banners table, which has values specific to the reason -- for the page being protected. Then the module checks the defaultBanners -- table, which has values specific to each protection level. Finally, the -- module checks the masterBanner table, which holds data for protection -- templates to use if no data has been found in the previous two tables. -- -- The values in the banner data can take parameters. These are specified -- using ${TEXTLIKETHIS} (a dollar sign preceding a parameter name -- enclosed in curly braces). -- -- Available parameters: -- -- ${CURRENTVERSION} - a link to the page history or the move log, with the -- display message "current-version-edit-display" or -- "current-version-move-display". -- -- ${EDITREQUEST} - a link to create an edit request for the current page. -- -- ${EXPLANATIONBLURB} - an explanation blurb, e.g. "Please discuss any changes -- on the talk page; you may submit a request to ask an administrator to make -- an edit if it is minor or supported by consensus." -- -- ${IMAGELINK} - a link to set the image to, depending on the protection -- action and protection level. -- -- ${INTROBLURB} - the PROTECTIONBLURB parameter, plus the expiry if an expiry -- is set. E.g. "Editing of this page by new or unregistered users is currently -- disabled until dd Month YYYY." -- -- ${INTROFRAGMENT} - the same as ${INTROBLURB}, but without final punctuation -- so that it can be used in run-on sentences. -- -- ${PAGETYPE} - the type of the page, e.g. "article" or "template". -- Defined in the cfg.pagetypes table. -- -- ${PROTECTIONBLURB} - a blurb explaining the protection level of the page, e.g. -- "Editing of this page by new or unregistered users is currently disabled" -- -- ${PROTECTIONDATE} - the protection date, if it has been supplied to the -- template. -- -- ${PROTECTIONLEVEL} - the protection level, e.g. "fully protected" or -- "semi-protected". -- -- ${PROTECTIONLOG} - a link to the protection log or the pending changes log, -- depending on the protection action. -- -- ${TALKPAGE} - a link to the talk page. If a section is specified, links -- straight to that talk page section. -- -- ${TOOLTIPBLURB} - uses the PAGETYPE, PROTECTIONTYPE and EXPIRY parameters to -- create a blurb like "This template is semi-protected", or "This article is -- move-protected until DD Month YYYY". -- -- ${VANDAL} - links for the specified username (or the root page name) -- using Module:Vandal-m. -- -- Functions -- -- For advanced users, it is possible to use Lua functions instead of strings -- in the banner config tables. Using functions gives flexibility that is not -- possible just by using parameters. Functions take two arguments, the -- protection object and the template arguments, and they must output a string. -- -- For example: -- -- text = function (protectionObj, args) -- if protectionObj.level == 'autoconfirmed' then -- return 'foo' -- else -- return 'bar' -- end -- end -- -- Some protection object properties and methods that may be useful: -- protectionObj.action - the protection action -- protectionObj.level - the protection level -- protectionObj.reason - the protection reason -- protectionObj.expiry - the expiry. Nil if unset, the string "indef" if set -- to indefinite, and the protection time in unix time if temporary. -- protectionObj.protectionDate - the protection date in unix time, or nil if -- unspecified. -- protectionObj.bannerConfig - the banner config found by the module. Beware -- of editing the config field used by the function, as it could create an -- infinite loop. -- protectionObj:isProtected - returns a boolean showing whether the page is -- protected. -- protectionObj:isTemporary - returns a boolean showing whether the expiry is -- temporary. -- protectionObj:isIncorrect - returns a boolean showing whether the protection -- template is incorrect. --]] -- The master banner data, used if no values have been found in banners or -- defaultBanners. masterBanner = { text = '${INTROBLURB}', explanation = '${EXPLANATIONBLURB}', tooltip = '${TOOLTIPBLURB}', link = '${IMAGELINK}', alt = 'Page ${PROTECTIONLEVEL}' }, -- The default banner data. This holds banner data for different protection -- levels. -- *required* - this table needs edit, move, autoreview and upload subtables. defaultBanners = { edit = {}, move = {}, autoreview = { default = { alt = 'Page protected with pending changes', tooltip = 'All edits by unregistered and new users are subject to review prior to becoming visible to unregistered users', image = 'Pending-protection-shackle.svg' } }, upload = {} }, -- The banner data. This holds banner data for different protection reasons. -- In fact, the reasons specified in this table control which reasons are -- valid inputs to the first positional parameter. -- -- There is also a non-standard "description" field that can be used for items -- in this table. This is a description of the protection reason for use in the -- module documentation. -- -- *required* - this table needs edit, move, autoreview and upload subtables. banners = { edit = { blp = { description = 'For pages protected to promote compliance with the' .. ' [[Wikipedia:Biographies of living persons' .. '|biographies of living persons]] policy', text = '${INTROFRAGMENT} to promote compliance with' .. ' [[Wikipedia:Biographies of living persons' .. "|Wikipedia's&nbsp;policy on&nbsp;the&nbsp;biographies" .. ' of&nbsp;living&nbsp;people]].', tooltip = '${TOOLTIPFRAGMENT} to promote compliance with the policy on' .. ' biographies of living persons', }, dmca = { description = 'For pages protected by the Wikimedia Foundation' .. ' due to [[Digital Millennium Copyright Act]] takedown requests', explanation = function (protectionObj, args) local ret = 'Pursuant to a rights owner notice under the Digital' .. ' Millennium Copyright Act (DMCA) regarding some content' .. ' in this article, the Wikimedia Foundation acted under' .. ' applicable law and took down and restricted the content' .. ' in question.' if args.notice then ret = ret .. ' A copy of the received notice can be found here: ' .. args.notice .. '.' end ret = ret .. ' For more information, including websites discussing' .. ' how to file a counter-notice, please see' .. " [[Wikipedia:Office actions]] and the article's ${TALKPAGE}." .. "'''Do not remove this template from the article until the" .. " restrictions are withdrawn'''." return ret end, image = 'Office-protection-shackle.svg', }, dispute = { description = 'For pages protected due to editing disputes', text = function (protectionObj, args) -- Find the value of "disputes". local display = 'disputes' local disputes if args.section then disputes = string.format( '[[%s:%s#%s|%s]]', mw.site.namespaces[protectionObj.title.namespace].talk.name, protectionObj.title.text, args.section, display ) else disputes = display end -- Make the blurb, depending on the expiry. local msg if type(protectionObj.expiry) == 'number' then msg = '${INTROFRAGMENT} or until editing %s have been resolved.' else msg = '${INTROFRAGMENT} until editing %s have been resolved.' end return string.format(msg, disputes) end, explanation = "This protection is '''not''' an endorsement of the" .. ' ${CURRENTVERSION}. ${EXPLANATIONBLURB}', tooltip = '${TOOLTIPFRAGMENT} due to editing disputes', }, ecp = { description = 'For articles in topic areas authorized by' .. ' [[Wikipedia:Arbitration Committee|ArbCom]] or' .. ' meets the criteria for community use', tooltip = 'This ${PAGETYPE} is extended-confirmed protected', alt = 'Extended-protected ${PAGETYPE}', }, mainpage = { description = 'For pages protected for being displayed on the [[Main Page]]', text = 'This file is currently' .. ' [[Wikipedia:This page is protected|protected]] from' .. ' editing because it is currently or will soon be displayed' .. ' on the [[Main Page]].', explanation = 'Images on the Main Page are protected due to their high' .. ' visibility. Please discuss any necessary changes on the ${TALKPAGE}.' .. '<br /><span style="font-size:90%;">' .. "'''Administrators:''' Once this image is definitely off the Main Page," .. ' please unprotect this file, or reduce to semi-protection,' .. ' as appropriate.