Wikipedio iowiki https://io.wikipedia.org/wiki/Frontispico MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Media Specala Debato Uzanto Uzanto Debato Wikipedio Wikipedio Debato Arkivo Arkivo Debato MediaWiki MediaWiki Debato Shablono Shablono Debato Helpo Helpo Debato Kategorio Kategorio Debato TimedText TimedText talk Modulo Modulo-Diskuto Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 995 993734 992074 2022-07-31T10:33:05Z Jfblanc 986 wikitext text/x-wiki <!-- {{Artiklo di qualeso}} --> {{revizo}} {{Landi | Nomo = Francia | Lokala_nomo = République Française | Flago = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg | Blazono = Armoiries république française.svg | Devizo = "Liberté, égalité, fraternité" ([[Franca]])<br>"Libereso, egaleso, frateso" | Nomo_himno = "La Marseillaise"<br>"La Marseilleanino" | Audio_ligilo = La Marseillaise.ogg | Imajo_mapo = Mapadefrancia.svg | Chefurbo = [[Paris]] | Habitanti_chefurbo = {{formatnum:2125246}} ([[1999]]) | Precipua_urbo = [[Paris]] | Oficala_lingui = [[Franca linguo|Franca]] | Regionala_lingui = (Videz [[#Lingui|Lingui]]) | Etnii_procenti = 85% | Etnii = [[Blankano]] | Etnii2_procenti = 10% | Etnii2 = [[Nord-Afrikano]] | Etnii3_procenti = 3.5% | Etnii3 = [[Nigrano]] | Etnii4_procenti = 1.5% | Etnii4 = [[Aziano]] | Guvernerio = [[Unesala stato]], miprezidantala, [[Republiko|Konstitucala republiko]] | Nomo_listo_chefo_stato = Listo di prezidanti di Francia | Titulo_chefo_stato = Prezidanto | Chefo_di_stato = [[Emmanuel Macron]] | Nomo_listo_chefo_guverno = Listo di chefministri di Francia | Titulo_chefo_guverno = Chefministro | chefo_guverno = [[Élisabeth Borne]] | Legifantaro = Parlamento | Historio = [[La Frankia rejio unigis]] | Historio_dato = [[486]] | Historio2 = [[Pakto di Verdun]] | Historio2_dato = [[agosto]] [[843]] | Historio3 = fondo di la [[republiko]] | Historio3_dato = [[2ma di septembro]] [[1792]] | Historio4 = fondo di [[EEK]] | Historio4_dato = [[1ma di januaro]] [[1958]] | Historio5 = [[Konstituco di Francia|Nuna konstituco]] | Historio5_dato = [[4ma di oktobro]] [[1958]] | Surfaco = {{formatnum:551695}} | Rango_surfaco = 47 | Surfaco_aquo = 0,26 | Habitanti = {{formatnum:67348000}} | Rango_habitanti = 21 | Yaro = 2018 | Denseso di habitantaro = 115 | Pekunio = [[Euro]] [[Franko CFP]] | Abreviuro = EUR, XPF | Simbolo = €, F | Tempo_zono = CET ([[UTC]]+1) | Somero_tempo = CEST ([[UTC]]+2) | Dato_formato = dd/mm/yyyy | Veho_latero = dextre | Telefono_kodexo = +33 | ISO = 250 | ISO2 = FRA | ISO3 = FR | Reto_kodexo = .fr | Oficalaretosituo = http://www.france.fr }} '''Francia''', en longa formo: '''Republiko Franca''' (''République française''), esas lando en westal [[Europa]] qua anke havas teritorii en altra kontinenti. Lua chef-urbo - e maxim populoza urbo - esas [[Paris]], kun {{formatnum:2125245}} habitanti segun la [[demografiala kontado]] di 1999. Havante entote {{formatnum:68084217}} habitanti segun statistiki por julio 2021,<ref name=CIA/> inkluzite la habitantaro di transmara regioni, Francia esas developata lando, kun tre alta [[indexo pri homala developeso]]. En la kontinento Europana, ol havas kom vicini [[Hispania]] ed [[Andora]] sude, [[Italia]], [[Suisia]] e [[Germania]] este, e [[Luxemburgia]] e [[Belgia]] nord-este. Sude jacas [[Mediteraneo]] e la mikra-stato [[Monako (lando)|Monako]]. Norde e weste jacas l'[[Oceano Atlantiko]]. Lua oficala linguo esas la [[Franca linguo|Franca]] e lua valuto esas [[Euro]]. Lua devizo esas ''Liberté, égalité, fraternité'' ([[Ido|Ide]]: ''libereso, egaleso, frateso''), e lua standardo konsistas ek tri vertikala bendi en la kolori blua, blanka e reda. Lua himno esas ''La Marseillaise'' (''La Marseilleanino'' en Ido). Lua moto eas ''guvernado dil populo, dal populo e por la populo''. Francia esas [[republiko]] [[demokratio|demokratiala]], [[konstituco|konstitucala]] ed unesala e havas miprezidantala rejimo. Francia esas anciena lando, qua formacesis dum la fino di la [[Mezepoko]]. Del frua [[17ma yarcento]] til l'unesma parto dil [[20ma yarcento]], Francia posedis vasta kolonial imperio. Pos la [[yari 1950a]] ol esis un ek la precipua landi qui suportis la konstrukto dil [[Europana Uniono]]. Francia esas nukleara povo ed un ek la kin permananta membri di la [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Francia influabas decidigive la mondala historio per sua kulturala richeso, sua linguo e sua demokratiala, laika e republikala valori. Francia okupis en [[2012]] la kinesma rango mondala segun totala nacionala produkturo ante imposti. Lua ekonomio, di [[kapitalismo|tipo kapitalista]] kun sat forta statala interveno, igis lu un de la mondala chefi en la sektori di nutrivi, aeronautiko, automobilala industrio, luxoza produkturi, turismo e nukleara industrio. '''Bazala fakti pri Francia.''' == Historio == {{PA|Historio di Francia}} {{PA|Militala historio di Francia}} [[Arkivo:Frontiere francaise 985 1947 small.gif|300px|thumb|left|Evoluciono dil teritorio di metropolala Francia, de 985 til 1947.]] La vorto "Francia" devenas de Germana tribuo, la [[Franki]], atestita pos la 3ma yarcento advale dil dextra rivo di [[Rheno]]. Lua rejulo Klodovig e pose lua filii konquestis, inter 481 e 535, preske la tota anciena Romana provinco Gallia, qua equivalas la maxim granda parto dil teritorio di nuna Francia. La vorto "Francia" ne uzesis oficale til 1190, kande rejulo [[Philippe la 2ma Auguste|Philippe Auguste]] komencis uzar la nomo ''rex Franciæ'' (rejulo di Francia) vice ''rex Francorum'' (rejulo dil Franki) por indikar sua suvereneso. La vorto kustumale uzesis anke por nomizar teritorio klare definita, exemple en la poemo ''Chanson de Roland'', skribita un yarcento ante lore. Depos junio [[1205]] la teritorio nomesis en mapi ''regnum Franciæ'' (rejio Francia). Homala okupado dil teritorio di nuna Francia esas multe anciena. Multa populi uionesis a la grupi qui vivis en la regiono dum [[Paleolitiko]] e [[Neolitiko]], sucedante: Kelti, e Germani (Franki, Vizigoti, Alamani, Ostrogoti e [[Burgundia]]ni). Dum la komenco dil duesma yarmilo, monarko Huges Capet unigis Francia teritoriale. Ye la [[17ma di junio]] [[1789]], kande l'unesma [[konstituco|konstitucal asemblo]] kunvokesis, judikesas kom la nasko di la sistemo reprezentala en Francia, e la nasko di la nuna stato. Nun, la precipua sucii dil Stato Franca esas la linguistikala e kulturala unigo, richesko di la lando e l'enmigro venanta de altra Europana, Afrikana ed Aziana landi. === Prehistorio, protohistorio ed antiqueso === [[Homo neanderthalensis|Homi de Neanderthal]] ja habitis la teritorio di Francia dum l'infra [[paleolitiko]]. La maxim anciena homala restaji trovita evas 1,8 milion yari. Neanderthali transvivis en la regiono sub klimato ruda e variema, karakterizata da multa glacial epoki qui modifikis lua vivokadro. En Francia existas multa groti ornita dum supra paleotiko, de qui la maxim famoza esas la [[groto Lascaux]], en Dordogne (de 18 000 aK, ja habitita dal [[Homo sapiens]]). Cirkume 10 000 aK (fino di la lasta glacial epoko) la klimato mildeskis. Pos cirkume 7.000 aK, komencis [[neolitiko]] en ta parto di Westal Europa. Lua habitanti formacis kolonii, quankam la developeso di ta kolonii esis diferanta segun la regioni. Pos forta demografiala kresko e developo dil [[agrokultivo]] dum dum kelka yarmili, dum la 3ma yarmilo aK aparis [[metalurgio]] en la regiono, komence di [[oro]], pose di [[kupro]], [[bronzo]] e, pos l'8ma yarcento aK, di [[fero]]. En 600 aK, [[Anciena Grekia|Greki]] veninta del urbo Phocea fondis [[Marseille]] an la rivo di [[Mediteraneo]]. Dum la sam epoko kelka populi komencis okupar nuna Francia, ma ta okupo difuzesis al tota teritorio erste inter la 5ma e la 3ma yarcenti aK. Aparis lore la nociono pri "Gallia", korespondanta a teritorii di populizo Kelta, inkluzite inter Rheno, Atlantiko e Mediteraneo. Gallia lore esis prosperanta regiono, e lua sudo recevis multa Greka e Roman influi. Depos 125 aK. la sudo di Galia gradope konquestesis da Republiko Romana, qua fondis l'urbi [[Aix-en-Provence]], [[Toulouse]] e [[Narbonne]]. En 58 aK, [[Iulius Caesar]] konquestis impetuoze la cetera teritorii di Gallia e vinkis revolto duktata dal Galla chefo Vercingetorix, en 52aK. La teritorii itere konquestita repartisesis da Augustus en non Romana provinci, de qui la precipui esas [[Narbonia]] sude, Aquitania sud-weste, Lyonia centre, e Belgia norde. Multa urbi, exemple [[Lyon]] - qua pose divenis chef-urbo di Gallia - fondesis dum la periodo Galla-Romana. Lyon konceptesis quale altra Romana urbi, kun forumo, teatro, cirko, amfiteatro e termi. La Romana religio dominacis la Galla kulti ma ne tote desaparigis li: lua deaji kunfuzesis gradope kun Romana deaji, en sinkretismo. Dum la [[3ma yarcento]] Romana Gallia subisis grava krizo. Le ''limes'', sistemo di fortifikuri an la frontieri, por protektar l'imperio de Germana inkursi, subisis frequa invadi da barbari. La Romana povo, dum ta epoko, semblis shancelanta: l'imperio dal Galli proklamesis en 260 ed eskapis la Romana tutelo til 274. Tamen, la situaciono pluboneskis dum l'unesma duimo dil 4ma yarcento, periodo di rinovigo e prospero por Gallia. En 312, imperiestro Konstantinus konvertis su a [[kristanismo]]. La Kristani, persekutata til lore, multeskis. Ma la barbara inkursi durigis pos la duesma duimo dil 4ma yarcento. Ye la [[31ma di decembro]] [[406]] Vandali, Suevi ed Alamani transiris [[Rheno]] ed atingis Hispania. Meze dil 5ma yarcento, Alamani e Franki, du populi pagana, instalis su nord-este di nuna Francia e forte presis la generali Romana qui restis en la nord-esto di Gallia. === Rejio Francia dum Mezepoko === [[Arkivo:Chlodwigs taufe.jpg|290px|thumbnail|''Bapto di Clovis'', segun pikturo en Sainte-Chapelle, Paris (anonimo).]] La konverto di Klovis, chefo Franka, a [[kristanismo]], transformis il en federito dil Eklezio, e posibligis ilu konquestar importanta loki Galia inter la 5ma e 6ma yarcenti. La fuzo di heredaji Galiana-Romana e kontributaji Germana kun kristanismo esis longa e desfacila. Frankani esis origine militala socio kun legi tre diferanta de Romana yuro e kristana principi. Samatempte kam la febleso demografiala qua lor eventis en la rejio Franka implikis dekado dil urbi, kristanismo instalis su tra la kreado di rurala kirki e precipue tra multa monakeyi. Se komence la povo di Klovis semblis solida, Merovingiana dinastio balde afrontis grava desfacilaji; ol desaparis en [[751]] kande [[Pipin la Mikra]] kronizesis rejulo di Franki. Tale, Karolingiana dinastio fondesis. Pipin la Mikra e sua filiulo [[Karl la Granda]] augmentis multe la l'extenso dil rejo di Franki, qua atingis dum la 18ma yarcento plu kam 1 milion km². L'imensa imperio Karolingiana kontrolesis dal administrantaro centraligita en [[Aachen]]. [[Komtio|Komti]] reprezentis [[Karl la Granda]] en tota imperio e surveyis la ''missi dominici''. Karl la Granda, kronizita imperiestro dil ocidento la yaro [[800]], rilansis la instrukto di bel arti, e la palaco Aachen aceptis intelektal aktivesi ed arti di alta nivelo. Tamen, pos la morto di Karl, lua komti e vasali gradope komencis transmisar lua tituli tra heredo. La nepotuli di Karl la Granda partigis l'imperio inter li, tra la traktato di Verdun (843). Karl kontrolis ocidentala Franki, qua korespondas aproxime a du triimi ocidentala de nuna Francia, e di qua la frontieri variis poke til la fino di [[Mezepoko]]. La nova rejio devis anke afrontar tri ondi di invadi diversa dum 9 e 10ma yarcenti, duktita da Mohamedani, [[Vikingo|Vikingi]] ed [[Hungaria|Hungari]]. La sam epoko, la povi dil anciena komtii duris augmentar dum ke rejala povo diminutis. Feudala socio establisesis, karakterizita por sua divido en tri ordeni: klerikaro, nobelaro e plebeyaro. En 987, Huges Capet elektesis dal sua egali, to esis la nobeli di rejio. La [[monarkio]] itere divenis heredala, e Kapetiani regnis sur Francia dum plu kam 800 yari. Tamen, l'unesma Kapetiana reji kontrolis direte nur tre mikra porcioni di Franca teritorio, nominita rejala domeno, e kelka de lua vasali esas plu multa povoza kam li. Dum la [[12ma yarcento]] la rejala povo komencis afirmar su kontre la princi dil rejio, ma mustis afrontar depos 1150a la nasko dil "imperio Plantagenet" grupiganta en mem ensemblo Anglia e la westala triimo de Francia. Kapetiana rejio atingis lua maxima vasteso dum la 13ma yarcento. La monarkio riprenis povo qua havis perdita dum ke Franca kulturo afirmis su en Europa. [[Philippe la 2ma di Francia|Philippe la 2ma]] (1180-1223) parvenis konquestar precipua propraji en Francia de Plantageneti, impedanta tempale fino a l'Angla minaco ed augmentis grande la rejala domeno dum la sam epoko. [[Louis la 9ma di Francia|Louis la 9ma]], surnomizita "la Santa" (1226-1270) agis kom arbitranto de Kristanaro e partoprenis en la sepesma ed l'okesma krucomiliti. Ta partopreni influis en lua rapida kanoniseso dal [[katolik-eklezio]]. Dum la [[14ma yarcento|14ma]] e l'unesma duimo di la [[15ma yarcento]] Francia sinkis en grava krizo kun multa demonstri. Cent-yara milito kontre Anglia, naskinta di heredoproblemo pri kontrolo dil rejio Francia, devastis la lando. Ma la krizo dum la 14ma e 15ma yarcenti ne esis simple politika o militala: lo esis anke demografiala — pos [[1347]] la [[nigra pesto]] mortigis adminime la triima de la habitantaro dil rejio —; sociala — rurana ed urbana revolti multeskis; — ekonomikala e religiala. Tamen, se la monarkio anke koncernis pri ta krizo, ol pluforteskis kande la krizo finis: la centrala povo, qua esas diplasita en la [[valo di Loire]], dotis su kun nova institucuri ed establisis permananta armeo e taxado. === Renesanco ed Absolutismo === [[Arkivo:Chateau de Montsoreau Museum of contemporary art Loire Valley France.jpg|thumb|250px|left|Il [[Kastelo di Montsoreau]], [[renesanco]] [[Arkitekturo|arkitekturala]] ([[15ma yarcento|c. 1455]]).]] [[Arkivo:French possessions in the Americas (1534-1803).png|thumb|250px|La kolonial imperio Franca en [[Amerika]] (1534-1803).]] Depos 1494, Franca suvereni duktis multa militi en Italia kontre l'imperiestro [[Karolus la 5ma di Germania e la 1ma di Hispania|Karolus la 5ma Habsburg]]. Ma la regni di [[François la 1ma di Francia]] (1515-1547) e de sua filio Henri la 2ma (1547-1559) precipue distingesis per la plufortigo dil rejala povo, qua divenis absoluta, e per la renesanco literaturala ed artala kun forta influi de Italia. En 1539, ta la dekreto di Villers-Cotterêts, la [[Franca linguo]] divenis la linguo administrala e judiciala dil rejio. Tamen, l'unigo di Francia cirkum la persono dil rejo pluforteskis dum la duesma duimo dil 16ma yarcento pro religiala problemi: de 1562 til 1598 eventis ok militi pri religio inter katoliki e Kalvinisti. La krizo religiala koincidis kun l'ekonomikala, e precipue la politikala. En 1598, rejulo Henri la 4ma (1589-1610) signatis la Dekreto di Nantes, qua partale permisis kulto-libereso a la protestanti. Louis la 13ma (1610-1643) e lua ministri [[kardinalo Richelieu|Richelieu]] e Mazarin afrontis l'opozo di nobeli qui deziris rekuperar lia anciena povi. Samepoke, Francia vinkis multa militi, exemple la [[Milito di Triadek yari]], e komencis formacar lua unesma koloniala imperio, precipue en Nova-Francia, en [[Antili]] e sur la litoro di India. [[Louis la 14ma di Francia]] afirmis la karaktero absoluta di sua povo. La surnomizita "Suno-rejo" afirmis esar la "lietnanto di deo sur Tero" ed imperis konstruktar la [[palaco di Versailles]], simbolo di sua povo. Ilu proximigis su de artisti e ciencisti, laboris por l'unigo religiala di sua rejio e durigis la persekuto di protestanti e revokis la dekreto di Nantes. Malgre la danjeroza situo di la monarkio, Louis la 14ma duktis multa militi kontre Europana povi, dum ke la markezo di Vauban duktis la konstruktado di reti di fortifikita urbi an la frontieri dil rejio. Quankam ta militi rezultis multafoye en Franca vinki, multa vinkesi e famini desbriligis la fino di sua regno. Lua posnepoto Louis la 15ma (1715-1774) anke duktis multa militi, kun diversa rezulti. Per la traktato di Paris signatita en [[1763]], Francia perdis sua posedaji en Nord-Amerika, tamen kompris [[Lotringia]] e [[Korsika]] dum la sama yardeko. Dum ta epoko, Francia konocis forta developo demografiala ed ekonomiala. L'augmento di la produktado agrokultivala eventis samatempe kam la komenco di industriigo, note texuro, ma anke la developo intelektala e kulturala en la lando. Louis la 14ma, qua kronizesis en 1774, revelis su nekapabla por solvar la troa debileso di la monarkio e decidis kunvokar Generala stati en 1788. === L'epoko di la revolucioni (1789 til la frua 20ma yarcento) === [[Arkivo:Fr-83-dep.jpg|thumb|250px|Francia en 1790.]] La delegitari sendita por l'aperto di Generala stati, qua eventis la 5ma di mayo 1789 transiris rapide la povi qui esis atribuita, ed impozis su kom nacionala [[konstituco|konstitucal asemblajo]]. La rejulo ne povis impedar ke l'asemblo konstitucala decidis pri l'aboliso di privileji dum la nokto di la 4ma di agosto, pos adoptar ye la 26ma di agosto la "[[Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano de 1789|Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano]]". Pos probo di monarkio konstitucala, la republiko naskis dum septembro 1792, e Louis la 16ma, akuzita pro trahizo, ocidesis per la [[gilotino]] pos judicio da Nacionala Kunveno ye la [[21ma di januaro]] [[1793]]. Pose Francia revolucionala subisis multa yari di militi e mortigi, til l'establiso dil [[Direktorio]] en 1795. [[Arkivo:Eugène Delacroix - La liberté guidant le peuple.jpg|thumb|left|Revoluciono di 1830 ilustrita da Eugène Delacroix e montranta Libereso guidanta la populi.]] Ye la [[9ma di novembro]] [[1799]], generalo [[Napoléon Bonaparte]] revokis la Direktorio per [[stato-stroko]] e remplasis ol kun Konsuleso. Kin yari pose, ilu kronizesis imperiestro dil Franci. Napoléon la 1ma kreis o reformis multa institucuri, e sua multa vinki inkluzis la duimo dil Europana habitantaro sub sua kontrolo frue la [[yari 1810a]]. Tamen la deklino eventis rapide: pos efemera abdiko depos rivenar quik a la povo, l'imperiestro vinkesis definitive en la [[Batalio di Waterloo]] ye la [[18ma di junio]] [[1815]]. Francia komencis lua duesma periodo di [[konstitucala monarkio]], dum qua reji [[Louis la 18ma di Francia|Louis la 18ma]] (1814-1824) e precipue [[Charles la 10ma di Francia|Charles la 10ma]] (1824-1830) kontestis parto di sociala aquiraji de la revoluciono. Kelka semani pos konquestar [[Aljer]], Charles 10ma revokesis da ''Trois Glorieuses'', revolucionala movado qua adduktis sur la trono [[Louis Philippe la 1ma di Francia|Louis Philippe la 1ma]]. Quankam Louis Philippe konsideresis lore reformema, litiji kreskis rapide malgre l'ekonomikala kresko di Francia dum ta epoko. En februaro [[1848]] nova revoluciono disruptis, e lua skopi ne esis nur politikala, ma anke sociala. L'efemera Duesma republiko qua establisesis kreis universala voto por viri, abolisis [[sklaveso]] en la kolonii e mortopuniso pro politiko, ma subversesis da sua prezidanto [[Louis-Napoléon Bonaparte]], qua kronizesis imperiestro en 1852. Quankam la rejimo dum l'unesma yari dil Duesma imperio esis autoritatoza, [[Napoléon la 3ma]] komencis liberala jireyo en 1860, qua ne impedis la kresko di politikala opozantaro. Dum ta epoko l'industrio e fervoyala sistemo expansesis rapide. La vinkeso di Francia kontre Germania en 1870-1871, esis duopla jireyo en la historio di la lando: l'imperio kapitulacis ye la [[2ma di septembro]] [[1870]] e la republiko proklamesis ye la [[4ma di septembro]] sam yaro, dum ke [[Prusia]] anexis Alzacia-Lotringia. Quankam sua kaosala nasko, la Triesma republiko esis la maxim longa de la politikala rejimi qui Francia konocis depos 1789. Republikani instalis gradope lua politikala projeti: skoli divenis gratuita, laika ed obligata en 1881-1882, libereso di jurnalaro ed asemblo permisesis en 1881, [[divorco]] e sindikati legaligesis en 1884, e la Eklezio e la Stato separesis en 1905. Dum la sam epoko, Francia dotis su kun vasta imperio koloniala, qua esis la duesma maxim granda dil mondo en 1914, pos la de [[Unionita Rejio]]. Quankam multa politika krizi eventis interne la lando — la krizo ''Boulangist''a, la skandalo di dekoruri, la skandalo pri la konstrukturo dil [[kanalo di Panama]], l'[[afero Dreyfus]] —, la precipua minaci por la republiko venis de exterlando, ube milito semblis plu minacanta. === Francia e la du mondomiliti === Francia eniris l'[[unesma mondomilito]] dum la komenco di agosto 1914 federita kun [[Unionita Rejio]] e [[Rusa imperio]] kontre [[Germana imperio]]. La milito produktis 1.4 milion viktimi en Francia e multa destruktadi en nord-esto di la lando, finis ye la [[11ma di novembro]] [[1918]] kun la vinko di Triopla interkonsento. Ultre recevar itere Alzacia-Lotringia, Francia recevis parto di Germania komisi segun stipulita en la [[kontrato di Versailles (1919)|kontrato di Versailles]], ed obtenis garantii pri sekureso qui extingesis tragediale en 1940, kande Belgia invadesis dal Germani. Pos kelka yari di laboroza rikonstrukto, karakterizata per esforci pri augmento dil enmigrado e di la produktiveso, e por diminutar la manko di laboristi en la mineyi ed en la stala ed automobilala industrii, Francia afrontis problemi pri kreskar til la nivelo di ante la milito. Pos kreskar forte de pos 1924, Francia frapesis plu tarda kam altra landi per la krizo di la yari 1930a. La krizo esis duriva e profunda, quankam ol komencis tarde. La politika krizo ed ekonomiala desfacilaji adjuntesis, malgre l'espero stimultata pro la vinko dil partiso ''Front populaire'' en 1936. La krizo finis ye la [[3ma di septembro]] [[1939]] kande Francia deklaris milito kontre Naziista Germania. [[Arkivo:France map Lambert-93 with regions and departments-occupation-eo.svg|300px|thumbnail|right|Dum la duesma mondomilito til novembro 1942, metropolala Francia dividesis inter la "zoni okupata" norde e la "zono libera" sude.]] Pos ok monati sen kombati (« Drôle de guerre »), Germana ''Wehrmacht'' invadis la nord-esto di Francia ye la [[10ma di mayo]] [[1940]]. Marshalo [[Philippe Pétain]] demandis armistico ye la [[22ma di junio]]. Il obtenabis plena povi ye la [[10ma di julio]] sam yaro. To signifikis la fino di la [[Triesma Republiko]] e la nasko dil [[Francia di Vichy|rejimo di Vichy]], qua praktikis politiki konservema, tradicionalista ed antisemida, e kunlaboris kun la Triesma Reich, malgre l'agado di rezistado interne ed extere la lando. La desembarko di [[Federiti de la duesma mondomilito|la Federiti]] ye la [[6ma di julio]] [[1944]] en Normandia signifikis la fino dil okupeso e la komenco di libereso di Europa. Entote, ta konflikto mortigis min soldati kam l'antea, tamen la viktimi civila esas plu multa - adminime {{formatnum:330000}} civili, inkluzite 75 000 judi qui rezidis en Franca teritorio, ocidita en [[koncentreyo|koncentreyi]] - e la vundi psikologiala e politikala pro l'invado en 1940, l'agadi di kunlaboranti kun naziisti, e pose la venji kontre li, qui duris longatempe por cikatrigar. === Depos la liberigo === Periodo di rinovigo komencis lor por Francia.<ref name="France">Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (préf. Jacques Le Goff), ''Histoire de France'', Paris, Points Seuil, coll. « Histoire »,‎ 2000 (1re éd. 1987), poche, 514 p. (ISBN 978-2-020-10879-9 e 2-020-10879-8). Libro en Franca linguo</ref> Se generalo de Gaulle, chefo di Francia libera, ne povIs impedar l'adopto di [[konstituco]] proxim to de la [[Triesma republiko]], posmilito vidis la kreado di sekureso sociala e voto-yuro grantita a mulieri.<ref name=France/> La nomizita "[[Quaresma Republiko]]" selektis suportar l'Ocidento dum la [[kolda milito]] qua komencis ta epoko. La deskoloniigo di Azia ed Afrika, e la debuto di la konstrukto di la uniono Europana komencis.<ref name=France/> Samatempe komencis periodo di forta kresko ekonomikala, qua l'ekonomikisto Jean Fourastié nominis ''Trente Glorieuses'' ("la triadek (yari) glorioza").<ref name=France/> Ye la [[1ma di junio]] [[1958]], dum grava politika krizo pro la [[milito en Aljeria]], generalo de Gaulle divenis prezidanto dil konsilistaro per l'Asemblo Nacionala, kun la misiono di donar a la republiko nova konstituco: la [[kinesma republiko]] donis a la prezidanto plua povi relate a la parlamento. Charles de Gaulle duris e kompletigis la deskoloniigo di Afrika, ed afirmis la nedependo di Francia relate ad Usa. Por ta skopo, il dotizis Francia di nukleara povo, civila ed armeala. Ma la krizo studentala e sociala en mayo 1968 alegis l'arkaismo dil rejimo qua semblis deskonektita del aspirado di la yuneso. Tamen de Gaulle sucesis inversigar la situaciono, tra la dissolvo di l'Asemblo Nacionala ye la [[30ma di mayo]] [[1968]]. Fine, Franci donis ad il larja majoritato prezidantala. Generalo de Gaulle demisionis en 1969 pos la falio di [[plebicito]] pri la reformo dil Senato e di la regionala subdividuri. Tamen, ''Gaulle''ismo duris en povo dum kin yari o pluse, sub la figuro dil prezidanto [[Georges Pompidou]]. En 1974 komencis ero pos-Gaullista, kun l'arivo di [[Valéry Giscard d'Estaing]], politikisto di centro, a la prezidanteso. Quankam Francia eniris gradope en la krizo di la yari 1970a, l'unesma yari de sua guvernisteso distingesis pro multa legi qui modifikis la socio di Francia, exemple la lego Veil, qua legaleskis l'[[aborto]], o la redukto dil evo por la majoreso, de 21 yari a 18 yari. Ma la precipua jireyo eventis en 1981, kande socialista prezidanto, [[François Mitterrand]], elektesis. Afrontanta l'ekonomikala situo qua plugraveskis, ilu komence probis transferar la kontrolo di ekonomiala sektori a la Stato, e samatempe adoptis simbolala agi, exemple l'aboliso di la [[mortopuniso]]. Quankam François Mitterrand rielektesis en 1988, Francia konocis de 1986 til 1988, e pose de 1993 til 1995 du periodi di politikala "kunhabitado" til lor nevidita ube la prezidanto ne esas di sama partiso kam sua guvernerio e qua ofris nova lektado di institucuri. Ta situaciono eventis itere de 1997 til 2002, ma en inversa fasono, kande prezidanto de dextra, [[Jacques Chirac]], elektabis en 1995, e l'elektita legifantaro en 1997 adportis socialista [[Lionel Jospin]] kom chefministro. Francia adoptis samatempe l'unika monetaro por Europa. La prezidantal elekto en 2002 distingesis pro l'elektala surprizo, kun la vinkeso di Lionel Jospin da [[Jean-Marie Le Pen]], kandidato di extrema-dextra, quik en l'unesma balotado. Tamen, Jacques Chirac facile rielektesis. Dum l'administrado di la chefministri [[Jean-Pierre Raffarin]], e pose [[Dominique de Villepin]], Francia notinde opozis la [[milito en Irak]], la "ne" vinkis la plebicito pri la ratifiko di la konstituco Europana, ed en novembro 2005 eventis urbala sedicii. Quankam [[Nicolas Sarkozy]], prezidanto depos 2007, duktis la partiso di sua precedanto lor sua elekto ed esis membro di sua guvernerio, la politiko qua duktis volar esar di "rupturo". La ministraro di [[François Fillon]] formacesis kun personi de diferanta politikala tendenci, ne nur dextrani, ma anke centrani e sinistrani. Lua administrado afrontis la rezulti del ekonomika krizo de 2008 til 2009. Ye la [[6ma di mayo]] [[2012]], socialista [[François Hollande]] elektesis prezidanto di la republiko. Pos intensa debati e rankoroza polemiki duktita da lua opozanti, la lego qua legaligis samasexua mariajo adoptesis ye la 15ma di mayo la sequanta yaro. == Politiko == Francia esas [[Parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La [[chefo di stato]] esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto nominas la [[chefministro]], qua esas la [[chefo di guvernerio]]. La Parlamento havas du chambri: la Nacional Asemblitaro (''Assemblée Nationale''), kun 577 membri qui elektesas dal populo por 5 yari, e la [[Senato]], kun 321 membri qui elektesas da elektala kolegio. Nuna [[konstituco]] aprobesis ye la [[28ma di septembro]] [[1958]]. === Organizo di povi === L'organizo di povi en Francia establisesas per la [[konstituco]] di 1958, qua recevis diversa emendi. Francia havas politika sistemo qua rezervas granda povi ambe por la parlamento e por la prezidanto di la republiko. Studiisti di konstitucala sistemi nominas Franca sistemo "rejimo mi-prezidantala" o ankore "rejimo parlementala bireprezentala". La [[legifala povo]] konsistas ek la parlamento, qua havas du chambri, Nacional Asemblitaro e Senato. La Nacional Asemblitaro, basa chambro dil parlamento, formacesis da 577 deputati en 2011, qui elektesis por kin yari per universala direta sufrajio dum unnoma majoritata voto en du foyi en distrikti subdividita en departmenti. Nacional Asemblitaro havas la lasta vorto se eventus deskonkordo longega kun senato pri adopto di lego. Senato formacesis en 2011 kun 348 senatani qui elektesis por sis yari per {{formatnum:150000}} granda elektanti (ca elektanti elektesas lokale) e fakte judikesas kom min importanta reprezenteri kam la deputati de la Nacional Asemblitaro. L'[[exekutiva povo]] konsistas ek la prezidanto di la republiko, qua esas [[chefo di stato]] e chefo dil armei. La prezidanto anke promulgas la legi e povas dissolvar la Nacional Asemblitaro e kunvokar elekti. Ilu nominas la chefministro e, segun propozo di lu, la membri di [[Guvernerii di Francia|guvernerio]]. La guvernerio povas dissolvesar per propozo di censuro adoptita per la Nacional Asemblitaro. Kande la parlamenta majoritato e prezidanto ne esas de la sama politikala partiso, on parolas lore “kunhabitado”. [[Judiciala povo]] separesas de la du altra, quankam la prezidanto di la republiko havas povo por indulgar. Judiciala povo subdividesas segun administral intenco. La maxim alta judicio esas la konsilistaro dil Stato, ed un judicial ordeno, di qua la maxim alta esas la Korto di Kasaco. Franca yurala sistemo, di tradiciono civila romana, stipulas ke omna akuzati supozesas senkulpe ante esar kondamnita, ed ula proceso povas rijudiciesar pos apelo demandita per un ek la procesanti. La konformeso di legi a la [[konstituco]], la regulado di voti e, plu larje la respekto al institucuri kontrolesas dal konstitucala konsilistaro. [[Arkivo:Schema pouvoirs Ve republique France.png|thumb|center|upright=2|La grafiko montras l'organizo dil institucuri di la kinesma republiko.]] === Teritoriala subdivido e descentraligo === [[Arkivo:Regions_France_2016.svg|190px|thumbnail|right|Mapo di la regioni di Francia pos la [[1ma di januaro]] [[2016]].]] Metropolala Francia subdividesas ek multa lokal ensembli en tri niveli: komoni, departmenti e [[regioni di Francia|regioni]]. Ta lokala ensembli esas samatempe administrala distrikti en qui la stato intervenas tra sua deskoncentrita servadi. La komoni, entote {{formatnum:36570}} en metropolala Francia ye la 1ma di januaro 2009, korespondas maxim-multa-kaze a la teritorio di un urbo o urbeto, ed administresas da municipala konsilistari qui elektas l'urbestro, qui esas ambe agenti di lokala ensembli e reprezentanti dil stato en l'urbo. Pos la yari 1990a la kooperado inter la komoni plufortigesis, pro la kreo di publika establisuri di koopero interkomonala, di qua la rolo kreskas. La distrikti, kreita dum Franca revoluciono, nun esas 96 che la metropolo, ed administresas da la Generala konsilistaro. La membri dil konsilistaro elektesas en la kantoni. La prefekto reprezentas la stato Franca ibe. Pos la [[1ma di januaro]] [[2016]] Francia subdividesas en 18 regioni, di qui 12 jacas an l'anciena "metropolo", 2 transmara regioni, 3 ''collectivités'', plu [[Mayotte]], qua esas departmento kun stando di regiono. Francia longatempe distingesas per lua granda politikala centraligo kande komparata a sua vicini Europana, kontre ke l'administradi lokala havas poka povi. Tamen, ta situaciono evolucionis multe, komence en 1982-1983 kun la lego Defferre, e pose de 2002 e 2004 sub l'administrado di [[Jean-Pierre Raffarin]]. La resortiso di la teritoriala ensembli esas multe, e koncernas nome edukerii, transporti, ekonomikala developo e social agado. Tamen, la superpozo e konfuzeso di la limiti inter la diversa teritoriala ensembli esas la fonto di debati pri futura descentraligo di la povo. Dum l'administrado di [[Manuel Valls]] aprobesis la subdivido di Francia en 18 regioni, di qui 13 en Europa. === Francia transmara === [[Arkivo:Overseasfrancemap.png|250px|thumb|Francia metropolala e transmara (blue)]] [[Arkivo:Résultats au premier tour des élections présidentielles en France depuis 1960.svg|thumb|Diagramo reprezentanta la procento de voti obtenita da omna politikal konkursanti dum l' unesma balotado di singla prezidantala elekto, de 1965 til 2012.<div style="-moz-column-count:2; column-count:2;">{{legendo|#ff0000|komunisti, extrema sinistro}} {{surskriburo|#ff00ff|socialisti, altra sinistrani}} {{surskriburo|#00bb00|ekologiisti}} {{surskriburo|#40c4ff|Centristi}} {{surskriburo|#0000ff|Dextro}} {{surskriburo|#802020|Extrema dextro}} {{surskriburo|#a0a0a0|diversi}}</div>]] Franca teritorii situita exter Europa, qua korespondas a anciena Franca kolonii qui ne nedependanteskis, submisesas a rejimi administrala e judiciala tre diversa l'uno de l'altri. L'ekonomikala situaciono di ca teritorii esas ordinare min bona kam la de la metropolo, ed ol beneficas de multa helpi di stato. [[Guadelupa]], [[Franca Guyana]], [[Martinik]], [[Réunion]] e [[Mayotte]] (depos 2011) esas ambe distrikti e regioni transmara, kun standi simila a la distrikti e regioni metropolala, quankam la legi Franca povas prearanjar di dispozesi speciganta pri. Ta distrikti, ecepte Mayotte, esas parto di la regioni transperiferiala di UE, e submisesas ad Europana legaro. Kontraste, l'altra transmara Franca teritorii, ecepte l'insuli [[Saint-Barthélemy]] e [[Saint-Martin]], ne esas parto di UE, malgre lua habitanti havar Europana civitaneso. La teritorii transmara esas 5, kun diversa politikala standi: [[Franca Polinezia]], [[Saint-Barthélemy]]‎, [[Saint-Martin]], [[Santa Pierre e Mikelon]] e l'insuli [[Wallis e Futuna‎]]. Quankam la centrala guvernerio konservas certa prerogativi exklusiva, lokale ol submisesas grandaparte a specifika legaro. Altralatere, [[Nova-Kaledonia]]‎ esas ensemblo teritoriala distinta kun granda autonomeso. En 2018, eventis ibe plebicito qua rejektis, per 56,45 no-voti, la propozo pri lua nedependantesko.<ref name=www.bbc.com>{{cite news|title=French territory rejects independence |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-46087053 |work=BBC News |date=4ma di novembro 2018}}</ref> Tandem, la nomizita Teritorii Australa ed Antarkikala di Francia e l'[[insulo Clipperton]], qua ne havas permananta habitantaro, administresas direte dal stato Franca o da sua reprezentanto. === Politiko, partisi ed elekti === Ordinare la politikala sistemo di Franca dominacesas per du o tri granda partisi. Pos la yari 1980a esas videbla ke la Komunista partiso di Francia gradope perdis populareso, la partisi de centro anke diminutis, kontre ke augmentis la voto en la partisi di extrema dextra. Pluse, kreskabas l'absteno di elekteri en la votadi. Pos la yari 1990a, la du precipua Franca partisi esas l'Uniono por Populala Movado (UMP) — Rassemblement pour la République (RPR) ante 2002 — e la Partiso Socialista. L'UMP esas partiso di dextra e centro-dextra, membro di Partiso Populala Europana. La Partiso Socialista reprezentas la sinistra e centro-sinistra, ed esas membro di Partiso Socialista Europana. En 2012, la prezidanti di republiko, la chefministro, la plu multi di ministri, di deputati, di senatani e prezidanti di regionala o generala konsilistari esas membri di lo. Multa altra partisi partoprenas en la politika vivo di Francia: la du maxim importanti esas Front National (FN, rekto nacionala), Europe Écologie Les Verts (ekologi) e Front de gauche (sinistro antiliberala). === Nuna guvernisti === En [[2017]], pos la prezidantal elekto, [[Emmanuel Macron]] elektesis prezidanto di la republiko. Il nominis [[Édouard Philippe]] kom chefministro e anke [[Guvernerio Philippe 1ma|lua guverniero]]. Gérard Larcher esas la prezidanto dil Senato, e François de Rugy la prezidanto di Nacional Asemblitaro. <gallery> Arkivo:Emmanuel Macron (cropped).jpg|'''[[Emmanuel Macron]]''', [[Listo di prezidanti di Francia|prezidanto di la Republiko]]. Arkivo:Edouard Philippe.png|'''[[Édouard Philippe]]''', [[chefministro]] di Francia. </gallery> === Publika financi === En Francia, l'obligata imposti reprezentis 44,4 % di TNP en 2006, la 6ma maxim alta procento inter la landi membri dil [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]] - OKED - e ta procento tendencas augmentar. La sociala kontributi reprezentas proxim 38 % di sumo, dek punti pluse la mezavaloro di landi di OKED. Inverse, Francia esas la developata landi ube l'imposti sur la revenuo e sur societi reprezentas la parto maxim febla di totalo di obligata imposti. Malgre l'alta procento di obligata imposti, la publika spensi superiras la revenui, entote 53,9 % de TNP en 2006. Ja lore la publika deficito esas alta, atinganta 2,7 % di TNP en 2007 e mem 7,9 % en 2009 pro ekonomikala konjunturo. La publika debajo di Francia, pri, atingis 1,457.4 miliardi [[Euro|Euri]] en 2009, esis 75,8 % de TNP, kontre 20,7 % en 1980. Tamen, Francia obligesas respektar la kriterii dil pakto pri stabileso e kresko del [[Eurozono]], qua limitas la deficito budjetala a 3 % dE TNP e la debo publika a 60 % de TNP. [[Arkivo:Prélèvements obligatoires en France en 2007.svg|300px|thumbnail|center|Repartiso di sustracioni obligata e profitanti institucala en 2007 (fonti e precizaji).]] === Sociala sekureso === Depos lua kreado en 1945, la sistemo sekureso sociala divenis la precipua sistemo pri sociala protekto en Franca, quankam la stato, l'ensembli teritoriala e la mutualesi* havas anke importanta rolo. La manteno di rejimi di protekto sociala di qua disponis certa profesioni ante 1945 explikas la granda komplexeso di sistemo, qua konsistas ek adminime 120 rejimi di baso e 1 200 rejimi komplementala. La rejimo generala, qua havas la maxim granda nombro di admisiti, dividesas en quar branchi korespondanta a quar precipua riski: morbo, laboral acidenti e profesionala morbi, la protekto al olda personi e a la familii. La precipua fonto di revenuo de la sistemo di sociala sekureso esas la kontributadi pagata dal laboristi (65,5% ek la totalo en 2005), ma ol anke subsidiesas dal Stato e dal ensembli teritoriala. En 2005, la spensi dil sistemo reprezentis cirkume 30% de la TNP e pluse 45% de la disponebla revenuo adjustita di menaji. Malgre l'esforci facita da la sucedanta guvernerii por kontrolar la spensi sociala, ol augmentas rapide, nomo pro kresko di familiala spensi e l'oldeso de la habitantaro. Tandem, la kreskanta augmento di la chomeso augmentas la deficito, nam la neemployata ne kontributas. Preske tota augmento di publika spensi depos 1960 rezultis del augmento di spensi kun sociala sekureso, e la deficito di la sekureso sociala en 2009 esis 23,5 miliard Euri. === Defenso === [[Arkivo:French MO-120-RT-61 and Véhicule de Tracte Mortier 120 during Operation Desert Shield.JPEG|thumb|250px|Franca trupi qui partoprenis l'operaco Tempesto dil dezerto en 1991.]] Francia havas la kinesma maxim granda budjeto en la mondo pri defenso segun l'Instituto Internaciona di Inquesti pri Paco di Stockholm (IISPS), ed esas un ek la kin landi konsiderata "havante nukleara povo" segun la traktato pri nevejeturo di nukleara armi. Kune la Britaniana, Franca armeo judikesas kom un ek la maxim bone equipata de Europa. La spensi kun defenso (39 miliardi di dolari en 2010) reprezentas 2,5% de la [[Totala nacionala produkturo]], kontre ke en altra Europana landi (ecepte Unionita Rejio e Grekia) ol reprezentas mezavalore 1,5% de la TNP. Lua defenso-trupi subdividesas en quar grupi: terala armeo, mar-armeo, aer-armeo e nacionala jendarmaro. Depos 1996, l'armeo divenis profesionala, e l'obligata konskripto remplasesis da la “dio di defenso e mixa civitaneso”. Lua kapaceso militarala esas cirkume 350 000 homi, e lua trupi partoprenis en misioni en [[Afganistan]], [[Libano]], [[Chad]], [[Ivora Rivo]], [[Kosovo]], [[Djibuti]], [[Senegal]] e [[Gabon]]. === Partopreno en internaciona organizuri === Francia esas un ek la fondinti dil Europana Uniono, dil spaco Schengen e dil [[Eurozono]]. Esas anke un ek la kin permananta membri dil [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Tandem, esas membro di multa internaciona organizuri, exemple Nord-Atlantikal Uniono, [[Mondal organizuro pri komerco]], [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]], G8, G20, organizuro internaciona di Frankofonio (''Francophonie'') edc. Pos 1945, Europa divenis la precipua axo dil extera politiko Franca. Du ek la sep "patri di Europa", [[Jean Monnet]] e [[Robert Schuman]], naskis en Francia. Un ek la skopi dil organizuro esis evitar nova mondomilito e faciligar la rikoncilio inter Francia e Germania. Tamen, la stando di Francia e Franci pri Europa esis ofte ambigua: refuzo dil traktato qua kreis l'Europana komunitato pri defenso da lua Nacional Asemblitaro en 1954, e refuzo per referovoto di traktato por krear konstituco Europana en 2005, la haltostroki di Francia vers Europan asemblo esis ferma. Pos la [[Kontrato di Maastrich]] en 1992, la domeni en qua UE havas exkluziva kompetenteso esas sempre plu multa. Granda parto dil yuri aplikebla en Francia en 2010 havis Europana origino, plu multa kam la nacionala yuri. Francia, mezavalora povo, ne povas pezar en la mondala ceno en multa domeni nur tra UE. L'unigado di Europana merkato e l'establiso di unika pekunio ye 1999 implikis importanta transformi di Franca ekonomio, qua l'avantajoza karaktero facas debato. Mem se Francia esas l'unesma profitanta de la komuna agrokultivala politiko, ulo esas parto di landi neta kontributanti a budjeto di UE. === Politiko exterlanda e diplomaco === [[Arkivo:Bannière Drapeaux UE-28.png|280px|thumbnail|Francia, membro di UE.]] Pos la prezidanteso di generalo de Gaulle (1958-1969), la politiko exterlanda di Francia esas karakterizita per volo di nedependo, kelkafoye opozata ad Usa, e to rezultis la developo di nuklear armi, e l'ekiro di Francia di integrata komando di OTAN de 1966 til 2009. De la yari 1960a til la frua yari 2000a, Francia videsas kom amiko di Araba-Mohamedana landi, kritike opozanta a la politko di Israel. La reto di diplomacala reprezenteri di Francia esas la duesma maxim granda del mondo, havanta nun 156 ambasadi e 97 konsulala posti sur la kin kontinenti. Francia developas helpo-politiko koncerne developanta landi, nome de Afrika. La publika helpo a developanta landi reprezentis 0,39% de la totala revenuo nacionala en 2007. === Republikala simboli === Segun la konstituco di la [[Kinesma Franca Republiko|Kinesma Republiko]], Francia posedas multa emblemi, datinta dil [[Franca revoluciono]]. La flago di Francia konsistas ek tri vertikala vendi di sama larjeso, kolorizata blue, blanke e rede. La himno nacionala esas ''la Marseillese'', kanto kompozita da Rouget de Lisle dum Franca revoluciono e kelkafoye kritikata pro violento dil texto. Tandem, la Franca republiko havas kom moto tri vorti: "Libereso, Egaleso, Fraterneso". Pluse, multa oficala simboli existas por reprezentar Francia, nome la busto di ''Marianne'', muliero portanta Frigiana boneto, orna la komon-domi, e lua vizajo esas reprezentata sur la posto-marki ed la Franca facii dil centimi di Euro. Depos 1999, Franca guvernerio donacesis da logotipo rivokanta la flago e la devizo di la lando, same kam la figuro di Marianne. Ica logo reprezentesas en domkumenti publikigita da Franca administrado. == Geografio == Francia havas diversa peizaji en lua kontinentala teritorio, de plana regioni an la litoro til alta montaro di [[Alpi]], en sud-esto. La maxim alta monto esas [[Monto Blanka]] ([[Alpi]]) kun 4810 metri di [[altitudo]]. An la frontiero kun [[Hispania]] ed [[Andora]] jacas la montaro [[Pirenei]]. La maxim longa fluvii di Francia esas [[fluvio Loire|Loire]], longa de 1016 km, e [[Seine]], longa de 776 km. La maxim granda [[insulo]] di Francia en [[Mediteraneo]] esas [[Korsika]]. == Teritorial organizado == [[Arkivo:Francia_bazala_mapo_18_regioni-Ido.png|thumb|320px|La 18 regioni di Francia, inkluzite la regioni transmara.]] Francia subdividesas administrative en regioni, departamenti, distrikti, kantoni e municipi. Ol anke havas enmsembli, teritorii e dependadi. La maxim extensa departamento esas Franca Guyana, havanta {{formatnum:91000}} km². Francia subdividesas en 18 regioni e 101 departmenti, metropolala e transmara. La nomizita "metropolala Francia" konsistas ek 13 [[Regioni di Francia|regioni]] (France: ''régions''). La regioni nek havas autonomio legifala nek autonomio exekutiva, e recevas parto ek la imposti kolektata dal guvernerio, segun lia bezoni. :* 96 [[Departamenti di Francia|departamenti]] (France ''départements''): Administrata da Generala konsilistaro qua elektesas singla 6 yari per direta votado. Ol kreesis en 1790, kun la skopo ke omna persono povus distar admaxime un jorno per kavalo de lua reprezenteri. Singla havas departmento havas lua prefekto. :* 329 distrikti (France: ''arrondissements''): Singla departamento subdividesas en plura distrikti, qui havas singla lua subprefekto. Lua funciono esas helpar la prefekto dil departmento. :* 3.879 kantoni: Ol esas la maxim mikra subdividuro, nur kun elektorala efekti. :* 36.571 komoni: Equivalanta a municipo. En l'urbo Paris, recevas la nomo ''arrondissements''. :* Interkomunitati* (France: ''intercommunautés''): ol unigas en singla departamento plura komoni. La 5 ''transmara regioni'': [[Guadelupa]], [[Franca Guyana]], [[Martinik]], [[Mayotte]] e [[Reunion]]. La "transmara ensembli" esas 5: [[Santa Pierre e Mikelon]], [[Franca Polinezia]], [[Wallis e Futuna]], [[Saint Barthélemy]] e [[Saint Martin]]. Existas un ''ensemblo sui generis'': [[Nova-Kaledonia]]. === Maxim granda urbi === {{Maxim granda urbi | lando = Francia | dato = 2010 | nomo1 = Paris | provinco1 = Francilia | hab1 = 2243833 | nomo2 = Marseille | provinco2 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab2 = 850726 | nomo3 = Lyon | provinco3 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab3 = 484344 | nomo4 = Toulouse | provinco4 = Ocitania | hab4 = 441802 | nomo5 = Nice | provinco5 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab5 = 343304 | nomo6 = Nantes | provinco6 = Loire-regiono | hab6 = 284970 | nomo7 = Strasbourg | provinco7 = Alzacia | hab7 = 271782 | nomo8 = Montpellier | provinco8 = Ocitania | hab8 = 257351 | nomo9 = Bordeaux | provinco9 = Nov Aquitania | hab9 = 239157 | nomo10 = Lille | provinco10 = Supra Francia | hab10 = 227560 | nomo11 = Rennes | provinco11 = Bretonia | hab11 = 207178 | nomo12 = Reims | provinco12 = Grand Esto | hab12 = 179992 | nomo13 = Le Havre | provinco13 = Normandia | hab13 = 175497 | nomo14 = Saint-Étienne | provinco14 = Arvenia-Rodano-Alpi | hab14 = 171260 | nomo15 = Toulon | provinco15 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab15 = 164532 | nomo16 = Grenoble | provinco16 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab16 = 155637 | nomo17 = Dijon | provinco17 = Burgundia-Libera Komtio | hab17 = 151212 | nomo18 = Angers | provinco18 = Loire-regiono | hab18 = 147571 | nomo19 = Villeurbanne | provinco19 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab19 = 145150 | nomo20 = Saint-Denis | provinco20 = Reunion | hab20 = 145022 | imajo1 = Arc_de_Triomphe_-_Paris.jpg | urbo1 = Paris | imajo2 = Coucher_de_soleil_sur_Notre-Dame_de_la_Garde.JPG | urbo2 = Marseille | imajo3 = Pont_Bonaparte_Lyon.jpg | urbo3 = Lyon | imajo4 = Toulouse_Minimes.JPG | urbo4 = Toulouse }} == Ekonomio == [[Arkivo:Champ_de_bl%C3%A9_Seine-et-Marne.jpg|thumb|left|180px|Plantacerio di [[frumento]] en la regiono [[Francilia]].]] [[Arkivo:Several_Bordeaux_wines.jpg|thumb|180px|''Bordeaux''-[[vino]].]] {{PA|Ekonomio di Francia}} L'ekonomio di Francia esas la 7ma maxim granda del mondo, e la 2ma maxim granda del [[Europana Uniono]]. Sideyo por 39 ek la 500 maxim granda kompanii del mondo, ol havas plura kompanii inter la maxim granda del mondo kam [[Germania]] ed [[Unionita Rejio]].