Wikipedio iowiki https://io.wikipedia.org/wiki/Frontispico MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Media Specala Debato Uzanto Uzanto Debato Wikipedio Wikipedio Debato Arkivo Arkivo Debato MediaWiki MediaWiki Debato Shablono Shablono Debato Helpo Helpo Debato Kategorio Kategorio Debato TimedText TimedText talk Modulo Modulo-Diskuto Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 855 994531 993802 2022-08-07T11:11:06Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{20ma yarcento}} La [[yaro]] '''1991''' (MCMXCI per Romala algarismi) esis ordinara yaro komencinta ye [[mardio]] segun [[Gregoriala kalendario]]. Ol esis la 991ma [[yaro]] di la duesma yarmilo, la 91ma yaro di la [[20ma yarcento]], e la 2ma yaro di la [[yari 1990a]]. == Eventi == === [[Kosmo]] === * [[29ma di novembro]] - Galileo-probilo trovas ''951 Gaspra'' [[asteroido]]. === [[Mondo]] === * [[15ma di marto]] - L'okupo-trupi de [[Sovietia]], [[Usa]], [[Unionita Rejio]] e [[Francia]] oficale remisas de omna yuri en [[Germania]]. * [[5ma di oktobro]] - Unesma oficala versiono di [[Linux]]-kerno aparas. * [[3ma di decembro]] - [[Egiptia]]na [[Boutros Boutros-Ghali]] elektesas chefo dil [[Unionita Nacioni]]. === [[Europa]] === * [[11ma di januaro]] - Sovietiana trupi invadas [[Vilnius]] pro preventor la separesko di [[Lituania]] de [[SU]]. * [[13ma di januaro]] - Sovietiana trupi okupas televiziono-domo en [[Vilnius]], Lituania. * [[4ma di februaro]] - [[Islando]] agnoskas [[Lituania]]na nedependo, l'unesma lando qua facis lo, pos 1990. * [[9ma di februaro]] - [[Lituania|Lituani]] votas por nedependo. * [[15ma di februaro]] - [[Chekoslovakia]], [[Hungaria]] e [[Polonia]] kontraktas en Visegrad pri kunlaboro dum lia transiri al [[ekonomio di merkato]]. * [[9ma di marto]] - Eventas demonstri kontre [[Slobodan Milosevic]] en la stradi di [[Beograd]]. Du homi mortas kande militala tanki represas la demonstro. * [[14ma di marto]] - En [[Unionita Rejio]] liberigesas sis homuli di [[IRA]] pos 16-yara enkarcerigo, kande on perceptis ke la pruvili esis falsa. * [[15ma di marto]] - L'okupeso-trupi de [[Sovietia]], [[Usa]], [[Unionita Rejio]] e [[Francia]] oficale remisas de omna yuri en [[Germania]]. * [[9ma di aprilo]] - [[Gruzia]] nedependanteskas de [[Sovietia]]. * [[19ma di mayo]] - [[Kroatia]]ni votas por divenar nedependanta de [[Yugoslavia]]. * [[26ma di mayo]] - [[Zviad Gamsakhurdia]] elektesas prezidanto di [[Gruzia]]. * [[12ma di junio]] - [[Boris Nikolayevich Yelcin|Boris Yelcin]] elektesas per direta elekto prezidanto di federala [[Rusia]]. * [[25ma di junio]] - [[Kroatia]] e [[Slovenia]] deklaras su nedependanta de [[Yugoslavia]]. * [[1ma di julio]] - [[Pakto di Warszawa]] dissolvesas oficale. * [[7ma di julio]] - Pakto en Brion finas la dekdia milito inter [[Slovenia]] e [[Yugoslavia]] e plutardigas la nedependo di Slovenia e [[Kroatia]] tri monati. * [[18ma di agosto]] - On anuncas ke prezidanto di [[SU]] [[Mihail Sergeyevich Gorbachyov|Mihail Gorbachyov]] maladeskis. Il arestesas en [[Krimea]] ed ok rebeli nomizas viceprezidanto [[Gennadi Yanayev]] kom chefo di la lando. * [[20ma di agosto]] - [[Estonia]] deklaras su itere nedependanta. * 20ma di agosto - 100.000 homi demonstras pro [[Mihail Sergeyevich Gorbachyov|Mihail Gorbachyov]] en [[Moskva]]. * [[21ma di agosto]] - [[Latvia]] deklaras su itere nedependanta. * 21ma di agosto - La povo-kapto finas en [[Moskva]], kande l'armeo suportas [[Mihail Sergeyevich Gorbachyov|Mihail Gorbachyov]]. * [[24ma di agosto]] - [[Rusia]] ed [[Ukraina]] deklaras su nedependanta. [[Boris Nikolayevich Yelcin|Boris Yelcin]] agnoskas nedependo di [[Estonia]] e [[Latvia]]. * [[27ma di agosto]] - [[EU]] agnoskas la nedependo di Baltika landi. * [[29ma di agosto]] - [[Komunista Partiso di Sovietia]] dissolvesas. * [[6ma di septembro]] - [[Sovietia]] agnoskas la nedependo di Baltika landi. * 6ma di septembro - Leningrad itere nomesas [[Sankt-Peterburg]]. * [[8ma di novembro]] - [[Kroatia]] ruptas diplomacala relati kun [[Yugoslavia]]. * [[27ma di novembro]] - La [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]] decidas sendar soldati por sekurigar la paco en [[Yugoslavia]]. * [[1ma di decembro]] - [[Ukraina]]ni votas pri divenar nedependanta de [[Sovietia]]. * [[21ma di decembro]] - Dekeun ex-Sovietiana republiki formacas stat-uniono di la [[Komunitato di Nedependanta Stati]]. * [[25ma di decembro]] - [[Mihail Sergeyevich Gorbachyov|Mihail Gorbachyov]] renuncas de prezidanteso di [[Sovietia]]. * [[26ma di decembro]] - [[Supra Konsilistaro di Sovietia]] renkontras e decidas dissolvor Sovietia. * [[31ma di decembro]] - [[Sovietia]] finas existar. === [[Azia]] === * [[4ma di januaro]] - [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]] kondamnas [[Israel]] por violentoza agi kontra la [[Palestina]]ni. * [[15ma di januaro]] - La lasta dio por [[Irak]] retretar ek [[Kuwait]]. Irak ne retretas. * [[16ma di januaro]] - Milito kontre [[Irak]] komencas. * [[23ma di februaro]] - Landala milito komencas dum la [[milito di Irak]], kande Usani transiras la limito de [[Saudi-Arabia]] a [[Kuwait]]. * 23ma di februaro - Sangoza [[stato-stroko]] revokas chefministro di [[Tailando]] [[Chatichai Choonhavan]] de povo. * [[26ma di februaro]] - [[Saddam Hussein]] anuncas ke Irakana korpi retretos ek [[Kuwait]]. * [[27ma di februaro]] - [[Milito di Persiana Gulfo]] finas per armistico. * [[3ma di aprilo]] - La [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]] imperas ke Irak desmuntos omna destruktego-armi e fuzei. * [[30ma di aprilo]] - Uragano en [[Bangladesh]] produktas 150.000 morti. * [[21ma di mayo]] - Suocidanta teroristo Thenmuli Rajaratnam, alias [[Dhanu]], mortigas [[Rajiv Gandhi]], chefministro di [[India]], dum lua elekto-kampaniala voyo. Adminime 14 plusa homi mortigesas dum l'atako.<ref>{{Extera ligilo|titulo=1991: Bomb kills India's former leader Rajiv Gandhi |url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/may/21/newsid_2504000/2504739.stm |vidita ye=19ma di julio 2016|idiomo={{en}}|editero=BBC}}</ref> * [[7ma di junio]] - [[Volkano]] [[Monto Pinatubo|Pinatubo]] explozas en [[Filipini]] e genitas nubo di cindro kun 7km di altajo. * [[31ma di agosto]] - [[Kirgizistan]] divenas nedependanta de [[Sovietia]]. * [[23ma di septembro]] - [[Armenia]] deklaras su nedependanta de [[SU]]. * [[23ma di oktobro]] - [[Kambodja]] e [[Vietnam]] signatas pakto pri paco en [[Paris]]. La [[milito di Kambodja e Vietnam|milito inter la du landi]] finas.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/Cambodia-20yearsonfromtheParisPeace.aspx |titulo=Cambodia - 20 years on from the Paris Peace Agreements|editero=OHCHR|publikigita ye=21ma di oktobro 2011|vidita ye=15ma di junio 2017|idiomo={{en}}}}</ref> * [[14ma di novembro]] - La princo di [[Kambodja]] [[Norodom Sihanouk]] retrovenas a [[Phnom Penh]] pos 13-yara exilo. * [[16ma di decembro]] - [[Kazakstan]] divenas nedependanta de [[Sovietia]].<ref>{{Extera ligilo|url=https://anydayguide.com/calendar/2745|titulo=Independence Day in Kazakhstan|vidita ye=3ma di novembro 2016}}</ref> * [[21ma di decembro]] - [[Sud-Osetia]] deklaras nedependo de [[Gruzia]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.geopolitics.ru/2014/01/nepriznannye-gosudarstva-yuzhnaya-osetiya/ |titulo=Непризнанные государства — Южная Осетия (Ne agnosktata stati - Sud-Osetia) |idiomo={{ru}}|vidita ye=19ma di julio 2016}}</ref> === [[Afrika]] === * [[27ma di januaro]] - Prezidanto [[Siad Barre]] fugas de [[Mogadishu]], [[Somalia]]. * [[17ma di junio]] - [[Sudafrika]] finas registragar homi segun raso en nasko-momento. * [[6ma di julio]] - [[Nelson Mandela]] divenas prezidanto di [[ANC]]. * [[12ma di decembro]] - En [[Nigeria]], la chef-urbo oficale transferesas de [[Lagos]] ad [[Abuja]]. === [[Nord-Amerika]] === * [[3ma di marto]] - Videografanto salvas en rubando, kande policisti en [[Los Angeles]], [[Usa]], sevicias negra Rodney King. === [[Central Amerika]] === * [[7ma di februaro]] - [[Jean-Bertrand Aristide]] asumas kom l'unesma demokratial elektita prezidanto di [[Haiti]]. * [[1ma di decembro]] - [[Kanalo di Panama]] divenas parto di [[Panama]]. === [[Oceania]] === * [[12ma di novembro]] - Masakro di Santa Cruz: [[Indonezia]]na soldati pafas kontre [[Estal Timor]]ana studenti en [[Dili]], ocidanta 74 personi.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.dn.pt/mundo/interior/familiares-choram-massacre-de-santa-cruz-ainda-sem-corpos-para-enterrar-5493208.html|titulo=Timor Leste - Famíliares choram massacre de Santa Cruz ainda sem corpos para enterrar |editero=Diário de Notícias|vidita ye=12ma di novembro 2016}}</ref> == Naski == [[Arkivo:Eden Hazard 2017.jpg|thumb|130px|[[Eden Hazard]]]] * [[7ma di januaro]]- [[Eden Hazard]], Belga futbalisto * [[15ma di januaro]] - [[Darya Klishina]], Rusa atletino * [[10ma di februaro]] - [[Emma Roberts]], Usan aktorino e manekinino * [[14ma di februaro]] - [[Anna Kiesenhofer]], Austriana biciklistino * [[21ma di marto]] - [[Antoine Griezmann]], Franca futbalisto * [[11ma di aprilo]] - [[Thiago Alcântara]], Hispaniana futbalisto [[Arkivo:Constance_Jablonski,_backstage_Zuhair_Murad.jpg|130px|thumb|<small>[[Constance Jablonski]]</small>]] * [[14ma di aprilo]] - [[Constance Jablonski]], Franca manekinino * [[15ma di aprilo]] - [[Anastasia Vinnikova]], Bielorusiana kantistino * [[23ma di mayo]] - [[Lena Meyer-Landrut]], Germana kantistino * [[4ma di junio]] - [[Lorenzo Insigne]], Italiana futbalisto * [[14ma di junio]] - [[Erick Barrondo]], Guatemalan atleto * [[12ma di julio]] - [[James Rodríguez]], Kolumbiana futbalisto * [[16ma di julio]] - [[Andros Townsend]], Angla futbalisto [[Arkivo:Simona Halep (19134002992).jpg|130px|thumb|[[Simona Halep]]]] * [[27ma di septembro]] - [[Simona Halep]], Rumana tenisistino * [[2ma di oktobro]] - [[Roberto Firmino]], Braziliana futbalisto * [[10ma di oktobro]] - [[Xherdan Shaqiri]], Suisa futbalisto * [[1ma di novembro]] - [[Jiang Yuyuan]], Chiniana gimnastikistino * [[21ma di novembro]] - [[Almaz Ayana]], Etiopian atletino * [[23ma di novembro]] - [[Christian Cueva]], Peruana futbalisto * [[1ma di decembro]] - [[Sun Yang]], Chiniana natisto == Morti == * [[8ma di januaro]] - [[Steve Clark]], Britaniana gitaristo ([[Def Leppard]]) (n. 1960) * [[11ma di januaro]] - [[Carl David Anderson]], Usana fizikisto, Nobel-laureato (n. 1905) [[Arkivo:Olav_V_of_Norway.jpg|thumb|130px|[[Olav la 5ma di Norvegia]]]] * [[17ma di januaro]] - [[Olav la 5ma di Norvegia|Olav la 5ma]], rejulo di Norvegia (n. 1903) * [[30ma di januaro]] - [[John Bardeen]], Usana fizikisto, Nobel-laureato (n. 1903) * [[6ma di februaro]] - [[Salvador Luria]], Italiana biologiisto, Nobel-laureato (n. 1912) * [[21ma di februaro]] - [[Margot Fonteyn]], Britaniana dansisto (n. 1919) * [[2ma di marto]] - [[Serge Gainsbourg]], Franca kantisto (n. 1928) * [[12ma di marto]] - [[Ragnar Granit]], Finlandana neurociencisto, Nobel-laureato (n. 1900) * [[24ma di marto]] - [[Albert Järvinen]], Finlandana ''[[rock]]''-gitaristo (n. 1950) * [[3ma di aprilo]] - [[Graham Greene]], Britaniana skriptisto (n. 1904) * [[20ma di aprilo]] - [[Yumjaagiin Tsedenbal‏‎]], prezidanto di Mongolia (n. 1916) [[Arkivo:Cesare_Merzagora.jpg|thumb|130px|[[Cesare Merzagora]]]] * [[1ma di mayo]] - [[Cesare Merzagora]], Italiana politikisto, provizora prezidanto (n. 1898) * [[16ma di mayo]] - [[Willem Jacob Visser]], membro di Nederlandana socio por [[Interlingua]] (n. 1915) * [[13ma di mayo]] - [[Abderrahmane Farès]], chefo di stato di Aljeria (n. 1911) * [[21ma di mayo]] - [[Rajiv Gandhi]], chefministro di India (n. 1944) * [[23ma di mayo]] - [[Jean Van Houtte]], chefministro di Belgia (n. 1907) * [[6ma di junio]] - [[Stan Getz]], Usana jazo-saxofonisto (n. 1927) * [[15ma di junio]] - [[William Arthur Lewis]], Santalucian ekonomikisto, Nobel-laureato (n. 1915) * [[6ma di julio]] - [[Anton Yugov]], chefministro di Bulgaria (n. 1904) * [[24ma di julio]] - [[Isaac Bashevis Singer]], Polona-Usana skriptisto, Nobel-laureato (n. 1902) * [[3ma di agosto]] - [[Ali Sabri]], chefministro di Egiptia (n. 1920) * [[5ma di agosto]] - [[Soichiro Honda]], Japoniana entraprezisto (n. 1906) * [[6ma di agosto]] - [[Shapur Bakhtiar]], chefministro di Iran (n. 1914) * [[30ma di agosto]] - [[Jean Tinguely]], Suisa piktisto (n. 1925) [[Arkivo:Alfonso_Garcia_Robles_1981.jpg|thumb|130px|[[Alfonso García Robles]]]] * [[2ma di septembro]] - [[Alfonso García Robles]], Mexikiana diplomacisto, Nobel-laureato (n. 1911) * [[3ma di septembro]] - [[Frank Capra]], Usana filmifisto (n. 1897) * [[5ma di septembro]] - [[Louis-Marie Pouka]], Kamerunana poeto (n. 1910) * [[7ma di septembro]] - [[Edwin Mattison McMillan]], Usana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1907) * [[26ma di septembro]] - [[Billy Vaughn]], Usana orkestrestro (n. 1919) * [[28ma di septembro]] - [[Miles Davis]], Usana jazo-muzikisto e kompozisto (n. 1926) * [[13ma di oktobro]] - [[Daniel Oduber Quirós]], prezidanto di Kosta Rika (n. 1921) * [[24ma di oktobro]] - [[Gene Roddenberry]], kreinto di ''[[Star Trek]]'' (n. 1921) * [[29ma di oktobro]] - [[Mario Scelba]], chefministro di Italia (n. 1901) * [[5ma di novembro]] - [[Fred MacMurray]], Usan aktoro (n. 1908) * [[6ma di novembro]] - [[Gene Tierney]], Usan aktorino (n. 1920) * [[18ma di novembro]] - [[Gustáv Husák]], prezidanto di Chekoslovakia (n. 1913) * [[23ma di novembro]] - [[Klaus Kinski]], German aktoro (n. 1926) * [[24ma di novembro]] - [[Eric Carr]], Usana muzikisto ([[Kiss]]) (n. 1950) [[Arkivo:FreddieMercurySinging1977.jpg|thumb|130px|[[Freddie Mercury]]]] * 24ma di novembro - [[Freddie Mercury]], Britaniana kantisto ([[Queen]]) (n. 1946) * [[1ma di decembro]] - [[George Joseph Stigler]], Usan ekonomikisto, Nobel-laureato (n. 1911) * [[6ma di decembro]] - [[John Richard Nicholas Stone]], Britanian ekonomikisto, Nobel-laureato (n. 1913) * [[9ma di decembro]] - [[Berenice Abbott]], Usana fotografistino (n. 1898) == Nobel-premiiziti == * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Fiziko]]: [[Pierre-Gilles de Gennes]] * [[Listo di Nobel-laureati pri kemio|Kemio]]: [[Richard R. Ernst]] * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziologio o medicino|Fiziologio o Medicino]]: [[Erwin Neher]], [[Bert Sakmann]] * [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Literaturo]]: [[Nadine Gordimer]] * [[Listo di Nobel-laureati pri paco|Paco]]: [[Aung San Suu Kyi]] * [[Listo di Nobel-laureati pri ekonomiko|Ekonomiko]]: [[Ronald Coase]] == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Yari 1990a]] q0hpvy178h5zbmalxwvumsf6rs2cena 0 857 994553 991602 2022-08-07T11:27:10Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{20ma yarcento}} La yaro '''1917''' (MCMXVII per Romala algarismi) esis ordinara [[yaro]] komencinta ye [[lundio]] segun [[Gregoriala kalendario]], ed ordinara yaro komencinta ye [[sundio]] segun [[Juliala kalendario]]. Ol esis la 917ma yaro di la 2ma yarmilo, la 17ma yaro di la [[20ma yarcento]] e la 18ma yaro di la [[yari 1910a]]. Kande 1917 komencis, Gregoriala kalendario esis 13 dii avan Juliala kalendario. == Eventi == === [[Mondo]] === * [[Unesma mondomilito#1917|Unesma mondomilito]] duras. === [[Europa]] === * [[Januaro]] - [[Unesma mondomilito]]: [[Austria-Hungaria]] e [[Bulgaria]] kontrolas granda parto di [[Rumania]]. * Angla regnanto-familio abandonas sua Germana nomi e tituli e prenas familiala nomo [[Windsor]]. * [[2ma di marto]] - Caro [[Nikolai la 2ma di Rusia]] abdikas. * [[8ma di marto]] - Komencas la [[Revoluciono di Februaro]] en [[Rusa Imperio]], kun protesto di mulieri pro la manko di pano. * [[15ma di marto]] - Pos la "Revoluciono di Februaro", caro [[Nikolai la 2ma di Rusia]] revokesas. * [[7ma di junio]] - [[Unesma mondomilito]]: [[Unionita Rejio]] vinkas la batalio di Messines kontre Germana forci. * [[30ma di junio]] - Unesma mondomilito: Unesma [[Usa]]na trupi desembarkas en Saint-Nazaire, [[Francia]]. * [[31ma di julio]] til [[6ma di novembro]] - Unesma mondomilito: eventas la [[Triesma batalio di Ypres]], en ke [[Federiti de l'unesma mondomilito|federiti]] vinkos. [[Arkivo:Lenin.gif|thumb|200px|Lenin diskursas dum la [[Rusa Revoluciono di oktobro 1917]]]] * [[7ma di novembro]] - En [[Sankt-Peterburg|Petrograd]], Rusia, la Revoluciono di Oktobro komencas. (La dato esis 25ma di oktobro en la lora Rusa kalendario). La Bolsheviki kreis revolucionala militala komitato en Petrograd, duktata da [[Lev Davidovich Trocki|Lev Trocki]]; ye LA 7ma di novembro li komencas okupar edifici di la guvernerio, e ye la sequanta dio li kaptos, kun ne-multa rezisto, la Vintrala Palaco, la loko di la provizora guvernado di [[Alexandr Fyodorovich Kerenski|Alexandr Kerenski]]. * [[16ma di novembro]] - [[Georges Clemenceau]] divenas chefministro di Francia. * [[20ma di novembro]] - [[Ukraina]] proklamas sua nedependo. * [[26ma di novembro]] - Bolsheviki signatas [[Kontrato di Brest-Litovsk|paco-pakto]] kun [[Germana imperio]]. * [[29ma di novembro]] - [[Pehr Evind Svinhufvud]] elektesas chefministro di [[Finlando]]. * [[6ma di decembro]] - [[Finlando]] proklamas su nedependanta. * [[31ma di decembro]] - ''Sovnarkom'' (konsilantaro di komisarii dil populo) agnoskas la nedependo di [[Finlando]]. === [[Azia]] === * [[Deklaro di Balfour]] promisas a Judi hemolando en [[Palestina]]. * Britaniana trupi konquestas [[Bagdad]] ed [[Ierusalem]]. * En [[Chinia]], [[Sun Yatsen]] komencas batalio por la povo, til 1925. === [[Afrika]] === * En [[Etiopia]], cezaro mortas e ''Ras'' (= Princo) Tafari divenas regento. Pose [[Ras Tafari]] divenos konocata kom cezaro [[Haile Selassie]]. * Germana trupi en estal Afrika kontroversas Britaniani e Portugalani en Mahiwa. Germani retretas a [[Mozambik]]. === [[Nord-Amerika]] === * [[5ma di februaro]] - On skriptas nova [[konstituco]] por [[Mexikia]]. * [[6ma di aprilo]] - [[Unesma mondomilito]]: [[Usa]] deklaras milito kontra [[Germania]]. * La kompanio ''Cutex'' portas a butiki lako por ungli. === [[Central Amerika]] === * [[1ma di januaro]] - [[Emiliano Chamorro Vargas]] elektesas prezidanto di [[Nikaragua]]. * [[25ma di januaro]] - [[Usa]] kompras nuna [[Virgin-Insuli Usana]] de [[Dania]] po 25 milion dolari. Ye la 21ma di marto l'insuli divenas Usana teritorio. === [[Sud-Amerika]] === * [[5ma di aprilo]] - Germana [[submara navo]] sinkas [[Brazilia]]na navo ''Paraná''. * [[Julio]] - Eventas generala striko en [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]], [[Brazilia]]. * [[26ma di oktobro]] - [[Brazilia]] deklaras milito kontre [[Germana imperio]]. ==Naski == * [[16ma di januaro]] - [[Justin Ahomadégbé-Tomêtin]], prezidanto di Benin (m. 2002) [[Arkivo:Ernest Borgnine 2009.jpg|thumb|130px|[[Ernest Borgnine]]]] * [[24ma di januaro]] - [[Ernest Borgnine]], Usan aktoro (m. 2012) * [[25ma di januaro]] - [[Jânio Quadros]], prezidanto di Brazilia (m. 1992) * 25ma di januaro - [[Ilya Prigogine]], Rusa fizikisto e kemiisto, Nobel-laureato pri kemio (m. 2003) * [[6ma di februaro]] - [[Zsa Zsa Gabor]], Hungara cinem-aktorino (m. 2016) * [[11ma di februaro]] - [[Sidney Sheldon]], Usana skriptisto (m. 2007) * [[14ma di februaro]] - [[Herbert A. Hauptman]], Usana matematikisto, Nobel-laureato pri kemio (m. 2011) * [[21ma di februaro]] - [[Victor Marijnen]], chefministro di Nederlando (m. 1975) [[Arkivo:Burgess1.jpg|thumb|130px|[[Anthony Burgess]]]] * [[25ma di februaro]] - [[Anthony Burgess]], Britaniana skriptisto, poeto, kritikisto di literaturo, tradukisto, jurnalisto e skriptisto por teatro (m. 1993) * [[24ma di marto]] - [[John Cowdery Kendrew]], Britaniana biologiisto, Nobel-laureato pri kemio (m. 1997) * 24ma di marto - [[Constantine Andreou]], Greka piktisto e skultisto (m. 2007) * [[26ma di marto]] - [[Rufus Thomas]], Usana kantisto (m. 2001) * [[10ma di aprilo]] - [[Robert Burns Woodward]], Usana kemiisto, Nobel-laureato (m. 1979) * [[12ma di aprilo]] - [[Džemal Bijedić]], chefministro di Yugoslavia (m. 1977) [[Arkivo:Ella Fitzgerald (Gottlieb 02871).jpg|thumb|130px|[[Ella Fitzgerald]]]] * [[25ma di aprilo]] - [[Ella Fitzgerald]], Usana kantisto (m. 1996) * [[3ma di mayo]] - [[Kiro Gligorov]], prezidanto di Norda Macedonia (m. 2012) * [[16ma di mayo]] - [[Juan Rulfo]], Mexikiana skriptisto (m. 1986) * 16ma di mayo - [[George Gaynes]], Finlandan-Usana kantisto ed aktoro (m. 2016) * [[29ma di mayo]] - [[John Fitzgerald Kennedy]], prezidanto di Usa (m. 1963) * [[1ma di junio]] - [[William Standish Knowles]], Usana kemiisto, Nobel-laureato (m. 2012) [[Arkivo:Dean_Martin_-_publicity.JPG|thumb|130px|[[Dean Martin]]]] * [[7ma di junio]] - [[Dean Martin]], Usan aktoro (m. 1995) * [[9ma di junio]] - [[Eric John Hobsbawm]], Angla historiisto (m. 2012) * [[15ma di junio]] - [[John Bennett Fenn]], Usana kemiisto, Nobel-laureato (m. 2010) * [[7ma di julio]] - [[Fidel Sánchez Hernández]], prezidanto di [[Salvador]] (m. 2003) * [[15ma di julio]] - [[Nur Muhammad Taraki]], prezidanto di Afganistan (m. 1979) * [[17ma di julio]] - [[Phyllis Diller]], Usan aktorino (m. 2012) * 17ma di julio - [[Kenan Evren]], prezidanto di Turkia (m. 2015) * [[6ma di agosto]] - [[Robert Mitchum]], Usan aktoro (m. 1997) * [[15ma di agosto]] - [[Óscar Romero]], arkiepiskopo di Salvador (m. 1980) * 15ma di agosto - [[Jack Lynch]], chefministro (Taoiseach) di la [[Republiko Irlando]] (m. 1999) * [[21ma di agosto]] - [[Leonid Hurwicz]], Usan ekonomikisto, Nobel-laureato (m. 2008) * [[22ma di agosto]] - [[John Lee Hooker]], Usana blues-muzikisto (m. 2001) * [[7ma di septembro]] - [[John Cornforth|John Warcup Cornforth]], Australiana kemiisto, Nobel-laureato (m. 2013) * [[11ma di septembro]] - [[Ferdinand Marcos]], diktatoro di Filipini (m. 1989) * [[30ma di septembro]] - [[Park Chung-hee]], prezidanto di Sud-Korea (m. 1979) [[Arkivo:Christian de Duve.tif|thumb|130px|[[Christian de Duve]]]] * [[2ma di oktobro]] - [[Christian de Duve]], Belga biologiisto, Nobel-laureato pri Fiziologio o Medicino (m. 2013) * [[4ma di oktobro]] - [[Violeta Parra]], Chiliana kantistino e piktistino (m. 1967) * [[8ma di oktobro]] - [[Rodney Robert Porter]], Britaniana biokemiisto, Nobel-laureato (m. 1985) * [[9ma di oktobro]] - [[Kusuo Kitamura]], Japoniana natisto (m. 1996)<ref>{{Extera ligilo|url=https://www.olympic.org/kusuo-kitamura |titulo=Kusuo KITAMURA - Olympic Swimming|vidita ye=22ma di septembro 2019}}</ref> * [[10ma di oktobro]] - [[Thelonious Monk]], Usana jazo-muzikisto (m. 1982) * [[21ma di oktobro]] - [[Dizzy Gillespie]], Usana jazo-muzikisto (m. 1993) * [[19ma di novembro]] - [[Indira Gandhi]], chefministro di India (m. 1984) * [[22ma di novembro]] - [[Andrew Huxley]], Britaniana fiziologiisto, Nobel-laureato (m. 2012) * [[3ma di decembro]] - [[Manuel Solís Palma]], prezidanto di Panama (m. 2009) * [[9ma di decembro]] - [[Leo James Rainwater]], Usana fizikisto, Nobel-laureato (m. 1986) * [[16ma di decembro]] - [[Arthur C. Clarke]], Britaniana skriptisto (m. 2008) * [[17ma di decembro]] - [[Kriangsak Chomanan]], chefministro di Tailando (m. 2003) * [[21ma di decembro]] - [[Heinrich Böll]], Germana skriptisto, Nobel-laureato pri literaturo (m. 1985) == Morti == * [[5ma di februaro]] - [[Jaber la 2ma Al-Sabah]], sheiko di [[Kuwait]] (n. 1860) [[Arkivo:Octave Mirbeau dans Le Temps 1998 sans texte.jpg|thumb|130px|[[Octave Mirbeau]]]] * [[16ma di februaro]] - [[Octave Mirbeau]], Franca skriptisto (n. 1848) * [[17ma di februaro]] - [[Carolus-Duran]], pseudonimo di [[Charles Auguste Émile Durand]], Franca piktisto (n. 1837) * [[6ma di marto]] - [[Jules Vandenpeereboom]], chefministro di Belgia (n. 1843) * [[31ma di marto]] - [[Emil Adolf von Behring]], Germana fiziologiisto, Nobel-laureato pri Fiziologio o Medicino (n. 1854) * [[1ma di aprilo]] - [[Scott Joplin]], Usana kompozisto (n. 1868) * [[14ma di aprilo]] - [[Ludwig Zamenhof]], kreinto di [[Esperanto]] (n. 1859) * [[23ma di aprilo]] - [[Robert Koehler]], Germana piktisto (n. 1850) * [[1ma di mayo]] - [[José Enrique Rodó]], Uruguayana skriptisto (n. 1871) * [[17ma di junio]] - [[José Manuel Pando Solares]], prezidanto di Bolivia (n. 1849) * [[18ma di junio]] - [[Titu Maiorescu]], chefministro di Rumania (n. 1840) * [[22ma di junio]] - [[Kristian Zahrtmann]], Dana piktisto (n. 1843) * [[29ma di junio]] - [[Frans Schollaert]], chefministro di Belgia (n. 1851) * [[30ma di junio]] - [[Antonio de La Gándara]], Franca piktisto (n. 1861) * [[27ma di julio]] - [[Emil Theodor Kocher]], Suisa mediko, Nobel-laureato (n. 1841) * [[1ma di agosto]] - [[Enric Prat de la Riba]], Kataluniana politikisto (n. 1870) [[Arkivo:Eduard Buchner (Nobel 1907).jpg|thumb|130px|[[Eduard Buchner]]]] * [[13ma di agosto]] - [[Eduard Buchner]], Germana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1860) * [[20ma di agosto]] - [[Adolf von Baeyer]], Germana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1835) * [[27ma di septembro]] - [[Edgar Degas]], Franca piktisto (n. 1834) * [[15ma di oktobro]] - [[Mata Hari]] (alias Margaretha Geertruida Zelle), [[Nederlando|Nederlandana]] dansisto mortigita kom spionino por [[Germania]] (n. 1876) * [[23ma di oktobro]] - [[Eugène Grasset]], Suisa piktisto e desegnisto (n. 1845) * [[15ma di novembro]] - [[Émile Durkheim]], Franca sociologo (n. 1858) * [[17ma di novembro]] - [[Auguste Rodin]], Franca skultisto (n. 1840) * [[10ma di decembro]] - [[Mackenzie Bowell]], chefministro di Kanada (n. 1823) * [[20ma di decembro]] - [[Frederick McCubbin]], Australiana piktisto (n. 1855) == Nobel-premiiziti == * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Fiziko]]: [[Charles Glover Barkla]] * [[Listo di Nobel-laureati pri kemio|Kemio]]: ne premiizita * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziologio o medicino|Fiziologio o Medicino]]: ne premiizita * [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Literaturo]]: [[Karl Adolph Gjellerup]], [[Henrik Pontoppidan]] * [[Listo di Nobel-laureati pri paco|Paco]]: [[Internaciona Komitato di la Reda Kruco en Genève]] == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Yari 1910a]] b2bn7q137d65ug7ctmt9xvh8ivsobge 0 995 994410 993734 2022-08-06T15:56:05Z Joao Xavier 110 kelka korektigi wikitext text/x-wiki <!