</span>', }, office = { description = 'For pages protected by the Wikimedia Foundation', text = function (protectionObj, args) local ret = 'This ${PAGETYPE} is currently under the' .. ' scrutiny of the' .. ' [[Wikipedia:Office actions|Wikimedia Foundation Office]]' .. ' and is protected.' if protectionObj.protectionDate then ret = ret .. ' It has been protected since ${PROTECTIONDATE}.' end return ret end, explanation = "If you can edit this page, please discuss all changes and" .. " additions on the ${TALKPAGE} first. '''Do not remove protection from this" .. " page unless you are authorized by the Wikimedia Foundation to do" .. " so.'''", image = 'Office-protection-shackle.svg', }, reset = { description = 'For pages protected by the Wikimedia Foundation and' .. ' "reset" to a bare-bones version', text = 'This ${PAGETYPE} is currently under the' .. ' scrutiny of the' .. ' [[Wikipedia:Office actions|Wikimedia Foundation Office]]' .. ' and is protected.', explanation = function (protectionObj, args) local ret = '' if protectionObj.protectionDate then ret = ret .. 'On ${PROTECTIONDATE} this ${PAGETYPE} was' else ret = ret .. 'This ${PAGETYPE} has been' end ret = ret .. ' reduced to a' .. ' simplified, "bare bones" version so that it may be completely' .. ' rewritten to ensure it meets the policies of' .. ' [[WP:NPOV|Neutral Point of View]] and [[WP:V|Verifiability]].' .. ' Standard Wikipedia policies will apply to its rewriting—which' .. ' will eventually be open to all editors—and will be strictly' .. ' enforced. The ${PAGETYPE} has been ${PROTECTIONLEVEL} while' .. ' it is being rebuilt.\n\n' .. 'Any insertion of material directly from' .. ' pre-protection revisions of the ${PAGETYPE} will be removed, as' .. ' will any material added to the ${PAGETYPE} that is not properly' .. ' sourced. The associated talk page(s) were also cleared on the' .. " same date.\n\n" .. "If you can edit this page, please discuss all changes and" .. " additions on the ${TALKPAGE} first. '''Do not override" .. " this action, and do not remove protection from this page," .. " unless you are authorized by the Wikimedia Foundation" .. " to do so. No editor may remove this notice.'''" return ret end, image = 'Office-protection-shackle.svg', }, sock = { description = 'For pages protected due to' .. ' [[Wikipedia:Sock puppetry|sock puppetry]]', text = '${INTROFRAGMENT} to prevent [[Wikipedia:Sock puppetry|sock puppets]] of' .. ' [[Wikipedia:Blocking policy|blocked]] or' .. ' [[Wikipedia:Banning policy|banned users]]' .. ' from editing it.', tooltip = '${TOOLTIPFRAGMENT} to prevent sock puppets of blocked or banned users from' .. ' editing it', }, template = { description = 'For [[Wikipedia:High-risk templates|high-risk]]' .. ' templates and Lua modules', text = 'This is a permanently [[Help:Protection|protected]] ${PAGETYPE},' .. ' as it is [[Wikipedia:High-risk templates|high-risk]].', explanation = 'Please discuss any changes on the ${TALKPAGE}; you may' .. ' ${EDITREQUEST} to ask an' .. ' [[Wikipedia:Administrators|administrator]] or' .. ' [[Wikipedia:Template editor|template editor]] to make an edit if' .. ' it is [[Help:Minor edit#When to mark an edit as a minor edit' .. '|uncontroversial]] or supported by' .. ' [[Wikipedia:Consensus|consensus]]. You can also' .. ' [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] that the page be' .. ' unprotected.', tooltip = 'This high-risk ${PAGETYPE} is permanently ${PROTECTIONLEVEL}' .. ' to prevent vandalism', alt = 'Permanently protected ${PAGETYPE}', }, usertalk = { description = 'For pages protected against disruptive edits by a' .. ' particular user', text = '${INTROFRAGMENT} to prevent ${VANDAL} from using it to make disruptive edits,' .. ' such as abusing the' .. ' &#123;&#123;[[Template:unblock|unblock]]&#125;&#125; template.', explanation = 'If you cannot edit this user talk page and you need to' .. ' make a change or leave a message, you can' .. ' [[Wikipedia:Requests for page protection' .. '#Current requests for edits to a protected page' .. '|request an edit]],' .. ' [[Wikipedia:Requests for page protection' .. '#Current requests for reduction in protection level' .. '|request unprotection]],' .. ' [[Special:Userlogin|log in]],' .. ' or [[Special:UserLogin/signup|create an account]].', }, vandalism = { description = 'For pages protected against' .. ' [[Wikipedia:Vandalism|vandalism]]', text = '${INTROFRAGMENT} due to [[Wikipedia:Vandalism|vandalism]].', explanation = function (protectionObj, args) local ret = '' if protectionObj.level == 'sysop' then ret = ret .. "This protection is '''not''' an endorsement of the" .. ' ${CURRENTVERSION}. ' end return ret .. '${EXPLANATIONBLURB}' end, tooltip = '${TOOLTIPFRAGMENT} due to vandalism', } }, move = { dispute = { description = 'For pages protected against page moves due to' .. ' disputes over the page title', explanation = "This protection is '''not''' an endorsement of the" .. ' ${CURRENTVERSION}. ${EXPLANATIONBLURB}', image = 'Move-protection-shackle.svg' }, vandalism = { description = 'For pages protected against' .. ' [[Wikipedia:Vandalism#Page-move vandalism' .. ' |page-move vandalism]]' } }, autoreview = {}, upload = {} }, -------------------------------------------------------------------------------- -- -- GENERAL DATA TABLES -- -------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------- -- Protection blurbs -------------------------------------------------------------------------------- -- This table produces the protection blurbs available with the -- ${PROTECTIONBLURB} parameter. It is sorted by protection action and -- protection level, and is checked by the module in the following order: -- 1. page's protection action, page's protection level -- 2. page's protection action, default protection level -- 3. "edit" protection action, default protection level -- -- It is possible to use banner parameters inside this table. -- *required* - this table needs edit, move, autoreview and upload subtables. protectionBlurbs = { edit = { default = 'This ${PAGETYPE} is currently [[Help:Protection|' .. 'protected]] from editing', autoconfirmed = 'Editing of this ${PAGETYPE} by [[Wikipedia:User access' .. ' levels#New users|new]] or [[Wikipedia:User access levels#Unregistered' .. ' users|unregistered]] users is currently [[Help:Protection|disabled]]', extendedconfirmed = 'This ${PAGETYPE} is currently under extended confirmed protection', }, move = { default = 'This ${PAGETYPE} is currently [[Help:Protection|protected]]' .. ' from [[Help:Moving a page|page moves]]' }, autoreview = { default = 'All edits made to this ${PAGETYPE} by' .. ' [[Wikipedia:User access levels#New users|new]] or' .. ' [[Wikipedia:User access levels#Unregistered users|unregistered]]' .. ' users are currently' .. ' [[Wikipedia:Pending changes|subject to review]]' }, upload = { default = 'Uploading new versions of this ${PAGETYPE} is currently disabled' } }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Explanation blurbs -------------------------------------------------------------------------------- -- This table produces the explanation blurbs available with the -- ${EXPLANATIONBLURB} parameter. It is sorted by protection action, -- protection level, and whether the page is a talk page or not. If the page is -- a talk page it will have a talk key of "talk"; otherwise it will have a talk -- key of "subject". The table is checked in the following order: -- 1. page's protection action, page's protection level, page's talk key -- 2. page's protection action, page's protection level, default talk key -- 3. page's protection action, default protection level, page's talk key -- 4. page's protection action, default protection level, default talk key -- -- It is possible to use banner parameters inside this table. -- *required* - this table needs edit, move, autoreview and upload subtables. explanationBlurbs = { edit = { autoconfirmed = { subject = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details. If you' .. ' cannot edit this ${PAGETYPE} and you wish to make a change, you can' .. ' ${EDITREQUEST}, discuss changes on the ${TALKPAGE},' .. ' [[Wikipedia:Requests for page protection' .. '#Current requests for reduction in protection level' .. '|request