<ref>{{cite web|title=Global 500 by Country |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2010/countries/France.html|publisher=CNN |date=26ma di julio 2010 |accessdate=21ma di julio 2011|language={{en}}}}</ref> Ensemble kun altra 11 landi Francia adoptis l'[[Euro]] en [[2002]] e remplasis komplete la franko (₣).<ref>{{cite web |title=History of the Euro|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/business/2001/euro_cash/history/ |publisher=BBC News |accessdate=30ma di oktobro 2010|language={{en}}}}</ref> En [[2014]] lua [[Totala nacionala produkturo]] esis 2 587 miliardi dolari.<ref name=CIA>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/france/ |title=The World Factbook: France|accessdate=4ma di mayo 2015|language={{en}}|author=CIA}}</ref> L'[[agrokultivo]] reprezentas 1.7 % de la TNP, l'[[industrio]] reprezentas 19,4%, e la servadi reprezentas 78.9%. Francia esas membro dil [[G8]] (grupo di la precipua industriala landi) e di la [[Mondal organizuro pri komerco]]. Historiale, Francia esas granda produktero di agrokultivala produkturi.<ref name = agriculture>{{cite web|title= France - Agriculture |url= http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Europe/France-AGRICULTURE.html|author= Encyclopedia of the Nations|language={{en}}}}</ref> Fertila suli, l'uzo di moderna teknologio e la subsidiaji de [[Europana Uniono]] transformacis Francia en la precipua agrokultivala produktero ed exportacero de [[Europa]]<ref>{{cite web|url= http://www.diplomatie.gouv.fr/en/france_159/economy_6815/overview-of-the-french-economy_6831/key-figures-of-the-french-economy_1402.html#sommaire_1 |publisher=French Ministry of Foreign and European Affairs|title=Key figures of the French economy}}</ref> (ol reprezentas 20% de l'agrokultivala produktado dil [[Europana Uniono]]<ref name="ministère">{{cite web|title=A panorama of the agriculture and agri-food industries|url=http://agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/panorama_agriculture_ed2008EN.pdf | publisher=Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche}}</ref>). Lua precipua agrokultivala produkturi por exportacajo esas [[frumento]], pultro, lakterio, bovokarno e porkokarno, ed anke industriizita nutrivi. La [[vino]] "rozea" (''rosé'') konsumesas precipue en Francia, kontre ke la vini [[champanio]] e ''bordeaux'' esas precipue exportacata. La maxim importanta industriala produkturi esas aeroplani, automobili, mashini, kemialaji ed elektronikala kompozanti, exemple la mikonduktori produktita en [[Grenoble]], "la Silikovalo di Francia". Quankam pos la duimo dil yari 1990a multa statala firmi privatigesis, la stato duras kontrolar granda parto de la funcionado di la ekonomio, e duras tenar acioni di multa firmi, exemple banki, energiala kompanii, kompanii di transporto e di [[informatiko]]. Dum la fino di [[2008]] ed en [[2009]] eventis forta financala krizo, e la depreso ekonomikala dum 2010 e 2011 augmentis la [[chomeso]] til plu kam 9% de la [[labor-povo]]. En 2010 Francia anuncis ke ol konsumus cirkume 26 miliardi Euri por helpar firmi minacata di bankroto. Preske 79% del [[energio]] konsumata en Francia havas nukleara origino. == Demografio == [[Arkivo:Évolution démographique comparée - France, Allemagne et Royaume-Uni.svg|thumb|upright=1.5|Evoluciono dil habitantaro di metropolala Francia pos 1801, kompare Germana e Britaniana habitantaro (baso 100 = 1800 o 1801)<ref> * Francia: Jacques Dupaquier, ''Histoire de la population française'', Paris, PUF, 1988, et {{cite web|url=http://www.indices.insee.fr/bsweb/servlet/bsweb?action=BS_SERIE&BS_IDBANK=043638781&BS_IDARBO=01000000000000|title=Évolution de la population de la France métropolitaine|site=insee.fr|accessdate=31ma di januaro 2010}} * Germania: [http://destatis.de destatis.de] * Unionita rejio: [http://www.statistics.gov.uk/CCI/nscl.asp?ID=7589 Office for National Statistics], en Angla linguo. </ref>.]] Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2021, Francia havis {{formatnum:68084217}} habitanti.<ref name=CIA/> La maxim multa habitanti rezultis de mixuro di Kelti kun Romani e Germani. Alra populi existas en diferanta regioni de Europana Francia, exemple Bretoni en [[Bretonia]], Aquitani en [[Nov-Aquitania]], Alemani nord-weste, e Liguriani sudeste. L'oficala linguo di la lando esas [[Franca linguo|Franca]], oficala en 100% de la lando. Regionala dialekti e lingui, exemple [[Ocitaniana linguo|Ocitana]], [[Bretona linguo|Bretona]], Alzaciana, Korsikana, Kataluniana, Baska, Flandriana e Pikarda, gradope desaparas.<ref name=CIA/> Pluse, l'urbi [[Le Havre]], [[Strasbourg]], [[Bordeaux]], [[Lille]], Marseille, Nantes, Paris, Saint-Denis de la Réunion, Tours, asociita urbi di Angoulême, Nice e Poitiers, asociita membri di la komunitato di aglomerajo Evry Centre Essonne e la komunitato urbala di Bordeaux anke asociuro di komoni ed transmara ensembli esas membri di internaciona asociuro di Franca-parolanta urbestri. Ultre la Franca, en 1999 parolesis sepadek e kin altra lingui, inkluzite regionala lingui, lingui parolata dal enmigranti e dialekti parolata en la trasmara domeni, segun raporto dal linguisto Bernard Cerquiglini. [[Arkivo:Cathédrale10.jpg|thumb|320px|Til 1825 la reji di Francia kronizesis en la katedralo di Reims.]] Segun statistiki por la yaro 2015, la maxim praktikata religio en Francia esas [[kristanismo]]: 63% til 66% de la habitantaro, la maxim multa katoliki. Mohamedani esas de 7% til 9%, Budisti de 0,5% til 0,75%, Judi de 0,5% til 0,75%, altri de 0,5% til 1%, e de 23% til 28% havas nula religio.<ref name=CIA/> Pos lego aprobita ye la 9ma di decembro 1905, stato e religio esas legale separata en Francia. La Republiko Franca ne agnoskas kom oficala, salarias o subvencionas irga kulto, excepte en Alzacia-Mozel, ube kulto katolika, du kulti protestanta e la kulto judala agnoskesas. La komunitato [[Judo|Juda]] en Francia esas la maxim granda de Europa e la 3ma maxim granda de la mondo, dop [[Israel]] ed [[Usa]]. === Enmigro, stranjeri e minoritati === Segun demografo Michèle Tribalat, 14 milion personi (cirkume la quarimo de la habitantaro di la lando) en 1999 havis adminime un parento od avo qua esis enmigranto. Gérard Noiriel opinionis ke en 2002 ta proporciono esis proxim la triimo de la habitantaro, se on konsideras la preavi. {{revizo}}{{riskribota}} Segun Franca defino, plu restrikiva (naskinta exterlanda exter la teritorio), en metropolala Francia habitis 5,3 milion enmigrinti en 2008, esinta {{formatnum:1100000}} plua kam en 1999 e 8.9 % ek omna habitantaro. En omna habitantaro, 40 % havis Franca nacionaleso, aquirita per civitanigo o per mariajo. Enmigrinti originas precipue de EU (34 %) de Maghreb stati (30 %), de Azia (14 %, di qui la triima essas Turka), e de subSahara Afrika (11 %). La pueri di enmigrinti, direta decendantaro de uno o du enmigrinti, esis 6.5 milioni en 2008, sive 11% de la habitantaro. Tri milioni inter li havis lua du parenti enmigra. Sume, enmigrinti e filii de enmigrinti (duesma generaciono) esas nombroze* 11.8 milioni ye 2008, sive 19 % de la habitantaro (di qui poke plu kam 5 milioni de Europana origino e 4 milioni di Maghrebian origino). Mezavalore, enmigranti recevas revenui infre la triimo de olta di nacionani. Li esas dufoye plumulti ne esar diplomizita e trifoye plumulti a vivar sub [[povreso-lineo]]. Tamen, ad egala sociala stando, lua skolala formacuro e lua revenui esas proxim olta di Franci naskinta en Francia. Personi de enmigranta origino, nome kelka minoritati, kelkafoye subisas diskriminaci en Francia. Pro nedeterminita motivi qui duras esar studiata, kelka enmigranti e/o lia decendanti adoptas religioza fundamentalismo*. Tamen, on asistas a certa konvergo di vivomodo* di enmigrinta populi e di Franci dum longa stando. === Famili, sexualeso ed egaleso di sexui === En [[2009]] Francia esis la maxim fekunda lando di Europa dop Islando ed Irlando. La fertileso inter la mulieri naskinta en 1959 esas 2.12 pueri per muliero, dum ke nune esas 1.99 pueri per muliero (1.98 en metropola Francia). La chanji en la familiala strukturo en Francia inter la 1960a e la yari 2000a esas tam diversa kam profunda. La naskinti esas en maxim parto di kazi dezirita, pro developado di kontragravidesko* ed abortigo — pluse 200 000 volata interrupto di gravideso facesas omna yaro en Francia. Plu multo paro preferas libera uniono compare mariajo, o civila pakto di solidareso (PACS), kontrato di uniono plu flexebla ke mariajo. Pri divorci, lua nombro esis plumultigita per 3.2 inter frua 1970a e lasta yari. Pri diversa formi di altrasexualeso*, esas kune aceptata en Francia, mem si lego preiras ofte la mentesi en tolero opozite sexuala minoritati. Mariajo di paro di sama sexuo, tale ke adopto di puero per ta sama pari, esas legala en Francia depos la 18ma di mayo 2013. La stando di mulieri en Franca socio havas multa evolucionita dum 20ma yarcento, gratifikita dum lasta yarcento per multa yuri kontre la diskriminaci ke li subisas, Francia esas en 2009 fore di egaleso inter viri-mulieri). Por ofico en kompleta tempo, mulieri recevas en 2008 salario 19 % min ke to di viri, e la pura salariala diskriminaco esus de 6 til 7 % segun ministerio di ofico. Pri funcioni di decidemeso, mulieri acesas lo poka : li duktas nur 8 % di entraprezaji kun plu 200 employati, e reprezentas nur 18.5 % di deputati elektita en 2007 e 13.1 % di generala konsilisti elektita en 2008. Pri viri, existas anke multa neegalesi. Kompare vivoexpekto di Franci esas 85.7 yari, viri povas expektar vivar dum 78.7 yari. === Eduko === [[Arkivo:EducationFr.svg|thumb|Organizo di sekundara instrukto en Francia.]] En Francia, instrukto esas obligata de sis a dek e sis yari, ed publika skolo esas laika e gratuita. Tante la formaco e salario di docantaro, same kam la selekto di programi, resortisas ad stato, la jerado di primara e sekundara edukerii resortisas di teritoriala ensembli. Primara instrukto desvolvesas en du fazi. Matrala skolo, qua aceptas la tre yuna pueri, donas su por skopo lua veko, lua socialeso* e lokizo di fundamentala implementi qua esas linguo e nombro. Pose, proxim evas sis yari, pueri esas aceptita per elementala skolo, di qua l'unesma skopi esas aprentiseso di lektado, skribado e kalkulo, e civitala edukado. Sekundara instrukto desvolvesas ipsa en du cikli. L'unesma esas disdonita en kolegio ed finas en nacionala diplomo di kapableso. La duesma esas disdonita en liceo e finas en finala e nacionala exameni : bachelereso (profesionala, teknologiala e generala) e certigo di profesionala kapableso (CAPA en agrokultiva instrukto). Pri l'instrukto supera en Francia, kunexistas l'universitati e la sistemo di granda skoli, ube on eniras ordinare per konkurso en fino di preparanta klasi. Superiora instrukti por certigo di supera teknikisto e preparanta klasi ad granda skoli esas disdonita en licei o privata edukerii. Granda skoli ordinare judikesas ambe kom plu efikiva e plu elitista kam universitati. Altralatere, proxim 17 % di skolani di primara e sekundara instrukto esas lokizita en privata edukerii, precipua sub kontrado di asociuro kun stato ed ofte konfesionala. Francia experiencis depos la liberigo granda plularjigo instruktado. En 1936 min kam 3% de la klaso di yaro obtenis bachelereso; ta procento esas pasita ad 30 % en 1985 e 60 % en 1995. Tamen, ta demokratigeso* di instrukto ne supresass la sociala neegalesi : 25 % di pueri di manuala laboristi naskinta inter 1974 e 1978 esas diplomizita di superiora instrukto, kontre 77 % di pueri di kadri. Ta neegalesi esas ankore plu importanta en granda skoli: nur 2,9 % di lernanti admizita en Skoli nacionala di administrado ye 2008 havis parento manuala laboristo. Segun la programo PISA di komparado di nacionala edukala sistemi, la rezultaji di Franca edukala sistemo esas deceptanta compare ad altra stati membri di [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo|OKED]], en partikulara depos l'inquesto PISA ye 2003. Malgre la projeti por alfabetigar omna habitanti, l'iliterateso afektas 3.1 milioni personi, equivalanta a 9 % de la habitantaro evante 18 til 65 yari en Francia. === Saneso === La kusto di Franca medikaro esas grandaparte pagata per la sistemo di social askuro. La lando havis 3,22 mediki por 1 000 habitanti en 2008, un ek la maxim alta procenti del mondo. La Franci beneficas egale di un ek la vivoexpekto maxim longa del mondo, mem se la procento di prematura mortemeso (ante 65 evo) esas alta. La medikala spenso yarala per habitanti esis € 4719 en 2008. Tamen, la saneso dil habitantaro ne esas ecelanta en omna domeno. Malgre la falo di konsumado di vino pos la yari 1960a, Franci restas la duesma konsumanti di alkoholo en westal Europa pos Irlando, e malgre l'intensa kampanii kontre tabako, 29% ek la personi evante 18 til 75 yari fumis omnadie en 2005. Pri interdiktata drogi, la maxim konsumita esas [[kanabo]]: segun statistiki de 2005, 39% ek la viri evante 18 til 25 yari konsumis ol. Pluse, Francia esas un ek la landi di Europa qua konocas la maxim nombro di depresiva perturbesi. Francia esas la maxim importanta konsumero di antidepresivi di Europa, e havas un ek la maxim alta procento di suocidi de Europa. === Informomoyeni === [[Arkivo:AudiencesTF1FR2FR3M6.png|thumb|Asistantari TF1 (obskura blue), France 2 (rede), France 3 (klara blue) e M6 (flave).]] Lego publikigita en Francia ye la [[29ma di julio]] [[1881]] institucis e samatempe limitis la libereso di jurnalaro. Se regionala, semanala e tematala jurnalaro vendas su bone en Francia, nacionala jurnalaro diala di generalista informo difuzesas poka exter la chef-urbo. La kin precipua titri di ta kategorio (''Le Figaro'', ''Le Monde'', ''Aujourd’hui en France'', ''Libération'' e ''La Croix'') kune vendas nur min kam 1 milioni exempleri singladie, dum ke Japonia diala jurnalo ''Yomiuri Shinbum'' vendas plu kam 14 milioni. Depos 1981 kun la legaligo di "libera radii", l'emisili di publika radio jeranta da ''Radio France'' esas konkurencata da privata emisili, ofte propraji di granda grupi di medii. Ja lore, inter la quaresma emisili di radio en kumulita audienco en novembro-decembro 2009 (RTL, NRJ, France Inter ed Europe 1), nur la triesma esas publika. Same, depos l'aparo di unesma privata televiziono-kanalo (''Canal +'') en 1984, multa televizion-stacioni privata inauguresis, difuzita per radioelektro, kablo, satelito o plu recente per terala numerala televiziono (TNT). La tri precipua kanali esas ''TF1'', ''France 2'' e ''M6'', nur ''France 2'' apartenas a la grupo ''France Télévisions''. Pri aceso a la [[interreto]], esas vere demokratigita nur frua yari 2000a. En decembro 2009, 65% de la Franci evante 11 yari o pluse uzis la interreto. Inter 2002 e 2009, Francia regresis de 11ma a 43ma en rango pri libereso di jurnalaro en la mondo segun l'organizuro ''Reporters sans frontières''. === Sporto === [[Arkivo:Amelie Mauresmo at the 2008 US Open.jpg|thumb|left|Amélie Mauresmo esis en 2004 e 2006 la unesma-ranga tenisistino mondala segun klasifikeso WTA.]] Sporto en Francia karakterizesas per anciena sportala tradiciono e granda diverseso di modalesi praktikata en alta nivelo. Francia havas preponderanta rolo en l'organizo di moderna sporto e sua premio-listo* pos la fino dil 19ma yarcento, esante fakte un ek la maxim premiizita nacioni del mondo pri multa sporti. Por la yaro 2012. Francia esas quaresma di mondala klasifikeso establisita da Havas Sports & Entertainment (e duesma Europana naciono dop Rusia) qua kontas plu ke 1 600 sportala eventaji. [[Futbalo]] esas la maxim populara sporto, kun plua kam 2.3 milion luderi (di qui 97% viri), augmentis sua populareso pos Francia vinkir la [[Mondala Kupo di Futbalo]] en 1998 e pose la championkonkurso di Europa en 2000. Teniso (duesma maxim populara sporto segun la quanto di luderi), [[kavalkado]], [[judoo]]*, [[basketbalo]], [[handbalo]]* e [[golfo]] anke praktikesas multe, sen omisar [[rugbio]]* e petanko*, precipue sude de la lando. En [[2018]] la lando ganis duesmafoye la [[Mondala Kupo di Futbalo]]. Cirkume sep milioni Franci praktikas [[skio]] omna vintri, maxim ofte exter la klubi sportala. Skermado e ciklismo esas sporti en qui Francia recevis la maxim granda nombro di Olimpiala medalii, rispektive 44 e 41 olimpiala tituli, til 2010. Du importanta sportala eventi yarala esas la teniso-konkurso internaciona di Roland Garros qua eventas en Paris, e la biciklo-konkurso [[Turo di Francia]]. En 2016 Francia gastigis la Kupo Europana pri Futbalo ''Euro 2016''. === Partopreno en sindikati ed en politikala partisi === [[Arkivo:Anti CPE - Paris 2006.jpg|thumb|Manifesto kontre CPE en Paris en 2006.]] Malgre ke la quanto di personi qui votas en elekti diminutabas, altralatere la quanto di personi qui partoprenas en protesti kreskabas.<ref name="Maurin">{{cite book|language={{fr}}|title=Déchiffrer la société française |first=Louis|last=Maurin |location=Paris |publisher=La Découverte|year=2009|pages =368 |isbn=978-2-707-15413-2}}</ref> En 2008, 42% ek la habitanti partoprenis adminime unfoye en protesti, kontre 25% en 1981. Kompare ad altra developata landi, Francia esas ofte vidita kom lando ube demonstri e striki esas frequa. En Francia, poka personi partoprenas en politikala partisi, e nur 8% ek la laboristi asociis su ad ula [[sindikato]]. == Kulturo == Franca kulturo, nome lua edukala sistemo, militaral organizado, la linguo [[Franca linguo|Franca]], lua artala movadi pri [[pikto]], [[literaturo]], [[arkitekturo]], edc, exercis e duras exercar granda influo en la mondo. Lua [[cinemo]] anke esas remarkinda de multa yari: la [[fratuli Lumière]] inventis la [[cinematografilo]]. En [[2008]] Francia modifikis lua [[konstituco]] por agnoskar regionala lingui, exemple [[Okcitaniana linguo|Okcitaniana]], [[Baska linguo|Baska]], [[Bretona linguo|Bretona]] e [[Alzaciana linguo|Alzaciana]]. La simbolo di la lando esas [[hano|hanulo]]. === Arkitekturala patrimonio === [[Arkivo:Chateau Versailles Galerie des Glaces.jpg|thumb|250px|Galerio di speguli di kastelo Versailles, maestroverko di baroka arkitekturo dil 17ma yarcento.]] Francia posedas richa patrimonio arkitekturala, testo di lua longa historio e la renkontro di diversa civilizuri. ==== Konstrukturi judikata kom Patrimonii de la Homaro ==== Ek la 753 kulturala loki judikata kom mondala patrimonii segun l'[[UNESCO]] ye la 27ma di januaro 2012, 34 jacas en Francia, qua rangizesas 3ma en la mondo segun la quanto di mondala patrimonii. L'arkitekturala patrimonio Franca inkluzas edifici religiala (exemple l'abadeyo di Fontenay), civila (exemple la kasteli dil Loire-valo), industriala (rejala salino di Arc-et-Senans), militala (l'urbi fortifikita di Vauban) ed urbala (exemple la placo Stanislas en Nancy, o la centrala quartero di [[Strasburg]]). Ol inkluzas exempleri pri l'arkitekturo di omna epoki, de l'arkitekturo Romana (exemple, la ponto di Gard) til la moderna arkitekturo pos la [[Duesma mondomilito]] (la centro dil urbo [[Le Havre]]), inkluzite maestroverki Romana (l'abadeyo di Saint-Savin-sur-Gartempe), Gotika (katedralo di Chartres) e klasika (kanalo di Midi). ==== Konstrukturi di historiala interesto ==== Pos 1840 la stato Franca povas klasifikar kom historiala patrimonio la konstrukturi di interesto historiala, arkitekturala, patrimoniala o kulturala, ed anke kelka moblala havaji (kloshi). To grantas legala protektado, e helpo por restaurar e mantenar la kozi protektata. Ye la 31ma di decembro 2008, existis en Francia {{formatnum:43180}} historiala konstrukturi enrejistrata o klasifikata. Diversa arkitekti de diversa epoki, exemple [[Pierre de Montreuil]] dum [[Mezepoko]]; Lescot Delorme ed Androuet du Cerceau dum [[Renesanco]]; Mansart, Le Vau, Hardouin-Mansart, Gabriel e Claude-Nicolas Ledoux dum klasika e neoklasika epoki; Viollet-le-Duc, Garnier e [[Gustave Eiffel]] dum la 19ma yarcento; e Le Corbusier e Perret dum la moderna epoko, kreis edifici qui formacas la nuna patrimonio arkitekturala Franca. === Artala patrimonio e kultural eventaji === Malgre ke artala produkturi en Francia atestesas de la [[prehistorio]], on ne povas parolar pri "Franca arto" ante la komenco di la duesma yarmilo, epoko en qua la stato e la naciono komencis formacesar. Pos ta epoko, la bel arti Franca divenis maxim-multa-kaze simila a la resto di westal Europa, exemple la Romanika artajo dum la 11ma e 12ma yarcenti e la Gotika artajo dum la 12ma e 13ma yarcenti; la celebro di la povo di Franca monarkio, di "privilejizita spaco" (A. Chastel) e reprezento di sakrajo divenis la precipua temi dil arto, precipue kande komendita da povoza autoritati politikala o religiala. La [[Renesanco]], la Klasikismo di la [[17ma yarcento]], e la Neoklasikismo di la 18ma yarcento expresis la sercho di ordeno e pompo, sub influi del antiqua arto Italiana. Dum la moderna epoko aparis individuala figuri di artisti, exemple piktisti Fouquet, Poussin, La Tour, Watteau, Boucher, Chardin, Fragonard, Greuze, David, Gros ed Ingres, e skultisti Goujon, Girardon, Coysevox, Puget e Houdon. Francia influis la precipua artala movadi de la 19ma e 20ma yarcento: Romantikismo (Delacroix e Géricault), realismo (Courbet), impresionismo (Monet, Renoir, Manet, Degas) e neo-impresionismo (Seurat, Van Gogh, [[Paul Cézanne]], Gauguin), [[fauvismo]] (Matisse, Derain, Vlaminck), kubismo (Braque, Picasso, Léger) od ankore surrealismo (Duchamp) inkluzas Franc artisti inter lua precipua reprezentanti. Auguste Rodin, en sua latero, revolucionas skultado dum la fino dil 19ma yarcento. Diferanta de altra landi qui havas poka skriptisti famoza, Franca literaturo havas multa importanta nomi qui apartenis a diferanta movadi o skribis segun diferanta stili. Exemple, on povas citar dum Mezepoko la poeti Chrétien de Troyes e Villon; dum la 16ma yarcento ([[Renesanco]]) la skriptisto Rabelais, l'esayisto [[Michel de Montaigne]] e la poeti Du Bellay e Ronsard. Dum la 17ma yarcento, dramatisti Corneille, Racine e Molière, poeto Boileau, fablisto La Fontaine e neklasifikala Pascal fervoras mantenar ordeno per raciono; dum 18ma yarcento autori di Voltaire, Diderot e Rousseau, romanisti Prévost, Laclos e Sade e dramatisti Marivaux e Beaumarchais flogis la socio di lua epoko dum ke trakteskanta temi til lo interdiktita. Dum la 19ma yarcento, romano experiencas sumito kun Stendhal, Balzac, Hugo, Dumas, Flaubert e Zola, ma l'altri generi ne falias, kam montras memorialisto* Chateaubriand e poeti Lamartine, Musset, Baudelaire, Vigny, Rimbaud e Mallarmé. Dum 20ma yarcento, la manko di anteeso facas plu desfacila la percepto di majora figuri ; on povas tamen citar poeti Apollinaire, Éluard, Aragon, [[René Char]] e Prévert, la romanisti Proust, [[André Gide]], Céline, [[Jean-Paul Sartre]], Camus e Sarraute, e dramatisti Giraudoux, [[Jean Cocteau]], Beckett ed Ionesco. Dividita dum Mezepoko inter la religiala arto qua inspiris la Gregoriala kanto, e la profana kanto di trubaduri e voyajanti, Franca muziko atingis notoreso pos l'epoko klasika, pro la verki di kompozisti exemple Lully e Charpentier dum a 17ma yarcento, Rameau dum la 18ma yarcento, [[Hector Berlioz]], Gounod e Bizet Dum la 19ma yarcento, o Débussy dum 20ma yarcento — multa di ta artisti kompozas operi. Depos frua 20ma yarcento, la muziko nominita "populala" rapide expansis, mixanta jenri propra a Francia (kansono) kun importita generi (rock e rap note), e posibliganta a exterrangi kam Claude François, Johnny Hallyday, Sheila, Michel Sardou o Jean-Jacques Goldman vendar deko di milioni di diski. Cinemo, inventita en 1895 en Lyon dal [[fratuli Lumière]], esas importanta kultural agado en Francia malgre la konkurenco di [[Hollywood]]: en 2005 Francia esis la sisesma mondala produktero ed l'unesma Europana produktero di longa filmi. Franca cinemo, nome [[komedio|komedii]] e "filmi di autori" lansata pos la yari 1980a, e precipue dum la [[yari 2000a]] produktis kelka filmi qui obtenis suceso mondala, exemple ''Le Fabuleux destin d'Amélie Poulain'' o ''La Marche de l'empereur''. L'Internaciona Festivalo pri Cinemo qua eventas omnayare en [[Cannes]], esas la kulturala eventajo la maxim mediatigata en mondo. === Literaturo === La [[literaturo]] di Francia komencis dum [[Mezepoko]], ed esas notinda la poezio di [[trubaduro|trubaduri]] en [[Ocitaniana linguo]]. Dum la [[16ma yarcento]], importanta skriptisto esis [[François Rabelais]]. Dum la [[17ma yarcento]] aparis tri importanta teatrala skriptisti: [[Molière]], [[Pierre Corneille]] e [[Jean Racine]]. [[Blaise Pascal]] e [[René Descartes]], qui profunde influis la Franca aristokrataro, esis importanta filozofi Franca. Literaturo e [[poezio]] en [[Franca linguo]] kreskis dum la [[18ma yarcento|18ma]] e [[19ma yarcento|19ma]] yarcenti e komencis influar la mondala kulturo, exemple la verki di [[Voltaire]], [[Denis Diderot]] e [[Jean-Jacques Rousseau]]. Pri puerala literaturo, esas remarkinda la verki da [[Charles Perrault]]. Dum la [[19ma yarcento]] aparis importanta skriptisti, exemple [[Alexandre Dumas, patro]], [[Alexandre Dumas, filio]], [[Jules Verne]], [[Émile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Honoré de Balzac]], [[Théophile Gautier]], [[Charles Baudelaire]] e [[Stendhal]], ed anke la poeti [[Paul Verlaine]] e [[Stéphane Mallarmé]]. Dum la [[20ma yarcento]] aparis importanta nomi, exemple [[Marcel Proust]], [[Louis-Ferdinand Céline]], [[Albert Camus]], [[Frédéric Mistral]] e [[Jean-Paul Sartre]]. [[Antoine de Saint-Exupéry]] skribis ''[[La Princeto]]'' por pueri. === Ciencala tradiciono === Depos Mezepoko, Francia divenis importanta centro por konoci e deskovri. Poke pos lua fondo en 1200, l'universitato di Paris divenis un ek la maxim importanta universitati dil Ocidento. Til la 1ma di septembro 2010, 56 Franci ganabis [[Nobel-premio]], e dek ed un obtenabis la medalio ''Fields''. Dum la 17ma yarcento, [[René Descartes]] definis metodo por aquirado di ciencala konoco, kontre ke [[Blaise Pascal]] divenis famoza por sua verko pri kalkulo di probablesi e la mekaniko di fluidi. Dum la [[18ma yarcento]], verki dal biologiisto Buffon e dal kemiisto [[Antoine Lavoisier]] - ca lasta deskovrinto di la rolo di [[oxo]] en kombusto -, e l'edito dil ''Enciklopedio'' da Diderot e d'Alembert expansis ciencala konoco. Dum la 19ma yarcento, [[Augustin Fresnel]] developis la moderna [[optiko]]. [[Nicolas Léonard Sadi Carnot]] studiis [[termodinamiko]], e [[Louis Pasteur]] esis pioniro pri mikrobiologio. Dum la 20ma yarcento, on povas mencionar matematikisto e fizikisto [[Henri Poincaré]], fizikisti [[Henri Becquerel]], la gespozi [[Pierre Curie|Pierre]] e [[Marie Curie]] (qui divenis famoza por lia verki pri [[radioaktiveso]]), fizikisto [[Paul Langevin]] ed anke virologiisto [[Luc Montagnier]], kundeskovrinto dil viruso dil [[Sindromo di Imuno-Defekteso Aquirita (AIDS)|AIDS]]. === Gastronomio === Franca [[gastronomio]] esas famoza pro lua bona agrokultivala produkturi, nome vini (''champagne'', vini de la regioni Bordeaux o Burgundia, e.c) e fromaji (''roquefort'', ''camembert'' edc.), e pro la nomizita "supera gastronomio" praktikata pos la 18ma yarcento. Tamen, Franca manjajo esas multe diversigata, ed konsistas precipue ek regionala specalaji qui konquestis tota lando, exemple [[Alzacia]]na surkruto, Lotringiana ''quiche'', porkohachajo de Le Mans, Burgundiana bovi, grasa hepato ''périgourdin'', ''cassoulet'' de Lengadocia, ''tapenade'' de Provenco, keneli de Lyon. Ultre to, existas "gastronomiala frontieri" qui "separas" la nordo (qua uzas [[butro]] e shaloto por koquar) e la sudo (qua preferas oliv-oleo ed alio) di la lando, ed inter regioni qui uzas nutrivi obtenita de la tero (exemple [[Périgord]]) ed altra qui uzas nutrivi obtenita de la maro, exemple Provenco. Tamen, nun ica frontieri tendencas desaparar, pro la simileso di vivomanieri en tota mondo. La "Gastronomio di Francia" enskribesis ye la 16ma di novembro 2010 en la listo di la kulturala nemateriala patrimonio dil homaro, segun l'[[UNESCO]]. == Referi == {{reflist}} <references group="a"/> == Extera ligili == * [http://www.elysee.fr Pagino di la prezidanto di Francia] * [http://www.service-public.fr/langue/english/ Oficala pagino di publika servadi en Francia] * [http://www.proxiti.info/ Proxiti - Le Réseau de Vos Informations de ProXimité] ({{fr}}) * [http://meteo.15.growiktionary.org Météo France] {{Regioni di Francia}} {{Template:EU-stati}} [[Kategorio:Francia| ]] lvq0vcpdleq02xbhbajyz7b4hqpr36j 0 1003 993730 993152 2022-07-31T07:51:10Z DavidW 13623 Nova texto pri plebiciti wikitext text/x-wiki {{Landi | Nomo = Suedia | Lokala_nomo = Konungariket Sverige | Flago = Flag of Sweden.svg | Blazono = Great coat of arms of Sweden.svg | Imajo_mapo = EU-Sweden.svg | Chefurbo = [[Stockholm]] | Habitanti_chefurbo = {{formatnum:776545}} (2005) | Precipua_urbo = [[Stockholm]] | Oficala_lingui = [[Sueda linguo|Sueda]]. <small>''Noto: [[Finlandana linguo|Finlandana]], [[Sami-linguo|Sami]], [[Romani-linguo|Romani]], [[Yidisha linguo|Yidisha]] e Meankieli esas oficala lingui ube minoritati de ta etnii habitas.'' | Guvernerio = [[Monarkio]] | Nomo_listo_chefo_stato = Listo pri monarki di Suedia | Titulo_chefo_stato = Rejulo | Chefo_di_stato = [[Karl la 16ma Gustaf]] | Nomo_listo_chefo_guverno= Listo pri chefministri di Suedia | Titulo_chefo_guverno = Chefministro | chefo_guverno = [[Magdalena Andersson]] | Surfaco = {{formatnum:450295}} | Rango_surfaco = 57 | Surfaco_aquo = 8,7 | Habitanti = {{formatnum:10040995}}<ref name=CIA>{{Extera ligilo|titulo=Sweden - The World Factbook|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/sweden/ |editero=CIA |vidita ye=8ma di decembro 2018}}</ref> | Rango_habitanti = 91 | Yaro = 2018 | Denseso di habitantaro = 22,3 | Reto_kodexo = .se | Nomo_himno = ''Du gamla, du fria'' | Pekunio = [[kroon di Suedia]] }} '''Suedia''' esas lando jacanta an nordal [[Europa]]. Ol havas kom vicini [[Norvegia]] norde e weste, e [[Finlando]] nord-este. Sude jacas [[Baltika Maro]]. La [[ponto di Øresund]] ligas Suedia a [[Dania]], sude. Kun {{formatnum:450295}} km² Suedia esas la 3ma maxim vasta stato di [[Europa]]. En 2016 ol havis cirkume 10 milion habitanti, di qui 98% havis aceso al interreto. '''Bazala fakti pri Suedia.''' == Historio == {{PA|Historio di Suedia}} {{PA|Listo pri monarki di Suedia|Regnanto di Suedia}} [[Vikingo|Vikinga]] rejio di Suedia duris de cirkume la [[8ma yarcento|8ma]] til la [[11ma yarcento]]. Probable dum ta periodo, Suedi expansis su adsude la teritorio. On kredas ke la Vikingi expansis a [[Baltiko|Baltika]] regiono, [[Rusia]] [[Bielorusia]], [[Ukraina]] til la [[Nigra maro]] o mem posible til [[Baghdad]]. Vikingi judikesas kom la patri di [[Kiiva Rusia]]. Lia historio skribesis en runi. Santa Ansgar od Oskar introduktis [[kristanismo]] en Suedia en [[829]], ma [[paganismo]] erste desaparis komplete de la regiono dum la [[12ma yarcento]]. Tamen, on povas konsiderar Suedia, inkluzite parto de [[Finlando]], kristana lando depos [[1050]]. Ecepte en la provinco [[Skania]], kontrolita da [[Dania|Dani]] dum ta periodo, [[feudismo]] ne developis en Suedia simile en formo ad altra Europana landi<ref>Franklin D. Scott, ''Sweden: The Nation's History'' (University of Minnesota Press: Minneapolis, 1977) p. 58</ref>. Konseque, rurani restis larje klaso di libera agrokultivisti dum granda parto di Sueda historio. [[Sklaveso]] ne esis frequa en Suedia.<ref>[http://runeberg.org/nfcj/0106.html ''Träldom'' Nordisk familjebok / Uggleupplagan. 30. Tromsdalstind - Urakami /159-160, 1920] (en Sueda linguo)</ref> Sklaveso e serfeso abolisesis dum la rejio di [[Magnus Eriksson]] en [[1335]]. Ex-sklavi ofte absorbesis en la rurala socio o divenis laboristi en l'urbi ed urbeti. Dum la [[14ma yarcento]] Suedia eventis epidemio di [[bubono-pesto]], e lua habitantaro decimacesis<ref>Scott, pp. 56-57.</ref>. Dum ta periodo, Sueda urbi aquiris plura yuri, e recevis forta influi de Germana komercisti de [[Hanso-uniono]]. En [[1319]] lor rejulo [[Magnus Eriksson]] unigis Suedia e [[Norvegia]], ed en [[1397]], rejino [[Margrethe la 1ma di Dania|Margrethe la 1ma]] unigis [[Dania]], Norvegia e Suedia e kreis [[Kalmar-uniono]]. En [[1520]], lora rejulo [[Christian la 2ma di Dania]] imperis masakro kontre Sueda nobeleso, evento konocata kom la "sango-balno di Stockholm". Ta masakro incitis Sueda nobeleso rezistar, ed ye la [[6ma di junio]] [[1523]] Sueda nobeli aklamis [[Gustaf la 1ma Vasa]] kom lia rejulo. Balde pose, li rejektis religio [[katolikismo|katolika]]. Pri [[ekonomio]], Gustaf Vasa ruptis komercala monopolo di [[Hanso-uniono]]. [[Arkivo:Swedish_Empire_(1560-1815)_en2.png|thumb|left|320px|Sueda imperio de 1560 til 1815.]] Dum la [[17ma yarcento]] Suedia transformesis en povoza lando. Ante ke divenis imperio, ol esis povra lando kun poka habitantaro, poka povo e poka reputo. Ol kaptis teritorii de Rusia e de [[Polonia-Lituania]] per diversa militi, inkluzite la [[Milito di Triadek Yari]]. Dum la [[milito di Triadek Yari]], Suedia konquestis preske la duimo di Santa Romana stati. [[Gustaf la 2ma Adolf]] deziris divenar la nova Santa Romana Imperiestro e guvernar ambe Skandinavia e la Santa Romana stati, ma ilu mortis dum la [[batalio di Lützen]] en [[1632]]. Pos la batalio di Nördlingen (l'unika importanta vinkeso Sueda dum la milito) la sentimento favorebla a Suedi desaparis gradope en Germana stati. Suedia nur mantenis poka teritorii en la nordo di la nuna Germania, exemple Sueda Pomerania, Bremen-Verden e Wismar. En [[1696]] devastinta [[famino]] viktimigis [[Finlando]] e mortigis 1/3 ek lua habitantaro. La famino anke atingis Suedia e viktimigis 10% de lua habitanti<ref>{{Extera ligilo|url= http://books.google.com/books?id=6oOCfHxQDtwC&pg=PA153 |titulo="Finding the family in medieval and early modern Scotland"|autoro=Elizabeth Ewan, Janay Nugent|publikigita ye=2008}}</ref>. En [[1700]] pos la [[batalio di Narva]] [[Rusa imperio|Rus]] armeo preske destruktesis, ma la rejulo [[Karl la 12ma di Suedia|Karl la 12ma]] decidis vicee atakar [[Polonia-Lituania]], e vinkis Polona rejulo August la 2ma. To posibligis Rusa imperio modernigar lua armeo. En [[1709]] kande Suedia atakis Rusia, Rusi vinkis la [[batalio di Poltava]]. To esis la komenco dil fino por Sueda imperio. [[Arkivo:Norway-Sweden_1905.svg|thumb|250px|[[Suedia-Norvegia]] en 1905.]] En [[1809]] l'esto dil imperio cedesis a Rusia e divenis l'autonoma [[Finlando|Granda Princio Finlando]]. Dum [[Napoléon la 1ma|Napoleonal epoko]] Suedia kombatis kontre [[Francia]] e, pos vinkir la [[batalio di Leipzig]], ol koaktis [[Dania-Norvegia]] cedar [[Norvegia]]na teritorio ye la [[14ma di januaro]] [[1814]]. L'uniono [[Suedia-Norvegia]] duris til [[1905]], kande Norvegia [[nedependo|nedependanteskis]]. De [[1850]] til [[1910]] plua kam 1 milion Suedi ekmigris vers [[Usa]]. Multi establisis su en [[Minnesota]]. De [[1870]] til [[1914]] la lando gradope transformesis en [[industrio|industrial ekonomio]]. En [[1889]], Sueda social-demokrata partiso fondesis. En [[1917]] [[komunismo|komunista]] revolto faliis, e la [[demokratio]] duris expansar. Suedia restis neutra dum la du [[mondomilito|mondomiliti]], ma lua neutreso esis kontroversa.<ref>Nordstrom, p. 315: "Sweden's government attempted to maintain at least a semblance of neutrality while it bent to the demands of the prevailing side in the struggle. Although effective in preserving the country's sovereignty, this approach generated criticism at home from many who believed the threat to Sweden was less serious than the government claimed, problems with the warring powers, ill feelings among its neighbours, and frequent criticism in the postwar period."</ref> Dum la [[duesma mondomilito]] la lando restis sub influo de [[nacional-socialista Germania]]. Quankam furnisero di [[stalo]] a Germania dum la milito ol suportis [[Norvegia]]na rezisto, ed en [[1943]] ol helpis [[Dania|Dana]] [[judo|judi]] eskapar deporto a [[koncentreyo|koncentreyi]]. Sueda diplomacisto [[Raoul Wallenberg]] e lua kunlaborinti helpis salvar plua kam 100.000 judi de Hungaria.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/wallenberg.html |titulo="Raoul Wallenberg". |autoro=Jewishvirtuallibrary.org |vidita ye=13ma di marto 2013}}</ref> Suedia anke restis neutra dum la konkurso inter la [[Nord-Atlantikal Uniono]] e la [[Pakto di Warszawa]]. Tamen ol mantenis forta relati kun [[Usa]]. Ye la [[1ma di januaro]] [[1995]], la lando membreskis [[Europana Uniono]]. Nun, Suedia havas un ek la maxim granda [[Indexo pri homala developeso]] del mondo. == Politiko == [[Arkivo:King and Queen of Sweden.jpg|thumb|left|250px|[[Karl la 16ma Gustaf]] e [[Silvia de Suedia]].]] [[Arkivo:Riksdagen June 2011.jpg|thumb|250px|L'edifico dil Parlamento (''Riksdag'').]] Suedia esas [[konstitucala monarkio]]. La rejo esas la [[chefo di stato]], ma nur havas ceremoniala povi. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]], qua nominas l'altra ministro. De pos 1976, la chefministro elektesas dal Parlamento. La Parlamento (''Riksdag'') esas la supra autoritato dil guvernerio, segun la [[konstituco]]. Ol konsistas ek unika chambro kun 349 membri, qui elektesas direte dal populo por 4-yara periodo. [[Arkivo:Bondeska_palatset_Högsta_domstolen_söderut.jpg|thumb|250px|Palaco ''Bonde'', sideyo di la Supra Korto.]] La [[Judiciala povo]] konsistas ek 48 administrala korti (en [[Sueda linguo|Sueda]] ''tingsrätt'', korti di unesma instanco), l'administrala apelo-korti (Sueda ''hovrätt''), e la Supra Judiciala Korto ('' Högsta domstolen''), la triesma e maxim alta korto di la lando kun 16 membri. Sueda [[konstituco]] konsistas ek 4 fundamentala legi: * L'Ago di Heredajo (''Successionsordningen'') establisita en [[1810]] qua regulizas la lineo di sucedo a Sueda trono * La lego pri libereso di jurnalaro (''Tryckfrihetsförordningen'') establisita en [[1949]] * La lego pri formo di guvernerio (''Regeringsformen'') establisita en [[1974]], e * La lego pri la libereso di expreso (''Yttrandefrihetsgrundlagen'') establisita en [[1991]]. Emendar o revizar ta legi ne esas tam facila kam modifikar altra legi: la parlamento mustas aprovar la modifiki du foyi, e mustas eventar general elekto inter la du aprobi. Altra lego, pri l'organizuro di legifala povo (''Riksdagsordningen''), establisesis en [[1974]]. Ol ne judikesas kom fundamentala lego, ma kelka parti di ol ank esas nefacila por modifikar. En [[1999]] aprobesis lego qua separas l'eklezio de la stato. Pos ta lego, la filii di membri del Eklezio di Suedia naskinta pos 1999 ne pluse judikesas automatale kom membri de ta eklezio pos nasko. == Geografio == [[Arkivo:Lapporten 2.jpg|thumb|320px|left|Paso Lapporten, en [[Laponia]].]] [[Arkivo:Map of Sweden Cities (polar stereographic).png|thumb|200px|Provinci, precipua urbi e lagi di Suedia.]] Suedia okupas l'esto di Skandinaviana peninsulo. Weste, kateno di monti (''Skanderna'' o "Skandinav Alpi") separas la lando de [[Norvegia]]. Suedia okupas teritorii inter [[latitudo|latitudi]] 55°N til 70°N, e [[longitudo|longitudi]] 10°E til 25°E. La maxim alta monto di Suedia esas Kebnekaise, kun {{formatnum:2111}} metri di [[altitudo]]. Granda parto di lua surfaco esas plana kun multa [[lago|lagi]], qui kovras 1,8% de la surfaco di la lando. La lago Vänern esas la maxim granda de Suedia e la 3ma maxim granda de [[Europa]]. La precipua fluvii esas Klarälven, longa de 660 km, Torne, longa de 570 km, e Dal, longa de 541,7 km. Sude de Suedia jacas Dana insulo [[Bornholm]] . On povas dividar Suedia en tri regioni: Norrland (an la nordo, qua okupas plu kam la duimo di la lando e havas poka habitanti), Svealand (centro-sude) e [[Götaland]] (sude de la lando, ube koncentresas la habitantaro). La maxima temperaturi dum [[somero]] en la regioni Svealand e Götland varias de 20°C til 25°C, e la mezavalora temperaturo dum [[vintro]] varias de-6°C til 2°C<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.smhi.se/klimatdata/meteorologi/temperatur/1.3976 |titulo=«Normal medeltemperaturs för januari»|autoro=SMHI.se}}</ref>. Cirkume 15% de Sueda teritorio jacas super la [[Polala Arktika Cirklo]]. La mezavalora [[pluvo-quanto]] di Suedia varias de 500 mm til 800 mm omnayare. La sud-westo di la lando recevas 1.000 til 1.200 mm di pluvi, dum ke en la montoza regioni del nordo povas pluvar cirkume 2.000 mm omnayare. [[Nivo]] falas de decembro til marto en Götland, de novembro til aprilo en Svealand, e de oktobro til mayo en Norrland. Suedia subdividesas en 21 provinci ([[län]]). == Ekonomio == {{PA|Ekonomio di Suedia}} La moderna Sueda [[ekonomio]] mixas statal entraprezi e privata kompanii e orientizas su vers exportacaji ed internaciona [[komerco]]. La lando havas bona sistemi di chosei e di [[telekomuniko|telekomuniki]], e laboro-povo bone instruktita: ek lua 4.9 milion laboristi, 1/3 kompletigis [[universitato|universitatala studii]]. == Demografio == [[Arkivo:Kungstradg rden (2560839047).jpg|320px|thumb|Cirkume 88% de la habitantaro di Suedia decendas de Germanala populi.]] [[Arkivo:Four Swedish Saami women from Wirijaure Staloluokta outside the shop in Furulund.jpg|thumb|left|320px|Mulieri de etnio Sami kun tradicionala vestaro, 1916.]] Segun statistiki de julio 2018, Suedia havis {{formatnum:10040995}} habitanti.<ref name=CIA/> Cirkume 98% de lua habitantaro rezidas en urbala zoni. La maxim multa habitanti esas Suedi, populo de Germanala origino. [[Finlando|Finlandani]] e Sami esas minoritati. Existas multa enmigranti, nome de [[Siria]], [[Irak]], [[Polonia]], [[Iran]] e del anciena [[Yugoslavia]]. En 2007, 16,7% de la habitantaro (1,53 milion individui) havis adminime 1 parento qua naskis exterlande, nome en altra [[Skandinavia]]na landi.<ref>{{Extera ligilo |titulo=Sveriges belfolkning 31 december 2006. Kommunala jämförelsetal|url=http://www.scb.se/statistik/BE/BE0101/2006A01/Be0101KomJmfBef_2006.xls |editero= SCB.se |vidita ye= 11ma di decembro 2010|autoro=SCB|publikigita ye=2006 |idiomo= {{sv}}|formato=XLS}}</ref> L'oficala linguo di la lando esas [[Sueda linguo|Sueda]]. Finlandana, la linguo Sami, Yidisha, Romani, Meankieli ank esas minoritala lingui oficala en kelka regjoni.<ref name=CIA/> La [[religio]] kun maxim granda nombro di adepti esas [[Luteranismo]]: 63% ek la habitantaro. Altra religii (Katolikismo, Ortodoxa kristanismo, Baptisti, Mohamedani, Judi e Budisti) esis 17% en 2016.<ref name=CIA/> {{10 maxim grand urbi | regiono= Suedia | dato= 2012 | nomo1 = Stockholm | hab1 = 1293176 | nomo2 = Göteborg | hab2 = 549839 | nomo3 = Malmö | hab3 = 269549 | nomo4 = Uppsala | hab4 = 135367 | nomo5 = Västerås | hab5 = 109092 | nomo6 = Örebro | hab6 = 101614 | nomo7 = Linköping | hab7 = 101031 | nomo8 = Helsingborg | hab8 = 95886 | nomo9 = Jönköping | hab9 = 87549 | nomo10 = Norrköping | hab10= 84322 | imajo1 = Riddarholmen from Stockholm City Hall tower.jpg | imajo2 = View of Göteborg from Älvsborgsbron 2009-10-02 a.jpg | fonto= <ref name=ciudades>{{Extera ligilo|titulo=Suecia - las ciudades más importantes |vidita ye=26ma di januaro 2012|url= http://population-statistics.com/wg.php?x=1263119881&men=gcis&lng=es&des=gamelan&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-189|publikigita ye=2012|editero=Population-Statistics.com |autoro=World Gazetteer}}</ref> }} == Plebiciti == Til 2022 esis sis plebiciti depos la introdukto di olia yurala provizo en 1922. La unesma, ye la 27ma di agosto 1922, esis plebicito, ne-obligiva por la guvernerio, pri interdikto di [[Alkoholoza drinkaji|alkoholo]]. To iniciesis da sobresala societi en Suedia. 55,1% votis, de ti qui darfis votar; 51% de li votis kontre la propozo. 59% de homini votis por la propozo, e 59% de homuli votis kontre. La maxim recenta plebicito, en 2003, koncernis la adopto di la [[Euro]] kom Sueda moneto; to refuzesis da 55,9% de la votanti. == Kulturo == [[Arkivo:Portrait of August Strindberg by Richard Bergh 1905.jpg|thumb|250px|[[August Strindberg]]]] La tradicionala [[kulturo]] di Suedia influesis da [[katolikismo]], da Luteranismo, e da kulturi Germana, Franca ed Angla-parolanta dum lua historio. La lando havas 14 loki judikata kom Mondala Patrimonio di la Homaro dal [[UNESKO]]. Existas 330 biblioteki e plu kam 200 muzei en la lando, la maxim multa en [[Stockholm]] ed en altra importanta urbi. [[Arkivo:Transtroemer.jpg|thumb|left|250px|[[Tomas Tranströmer]]]] Ok Sueda skriptisti recevis la [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Nobel-premio]] pri [[Literaturo]], inkluzite [[Selma Lagerlöf]], [[Pär Lagerkvist]], [[Harry Martinson]] e [[Tomas Tranströmer]]. Ante, dum la [[19ma yarcento]], l'aktoro e skriptisto [[August Strindberg]] ganis internaciona famo. La maxim konocata Sueda piktisti esas [[Carl Larsson]] ed [[Anders Zorn]]. Lua maxim konocata [[skulto|skultisti]] esas [[Tobias Sergel]] e [[Carl Milles]]. De la yari 1920a til la 1980a, Sueda filmifisto [[Ingmar Bergman]] ed aktorini [[Greta Garbo]] ed [[Ingrid Bergman]] divenis internacione konocata. [[Arkivo:ABBA_-_TopPop_1974_1.png|thumb|250px|[[ABBA]].]] [[Muziko|Muzikala tradiciono]] di Suedia esas richa, de la folklora muziki til [[hip hop]]. Quankam la muziko pre-Kristana desaparis dum la historio, muzikala instrumenti de Viking-epoko trovita en arkeologiala loki posibligis "rikrear" ol. Inter l'anciena instrumenti esas ''lur'' (simile a [[trumpeto]]), diversa [[fluto|fluti]], tamburi e kordo-instrumenti simpla. Moderne, [[rock]] e [[jazo]] esas importanta muzikala stili en Suedia. La muzikala grupo [[ABBA]] populareskis en tota mondo dum la [[yari 1970a]]. Altra notora [[pop]]-grupi de Suedia esas [[Roxette]], [[Ace of Base]], Europe e [[The Cardigans]]. == Referi == {{reflist}} {{Template:EU-stati}} [[Kategorio:Suedia| ]] roi9yf2tzpcsqmhep28sk8p150yni0s 0 1227 993735 990320 2022-07-31T10:34:47Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki <table border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width=300px;> <tr> <td colspan="2" cellspacing="0" cellpadding="2" align="center">'''Nitro'''</td> </tr> <tr> <td colspan="2" cellspacing="0" cellpadding="2" align="center"> [[Arkivo:N-TableImage.svg|200px]] </td> </tr> <tr><td>Nomo</td><td>Nitro</td></tr> <tr><td>Simbolo</td><td>N</td></tr> <tr><td>[[Atomala nombro]]</td><td>7</td></tr> <tr><td>[[Kemiala serio]]</td><td>Ne-metalo</td></tr> <tr><td>[[Atomala pezo]]</td><td>14,0067 uma</td></tr> <tr><td>[[Elektronala figuro]]</td><td><nowiki>[</nowiki>[[Helio|He]]<nowiki>]</nowiki>2s²2p³</tr> </table> {{wikivortaro}} '''Nitro''' (anke konocata kom '''azoto''') esas la [[kemiala elementi|kemiala elemento]] kun simbolo '''N''' ed [[atomala nombro]] 7. Ica elemento esas ne-metalo qua en normala kondicioni pri preso e temperaturo esas biatomala gaso. Nitro esas senkolora, senodora ed insipida e konstitucas cirkum 78% dil atmosferala [[aero]], quankam ol ne partropenas en du importanta [[biologio|biologiala]] eventi quale la [[respirado]] e la [[kombusto]]. {{Commons|Nitrogen}} [[Kategorio:Kemiala elementi]] by9tg4oaiuwtugemz643ef6iign2pku 0 1382 993724 993542 2022-07-31T07:26:42Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{20ma yarcento}} La [[yaro]] '''1982''' (MCMLXXXII per Romala algarismi) esis ordinara yaro komencinta ye [[venerdio]] segun [[Gregoriala kalendario]]. Ol esis la 982ma [[yaro]] di la duesma yarmilo, la 82ma yaro di la [[20ma yarcento]], e la 3ma yaro di la [[yari 1980a]]. == Eventi == === [[Kosmo]] === * [[10ma di marto]] - Omna non [[planeto|planeti]] esas en sama latero di [[Suno]]. === [[Mondo]] === * [[28ma di novembro]] - Reprezentanti di 88 stati kunvenas en [[Genève]] pro konvencionar pri liberigo dil internaciona komerco. * [[29ma di novembro]] - [[Unionita Nacioni]] demandas ke [[Sovietia]] retretez de [[Afganistan]]. * [[2ma di decembro]] - Unesma [[artificala kordio]] instalesas a [[Barney Clark]]. Ilu vivos dum 112 dii pos l'operaco. * [[26ma di decembro]] - ''Time Magazine'' selektas [[komputatoro]]* kom "homulo dil yaro". === [[Europa]] === * [[11ma di januaro]] - En [[Hispania]], [[Asturia]] divenas autonoma regiono. * [[28ma di januaro]] - En [[Italia]] James L. Dozier liberigesas da anti-terorista trupi pos 42-dia kidnapo da [[Reda Brigadi]]. * [[9ma di marto]] - [[Charles Haughey]] divenas chefministro (''Taoiseach'') di [[Republiko Irlando]]. * [[30ma di mayo]] - [[Hispania]] divenas membro di [[NATO]]. * [[20ma di junio]] - [[IRA]] explozas du bombi en [[London]]. To mortigas 8 e vundas plusa 47 soldati. * [[15ma di julio]] - [[Valencia (regiono)|Valencia]], en [[Hispania]], konquestas sua statuto di autonomio. * [[8ma di oktobro]] - En [[Polonia]] militala rejimo interdiktas [[sindikato Solidareso]]. * [[25ma di septembro]] - Finlandana [[Keijo Rosberg|Keijo 'Keke' Rosberg]] divenas mondala championo pri [[Formulo 1]] * [[12ma di novembro]] - [[Yuri Vladimirovich Andropov|Yuri Andropov]] nominesas chefo di [[Sovietia]]. * [[14ma di novembro]] - En [[Polonia]] l' aresto 11-monata di [[Lech Wałęsa]] finas. * [[30ma di novembro]] - [[Papo Ioannes Paulus la 2ma]] vizitas [[Hispania]]. * [[15ma di decembro]] - [[Hispania]] apertas lua frontiero kun [[Gibraltar]].<ref>{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/15/newsid_2559000/2559887.stm|title=1982: Spain opens border with the Rock|publisher=BBC|accessdate=21ma di oktobro 2018}}</ref> === [[Azia]] === * [[2ma di februaro]] - Masakro en Hama, [[Siria]]. * [[25ma di aprilo]] - [[Israel]] retretas de [[Sinai]] segun pacala pakto kun [[Egiptia]]. * [[6ma di junio]] - [[Milito di Libano]] komencas: [[Israel]]ana trupi duktata da [[Ariel Sharon]] konquestos suda Libano til [[Beirut]]. * [[13ma di junio]] - En [[Saudi-Arabia]] [[Fahd]] divenas rejo. * [[20ma di agosto]] - Multanaciona trupi venas surveyar la retreto di [[PLO]] de [[Beirut]]. * [[4ma di decembro]] - Nova [[konstituco]] en [[Popul-Republiko Chinia]]. === [[Afrika]] === * [[1ma di februaro]] - [[Senegal]] e [[Gambia]] formacas laxa uniono di stati, konocata kom [[Kunfederuro Senegambia]]. === [[Nord-Amerika]] === * [[13ma di januaro]] - [[Aeroplano]] [[Boeing 737]] kolizionas kontre ponto en [[Washington DC]], falas che [[rivero Potomac]], e 78 homi mortas. * [[17ma di aprilo]] - Nova [[konstituco]] di [[Kanada]] imperas totala nedependo de [[Unionita Rejio]]. * [[12ma di junio]] - En [[New York]] 750.000 homi demonstras kontre nuklear armi. === [[Sud-Amerika]] === * [[19ma di marto]] - [[Arjentinia]]na soldati rivovenas l'[[insulo Sud-Georgia]] en [[Falklandi]] anticipante milito. * [[2ma di aprilo]] - [[Arjentinia]] konquestas Falklandi ed anuncas ke 149-yara regno dal Angli finas. * [[1ma di mayo]] - En Falklandi, avioni ''[[Avro Vulcan]]'' del Unionita Rejio bombardas aerodromo di [[Port Stanley]]. * [[2ma di mayo]] - [[Submara navo]] di Unionita Rejio igas sinkar ''General Belgrano'' dum la [[milito di Falklandi]]. * [[4ma di mayo]] - [[Milito di Falklandi]]: [[Arjentinia]]n ''Exocet''-projektilo sinkas Britaniana militonavo ''HMS Sheffield''.<ref name=history>{{cite web|url=http://www.thepeoplehistory.com/may4th.html|title = What happened on May 4th - This day in History |publisher= thepeoplehistory.com |language={{en}} |accessdate=3ma di mayo 2015}}</ref> * [[21ma di mayo]] - Unionita Rejio rivovenas [[Falklandi]] e konquestas la bayo di San Carlos. Unesma granda landala kombato che l'insulo. * [[14ma di junio]] - [[Milito di Falklandi]] finas. == Naski == [[Arkivo:David Nalbandian (7411448814).jpg|130px|thumb|[[David Nalbandian]]]] * [[1ma di januaro]] - [[David Nalbandian]], Arjentiniana tenisisto * [[13ma di januaro]] - [[Guillermo Coria]], Arjentiniana tenisisto * [[25ma di januaro]] - [[Noemi]], italiana kantistino * [[5ma di februaro]] - [[Marco Di Meco]], Italiana muzikisto * [[10ma di februaro]] - [[Justin Gatlin]], Usan atleto * [[17ma di februaro]] - [[Adriano Leite Ribeiro]], Braziliana futbalisto * [[3ma di marto]] - [[Marjorie Estiano]], Brazilian aktorino * [[21ma di marto]] - [[Maria Elena Camerin]], Italiana tenisistino [[Arkivo:Danica Patrick AA Signing 2010 05 27.JPG|130px|thumb|[[Danica Patrick]]]] * [[25ma di marto]] - [[Danica Patrick]], Usan automobilistino * [[10ma di aprilo]] - [[Chyler Leigh]], Usan aktorino, kantistino e manekinino * [[15ma di aprilo]] - [[Seth Rogen]], Usan aktoro e komediisto * [[22ma di aprilo]] - [[Kaká]], Braziliana futbalisto * [[30ma di aprilo]] - [[Kirsten Dunst]], Usan aktorino * [[15ma di mayo]] - [[Jessica Sutta]], Usana kantistino, dansistino, beleso-manekinino ed aktorino ([[Pussycat Dolls]]) * 15ma di mayo - [[Layal Abboud]], Libanana kantistino, dansistino e manekinino * [[24ma di mayo]] - [[Tiago Camilo]], Braziliana judoisto * [[29ma di mayo]] - [[Ana Beatriz Barros]], Braziliana manekino * [[1ma di junio]] - [[Justine Henin]], Belgiana tenisistino [[Arkivo:IsinbaevaC.JPG|thumb|130px|[[Yelena Isinbayeva]]]] * [[3ma di junio]] - [[Yelena Isinbayeva]], Rusian atletino * [[9ma di junio]] - [[Christina Stürmer]], Austriana kantistino * 9ma di junio - [[Mamuka Bakhtadze]], chefministro di Gruzia * [[20ma di junio]] - [[Yas]], Iranana kantisto * [[28ma di junio]] - [[Irakli Garibashvili]], chefministro di Gruzia * [[1ma di julio]] - [[Anelia]], Bulgariana kantistino * [[9ma di julio]] - [[Sakon Yamamoto]], Japonian automobilisto [[Arkivo:Loreal Femina Women Awards 2012.jpg|thumb|130px|[[Priyanka Chopra]]]] * [[18ma di julio]] - [[Priyanka Chopra]], Indiana manekinino ed aktorino * [[2ma di agosto]] - [[Hélder Postiga]], Portugalana futbalisto * [[15ma di agosto]] - [[Lia Quartapelle]], Italiana politikistino * [[30ma di agosto]] - [[Andy Roddick]], Usana tenisisto * [[7ma di septembro]] - [[Emese Szász]], Hungara skermistino * [[28ma di septembro]] - [[Anderson Varejão]], Braziliana basketbalisto * [[2ma di oktobro]] - [[Cléo Pires]], Brazilian aktorino [[Arkivo:Ian Thorpe (6870963982).jpg|thumb|130px|[[Ian Thorpe]]]] * [[13ma di oktobro]] - [[Ian Thorpe]], Australiana natisto, Olimpiala championo * [[18ma di oktobro]] - [[Svitlana Serhiyivna Loboda|Svitlana Loboda]], Ukrainana kantistino * [[12ma di novembro]] - [[Yulia Kovalchuk]], Rusa kantistino * [[23ma di novembro]] - [[Asafa Powell]], Jamaikan atleto * [[28ma di novembro]] - [[Leandro Barbosa]], Braziliana basketbalisto * [[30ma di novembro]] - [[Elisha Cuthbert]], Kanadan aktorino * [[8ma di decembro]] - [[Nicki Minaj]], Trinidadana kantistino e kompozistino * [[16ma di decembro]] - [[Anna Volodimirivna Syedokova|Anna Syedokova]], Ukrainana kantistino * [[20ma di decembro]] - [[Keny Arkana]], Arjentiniana kantistino di rap == Morti == * [[13ma di januaro]] - [[Marcel Camus]], Franciana filmifisto (n. 1912) * [[18ma di januaro]] - [[Huang Xianfan]], Chiniana historiisto (n. 1899) [[Arkivo:ElisBA1979.jpg|130px|thumb|[[Elis Regina]]]] * [[19ma di januaro]] - [[Elis Regina]], Braziliana kantistino (n. 1945) * [[22ma di januaro]] - [[Eduardo Frei Montalva]], prezidanto di Chili (n. 1911) * [[24ma di januaro]] - [[Alfredo Ovando Candía]], prezidanto di Bolivia (n. 1918) * [[17ma di februaro]] - [[Thelonious Monk]], Usana jazo-muzikisto (n. 1917) * [[2ma di marto]] - [[Philip K. Dick]], Usana skriptisto di ciencala fiktivajo (n. 1928) * [[3ma di marto]] - [[William Francis Giauque]], Kanadana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1895) [[Arkivo:John_Belushi_HS_Yearbook.jpeg|thumb|130px|[[John Belushi]]]] * [[5ma di marto]] - [[John Belushi]], Usan aktoro (n. 1949) * [[6ma di marto]] - [[Ayn Rand]], Usana skriptistino e filozofo (n. 1905) * [[12ma di marto]] [[Johan Wilhelm Rangell]], chefministro di Finlando (n. 1894) * [[28ma di marto]] - [[William Giauque]], Usana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1895) * [[29ma di marto]] - [[Carl Orff]], Germana kompozisto (n. 1895) * [[24ma di aprilo]] - [[Sérgio Buarque de Holanda]], Braziliana skriptisto, jurnalisto e literaturo-kritikisto (n. 1902) * [[8ma di mayo]] - [[Gilles Villeneuve]], Franc automobilisto di ''[[Formulo 1]]'' (n. 1950) * [[22ma di mayo]] - [[Cevdet Sunay]], prezidanto di Turkia (n. 1899)<ref>{{extera ligilo|url=https://www.biyografi.info/kisi/cevdet-sunay |titulo=Cevdet Sunay biyografisi|idiomo={{tr}}}}</ref> * [[24ma di mayo]] - [[Tauno Palo]], Finlandan aktoro (n. 1908) * [[29ma di mayo]] - [[Romy Schneider]], Austrian aktorino (n. 1938) * [[2ma di junio]] - [[Fazal Ilahi Chaudhry]], prezidanto di Pakistan (n. 1904) * [[10ma di junio]] - [[Rainer Werner Fassbinder]], Germana filmifisto (n. 1945) * [[12ma di junio]] - [[Karl von Frisch]], Austriana zoologiisto, Nobel-laureato pri fiziologio o medicino (n. 1886) * [[16ma di junio]] - [[James Honeyman-Scott]], Usana gitaristo ([[The Pretenders]]) (n. 1958) * [[4ma di julio]] - [[Silvestre Antonio Guzmán Fernández]], prezidanto di Dominikana Republiko (n. 1911) * [[18ma di julio]] - [[Roman Osipovich Jakobson|Roman Jakobson]], Rusa linguisto, fonologisto e teoriisto pri literaturo (n. 1896) * [[24ma di julio]] - [[Jean Girault]], Franca filmifisto (n. 1924) * [[12ma di agosto]] - [[Tomás Romero Pereira]], prezidanto di Paraguay (n. 1886) * 12ma di agosto - [[Henry Fonda]], Usan aktoro (n. 1905) [[Arkivo:Hugo_Theorell_nobel.jpg|thumb|130px|[[Hugo Theorell]]]] * [[15ma di agosto]] - [[Hugo Theorell]], Suediana ciencisto, Nobel-laureato pri fiziologio o medicino (n. 1903) * [[21ma di agosto]] - Rejulo [[Sobhuza la 2ma di Swazilando]] (nune [[Eswatini]]) (n. 1899) * [[23ma di agosto]] - [[Stanford Moore]], Usana biokemiisto, Nobel-laureato (n. 1913) * [[29ma di agosto]] - [[Ingrid Bergman]], Suedian aktorino (n. 1915) * [[1ma di septembro]] - [[Władysław Gomułka]], Poloniana politikisto (n. 1905) * [[11ma di septembro]] - [[Wifredo Lam]], Kubana piktisto (n. 1902) * [[14ma di septembro]] - [[Kristján Eldjárn]], prezidanto di Islando (n. 1916) [[Arkivo:Grace_Kelly_1956.jpg|thumb|130px|[[Grace Kelly]]]] * 14ma di septembro - [[Grace Kelly]], Usan aktorino e princino di Monako (n. 1929) * [[4ma di oktobro]] - [[Ahmed Hassan al-Bakr]], prezidanto di Irak (n. 1914) * 4ma di oktobro - [[Stefanos Stefanopulos]], chefministro di Grekia (n. 1898) * [[8ma di oktobro]] - [[Philip Noel-Baker]], barono Noel-Baker, Kanadana pacifisto, Nobel-laureato (n. 1889) * [[18ma di oktobro]] - [[Pierre Mendès France]], chefministro di Francia (n. 1907) * [[5ma di novembro]] - [[Jacques Tati]] (nask. Tatischeff), Franc aktoro e filmifisto (n. 1907) * [[10ma di novembro]] - [[Leonid Ilyich Brejnev|Leonid Brejnev]], chefo di [[Sovietia]] (n. 1906) * [[23ma di novembro]] - [[Adoniran Barbosa]], Braziliana kantisto e kompozisto (n. 1910) * [[2ma di decembro]] - [[Marty Feldman]], Usan aktoro e komediisto (n. 1934) * [[Georges Moureaux]], Franca Idisto, redaktero di la revuo ''Progreso'' (n. 1914) * [[Ahmad al-Khatib]], chefministro di Siria (n. 1933) == Nobel-premiiziti == {{commonscat}} * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Fiziko]]: [[Kenneth G. Wilson]] * [[Listo di Nobel-laureati pri kemio|Kemio]]: [[Aaron Klug]] * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziologio o medicino|Fiziologio o Medicino]]: [[Sune Bergström]], [[Bengt I. Samuelsson]], [[John Robert Vane]] * [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Literaturo]]: [[Gabriel García Márquez]] * [[Listo di Nobel-laureati pri paco|Paco]]: [[Alva Myrdal]], [[Alfonso García Robles]] * [[Listo di Nobel-laureati pri ekonomiko|Ekonomiko]]: [[George Stigler|George Joseph Stigler]] == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Yari 1980a]] 4ui5koy9yjvyrfh5aer7ytitp8o9k4i 0 1400 993740 992515 2022-07-31T10:43:52Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{20ma yarcento}} La [[yaro]] '''1987''' (MCMLXXXVII per Romala algarismi) esis ordinara yaro komencinta ye [[jovdio]] segun [[Gregoriala kalendario]]. Ol esis la 987ma [[yaro]] di la duesma yarmilo, la 87ma yaro di la [[20ma yarcento]], e la 8ma yaro di la [[yari 1980a]]. == Eventi == === [[Kosmo]] === * [[23ma di februaro]] - [[Supernovo]] ''1987a'' remarkesas. Ol esas videbla per nuda okuli. (Antea supernovo videsis en 1604). === [[Mondo]] === * [[12ma di junio]] - [[Listo di prezidanti di Usa|Prezidanto di Usa]] [[Ronald Reagan]] pregas chefo di [[Sovietia]] [[Mihail Gorbachov]] faligor la [[Murego di Berlin]]. * [[19ma di oktobro]] - Akciono-kursi krakas (c. 30 %) omnaloke en mondo. * [[16ma di septembro]] - On subskribas en [[Montreal]], [[Kanada]], deklaro pri diminuto di la [[ozono]]-destuktanta materiaji. * [[7ma di decembro]] - [[Mihail Gorbachov]] e [[Ronald Reagan]] renkontras unesmafoye en [[Washington DC]]. === [[Europa]] === * [[6ma di marto]] - Paromo ''MS Herald of Free Enterprise'' kulbutas proxim Zeebruge, [[Belgia]]. To produktas 193 morti.<ref>{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/march/6/newsid_2515000/2515923.stm|title=1987: Hundreds trapped as car ferry capsizes|accessdate=11ma di septembro 2016|publisher=BBC}}</ref> * [[28ma di mayo]] - Germana [[Mathias Rust]] flugas tra aerala surveyo di [[Sovietia]] til la [[Reda Placo]] en [[Moskva]]. Ilu libereskos la [[3ma di agosto]] [[1988]]. * [[11ma di junio]] - [[Margaret Thatcher]] divenas triesmafoye [[listo di chefministri di Unionita Rejio|chefministro di Unionita Rejio]]. * [[28ma di julio]] - Varmesko produktas 600 morti en [[Athina]], [[Grekia]]. * [[16ma di oktobro]] - Venti kun forteso di [[uragano]] frapas la sudo di [[Anglia]] e produktas 18 morti.<ref>{{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/october/16/newsid_2533000/2533219.stm|title=1987: Hurricane winds batter southern England|publisher=BBC|accessdate=11ma di septembro 2016}}</ref> * [[1ma di decembro]] - La konstrukto di tunelo sub [[Angla Kanalo]] komencas. === [[Azia]] === * [[11ma di februaro]] - [[Filipini]] adoptas nova [[konstituco]]. * [[17ma di mayo]] - [[Milito Iran-Irak]]: Irakana milital aeroplano pafas du fuzei ''Exocet'' kontre Usana militonavo ''USS Stark''. L'explozo produktas 37 morti e 21 plusa 21 homi vundita. * [[29ma di novembro]] - Aviono [[Boeing 707]] de la kompanio ''Korean Air'' explozas super la frontiero [[Myanmar]]-[[Tailando]] e produktas 155 morti. * [[9ma di decembro]] - Revolto da [[Palestina]]ni komencas en kampo di refujinti en Jabalya. === [[Afrika]] === * [[12ma di junio]] - [[Jean-Bédel Bokassa]], ex-imperiestro di Centrafrika judiciesas e kondamnesas a [[mortopuniso]]. * [[3ma di septembro]] - Militisti kaptas povo en [[Burundi]] e revokas prezidanto [[Jean-Baptiste Bagaza]]. * [[7ma di novembro]] - [[Zine El Abidine Ben Ali]] asumas la prezidanteso di [[Tunizia]]. Ilu restos en povo til 2011. === [[Nord-Amerika]] === * [[20ma di februaro]] - En [[Salt Lake City]], [[Usa]], [[Ted Kaczynski]], konocata kom ''[[Unabomber]]'', explozas bombo en butiko di [[komputero|komputeri]]. * [[11ma di mayo]] - Unesmafoye translacesas kune kordio e pulmono en [[Baltimore]], [[Maryland]]. * [[18ma di novembro]] - La [[parlamento]] di [[Usa]] konstatas ke prezidanto [[Ronald Reagan]] esas kulpinta en l'[[afero Iran-Contra]]. === [[Sud-Amerika]] === * [[16ma di januaro]] - Sequanti di [[Equador]]ana generalo Frank Vargas Pazzos kidnapas prezidanto [[León Febres Cordero]] e demandas la libereso dil generalo. * [[5ma di marto]] - [[Ter-tremo]] kun forteso 7.0 che [[skalo di Richter]] frapas la nordo di [[Equador]]. * [[13ma di septembro]] - En [[Goiânia]], [[Brazilia]], du eskombro-kolektisti apertas kapsulo kun [[Cesio|cesio-137]] qua uzabis en anciena aparato di [[radiaco X]], e kontaminas su ed altra personi di lia familii e vicini. Quar personi mortas (la du kolektisti e la filiino e la spozino de un ek la du) e plusa 245 homi kontaminesas per radiaco.<ref>{{cite web|title= Acidente com o Césio-137 |url=http://brasilescola.uol.com.br/quimica/acidente-cesio137.htm|publisher=Brasil Escola|accessdate=13ma di septembro 2016}}</ref> * [[30ma di septembro]] - [[Surinam]] adoptas lua nuna [[konstituco]]. === [[Oceania]] === * [[1ma di agosto]] - Segun lego aprobita ye la [[20ma di julio]] ca yaro, [[Maori-linguo]] divenas oficala en [[Nova-Zelando]]. * [[10ma di oktobro]] - [[Fidji]] divenas [[republiko]]. == Naski == [[Arkivo:Sirusho_pic.jpg|thumb|130px|[[Sirusho]]]] * [[7ma di januaro]] - [[Sirusho]], Armeniana kantistino * [[10ma di januaro]] - [[César Cielo Filho]], Braziliana natisto * [[23ma di januaro]] - [[Teodora Andreeva]], [[Andrea (Bulgariana kantistino)|Andrea]], Bulgariana kantistino * [[24ma di januaro]] - [[Luis Suárez]], Uruguayana futbalisto * [[2ma di februaro]] - [[Gerard Piqué]], Hispana futbalisto * [[3ma di februaro]] - [[Elvana Gjata]], Albaniana kantistino, kompozistino ed aktorino * [[8ma di februaro]] - [[Carolina Kostner]], artala sketistino Italiana * [[14ma di februaro]] - [[Edinson Cavani]], Uruguayana futbalisto * [[21ma di februaro]] - [[Ellen Page]], Kanadan aktorino [[Arkivo:Kesha_Planes_Fire_%26_Rescue_premiere_July_2014_(cropped).jpg|thumb|130px|[[Kesha]]]] * [[1ma di marto]] - [[Kesha]], Usana kantistino * [[26ma di marto]] - [[Larisa Korobeynikova]], Rusa skermisto * [[27ma di marto]] - [[Polina Gagarina]], Rusa kantistino e kompozistino * [[4ma di aprilo]] - [[Sami Khedira]], Germana futbalisto * [[11ma di aprilo]] - [[Joss Stone]], Britaniana kantistino * [[18ma di aprilo]] - [[Rosie Huntington-Whiteley]], Angla aktorino e manekinino * [[19ma di aprilo]] - [[Maria Sharapova]], Rusa tenisistino * [[22ma di aprilo]] - [[David Luiz]], Braziliana futbalisto * [[28ma di aprilo]] - [[Samantha Akkineni]], Indian aktorino * [[29ma di aprilo]] - [[Joanna Maranhão]], Braziliana natistino * [[4ma di mayo]] - [[Cesc Fàbregas]], Hispana futbalisto * [[15ma di mayo]] - [[Thaísa Menezes]], Braziliana volebalistino * [[22ma di mayo]] - [[Novak Đoković]], Serbiana tenisistulo * [[24ma di mayo]] - [[Déborah François]], Belga aktorino * [[21ma di junio]] - [[Olena Tokar]], Ukrainana soprano [[Arkivo:2015 UEFA Super Cup 64 crop.jpg|thumb|130px|[[Lionel Messi]]]] * [[24ma di junio]] - [[Lionel Messi]], Arjentiniana futbalisto * [[3ma di julio]] - [[Sebastian Vettel]], German automobilisto di [[Formulo 1]] * [[11ma di julio]] - [[DJ Layla]], Moldovana kantistino e disk-jokeo * [[4ma di agosto]] - [[Aleksa Bečić]], Montenegrana politikisto * [[11ma di agosto]] - [[Robertlandy Simón]], Kubana volebalisto * [[20ma di agosto]] - [[Cătălina Ponor]], Rumana gimnastikistino * [[25ma di agosto]] - [[Liu Yifei]], Chinian aktorino * [[16ma di septembro]] - Anthony Padilla, Usana komikisto, membro di komikala grupo de Interreto [[Smosh]] * [[22ma di septembro]] - [[Bojan Šaranov]], Serbiana futbalisto * [[28ma di septembro]] - [[Hilary Duff]], Usan aktorino e kantistino * [[30ma di septembro]] - [[Flora Duffy]], Bermudan atletino * [[15ma di oktobro]] - [[Andrei Bahdanovich]], Bielorusa kanoisto, Olimpiala championo [[Arkivo:Zac Efron on the red carpet of the Baywatch in Miami 02.png|thumb|130px|[[Zac Efron]]]] * [[18ma di oktobro]] - [[Zac Efron]], Usan aktoro * [[22ma di oktobro]] - [[Tiki Gelana]], Etiopian atletino * [[6ma di novembro]] - [[Ana Ivanović]], Serbiana tenisistino * 6ma di novembro - [[Niccolò Campriani]], Italiana sporta pafisto * [[27ma di novembro]] - [[Lena Belkina]], Ukrainana kantistino * [[30ma di novembro]] - Ian Hecox, membro di la dueto komikala [[Smosh]] * [[10ma di decembro]] - [[Gonzalo Higuaín]], Arjentiniana futbalisto * [[19ma di decembro]] - [[Karim Benzema]], Franca futbalisto == Morti == [[Arkivo:Galo_Plaza_Lasso.jpg|thumb|130px|[[Galo Plaza Lasso]]]] * [[28ma di januaro]] - [[Galo Plaza Lasso]], prezidanto di Equador (n. 1906) * [[2ma di februaro]] - [[Alistair MacLean]], Britaniana skriptisto (n. 1922) * [[22ma di februaro]] - [[Andy Warhol]], Usan artisto ed skriptisto (n. 1928) * [[2ma di marto]] - [[Randolph Scott]], Usan aktoro (n. 1898) * [[3ma di marto]] - [[Danny Kaye]], Usan aktoro, komikisto (n. 1911) * [[19ma di marto]] - [[Louis de Broglie]], Usana fizikisto, Nobel-laureato (n. 1892) * [[11ma di aprilo]] - [[Primo Levi]], Italiana kemiisto e skriptisto (n. 1919) [[Arkivo:Rita_Hayworth_-_1940.JPG|thumb|130px|[[Rita Hayworth]]]] * [[14ma di mayo]] - [[Rita Hayworth]], Usan aktorino (n. 1918) * [[17ma di mayo]] - [[Gunnar Myrdal]], Sueda ekonomikisto, Nobel-laureato (n. 1898) * [[27ma di mayo]] - [[John Howard Northrop]], Usana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1891) * [[29ma di mayo]] - [[Choudhary Charan Singh]], chefministro di India (n. 1902) * [[2ma di junio]] - [[Andrés Segovia]], Usana gitaristo (n. 1893) * [[13ma di junio]] - [[Geraldine Page]], Usan aktorino (n. 1924) [[Arkivo:Astaire,_Fred_-_Never_Get_Rich.jpg|thumb|130px|[[Fred Astaire]]]] * [[22ma di junio]] - [[Fred Astaire]], Usan aktoro e dansisto (n. 1899) * [[18ma di julio]] - [[Gilberto Freyre]], Braziliana skriptisto ed antropologo (n. 1900) * [[1ma di agosto]] - [[Pola Negri]], Polonian aktorino (n. 1897) * [[7ma di agosto]] - [[Nobusuke Kishi]], chefministro di Japonia (n. 1896) * 7ma di agosto - [[Camille Chamoun]], prezidanto di Libano (n. 1900) * [[17ma di agosto]] - [[Rudolf Hess]], Germana nacional-socialist oficiro (n. 1894) * 17ma di agosto - [[Carlos Drummond de Andrade]], Braziliana poeto (n. 1902) * [[26ma di agosto]] - [[Georg Wittig]], Germana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1897) * [[28ma di agosto]] - [[John Huston]], Usan aktoro (n. 1906) * [[29ma di agosto]] - [[Lee Marvin]], Usan aktoro (n. 1924) * [[2ma di septembro]] - [[Alfredo Oscar Saint-Jean]], prezidanto di Arjentinia (n. 1926) * [[9ma di septembro]] - [[Einar Gerhardsen]], chefministro di Norvegia tri foyi (n. 1897) * [[11ma di septembro]] - [[Peter Tosh]], Jamaikana kantisto e kompozisto (n. 1944) * [[18ma di septembro]] - [[Américo Thomaz]], prezidanto di Portugal (n. 1894) * [[19ma di septembro]] - [[Einar Gerhardsen]], chefministro di Norvegia (n. 1897) * [[23ma di septembro]] - [[Bob Fosse]], Usana dramatisto (n. 1927) * [[29ma di septembro]] - [[Henry Ford 2ma]], Usan industriestro (n. 1917) * [[2ma di oktobro]] - [[Peter Medawar]], Britaniana ciencisto, Nobel-laureato (n. 1915) * [[3ma di oktobro]] - [[Jean Anouilh]], Franca skriptisto (n. 1910) * [[8ma di oktobro]] - [[Konstantinos Tsatsos]], prezidanto di Grekia (n. 1899) [[Arkivo:William_P_Murphy.jpg|thumb|130px|[[William Parry Murphy|William P. Murphy]]]] * [[9ma di oktobro]] - [[William Parry Murphy]], Usana mediko, Nobel-laureato (n. 1892) * 9ma di oktobro - [[Ella Eronen]], Finlandan aktoro (n. 1900) * [[12ma di oktobro]] - [[Fahri Korutürk]], diplomacisto e prezidanto di Turkia (n. 1903) * [[13ma di oktobro]] - [[Kishore Kumar]], Indiana kantisto ed aktoro (n. 1929) * [[13ma di oktobro]] - [[Walter Brattain]], Usana fizikisto, Nobel-laureato (n. 1902) * [[15ma di oktobro]] - [[Thomas Sankara]], prezidanto di Burkina Faso (n. 1949) * [[20ma di oktobro]] - [[Andrei Kolmogorov]], Rusa matematikisto (n. 1903) * [[1ma di novembro]] - [[René Lévesque]], Kanadana politikisto (n. 1922) * [[10ma di novembro]] - [[Seyni Kountché]], prezidanto di Nijer (n. 1931) * [[12ma di novembro]] - [[Cornelis Vreeswijk]], Sueda kantisto, trubaduro (n. 1937) * [[2ma di decembro]] - [[Luis Federico Leloir]], Arjentiniana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1906) * [[17ma di decembro]] - [[Marguerite Yourcenar]], Franca skriptisto (n. 1903) * [[24ma di decembro]] - [[Joop den Uyl]], chefministro di Nederlando (n. 1919) * [[Boris Konstantinovich Aaronov|Boris Aaronov]], Ukrainan Idisto (n. 1907) == Nobel-premiiziti == * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Fiziko]]: [[J. Georg Bednorz]], [[Karl Alexander Müller]] * [[Listo di Nobel-laureati pri kemio|Kemio]]: [[Donald James Cram]], [[Jean-Marie Lehn]], [[Charles J. Pedersen]] * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziologio o medicino|Fiziologio o Medicino]]: [[Susumu Tonegawa]] * [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Literaturo]]: [[Iosif Alexandrovich Brodski|Iosif Brodski]] * [[Listo di Nobel-laureati pri paco|Paco]]: [[Óscar Arias]] * [[Listo di Nobel-laureati pri ekonomiko|Ekonomiko]]: [[Robert Solow]] == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Yari 1980a]] 0i7ivvb4cbmacim7qzxumubzv3ie5i5 0 1503 993741 982820 2022-07-31T10:44:18Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[#A|A]] [[#B|B]] [[#C|C]] [[#D|D]] [[#E|E]] [[#F|F]] [[#G|G]] [[#H|H]] [[#I|I]] [[#J|J]] [[#K|K]] [[#L|L]] [[#M|M]] [[#N|N]] [[#O|O]] [[#P|P]] [[#Q|Q]] [[#R|R]] [[#S|S]] [[#T|T]] [[#U|U]] [[#V|V]] [[#W|W]] [[#X|X]] [[#Y|Y]] [[#Z|Z]] __NOTOC__ ===A=== *[[Boris Konstantinovich Aaronov|Boris Aaronov]] *[[Kerstin Akerlund]] *[[Kiran Annavarapu]] *[[Guenter Anton]] *[[Siegfried Auerbach]] ===B=== *[[Mihály Babits]] *[[Louis de Beaufront]] *[[Dénes Berinkey]] *[[Ronald Bijtenhoorn]] *[[Paul Bohne]] *[[Jacques Bol]] *[[Emma Bosshard]] *[[Maurice Boubier]] *[[Andrés Bravo del Barrio]] *[[Hans Brismark]] *[[Sigvard Brunnstedt]] ===C=== *[[Tazio Carlevaro]] *[[Robert Carnaghan]] *[[Robert Castelló]] *[[James Chandler]] *[[Jiří František Chaloupecký]] *[[Camiel de Cock]] *[[Hans Cornioley]] *[[José Cossío Ramírez]] *[[Louis Couturat]] *Gennaro Cappelluti alias ''Jek77'' ===D=== *[[Pál Dienes]] *[[Valéria Dienes]] *[[Petro V. Dimitriev]] *[[Brian E. Drake]] *[[Luther H. Dyer]] ===E=== *[[Hjalmar Eklund]] *[[José Elizalde]] *[[Manuel Escuder]] ===F=== *[[Kurt Feder]] *[[Joaquín Ferreres]] ===G=== *[[Alberto Galant]] *[[José García]] *[[Donald Gasper]] *[[Christophe Gaubert]] *[[Nicholas ap Glyn]] alias ''Niklas ap Gawain'' *[[Jerzy Gralak]] *[[Jules Gross]] ===H=== *[[Gert Heintze]] *[[Jules Houillon]] ===I=== ===J=== *Henry Jacob alias [[Heinz Jacob]] *[[Max Jacob]] *[[Paul de Janko]] *[[Otto Jespersen]] *[[Andreas Juste]] ===K=== *[[Tódor Kármán]] alias ''Theodor von Karman'' *[[Matti Kassi]] *[[Frank Kasper]] *[[Marion Kasper]] *[[Louis Kauling]] *[[Filareto Kavernido]] *[[Mirdza Kļava]] *[[Clara Kreis-Schneeberger]] ===L=== *[[Suzanne Lafay]] *[[Félix Lamana]] *[[Loïc Landais]] *[[Tom Lang]] *[[Martin Lavallée]] *[[Charles Lemaire]] *[[Léopold Leau]] *[[Kurt Linde]] *[[Béla Linder]] *[[José Miguel López]] *[[Richard Lorenz]] *[[Paolo Lusana]] ===M=== *[[Dave MacLeod]] alias [[User:Mithridates|Mithridates]] *[[David Mann]] *[[Boris Marachek]] *[[Pedro Marcilla]] *[[Jean Martignon]] alias ''G. T. Romanin'' *[[Patricio Martínez]] *[[Arturo Mateos]] *[[Henry Meulen]] *[[Arto Moisio]] *[[Georges Moureaux]] *[[Roger Moureaux]] ===N=== *[[Juan Luis de Nadal]] *[[Carlo Nardini]] *[[Léon Neuens]] *[[Alfred Neussner]] *[[Heidi Neussner]] *[[Gonçalo Neves]] *[[John Nordin]] ===O=== *[[Wilhelm Ostwald]] ===P=== *[[Antonio Padilla]] *[[Partaka]] *[[Louis Pascau]] alias Lui Pasko *[[Adrian Pastrana]] *[[Marcel Pesch]] alias Marcelo Persiko *[[Leopold Pfaundler]] *[[Adrian Pilgrim]] *[[Robert Pontnau]] *[[Friedrich Porzenheim]] ===Q=== *[[Sigurd Quarfood]] anke Sigvard *[[Wolfgang Quies]] ===R=== *[[Janna Reunova]] *[[Gael Richard]] *[[Gilbert H. Richardson]] *[[Ewald Röhnisch]] *[[Hellmut Röhnisch]] *[[Jean Martignon|G. T. Romanin]] *[[Carl Rostrom]] *[[Louis Rougier]] *[[Janis Roze]] *[[Axel Rylander]] ===S=== *[[Kai Salvesen]] *[[Günter Schlemminger]] *[[Thomas Schmidt]] *[[Clara Kreis-Schneeberger|Clara Schneeberger]] *[[Friedrich Schneeberger]] *[[Eberhard Scholz]] *[[Siobhan Sheehan]] alias Tatanka *[[Frigyes Schulek]] *[[Brian Sexton]] *[[Valdis Sprogis]] *[[Richard Stevenson]] *[[Hans Stuifbergen]] *[[Ingrid Suprayan]] ===T=== *[[Bebson Takata]] *[[Michael Talbot Wilson]] *[[Fernando Tejón]] *[[Tom Todd]] ===U=== ===V=== *[[Jules Vignes]] *[[Igor Vinogradov]] *[[Willem Jacob Visser]] ===W=== *[[Steve Walesch]] *[[Axel Wallensköld]] *[[Marguerite Walser]] *[[David Weston]] *[[Tom Wood]] ===X=== ===Y=== *[[Vlado Yakovenko]] ===Z=== *[[Fernando Zangoni]] [[Category:Idisti| ]] 9655blq1cs2pbcqou3zhcbj7e2tmxto 0 1510 993732 992753 2022-07-31T09:11:13Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki '''Ido-konfero''' esas granda kunveno dil Idisti e suportanti dil internaciona helpolinguo [[Ido]]. Dum yari, Ido-konferi eventis en ca urbi e loki: *[[1914]] [[Ido-konfero 1914|Ido-konfero]] projetita en [[Luxemburg]] ([[Luxemburgia]]) *[[1921]] [[Ido-konfero 1921|Ido-konfero]] en [[Wien]] ([[Austria]]) *[[1922]] [[Ido-konfero 1922|Ido-konfero]] en [[Dessau]] ([[Germania]]) *[[1923]] [[Ido-konfero 1923|Ido-konfero]] en [[Kassel]] ([[Germania]]) *[[1924]] [[Ido-konfero 1924|Ido-konfero]] en [[Luxemburg]] ([[Luxemburgia]]) *[[1925]] [[Ido-konfero 1925|Ido-konfero]] en [[Torino]] ([[Italia]]) *[[1926]] [[Ido-konfero 1926|Ido-konfero]] en [[Praha]] ([[Chekoslovakia]]) *[[1927]] [[Ido-konfero 1927|Ido-konfero]] en [[Paris]] ([[Francia]]) *[[1928]] [[Ido-konfero 1928|Ido-konfero]] en [[Zürich]] ([[Suisia]]) *[[1929]] [[Ido-konfero 1929|Ido-konfero]] en [[Freiburg im Breisgau]] ([[Germania]]) *[[1930]] [[Ido-konfero 1930|Ido-konfero]] en [[Sopron]] ([[Hungaria]]) *[[1931]] [[Ido-konfero 1931|Ido-konfero]] en [[Lauenburg/Elbe]] ([[Germania]]) *[[1933]] [[Ido-konfero 1933|Ido-konfero]] en [[Mondorf-les-Bains]] ([[Luxemburgia]]) *[[1934]] [[Ido-konfero 1934|Ido-konfero]] en [[Oostduinkerke]] ([[Belgia]]) *[[1935]] [[Ido-konfero 1935|Ido-konfero]] en [[Fredericia]] ([[Dania]]) *[[1936]] [[Ido-konfero 1936|Ido-konfero]] en [[Szombathely]] ([[Hungaria]]) *[[1937]] [[Ido-konfero 1937|Ido-konfero]] en [[Paris]] ([[Francia]]) *[[1939]] [[Ido-konfero 1939|Ido-konfero]] en [[St. Gallen]] ([[Suisia]]) *[[1950]] [[Ido-konfero 1950|Ido-konfero]] en [[Colmar]] ([[Francia]]) *[[1951]] [[Ido-konfero 1951|Ido-konfero]] en [[Torino]] ([[Italia]]) *[[1952]] [[Ido-konfero 1952|Ido-konfero]] en [[Berlin]] ([[Germania]]) *[[1957]] [[Ido-konfero 1957|Ido-konfero]] en [[Luxemburg]] ([[Luxemburgia]]) *[[1959]] [[Ido-konfero 1959|Ido-konfero]] en [[Freiburg im Breisgau]] ([[Germania]]) *[[1960]] [[Ido-konfero 1960|Ido-konfero]] en [[Colmar]] ([[Francia]]) *[[1961]] [[Ido-konfero 1961|Ido-konfero]] en [[Zürich]] ([[Suisia]]) *[[1962]] [[Ido-konfero 1962|Ido-konfero]] en [[Thun]] ([[Suisia]]) *[[1963]] [[Ido-konfero 1963|Ido-konfero]] en [[Barcelona]] ([[Hispania]]) *[[1964]] [[Ido-konfero 1964|Ido-konfero]] en [[Kiel]] ([[Germania]]) *[[1965]] [[Ido-konfero 1965|Ido-konfero]] en [[Lons-le-Saunier]] ([[Francia]]) *[[1966]] [[Ido-konfero 1966|Ido-konfero]] en [[Biella]] ([[Italia]]) *[[1967]] [[Ido-konfero 1967|Ido-konfero]] en [[Bourges]] ([[Francia]]) *[[1968]] [[Ido-konfero 1968|Ido-konfero]] en [[Berlin]] ([[Germania]]) *[[1969]] [[Ido-konfero 1969|Ido-konfero]] en [[Zürich]] ([[Suisia]]) *[[1970]] [[Ido-konfero 1970|Ido-konfero]] en [[Luxemburg]] ([[Luxemburgia]]) *[[1971]] [[Ido-konfero 1971|Ido-konfero]] en [[Trollhättan]] ([[Suedia]]) *[[1972]] [[Ido-konfero 1972|Ido-konfero]] en [[La Chaux-de-Fonds]] ([[Suisia]]) *[[1973]] [[Ido-konfero 1973 en Cardiff|Ido-konfero]] en [[Cardiff]] ([[Wals]]) *[[1973]] [[Ido-konfero 1973 en Riga|Ido-konfero]] en [[Riga]] ([[Latvia]] - [[Sovietia]]) *[[1974]] [[Ido-konfero 1974|Ido-konfero]] en [[Kiyiv]] ([[Ukraina]] - Sovietia) *[[1975]] [[Ido-konfero 1975|Ido-konfero]] en [[Thun]] ([[Suisia]]) *[[1976]] [[Ido-konfero 1976|Ido-konfero]] en [[Saint-Nazaire]] ([[Francia]]) *[[1977]] [[Ido-konfero 1977|Ido-konfero]] en [[Berlin]]-Tegel ([[Germania]]) *[[1978]] [[Ido-konfero 1978|Ido-konfero]] en [[Cambridge]] ([[Anglia]]) *[[1979]] [[Ido-konfero 1979|Ido-konfero]] en [[Uppsala]] ([[Suedia]]) *[[1980]] [[Ido-konfero 1980|Ido-konfero]] en [[Namur]] ([[Belgia]]) *[[1981]] [[Ido-konfero 1981|Ido-konfero]] en [[Jongny]] ([[Suisia]]) *[[1983]] [[Ido-konfero 1983|Ido-konfero]] en [[York]] ([[Britania]]) *[[1985]] [[Ido-konfero 1985|Ido-konfero]] en [[Antwerpen]] ([[Belgia]]) *[[1987]] [[Ido-konfero 1987|Ido-konfero]] en [[Eschwegen]] ([[Germania]]) *[[1989]] [[Ido-konfero 1989|Ido-konfero]] en [[Zürich]]-[[Thalwil]] ([[Suisia]]) *[[1990]] [[Ido-konfero 1990|Ido-konfero]] en [[Waldkappel]] ([[Germania]]) *[[1991]] [[Ido-konfero 1991|Ido-konfero]] en [[Oostende]] ([[Belgia]]) *[[1995]] [[Ido-konfero 1995|Ido-konfero]] en [[Elsnigk]] ([[Germania]]) *[[1997]] [[Ido-konfero 1997|Ido-konfero]] en [[Bakkum]] ([[Nederlando]]) *[[1998]] [[Ido-konfero 1998|Ido-konfero]] en [[Białobrzegi]] ([[Polonia]]) *[[1999]] [[Ido-renkontro 1999|Ido-renkontro]] en [[Waldkappel]] ([[Germania]]) *[[2001]] [[Ido-konfero 2001|Ido-konfero]] en [[Nürnberg]] ([[Germania]]) *[[2002]] [[Ido-konfero 2002|Ido-konfero]] en [[Kraków]] ([[Polonia]]) *[[2003]] [[Ido-konfero 2003|Ido-konfero]] en [[Großbothen]] ([[Germania]]) *[[2004]] [[Internaciona renkontro 2004|Internaciona renkontro]] en [[Bagnoles de l'Orne]] ([[Francia]]) *[[2004]] [[Ido-konfero 2004|Ido-konfero]] en [[Kiyiv]] ([[Ukraina]]) *[[2005]] [[Ido-konfero 2005|Ido-konfero]] en [[Toulouse]] ([[Francia]]) *[[2006]] [[Ido-konfero 2006|Ido-konfero]] en [[Berlin]] ([[Germania]]) *[[2007]] [[Ido-konfero 2007|Ido-konfero]] en [[Paris]] ([[Francia]]) *[[2008]] [[Ido-konfero 2008|Ido-konfero]] en [[Wuppertal]]-Neviges ([[Germania]]) *[[2009]] [[Ido-konfero 2009|Ido-konfero]] en [[Tallinn]] ([[Estonia]]) e [[Riga]] ([[Latvia]]) *[[2010]] [[Ido-konfero 2010|Ido-konfero]] en [[Tübingen]], [[Germania]]. *[[2011]] [[Ido-konfero 2011|Ido-konfero]] en [[Echternach]], [[Luxemburgia]]. *[[2012]] [[Ido-konfero 2012|Ido-konfero]] en [[Dessau]], [[Germania]]. *[[2013]] [[Ido-konfero 2013|Ido-konfero]] en [[Ouroux]], [[Francia]] *[[2014]] [[Ido-konfero 2014|Ido-konfero]] en [[Paris]], [[Francia]] *[[2015]] [[Ido-konfero 2015|Ido-konfero]] en [[Berlin]], [[Germania]] *[[2016]] [[Ido-konfero 2016|Ido-konfero]] en [[Valencia (urbo)|Valencia]], [[Hispania]] *[[2017]] [[Ido-konfero 2017|Ido-konfero]] en [[České Budějovice]], [[Chekia]] *[[2018]] [[Ido-konfero 2018|Ido-konfero]] en [[Provins]], [[Francia]] *[[2019]] [[Ido-konfero 2019|Ido-konfero]] en [[Berlin]], [[Germania]] *[[2020]] nula konfero pro la [[COVID-19]] pandemio. *[[2021]] [[Ido-konfero 2021|Ido-konfero]] en [[Malmö]], [[Suedia]] *[[2022]] [[Ido-konfero 2022|Ido-konfero]] en [[Dessau]], [[Germania]] [[Kategorio:Ido-konferi]] j1ffipjpt6hnnbw4r6merz2p7vzr86e 0 2016 993725 992955 2022-07-31T07:27:10Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Decembro}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. La '''16ma di decembro''' esas la 350ma [[dio]] di la yaro (351ma en [[bisextila yari]]) segun [[Gregoriala kalendario]]. Restas 15 dii til la fino di la yaro. ---- == Dio == * Dio di Santa Alicia, por [[katolik-eklezio]] == Eventi == * [[882]] - [[Papo Marinus la 1ma|Marinus la 1ma]] divenas [[papo]]. * [[955]] - [[Papo Ioannes la 12ma|Ioannes la 12ma]] divenas papo. * [[1431]] - [[Henry la 4ma di Anglia]] kronizesas rejulo di [[Francia]]. * [[1707]] - Komencas la lasta erupto dil [[volkano]] [[Fujiyama]] en [[Japonia]], qua finos ye la [[1ma di januaro]] [[1808]]. * [[1773]] - [[Bostona tea festo]]: en la portuo di [[Boston]] on forjetas navado [[teo]] aden maro kom protesto kontre la doganala pagi dekretita da [[Granda Britania]]. Ico esis evento, qua duktis a liberiganta milito kontre Granda Britania. * [[1857]] - [[Ter-tremo]] frapas [[Basilikata]], en la [[Rejio di la Du Sicilii]] e produktas cirkume 10.000 morti. * [[1887]] - [[Maldivi]] divenas [[Unionita Rejio|Britaniana]] protektorato. * [[1920]] - [[Ter-tremo]] kun forteso 8.6 che la [[skalo di Richter]] frapas Gansu, [[Republiko Chinia (1912-1949)|Republiko Chinia]], e produktas {{formatnum:180000}} morti<ref>{{Citez jurnalo od edituro‎|autoro= Ernest Zebrowski |titulo=Perils of a Restless Planet : Scientific Perspectives on Natural Disasters|editero= Cambridge University Press|publikigita ye=1999|isbn=9780521654883|url=https://books.google.com.br/books?id=8krlt1-IFkcC&pg=PA292&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|page=292}}</ref>. * [[1921]] - [[Abkhazia]] divenas parto di la [[Republiko Socialista Sovietiana Gruzia]]. * [[1925]] - [[Reza Sha]] divenas shaho di [[Persia]]. * [[1941]] - [[Duesma mondomilito]]: [[Japonia]] okupas l'urbo Miri, en [[Sarawak]]. * [[1944]] - [[Duesma mondomilito]]: En [[Ardeni]], [[Francia]], lasta kontr-atako da [[Germania]]. * [[1948]] - [[Kambodja]] deklaras lua nedependo de Francia. * [[1960]] - Du aeroplani kolizionas super [[New York]] e 134 homi perisas. * [[1971]] - [[Unionita Rejio]] agnoskas la nedependo di [[Bahrain]]. * 1971 - [[India]]na trupi invadas [[Dhaka]], chef-urbo di Estala Pakistan, e [[Bangladesh]] divenas nedependanta de [[Pakistan]]. * [[1990]] - En [[Haiti]] [[Jean-Bertrand Aristide]] divenas prezidanto e 30-yara diktatoreso militala finas. * [[1991]] - [[Kazakstan]] divenas nedependanta de [[Sovietia]].