-- {{Artiklo di qualeso}} --> {{revizo}} {{Landi | Nomo = Francia | Lokala_nomo = République Française | Flago = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg | Blazono = Armoiries république française.svg | Devizo = "Liberté, égalité, fraternité" ([[Franca]])<br>"Libereso, egaleso, frateso" | Nomo_himno = "La Marseillaise"<br>"La Marseilleanino" | Audio_ligilo = La Marseillaise.ogg | Imajo_mapo = Mapadefrancia.svg | Chefurbo = [[Paris]] | Habitanti_chefurbo = {{formatnum:2125246}} ([[1999]]) | Precipua_urbo = [[Paris]] | Oficala_lingui = [[Franca linguo|Franca]] | Regionala_lingui = (Videz [[#Lingui|Lingui]]) | Etnii_procenti = 85% | Etnii = [[Blankano]] | Etnii2_procenti = 10% | Etnii2 = [[Nord-Afrikano]] | Etnii3_procenti = 3.5% | Etnii3 = [[Nigrano]] | Etnii4_procenti = 1.5% | Etnii4 = [[Aziano]] | Guvernerio = [[Unesala stato]], miprezidantala, [[Republiko|Konstitucala republiko]] | Nomo_listo_chefo_stato = Listo di prezidanti di Francia | Titulo_chefo_stato = Prezidanto | Chefo_di_stato = [[Emmanuel Macron]] | Nomo_listo_chefo_guverno = Listo di chefministri di Francia | Titulo_chefo_guverno = Chefministro | chefo_guverno = [[Élisabeth Borne]] | Legifantaro = Parlamento | Historio = [[La Frankia rejio unigis]] | Historio_dato = [[486]] | Historio2 = [[Pakto di Verdun]] | Historio2_dato = [[agosto]] [[843]] | Historio3 = fondo di la [[republiko]] | Historio3_dato = [[2ma di septembro]] [[1792]] | Historio4 = fondo di [[EEK]] | Historio4_dato = [[1ma di januaro]] [[1958]] | Historio5 = [[Konstituco di Francia|Nuna konstituco]] | Historio5_dato = [[4ma di oktobro]] [[1958]] | Surfaco = {{formatnum:551695}} | Rango_surfaco = 47 | Surfaco_aquo = 0,26 | Habitanti = {{formatnum:67348000}} | Rango_habitanti = 21 | Yaro = 2018 | Denseso di habitantaro = 115 | Pekunio = [[Euro]] [[Franko CFP]] | Abreviuro = EUR, XPF | Simbolo = €, F | Tempo_zono = CET ([[UTC]]+1) | Somero_tempo = CEST ([[UTC]]+2) | Dato_formato = dd/mm/yyyy | Veho_latero = dextre | Telefono_kodexo = +33 | ISO = 250 | ISO2 = FRA | ISO3 = FR | Reto_kodexo = .fr | Oficalaretosituo = http://www.france.fr }} '''Francia''', en longa formo: '''Republiko Franca''' (''République française''), esas lando en westal [[Europa]] qua anke havas teritorii en altra kontinenti. Lua chef-urbo - e maxim populoza urbo - esas [[Paris]], kun {{formatnum:2125245}} habitanti segun la [[demografiala kontado]] di 1999. Havante entote {{formatnum:68084217}} habitanti segun statistiki por julio 2021,<ref name=CIA/> inkluzite la habitantaro di transmara regioni, Francia esas developata lando, kun tre alta [[indexo pri homala developeso]]. En la kontinento Europana, ol havas kom vicini [[Hispania]] ed [[Andora]] sude, [[Italia]], [[Suisia]] e [[Germania]] este, e [[Luxemburgia]] e [[Belgia]] nord-este. Sude jacas [[Mediteraneo]] e la mikra-stato [[Monako (lando)|Monako]]. Norde e weste jacas l'[[Oceano Atlantiko]]. Lua oficala linguo esas la [[Franca linguo|Franca]] e lua valuto esas [[Euro]]. Lua devizo esas ''Liberté, égalité, fraternité'' ([[Ido|Ide]]: ''libereso, egaleso, frateso''), e lua standardo konsistas ek tri vertikala bendi en la kolori blua, blanka e reda. Lua himno esas ''La Marseillaise'' (''La Marseilleanino'' en Ido). Lua moto eas ''guvernado dil populo, dal populo e por la populo''. Francia esas [[republiko]] [[demokratio|demokratiala]], [[konstituco|konstitucala]] ed unesala e havas miprezidantala rejimo. Francia esas anciena lando, qua formacesis dum la fino di la [[Mezepoko]]. Del frua [[17ma yarcento]] til l'unesma parto dil [[20ma yarcento]], Francia posedis vasta kolonial imperio. Pos la [[yari 1950a]] ol esis un ek la precipua landi qui suportis la konstrukto dil [[Europana Uniono]]. Francia esas nukleara povo ed un ek la kin permananta membri di la [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Francia influabas decidigive la mondala historio per sua kulturala richeso, sua linguo e sua demokratiala, laika e republikala valori. Francia okupis en [[2012]] la kinesma rango mondala segun totala nacionala produkturo ante imposti. Lua ekonomio, di [[kapitalismo|tipo kapitalista]] kun sat forta statala interveno, igis lu un de la mondala chefi en la sektori di nutrivi, aeronautiko, automobilala industrio, luxoza produkturi, turismo e nukleara industrio. '''Bazala fakti pri Francia.''' == Historio == {{PA|Historio di Francia}} {{PA|Militala historio di Francia}} [[Arkivo:Frontiere francaise 985 1947 small.gif|300px|thumb|left|Evoluciono dil teritorio di metropolala Francia, de 985 til 1947.]] La vorto "Francia" devenas de Germana tribuo, la [[Franki]], atestita pos la 3ma yarcento advale dil dextra rivo di [[Rheno]]. Lua rejulo Klodovig e pose lua filii konquestis, inter 481 e 535, preske la tota anciena Romana provinco Gallia, qua equivalas la maxim granda parto dil teritorio di nuna Francia. La vorto "Francia" ne uzesis oficale til 1190, kande rejulo [[Philippe la 2ma Auguste|Philippe Auguste]] komencis uzar la nomo ''rex Franciæ'' (rejulo di Francia) vice ''rex Francorum'' (rejulo dil Franki) por indikar sua suvereneso. La vorto kustumale uzesis anke por nomizar teritorio klare definita, exemple en la poemo ''Chanson de Roland'', skribita un yarcento ante lore. Depos junio [[1205]] la teritorio nomesis en mapi ''regnum Franciæ'' (rejio Francia). Homala okupado dil teritorio di nuna Francia esas multe anciena. Multa populi unionesis a la grupi qui vivis en la regiono dum [[Paleolitiko]] e [[Neolitiko]], sucedante: Kelti, e Germani (Franki, Vizigoti, Alamani, Ostrogoti e [[Burgundia]]ni). Dum la komenco dil duesma yarmilo, monarko Huges Capet unigis Francia teritoriale. La [[17ma di junio]] [[1789]] judikesas kom la nasko di la sistemo reprezentala en Francia, e la nasko di la nuna stato Franca. To esis kande l'unesma [[konstituco|konstitucal asemblo]] kunvokesis. Nun, la precipua sucii dil Stato Franca esas la linguistikala e kulturala unigo, richesko di la lando e l'enmigro veninta de altra Europana, Afrikana ed Aziana landi. === Prehistorio, protohistorio ed antiqueso === [[Homo neanderthalensis|Homi de Neanderthal]] ja habitis la teritorio di Francia dum l'infra [[paleolitiko]]. La maxim anciena homala restaji trovita evas 1,8 milion yari. Neanderthali transvivis en la regiono sub klimato ruda e variema, karakterizata da multa glacial epoki qui modifikis lua vivokadro. En Francia existas multa groti ornita dum supra paleotiko, de qui la maxim famoza esas la [[groto Lascaux]], en Dordogne (de 18 000 aK, ja habitita dal [[Homo sapiens]]). Cirkume 10 000 aK (fino di la lasta glacial epoko) la klimato mildeskis. Pos cirkume 7.000 aK, komencis [[neolitiko]] en ta parto di Westal Europa. Lua habitanti formacis kolonii, quankam la developeso di ta kolonii esis diferanta segun la regioni. Pos forta demografiala kresko e developo dil [[agrokultivo]] dum dum kelka yarmili, dum la 3ma yarmilo aK aparis [[metalurgio]] en la regiono, komence di [[oro]], pose di [[kupro]], [[bronzo]] e, pos l'8ma yarcento aK, di [[fero]]. En 600 aK, [[Anciena Grekia|Greki]] veninta del urbo Phocea fondis [[Marseille]] an la rivo di [[Mediteraneo]]. Dum la sam epoko kelka populi komencis okupar nuna Francia, ma ta okupo difuzesis al tota teritorio erste inter la 5ma e la 3ma yarcenti aK. Aparis lore la nociono pri "Gallia", korespondanta a teritorii di populizo Kelta, inkluzite inter Rheno, Atlantiko e Mediteraneo. Gallia lore esis prosperanta regiono, e lua sudo recevis multa Greka e Roman influi. Depos 125 aK. la sudo di Galia gradope konquestesis da Republiko Romana, qua fondis l'urbi [[Aix-en-Provence]], [[Toulouse]] e [[Narbonne]]. En 58 aK, [[Iulius Caesar]] konquestis impetuoze la cetera teritorii di Gallia e vinkis revolto duktata dal Galla chefo Vercingetorix, en 52aK. La teritorii itere konquestita repartisesis da Augustus en non Romana provinci, de qui la precipui esas [[Narbonia]] sude, Aquitania sud-weste, Lyonia centre, e Belgia norde. Multa urbi, exemple [[Lyon]] - qua pose divenis chef-urbo di Gallia - fondesis dum la periodo Galla-Romana. Lyon konceptesis quale altra Romana urbi, kun forumo, teatro, cirko, amfiteatro e termi. La Romana religio dominacis la Galla kulti ma ne tote desaparigis li: lua deaji kunfuzesis gradope kun Romana deaji, en sinkretismo. Dum la [[3ma yarcento]] Romana Gallia subisis grava krizo. Le ''limes'', sistemo di fortifikuri an la frontieri, por protektar l'imperio de Germana inkursi, subisis frequa invadi da barbari. La Romana povo, dum ta epoko, semblis shancelanta: l'imperio dal Galli proklamesis en 260 ed eskapis la Romana tutelo til 274. Tamen, la situaciono pluboneskis dum l'unesma duimo dil 4ma yarcento, periodo di rinovigo e prospero por Gallia. En 312, imperiestro Konstantinus konvertis su a [[kristanismo]]. La Kristani, persekutata til lore, multeskis. Ma la barbara inkursi durigis pos la duesma duimo dil 4ma yarcento. Ye la [[31ma di decembro]] [[406]] Vandali, Suevi ed Alamani transiris [[Rheno]] ed atingis Hispania. Meze dil 5ma yarcento, Alamani e Franki, du populi pagana, instalis su nord-este di nuna Francia e forte presis la generali Romana qui restis en la nord-esto di Gallia. === Rejio Francia dum Mezepoko === [[Arkivo:Chlodwigs taufe.jpg|290px|thumbnail|''Bapto di Clovis'', segun pikturo en Sainte-Chapelle, Paris (anonimo).]] La konverto di Klovis, chefo Franka, a [[kristanismo]], transformis il en federito dil Eklezio, e posibligis ilu konquestar importanta loki Galia inter la 5ma e 6ma yarcenti. La fuzo di heredaji Galiana-Romana e kontributaji Germana kun kristanismo esis longa e desfacila. Frankani esis origine militala socio kun legi tre diferanta de Romana yuro e kristana principi. Samatempte kam la febleso demografiala qua lor eventis en la rejio Franka implikis dekado dil urbi, kristanismo instalis su tra la kreado di rurala kirki e precipue tra multa monakeyi. Se komence la povo di Klovis semblis solida, Merovingiana dinastio balde afrontis grava desfacilaji; ol desaparis en [[751]] kande [[Pipin la Mikra]] kronizesis rejulo di Franki. Tale, Karolingiana dinastio fondesis. Pipin la Mikra e sua filiulo [[Karl la Granda]] augmentis multe la l'extenso dil rejo di Franki, qua atingis dum la 18ma yarcento plu kam 1 milion km². L'imensa imperio Karolingiana kontrolesis dal administrantaro centraligita en [[Aachen]]. [[Komtio|Komti]] reprezentis [[Karl la Granda]] en tota imperio e surveyis la ''missi dominici''. Karl la Granda, kronizita imperiestro dil ocidento la yaro [[800]], rilansis la instrukto di bel arti, e la palaco Aachen aceptis intelektal aktivesi ed arti di alta nivelo. Tamen, pos la morto di Karl, lua komti e vasali gradope komencis transmisar lua tituli tra heredo. La nepotuli di Karl la Granda partigis l'imperio inter li, tra la traktato di Verdun (843). Karl kontrolis ocidentala Franki, qua korespondas aproxime a du triimi ocidentala de nuna Francia, e di qua la frontieri variis poke til la fino di [[Mezepoko]]. La nova rejio devis anke afrontar tri ondi di invadi diversa dum 9 e 10ma yarcenti, duktita da Mohamedani, [[Vikingo|Vikingi]] ed [[Hungaria|Hungari]]. La sam epoko, la povi dil anciena komtii duris augmentar dum ke rejala povo diminutis. Feudala socio establisesis, karakterizita por sua divido en tri ordeni: klerikaro, nobelaro e plebeyaro. En 987, Huges Capet elektesis dal sua egali, to esis la nobeli di rejio. La [[monarkio]] itere divenis heredala, e Kapetiani regnis sur Francia dum plu kam 800 yari. Tamen, l'unesma Kapetiana reji kontrolis direte nur tre mikra porcioni di Franca teritorio, nominita rejala domeno, e kelka de lua vasali esas plu multa povoza kam li. Dum la [[12ma yarcento]] la rejala povo komencis afirmar su kontre la princi dil rejio, ma mustis afrontar depos 1150a la nasko dil "imperio Plantagenet" grupiganta en mem ensemblo Anglia e la westala triimo de Francia. Kapetiana rejio atingis lua maxima vasteso dum la 13ma yarcento. La monarkio riprenis povo qua havis perdita dum ke Franca kulturo afirmis su en Europa. [[Philippe la 2ma di Francia|Philippe la 2ma]] (1180-1223) parvenis konquestar precipua propraji en Francia de Plantageneti, impedanta tempale fino a l'Angla minaco ed augmentis grande la rejala domeno dum la sam epoko. [[Louis la 9ma di Francia|Louis la 9ma]], surnomizita "la Santa" (1226-1270) agis kom arbitranto de Kristanaro e partoprenis en la sepesma ed l'okesma krucomiliti. Ta partopreni influis en lua rapida kanoniseso dal [[katolik-eklezio]]. Dum la [[14ma yarcento|14ma]] e l'unesma duimo di la [[15ma yarcento]] Francia sinkis en grava krizo kun multa demonstri. Cent-yara milito kontre Anglia, naskinta di heredoproblemo pri kontrolo dil rejio Francia, devastis la lando. Ma la krizo dum la 14ma e 15ma yarcenti ne esis simple politika o militala: lo esis anke demografiala — pos [[1347]] la [[nigra pesto]] mortigis adminime la triima de la habitantaro dil rejio —; sociala — rurana ed urbana revolti multeskis; — ekonomikala e religiala. Tamen, se la monarkio anke koncernis pri ta krizo, ol pluforteskis kande la krizo finis: la centrala povo, qua esas diplasita en la [[valo di Loire]], dotis su kun nova institucuri ed establisis permananta armeo e taxado. === Renesanco ed Absolutismo === [[Arkivo:Chateau de Montsoreau Museum of contemporary art Loire Valley France.jpg|thumb|250px|left|Il [[Kastelo di Montsoreau]], [[renesanco]] [[Arkitekturo|arkitekturala]] ([[15ma yarcento|c. 1455]]).]] [[Arkivo:French possessions in the Americas (1534-1803).png|thumb|250px|La kolonial imperio Franca en [[Amerika]] (1534-1803).]] Depos 1494, Franca suvereni duktis multa militi en Italia kontre l'imperiestro [[Karolus la 5ma di Germania e la 1ma di Hispania|Karolus la 5ma Habsburg]]. Ma la regni di [[François la 1ma di Francia]] (1515-1547) e de sua filio Henri la 2ma (1547-1559) precipue distingesis per la plufortigo dil rejala povo, qua divenis absoluta, e per la renesanco literaturala ed artala kun forta influi de Italia. En 1539, ta la dekreto di Villers-Cotterêts, la [[Franca linguo]] divenis la linguo administrala e judiciala dil rejio. Tamen, l'unigo di Francia cirkum la persono dil rejo pluforteskis dum la duesma duimo dil 16ma yarcento pro religiala problemi: de 1562 til 1598 eventis ok militi pri religio inter katoliki e Kalvinisti. La krizo religiala koincidis kun l'ekonomikala, e precipue la politikala. En 1598, rejulo Henri la 4ma (1589-1610) signatis la Dekreto di Nantes, qua partale permisis kulto-libereso a la protestanti. Louis la 13ma (1610-1643) e lua ministri [[kardinalo Richelieu|Richelieu]] e Mazarin afrontis l'opozo di nobeli qui deziris rekuperar lia anciena povi. Samepoke, Francia vinkis multa militi, exemple la [[Milito di Triadek yari]], e komencis formacar lua unesma koloniala imperio, precipue en Nova-Francia, en [[Antili]] e sur la litoro di India. [[Louis la 14ma di Francia]] afirmis la karaktero absoluta di sua povo. La surnomizita "Suno-rejo" afirmis esar la "lietnanto di deo sur Tero" ed imperis konstruktar la [[palaco di Versailles]], simbolo di sua povo. Ilu proximigis su de artisti e ciencisti, laboris por l'unigo religiala di sua rejio e durigis la persekuto di protestanti e revokis la dekreto di Nantes. Malgre la danjeroza situo di la monarkio, Louis la 14ma duktis multa militi kontre Europana povi, dum ke la markezo di Vauban duktis la konstruktado di reti di fortifikita urbi an la frontieri dil rejio. Quankam ta militi rezultis multafoye en Franca vinki, multa vinkesi e famini desbriligis la fino di sua regno. Lua posnepoto Louis la 15ma (1715-1774) anke duktis multa militi, kun diversa rezulti. Per la traktato di Paris signatita en [[1763]], Francia perdis sua posedaji en Nord-Amerika, tamen kompris [[Lotringia]] e [[Korsika]] dum la sama yardeko. Dum ta epoko, Francia konocis forta developo demografiala ed ekonomiala. L'augmento di la produktado agrokultivala eventis samatempe kam la komenco di industriigo, note texuro, ma anke la developo intelektala e kulturala en la lando. Louis la 14ma, qua kronizesis en 1774, revelis su nekapabla por solvar la troa debileso di la monarkio e decidis kunvokar Generala stati en 1788. === L'epoko di la revolucioni (1789 til la frua 20ma yarcento) === [[Arkivo:Fr-83-dep.jpg|thumb|250px|Francia en 1790.]] La delegitari sendita por l'aperto di Generala stati, qua eventis la 5ma di mayo 1789 transiris rapide la povi qui esis atribuita, ed impozis su kom nacionala [[konstituco|konstitucal asemblajo]]. La rejulo ne povis impedar ke l'asemblo konstitucala decidis pri l'aboliso di privileji dum la nokto di la 4ma di agosto, pos adoptar ye la 26ma di agosto la "[[Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano de 1789|Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano]]". Pos probo di monarkio konstitucala, la republiko naskis dum septembro 1792, e Louis la 16ma, akuzita pro trahizo, ocidesis per la [[gilotino]] pos judicio da Nacionala Kunveno ye la [[21ma di januaro]] [[1793]]. Pose Francia revolucionala subisis multa yari di militi e mortigi, til l'establiso dil [[Direktorio]] en 1795. [[Arkivo:Eugène Delacroix - La liberté guidant le peuple.jpg|thumb|left|Revoluciono di 1830 ilustrita da Eugène Delacroix e montranta Libereso guidanta la populi.]] Ye la [[9ma di novembro]] [[1799]], generalo [[Napoléon Bonaparte]] revokis la Direktorio per [[stato-stroko]] e remplasis ol kun Konsuleso. Kin yari pose, ilu kronizesis imperiestro dil Franci. Napoléon la 1ma kreis o reformis multa institucuri, e sua multa vinki inkluzis la duimo dil Europana habitantaro sub sua kontrolo frue la [[yari 1810a]]. Tamen la deklino eventis rapide: pos efemera abdiko depos rivenar quik a la povo, l'imperiestro vinkesis definitive en la [[Batalio di Waterloo]] ye la [[18ma di junio]] [[1815]]. Francia komencis lua duesma periodo di [[konstitucala monarkio]], dum qua reji [[Louis la 18ma di Francia|Louis la 18ma]] (1814-1824) e precipue [[Charles la 10ma di Francia|Charles la 10ma]] (1824-1830) kontestis parto di sociala aquiraji de la revoluciono. Kelka semani pos konquestar [[Aljer]], Charles 10ma revokesis da ''Trois Glorieuses'', revolucionala movado qua adduktis sur la trono [[Louis Philippe la 1ma di Francia|Louis Philippe la 1ma]]. Quankam Louis Philippe konsideresis lore reformema, litiji kreskis rapide malgre l'ekonomikala kresko di Francia dum ta epoko. En februaro [[1848]] nova revoluciono disruptis, e lua skopi ne esis nur politikala, ma anke sociala. L'efemera Duesma republiko qua establisesis kreis universala voto por viri, abolisis [[sklaveso]] en la kolonii e mortopuniso pro politiko, ma subversesis da sua prezidanto [[Louis-Napoléon Bonaparte]], qua kronizesis imperiestro en 1852. Quankam la rejimo dum l'unesma yari dil Duesma imperio esis autoritatoza, [[Napoléon la 3ma]] komencis liberala jireyo en 1860, qua ne impedis la kresko di politikala opozantaro. Dum ta epoko l'industrio e fervoyala sistemo expansesis rapide. La vinkeso di Francia kontre Germania en 1870-1871, esis duopla jireyo en la historio di la lando: l'imperio kapitulacis ye la [[2ma di septembro]] [[1870]] e la republiko proklamesis ye la [[4ma di septembro]] sam yaro, dum ke [[Prusia]] anexis Alzacia-Lotringia. Quankam sua kaosala nasko, la Triesma republiko esis la maxim longa de la politikala rejimi qui Francia konocis depos 1789. Republikani instalis gradope lua politikala projeti: skoli divenis gratuita, laika ed obligata en 1881-1882, libereso di jurnalaro ed asemblo permisesis en 1881, [[divorco]] e sindikati legaligesis en 1884, e la Eklezio e la Stato separesis en 1905. Dum la sam epoko, Francia dotis su kun vasta imperio koloniala, qua esis la duesma maxim granda dil mondo en 1914, pos la de [[Unionita Rejio]]. Quankam multa politika krizi eventis interne la lando — la krizo ''Boulangist''a, la skandalo di dekoruri, la skandalo pri la konstrukturo dil [[kanalo di Panama]], l'[[afero Dreyfus]] —, la precipua minaci por la republiko venis de exterlando, ube milito semblis plu minacanta. === Francia e la du mondomiliti === Francia eniris l'[[unesma mondomilito]] dum la komenco di agosto 1914 federita kun [[Unionita Rejio]] e [[Rusa imperio]] kontre [[Germana imperio]]. La milito produktis 1.4 milion viktimi en Francia e multa destruktadi en nord-esto di la lando, finis ye la [[11ma di novembro]] [[1918]] kun la vinko di Triopla interkonsento. Ultre recevar itere Alzacia-Lotringia, Francia recevis parto di Germania komisi segun stipulita en la [[kontrato di Versailles (1919)|kontrato di Versailles]], ed obtenis garantii pri sekureso qui extingesis tragediale en 1940, kande Belgia invadesis dal Germani. Pos kelka yari di laboroza rikonstrukto, karakterizata per esforci pri augmento dil enmigrado e di la produktiveso, e por diminutar la manko di laboristi en la mineyi ed en la stala ed automobilala industrii, Francia afrontis problemi pri kreskar til la nivelo di ante la milito. Pos kreskar forte de pos 1924, Francia frapesis plu tarda kam altra landi per la krizo di la yari 1930a. La krizo esis duriva e profunda, quankam ol komencis tarde. La politika krizo ed ekonomiala desfacilaji adjuntesis, malgre l'espero stimultata pro la vinko dil partiso ''Front populaire'' en 1936. La krizo finis ye la [[3ma di septembro]] [[1939]] kande Francia deklaris milito kontre Naziista Germania. [[Arkivo:France map Lambert-93 with regions and departments-occupation-eo.svg|300px|thumbnail|right|Dum la duesma mondomilito til novembro 1942, metropolala Francia dividesis inter la "zoni okupata" norde e la "zono libera" sude.]] Pos ok monati sen kombati (« Drôle de guerre »), Germana ''Wehrmacht'' invadis la nord-esto di Francia ye la [[10ma di mayo]] [[1940]]. Marshalo [[Philippe Pétain]] demandis armistico ye la [[22ma di junio]]. Il obtenabis plena povi ye la [[10ma di julio]] sam yaro. To signifikis la fino di la [[Triesma Republiko]] e la nasko dil [[Francia di Vichy|rejimo di Vichy]], qua praktikis politiki konservema, tradicionalista ed antisemida, e kunlaboris kun la Triesma Reich, malgre l'agado di rezistado interne ed extere la lando. La desembarko di [[Federiti de la duesma mondomilito|la Federiti]] ye la [[6ma di julio]] [[1944]] en Normandia signifikis la fino dil okupeso e la komenco di libereso di Europa. Entote, ta konflikto mortigis min soldati kam l'antea, tamen la viktimi civila esas plu multa - adminime {{formatnum:330000}} civili, inkluzite 75 000 judi qui rezidis en Franca teritorio, ocidita en [[koncentreyo|koncentreyi]] - e la vundi psikologiala e politikala pro l'invado en 1940, l'agadi di kunlaboranti kun naziisti, e pose la venji kontre li, qui duris longatempe por cikatrigar. === Depos la liberigo === Periodo di rinovigo komencis lor por Francia.<ref name="France">Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (préf. Jacques Le Goff), ''Histoire de France'', Paris, Points Seuil, coll. « Histoire »,‎ 2000 (1re éd. 1987), poche, 514 p. (ISBN 978-2-020-10879-9 e 2-020-10879-8). Libro en Franca linguo</ref> Se generalo de Gaulle, chefo di Francia libera, ne povIs impedar l'adopto di [[konstituco]] proxim to de la [[Triesma republiko]], posmilito vidis la kreado di sekureso sociala e voto-yuro grantita a mulieri.<ref name=France/> La nomizita "[[Quaresma Republiko]]" selektis suportar l'Ocidento dum la [[kolda milito]] qua komencis ta epoko. La deskoloniigo di Azia ed Afrika, e la debuto di la konstrukto di la uniono Europana komencis.<ref name=France/> Samatempe komencis periodo di forta kresko ekonomikala, qua l'ekonomikisto Jean Fourastié nominis ''Trente Glorieuses'' ("la triadek (yari) glorioza").<ref name=France/> Ye la [[1ma di junio]] [[1958]], dum grava politika krizo pro la [[milito en Aljeria]], generalo de Gaulle divenis prezidanto dil konsilistaro per l'Asemblo Nacionala, kun la misiono di donar a la republiko nova konstituco: la [[kinesma republiko]] donis a la prezidanto plua povi relate a la parlamento. Charles de Gaulle duris e kompletigis la deskoloniigo di Afrika, ed afirmis la nedependo di Francia relate ad Usa. Por ta skopo, il dotizis Francia di nukleara povo, civila ed armeala. Ma la krizo studentala e sociala en mayo 1968 alegis l'arkaismo dil rejimo qua semblis deskonektita del aspirado di la yuneso. Tamen de Gaulle sucesis inversigar la situaciono, tra la dissolvo di l'Asemblo Nacionala ye la [[30ma di mayo]] [[1968]]. Fine, Franci donis ad il larja majoritato prezidantala. Generalo de Gaulle demisionis en 1969 pos la falio di [[plebicito]] pri la reformo dil Senato e di la regionala subdividuri. Tamen, ''Gaulle''ismo duris en povo dum kin yari o pluse, sub la figuro dil prezidanto [[Georges Pompidou]]. En 1974 komencis ero pos-Gaullista, kun l'arivo di [[Valéry Giscard d'Estaing]], politikisto di centro, a la prezidanteso. Quankam Francia eniris gradope en la krizo di la yari 1970a, l'unesma yari de sua guvernisteso distingesis pro multa legi qui modifikis la socio di Francia, exemple la lego Veil, qua legaleskis l'[[aborto]], o la redukto dil evo por la majoreso, de 21 yari a 18 yari. Ma la precipua jireyo eventis en 1981, kande socialista prezidanto, [[François Mitterrand]], elektesis. Afrontanta l'ekonomikala situo qua plugraveskis, ilu komence probis transferar la kontrolo di ekonomiala sektori a la Stato, e samatempe adoptis simbolala agi, exemple l'aboliso di la [[mortopuniso]]. Quankam François Mitterrand rielektesis en 1988, Francia konocis de 1986 til 1988, e pose de 1993 til 1995 du periodi di politikala "kunhabitado" til lor nevidita ube la prezidanto ne esas di sama partiso kam sua guvernerio e qua ofris nova lektado di institucuri. Ta situaciono eventis itere de 1997 til 2002, ma en inversa fasono, kande prezidanto de dextra, [[Jacques Chirac]], elektabis en 1995, e l'elektita legifantaro en 1997 adportis socialista [[Lionel Jospin]] kom chefministro. Francia adoptis samatempe l'unika monetaro por Europa. La prezidantal elekto en 2002 distingesis pro l'elektala surprizo, kun la vinkeso di Lionel Jospin da [[Jean-Marie Le Pen]], kandidato di extrema-dextra, quik en l'unesma balotado. Tamen, Jacques Chirac facile rielektesis. Dum l'administrado di la chefministri [[Jean-Pierre Raffarin]], e pose [[Dominique de Villepin]], Francia notinde opozis la [[milito en Irak]], la "ne" vinkis la plebicito pri la ratifiko di la konstituco Europana, ed en novembro 2005 eventis urbala sedicii. Quankam [[Nicolas Sarkozy]], prezidanto depos 2007, duktis la partiso di sua precedanto lor sua elekto ed esis membro di sua guvernerio, la politiko qua duktis volar esar di "rupturo". La ministraro di [[François Fillon]] formacesis kun personi de diferanta politikala tendenci, ne nur dextrani, ma anke centrani e sinistrani. Lua administrado afrontis la rezulti del ekonomika krizo de 2008 til 2009. Ye la [[6ma di mayo]] [[2012]], socialista [[François Hollande]] elektesis prezidanto di la republiko. Pos intensa debati e rankoroza polemiki duktita da lua opozanti, la lego qua legaligis samasexua mariajo adoptesis ye la 15ma di mayo la sequanta yaro. == Politiko == Francia esas [[Parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La [[chefo di stato]] esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto nominas la [[chefministro]], qua esas la [[chefo di guvernerio]]. La Parlamento havas du chambri: la Nacional Asemblitaro (''Assemblée Nationale''), kun 577 membri qui elektesas dal populo por 5 yari, e la [[Senato]], kun 321 membri qui elektesas da elektala kolegio. Nuna [[konstituco]] aprobesis ye la [[28ma di septembro]] [[1958]]. === Organizo di povi === L'organizo di povi en Francia establisesas per la [[konstituco]] di 1958, qua recevis diversa emendi. Francia havas politika sistemo qua rezervas granda povi ambe por la parlamento e por la prezidanto di la republiko. Studiisti di konstitucala sistemi nominas Franca sistemo "rejimo mi-prezidantala" o ankore "rejimo parlementala bireprezentala". La [[legifala povo]] konsistas ek la parlamento, qua havas du chambri, Nacional Asemblitaro e Senato. La Nacional Asemblitaro, basa chambro dil parlamento, formacesis da 577 deputati en 2011, qui elektesis por kin yari per universala direta sufrajio dum unnoma majoritata voto en du foyi en distrikti subdividita en departmenti. Nacional Asemblitaro havas la lasta vorto se eventus deskonkordo longega kun senato pri adopto di lego. Senato formacesis en 2011 kun 348 senatani qui elektesis por sis yari per {{formatnum:150000}} granda elektanti (ca elektanti elektesas lokale) e fakte judikesas kom min importanta reprezenteri kam la deputati de la Nacional Asemblitaro. L'[[exekutiva povo]] konsistas ek la prezidanto di la republiko, qua esas [[chefo di stato]] e chefo dil armei. La prezidanto anke promulgas la legi e povas dissolvar la Nacional Asemblitaro e kunvokar elekti. Ilu nominas la chefministro e, segun propozo di lu, la membri di [[Guvernerii di Francia|guvernerio]]. La guvernerio povas dissolvesar per propozo di censuro adoptita per la Nacional Asemblitaro. Kande la parlamenta majoritato e prezidanto ne esas de la sama politikala partiso, on parolas lore “kunhabitado”. [[Judiciala povo]] separesas de la du altra, quankam la prezidanto di la republiko havas povo por indulgar. Judiciala povo subdividesas segun administral intenco. La maxim alta judicio esas la konsilistaro dil Stato, ed un judicial ordeno, di qua la maxim alta esas la Korto di Kasaco. Franca yurala sistemo, di tradiciono civila romana, stipulas ke omna akuzati supozesas senkulpe ante esar kondamnita, ed ula proceso povas rijudiciesar pos apelo demandita per un ek la procesanti. La konformeso di legi a la [[konstituco]], la regulado di voti e, plu larje la respekto al institucuri kontrolesas dal konstitucala konsilistaro. [[Arkivo:Schema pouvoirs Ve republique France.png|thumb|center|upright=2|La grafiko montras l'organizo dil institucuri di la kinesma republiko.]] === Teritoriala subdivido e descentraligo === [[Arkivo:Regions_France_2016.svg|190px|thumbnail|right|Mapo di la regioni di Francia pos la [[1ma di januaro]] [[2016]].]] Metropolala Francia subdividesas ek multa lokal ensembli en tri niveli: komoni, departmenti e [[regioni di Francia|regioni]]. Ta lokala ensembli esas samatempe administrala distrikti en qui la stato intervenas tra sua deskoncentrita servadi. La komoni, entote {{formatnum:36570}} en metropolala Francia ye la 1ma di januaro 2009, korespondas maxim-multa-kaze a la teritorio di un urbo o urbeto, ed administresas da municipala konsilistari qui elektas l'urbestro, qui esas ambe agenti di lokala ensembli e reprezentanti dil stato en l'urbo. Pos la yari 1990a la kooperado inter la komoni plufortigesis, pro la kreo di publika establisuri di koopero interkomonala, di qua la rolo kreskas. La distrikti, kreita dum Franca revoluciono, nun esas 96 che la metropolo, ed administresas da la Generala konsilistaro. La membri dil konsilistaro elektesas en la kantoni. La prefekto reprezentas la stato Franca ibe. Pos la [[1ma di januaro]] [[2016]] Francia subdividesas en 18 regioni, di qui 12 jacas an l'anciena "metropolo", 2 transmara regioni, 3 ''collectivités'', plu [[Mayotte]], qua esas departmento kun stando di regiono. Francia longatempe distingesas per lua granda politikala centraligo kande komparata a sua vicini Europana, kontre ke l'administradi lokala havas poka povi. Tamen, ta situaciono evolucionis multe, komence en 1982-1983 kun la lego Defferre, e pose de 2002 e 2004 sub l'administrado di [[Jean-Pierre Raffarin]]. La resortiso di la teritoriala ensembli esas multe, e koncernas nome edukerii, transporti, ekonomikala developo e social agado. Tamen, la superpozo e konfuzeso di la limiti inter la diversa teritoriala ensembli esas la fonto di debati pri futura descentraligo di la povo. Dum l'administrado di [[Manuel Valls]] aprobesis la subdivido di Francia en 18 regioni, di qui 13 en Europa. === Francia transmara === [[Arkivo:Overseasfrancemap.png|250px|thumb|Francia metropolala e transmara (blue)]] [[Arkivo:Résultats au premier tour des élections présidentielles en France depuis 1960.svg|thumb|Diagramo reprezentanta la procento de voti obtenita da omna politikal konkursanti dum l' unesma balotado di singla prezidantala elekto, de 1965 til 2012.<div style="-moz-column-count:2; column-count:2;">{{legendo|#ff0000|komunisti, extrema sinistro}} {{surskriburo|#ff00ff|socialisti, altra sinistrani}} {{surskriburo|#00bb00|ekologiisti}} {{surskriburo|#40c4ff|Centristi}} {{surskriburo|#0000ff|Dextro}} {{surskriburo|#802020|Extrema dextro}} {{surskriburo|#a0a0a0|diversi}}</div>]] Franca teritorii situita exter Europa, qua korespondas a anciena Franca kolonii qui ne nedependanteskis, submisesas a rejimi administrala e judiciala tre diversa l'uno de l'altri. L'ekonomikala situaciono di ca teritorii esas ordinare min bona kam la de la metropolo, ed ol beneficas de multa helpi di stato. [[Guadelupa]], [[Franca Guyana]], [[Martinik]], [[Réunion]] e [[Mayotte]] (depos 2011) esas ambe distrikti e regioni transmara, kun standi simila a la distrikti e regioni metropolala, quankam la legi Franca povas prearanjar di dispozesi speciganta pri. Ta distrikti, ecepte Mayotte, esas parto di la regioni transperiferiala di UE, e submisesas ad Europana legaro. Kontraste, l'altra transmara Franca teritorii, ecepte l'insuli [[Saint-Barthélemy]] e [[Saint-Martin]], ne esas parto di UE, malgre lua habitanti havar Europana civitaneso. La teritorii transmara esas 5, kun diversa politikala standi: [[Franca Polinezia]], [[Saint-Barthélemy]]‎, [[Saint-Martin]], [[Santa Pierre e Mikelon]] e l'insuli [[Wallis e Futuna‎]]. Quankam la centrala guvernerio konservas certa prerogativi exklusiva, lokale ol submisesas grandaparte a specifika legaro. Altralatere, [[Nova-Kaledonia]]‎ esas ensemblo teritoriala distinta kun granda autonomeso. En 2018, eventis ibe plebicito qua rejektis, per 56,45 no-voti, la propozo pri lua nedependantesko.