unprotection]], [[Special:Userlogin|log in]], or' .. ' [[Special:UserLogin/signup|create an account]].', default = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details. If you' .. ' cannot edit this ${PAGETYPE} and you wish to make a change, you can' .. ' [[Wikipedia:Requests for page protection' .. '#Current requests for reduction in protection level' .. '|request unprotection]], [[Special:Userlogin|log in]], or' .. ' [[Special:UserLogin/signup|create an account]].', }, extendedconfirmed = { default = 'Extended confirmed protection prevents edits from all unregistered editors' .. ' and registered users with fewer than 30 days tenure and 500 edits.' .. ' The [[Wikipedia:Protection policy#extended|policy on community use]]' .. ' specifies that extended confirmed protection can be applied to combat' .. ' disruption, if semi-protection has proven to be ineffective.' .. ' Extended confirmed protection may also be applied to enforce' .. ' [[Wikipedia:Arbitration Committee|arbitration sanctions]].' .. ' Please discuss any changes on the ${TALKPAGE}; you may' .. ' ${EDITREQUEST} to ask for uncontroversial changes supported by' .. ' [[Wikipedia:Consensus|consensus]].' }, default = { subject = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details.' .. ' Please discuss any changes on the ${TALKPAGE}; you' .. ' may ${EDITREQUEST} to ask an' .. ' [[Wikipedia:Administrators|administrator]] to make an edit if it' .. ' is [[Help:Minor edit#When to mark an edit as a minor edit' .. '|uncontroversial]] or supported by [[Wikipedia:Consensus' .. '|consensus]]. You may also [[Wikipedia:Requests for' .. ' page protection#Current requests for reduction in protection level' .. '|request]] that this page be unprotected.', default = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details.' .. ' You may [[Wikipedia:Requests for page' .. ' protection#Current requests for edits to a protected page|request an' .. ' edit]] to this page, or [[Wikipedia:Requests for' .. ' page protection#Current requests for reduction in protection level' .. '|ask]] for it to be unprotected.' } }, move = { default = { subject = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details.' .. ' The page may still be edited but cannot be moved' .. ' until unprotected. Please discuss any suggested moves on the' .. ' ${TALKPAGE} or at [[Wikipedia:Requested moves]]. You can also' .. ' [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] that the page be' .. ' unprotected.', default = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details.' .. ' The page may still be edited but cannot be moved' .. ' until unprotected. Please discuss any suggested moves at' .. ' [[Wikipedia:Requested moves]]. You can also' .. ' [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] that the page be' .. ' unprotected.' } }, autoreview = { default = { default = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details.' .. ' Edits to this ${PAGETYPE} by new and unregistered users' .. ' will not be visible to readers until they are accepted by' .. ' a reviewer. To avoid the need for your edits to be' .. ' reviewed, you may' .. ' [[Wikipedia:Requests for page protection' .. '#Current requests for reduction in protection level' .. '|request unprotection]], [[Special:Userlogin|log in]], or' .. ' [[Special:UserLogin/signup|create an account]].' }, }, upload = { default = { default = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details.' .. ' The page may still be edited but new versions of the file' .. ' cannot be uploaded until it is unprotected. You can' .. ' request that a new version be uploaded by using a' .. ' [[Wikipedia:Edit requests|protected edit request]], or you' .. ' can [[Wikipedia:Requests for page protection|request]]' .. ' that the file be unprotected.' } } }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Protection levels -------------------------------------------------------------------------------- -- This table provides the data for the ${PROTECTIONLEVEL} parameter, which -- produces a short label for different protection levels. It is sorted by -- protection action and protection level, and is checked in the following -- order: -- 1. page's protection action, page's protection level -- 2. page's protection action, default protection level -- 3. "edit" protection action, default protection level -- -- It is possible to use banner parameters inside this table. -- *required* - this table needs edit, move, autoreview and upload subtables. protectionLevels = { edit = { default = 'protected', templateeditor = 'template-protected', extendedconfirmed = 'extended-protected', autoconfirmed = 'semi-protected', }, move = { default = 'move-protected' }, autoreview = { }, upload = { default = 'upload-protected' } }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Images -------------------------------------------------------------------------------- -- This table lists different padlock images for each protection action and -- protection level. It is used if an image is not specified in any of the -- banner data tables, and if the page does not satisfy the conditions for using -- the ['image-filename-indef'] image. It is checked in the following order: -- 1. page's protection action, page's protection level -- 2. page's protection action, default protection level images = { edit = { default = 'Full-protection-shackle.svg', templateeditor = 'Template-protection-shackle.svg', extendedconfirmed = 'Extended-protection-shackle.svg', autoconfirmed = 'Semi-protection-shackle.svg' }, move = { default = 'Move-protection-shackle.svg', }, autoreview = { default = 'Pending-protection-shackle.svg' }, upload = { default = 'Upload-protection-shackle.svg' } }, -- Pages with a reason specified in this table will show the special "indef" -- padlock, defined in the 'image-filename-indef' message, if no expiry is set. indefImageReasons = { template = true }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Image links -------------------------------------------------------------------------------- -- This table provides the data for the ${IMAGELINK} parameter, which gets -- the image link for small padlock icons based on the page's protection action -- and protection level. It is checked in the following order: -- 1. page's protection action, page's protection level -- 2. page's protection action, default protection level -- 3. "edit" protection action, default protection level -- -- It is possible to use banner parameters inside this table. -- *required* - this table needs edit, move, autoreview and upload subtables. imageLinks = { edit = { default = 'Wikipedia:Protection policy#full', templateeditor = 'Wikipedia:Protection policy#template', extendedconfirmed = 'Wikipedia:Protection policy#extended', autoconfirmed = 'Wikipedia:Protection policy#semi' }, move = { default = 'Wikipedia:Protection policy#move' }, autoreview = { default = 'Wikipedia:Protection policy#pending' }, upload = { default = 'Wikipedia:Protection policy#upload' } }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Padlock indicator names -------------------------------------------------------------------------------- -- This table provides the "name" attribute for the <indicator> extension tag -- with which small padlock icons are generated. All indicator tags on a page -- are displayed in alphabetical order based on this attribute, and with -- indicator tags with duplicate names, the last tag on the page wins. -- The attribute is chosen based on the protection action; table keys must be a -- protection action name or the string "default". padlockIndicatorNames = { autoreview = 'pp-autoreview', default = 'pp-default' }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Protection categories -------------------------------------------------------------------------------- --[[ -- The protection categories are stored in the protectionCategories table. -- Keys to this table are made up of the following strings: -- -- 1. the expiry date -- 2. the namespace -- 3. the protection reason (e.g. "dispute" or "vandalism") -- 4. the protection level (e.g. "sysop" or "autoconfirmed") -- 5. the action (e.g. "edit" or "move") -- -- When the module looks up a category in the table, first