<ref>{{Extera ligilo|url=https://anydayguide.com/calendar/2745|titulo=Independence Day in Kazakhstan|vidita ye=3ma di novembro 2016}}</ref> * [[1998]] - Prezidanto [[Bill Clinton]] imperas ke [[Usa]] ed [[Unionita Rejio]] atakos [[Irak]] aerale. L'armal inspektisti di [[UN]] ekvenas Irak. * [[1999]] - [[Venezuela]] chanjas lua kompleta nomo a Bolivariana Republiko di Venezuela. * [[2006]] - [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]] divenas rejulo di [[Bhutan]]. * [[2009]] - [[Astronomio|Astronomi]] deskovras GJ1214b, l'unesma konocata planeto exter la [[sunala sistemo]] ube povas existar [[aquo]]. * [[2011]] - Tropikala tempesto ''Washi'' produktas 1,268 morti en [[Filipini]]. * [[2013]] - Acidento di [[autobuso]] en [[Manila]], [[Filipini]], produktas adminime 18 morti. * [[2015]] - [[Latvia]] komencas konstruktar fenco en la frontiero kun [[Rusia]] por preventar l'eniro di enmigranti.<ref>{{Extera ligilo|url=http://uk.businessinsider.com/latvia-border-fence-russia-2015-12?r=US&IR=T |titulo=A nation bordering Russia is building a fence along a third of its border |editero= Business Insider|idiomo= {{en}}|vidita ye=12ma di marto 2016}}</ref> == Naski == * [[1770]] - [[Ludwig van Beethoven]], Germana kompozisto (m. 1827) * [[1775]] - [[Jane Austen]], Angla skriptisto (m. 1817) * [[1790]] - Rejulo [[Léopold la 1ma di Belgia]] (m. 1865) * [[1809]] - [[Pieter Philip van Bosse]], chefministro di Nederlando (m. 1879) * [[1851]] - [[Theo de Meester]], chefministro di Nederlando (m. 1919) * [[1860]] - [[Andrés de Santa María]], Kolumbiana piktisto (m. 1945) * [[1861]] - [[Antonio de La Gándara]], Hispana piktisto (m. 1917) * [[1863]] - [[George Santayana]], Hispana filozofo e poeto (m. 1952) * [[1865]] - [[Olavo Bilac]], Braziliana poeto (m. 1918) * [[1866]] - [[Wassily Kandinsky]], Rusa piktisto (m. 1944) * [[1882]] - [[Zoltán Kodály]], Hungara kompozisto e linguisto (m. 1967) * [[1887]] - [[Adone Zoli]], chefministro di Italia (m. 1960) * [[1888]] - Rejulo [[Alexandar la 1ma di Yugoslavia]] (m. 1934) * [[1898]] - [[Roland Symonette]], chefministro di Bahama (m. 1980) * [[1899]] - [[Aleksander Zawadzki]], prezidanto di Polonia (m. 1964) * 1899 - [[Noël Coward]], Britanian aktoro e dramatisto (m. 1973) * [[1901]] - [[Margaret Mead]], Usan antropologo (m. 1978) * [[1902]] - [[Rafael Alberti]], Hispana skriptisto (m. 1999) * [[1905]] - [[Piet Hein (ciencisto)|Piet Hein]], Dana matematikisto, inventisto e poeto (m. 1996) * (probable) [[1908]] - [[Sonja Graf]], German-Usana shakoludistino (m. 1965) * [[1910]] - [[Egill Jacobsen]], Dana piktisto (m. 1998) * [[1917]] - [[Arthur C. Clarke]], Britaniana skriptisto (m. 2008) * [[1926]] - [[Arthur Napoleon Raymond Robinson]], chefministro e prezidanto di Trinidad e Tobago (m. 2014) * [[1928]] - [[Philip K. Dick]], Usana skriptisto (m. 1982) * [[1938]] - [[Liv Ullmann]], Norvegian aktorino * [[1946]] - [[Benny Andersson]], Sueda muzikisto ([[ABBA]]) * [[1949]] - [[Kiumars Pourahmad]], Iranana filmifisto * [[1963]] - [[Viorica Dăncilă]], chefministrino di Rumania * [[1969]] - [[Adam Guy Riess]], Usana fizikisto, Nobel-laureato * [[1982]] - [[Anna Volodimirivna Syedokova|Anna Syedokova]], Ukrainana kantistino == Morti == * [[882]] - [[Papo Ioannes la 8ma]] * [[1515]] - [[Afonso de Albuquerque]], Portugalan admiralo (n. 1453) * [[1687]] - [[William Petty]], Angla ekonomikisto (n. 1623) * [[1922]] - [[Gabriel Narutowicz]], prezidanto di Polonia (n. 1865) * [[1939]] - [[Juan Demóstenes Arosemena]], prezidanto di Panama (n. 1879) * [[1945]] - [[Fumimaro Konoe]], chefministro di Japonia (n. 1891) * [[1957]] - [[Olaf Carl Seltzer]], Dana-Usana piktisto (n. 1877) * [[1989]] - [[Lee Van Cleef]], Usan aktoro (n. 1925) * [[1993]] - [[Kakuei Tanaka]], chefministro di Japonia (n. 1918) * [[1988]] - [[Sylvester James|Sylvester]], Usana kantisto (n. 1947) * [[1989]] - [[Lee Van Cleef]], Usan aktoro (n. 1925) * 1989 - [[Silvana Mangano]], Italian aktorino (n. 1930) * [[2001]] - [[Villy Sørensen]], Dana skriptisto (n. 1929) * [[2009]] - [[Yegor Timurovich Gaidar|Yegor Gaidar]], chefministro di Rusia (n. 1956) == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Decembro]] jqvpdxt3cr5saecg42jos2p4amj0ha3 0 2722 993729 981593 2022-07-31T07:36:29Z DavidW 13623 Plusa texto wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Sun920607.jpg|thumb|right|200px|La Suno.]] {{wikivortaro}} '''Suno''' (simbolo astronomiala: [[file:Sun symbol (bold).svg|16px|☉]]), la [[stelo]] cirkum qua la [[Tero]] e l'altra [[planeto|planeti]] di la [[sunala sistemo]] jiras. La suno esas flamanta bulo di gasi, lumifanta, segun amaso 69,5% [[hidrogeno]], 28% [[helio]], 2,5% [[karbo]], [[nitro]], [[oxo]], [[sulfo]], [[siliko]], [[fero]] e [[magnezo]] entote, kun traci di altra [[Kemiala elementi|elementi]]. Lua [[diametro]] esas 1393Mm, e rotacas plu rapide ya l'equatoro (24,65 dii) kam ye la poli (34 dii). Malgre ke la suno esas tote gasa, lua disto kreas l'iluziono ke olu havas surfaco, la [[fotosfero]]. Lua [[temperaturo]] esas 6000K, kolda kompare la sun-centro (20,000,000K) o la [[korono]] (1,000,000K). ==Sunala sturmi== Ye la 1ma di septembro 1859, la magnetala equilibro di [[Tero]] esis perturbata. Granda aurori boreala esis vidata, plu brilanta e plu fora de la nordala polo kam kustumale. Telegrafo-sistemi faliis; telegrafo-linei ekjetis cintili e telegrafo-papero incendiesis. Richard Carrington, Angla astronomo qua dum plura yari studiabis suno-makuli, observis ne-ordinara grupo di makuli ye ca dio; tale la relato di eventi sur la suno kun magnetala perturbi sur la tero esis unesmafoye agnoskata. Ye la 4ma di agosto 1972, sunala sturmo perturbis Tero. Eventis granda flagro, ed ejekto di materio de la suno qua atingis Tero pos 14 hori, multe plu rapide kam en simila eventi. Mezurili sur Tero montris ke la magneto-sfero reaktis en komplexa maniero. Aurori boreala tre forte brilis. Komuniko-sistemi sur Tero, e kosmosondili en orbito cirkum Tero, esis perturbata. Komentesis ke, se homi esabus en spaco ye ta tempo, la radiado multe detrimentabus lia saneso. La evento esis komparata a la evento Carrington di 1859. [[Kategorio:Sunala sistemo]] h8l7irm7xq30p17wuqywhu15tyypl94 0 3422 993726 992789 2022-07-31T07:29:24Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo = Warszawa | Flago = Flag_of_Warsaw.svg | Blazono = Coat of arms of Warsaw.svg | Imajo = Warsaw_montage.JPG | TextodilImajo = Kelk imaji pri Warszawa. | Mapo = Poland_rel00.jpg | Shablono_lando = {{POL}} | Regiono = | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Urbestro = Rafał Trzaskowski | Latitudo = 52°14'N | Longitudo = 21°01'E | Altitudo = 100 | Surfaco = 517.24 | Habitanti = {{formatnum:1790658}}<ref name=POL>{{cite web|language={{pl}}|title = Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny |accessdate = 20ma di mayo 2020|publisher = demografia.stat.gov.pl |url = http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx}}</ref></ref> | Yaro = 2019 | Denseso di habitantaro= 3461,9<ref name=POL/> | Horala_zono = +1<br><small>(UTC+2 dum la somero) | Reto = www.um.warszawa.pl }} [[Arkivo:Zamek królewski fasada saska 06.jpg|left|thumb|320px|Rejala kastelo.]] '''Warszawa''' esas la maxim populoza urbo di [[Polonia]] e [[chef-urbi|chef-urbo]] di la lando depos [[1596]], kande [[Sigmund la 3ma Vasa]] transferis ol de [[Kraków]]. Havanta {{formatnum:1790658}} habitanti en 2019<ref name=POL/> ol esas la 9ma maxim populoza urbo del [[Europana Uniono]]. Warszawa jacas apud la [[fluvio Vistula]], cirkume 260 km sude de [[Baltiko]]. Lua historiala centro rikonstruktesis detaloze pos la [[duesma mondomilito]]. En [[1980]], ol deklaresis Kulturala Patrimonio del Mondo dal [[UNESKO]]. L'[[universitato]] di Warszawa inauguresis en 1816, e judikesas kom la 2ma maxim importanta de Polonia. L'Universitato pri Teknologio di Warszawa, L'Universitato pri Medicino di Warszawa, L'Universitato pri Nacionala Defenso e la Muzikala Skolo Fredryk Chopin jacas inter la maxim prestijoza universitati de la lando. Segun populal [[etimologio]], la nomo dil urbo originis del nomo di un peskisto, "Warsz", e de lua spozino, la mar-homino "Sawe", qua esas la simbolo dil urbo. Tamen, "Warszawa" posible devenas del [[Polona linguo|Polona]] vorto ''var'' (kastelo). == Historio == [[Arkivo:Kościół_Nawiedzenia_Najświętszej_Marii_Panny_w_Warszawie_2017.jpg|thumb|280px|left|Kirko di Santa Maria, konstruktita en 1411.]] L'unesma fortifikita vilajeti konstruktesis en Bródno (dum la 9ma o 10ma yarcento) e Jazdów (dum la 12ma o la 13ma yarcento). L'urbo propre fondesis cirkume la yaro 1300. Dum la [[14ma yarcento]], lua precipua ekonomial agado esis [[mestiero|mestier-arto]] e komerco. L'unesma informi pri habitado da [[judo|judi]] che l'urbo datizas de 1414. En 1526, lora rejulo [[Sigmund la 1ma di Polonia|Sigmund la 1ma]] decidis persekutar li. Tamen, la [[ghetto]] dil urbo duris kreskar. En 1529, Warszawa unesmafoye divenis provizora sideyo dil ''Sejm'' (parlamento), e lua permananta sideyo pos 1569. En 1573, kreesis la Kunfederuro di Warszawa, qua establisis religiala libereso en [[Polonia-Lituania]]. Pro lua geografiala lokizo inter [[Kraków]] e [[Vilnius]], chef-urbi di la komunitato Polona-Lituana, Warszawa divenis chef-urbo di la Krono dil Rejio di Polonia kande lora rejulo [[Sigmund la 3ma Vasa]] diplasis la korto al urbo en 1596.<ref name="history">{{cite web |url=http://www.e-warsaw.pl/miasto/historia.htm |title=Warsaw's history |work=e-warsaw.pl|accessdate=24ma di julio 2008}}</ref> [[Arkivo:Warsaw_after_1573.jpg|thumb|500px|left|Warszawa en 1573.]] En 1571, signatesis l'Uniono di Lublin, per qua la nomizita [[Polonia-Lituania|"Republiko di la Du Nacioni"]] deklaris ke omna asembli dal membri del ''Sejm'' eventus en Warszawa. Pos 1573, omna rejala elekti eventis en l'urbo. Ta yaro, inauguresis l'unesma ponto super la fluvio Vistula, qua konstruktabis pos 1568. Ica ponto destruktesis en 1603, pro inundado. [[Arkivo:Žygimont Vaza, Smalensk. Жыгімонт Ваза, Смаленск (T. Dolabella, 1611).jpg|thumb|250px|left|[[Sigmund la 3ma Vasa]].]] [[Sigmund la 3ma Vasa]] decidis transferar la chef-urbo dil rejio a Warszawa en 1595, pos ke incendio destruktis la rejala kastelo di [[Kraków]], ed anke pro strategiala motivi: ultre distar egale de Kraków e Vilnius, Warszawa distas poke (284 km per rekta lineo) de la portuo di [[Gdańsk|Danzig]], qua sempre minacesis dal [[Suedia|Suedi]]<ref name="Davies">{{Cite book|last=Davies |name=Norman |title=God's Playground |url=http://books.google.com/books?id=b912JnKpYTkC&pg=PA340&lpg=PA340&dq=%22warsaw%22++%22siege%22+-1939+-1920+-jew+-nazi+-wwii+sweden&source=bl&ots=AFkuB9qp0w&sig=qg-3Rdj4aeL4rz_QCx2tDzcLX-E&hl=en&ei=Ha67SYzVNsKLtgec3bD4Cw&sa=X&oi=book_result&resnum=6&ct=result#PPA237,M1 |accessdate=14ma di marto 2009 |year=2005 |editorial=Oxford University Press |language={{en}}}}</ref>. En 1602, forta venti destruktis la turmo di la katedralo, ed en 1607 incendio destruktis la centrala placo dil urbo. En 1611, por komemorar la vinkeso dil caro Rusa [[Basil la 4ma di Rusia|Basil la 4ma]] en [[Smolensk]], la chef-urbo dil rejio transferesis definitive a Warszawa. Dum la sequanta yari, l'urbo expansis vers la suburbi, ma la kresko interuptesis pro serio di invadi dal Suedi. De 1624 til 1625, ed itere de 1652 til 1653, la [[pesto]] devastis lua habitantaro. De 1655 til 1658, Warszawa asiejesis e spoliesis tri foyi, dal Suedi, Brandenburgiani e Transilvaniani. Multa libri ed artala e historiala objekti furtesis dal invaderi. Tamen, pos ke l'[[Otoman imperio|Otomani]] vinkesis en 1683 che la batalio di Kahlenberg, dum la regno di [[Jan la 3ma Sobieski]], l'urbo rekuperis lua anciena prospereso.<ref name="ewarsaw">{{Cite web |url=http://www.e-warsaw.pl/miasto/historia.htm |title=Warsaw's history|author=Warsaw City Hall |language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Rzeczpospolita Obojga Narodów 1701-es.svg|thumb|250px|left|[[Polonia-Lituania]] en 1701.]] En [[1700]], komencis la [[Granda Nordala Milito]], e Warszawa okupesis multafoye. En [[1702]], Sueda trupi komandita dal rejulo [[Karl la 12ma di Suedia|Karl la 12ma]] kaptis l'urbo. En [[1704]], lora rejulo [[August la 2ma di Polonia]] fugis, e por sucedir lu, la parlamento (''Sejm'') selektis [[Stanislaw la 1ma Leszczynski]], federito de la Suedi. En 1704, August la 2ma federis kun [[Rusa imperio]] en [[Narva]], ed eniris en la milito. Ilu probis sensucese konquestar Warszawa ye la [[21ma di julio]] [[1705]], por impedar la kronizo di Stanislaw. [[Arkivo:ReparticionesDePolonia.svg|thumb|280px|La tri partigi di Polonia: 1772, 1793 e 1795.]] Pos la milito, Warszawa duris prosperar. En 1747, inauguresis la biblioteko Załuski, l'unesma publika biblioteko di Polonia, e lor la maxim granda de Europa. [[Stanisław la 2ma Augustus Poniatowski]] reformis la rejala kastelo e transformis l'urbo en centro por kulturo ed arti. Warszawa duris esar chef-urbo di Polonia-Lituania til [[1795]], kande la lando subisis lua triesma partigo e cesis existar. L'urbo anexesis a [[Prusia]].<ref name="Brit">{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/636101/Warsaw/24502/World-War-II-and-contemporary-Warsaw|title=Warsaw (Poland)|accessdate=13ma di marto 2009 |author= Encyclopædia Britannica Online|language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Duchy of Warsaw and Republic of Danzig.JPG|thumb|left|250px|La [[dukio di Warszawa]].]] En [[1806]], [[Napoléon la 1ma]] konquestis Prusia, liberigis Warszawa, e transformis ol en chef-urbo dil [[dukio di Warszawa]]. Pos la [[Kongreso di Wien]] en [[1815]], Warszawa divenis chef-urbo dil Kongreso Polona, konstitucala [[monarkio]] sub personala uniono kun [[Rusa imperio]]. La rejala universitato di Warszawa kreesis en 1816. [[Arkivo:Triumfant enter to Warsaw of general Henryk Dembiński after campaign in Lithuania.PNG|thumb|280px|Generalo [[Henryk Dembiński]] eniras Warszawa en 1831.]] Pos diversa violaci di Polona konstituco dal Rusi, eruptis revolto en novembro 1830. Pos la Rusa-Polona milito di 1831, la revolto vinkesis, e Polona autonomeso diminutesis. Ye la 27ma di februaro, 1861 Rusa trupi pafis kontre protesteri en Warszawa e mortigis 5 personi. Dum la revolto di 1863 til 1865 l'urbo esis chef-urbo dil sekreta guverno nacionala di Polonia. L'urbo prosperis de 1875 til 1892, dum l'administrado dil urbestro Sokrates Starynkiewicz, Rusa generalo qua expansis la sistemo di tramveturi, aquodrenili e kloaki, lumizo di la stradi e distributo di aquo e gaso. Segun la [[demografiala kontado]] di 1897, Warszawa havis {{formatnum:625000}} habitanti, ed esis la 3ma maxim populoza urbo de Rusa imperio, dop [[Sankt Petersburg]] e [[Moskva]]. [[Arkivo:German airship bombing Warsaw.JPG|280px|left|thumb|Aeronavo Germana bombardas Warszawa en 1914, dum l'[[unesma mondomilito]].]] Dum l'[[unesma mondomilito]], Warszawa okupesis dal Germani de la [[4ma di agosto]] [[1915]] til novembro [[1918]]. L'armistico qua finis la milito demandis Germana retreto de omna teritorii kontrolita da Rusia en 1914, inkluzinte Warszawa. Germani facis to, ed ye la [[14ma di novembro]] [[1918]], Polona generalo [[Józef Piłsudski]] proklamis la [[Duesma Polona Republiko]], kun chef-urbo en Warszawa. Dum la [[milito Polona-Sovietiana di 1920]], eventis feroca batalio en lua suburbi, en qui la [[Reda Armeo]] subisis granda perdaji e vinkesis. To impedis l'"exportaco" di Rusa revoluciono a Polonia. En 1925, Warszawa havis 1 milion habitanti, e duris esar importanta kulturala centro. Pos 1927, ol gastigis internaciona konkursi por pianisti homajinta [[Frédéric Chopin]]. Malgre l'efekti di la [[granda depreso ekonomiala di 1929]], nova industrii automobilala ed aeronavala instalesis. [[Arkivo:Płonąca oblężona Warszawa.jpg|thumb|280px|Centro di Warszawa pos bombardo Germana, en septembro 1939.]] Pos l'invado di Polonia dal [[Naziismo|Naziisti]], Warszawa rezistis til la 27ma di septembro 1939. La centro di Polonia, inkluzite Warszawa, pozesis sub la Generala Administrado, kolonial okupo dal Germani. Omna universitati e fakultati klozesis, e la [[judo|judi]] dil urbo - preske 30% de la habitantaro - amaseskis che la [[ghetto di Warszawa]].<ref name=ushmm>{{cite web |url=http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005069 |title=Warsaw |work=United States Holocaust Memorial Museum|accessdate=29ma di julio 2008}}</ref> L'urbo divenis centro por urbala rezisto kontre Germani en central Europa. Kande Hitler imperis "la finala solvo" ye la 19ma di aprilo 1943, la Judi komencis la Sedicio dil Ghetto qua, malgre la mikra quanto di kombatinti e di armi, duris dum 1 monato. Kande la lukto finis, preske omna transvivinti masakresis, e poke fugis o celis. [[Arkivo:Destroyed Warsaw, capital of Poland, January 1945.jpg|left|thumb|320px|Warszawa en januaro 1945, pos la fugo dil Naziisti.]] En julio 1944, la [[Reda Armeo]] eniris Polona teritorio e persequis Germani vers Warszawa. La guverno di Polonia exiliita en London savis ke Stalin esis desfavoroza al ideo pri nedependanta Polonia, do decidis lansar atako por liberigar l'urbo<ref name="Brit"/> ye la [[1ma di agosto]] [[1944]]. On kalkulas ke 150 mil til 180 mil Warszawiani mortis dum la kombati. Entote, 600 mil til 800 mil habitanti dil urbo mortigesis dum la milito,<ref name="Brit"/> e 30% del urbo destruktesis. Ambe [[Adolf Hitler|Hitler]] e [[Heinrich Himmler|Himmler]] montrabis deziri pri destruktar l'urbo,<ref name="wlod">{{Cite book|author=Włodzimierz Borodziej, Barbara Harshav |title=The Warsaw Uprising of 1944 |url=http://books.google.com/books?id=YHO0F65ifDIC |accessdate=15ma di marto2009 |year=2006 |publisher=Univ of Wisconsin Press|language={{en}}}}</ref> e kande Germana trupi imperesis abandonar ol, li destruktis de 80% til 85% del urbo, inkluzite l'Anciena Urbo e la Rejala Kastelo. Li nur prezervis la ferovoyi, por evakuar la trupi. [[Arkivo:A_Kultúra_és_Tudomány_Palotája._Fortepan_59944.jpg|thumb|220px|Turisto proxim la Palaco pri Kulturo e Cienco, en 1965.]] Sovietiani eniris Warszawa en januaro 1945, ed ye la [[1ma di februaro]] sam yaro, la Republiko Populala di Polonia proklamesis, e balde komencis la rikonstrukto dil urbo. Granda projeti di edifici rezidala konstruktesis, por remplasar la habiteyi destruktita. Altra edifici tipala de la komunista landi, exemple la Palaco pri Kulturo e Cienco anke konstruktesis. Warszawa itere divenis chef-urbo di Polonia e la politikala ed ekonomiala centro di la lando. Lua historiala quartero rikonstruktesis, ed en 1989 ol deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro, dal [[UNESKO]].<ref>{{Cite web |title=Historic Centre of Warsaw |url=http://whc.unesco.org/es/list/30|work=whc.unesco.org |accessdate=24ma di julio 2008}}</ref> En [[1955]], Sovietia e lua federiti signatis ibe la nomizita [[Pakto di Warszawa]]. En 1979 ed itere en 1983, [[papo Ioannes Paulus la 2ma]] vizitis l'urbo, e suportis la movado dil [[sindikato Solidareso]] qua demandis politikala reformi. La diskurso dil papo, "Facez tua spirito decensar e rinovigar la facio di la tero, ica tero!" interpretesis kom suporto a liberala e demokratiala reformi.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20071108193020/http://www.polandtrade.com.hk/new/eng/news_september2004.htm |title=Attracting foreign investments |language={{en}}}}</ref> En 1995, inauguresis l'unesma lineo dil [[metropoliteno]] di Warszawa. La duesma lineo inauguresis en 2015. Pos ke Polonia membreskis l'[[Uniono Europana]] en 2004, l'urbo experiensabas la maxim granda kresko de lua historio. == Geografio == {{Panoramo|Panorama Warszawy by Night SS.jpg|1200px|<center>Noktala panoramo pri Warszawa.</center>}} [[Arkivo:Varsaw SPOT 1066.jpg|thumb|280px|Satelital imajo pri Warszawa.]] [[Arkivo:Warszawa, Park Skaryszewski z góry.jpg|thumb|left|320px|Parko Skaryszewski.]] Warszawa jacas an la centro di [[Polonia]], cirkume 300 km norde de [[Karpati]], 260 km sude de [[Baltiko]] e 523 km este de [[Berlin]].<ref>{{Cite web|title=Geography of Warsaw |url=http://geography.howstuffworks.com/europe/geography-of-warsaw.htm |publisher=geography.howstuffworks.com |accessdate=27ma di februaro 2009}}</ref> Ol jacas an la planajo di Mazovia, apud la du rivi dil [[fluvio Vistula]], qua fluas desude adnorde. La mezavalora [[altitudo]] dil urbo esas 100 metri adsur la maro. La sulo este del Vistula konsistas ek moreni, alta de 10 til 25 m adsur la normala nivelo dil fluvio, kontre ke la sulo dil lito di Vistula iras dum inundadi til 6,5 m adsur lua normala nivelo. Ne existas alta kolini en la urbo: la maxim alta naturala kolino dil urbo jacas an la westala rivo di Vistula, 122,1 metri adsur la maro, kontre ke an l'estala rivo, la maxim alta kolino jacas 115,7 metri adsur la maro. L'artificala kolino Szczęśliwice jacas 138 metri adsur la maro, ed esas la maxim alta punto del urbo. La [[klimato]] di Warszawa esas humida kontinentala, kun kolda vintri (la mezavalora temperaturo en januaro esas -2,4°C) e varma, sunoza e pluvoza someri (mezavalore 19,1°C en julio, ma povas atingar 30°C). Inundadi povas eventar dum la maxim pluvoza monati (junio til agosto). Warszawa esas la 4ma maxim sika chef-urbo Europana, kun mezavalora yarara [[pluvo-quanto]] di 529 mm. La verda arei, inkluzite urbala boski e prezervata arei, kovras 1/4 ek la surfaco de Warszawa. Existas 82 parki che l'urbo. La maxim anciena esas la gardeni de palaci, exemple la palaco Krasiński, la parko Łazienki, e la parki del palaci Wilanów e Królikarnia. La parko Łazienki kreesis en 1780, ed ankore existas arbori del epoko di lua kreado. Distanta 15 km de la centro di Warszawa, l'[[ekosistemo]] dil fluvio Vistula esas perfekte prezervata, e permisas la vivo di [[koypo|koypi]], [[kastoro|kastori]] e multa speci di uceli. {{panoramo|Wisła-Warszawa-panorama.jpg|1200px|<center>Panoramo pri [[fluvio Vistula]].</center>}} == Publika transporto == [[Arkivo:Warsaw Metro Plac Wilsona 2.jpg|thumb|320px|Staciono ''Plac Wilsona'' ("placo Wilson") dil metropoliteno (lineo 1).]] [[Arkivo:Warszawa summer 2015 006.JPG|thumb|left|320px|[[Tramveturo]] che la strado Marszałkowska.]] La sistemo di publika transporto en Warszawa inkluzas la du linei di [[metropoliteno]], [[autobuso|autobusi]], [[tramveturo|tramveturi]] e suburbala treni. Dum la yari 1970ma cirkume 90% de la habitantaro uzis publika transporto, ma ta procento diminutis til 64% dum la yari 1990ma ante l'inauguro dil metroo, pro l'antiqueso di la vehili. Nun, existas 170 linei di autobusi che l'urbo kun cirkume 1600 vehili, qui parkuras entote 2063 km. La lineo "100" esas turistala, e funcionas nur dum la semanofini. Ol esas l'unika lineo qua uzas autobusi du-etaja. De noktomezo til 5:00 kloki, funcionas noktala linei, qui atendas anke la suburbi. L'unesma lineo di [[tramveturo]] dil urbo inauguresis ye la [[11ma di decembro]] [[1866]]. Dum l'epoko inter la du mondomiliti, la sistemo di tramveturi expansesis multe. La sistemo destruktesis dal Germani pos la revolto di 1944. Ye la 20ma di julio 1945, l'unesma lineo rikonstruktita inauguresis. La sistemo expansesis til la yari 1960ma, kande komencis expanso di la linei di autobusi, uzinta Sovietiana kombustivo. Nun existas 863 tramveturi che l'urbo, qui parkuras entote 20 linei. La sistemo experiencabas modernigi pos la membresko di Polonia en l'Uniono Europana. La diskuti pri adopto di metroo en Warszawa komencis en 1925, ma erste en 1995 inauguresis l'unesma 11 km-a lineo, qua komencis konstruktesir en 1985. Nun, la sistemo havas du linei (la duesma inauguresis en 2015) kun entote 23 km e 21 stacioni. En 1845, inauguresis lineo di [[treno|treni]] inter Warszawa e [[Wien]]. Nun, la maxim granda staciono esas Warszawa Centralna, qua konektesas al metroo. Du [[aeroportuo|aeroportui]] servas Warszawa: l'aeroportuo Chopin (''Lotnisko Chopina'') distas 10 km del centro dil urbo, qua koncentras 40% ek l'aerala transporto di Polonia (plu kam 11 milion personi transportesas omnayare); e l'aeroportuo Modlin, antee milital aerodromo e nun la 5ma maxim uzata aeroportuo di Polonia ({{formatnum:2932639}} uzeri transportita en 2017, nun exkluzive dal kompanio ''Ryanair''<ref>http://en.modlinairport.pl/modlin-en-new/web/passenger/airlines/ryanair.html</ref>). Warszawa anke kreis multa chosei exkluziva por [[biciklo|bicikli]] ed adoptis sistemo di partigo di bicikli, nomizita "Veturilo": l'uzeri mustas enrejistresar en la sistemo e komence pagas 10 [[złoty]]. L'unesma 20-minuta uzado esas sen plusa kusto, ed uzar plusa tempo kustas adminime 1 [[złoty|zł]]. Singla biciklo povas uzesar admaxime dum 12 hori. Existas 4.660 bicikli disponebla en ta sistemo. == Turismo == Varszawa havas multa monumenti, parki, 60 muzei ed altra loki vizitebla por turisti. Kelka exempli esas: [[Arkivo:Warszawa(js) 2.jpg|thumb|250px|La Rejala Kastelo di Warszawa.]] * La Rejala Kastelo di Warszawa, konstruktita dum la [[14ma yarcento]], esis rezideyo di la rejala familio e sideyo dil parlamento. Dum la 19ma yarcento, mult objekti transportesis a Rusia, ma retrodonesis a Polonia pos la nedependo en 1918. L'edifico bombardesis e destruktesis komplete dal Germani dum la [[duesma mondomilito]]. Ol rikonstruktesis pos la milito ed inauguresis por viziteri en 1984.<ref name="Projeto101">{{cite web|title=Turismo em Varsóvia: o que conhecer na capital da Polônia|url=https://projeto101paises.com.br/turismo-em-varsovia-o-que-conhecer-na/|publisher=Projeto 101 Países|author=Gabi Moniz e Fabrício Faria |accessdate=3ma di februaro 2018|language={{pt}}}}</ref> * La Monumento pri la Revoltinti - konsistanta ek du skulturi, ol homajas la heroi qui luktis kontre Germana okupado en 1944. Un ek la skulturi montras soldato enirante la sistemo di kloaki dil urbo, por eskapar la Naziisti. Proxim la monumento existas mikra muzeo kun fotografuri pri la revolto.<ref name="Projeto101"/> * La Muzeo Frédéric Chopin montras letri ed objekti qui rakontas la vivo dil kompozisto.<ref name="Projeto101"/> * La strado Nowy Swiat e la historiala centro di Warszawa, kun edifici restaurita pos la duesma mondomilito.<ref name="Projeto101"/> [[Arkivo:Medieval defensive walls surrounding Warsaw Old Town (9632838798).jpg|thumb|250px|La murego di Warszawa.]] * La murego konstruktita en 1540 por protektar l'urbo anke jacas an la historiala quartero. Proxim la murego, statuo homajas pueri qui kombatis kun armi kontre German okupado en 1944.<ref name="Projeto101"/> * La parko Łazienki esas la maxim granda publika parko de Warszawa. En ol jacas multa statui, gardeni e lagi.<ref name="Projeto101"/> La Palaco an l'Insulo (''Pałac na Wyspie'') jacanta an la parko, esis somerala resideyo por la lasta rejo di Polonia, [[Stanisław August Poniatowski]]. Nun ol esas la Muzeo pri Nuntempal Arto dil urbo. * La Teatro Wielki, o Granda Teatro di Warszawa. Inaugurita en 1833 e destruktita preske komplete dum la duesma mondomilito, ol rikonstruktesis pos la milito e riinauguresis en 1965. Importanta kompozisti, exemple [[Ignacy Jan Paderewski]], [[Karol Szymanowski]], [[Władysław Żeleński]] ed altri, facis spektakli hike. * La [[zoo]] di Warszawa okupas 40 hektari e gastigas cirkume 5.000 animali de 500 speci. Ol kreesis en 1929. * La Muzeo Carroll Porczyński prezervas la maxim granda privata kolektajo pri arti de Polonia, kun pikturi da [[Peter Paul Rubens]], [[Francisco Goya]], [[John Constable]], [[Pierre-Auguste Renoir]], [[Vincent van Gogh]] e [[Salvador Dalí]], inter altri.<ref>{{Cite web|url=http://www.muzeummalarstwa.pl/collection.htm|title=Museum of John Paul II Collection |accessdate=24ma di agosto 2009|language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Palace of Culture and Science nightshot.JPG|thumb|250px|Palaco pri Kulturo e Cienco di Warszawa.]] * La Palaco pri Kulturo e Cienco konstruktesis de 1952 til 1955.<ref name="Projeto101"/> Alta de 237, ol duras esar la maxim alta edifico del urbo, e gastigas multa kultural agadi, teatrala kompanii, cinemi, loki por koncerti, edc. Ol ank esas sideyo dil Akademio Polona pri Cienci. == Fratala urbi == {|class="wikitable" |- valign="top" | *{{KAZ}}: [[Astana]] <small>''(depos 2002)''</small> *{{GER}}: [[Berlin]] <small>''(depos 1991)''</small><ref name="Berlin twinnings">{{cite web |title=Berlin – City Partnerships |accessdate=17ma di septembro 2013 |work=Der Regierende Bürgermeister Berlin |url =https://web.archive.org/web/20130521054019/http://www.berlin.de/rbmskzl/staedteverbindungen/staedtepartnerschaft_ueberblick.en.html |archivedate=21ma di mayo 2013 |df= }}</ref><ref>{{cite web|title=Berlin's international city relations |publisher=Berlin Mayor's Office |accessdate=1ma di julio 2009 |url =https://web.archive.org/web/20090708150139/http://www.berlin.de/rbmskzl/staedteverbindungen/warschau.en.html }}</ref> *{{HUN}}: [[Budapest]] <small>''(depos 2005)''</small> *{{ARG}}: [[Buenos Aires]] <small>''(depos 1992)''</small><ref>{{cite web |url=http://www.buenosaires.gov.ar/areas/internacionales/hermanamientos.pdf |title=Listado de ciudades hermanas |work=buenosaires.gov.ar |publisher=Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires |accessdate=15ma di oktobro 2011 |quote=1990. Praga. 1992. Rótterdam. 1990. Varsovia 1992. |language={{es}}}}</ref> *{{USA}}: [[Chicago]] <small>''(depos 1960)''</small> *{{GBR}}: [[Coventry]] <small>''(depos 1957)''</small><ref name="Coventry twinnings">{{cite web|title=Coventry's twin towns |accessdate=6ma di agosto 2013 |last=Griffin |first=Mary |date=2ma di agosto 2011 |work=Coventry Telegraph |url=https://web.archive.org/web/20130806032050/http://www.coventrytelegraph.net/news/local-news/what-point-coventrys-twin-towns-3038605 |archivedate=6ma di agosto 2013}}</ref><ref name="Coventry twins">{{cite web |title=Coventry – Twin towns and cities |accessdate=6ma di agosto 2013 |work=Coventry City Council. |url=https://web.archive.org/web/20130412062545/http://www.coventry.gov.uk/directory/25/twin_towns_and_cities }}</ref> *{{GER}}: [[Düsseldorf]] <small>''(depos 1989)''</small><ref name="Düsseldorf">{{cite web |url=http://www.amazingdusseldorf.com/community-local/people/twin-towns.html |title=Twin Towns |publisher=amazingdusseldorf.com |accessdate=29ma di oktobro 2009}}</ref> *{{RUS}}: [[Grozny]] <small>''(depos 1997)''</small> *{{JPN}}: [[Hamamatsu]] <small>''(depos 1990)''</small> *{{VNM}}: [[Hanoi]] <small>''(depos 2000)''</small> || *{{CHN}}: [[Harbin]] <small>''(depos 1993)''</small> *{{FRA}}: [[Francilia]] <small>''(depos 1990)''</small> *{{TUR}}: [[Istanbul]] <small>''(depos 1991)''</small><ref>{{cite web|url=http://www.greatistanbul.com/sister_cities.htm|title=Sister Cities of Istanbul|accessdate=8ma di septembro 2007}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=94185|publisher=Radikal|language=Turkish|date=3ma di novembro 2003|quote=49 sister cities in 2003|title=İstanbul'a 49 kardeş|last=Erdem|first=Selim Efe}}</ref> *{{UKR}}: [[Kiyiv]] <small>''(depos 1994)''</small> *{{ESP}}: [[Madrid]] <small>''(depos 1981)''</small><ref name="madridsister">{{cite web |title=Mapa Mundi de las ciudades hermanadas |publisher=Ayuntamiento de Madrid |url=http://www.munimadrid.es/portal/site/munimadrid/menuitem.dbd5147a4ba1b0aa7d245f019fc08a0c/?vgnextoid=4e84399a03003110VgnVCM2000000c205a0aRCRD&vgnextchannel=4e98823d3a37a010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD&vgnextfmt=especial1&idContenido=508c7aefd9b5b010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD }}</ref> *{{PHL}}: [[Manila]] <small>''(depos 2006)''</small> *{{RUS}} Moscow <small>''(depos 1993)''</small> *{{NOR}}: [[Oslo]] <small>''(depos 2005)''<ref name="Oslo">{{cite web|title=Partners&nbsp;– Oslo kommune |publisher=oslo.kommune.no |url=https://web.archive.org/web/20090102135652/http://www.oslo.kommune.no/the_city_of_oslo/international_cooperation/ }}</ref></small> *{{LVA}}: [[Riga]] <small>''(depos 2002)''</small><ref>{{cite web |title=Twin cities of Riga |publisher=Riga City Council |accessdate=27ma di julio 2009 |url = https://web.archive.org/web/20081204021323/http://www.riga.lv/EN/Channels/Riga_Municipality/Twin_cities_of_Riga/default.htm }}</ref> || *{{BRA}}: [[Rio de Janeiro (urbo)|Rio de Janeiro]] <small>''(depos 1997)''</small> *{{FRA}}: [[Saint-Étienne]] <small>''(depos 1995)''</small> *{{RUS}}: [[Sankt Peterburg]] <small>''(depos 1997)''<ref name="Saint Petersburg">{{cite web |title=Saint Petersburg in figures&nbsp;– International and Interregional Ties |publisher=Saint Petersburg City Government |accessdate=23ma di marto 2008 |url =https://archive.is/20090224073839/http://eng.gov.spb.ru/figures/ities}}</ref></small> *{{KOR}}: [[Seoul]] <small>''(depos 1996)''<ref name="Seoul twinnings2">{{cite web |url = https://web.archive.org/web/20071210175055/http://english.seoul.go.kr/gover/cooper/coo_02sis.html |title=International Cooperation: Sister Cities |accessdate=26ma di januaro 2008 |work=Seoul Metropolitan Government |publisher=seoul.go.kr}}</ref><ref name="Seoul twinnings">{{cite web |url =https://archive.is/20120325052520/http://english.seoul.go.kr/gtk/cg/cityhall.php?pidx=6 |title=Seoul -Sister Cities [via WayBackMachine] |accessdate=23ma di agosto 2013 |work=Seoul Metropolitan Government }}</ref></small> *{{ROC}}: [[Taipei]] <small>''(depos 1995)''</small><ref>url=https://web.archive.org/web/20140410023801/http://www.edunet.taipei.gov.tw/attach/The%2045%20Sister%20Cities%20list.doc</ref> *{{ISR}}: [[Tel Aviv]] <small>''(depos 1992)''<ref name="Tel Aviv">{{cite web|title=Tel Aviv sister cities |accessdate=14ma di julio 2009 |publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality |language={{he}} |url =https://web.archive.org/web/20090214183503/http://www.tel-aviv.gov.il/Hebrew/Cityhall/TwinCities/Index.asp |archivedate=14ma di februaro 2009 }}</ref></small> *{{NLD}}: [[Den Haag]] <small>''(depos 1991)''</small> *{{CAN}}: [[Toronto]] <small>''(depos 1990)''</small> *{{LTU}}: [[Vilnius]] <small>''(depos 1998)''</small> |} == Referi == {{reflist}} {{commons|Warszawa}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Polonia]] cz21edm66bq6hqm7imj2hbctl53b98l 0 3675 993737 993073 2022-07-31T10:42:19Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Boris Konstantinovich Aaronov | Originala_nomo = Борис Константинович Ааронов | Imajo = | Profesiono= docisto | Shablono_lando= {{UKR}} | Naskodio = [[2ma di marto]] [[1907]] | Nask-urbo = [[Kiyiv]]<ref name="nask">{{Extera ligilo|idiomo={{ru}}|titulo = Ааронов Борис Константинович|vidita ye = 31ma di julio 2022|editero = Книга памяти Украины (Электронная база данных 1941-1945)|url = https://memory-book.ua/gallery/albums/27790?image=2}}</ref>, [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[1987]] | Mort-urbo = [[Kiyiv]], [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]], [[Sovietia]] }} '''Boris Konstantinovich Aaronov''' (n. ye la [[2ma di marto]] [[1907]]<ref name="nask" /> - [[1987]]) esis [[Sovietia]]na e Ukrainana [[Ido|idisto]]. Il esis konocata en la tota idista mondo ja de 1927. Il havis guidanta rolo en l' Ukrainana Societo "Amikeso". Aaronov skribis di verki pri ed en Ido, ed altra temi, ma prefere por okazioni specala<ref name="inf">{{Extera ligilo|idiomo={{io}}|titulo = Louis Pascau, Tazio Carlevaro - Modern Ido-Poeti (unesma aparo en 1981 - nova edito 2019)|vidita ye = 31ma di julio 2022|editero = Editerio "Hans Dubois" (arkivita)|url = https://ia800903.us.archive.org/25/items/Modern_Ido-poeti/Modern%20Ido-poeti.pdf}}</ref>. '''''Nia kansono''' da Boris Aaronov<ref name="inf" /><br /> (dedikita a Renkontri amikala, Kiyiv, 1970)<br /> :Suno brilas gaya, <br /> :cielo nenuboza, <br /> :ni marchadas kune <br /> :joya, kurajoza !<br /> ::Omni es amiki, <br /> ::omni es egala, <br /> ::nula enemiki - <br /> ::union' fratala !<br /> :Kredas ni, ke venos <br /> :tempo expektanta <br /> :e popul' omnube <br /> :esos parolanta<br /> ::en Helpanta linguo, <br /> ::linguo ideala <br /> ::por ke sempre vivez <br /> ::Union' mondala !<br /> :Hisez do plu alte <br /> :nia red standardo !<br /> :Brilez nia Stelo ! <br /> :Flugez nia kanto !<br /> ::Sonez Ido-voco <br /> ::tra la mari, monti <br /> ::por ke omni videz <br /> ::klara horizonti !''<br /> {{DEFAULTSORT:Aaronov, Boris Konstantinovich}} [[Kategorio:Idisti|Aaronov, Boris Konstantinovich]] kzx3hyza7b37yti74vsk2ew6rdb8jjx 993738 993737 2022-07-31T10:42:42Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Boris Aaronov]] a [[Boris Konstantinovich Aaronov]]: .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Boris Konstantinovich Aaronov | Originala_nomo = Борис Константинович Ааронов | Imajo = | Profesiono= docisto | Shablono_lando= {{UKR}} | Naskodio = [[2ma di marto]] [[1907]] | Nask-urbo = [[Kiyiv]]<ref name="nask">{{Extera ligilo|idiomo={{ru}}|titulo = Ааронов Борис Константинович|vidita ye = 31ma di julio 2022|editero = Книга памяти Украины (Электронная база данных 1941-1945)|url = https://memory-book.ua/gallery/albums/27790?image=2}}</ref>, [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[1987]] | Mort-urbo = [[Kiyiv]], [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]], [[Sovietia]] }} '''Boris Konstantinovich Aaronov''' (n. ye la [[2ma di marto]] [[1907]]<ref name="nask" /> - [[1987]]) esis [[Sovietia]]na e Ukrainana [[Ido|idisto]]. Il esis konocata en la tota idista mondo ja de 1927. Il havis guidanta rolo en l' Ukrainana Societo "Amikeso". Aaronov skribis di verki pri ed en Ido, ed altra temi, ma prefere por okazioni specala<ref name="inf">{{Extera ligilo|idiomo={{io}}|titulo = Louis Pascau, Tazio Carlevaro - Modern Ido-Poeti (unesma aparo en 1981 - nova edito 2019)|vidita ye = 31ma di julio 2022|editero = Editerio "Hans Dubois" (arkivita)|url = https://ia800903.us.archive.org/25/items/Modern_Ido-poeti/Modern%20Ido-poeti.pdf}}</ref>. '''''Nia kansono''' da Boris Aaronov<ref name="inf" /><br /> (dedikita a Renkontri amikala, Kiyiv, 1970)<br /> :Suno brilas gaya, <br /> :cielo nenuboza, <br /> :ni marchadas kune <br /> :joya, kurajoza !<br /> ::Omni es amiki, <br /> ::omni es egala, <br /> ::nula enemiki - <br /> ::union' fratala !<br /> :Kredas ni, ke venos <br /> :tempo expektanta <br /> :e popul' omnube <br /> :esos parolanta<br /> ::en Helpanta linguo, <br /> ::linguo ideala <br /> ::por ke sempre vivez <br /> ::Union' mondala !<br /> :Hisez do plu alte <br /> :nia red standardo !<br /> :Brilez nia Stelo ! <br /> :Flugez nia kanto !<br /> ::Sonez Ido-voco <br /> ::tra la mari, monti <br /> ::por ke omni videz <br /> ::klara horizonti !''