<ref name=www.bbc.com>{{cite news|title=French territory rejects independence |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-46087053 |work=BBC News |date=4ma di novembro 2018}}</ref> Tandem, la nomizita Teritorii Australa ed Antarkikala di Francia e l'[[insulo Clipperton]], qua ne havas permananta habitantaro, administresas direte dal stato Franca o da sua reprezentanto. === Politiko, partisi ed elekti === Ordinare la politikala sistemo di Franca dominacesas per du o tri granda partisi. Pos la yari 1980a esas videbla ke la Komunista partiso di Francia gradope perdis populareso, la partisi de centro anke diminutis, kontre ke augmentis la voto en la partisi di extrema dextra. Pluse, kreskabas l'absteno di elekteri en la votadi. Pos la yari 1990a, la du precipua Franca partisi esas l'Uniono por Populala Movado (UMP) — Rassemblement pour la République (RPR) ante 2002 — e la Partiso Socialista. L'UMP esas partiso di dextra e centro-dextra, membro di Partiso Populala Europana. La Partiso Socialista reprezentas la sinistra e centro-sinistra, ed esas membro di Partiso Socialista Europana. En 2012, la prezidanti di republiko, la chefministro, la plu multi di ministri, di deputati, di senatani e prezidanti di regionala o generala konsilistari esas membri di lo. Multa altra partisi partoprenas en la politika vivo di Francia: la du maxim importanti esas Front National (FN, rekto nacionala), Europe Écologie Les Verts (ekologi) e Front de gauche (sinistro antiliberala). === Nuna guvernisti === En [[2017]], pos la prezidantal elekto, [[Emmanuel Macron]] elektesis prezidanto di la republiko. Il nominis [[Édouard Philippe]] kom chefministro e anke [[Guvernerio Philippe 1ma|lua guverniero]]. Gérard Larcher esas la prezidanto dil Senato, e François de Rugy la prezidanto di Nacional Asemblitaro. <gallery> Arkivo:Emmanuel Macron (cropped).jpg|'''[[Emmanuel Macron]]''', [[Listo di prezidanti di Francia|prezidanto di la Republiko]]. Arkivo:Edouard Philippe.png|'''[[Édouard Philippe]]''', [[chefministro]] di Francia. </gallery> === Publika financi === En Francia, l'obligata imposti reprezentis 44,4 % di TNP en 2006, la 6ma maxim alta procento inter la landi membri dil [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]] - OKED - e ta procento tendencas augmentar. La sociala kontributi reprezentas proxim 38 % di sumo, dek punti pluse la mezavaloro di landi di OKED. Inverse, Francia esas la developata landi ube l'imposti sur la revenuo e sur societi reprezentas la parto maxim febla di totalo di obligata imposti. Malgre l'alta procento di obligata imposti, la publika spensi superiras la revenui, entote 53,9 % de TNP en 2006. Ja lore la publika deficito esas alta, atinganta 2,7 % di TNP en 2007 e mem 7,9 % en 2009 pro ekonomikala konjunturo. La publika debajo di Francia, pri, atingis 1,457.4 miliardi [[Euro|Euri]] en 2009, esis 75,8 % de TNP, kontre 20,7 % en 1980. Tamen, Francia obligesas respektar la kriterii dil pakto pri stabileso e kresko del [[Eurozono]], qua limitas la deficito budjetala a 3 % dE TNP e la debo publika a 60 % de TNP. [[Arkivo:Prélèvements obligatoires en France en 2007.svg|300px|thumbnail|center|Repartiso di sustracioni obligata e profitanti institucala en 2007 (fonti e precizaji).]] === Sociala sekureso === Depos lua kreado en 1945, la sistemo sekureso sociala divenis la precipua sistemo pri sociala protekto en Franca, quankam la stato, l'ensembli teritoriala e la mutualesi* havas anke importanta rolo. La manteno di rejimi di protekto sociala di qua disponis certa profesioni ante 1945 explikas la granda komplexeso di sistemo, qua konsistas ek adminime 120 rejimi di baso e 1 200 rejimi komplementala. La rejimo generala, qua havas la maxim granda nombro di admisiti, dividesas en quar branchi korespondanta a quar precipua riski: morbo, laboral acidenti e profesionala morbi, la protekto al olda personi e a la familii. La precipua fonto di revenuo de la sistemo di sociala sekureso esas la kontributadi pagata dal laboristi (65,5% ek la totalo en 2005), ma ol anke subsidiesas dal Stato e dal ensembli teritoriala. En 2005, la spensi dil sistemo reprezentis cirkume 30% de la TNP e pluse 45% de la disponebla revenuo adjustita di menaji. Malgre l'esforci facita da la sucedanta guvernerii por kontrolar la spensi sociala, ol augmentas rapide, nomo pro kresko di familiala spensi e l'oldeso de la habitantaro. Tandem, la kreskanta augmento di la chomeso augmentas la deficito, nam la neemployata ne kontributas. Preske tota augmento di publika spensi depos 1960 rezultis del augmento di spensi kun sociala sekureso, e la deficito di la sekureso sociala en 2009 esis 23,5 miliard Euri. === Defenso === [[Arkivo:French MO-120-RT-61 and Véhicule de Tracte Mortier 120 during Operation Desert Shield.JPEG|thumb|250px|Franca trupi qui partoprenis l'operaco Tempesto dil dezerto en 1991.]] Francia havas la kinesma maxim granda budjeto en la mondo pri defenso segun l'Instituto Internaciona di Inquesti pri Paco di Stockholm (IISPS), ed esas un ek la kin landi konsiderata "havante nukleara povo" segun la traktato pri nevejeturo di nukleara armi. Kune la Britaniana, Franca armeo judikesas kom un ek la maxim bone equipata de Europa. La spensi kun defenso (39 miliardi di dolari en 2010) reprezentas 2,5% de la [[Totala nacionala produkturo]], kontre ke en altra Europana landi (ecepte Unionita Rejio e Grekia) ol reprezentas mezavalore 1,5% de la TNP. Lua defenso-trupi subdividesas en quar grupi: terala armeo, mar-armeo, aer-armeo e nacionala jendarmaro. Depos 1996, l'armeo divenis profesionala, e l'obligata konskripto remplasesis da la “dio di defenso e mixa civitaneso”. Lua kapaceso militarala esas cirkume 350 000 homi, e lua trupi partoprenis en misioni en [[Afganistan]], [[Libano]], [[Chad]], [[Ivora Rivo]], [[Kosovo]], [[Djibuti]], [[Senegal]] e [[Gabon]]. === Partopreno en internaciona organizuri === Francia esas un ek la fondinti dil Europana Uniono, dil spaco Schengen e dil [[Eurozono]]. Esas anke un ek la kin permananta membri dil [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Tandem, esas membro di multa internaciona organizuri, exemple Nord-Atlantikal Uniono, [[Mondal organizuro pri komerco]], [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]], G8, G20, organizuro internaciona di Frankofonio (''Francophonie'') edc. Pos 1945, Europa divenis la precipua axo dil extera politiko Franca. Du ek la sep "patri di Europa", [[Jean Monnet]] e [[Robert Schuman]], naskis en Francia. Un ek la skopi dil organizuro esis evitar nova mondomilito e faciligar la rikoncilio inter Francia e Germania. Tamen, la stando di Francia e Franci pri Europa esis ofte ambigua: refuzo dil traktato qua kreis l'Europana komunitato pri defenso da lua Nacional Asemblitaro en 1954, e refuzo per referovoto di traktato por krear konstituco Europana en 2005, la haltostroki di Francia vers Europan asemblo esis ferma. Pos la [[Kontrato di Maastrich]] en 1992, la domeni en qua UE havas exkluziva kompetenteso esas sempre plu multa. Granda parto dil yuri aplikebla en Francia en 2010 havis Europana origino, plu multa kam la nacionala yuri. Francia, mezavalora povo, ne povas pezar en la mondala ceno en multa domeni nur tra UE. L'unigado di Europana merkato e l'establiso di unika pekunio ye 1999 implikis importanta transformi di Franca ekonomio, qua l'avantajoza karaktero facas debato. Mem se Francia esas l'unesma profitanta de la komuna agrokultivala politiko, ulo esas parto di landi neta kontributanti a budjeto di UE. === Politiko exterlanda e diplomaco === [[Arkivo:Bannière Drapeaux UE-28.png|280px|thumbnail|Francia, membro di UE.]] Pos la prezidanteso di generalo de Gaulle (1958-1969), la politiko exterlanda di Francia esas karakterizita per volo di nedependo, kelkafoye opozata ad Usa, e to rezultis la developo di nuklear armi, e l'ekiro di Francia di integrata komando di OTAN de 1966 til 2009. De la yari 1960a til la frua yari 2000a, Francia videsas kom amiko di Araba-Mohamedana landi, kritike opozanta a la politko di Israel. La reto di diplomacala reprezenteri di Francia esas la duesma maxim granda del mondo, havanta nun 156 ambasadi e 97 konsulala posti sur la kin kontinenti. Francia developas helpo-politiko koncerne developanta landi, nome de Afrika. La publika helpo a developanta landi reprezentis 0,39% de la totala revenuo nacionala en 2007. === Republikala simboli === Segun la konstituco di la [[Kinesma Franca Republiko|Kinesma Republiko]], Francia posedas multa emblemi, datinta dil [[Franca revoluciono]]. La flago di Francia konsistas ek tri vertikala vendi di sama larjeso, kolorizata blue, blanke e rede. La himno nacionala esas ''la Marseillese'', kanto kompozita da Rouget de Lisle dum Franca revoluciono e kelkafoye kritikata pro violento dil texto. Tandem, la Franca republiko havas kom moto tri vorti: "Libereso, Egaleso, Fraterneso". Pluse, multa oficala simboli existas por reprezentar Francia, nome la busto di ''Marianne'', muliero portanta Frigiana boneto, orna la komon-domi, e lua vizajo esas reprezentata sur la posto-marki ed la Franca facii dil centimi di Euro. Depos 1999, Franca guvernerio donacesis da logotipo rivokanta la flago e la devizo di la lando, same kam la figuro di Marianne. Ica logo reprezentesas en domkumenti publikigita da Franca administrado. == Geografio == Francia havas diversa peizaji en lua kontinentala teritorio, de plana regioni an la litoro til alta montaro di [[Alpi]], en sud-esto. La maxim alta monto esas [[Monto Blanka]] ([[Alpi]]) kun 4810 metri di [[altitudo]]. An la frontiero kun [[Hispania]] ed [[Andora]] jacas la montaro [[Pirenei]]. La maxim longa fluvii di Francia esas [[fluvio Loire|Loire]], longa de 1016 km, e [[Seine]], longa de 776 km. La maxim granda [[insulo]] di Francia en [[Mediteraneo]] esas [[Korsika]]. == Teritorial organizado == [[Arkivo:Francia_bazala_mapo_18_regioni-Ido.png|thumb|320px|La 18 regioni di Francia, inkluzite la regioni transmara.]] Francia subdividesas administrative en regioni, departamenti, distrikti, kantoni e municipi. Ol anke havas enmsembli, teritorii e dependadi. La maxim extensa departamento esas Franca Guyana, havanta {{formatnum:91000}} km². Francia subdividesas en 18 regioni e 101 departmenti, metropolala e transmara. La nomizita "metropolala Francia" konsistas ek 13 [[Regioni di Francia|regioni]] (France: ''régions''). La regioni nek havas autonomio legifala nek autonomio exekutiva, e recevas parto ek la imposti kolektata dal guvernerio, segun lia bezoni. :* 96 [[Departamenti di Francia|departamenti]] (France ''départements''): Administrata da Generala konsilistaro qua elektesas singla 6 yari per direta votado. Ol kreesis en 1790, kun la skopo ke omna persono povus distar admaxime un jorno per kavalo de lua reprezenteri. Singla havas departmento havas lua prefekto. :* 329 distrikti (France: ''arrondissements''): Singla departamento subdividesas en plura distrikti, qui havas singla lua subprefekto. Lua funciono esas helpar la prefekto dil departmento. :* 3.879 kantoni: Ol esas la maxim mikra subdividuro, nur kun elektorala efekti. :* 36.571 komoni: Equivalanta a municipo. En l'urbo Paris, recevas la nomo ''arrondissements''. :* Interkomunitati* (France: ''intercommunautés''): ol unigas en singla departamento plura komoni. La 5 ''transmara regioni'': [[Guadelupa]], [[Franca Guyana]], [[Martinik]], [[Mayotte]] e [[Reunion]]. La "transmara ensembli" esas 5: [[Santa Pierre e Mikelon]], [[Franca Polinezia]], [[Wallis e Futuna]], [[Saint Barthélemy]] e [[Saint Martin]]. Existas un ''ensemblo sui generis'': [[Nova-Kaledonia]]. === Maxim granda urbi === {{Maxim granda urbi | lando = Francia | dato = 2010 | nomo1 = Paris | provinco1 = Francilia | hab1 = 2243833 | nomo2 = Marseille | provinco2 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab2 = 850726 | nomo3 = Lyon | provinco3 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab3 = 484344 | nomo4 = Toulouse | provinco4 = Ocitania | hab4 = 441802 | nomo5 = Nice | provinco5 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab5 = 343304 | nomo6 = Nantes | provinco6 = Loire-regiono | hab6 = 284970 | nomo7 = Strasbourg | provinco7 = Alzacia | hab7 = 271782 | nomo8 = Montpellier | provinco8 = Ocitania | hab8 = 257351 | nomo9 = Bordeaux | provinco9 = Nov Aquitania | hab9 = 239157 | nomo10 = Lille | provinco10 = Supra Francia | hab10 = 227560 | nomo11 = Rennes | provinco11 = Bretonia | hab11 = 207178 | nomo12 = Reims | provinco12 = Grand Esto | hab12 = 179992 | nomo13 = Le Havre | provinco13 = Normandia | hab13 = 175497 | nomo14 = Saint-Étienne | provinco14 = Arvenia-Rodano-Alpi | hab14 = 171260 | nomo15 = Toulon | provinco15 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab15 = 164532 | nomo16 = Grenoble | provinco16 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab16 = 155637 | nomo17 = Dijon | provinco17 = Burgundia-Libera Komtio | hab17 = 151212 | nomo18 = Angers | provinco18 = Loire-regiono | hab18 = 147571 | nomo19 = Villeurbanne | provinco19 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab19 = 145150 | nomo20 = Saint-Denis | provinco20 = Reunion | hab20 = 145022 | imajo1 = Arc_de_Triomphe_-_Paris.jpg | urbo1 = Paris | imajo2 = Coucher_de_soleil_sur_Notre-Dame_de_la_Garde.JPG | urbo2 = Marseille | imajo3 = Pont_Bonaparte_Lyon.jpg | urbo3 = Lyon | imajo4 = Toulouse_Minimes.JPG | urbo4 = Toulouse }} == Ekonomio == [[Arkivo:Champ_de_bl%C3%A9_Seine-et-Marne.jpg|thumb|left|180px|Plantacerio di [[frumento]] en la regiono [[Francilia]].]] [[Arkivo:Several_Bordeaux_wines.jpg|thumb|180px|''Bordeaux''-[[vino]].]] {{PA|Ekonomio di Francia}} L'ekonomio di Francia esas la 7ma maxim granda del mondo, e la 2ma maxim granda del [[Europana Uniono]]. Sideyo por 39 ek la 500 maxim granda kompanii del mondo, ol havas plura kompanii inter la maxim granda del mondo kam [[Germania]] ed [[Unionita Rejio]].<ref>{{cite web|title=Global 500 by Country |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2010/countries/France.html|publisher=CNN |date=26ma di julio 2010 |accessdate=21ma di julio 2011|language={{en}}}}</ref> Ensemble kun altra 11 landi Francia adoptis l'[[Euro]] en [[2002]] e remplasis komplete la franko (₣).<ref>{{cite web |title=History of the Euro|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/business/2001/euro_cash/history/ |publisher=BBC News |accessdate=30ma di oktobro 2010|language={{en}}}}</ref> En [[2014]] lua [[Totala nacionala produkturo]] esis 2 587 miliardi dolari.<ref name=CIA>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/france/ |title=The World Factbook: France|accessdate=4ma di mayo 2015|language={{en}}|author=CIA}}</ref> L'[[agrokultivo]] reprezentas 1.7 % de la TNP, l'[[industrio]] reprezentas 19,4%, e la servadi reprezentas 78.9%. Francia esas membro dil [[G8]] (grupo di la precipua industriala landi) e di la [[Mondal organizuro pri komerco]]. Historiale, Francia esas granda produktero di agrokultivala produkturi.<ref name = agriculture>{{cite web|title= France - Agriculture |url= http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Europe/France-AGRICULTURE.html|author= Encyclopedia of the Nations|language={{en}}}}</ref> Fertila suli, l'uzo di moderna teknologio e la subsidiaji de [[Europana Uniono]] transformacis Francia en la precipua agrokultivala produktero ed exportacero de [[Europa]]<ref>{{cite web|url= http://www.diplomatie.gouv.fr/en/france_159/economy_6815/overview-of-the-french-economy_6831/key-figures-of-the-french-economy_1402.html#sommaire_1 |publisher=French Ministry of Foreign and European Affairs|title=Key figures of the French economy}}</ref> (ol reprezentas 20% de l'agrokultivala produktado dil [[Europana Uniono]]<ref name="ministère">{{cite web|title=A panorama of the agriculture and agri-food industries|url=http://agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/panorama_agriculture_ed2008EN.pdf | publisher=Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche}}</ref>). Lua precipua agrokultivala produkturi por exportacajo esas [[frumento]], pultro, lakterio, bovokarno e porkokarno, ed anke industriizita nutrivi. La [[vino]] "rozea" (''rosé'') konsumesas precipue en Francia, kontre ke la vini [[champanio]] e ''bordeaux'' esas precipue exportacata. La maxim importanta industriala produkturi esas aeroplani, automobili, mashini, kemialaji ed elektronikala kompozanti, exemple la mikonduktori produktita en [[Grenoble]], "la Silikovalo di Francia". Quankam pos la duimo dil yari 1990a multa statala firmi privatigesis, la stato duras kontrolar granda parto de la funcionado di la ekonomio, e duras tenar acioni di multa firmi, exemple banki, energiala kompanii, kompanii di transporto e di [[informatiko]]. Dum la fino di [[2008]] ed en [[2009]] eventis forta financala krizo, e la depreso ekonomikala dum 2010 e 2011 augmentis la [[chomeso]] til plu kam 9% de la [[labor-povo]]. En 2010 Francia anuncis ke ol konsumus cirkume 26 miliardi Euri por helpar firmi minacata di bankroto. Preske 79% del [[energio]] konsumata en Francia havas nukleara origino. == Demografio == [[Arkivo:Évolution démographique comparée - France, Allemagne et Royaume-Uni.svg|thumb|upright=1.5|Evoluciono dil habitantaro di metropolala Francia pos 1801, kompare Germana e Britaniana habitantaro (baso 100 = 1800 o 1801)<ref> * Francia: Jacques Dupaquier, ''Histoire de la population française'', Paris, PUF, 1988, et {{cite web|url=http://www.indices.insee.fr/bsweb/servlet/bsweb?action=BS_SERIE&BS_IDBANK=043638781&BS_IDARBO=01000000000000|title=Évolution de la population de la France métropolitaine|site=insee.fr|accessdate=31ma di januaro 2010}} * Germania: [http://destatis.de destatis.de] * Unionita rejio: [http://www.statistics.gov.uk/CCI/nscl.asp?ID=7589 Office for National Statistics], en Angla linguo. </ref>.]] Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2021, Francia havis {{formatnum:68084217}} habitanti.<ref name=CIA/> La maxim multa habitanti rezultis de mixuro di Kelti kun Romani e Germani. Alra populi existas en diferanta regioni de Europana Francia, exemple Bretoni en [[Bretonia]], Aquitani en [[Nov-Aquitania]], Alemani nord-weste, e Liguriani sudeste. L'oficala linguo di la lando esas [[Franca linguo|Franca]], oficala en 100% de la lando. Regionala dialekti e lingui, exemple [[Ocitaniana linguo|Ocitana]], [[Bretona linguo|Bretona]], Alzaciana, Korsikana, Kataluniana, Baska, Flandriana e Pikarda, gradope desaparas.<ref name=CIA/> Pluse, l'urbi [[Le Havre]], [[Strasbourg]], [[Bordeaux]], [[Lille]], Marseille, Nantes, Paris, Saint-Denis de la Réunion, Tours, asociita urbi di Angoulême, Nice e Poitiers, asociita membri di la komunitato di aglomerajo Evry Centre Essonne e la komunitato urbala di Bordeaux anke asociuro di komoni ed transmara ensembli esas membri di internaciona asociuro di Franca-parolanta urbestri. Ultre la Franca, en 1999 parolesis sepadek e kin altra lingui, inkluzite regionala lingui, lingui parolata dal enmigranti e dialekti parolata en la trasmara domeni, segun raporto dal linguisto Bernard Cerquiglini. [[Arkivo:Cathédrale10.jpg|thumb|320px|Til 1825 la reji di Francia kronizesis en la katedralo di Reims.]] Segun statistiki por la yaro 2015, la maxim praktikata religio en Francia esas [[kristanismo]]: 63% til 66% de la habitantaro, la maxim multa katoliki. Mohamedani esas de 7% til 9%, Budisti de 0,5% til 0,75%, Judi de 0,5% til 0,75%, altri de 0,5% til 1%, e de 23% til 28% havas nula religio.<ref name=CIA/> Pos lego aprobita ye la 9ma di decembro 1905, stato e religio esas legale separata en Francia. La Republiko Franca ne agnoskas kom oficala, salarias o subvencionas irga kulto, excepte en Alzacia-Mozel, ube kulto katolika, du kulti protestanta e la kulto judala agnoskesas. La komunitato [[Judo|Juda]] en Francia esas la maxim granda de Europa e la 3ma maxim granda de la mondo, dop [[Israel]] ed [[Usa]]. === Enmigro, stranjeri e minoritati === Segun demografo Michèle Tribalat, 14 milion personi (cirkume la quarimo de la habitantaro di la lando) en 1999 havis adminime un parento od avo qua esis enmigranto. Gérard Noiriel opinionis ke en 2002 ta proporciono esis proxim la triimo de la habitantaro, se on konsideras la preavi. {{revizo}}{{riskribota}} Segun Franca defino, plu restrikiva (naskinta exterlanda exter la teritorio), en metropolala Francia habitis 5,3 milion enmigrinti en 2008, esinta {{formatnum:1100000}} plua kam en 1999 e 8.9 % ek omna habitantaro. En omna habitantaro, 40 % havis Franca nacionaleso, aquirita per civitanigo o per mariajo. Enmigrinti originas precipue de EU (34 %) de Maghreb stati (30 %), de Azia (14 %, di qui la triima essas Turka), e de subSahara Afrika (11 %). La pueri di enmigrinti, direta decendantaro de uno o du enmigrinti, esis 6.5 milioni en 2008, sive 11% de la habitantaro. Tri milioni inter li havis lua du parenti enmigra. Sume, enmigrinti e filii de enmigrinti (duesma generaciono) esas nombroze* 11.8 milioni ye 2008, sive 19 % de la habitantaro (di qui poke plu kam 5 milioni de Europana origino e 4 milioni di Maghrebian origino). Mezavalore, enmigranti recevas revenui infre la triimo de olta di nacionani. Li esas dufoye plumulti ne esar diplomizita e trifoye plumulti a vivar sub [[povreso-lineo]]. Tamen, ad egala sociala stando, lua skolala formacuro e lua revenui esas proxim olta di Franci naskinta en Francia. Personi de enmigranta origino, nome kelka minoritati, kelkafoye subisas diskriminaci en Francia. Pro nedeterminita motivi qui duras esar studiata, kelka enmigranti e/o lia decendanti adoptas religioza fundamentalismo*. Tamen, on asistas a certa konvergo di vivomodo* di enmigrinta populi e di Franci dum longa stando. === Famili, sexualeso ed egaleso di sexui === En [[2009]] Francia esis la maxim fekunda lando di Europa dop Islando ed Irlando. La fertileso inter la mulieri naskinta en 1959 esas 2.12 pueri per muliero, dum ke nune esas 1.99 pueri per muliero (1.98 en metropola Francia). La chanji en la familiala strukturo en Francia inter la 1960a e la yari 2000a esas tam diversa kam profunda. La naskinti esas en maxim parto di kazi dezirita, pro developado di kontragravidesko* ed abortigo — pluse 200 000 volata interrupto di gravideso facesas omna yaro en Francia. Plu multo paro preferas libera uniono compare mariajo, o civila pakto di solidareso (PACS), kontrato di uniono plu flexebla ke mariajo. Pri divorci, lua nombro esis plumultigita per 3.2 inter frua 1970a e lasta yari. Pri diversa formi di altrasexualeso*, esas kune aceptata en Francia, mem si lego preiras ofte la mentesi en tolero opozite sexuala minoritati. Mariajo di paro di sama sexuo, tale ke adopto di puero per ta sama pari, esas legala en Francia depos la 18ma di mayo 2013. La stando di mulieri en Franca socio havas multa evolucionita dum 20ma yarcento, gratifikita dum lasta yarcento per multa yuri kontre la diskriminaci ke li subisas, Francia esas en 2009 fore di egaleso inter viri-mulieri). Por ofico en kompleta tempo, mulieri recevas en 2008 salario 19 % min ke to di viri, e la pura salariala diskriminaco esus de 6 til 7 % segun ministerio di ofico. Pri funcioni di decidemeso, mulieri acesas lo poka : li duktas nur 8 % di entraprezaji kun plu 200 employati, e reprezentas nur 18.5 % di deputati elektita en 2007 e 13.1 % di generala konsilisti elektita en 2008. Pri viri, existas anke multa neegalesi. Kompare vivoexpekto di Franci esas 85.7 yari, viri povas expektar vivar dum 78.7 yari. === Eduko === [[Arkivo:EducationFr.svg|thumb|Organizo di sekundara instrukto en Francia.]] En Francia, instrukto esas obligata de sis a dek e sis yari, ed publika skolo esas laika e gratuita. Tante la formaco e salario di docantaro, same kam la selekto di programi, resortisas ad stato, la jerado di primara e sekundara edukerii resortisas di teritoriala ensembli. Primara instrukto desvolvesas en du fazi. Matrala skolo, qua aceptas la tre yuna pueri, donas su por skopo lua veko, lua socialeso* e lokizo di fundamentala implementi qua esas linguo e nombro. Pose, proxim evas sis yari, pueri esas aceptita per elementala skolo, di qua l'unesma skopi esas aprentiseso di lektado, skribado e kalkulo, e civitala edukado. Sekundara instrukto desvolvesas ipsa en du cikli. L'unesma esas disdonita en kolegio ed finas en nacionala diplomo di kapableso. La duesma esas disdonita en liceo e finas en finala e nacionala exameni : bachelereso (profesionala, teknologiala e generala) e certigo di profesionala kapableso (CAPA en agrokultiva instrukto). Pri l'instrukto supera en Francia, kunexistas l'universitati e la sistemo di granda skoli, ube on eniras ordinare per konkurso en fino di preparanta klasi. Superiora instrukti por certigo di supera teknikisto e preparanta klasi ad granda skoli esas disdonita en licei o privata edukerii. Granda skoli ordinare judikesas ambe kom plu efikiva e plu elitista kam universitati. Altralatere, proxim 17 % di skolani di primara e sekundara instrukto esas lokizita en privata edukerii, precipua sub kontrado di asociuro kun stato ed ofte konfesionala. Francia experiencis depos la liberigo granda plularjigo instruktado. En 1936 min kam 3% de la klaso di yaro obtenis bachelereso; ta procento esas pasita ad 30 % en 1985 e 60 % en 1995. Tamen, ta demokratigeso* di instrukto ne supresass la sociala neegalesi : 25 % di pueri di manuala laboristi naskinta inter 1974 e 1978 esas diplomizita di superiora instrukto, kontre 77 % di pueri di kadri. Ta neegalesi esas ankore plu importanta en granda skoli: nur 2,9 % di lernanti admizita en Skoli nacionala di administrado ye 2008 havis parento manuala laboristo. Segun la programo PISA di komparado di nacionala edukala sistemi, la rezultaji di Franca edukala sistemo esas deceptanta compare ad altra stati membri di [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo|OKED]], en partikulara depos l'inquesto PISA ye 2003. Malgre la projeti por alfabetigar omna habitanti, l'iliterateso afektas 3.1 milioni personi, equivalanta a 9 % de la habitantaro evante 18 til 65 yari en Francia. === Saneso === La kusto di Franca medikaro esas grandaparte pagata per la sistemo di social askuro. La lando havis 3,22 mediki por 1 000 habitanti en 2008, un ek la maxim alta procenti del mondo. La Franci beneficas egale di un ek la vivoexpekto maxim longa del mondo, mem se la procento di prematura mortemeso (ante 65 evo) esas alta. La medikala spenso yarala per habitanti esis € 4719 en 2008. Tamen, la saneso dil habitantaro ne esas ecelanta en omna domeno. Malgre la falo di konsumado di vino pos la yari 1960a, Franci restas la duesma konsumanti di alkoholo en westal Europa pos Irlando, e malgre l'intensa kampanii kontre tabako, 29% ek la personi evante 18 til 75 yari fumis omnadie en 2005. Pri interdiktata drogi, la maxim konsumita esas [[kanabo]]: segun statistiki de 2005, 39% ek la viri evante 18 til 25 yari konsumis ol. Pluse, Francia esas un ek la landi di Europa qua konocas la maxim nombro di depresiva perturbesi. Francia esas la maxim importanta konsumero di antidepresivi di Europa, e havas un ek la maxim alta procento di suocidi de Europa. === Informomoyeni === [[Arkivo:AudiencesTF1FR2FR3M6.png|thumb|Asistantari TF1 (obskura blue), France 2 (rede), France 3 (klara blue) e M6 (flave).]] Lego publikigita en Francia ye la [[29ma di julio]] [[1881]] institucis e samatempe limitis la libereso di jurnalaro. Se regionala, semanala e tematala jurnalaro vendas su bone en Francia, nacionala jurnalaro diala di generalista informo difuzesas poka exter la chef-urbo. La kin precipua titri di ta kategorio (''Le Figaro'', ''Le Monde'', ''Aujourd’hui en France'', ''Libération'' e ''La Croix'') kune vendas nur min kam 1 milioni exempleri singladie, dum ke Japonia diala jurnalo ''Yomiuri Shinbum'' vendas plu kam 14 milioni. Depos 1981 kun la legaligo di "libera radii", l'emisili di publika radio jeranta da ''Radio France'' esas konkurencata da privata emisili, ofte propraji di granda grupi di medii. Ja lore, inter la quaresma emisili di radio en kumulita audienco en novembro-decembro 2009 (RTL, NRJ, France Inter ed Europe 1), nur la triesma esas publika. Same, depos l'aparo di unesma privata televiziono-kanalo (''Canal +'') en 1984, multa televizion-stacioni privata inauguresis, difuzita per radioelektro, kablo, satelito o plu recente per terala numerala televiziono (TNT). La tri precipua kanali esas ''TF1'', ''France 2'' e ''M6'', nur ''France 2'' apartenas a la grupo ''France Télévisions''. Pri aceso a la [[interreto]], esas vere demokratigita nur frua yari 2000a. En decembro 2009, 65% de la Franci evante 11 yari o pluse uzis la interreto. Inter 2002 e 2009, Francia regresis de 11ma a 43ma en rango pri libereso di jurnalaro en la mondo segun l'organizuro ''Reporters sans frontières''. === Sporto === [[Arkivo:Amelie Mauresmo at the 2008 US Open.jpg|thumb|left|Amélie Mauresmo esis en 2004 e 2006 la unesma-ranga tenisistino mondala segun klasifikeso WTA.]] Sporto en Francia karakterizesas per anciena sportala tradiciono e granda diverseso di modalesi praktikata en alta nivelo. Francia havas preponderanta rolo en l'organizo di moderna sporto e sua premio-listo* pos la fino dil 19ma yarcento, esante fakte un ek la maxim premiizita nacioni del mondo pri multa sporti. Por la yaro 2012. Francia esas quaresma di mondala klasifikeso establisita da Havas Sports & Entertainment (e duesma Europana naciono dop Rusia) qua kontas plu ke 1 600 sportala eventaji. [[Futbalo]] esas la maxim populara sporto, kun plua kam 2.3 milion luderi (di qui 97% viri), augmentis sua populareso pos Francia vinkir la [[Mondala Kupo di Futbalo]] en 1998 e pose la championkonkurso di Europa en 2000. Teniso (duesma maxim populara sporto segun la quanto di luderi), [[kavalkado]], [[judoo]]*, [[basketbalo]], [[handbalo]]* e [[golfo]] anke praktikesas multe, sen omisar [[rugbio]]* e petanko*, precipue sude de la lando. En [[2018]] la lando ganis duesmafoye la [[Mondala Kupo di Futbalo]]. Cirkume sep milioni Franci praktikas [[skio]] omna vintri, maxim ofte exter la klubi sportala. Skermado e ciklismo esas sporti en qui Francia recevis la maxim granda nombro di Olimpiala medalii, rispektive 44 e 41 olimpiala tituli, til 2010. Du importanta sportala eventi yarala esas la teniso-konkurso internaciona di Roland Garros qua eventas en Paris, e la biciklo-konkurso [[Turo di Francia]]. En 2016 Francia gastigis la Kupo Europana pri Futbalo ''Euro 2016''. === Partopreno en sindikati ed en politikala partisi === [[Arkivo:Anti CPE - Paris 2006.jpg|thumb|Manifesto kontre CPE en Paris en 2006.]] Malgre ke la quanto di personi qui votas en elekti diminutabas, altralatere la quanto di personi qui partoprenas en protesti kreskabas.