it will will check to -- see a key exists that corresponds to all five parameters. For example, a -- user page semi-protected from vandalism for two weeks would have the key -- "temp-user-vandalism-autoconfirmed-edit". If no match is found, the module -- changes the first part of the key to "all" and checks the table again. It -- keeps checking increasingly generic key combinations until it finds the -- field, or until it reaches the key "all-all-all-all-all". -- -- The module uses a binary matrix to determine the order in which to search. -- This is best demonstrated by a table. In this table, the "0" values -- represent "all", and the "1" values represent the original data (e.g. -- "indef" or "file" or "vandalism"). -- -- expiry namespace reason level action -- order -- 1 1 1 1 1 1 -- 2 0 1 1 1 1 -- 3 1 0 1 1 1 -- 4 0 0 1 1 1 -- 5 1 1 0 1 1 -- 6 0 1 0 1 1 -- 7 1 0 0 1 1 -- 8 0 0 0 1 1 -- 9 1 1 1 0 1 -- 10 0 1 1 0 1 -- 11 1 0 1 0 1 -- 12 0 0 1 0 1 -- 13 1 1 0 0 1 -- 14 0 1 0 0 1 -- 15 1 0 0 0 1 -- 16 0 0 0 0 1 -- 17 1 1 1 1 0 -- 18 0 1 1 1 0 -- 19 1 0 1 1 0 -- 20 0 0 1 1 0 -- 21 1 1 0 1 0 -- 22 0 1 0 1 0 -- 23 1 0 0 1 0 -- 24 0 0 0 1 0 -- 25 1 1 1 0 0 -- 26 0 1 1 0 0 -- 27 1 0 1 0 0 -- 28 0 0 1 0 0 -- 29 1 1 0 0 0 -- 30 0 1 0 0 0 -- 31 1 0 0 0 0 -- 32 0 0 0 0 0 -- -- In this scheme the action has the highest priority, as it is the last -- to change, and the expiry has the least priority, as it changes the most. -- The priorities of the expiry, the protection level and the action are -- fixed, but the priorities of the reason and the namespace can be swapped -- through the use of the cfg.bannerDataNamespaceHasPriority table. --]] -- If the reason specified to the template is listed in this table, -- namespace data will take priority over reason data in the protectionCategories -- table. reasonsWithNamespacePriority = { vandalism = true, }, -- The string to use as a namespace key for the protectionCategories table for each -- namespace number. categoryNamespaceKeys = { [ 2] = 'user', [ 3] = 'user', [ 4] = 'project', [ 6] = 'file', [ 8] = 'mediawiki', [ 10] = 'template', [ 12] = 'project', [ 14] = 'category', [100] = 'portal', [828] = 'module', }, protectionCategories = { ['all|all|all|all|all'] = 'Wikipedia fully protected pages', ['all|all|office|all|all'] = 'Wikipedia Office-protected pages', ['all|all|reset|all|all'] = 'Wikipedia Office-protected pages', ['all|all|dmca|all|all'] = 'Wikipedia Office-protected pages', ['all|all|mainpage|all|all'] = 'Wikipedia fully-protected main page files', ['all|all|all|extendedconfirmed|all'] = 'Wikipedia extended-confirmed-protected pages', ['all|all|ecp|extendedconfirmed|all'] = 'Wikipedia extended-confirmed-protected pages', ['all|template|all|all|edit'] = 'Wikipedia fully protected templates', ['all|all|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected pages', ['indef|all|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia indefinitely semi-protected pages', ['all|all|blp|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia indefinitely semi-protected biographies of living people', ['temp|all|blp|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia temporarily semi-protected biographies of living people', ['all|all|dispute|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia pages semi-protected due to dispute', ['all|all|sock|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia pages semi-protected from banned users', ['all|all|vandalism|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia pages semi-protected against vandalism', ['all|category|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected categories', ['all|file|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected files', ['all|portal|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected portals', ['all|project|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected project pages', ['all|talk|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected talk pages', ['all|template|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected templates', ['all|user|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected user and user talk pages', ['all|all|all|templateeditor|edit'] = 'Wikipedia template-protected pages other than templates and modules', ['all|template|all|templateeditor|edit'] = 'Wikipedia template-protected templates', ['all|template|all|templateeditor|move'] = 'Wikipedia template-protected templates', -- move-protected templates ['all|all|blp|sysop|edit'] = 'Wikipedia indefinitely protected biographies of living people', ['temp|all|blp|sysop|edit'] = 'Wikipedia temporarily protected biographies of living people', ['all|all|dispute|sysop|edit'] = 'Wikipedia pages protected due to dispute', ['all|all|sock|sysop|edit'] = 'Wikipedia pages protected from banned users', ['all|all|vandalism|sysop|edit'] = 'Wikipedia pages protected against vandalism', ['all|category|all|sysop|edit'] = 'Wikipedia fully protected categories', ['all|file|all|sysop|edit'] = 'Wikipedia fully-protected files', ['all|project|all|sysop|edit'] = 'Wikipedia fully-protected project pages', ['all|talk|all|sysop|edit'] = 'Wikipedia fully-protected talk pages', ['all|template|all|extendedconfirmed|edit'] = 'Wikipedia extended-confirmed-protected templates', ['all|template|all|sysop|edit'] = 'Wikipedia fully protected templates', ['all|user|all|sysop|edit'] = 'Wikipedia fully protected user and user talk pages', ['all|module|all|all|edit'] = 'Wikipedia fully-protected modules', ['all|module|all|templateeditor|edit'] = 'Wikipedia template-protected modules', ['all|module|all|extendedconfirmed|edit'] = 'Wikipedia extended-confirmed-protected modules', ['all|module|all|autoconfirmed|edit'] = 'Wikipedia semi-protected modules', ['all|all|all|sysop|move'] = 'Wikipedia move-protected pages', ['indef|all|all|sysop|move'] = 'Wikipedia indefinitely move-protected pages', ['all|all|dispute|sysop|move'] = 'Wikipedia pages move-protected due to dispute', ['all|all|vandalism|sysop|move'] = 'Wikipedia pages move-protected due to vandalism', ['all|portal|all|sysop|move'] = 'Wikipedia move-protected portals', ['all|project|all|sysop|move'] = 'Wikipedia move-protected project pages', ['all|talk|all|sysop|move'] = 'Wikipedia move-protected talk pages', ['all|template|all|sysop|move'] = 'Wikipedia move-protected templates', ['all|user|all|sysop|move'] = 'Wikipedia move-protected user and user talk pages', ['all|all|all|autoconfirmed|autoreview'] = 'Wikipedia pending changes protected pages', ['all|file|all|all|upload'] = 'Wikipedia upload-protected files', }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Expiry category config -------------------------------------------------------------------------------- -- This table configures the expiry category behaviour for each protection -- action. -- * If set to true, setting that action will always categorise the page if -- an expiry parameter is not set. -- * If set to false, setting that action will never categorise the page. -- * If set to nil, the module will categorise the page if: -- 1) an expiry parameter is not set, and -- 2) a reason is provided, and -- 3) the specified reason is not blacklisted in the reasonsWithoutExpiryCheck -- table. expiryCheckActions = { edit = nil, move = false, autoreview = true, upload = false }, reasonsWithoutExpiryCheck = { blp = true, template = true, }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Pagetypes -------------------------------------------------------------------------------- -- This table produces the page types available with the ${PAGETYPE} parameter. -- Keys are namespace numbers, or the string "default" for the default value. pagetypes = { [0] = 'article', [6] = 'file', [10] = 'template', [14] = 'category', [828] = 'module', default = 'page' }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Strings marking indefinite protection -------------------------------------------------------------------------------- -- This table contains values passed to the expiry parameter that mean the page -- is protected indefinitely. indefStrings = { ['indef'] = true, ['indefinite'] = true, ['indefinitely'] = true, ['infinite'] = true, }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Group hierarchy -------------------------------------------------------------------------------- -- This table maps each group to all groups that have a superset of the original -- group's page editing permissions. hierarchy = { sysop = {}, reviewer = {'sysop'}, filemover = {'sysop'}, templateeditor = {'sysop'}, extendedconfirmed = {'sysop'}, autoconfirmed = {'reviewer', 'filemover', 'templateeditor', 'extendedconfirmed'}, user = {'autoconfirmed'}, ['*'] = {'user'} }, -------------------------------------------------------------------------------- -- Wrapper templates and their default arguments -------------------------------------------------------------------------------- -- This table contains wrapper templates used with the module, and their -- default arguments. Templates specified in this table should contain the -- following invocation, and no other template content: -- -- {{#invoke:Protection banner|main}} -- -- If other content is desired, it can be added between -- <noinclude>...