<br /> {{DEFAULTSORT:Aaronov, Boris Konstantinovich}} [[Kategorio:Idisti|Aaronov, Boris Konstantinovich]] kzx3hyza7b37yti74vsk2ew6rdb8jjx 0 6318 993686 993618 2022-07-30T14:53:29Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Landi |Nomo = Ukraina |Lokala_nomo = Україна |Flago = Flag_of_Ukraine.svg |Blazono = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg |Imajo_mapo = Europe-Ukraine (disputed territory).svg |Chefurbo = [[Kiyiv]] |Habitanti_chefurbo = {{formatnum:2660401}} ([[2005]]) |Precipua_urbo = [[Kiyiv]] |Oficala_lingui = [[Ukrainana linguo|Ukrainana]] |Guvernerio = [[Republiko]] |Nomo_listo_chefo_stato = Listo pri prezidanti di Ukraina |Titulo_chefo_stato = Prezidanto |Chefo_di_stato = [[Volodymyr Zelensky]] (Володимир Зеленський) |Nomo_listo_chefo_guverno= Listo pri chefministri di Ukraina |Titulo_chefo_guverno = Chefministro |chefo_guverno = [[Denys Shmyhal]] (Денис Шмигаль) |Surfaco = {{formatnum:562000}}<ref name=Sen>Noto: sen inkluzar [[Krimea]] e la regioni Doneck e Lugansk.</ref> |Rango_surfaco = 44 |Surfaco_aquo = 7 |Habitanti = {{formatnum:40500000}}<ref name=Sen/> |Rango_habitanti = 28 |Yaro = 2014 |Denseso di habitantaro = 71 |Nomo_himno = ''Shche ne vmerla Ukrayiny i slava i volya'' |Pekunio = [[Hryvnia]] }} '''Ukraina''' esas lando en estal [[Europa]], inter [[Rusia]] este e nord-este, [[Bielorusia]] nord-weste, [[Polonia]], [[Slovakia]] e [[Hungaria]] weste, [[Rumania]] e [[Moldova]] sud-weste, e la [[Nigra maro]] e la [[Maro di Azov]] sude ed este. Lua chef-urbo esas [[Kiyiv]]. La nomo di la lando devenas de la vorto ''krajina'', qua en slava lingui povas havar du senci: «lando», o «frontierala teritorio». En moderna [[Ukrainana linguo]] країна (''kraína'') signifikas «lando». == Historio == {{PA|Historio di Ukraina}} La koloniigo homala en la teritorio di Ukraina komencis cirkume 4.500 yari aK, kande la [[Neolitiko|neolitika]] "kulturo Cucuteni" florifis en regiono inter la fluvio [[fluvio Dnieper|Dnieper]] e [[fluvio Dniester|Dniester]]. Dum la [[6ma yarcento aK]], [[Anciena Grekia|anciena Greki]] fondis kolonii en [[Nigra maro]], en regioni nun apartenanta ad Ukraina. Pose arivis [[Roman imperio|Romani]] e [[Bizancana Imperio|Bizancani]]. Dum la [[3ma yarcento]], Goti establisis su en la westo di nuna Ukraina. Dum la [[7ma yarcento]] Bulgari okupis la regiono, e pose arivis Khazari, populo kun origino en Centrala [[Azia]]. Cirkum la yaro [[800]] Khazari adoptis [[judaismo]] kom religio. [[Arkivo:Kievan Rus en.jpg|thumb|left|250px|Mapo dil ''rus'' di Kiyiv dum la 11ma yarcento.]] En [[882]] la regiono konquestesis dal Varangiani, populo kun [[vikingo|vikinga]] origino. Ta populo fondis la rejio nune konocata kom [[Kiyiva Rusia]]. En la [[11ma yarcento]] Kiyiva Rusia esis la maxim granda stato di central [[Europa]], e divenis konocita kom [[Rutenia]] (de ''rus''). La nomo "Ukraina" (qua signifikas "nasko-lando") aparis unesmafoye dum la [[12ma yarcento]]. [[Mongolia]] atakis e spoliis Kiyiv en [[1240]]. En [[1569]] granda parto di la teritorio divenis parto di la [[Polonia-Lituania|Komunitato Polona-Lituana]]. Kande Polona-Lituana teritorio dividesis en [[1772]], [[1793]] ed [[1795]] la westo di la regiono divenis kontrolita dal [[Austrian imperio]], e l'esto da [[Rusa imperio]]. Ukraina e Krimea federis kun Rusa imperio kontre [[Otoman imperio|Otomani]], e pos Rusi vinkar Otomani, lora carino [[Yekaterina la 2ma di Rusia]] komencis stimular l'enmigro di [[Germania|Germani]] ed altra Europani ad Ukraina, por okupar l'ex-Otomana teritorii. Dum la [[19ma yarcento]] granda parto di Ukraina esis rurala regiono ignorita da Austria e Rusia. Kun la kresko di la urbanizuro e la kulturala tendenco vers nacionalismo, un grupo di intelektuali quale la poeto [[Taras Shevchenko]] e la teoriala politikisto [[Mykhailo Drahomanov]] komencis defensar la rinasko di la naciono. [[Arkivo:Polish troops in Kiev.jpg|thumb|left|280px|Polona trupi en Kiyiv, 1920.]] Ukrani kombatis alonge la du flanki dum l'[[unesma mondomilito]]: 250 mil kombatis por [[Austria-Hungaria]], kontre ke 3.5 milioni kombatis por Rusa imperio. Proxim la fino di la milito, inter [[1917]] e [[1918]], diversa regioni di la nuna Ukraina deklaris su nedependanta, ed en [[1920]] [[Polonia|Polona]] trupi okupis [[Kiyiv]] dum kurta periodo de la [[milito Polona-Sovietiana]]. Fine, en [[1921]], la tota teritorio divenis parto di [[Sovietia]], kom [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina]]. En 1986 eventis la maxim granda [[katastrofo di Chornobil|acidento che nukleara reaktoro de la historio, en l'elektriferio nukleara Chornobil]]. L'acidento produktis direte la morto di 31 personi e l'evakuo di 116 000 plusa homi, e lansis radioaktiva nubo qua extensis sur central-Europa. Pripyat, urbo lor havanta {{formatnum:49360}} habitanti, mustis evakuesar komplete, e divenis fantoma loko. En 1990, lora nova Parlamento elektita di Ukraina deklaris la suvereneso di la regiono, qua nedependanteskis komplete de Sovietia ye la [[24ma di agosto]] [[1991]]. == Politiko == [[Arkivo:Володимир Зеленський, 2019 (1).jpg|thumb|left|250px|[[Volodymyr Zelensky]], la nuna prezidanto di Ukraina.]] [[Arkivo:Polyakova House and Verkhovna Rada - Mykhaila Hrushevskoho Street, Pechersk Raion, Kiev. - Pechersk 937.jpg|thumb|280px|Edifico dil parlamento (''Verkhovna Rada''), dextre en l'imajo.]] Ukraina esas [[parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La prezidanto esas la [[chefo di stato]], ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto indikas la [[chefministro]], qua mustas aprobesar dal [[parlamento]]. La Parlamento (''Verkhovna Rada'') havas unika chambro kun 450 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo. La parlamento kreas la legifado, ratifikas internaciona konvencioni, ed aprobas la budjeto. Nuna [[konstituco]] di la lando aprobesis ye la [[28ma di junio]] [[1996]]. Quankam legala sistemo di Ukraina havas kom regulo la nedependo di povi, existas poka separo inter lua [[judiciala povo]] e l'altra povi. Judiciisti povas sufrar presi de politikala ed aferala interesi.<ref>{{cite web|url= http://books.google.com/books?id=no8DVsJg-c8C&pg=PA10&dq=judicial+Ukraine&hl=nl&ei=TP9jTZWYA8WcOpuE2K0N&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8&ved=0CEYQ6AEwBzg8#v=onepage&q=judicial%20Ukraine&f=false |title=The Ukraine Competitiveness Report 2008| author = Margareta Drzeniek Hanouz e Thierry Geiger|publisher= World Economic Forum|year= 2008|isbn= 978-92-95044-05-0| page=50}}</ref> Judiciala sistemo di Ukraina judikesas kom larje [[korupto|korupta]].<ref>{{cite web|url= http://www.kyivpost.com/news/politics/detail/72013/ |title=Battle looming over new law on judiciary and judge status|publisher = Kyiv Post|date=4ma di julio 2010}}</ref> == Geografio == [[Arkivo:Jasiňa,_cesta_k_obci.jpg|250px|thumb|Forestala peizajo en [[Rutenia]].]] [[Arkivo:Flag colors.jpg|thumb|250px|left|Tipala peizajo en la stepi di Ukraina.]] Kun {{formatnum:623638}} km² Ukraina esas la duesma maxim granda lando di [[Europa]], dop l'Europana teritorio di [[Rusia]]. Ol esas la 44ma maxim granda lando del mondo. Granda parto di lua tereni esas basa, e kovresas per fertila [[stepo|stepi]]. Sude de la lando, [[Danubio]] formacas naturala frontiero kun [[Rumania]]. Lua precipua fluvio esas [[fluvio Dniepr|Dniepr]]. L'unika montaro di la lando esas [[Karpati]], e la monto Hora Hoverla, kun {{formatnum:2601}} metri di [[altitudo]] esas lua maxim alta punto. La [[klimato]] di la lando esas larje [[kontinentala klimato|kontinentala]], e [[Mediteraneala klimato|Mediteraneala]] en la suda litoro di [[Krimea]], proxim l'urbo [[Odesa]]. La mezavalora [[temperaturo|temperaturi]] dum vintro varias de -8[[Celsius|°C]] til 2°C, ed esas plu kolda litorofore. Dum [[somero]] la temperaturi varias de 5.5°C til 7°C litorofore, til 11-13°C sude de la lando. == Ekonomio == {{PA|Ekonomio di Ukraina}} == Demografio == [[Arkivo:Населення_України_(1950-2012).svg|thumb|250px|Habitantaro di Ukraina, de 1950 til 2012.]] Segun la [[demografiala kontado]] di [[2001]] Ukrainani esas 77.8% de la habitantaro dum ke [[Rusia|Rusi]] esas 17.3%. La maxim granda urbo esas la chef-urbo, [[Kiyiv]], kun plu kam 2 milioni habitanti. Altra importanta urbo esas [[Harkiv]] (1.461.000 habitanti en [[2007]]). Cirkume 67.2% de la habitantaro habitas urbi.<ref>{{cite web|url=http://www.unicef.org/infobycountry/ukraine_statistics.html |title=Ukraine - Statistics |accessdate=7ma di januaro 2008|language={{en}} |work= UNICEF}}</ref> Depos la yari 1990a la habitantaro duris diminutar pro la nombro di naski esar min granda kam la nombro di morti. Dum recenta yari, la mezvalora procento di naski kreskis poke, e divenis simila ad altra Europana landi. [[Arkivo:P1510026-1.JPG|thumb|250px|left|Katedralo di Santa Sofia, en [[Kiyiv]].]] La dominacanta [[religio]] en Ukraina esas l'[[ortodoxa kristanismo]], qua dividesas en tri organi: L'Ortodoxa Eklezio di Ukraina kun patriarko en [[Kiyiv]], l'Ortodoxa Eklezio kun patriarko en [[Moskva]], e l'autonoma ortodoxa eklezio di Ukraina.<ref name=derzhkomrelig/> La duesma maxim granda eklezio en nombro di fideli esas la Greko-katolika eklezio di Ukraina, qua agnoskas la [[papo]] kom chefo. [[Protestantismo|Protestanti]] esas 2.19% de la habitantaro, 500.000 personi esas Mohamedani, e la [[judo|judi]] esis 103.600 personi segun la kontado di 2001. En 2006 on kalkulis ke cirkume 11.1% de la habitantaro havis nula religio.<ref name = Razumkov>{{cite web| url= http://razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=300|title=uk:Опитування: Віруючим якої церкви, конфесії Ви себе вважаєте? ("Quale esas tua religio?" Sociologiala inquesto pri religiala kredo en Ukraina)|language = {{uk}}| publisher = Razumkov Centre |year= 2006 |accessdate= 26ma di januaro 2014}}</ref> Dum la [[yari 1930a]] e pos la [[duesma mondomilito]] eventis epizodi di [[famino]] qui koaktis multa Ukrainani ekmigrar. En [[2006]] on kalkulis ke cirkume 1.2 milion [[Kanada]]ni havis Ukrainan acendenti, la 3ma maxim granda komunitato di Ukrainani del mondo, dop Ukraina ipsa, e [[Rusia]]. Ank existas komunitati di Ukrainan ekmigranti en [[Usa]], [[Australia]], [[Brazilia]] ed [[Arjentinia]]. {{10 maxim grand urbi |regiono = Ukraina |dato = 2001 |nomo1 = Kiyiv |hab1 = 2611327 |nomo2 = Harkiv |hab2 = 1470902 |nomo3 = Dnipro |hab3 = 1065008 |nomo4 = Odesa |hab4 = 1029049 |nomo5 = Doneck |hab5 = 1016194 |nomo6 = Zaporizhia |hab6 = 815256 |nomo7 = Lviv |hab7 = 732818 |nomo8 = Kriviy Rih |hab8 = 668980 |nomo9 = Mykolaiv |hab9 = 514136 |nomo10 = Mariupol |hab10 = 492176 |imajo1 = Kiew Zentrum.jpg |imajo2 = Kharkov Freedom Square.jpg |fonto = Demografiala kontado di 2001 en Ukraina.<ref>{{cite web|url = http://2001.ukrcensus.gov.ua/results/total_population1/structure_population/ 2001 |title = Ukrainan census, Population Structure|language = {{uk}}}}</ref> }} == Kulturo == [[Arkivo:St. Michael's Catheral view.JPG|thumb|250px|Katedralo di Santa Mihail, exemplo pri Ukrainan arkitekturo religiala.]] La [[kulturo]] di Ukraina havas granda influo de [[kristanismo]], qua esas la dominacanta religio di la lando.<ref name=derzhkomrelig>{{cite web |url= http://www.derzhkomrelig.gov.ua/info_zvit_2003.html |title= Про стан і тенденції розвитку релігійної ситуаціїта державно-церковних відносин в Україні|accesdate= 6ma di oktobro 2009 |year= 2003|publisher= Derzhkom Relig.gov.ua|language= {{uk}}|archiveurl = http://web.archive.org/web/20041204115821/http://www.derzhkomrelig.gov.ua/info_zvit_2003.html |archivedate= Decembro 2004}}</ref> Lua kulturo anke recevis influi de lua vicina landi en lua [[arkitekturo]], [[muziko]] ed [[arto]]. [[Arkivo:Denkmal Oktoberrevolution Kiew.png|thumb|250px|left|Hotelo Moskva (nun, "Hotelo Ukraina") en [[Kiyiv]], kun monumento pri la Revoluciono di Oktobro en lua fronto, 1977.]] L'epoko dil [[komunismo]] en Sovietia havis granda influo en l'arto ed en l'arkitekturo,<ref>{{cite web |url= http://www.britannica.com/eb/article-30078/Ukraine |title=Ukraine - Interwar Soviet|accessdate=5ma di oktobro 2009 |date= 2009|publisher= Encyclopædia Britannica |language= {{en}}}}</ref> quale on povas vidar en l'edifico dil Hotelo "Ukraina" (ante, "hotelo Moskva") en [[Kiyiv]]. En [[1932]] [[Yosif Stalin]] probis aplikar la politiko di "socialista realismo" en l'arto, tra la "dekreto pri la rikonstrukturo di la arto e di la literaturo", qua restriktis la kreado dil artisti. Kun la "[[glasnost]]" dum la [[yari 1980a]], l'artisti e skriptisti itere esis libera por krear. [[Arkivo:RussianUseEn.PNG|thumb|250px|Linguala mapo di Ukraina. Verde (klara ed obskura), la regioni ube Rusa parolesas da la majoritato de la habitanti.]] Segun la konstituco, l'oficala idiomo di Ukraina esas l'[[Ukrainana linguo|Ukrainana]]. [[Rusa linguo]], qua esis fakte "l'oficala linguo" di [[Sovietia]] esas la duesma maxim parolata linguo. Segun la kontado di 2001, 67,5% deklaris esar l'Ukrainana sua matrala linguo, dum ke 29,6% deklaris esar la Rusa.<ref>{{cite web |title= Linguistic composition of the population|accessdate=5ma di oktobro 2009 |author= Comité de Estadísticas Estatales de Ucrania |publisher= Ukr Census.gov.ua|url=http://web.archive.org/web/http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/language/|language={{en}}|date= 2004}}</ref>. La [[literaturo]] di Ukraina komencis dum la [[11ma yarcento]], pos la Kristanigo di [[Kieva Rus]]. Dum ta epoko, la libri esis precipue religiala, skribita en l'Anciena Slava linguo. La literaturo en Ukrainana komencis developesar pos la [[14ma yarcento]] e kreskis pos la 16ma yarcento, pos l'invento dil imprimuro. Dum la [[19ma yarcento]] ante l'interdikto dil uzo di la linguo, un ek la precipua poeti di la lando esis [[Taras Shevchenko]]. La tradicionala [[folkloro|folklorala]] [[muziko]] di Ukraina mixas Slava e Kristana influi. Dum la [[19ma yarcento|19ma]] e [[20ma yarcento|20ma]] yarcenti, la precipua klasika e nacionalista kompozisti naskinta en Ukraina esis [[Mykola Lysenko]], [[Mykola Leontovych]], [[Kyrylo Stetsenko]] ed [[Yakiv Stepovy]]. De la [[yari 1970a]] til nun, la kompozisti e muzikisti di Ukraina recevis influi de [[rock]], [[pop]] ed altra muzikala stili dil Ocidento. Volodymyr Ivasyuk, [[Sofia Rotaru]] e Nazariy Yaremchuk esis la pioniri, dum la yari 1970a. Nun, la kantistini [[Ani Lorak]], [[Ruslana]], [[Svitlana Serhiyivna Loboda|Svitlana Loboda]], [[Natalka Karpa]], e la bando [[Okean Elzy]] sucesis en Europa. == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Ukraina| ]] i6tmrqr62r99oi1jc3co13wouksdbu1 0 7329 993644 993374 2022-07-30T13:45:43Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Nikita Sergeyevich Hrushchyov |Originala_nomo= Никита Сергеевич Хрущёв |Imajo= [[Arkivo:Nikita Khruchchev Colour.jpg|180px]] |Politikala_titulo= Generala Sekretario di Komunista Partiso |Shablono_lando= {{URS}} |Guvernisteso= de la [[14ma di septembro]] [[1953]] til la [[14ma di oktobro]] [[1964]] |Precedanto1= [[Nikolai Alexandrovich Bulganin|Nikolai Bulganin]] |Sucedanto1= [[Leonid Ilyich Brejnev|Leonid Brejnev]] |Guvernisteso2= |Precedanto2= |Sucedanto2= |Naskodio = [[15ma di aprilo]] [[1894]] |Nask-urbo = [[Kalinovka (Homutovka)|Kalinovka]] (nune [[provinco Kursk]]), [[Rusa imperio]] |Mort-dio = [[11ma di septembro]] [[1971]] |Mort-urbo= [[Moskva]], [[Sovietia]] |Spozo= Yefrosinya Ivanovna Pisareva, Nina Petrovna Hrushchyova (Kuharchuk) (1924-1971) |Profesiono= Politikisto |Partiso = [[Komunista Partiso di Sovietia]] }} '''Nikita Sergeyevich Hrushchyov''' (n. la [[17ma di aprilo]] [[1894]] apud [[Kursk]] til la [[11ma di septembro]] [[1971]] en [[Moskva]]) esis [[Sovietia]]na politikisto, chefo di [[Sovietia]] de 1953 til 1964 pos [[Yosif Stalin|Stalin]]. Komence la ''troika'' (trio) Hrushchyov-Malenkov-Molotov administris la stato, ma en 1958 Nikita Hrushchyov elektesis chefo di Komunista Partiso di Sovietia, e talamaniere, dil stato. Ja en [[1956]], Hrushchyov revelabis l'obskura e kruela latero di Stalin-epoko. L'atmosfero en la lando divenis plu libera. Tekniko progresis en la lando: Sovietia konstruktis sua propra atomala e hidrogenala bombi, e sendis l'unesma [[artificala satelito]] ([[Sputnik 1]]) aden [[kosmo]] en [[1957]], ed unesma homo ([[Yuri Gagarin]]) en [[1961]]. Sovietia provokabis [[Usa]] en kontesto, e semblis ke Sovietia esus vinkanto. Tamen kelka politikala sektori en la lando esis nekontenta relate Hrushchyov. Li pensis, ke la rupto da Hrushchyov kun Stalinismo mustus finar. En 1954 Hrushchyov transferis [[Krimea]] de [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|SFSR Rusia]] a [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]]. Ilu dicidis tale pro granda konstruktado di [[Sovietia]] – junanta aquokanalo inter rusa Krimea e [[rezerveyo Kahovka]] (en ukrainiana provinci: [[provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]], [[provinco Herson|Herson]] e [[provinco Zaporijjya|Zaporijjya]]). La decido faciligis financado per un republiko en 1956 (fakte nur pos [[1991]] rusi en Krimea - majoritato di habitantaro - igis jura mayoritato). {{Tabelo di sucedo | Precedanto= [[Nikolai Alexandrovich Bulganin|Nikolai Bulganin]] | Nomo di listo= Listo pri chefi di Sovietia | Titulo di listo= Generala-Sekretario di Komunista Partiso di Sovietia | Komenco= [[1953]] | Fino= [[1964]] | Sucedanto= [[Leonid Ilyich Brejnev|Leonid Brejnev]]}} {{DEFAULTSORT:Hrushchyov, Nikita Sergeyevich}} [[Kategorio:Sovietiana politikisti]] [[Kategorio:Komunisti]] nrugr675l3qaoh6p5ctpsjpij4802h9 993728 993644 2022-07-31T07:33:20Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Nikita Sergeyevich Hrushchyov |Originala_nomo= Никита Сергеевич Хрущёв |Imajo= [[Arkivo:Nikita Khruchchev Colour.jpg|180px]] |Politikala_titulo= Generala Sekretario di Komunista Partiso |Shablono_lando= {{URS}} |Guvernisteso= de la [[14ma di septembro]] [[1953]] til la [[14ma di oktobro]] [[1964]] |Precedanto1= [[Nikolai Alexandrovich Bulganin|Nikolai Bulganin]] |Sucedanto1= [[Leonid Ilyich Brejnev|Leonid Brejnev]] |Guvernisteso2= |Precedanto2= |Sucedanto2= |Naskodio = [[15ma di aprilo]] [[1894]] |Nask-urbo = [[Kalinovka (Homutovka)|Kalinovka]] (nune [[provinco Kursk]]), [[Rusa imperio]] |Mort-dio = [[11ma di septembro]] [[1971]] |Mort-urbo= [[Moskva]], [[Sovietia]] |Spozo= Yefrosinya Ivanovna Pisareva, Nina Petrovna Hrushchyova (Kuharchuk) (1924-1971) |Profesiono= Politikisto |Partiso = [[Komunista Partiso di Sovietia]] }} '''Nikita Sergeyevich Hrushchyov''' (n. la [[17ma di aprilo]] [[1894]] apud [[Kursk]] til la [[11ma di septembro]] [[1971]] en [[Moskva]]) esis [[Sovietia]]na politikisto, chefo di [[Sovietia]] de 1953 til 1964 pos [[Yosif Stalin|Stalin]]. Komence la ''troika'' (trio) Hrushchyov-Malenkov-Molotov administris la stato, ma en 1958 Nikita Hrushchyov elektesis chefo di Komunista Partiso di Sovietia, e talamaniere, dil stato. Ja en [[1956]], Hrushchyov revelabis l'obskura e kruela latero di Stalin-epoko. L'atmosfero en la lando divenis plu libera. Tekniko progresis en la lando: Sovietia konstruktis sua propra atomala e hidrogenala bombi, e sendis l'unesma [[artificala satelito]] ([[Sputnik 1]]) aden [[kosmo]] en [[1957]], ed unesma homo ([[Yuri Gagarin]]) en [[1961]]. Sovietia provokabis [[Usa]] en kontesto, e semblis ke Sovietia esus vinkanto. Tamen kelka politikala sektori en la lando esis nekontenta relate Hrushchyov. Li pensis, ke la rupto da Hrushchyov kun Stalinismo mustus finar. En 1954 Hrushchyov transferis [[Krimea]] de [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|SFSR Rusia]] a [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]]. Ilu dicidis tale pro granda konstruktado di [[Sovietia]] – junanta aquokanalo inter rusa Krimea e [[rezervuyo Kahovka]] (en ukrainiana provinci: [[provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]], [[provinco Herson|Herson]] e [[provinco Zaporijjya|Zaporijjya]]). La decido faciligis financado per un republiko en 1956 (fakte nur pos [[1991]] rusi en Krimea - majoritato di habitantaro - igis jura mayoritato). {{Tabelo di sucedo | Precedanto= [[Nikolai Alexandrovich Bulganin|Nikolai Bulganin]] | Nomo di listo= Listo pri chefi di Sovietia | Titulo di listo= Generala-Sekretario di Komunista Partiso di Sovietia | Komenco= [[1953]] | Fino= [[1964]] | Sucedanto= [[Leonid Ilyich Brejnev|Leonid Brejnev]]}} {{DEFAULTSORT:Hrushchyov, Nikita Sergeyevich}} [[Kategorio:Sovietiana politikisti]] [[Kategorio:Komunisti]] 1x28fsw5vna5w0547x8p6wirdxgknbz 0 19164 993679 993620 2022-07-30T14:33:49Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Kiyiv | Flago= Flag of Kyiv Kurovskyi.svg | Blazono= COA of Kyiv Kurovskyi.svg | Imajo = Collage_of_Kiev.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Kiyiv. | Mapo = Map of Ukraine political simple city Kiew.png | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= [[Provinco Kiyiv]] | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = [[482]] | Fondita da = | Urbestro= Vitali Klitschko | Latitudo= 50°27'00" N | Longitudo= 30°31'24" E | Altitudo= 179 | Surfaco= 839 | Habitanti = {{formatnum:2950819}} | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro = 3517,07 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= www.kmr.gov.ua/ }} [[Arkivo:Steet scene in Kiev.jpg|thumb|280px|left|Strado en Kiyiv.]] '''Kiyiv''' esas chef-urbo e maxim populoza urbo di [[Ukraina]]. Ol havis {{formatnum:2950819}} habitanti<ref>{{cite web|url = http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=1123&lang=1 |title = Main Department of Statistic — population on 01.12.2019}}</ref> en [[2019]]. Lua tota [[surfaco]] esas 839 km². L'urbo esas importanta centro industriala, ciencala, edukala e kulturala de Estal Europa. Importanta industrii di alta teknologio, skoli e historiala monumenti jacas ibe. L'[[Universitato]] Nacionala di Kiyiv ''Taras Shevchenko'', o simple "Universitato di Kiyiv" fondesis en 1834, e judikesas kom la maxim prestijosa de Ukraina. On dicas ke lua nomo devenas del nomo di un ek lua fondinti, Kyi. Ol esas un ek la maxim anciena urbi de Europa, e dum lua historio, ol vivis epoki di prospereso e di dekado. Lua skribita historio komencas kun la naraco di lua destrukto dum Mongola invado, en [[1240]]. Dum la sequanta yarcenti l'urbo esis provincala chef-urbo kontrolita da povoza vicini: La [[Granda-dukio Lituania]], la Komunitato [[Polonia-Lituania]], la [[Granda dukio Moskva]], la [[Rusa imperio]] e fine [[Sovietia]]. == Historio == [[Arkivo:Кий,_Щек,_Хорив_і_Либідь_засновують_місто_Київ._482_рік.jpg|thumb|280px|left|Fondo di Kiyiv en 482, segun moderna pikturo.]] Quale montras arkeologiala restaji, Kiyiv e lua vicineso ja habitesis dum [[paleolitiko]] ([[petr-epoko]]). Dum la [[bronz-epoko]] la populo qua habitis la regiono apartenis a la nomizita "kulturo ''Cucuteni–Trypillia''". La populi qui habitis la regiono dum [[fer-epoko]] praktikis [[agrokultivo]] e komercis kun la populo Skita e kun la tribui qui habitis apud la [[Nigra maro]]. Segun legendo, [[Santa Andreas]] anuncis dum la yari [[60]] o [[70]] pos Kristo la futura lokizo di granda urbo ube nune jacas Kiyiv. Segun altra legendo, l'urbo fondesis cirkume la 5ma yarcento da 3 fratuli, Kyi, Shchek and Khoryv, e lia fratino Lybid. La nomo "Kiyiv" signifikus "apartenanta a Kyi". La frati esis estala Slavi, e la fondo dil urbo eventis dum la yaro 482, segun la sama legendo. Historiisti kredas ke kolonieto ja existis en la regiono dum la 6ma yarcento. Segun la historiisto Kevin Alan Brook, l'urbo fondesis dal populo Khazar o dal Hungari. Brook afirmas ke Kyiv esas Turka nomo: ''Küi'' signifikus "fluviala rivo" ed ''ev'' signifikus "kolonieto". Dum la 8ma e la 9ma yarcenti, Kyiv esis avanposteno dil [[imperio Khazar]]. Tamen, la tradicionala treko komercala uzita da Vikingi ("Varangani") por komercar kun la Greki trairis la urbo, e dum la fino di la 9ma o komenco di la 10ma yarcento, tradicionala Varangana familio komencis administrar ol. En [[1240]] Kiyiv destruktesis komplete dum la [[Mongola imperio|Mongola]] invado di [[Rus']], komandita da [[Batu Khan]]. Ca evento afektis profunde l'estal Slava civilizuro. Lor l'invado, Kiyiv havis plu kam 100 mil habitanti ed esis un ek la maxim granda urbi de la mondo. En [[1320]], [[Lituania]]n armeo komandita dal granda duko [[Gediminas]] vinkis la princo Stanislav de Kiyiv che la batalio dil fluvio Irpen e konquestis l'urbo. En 1324-1325 le Tatar revanchis, e malgre Kiyiv guvernesis da Lituaniana princo, ol mustis pagar tributi al [[Ora Hordo]]. [[Arkivo:Kyev_Zakrvsky_map_03.png|thumb|320px|left|Kiyiv, de 1400 til 1600.]] En 1362 o 1363, pos la batalio di la Blua Aqui (Ukrainane: ''Bytva na Synikh Vodakh'') la granda duko [[Algirdas]] de Lituania konquestis la princio di Kiyiv e vicina regioni, qui divenis parto dil [[Granda-dukio Lituania]].<ref>{{cite book|author=Jones, Michael|year=2000|title=The New Cambridge Medieval History, Volume 6, c.1300–c.1415|publisher=Cambridge University Press|ISBN=978-0-521-36290-0}}</ref> En 1482, le Tatar de Krimea spoliis e brulis granda parti dil urbo.<ref>{{cite web|author=Jerzy Lukowski, W. H. Zawadzki |year=2006 |url=https://books.google.com/books?id=HMylRh-wHWEC |title=A concise history of Poland|publisher=Cambridge University Press|pages=53|ISBN=0-521-61857-6}}</ref> Kande [[Polonia-Lituania]] kreesis en 1569, la regioni di Ukraina kontrolita da Lituania ([[Podolia]], [[Volinia]] e [[Podlachia]]) transferesis de la [[Granda-dukio Lituania]] a la [[Rejio Polonia]], e l'urbo divenis parto de la gubernio di Kiyiv (Polone: ''Województwo kijowskie''). En 1654 l'urbo okupesis da Rusa trupi, ed pos 1667 ol divenis parto de la Cario di Rusia. Nulu ek la pakti inter Polonia e Rusia pri Kiyiv ratifikesis. Dum [[Rusa imperio]], Kiyiv esis precipue pilgrimo-centro por Kristani ortodoxa e nasko-loko di multa importanta personi del imperio. Tamen, ol divenis importanta komercala urbo erste dum la 19ma yarcento. En 1834, Rusa guvernerio inauguris l'[[Universitato]] Santa Vladimir, nune Universitato Taras Shevchenko. Dum la yari 1840a, [[Mikola Kostomarov]] (Ruse ''Nikolay Kostomarov'') fondis la sekreta Frataro di Santa Cirilius e Santa Metodius, qua defensis ideo pri unigo di libera populi Slava, e ke Ukrainani esis populo separata de Rusi, ne subordinata a la Rusi. Rusa autoritatozi rapide supresis ca frateso, e komencis "Rusigo"-procedo en Ukraina, tra stimulo a migrado di Rusi a la regiono. [[Arkivo:Lva Tolstogo old.jpg|thumb|320px|Kiyiv, cirkume 1900.]] Kiyiv prosperis dum la fino dil [[19ma yarcento]], divenis la 3ma maxim populoza urbo dil imperio, ed importanta centro por transporti ed industrio. En 1900, ol ja havis cirkume 250 mil habitanti. Pos la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], Kiyiv divenis chef-urbo dil Popul-Republiko Ukraina, e subisis l'efekti di multa konflikti: l'okupo dal Germani de la [[2ma di marto]] [[1918]] til novembro sam yaro, dum l'[[unesma mondomilito]]; la konflikti di Rusa interna milito de 1917 til 1922; e la [[milito Polonia-Sovietia]] de 1919 til 1921. Dum la lasta tri monati di 1919, l'urbo okupesis da [[Blanka Armeo]]. L'urbo subisis 16 okupi de la fino di 1918 til 1920. [[Arkivo:Бульвар_Шевченка_38-40_(1937).jpg|thumb|320px|left|Kiyiv en 1937]] De 1921 til 1991 Kiyiv apartenis a la [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina]], un ek la fondinta republiki di [[Sovietia]]. Dum la [[yari 1920a]] l'industrio rapide expansesis. De 1932 til 1933 granda [[famino]] devastis parto ek lua habitantaro. En 1934 ol divenis chef-urbo di Sovietiana Ukraina. [[Arkivo:Ginzburg destroyed.jpg|thumb|320px|Bombardita quarteri en Kiyiv, 1944.]] Germani okupis Kiyiv ye la 19ma di septembro 1941 dum la [[duesma mondomilito]], e mortigis o kaptis cirkume 600 mil soldati Sovietiana. De la kaptiti, la maxim multa ne transvivis. Pos ke Germani kaptis l'urbo, grupo di oficisti de NKVD dinamitagis la maxim multa edifici de Khreshchatyk, la precipua strado dil urbo, ube multa edifici okupesis dal Germani. Germani akuzis lokala [[judo|judi]] e kaptis cirkume 34 mil ek li, qui sendesis a la ravino Babi Yar e masakresis ye la 30ma di septembro 1941. On kalkulas ke plu kam 100 mil personi sendesis a Babi Yar e mortigesis til la fino di la milito. Pos la milito, l'urbo rekuperis su, ed itere divenis la 3ma maxim granda urbo de Sovietia. En 1986, 100 km norde del urbo, eventis la [[katastrofo di Chernobil]]. Tamen, pro ke la venti suflas desude vers nordo, la radioaktiveso ne kontaminis ol. Dum la krulo di Sovietia, Ukrainana parlamento deklaris Ukraina nedependanta de Sovietia ye la 24ma di agosto 1991. De 2004 til 2005, dum tale nomizita "oranjea revoluciono", eventis la maxim granda demonstri pos la fino di Sovietia. De novembro 2013 til februaro 2014 eventis granda protesti en la placo ''Maidan Nezalezhnosti'' ("placo di la nedependo") kontre Ukrainana guvernerio, pos ke ol decidis ne signatar asocio-kontrato kun l'[[Europana Uniono]]. == Geografio == [[Arkivo:Kyiv,_Ukraine_ESA22370890_(cropped).jpeg|thumb|220px|Satelital imajo pri Kiyiv e [[Dniepr]].]] [[Arkivo:View_to_Kiev.jpg|thumb|320px|left|L'estala rivo dil [[fluvio Dnieper]].]] La [[reliefo]] di Kiyiv esas kolinoza weste del [[fluvio Dniepr]], qua fluas tra ol norde til sude. Este del Dnieper, la tereni esas basa e plana. Existas kelka insuli en la fluvio. Multa arei an l'estala rivo di Dniepr, nomizita ''Livyi bereh'' ("estala rivo") drenesis e kovresis per [[sablo]], e protektesas per digi. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Maxim varma monati esas junio, julio ed agosto, kun mezavalora temperaturi de 13,8°C til 24,8°C. La maxim kolda monati esas decembro, januaro e februaro, kun mezavalora temperaturi de -4,6°C til -1,1°C. [[Nivo|Nivas]] ordinare de la duimo di novembro til la fino di marto, kontre ke l'epoko sen [[pruino]] duras dum cirkume 180 dii omnayare. La maxim kolda [[temperaturo]] mezurita en Kiyiv esis −32.9 °C, la yaro 1951. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 621 mm, e la maxim pluvoza monato esas junio, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Panorama_of_Podil.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Podil, un ek la centrala quarteri di Kiyiv.</center>}} == Transporto == [[Arkivo:Pozniaky_metro_station_Kiev_2011_02.jpg|thumb|280px|Metroala staciono ''Pozniaky''.]] [[Arkivo:17-07-02-Maidan_Nezalezhnosti_RR74409.jpg|thumb|280px|left|Elektral autobuso e taxio che strado ''Maidan Nezalezhnosti''.]] Kiyiv havas linei di [[metroo]], sistemo di autobusi e mikr-autobusi, elektral autobusi, tramveturi, [[taxio|taxii]], [[funikularo|funikulari]] e sistemo di urbala treni che surfaco. Lua metroo havas entote 66,1 kilometri en 3 linei, kun 51 stacioni. Ol inauguresis ye la 6ma di novembro 1960 e nun transportas cirkume 1,4 milion veheri omnadie. Transporto per metroo reprezentas 38% ek la publika transporto del urbo. L'unesma projeto pri [[tramveturo|tramveturala]] transporto facesis en 1886, ed inauguresis en 1891. En 1892 ol komencis uzar elektrala vehili. Nun existas 23 tramveturo-linei en la urbo kovranta 139,9 kilometri. Ca sistemo gradope remplasabas da linei di eletral autobusi. La [[funikularo]] dil urbo konstruktesis de 1902 til 1905 e konektas du niveli dil urbo, trairanta la kolino di Santa Vladimir. Omna sistemi di publika transporti di Kiyiv, ecepte kelka mikr-autobusi, administresas dal publika kompanio ''Kiyivpastrans''. La preco dil bilieti uzata en publika transporto regulesas dal guvernerio dil urbo, e la tarifi esas plu chipa kam en westala urbi. La sistemo di [[taxio|taxii]] di Kiyiv duras kreskar, tamen ol ne regulesas. Quale en altra urbi Europana, la sistemo UBER, uzanta privata vehili, ank existas en Kiyiv. === Quale arivar en Kiyiv === [[Arkivo:Автодорога_Київ_—_Одеса,_с._Віта-Поштова_003.jpg|thumb|280px|La choseo E95 proxim Kiyiv.]] [[Arkivo:Aerial_of_KBP.jpeg|thumb|left|280px|L'aeroportuo Boryspil.]] Du aeroportui servas Kiyiv: l'[[aeroportuo]] Boryspil distas 29 km este del urbo, ed esas la maxim grand aeroportuo di Ukraina. Cirkume 65% ek l'aerala transporto di personi en la lando facesas per Boryspil, inkluzite la maxim multa internaciona flugi. Segun statistiki de 2019, Boryspil uzesis da {{formatnum:15260300}} veheri. L'aeroportuo Zhuliany distas 7 km sud-weste de la centro di Kiyiv, e transportis {{formatnum:2617900}} veheri en 2019. L'aeroportuo Hostomel, jacanta en vicina urbo, uzesas nur por transportar vari, esanta la bazo por l'aviono [[Antonov An-225]]. Esas posibla arivar e departar de Kiyiv per l'Europana chosei E40, E75, E95 ed E373. La choseo E40 trairas Ukraina, liganta la frontiero kun Rusia este, a [[Calais]], [[Francia]], weste. La choseo E95 ligas [[Sankt Peterburg]], en [[Rusia]] a la portuala urbo [[Odesa]] e, de ibe, a Merzifon, en [[Turkia]]. En Kiyiv existas 8 ponti super la fluvio [[Dnieper]]. [[Ferovoyo|Ferovoyi]] kun 1520 mm-a rod-eskarto ligas Kiyiv a vicina urbi, ad altra Ukrainana urbi, ed anke a [[Rusia]], [[Bielorusia]], [[Azerbaijan]], [[Estonia]] e [[Moldova]]. De la staciono Kiyiv-Pasazhyrskyi anke departas treni qui ligas ol a [[Bucarest]], [[Košice]] (en [[Slovakia]]), [[Warszawa]] e [[Wien]], tamen on bezonas kambiar di treno en frontierala stacioni, nam ca landi uzas 1435 mm-a rot-eskarto. Pri fluviala transporto, la portuo dil urbo antee uzesis por transportar pasajeri, ma nun uzesas nur por transportar vari e por turistala bateli. {{Panoramo|2017 - banner - Київ - Поштова площа та Поділ.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Kiyiv dum sunokusho.</center>}} ==Sporto== [[Arkivo:Kyiv_NSC_Olimpiyskyi_7.jpg|thumb|280px|Futbalo-stadio Olimpiiskyi.]] [[Arkivo:Sokil Kyiv vs Khimvolokno Game 2.jpg|thumb|left|280px|Ludisti de Sokil Kiyiv (blue).]] Kiyiv havas multa amatora e profesionala [[futbalo]]-klubi, inkluzite Dynamo Kiyiv, Arsenal Kiyiv e FC Obolon Kiyiv. [[FC Dynamo Kiyiv]] esas ma maxim sucesoza ek li, e dum lua historio ol ganis 13 foyi la championkonkurso Sovietiana, e 16 foyi l'Ukrainiana championkonkurso pri [[futbalo]]. Pri altra sporti ultre futbalo, l'urbo gastigas la klubo Sokil Kiyiv pri [[hokeo sur glacio|hokeo* sur glacio]], e la [[basketbalo]]-klubo BC Budivelnyk, ambe multe sucesoza en lia rispektiva sportala ligi. Dum l'[[Olimpiala Ludi en Moskva, 1980]], Kiyiv gastigis kelka preliminara ed un ek l'eliminanta futbalo-partii en lua Olimpiala stadio, qua rikonstruktesis por l'evento. Depos la 1ma di decembro 2008 ca statio itere rikonstruktesis por satisfacar la normi por gastigar la Championkonkurso Euro 2012. == Turismo == [[Arkivo:Cathedral Of St Sophia (234807753).jpeg|thumb|320px|Katedralo di Santa Sofia.]] [[Arkivo:St. Michael's Golden-Domed Monastery, 2009.jpg|thumb|left|320px|Monakeyo di Santa Mikail]] Inter la precipua turistala atraktivi di Kiyiv esas lua kirki, exemple la katedralo di Santa Sofia, de 1037,<ref>{{cite web|publisher=Trip Advisor|url=https://www.tripadvisor.com.br/Tourism-g294474-Kyiv_Kiev-Vacations.html |title=Explore Kiev|language={{pt}}|accessdate=25ma di aprilo 2021}}</ref> e la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'', de 1051, ambe havanta oratra kupoli, e judikata kom "Mondala Patrimonio di la Homaro" segun l'[[UNESKO]]. Sub la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'' existas [[katakombo|katakombi]], ube esas sepultata plu kam 100 personi, kelk ek li judikata kom santi dal Ortodoxa eklezio. La nuna monakeyo di Santa Mikail esas kopiuro, inaugurita en 1999, de anciena katedralo qua komencis konstruktesar dum la 12ma yarcento e kompleteskis dum la 18ma yarcento. Dum [[Sovietia]]n epoko, ol destruktesis.<ref>{{cite web|publisher=Lonely Planet|title=St Michael's Golden-Domed Monastery|url=https://www.lonelyplanet.com/ukraine/kyiv/attractions/st-michaels-golden-domed-monastery/a/poi-sig/421363/360928 |accessdate=25ma di aprilo 2021|language={{en}}}}</ref> En la kloshoturmo dil monakeyo, qua anke havas oratra kupoli, existas [[muzeo]] qua explikas lua historio. La stilo del internajo dil monakeyo esas Bizancana, kontre ke lua exterajo esas en Baroka Ukrainana arkitekturo. [[Arkivo:Печерський ландшафтний парк - 02 - вид на Батьківщину-Мати.jpg|thumb|280px|Monumento a la Matro Patrio.]] [[Arkivo:Комплекс_Українського_державного_музею_Великої_Вітчизняної_війни_12.jpg|thumb|left|320px|Tanki en la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito.]] La monumentala 62-metra [[statuo]] "Matro Patrio" (''Batkivshchýna-Máty'') konstruktesis per [[stalo]] super 40-metra piedestalo ed inauguresis ye la 9ma di mayo 1981, por memorigar plu kam 11.600 soldati e 200 laboristi qui recevis la titulo "heroo di Sovietia" dum la [[duesma mondomilito]]. La statuo di la Matro Patrio esas parto de la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito (''Музей історії України у Другій світовій війні'') qua ank inauguresis ye la 9ma di mayo 1981. La muzeo kovras 10 hektari e gastigas milital equipuri uzita da Sovietia dum la duesma mondomilito, e skulti qui reprezentas Germana invado en 1941, l'okupo dil urbo dal Naziisti, la rezisto di la partizani, e la batalio dil Dieper, eventinta en 1943. ;Altra muzei * Muzeo pri Aviacado: gastigas Sovietian avioni, exemple Antonov An-2, Tupolev Tu-104, Il-62, Il-76 ed Il-82. La muzeo jacas interne l'anciena aeroportuo Zhulyany. * Muzeo Chernobil: ol gastigas objekti qui memorigas la konsequi di [[Chernobil-katastrofo]]. * La Nacionala Muzeo pri Arto di Ukraina: establisita en 1899, ol gastigas pikturi e skulturi de la 12ma yarcento til nun, nome de artisti de Baroka epoko. [[Arkivo:Экспонаты Национального научно-природоведческого музея НАН Украины. Фото 4.jpg|thumb|280px|Muzeo pri zoologio.]] * La Nacionala Muzeo pri Naturala Histori de la Nacional Akademio pri Cienco di Ukraina kontenas 5 muzei: pri geologio, pri paleontologio, pri zoologio, pri botaniko e pri arkeologio. Ol inauguresis en 1966. * La Muzeo pri Arti Ocidentala ed Orientala prezervas, inter altri, ceramikaji de la 9ma yarcento e glezita kareli de la 14ma til la 17ma yarcenti, bronza objekti e broduri. ==Kiyiv ed Ido== En Kiyiv esis lokala aktiva Ido-grupo qua nomesis ''Amikeso''. La chefo di la klubo esas la instruktisto [[Boris Aaronov]]. Pos la morto di [[Boris Aaronov]] ye la yaro 1987 la aktiviso di la klubo cesis. == Referi == {{reflist}} {{commons|Kyiv|Kiyiv}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Republikurbo Kiyiv]] 66z9nk0t7lk9jmizxvx4z49h2m4ppv3 993681 993679 2022-07-30T14:36:26Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Kiyiv | Flago= Flag of Kyiv Kurovskyi.svg | Blazono= COA of Kyiv Kurovskyi.svg | Imajo = Collage_of_Kiev.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Kiyiv. | Mapo = Map of Ukraine political simple city Kiew.png | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= [[Provinco Kiyiv]] | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = [[482]] | Fondita da = | Urbestro= Vitali Klitschko | Latitudo= 50°27'00" N | Longitudo= 30°31'24" E | Altitudo= 179 | Surfaco= 839 | Habitanti = {{formatnum:2950819}} | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro = 3517,07 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= www.kmr.gov.ua/ }} [[Arkivo:Steet scene in Kiev.jpg|thumb|280px|left|Strado en Kiyiv.]] '''Kiyiv''' esas chef-urbo e maxim populoza urbo di [[Ukraina]]. Ol havis {{formatnum:2950819}} habitanti<ref>{{cite web|url = http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=1123&lang=1 |title = Main Department of Statistic — population on 01.12.2019}}</ref> en [[2019]]. Lua tota [[surfaco]] esas 839 km². L'urbo esas importanta centro industriala, ciencala, edukala e kulturala de Estal Europa. Importanta industrii di alta teknologio, skoli e historiala monumenti jacas ibe. L'[[Universitato]] Nacionala di Kiyiv ''Taras Shevchenko'', o simple "Universitato di Kiyiv" fondesis en 1834, e judikesas kom la maxim prestijosa de Ukraina. On dicas ke lua nomo devenas del nomo di un ek lua fondinti, Kyi. Ol esas un ek la maxim anciena urbi de Europa, e dum lua historio, ol vivis epoki di prospereso e di dekado. Lua skribita historio komencas kun la naraco di lua destrukto dum Mongola invado, en [[1240]]. Dum la sequanta yarcenti l'urbo esis provincala chef-urbo kontrolita da povoza vicini: La [[Granda-dukio Lituania]], la Komunitato [[Polonia-Lituania]], la [[Granda dukio Moskva]], la [[Rusa imperio]] e fine [[Sovietia]]. == Historio == [[Arkivo:Кий,_Щек,_Хорив_і_Либідь_засновують_місто_Київ._482_рік.jpg|thumb|280px|left|Fondo di Kiyiv en 482, segun moderna pikturo.]] Quale montras arkeologiala restaji, Kiyiv e lua vicineso ja habitesis dum [[paleolitiko]] ([[petr-epoko]]). Dum la [[bronz-epoko]] la populo qua habitis la regiono apartenis a la nomizita "kulturo ''Cucuteni–Trypillia''". La populi qui habitis la regiono dum [[fer-epoko]] praktikis [[agrokultivo]] e komercis kun la populo Skita e kun la tribui qui habitis apud la [[Nigra maro]]. Segun legendo, [[Santa Andreas]] anuncis dum la yari [[60]] o [[70]] pos Kristo la futura lokizo di granda urbo ube nune jacas Kiyiv. Segun altra legendo, l'urbo fondesis cirkume la 5ma yarcento da 3 fratuli, Kyi, Shchek and Khoryv, e lia fratino Lybid. La nomo "Kiyiv" signifikus "apartenanta a Kyi". La frati esis estala Slavi, e la fondo dil urbo eventis dum la yaro 482, segun la sama legendo. Historiisti kredas ke kolonieto ja existis en la regiono dum la 6ma yarcento. Segun la historiisto Kevin Alan Brook, l'urbo fondesis dal populo Khazar o dal Hungari. Brook afirmas ke Kyiv esas Turka nomo: ''Küi'' signifikus "fluviala rivo" ed ''ev'' signifikus "kolonieto". Dum la 8ma e la 9ma yarcenti, Kyiv esis avanposteno dil [[imperio Khazar]]. Tamen, la tradicionala treko komercala uzita da Vikingi ("Varangani") por komercar kun la Greki trairis la urbo, e dum la fino di la 9ma o komenco di la 10ma yarcento, tradicionala Varangana familio komencis administrar ol. En [[1240]] Kiyiv destruktesis komplete dum la [[Mongola imperio|Mongola]] invado di [[Rus']], komandita da [[Batu Khan]]. Ca evento afektis profunde l'estal Slava civilizuro. Lor l'invado, Kiyiv havis plu kam 100 mil habitanti ed esis un ek la maxim granda urbi de la mondo. En [[1320]], [[Lituania]]n armeo komandita dal granda duko [[Gediminas]] vinkis la princo Stanislav de Kiyiv che la batalio dil fluvio Irpen e konquestis l'urbo. En 1324-1325 le Tatar revanchis, e malgre Kiyiv guvernesis da Lituaniana princo, ol mustis pagar tributi al [[Ora Hordo]]. [[Arkivo:Kyev_Zakrvsky_map_03.png|thumb|320px|left|Kiyiv, de 1400 til 1600.]] En 1362 o 1363, pos la batalio di la Blua Aqui (Ukrainane: ''Bytva na Synikh Vodakh'') la granda duko [[Algirdas]] de Lituania konquestis la princio di Kiyiv e vicina regioni, qui divenis parto dil [[Granda-dukio Lituania]].<ref>{{cite book|author=Jones, Michael|year=2000|title=The New Cambridge Medieval History, Volume 6, c.1300–c.1415|publisher=Cambridge University Press|ISBN=978-0-521-36290-0}}</ref> En 1482, le Tatar de Krimea spoliis e brulis granda parti dil urbo.