<ref name="Maurin">{{cite book|language={{fr}}|title=Déchiffrer la société française |first=Louis|last=Maurin |location=Paris |publisher=La Découverte|year=2009|pages =368 |isbn=978-2-707-15413-2}}</ref> En 2008, 42% ek la habitanti partoprenis adminime unfoye en protesti, kontre 25% en 1981. Kompare ad altra developata landi, Francia esas ofte vidita kom lando ube demonstri e striki esas frequa. En Francia, poka personi partoprenas en politikala partisi, e nur 8% ek la laboristi asociis su ad ula [[sindikato]]. == Kulturo == Franca kulturo, nome lua edukala sistemo, militaral organizado, la linguo [[Franca linguo|Franca]], lua artala movadi pri [[pikto]], [[literaturo]], [[arkitekturo]], edc, exercis e duras exercar granda influo en la mondo. Lua [[cinemo]] anke esas remarkinda de multa yari: la [[fratuli Lumière]] inventis la [[cinematografilo]]. En [[2008]] Francia modifikis lua [[konstituco]] por agnoskar regionala lingui, exemple [[Okcitaniana linguo|Okcitaniana]], [[Baska linguo|Baska]], [[Bretona linguo|Bretona]] e [[Alzaciana linguo|Alzaciana]]. La simbolo di la lando esas [[hano|hanulo]]. === Arkitekturala patrimonio === [[Arkivo:Chateau Versailles Galerie des Glaces.jpg|thumb|250px|Galerio di speguli di kastelo Versailles, maestroverko di baroka arkitekturo dil 17ma yarcento.]] Francia posedas richa patrimonio arkitekturala, testo di lua longa historio e la renkontro di diversa civilizuri. ==== Konstrukturi judikata kom Patrimonii de la Homaro ==== Ek la 753 kulturala loki judikata kom mondala patrimonii segun l'[[UNESCO]] ye la 27ma di januaro 2012, 34 jacas en Francia, qua rangizesas 3ma en la mondo segun la quanto di mondala patrimonii. L'arkitekturala patrimonio Franca inkluzas edifici religiala (exemple l'abadeyo di Fontenay), civila (exemple la kasteli dil Loire-valo), industriala (rejala salino di Arc-et-Senans), militala (l'urbi fortifikita di Vauban) ed urbala (exemple la placo Stanislas en Nancy, o la centrala quartero di [[Strasburg]]). Ol inkluzas exempleri pri l'arkitekturo di omna epoki, de l'arkitekturo Romana (exemple, la ponto di Gard) til la moderna arkitekturo pos la [[Duesma mondomilito]] (la centro dil urbo [[Le Havre]]), inkluzite maestroverki Romana (l'abadeyo di Saint-Savin-sur-Gartempe), Gotika (katedralo di Chartres) e klasika (kanalo di Midi). ==== Konstrukturi di historiala interesto ==== Pos 1840 la stato Franca povas klasifikar kom historiala patrimonio la konstrukturi di interesto historiala, arkitekturala, patrimoniala o kulturala, ed anke kelka moblala havaji (kloshi). To grantas legala protektado, e helpo por restaurar e mantenar la kozi protektata. Ye la 31ma di decembro 2008, existis en Francia {{formatnum:43180}} historiala konstrukturi enrejistrata o klasifikata. Diversa arkitekti de diversa epoki, exemple [[Pierre de Montreuil]] dum [[Mezepoko]]; Lescot Delorme ed Androuet du Cerceau dum [[Renesanco]]; Mansart, Le Vau, Hardouin-Mansart, Gabriel e Claude-Nicolas Ledoux dum klasika e neoklasika epoki; Viollet-le-Duc, Garnier e [[Gustave Eiffel]] dum la 19ma yarcento; e Le Corbusier e Perret dum la moderna epoko, kreis edifici qui formacas la nuna patrimonio arkitekturala Franca. === Artala patrimonio e kultural eventaji === Malgre ke artala produkturi en Francia atestesas de la [[prehistorio]], on ne povas parolar pri "Franca arto" ante la komenco di la duesma yarmilo, epoko en qua la stato e la naciono komencis formacesar. Pos ta epoko, la bel arti Franca divenis maxim-multa-kaze simila a la resto di westal Europa, exemple la Romanika artajo dum la 11ma e 12ma yarcenti e la Gotika artajo dum la 12ma e 13ma yarcenti; la celebro di la povo di Franca monarkio, di "privilejizita spaco" (A. Chastel) e reprezento di sakrajo divenis la precipua temi dil arto, precipue kande komendita da povoza autoritati politikala o religiala. La [[Renesanco]], la Klasikismo di la [[17ma yarcento]], e la Neoklasikismo di la 18ma yarcento expresis la sercho di ordeno e pompo, sub influi del antiqua arto Italiana. Dum la moderna epoko aparis individuala figuri di artisti, exemple piktisti Fouquet, Poussin, La Tour, Watteau, Boucher, Chardin, Fragonard, Greuze, David, Gros ed Ingres, e skultisti Goujon, Girardon, Coysevox, Puget e Houdon. Francia influis la precipua artala movadi de la 19ma e 20ma yarcento: Romantikismo (Delacroix e Géricault), realismo (Courbet), impresionismo (Monet, Renoir, Manet, Degas) e neo-impresionismo (Seurat, Van Gogh, [[Paul Cézanne]], Gauguin), [[fauvismo]] (Matisse, Derain, Vlaminck), kubismo (Braque, Picasso, Léger) od ankore surrealismo (Duchamp) inkluzas Franc artisti inter lua precipua reprezentanti. Auguste Rodin, en sua latero, revolucionas skultado dum la fino dil 19ma yarcento. Diferanta de altra landi qui havas poka skriptisti famoza, Franca literaturo havas multa importanta nomi qui apartenis a diferanta movadi o skribis segun diferanta stili. Exemple, on povas citar dum Mezepoko la poeti Chrétien de Troyes e Villon; dum la 16ma yarcento ([[Renesanco]]) la skriptisto Rabelais, l'esayisto [[Michel de Montaigne]] e la poeti Du Bellay e Ronsard. Dum la 17ma yarcento, dramatisti Corneille, Racine e Molière, poeto Boileau, fablisto La Fontaine e neklasifikala Pascal fervoras mantenar ordeno per raciono; dum 18ma yarcento autori di Voltaire, Diderot e Rousseau, romanisti Prévost, Laclos e Sade e dramatisti Marivaux e Beaumarchais flogis la socio di lua epoko dum ke trakteskanta temi til lo interdiktita. Dum la 19ma yarcento, romano experiencas sumito kun Stendhal, Balzac, Hugo, Dumas, Flaubert e Zola, ma l'altri generi ne falias, kam montras memorialisto* Chateaubriand e poeti Lamartine, Musset, Baudelaire, Vigny, Rimbaud e Mallarmé. Dum 20ma yarcento, la manko di anteeso facas plu desfacila la percepto di majora figuri ; on povas tamen citar poeti Apollinaire, Éluard, Aragon, [[René Char]] e Prévert, la romanisti Proust, [[André Gide]], Céline, [[Jean-Paul Sartre]], Camus e Sarraute, e dramatisti Giraudoux, [[Jean Cocteau]], Beckett ed Ionesco. Dividita dum Mezepoko inter la religiala arto qua inspiris la Gregoriala kanto, e la profana kanto di trubaduri e voyajanti, Franca muziko atingis notoreso pos l'epoko klasika, pro la verki di kompozisti exemple Lully e Charpentier dum a 17ma yarcento, Rameau dum la 18ma yarcento, [[Hector Berlioz]], Gounod e Bizet Dum la 19ma yarcento, o Débussy dum 20ma yarcento — multa di ta artisti kompozas operi. Depos frua 20ma yarcento, la muziko nominita "populala" rapide expansis, mixanta jenri propra a Francia (kansono) kun importita generi (rock e rap note), e posibliganta a exterrangi kam Claude François, Johnny Hallyday, Sheila, Michel Sardou o Jean-Jacques Goldman vendar deko di milioni di diski. Cinemo, inventita en 1895 en Lyon dal [[fratuli Lumière]], esas importanta kultural agado en Francia malgre la konkurenco di [[Hollywood]]: en 2005 Francia esis la sisesma mondala produktero ed l'unesma Europana produktero di longa filmi. Franca cinemo, nome [[komedio|komedii]] e "filmi di autori" lansata pos la yari 1980a, e precipue dum la [[yari 2000a]] produktis kelka filmi qui obtenis suceso mondala, exemple ''Le Fabuleux destin d'Amélie Poulain'' o ''La Marche de l'empereur''. L'Internaciona Festivalo pri Cinemo qua eventas omnayare en [[Cannes]], esas la kulturala eventajo la maxim mediatigata en mondo. === Literaturo === La [[literaturo]] di Francia komencis dum [[Mezepoko]], ed esas notinda la poezio di [[trubaduro|trubaduri]] en [[Ocitaniana linguo]]. Dum la [[16ma yarcento]], importanta skriptisto esis [[François Rabelais]]. Dum la [[17ma yarcento]] aparis tri importanta teatrala skriptisti: [[Molière]], [[Pierre Corneille]] e [[Jean Racine]]. [[Blaise Pascal]] e [[René Descartes]], qui profunde influis la Franca aristokrataro, esis importanta filozofi Franca. Literaturo e [[poezio]] en [[Franca linguo]] kreskis dum la [[18ma yarcento|18ma]] e [[19ma yarcento|19ma]] yarcenti e komencis influar la mondala kulturo, exemple la verki di [[Voltaire]], [[Denis Diderot]] e [[Jean-Jacques Rousseau]]. Pri puerala literaturo, esas remarkinda la verki da [[Charles Perrault]]. Dum la [[19ma yarcento]] aparis importanta skriptisti, exemple [[Alexandre Dumas, patro]], [[Alexandre Dumas, filio]], [[Jules Verne]], [[Émile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Honoré de Balzac]], [[Théophile Gautier]], [[Charles Baudelaire]] e [[Stendhal]], ed anke la poeti [[Paul Verlaine]] e [[Stéphane Mallarmé]]. Dum la [[20ma yarcento]] aparis importanta nomi, exemple [[Marcel Proust]], [[Louis-Ferdinand Céline]], [[Albert Camus]], [[Frédéric Mistral]] e [[Jean-Paul Sartre]]. [[Antoine de Saint-Exupéry]] skribis ''[[La Princeto]]'' por pueri. === Ciencala tradiciono === Depos Mezepoko, Francia divenis importanta centro por konoci e deskovri. Poke pos lua fondo en 1200, l'universitato di Paris divenis un ek la maxim importanta universitati dil Ocidento. Til la 1ma di septembro 2010, 56 Franci ganabis [[Nobel-premio]], e dek ed un obtenabis la medalio ''Fields''. Dum la 17ma yarcento, [[René Descartes]] definis metodo por aquirado di ciencala konoco, kontre ke [[Blaise Pascal]] divenis famoza por sua verko pri kalkulo di probablesi e la mekaniko di fluidi. Dum la [[18ma yarcento]], verki dal biologiisto Buffon e dal kemiisto [[Antoine Lavoisier]] - ca lasta deskovrinto di la rolo di [[oxo]] en kombusto -, e l'edito dil ''Enciklopedio'' da Diderot e d'Alembert expansis ciencala konoco. Dum la 19ma yarcento, [[Augustin Fresnel]] developis la moderna [[optiko]]. [[Nicolas Léonard Sadi Carnot]] studiis [[termodinamiko]], e [[Louis Pasteur]] esis pioniro pri mikrobiologio. Dum la 20ma yarcento, on povas mencionar matematikisto e fizikisto [[Henri Poincaré]], fizikisti [[Henri Becquerel]], la gespozi [[Pierre Curie|Pierre]] e [[Marie Curie]] (qui divenis famoza por lia verki pri [[radioaktiveso]]), fizikisto [[Paul Langevin]] ed anke virologiisto [[Luc Montagnier]], kundeskovrinto dil viruso dil [[Sindromo di Imuno-Defekteso Aquirita (AIDS)|AIDS]]. === Gastronomio === Franca [[gastronomio]] esas famoza pro lua bona agrokultivala produkturi, nome vini (''champagne'', vini de la regioni Bordeaux o Burgundia, e.c) e fromaji (''roquefort'', ''camembert'' edc.), e pro la nomizita "supera gastronomio" praktikata pos la 18ma yarcento. Tamen, Franca manjajo esas multe diversigata, ed konsistas precipue ek regionala specalaji qui konquestis tota lando, exemple [[Alzacia]]na surkruto, Lotringiana ''quiche'', porkohachajo de Le Mans, Burgundiana bovi, grasa hepato ''périgourdin'', ''cassoulet'' de Lengadocia, ''tapenade'' de Provenco, keneli de Lyon. Ultre to, existas "gastronomiala frontieri" qui "separas" la nordo (qua uzas [[butro]] e shaloto por koquar) e la sudo (qua preferas oliv-oleo ed alio) di la lando, ed inter regioni qui uzas nutrivi obtenita de la tero (exemple [[Périgord]]) ed altra qui uzas nutrivi obtenita de la maro, exemple Provenco. Tamen, nun ica frontieri tendencas desaparar, pro la simileso di vivomanieri en tota mondo. La "Gastronomio di Francia" enskribesis ye la 16ma di novembro 2010 en la listo di la kulturala nemateriala patrimonio dil homaro, segun l'[[UNESCO]]. == Referi == {{reflist}} <references group="a"/> == Extera ligili == * [http://www.elysee.fr Pagino di la prezidanto di Francia] * [http://www.service-public.fr/langue/english/ Oficala pagino di publika servadi en Francia] * [http://www.proxiti.info/ Proxiti - Le Réseau de Vos Informations de ProXimité] ({{fr}}) * [http://meteo.15.growiktionary.org Météo France] {{Regioni di Francia}} {{Template:EU-stati}} [[Kategorio:Francia| ]] elw9wvbde1fsd9qf4c49dsfrc2o4q1w 994411 994410 2022-08-06T16:05:56Z Joao Xavier 110 kelka korektigi/modifiki wikitext text/x-wiki <!-- {{Artiklo di qualeso}} --> {{revizo}} {{Landi | Nomo = Francia | Lokala_nomo = République Française | Flago = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg | Blazono = Armoiries république française.svg | Devizo = "Liberté, égalité, fraternité" ([[Franca]])<br>"Libereso, egaleso, frateso" | Nomo_himno = "La Marseillaise"<br>"La Marseilleanino" | Audio_ligilo = La Marseillaise.ogg | Imajo_mapo = Mapadefrancia.svg | Chefurbo = [[Paris]] | Habitanti_chefurbo = {{formatnum:2125246}} ([[1999]]) | Precipua_urbo = [[Paris]] | Oficala_lingui = [[Franca linguo|Franca]] | Regionala_lingui = (Videz [[#Lingui|Lingui]]) | Etnii_procenti = 85% | Etnii = [[Blankano]] | Etnii2_procenti = 10% | Etnii2 = [[Nord-Afrikano]] | Etnii3_procenti = 3.5% | Etnii3 = [[Nigrano]] | Etnii4_procenti = 1.5% | Etnii4 = [[Aziano]] | Guvernerio = [[Unesala stato]], miprezidantala, [[Republiko|Konstitucala republiko]] | Nomo_listo_chefo_stato = Listo di prezidanti di Francia | Titulo_chefo_stato = Prezidanto | Chefo_di_stato = [[Emmanuel Macron]] | Nomo_listo_chefo_guverno = Listo di chefministri di Francia | Titulo_chefo_guverno = Chefministro | chefo_guverno = [[Élisabeth Borne]] | Legifantaro = Parlamento | Historio = [[La Frankia rejio unigis]] | Historio_dato = [[486]] | Historio2 = [[Pakto di Verdun]] | Historio2_dato = [[agosto]] [[843]] | Historio3 = fondo di la [[republiko]] | Historio3_dato = [[2ma di septembro]] [[1792]] | Historio4 = fondo di [[EEK]] | Historio4_dato = [[1ma di januaro]] [[1958]] | Historio5 = [[Konstituco di Francia|Nuna konstituco]] | Historio5_dato = [[4ma di oktobro]] [[1958]] | Surfaco = {{formatnum:551695}} | Rango_surfaco = 47 | Surfaco_aquo = 0,26 | Habitanti = {{formatnum:67348000}} | Rango_habitanti = 21 | Yaro = 2018 | Denseso di habitantaro = 115 | Pekunio = [[Euro]] [[Franko CFP]] | Abreviuro = EUR, XPF | Simbolo = €, F | Tempo_zono = CET ([[UTC]]+1) | Somero_tempo = CEST ([[UTC]]+2) | Dato_formato = dd/mm/yyyy | Veho_latero = dextre | Telefono_kodexo = +33 | ISO = 250 | ISO2 = FRA | ISO3 = FR | Reto_kodexo = .fr | Oficalaretosituo = http://www.france.fr }} '''Francia''', en longa formo: '''Republiko Franca''' (''République française''), esas lando en westal [[Europa]] qua anke havas teritorii en altra kontinenti. Lua chef-urbo - e maxim populoza urbo - esas [[Paris]], kun {{formatnum:2125245}} habitanti segun la [[demografiala kontado]] di 1999. Havante entote {{formatnum:68084217}} habitanti segun statistiki por julio 2021,<ref name=CIA/> inkluzite la habitantaro di transmara regioni, Francia esas developata lando, kun tre alta [[indexo pri homala developeso]]. En la kontinento Europana, ol havas kom vicini [[Hispania]] ed [[Andora]] sude, [[Italia]], [[Suisia]] e [[Germania]] este, e [[Luxemburgia]] e [[Belgia]] nord-este. Sude jacas [[Mediteraneo]] e la mikra-stato [[Monako (lando)|Monako]]. Norde e weste jacas l'[[Oceano Atlantiko]]. Lua oficala linguo esas la [[Franca linguo|Franca]] e lua valuto esas [[Euro]]. Lua devizo esas ''Liberté, égalité, fraternité'' ([[Ido|Ide]]: ''libereso, egaleso, frateso''), e lua standardo konsistas ek tri vertikala bendi en la kolori blua, blanka e reda. Lua himno esas ''La Marseillaise'' (''La Marseilleanino'' en Ido). Lua moto eas ''guvernado dil populo, dal populo e por la populo''. Francia esas [[republiko]] [[demokratio|demokratiala]], [[konstituco|konstitucala]] ed unesala e havas miprezidantala rejimo. Francia esas anciena lando, qua formacesis dum la fino di la [[Mezepoko]]. Del frua [[17ma yarcento]] til l'unesma parto dil [[20ma yarcento]], Francia posedis vasta kolonial imperio. Pos la [[yari 1950a]] ol esis un ek la precipua landi qui suportis la konstrukto dil [[Europana Uniono]]. Francia esas nukleara povo ed un ek la kin permananta membri di la [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Francia influabas decidigive la mondala historio per sua kulturala richeso, sua linguo e sua demokratiala, laika e republikala valori. Francia okupis en [[2012]] la kinesma rango mondala segun totala nacionala produkturo ante imposti. Lua ekonomio, di [[kapitalismo|tipo kapitalista]] kun sat forta statala interveno, igis lu un de la mondala chefi en la sektori di nutrivi, aeronautiko, automobilala industrio, luxoza produkturi, turismo e nukleara industrio. '''Bazala fakti pri Francia.''' == Historio == {{PA|Historio di Francia}} {{PA|Militala historio di Francia}} [[Arkivo:Frontiere francaise 985 1947 small.gif|300px|thumb|left|Evoluciono dil teritorio di metropolala Francia, de 985 til 1947.]] La vorto "Francia" devenas de Germana tribuo, la [[Franki]], atestita pos la 3ma yarcento advale dil dextra rivo di [[Rheno]]. Lua rejulo Klodovig e pose lua filii konquestis, inter 481 e 535, preske la tota anciena Romana provinco Gallia, qua equivalas la maxim granda parto dil teritorio di nuna Francia. La vorto "Francia" ne uzesis oficale til 1190, kande rejulo [[Philippe la 2ma Auguste|Philippe Auguste]] komencis uzar la nomo ''rex Franciæ'' (rejulo di Francia) vice ''rex Francorum'' (rejulo dil Franki) por indikar sua suvereneso. La vorto kustumale uzesis anke por nomizar teritorio klare definita, exemple en la poemo ''Chanson de Roland'', skribita un yarcento ante lore. Depos junio [[1205]] la teritorio nomesis en mapi ''regnum Franciæ'' (rejio Francia). Homala okupado dil teritorio di nuna Francia esas multe anciena. Multa populi unionesis a la grupi qui vivis en la regiono dum [[Paleolitiko]] e [[Neolitiko]], sucedante: Kelti, e Germani (Franki, Vizigoti, Alamani, Ostrogoti e [[Burgundia]]ni). Dum la komenco dil duesma yarmilo, monarko Huges Capet unigis Francia teritoriale. La [[17ma di junio]] [[1789]] judikesas kom la nasko di la sistemo reprezentala en Francia, e la nasko di la nuna stato Franca. To esis kande l'unesma [[konstituco|konstitucal asemblo]] kunvokesis. Nun, la precipua sucii dil Stato Franca esas la linguistikala e kulturala unigo, richesko di la lando e l'enmigro veninta de altra Europana, Afrikana ed Aziana landi. === Prehistorio, protohistorio ed antiqueso === [[Homo neanderthalensis|Homi de Neanderthal]] ja habitis la teritorio di Francia dum l'infra [[paleolitiko]]. La maxim anciena homala restaji trovita evas de 1,8 milion yari. Neanderthali transvivis en la regiono sub klimato ruda e variema, karakterizata da multa glacial epoki qui modifikis lua vivostando. En Francia existas multa groti qui ornesis dum supra paleotiko, de qui la maxim famoza esas la [[groto Lascaux]], en Dordogne (de 18.000 aK, ja habitita dal [[Homo sapiens]]). Cirkume 10.000 aK (fino di la lasta glacial epoko) la klimato mildeskis. Pos cirkume 7.000 aK, komencis [[neolitiko]] en ta parto di Westal Europa. Lua habitanti formacis kolonii, quankam la developeso di ta kolonii esis diferanta segun la regioni. Pos forta demografiala kresko e developo dil [[agrokultivo]] dum kelka yarmili, aparis [[metalurgio]] en la regiono dum la 3ma yarmilo aK. Komence esis metalurgio di [[oro]], pose [[kupro]], [[bronzo]] e, pos l'8ma yarcento aK, anke [[fero]]. En 600 aK, [[Anciena Grekia|Greki]] veninta del urbo Phocea fondis urbo [[Marseille]] an la rivo di [[Mediteraneo]]. Dum la sam epoko kelka populi komencis okupar la nuna Francia, ma ta okupo difuzesis al tota teritorio erste inter la 5ma e la 3ma yarcenti aK. Aparis lore la nociono pri "Gallia", korespondanta a teritorii habitita da Kelti, inkluzite inter Rheno, Atlantiko e Mediteraneo. Gallia lor esis prosperanta regiono, e lua sudo recevis multa Greka e Roman influi. Depos la yaro 125 aK, la sudo di Galia gradope konquestesis da [[Republiko Romana]], qua fondis urbi [[Aix-en-Provence]], [[Toulouse]] e [[Narbonne]]. En 58 aK, [[Iulius Caesar]] konquestis impetuoze la cetera teritorii di Gallia e vinkis revolto duktata dal Galla chefo Vercingetorix, en 52aK. La teritorii itere konquestita repartisesis da Augustus en non Romana provinci, de qui la precipui esas [[Narbonia]] sude, Aquitania sud-weste, Lyonia centre, e Belgia norde. Multa urbi, exemple [[Lyon]] - qua pose divenis chef-urbo di Gallia - fondesis dum la periodo Galla-Romana. Lyon konceptesis quale altra Romana urbi, kun forumo, teatro, cirko, amfiteatro e termi. La Romana religio dominacis la Galla kulti ma ne tote desaparigis li: lua deaji kunfuzesis gradope kun Romana deaji, en sinkretismo. Dum la [[3ma yarcento]] Romana Gallia subisis grava krizo. Le ''limes'', sistemo di fortifikuri an la frontieri, por protektar l'imperio de Germana inkursi, subisis frequa invadi da barbari. La Romana povo, dum ta epoko, semblis shancelanta: l'imperio dal Galli proklamesis en 260 ed eskapis la Romana tutelo til 274. Tamen, la situaciono pluboneskis dum l'unesma duimo dil 4ma yarcento, periodo di rinovigo e prospero por Gallia. En 312, imperiestro Konstantinus konvertis su a [[kristanismo]]. La Kristani, persekutata til lore, multeskis. Ma la barbara inkursi durigis pos la duesma duimo dil 4ma yarcento. Ye la [[31ma di decembro]] [[406]] Vandali, Suevi ed Alamani transiris [[Rheno]] ed atingis Hispania. Meze dil 5ma yarcento, Alamani e Franki, du populi pagana, instalis su nord-este di nuna Francia e forte presis la generali Romana qui restis en la nord-esto di Gallia. === Rejio Francia dum Mezepoko === [[Arkivo:Chlodwigs taufe.jpg|290px|thumbnail|''Bapto di Clovis'', segun pikturo en Sainte-Chapelle, Paris (anonimo).]] La konverto di Klovis, chefo Franka, a [[kristanismo]], transformis il en federito dil Eklezio, e posibligis ilu konquestar importanta loki Galia inter la 5ma e 6ma yarcenti. La fuzo di heredaji Galiana-Romana e kontributaji Germana kun kristanismo esis longa e desfacila. Frankani esis origine militala socio kun legi tre diferanta de Romana yuro e kristana principi. Samatempte kam la febleso demografiala qua lor eventis en la rejio Franka implikis dekado dil urbi, kristanismo instalis su tra la kreado di rurala kirki e precipue tra multa monakeyi. Se komence la povo di Klovis semblis solida, Merovingiana dinastio balde afrontis grava desfacilaji; ol desaparis en [[751]] kande [[Pipin la Mikra]] kronizesis rejulo di Franki. Tale, Karolingiana dinastio fondesis. Pipin la Mikra e sua filiulo [[Karl la Granda]] augmentis multe la l'extenso dil rejo di Franki, qua atingis dum la 18ma yarcento plu kam 1 milion km². L'imensa imperio Karolingiana kontrolesis dal administrantaro centraligita en [[Aachen]]. [[Komtio|Komti]] reprezentis [[Karl la Granda]] en tota imperio e surveyis la ''missi dominici''. Karl la Granda, kronizita imperiestro dil ocidento la yaro [[800]], rilansis la instrukto di bel arti, e la palaco Aachen aceptis intelektal aktivesi ed arti di alta nivelo. Tamen, pos la morto di Karl, lua komti e vasali gradope komencis transmisar lua tituli tra heredo. La nepotuli di Karl la Granda partigis l'imperio inter li, tra la traktato di Verdun (843). Karl kontrolis ocidentala Franki, qua korespondas aproxime a du triimi ocidentala de nuna Francia, e di qua la frontieri variis poke til la fino di [[Mezepoko]]. La nova rejio devis anke afrontar tri ondi di invadi diversa dum 9 e 10ma yarcenti, duktita da Mohamedani, [[Vikingo|Vikingi]] ed [[Hungaria|Hungari]]. La sam epoko, la povi dil anciena komtii duris augmentar dum ke rejala povo diminutis. Feudala socio establisesis, karakterizita por sua divido en tri ordeni: klerikaro, nobelaro e plebeyaro. En 987, Huges Capet elektesis dal sua egali, to esis la nobeli di rejio. La [[monarkio]] itere divenis heredala, e Kapetiani regnis sur Francia dum plu kam 800 yari. Tamen, l'unesma Kapetiana reji kontrolis direte nur tre mikra porcioni di Franca teritorio, nominita rejala domeno, e kelka de lua vasali esas plu multa povoza kam li. Dum la [[12ma yarcento]] la rejala povo komencis afirmar su kontre la princi dil rejio, ma mustis afrontar depos 1150a la nasko dil "imperio Plantagenet" grupiganta en mem ensemblo Anglia e la westala triimo de Francia. Kapetiana rejio atingis lua maxima vasteso dum la 13ma yarcento. La monarkio riprenis povo qua havis perdita dum ke Franca kulturo afirmis su en Europa. [[Philippe la 2ma di Francia|Philippe la 2ma]] (1180-1223) parvenis konquestar precipua propraji en Francia de Plantageneti, impedanta tempale fino a l'Angla minaco ed augmentis grande la rejala domeno dum la sam epoko. [[Louis la 9ma di Francia|Louis la 9ma]], surnomizita "la Santa" (1226-1270) agis kom arbitranto de Kristanaro e partoprenis en la sepesma ed l'okesma krucomiliti. Ta partopreni influis en lua rapida kanoniseso dal [[katolik-eklezio]]. Dum la [[14ma yarcento|14ma]] e l'unesma duimo di la [[15ma yarcento]] Francia sinkis en grava krizo kun multa demonstri. Cent-yara milito kontre Anglia, naskinta di heredoproblemo pri kontrolo dil rejio Francia, devastis la lando. Ma la krizo dum la 14ma e 15ma yarcenti ne esis simple politika o militala: lo esis anke demografiala — pos [[1347]] la [[nigra pesto]] mortigis adminime la triima de la habitantaro dil rejio —; sociala — rurana ed urbana revolti multeskis; — ekonomikala e religiala. Tamen, se la monarkio anke koncernis pri ta krizo, ol pluforteskis kande la krizo finis: la centrala povo, qua esas diplasita en la [[valo di Loire]], dotis su kun nova institucuri ed establisis permananta armeo e taxado. === Renesanco ed Absolutismo === [[Arkivo:Chateau de Montsoreau Museum of contemporary art Loire Valley France.jpg|thumb|250px|left|Il [[Kastelo di Montsoreau]], [[renesanco]] [[Arkitekturo|arkitekturala]] ([[15ma yarcento|c. 1455]]).]] [[Arkivo:French possessions in the Americas (1534-1803).png|thumb|250px|La kolonial imperio Franca en [[Amerika]] (1534-1803).]] Depos 1494, Franca suvereni duktis multa militi en Italia kontre l'imperiestro [[Karolus la 5ma di Germania e la 1ma di Hispania|Karolus la 5ma Habsburg]]. Ma la regni di [[François la 1ma di Francia]] (1515-1547) e de sua filio Henri la 2ma (1547-1559) precipue distingesis per la plufortigo dil rejala povo, qua divenis absoluta, e per la renesanco literaturala ed artala kun forta influi de Italia. En 1539, ta la dekreto di Villers-Cotterêts, la [[Franca linguo]] divenis la linguo administrala e judiciala dil rejio. Tamen, l'unigo di Francia cirkum la persono dil rejo pluforteskis dum la duesma duimo dil 16ma yarcento pro religiala problemi: de 1562 til 1598 eventis ok militi pri religio inter katoliki e Kalvinisti. La krizo religiala koincidis kun l'ekonomikala, e precipue la politikala. En 1598, rejulo Henri la 4ma (1589-1610) signatis la Dekreto di Nantes, qua partale permisis kulto-libereso a la protestanti. Louis la 13ma (1610-1643) e lua ministri [[kardinalo Richelieu|Richelieu]] e Mazarin afrontis l'opozo di nobeli qui deziris rekuperar lia anciena povi. Samepoke, Francia vinkis multa militi, exemple la [[Milito di Triadek yari]], e komencis formacar lua unesma koloniala imperio, precipue en Nova-Francia, en [[Antili]] e sur la litoro di India. [[Louis la 14ma di Francia]] afirmis la karaktero absoluta di sua povo. La surnomizita "Suno-rejo" afirmis esar la "lietnanto di deo sur Tero" ed imperis konstruktar la [[palaco di Versailles]], simbolo di sua povo. Ilu proximigis su de artisti e ciencisti, laboris por l'unigo religiala di sua rejio e durigis la persekuto di protestanti e revokis la dekreto di Nantes. Malgre la danjeroza situo di la monarkio, Louis la 14ma duktis multa militi kontre Europana povi, dum ke la markezo di Vauban duktis la konstruktado di reti di fortifikita urbi an la frontieri dil rejio. Quankam ta militi rezultis multafoye en Franca vinki, multa vinkesi e famini desbriligis la fino di sua regno. Lua posnepoto Louis la 15ma (1715-1774) anke duktis multa militi, kun diversa rezulti. Per la traktato di Paris signatita en [[1763]], Francia perdis sua posedaji en Nord-Amerika, tamen kompris [[Lotringia]] e [[Korsika]] dum la sama yardeko. Dum ta epoko, Francia konocis forta developo demografiala ed ekonomiala. L'augmento di la produktado agrokultivala eventis samatempe kam la komenco di industriigo, note texuro, ma anke la developo intelektala e kulturala en la lando. Louis la 14ma, qua kronizesis en 1774, revelis su nekapabla por solvar la troa debileso di la monarkio e decidis kunvokar Generala stati en 1788. === L'epoko di la revolucioni (1789 til la frua 20ma yarcento) === [[Arkivo:Fr-83-dep.jpg|thumb|250px|Francia en 1790.]] La delegitari sendita por l'aperto di Generala stati, qua eventis la 5ma di mayo 1789 transiris rapide la povi qui esis atribuita, ed impozis su kom nacionala [[konstituco|konstitucal asemblajo]]. La rejulo ne povis impedar ke l'asemblo konstitucala decidis pri l'aboliso di privileji dum la nokto di la 4ma di agosto, pos adoptar ye la 26ma di agosto la "[[Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano de 1789|Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano]]". Pos probo di monarkio konstitucala, la republiko naskis dum septembro 1792, e Louis la 16ma, akuzita pro trahizo, ocidesis per la [[gilotino]] pos judicio da Nacionala Kunveno ye la [[21ma di januaro]] [[1793]]. Pose Francia revolucionala subisis multa yari di militi e mortigi, til l'establiso dil [[Direktorio]] en 1795. [[Arkivo:Eugène Delacroix - La liberté guidant le peuple.jpg|thumb|left|Revoluciono di 1830 ilustrita