</noinclude> tags. -- -- When a user calls one of these wrapper templates, they will use the -- default arguments automatically. However, users can override any of the -- arguments. wrappers = { ['Template:Pp'] = {}, ['Template:Pp-extended'] = {'ecp'}, ['Template:Pp-blp'] = {'blp'}, -- we don't need Template:Pp-create ['Template:Pp-dispute'] = {'dispute'}, ['Template:Pp-main-page'] = {'mainpage'}, ['Template:Pp-move'] = {action = 'move', catonly = 'yes'}, ['Template:Pp-move-dispute'] = {'dispute', action = 'move', catonly = 'yes'}, -- we don't need Template:Pp-move-indef ['Template:Pp-move-vandalism'] = {'vandalism', action = 'move', catonly = 'yes'}, ['Template:Pp-office'] = {'office'}, ['Template:Pp-office-dmca'] = {'dmca'}, ['Template:Pp-pc'] = {action = 'autoreview', small = true}, ['Template:Pp-pc1'] = {action = 'autoreview', small = true}, ['Template:Pp-reset'] = {'reset'}, ['Template:Pp-semi-indef'] = {small = true}, ['Template:Pp-sock'] = {'sock'}, ['Template:Pp-template'] = {'template', small = true}, ['Template:Pp-upload'] = {action = 'upload'}, ['Template:Pp-usertalk'] = {'usertalk'}, ['Template:Pp-vandalism'] = {'vandalism'}, }, -------------------------------------------------------------------------------- -- -- MESSAGES -- -------------------------------------------------------------------------------- msg = { -------------------------------------------------------------------------------- -- Intro blurb and intro fragment -------------------------------------------------------------------------------- -- These messages specify what is produced by the ${INTROBLURB} and -- ${INTROFRAGMENT} parameters. If the protection is temporary they use the -- intro-blurb-expiry or intro-fragment-expiry, and if not they use -- intro-blurb-noexpiry or intro-fragment-noexpiry. -- It is possible to use banner parameters in these messages. ['intro-blurb-expiry'] = '${PROTECTIONBLURB} until ${EXPIRY}.', ['intro-blurb-noexpiry'] = '${PROTECTIONBLURB}.', ['intro-fragment-expiry'] = '${PROTECTIONBLURB} until ${EXPIRY},', ['intro-fragment-noexpiry'] = '${PROTECTIONBLURB}', -------------------------------------------------------------------------------- -- Tooltip blurb -------------------------------------------------------------------------------- -- These messages specify what is produced by the ${TOOLTIPBLURB} parameter. -- If the protection is temporary the tooltip-blurb-expiry message is used, and -- if not the tooltip-blurb-noexpiry message is used. -- It is possible to use banner parameters in these messages. ['tooltip-blurb-expiry'] = 'This ${PAGETYPE} is ${PROTECTIONLEVEL} until ${EXPIRY}.', ['tooltip-blurb-noexpiry'] = 'This ${PAGETYPE} is ${PROTECTIONLEVEL}.', ['tooltip-fragment-expiry'] = 'This ${PAGETYPE} is ${PROTECTIONLEVEL} until ${EXPIRY},', ['tooltip-fragment-noexpiry'] = 'This ${PAGETYPE} is ${PROTECTIONLEVEL}', -------------------------------------------------------------------------------- -- Special explanation blurb -------------------------------------------------------------------------------- -- An explanation blurb for pages that cannot be unprotected, e.g. for pages -- in the MediaWiki namespace. -- It is possible to use banner parameters in this message. ['explanation-blurb-nounprotect'] = 'See the [[Wikipedia:Protection policy|' .. 'protection policy]] and ${PROTECTIONLOG} for more details.' .. ' Please discuss any changes on the ${TALKPAGE}; you' .. ' may ${EDITREQUEST} to ask an' .. ' [[Wikipedia:Administrators|administrator]] to make an edit if it' .. ' is [[Help:Minor edit#When to mark an edit as a minor edit' .. '|uncontroversial]] or supported by [[Wikipedia:Consensus' .. '|consensus]].', -------------------------------------------------------------------------------- -- Protection log display values -------------------------------------------------------------------------------- -- These messages determine the display values for the protection log link -- or the pending changes log link produced by the ${PROTECTIONLOG} parameter. -- It is possible to use banner parameters in these messages. ['protection-log-display'] = 'protection log', ['pc-log-display'] = 'pending changes log', -------------------------------------------------------------------------------- -- Current version display values -------------------------------------------------------------------------------- -- These messages determine the display values for the page history link -- or the move log link produced by the ${CURRENTVERSION} parameter. -- It is possible to use banner parameters in these messages. ['current-version-move-display'] = 'current title', ['current-version-edit-display'] = 'current version', -------------------------------------------------------------------------------- -- Talk page -------------------------------------------------------------------------------- -- This message determines the display value of the talk page link produced -- with the ${TALKPAGE} parameter. -- It is possible to use banner parameters in this message. ['talk-page-link-display'] = 'talk page', -------------------------------------------------------------------------------- -- Edit requests -------------------------------------------------------------------------------- -- This message determines the display value of the edit request link produced -- with the ${EDITREQUEST} parameter. -- It is possible to use banner parameters in this message. ['edit-request-display'] = 'submit an edit request', -------------------------------------------------------------------------------- -- Expiry date format -------------------------------------------------------------------------------- -- This is the format for the blurb expiry date. It should be valid input for -- the first parameter of the #time parser function. ['expiry-date-format'] = 'F j, Y "at" H:i e', -------------------------------------------------------------------------------- -- Tracking categories -------------------------------------------------------------------------------- -- These messages determine which tracking categories the module outputs. ['tracking-category-incorrect'] = 'Wikipedia pages with incorrect protection templates', ['tracking-category-template'] = 'Wikipedia template-protected pages other than templates and modules', -------------------------------------------------------------------------------- -- Images -------------------------------------------------------------------------------- -- These are images that are not defined by their protection action and protection level. ['image-filename-indef'] = 'Full-protection-shackle.svg', ['image-filename-default'] = 'Transparent.gif', -------------------------------------------------------------------------------- -- End messages -------------------------------------------------------------------------------- } -------------------------------------------------------------------------------- -- End configuration -------------------------------------------------------------------------------- } eeb6sgpzkp24z3uln44ko8rah6nhotf 828 104088 1086206 2022-08-23T00:01:57Z Alison 570 Nua Scribunto text/plain -- This module implements {{Submit an edit request}}. local CONFIG_MODULE = 'Module:Submit an edit request/config' -- Load necessary modules local mRedirect = require('Module:Redirect') local cfg = mw.loadData(CONFIG_MODULE) local effectiveProtectionLevel = require('Module:Effective protection level')._main local escape = require("Module:String")._escapePattern local lang = mw.language.getContentLanguage() local p = {} local validLevels = { semi = 'semi', extended = 'extended', template = 'template', full = 'full', interface = 'interface', manual = 'manual' } local function message(key, ...) local params = {...