<ref>{{cite web|author=Jerzy Lukowski, W. H. Zawadzki |year=2006 |url=https://books.google.com/books?id=HMylRh-wHWEC |title=A concise history of Poland|publisher=Cambridge University Press|pages=53|ISBN=0-521-61857-6}}</ref> Kande [[Polonia-Lituania]] kreesis en 1569, la regioni di Ukraina kontrolita da Lituania ([[Podolia]], [[Volinia]] e [[Podlachia]]) transferesis de la [[Granda-dukio Lituania]] a la [[Rejio Polonia]], e l'urbo divenis parto de la gubernio di Kiyiv (Polone: ''Województwo kijowskie''). En 1654 l'urbo okupesis da Rusa trupi, ed pos 1667 ol divenis parto de la Cario di Rusia. Nulu ek la pakti inter Polonia e Rusia pri Kiyiv ratifikesis. Dum [[Rusa imperio]], Kiyiv esis precipue pilgrimo-centro por Kristani ortodoxa e nasko-loko di multa importanta personi del imperio. Tamen, ol divenis importanta komercala urbo erste dum la 19ma yarcento. En 1834, Rusa guvernerio inauguris l'[[Universitato]] Santa Vladimir, nune Universitato Taras Shevchenko. Dum la yari 1840a, [[Mikola Kostomarov]] (Ruse ''Nikolay Kostomarov'') fondis la sekreta Frataro di Santa Cirilius e Santa Metodius, qua defensis ideo pri unigo di libera populi Slava, e ke Ukrainani esis populo separata de Rusi, ne subordinata a la Rusi. Rusa autoritatozi rapide supresis ca frateso, e komencis "Rusigo"-procedo en Ukraina, tra stimulo a migrado di Rusi a la regiono. [[Arkivo:Lva Tolstogo old.jpg|thumb|320px|Kiyiv, cirkume 1900.]] Kiyiv prosperis dum la fino dil [[19ma yarcento]], divenis la 3ma maxim populoza urbo dil imperio, ed importanta centro por transporti ed industrio. En 1900, ol ja havis cirkume 250 mil habitanti. Pos la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], Kiyiv divenis chef-urbo dil Popul-Republiko Ukraina, e subisis l'efekti di multa konflikti: l'okupo dal Germani de la [[2ma di marto]] [[1918]] til novembro sam yaro, dum l'[[unesma mondomilito]]; la konflikti di Rusa interna milito de 1917 til 1922; e la [[milito Polonia-Sovietia]] de 1919 til 1921. Dum la lasta tri monati di 1919, l'urbo okupesis da [[Blanka Armeo]]. L'urbo subisis 16 okupi de la fino di 1918 til 1920. [[Arkivo:Бульвар_Шевченка_38-40_(1937).jpg|thumb|320px|left|Kiyiv en 1937]] De 1921 til 1991 Kiyiv apartenis a la [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina]], un ek la fondinta republiki di [[Sovietia]]. Dum la [[yari 1920a]] l'industrio rapide expansesis. De 1932 til 1933 granda [[famino]] devastis parto ek lua habitantaro. En 1934 ol divenis chef-urbo di Sovietiana Ukraina. [[Arkivo:Ginzburg destroyed.jpg|thumb|320px|Bombardita quarteri en Kiyiv, 1944.]] Germani okupis Kiyiv ye la 19ma di septembro 1941 dum la [[duesma mondomilito]], e mortigis o kaptis cirkume 600 mil soldati Sovietiana. De la kaptiti, la maxim multa ne transvivis. Pos ke Germani kaptis l'urbo, grupo di oficisti de NKVD dinamitagis la maxim multa edifici de Khreshchatyk, la precipua strado dil urbo, ube multa edifici okupesis dal Germani. Germani akuzis lokala [[judo|judi]] e kaptis cirkume 34 mil ek li, qui sendesis a la ravino Babi Yar e masakresis ye la 30ma di septembro 1941. On kalkulas ke plu kam 100 mil personi sendesis a Babi Yar e mortigesis til la fino di la milito. Pos la milito, l'urbo rekuperis su, ed itere divenis la 3ma maxim granda urbo de Sovietia. En 1986, 100 km norde del urbo, eventis la [[katastrofo di Chernobil]]. Tamen, pro ke la venti suflas desude vers nordo, la radioaktiveso ne kontaminis ol. Dum la krulo di Sovietia, Ukrainana parlamento deklaris Ukraina nedependanta de Sovietia ye la 24ma di agosto 1991. De 2004 til 2005, dum tale nomizita "oranjea revoluciono", eventis la maxim granda demonstri pos la fino di Sovietia. De novembro 2013 til februaro 2014 eventis granda protesti en la placo ''Maidan Nezalezhnosti'' ("placo di la nedependo") kontre Ukrainana guvernerio, pos ke ol decidis ne signatar asocio-kontrato kun l'[[Europana Uniono]]. == Geografio == [[Arkivo:Kyiv,_Ukraine_ESA22370890_(cropped).jpeg|thumb|220px|Satelital imajo pri Kiyiv e [[Dniepr]].]] [[Arkivo:View_to_Kiev.jpg|thumb|320px|left|L'estala rivo dil [[fluvio Dnieper]].]] La [[reliefo]] di Kiyiv esas kolinoza weste del [[fluvio Dniepr]], qua fluas tra ol norde til sude. Este del Dnieper, la tereni esas basa e plana. Existas kelka insuli en la fluvio. Multa arei an l'estala rivo di Dniepr, nomizita ''Livyi bereh'' ("estala rivo") drenesis e kovresis per [[sablo]], e protektesas per digi. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Maxim varma monati esas junio, julio ed agosto, kun mezavalora temperaturi de 13,8°C til 24,8°C. La maxim kolda monati esas decembro, januaro e februaro, kun mezavalora temperaturi de -4,6°C til -1,1°C. [[Nivo|Nivas]] ordinare de la duimo di novembro til la fino di marto, kontre ke l'epoko sen [[pruino]] duras dum cirkume 180 dii omnayare. La maxim kolda [[temperaturo]] mezurita en Kiyiv esis −32.9 °C, la yaro 1951. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 621 mm, e la maxim pluvoza monato esas junio, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Panorama_of_Podil.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Podil, un ek la centrala quarteri di Kiyiv.</center>}} == Transporto == [[Arkivo:Pozniaky_metro_station_Kiev_2011_02.jpg|thumb|280px|Metroala staciono ''Pozniaky''.]] [[Arkivo:17-07-02-Maidan_Nezalezhnosti_RR74409.jpg|thumb|280px|left|Elektral autobuso e taxio che strado ''Maidan Nezalezhnosti''.]] Kiyiv havas linei di [[metroo]], sistemo di autobusi e mikr-autobusi, elektral autobusi, tramveturi, [[taxio|taxii]], [[funikularo|funikulari]] e sistemo di urbala treni che surfaco. Lua metroo havas entote 66,1 kilometri en 3 linei, kun 51 stacioni. Ol inauguresis ye la 6ma di novembro 1960 e nun transportas cirkume 1,4 milion veheri omnadie. Transporto per metroo reprezentas 38% ek la publika transporto del urbo. L'unesma projeto pri [[tramveturo|tramveturala]] transporto facesis en 1886, ed inauguresis en 1891. En 1892 ol komencis uzar elektrala vehili. Nun existas 23 tramveturo-linei en la urbo kovranta 139,9 kilometri. Ca sistemo gradope remplasabas da linei di eletral autobusi. La [[funikularo]] dil urbo konstruktesis de 1902 til 1905 e konektas du niveli dil urbo, trairanta la kolino di Santa Vladimir. Omna sistemi di publika transporti di Kiyiv, ecepte kelka mikr-autobusi, administresas dal publika kompanio ''Kiyivpastrans''. La preco dil bilieti uzata en publika transporto regulesas dal guvernerio dil urbo, e la tarifi esas plu chipa kam en westala urbi. La sistemo di [[taxio|taxii]] di Kiyiv duras kreskar, tamen ol ne regulesas. Quale en altra urbi Europana, la sistemo UBER, uzanta privata vehili, ank existas en Kiyiv. === Quale arivar en Kiyiv === [[Arkivo:Автодорога_Київ_—_Одеса,_с._Віта-Поштова_003.jpg|thumb|280px|La choseo E95 proxim Kiyiv.]] [[Arkivo:Aerial_of_KBP.jpeg|thumb|left|280px|L'aeroportuo Boryspil.]] Du aeroportui servas Kiyiv: l'[[aeroportuo]] Boryspil distas 29 km este del urbo, ed esas la maxim grand aeroportuo di Ukraina. Cirkume 65% ek l'aerala transporto di personi en la lando facesas per Boryspil, inkluzite la maxim multa internaciona flugi. Segun statistiki de 2019, Boryspil uzesis da {{formatnum:15260300}} veheri. L'aeroportuo Zhuliany distas 7 km sud-weste de la centro di Kiyiv, e transportis {{formatnum:2617900}} veheri en 2019. L'aeroportuo Hostomel, jacanta en vicina urbo, uzesas nur por transportar vari, esanta la bazo por l'aviono [[Antonov An-225]]. Esas posibla arivar e departar de Kiyiv per l'Europana chosei E40, E75, E95 ed E373. La choseo E40 trairas Ukraina, liganta la frontiero kun Rusia este, a [[Calais]], [[Francia]], weste. La choseo E95 ligas [[Sankt Peterburg]], en [[Rusia]] a la portuala urbo [[Odesa]] e, de ibe, a Merzifon, en [[Turkia]]. En Kiyiv existas 8 ponti super la fluvio [[Dnieper]]. [[Ferovoyo|Ferovoyi]] kun 1520 mm-a rod-eskarto ligas Kiyiv a vicina urbi, ad altra Ukrainana urbi, ed anke a [[Rusia]], [[Bielorusia]], [[Azerbaijan]], [[Estonia]] e [[Moldova]]. De la staciono Kiyiv-Pasazhyrskyi anke departas treni qui ligas ol a [[Bucarest]], [[Košice]] (en [[Slovakia]]), [[Warszawa]] e [[Wien]], tamen on bezonas kambiar di treno en frontierala stacioni, nam ca landi uzas 1435 mm-a rot-eskarto. Pri fluviala transporto, la portuo dil urbo antee uzesis por transportar pasajeri, ma nun uzesas nur por transportar vari e por turistala bateli. {{Panoramo|2017 - banner - Київ - Поштова площа та Поділ.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Kiyiv dum sunokusho.</center>}} ==Sporto== [[Arkivo:Kyiv_NSC_Olimpiyskyi_7.jpg|thumb|280px|Futbalo-stadio Olimpiiskyi.]] [[Arkivo:Sokil Kyiv vs Khimvolokno Game 2.jpg|thumb|left|280px|Ludisti de Sokil Kiyiv (blue).]] Kiyiv havas multa amatora e profesionala [[futbalo]]-klubi, inkluzite Dynamo Kiyiv, Arsenal Kiyiv e FC Obolon Kiyiv. [[FC Dynamo Kiyiv]] esas ma maxim sucesoza ek li, e dum lua historio ol ganis 13 foyi la championkonkurso Sovietiana, e 16 foyi l'Ukrainiana championkonkurso pri [[futbalo]]. Pri altra sporti ultre futbalo, l'urbo gastigas la klubo Sokil Kiyiv pri [[hokeo sur glacio|hokeo* sur glacio]], e la [[basketbalo]]-klubo BC Budivelnyk, ambe multe sucesoza en lia rispektiva sportala ligi. Dum l'[[Olimpiala Ludi en Moskva, 1980]], Kiyiv gastigis kelka preliminara ed un ek l'eliminanta futbalo-partii en lua Olimpiala stadio, qua rikonstruktesis por l'evento. Depos la 1ma di decembro 2008 ca statio itere rikonstruktesis por satisfacar la normi por gastigar la Championkonkurso Euro 2012. == Turismo == [[Arkivo:Cathedral Of St Sophia (234807753).jpeg|thumb|320px|Katedralo di Santa Sofia.]] [[Arkivo:St. Michael's Golden-Domed Monastery, 2009.jpg|thumb|left|320px|Monakeyo di Santa Mikail]] Inter la precipua turistala atraktivi di Kiyiv esas lua kirki, exemple la katedralo di Santa Sofia, de 1037,<ref>{{cite web|publisher=Trip Advisor|url=https://www.tripadvisor.com.br/Tourism-g294474-Kyiv_Kiev-Vacations.html |title=Explore Kiev|language={{pt}}|accessdate=25ma di aprilo 2021}}</ref> e la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'', de 1051, ambe havanta oratra kupoli, e judikata kom "Mondala Patrimonio di la Homaro" segun l'[[UNESKO]]. Sub la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'' existas [[katakombo|katakombi]], ube esas sepultata plu kam 100 personi, kelk ek li judikata kom santi dal Ortodoxa eklezio. La nuna monakeyo di Santa Mikail esas kopiuro, inaugurita en 1999, de anciena katedralo qua komencis konstruktesar dum la 12ma yarcento e kompleteskis dum la 18ma yarcento. Dum [[Sovietia]]n epoko, ol destruktesis.<ref>{{cite web|publisher=Lonely Planet|title=St Michael's Golden-Domed Monastery|url=https://www.lonelyplanet.com/ukraine/kyiv/attractions/st-michaels-golden-domed-monastery/a/poi-sig/421363/360928 |accessdate=25ma di aprilo 2021|language={{en}}}}</ref> En la kloshoturmo dil monakeyo, qua anke havas oratra kupoli, existas [[muzeo]] qua explikas lua historio. La stilo del internajo dil monakeyo esas Bizancana, kontre ke lua exterajo esas en Baroka Ukrainana arkitekturo. [[Arkivo:Печерський ландшафтний парк - 02 - вид на Батьківщину-Мати.jpg|thumb|280px|Monumento a la Matro Patrio.]] [[Arkivo:Комплекс_Українського_державного_музею_Великої_Вітчизняної_війни_12.jpg|thumb|left|320px|Tanki en la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito.]] La monumentala 62-metra [[statuo]] "Matro Patrio" (''Batkivshchýna-Máty'') konstruktesis per [[stalo]] super 40-metra piedestalo ed inauguresis ye la 9ma di mayo 1981, por memorigar plu kam 11.600 soldati e 200 laboristi qui recevis la titulo "heroo di Sovietia" dum la [[duesma mondomilito]]. La statuo di la Matro Patrio esas parto de la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito (''Музей історії України у Другій світовій війні'') qua ank inauguresis ye la 9ma di mayo 1981. La muzeo kovras 10 hektari e gastigas milital equipuri uzita da Sovietia dum la duesma mondomilito, e skulti qui reprezentas Germana invado en 1941, l'okupo dil urbo dal Naziisti, la rezisto di la partizani, e la batalio dil Dieper, eventinta en 1943. ;Altra muzei * Muzeo pri Aviacado: gastigas Sovietian avioni, exemple Antonov An-2, Tupolev Tu-104, Il-62, Il-76 ed Il-82. La muzeo jacas interne l'anciena aeroportuo Zhulyany. * Muzeo Chernobil: ol gastigas objekti qui memorigas la konsequi di [[Chernobil-katastrofo]]. * La Nacionala Muzeo pri Arto di Ukraina: establisita en 1899, ol gastigas pikturi e skulturi de la 12ma yarcento til nun, nome de artisti de Baroka epoko. [[Arkivo:Экспонаты Национального научно-природоведческого музея НАН Украины. Фото 4.jpg|thumb|280px|Muzeo pri zoologio.]] * La Nacionala Muzeo pri Naturala Histori de la Nacional Akademio pri Cienco di Ukraina kontenas 5 muzei: pri geologio, pri paleontologio, pri zoologio, pri botaniko e pri arkeologio. Ol inauguresis en 1966. * La Muzeo pri Arti Ocidentala ed Orientala prezervas, inter altri, ceramikaji de la 9ma yarcento e glezita kareli de la 14ma til la 17ma yarcenti, bronza objekti e broduri. ==Kiyiv ed Ido== En Kiyiv esis lokala aktiva Ido-grupo qua nomesis ''Amikeso''. La chefo di la klubo esas la instruktisto [[Boris Aaronov]]. Pos la morto di [[Boris Aaronov]] ye la yaro 1987 la aktiviso di la klubo cesis. == Referi == {{reflist}} {{commons|Kyiv|Kiyiv}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Republikurbo Kiyiv]] [[Kategorio:Provinco Kiyiv|Kiyiv]] o3qm4s5m4vlug00t7zbr2vmqtjuae8n 993742 993681 2022-07-31T10:45:16Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Kiyiv | Flago= Flag of Kyiv Kurovskyi.svg | Blazono= COA of Kyiv Kurovskyi.svg | Imajo = Collage_of_Kiev.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Kiyiv. | Mapo = Map of Ukraine political simple city Kiew.png | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= [[Provinco Kiyiv]] | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = [[482]] | Fondita da = | Urbestro= Vitali Klitschko | Latitudo= 50°27'00" N | Longitudo= 30°31'24" E | Altitudo= 179 | Surfaco= 839 | Habitanti = {{formatnum:2950819}} | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro = 3517,07 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= www.kmr.gov.ua/ }} [[Arkivo:Steet scene in Kiev.jpg|thumb|280px|left|Strado en Kiyiv.]] '''Kiyiv''' esas chef-urbo e maxim populoza urbo di [[Ukraina]]. Ol havis {{formatnum:2950819}} habitanti<ref>{{cite web|url = http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=1123&lang=1 |title = Main Department of Statistic — population on 01.12.2019}}</ref> en [[2019]]. Lua tota [[surfaco]] esas 839 km². L'urbo esas importanta centro industriala, ciencala, edukala e kulturala de Estal Europa. Importanta industrii di alta teknologio, skoli e historiala monumenti jacas ibe. L'[[Universitato]] Nacionala di Kiyiv ''Taras Shevchenko'', o simple "Universitato di Kiyiv" fondesis en 1834, e judikesas kom la maxim prestijosa de Ukraina. On dicas ke lua nomo devenas del nomo di un ek lua fondinti, Kyi. Ol esas un ek la maxim anciena urbi de Europa, e dum lua historio, ol vivis epoki di prospereso e di dekado. Lua skribita historio komencas kun la naraco di lua destrukto dum Mongola invado, en [[1240]]. Dum la sequanta yarcenti l'urbo esis provincala chef-urbo kontrolita da povoza vicini: La [[Granda-dukio Lituania]], la Komunitato [[Polonia-Lituania]], la [[Granda dukio Moskva]], la [[Rusa imperio]] e fine [[Sovietia]]. == Historio == [[Arkivo:Кий,_Щек,_Хорив_і_Либідь_засновують_місто_Київ._482_рік.jpg|thumb|280px|left|Fondo di Kiyiv en 482, segun moderna pikturo.]] Quale montras arkeologiala restaji, Kiyiv e lua vicineso ja habitesis dum [[paleolitiko]] ([[petr-epoko]]). Dum la [[bronz-epoko]] la populo qua habitis la regiono apartenis a la nomizita "kulturo ''Cucuteni–Trypillia''". La populi qui habitis la regiono dum [[fer-epoko]] praktikis [[agrokultivo]] e komercis kun la populo Skita e kun la tribui qui habitis apud la [[Nigra maro]]. Segun legendo, [[Santa Andreas]] anuncis dum la yari [[60]] o [[70]] pos Kristo la futura lokizo di granda urbo ube nune jacas Kiyiv. Segun altra legendo, l'urbo fondesis cirkume la 5ma yarcento da 3 fratuli, Kyi, Shchek and Khoryv, e lia fratino Lybid. La nomo "Kiyiv" signifikus "apartenanta a Kyi". La frati esis estala Slavi, e la fondo dil urbo eventis dum la yaro 482, segun la sama legendo. Historiisti kredas ke kolonieto ja existis en la regiono dum la 6ma yarcento. Segun la historiisto Kevin Alan Brook, l'urbo fondesis dal populo Khazar o dal Hungari. Brook afirmas ke Kyiv esas Turka nomo: ''Küi'' signifikus "fluviala rivo" ed ''ev'' signifikus "kolonieto". Dum la 8ma e la 9ma yarcenti, Kyiv esis avanposteno dil [[imperio Khazar]]. Tamen, la tradicionala treko komercala uzita da Vikingi ("Varangani") por komercar kun la Greki trairis la urbo, e dum la fino di la 9ma o komenco di la 10ma yarcento, tradicionala Varangana familio komencis administrar ol. En [[1240]] Kiyiv destruktesis komplete dum la [[Mongola imperio|Mongola]] invado di [[Rus']], komandita da [[Batu Khan]]. Ca evento afektis profunde l'estal Slava civilizuro. Lor l'invado, Kiyiv havis plu kam 100 mil habitanti ed esis un ek la maxim granda urbi de la mondo. En [[1320]], [[Lituania]]n armeo komandita dal granda duko [[Gediminas]] vinkis la princo Stanislav de Kiyiv che la batalio dil fluvio Irpen e konquestis l'urbo. En 1324-1325 le Tatar revanchis, e malgre Kiyiv guvernesis da Lituaniana princo, ol mustis pagar tributi al [[Ora Hordo]]. [[Arkivo:Kyev_Zakrvsky_map_03.png|thumb|320px|left|Kiyiv, de 1400 til 1600.]] En 1362 o 1363, pos la batalio di la Blua Aqui (Ukrainane: ''Bytva na Synikh Vodakh'') la granda duko [[Algirdas]] de Lituania konquestis la princio di Kiyiv e vicina regioni, qui divenis parto dil [[Granda-dukio Lituania]].<ref>{{cite book|author=Jones, Michael|year=2000|title=The New Cambridge Medieval History, Volume 6, c.1300–c.1415|publisher=Cambridge University Press|ISBN=978-0-521-36290-0}}</ref> En 1482, le Tatar de Krimea spoliis e brulis granda parti dil urbo.<ref>{{cite web|author=Jerzy Lukowski, W. H. Zawadzki |year=2006 |url=https://books.google.com/books?id=HMylRh-wHWEC |title=A concise history of Poland|publisher=Cambridge University Press|pages=53|ISBN=0-521-61857-6}}</ref> Kande [[Polonia-Lituania]] kreesis en 1569, la regioni di Ukraina kontrolita da Lituania ([[Podolia]], [[Volinia]] e [[Podlachia]]) transferesis de la [[Granda-dukio Lituania]] a la [[Rejio Polonia]], e l'urbo divenis parto de la gubernio di Kiyiv (Polone: ''Województwo kijowskie''). En 1654 l'urbo okupesis da Rusa trupi, ed pos 1667 ol divenis parto de la Cario di Rusia. Nulu ek la pakti inter Polonia e Rusia pri Kiyiv ratifikesis. Dum [[Rusa imperio]], Kiyiv esis precipue pilgrimo-centro por Kristani ortodoxa e nasko-loko di multa importanta personi del imperio. Tamen, ol divenis importanta komercala urbo erste dum la 19ma yarcento. En 1834, Rusa guvernerio inauguris l'[[Universitato]] Santa Vladimir, nune Universitato Taras Shevchenko. Dum la yari 1840a, [[Mikola Kostomarov]] (Ruse ''Nikolay Kostomarov'') fondis la sekreta Frataro di Santa Cirilius e Santa Metodius, qua defensis ideo pri unigo di libera populi Slava, e ke Ukrainani esis populo separata de Rusi, ne subordinata a la Rusi. Rusa autoritatozi rapide supresis ca frateso, e komencis "Rusigo"-procedo en Ukraina, tra stimulo a migrado di Rusi a la regiono. [[Arkivo:Lva Tolstogo old.jpg|thumb|320px|Kiyiv, cirkume 1900.]] Kiyiv prosperis dum la fino dil [[19ma yarcento]], divenis la 3ma maxim populoza urbo dil imperio, ed importanta centro por transporti ed industrio. En 1900, ol ja havis cirkume 250 mil habitanti. Pos la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], Kiyiv divenis chef-urbo dil Popul-Republiko Ukraina, e subisis l'efekti di multa konflikti: l'okupo dal Germani de la [[2ma di marto]] [[1918]] til novembro sam yaro, dum l'[[unesma mondomilito]]; la konflikti di Rusa interna milito de 1917 til 1922; e la [[milito Polonia-Sovietia]] de 1919 til 1921. Dum la lasta tri monati di 1919, l'urbo okupesis da [[Blanka Armeo]]. L'urbo subisis 16 okupi de la fino di 1918 til 1920. [[Arkivo:Бульвар_Шевченка_38-40_(1937).jpg|thumb|320px|left|Kiyiv en 1937]] De 1921 til 1991 Kiyiv apartenis a la [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina]], un ek la fondinta republiki di [[Sovietia]]. Dum la [[yari 1920a]] l'industrio rapide expansesis. De 1932 til 1933 granda [[famino]] devastis parto ek lua habitantaro. En 1934 ol divenis chef-urbo di Sovietiana Ukraina. [[Arkivo:Ginzburg destroyed.jpg|thumb|320px|Bombardita quarteri en Kiyiv, 1944.]] Germani okupis Kiyiv ye la 19ma di septembro 1941 dum la [[duesma mondomilito]], e mortigis o kaptis cirkume 600 mil soldati Sovietiana. De la kaptiti, la maxim multa ne transvivis. Pos ke Germani kaptis l'urbo, grupo di oficisti de NKVD dinamitagis la maxim multa edifici de Khreshchatyk, la precipua strado dil urbo, ube multa edifici okupesis dal Germani. Germani akuzis lokala [[judo|judi]] e kaptis cirkume 34 mil ek li, qui sendesis a la ravino Babi Yar e masakresis ye la 30ma di septembro 1941. On kalkulas ke plu kam 100 mil personi sendesis a Babi Yar e mortigesis til la fino di la milito. Pos la milito, l'urbo rekuperis su, ed itere divenis la 3ma maxim granda urbo de Sovietia. En 1986, 100 km norde del urbo, eventis la [[katastrofo di Chernobil]]. Tamen, pro ke la venti suflas desude vers nordo, la radioaktiveso ne kontaminis ol. Dum la krulo di Sovietia, Ukrainana parlamento deklaris Ukraina nedependanta de Sovietia ye la 24ma di agosto 1991. De 2004 til 2005, dum tale nomizita "oranjea revoluciono", eventis la maxim granda demonstri pos la fino di Sovietia. De novembro 2013 til februaro 2014 eventis granda protesti en la placo ''Maidan Nezalezhnosti'' ("placo di la nedependo") kontre Ukrainana guvernerio, pos ke ol decidis ne signatar asocio-kontrato kun l'[[Europana Uniono]]. == Geografio == [[Arkivo:Kyiv,_Ukraine_ESA22370890_(cropped).jpeg|thumb|220px|Satelital imajo pri Kiyiv e [[Dniepr]].]] [[Arkivo:View_to_Kiev.jpg|thumb|320px|left|L'estala rivo dil [[fluvio Dnieper]].]] La [[reliefo]] di Kiyiv esas kolinoza weste del [[fluvio Dniepr]], qua fluas tra ol norde til sude. Este del Dnieper, la tereni esas basa e plana. Existas kelka insuli en la fluvio. Multa arei an l'estala rivo di Dniepr, nomizita ''Livyi bereh'' ("estala rivo") drenesis e kovresis per [[sablo]], e protektesas per digi. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Maxim varma monati esas junio, julio ed agosto, kun mezavalora temperaturi de 13,8°C til 24,8°C. La maxim kolda monati esas decembro, januaro e februaro, kun mezavalora temperaturi de -4,6°C til -1,1°C. [[Nivo|Nivas]] ordinare de la duimo di novembro til la fino di marto, kontre ke l'epoko sen [[pruino]] duras dum cirkume 180 dii omnayare. La maxim kolda [[temperaturo]] mezurita en Kiyiv esis −32.9 °C, la yaro 1951. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 621 mm, e la maxim pluvoza monato esas junio, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Panorama_of_Podil.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Podil, un ek la centrala quarteri di Kiyiv.</center>}} == Transporto == [[Arkivo:Pozniaky_metro_station_Kiev_2011_02.jpg|thumb|280px|Metroala staciono ''Pozniaky''.]] [[Arkivo:17-07-02-Maidan_Nezalezhnosti_RR74409.jpg|thumb|280px|left|Elektral autobuso e taxio che strado ''Maidan Nezalezhnosti''.]] Kiyiv havas linei di [[metroo]], sistemo di autobusi e mikr-autobusi, elektral autobusi, tramveturi, [[taxio|taxii]], [[funikularo|funikulari]] e sistemo di urbala treni che surfaco. Lua metroo havas entote 66,1 kilometri en 3 linei, kun 51 stacioni. Ol inauguresis ye la 6ma di novembro 1960 e nun transportas cirkume 1,4 milion veheri omnadie. Transporto per metroo reprezentas 38% ek la publika transporto del urbo. L'unesma projeto pri [[tramveturo|tramveturala]] transporto facesis en 1886, ed inauguresis en 1891. En 1892 ol komencis uzar elektrala vehili. Nun existas 23 tramveturo-linei en la urbo kovranta 139,9 kilometri. Ca sistemo gradope remplasabas da linei di eletral autobusi. La [[funikularo]] dil urbo konstruktesis de 1902 til 1905 e konektas du niveli dil urbo, trairanta la kolino di Santa Vladimir. Omna sistemi di publika transporti di Kiyiv, ecepte kelka mikr-autobusi, administresas dal publika kompanio ''Kiyivpastrans''. La preco dil bilieti uzata en publika transporto regulesas dal guvernerio dil urbo, e la tarifi esas plu chipa kam en westala urbi. La sistemo di [[taxio|taxii]] di Kiyiv duras kreskar, tamen ol ne regulesas. Quale en altra urbi Europana, la sistemo UBER, uzanta privata vehili, ank existas en Kiyiv. === Quale arivar en Kiyiv === [[Arkivo:Автодорога_Київ_—_Одеса,_с._Віта-Поштова_003.jpg|thumb|280px|La choseo E95 proxim Kiyiv.]] [[Arkivo:Aerial_of_KBP.jpeg|thumb|left|280px|L'aeroportuo Boryspil.]] Du aeroportui servas Kiyiv: l'[[aeroportuo]] Boryspil distas 29 km este del urbo, ed esas la maxim grand aeroportuo di Ukraina. Cirkume 65% ek l'aerala transporto di personi en la lando facesas per Boryspil, inkluzite la maxim multa internaciona flugi. Segun statistiki de 2019, Boryspil uzesis da {{formatnum:15260300}} veheri. L'aeroportuo Zhuliany distas 7 km sud-weste de la centro di Kiyiv, e transportis {{formatnum:2617900}} veheri en 2019. L'aeroportuo Hostomel, jacanta en vicina urbo, uzesas nur por transportar vari, esanta la bazo por l'aviono [[Antonov An-225]]. Esas posibla arivar e departar de Kiyiv per l'Europana chosei E40, E75, E95 ed E373. La choseo E40 trairas Ukraina, liganta la frontiero kun Rusia este, a [[Calais]], [[Francia]], weste. La choseo E95 ligas [[Sankt Peterburg]], en [[Rusia]] a la portuala urbo [[Odesa]] e, de ibe, a Merzifon, en [[Turkia]]. En Kiyiv existas 8 ponti super la fluvio [[Dnieper]]. [[Ferovoyo|Ferovoyi]] kun 1520 mm-a rod-eskarto ligas Kiyiv a vicina urbi, ad altra Ukrainana urbi, ed anke a [[Rusia]], [[Bielorusia]], [[Azerbaijan]], [[Estonia]] e [[Moldova]]. De la staciono Kiyiv-Pasazhyrskyi anke departas treni qui ligas ol a [[Bucarest]], [[Košice]] (en [[Slovakia]]), [[Warszawa]] e [[Wien]], tamen on bezonas kambiar di treno en frontierala stacioni, nam ca landi uzas 1435 mm-a rot-eskarto. Pri fluviala transporto, la portuo dil urbo antee uzesis por transportar pasajeri, ma nun uzesas nur por transportar vari e por turistala bateli. {{Panoramo|2017 - banner - Київ - Поштова площа та Поділ.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Kiyiv dum sunokusho.</center>}} ==Sporto== [[Arkivo:Kyiv_NSC_Olimpiyskyi_7.jpg|thumb|280px|Futbalo-stadio Olimpiiskyi.]] [[Arkivo:Sokil Kyiv vs Khimvolokno Game 2.jpg|thumb|left|280px|Ludisti de Sokil Kiyiv (blue).]] Kiyiv havas multa amatora e profesionala [[futbalo]]-klubi, inkluzite Dynamo Kiyiv, Arsenal Kiyiv e FC Obolon Kiyiv. [[FC Dynamo Kiyiv]] esas ma maxim sucesoza ek li, e dum lua historio ol ganis 13 foyi la championkonkurso Sovietiana, e 16 foyi l'Ukrainiana championkonkurso pri [[futbalo]]. Pri altra sporti ultre futbalo, l'urbo gastigas la klubo Sokil Kiyiv pri [[hokeo sur glacio|hokeo* sur glacio]], e la [[basketbalo]]-klubo BC Budivelnyk, ambe multe sucesoza en lia rispektiva sportala ligi. Dum l'[[Olimpiala Ludi en Moskva, 1980]], Kiyiv gastigis kelka preliminara ed un ek l'eliminanta futbalo-partii en lua Olimpiala stadio, qua rikonstruktesis por l'evento. Depos la 1ma di decembro 2008 ca statio itere rikonstruktesis por satisfacar la normi por gastigar la Championkonkurso Euro 2012. == Turismo == [[Arkivo:Cathedral Of St Sophia (234807753).jpeg|thumb|320px|Katedralo di Santa Sofia.]] [[Arkivo:St. Michael's Golden-Domed Monastery, 2009.jpg|thumb|left|320px|Monakeyo di Santa Mikail]] Inter la precipua turistala atraktivi di Kiyiv esas lua kirki, exemple la katedralo di Santa Sofia, de 1037,<ref>{{cite web|publisher=Trip Advisor|url=https://www.tripadvisor.com.br/Tourism-g294474-Kyiv_Kiev-Vacations.html |title=Explore Kiev|language={{pt}}|accessdate=25ma di aprilo 2021}}</ref> e la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'', de 1051, ambe havanta oratra kupoli, e judikata kom "Mondala Patrimonio di la Homaro" segun l'[[UNESKO]]. Sub la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'' existas [[katakombo|katakombi]], ube esas sepultata plu kam 100 personi, kelk ek li judikata kom santi dal Ortodoxa eklezio. La nuna monakeyo di Santa Mikail esas kopiuro, inaugurita en 1999, de anciena katedralo qua komencis konstruktesar dum la 12ma yarcento e kompleteskis dum la 18ma yarcento. Dum [[Sovietia]]n epoko, ol destruktesis.<ref>{{cite web|publisher=Lonely Planet|title=St Michael's Golden-Domed Monastery|url=https://www.lonelyplanet.com/ukraine/kyiv/attractions/st-michaels-golden-domed-monastery/a/poi-sig/421363/360928 |accessdate=25ma di aprilo 2021|language={{en}}}}</ref> En la kloshoturmo dil monakeyo, qua anke havas oratra kupoli, existas [[muzeo]] qua explikas lua historio. La stilo del internajo dil monakeyo esas Bizancana, kontre ke lua exterajo esas en Baroka Ukrainana arkitekturo. [[Arkivo:Печерський ландшафтний парк - 02 - вид на Батьківщину-Мати.jpg|thumb|280px|Monumento a la Matro Patrio.]] [[Arkivo:Комплекс_Українського_державного_музею_Великої_Вітчизняної_війни_12.jpg|thumb|left|320px|Tanki en la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito.]] La monumentala 62-metra [[statuo]] "Matro Patrio" (''Batkivshchýna-Máty'') konstruktesis per [[stalo]] super 40-metra piedestalo ed inauguresis ye la 9ma di mayo 1981, por memorigar plu kam 11.600 soldati e 200 laboristi qui recevis la titulo "heroo di Sovietia" dum la [[duesma mondomilito]]. La statuo di la Matro Patrio esas parto de la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito (''Музей історії України у Другій світовій війні'') qua ank inauguresis ye la 9ma di mayo 1981. La muzeo kovras 10 hektari e gastigas milital equipuri uzita da Sovietia dum la duesma mondomilito, e skulti qui reprezentas Germana invado en 1941, l'okupo dil urbo dal Naziisti, la rezisto di la partizani, e la batalio dil Dieper, eventinta en 1943. ;Altra muzei * Muzeo pri Aviacado: gastigas Sovietian avioni, exemple Antonov An-2, Tupolev Tu-104, Il-62, Il-76 ed Il-82. La muzeo jacas interne l'anciena aeroportuo Zhulyany. * Muzeo Chernobil: ol gastigas objekti qui memorigas la konsequi di [[Chernobil-katastrofo]]. * La Nacionala Muzeo pri Arto di Ukraina: establisita en 1899, ol gastigas pikturi e skulturi de la 12ma yarcento til nun, nome de artisti de Baroka epoko. [[Arkivo:Экспонаты Национального научно-природоведческого музея НАН Украины. Фото 4.jpg|thumb|280px|Muzeo pri zoologio.]] * La Nacionala Muzeo pri Naturala Histori de la Nacional Akademio pri Cienco di Ukraina kontenas 5 muzei: pri geologio, pri paleontologio, pri zoologio, pri botaniko e pri arkeologio. Ol inauguresis en 1966. * La Muzeo pri Arti Ocidentala ed Orientala prezervas, inter altri, ceramikaji de la 9ma yarcento e glezita kareli de la 14ma til la 17ma yarcenti, bronza objekti e broduri. ==Kiyiv ed Ido== En Kiyiv esis lokala aktiva Ido-grupo qua nomesis ''Amikeso''. La chefo di la klubo esas la instruktisto [[Boris Konstantinovich Aaronov|Boris Aaronov]]. Pos la morto di [[Boris Aaronov]] ye la yaro 1987 la aktiviso di la klubo cesis. == Referi == {{reflist}} {{commons|Kyiv|Kiyiv}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Republikurbo Kiyiv]] [[Kategorio:Provinco Kiyiv|Kiyiv]] 9nkmw0e2zhct5xon32iq8b13z640y5v 993745 993742 2022-07-31T10:47:14Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Kiyiv | Flago= Flag of Kyiv Kurovskyi.svg | Blazono= COA of Kyiv Kurovskyi.svg | Imajo = Collage_of_Kiev.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Kiyiv. | Mapo = Map of Ukraine political simple city Kiew.png | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= [[Provinco Kiyiv]] | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = [[482]] | Fondita da = | Urbestro= Vitali Klitschko | Latitudo= 50°27'00" N | Longitudo= 30°31'24" E | Altitudo= 179 | Surfaco= 839 | Habitanti = {{formatnum:2950819}} | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro = 3517,07 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= www.kmr.gov.ua/ }} [[Arkivo:Steet scene in Kiev.jpg|thumb|280px|left|Strado en Kiyiv.]] '''Kiyiv''' esas chef-urbo e maxim populoza urbo di [[Ukraina]]. Ol havis {{formatnum:2950819}} habitanti<ref>{{cite web|url = http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=1123&lang=1 |title = Main Department of Statistic — population on 01.12.2019}}</ref> en [[2019]]. Lua tota [[surfaco]] esas 839 km². L'urbo esas importanta centro industriala, ciencala, edukala e kulturala de Estal Europa. Importanta industrii di alta teknologio, skoli e historiala monumenti jacas ibe. L'[[Universitato]] Nacionala di Kiyiv ''Taras Shevchenko'', o simple "Universitato di Kiyiv" fondesis en 1834, e judikesas kom la maxim prestijosa de Ukraina. On dicas ke lua nomo devenas del nomo di un ek lua fondinti, Kyi. Ol esas un ek la maxim anciena urbi de Europa, e dum lua historio, ol vivis epoki di prospereso e di dekado. Lua skribita historio komencas kun la naraco di lua destrukto dum Mongola invado, en [[1240]]. Dum la sequanta yarcenti l'urbo esis provincala chef-urbo kontrolita da povoza vicini: La [[Granda-dukio Lituania]], la Komunitato [[Polonia-Lituania]], la [[Granda dukio Moskva]], la [[Rusa imperio]] e fine [[Sovietia]]. == Historio == [[Arkivo:Кий,_Щек,_Хорив_і_Либідь_засновують_місто_Київ._482_рік.jpg|thumb|280px|left|Fondo di Kiyiv en 482, segun moderna pikturo.]] Quale montras arkeologiala restaji, Kiyiv e lua vicineso ja habitesis dum [[paleolitiko]] ([[petr-epoko]]). Dum la [[bronz-epoko]] la populo qua habitis la regiono apartenis a la nomizita "kulturo ''Cucuteni–Trypillia''". La populi qui habitis la regiono dum [[fer-epoko]] praktikis [[agrokultivo]] e komercis kun la populo Skita e kun la tribui qui habitis apud la [[Nigra maro]]. Segun legendo, [[Santa Andreas]] anuncis dum la yari [[60]] o [[70]] pos Kristo la futura lokizo di granda urbo ube nune jacas Kiyiv. Segun altra legendo, l'urbo fondesis cirkume la 5ma yarcento da 3 fratuli, Kyi, Shchek and Khoryv, e lia fratino Lybid. La nomo "Kiyiv" signifikus "apartenanta a Kyi". La frati esis estala Slavi, e la fondo dil urbo eventis dum la yaro 482, segun la sama legendo. Historiisti kredas ke kolonieto ja existis en la regiono dum la 6ma yarcento. Segun la historiisto Kevin Alan Brook, l'urbo fondesis dal populo Khazar o dal Hungari. Brook afirmas ke Kyiv esas Turka nomo: ''Küi'' signifikus "fluviala rivo" ed ''ev'' signifikus "kolonieto". Dum la 8ma e la 9ma yarcenti, Kyiv esis avanposteno dil [[imperio Khazar]]. Tamen, la tradicionala treko komercala uzita da Vikingi ("Varangani") por komercar kun la Greki trairis la urbo, e dum la fino di la 9ma o komenco di la 10ma yarcento, tradicionala Varangana familio komencis administrar ol. En [[1240]] Kiyiv destruktesis komplete dum la [[Mongola imperio|Mongola]] invado di [[Rus']], komandita da [[Batu Khan]]. Ca evento afektis profunde l'estal Slava civilizuro. Lor l'invado, Kiyiv havis plu kam 100 mil habitanti ed esis un ek la maxim granda urbi de la mondo. En [[1320]], [[Lituania]]n armeo komandita dal granda duko [[Gediminas]] vinkis la princo Stanislav de Kiyiv che la batalio dil fluvio Irpen e konquestis l'urbo. En 1324-1325 le Tatar revanchis, e malgre Kiyiv guvernesis da Lituaniana princo, ol mustis pagar tributi al [[Ora Hordo]]. [[Arkivo:Kyev_Zakrvsky_map_03.png|thumb|320px|left|Kiyiv, de 1400 til 1600.]] En 1362 o 1363, pos la batalio di la Blua Aqui (Ukrainane: ''Bytva na Synikh Vodakh'') la granda duko [[Algirdas]] de Lituania konquestis la princio di Kiyiv e vicina regioni, qui divenis parto dil [[Granda-dukio Lituania]].<ref>{{cite book|author=Jones, Michael|year=2000|title=The New Cambridge Medieval History, Volume 6, c.1300–c.1415|publisher=Cambridge University Press|ISBN=978-0-521-36290-0}}</ref> En 1482, le Tatar de Krimea spoliis e brulis granda parti dil urbo.<ref>{{cite web|author=Jerzy Lukowski, W. H. Zawadzki |year=2006 |url=https://books.google.com/books?id=HMylRh-wHWEC |title=A concise history of Poland|publisher=Cambridge University Press|pages=53|ISBN=0-521-61857-6}}</ref> Kande [[Polonia-Lituania]] kreesis en 1569, la regioni di Ukraina kontrolita da Lituania ([[Podolia]], [[Volinia]] e [[Podlachia]]) transferesis de la [[Granda-dukio Lituania]] a la [[Rejio Polonia]], e l'urbo divenis parto de la gubernio di Kiyiv (Polone: ''Województwo kijowskie''). En 1654 l'urbo okupesis da Rusa trupi, ed pos 1667 ol divenis parto de la Cario di Rusia. Nulu ek la pakti inter Polonia e Rusia pri Kiyiv ratifikesis. Dum [[Rusa imperio]], Kiyiv esis precipue pilgrimo-centro por Kristani ortodoxa e nasko-loko di multa importanta personi del imperio. Tamen, ol divenis importanta komercala urbo erste dum la 19ma yarcento. En 1834, Rusa guvernerio inauguris l'[[Universitato]] Santa Vladimir, nune Universitato Taras Shevchenko. Dum la yari 1840a, [[Mikola Kostomarov]] (Ruse ''Nikolay Kostomarov'') fondis la sekreta Frataro di Santa Cirilius e Santa Metodius, qua defensis ideo pri unigo di libera populi Slava, e ke Ukrainani esis populo separata de Rusi, ne subordinata a la Rusi. Rusa autoritatozi rapide supresis ca frateso, e komencis "Rusigo"-procedo en Ukraina, tra stimulo a migrado di Rusi a la regiono. [[Arkivo:Lva Tolstogo old.jpg|thumb|320px|Kiyiv, cirkume 1900.]] Kiyiv prosperis dum la fino dil [[19ma yarcento]], divenis la 3ma maxim populoza urbo dil imperio, ed importanta centro por transporti ed industrio. En 1900, ol ja havis cirkume 250 mil habitanti. Pos la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], Kiyiv divenis chef-urbo dil Popul-Republiko Ukraina, e subisis l'efekti di multa konflikti: l'okupo dal Germani de la [[2ma di marto]] [[1918]] til novembro sam yaro, dum l'[[unesma mondomilito]]; la konflikti di Rusa interna milito de 1917 til 1922; e la [[milito Polonia-Sovietia]] de 1919 til 1921. Dum la lasta tri monati di 1919, l'urbo okupesis da [[Blanka Armeo]]. L'urbo subisis 16 okupi de la fino di 1918 til 1920. [[Arkivo:Бульвар_Шевченка_38-40_(1937).jpg|thumb|320px|left|Kiyiv en 1937]] De 1921 til 1991 Kiyiv apartenis a la [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina]], un ek la fondinta republiki di [[Sovietia]]. Dum la [[yari 1920a]] l'industrio rapide expansesis. De 1932 til 1933 granda [[famino]] devastis parto ek lua habitantaro. En 1934 ol divenis chef-urbo di Sovietiana Ukraina. [[Arkivo:Ginzburg destroyed.jpg|thumb|320px|Bombardita quarteri en Kiyiv, 1944.]] Germani okupis Kiyiv ye la 19ma di septembro 1941 dum la [[duesma mondomilito]], e mortigis o kaptis cirkume 600 mil soldati Sovietiana. De la kaptiti, la maxim multa ne transvivis. Pos ke Germani kaptis l'urbo, grupo di oficisti de NKVD dinamitagis la maxim multa edifici de Khreshchatyk, la precipua strado dil urbo, ube multa edifici okupesis dal Germani. Germani akuzis lokala [[judo|judi]] e kaptis cirkume 34 mil ek li, qui sendesis a la ravino Babi Yar e masakresis ye la 30ma di septembro 1941. On kalkulas ke plu kam 100 mil personi sendesis a Babi Yar e mortigesis til la fino di la milito. Pos la milito, l'urbo rekuperis su, ed itere divenis la 3ma maxim granda urbo de Sovietia. En 1986, 100 km norde del urbo, eventis la [[katastrofo di Chernobil]]. Tamen, pro ke la venti suflas desude vers nordo, la radioaktiveso ne kontaminis ol. Dum la krulo di Sovietia, Ukrainana parlamento deklaris Ukraina nedependanta de Sovietia ye la 24ma di agosto 1991. De 2004 til 2005, dum tale nomizita "oranjea revoluciono", eventis la maxim granda demonstri pos la fino di Sovietia. De novembro 2013 til februaro 2014 eventis granda protesti en la placo ''Maidan Nezalezhnosti'' ("placo di la nedependo") kontre Ukrainana guvernerio, pos ke ol decidis ne signatar asocio-kontrato kun l'[[Europana Uniono]]. == Geografio == [[Arkivo:Kyiv,_Ukraine_ESA22370890_(cropped).jpeg|thumb|220px|Satelital imajo pri Kiyiv e [[Dniepr]].]] [[Arkivo:View_to_Kiev.jpg|thumb|320px|left|L'estala rivo dil [[fluvio Dnieper]].]] La [[reliefo]] di Kiyiv esas kolinoza weste del [[fluvio Dniepr]], qua fluas tra ol norde til sude. Este del Dnieper, la tereni esas basa e plana. Existas kelka insuli en la fluvio. Multa arei an l'estala rivo di Dniepr, nomizita ''Livyi bereh'' ("estala rivo") drenesis e kovresis per [[sablo]], e protektesas per digi. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Maxim varma monati esas junio, julio ed agosto, kun mezavalora temperaturi de 13,8°C til 24,8°C. La maxim kolda monati esas decembro, januaro e februaro, kun mezavalora temperaturi de -4,6°C til -1,1°C. [[Nivo|Nivas]] ordinare de la duimo di novembro til la fino di marto, kontre ke l'epoko sen [[pruino]] duras dum cirkume 180 dii omnayare. La maxim kolda [[temperaturo]] mezurita en Kiyiv esis −32.9 °C, la yaro 1951. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 621 mm, e la maxim pluvoza monato esas junio, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Panorama_of_Podil.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Podil, un ek la centrala quarteri di Kiyiv.</center>}} == Transporto == [[Arkivo:Pozniaky_metro_station_Kiev_2011_02.jpg|thumb|280px|Metroala staciono ''Pozniaky''.]] [[Arkivo:17-07-02-Maidan_Nezalezhnosti_RR74409.jpg|thumb|280px|left|Elektral autobuso e taxio che strado ''Maidan Nezalezhnosti''.]] Kiyiv havas linei di [[metroo]], sistemo di autobusi e mikr-autobusi, elektral autobusi, tramveturi, [[taxio|taxii]], [[funikularo|funikulari]] e sistemo di urbala treni che surfaco. Lua metroo havas entote 66,1 kilometri en 3 linei, kun 51 stacioni. Ol inauguresis ye la 6ma di novembro 1960 e nun transportas cirkume 1,4 milion veheri omnadie. Transporto per metroo reprezentas 38% ek la publika transporto del urbo. L'unesma projeto pri [[tramveturo|tramveturala]] transporto facesis en 1886, ed inauguresis en 1891. En 1892 ol komencis uzar elektrala vehili. Nun existas 23 tramveturo-linei en la urbo kovranta 139,9 kilometri. Ca sistemo gradope remplasabas da linei di eletral autobusi. La [[funikularo]] dil urbo konstruktesis de 1902 til 1905 e konektas du niveli dil urbo, trairanta la kolino di Santa Vladimir. Omna sistemi di publika transporti di Kiyiv, ecepte kelka mikr-autobusi, administresas dal publika kompanio ''Kiyivpastrans''. La preco dil bilieti uzata en publika transporto regulesas dal guvernerio dil urbo, e la tarifi esas plu chipa kam en westala urbi. La sistemo di [[taxio|taxii]] di Kiyiv duras kreskar, tamen ol ne regulesas. Quale en altra urbi Europana, la sistemo UBER, uzanta privata vehili, ank existas en Kiyiv. === Quale arivar en Kiyiv === [[Arkivo:Автодорога_Київ_—_Одеса,_с._Віта-Поштова_003.jpg|thumb|280px|La choseo E95 proxim Kiyiv.]] [[Arkivo:Aerial_of_KBP.jpeg|thumb|left|280px|L'aeroportuo Boryspil.]] Du aeroportui servas Kiyiv: l'[[aeroportuo]] Boryspil distas 29 km este del urbo, ed esas la maxim grand aeroportuo di Ukraina. Cirkume 65% ek l'aerala transporto di personi en la lando facesas per Boryspil, inkluzite la maxim multa internaciona flugi. Segun statistiki de 2019, Boryspil uzesis da {{formatnum:15260300}} veheri. L'aeroportuo Zhuliany distas 7 km sud-weste de la centro di Kiyiv, e transportis {{formatnum:2617900}} veheri en 2019. L'aeroportuo Hostomel, jacanta en vicina urbo, uzesas nur por transportar vari, esanta la bazo por l'aviono [[Antonov An-225]]. Esas posibla arivar e departar de Kiyiv per l'Europana chosei E40, E75, E95 ed E373. La choseo E40 trairas Ukraina, liganta la frontiero kun Rusia este, a [[Calais]], [[Francia]], weste. La choseo E95 ligas [[Sankt Peterburg]], en [[Rusia]] a la portuala urbo [[Odesa]] e, de ibe, a Merzifon, en [[Turkia]]. En Kiyiv existas 8 ponti super la fluvio [[Dnieper]]. [[Ferovoyo|Ferovoyi]] kun 1520 mm-a rod-eskarto ligas Kiyiv a vicina urbi, ad altra Ukrainana urbi, ed anke a [[Rusia]], [[Bielorusia]], [[Azerbaijan]], [[Estonia]] e [[Moldova]]. De la staciono Kiyiv-Pasazhyrskyi anke departas treni qui ligas ol a [[Bucarest]], [[Košice]] (en [[Slovakia]]), [[Warszawa]] e [[Wien]], tamen on bezonas kambiar di treno en frontierala stacioni, nam ca landi uzas 1435 mm-a rot-eskarto. Pri fluviala transporto, la portuo dil urbo antee uzesis por transportar pasajeri, ma nun uzesas nur por transportar vari e por turistala bateli. {{Panoramo|2017 - banner - Київ - Поштова площа та Поділ.