da Eugène Delacroix e montranta Libereso guidanta la populi.]] Ye la [[9ma di novembro]] [[1799]], generalo [[Napoléon Bonaparte]] revokis la Direktorio per [[stato-stroko]] e remplasis ol kun Konsuleso. Kin yari pose, ilu kronizesis imperiestro dil Franci. Napoléon la 1ma kreis o reformis multa institucuri, e sua multa vinki inkluzis la duimo dil Europana habitantaro sub sua kontrolo frue la [[yari 1810a]]. Tamen la deklino eventis rapide: pos efemera abdiko depos rivenar quik a la povo, l'imperiestro vinkesis definitive en la [[Batalio di Waterloo]] ye la [[18ma di junio]] [[1815]]. Francia komencis lua duesma periodo di [[konstitucala monarkio]], dum qua reji [[Louis la 18ma di Francia|Louis la 18ma]] (1814-1824) e precipue [[Charles la 10ma di Francia|Charles la 10ma]] (1824-1830) kontestis parto di sociala aquiraji de la revoluciono. Kelka semani pos konquestar [[Aljer]], Charles 10ma revokesis da ''Trois Glorieuses'', revolucionala movado qua adduktis sur la trono [[Louis Philippe la 1ma di Francia|Louis Philippe la 1ma]]. Quankam Louis Philippe konsideresis lore reformema, litiji kreskis rapide malgre l'ekonomikala kresko di Francia dum ta epoko. En februaro [[1848]] nova revoluciono disruptis, e lua skopi ne esis nur politikala, ma anke sociala. L'efemera Duesma republiko qua establisesis kreis universala voto por viri, abolisis [[sklaveso]] en la kolonii e mortopuniso pro politiko, ma subversesis da sua prezidanto [[Louis-Napoléon Bonaparte]], qua kronizesis imperiestro en 1852. Quankam la rejimo dum l'unesma yari dil Duesma imperio esis autoritatoza, [[Napoléon la 3ma]] komencis liberala jireyo en 1860, qua ne impedis la kresko di politikala opozantaro. Dum ta epoko l'industrio e fervoyala sistemo expansesis rapide. La vinkeso di Francia kontre Germania en 1870-1871, esis duopla jireyo en la historio di la lando: l'imperio kapitulacis ye la [[2ma di septembro]] [[1870]] e la republiko proklamesis ye la [[4ma di septembro]] sam yaro, dum ke [[Prusia]] anexis Alzacia-Lotringia. Quankam sua kaosala nasko, la Triesma republiko esis la maxim longa de la politikala rejimi qui Francia konocis depos 1789. Republikani instalis gradope lua politikala projeti: skoli divenis gratuita, laika ed obligata en 1881-1882, libereso di jurnalaro ed asemblo permisesis en 1881, [[divorco]] e sindikati legaligesis en 1884, e la Eklezio e la Stato separesis en 1905. Dum la sam epoko, Francia dotis su kun vasta imperio koloniala, qua esis la duesma maxim granda dil mondo en 1914, pos la de [[Unionita Rejio]]. Quankam multa politika krizi eventis interne la lando — la krizo ''Boulangist''a, la skandalo di dekoruri, la skandalo pri la konstrukturo dil [[kanalo di Panama]], l'[[afero Dreyfus]] —, la precipua minaci por la republiko venis de exterlando, ube milito semblis plu minacanta. === Francia e la du mondomiliti === Francia eniris l'[[unesma mondomilito]] dum la komenco di agosto 1914 federita kun [[Unionita Rejio]] e [[Rusa imperio]] kontre [[Germana imperio]]. La milito produktis 1.4 milion viktimi en Francia e multa destruktadi en nord-esto di la lando, finis ye la [[11ma di novembro]] [[1918]] kun la vinko di Triopla interkonsento. Ultre recevar itere Alzacia-Lotringia, Francia recevis parto di Germania komisi segun stipulita en la [[kontrato di Versailles (1919)|kontrato di Versailles]], ed obtenis garantii pri sekureso qui extingesis tragediale en 1940, kande Belgia invadesis dal Germani. Pos kelka yari di laboroza rikonstrukto, karakterizata per esforci pri augmento dil enmigrado e di la produktiveso, e por diminutar la manko di laboristi en la mineyi ed en la stala ed automobilala industrii, Francia afrontis problemi pri kreskar til la nivelo di ante la milito. Pos kreskar forte de pos 1924, Francia frapesis plu tarda kam altra landi per la krizo di la yari 1930a. La krizo esis duriva e profunda, quankam ol komencis tarde. La politika krizo ed ekonomiala desfacilaji adjuntesis, malgre l'espero stimultata pro la vinko dil partiso ''Front populaire'' en 1936. La krizo finis ye la [[3ma di septembro]] [[1939]] kande Francia deklaris milito kontre Naziista Germania. [[Arkivo:France map Lambert-93 with regions and departments-occupation-eo.svg|300px|thumbnail|right|Dum la duesma mondomilito til novembro 1942, metropolala Francia dividesis inter la "zoni okupata" norde e la "zono libera" sude.]] Pos ok monati sen kombati (« Drôle de guerre »), Germana ''Wehrmacht'' invadis la nord-esto di Francia ye la [[10ma di mayo]] [[1940]]. Marshalo [[Philippe Pétain]] demandis armistico ye la [[22ma di junio]]. Il obtenabis plena povi ye la [[10ma di julio]] sam yaro. To signifikis la fino di la [[Triesma Republiko]] e la nasko dil [[Francia di Vichy|rejimo di Vichy]], qua praktikis politiki konservema, tradicionalista ed antisemida, e kunlaboris kun la Triesma Reich, malgre l'agado di rezistado interne ed extere la lando. La desembarko di [[Federiti de la duesma mondomilito|la Federiti]] ye la [[6ma di julio]] [[1944]] en Normandia signifikis la fino dil okupeso e la komenco di libereso di Europa. Entote, ta konflikto mortigis min soldati kam l'antea, tamen la viktimi civila esas plu multa - adminime {{formatnum:330000}} civili, inkluzite 75 000 judi qui rezidis en Franca teritorio, ocidita en [[koncentreyo|koncentreyi]] - e la vundi psikologiala e politikala pro l'invado en 1940, l'agadi di kunlaboranti kun naziisti, e pose la venji kontre li, qui duris longatempe por cikatrigar. === Depos la liberigo === Periodo di rinovigo komencis lor por Francia.<ref name="France">Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (préf. Jacques Le Goff), ''Histoire de France'', Paris, Points Seuil, coll. « Histoire »,‎ 2000 (1re éd. 1987), poche, 514 p. (ISBN 978-2-020-10879-9 e 2-020-10879-8). Libro en Franca linguo</ref> Se generalo de Gaulle, chefo di Francia libera, ne povIs impedar l'adopto di [[konstituco]] proxim to de la [[Triesma republiko]], posmilito vidis la kreado di sekureso sociala e voto-yuro grantita a mulieri.<ref name=France/> La nomizita "[[Quaresma Republiko]]" selektis suportar l'Ocidento dum la [[kolda milito]] qua komencis ta epoko. La deskoloniigo di Azia ed Afrika, e la debuto di la konstrukto di la uniono Europana komencis.<ref name=France/> Samatempe komencis periodo di forta kresko ekonomikala, qua l'ekonomikisto Jean Fourastié nominis ''Trente Glorieuses'' ("la triadek (yari) glorioza").<ref name=France/> Ye la [[1ma di junio]] [[1958]], dum grava politika krizo pro la [[milito en Aljeria]], generalo de Gaulle divenis prezidanto dil konsilistaro per l'Asemblo Nacionala, kun la misiono di donar a la republiko nova konstituco: la [[kinesma republiko]] donis a la prezidanto plua povi relate a la parlamento. Charles de Gaulle duris e kompletigis la deskoloniigo di Afrika, ed afirmis la nedependo di Francia relate ad Usa. Por ta skopo, il dotizis Francia di nukleara povo, civila ed armeala. Ma la krizo studentala e sociala en mayo 1968 alegis l'arkaismo dil rejimo qua semblis deskonektita del aspirado di la yuneso. Tamen de Gaulle sucesis inversigar la situaciono, tra la dissolvo di l'Asemblo Nacionala ye la [[30ma di mayo]] [[1968]]. Fine, Franci donis ad il larja majoritato prezidantala. Generalo de Gaulle demisionis en 1969 pos la falio di [[plebicito]] pri la reformo dil Senato e di la regionala subdividuri. Tamen, ''Gaulle''ismo duris en povo dum kin yari o pluse, sub la figuro dil prezidanto [[Georges Pompidou]]. En 1974 komencis ero pos-Gaullista, kun l'arivo di [[Valéry Giscard d'Estaing]], politikisto di centro, a la prezidanteso. Quankam Francia eniris gradope en la krizo di la yari 1970a, l'unesma yari de sua guvernisteso distingesis pro multa legi qui modifikis la socio di Francia, exemple la lego Veil, qua legaleskis l'[[aborto]], o la redukto dil evo por la majoreso, de 21 yari a 18 yari. Ma la precipua jireyo eventis en 1981, kande socialista prezidanto, [[François Mitterrand]], elektesis. Afrontanta l'ekonomikala situo qua plugraveskis, ilu komence probis transferar la kontrolo di ekonomiala sektori a la Stato, e samatempe adoptis simbolala agi, exemple l'aboliso di la [[mortopuniso]]. Quankam François Mitterrand rielektesis en 1988, Francia konocis de 1986 til 1988, e pose de 1993 til 1995 du periodi di politikala "kunhabitado" til lor nevidita ube la prezidanto ne esas di sama partiso kam sua guvernerio e qua ofris nova lektado di institucuri. Ta situaciono eventis itere de 1997 til 2002, ma en inversa fasono, kande prezidanto de dextra, [[Jacques Chirac]], elektabis en 1995, e l'elektita legifantaro en 1997 adportis socialista [[Lionel Jospin]] kom chefministro. Francia adoptis samatempe l'unika monetaro por Europa. La prezidantal elekto en 2002 distingesis pro l'elektala surprizo, kun la vinkeso di Lionel Jospin da [[Jean-Marie Le Pen]], kandidato di extrema-dextra, quik en l'unesma balotado. Tamen, Jacques Chirac facile rielektesis. Dum l'administrado di la chefministri [[Jean-Pierre Raffarin]], e pose [[Dominique de Villepin]], Francia notinde opozis la [[milito en Irak]], la "ne" vinkis la plebicito pri la ratifiko di la konstituco Europana, ed en novembro 2005 eventis urbala sedicii. Quankam [[Nicolas Sarkozy]], prezidanto depos 2007, duktis la partiso di sua precedanto lor sua elekto ed esis membro di sua guvernerio, la politiko qua duktis volar esar di "rupturo". La ministraro di [[François Fillon]] formacesis kun personi de diferanta politikala tendenci, ne nur dextrani, ma anke centrani e sinistrani. Lua administrado afrontis la rezulti del ekonomika krizo de 2008 til 2009. Ye la [[6ma di mayo]] [[2012]], socialista [[François Hollande]] elektesis prezidanto di la republiko. Pos intensa debati e rankoroza polemiki duktita da lua opozanti, la lego qua legaligis samasexua mariajo adoptesis ye la 15ma di mayo la sequanta yaro. == Politiko == Francia esas [[Parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La [[chefo di stato]] esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto nominas la [[chefministro]], qua esas la [[chefo di guvernerio]]. La Parlamento havas du chambri: la Nacional Asemblitaro (''Assemblée Nationale''), kun 577 membri qui elektesas dal populo por 5 yari, e la [[Senato]], kun 321 membri qui elektesas da elektala kolegio. Nuna [[konstituco]] aprobesis ye la [[28ma di septembro]] [[1958]]. === Organizo di povi === L'organizo di povi en Francia establisesas per la [[konstituco]] di 1958, qua recevis diversa emendi. Francia havas politika sistemo qua rezervas granda povi ambe por la parlamento e por la prezidanto di la republiko. Studiisti di konstitucala sistemi nominas Franca sistemo "rejimo mi-prezidantala" o ankore "rejimo parlementala bireprezentala". La [[legifala povo]] konsistas ek la parlamento, qua havas du chambri, Nacional Asemblitaro e Senato. La Nacional Asemblitaro, basa chambro dil parlamento, formacesis da 577 deputati en 2011, qui elektesis por kin yari per universala direta sufrajio dum unnoma majoritata voto en du foyi en distrikti subdividita en departmenti. Nacional Asemblitaro havas la lasta vorto se eventus deskonkordo longega kun senato pri adopto di lego. Senato formacesis en 2011 kun 348 senatani qui elektesis por sis yari per {{formatnum:150000}} granda elektanti (ca elektanti elektesas lokale) e fakte judikesas kom min importanta reprezenteri kam la deputati de la Nacional Asemblitaro. L'[[exekutiva povo]] konsistas ek la prezidanto di la republiko, qua esas [[chefo di stato]] e chefo dil armei. La prezidanto anke promulgas la legi e povas dissolvar la Nacional Asemblitaro e kunvokar elekti. Ilu nominas la chefministro e, segun propozo di lu, la membri di [[Guvernerii di Francia|guvernerio]]. La guvernerio povas dissolvesar per propozo di censuro adoptita per la Nacional Asemblitaro. Kande la parlamenta majoritato e prezidanto ne esas de la sama politikala partiso, on parolas lore “kunhabitado”. [[Judiciala povo]] separesas de la du altra, quankam la prezidanto di la republiko havas povo por indulgar. Judiciala povo subdividesas segun administral intenco. La maxim alta judicio esas la konsilistaro dil Stato, ed un judicial ordeno, di qua la maxim alta esas la Korto di Kasaco. Franca yurala sistemo, di tradiciono civila romana, stipulas ke omna akuzati supozesas senkulpe ante esar kondamnita, ed ula proceso povas rijudiciesar pos apelo demandita per un ek la procesanti. La konformeso di legi a la [[konstituco]], la regulado di voti e, plu larje la respekto al institucuri kontrolesas dal konstitucala konsilistaro. [[Arkivo:Schema pouvoirs Ve republique France.png|thumb|center|upright=2|La grafiko montras l'organizo dil institucuri di la kinesma republiko.]] === Teritoriala subdivido e descentraligo === [[Arkivo:Regions_France_2016.svg|190px|thumbnail|right|Mapo di la regioni di Francia pos la [[1ma di januaro]] [[2016]].]] Metropolala Francia subdividesas ek multa lokal ensembli en tri niveli: komoni, departmenti e [[regioni di Francia|regioni]]. Ta lokala ensembli esas samatempe administrala distrikti en qui la stato intervenas tra sua deskoncentrita servadi. La komoni, entote {{formatnum:36570}} en metropolala Francia ye la 1ma di januaro 2009, korespondas maxim-multa-kaze a la teritorio di un urbo o urbeto, ed administresas da municipala konsilistari qui elektas l'urbestro, qui esas ambe agenti di lokala ensembli e reprezentanti dil stato en l'urbo. Pos la yari 1990a la kooperado inter la komoni plufortigesis, pro la kreo di publika establisuri di koopero interkomonala, di qua la rolo kreskas. La distrikti, kreita dum Franca revoluciono, nun esas 96 che la metropolo, ed administresas da la Generala konsilistaro. La membri dil konsilistaro elektesas en la kantoni. La prefekto reprezentas la stato Franca ibe. Pos la [[1ma di januaro]] [[2016]] Francia subdividesas en 18 regioni, di qui 12 jacas an l'anciena "metropolo", 2 transmara regioni, 3 ''collectivités'', plu [[Mayotte]], qua esas departmento kun stando di regiono. Francia longatempe distingesas per lua granda politikala centraligo kande komparata a sua vicini Europana, kontre ke l'administradi lokala havas poka povi. Tamen, ta situaciono evolucionis multe, komence en 1982-1983 kun la lego Defferre, e pose de 2002 e 2004 sub l'administrado di [[Jean-Pierre Raffarin]]. La resortiso di la teritoriala ensembli esas multe, e koncernas nome edukerii, transporti, ekonomikala developo e social agado. Tamen, la superpozo e konfuzeso di la limiti inter la diversa teritoriala ensembli esas la fonto di debati pri futura descentraligo di la povo. Dum l'administrado di [[Manuel Valls]] aprobesis la subdivido di Francia en 18 regioni, di qui 13 en Europa. === Francia transmara === [[Arkivo:Overseasfrancemap.png|250px|thumb|Francia metropolala e transmara (blue)]] [[Arkivo:Résultats au premier tour des élections présidentielles en France depuis 1960.svg|thumb|Diagramo reprezentanta la procento de voti obtenita da omna politikal konkursanti dum l' unesma balotado di singla prezidantala elekto, de 1965 til 2012.<div style="-moz-column-count:2; column-count:2;">{{legendo|#ff0000|komunisti, extrema sinistro}} {{surskriburo|#ff00ff|socialisti, altra sinistrani}} {{surskriburo|#00bb00|ekologiisti}} {{surskriburo|#40c4ff|Centristi}} {{surskriburo|#0000ff|Dextro}} {{surskriburo|#802020|Extrema dextro}} {{surskriburo|#a0a0a0|diversi}}</div>]] Franca teritorii situita exter Europa, qua korespondas a anciena Franca kolonii qui ne nedependanteskis, submisesas a rejimi administrala e judiciala tre diversa l'uno de l'altri. L'ekonomikala situaciono di ca teritorii esas ordinare min bona kam la de la metropolo, ed ol beneficas de multa helpi di stato. [[Guadelupa]], [[Franca Guyana]], [[Martinik]], [[Réunion]] e [[Mayotte]] (depos 2011) esas ambe distrikti e regioni transmara, kun standi simila a la distrikti e regioni metropolala, quankam la legi Franca povas prearanjar di dispozesi speciganta pri. Ta distrikti, ecepte Mayotte, esas parto di la regioni transperiferiala di UE, e submisesas ad Europana legaro. Kontraste, l'altra transmara Franca teritorii, ecepte l'insuli [[Saint-Barthélemy]] e [[Saint-Martin]], ne esas parto di UE, malgre lua habitanti havar Europana civitaneso. La teritorii transmara esas 5, kun diversa politikala standi: [[Franca Polinezia]], [[Saint-Barthélemy]]‎, [[Saint-Martin]], [[Santa Pierre e Mikelon]] e l'insuli [[Wallis e Futuna‎]]. Quankam la centrala guvernerio konservas certa prerogativi exklusiva, lokale ol submisesas grandaparte a specifika legaro. Altralatere, [[Nova-Kaledonia]]‎ esas ensemblo teritoriala distinta kun granda autonomeso. En 2018, eventis ibe plebicito qua rejektis, per 56,45 no-voti, la propozo pri lua nedependantesko.<ref name=www.bbc.com>{{cite news|title=French territory rejects independence |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-46087053 |work=BBC News |date=4ma di novembro 2018}}</ref> Tandem, la nomizita Teritorii Australa ed Antarkikala di Francia e l'[[insulo Clipperton]], qua ne havas permananta habitantaro, administresas direte dal stato Franca o da sua reprezentanto. === Politiko, partisi ed elekti === Ordinare la politikala sistemo di Franca dominacesas per du o tri granda partisi. Pos la yari 1980a esas videbla ke la Komunista partiso di Francia gradope perdis populareso, la partisi de centro anke diminutis, kontre ke augmentis la voto en la partisi di extrema dextra. Pluse, kreskabas l'absteno di elekteri en la votadi. Pos la yari 1990a, la du precipua Franca partisi esas l'Uniono por Populala Movado (UMP) — Rassemblement pour la République (RPR) ante 2002 — e la Partiso Socialista. L'UMP esas partiso di dextra e centro-dextra, membro di Partiso Populala Europana. La Partiso Socialista reprezentas la sinistra e centro-sinistra, ed esas membro di Partiso Socialista Europana. En 2012, la prezidanti di republiko, la chefministro, la plu multi di ministri, di deputati, di senatani e prezidanti di regionala o generala konsilistari esas membri di lo. Multa altra partisi partoprenas en la politika vivo di Francia: la du maxim importanti esas Front National (FN, rekto nacionala), Europe Écologie Les Verts (ekologi) e Front de gauche (sinistro antiliberala). === Nuna guvernisti === En [[2017]], pos la prezidantal elekto, [[Emmanuel Macron]] elektesis prezidanto di la republiko. Il nominis [[Édouard Philippe]] kom chefministro e anke [[Guvernerio Philippe 1ma|lua guverniero]]. Gérard Larcher esas la prezidanto dil Senato, e François de Rugy la prezidanto di Nacional Asemblitaro. <gallery> Arkivo:Emmanuel Macron (cropped).jpg|'''[[Emmanuel Macron]]''', [[Listo di prezidanti di Francia|prezidanto di la Republiko]]. Arkivo:Edouard Philippe.png|'''[[Édouard Philippe]]''', [[chefministro]] di Francia. </gallery> === Publika financi === En Francia, l'obligata imposti reprezentis 44,4 % di TNP en 2006, la 6ma maxim alta procento inter la landi membri dil [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]] - OKED - e ta procento tendencas augmentar. La sociala kontributi reprezentas proxim 38 % di sumo, dek punti pluse la mezavaloro di landi di OKED. Inverse, Francia esas la developata landi ube l'imposti sur la revenuo e sur societi reprezentas la parto maxim febla di totalo di obligata imposti. Malgre l'alta procento di obligata imposti, la publika spensi superiras la revenui, entote 53,9 % de TNP en 2006. Ja lore la publika deficito esas alta, atinganta 2,7 % di TNP en 2007 e mem 7,9 % en 2009 pro ekonomikala konjunturo. La publika debajo di Francia, pri, atingis 1,457.4 miliardi [[Euro|Euri]] en 2009, esis 75,8 % de TNP, kontre 20,7 % en 1980. Tamen, Francia obligesas respektar la kriterii dil pakto pri stabileso e kresko del [[Eurozono]], qua limitas la deficito budjetala a 3 % dE TNP e la debo publika a 60 % de TNP. [[Arkivo:Prélèvements obligatoires en France en 2007.svg|300px|thumbnail|center|Repartiso di sustracioni obligata e profitanti institucala en 2007 (fonti e precizaji).]] === Sociala sekureso === Depos lua kreado en 1945, la sistemo sekureso sociala divenis la precipua sistemo pri sociala protekto en Franca, quankam la stato, l'ensembli teritoriala e la mutualesi* havas anke importanta rolo. La manteno di rejimi di protekto sociala di qua disponis certa profesioni ante 1945 explikas la granda komplexeso di sistemo, qua konsistas ek adminime 120 rejimi di baso e 1 200 rejimi komplementala. La rejimo generala, qua havas la maxim granda nombro di admisiti, dividesas en quar branchi korespondanta a quar precipua riski: morbo, laboral acidenti e profesionala morbi, la protekto al olda personi e a la familii. La precipua fonto di revenuo de la sistemo di sociala sekureso esas la kontributadi pagata dal laboristi (65,5% ek la totalo en 2005), ma ol anke subsidiesas dal Stato e dal ensembli teritoriala. En 2005, la spensi dil sistemo reprezentis cirkume 30% de la TNP e pluse 45% de la disponebla revenuo adjustita di menaji. Malgre l'esforci facita da la sucedanta guvernerii por kontrolar la spensi sociala, ol augmentas rapide, nomo pro kresko di familiala spensi e l'oldeso de la habitantaro. Tandem, la kreskanta augmento di la chomeso augmentas la deficito, nam la neemployata ne kontributas. Preske tota augmento di publika spensi depos 1960 rezultis del augmento di spensi kun sociala sekureso, e la deficito di la sekureso sociala en 2009 esis 23,5 miliard Euri. === Defenso === [[Arkivo:French MO-120-RT-61 and Véhicule de Tracte Mortier 120 during Operation Desert Shield.JPEG|thumb|250px|Franca trupi qui partoprenis l'operaco Tempesto dil dezerto en 1991.]] Francia havas la kinesma maxim granda budjeto en la mondo pri defenso segun l'Instituto Internaciona di Inquesti pri Paco di Stockholm (IISPS), ed esas un ek la kin landi konsiderata "havante nukleara povo" segun la traktato pri nevejeturo di nukleara armi. Kune la Britaniana, Franca armeo judikesas kom un ek la maxim bone equipata de Europa. La spensi kun defenso (39 miliardi di dolari en 2010) reprezentas 2,5% de la [[Totala nacionala produkturo]], kontre ke en altra Europana landi (ecepte Unionita Rejio e Grekia) ol reprezentas mezavalore 1,5% de la TNP. Lua defenso-trupi subdividesas en quar grupi: terala armeo, mar-armeo, aer-armeo e nacionala jendarmaro. Depos 1996, l'armeo divenis profesionala, e l'obligata konskripto remplasesis da la “dio di defenso e mixa civitaneso”. Lua kapaceso militarala esas cirkume 350 000 homi, e lua trupi partoprenis en misioni en [[Afganistan]], [[Libano]], [[Chad]], [[Ivora Rivo]], [[Kosovo]], [[Djibuti]], [[Senegal]] e [[Gabon]]. === Partopreno en internaciona organizuri === Francia esas un ek la fondinti dil Europana Uniono, dil spaco Schengen e dil [[Eurozono]]. Esas anke un ek la kin permananta membri dil [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Tandem, esas membro di multa internaciona organizuri, exemple Nord-Atlantikal Uniono, [[Mondal organizuro pri komerco]], [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]], G8, G20, organizuro internaciona di Frankofonio (''Francophonie'') edc. Pos 1945, Europa divenis la precipua axo dil extera politiko Franca. Du ek la sep "patri di Europa", [[Jean Monnet]] e [[Robert Schuman]], naskis en Francia. Un ek la skopi dil organizuro esis evitar nova mondomilito e faciligar la rikoncilio inter Francia e Germania. Tamen, la stando di Francia e Franci pri Europa esis ofte ambigua: refuzo dil traktato qua kreis l'Europana komunitato pri defenso da lua Nacional Asemblitaro en 1954, e refuzo per referovoto di traktato por krear konstituco Europana en 2005, la haltostroki di Francia vers Europan asemblo esis ferma. Pos la [[Kontrato di Maastrich]] en 1992, la domeni en qua UE havas exkluziva kompetenteso esas sempre plu multa. Granda parto dil yuri aplikebla en Francia en 2010 havis Europana origino, plu multa kam la nacionala yuri. Francia, mezavalora povo, ne povas pezar en la mondala ceno en multa domeni nur tra UE. L'unigado di Europana merkato e l'establiso di unika pekunio ye 1999 implikis importanta transformi di Franca ekonomio, qua l'avantajoza karaktero facas debato. Mem se Francia esas l'unesma profitanta de la komuna agrokultivala politiko, ulo esas parto di landi neta kontributanti a budjeto di UE. === Politiko exterlanda e diplomaco === [[Arkivo:Bannière Drapeaux UE-28.png|280px|thumbnail|Francia, membro di UE.]] Pos la prezidanteso di generalo de Gaulle (1958-1969), la politiko exterlanda di Francia esas karakterizita per volo di nedependo, kelkafoye opozata ad Usa, e to rezultis la developo di nuklear armi, e l'ekiro di Francia di integrata komando di OTAN de 1966 til 2009. De la yari 1960a til la frua yari 2000a, Francia videsas kom amiko di Araba-Mohamedana landi, kritike opozanta a la politko di Israel. La reto di diplomacala reprezenteri di Francia esas la duesma maxim granda del mondo, havanta nun 156 ambasadi e 97 konsulala posti sur la kin kontinenti. Francia developas helpo-politiko koncerne developanta landi, nome de Afrika. La publika helpo a developanta landi reprezentis 0,39% de la totala revenuo nacionala en 2007. === Republikala simboli === Segun la konstituco di la [[Kinesma Franca Republiko|Kinesma Republiko]], Francia posedas multa emblemi, datinta dil [[Franca revoluciono]]. La flago di Francia konsistas ek tri vertikala vendi di sama larjeso, kolorizata blue, blanke e rede. La himno nacionala esas ''la Marseillese'', kanto kompozita da Rouget de Lisle dum Franca revoluciono e kelkafoye kritikata pro violento dil texto. Tandem, la Franca republiko havas kom moto tri vorti: "Libereso, Egaleso, Fraterneso". Pluse, multa oficala simboli existas por reprezentar Francia, nome la busto di ''Marianne'', muliero portanta Frigiana boneto, orna la komon-domi, e lua vizajo esas reprezentata sur la posto-marki ed la Franca facii dil centimi di Euro. Depos 1999, Franca guvernerio donacesis da logotipo rivokanta la flago e la devizo di la lando, same kam la figuro di Marianne. Ica logo reprezentesas en domkumenti publikigita da Franca administrado. == Geografio == Francia havas diversa peizaji en lua kontinentala teritorio, de plana regioni an la litoro til alta montaro di [[Alpi]], en sud-esto. La maxim alta monto esas [[Monto Blanka]] ([[Alpi]]) kun 4810 metri di [[altitudo]]. An la frontiero kun [[Hispania]] ed [[Andora]] jacas la montaro [[Pirenei]]. La maxim longa fluvii di Francia esas [[fluvio Loire|Loire]], longa de 1016 km, e [[Seine]], longa de 776 km. La maxim granda [[insulo]] di Francia en [[Mediteraneo]] esas [[Korsika]]. == Teritorial organizado == [[Arkivo:Francia_bazala_mapo_18_regioni-Ido.png|thumb|320px|La 18 regioni di Francia, inkluzite la regioni transmara.]] Francia subdividesas administrative en regioni, departamenti, distrikti, kantoni e municipi. Ol anke havas enmsembli, teritorii e dependadi. La maxim extensa departamento esas Franca Guyana, havanta {{formatnum:91000}} km². Francia subdividesas en 18 regioni e 101 departmenti, metropolala e transmara. La nomizita "metropolala Francia" konsistas ek 13 [[Regioni di Francia|regioni]] (France: ''régions''). La regioni nek havas autonomio legifala nek autonomio exekutiva, e recevas parto ek la imposti kolektata dal guvernerio, segun lia bezoni. :* 96 [[Departamenti di Francia|departamenti]] (France ''départements''): Administrata da Generala konsilistaro qua elektesas singla 6 yari per direta votado. Ol kreesis en 1790, kun la skopo ke omna persono povus distar admaxime un jorno per kavalo de lua reprezenteri. Singla havas departmento havas lua prefekto. :* 329 distrikti (France: ''arrondissements''): Singla departamento subdividesas en plura distrikti, qui havas singla lua subprefekto. Lua funciono esas helpar la prefekto dil departmento. :* 3.879 kantoni: Ol esas la maxim mikra subdividuro, nur kun elektorala efekti. :* 36.571 komoni: Equivalanta a municipo. En l'urbo Paris, recevas la nomo ''arrondissements''. :* Interkomunitati* (France: ''intercommunautés''): ol unigas en singla departamento plura komoni. La 5 ''transmara regioni'': [[Guadelupa]], [[Franca Guyana]], [[Martinik]], [[Mayotte]] e [[Reunion]]. La "transmara ensembli" esas 5: [[Santa Pierre e Mikelon]], [[Franca Polinezia]], [[Wallis e Futuna]], [[Saint Barthélemy]] e [[Saint Martin]]. Existas un ''ensemblo sui generis'': [[Nova-Kaledonia]]. === Maxim granda urbi === {{Maxim granda urbi | lando = Francia | dato = 2010 | nomo1 = Paris | provinco1 = Francilia | hab1 = 2243833 | nomo2 = Marseille | provinco2 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab2 = 850726 | nomo3 = Lyon | provinco3 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab3 = 484344 | nomo4 = Toulouse | provinco4 = Ocitania | hab4 = 441802 | nomo5 = Nice | provinco5 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab5 = 343304 | nomo6 = Nantes | provinco6 = Loire-regiono | hab6 = 284970 | nomo7 = Strasbourg | provinco7 = Alzacia | hab7 = 271782 | nomo8 = Montpellier | provinco8 = Ocitania | hab8 = 257351 | nomo9 = Bordeaux | provinco9 = Nov Aquitania | hab9 = 239157 | nomo10 = Lille | provinco10 = Supra Francia | hab10 = 227560 | nomo11 = Rennes | provinco11 = Bretonia | hab11 = 207178 | nomo12 = Reims | provinco12 = Grand Esto | hab12 = 179992 | nomo13 = Le Havre | provinco13 = Normandia | hab13 = 175497 | nomo14 = Saint-Étienne | provinco14 = Arvenia-Rodano-Alpi | hab14 = 171260 | nomo15 = Toulon | provinco15 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab15 = 164532 | nomo16 = Grenoble | provinco16 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab16 = 155637 | nomo17 = Dijon | provinco17 = Burgundia-Libera Komtio | hab17 = 151212 | nomo18 = Angers | provinco18 = Loire-regiono | hab18 = 147571 | nomo19 = Villeurbanne | provinco19 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab19 = 145150 | nomo20 = Saint-Denis | provinco20 = Reunion | hab20 = 145022 | imajo1 = Arc_de_Triomphe_-_Paris.jpg | urbo1 = Paris | imajo2 = Coucher_de_soleil_sur_Notre-Dame_de_la_Garde.JPG | urbo2 = Marseille | imajo3 = Pont_Bonaparte_Lyon.jpg | urbo3 = Lyon | imajo4 = Toulouse_Minimes.JPG | urbo4 = Toulouse }} == Ekonomio == [[Arkivo:Champ_de_bl%C3%A9_Seine-et-Marne.jpg|thumb|left|180px|Plantacerio di [[frumento]] en la regiono [[Francilia]].]] [[Arkivo:Several_Bordeaux_wines.jpg|thumb|180px|''Bordeaux''-[[vino]].]] {{PA|Ekonomio di Francia}} L'ekonomio di Francia esas la 7ma maxim granda del mondo, e la 2ma maxim granda del [[Europana Uniono]]. Sideyo por 39 ek la 500 maxim granda kompanii del mondo, ol havas plura kompanii inter la maxim granda del mondo kam [[Germania]] ed [[Unionita Rejio]].