} local msg = cfg[key] if #params < 1 then return msg else return mw.message.newRawMessage(msg):params(params):plain() end end local function validateLevel(level) return level and validLevels[level] or 'full' end local function getLevelInfo(level, field) return cfg.protectionLevels[level][field] end local function resolveRedirect(page) return mRedirect.luaMain(page) end local function isProtected(page) local action = mw.title.new(page).exists and 'edit' or 'create' return effectiveProtectionLevel(action, page) ~= '*' end function p.makeRequestUrl(level, titleObj) titleObj = titleObj or mw.title.getCurrentTitle() local basePage = titleObj.basePageTitle.fullText if cfg['main-page-content'][basePage] then return tostring(mw.uri.fullUrl(message('main-page-request-page'))) end local talkPageName = titleObj.talkPageTitle if talkPageName == nil then return tostring(mw.uri.fullUrl(message('protected-talk-page-request-page'))) end talkPageName = resolveRedirect(talkPageName.prefixedText) if isProtected(talkPageName) then return tostring(mw.uri.fullUrl(message('protected-talk-page-request-page'))) end level = validateLevel(level) if level == 'manual' then return tostring(mw.uri.fullUrl(talkPageName, { action = 'edit', section = 'new' })) end local sectionname = message( 'preload-title-text', getLevelInfo(level, 'levelText'), lang:formatDate(message('preload-title-date-format')) ) local content = mw.title.new(talkPageName):getContent() if content and content:find("== *" .. escape(sectionname) .. " *==") then local dedup = 2 while true do local newname = message("preload-title-dedup-suffix", sectionname, dedup) if not content:find("== *" .. escape(newname) .. " *==") then sectionname = newname break end dedup = dedup + 1 end end local url = mw.uri.fullUrl(talkPageName, { action = 'edit', editintro = getLevelInfo(level, 'editintro'), preload = message('preload-template'), preloadtitle = sectionname, section = 'new' }) url = tostring(url) -- Add the preload parameters. @TODO: merge this into the mw.uri.fullUrl -- query table once [[phab:T93059]] is fixed. local function encodeParam(key, val) return string.format('&%s=%s', mw.uri.encode(key), mw.uri.encode(val)) end url = url .. encodeParam('preloadparams[]', getLevelInfo(level, 'requestTemplate')) url = url .. encodeParam('preloadparams[]', titleObj.prefixedText) return url end function p._link(args) return string.format( '<span class="plainlinks">[%s %s]</span>', p.makeRequestUrl(args.type), args.display or message('default-display-value') ) end function p._button(args) return require('Module:Clickable button 2').luaMain{ [1] = args.display or message('default-display-value'), url = p.makeRequestUrl(args.type), class = 'mw-ui-progressive' } end local function makeInvokeFunc(func, wrapper) return function (frame) local args = require('Module:Arguments').getArgs(frame, { wrappers = {wrapper} }) return func(args) end end p.link = makeInvokeFunc(p._link, message('link-wrapper-template')) p.button = makeInvokeFunc(p._button, message('button-wrapper-template')) return p 2c0ofx7u6wfuwm9if27uqcb367n9zxm 828 104089 1086207 2022-08-23T00:02:25Z Alison 570 Nua - Gaeilge de dhíth (cabhair, éinne?) Scribunto text/plain -- This module contains configuration data for [[Module:Submit an edit request]]. return { -------------------------------------------------------------------------------- -- Messages -------------------------------------------------------------------------------- -- The default display value for edit requests. ['default-display-value'] = 'Submit an edit request', -- The template that stores the edit request preload text ['preload-template'] = 'Template:Submit an edit request/preload', -- The section heading that is generated when a user clicks on an edit request -- link. $1 is the protection level text, e.g. "Semi-protected" or -- "Template-protected". $2 is the current date, in the format specified by the -- "preload-title-date-format" message. ['preload-title-text'] = '$1 edit request on $2', -- The date format for the automatically-generated section heading. The format -- must be valid input for the #time parser function. ['preload-title-date-format'] = 'j F Y', -- What do do with the generated section header if another header with the same section already exists -- $1 is the original section header. $2 is an automatically generated number, starting at 2 and increasing -- by one until a unique header is found. ['preload-title-dedup-suffix'] = '$1 ($2)', -- The names of pages (and their subpages) that make up the content of the main page for this wiki ['main-page-content'] = { ['Wikipedia:Today\'s featured article'] = true, ['Template:In the news'] = true, ['Template:Did you know'] = true, ['Wikipedia:Selected anniversaries'] = true, ['Template:POTD protected'] = true, ['Wikipedia:Today\'s featured list'] = true }, -- The page used to request changes to things on the Main Page. ['main-page-request-page'] = 'Wikipedia:Main Page/Errors', -- The page used to request edits to protected talk pages. ['protected-talk-page-request-page'] = 'Wikipedia:Requests for page protection/Edit', -- The names of the templates to be used as wrappers for the "link" and "button" -- functions. These are passed as arguments to the "wrappers" option of -- [[Module:Arguments]]. ['link-wrapper-template'] = 'Template:Submit an edit request/link', ['button-wrapper-template'] = 'Template:Submit an edit request', -------------------------------------------------------------------------------- -- Protection level config -------------------------------------------------------------------------------- protectionLevels = { --[[ -- These settings are for the different protection levels which the module can -- output edit request links for. -- -- editintro: -- The template to use as the edit intro users see when they click on an edit -- request link. -- -- request-template: -- The name of the edit request template for that protection level. Do not -- include the "Template:" text. -- -- protectionlevel: -- The name of the protection level, used for formatting the automatically- -- generated section headings. --]] -- Semi-protection semi = { editintro = 'Template:Edit semi-protected/editintro', requestTemplate = 'edit semi-protected', levelText = 'Semi-protected', }, -- Extended-confirmed-protection extended = { editintro = 'Template:Edit extended-protected/editintro', requestTemplate = 'edit extended-protected', levelText = 'Extended-confirmed-protected', }, -- Template-protection template = { editintro = 'Template:Edit template-protected/editintro', requestTemplate = 'edit template-protected', levelText = 'Template-protected', }, -- Full protection full = { editintro = 'Template:Edit protected/editintro', requestTemplate = 'edit fully-protected', levelText = 'Protected', }, -- Interface-protection interface = { editintro = 'Template:Edit interface-protected/editintro', requestTemplate = 'edit interface-protected', levelText = 'Interface-protected', }, } } g2cw0sza4grvyqer5wl8rec95c9kc4l 10 104090 1086212 2022-08-23T00:20:57Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{name|}}} |{{#tag:ref|{{{1|{{{reference|{{{content|{{{text|}}}}}}}}}}}}|name={{{name|}}}|group={{#switch: {{{group|}}} | note | upper-alpha | upper-roman | lower-alpha | lower-greek | lower-roman = {{{group|}}} | #default = lower-alpha }} }} |{{#tag:ref|{{{1|{{{reference|{{{content|{{{text|}}}}}}}}}}}}|group={{#switch: {{{group|}}} | note | upper-alpha | upper-roman | lower-alpha | lower-greek | lower-roman = {{{group|}}} | #default = lower-alpha }} }} }}</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> m5fyssx9pbu27zojqz9prcmg8ngudlf 1086213 1086212 2022-08-23T00:21:22Z