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Kiyiv dum sunokusho.</center>}} ==Sporto== [[Arkivo:Kyiv_NSC_Olimpiyskyi_7.jpg|thumb|280px|Futbalo-stadio Olimpiiskyi.]] [[Arkivo:Sokil Kyiv vs Khimvolokno Game 2.jpg|thumb|left|280px|Ludisti de Sokil Kiyiv (blue).]] Kiyiv havas multa amatora e profesionala [[futbalo]]-klubi, inkluzite Dynamo Kiyiv, Arsenal Kiyiv e FC Obolon Kiyiv. [[FC Dynamo Kiyiv]] esas ma maxim sucesoza ek li, e dum lua historio ol ganis 13 foyi la championkonkurso Sovietiana, e 16 foyi l'Ukrainiana championkonkurso pri [[futbalo]]. Pri altra sporti ultre futbalo, l'urbo gastigas la klubo Sokil Kiyiv pri [[hokeo sur glacio|hokeo* sur glacio]], e la [[basketbalo]]-klubo BC Budivelnyk, ambe multe sucesoza en lia rispektiva sportala ligi. Dum l'[[Olimpiala Ludi en Moskva, 1980]], Kiyiv gastigis kelka preliminara ed un ek l'eliminanta futbalo-partii en lua Olimpiala stadio, qua rikonstruktesis por l'evento. Depos la 1ma di decembro 2008 ca statio itere rikonstruktesis por satisfacar la normi por gastigar la Championkonkurso Euro 2012. == Turismo == [[Arkivo:Cathedral Of St Sophia (234807753).jpeg|thumb|320px|Katedralo di Santa Sofia.]] [[Arkivo:St. Michael's Golden-Domed Monastery, 2009.jpg|thumb|left|320px|Monakeyo di Santa Mikail]] Inter la precipua turistala atraktivi di Kiyiv esas lua kirki, exemple la katedralo di Santa Sofia, de 1037,<ref>{{cite web|publisher=Trip Advisor|url=https://www.tripadvisor.com.br/Tourism-g294474-Kyiv_Kiev-Vacations.html |title=Explore Kiev|language={{pt}}|accessdate=25ma di aprilo 2021}}</ref> e la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'', de 1051, ambe havanta oratra kupoli, e judikata kom "Mondala Patrimonio di la Homaro" segun l'[[UNESKO]]. Sub la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'' existas [[katakombo|katakombi]], ube esas sepultata plu kam 100 personi, kelk ek li judikata kom santi dal Ortodoxa eklezio. La nuna monakeyo di Santa Mikail esas kopiuro, inaugurita en 1999, de anciena katedralo qua komencis konstruktesar dum la 12ma yarcento e kompleteskis dum la 18ma yarcento. Dum [[Sovietia]]n epoko, ol destruktesis.<ref>{{cite web|publisher=Lonely Planet|title=St Michael's Golden-Domed Monastery|url=https://www.lonelyplanet.com/ukraine/kyiv/attractions/st-michaels-golden-domed-monastery/a/poi-sig/421363/360928 |accessdate=25ma di aprilo 2021|language={{en}}}}</ref> En la kloshoturmo dil monakeyo, qua anke havas oratra kupoli, existas [[muzeo]] qua explikas lua historio. La stilo del internajo dil monakeyo esas Bizancana, kontre ke lua exterajo esas en Baroka Ukrainana arkitekturo. [[Arkivo:Печерський ландшафтний парк - 02 - вид на Батьківщину-Мати.jpg|thumb|280px|Monumento a la Matro Patrio.]] [[Arkivo:Комплекс_Українського_державного_музею_Великої_Вітчизняної_війни_12.jpg|thumb|left|320px|Tanki en la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito.]] La monumentala 62-metra [[statuo]] "Matro Patrio" (''Batkivshchýna-Máty'') konstruktesis per [[stalo]] super 40-metra piedestalo ed inauguresis ye la 9ma di mayo 1981, por memorigar plu kam 11.600 soldati e 200 laboristi qui recevis la titulo "heroo di Sovietia" dum la [[duesma mondomilito]]. La statuo di la Matro Patrio esas parto de la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito (''Музей історії України у Другій світовій війні'') qua ank inauguresis ye la 9ma di mayo 1981. La muzeo kovras 10 hektari e gastigas milital equipuri uzita da Sovietia dum la duesma mondomilito, e skulti qui reprezentas Germana invado en 1941, l'okupo dil urbo dal Naziisti, la rezisto di la partizani, e la batalio dil Dieper, eventinta en 1943. ;Altra muzei * Muzeo pri Aviacado: gastigas Sovietian avioni, exemple Antonov An-2, Tupolev Tu-104, Il-62, Il-76 ed Il-82. La muzeo jacas interne l'anciena aeroportuo Zhulyany. * Muzeo Chernobil: ol gastigas objekti qui memorigas la konsequi di [[Chernobil-katastrofo]]. * La Nacionala Muzeo pri Arto di Ukraina: establisita en 1899, ol gastigas pikturi e skulturi de la 12ma yarcento til nun, nome de artisti de Baroka epoko. [[Arkivo:Экспонаты Национального научно-природоведческого музея НАН Украины. Фото 4.jpg|thumb|280px|Muzeo pri zoologio.]] * La Nacionala Muzeo pri Naturala Histori de la Nacional Akademio pri Cienco di Ukraina kontenas 5 muzei: pri geologio, pri paleontologio, pri zoologio, pri botaniko e pri arkeologio. Ol inauguresis en 1966. * La Muzeo pri Arti Ocidentala ed Orientala prezervas, inter altri, ceramikaji de la 9ma yarcento e glezita kareli de la 14ma til la 17ma yarcenti, bronza objekti e broduri. ==Kiyiv ed Ido== En Kiyiv esis lokala aktiva Ido-grupo qua nomesis ''Amikeso''. La chefo di la klubo esas la instruktisto [[Boris Konstantinovich Aaronov|Boris Aaronov]]. Pos la morto di Boris Aaronov ye la yaro 1987 la aktiviso di la klubo cesis. == Referi == {{reflist}} {{commons|Kyiv|Kiyiv}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Republikurbo Kiyiv]] [[Kategorio:Provinco Kiyiv|Kiyiv]] 2usx8azm8qwm0wy7nsqvsa3xmeaf97t 0 19877 993671 993419 2022-07-30T14:21:50Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Harkiv | Flago= Kharkiv-town-flag.svg | Blazono= Coat_of_arms_of_Kharkiv.svg | Imajo = Kharkiv_montage_(2015).png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Harkiv. | Mapo = | DetalozaMapo = Kharkiv_province_location_map.svg | DetalozaMapoX = .45 | DetalozaMapoY = .24 | DetalozaMapoEtiketo= Harkiv | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Hennadiy Kernes | Latitudo= 50º00'16"N | Longitudo= 36º13'53"E | Altitudo= 152 | Surfaco= 350 | Habitanti = {{formatnum:1439036}} | Yaro= 2014 | Denseso di habitantaro = 4500 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +2<br><small>(UTC +3 dum la somero) | Reto= city.kharkov.ua }} '''Harkiv''' ([[Ukrainana linguo|Ukrainana]]: Харків) esas la 2ma maxim populoza urbo di [[Ukraina]]. Segun statistiki dil yaro 2014, ol havis {{formatnum:1439036}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 350 km². {{commonscat|Kharkiv}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Harkiv]] et9oximm87iygjzujmuf5prvd4o64ob 993672 993671 2022-07-30T14:22:27Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Harkiv | Flago= Kharkiv-town-flag.svg | Blazono= Coat_of_arms_of_Kharkiv.svg | Imajo = Kharkiv_montage_(2015).png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Harkiv. | Mapo = | DetalozaMapo = Kharkiv_province_location_map.svg | DetalozaMapoX = .45 | DetalozaMapoY = .24 | DetalozaMapoEtiketo= Harkiv | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Hennadiy Kernes | Latitudo= 50º00'16"N | Longitudo= 36º13'53"E | Altitudo= 152 | Surfaco= 350 | Habitanti = {{formatnum:1439036}} | Yaro= 2014 | Denseso di habitantaro = 4500 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +2<br><small>(UTC +3 dum la somero) | Reto= city.kharkov.ua }} '''Harkiv''' ([[Ukrainana linguo|Ukrainana]]: Харків) esas la 2ma maxim populoza urbo di [[Ukraina]]. Segun statistiki dil yaro 2014, ol havis {{formatnum:1439036}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 350 km². {{commonscat|Kharkiv}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Harkiv|Harkiv]] 8sslha5qrlnk1b6tv6rgojzmhxn3uoo 0 20180 993743 993075 2022-07-31T10:45:52Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki Dum la tempo inter la [[16 di julio|16ma]] e [[23 di julio|23ma di julio]] [[2004]] eventis internaciona Ido-konfero en la repozeyo ''Kosmos'' apud la vilajo Puhivka proxime al Ukrainana chef-urbo [[Kiiv]]. La konferon partoprenis Idisti de [[Belarusia]], [[Ukraina]], [[Germania]], [[Nederlando]], [[Chinia]], [[Japonia]], [[Britania]], [[Lituania]] (Ukrainano mariajit a Lituaniano) e [[Polonia]]. La Kiivana samideani aranjis omno ecelante. Li esis tre bona hosti, qui montris l' urbo, muzei ed altra (turistala) vidindaji. Li anke informis pri la problemi dil Ukrainana Idisti (kom movemento), la chanco di suceso di Ido, edc. On specale deziras dankar [[Volodimir Hurtovenko]], nefatigebla guidero, [[Janna Reunova]], amikino qua konservis la biblioteko di la famoza [[Boris Konstantinovich Aaronov|Boris Aaronov]], e qua kordiale gastigis vizitanti, e Mikaelo Linecki, bon-humora aranjinto di la hotelo e multa exkursi. L' Idisti agreablege surprizesis dum solena inauguro dil Ido-konfero da vere bele kantanta infanto-koro, qua kantis Ido-kansoni ed altra kansoni, qui parte esis tradukita aden Ido. Esis oficala acepto en la Kultur-domo dil firmo "Artem" kun expozo pri la kolekturo di Ido-libri de Boris Aaronov, konservita da Janna Reunova, e pri "Interhelpo", qua, per Ido, fondis internaciona help-organizuro por laboristi en [[Kirgizia]] e [[Chekoslovakia]]. La solena inauguro per l' inicio di Janna Reunova aranjesis e subvencionesis da la chefino di Janna, siorino Lyudmila Kozlova ye la nomo dil firmo "Vladimir Dovgan". Pos la solena inauguro dil Ido-konfero Janna Reunova guidis la konferani a la tombo di [[Boris Konstantinovich Aaronov|Boris Aaronov]]. Li uzis l' okaziono por honorizar e konservar la memoro di la famoza Idisto pozar flori sur la tombo. La konfero atraktis multa atenco, se nur ja pro bunta kolekturo de diversasorta Idisti, qui singladie Ido-babiladante trairis Kiiv. Ye la konfero anke esis serioze parolata pri diversa temi koncernante l' Ido-movemento forme di Uniono di la Linguo Internaciona, Ido. On sucesis solvar multa problemi ed esperas balde prizentar la rezulti di la diskutita temi. L' Idisti mem experiencis mariajo-festo qua organizesis en la sama hotelo, e konseque esis invitita tostar ye la saneso di la mariajiti ed ube l' Idisti montris danso-stili de diversa landi. [[Kategorio:Ido-konferi]] [[eo:Ido-konferenco#Ido-konferenco_2004]] pkrey678mgfo5s0vjuyz6bbjvwscu21 0 20906 993693 992786 2022-07-30T15:16:43Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Ternopil | Flago= Flag_of_Ternopil.png | Blazono= Coat_of_arms_of_Ternopil.svg | Imajo = Bandery-prospekt-nich2170.jpg | TextodilImajo = Avenuo di Stepan Bandera. | Mapo = Ternopil-Ukraine-Map.png | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = [[provinci di Arjentinia|Provinco]] | Regiono2 = [[Provinco Ternopil|Ternopil]] | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Serhiy Nadal | Latitudo= 49°34' N | Longitudo= 25°36' E | Altitudo= 320 | Surfaco= 72 | Habitanti = {{formatnum:218641}} | Yaro= 2010 | Denseso di habitantaro = 3.831 | Chefurbo = Kiiv | Disto = 419<ref>{{cite web|url=https://www.distancecalculator.net/from-kiev-to-ternopil |title=Distance from Kiev to Ternopil'|accessdate=29ma di decembro 2017}}</ref> | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= http://rada.te.ua }} '''Ternopil''' ([[Ukrainana linguo|Ukrainane]]: Тернопіль, [[Polona linguo|Polone]]: ''Tarnopol'') esas un ek la maxim populoza urbi di [[Ukraina]]. Segun statistiki de 2010, ol havis {{formatnum:218641}} habitanti. == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Ternopil|Ternopil]] be3blsfeqw2gidaevre0evm2jvtwj0f 0 22072 993733 949664 2022-07-31T10:11:48Z 84.82.30.226 wikitext text/x-wiki {{specala revizo}}[[Arkivo:Roots of a hydroponically-grown plant.jpg|thumb|radiki di hydroponicala kreskanta planto]] [[Arkivo:Wurzeln am Berghäuser Altrhein, Speyerer Auwald.JPG|thumb|250px|]] [[Arkivo:Koreni-00.JPG|left|thumb|Radiko]] En [[botaniko]], '''radiko''' esas la subtera organo di [[planto]] servanta a fixar ulo ad sulo e cherpar l'[[aquo]] e la nutriva elementi bezonata a lua developado. Prolonguro di [[stipito]] vers la bazo, ulo en diferas per multa tipi : lua interna strukturo, kande reaktas ad [[gravitado]], la prezenteso di terminala kofio ed absorbiva pili, l'absenteso di [[folio|folii]] e [[burjono|burjoni]]. To esas la lasta tipo ke distingas ul fundamentale di stipito. La radiki esas ofte la loko di [[simbioso|simbiosi]] kun la [[bakterio|bakterii]] e la [[fungo|fungi]] du sulo, note per la [[azoto fixigo|azoto-metabolio]]. La radiki povas prizentar adaptesi pro faciligar la developado dil planto en partikulara cirkume (exemplo di radiki di [[mangliero]]). En certa kazi la radiki servas anke ad akumular nutrivi (exemplo di [[rafaneto]], [[betravo]], [[napo]], e.c.). Certa radiki di planti esas manjebla o per medicinala uzado, altri esas tre toxika. La radiki esas l'organi per penetremeso di herb-ocidanta, uzata por luktar kontre la herbachi. == Rolo dil radiko == La radiko esas vivala organo dil planto, ke formacesas tre frua lor di developado dil planto, quik de la debuto dil [[jermifado]]. Ol havas multa roli meze dil planto : * '''ankrago ad sulo''' (tereno plu o min plugebla) o sur parieto; segun la grosa di greno en bazo, la radiko kreskas e branchifas plu o min. L'aspekto di radikala sistemo chanjas ordinare di speco di planto a l'altro : [[querko]] havas radiki desfaldas en profundeso, ke poplo havas radikala sistemo en surfaco. * '''absorbo''' dil aquo e nutrivi di sulo, e lua transporto a la cetero di la planto per lua kreskado ed a la folii per la [[fotosintezo]]. La transporto esas exekutita da ''la foliala vaporigo'' tiranta precipue vapor-sudoro, ma anke per la radikala preseso pro l'aktiva absorbo di aquo (videbla lor di gutado). * '''l'akumulado di rezervi''' * '''suportilo di simbiotika asocii''' komplexa kun la mikra-organismi (bakterii e fungi) qua, exemple, helpos ala solveso di [[fosfo]], ala fixigo dil atmosferala azoto, ala kreskado di acesora radiki. * '''desslamizo di sulo''' * '''kreo di sulo'''. La molekuli ed enzimi sekrecita da la radiki e lua simbiotika mufi kontributas ala formacado di sulo. La radiki de multa arbori sekrecitas organala acidi sat povanta per korodar la kalkoza petri ed en liberigar la [[calcio]] ed altra utila minerali per la speci qua produktas ed uzas l'[[humuso]]. * '''komuniko'''. Certa speci di arbori povas unionar lua radiki kun la di arbori di sama speco e tale metar en komuneso hidrala e nutriva moyeni. [[Kategorio:Vejetala fiziologio]] iwtcbjvikvqgphm0n7jiyf1y5x3wxt5 0 33891 993691 964550 2022-07-30T15:11:45Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | Nomo = Moshchena | Imajo = Moshchena School.jpg | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono = | Tipodisubdividuro = [[provinci di Arjentinia|Provinco]] | Regiono2 = [[Provinco Volin|Volin]] | Flago = | Blazono = | DetalozaMapo= Ukraine_adm_location_map_improved.svg | DetalozaMapoX= .18 | DetalozaMapoY= .13 | DetalozaMapoEtiketo= Moshchena | Latitudo = 51°15'39"N | Longitudo = 24°36'21"E | Altitudo = | Surfaco = 1,05 | Habitanti = 583 | Yaro = 2015 | Horala_zono= +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Urbestro = }} '''Moshchena''' ([[Ukrainana linguo|Ukrainane]]: Мощена) esas vilajo en nord-westal [[Ukraina]]. Segun statistiki de 2015, ol havis 583 habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 1,05 km². {{commonscat|Moshchena}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Volin|Moshchena]] aobckgf0nf8d7terc1tywrsvl6vb5j7 0 33990 993715 870063 2022-07-31T04:55:12Z Mashkawat.ahsan 21354 Imajo #WPWP wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Khondakar Mostaq Ahmad |Imajo= [[Arkivo:খন্দকার মোশতাক আহমেদ (cropped).jpg|180px]] |Politikala_titulo= Prezidanto |Shablono_lando= {{BGD}} |Guvernisteso= de [[15 di agosto]] [[1975]] til [[6 di novembro]] [[1975]] |Precedanto1= [[Sheikh Mujibur Rahman]] |Sucedanto1= [[Abu Sadat Mohammad Sayem]] |Guvernisteso2= |Naskodio= [[1918]] |Nask-urbo= Daspara, [[Bangladesh]] |Mort-dio= [[5 di marto]] [[1996]] |Mort-urbo= [[Dhaka]], [[Bangladesh]] |Spozo= |Profesiono= politikisto |Partiso= Ligo Awani }} '''Khondakar Mostaq Ahmad''' ([[1918]] til [[1996]]) politikisto, esis prezidanto di [[Bangladesh]] de [[agosto]] til [[novembro]] [[1975]]. {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Sheikh Mujibur Rahman]] |Nomo di listo= Listo di prezidanti di Bangladesh |Titulo di listo= Prezidanto di Bangladesh |Komenco=[[agosto]] |Fino= [[novembro]] [[1975]] |Sucedanto=[[Abu Sadat Mohammad Sayem]] }} {{DEFAULTSORT:Ahmad, Khondakar Mostaq}} [[Kategorio:Prezidanti di Bangladesh]] r9lh1j8rsfzevq1vzj54npofv91l039 0 36210 993727 993415 2022-07-31T07:32:08Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Provinci stati kantoni | OficalaNomo = Українська Радянська<br>Соціалістична Республіка<br />Украинская Советская<br>Социалистическая Республика | Flago = Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic.svg | Blazono = Coat of arms of Ukrainian SSR.svg | Mapo = Soviet Union - Ukrainian SSR.svg | Chefurbo = [[Harkiv]] (1919 til 1934)<br />[[Kiyiv]] (1934 til 1991) | MaximGrandaUrbo = Kiyiv | Oficalalinguo = [[Ukrainana linguo|Ukrainana]], [[Rusa linguo|Rusa]] | Surfaco = {{formatnum:603700}} | Habitanti = {{formatnum:51706746}} | Yaro = 1989 | Denseso di habitantaro = 85.6 | Horo = +2 }} '''Republiko Socialista Sovietiana di Ukraina''' (en [[Ukrainana linguo|Ukrainana]], Українська Радянська Соціалістична Республіка) anke konocita kom RSS Ukraina, esis un di la [[republiko|republiki]] di [[Sovietia]]. Ol establisesis ye la [[10ma di marto]] [[1919]], unionesis kun Sovietia ye la [[30ma di decembro]] [[1922]] e divenis nedependanta ye la [[24ma di agosto]] [[1991]]. [[Kategorio:Historio di Ukraina]] [[Kategorio:Sovietia|Ukraina]] hjdc9rm5d6aru45aalg0cij2v5lhc58 10 37519 993716 991364 2022-07-31T07:03:45Z DavidW 13623 wikitext text/x-wiki <center>'''en historio'''<br> dum agosto<br>50, 100 e 150 yari ante nun …</center> [[4 di agosto]] [[1972]]. Sunala sturmo perturbis [[Tero]]. Eventis granda flagro, ed ejekto di materio de la [[Suno]] qua atingis Tero pos 14 hori, multe plu rapide kam en simila eventi. Mezurili sur Tero montris ke la magneto-sfero reaktis en komplexa maniero. Aurori boreala tre forte brilis. Komuniko-sistemi sur Tero, e kosmosondili en orbito cirkum Tero, esis perturbata. Komentesis ke, se homi esabus en spaco ye ta tempo, la radiado multe detrimentabus lia saneso. La evento esis komparata a la evento Carrington di 1859. <br><br> [[27 di agosto]] [[1922]]. En [[Suedia]] esis plebicito, ne-obligiva por la guvernerio, pri interdikto di [[Alkoholoza drinkaji|alkoholo]]. To iniciesis da sobresala societi en Suedia. 55,1% votis, de ti qui darfis votar; 51% de li votis kontre la propozo. 59% de homini votis por la propozo, e 59% de homuli votis kontre. Ca plebicito esis la unesma de sis plebiciti depos la introdukto di olia yurala provizo en 1922. La maxim recenta, en 2003, koncernis la adopto di la [[Euro]] kom Sueda moneto; to refuzesis da 55,9% de la votanti. <br><br> [[22 di agosto]] [[1872]]. La ''Australian Overland Telegraph Line'', telegrafo-lineo de [[Adelaide (Australia)|Adelaide]] ye la sudala rivo di [[Australia]], a [[Darwin (Australia)|Darwin]] ye la nordala rivo, esis kompleta. Olua longeso esis 3200 km, pasante tra centrala dezerta regiono. Konstruktado komencabis ye 15 di septembro 1870. Ja esis telegrafo-kablo de [[Europa]] a [[Java (insulo)|Java]] en [[Indonezia]]; submara kablo de Java a Darwin esis kompleta en novembro 1871. Telegrafala ligilo tale esis establisata inter Adelaide e la cetera mondo; anke Melbourne e Sydney esis atingebla. p2goy7gnbx9vsuwt3go7jl41oaco2tb 0 40346 993744 977869 2022-07-31T10:46:29Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki '''Janna Reunova''' esas aktivisto di la klubo AMIKESO e la Klubo di Internacional Amikeso nome di Marechek. El lernis [[Ido]] kun [[Boris Konstantinovich Aaronov|Boris Aaronov]]. Pos la morto di Boris Konstantinovich ye la 1ma di agosto 1987, el recevis kom heredajo cirkume 200 USD e omna ilua biblioteko en Ido. Por ta pekunio el organizis la funero e konstruktis monumento sur la tombo. == Extera ligilo == * [https://es.groups.yahoo.com/neo/groups/IdoCatalaOccitan/conversations/topics/13188 Letro da Janna Reunova a Jean Martignon koncernante l'Ido-konfero di 2004] {{DEFAULTSORT:Reunova, Janna}} [[Kategorio:Ukrainani]] [[Kategorio:Idisti]] 7ymfb8s41hocvknz84ufyjxvghvtwki 2 43843 993736 988315 2022-07-31T10:39:26Z DavidW 13623 wikitext text/x-wiki <center>'''en historio'''<br> dum novembro<br>50, 100 e 150 yari ante nun …</center> [[7 di novembro]] [[1972]]. En Usa, [[Richard Nixon]], di la Republikana partiso, ri-elektesis kom [[Listo pri prezidanti di Usa|prezidanto]], vinkante George McGovern, la kandidato di la Demokrata partiso. Nixon esis populara prezidanto en 1972, e recevis plu kam 60% de la voti, un de la maxim granda majoritati en la historio di Usa. Esabis poka rivaleso por la nomineso di Nixon kom Republikana kandidato en la elekto. McGovern divenabis la Demokrata kandidato pos vinkir Edmund Muskie, Hubert Humphrey e Shirley Chisholm. <br><br> [[1922]]. <br><br> [[1872]]. 9twibm5lsqm30phoqmmgj7uwqugsxwq 0 44396 993717 992777 2022-07-31T07:16:30Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Tabelo-batalio | imajo= [[Arkivo:RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg|250px]] | subskriburo= Sovietiana trupi en Moskva, 1941. | batalio= Batalio di Moskva | konflikto= [[Duesma mondomilito]] | dato= de la [[2ma di oktobro]] [[1941]] til la [[7ma di januaro]] [[1942]] | loko= Proxim [[Moskva]], [[Sovietia]]. | rezultajo= Decidigiva Sovietiana vinko. | armeo1= [[Naziista Germania]] | armeo2 = [[Sovietia]] | komandero1= [[Adolf Hitler]]<br>[[Fedor von Bock]]<br>[[Heinz Guderian]]<br>[[Albert Kesselring]] | komandero2 = [[Yosif Stalin]]<br>[[Georgy Zhukov]]<br>Alexandr Vasilevski | forci1= {{formatnum:1929406}} soldati<br>1,700 tanki<br>14.000 kanoni<br>549–599 avioni | forci2 = {{formatnum:2136405}} soldati<br>1.230 tanki<br>7.600 kanoni<br>936–1376 avioni | perdaji1= 250.000 til 400.000 | perdaji2 = 650.000 til 1.280.000 }} [[Arkivo:Eastern_Front_1941-06_to_1941-12.png|thumb|left|250px|La kombati en l'"estala fronto" ante e dum la Batalio di Moskva.]] La '''batalio di Moskva''' ([[Rusa linguo|Ruse:]] Битва под Москвой - transliterizita ''Bitva pod Moskvoy'', [[Germana linguo|Germane:]] ''Schlacht um Moskau'') esis la nomo donita dal [[Sovietia]]na historiisti a du periodi di lukti alonge 600 km en l'Estala Fronto dum la [[duesma mondomilito]]. Ol eventis de la [[2ma di oktobro]] [[1941]] til la [[7ma di januaro]] [[1942]]. Germana trupi ne povis atakar [[Moskva]], la precipua emo di [[naziista Germania]] dum l'[[Operaco Barbarossa]] (kodexo-nomo por l'invado di [[Sovietia]]) pro la forta Sovietiana defensi. Germana strategio por l'atakado, nomizita ''Operaco Tifono'', esis movar lua armei por cirkondar [[Moskva]] ed atakar la urbo en du fronti, nordala e sudala. Norde, la 3ma e la 4ma armei ''Panzer'' atakus Rusa armeo en Kalinin (nune [[Tver]]) e samatempe destruktus la [[ferovoyo]] vers [[Sankt Peterburg|Leningrad]]. Sude, la 2ma armeo ''Panzer'' atakus l'[[oblast di Moskva]] e Rusa armeo en Tula. Samatempe, la 4ma Armeo marchis direte de weste vers Moskva. Komence, Sovietian armeo decidis defensar l'[[oblast di Moskva]] tra la konstruktado di tri linei di defensi, e movis trupi de l'Oriento ([[Siberia]]) por protektar la regiono. Pose, kande Germana ataki estanchesis, Sovietiani decidis kontreatakar por koaktar la retreto di Germani vers l'urbi [[Oryol]], [[Vyazma]] e [[Vitebsk]], e preske siejis tri Germana armei en la procedo. == Germana invado e la siejo di Moskva == [[Arkivo:RIAN archive 2415 Before the defense of Smolensk.jpg|thumb|250px|left|Sovietiana soldati en [[Smolensk]], 1941.]] Kande l'invado di Sovietia komencis ye la [[22ma di junio]] [[1941]], l'ideo esis kaptar [[Moskva]] pos 4 monati. Pos rapide progresir en la tereno pro la taktiki di ''Blitzkrieg'', Germana armeo dividesis en tri grupi: la Nordal Armeo-Grupo marchis vers [[Leningrad]], la Sudal Armeo-Grupo marchis vers [[Stalingrad]] kun skopo kaptar l'urbo e la rezerveyi di petrolo dil [[Kaukazo]], e fine la Central Armeo-Grupo marchis vers Moskva. Pos kaptir [[Smolensk]] en agosto, semblis facila marchar til Moskva, ma to expozus la flanki Germana. Ta fakto, e la feroca kombati kontre la [[Reda Armeo]] proxim Smolensk, tardeskis la marcho vers Moskva til oktobro. En la fino di septembro Germani kaptis [[Briansk]]. Komence por [[Adolf Hitler|Hitler]], atakar Moskva esis duesmagrada emo. Por ilu, l'unika formo por vinkir Sovietia esus strangular lua ekonomio. Pro to, komence ilu decidis koncentrar esforci por kaptar importanta ekonomiala moyeni proxim [[Kiyiv]], [[Ukraina]]. To anke tardigis la marcho vers Moskva. [[Arkivo:RIAN archive 633408 Fighting in the vicinities of Moscow.jpg|thumb|left|250px|Kombati proxim Moskva, septembro 1941.]] Ye [[2ma di oktobro]] [[1941]] la marcho vers Moskva komencis. Oriol kaptesis ye la 3ma di oktobro, e Vyasma ye la 13ma di oktobro. Ye la 6ma di oktobro la trupi ja marchabis 150 km, e paniki e spoliadi komencis en Moskva. En Vyasma e Briansk, Germana armei asiejis 660.000 Sovietiana soldati.<ref name="asman">Assmann, Kurt, “The Battle for Moscow: Turning Point of the War,” ''Foreign Affairs'' 28:2 (1950)</ref> Pos kaptir Vyasma e Briansk, Germana marcho haltis<ref name="asman"/>. Germana generali pregis insisteme a Hitler la sendo di uniformi por la vintro, ma problemi pri koordino e logistiko* impedis la provizo. Pos insisti, Hitler argumentis ke Germana soldato esis superiora ad irga raso, e la demandi dal Germana oficiri cesis. Tamen, la habitanti di Moskva sentis ke la vintro di 1941-1942 esus diferanta, e plu forta, kande la temperaturi komencis diminutar ja en oktobro. Fakte, ol esis la maxim forta vintro de la 20ma yarcento. Ye la [[15ma di oktobro]] Germani atakis Volokolamsk, proxim l'oblast di Moskva. Sovietiana defenso esis heroala, exemple la suocidint atako da la 316ma Diviziono di Karabinisti, komandita da Ivan Panfilov, kontre Germana tanki. Poka Sovietiana soldati de la Diviziono transvivis, ma li ocidis multa Germani e tardeskis Germana marcho de la sudo. La sama dio, [[Yosif Stalin|Stalin]] imperis la transfero dil guverno e di precoza artala maestroverki vers Kuybyshev (nune [[Samara]]). Tamen, ilu propre decidis restar en Moskva. [[Arkivo:Schlamm1941.jpg|thumb|250px|left|Fango en Rusa chosei dum la pluvi di oktobro.]] [[Arkivo:Battle_of_Moscow.jpg|thumb|250px|Civili di Moskva konstruktas [[trancheo|tranchei]] kontre tanki proxim Moskva.]] Germani komencis lansar pamfleti super Moskva de l'aero la sama dio, por krevar la moralo dil habitanti e stimular paniko. Por riestablisar l'ordino, spoliinti, ebrii ed "alarmisti" arestesis e fusilagesis da la sekreta polico NKVD. Multa soldati e volontarii, inkluzite mulieri, komencis organizar [[barikado|barikadi]], mem proxim [[Kremlin]]. Gradope, Germana marcho komencis divenir lenta pro la forta pluvi di oktobro, qui transformis la tereno en grandega marsho.<ref name="asman"/> Dum la fino di oktobro Germana trupi ja esis fatigita e nur 1/3 ek la vehili duris funcionar. En Moskva, la parado dil Dio di la Revoluciono (la [[7ma di novembro]]) organizesis por mantenar la moralo dil populo, quankam la risko pri Germana bombardi. La soldati paradis e nemediate pose marchis til la linei di kombati. Kande komencis la [[vintro]] Germani povis itere marchar, ma konfrontis "neprevidita enemiko", la koldeso, pro Hitler pensabis ke povus vinkir la milito dum la somero. [[Dizelo]] e [[gazolino]] konjelis en la vehili, qui ne povis movesar. Ye la 30ma di novembro, marshalo [[Fedor von Bock]] informis Berlin ke la temperaturo esis –&nbsp;45&nbsp;°C<ref>{{Cite web|last=Chew|first=Allen F.|title=Fighting the Russians in Winter: Three Case Studies|url=http://usacac.army.mil/cac2/cgsc/carl/download/csipubs/chew.pdf|journal=Leavenworth Papers|issn=0195-3451|publisher=US Army Command and General Staff College|location=Fort Leavenworth, Kansas|date=Decembro 1981|number=5}}</ref>. Multa soldati mortis pro la basa temperaturi. == Sovietiana kontreatako == [[Arkivo:Eastern_Front_1941-12_to_1942-05.png|thumb|250px|Sovietiana kontreatako (de la 5ma di januaro til la 5ma di mayo 1942).]] [[Arkivo:Moscow Strikes Back - ski soldiers march to battle.jpg|thumb|250px|left|Sovietiana soldati dum vintro, decembro.]] Ye la [[5ma di decembro]] generalo [[Georgy Zhukov]] komandis kontreatako por ruptar l'asiejo dal Germani, qui stacis nur 42 km de Moskva. Ante l'atako, ilu transferis trupi de [[Siberia]] por l'esto di Moskva, ma mantenis li celita til la selekto dil dio por la kontreatako. Zhukov konfidis en la informi da [[Richard Sorge]], Rusa spionisto en [[Tokyo]], qui certigis ke [[Japonian imperio]] ne atakus Siberia. Sovietiani uzis tanki T-34, fuzei ''Katyusha'' e [[skio|skii]] por la trupi, por movar facile sur la nivo. Ultre salvar Moskva, la emo dil atako esis destruktar Germana trupi, ma falii en la logistiko* di Sovietiana trupi, la feroceso di la kombati e la kapaceso di rekupero dal Germani impedis la destruktado di lia trupi. Tamen, ye la [[7ma di januaro]] [[1942]] Germana trupi foriris de la proximeso di Moskva a disti de 100 til 250 km del urbo, e nultempe povis itere marchar vers ol. Hitler ignoris lua generali e ne imperis kompleta retreto. Ta agado duras esar motivo por diskuto, pro kelka historiisti<ref name = "Beevor">{{cite book|author = Beevor, Antony|title = ''Stalingrad''|year = 1999|publisher= London: Penguin Books |pagini = 43}}</ref>, exemple generalo Günther Blumentritt, certigir ke la retreto dum la vintro frajilesus la kapaceso pri propra defenso di la Germana trupi. Tamen, pos ica korekta decido da Hitler, ilu komencis ignorar plu freque l'opinioni da lua generali. == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Batalii ed operaci di la Duesma mondomilito|Moskva]] [[Kategorio:Historio di Rusia]] 9ksafbyl198vpgnom8rdx10mtrv4jnu 0 46979 993718 992779 2022-07-31T07:17:05Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto | Nomo = Béla la 2ma | Imajo = [[Arkivo:Béla_II_(Chronicon_Pictum_114).jpg|180px]] | Politikala_titulo = rejulo | Shablono_lando = {{HUN}} | Guvernisteso = de la [[1ma di marto]] [[1131]] til la [[13ma di februaro]] [[1141]] | Precedanto1 = [[István la 2ma di Hungaria|István la 2ma]] | Sucedanto1 = [[Géza la 2ma di Hungaria|Géza la 2ma]] | Guvernisteso2 = | Naskodio = c. [[1109]] | Nask-urbo = komtio Tolna, [[Hungaria]] | Mort-dio = [[13ma di februaro]] [[1141]] | Mort-urbo = mem urbo | Spozo = Helena de Rascia }} '''Béla la 2ma''' (n. c. [[1109]] til la [[13ma di februaro]] [[1141]]) esis rejulo di [[Hungaria]] de la [[1ma di marto]] [[1131]] til lua morto. Naskinta inter 1108 e 1110 en la komtio Tolna, [[Hungaria]], il esis filio dil duko Álmos - la yuna fratulo dil rejulo Kálmán - e la rejino Predslava de [[Kiyiv]]. Béla e lua patro Álmos blindigesis dal rejulo Kálmán. Do, kande Béla asumis la trono, ilu mustis guvernar kun la helpo de lua spozino Helena, ed elua fratulo Beloš. {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[István la 2ma di Hungaria|István la 2ma]] |Nomo di listo= Listo pri monarki di Hungaria |Titulo di listo= Rejo di Hungaria |Komenco= [[1131]] |Fino= [[1141]] |Sucedanto= [[Géza la 2ma di Hungaria|Géza la 2ma]]}} [[Kategorio:Monarki di Hungaria]] i0thrqmq7vi9y2sjgji1ts71bd4yu37 0 48565 993719 992780 2022-07-31T07:17:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Anna Vladimirovna Sedokova | Imajo = [[Arkivo:Анна_Седокова_(1).jpg|180px]] | Profesiono= [[muziko|kantistino]], aktorino e televiziono-prizentistino | Shablono_lando= {{UKR}} | Naskodio = [[16ma di decembro]] [[1982]] | Nask-urbo = [[Kiyiv]], [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]], [[Sovietia]] | Mort-dio = | Mort-urbo = }} '''Anna Vladimirovna Sedokova''' (n. ye la [[16ma di decembro]] [[1982]]) esas Ukrainana [[muziko|kantistino]], aktorino e televiziono-prizentistino, ex-membro di muzikala grupo [[Nu Virgos]]. {{DEFAULTSORT:Sedokova, Anna}} [[Kategorio:Ukrainana kantisti]] o7ctthhpk2qc6v8lhhfgpaz5ypnh51c 993720 993719 2022-07-31T07:24:18Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Anna Volodimirivna Syedokova | Imajo = [[Arkivo:Анна_Седокова_(1).jpg|180px]] | Profesiono= [[muziko|kantistino]], aktorino e televiziono-prizentistino | Shablono_lando= {{UKR}} | Naskodio = [[16ma di decembro]] [[1982]] | Nask-urbo = [[Kiyiv]], [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]], [[Sovietia]] | Mort-dio = | Mort-urbo = }} '''Anna Volodimirivna Syedokova''' ([[Ukraina linguo|ukr.]] Анна Володимирівна Сєдокова; n. ye la [[16ma di decembro]] [[1982]]) esas Ukrainana [[muziko|kantistino]], aktorino e televiziono-prizentistino, ex-membro di muzikala grupo [[Nu Virgos]]. {{DEFAULTSORT:Syedokova, Anna Volodimirivna}} [[Kategorio:Ukrainana kantisti]] jg0jabovalzg16s443qo3r5foac0vir 993721 993720 2022-07-31T07:25:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Anna Volodimirivna Syedokova | Imajo = [[Arkivo:Анна_Седокова_(1).jpg|180px]] | Profesiono= [[muziko|kantistino]], aktorino e televiziono-prizentistino | Shablono_lando= {{UKR}} | Naskodio = [[16ma di decembro]] [[1982]] | Nask-urbo = [[Kiyiv]], [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]], [[Sovietia]] | Mort-dio = | Mort-urbo = }} '''Anna Volodimirivna Syedokova''' ([[Ukrainana linguo|ukr.]] Анна Володимирівна Сєдокова; n. ye la [[16ma di decembro]] [[1982]]) esas Ukrainana [[muziko|kantistino]], aktorino e televiziono-prizentistino, ex-membro di muzikala grupo [[Nu Virgos]]. {{DEFAULTSORT:Syedokova, Anna Volodimirivna}} [[Kategorio:Ukrainana kantisti]] aup95wtmwb4lbm6q8vop7rof5oxs3cp 993722 993721 2022-07-31T07:26:02Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Anna Sedokova]] a [[Anna Volodimirivna Syedokova]]: transskr. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Anna Volodimirivna Syedokova | Imajo = [[Arkivo:Анна_Седокова_(1).jpg|180px]] | Profesiono= [[muziko|kantistino]], aktorino e televiziono-prizentistino | Shablono_lando= {{UKR}} | Naskodio = [[16ma di decembro]] [[1982]] | Nask-urbo = [[Kiyiv]], [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]], [[Sovietia]] | Mort-dio = | Mort-urbo = }} '''Anna Volodimirivna Syedokova''' ([[Ukrainana linguo|ukr.]] Анна Володимирівна Сєдокова; n. ye la [[16ma di decembro]] [[1982]]) esas Ukrainana [[muziko|kantistino]], aktorino e televiziono-prizentistino, ex-membro di muzikala grupo [[Nu Virgos]]. {{DEFAULTSORT:Syedokova, Anna Volodimirivna}} [[Kategorio:Ukrainana kantisti]] aup95wtmwb4lbm6q8vop7rof5oxs3cp 0 49359 993673 982802 2022-07-30T14:24:01Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Dnipro | Flago= Flag_of_Dnipro.png | Blazono= Coat_of_arms_of_Dnipro.svg | Imajo = Montages_of_Dnipropetrovsk.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Dnipro. | Mapo = Dnipro Ukraine map.png | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= | Latitudo= 48°27'N | Longitudo= 34°59'E | Altitudo= 155 | Surfaco= 415 | Habitanti = {{formatnum:1000506}} | Yaro= 2018 | Denseso di habitantaro = 2411 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +2<br><small>(UTC +3 dum la somero) | Reto= dniprorada.gov.ua }} '''Dnipro''' esas la 4ma maxim populoza urbo di [[Ukraina]]. Segun statistiki dil yaro 2018, ol havis {{formatnum:1000506}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 415 km². La fluvio [[Fluvio Dnieper|Dnieper]] fluas tra la urbo. La urbo nomesas til la yaro 2015 ''Dnipropetrovsk'' en la [[Rusiana linguo]] e ''Dnipropetrivsk'' en la [[Ukrainana linguo]]. [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]] byllph226hykhbzxbbq4v4pcc0pwwyk 0 52036 993674 993555 2022-07-30T14:24:50Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Doneck | Flago= Flag_of_Donetsk.svg | Blazono= Большой_герб_Донецка.png | Imajo = Donetsk montage (2015).png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Doneck. | Mapo = Donetsk-Ukraine-map.png | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Alexei Kulezmin | Latitudo= 48°00'10"N | Longitudo= 37°48'19"E | Altitudo= 169 | Surfaco= 358 | Habitanti = {{formatnum:929063}} | Yaro= 2016 | Denseso di habitantaro = 2600 | Chefurbo = Kiyiv | Disto = 752 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC +3 dum la somero) | Reto= }} '''Doneck''' esas urbo en [[Ukraina]]. Segun statistiki dil yaro 2016, ol havis {{formatnum:929063}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 358 km². L'extraktado di [[karbono]] esas importanta por l'ekonomio dil urbo. L'urbo apartenas depos la fino di la [[Sovietia]] a [[Ukraina]], ma ye la yaro 2014 violentoza separisti qui subtenesis de [[Rusia]] konquestis la povo en la urbo. Li deklaris la internacione ne agnoskita pseudo-stato [[Popul-Republiko Doneck]] (Doneck esas la chefurbo di ol). [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Doneck|Doneck]] lp3lqyri60odll54gco8stti2o9fdfs 0 52642 993682 993424 2022-07-30T14:52:04Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Kriviy Rih | Flago= Banner of Kryvyi Rih.svg | Blazono= Coat_of_Arms_of_Kryvyi_Rih.svg | Imajo = Kryvyi Rih collage.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Kriviy Rih | Mapo = UKR Kryvyi Rih map.svg | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono=[[Provinco Dnipropetrovsk]] | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = 1775 | Fondita da = | Urbestro= Konstantin Pavlov | Latitudo= 47°52'12"N | Longitudo= 33°21'0"E | Altitudo= 84 | Surfaco= 210 | Habitanti = {{formatnum:624579}} | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro = 1.523 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= krmisto.gov.ua }} [[Arkivo:Kryvyi_Rih_Old_Town.jpg|thumb|250px|left|La civito di Kryvyi Rih]] '''Kriviy Rih''' ([[Rusiana linguo|ruse]] Krivoi Rog) esas la 7ma maxim granda urbo di [[Ukraina]]. Ol esas industriala centro en la centrala [[Ukraina]]. Kriviy Rih apartenas ad [[provinco Dnipropetrovsk]]. La nomo ''Kriviy Rih'' signifikas ''Kurvigita Korno''. La urbo situesas an la kunflueyo dil fluvii [[Saxahan]] ed [[Inhulec]]. Por la ekonomio dil urbo la staliferio [[Krivorijstal]] pleas importanta rolo. Segun statistiki de 2019, ol havis {{formatnum:624579}} habitanti. [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]] fu0mabuf1ch66pblxdc9qugepu32bqb 993683 993682 2022-07-30T14:52:25Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Krivii Rih]] a [[Kriviy Rih]]: .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Kriviy Rih | Flago= Banner of Kryvyi Rih.svg | Blazono= Coat_of_Arms_of_Kryvyi_Rih.svg | Imajo = Kryvyi Rih collage.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Kriviy Rih | Mapo = UKR Kryvyi Rih map.svg | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono=[[Provinco Dnipropetrovsk]] | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = 1775 | Fondita da = | Urbestro= Konstantin Pavlov | Latitudo= 47°52'12"N | Longitudo= 33°21'0"E | Altitudo= 84 | Surfaco= 210 | Habitanti = {{formatnum:624579}} | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro = 1.523 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= krmisto.gov.ua }} [[Arkivo:Kryvyi_Rih_Old_Town.jpg|thumb|250px|left|La civito di Kryvyi Rih]] '''Kriviy Rih''' ([[Rusiana linguo|ruse]] Krivoi Rog) esas la 7ma maxim granda urbo di [[Ukraina]]. Ol esas industriala centro en la centrala [[Ukraina]]. Kriviy Rih apartenas ad [[provinco Dnipropetrovsk]]. La nomo ''Kriviy Rih'' signifikas ''Kurvigita Korno''. La urbo situesas an la kunflueyo dil fluvii [[Saxahan]] ed [[Inhulec]]. Por la ekonomio dil urbo la staliferio [[Krivorijstal]] pleas importanta rolo. Segun statistiki de 2019, ol havis {{formatnum:624579}} habitanti. [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]] fu0mabuf1ch66pblxdc9qugepu32bqb 993685 993683 2022-07-30T14:52:46Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Kriviy Rih | Flago= Banner of Kryvyi Rih.svg | Blazono= Coat_of_Arms_of_Kryvyi_Rih.svg | Imajo = Kryvyi Rih collage.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Kriviy Rih | Mapo = UKR Kryvyi Rih map.svg | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono=[[Provinco Dnipropetrovsk]] | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = 1775 | Fondita da = | Urbestro= Konstantin Pavlov | Latitudo= 47°52'12"N | Longitudo= 33°21'0"E | Altitudo= 84 | Surfaco= 210 | Habitanti = {{formatnum:624579}} | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro = 1.523 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= krmisto.gov.ua }} [[Arkivo:Kryvyi_Rih_Old_Town.jpg|thumb|250px|left|La civito di Kriviy Rih]] '''Kriviy Rih''' ([[Rusiana linguo|ruse]] Krivoi Rog) esas la 7ma maxim granda urbo di [[Ukraina]]. Ol esas industriala centro en la centrala [[Ukraina]]. Kriviy Rih apartenas ad [[provinco Dnipropetrovsk]]. La nomo ''Kriviy Rih'' signifikas ''Kurvigita Korno''. La urbo situesas an la kunflueyo dil fluvii [[Saxahan]] ed [[Inhulec]]. Por la ekonomio dil urbo la staliferio [[Krivorijstal]] pleas importanta rolo. Segun statistiki de 2019, ol havis {{formatnum:624579}} habitanti. [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]] a427ut3f3iiuat3jz2xuntsp6u4h63x 0 52649 993690 969045 2022-07-30T15:06:48Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Mariupol | Flago= Mariupol_prapor.png | Blazono= Mariupol_coat.svg | Imajo = Mariupol collage.