<ref>{{cite web|title=Global 500 by Country |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2010/countries/France.html|publisher=CNN |date=26ma di julio 2010 |accessdate=21ma di julio 2011|language={{en}}}}</ref> Ensemble kun altra 11 landi Francia adoptis l'[[Euro]] en [[2002]] e remplasis komplete la franko (₣).<ref>{{cite web |title=History of the Euro|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/business/2001/euro_cash/history/ |publisher=BBC News |accessdate=30ma di oktobro 2010|language={{en}}}}</ref> En [[2014]] lua [[Totala nacionala produkturo]] esis 2 587 miliardi dolari.<ref name=CIA>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/france/ |title=The World Factbook: France|accessdate=4ma di mayo 2015|language={{en}}|author=CIA}}</ref> L'[[agrokultivo]] reprezentas 1.7 % de la TNP, l'[[industrio]] reprezentas 19,4%, e la servadi reprezentas 78.9%. Francia esas membro dil [[G8]] (grupo di la precipua industriala landi) e di la [[Mondal organizuro pri komerco]]. Historiale, Francia esas granda produktero di agrokultivala produkturi.<ref name = agriculture>{{cite web|title= France - Agriculture |url= http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Europe/France-AGRICULTURE.html|author= Encyclopedia of the Nations|language={{en}}}}</ref> Fertila suli, l'uzo di moderna teknologio e la subsidiaji de [[Europana Uniono]] transformacis Francia en la precipua agrokultivala produktero ed exportacero de [[Europa]]<ref>{{cite web|url= http://www.diplomatie.gouv.fr/en/france_159/economy_6815/overview-of-the-french-economy_6831/key-figures-of-the-french-economy_1402.html#sommaire_1 |publisher=French Ministry of Foreign and European Affairs|title=Key figures of the French economy}}</ref> (ol reprezentas 20% de l'agrokultivala produktado dil [[Europana Uniono]]<ref name="ministère">{{cite web|title=A panorama of the agriculture and agri-food industries|url=http://agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/panorama_agriculture_ed2008EN.pdf | publisher=Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche}}</ref>). Lua precipua agrokultivala produkturi por exportacajo esas [[frumento]], pultro, lakterio, bovokarno e porkokarno, ed anke industriizita nutrivi. La [[vino]] "rozea" (''rosé'') konsumesas precipue en Francia, kontre ke la vini [[champanio]] e ''bordeaux'' esas precipue exportacata. La maxim importanta industriala produkturi esas aeroplani, automobili, mashini, kemialaji ed elektronikala kompozanti, exemple la mikonduktori produktita en [[Grenoble]], "la Silikovalo di Francia". Quankam pos la duimo dil yari 1990a multa statala firmi privatigesis, la stato duras kontrolar granda parto de la funcionado di la ekonomio, e duras tenar acioni di multa firmi, exemple banki, energiala kompanii, kompanii di transporto e di [[informatiko]]. Dum la fino di [[2008]] ed en [[2009]] eventis forta financala krizo, e la depreso ekonomikala dum 2010 e 2011 augmentis la [[chomeso]] til plu kam 9% de la [[labor-povo]]. En 2010 Francia anuncis ke ol konsumus cirkume 26 miliardi Euri por helpar firmi minacata di bankroto. Preske 79% del [[energio]] konsumata en Francia havas nukleara origino. == Demografio == [[Arkivo:Évolution démographique comparée - France, Allemagne et Royaume-Uni.svg|thumb|upright=1.5|Evoluciono dil habitantaro di metropolala Francia pos 1801, kompare Germana e Britaniana habitantaro (baso 100 = 1800 o 1801)<ref> * Francia: Jacques Dupaquier, ''Histoire de la population française'', Paris, PUF, 1988, et {{cite web|url=http://www.indices.insee.fr/bsweb/servlet/bsweb?action=BS_SERIE&BS_IDBANK=043638781&BS_IDARBO=01000000000000|title=Évolution de la population de la France métropolitaine|site=insee.fr|accessdate=31ma di januaro 2010}} * Germania: [http://destatis.de destatis.de] * Unionita rejio: [http://www.statistics.gov.uk/CCI/nscl.asp?ID=7589 Office for National Statistics], en Angla linguo. </ref>.]] Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2021, Francia havis {{formatnum:68084217}} habitanti.<ref name=CIA/> La maxim multa habitanti rezultis de mixuro di Kelti kun Romani e Germani. Alra populi existas en diferanta regioni de Europana Francia, exemple Bretoni en [[Bretonia]], Aquitani en [[Nov-Aquitania]], Alemani nord-weste, e Liguriani sudeste. L'oficala linguo di la lando esas [[Franca linguo|Franca]], oficala en 100% de la lando. Regionala dialekti e lingui, exemple [[Ocitaniana linguo|Ocitana]], [[Bretona linguo|Bretona]], Alzaciana, Korsikana, Kataluniana, Baska, Flandriana e Pikarda, gradope desaparas.<ref name=CIA/> Pluse, l'urbi [[Le Havre]], [[Strasbourg]], [[Bordeaux]], [[Lille]], Marseille, Nantes, Paris, Saint-Denis de la Réunion, Tours, asociita urbi di Angoulême, Nice e Poitiers, asociita membri di la komunitato di aglomerajo Evry Centre Essonne e la komunitato urbala di Bordeaux anke asociuro di komoni ed transmara ensembli esas membri di internaciona asociuro di Franca-parolanta urbestri. Ultre la Franca, en 1999 parolesis sepadek e kin altra lingui, inkluzite regionala lingui, lingui parolata dal enmigranti e dialekti parolata en la trasmara domeni, segun raporto dal linguisto Bernard Cerquiglini. [[Arkivo:Cathédrale10.jpg|thumb|320px|Til 1825 la reji di Francia kronizesis en la katedralo di Reims.]] Segun statistiki por la yaro 2015, la maxim praktikata religio en Francia esas [[kristanismo]]: 63% til 66% de la habitantaro, la maxim multa katoliki. Mohamedani esas de 7% til 9%, Budisti de 0,5% til 0,75%, Judi de 0,5% til 0,75%, altri de 0,5% til 1%, e de 23% til 28% havas nula religio.<ref name=CIA/> Pos lego aprobita ye la 9ma di decembro 1905, stato e religio esas legale separata en Francia. La Republiko Franca ne agnoskas kom oficala, salarias o subvencionas irga kulto, excepte en Alzacia-Mozel, ube kulto katolika, du kulti protestanta e la kulto judala agnoskesas. La komunitato [[Judo|Juda]] en Francia esas la maxim granda de Europa e la 3ma maxim granda de la mondo, dop [[Israel]] ed [[Usa]]. === Enmigro, stranjeri e minoritati === Segun demografo Michèle Tribalat, 14 milion personi (cirkume la quarimo de la habitantaro di la lando) en 1999 havis adminime un parento od avo qua esis enmigranto. Gérard Noiriel opinionis ke en 2002 ta proporciono esis proxim la triimo de la habitantaro, se on konsideras la preavi. {{revizo}}{{riskribota}} Segun Franca defino, plu restrikiva (naskinta exterlanda exter la teritorio), en metropolala Francia habitis 5,3 milion enmigrinti en 2008, esinta {{formatnum:1100000}} plua kam en 1999 e 8.9 % ek omna habitantaro. En omna habitantaro, 40 % havis Franca nacionaleso, aquirita per civitanigo o per mariajo. Enmigrinti originas precipue de EU (34 %) de Maghreb stati (30 %), de Azia (14 %, di qui la triima essas Turka), e de subSahara Afrika (11 %). La pueri di enmigrinti, direta decendantaro de uno o du enmigrinti, esis 6.5 milioni en 2008, sive 11% de la habitantaro. Tri milioni inter li havis lua du parenti enmigra. Sume, enmigrinti e filii de enmigrinti (duesma generaciono) esas nombroze* 11.8 milioni ye 2008, sive 19 % de la habitantaro (di qui poke plu kam 5 milioni de Europana origino e 4 milioni di Maghrebian origino). Mezavalore, enmigranti recevas revenui infre la triimo de olta di nacionani. Li esas dufoye plumulti ne esar diplomizita e trifoye plumulti a vivar sub [[povreso-lineo]]. Tamen, ad egala sociala stando, lua skolala formacuro e lua revenui esas proxim olta di Franci naskinta en Francia. Personi de enmigranta origino, nome kelka minoritati, kelkafoye subisas diskriminaci en Francia. Pro nedeterminita motivi qui duras esar studiata, kelka enmigranti e/o lia decendanti adoptas religioza fundamentalismo*. Tamen, on asistas a certa konvergo di vivomodo* di enmigrinta populi e di Franci dum longa stando. === Famili, sexualeso ed egaleso di sexui === En [[2009]] Francia esis la maxim fekunda lando di Europa dop Islando ed Irlando. La fertileso inter la mulieri naskinta en 1959 esas 2.12 pueri per muliero, dum ke nune esas 1.99 pueri per muliero (1.98 en metropola Francia). La chanji en la familiala strukturo en Francia inter la 1960a e la yari 2000a esas tam diversa kam profunda. La naskinti esas en maxim parto di kazi dezirita, pro developado di kontragravidesko* ed abortigo — pluse 200 000 volata interrupto di gravideso facesas omna yaro en Francia. Plu multo paro preferas libera uniono compare mariajo, o civila pakto di solidareso (PACS), kontrato di uniono plu flexebla ke mariajo. Pri divorci, lua nombro esis plumultigita per 3.2 inter frua 1970a e lasta yari. Pri diversa formi di altrasexualeso*, esas kune aceptata en Francia, mem si lego preiras ofte la mentesi en tolero opozite sexuala minoritati. Mariajo di paro di sama sexuo, tale ke adopto di puero per ta sama pari, esas legala en Francia depos la 18ma di mayo 2013. La stando di mulieri en Franca socio havas multa evolucionita dum 20ma yarcento, gratifikita dum lasta yarcento per multa yuri kontre la diskriminaci ke li subisas, Francia esas en 2009 fore di egaleso inter viri-mulieri). Por ofico en kompleta tempo, mulieri recevas en 2008 salario 19 % min ke to di viri, e la pura salariala diskriminaco esus de 6 til 7 % segun ministerio di ofico. Pri funcioni di decidemeso, mulieri acesas lo poka : li duktas nur 8 % di entraprezaji kun plu 200 employati, e reprezentas nur 18.5 % di deputati elektita en 2007 e 13.1 % di generala konsilisti elektita en 2008. Pri viri, existas anke multa neegalesi. Kompare vivoexpekto di Franci esas 85.7 yari, viri povas expektar vivar dum 78.7 yari. === Eduko === [[Arkivo:EducationFr.svg|thumb|Organizo di sekundara instrukto en Francia.]] En Francia, instrukto esas obligata de sis a dek e sis yari, ed publika skolo esas laika e gratuita. Tante la formaco e salario di docantaro, same kam la selekto di programi, resortisas ad stato, la jerado di primara e sekundara edukerii resortisas di teritoriala ensembli. Primara instrukto desvolvesas en du fazi. Matrala skolo, qua aceptas la tre yuna pueri, donas su por skopo lua veko, lua socialeso* e lokizo di fundamentala implementi qua esas linguo e nombro. Pose, proxim evas sis yari, pueri esas aceptita per elementala skolo, di qua l'unesma skopi esas aprentiseso di lektado, skribado e kalkulo, e civitala edukado. Sekundara instrukto desvolvesas ipsa en du cikli. L'unesma esas disdonita en kolegio ed finas en nacionala diplomo di kapableso. La duesma esas disdonita en liceo e finas en finala e nacionala exameni : bachelereso (profesionala, teknologiala e generala) e certigo di profesionala kapableso (CAPA en agrokultiva instrukto). Pri l'instrukto supera en Francia, kunexistas l'universitati e la sistemo di granda skoli, ube on eniras ordinare per konkurso en fino di preparanta klasi. Superiora instrukti por certigo di supera teknikisto e preparanta klasi ad granda skoli esas disdonita en licei o privata edukerii. Granda skoli ordinare judikesas ambe kom plu efikiva e plu elitista kam universitati. Altralatere, proxim 17 % di skolani di primara e sekundara instrukto esas lokizita en privata edukerii, precipua sub kontrado di asociuro kun stato ed ofte konfesionala. Francia experiencis depos la liberigo granda plularjigo instruktado. En 1936 min kam 3% de la klaso di yaro obtenis bachelereso; ta procento esas pasita ad 30 % en 1985 e 60 % en 1995. Tamen, ta demokratigeso* di instrukto ne supresass la sociala neegalesi : 25 % di pueri di manuala laboristi naskinta inter 1974 e 1978 esas diplomizita di superiora instrukto, kontre 77 % di pueri di kadri. Ta neegalesi esas ankore plu importanta en granda skoli: nur 2,9 % di lernanti admizita en Skoli nacionala di administrado ye 2008 havis parento manuala laboristo. Segun la programo PISA di komparado di nacionala edukala sistemi, la rezultaji di Franca edukala sistemo esas deceptanta compare ad altra stati membri di [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo|OKED]], en partikulara depos l'inquesto PISA ye 2003. Malgre la projeti por alfabetigar omna habitanti, l'iliterateso afektas 3.1 milioni personi, equivalanta a 9 % de la habitantaro evante 18 til 65 yari en Francia. === Saneso === La kusto di Franca medikaro esas grandaparte pagata per la sistemo di social askuro. La lando havis 3,22 mediki por 1 000 habitanti en 2008, un ek la maxim alta procenti del mondo. La Franci beneficas egale di un ek la vivoexpekto maxim longa del mondo, mem se la procento di prematura mortemeso (ante 65 evo) esas alta. La medikala spenso yarala per habitanti esis € 4719 en 2008. Tamen, la saneso dil habitantaro ne esas ecelanta en omna domeno. Malgre la falo di konsumado di vino pos la yari 1960a, Franci restas la duesma konsumanti di alkoholo en westal Europa pos Irlando, e malgre l'intensa kampanii kontre tabako, 29% ek la personi evante 18 til 75 yari fumis omnadie en 2005. Pri interdiktata drogi, la maxim konsumita esas [[kanabo]]: segun statistiki de 2005, 39% ek la viri evante 18 til 25 yari konsumis ol. Pluse, Francia esas un ek la landi di Europa qua konocas la maxim nombro di depresiva perturbesi. Francia esas la maxim importanta konsumero di antidepresivi di Europa, e havas un ek la maxim alta procento di suocidi de Europa. === Informomoyeni === [[Arkivo:AudiencesTF1FR2FR3M6.png|thumb|Asistantari TF1 (obskura blue), France 2 (rede), France 3 (klara blue) e M6 (flave).]] Lego publikigita en Francia ye la [[29ma di julio]] [[1881]] institucis e samatempe limitis la libereso di jurnalaro. Se regionala, semanala e tematala jurnalaro vendas su bone en Francia, nacionala jurnalaro diala di generalista informo difuzesas poka exter la chef-urbo. La kin precipua titri di ta kategorio (''Le Figaro'', ''Le Monde'', ''Aujourd’hui en France'', ''Libération'' e ''La Croix'') kune vendas nur min kam 1 milioni exempleri singladie, dum ke Japonia diala jurnalo ''Yomiuri Shinbum'' vendas plu kam 14 milioni. Depos 1981 kun la legaligo di "libera radii", l'emisili di publika radio jeranta da ''Radio France'' esas konkurencata da privata emisili, ofte propraji di granda grupi di medii. Ja lore, inter la quaresma emisili di radio en kumulita audienco en novembro-decembro 2009 (RTL, NRJ, France Inter ed Europe 1), nur la triesma esas publika. Same, depos l'aparo di unesma privata televiziono-kanalo (''Canal +'') en 1984, multa televizion-stacioni privata inauguresis, difuzita per radioelektro, kablo, satelito o plu recente per terala numerala televiziono (TNT). La tri precipua kanali esas ''TF1'', ''France 2'' e ''M6'', nur ''France 2'' apartenas a la grupo ''France Télévisions''. Pri aceso a la [[interreto]], esas vere demokratigita nur frua yari 2000a. En decembro 2009, 65% de la Franci evante 11 yari o pluse uzis la interreto. Inter 2002 e 2009, Francia regresis de 11ma a 43ma en rango pri libereso di jurnalaro en la mondo segun l'organizuro ''Reporters sans frontières''. === Sporto === [[Arkivo:Amelie Mauresmo at the 2008 US Open.jpg|thumb|left|Amélie Mauresmo esis en 2004 e 2006 la unesma-ranga tenisistino mondala segun klasifikeso WTA.]] Sporto en Francia karakterizesas per anciena sportala tradiciono e granda diverseso di modalesi praktikata en alta nivelo. Francia havas preponderanta rolo en l'organizo di moderna sporto e sua premio-listo* pos la fino dil 19ma yarcento, esante fakte un ek la maxim premiizita nacioni del mondo pri multa sporti. Por la yaro 2012. Francia esas quaresma di mondala klasifikeso establisita da Havas Sports & Entertainment (e duesma Europana naciono dop Rusia) qua kontas plu ke 1 600 sportala eventaji. [[Futbalo]] esas la maxim populara sporto, kun plua kam 2.3 milion luderi (di qui 97% viri), augmentis sua populareso pos Francia vinkir la [[Mondala Kupo di Futbalo]] en 1998 e pose la championkonkurso di Europa en 2000. Teniso (duesma maxim populara sporto segun la quanto di luderi), [[kavalkado]], [[judoo]]*, [[basketbalo]], [[handbalo]]* e [[golfo]] anke praktikesas multe, sen omisar [[rugbio]]* e petanko*, precipue sude de la lando. En [[2018]] la lando ganis duesmafoye la [[Mondala Kupo di Futbalo]]. Cirkume sep milioni Franci praktikas [[skio]] omna vintri, maxim ofte exter la klubi sportala. Skermado e ciklismo esas sporti en qui Francia recevis la maxim granda nombro di Olimpiala medalii, rispektive 44 e 41 olimpiala tituli, til 2010. Du importanta sportala eventi yarala esas la teniso-konkurso internaciona di Roland Garros qua eventas en Paris, e la biciklo-konkurso [[Turo di Francia]]. En 2016 Francia gastigis la Kupo Europana pri Futbalo ''Euro 2016''. === Partopreno en sindikati ed en politikala partisi === [[Arkivo:Anti CPE - Paris 2006.jpg|thumb|Manifesto kontre CPE en Paris en 2006.]] Malgre ke la quanto di personi qui votas en elekti diminutabas, altralatere la quanto di personi qui partoprenas en protesti kreskabas.<ref name="Maurin">{{cite book|language={{fr}}|title=Déchiffrer la société française |first=Louis|last=Maurin |location=Paris |publisher=La Découverte|year=2009|pages =368 |isbn=978-2-707-15413-2}}</ref> En 2008, 42% ek la habitanti partoprenis adminime unfoye en protesti, kontre 25% en 1981. Kompare ad altra developata landi, Francia esas ofte vidita kom lando ube demonstri e striki esas frequa. En Francia, poka personi partoprenas en politikala partisi, e nur 8% ek la laboristi asociis su ad ula [[sindikato]]. == Kulturo == Franca kulturo, nome lua edukala sistemo, militaral organizado, la linguo [[Franca linguo|Franca]], lua artala movadi pri [[pikto]], [[literaturo]], [[arkitekturo]], edc, exercis e duras exercar granda influo en la mondo. Lua [[cinemo]] anke esas remarkinda de multa yari: la [[fratuli Lumière]] inventis la [[cinematografilo]]. En [[2008]] Francia modifikis lua [[konstituco]] por agnoskar regionala lingui, exemple [[Okcitaniana linguo|Okcitaniana]], [[Baska linguo|Baska]], [[Bretona linguo|Bretona]] e [[Alzaciana linguo|Alzaciana]]. La simbolo di la lando esas [[hano|hanulo]]. === Arkitekturala patrimonio === [[Arkivo:Chateau Versailles Galerie des Glaces.jpg|thumb|250px|Galerio di speguli di kastelo Versailles, maestroverko di baroka arkitekturo dil 17ma yarcento.]] Francia posedas richa patrimonio arkitekturala, testo di lua longa historio e la renkontro di diversa civilizuri. ==== Konstrukturi judikata kom Patrimonii de la Homaro ==== Ek la 753 kulturala loki judikata kom mondala patrimonii segun l'[[UNESCO]] ye la 27ma di januaro 2012, 34 jacas en Francia, qua rangizesas 3ma en la mondo segun la quanto di mondala patrimonii. L'arkitekturala patrimonio Franca inkluzas edifici religiala (exemple l'abadeyo di Fontenay), civila (exemple la kasteli dil Loire-valo), industriala (rejala salino di Arc-et-Senans), militala (l'urbi fortifikita di Vauban) ed urbala (exemple la placo Stanislas en Nancy, o la centrala quartero di [[Strasburg]]). Ol inkluzas exempleri pri l'arkitekturo di omna epoki, de l'arkitekturo Romana (exemple, la ponto di Gard) til la moderna arkitekturo pos la [[Duesma mondomilito]] (la centro dil urbo [[Le Havre]]), inkluzite maestroverki Romana (l'abadeyo di Saint-Savin-sur-Gartempe), Gotika (katedralo di Chartres) e klasika (kanalo di Midi). ==== Konstrukturi di historiala interesto ==== Pos 1840 la stato Franca povas klasifikar kom historiala patrimonio la konstrukturi di interesto historiala, arkitekturala, patrimoniala o kulturala, ed anke kelka moblala havaji (kloshi). To grantas legala protektado, e helpo por restaurar e mantenar la kozi protektata. Ye la 31ma di decembro 2008, existis en Francia {{formatnum:43180}} historiala konstrukturi enrejistrata o klasifikata. Diversa arkitekti de diversa epoki, exemple [[Pierre de Montreuil]] dum [[Mezepoko]]; Lescot Delorme ed Androuet du Cerceau dum [[Renesanco]]; Mansart, Le Vau, Hardouin-Mansart, Gabriel e Claude-Nicolas Ledoux dum klasika e neoklasika epoki; Viollet-le-Duc, Garnier e [[Gustave Eiffel]] dum la 19ma yarcento; e Le Corbusier e Perret dum la moderna epoko, kreis edifici qui formacas la nuna patrimonio arkitekturala Franca. === Artala patrimonio e kultural eventaji === Malgre ke artala produkturi en Francia atestesas de la [[prehistorio]], on ne povas parolar pri "Franca arto" ante la komenco di la duesma yarmilo, epoko en qua la stato e la naciono komencis formacesar. Pos ta epoko, la bel arti Franca divenis maxim-multa-kaze simila a la resto di westal Europa, exemple la Romanika artajo dum la 11ma e 12ma yarcenti e la Gotika artajo dum la 12ma e 13ma yarcenti; la celebro di la povo di Franca monarkio, di "privilejizita spaco" (A. Chastel) e reprezento di sakrajo divenis la precipua temi dil arto, precipue kande komendita da povoza autoritati politikala o religiala. La [[Renesanco]], la Klasikismo di la [[17ma yarcento]], e la Neoklasikismo di la 18ma yarcento expresis la sercho di ordeno e pompo, sub influi del antiqua arto Italiana. Dum la moderna epoko aparis individuala figuri di artisti, exemple piktisti Fouquet, Poussin, La Tour, Watteau, Boucher, Chardin, Fragonard, Greuze, David, Gros ed Ingres, e skultisti Goujon, Girardon, Coysevox, Puget e Houdon. Francia influis la precipua artala movadi de la 19ma e 20ma yarcento: Romantikismo (Delacroix e Géricault), realismo (Courbet), impresionismo (Monet, Renoir, Manet, Degas) e neo-impresionismo (Seurat, Van Gogh, [[Paul Cézanne]], Gauguin), [[fauvismo]] (Matisse, Derain, Vlaminck), kubismo (Braque, Picasso, Léger) od ankore surrealismo (Duchamp) inkluzas Franc artisti inter lua precipua reprezentanti. Auguste Rodin, en sua latero, revolucionas skultado dum la fino dil 19ma yarcento. Diferanta de altra landi qui havas poka skriptisti famoza, Franca literaturo havas multa importanta nomi qui apartenis a diferanta movadi o skribis segun diferanta stili. Exemple, on povas citar dum Mezepoko la poeti Chrétien de Troyes e Villon; dum la 16ma yarcento ([[Renesanco]]) la skriptisto Rabelais, l'esayisto [[Michel de Montaigne]] e la poeti Du Bellay e Ronsard. Dum la 17ma yarcento, dramatisti Corneille, Racine e Molière, poeto Boileau, fablisto La Fontaine e neklasifikala Pascal fervoras mantenar ordeno per raciono; dum 18ma yarcento autori di Voltaire, Diderot e Rousseau, romanisti Prévost, Laclos e Sade e dramatisti Marivaux e Beaumarchais flogis la socio di lua epoko dum ke trakteskanta temi til lo interdiktita. Dum la 19ma yarcento, romano experiencas sumito kun Stendhal, Balzac, Hugo, Dumas, Flaubert e Zola, ma l'altri generi ne falias, kam montras memorialisto* Chateaubriand e poeti Lamartine, Musset, Baudelaire, Vigny, Rimbaud e Mallarmé. Dum 20ma yarcento, la manko di anteeso facas plu desfacila la percepto di majora figuri ; on povas tamen citar poeti Apollinaire, Éluard, Aragon, [[René Char]] e Prévert, la romanisti Proust, [[André Gide]], Céline, [[Jean-Paul Sartre]], Camus e Sarraute, e dramatisti Giraudoux, [[Jean Cocteau]], Beckett ed Ionesco. Dividita dum Mezepoko inter la religiala arto qua inspiris la Gregoriala kanto, e la profana kanto di trubaduri e voyajanti, Franca muziko atingis notoreso pos l'epoko klasika, pro la verki di kompozisti exemple Lully e Charpentier dum a 17ma yarcento, Rameau dum la 18ma yarcento, [[Hector Berlioz]], Gounod e Bizet Dum la 19ma yarcento, o Débussy dum 20ma yarcento — multa di ta artisti kompozas operi. Depos frua 20ma yarcento, la muziko nominita "populala" rapide expansis, mixanta jenri propra a Francia (kansono) kun importita generi (rock e rap note), e posibliganta a exterrangi kam Claude François, Johnny Hallyday, Sheila, Michel Sardou o Jean-Jacques Goldman vendar deko di milioni di diski. Cinemo, inventita en 1895 en Lyon dal [[fratuli Lumière]], esas importanta kultural agado en Francia malgre la konkurenco di [[Hollywood]]: en 2005 Francia esis la sisesma mondala produktero ed l'unesma Europana produktero di longa filmi. Franca cinemo, nome [[komedio|komedii]] e "filmi di autori" lansata pos la yari 1980a, e precipue dum la [[yari 2000a]] produktis kelka filmi qui obtenis suceso mondala, exemple ''Le Fabuleux destin d'Amélie Poulain'' o ''La Marche de l'empereur''. L'Internaciona Festivalo pri Cinemo qua eventas omnayare en [[Cannes]], esas la kulturala eventajo la maxim mediatigata en mondo. === Literaturo === La [[literaturo]] di Francia komencis dum [[Mezepoko]], ed esas notinda la poezio di [[trubaduro|trubaduri]] en [[Ocitaniana linguo]]. Dum la [[16ma yarcento]], importanta skriptisto esis [[François Rabelais]]. Dum la [[17ma yarcento]] aparis tri importanta teatrala skriptisti: [[Molière]], [[Pierre Corneille]] e [[Jean Racine]]. [[Blaise Pascal]] e [[René Descartes]], qui profunde influis la Franca aristokrataro, esis importanta filozofi Franca. Literaturo e [[poezio]] en [[Franca linguo]] kreskis dum la [[18ma yarcento|18ma]] e [[19ma yarcento|19ma]] yarcenti e komencis influar la mondala kulturo, exemple la verki di [[Voltaire]], [[Denis Diderot]] e [[Jean-Jacques Rousseau]]. Pri puerala literaturo, esas remarkinda la verki da [[Charles Perrault]]. Dum la [[19ma yarcento]] aparis importanta skriptisti, exemple [[Alexandre Dumas, patro]], [[Alexandre Dumas, filio]], [[Jules Verne]], [[Émile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Honoré de Balzac]], [[Théophile Gautier]], [[Charles Baudelaire]] e [[Stendhal]], ed anke la poeti [[Paul Verlaine]] e [[Stéphane Mallarmé]]. Dum la [[20ma yarcento]] aparis importanta nomi, exemple [[Marcel Proust]], [[Louis-Ferdinand Céline]], [[Albert Camus]], [[Frédéric Mistral]] e [[Jean-Paul Sartre]]. [[Antoine de Saint-Exupéry]] skribis ''[[La Princeto]]'' por pueri. === Ciencala tradiciono === Depos Mezepoko, Francia divenis importanta centro por konoci e deskovri. Poke pos lua fondo en 1200, l'universitato di Paris divenis un ek la maxim importanta universitati dil Ocidento. Til la 1ma di septembro 2010, 56 Franci ganabis [[Nobel-premio]], e dek ed un obtenabis la medalio ''Fields''. Dum la 17ma yarcento, [[René Descartes]] definis metodo por aquirado di ciencala konoco, kontre ke [[Blaise Pascal]] divenis famoza por sua verko pri kalkulo di probablesi e la mekaniko di fluidi. Dum la [[18ma yarcento]], verki dal biologiisto Buffon e dal kemiisto [[Antoine Lavoisier]] - ca lasta deskovrinto di la rolo di [[oxo]] en kombusto -, e l'edito dil ''Enciklopedio'' da Diderot e d'Alembert expansis ciencala konoco. Dum la 19ma yarcento, [[Augustin Fresnel]] developis la moderna [[optiko]]. [[Nicolas Léonard Sadi Carnot]] studiis [[termodinamiko]], e [[Louis Pasteur]] esis pioniro pri mikrobiologio. Dum la 20ma yarcento, on povas mencionar matematikisto e fizikisto [[Henri Poincaré]], fizikisti [[Henri Becquerel]], la gespozi [[Pierre Curie|Pierre]] e [[Marie Curie]] (qui divenis famoza por lia verki pri [[radioaktiveso]]), fizikisto [[Paul Langevin]] ed anke virologiisto [[Luc Montagnier]], kundeskovrinto dil viruso dil [[Sindromo di Imuno-Defekteso Aquirita (AIDS)|AIDS]]. === Gastronomio === Franca [[gastronomio]] esas famoza pro lua bona agrokultivala produkturi, nome vini (''champagne'', vini de la regioni Bordeaux o Burgundia, e.c) e fromaji (''roquefort'', ''camembert'' edc.), e pro la nomizita "supera gastronomio" praktikata pos la 18ma yarcento. Tamen, Franca manjajo esas multe diversigata, ed konsistas precipue ek regionala specalaji qui konquestis tota lando, exemple [[Alzacia]]na surkruto, Lotringiana ''quiche'', porkohachajo de Le Mans, Burgundiana bovi, grasa hepato ''périgourdin'', ''cassoulet'' de Lengadocia, ''tapenade'' de Provenco, keneli de Lyon. Ultre to, existas "gastronomiala frontieri" qui "separas" la nordo (qua uzas [[butro]] e shaloto por koquar) e la sudo (qua preferas oliv-oleo ed alio) di la lando, ed inter regioni qui uzas nutrivi obtenita de la tero (exemple [[Périgord]]) ed altra qui uzas nutrivi obtenita de la maro, exemple Provenco. Tamen, nun ica frontieri tendencas desaparar, pro la simileso di vivomanieri en tota mondo. La "Gastronomio di Francia" enskribesis ye la 16ma di novembro 2010 en la listo di la kulturala nemateriala patrimonio dil homaro, segun l'[[UNESCO]]. == Referi == {{reflist}} <references group="a"/> == Extera ligili == * [http://www.elysee.fr Pagino di la prezidanto di Francia] * [http://www.service-public.fr/langue/english/ Oficala pagino di publika servadi en Francia] * [http://www.proxiti.info/ Proxiti - Le Réseau de Vos Informations de ProXimité] ({{fr}}) * [http://meteo.15.growiktionary.org Météo France] {{Regioni di Francia}} {{Template:EU-stati}} [[Kategorio:Francia| ]] 59pwgowchh11pv4qpvj0dhhdc6zw1o5 994422 994411 2022-08-06T19:06:30Z Joao Xavier 110 Plubonigo partala di la strukturo dil texto. wikitext text/x-wiki <!