Alison 570 Protected "[[Teimpléad:Efn]]": High traffic page ([Cuir in eagar=Riarthóirí amháin] (gan teorainn) [Move=Riarthóirí amháin] (gan teorainn)) wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{name|}}} |{{#tag:ref|{{{1|{{{reference|{{{content|{{{text|}}}}}}}}}}}}|name={{{name|}}}|group={{#switch: {{{group|}}} | note | upper-alpha | upper-roman | lower-alpha | lower-greek | lower-roman = {{{group|}}} | #default = lower-alpha }} }} |{{#tag:ref|{{{1|{{{reference|{{{content|{{{text|}}}}}}}}}}}}|group={{#switch: {{{group|}}} | note | upper-alpha | upper-roman | lower-alpha | lower-greek | lower-roman = {{{group|}}} | #default = lower-alpha }} }} }}</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> m5fyssx9pbu27zojqz9prcmg8ngudlf 10 104091 1086214 2022-08-23T00:21:54Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki <includeonly>{{efn|name={{{name|}}}|group=lower-roman|reference={{{1|}}}}}</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> 9r17ryuutbr2zcsmz8ada1sp7hbko37 1086215 1086214 2022-08-23T00:22:17Z Alison 570 Protected "[[Teimpléad:Efn-lr]]": High traffic page ([Cuir in eagar=Riarthóirí amháin] (gan teorainn) [Move=Riarthóirí amháin] (gan teorainn)) wikitext text/x-wiki <includeonly>{{efn|name={{{name|}}}|group=lower-roman|reference={{{1|}}}}}</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> 9r17ryuutbr2zcsmz8ada1sp7hbko37 10 104092 1086217 2022-08-23T00:23:55Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki <includeonly>{{notelist|colwidth={{{1|{{{colwidth|}}}}}}|refs={{{refs|{{{notes|}}}}}}|group=lower-roman}}</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> 8ibn9na7n03qkg2f34j266djh1nmio5 1086219 1086217 2022-08-23T00:32:20Z Alison 570 -- wikitext text/x-wiki <includeonly>{{notelist|colwidth={{{1|{{{colwidth|}}}}}}|refs={{{refs|{{{notes|}}}}}}|group=}}</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> o5ouplur7gkwqj7z0wom6bq21qypi8b 1086220 1086219 2022-08-23T00:32:50Z Alison 570 Cealaíodh athrú 1086219 le [[Special:Contributions/Alison|Alison]] ([[User talk:Alison|plé]]) wikitext text/x-wiki <includeonly>{{notelist|colwidth={{{1|{{{colwidth|}}}}}}|refs={{{refs|{{{notes|}}}}}}|group=lower-roman}}</includeonly><noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> 8ibn9na7n03qkg2f34j266djh1nmio5 10 104093 1086218 2022-08-23T00:26:13Z Alison 570 Nua wikitext text/x-wiki {{reflist|{{{1|{{{colwidth|}}}}}}|refs={{{refs|{{{notes|}}}}}}|group={{#switch: {{{group|}}} | note | upper-alpha | upper-roman | lower-alpha | lower-greek | lower-roman = {{{group|}}} | #default = lower-alpha }}}}{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Catagóir:Leathanaigh ag baint úsáide as notelist le paraiméadair anaithnid|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview= Leathanaigh ag baint úsáide as [[Teimpléad:Notelist]] le paraiméadair anaithnid "_VALUE_"|ignoreblank=y| 1 | colwidth | group | notes | refs }}<noinclude> {{Doiciméadú}} [[Catagóir:Teimpléid dhomhanda]] </noinclude> 2h6o8nnovjui5uo20jx03orp73p25pl 10 104094 1086221 2022-08-23T00:34:50Z Alison 570 Nua sanitized-css text/css /* {{pp|small=yes}} */ /* can we remove the font size declarations? .references gets a font-size in * common.css that is always 90, and there is nothing else in reflist out in * the wild. May affect column sizes. */ .reflist { font-size: 90%; /* Default font-size */ margin-bottom: 0.5em; list-style-type: decimal; } .reflist .references { font-size: 100%; /* Reset font-size when nested in div.reflist */ margin-bottom: 0; /* Avoid double margin when nested in div.reflist */ list-style-type: inherit; /* Enable custom list style types */ } /* columns-2 and columns-3 are legacy for "2 or more" column view from when the * template was implemented with column-count. */ .reflist-columns-2 { column-width: 30em; } .reflist-columns-3 { column-width: 25em; } /* Reset top margin for lists embedded in columns */ .reflist-columns { margin-top: 0.3em; } .reflist-columns ol { margin-top: 0; } /* Avoid elements breaking between columns */ .reflist-columns li { page-break-inside: avoid; /* Removed from CSS in favor of break-inside c. 2020 */ break-inside: avoid-column; } .reflist-upper-alpha { list-style-type: upper-alpha; } .reflist-upper-roman { list-style-type: upper-roman; } .reflist-lower-alpha { list-style-type: lower-alpha; } .reflist-lower-greek { list-style-type: lower-greek; } .reflist-lower-roman { list-style-type: lower-roman; } 9pglv18rwto8wyb2wiymxh52wdd5ut0 0 104095 1086225 2022-08-23T00:36:53Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Áird Tunna]] go [[Àird Tunna]]: gd wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Àird Tunna]] 8s2aj0l6zh4o2vnrsv42y5djqq98a3e 0 104096 1086314 2022-08-23T02:02:11Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Caislín Sibéireach]] go [[Caislín Sibéarach]]: caighdeán wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Caislín Sibéarach]] 4dnyaj144tl2c7m4jqk5i1myfdhvjos 0 104097 1086440 2022-08-23T02:44:35Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Laethanta saoire moslamach]] go [[Laethanta saoire Moslamacha]] wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Laethanta saoire Moslamacha]] mnd96a7otcjb09azns5621jz7y112m9 0 104098 1086520 2022-08-23T03:35:08Z Kevin Scannell 340 Bhog Kevin Scannell an leathanach [[Cúl Dún Beithe]] go [[Cùl Dùn Beithe]]: gd wikitext text/x-wiki #athsheoladh [[Cùl Dùn Beithe]] nj989a3lzcyhtsww68cnajmp38udc2z 0 104099 1086646 2022-08-23T11:57:06Z Ériugena 188 Created by translating the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1106013452|Kevin Priola]]" wikitext text/x-wiki Is polaiteoir Meiriceánach é '''Kevin Priola''' a fhreastalaíonn ar Sheanad Colorado ón 25ú ceantar mar bhall den [[Páirtí Daonlathach (Stáit Aontaithe)|Pháirtí Daonlathach]]. Sular ghlac sé seal sa Seanad stáit d’fhreastal sé i dTeach Ionadaithe Colorado ón 30ú agus 56ú ceantar ó 2009 go 2017. Go dtí 2022, bhí sé ina bhall den [[Páirtí Poblachtach (Stáit Aontaithe)|Pháirtí Poblachtach]] . Rugadh Priola i Brighton, Colorado, agus fuair sé a chuid oideachais in Ollscoil Colorado Boulder áit a ndeachaigh sé leis na Poblachtánaigh Choláiste. thosaigh sé le Poblachtánaigh an Choláiste . Chuaigh sé isteach sa Pháirtí Poblachtach in aois a sheacht mbliana déag agus toghadh é chuig teach an stáit ón 30ú ceantar i dtoghchán 2008. Le linn a thréimhse sa teach stáit bhí ceangal aoireachta an pháirtí air, ach d'éirigh sé as tar éis iarracht nár éirigh leis é a bhaint as oifig. Toghadh chuig Seanad an stáit é i dtoghchán 2016. D'athraigh sé páirtithe chuig an bPáirtí Daonlathach ar an 22 Lúnasa, 2022, ag lua comhcheilgí toghcháin 2020.. == Luathshaol == Rugadh Kevin Priola i Brighton, Colorado . D’fhreastail sé ar Ollscoil Colorado Boulder ó 1992 go 1996, agus bhain sé céim bhaitsiléara san eolaíocht amach in airgeadas agus cuntasaíocht agus mionaoiseach san eacnamaíocht. Rinneadh [[Páirtí Poblachtach (Stáit Aontaithe)|Poblachtach]] de in aois a seacht déag agus ba bhall de Phoblachtánaigh an Choláiste é. Phós sé Michelle, a raibh ceathrar clainne acu. <ref name="death">{{Cite news-en|url=https://www.westword.com/news/lone-republican-supporter-of-colorado-death-penalty-repeal-kevin-priola-on-faith-colleagues-11260861|title=Lone Republican Supporter of Death Penalty Repeal on Faith, Colleagues|date=March 11, 2019|work=[[Westword]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220206234911/https://www.westword.com/news/lone-republican-supporter-of-colorado-death-penalty-repeal-kevin-priola-on-faith-colleagues-11260861|archive-date=February 6, 2022}}</ref> <ref name="career">{{Cite news-en|url=https://www.coloradosenaterepublicans.com/priola/|title=Kevin Priola|work=[[Colorado Republican Party]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220123213823/https://www.coloradosenaterepublicans.com/priola/|archive-date=January 23, 2022}}</ref> <ref>{{Cite news-en|url=https://justfacts.votesmart.org/candidate/biography/106512/kevin-priola|title=Kevin Priola biography|work=[[Vote Smart]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220207075756/https://justfacts.votesmart.org/candidate/biography/106512/kevin-priola|archive-date=February 7, 2022}}</ref> == Gairmréim == Sheas