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Mariupol. | DetalozaMapo = Ukraine_adm_location_map.svg | DetalozaMapoX = .77 | DetalozaMapoY = .45 | DetalozaMapoEtiketo= <br>Mariupol | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = Provinco | Regiono2 = [[Provinco Doneck|Doneck]] | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Vadim Boychenko | Latitudo= 47°5'45"N | Longitudo= 37°32'58"E | Altitudo= 22 | Surfaco= 244 | Habitanti = {{formatnum:436569}} | Yaro= 2020 | Denseso di habitantaro = 1800 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +2<br><small>(UTC +3 dum la somero) | Reto= http://mariupolrada.gov.ua }} '''Mariupol''' esas urbo en [[Ukraina]]. Segun statistiki dil yaro 2020, ol havis {{formatnum:436569}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 244 km². [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Doneck|Doneck]] 4iiyl0qp0a7buaiizav674ub2b5osom 0 55075 993677 982906 2022-07-30T14:31:25Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | Nomo= Sevastopol | Flago= Flag_of_Sevastopol.svg | Blazono= COA_of_Sevastopol.svg | Imajo = Sevastopol Collage 2015.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Sevastopol | Mapo = Crimea-sevastopol-orthographic-projection2.svg | DetalozaMapo = | DetalozaMapoX = | DetalozaMapoY = | DetalozaMapoEtiketo= | Shablono_lando= {{UKR}} (''de iure'')<br>{{RUS}} (''de facto'') | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Mihail Razvozhayev | Latitudo= 44°36'00"N | Longitudo= 33°32'00"E | Altitudo= | Surfaco= 849 | Habitanti = {{formatnum:509992}} | Yaro= 2021 | Denseso di habitantaro = 600 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +3 | Reto= }} [[Arkivo:Sevastopol_04-14_img36_Chersonesus.jpg|thumb|left|280px|Restaji di anciena teatro Greka che Chersonesus.]] '''Sevastopol''' esas urbo en [[Krimea]], ed importanta [[portuo]] che [[Nigra maro]]. Pro lua strategiala lokizo, ol ank esas importanta navala bazo. Depos ke ol fondesis en 1783, ol esis importanta bazo por Rusa floto che Nigra maro e, dum la [[Kolda milito]], ol esis loko proskriptita por stranjera turisti. Segun statistiki de januaro 2021, ol havis {{formatnum:509992}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 849 km². Quale la cetera Krimea, ol agnoskesas internacione kom parto di [[Ukraina]]. Tamen depos 2014 ol esas okupata da [[Rusia]]. La maxim multa ek lua habitanti esas Rusi, kun importanta minoritato Ukrainana. [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Urbi en Rusia]] [[Kategorio:Republikurbo Sevastopol]] jz4ku35ns7qstg0z4opcbsqncnzx3wg 0 55687 993699 989741 2022-07-30T17:04:27Z Bolszewski Wikipedysta 30570 dr. wikitext text/x-wiki {{Regiono |Nomo = Komono Bełchatów |Lokala_nomo = gmina wiejska Bełchatów |lando = [[Polonia]] |TipoRegiono0 = rurala komono |TipoRegiono1 = Provinco |Regiono2 = Provinco Łódź {{!}} Łódź |TipoRegiono2 = Distrikto |Regiono3 = Distrikto Bełchatów {{!}} Bełchatów |TipoRegiono3 = |Regiono4 = |flago = POL gmina Bełchatów flag.png |blazono = POL gmina Bełchatów COA.svg |mapo = Bełchatów (gmina wiejska) location map.png |tipochefloko = Chefloko |chefurbo = [[Bełchatów]] |precipua_loko = |iso3166_2 = |pl_teryf = 1001022 |Estro_1 = Komonestro |subdividur_estro_1 = Konrad Koc |Estro_2 = |subdividur_estro_2 = |linguo = [[Polona linguo|Polona]] |habitanti = {{formatnum:10961}} |denseso = 60,8 |gentilicio = |surfaco = 200,99 |surfaco tero = |surfaco aquo = |frontieri = |latitudo = 51°22'00"N |longitudo = 19°22'00"E |larjeso = |altitudo = |alta elevaciono = |meza elevaciono = |basa elevaciono = |klimato = |Horala_zono = UTC+1 <small>(+2 somere)</small> |postokodexo = 97-400 |telefonkodexo = +48 44 |automobilokodexo = EBE |retopagino = {{URL|http://www.ugbelchatow.pl/}} }} '''Komono Bełchatów''' esas un de 8 komoni di [[distrikto Bełchatów]], [[provinco Łódź]], [[Polonia]], e olua chefloko esas [[Bełchatów]] (l'urbo ne adheras al komono, ma ispsa esas kom legitima urbala komono). Segun statistiki, ol havis {{formatnum:10961}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 200,99 km². Ol esas rurala. == Loki == La komono kontenas: [[Adamów (Bełchatów)|Adamów]], [[Anastazów]], [[Apolinów]], [[Augustynów (Bełchatów)|Augustynów]], [[Bernardów]], [[Biłgoraj (Łódź)|Biłgoraj]], [[Borki (Bełchatów)|Borki]], [[Borowa (Bełchatów)|Borowa]], [[Bugaj (Bełchatów)|Bugaj]], [[Bukowa (domaro, Łódź)|Bukowa]], [[Bukowa (vilajo, Łódź)|Bukowa]], [[Chrojszcza]], [[Cieślowizna]], [[Dąbrowa (Bełchatów)|Dąbrowa]], [[Dobiecin (domaro, Łódź)|Dobiecin]], [[Dobiecin (vilajo, Łódź)|Dobiecin]], [[Dobiecin-Kolonia]], [[Dobrzelów]], [[Domiechowice]], [[Emilin (Łódź)|Emilin]], [[Góry Borowskie]], [[Helenów (Bełchatów)|Helenów]], [[Huta (Bełchatów)|Huta]], [[Janina (Łódź)|Janina]], [[Janów (Bełchatów)|Janów]], [[Józefów (Bełchatów)|Józefów]], [[Kalisko (Łódź)|Kalisko]], [[Kałduny (Łódź)|Kałduny]], [[Kanada (Polonia)|Kanada]], [[Karolew (Bełchatów)|Karolew]], [[Kąsie (Bełchatów)|Kąsie]], [[Kielchinów]], [[Korczew (Bełchatów)|Korczew]], [[Księży Młyn (vilajo)|Księży Młyn]], [[Kurnos Drugi]], [[Kurnos Pierwszy]], [[Leonów (Bełchatów)|Leonów]], [[Ludwików (Bełchatów)|Ludwików]], [[Ławy (Łódź)|Ławy]], [[Łęg (Bełchatów)|Łęg]], [[Łękawa (Łódź)|Łękawa]], [[Marianka (Bełchatów)|Marianka]], [[Mazury (domaro, Łódź)|Mazury]], [[Mazury (vilajo, Łódź)|Mazury]], [[Michałów (Bełchatów)|Michałów]], [[Mikorzyce (Łódź)|Mikorzyce]], [[Mokracz]], [[Morgi Rząsawskie]], [[Morgi Zawadowskie]], [[Myszaki]], [[Niedyszyna]], [[Niwy Postękalickie]], [[Nowy Świat (Bełchatów)|Nowy Świat]], [[Oleśnik (Łódź)|Oleśnik]], [[Parasolka]], [[Podwody-Kolonia]], [[Podwody]], [[Poręby (Bełchatów)|Poręby]], [[Postękalice (domaro)|Postękalice]], [[Postękalice (vilajo)|Postękalice]], [[Rząsawa]], [[Słok]], [[Słok-Młyn]], [[Spólne]], [[Studzianki (Bełchatów)|Studzianki]], [[Wawrzkowizna]], [[Wielopole (domaro, Łódź)|Wielopole]], [[Wielopole (vilajo, Łódź)|Wielopole]], [[Wiktorów (Bełchatów)|Wiktorów]], [[Wizytka]], [[Wola Grzymalina]], [[Wola Kruszyńska]], [[Wola Mikorska]], [[Wólka Łękawska (domaro)|Wólka Łękawska]], [[Wólka Łękawska (vilajo)|Wólka Łękawska]], [[Wygoda (Bełchatów)|Wygoda]], [[Wygwizdów (Bełchatów)|Wygwizdów]], [[Zalesna]], [[Zawadów (domaro, Łódź)|Zawadów]], [[Zawadów (vilajo, Łódź)|Zawadów]], [[Zawady (Bełchatów)|Zawady]], [[Zawały (Łódź)|Zawały]], [[Zdzieszulice Dolne]], [[Zdzieszulice Górne (domaro)|Zdzieszulice Górne]], [[Zdzieszulice Górne (vilajo)|Zdzieszulice Górne]], [[Zwierzchów]]. {{Komoni di distrikto Bełchatów}} [[Kategorio:Komoni di provinco Łódź|Bełchatów]] sbuhofj0j0le2qmcqurqlww0lawkyie 10 55688 993697 989740 2022-07-30T16:53:55Z Bolszewski Wikipedysta 30570 official version of flag wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:POL gmina Bełchatów flag awers.svg| border |30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Loki di [[komono Bełchatów]] | [[Arkivo:POL gmina Bełchatów flag.png| border |30px]] |- | colspan="3" | [[Adamów (Bełchatów)|Adamów]]{{·w}} [[Anastazów]]{{·w}} [[Apolinów]]{{·w}} [[Augustynów (Bełchatów)|Augustynów]]{{·w}} [[Bernardów]]{{·w}} [[Biłgoraj (Łódź)|Biłgoraj]]{{·w}} [[Borki (Bełchatów)|Borki]]{{·w}} [[Borowa (Bełchatów)|Borowa]]{{·w}} [[Bugaj (Bełchatów)|Bugaj]]{{·w}} [[Bukowa (domaro, Łódź)|Bukowa]]{{·w}} [[Bukowa (vilajo, Łódź)|Bukowa]]{{·w}} [[Chrojszcza]]{{·w}} [[Cieślowizna]]{{·w}} [[Dąbrowa (Bełchatów)|Dąbrowa]]{{·w}} [[Dobiecin (domaro, Łódź)|Dobiecin]]{{·w}} [[Dobiecin (vilajo, Łódź)|Dobiecin]]{{·w}} [[Dobiecin-Kolonia]]{{·w}} [[Dobrzelów]]{{·w}} [[Domiechowice]]{{·w}} [[Emilin (Łódź)|Emilin]]{{·w}} [[Góry Borowskie]]{{·w}} [[Helenów (Bełchatów)|Helenów]]{{·w}} [[Huta (Bełchatów)|Huta]]{{·w}} [[Janina (Łódź)|Janina]]{{·w}} [[Janów (Bełchatów)|Janów]]{{·w}} [[Józefów (Bełchatów)|Józefów]]{{·w}} [[Kalisko (Łódź)|Kalisko]]{{·w}} [[Kałduny (Łódź)|Kałduny]]{{·w}} [[Kanada (Polonia)|Kanada]]{{·w}} [[Karolew (Bełchatów)|Karolew]]{{·w}} [[Kąsie (Bełchatów)|Kąsie]]{{·w}} [[Kielchinów]]{{·w}} [[Korczew (Bełchatów)|Korczew]]{{·w}} [[Księży Młyn (vilajo)|Księży Młyn]]{{·w}} [[Kurnos Drugi]]{{·w}} [[Kurnos Pierwszy]]{{·w}} [[Leonów (Bełchatów)|Leonów]]{{·w}} [[Ludwików (Bełchatów)|Ludwików]]{{·w}} [[Ławy (Łódź)|Ławy]]{{·w}} [[Łęg (Bełchatów)|Łęg]]{{·w}} [[Łękawa (Łódź)|Łękawa]]{{·w}} [[Marianka (Bełchatów)|Marianka]]{{·w}} [[Mazury (domaro, Łódź)|Mazury]]{{·w}} [[Mazury (vilajo, Łódź)|Mazury]]{{·w}} [[Michałów (Bełchatów)|Michałów]]{{·w}} [[Mikorzyce (Łódź)|Mikorzyce]]{{·w}} [[Mokracz]]{{·w}} [[Morgi Rząsawskie]]{{·w}} [[Morgi Zawadowskie]]{{·w}} [[Myszaki]]{{·w}} [[Niedyszyna]]{{·w}} [[Niwy Postękalickie]]{{·w}} [[Nowy Świat (Bełchatów)|Nowy Świat]]{{·w}} [[Oleśnik (Łódź)|Oleśnik]]{{·w}} [[Parasolka]]{{·w}} [[Podwody-Kolonia]]{{·w}} [[Podwody]]{{·w}} [[Poręby (Bełchatów)|Poręby]]{{·w}} [[Postękalice (domaro)|Postękalice]]{{·w}} [[Postękalice (vilajo)|Postękalice]]{{·w}} [[Rząsawa]]{{·w}} [[Słok]]{{·w}} [[Słok-Młyn]]{{·w}} [[Spólne]]{{·w}} [[Studzianki (Bełchatów)|Studzianki]]{{·w}} [[Wawrzkowizna]]{{·w}} [[Wielopole (domaro, Łódź)|Wielopole]]{{·w}} [[Wielopole (vilajo, Łódź)|Wielopole]]{{·w}} [[Wiktorów (Bełchatów)|Wiktorów]]{{·w}} [[Wizytka]]{{·w}} [[Wola Grzymalina]]{{·w}} [[Wola Kruszyńska]]{{·w}} [[Wola Mikorska]]{{·w}} [[Wólka Łękawska (domaro)|Wólka Łękawska]]{{·w}} [[Wólka Łękawska (vilajo)|Wólka Łękawska]]{{·w}} [[Wygoda (Bełchatów)|Wygoda]]{{·w}} [[Wygwizdów (Bełchatów)|Wygwizdów]]{{·w}} [[Zalesna]]{{·w}} [[Zawadów (domaro, Łódź)|Zawadów]]{{·w}} [[Zawadów (vilajo, Łódź)|Zawadów]]{{·w}} [[Zawady (Bełchatów)|Zawady]]{{·w}} [[Zawały (Łódź)|Zawały]]{{·w}} [[Zdzieszulice Dolne]]{{·w}} [[Zdzieszulice Górne (domaro)|Zdzieszulice Górne]]{{·w}} [[Zdzieszulice Górne (vilajo)|Zdzieszulice Górne]]{{·w}} [[Zwierzchów]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Polonia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> 5yy9xhdd2gojx0uhh8b4nemih9izqto 993698 993697 2022-07-30T16:54:42Z Bolszewski Wikipedysta 30570 dr. wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:POL gmina Bełchatów flag.png| border |30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Loki di [[komono Bełchatów]] |- | colspan="3" | [[Adamów (Bełchatów)|Adamów]]{{·w}} [[Anastazów]]{{·w}} [[Apolinów]]{{·w}} [[Augustynów (Bełchatów)|Augustynów]]{{·w}} [[Bernardów]]{{·w}} [[Biłgoraj (Łódź)|Biłgoraj]]{{·w}} [[Borki (Bełchatów)|Borki]]{{·w}} [[Borowa (Bełchatów)|Borowa]]{{·w}} [[Bugaj (Bełchatów)|Bugaj]]{{·w}} [[Bukowa (domaro, Łódź)|Bukowa]]{{·w}} [[Bukowa (vilajo, Łódź)|Bukowa]]{{·w}} [[Chrojszcza]]{{·w}} [[Cieślowizna]]{{·w}} [[Dąbrowa (Bełchatów)|Dąbrowa]]{{·w}} [[Dobiecin (domaro, Łódź)|Dobiecin]]{{·w}} [[Dobiecin (vilajo, Łódź)|Dobiecin]]{{·w}} [[Dobiecin-Kolonia]]{{·w}} [[Dobrzelów]]{{·w}} [[Domiechowice]]{{·w}} [[Emilin (Łódź)|Emilin]]{{·w}} [[Góry Borowskie]]{{·w}} [[Helenów (Bełchatów)|Helenów]]{{·w}} [[Huta (Bełchatów)|Huta]]{{·w}} [[Janina (Łódź)|Janina]]{{·w}} [[Janów (Bełchatów)|Janów]]{{·w}} [[Józefów (Bełchatów)|Józefów]]{{·w}} [[Kalisko (Łódź)|Kalisko]]{{·w}} [[Kałduny (Łódź)|Kałduny]]{{·w}} [[Kanada (Polonia)|Kanada]]{{·w}} [[Karolew (Bełchatów)|Karolew]]{{·w}} [[Kąsie (Bełchatów)|Kąsie]]{{·w}} [[Kielchinów]]{{·w}} [[Korczew (Bełchatów)|Korczew]]{{·w}} [[Księży Młyn (vilajo)|Księży Młyn]]{{·w}} [[Kurnos Drugi]]{{·w}} [[Kurnos Pierwszy]]{{·w}} [[Leonów (Bełchatów)|Leonów]]{{·w}} [[Ludwików (Bełchatów)|Ludwików]]{{·w}} [[Ławy (Łódź)|Ławy]]{{·w}} [[Łęg (Bełchatów)|Łęg]]{{·w}} [[Łękawa (Łódź)|Łękawa]]{{·w}} [[Marianka (Bełchatów)|Marianka]]{{·w}} [[Mazury (domaro, Łódź)|Mazury]]{{·w}} [[Mazury (vilajo, Łódź)|Mazury]]{{·w}} [[Michałów (Bełchatów)|Michałów]]{{·w}} [[Mikorzyce (Łódź)|Mikorzyce]]{{·w}} [[Mokracz]]{{·w}} [[Morgi Rząsawskie]]{{·w}} [[Morgi Zawadowskie]]{{·w}} [[Myszaki]]{{·w}} [[Niedyszyna]]{{·w}} [[Niwy Postękalickie]]{{·w}} [[Nowy Świat (Bełchatów)|Nowy Świat]]{{·w}} [[Oleśnik (Łódź)|Oleśnik]]{{·w}} [[Parasolka]]{{·w}} [[Podwody-Kolonia]]{{·w}} [[Podwody]]{{·w}} [[Poręby (Bełchatów)|Poręby]]{{·w}} [[Postękalice (domaro)|Postękalice]]{{·w}} [[Postękalice (vilajo)|Postękalice]]{{·w}} [[Rząsawa]]{{·w}} [[Słok]]{{·w}} [[Słok-Młyn]]{{·w}} [[Spólne]]{{·w}} [[Studzianki (Bełchatów)|Studzianki]]{{·w}} [[Wawrzkowizna]]{{·w}} [[Wielopole (domaro, Łódź)|Wielopole]]{{·w}} [[Wielopole (vilajo, Łódź)|Wielopole]]{{·w}} [[Wiktorów (Bełchatów)|Wiktorów]]{{·w}} [[Wizytka]]{{·w}} [[Wola Grzymalina]]{{·w}} [[Wola Kruszyńska]]{{·w}} [[Wola Mikorska]]{{·w}} [[Wólka Łękawska (domaro)|Wólka Łękawska]]{{·w}} [[Wólka Łękawska (vilajo)|Wólka Łękawska]]{{·w}} [[Wygoda (Bełchatów)|Wygoda]]{{·w}} [[Wygwizdów (Bełchatów)|Wygwizdów]]{{·w}} [[Zalesna]]{{·w}} [[Zawadów (domaro, Łódź)|Zawadów]]{{·w}} [[Zawadów (vilajo, Łódź)|Zawadów]]{{·w}} [[Zawady (Bełchatów)|Zawady]]{{·w}} [[Zawały (Łódź)|Zawały]]{{·w}} [[Zdzieszulice Dolne]]{{·w}} [[Zdzieszulice Górne (domaro)|Zdzieszulice Górne]]{{·w}} [[Zdzieszulice Górne (vilajo)|Zdzieszulice Górne]]{{·w}} [[Zwierzchów]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Polonia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> 53gk88i00ni0cyycxgy1nhn7vs00cd8 0 57507 993675 991425 2022-07-30T14:26:04Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | Nomo= Ivano-Frankivsk | Flago= Flag of Ivano-Frankivsk.svg | Blazono= Ivano-Frankivsk Coat of Arms.png | Imajo = Ratush-01.jpg | TextodilImajo = | Mapo = | DetalozaMapo = Ukraine adm location map improved.svg | DetalozaMapoX = .18 | DetalozaMapoY = .31 | DetalozaMapoEtiketo= Ivano-Frankivsk | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = [[provinci di Arjentinia|Provinco]] | Regiono2 = [[provinco Ivano-Frankivsk]] | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Ruslan Martsinkiv | Latitudo= 48°55'22"N | Longitudo= 24°42'38"E | Altitudo= | Surfaco= 83,73 | Habitanti = {{formatnum:238196}} | Yaro= 2022 | Denseso di habitantaro = 3507 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= {{URL|http://www.mrada.if.ua/|}} }} '''Ivano-Frankivsk''' esas la chef-urbo di la [[provinco Ivano-Frankivsk]] en [[Ukraina]]. Segun statistiki de 2022, ol havis {{formatnum:238196}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 83,73 km². [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Ivano-Frankivsk|Ivano-Frankivsk]] 8hsq4xnnh4xt468xuaf96ne453c8qsr 0 57508 993689 993421 2022-07-30T15:02:10Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | Nomo= Luck | Flago= Prapor Lutsk.svg | Blazono= Herb Lutsk.svg | Imajo = Luts'k DIKZ Stariy Luts'k 03 (YDS 6301).jpg | TextodilImajo = | Mapo = | DetalozaMapo = Ukraine adm location map improved.svg | DetalozaMapoX = .21 | DetalozaMapoY = .17 | DetalozaMapoEtiketo= Luck | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = [[provinci di Arjentinia|Provinco]] | Regiono2 = [[Provinco Volin|Volin]] | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Ihor Polishchuk | Latitudo= 50°44'52"N | Longitudo= 25°19'28"E | Altitudo= | Surfaco= 42 | Habitanti = {{formatnum:215986}} | Yaro= 2022 | Denseso di habitantaro = 5173 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= {{URL|http://www.lutskrada.gov.ua/|}} }} '''Luck''' esas la chef-urbo di la [[provinco Volin]] en [[Ukraina]]. Segun statistiki de 2022, ol havis {{formatnum:215986}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 42 km². [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Volin|Luck]] 4zidy656h9qtukze45jyshjatjwq577 10 57510 993645 993611 2022-07-30T14:00:27Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Ukraine.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Subdividuri di [[Ukraina]] | [[Arkivo:Flag of Ukraine.svg|30px]] |- | colspan="3" align="left"| '''Provinci''': [[Provinco Cherkasi|Cherkasi]]{{·w}} [[Provinco Chernivci|Chernivci]]{{·w}} [[Provinco Chernihiv|Chernihiv]]{{·w}} [[Provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]]{{·w}} [[Provinco Doneck|Doneck]]{{·w}} [[Provinco Harkiv|Harkiv]]{{·w}} [[Provinco Herson|Herson]]{{·w}} [[Provinco Hmelnickiy|Hmelnickiy]]{{·w}} [[Provinco Jitomir|Jitomir]]{{·w}} [[Provinco Ivano-Frankivsk|Ivano-Frankivsk]]{{·w}} [[Provinco Kiyiv|Kiyiv]]{{·w}} [[Provinco Kirovohrad|Kirovohrad]]{{·w}} [[Provinco Luhansk|Luhansk]]{{·w}} [[Provinco Lviv|Lviv]]{{·w}} [[Provinco Mikolayiv|Mikolayiv]]{{·w}} [[Provinco Odesa|Odesa]]{{·w}} [[Provinco Poltava|Poltava]]{{·w}} [[Provinco Rivne|Rivne]]{{·w}} [[Provinco Sumi|Sumi]]{{·w}} [[Provinco Ternopil|Ternopil]]{{·w}} [[Provinco Vinnicya|Vinnicya]]{{·w}} [[Provinco Volin|Volin]]{{·w}} [[Provinco Zakarpattya|Zakarpattya]]{{·w}} [[Provinco Zaporijjya|Zaporijjya]]<br />'''Autonoma republiki''': [[Autonoma republiko Krimea|Krimea]]^* <br />'''Respublikurbi''': [[Kiyiv]]{{·w}} [[Sevastopol]]^*<br /><p align="right">^* <i>juntanta ad Rusia (2014), tamen internacione agnoskanta kom teritorio de Ukraina</i></p> |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Ukraina|{{PAGENAME}}]] </noinclude> 7jdv3qh0yoti82uwz59d58rrovwdc3z 993676 993645 2022-07-30T14:28:43Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Ukraine.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Subdividuri di [[Ukraina]] | [[Arkivo:Flag of Ukraine.svg|30px]] |- | colspan="3" align="left"| '''Provinci''': [[Provinco Cherkasi|Cherkasi]]{{·w}} [[Provinco Chernivci|Chernivci]]{{·w}} [[Provinco Chernihiv|Chernihiv]]{{·w}} [[Provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]]{{·w}} [[Provinco Doneck|Doneck]]{{·w}} [[Provinco Harkiv|Harkiv]]{{·w}} [[Provinco Herson|Herson]]{{·w}} [[Provinco Hmelnickiy|Hmelnickiy]]{{·w}} [[Provinco Jitomir|Jitomir]]{{·w}} [[Provinco Ivano-Frankivsk|Ivano-Frankivsk]]{{·w}} [[Provinco Kiyiv|Kiyiv]]{{·w}} [[Provinco Kirovohrad|Kirovohrad]]{{·w}} [[Provinco Luhansk|Luhansk]]{{·w}} [[Provinco Lviv|Lviv]]{{·w}} [[Provinco Mikolayiv|Mikolayiv]]{{·w}} [[Provinco Odesa|Odesa]]{{·w}} [[Provinco Poltava|Poltava]]{{·w}} [[Provinco Rivne|Rivne]]{{·w}} [[Provinco Sumi|Sumi]]{{·w}} [[Provinco Ternopil|Ternopil]]{{·w}} [[Provinco Vinnicya|Vinnicya]]{{·w}} [[Provinco Volin|Volin]]{{·w}} [[Provinco Zakarpattya|Zakarpattya]]{{·w}} [[Provinco Zaporijjya|Zaporijjya]]<br />'''Autonoma republiki''': [[Autonoma republiko Krimea|Krimea]]^* <br />'''Republikurbi''': [[Kiyiv]]{{·w}} [[Sevastopol]]^*<br /><p align="right">^* <i>juntanta ad Rusia (2014), tamen internacione agnoskanta kom teritorio de Ukraina</i></p> |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Ukraina|{{PAGENAME}}]] </noinclude> 7p9rhfhdvjgv5t4aaaykdd15hrer3jf 0 57524 993694 991471 2022-07-30T15:18:17Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | Nomo= Ujhorod | Flago= Flag of Uzhhorod.svg | Blazono= Coat of arms of the city of Uzhhorod.svg | Imajo = Ужгородський кафедральний собор, аерофото 2.jpg | TextodilImajo = | Mapo = | DetalozaMapo = Ukraine adm location map improved.svg | DetalozaMapoX = .06 | DetalozaMapoY = .33 | DetalozaMapoEtiketo= Ujhorod | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = [[provinci di Arjentinia|Provinco]] | Regiono2 = [[Provinco Zakarpattya|Zakarpattya]] | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Bohdan Andriyiv | Latitudo= 48°37'26"N | Longitudo= 22°17'42"E | Altitudo= | Surfaco= 60 | Habitanti = {{formatnum:115542}} | Yaro= 2022 | Denseso di habitantaro = 2792,1 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= {{URL|https://rada-uzhgorod.gov.ua/|}} }} '''Ujhorod''' esas la chef-urbo di la [[provinco Zakarpattya]] en [[Ukraina]]. Segun statistiki de 2022, ol havis {{formatnum:115542}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 60 km². [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Zakarpattya|Zakarpattya]] ixdgsa0m2yoqq1ugbeult4mr0izgbu7 0 57640 993692 992030 2022-07-30T15:14:35Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | Nomo= Rivne | Flago= Flag of Rivne.svg | Blazono= Coat of arms Rivne.svg | Imajo = Рівне.Костел..jpg | TextodilImajo = | Mapo = Riwne-Ukraine-Map.png | DetalozaMapo = | DetalozaMapoX = | DetalozaMapoY = | DetalozaMapoEtiketo= | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = [[provinci di Arjentinia|Provinco]] | Regiono2 = [[Provinco Rivne|Rivne]] | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Oleksandr Tretyak | Latitudo= 50°37'11"N | Longitudo= 26°15'05"E | Altitudo= | Surfaco= 63 | Habitanti = {{formatnum:243873}} | Yaro= 2022 | Denseso di habitantaro = 3913 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= {{URL|http://www.city-adm.rv.ua/|}} }} '''Rivne''' esas la chef-urbo di la [[provinco Rivne]] en [[Ukraina]]. Segun statistiki de 2022, ol havis {{formatnum:243873}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 63 km². [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Provinco Rivne|Rivne]] kp4owln6gyj9fmqmh0xg7blwzgu2w41 14 57763 993658 993510 2022-07-30T14:09:34Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Kiiv]] pfh8hsd6upcer9ozw3azsbzxwq14fes 14 57764 993670 993097 2022-07-30T14:18:49Z ThWiki1910 31363 Provinci di Ukraina → Subdividuri di Ukraina wikitext text/x-wiki {{Efacinda pagino}} pqtblvo3zgjr5ln5lyut2fr8vrjo7jz 0 57804 993687 993425 2022-07-30T14:53:52Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Kriviy Rih]] h6f0zqlz2qqmk8gu9r53gvecp84t1xw 14 57806 993667 993445 2022-07-30T14:12:43Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Volin]] 939lhlswx1cqqsl022wxuwijopomj5c 14 57809 993654 993448 2022-07-30T14:08:22Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Herson]] 3500m3a20qk2umd7u1fmfg7glsg6azm 14 57811 993669 993451 2022-07-30T14:13:18Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Zaporijjya]] 9ad2mpkxtoqagca1xq1e9o2svx1lw5u 14 57814 993663 993454 2022-07-30T14:11:12Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Rivne]] mejo1sndanpqe6eln2cvlh810vzw427 14 57816 993668 993457 2022-07-30T14:13:01Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Zakarpattya]] 9kzonag9xf54g8iajl0z4t7lkkt7oz6 0 57817 993688 993465 2022-07-30T14:54:21Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Regiono |Nomo = Provinco Dnipropetrovsk |Lokala_nomo = Дніпропетровська область |Lokala_pronunco = |Imajo = Dnipropetrovsk view 2015 tov-tob.jpg |Texto_dil_Imajo = |lando = [[Ukraina]] |TipoRegiono0 = Provinco |TipoRegiono1 = |Regiono2 = |TipoRegiono2 = |Regiono3 = |TipoRegiono3 = |Regiono4 = |flago = Flag of Dnipropetrovsk Oblast.svg |blazono = Large Coat of Arms of Dnipropetrovsk Oblast.svg |mapo = Dnipropetrovsk in Ukraine.svg |MapoNomo = di Ukraina |tipochefloko = |chefurbo = [[Dnipro]] |precipua_loko = [[Kriviy Rih]], [[Kamyanske]], [[Nikopol]], [[Pavlograd]], [[Novomoskovsk]] |iso3166_2 = |uk_katotth = UA12000000000090473 |Estro_1 = Provincestro |subdividur_estro_1 = Mikola Vasilovich Lukashuk |Estro_2 = Provincmarshalo |subdividur_estro_2 = Valentin Mihailovich Reznichenko |linguo = [[Ukrainana linguo|Ukrainana]] |habitanti = {{formatnum:3093151}} <small>(2022)</small> |denseso = 96,92 |gentilicio = |surfaco = {{formatnum:31914}} |surfaco tero = |surfaco aquo = |frontieri = |latitudo = 48°23"N |longitudo = 34°43"E |larjeso = |altitudo = |alta elevaciono = |meza elevaciono = |basa elevaciono = |klimato = |Horala_zono = EET |postokodexo = 49xxx, 50xxx, 51xxx, 52xxx, 53xxx |telefonkodexo = +380-56 |automobilokodexo = AE, KE |retopagino = {{URL|https://adm.dp.gov.ua/}} }} '''Provinco Dnipropetrovsk''' esas un de subdividuri di [[Ukraina]]. Ol esas dividita en 7 distrikti, ed olua chefurbo esas [[Dnipro]]. <!-- == Referi == {{reflist}} --> {{Subdividuri di Ukraina}} [[Kategorio:Provinco Dnipropetrovsk]] ib58qdlh6p8t7duhggpdin4wqftfqa5 14 57818 993651 993466 2022-07-30T14:07:33Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Dnipropetrovsk]] 0921q69pgmll93eswrvxfntkhvbeomn 14 57820 993648 993468 2022-07-30T14:06:43Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Cherkasi]] bhppo00jzenc6bdioyz0k61sx49klmc 14 57822 993656 993471 2022-07-30T14:08:58Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Ivano-Frankivsk]] 41sy1yr1s1qcwosq6v4nqubuis8xqbs 0 57833 993700 993531 2022-07-30T18:40:59Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki La '''homala shokefekto ye la nitro-ciklo''' esas la nociva konsequantajo por l'[[ekologio|ekologiala]] sistemi pro tro mult ekpulso de reaktiva [[nitro]]-ligi en la [[nitro-ciklo]], pro homal ago. Konsequantajo di nitro-depozo en l'ekologiala sistemi esas *eutrofesko. [[kategorio:agrokultivo]] [[kategorio:ambientala problemi]] 8r6uo5t0mtf7jzbqm5l7xn66h4swu5s 14 57840 993655 993590 2022-07-30T14:08:41Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Hmelnickiy]] pfol6vk68ouflnwx6dt2ujmk980osqn 14 57842 993666 993592 2022-07-30T14:12:25Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Vinnicya]] mb9y85qe6i8jgwbsnqw1xu30culmhw3 14 57844 993650 993594 2022-07-30T14:07:17Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Chernivci]] ho7apazjah8xbht3s8gmn1d6i6no38n 14 57846 993649 993597 2022-07-30T14:07:00Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Chernihiv]] svr28zab3tnwujf8jxb28x43jmosb5f 14 57848 993657 993599 2022-07-30T14:09:18Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Jitomir]] it7e18j6jjekx6dwvdlyxnbcmmgvw9v 14 57850 993653 993601 2022-07-30T14:08:06Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Harkiv]] mmqrwy1oi4ez4u7wn36xt0tt32masxe 14 57852 993659 993603 2022-07-30T14:09:52Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Kirovohrad]] 7evd2tlht2fwyuku865qwogqaopnba0 14 57854 993665 993605 2022-07-30T14:12:08Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Ternopil]] 02udny9rpupi0ebrtr13u1plzqr6fm2 14 57856 993664 993607 2022-07-30T14:11:33Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Sumi]] elc4pzkkkkmtjvzlc6m3z79mwyx4mon 14 57858 993662 993609 2022-07-30T14:10:55Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Poltava]] hcs1pylx0kuljof4teyb8rziyehhy6t 14 57862 993661 993632 2022-07-30T14:10:39Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Mikolayiv]] ehf3pvks5kbbaffav7voao2yed5nq14 14 57864 993660 993634 2022-07-30T14:10:17Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Luhansk]] ha7ngylurh35htwa9l85gvj57m9il0f 14 57866 993652 993638 2022-07-30T14:07:47Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Doneck]] b1ou5mtlfhz7582xslfbxzfq6z1chmd 0 57868 993646 2022-07-30T14:04:47Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {{Regiono |Nomo = Autonoma republiko Krimea |Lokala_nomo = Автономна Республіка Крим |Lokala_pronunco = |Imajo = Krym003.jpg |Texto_dil_Imajo = |lando = [[Ukraina]] |TipoRegiono0 = Republiko |TipoRegiono1 = |Regiono2 = |TipoRegiono2 = |Regiono3 = |TipoRegiono3 = |Regiono4 = |flago = Flag of Crimea.svg |blazono = Emblem of Crimea.svg |mapo = Crimea in Ukraine.svg |MapoNomo = di Ukraina |tipochefloko = |chefurbo = [[Simferopol]], [[Herson]] |precipua_loko = [[Kerch]], [[Yalta]], [[Yevpatoriya]], [[Feodosiya]], [[Djankoi]] |iso3166_2 = UA-43 |uk_katotth = UA01000000000013043 |Estro_1 = Provincestro |subdividur_estro_1 = Anatoliy Volodimirovich Mohilov (de jure) |Estro_2 = Provincmarshalo |subdividur_estro_2 = |linguo = [[Ukrainana linguo|Ukrainana]], [[Rusa linguo|Rusa]] |habitanti = {{formatnum:1957801}} <small>(2022)</small> |denseso = 75,42 |gentilicio = |surfaco = {{formatnum:26081}} |surfaco tero = |surfaco aquo = |frontieri = |latitudo = 40°00"N |longitudo = 30°00"E |larjeso = |altitudo = |alta elevaciono = |meza elevaciono = |basa elevaciono = |klimato = |Horala_zono = EET |postokodexo = 95xxx |telefonkodexo = +380-65 |automobilokodexo = AK, KK |retopagino = {{URL|https://www.rada.crimea.ua/}} }} '''Autonoma republiko Krimea''' esas un de subdividuri di [[Ukraina]]. Ol esas dividita en 14 distrikti, ed olua chefurbo esas [[Simferopol]] (pos 2014 fakte [[Herson]]). Rusa [[Krimea]] igis parto di [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]] per decido da [[Nikita Sergeyevich Hrushchyov|Nikita Hrushchyov]]. En 1954 ilu transferis la peninsulo (de [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|RSS Rusia]]) pro konstruktado di aquokanalo inter Krimea e [[rezerveyo Kahovka]] (en ukrainiana provinci: [[provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]], [[provinco Herson|Herson]] e [[provinco Zaporijjya|Zaporijjya]]). La decido faciligis financado per un republiko en 1956. Pos [[1991]] republiko Krimea igis parto di nova lando [[Ukraina]]. Pos [[2014]] rusa majoritato di Krimea - sentinte minaco di sua autonomeso - decidis eskartar per anexado da [[Rusia]]. <!-- == Referi == {{reflist}} --> {{Subdividuri di Ukraina}} [[Kategorio:Autonoma republiko Krimea]] 5rfuvlt9cypm02x9m2w1t89gg0s0eem 993731 993646 2022-07-31T08:30:41Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Regiono |Nomo = Autonoma republiko Krimea |Lokala_nomo = Автономна Республіка Крим |Lokala_pronunco = |Imajo = Krym003.jpg |Texto_dil_Imajo = |lando = [[Ukraina]] |TipoRegiono0 = Republiko |TipoRegiono1 = |Regiono2 = |TipoRegiono2 = |Regiono3 = |TipoRegiono3 = |Regiono4 = |flago = Flag of Crimea.svg |blazono = Emblem of Crimea.svg |mapo = Crimea in Ukraine.svg |MapoNomo = di Ukraina |tipochefloko = |chefurbo = [[Simferopol]], [[Herson]] |precipua_loko = [[Kerch]], [[Yalta]], [[Yevpatoriya]], [[Feodosiya]], [[Djankoi]] |iso3166_2 = UA-43 |uk_katotth = UA01000000000013043 |Estro_1 = Provincestro |subdividur_estro_1 = Anatoliy Volodimirovich Mohilov (de jure) |Estro_2 = Provincmarshalo |subdividur_estro_2 = |linguo = [[Ukrainana linguo|Ukrainana]], [[Rusa linguo|Rusa]] |habitanti = {{formatnum:1957801}} <small>(2022)</small> |denseso = 75,42 |gentilicio = |surfaco = {{formatnum:26081}} |surfaco tero = |surfaco aquo = |frontieri = |latitudo = 40°00"N |longitudo = 30°00"E |larjeso = |altitudo = |alta elevaciono = |meza elevaciono = |basa elevaciono = |klimato = |Horala_zono = EET |postokodexo = 95xxx |telefonkodexo = +380-65 |automobilokodexo = AK, KK |retopagino = {{URL|https://www.rada.crimea.ua/}} }} '''Autonoma republiko Krimea''' esas un de subdividuri di [[Ukraina]]. Ol esas dividita en 14 distrikti, ed olua chefurbo esas [[Simferopol]] (pos 2014 fakte [[Herson]]). Rusa [[Krimea]] igis parto di [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina|RSS Ukraina]] per decido da [[Nikita Sergeyevich Hrushchyov|Nikita Hrushchyov]]. En 1954 ilu transferis la peninsulo (de [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|RSS Rusia]]) pro konstruktado di aquokanalo inter Krimea e [[rezervuyo Kahovka]] (en ukrainiana provinci: [[provinco Dnipropetrovsk|Dnipropetrovsk]], [[provinco Herson|Herson]] e [[provinco Zaporijjya|Zaporijjya]]). La decido faciligis financado per un republiko en 1956. Pos [[1991]] republiko Krimea igis parto di nova lando [[Ukraina]]. Pos [[2014]] rusa majoritato di Krimea - sentinte minaco di sua autonomeso - decidis eskartar per anexado da [[Rusia]]. <!-- == Referi == {{reflist}} --> {{Subdividuri di Ukraina}} [[Kategorio:Autonoma republiko Krimea]] g0mcv7qsc11mf8js306p7mzjpmrdhf0 14 57869 993647 2022-07-30T14:05:56Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Krimea]] 7nel46kbm95fmgawc71oe0jx17p47xb 14 57870 993678 2022-07-30T14:31:52Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Sevastopol]] jba25ff3z3xn3t6ti7gs1qacph9eyfd 14 57871 993680 2022-07-30T14:34:04Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Ukraina|Kiyiv]] aiu3oa5z5pdy7ni35lius5zvygz6j7u 0 57872 993684 2022-07-30T14:52:25Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Krivii Rih]] a [[Kriviy Rih]]: .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Kriviy Rih]] h6f0zqlz2qqmk8gu9r53gvecp84t1xw 0 57873 993695 2022-07-30T15:18:54Z Idisto 28999 Pagino kreesis kun 'La '''nitro-ciklo''' esas biogeokemiala ciklo de konverto de nitro en l'aero (ter-atmosfero), planti, la sulo e biomaso.' wikitext text/x-wiki La '''nitro-ciklo''' esas biogeokemiala ciklo de konverto de nitro en l'aero (ter-atmosfero), planti, la sulo e biomaso. pro2pw1pu11y22pr0hwlbc34a3u3m0k 993696 993695 2022-07-30T15:20:42Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki La '''nitro-ciklo''' esas biogeokemiala ciklo de konverto de [[nitro]] en l'[[aero]] (ter-atmosfero), [[planti]], la [[sulo]] e [[biomaso]]. [[kategorio:ekologio]] cewf1vyqduel4hgm2rif6b0rwtaepiu 993701 993696 2022-07-30T18:57:22Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki La '''nitro-ciklo''' esas biogeokemiala ciklo de konverto de [[nitro]] en l'[[aero]] (ter-atmosfero), [[planto|planti]], la [[sulo]] e [[biomaso]]. [[kategorio:ekologio]] 218sscy1bb8wc5vqcopezub5m7jwjev 0 57874 993702 2022-07-30T19:13:30Z Idisto 28999 Pagino kreesis kun ''''Plaso di richarjo''' esas infrastruktural elemento qua provizs elektral energio por richarjar la baterio di elektro-vehilo, quale batelo, biciklo od automobilo. Plaso di richarjo existas de elektrala konekto per stekilo por kuplar l'elektro-vehilo. Publika plasi di richarjo funcionas per karteto per qua on senkontakte komencigas la richarjo, haltigas e pagas.' wikitext text/x-wiki '''Plaso di richarjo''' esas infrastruktural elemento qua provizs elektral energio por richarjar la baterio di elektro-vehilo, quale batelo, biciklo od automobilo. Plaso di richarjo existas de elektrala konekto per stekilo por kuplar l'elektro-vehilo. Publika plasi di richarjo funcionas per karteto per qua on senkontakte komencigas la richarjo, haltigas e pagas. eoqinohj9qm8uyrvxmwfxsqp9talkvj 993703 993702 2022-07-30T19:14:45Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Plaso di richarjo''' esas infrastruktural elemento qua provizs elektral energio por richarjar la baterio di elektro-vehilo, quale batelo, biciklo od automobilo. Plaso di richarjo existas de elektrala konekto per stekilo por kuplar l'elektro-vehilo. Publika plasi di richarjo funcionas per karteto per qua on senkontakte komencigas la richarjo, haltigas e pagas. [[kategorio:automobilismo]] nfs609pzr56l5unii4ai3xepc6ki14b 993704 993703 2022-07-30T19:15:37Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Plaso di richarjo''' esas infrastruktural elemento qua provizs elektral energio por richarjar la baterio di elektro-vehilo, quale batelo, biciklo od automobilo. Plaso di richarjo existas de elektrala konekto per stekilo por kuplar l'elektro-vehilo. Publika plasi di richarjo funcionas per karteto per qua on senkontakte komencigas la richarjo, haltigas e pagas. [[kategorio:automobilo] kujjgu9ukfzsg0jgjeo96ahqhj2pvsj 993705 993704 2022-07-30T19:15:52Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Plaso di richarjo''' esas infrastruktural elemento qua provizs elektral energio por richarjar la baterio di elektro-vehilo, quale batelo, biciklo od automobilo. Plaso di richarjo existas de elektrala konekto per stekilo por kuplar l'elektro-vehilo. Publika plasi di richarjo funcionas per karteto per qua on senkontakte komencigas la richarjo, haltigas e pagas. [[kategorio:automobilo]] cziybg0sy2w57y4y2eg1cby6tiqm1z8 0 57875 993706 2022-07-30T20:24:18Z Idisto 28999 Pagino kreesis kun ''''Nukleik-acido''' esas komplexa biokemiala makromolekulo en qua granda nombro de elementi, la nukleotidi, esas interligita. Nukleik-acidi havas alta molekul-pezo. L'ordino di nukleotidi determinas la genetal informo. La maxim ofta naturala nukleik-acidi esas desoxiribonukleik-acido (DNA) e ribonukleikacido. La nomo 'nukleik-acido' uzesas pro ke ca molekuli unesmafoye deskovresis en la nukleo.' wikitext text/x-wiki '''Nukleik-acido''' esas komplexa biokemiala makromolekulo en qua granda nombro de elementi, la nukleotidi, esas interligita. Nukleik-acidi havas alta molekul-pezo. L'ordino di nukleotidi determinas la genetal informo. La maxim ofta naturala nukleik-acidi esas desoxiribonukleik-acido (DNA) e ribonukleikacido. La nomo 'nukleik-acido' uzesas pro ke ca molekuli unesmafoye deskovresis en la nukleo. mzk0k2gl5zhmvua4zbva9tujiwrkylb 993707 993706 2022-07-30T20:27:23Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Nukleik-acido''' esas komplexa biokemiala makromolekulo en qua granda nombro de elementi, la nukleotidi, esas interligita. Nukleik-acidi havas alta molekul-pezo. L'ordino di nukleotidi determinas la genetal informo. La maxim ofta naturala nukleik-acidi esas desoxiribonukleik-acido (DNA) e ribonukleikacido. La nomo 'nukleik-acido'<ref>(dr. M. Boubier: Internaciona Biologial Lexiko, Jena, Germania 1911)</ref> uzesas pro ke ca molekuli unesmafoye deskovresis en la nukleo. [[kategorio:biologio]] oy7xjis0dcdgm65kcvohkne51v511vo 993708 993707 2022-07-30T20:27:59Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Nukleik-acido''' esas komplexa biokemiala makromolekulo en qua granda nombro de elementi, la nukleotidi, esas interligita. Nukleik-acidi havas alta molekul-pezo. L'ordino di nukleotidi determinas la genetal informo. La maxim ofta naturala nukleik-acidi esas desoxiribonukleik-acido (DNA) e ribonukleikacido. La nomo 'nukleik-acido'<ref>(Dro. M. Boubier: Internaciona Biologial Lexiko, Jena, Germania 1911)</ref> uzesas pro ke ca molekuli unesmafoye deskovresis en la nukleo. [[kategorio:biologio]] 7w41yhb46sjwmh6pni5d9c2qc0jzrsn 993709 993708 2022-07-30T21:12:06Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Nukleik-acido''' esas komplexa biokemiala makromolekulo en qua granda nombro de elementi, la nukleotidi, esas interligita. Nukleik-acidi havas alta molekul-pezo. L'ordino di nukleotidi determinas la genetal informo. La maxim ofta naturala nukleik-acidi esas *desoxiribonukleik-acido (DNA) e *ribonukleikacido. La nomo 'nukleik-acido'<ref>(Dro. M. Boubier: Internaciona Biologial Lexiko, Jena, Germania 1911)</ref> uzesas pro ke ca molekuli unesmafoye deskovresis en la nukleo. [[kategorio:biologio]] mz39aq8oc7fuevz8fdfddtmithh72ml 993713 993709 2022-07-30T22:33:52Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Nukleik-acido''' esas komplexa biokemiala makromolekulo en qua granda nombro de elementi, la nukleotidi, esas interligita. Nukleik-acidi havas alta molekul-pezo. L'ordino di nukleotidi determinas la genetal informo. La maxim ofta naturala nukleik-acidi esas *desoxiribonukleik-acido ([[DNA]]) e *ribonukleikacido. La nomo 'nukleik-acido'<ref>(Dro. M. Boubier: Internaciona Biologial Lexiko, Jena, Germania 1911)</ref> uzesas pro ke ca molekuli unesmafoye deskovresis en la nukleo. [[kategorio:biologio]] 8iz8m70gvkpjog04g1wz5sfl1ia1xmm 0 57876 993710 2022-07-30T22:16:56Z Idisto 28999 Pagino kreesis kun ''''DNA''' (abreviuro di ''desoxigen-*riboso-nukleid-acido'', kurte: ''*desoxiribonukleikacido'') esas biokemiala makromolekulo qua funcionas kom la maxim importanta portanto di heredal o genetal informo en omna konocat organismi, ma anke en virusi (ultre RNA-virusi). DNA apartenas same kam RNA a la nukleik-acidi. DNA-molekulo existas de du longa plekturi de nukleotidi, qui interplektesas en formo di duopla helico. La du plekturi interligesas per hidrogen-ponti, qui kons...' wikitext text/x-wiki '''DNA''' (abreviuro di ''desoxigen-*riboso-nukleid-acido'', kurte: ''*desoxiribonukleikacido'') esas biokemiala makromolekulo qua funcionas kom la maxim importanta portanto di heredal o genetal informo en omna konocat organismi, ma anke en virusi (ultre RNA-virusi). DNA apartenas same kam RNA a la nukleik-acidi. DNA-molekulo existas de du longa plekturi de nukleotidi, qui interplektesas en formo di duopla helico. La du plekturi interligesas per hidrogen-ponti, qui konstante ligas interopozanta nukleotidi. DNA kontenas quar diferanta nukleotidi kun la nukleobazi adenino, *timino, guanino e *citozino, abreviata per la rispektiva literi A,T.G e C. Amba plekturi esas komplementa pro ke la bazi nur povas aparar kom la bazo-pari A=T e G=C. A e T esas interligata da du hidrogen-ponti, G e C per tri hidrogen-ponti. i3gfxe94itkzxrezvifviasr2j0vibq 993711 993710 2022-07-30T22:27:02Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''DNA''' (abreviuro di ''desoxigen-*riboso-nukleid-acido'', kurte: ''*desoxiribonukleikacido'') esas biokemiala makro[[molekulo]] qua funcionas kom la maxim importanta portanto di heredal o genetal informo en omna konocat organismi, ma anke en [[viruso|virusi]] (ultre RNA-virusi). DNA apartenas same kam RNA a la [[nukleik-acido|nukleik-acidi]]. DNA-molekulo existas de du longa plekturi de nukleotidi, qui interplektesas en formo di duopla [[helico]]. La du plekturi interligesas per [[hidrogeno|hidrogen]]-ponti, qui konstante ligas interopozanta nukleotidi. DNA kontenas quar diferanta nukleotidi kun la nukleobazi [[adenino]], *timino, [[guanino]] e *citozino, abreviata per la rispektiva literi A,T.G e C. Amba plekturi esas komplementa pro ke la bazi nur povas aparar kom la bazo-pari A=T e G=C. A e T esas interligata da du [[hidrogeno|hidrogen]]-ponti, G e C per tri hidrogen-ponti. [[kategorio:genetiko]] [[kategorio:biologio]] madjlzk2ikv77rbsm7cxkx5wro8hp6q 993712 993711 2022-07-30T22:32:13Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''DNA''' (abreviuro di ''desoxigen-*riboso-nukleid-acido'', kurte: ''*desoxiribonukleikacido'') esas biokemiala makro[[molekulo]] qua funcionas kom la maxim importanta portanto di heredal o genetal informo en omna konocat organismi, ma anke en [[viruso|virusi]] (ultre RNA-virusi). DNA apartenas same kam RNA a la [[nukleik-acido|nukleik-acidi]]. DNA-molekulo existas de du longa plekturi de nukleotidi, qui interplektesas en formo di duopla [[spiralo]]. La du plekturi interligesas per [[hidrogeno|hidrogen]]-ponti, qui konstante ligas interopozanta nukleotidi. DNA kontenas quar diferanta nukleotidi kun la nukleobazi [[adenino]], *timino, [[guanino]] e *citozino, abreviata per la rispektiva literi A,T.G e C. Amba plekturi esas komplementa pro ke la bazi nur povas aparar kom la bazo-pari A=T e G=C. A e T esas interligata da du [[hidrogeno|hidrogen]]-ponti, G e C per tri hidrogen-ponti. [[kategorio:genetiko]] [[kategorio:biologio]] 6ea8wfh457l3rvi3bt4ldg0kjp78ptx 993714 993712 2022-07-30T22:50:35Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''DNA''' (abreviuro di ''desoxigen-*riboso-nukleik-acido'', kurte: ''*desoxiribonukleikacido'') esas biokemiala makro[[molekulo]] qua funcionas kom la maxim importanta portanto di heredal o genetal informo en omna konocat organismi, ma anke en [[viruso|virusi]] (ultre RNA-virusi). DNA apartenas same kam RNA a la [[nukleik-acido|nukleik-acidi]]. DNA-molekulo existas de du longa plekturi de nukleotidi, qui interplektesas en formo di duopla [[spiralo]]. La du plekturi interligesas per [[hidrogeno|hidrogen]]-ponti, qui konstante ligas interopozanta nukleotidi. DNA kontenas quar diferanta nukleotidi kun la nukleobazi [[adenino]], *timino, [[guanino]] e *citozino, abreviata per la rispektiva literi A,T.G e C. Amba plekturi esas komplementa pro ke la bazi nur povas aparar kom la bazo-pari A=T e G=C. A e T esas interligata da du [[hidrogeno|hidrogen]]-ponti, G e C per tri hidrogen-ponti. [[kategorio:genetiko]] [[kategorio:biologio]] fa9hvlv41dpiiagcar7c7o5gm50w0k1 0 57877 993723 2022-07-31T07:26:02Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Anna Sedokova]] a [[Anna Volodimirivna Syedokova]]: transskr. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Anna Volodimirivna Syedokova]] hiif58s3z9vg5kxcstcaz3h0tnfcv6m 0 57878 993739 2022-07-31T10:42:42Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Boris Aaronov]] a [[Boris Konstantinovich Aaronov]]: .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Boris Konstantinovich Aaronov]] fhy14xh78iy1mtksgks003ocfb96nva