-- {{Artiklo di qualeso}} --> {{Landi | Nomo = Francia | Lokala_nomo = République Française | Flago = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg | Blazono = Armoiries république française.svg | Devizo = "Liberté, égalité, fraternité" ([[Franca]])<br>"Libereso, egaleso, frateso" | Nomo_himno = "La Marseillaise"<br>"La Marseilleanino" | Audio_ligilo = La Marseillaise.ogg | Imajo_mapo = Mapadefrancia.svg | Chefurbo = [[Paris]] | Habitanti_chefurbo = {{formatnum:2125246}} (1999) | Precipua_urbo = [[Paris]] | Oficala_lingui = [[Franca linguo|Franca]] | Regionala_lingui = (Videz [[#Lingui|Lingui]]) | Etnii_procenti = 85% | Etnii = [[Blankano]] | Etnii2_procenti = 10% | Etnii2 = [[Nord-Afrikano]] | Etnii3_procenti = 3.5% | Etnii3 = [[Nigrano]] | Etnii4_procenti = 1.5% | Etnii4 = [[Aziano]] | Guvernerio = [[Unesala stato]], miprezidantala, [[Republiko|Konstitucala republiko]] | Nomo_listo_chefo_stato = Listo di prezidanti di Francia | Titulo_chefo_stato = Prezidanto | Chefo_di_stato = [[Emmanuel Macron]] | Nomo_listo_chefo_guverno = Listo di chefministri di Francia | Titulo_chefo_guverno = Chefministro | chefo_guverno = [[Élisabeth Borne]] | Legifantaro = Parlamento | Historio = [[La Frankia rejio unigis]] | Historio_dato = [[486]] | Historio2 = [[Pakto di Verdun]] | Historio2_dato = [[agosto]] [[843]] | Historio3 = fondo di la [[republiko]] | Historio3_dato = [[2ma di septembro]] [[1792]] | Historio4 = fondo di [[EEK]] | Historio4_dato = [[1ma di januaro]] [[1958]] | Historio5 = [[Konstituco di Francia|Nuna konstituco]] | Historio5_dato = [[4ma di oktobro]] [[1958]] | Surfaco = {{formatnum:551695}} | Rango_surfaco = 47 | Surfaco_aquo = 0,26 | Habitanti = {{formatnum:67348000}} | Rango_habitanti = 21 | Yaro = 2018 | Denseso di habitantaro = 115 | Pekunio = [[Euro]] [[Franko CFP]] | Abreviuro = EUR, XPF | Simbolo = €, F | Tempo_zono = CET ([[UTC]]+1) | Somero_tempo = CEST ([[UTC]]+2) | Dato_formato = dd/mm/yyyy | Veho_latero = dextre | Telefono_kodexo = +33 | ISO = 250 | ISO2 = FRA | ISO3 = FR | Reto_kodexo = .fr | Oficalaretosituo = http://www.france.fr }} '''Francia''', en longa formo: '''Republiko Franca''' (''République française''), esas lando en westal [[Europa]] qua anke havas teritorii en altra kontinenti. Lua chef-urbo - e maxim populoza urbo - esas [[Paris]], kun {{formatnum:2125245}} habitanti segun la [[demografiala kontado]] di 1999. Havante entote {{formatnum:68084217}} habitanti segun statistiki por julio 2021,<ref name=CIA/> inkluzite la habitantaro di transmara regioni, Francia esas developata lando, kun tre alta [[indexo pri homala developeso]]. En la kontinento Europana, ol havas kom vicini [[Hispania]] ed [[Andora]] sude, [[Italia]], [[Suisia]] e [[Germania]] este, e [[Luxemburgia]] e [[Belgia]] nord-este. Sude jacas [[Mediteraneo]] e la mikra-stato [[Monako (lando)|Monako]]. Norde e weste jacas l'[[Oceano Atlantiko]]. Lua oficala linguo esas la [[Franca linguo|Franca]] e lua valuto esas [[Euro]]. Lua devizo esas ''Liberté, égalité, fraternité'' ([[Ido|Ide]]: ''libereso, egaleso, frateso''), e lua standardo konsistas ek tri vertikala bendi en la kolori blua, blanka e reda. Lua himno esas ''La Marseillaise'' (''La Marseilleanino'' en Ido). Lua moto eas ''guvernado dil populo, dal populo e por la populo''. Francia esas [[republiko]] [[demokratio|demokratiala]], [[konstituco|konstitucala]] ed unesala e havas miprezidantala rejimo. Francia esas anciena lando, qua formacesis dum la fino di la [[Mezepoko]]. Del frua [[17ma yarcento]] til l'unesma parto dil [[20ma yarcento]], Francia posedis vasta kolonial imperio. Pos la [[yari 1950a]] ol esis un ek la precipua landi qui suportis la konstrukto dil [[Europana Uniono]]. Francia esas nukleara povo ed un ek la kin permananta membri di la [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Francia influabas decidigive la mondala historio per sua kulturala richeso, sua linguo e sua demokratiala, laika e republikala valori. Francia okupis en [[2012]] la kinesma rango mondala segun totala nacionala produkturo ante imposti. Lua ekonomio, di [[kapitalismo|tipo kapitalista]] kun sat forta statala interveno, igis lu un ek la maxim importanta en produktado di nutrivi, aeronautiko, automobilala industrio, luxoza produkturi, turismo e nukleara industrio. '''Bazala fakti pri Francia.''' == Historio == {{PA|Historio di Francia}} {{PA|Militala historio di Francia}} [[Arkivo:Frontiere francaise 985 1947 small.gif|300px|thumb|left|Evoluciono dil teritorio di metropolala Francia, de 985 til 1947.]] La vorto "Francia" devenas de Germana tribuo, la [[Franki]], atestita pos la 3ma yarcento advale dil dextra rivo di [[Rheno]]. Lua rejulo Klodovig e pose lua filii konquestis, inter 481 e 535, preske la tota anciena Romana provinco Gallia, qua equivalas la maxim granda parto dil teritorio di nuna Francia. La vorto "Francia" ne uzesis oficale til 1190, kande rejulo [[Philippe la 2ma Auguste|Philippe Auguste]] komencis uzar la nomo ''rex Franciæ'' (rejulo di Francia) vice ''rex Francorum'' (rejulo dil Franki) por indikar sua suvereneso. La vorto kustumale uzesis anke por nomizar teritorio klare definita, exemple en la poemo ''Chanson de Roland'', skribita un yarcento ante lore. Depos junio [[1205]] la teritorio nomesis en mapi ''regnum Franciæ'' (rejio Francia). Homala okupado dil teritorio di nuna Francia esas multe anciena. Multa populi unionesis a la grupi qui vivis en la regiono dum [[Paleolitiko]] e [[Neolitiko]], sucedante: Kelti, e Germani (Franki, Vizigoti, Alamani, Ostrogoti e [[Burgundia]]ni). Dum la komenco dil duesma yarmilo, monarko Huges Capet unigis Francia teritoriale. La [[17ma di junio]] [[1789]] judikesas kom la nasko di la sistemo reprezentala en Francia, e la nasko di la nuna stato Franca. To esis kande l'unesma [[konstituco|konstitucal asemblo]] kunvokesis. Nun, la precipua sucii dil Stato Franca esas la linguistikala e kulturala unigo, richesko di la lando e l'enmigro veninta de altra Europana, Afrikana ed Aziana landi. === Prehistorio, protohistorio ed antiqueso === [[Homo neanderthalensis|Homi de Neanderthal]] ja habitis la teritorio di Francia dum l'infra [[paleolitiko]]. La maxim anciena homala restaji trovita evas de 1,8 milion yari. Neanderthali transvivis en la regiono sub klimato ruda e variema, karakterizata da multa glacial epoki qui modifikis lua vivostando. En Francia existas multa groti qui ornesis dum supra paleotiko, de qui la maxim famoza esas la [[groto Lascaux]], en Dordogne (de 18.000 aK, ja habitita dal [[Homo sapiens]]). Cirkume 10.000 aK (fino di la lasta glacial epoko) la klimato mildeskis. Pos cirkume 7.000 aK, komencis [[neolitiko]] en ta parto di Westal Europa. Lua habitanti formacis kolonii, quankam la developeso di ta kolonii esis diferanta segun la regioni. Pos forta demografiala kresko e developo dil [[agrokultivo]] dum kelka yarmili, aparis [[metalurgio]] en la regiono dum la 3ma yarmilo aK. Komence esis metalurgio di [[oro]], pose [[kupro]], [[bronzo]] e, pos l'8ma yarcento aK, anke [[fero]]. En 600 aK, [[Anciena Grekia|Greki]] veninta del urbo Phocea fondis urbo [[Marseille]] an la rivo di [[Mediteraneo]]. Dum la sam epoko kelka populi komencis okupar la nuna Francia, ma ta okupo difuzesis al tota teritorio erste inter la 5ma e la 3ma yarcenti aK. Aparis lore la nociono pri "Gallia", korespondanta a teritorii habitita da Kelti, inkluzite inter Rheno, Atlantiko e Mediteraneo. Gallia lor esis prosperanta regiono, e lua sudo recevis multa Greka e Roman influi. Depos la yaro 125 aK, la sudo di Galia gradope konquestesis da [[Republiko Romana]], qua fondis urbi [[Aix-en-Provence]], [[Toulouse]] e [[Narbonne]]. En 58 aK, [[Iulius Caesar]] konquestis impetuoze la cetera teritorii di Gallia e vinkis revolto duktata dal Galliana chefo Vercingetorix, en 52 aK. La teritorii lore konquestita repartisesis da Augustus en non Romana provinci, de qui la precipui esas [[Narbonia]] sude, Aquitania sud-weste, Lyonia centre, e Belgia norde. Multa urbi, exemple [[Lyon]] - qua pose divenis chef-urbo di Gallia - fondesis dum la periodo Galliana-Romana. Lyon konceptesis quale altra Romana urbi, kun forumo, teatro, cirko, amfiteatro e termi. Romana religio dominacis Galliana kulti ma ne tote desaparigis li: la deaji Galliana gradope kunfuzesis kun Romana deaji, en sinkretismo. Dum la [[3ma yarcento]], Romana Gallia subisis grava krizo. Le ''limes'', sistemo di fortifikuri konstruktita an la frontieri por protektar l'imperio de Germana inkursi, subisis frequa invadi da barbari. Romana povo, dum ta epoko, semblis shancelanta: l'imperio dal Galliani proklamesis en 260, ed eskapis la Romana tutelo til 274. Tamen, la situaciono pluboneskis dum l'unesma duimo dil 4ma yarcento, periodo di rinovigo e prospero por Gallia. En 312, lora imperiestro Konstantinus konvertis su a [[kristanismo]]. Kristani, tillore persekutita, plumulteskis.Tamen, Barbara inkursi durigis pos la duesma duimo dil 4ma yarcento. Ye la [[31ma di decembro]] [[406]], Vandali, Suevi ed Alamani transiris [[Rheno]] ed atingis Hispania. Meze dil 5ma yarcento, Alamani e Franki, du populi pagana, instalis su nord-este di la nuna Francia e forte presis Romana generali qui restis en la nord-esto di Gallia. === Rejio Francia dum Mezepoko === [[Arkivo:Chlodwigs taufe.jpg|320px|thumbnail|''Bapto di Clovis'', segun pikturo en Sainte-Chapelle, Paris (anonimo).]] La konverto di Klovis, chefo Frankiana, a [[kristanismo]] en 496, transformis il en federito dil Eklezio Katolika, e posibligis ilu konquestar importanta loki di Gallia inter la 5ma e 6ma yarcenti. La fuzo di heredaji Galliana-Romana e kontributaji Germana kun kristanismo esis longe durinta e desfacila. Frankiani esis origine militala socio kun legi tre diferanta de Romana yuro e kristana principi. Samatempte kam la febleso demografiala qua lor eventis en la rejio Frankiana implikis dekado dil urbi. Kristanismo instalis su tra la kreo di rurala kirki e precipue tra multa monakeyi. Se komence la povo di Klovis semblis solida, Merovingiana dinastio balde afrontis grava desfacilaji. La dinastio desaparis en [[751]], kande [[Pipin la Basa-statura]] kronizesis rejulo di Frankiani, e fondis Karolingiana dinastio. Pipin la Basa-statura e sua filiulo [[Karolus la Granda]] augmentis multe la l'extenso dil rejio di Franki, qua atingis plu kam 1 milion km² dum la 8ma yarcento.<ref>{{citez jurnalo od edituro|autoro=Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (prefaco da Jacques Le Goff), |titulo=''Histoire de France''|loko=Paris, Points Seuil, coll. « Histoire », 2000 (1re éd. 1987), 514 p., poche (ISBN 978-2-020-10879-9 e 2-020-10879-8)}}</ref> La chef-urbo dil imperio esis [[Aachen]], e l'imperiestro reprezentesis lokale da [[Komtio|komti]]. Karolus la Granda kronizesis imperiestro dil ocidento la yaro [[800]], e dum lua regno lu stimulis la docado di bel arti. Lua palaco en Aachen aceptis intelektal agadi ed artisti. Tamen, pos la morto di Karolus, lua komti e vasali gradope komencis transmisar lua tituli tra heredo. La nepotuli di Karolus la Granda partigis l'imperio inter li en 843, tra la traktato di Verdun. Karloman kontrolis ocidentala Franki, en regiono equivalanta aproxime a la du triimi ocidentala de la nuna Francia, di qua la frontieri variis poke til la fino di [[Mezepoko]]. La nova rejio afrontis tri diferanta ondi di invadi dum la 9 e 10ma yarcenti, duktita da Mohamedani, [[Vikingo|Vikingi]] e [[Hungaria|Hungari]]. Ye la sama epoko, la povi dil anciena komtii duris augmentar, kontre ke rejala povo diminutis. Establisesis feudala socio dividita en tri sociala klasi: klerikaro, nobelaro e plebeyaro. En 987, Huges Capet elektesis da nobeli. La [[monarkio]] itere divenis heredala, e lua decendinti regnis sur Francia dum plu kam 800 yari. Tamen, l'unesma reji di la nova dinastio kontrolis direte nur tre mikra porcioni di Franca teritorio, nomizita "rejala domeno", e kelk ek lua vasali esas plu multe povoza kam li. Dum la [[12ma yarcento]], rejala povo komencis afirmar su kontre la princi dil rejio, ma mustis afrontar pos la yari 1150a lor naskinta "imperio Plantagenet" grupiganta sub sama krono Anglia e la westala triimo de Francia. Kapetiana rejio atingis lua maxima vasteso dum la 13ma yarcento. La monarkio pluforteskis itere, e Franca kulturo komencis afirmar su en Europa. [[Philippe la 2ma di Francia|Philippe la 2ma]] (1180-1223) sucesis konquestar teritorii en Francia de le Plantagenet, haltigis Angla minaco ed augmentis multe rejala povo dum ca epoko. Ilua nevulo [[Louis la 9ma di Francia|Louis la 9ma]], surnomizita "la Santa", (1226-1270) partoprenis en la sepesma ed l'okesma krucomiliti. Dum la [[14ma yarcento|14ma]] e l'unesma duimo di la [[15ma yarcento]] komencis grava krizo. La lando devastesis dal [[Centyara milito]] kontre Anglia, qua originis de heredo-problemo pri kontrolo dil rejio Francia. Ma ca krizo ne esis simple politikala o militala: ol ank esis demografiala (la [[nigra pesto]] mortigis adminime la triimo de la habitantaro dil rejio pos 1347); sociala (rurana ed urbana revolti multeskis); ekonomikala e religiala. Tamen, la monarkio pluforteskis kande la krizo finis: la centrala povo diplasis su a [[Loire-valo]], kreis permananta armeo e taxado, e developis nova institucuri. {{revizo}} === Renesanco ed Absolutismo === [[Arkivo:Chateau de Montsoreau Museum of contemporary art Loire Valley France.jpg|thumb|250px|left|Il [[Kastelo di Montsoreau]], [[renesanco]] [[Arkitekturo|arkitekturala]] ([[15ma yarcento|c. 1455]]).]] [[Arkivo:French possessions in the Americas (1534-1803).png|thumb|250px|La kolonial imperio Franca en [[Amerika]] (1534-1803).]] Depos 1494, Franca suvereni duktis multa militi en Italia kontre l'imperiestro [[Karolus la 5ma di Germania e la 1ma di Hispania|Karolus la 5ma Habsburg]]. Ma la regni di [[François la 1ma di Francia]] (1515-1547) e de sua filio Henri la 2ma (1547-1559) precipue distingesis per la plufortigo dil rejala povo, qua divenis absoluta, e per la renesanco literaturala ed artala kun forta influi de Italia. En 1539, ta la dekreto di Villers-Cotterêts, la [[Franca linguo]] divenis la linguo administrala e judiciala dil rejio. Tamen, l'unigo di Francia cirkum la persono dil rejo pluforteskis dum la duesma duimo dil 16ma yarcento pro religiala problemi: de 1562 til 1598 eventis ok militi pri religio inter katoliki e Kalvinisti. La krizo religiala koincidis kun l'ekonomikala, e precipue la politikala. En 1598, rejulo Henri la 4ma (1589-1610) signatis la Dekreto di Nantes, qua partale permisis kulto-libereso a la protestanti. Louis la 13ma (1610-1643) e lua ministri [[kardinalo Richelieu|Richelieu]] e Mazarin afrontis l'opozo di nobeli qui deziris rekuperar lia anciena povi. Samepoke, Francia vinkis multa militi, exemple la [[Milito di Triadek yari]], e komencis formacar lua unesma koloniala imperio, precipue en Nova-Francia, en [[Antili]] e sur la litoro di India. [[Louis la 14ma di Francia]] afirmis la karaktero absoluta di sua povo. La surnomizita "Suno-rejo" afirmis esar la "lietnanto di deo sur Tero" ed imperis konstruktar la [[palaco di Versailles]], simbolo di sua povo. Ilu proximigis su de artisti e ciencisti, laboris por l'unigo religiala di sua rejio e durigis la persekuto di protestanti e revokis la dekreto di Nantes. Malgre la danjeroza situo di la monarkio, Louis la 14ma duktis multa militi kontre Europana povi, dum ke la markezo di Vauban duktis la konstruktado di reti di fortifikita urbi an la frontieri dil rejio. Quankam ta militi rezultis multafoye en Franca vinki, multa vinkesi e famini desbriligis la fino di sua regno. Lua posnepoto Louis la 15ma (1715-1774) anke duktis multa militi, kun diversa rezulti. Per la traktato di Paris signatita en [[1763]], Francia perdis sua posedaji en Nord-Amerika, tamen kompris [[Lotringia]] e [[Korsika]] dum la sama yardeko. Dum ta epoko, Francia konocis forta developo demografiala ed ekonomiala. L'augmento di la produktado agrokultivala eventis samatempe kam la komenco di industriigo, note texuro, ma anke la developo intelektala e kulturala en la lando. Louis la 14ma, qua kronizesis en 1774, revelis su nekapabla por solvar la troa debileso di la monarkio e decidis kunvokar Generala stati en 1788. === L'epoko di la revolucioni (1789 til la frua 20ma yarcento) === [[Arkivo:Fr-83-dep.jpg|thumb|250px|Francia en 1790.]] La delegitari sendita por l'aperto di Generala stati, qua eventis la 5ma di mayo 1789 transiris rapide la povi qui esis atribuita, ed impozis su kom nacionala [[konstituco|konstitucal asemblajo]]. La rejulo ne povis impedar ke l'asemblo konstitucala decidis pri l'aboliso di privileji dum la nokto di la 4ma di agosto, pos adoptar ye la 26ma di agosto la "[[Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano de 1789|Deklaro pri la yuri di la homo e di la civitano]]". Pos probo di monarkio konstitucala, la republiko naskis dum septembro 1792, e Louis la 16ma, akuzita pro trahizo, ocidesis per la [[gilotino]] pos judicio da Nacionala Kunveno ye la [[21ma di januaro]] [[1793]]. Pose Francia revolucionala subisis multa yari di militi e mortigi, til l'establiso dil [[Direktorio]] en 1795. [[Arkivo:Eugène Delacroix - La liberté guidant le peuple.jpg|thumb|left|Revoluciono di 1830 ilustrita da Eugène Delacroix e montranta Libereso guidanta la populi.]] Ye la [[9ma di novembro]] [[1799]], generalo [[Napoléon Bonaparte]] revokis la Direktorio per [[stato-stroko]] e remplasis ol kun Konsuleso. Kin yari pose, ilu kronizesis imperiestro dil Franci. Napoléon la 1ma kreis o reformis multa institucuri, e sua multa vinki inkluzis la duimo dil Europana habitantaro sub sua kontrolo frue la [[yari 1810a]]. Tamen la deklino eventis rapide: pos efemera abdiko depos rivenar quik a la povo, l'imperiestro vinkesis definitive en la [[Batalio di Waterloo]] ye la [[18ma di junio]] [[1815]]. Francia komencis lua duesma periodo di [[konstitucala monarkio]], dum qua reji [[Louis la 18ma di Francia|Louis la 18ma]] (1814-1824) e precipue [[Charles la 10ma di Francia|Charles la 10ma]] (1824-1830) kontestis parto di sociala aquiraji de la revoluciono. Kelka semani pos konquestar [[Aljer]], Charles 10ma revokesis da ''Trois Glorieuses'', revolucionala movado qua adduktis sur la trono [[Louis Philippe la 1ma di Francia|Louis Philippe la 1ma]]. Quankam Louis Philippe konsideresis lore reformema, litiji kreskis rapide malgre l'ekonomikala kresko di Francia dum ta epoko. En februaro [[1848]] nova revoluciono disruptis, e lua skopi ne esis nur politikala, ma anke sociala. L'efemera Duesma republiko qua establisesis kreis universala voto por viri, abolisis [[sklaveso]] en la kolonii e mortopuniso pro politiko, ma subversesis da sua prezidanto [[Louis-Napoléon Bonaparte]], qua kronizesis imperiestro en 1852. Quankam la rejimo dum l'unesma yari dil Duesma imperio esis autoritatoza, [[Napoléon la 3ma]] komencis liberala jireyo en 1860, qua ne impedis la kresko di politikala opozantaro. Dum ta epoko l'industrio e fervoyala sistemo expansesis rapide. La vinkeso di Francia kontre Germania en 1870-1871, esis duopla jireyo en la historio di la lando: l'imperio kapitulacis ye la [[2ma di septembro]] [[1870]] e la republiko proklamesis ye la [[4ma di septembro]] sam yaro, dum ke [[Prusia]] anexis Alzacia-Lotringia. Quankam sua kaosala nasko, la Triesma republiko esis la maxim longa de la politikala rejimi qui Francia konocis depos 1789. Republikani instalis gradope lua politikala projeti: skoli divenis gratuita, laika ed obligata en 1881-1882, libereso di jurnalaro ed asemblo permisesis en 1881, [[divorco]] e sindikati legaligesis en 1884, e la Eklezio e la Stato separesis en 1905. Dum la sam epoko, Francia dotis su kun vasta imperio koloniala, qua esis la duesma maxim granda dil mondo en 1914, pos la de [[Unionita Rejio]]. Quankam multa politika krizi eventis interne la lando — la krizo ''Boulangist''a, la skandalo di dekoruri, la skandalo pri la konstrukturo dil [[kanalo di Panama]], l'[[afero Dreyfus]] —, la precipua minaci por la republiko venis de exterlando, ube milito semblis plu minacanta. === Francia e la du mondomiliti === Francia eniris l'[[unesma mondomilito]] dum la komenco di agosto 1914 federita kun [[Unionita Rejio]] e [[Rusa imperio]] kontre [[Germana imperio]]. La milito produktis 1.4 milion viktimi en Francia e multa destruktadi en nord-esto di la lando, finis ye la [[11ma di novembro]] [[1918]] kun la vinko di Triopla interkonsento. Ultre recevar itere Alzacia-Lotringia, Francia recevis parto di Germania komisi segun stipulita en la [[kontrato di Versailles (1919)|kontrato di Versailles]], ed obtenis garantii pri sekureso qui extingesis tragediale en 1940, kande Belgia invadesis dal Germani. Pos kelka yari di laboroza rikonstrukto, karakterizata per esforci pri augmento dil enmigrado e di la produktiveso, e por diminutar la manko di laboristi en la mineyi ed en la stala ed automobilala industrii, Francia afrontis problemi pri kreskar til la nivelo di ante la milito. Pos kreskar forte de pos 1924, Francia frapesis plu tarda kam altra landi per la krizo di la yari 1930a. La krizo esis duriva e profunda, quankam ol komencis tarde. La politika krizo ed ekonomiala desfacilaji adjuntesis, malgre l'espero stimultata pro la vinko dil partiso ''Front populaire'' en 1936. La krizo finis ye la [[3ma di septembro]] [[1939]] kande Francia deklaris milito kontre Naziista Germania. [[Arkivo:France map Lambert-93 with regions and departments-occupation-eo.svg|300px|thumbnail|right|Dum la duesma mondomilito til novembro 1942, metropolala Francia dividesis inter la "zoni okupata" norde e la "zono libera" sude.]] Pos ok monati sen kombati (« Drôle de guerre »), Germana ''Wehrmacht'' invadis la nord-esto di Francia ye la [[10ma di mayo]] [[1940]]. Marshalo [[Philippe Pétain]] demandis armistico ye la [[22ma di junio]]. Il obtenabis plena povi ye la [[10ma di julio]] sam yaro. To signifikis la fino di la [[Triesma Republiko]] e la nasko dil [[Francia di Vichy|rejimo di Vichy]], qua praktikis politiki konservema, tradicionalista ed antisemida, e kunlaboris kun la Triesma Reich, malgre l'agado di rezistado interne ed extere la lando. La desembarko di [[Federiti de la duesma mondomilito|la Federiti]] ye la [[6ma di julio]] [[1944]] en Normandia signifikis la fino dil okupeso e la komenco di libereso di Europa. Entote, ta konflikto mortigis min soldati kam l'antea, tamen la viktimi civila esas plu multa - adminime {{formatnum:330000}} civili, inkluzite 75 000 judi qui rezidis en Franca teritorio, ocidita en [[koncentreyo|koncentreyi]] - e la vundi psikologiala e politikala pro l'invado en 1940, l'agadi di kunlaboranti kun naziisti, e pose la venji kontre li, qui duris longatempe por cikatrigar. === Depos la liberigo === Periodo di rinovigo komencis lor por Francia.<ref name="France">Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (préf. Jacques Le Goff), ''Histoire de France'', Paris, Points Seuil, coll. « Histoire »,‎ 2000 (1re éd. 1987), poche, 514 p. (ISBN 978-2-020-10879-9 e 2-020-10879-8). Libro en Franca linguo</ref> Se generalo de Gaulle, chefo di Francia libera, ne povIs impedar l'adopto di [[konstituco]] proxim to de la [[Triesma republiko]], posmilito vidis la kreado di sekureso sociala e voto-yuro grantita a mulieri.<ref name=France/> La nomizita "[[Quaresma Republiko]]" selektis suportar l'Ocidento dum la [[kolda milito]] qua komencis ta epoko. La deskoloniigo di Azia ed Afrika, e la debuto di la konstrukto di la uniono Europana komencis.<ref name=France/> Samatempe komencis periodo di forta kresko ekonomikala, qua l'ekonomikisto Jean Fourastié nominis ''Trente Glorieuses'' ("la triadek (yari) glorioza").<ref name=France/> Ye la [[1ma di junio]] [[1958]], dum grava politika krizo pro la [[milito en Aljeria]], generalo de Gaulle divenis prezidanto dil konsilistaro per l'Asemblo Nacionala, kun la misiono di donar a la republiko nova konstituco: la [[kinesma republiko]] donis a la prezidanto plua povi relate a la parlamento. Charles de Gaulle duris e kompletigis la deskoloniigo di Afrika, ed afirmis la nedependo di Francia relate ad Usa. Por ta skopo, il dotizis Francia di nukleara povo, civila ed armeala. Ma la krizo studentala e sociala en mayo 1968 alegis l'arkaismo dil rejimo qua semblis deskonektita del aspirado di la yuneso. Tamen de Gaulle sucesis inversigar la situaciono, tra la dissolvo di l'Asemblo Nacionala ye la [[30ma di mayo]] [[1968]]. Fine, Franci donis ad il larja majoritato prezidantala. Generalo de Gaulle demisionis en 1969 pos la falio di [[plebicito]] pri la reformo dil Senato e di la regionala subdividuri. Tamen, ''Gaulle''ismo duris en povo dum kin yari o pluse, sub la figuro dil prezidanto [[Georges Pompidou]]. En 1974 komencis ero pos-Gaullista, kun l'arivo di [[Valéry Giscard d'Estaing]], politikisto di centro, a la prezidanteso. Quankam Francia eniris gradope en la krizo di la yari 1970a, l'unesma yari de sua guvernisteso distingesis pro multa legi qui modifikis la socio di Francia, exemple la lego Veil, qua legaleskis l'[[aborto]], o la redukto dil evo por la majoreso, de 21 yari a 18 yari. Ma la precipua jireyo eventis en 1981, kande socialista prezidanto, [[François Mitterrand]], elektesis. Afrontanta l'ekonomikala situo qua plugraveskis, ilu komence probis transferar la kontrolo di ekonomiala sektori a la Stato, e samatempe adoptis simbolala agi, exemple l'aboliso di la [[mortopuniso]]. Quankam François Mitterrand rielektesis en 1988, Francia konocis de 1986 til 1988, e pose de 1993 til 1995 du periodi di politikala "kunhabitado" til lor nevidita ube la prezidanto ne esas di sama partiso kam sua guvernerio e qua ofris nova lektado di institucuri. Ta situaciono eventis itere de 1997 til 2002, ma en inversa fasono, kande prezidanto de dextra, [[Jacques Chirac]], elektabis en 1995, e l'elektita legifantaro en 1997 adportis socialista [[Lionel Jospin]] kom chefministro. Francia adoptis samatempe l'unika monetaro por Europa. La prezidantal elekto en 2002 distingesis pro l'elektala surprizo, kun la vinkeso di Lionel Jospin da [[Jean-Marie Le Pen]], kandidato di extrema-dextra, quik en l'unesma balotado. Tamen, Jacques Chirac facile rielektesis. Dum l'administrado di la chefministri [[Jean-Pierre Raffarin]], e pose [[Dominique de Villepin]], Francia notinde opozis la [[milito en Irak]], la "ne" vinkis la plebicito pri la ratifiko di la konstituco Europana, ed en novembro 2005 eventis urbala sedicii. Quankam [[Nicolas Sarkozy]], prezidanto depos 2007, duktis la partiso di sua precedanto lor sua elekto ed esis membro di sua guvernerio, la politiko qua duktis volar esar di "rupturo". La ministraro di [[François Fillon]] formacesis kun personi de diferanta politikala tendenci, ne nur dextrani, ma anke centrani e sinistrani. Lua administrado afrontis la rezulti del ekonomika krizo de 2008 til 2009. Ye la [[6ma di mayo]] [[2012]], socialista [[François Hollande]] elektesis prezidanto di la republiko. Pos intensa debati e rankoroza polemiki duktita da lua opozanti, la lego qua legaligis samasexua mariajo adoptesis ye la 15ma di mayo la sequanta yaro. == Politiko == Francia esas [[Parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La [[chefo di stato]] esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto nominas la [[chefministro]], qua esas la [[chefo di guvernerio]]. La Parlamento havas du chambri: la Nacional Asemblitaro (''Assemblée Nationale''), kun 577 membri qui elektesas dal populo por 5 yari, e la [[Senato]], kun 321 membri qui elektesas da elektala kolegio. Nuna [[konstituco]] aprobesis ye la [[28ma di septembro]] [[1958]]. === Organizo di povi === L'organizo di povi en Francia establisesas per la [[konstituco]] di 1958, qua recevis diversa emendi. Francia havas politika sistemo qua rezervas granda povi ambe por la parlamento e por la prezidanto di la republiko. Studiisti di konstitucala sistemi nominas Franca sistemo "rejimo mi-prezidantala" o ankore "rejimo parlementala bireprezentala". La [[legifala povo]] konsistas ek la parlamento, qua havas du chambri, Nacional Asemblitaro e Senato. La Nacional Asemblitaro, basa chambro dil parlamento, formacesis da 577 deputati en 2011, qui elektesis por kin yari per universala direta sufrajio dum unnoma majoritata voto en du foyi en distrikti subdividita en departmenti. Nacional Asemblitaro havas la lasta vorto se eventus deskonkordo longega kun senato pri adopto di lego. Senato formacesis en 2011 kun 348 senatani qui elektesis por sis yari per {{formatnum:150000}} granda elektanti (ca elektanti elektesas lokale) e fakte judikesas kom min importanta reprezenteri kam la deputati de la Nacional Asemblitaro. L'[[exekutiva povo]] konsistas ek la prezidanto di la republiko, qua esas [[chefo di stato]] e chefo dil armei. La prezidanto anke promulgas la legi e povas dissolvar la Nacional Asemblitaro e kunvokar elekti. Ilu nominas la chefministro e, segun propozo di lu, la membri di [[Guvernerii di Francia|guvernerio]]. La guvernerio povas dissolvesar per propozo di censuro adoptita per la Nacional Asemblitaro. Kande la parlamenta majoritato e prezidanto ne esas de la sama politikala partiso, on parolas lore “kunhabitado”. [[Judiciala povo]] separesas de la du altra, quankam la prezidanto di la republiko havas povo por indulgar. Judiciala povo subdividesas segun administral intenco. La maxim alta judicio esas la konsilistaro dil Stato, ed un judicial ordeno, di qua la maxim alta esas la Korto di Kasaco. Franca yurala sistemo, di tradiciono civila romana, stipulas ke omna akuzati supozesas senkulpe ante esar kondamnita, ed ula proceso povas rijudiciesar pos apelo demandita per un ek la procesanti. La konformeso di legi a la [[konstituco]], la regulado di voti e, plu larje la respekto al institucuri kontrolesas dal konstitucala konsilistaro. [[Arkivo:Schema pouvoirs Ve republique France.png|thumb|center|upright=2|La grafiko montras l'organizo dil institucuri di la kinesma republiko.]] === Teritoriala subdivido e descentraligo === [[Arkivo:Regions_France_2016.svg|190px|thumbnail|right|Mapo di la regioni di Francia pos la [[1ma di januaro]] [[2016]].]] Metropolala Francia subdividesas ek multa lokal ensembli en tri niveli: komoni, departmenti e [[regioni di Francia|regioni]]. Ta lokala ensembli esas samatempe administrala distrikti en qui la stato intervenas tra sua deskoncentrita servadi. La komoni, entote {{formatnum:36570}} en metropolala Francia ye la 1ma di januaro 2009, korespondas maxim-multa-kaze a la teritorio di un urbo o urbeto, ed administresas da municipala konsilistari qui elektas l'urbestro, qui esas ambe agenti di lokala ensembli e reprezentanti dil stato en l'urbo. Pos la yari 1990a la kooperado inter la komoni plufortigesis, pro la kreo di publika establisuri di koopero interkomonala, di qua la rolo kreskas. La distrikti, kreita dum Franca revoluciono, nun esas 96 che la metropolo, ed administresas da la Generala konsilistaro. La membri dil konsilistaro elektesas en la kantoni. La prefekto reprezentas la stato Franca ibe. Pos la [[1ma di januaro]] [[2016]] Francia subdividesas en 18 regioni, di qui 12 jacas an l'anciena "metropolo", 2 transmara regioni, 3 ''collectivités'', plu [[Mayotte]], qua esas departmento kun stando di regiono. Francia longatempe distingesas per lua granda politikala centraligo kande komparata a sua vicini Europana, kontre ke l'administradi lokala havas poka povi. Tamen, ta situaciono evolucionis multe, komence en 1982-1983 kun la lego Defferre, e pose de 2002 e 2004 sub l'administrado di [[Jean-Pierre Raffarin]]. La resortiso di la teritoriala ensembli esas multe, e koncernas nome edukerii, transporti, ekonomikala developo e social agado. Tamen, la superpozo e konfuzeso di la limiti inter la diversa teritoriala ensembli esas la fonto di debati pri futura descentraligo di la povo. Dum l'administrado di [[Manuel Valls]] aprobesis la subdivido di Francia en 18 regioni, di qui 13 en Europa. === Francia transmara === [[Arkivo:Overseasfrancemap.png|250px|thumb|Francia metropolala e transmara (blue)]] [[Arkivo:Résultats au premier tour des élections présidentielles en France depuis 1960.svg|thumb|Diagramo reprezentanta la procento de voti obtenita da omna politikal konkursanti dum l' unesma balotado di singla prezidantala elekto, de 1965 til 2012.