Priola le haghaidh ainmniúcháin Phoblachtaigh do shuíochán i dTeach Ionadaithe Colorado sa 30ú ceantar i dtoghchán 2008 agus bhuaigh sé san olltoghchán i gcoinne an ainmnithigh Dhaonlathaigh Dave Rose. <ref name="election 2008">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/pdf/2000-2099/2008AbstractBook.pdf|title=Official Publication of the Abstract of Votes Cast for the 2008 Primary and 2008 General|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20201018203144/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/pdf/2000-2099/2008AbstractBook.pdf|archive-date=October 18, 2020}}</ref> Bhuaigh sé ar Laura Huerta, an t-ainmní Daonlathach, i dtoghchán 2010. <ref name="election 2010">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/pdf/2000-2099/2010AbstractBook.pdf|title=Official Publication of the Abstract of Votes Cast for the 2010 Primary and 2010 General|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20210408095248/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/pdf/2000-2099/2010AbstractBook.pdf|archive-date=April 8, 2021}}</ref> Bhuaigh sé ar an ainmní Daonlathach Rose agus ar an ainmní Liobraíoch Will Hiltscher i dtoghchán 2012. <ref name="primary 2012">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2012/primary/republican/stateReps.html|title=2012 Primary Election Results - Republican Party Ballot|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220210080445/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2012/primary/republican/stateReps.html|archive-date=February 10, 2022}}</ref> <ref name="election 2012">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2012/general/representatives.html|title=2012 General Election Results|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://archive.today/20211201074009/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2012/general/representatives.html|archive-date=December 1, 2021}}</ref> Bhuaigh sé ar an ainmní Daonlathach Vicki A. Snider agus ar an ainmní Liobraíoch Chris Baerns i dtoghchán 2014. <ref name="primary 2014">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2014/primary/republican/stateReps.html|title=2014 Primary Election Results - Republican Party Ballot|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20210629071852/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2014/primary/republican/stateReps.html|archive-date=June 29, 2021}}</ref> <ref name="election 2014">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2014/general/representatives.html|title=2014 General Election Results|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220205112516/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2014/general/representatives.html|archive-date=February 5, 2022}}</ref> phointeith Priola le haghaidh suíochán sa Seanad Colorado ón 25ú ceantar agus bhuaigh sé an t-ainmní Daonlathach Jenise May i dtoghchán 2016. <ref name="primary 2016">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2016/primary/republican/stateSenate.html|title=2016 Primary Election Results - Republican Party Ballot|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523233746/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2016/primary/republican/stateSenate.html|archive-date=May 23, 2021}}</ref> <ref name="election 2016">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2016/general/stateSenate.html|title=2016 General Election Results|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=October 24, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171021111747/http://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2016/general/stateSenate.html|archive-date=October 21, 2017}}</ref> Bhuaigh sé an t-ainmní Daonlathach Paula Dickerson i dtoghchán 2020 . <ref name="primary 2020">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2020/primary/republican/stateSenate.html|title=2020 Primary Election Results - Republican Party Ballot|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220112154021/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2020/primary/republican/stateSenate.html|archive-date=January 12, 2022}}</ref> <ref name="election 2020">{{Cite news-en|url=https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2020/general/stateSenate.html|title=2020 General Election Results|work=[[Secretary of State of Colorado]]|access-date=February 9, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126223252/https://www.sos.state.co.us/pubs/elections/Results/Abstract/2020/general/stateSenate.html|archive-date=November 26, 2021}}</ref> D’fheidhmigh sé le gearr do deich phointe ar [[Donald Trump]] i dtoghchán 2020. <ref>{{Cite news-en|url=https://www.denverpost.com/2020/12/20/colorado-republican-party-what-happened/|title=What happened to the Colorado Republican Party?|date=December 20, 2020|work=[[The Denver Post]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220202235236/https://www.denverpost.com/2020/12/20/colorado-republican-party-what-happened/|archive-date=February 2, 2022}}</ref> D’fheidhmigh sé mar aoire le linn a thréimhse sa teach stáit, ach d’éirigh sé as a phost tar éis don Ionadaí Chris Holbert iarracht nár éirigh leis é a bhaint den phost toisc nár thacaigh Priola le leasú Poblachtach ar an reachtaíocht. <ref>{{Cite news-en|url=https://www.coloradopolitics.com/news/changing-of-the-guard-house-republicans-now-the-minority-party-at-state-legislature/article_6fdcb1ea-56e4-5d63-b5c8-088665b924c1.html|title=Changing of the guard House Republicans now the minority party at state legislature|date=November 15, 2012|work=Colorado Politics|access-date=February 7, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220207082216/https://www.coloradopolitics.com/news/changing-of-the-guard-house-republicans-now-the-minority-party-at-state-legislature/article_6fdcb1ea-56e4-5d63-b5c8-088665b924c1.html|archive-date=February 7, 2022}}</ref> <ref>{{Cite news-en|url=https://www.coloradopolitics.com/news/house-gop-coup-against-rep-priola-fails/article_2d84426c-66a8-5d04-b590-6859538bcf6f.html|title=House GOP coup against Rep. Priola fails|date=April 13, 2014|work=Colorado Politics|archive-url=https://web.archive.org/web/20220207081847/https://www.coloradopolitics.com/news/house-gop-coup-against-rep-priola-fails/article_2d84426c-66a8-5d04-b590-6859538bcf6f.html|archive-date=February 7, 2022}}</ref> <ref>{{Cite news-en|url=https://kdvr.com/news/politics/priola-bows-to-pressure-resigns-house-gop-leadership-post/|title=Priola bows to pressure, resigns House GOP leadership post|date=April 14, 2014|work=[[KDVR]]|access-date=February 7, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220207174949/https://kdvr.com/news/politics/priola-bows-to-pressure-resigns-house-gop-leadership-post/|archive-date=February 7, 2022}}</ref> Le linn a thréimhse sa Seanad stáit d'fhóin sé ar na coistí Gnó, Saothair agus Teicneolaíochta, agus Oideachais. <ref name="career">{{Cite news-en|url=https://www.coloradosenaterepublicans.com/priola/|title=Kevin Priola|work=[[Colorado Republican Party]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220123213823/https://www.coloradosenaterepublicans.com/priola/|archive-date=January 23, 2022}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.coloradosenaterepublicans.com/priola/ "Kevin Priola"]. ''[[Páirtí Poblachtach Colorado|Colorado Republican Party]]''. [https://web.archive.org/web/20220123213823/https://www.coloradosenaterepublicans.com/priola/ Archived] from the original on January 23, 2022.</cite></ref> Measadh go mbeadh sé ina chomhiarrthóir féideartha do Walker Stapleton i dtoghchán gobhrnórach 2018, ach roghnaíodh Lang Sias ina ionad. <ref>{{Cite news-en|url=https://www.coloradopolitics.com/news/stapleton-picks-rep-lang-sias-as-gop-running-mate/article_6ba1068b-b659-5041-886c-1c8c7c56fe79.html|title=Stapleton picks Rep. Lang Sias as GOP running mate|date=July 11, 2018|work=Colorado Politics|archive-url=https://web.archive.org/web/20220207081330/https://www.coloradopolitics.com/news/stapleton-picks-rep-lang-sias-as-gop-running-mate/article_6ba1068b-b659-5041-886c-1c8c7c56fe79.html|archive-date=February 7, 2022}}</ref> == Seasaimh pholaitiúla == [[Catagóir:Daoine a rugadh i 1973]] [[Catagóir:Daoine beo]] 0j0vtb2c1688aed94nhfjrxfm8kssmv