<div style="-moz-column-count:2; column-count:2;">{{legendo|#ff0000|komunisti, extrema sinistro}} {{surskriburo|#ff00ff|socialisti, altra sinistrani}} {{surskriburo|#00bb00|ekologiisti}} {{surskriburo|#40c4ff|Centristi}} {{surskriburo|#0000ff|Dextro}} {{surskriburo|#802020|Extrema dextro}} {{surskriburo|#a0a0a0|diversi}}</div>]] Franca teritorii situita exter Europa, qua korespondas a anciena Franca kolonii qui ne nedependanteskis, submisesas a rejimi administrala e judiciala tre diversa l'uno de l'altri. L'ekonomikala situaciono di ca teritorii esas ordinare min bona kam la de la metropolo, ed ol beneficas de multa helpi di stato. [[Guadelupa]], [[Franca Guyana]], [[Martinik]], [[Réunion]] e [[Mayotte]] (depos 2011) esas ambe distrikti e regioni transmara, kun standi simila a la distrikti e regioni metropolala, quankam la legi Franca povas prearanjar di dispozesi speciganta pri. Ta distrikti, ecepte Mayotte, esas parto di la regioni transperiferiala di UE, e submisesas ad Europana legaro. Kontraste, l'altra transmara Franca teritorii, ecepte l'insuli [[Saint-Barthélemy]] e [[Saint-Martin]], ne esas parto di UE, malgre lua habitanti havar Europana civitaneso. La teritorii transmara esas 5, kun diversa politikala standi: [[Franca Polinezia]], [[Saint-Barthélemy]]‎, [[Saint-Martin]], [[Santa Pierre e Mikelon]] e l'insuli [[Wallis e Futuna‎]]. Quankam la centrala guvernerio konservas certa prerogativi exklusiva, lokale ol submisesas grandaparte a specifika legaro. Altralatere, [[Nova-Kaledonia]]‎ esas ensemblo teritoriala distinta kun granda autonomeso. En 2018, eventis ibe plebicito qua rejektis, per 56,45 no-voti, la propozo pri lua nedependantesko.<ref name=www.bbc.com>{{cite news|title=French territory rejects independence |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-46087053 |work=BBC News |date=4ma di novembro 2018}}</ref> Tandem, la nomizita Teritorii Australa ed Antarkikala di Francia e l'[[insulo Clipperton]], qua ne havas permananta habitantaro, administresas direte dal stato Franca o da sua reprezentanto. === Politiko, partisi ed elekti === Ordinare la politikala sistemo di Franca dominacesas per du o tri granda partisi. Pos la yari 1980a esas videbla ke la Komunista partiso di Francia gradope perdis populareso, la partisi de centro anke diminutis, kontre ke augmentis la voto en la partisi di extrema dextra. Pluse, kreskabas l'absteno di elekteri en la votadi. Pos la yari 1990a, la du precipua Franca partisi esas l'Uniono por Populala Movado (UMP) — Rassemblement pour la République (RPR) ante 2002 — e la Partiso Socialista. L'UMP esas partiso di dextra e centro-dextra, membro di Partiso Populala Europana. La Partiso Socialista reprezentas la sinistra e centro-sinistra, ed esas membro di Partiso Socialista Europana. En 2012, la prezidanti di republiko, la chefministro, la plu multi di ministri, di deputati, di senatani e prezidanti di regionala o generala konsilistari esas membri di lo. Multa altra partisi partoprenas en la politika vivo di Francia: la du maxim importanti esas Front National (FN, rekto nacionala), Europe Écologie Les Verts (ekologi) e Front de gauche (sinistro antiliberala). === Nuna guvernisti === En [[2017]], pos la prezidantal elekto, [[Emmanuel Macron]] elektesis prezidanto di la republiko. Il nominis [[Édouard Philippe]] kom chefministro e anke [[Guvernerio Philippe 1ma|lua guverniero]]. Gérard Larcher esas la prezidanto dil Senato, e François de Rugy la prezidanto di Nacional Asemblitaro. <gallery> Arkivo:Emmanuel Macron (cropped).jpg|'''[[Emmanuel Macron]]''', [[Listo di prezidanti di Francia|prezidanto di la Republiko]]. Arkivo:Edouard Philippe.png|'''[[Édouard Philippe]]''', [[chefministro]] di Francia. </gallery> === Publika financi === En Francia, l'obligata imposti reprezentis 44,4 % di TNP en 2006, la 6ma maxim alta procento inter la landi membri dil [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]] - OKED - e ta procento tendencas augmentar. La sociala kontributi reprezentas proxim 38 % di sumo, dek punti pluse la mezavaloro di landi di OKED. Inverse, Francia esas la developata landi ube l'imposti sur la revenuo e sur societi reprezentas la parto maxim febla di totalo di obligata imposti. Malgre l'alta procento di obligata imposti, la publika spensi superiras la revenui, entote 53,9 % de TNP en 2006. Ja lore la publika deficito esas alta, atinganta 2,7 % di TNP en 2007 e mem 7,9 % en 2009 pro ekonomikala konjunturo. La publika debajo di Francia, pri, atingis 1,457.4 miliardi [[Euro|Euri]] en 2009, esis 75,8 % de TNP, kontre 20,7 % en 1980. Tamen, Francia obligesas respektar la kriterii dil pakto pri stabileso e kresko del [[Eurozono]], qua limitas la deficito budjetala a 3 % dE TNP e la debo publika a 60 % de TNP. [[Arkivo:Prélèvements obligatoires en France en 2007.svg|300px|thumbnail|center|Repartiso di sustracioni obligata e profitanti institucala en 2007 (fonti e precizaji).]] === Sociala sekureso === Depos lua kreado en 1945, la sistemo sekureso sociala divenis la precipua sistemo pri sociala protekto en Franca, quankam la stato, l'ensembli teritoriala e la mutualesi* havas anke importanta rolo. La manteno di rejimi di protekto sociala di qua disponis certa profesioni ante 1945 explikas la granda komplexeso di sistemo, qua konsistas ek adminime 120 rejimi di baso e 1 200 rejimi komplementala. La rejimo generala, qua havas la maxim granda nombro di admisiti, dividesas en quar branchi korespondanta a quar precipua riski: morbo, laboral acidenti e profesionala morbi, la protekto al olda personi e a la familii. La precipua fonto di revenuo de la sistemo di sociala sekureso esas la kontributadi pagata dal laboristi (65,5% ek la totalo en 2005), ma ol anke subsidiesas dal Stato e dal ensembli teritoriala. En 2005, la spensi dil sistemo reprezentis cirkume 30% de la TNP e pluse 45% de la disponebla revenuo adjustita di menaji. Malgre l'esforci facita da la sucedanta guvernerii por kontrolar la spensi sociala, ol augmentas rapide, nomo pro kresko di familiala spensi e l'oldeso de la habitantaro. Tandem, la kreskanta augmento di la chomeso augmentas la deficito, nam la neemployata ne kontributas. Preske tota augmento di publika spensi depos 1960 rezultis del augmento di spensi kun sociala sekureso, e la deficito di la sekureso sociala en 2009 esis 23,5 miliard Euri. === Defenso === [[Arkivo:French MO-120-RT-61 and Véhicule de Tracte Mortier 120 during Operation Desert Shield.JPEG|thumb|250px|Franca trupi qui partoprenis l'operaco Tempesto dil dezerto en 1991.]] Francia havas la kinesma maxim granda budjeto en la mondo pri defenso segun l'Instituto Internaciona di Inquesti pri Paco di Stockholm (IISPS), ed esas un ek la kin landi konsiderata "havante nukleara povo" segun la traktato pri nevejeturo di nukleara armi. Kune la Britaniana, Franca armeo judikesas kom un ek la maxim bone equipata de Europa. La spensi kun defenso (39 miliardi di dolari en 2010) reprezentas 2,5% de la [[Totala nacionala produkturo]], kontre ke en altra Europana landi (ecepte Unionita Rejio e Grekia) ol reprezentas mezavalore 1,5% de la TNP. Lua defenso-trupi subdividesas en quar grupi: terala armeo, mar-armeo, aer-armeo e nacionala jendarmaro. Depos 1996, l'armeo divenis profesionala, e l'obligata konskripto remplasesis da la “dio di defenso e mixa civitaneso”. Lua kapaceso militarala esas cirkume 350 000 homi, e lua trupi partoprenis en misioni en [[Afganistan]], [[Libano]], [[Chad]], [[Ivora Rivo]], [[Kosovo]], [[Djibuti]], [[Senegal]] e [[Gabon]]. === Partopreno en internaciona organizuri === Francia esas un ek la fondinti dil Europana Uniono, dil spaco Schengen e dil [[Eurozono]]. Esas anke un ek la kin permananta membri dil [[Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni]]. Tandem, esas membro di multa internaciona organizuri, exemple Nord-Atlantikal Uniono, [[Mondal organizuro pri komerco]], [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo]], G8, G20, organizuro internaciona di Frankofonio (''Francophonie'') edc. Pos 1945, Europa divenis la precipua axo dil extera politiko Franca. Du ek la sep "patri di Europa", [[Jean Monnet]] e [[Robert Schuman]], naskis en Francia. Un ek la skopi dil organizuro esis evitar nova mondomilito e faciligar la rikoncilio inter Francia e Germania. Tamen, la stando di Francia e Franci pri Europa esis ofte ambigua: refuzo dil traktato qua kreis l'Europana komunitato pri defenso da lua Nacional Asemblitaro en 1954, e refuzo per referovoto di traktato por krear konstituco Europana en 2005, la haltostroki di Francia vers Europan asemblo esis ferma. Pos la [[Kontrato di Maastrich]] en 1992, la domeni en qua UE havas exkluziva kompetenteso esas sempre plu multa. Granda parto dil yuri aplikebla en Francia en 2010 havis Europana origino, plu multa kam la nacionala yuri. Francia, mezavalora povo, ne povas pezar en la mondala ceno en multa domeni nur tra UE. L'unigado di Europana merkato e l'establiso di unika pekunio ye 1999 implikis importanta transformi di Franca ekonomio, qua l'avantajoza karaktero facas debato. Mem se Francia esas l'unesma profitanta de la komuna agrokultivala politiko, ulo esas parto di landi neta kontributanti a budjeto di UE. === Politiko exterlanda e diplomaco === [[Arkivo:Bannière Drapeaux UE-28.png|280px|thumbnail|Francia, membro di UE.]] Pos la prezidanteso di generalo de Gaulle (1958-1969), la politiko exterlanda di Francia esas karakterizita per volo di nedependo, kelkafoye opozata ad Usa, e to rezultis la developo di nuklear armi, e l'ekiro di Francia di integrata komando di OTAN de 1966 til 2009. De la yari 1960a til la frua yari 2000a, Francia videsas kom amiko di Araba-Mohamedana landi, kritike opozanta a la politko di Israel. La reto di diplomacala reprezenteri di Francia esas la duesma maxim granda del mondo, havanta nun 156 ambasadi e 97 konsulala posti sur la kin kontinenti. Francia developas helpo-politiko koncerne developanta landi, nome de Afrika. La publika helpo a developanta landi reprezentis 0,39% de la totala revenuo nacionala en 2007. === Republikala simboli === Segun la konstituco di la [[Kinesma Franca Republiko|Kinesma Republiko]], Francia posedas multa emblemi, datinta dil [[Franca revoluciono]]. La flago di Francia konsistas ek tri vertikala vendi di sama larjeso, kolorizata blue, blanke e rede. La himno nacionala esas ''la Marseillese'', kanto kompozita da Rouget de Lisle dum Franca revoluciono e kelkafoye kritikata pro violento dil texto. Tandem, la Franca republiko havas kom moto tri vorti: "Libereso, Egaleso, Fraterneso". Pluse, multa oficala simboli existas por reprezentar Francia, nome la busto di ''Marianne'', muliero portanta Frigiana boneto, orna la komon-domi, e lua vizajo esas reprezentata sur la posto-marki ed la Franca facii dil centimi di Euro. Depos 1999, Franca guvernerio donacesis da logotipo rivokanta la flago e la devizo di la lando, same kam la figuro di Marianne. Ica logo reprezentesas en domkumenti publikigita da Franca administrado. == Geografio == Francia havas diversa peizaji en lua kontinentala teritorio, de plana regioni an la litoro til alta montaro di [[Alpi]], en sud-esto. La maxim alta monto esas [[Monto Blanka]] ([[Alpi]]) kun 4810 metri di [[altitudo]]. An la frontiero kun [[Hispania]] ed [[Andora]] jacas la montaro [[Pirenei]]. La maxim longa fluvii di Francia esas [[fluvio Loire|Loire]], longa de 1016 km, e [[Seine]], longa de 776 km. La maxim granda [[insulo]] di Francia en [[Mediteraneo]] esas [[Korsika]]. == Teritorial organizado == [[Arkivo:Francia_bazala_mapo_18_regioni-Ido.png|thumb|320px|La 18 regioni di Francia, inkluzite la regioni transmara.]] Francia subdividesas administrative en regioni, departamenti, distrikti, kantoni e municipi. Ol anke havas enmsembli, teritorii e dependadi. La maxim extensa departamento esas Franca Guyana, havanta {{formatnum:91000}} km². Francia subdividesas en 18 regioni e 101 departmenti, metropolala e transmara. La nomizita "metropolala Francia" konsistas ek 13 [[Regioni di Francia|regioni]] (France: ''régions''). La regioni nek havas autonomio legifala nek autonomio exekutiva, e recevas parto ek la imposti kolektata dal guvernerio, segun lia bezoni. :* 96 [[Departamenti di Francia|departamenti]] (France ''départements''): Administrata da Generala konsilistaro qua elektesas singla 6 yari per direta votado. Ol kreesis en 1790, kun la skopo ke omna persono povus distar admaxime un jorno per kavalo de lua reprezenteri. Singla havas departmento havas lua prefekto. :* 329 distrikti (France: ''arrondissements''): Singla departamento subdividesas en plura distrikti, qui havas singla lua subprefekto. Lua funciono esas helpar la prefekto dil departmento. :* 3.879 kantoni: Ol esas la maxim mikra subdividuro, nur kun elektorala efekti. :* 36.571 komoni: Equivalanta a municipo. En l'urbo Paris, recevas la nomo ''arrondissements''. :* Interkomunitati* (France: ''intercommunautés''): ol unigas en singla departamento plura komoni. La 5 ''transmara regioni'': [[Guadelupa]], [[Franca Guyana]], [[Martinik]], [[Mayotte]] e [[Reunion]]. La "transmara ensembli" esas 5: [[Santa Pierre e Mikelon]], [[Franca Polinezia]], [[Wallis e Futuna]], [[Saint Barthélemy]] e [[Saint Martin]]. Existas un ''ensemblo sui generis'': [[Nova-Kaledonia]]. === Maxim granda urbi === {{Maxim granda urbi | lando = Francia | dato = 2010 | nomo1 = Paris | provinco1 = Francilia | hab1 = 2243833 | nomo2 = Marseille | provinco2 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab2 = 850726 | nomo3 = Lyon | provinco3 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab3 = 484344 | nomo4 = Toulouse | provinco4 = Ocitania | hab4 = 441802 | nomo5 = Nice | provinco5 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab5 = 343304 | nomo6 = Nantes | provinco6 = Loire-regiono | hab6 = 284970 | nomo7 = Strasbourg | provinco7 = Alzacia | hab7 = 271782 | nomo8 = Montpellier | provinco8 = Ocitania | hab8 = 257351 | nomo9 = Bordeaux | provinco9 = Nov Aquitania | hab9 = 239157 | nomo10 = Lille | provinco10 = Supra Francia | hab10 = 227560 | nomo11 = Rennes | provinco11 = Bretonia | hab11 = 207178 | nomo12 = Reims | provinco12 = Grand Esto | hab12 = 179992 | nomo13 = Le Havre | provinco13 = Normandia | hab13 = 175497 | nomo14 = Saint-Étienne | provinco14 = Arvenia-Rodano-Alpi | hab14 = 171260 | nomo15 = Toulon | provinco15 = Provenco-Alpi-Azur-Rivo | hab15 = 164532 | nomo16 = Grenoble | provinco16 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab16 = 155637 | nomo17 = Dijon | provinco17 = Burgundia-Libera Komtio | hab17 = 151212 | nomo18 = Angers | provinco18 = Loire-regiono | hab18 = 147571 | nomo19 = Villeurbanne | provinco19 = Arvernia-Rodano-Alpi | hab19 = 145150 | nomo20 = Saint-Denis | provinco20 = Reunion | hab20 = 145022 | imajo1 = Arc_de_Triomphe_-_Paris.jpg | urbo1 = Paris | imajo2 = Coucher_de_soleil_sur_Notre-Dame_de_la_Garde.JPG | urbo2 = Marseille | imajo3 = Pont_Bonaparte_Lyon.jpg | urbo3 = Lyon | imajo4 = Toulouse_Minimes.JPG | urbo4 = Toulouse }} == Ekonomio == [[Arkivo:Champ_de_bl%C3%A9_Seine-et-Marne.jpg|thumb|left|180px|Plantacerio di [[frumento]] en la regiono [[Francilia]].]] [[Arkivo:Several_Bordeaux_wines.jpg|thumb|180px|''Bordeaux''-[[vino]].]] {{PA|Ekonomio di Francia}} L'ekonomio di Francia esas la 7ma maxim granda del mondo, e la 2ma maxim granda del [[Europana Uniono]]. Sideyo por 39 ek la 500 maxim granda kompanii del mondo, ol havas plura kompanii inter la maxim granda del mondo kam [[Germania]] ed [[Unionita Rejio]].<ref>{{cite web|title=Global 500 by Country |url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2010/countries/France.html|publisher=CNN |date=26ma di julio 2010 |accessdate=21ma di julio 2011|language={{en}}}}</ref> Ensemble kun altra 11 landi Francia adoptis l'[[Euro]] en [[2002]] e remplasis komplete la franko (₣).<ref>{{cite web |title=History of the Euro|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/business/2001/euro_cash/history/ |publisher=BBC News |accessdate=30ma di oktobro 2010|language={{en}}}}</ref> En [[2014]] lua [[Totala nacionala produkturo]] esis 2 587 miliardi dolari.<ref name=CIA>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/france/ |title=The World Factbook: France|accessdate=4ma di mayo 2015|language={{en}}|author=CIA}}</ref> L'[[agrokultivo]] reprezentas 1.7 % de la TNP, l'[[industrio]] reprezentas 19,4%, e la servadi reprezentas 78.9%. Francia esas membro dil [[G8]] (grupo di la precipua industriala landi) e di la [[Mondal organizuro pri komerco]]. Historiale, Francia esas granda produktero di agrokultivala produkturi.<ref name = agriculture>{{cite web|title= France - Agriculture |url= http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Europe/France-AGRICULTURE.html|author= Encyclopedia of the Nations|language={{en}}}}</ref> Fertila suli, l'uzo di moderna teknologio e la subsidiaji de [[Europana Uniono]] transformacis Francia en la precipua agrokultivala produktero ed exportacero de [[Europa]]<ref>{{cite web|url= http://www.diplomatie.gouv.fr/en/france_159/economy_6815/overview-of-the-french-economy_6831/key-figures-of-the-french-economy_1402.html#sommaire_1 |publisher=French Ministry of Foreign and European Affairs|title=Key figures of the French economy}}</ref> (ol reprezentas 20% de l'agrokultivala produktado dil [[Europana Uniono]]<ref name="ministère">{{cite web|title=A panorama of the agriculture and agri-food industries|url=http://agriculture.gouv.fr/IMG/pdf/panorama_agriculture_ed2008EN.pdf | publisher=Ministère de l'Alimentation, de l'Agriculture et de la Pêche}}</ref>). Lua precipua agrokultivala produkturi por exportacajo esas [[frumento]], pultro, lakterio, bovokarno e porkokarno, ed anke industriizita nutrivi. La [[vino]] "rozea" (''rosé'') konsumesas precipue en Francia, kontre ke la vini [[champanio]] e ''bordeaux'' esas precipue exportacata. La maxim importanta industriala produkturi esas aeroplani, automobili, mashini, kemialaji ed elektronikala kompozanti, exemple la mikonduktori produktita en [[Grenoble]], "la Silikovalo di Francia". Quankam pos la duimo dil yari 1990a multa statala firmi privatigesis, la stato duras kontrolar granda parto de la funcionado di la ekonomio, e duras tenar acioni di multa firmi, exemple banki, energiala kompanii, kompanii di transporto e di [[informatiko]]. Dum la fino di [[2008]] ed en [[2009]] eventis forta financala krizo, e la depreso ekonomikala dum 2010 e 2011 augmentis la [[chomeso]] til plu kam 9% de la [[labor-povo]]. En 2010 Francia anuncis ke ol konsumus cirkume 26 miliardi Euri por helpar firmi minacata di bankroto. Preske 79% del [[energio]] konsumata en Francia havas nukleara origino. == Demografio == [[Arkivo:Évolution démographique comparée - France, Allemagne et Royaume-Uni.svg|thumb|upright=1.5|Evoluciono dil habitantaro di metropolala Francia pos 1801, kompare Germana e Britaniana habitantaro (baso 100 = 1800 o 1801)<ref> * Francia: Jacques Dupaquier, ''Histoire de la population française'', Paris, PUF, 1988, et {{cite web|url=http://www.indices.insee.fr/bsweb/servlet/bsweb?action=BS_SERIE&BS_IDBANK=043638781&BS_IDARBO=01000000000000|title=Évolution de la population de la France métropolitaine|site=insee.fr|accessdate=31ma di januaro 2010}} * Germania: [http://destatis.de destatis.de] * Unionita rejio: [http://www.statistics.gov.uk/CCI/nscl.asp?ID=7589 Office for National Statistics], en Angla linguo. </ref>.]] Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2021, Francia havis {{formatnum:68084217}} habitanti.<ref name=CIA/> La maxim multa habitanti rezultis de mixuro di Kelti kun Romani e Germani. Alra populi existas en diferanta regioni de Europana Francia, exemple Bretoni en [[Bretonia]], Aquitani en [[Nov-Aquitania]], Alemani nord-weste, e Liguriani sudeste. L'oficala linguo di la lando esas [[Franca linguo|Franca]], oficala en 100% de la lando. Regionala dialekti e lingui, exemple [[Ocitaniana linguo|Ocitana]], [[Bretona linguo|Bretona]], Alzaciana, Korsikana, Kataluniana, Baska, Flandriana e Pikarda, gradope desaparas.<ref name=CIA/> Pluse, l'urbi [[Le Havre]], [[Strasbourg]], [[Bordeaux]], [[Lille]], Marseille, Nantes, Paris, Saint-Denis de la Réunion, Tours, asociita urbi di Angoulême, Nice e Poitiers, asociita membri di la komunitato di aglomerajo Evry Centre Essonne e la komunitato urbala di Bordeaux anke asociuro di komoni ed transmara ensembli esas membri di internaciona asociuro di Franca-parolanta urbestri. Ultre la Franca, en 1999 parolesis sepadek e kin altra lingui, inkluzite regionala lingui, lingui parolata dal enmigranti e dialekti parolata en la trasmara domeni, segun raporto dal linguisto Bernard Cerquiglini. [[Arkivo:Cathédrale10.jpg|thumb|320px|Til 1825 la reji di Francia kronizesis en la katedralo di Reims.]] Segun statistiki por la yaro 2015, la maxim praktikata religio en Francia esas [[kristanismo]]: 63% til 66% de la habitantaro, la maxim multa katoliki. Mohamedani esas de 7% til 9%, Budisti de 0,5% til 0,75%, Judi de 0,5% til 0,75%, altri de 0,5% til 1%, e de 23% til 28% havas nula religio.<ref name=CIA/> Pos lego aprobita ye la 9ma di decembro 1905, stato e religio esas legale separata en Francia. La Republiko Franca ne agnoskas kom oficala, salarias o subvencionas irga kulto, excepte en Alzacia-Mozel, ube kulto katolika, du kulti protestanta e la kulto judala agnoskesas. La komunitato [[Judo|Juda]] en Francia esas la maxim granda de Europa e la 3ma maxim granda de la mondo, dop [[Israel]] ed [[Usa]]. === Enmigro, stranjeri e minoritati === Segun demografo Michèle Tribalat, 14 milion personi (cirkume la quarimo de la habitantaro di la lando) en 1999 havis adminime un parento od avo qua esis enmigranto. Gérard Noiriel opinionis ke en 2002 ta proporciono esis proxim la triimo de la habitantaro, se on konsideras la preavi. {{revizo}}{{riskribota}} Segun Franca defino, plu restrikiva (naskinta exterlanda exter la teritorio), en metropolala Francia habitis 5,3 milion enmigrinti en 2008, esinta {{formatnum:1100000}} plua kam en 1999 e 8.9 % ek omna habitantaro. En omna habitantaro, 40 % havis Franca nacionaleso, aquirita per civitanigo o per mariajo. Enmigrinti originas precipue de EU (34 %) de Maghreb stati (30 %), de Azia (14 %, di qui la triima essas Turka), e de subSahara Afrika (11 %). La pueri di enmigrinti, direta decendantaro de uno o du enmigrinti, esis 6.5 milioni en 2008, sive 11% de la habitantaro. Tri milioni inter li havis lua du parenti enmigra. Sume, enmigrinti e filii de enmigrinti (duesma generaciono) esas nombroze* 11.8 milioni ye 2008, sive 19 % de la habitantaro (di qui poke plu kam 5 milioni de Europana origino e 4 milioni di Maghrebian origino). Mezavalore, enmigranti recevas revenui infre la triimo de olta di nacionani. Li esas dufoye plumulti ne esar diplomizita e trifoye plumulti a vivar sub [[povreso-lineo]]. Tamen, ad egala sociala stando, lua skolala formacuro e lua revenui esas proxim olta di Franci naskinta en Francia. Personi de enmigranta origino, nome kelka minoritati, kelkafoye subisas diskriminaci en Francia. Pro nedeterminita motivi qui duras esar studiata, kelka enmigranti e/o lia decendanti adoptas religioza fundamentalismo*. Tamen, on asistas a certa konvergo di vivomodo* di enmigrinta populi e di Franci dum longa stando. === Famili, sexualeso ed egaleso di sexui === En [[2009]] Francia esis la maxim fekunda lando di Europa dop Islando ed Irlando. La fertileso inter la mulieri naskinta en 1959 esas 2.12 pueri per muliero, dum ke nune esas 1.99 pueri per muliero (1.98 en metropola Francia). La chanji en la familiala strukturo en Francia inter la 1960a e la yari 2000a esas tam diversa kam profunda. La naskinti esas en maxim parto di kazi dezirita, pro developado di kontragravidesko* ed abortigo — pluse 200 000 volata interrupto di gravideso facesas omna yaro en Francia. Plu multo paro preferas libera uniono compare mariajo, o civila pakto di solidareso (PACS), kontrato di uniono plu flexebla ke mariajo. Pri divorci, lua nombro esis plumultigita per 3.2 inter frua 1970a e lasta yari. Pri diversa formi di altrasexualeso*, esas kune aceptata en Francia, mem si lego preiras ofte la mentesi en tolero opozite sexuala minoritati. Mariajo di paro di sama sexuo, tale ke adopto di puero per ta sama pari, esas legala en Francia depos la 18ma di mayo 2013. La stando di mulieri en Franca socio havas multa evolucionita dum 20ma yarcento, gratifikita dum lasta yarcento per multa yuri kontre la diskriminaci ke li subisas, Francia esas en 2009 fore di egaleso inter viri-mulieri). Por ofico en kompleta tempo, mulieri recevas en 2008 salario 19 % min ke to di viri, e la pura salariala diskriminaco esus de 6 til 7 % segun ministerio di ofico. Pri funcioni di decidemeso, mulieri acesas lo poka : li duktas nur 8 % di entraprezaji kun plu 200 employati, e reprezentas nur 18.5 % di deputati elektita en 2007 e 13.1 % di generala konsilisti elektita en 2008. Pri viri, existas anke multa neegalesi. Kompare vivoexpekto di Franci esas 85.7 yari, viri povas expektar vivar dum 78.7 yari. === Eduko === [[Arkivo:EducationFr.svg|thumb|Organizo di sekundara instrukto en Francia.]] En Francia, instrukto esas obligata de sis a dek e sis yari, ed publika skolo esas laika e gratuita. Tante la formaco e salario di docantaro, same kam la selekto di programi, resortisas ad stato, la jerado di primara e sekundara edukerii resortisas di teritoriala ensembli. Primara instrukto desvolvesas en du fazi. Matrala skolo, qua aceptas la tre yuna pueri, donas su por skopo lua veko, lua socialeso* e lokizo di fundamentala implementi qua esas linguo e nombro. Pose, proxim evas sis yari, pueri esas aceptita per elementala skolo, di qua l'unesma skopi esas aprentiseso di lektado, skribado e kalkulo, e civitala edukado. Sekundara instrukto desvolvesas ipsa en du cikli. L'unesma esas disdonita en kolegio ed finas en nacionala diplomo di kapableso. La duesma esas disdonita en liceo e finas en finala e nacionala exameni : bachelereso (profesionala, teknologiala e generala) e certigo di profesionala kapableso (CAPA en agrokultiva instrukto). Pri l'instrukto supera en Francia, kunexistas l'universitati e la sistemo di granda skoli, ube on eniras ordinare per konkurso en fino di preparanta klasi. Superiora instrukti por certigo di supera teknikisto e preparanta klasi ad granda skoli esas disdonita en licei o privata edukerii. Granda skoli ordinare judikesas ambe kom plu efikiva e plu elitista kam universitati. Altralatere, proxim 17 % di skolani di primara e sekundara instrukto esas lokizita en privata edukerii, precipua sub kontrado di asociuro kun stato ed ofte konfesionala. Francia experiencis depos la liberigo granda plularjigo instruktado. En 1936 min kam 3% de la klaso di yaro obtenis bachelereso; ta procento esas pasita ad 30 % en 1985 e 60 % en 1995. Tamen, ta demokratigeso* di instrukto ne supresass la sociala neegalesi : 25 % di pueri di manuala laboristi naskinta inter 1974 e 1978 esas diplomizita di superiora instrukto, kontre 77 % di pueri di kadri. Ta neegalesi esas ankore plu importanta en granda skoli: nur 2,9 % di lernanti admizita en Skoli nacionala di administrado ye 2008 havis parento manuala laboristo. Segun la programo PISA di komparado di nacionala edukala sistemi, la rezultaji di Franca edukala sistemo esas deceptanta compare ad altra stati membri di [[Organizuro por Kunlaboro ed Ekonomiala Developo|OKED]], en partikulara depos l'inquesto PISA ye 2003. Malgre la projeti por alfabetigar omna habitanti, l'iliterateso afektas 3.1 milioni personi, equivalanta a 9 % de la habitantaro evante 18 til 65 yari en Francia. === Saneso === La kusto di Franca medikaro esas grandaparte pagata per la sistemo di social askuro. La lando havis 3,22 mediki por 1 000 habitanti en 2008, un ek la maxim alta procenti del mondo. La Franci beneficas egale di un ek la vivoexpekto maxim longa del mondo, mem se la procento di prematura mortemeso (ante 65 evo) esas alta. La medikala spenso yarala per habitanti esis € 4719 en 2008. Tamen, la saneso dil habitantaro ne esas ecelanta en omna domeno. Malgre la falo di konsumado di vino pos la yari 1960a, Franci restas la duesma konsumanti di alkoholo en westal Europa pos Irlando, e malgre l'intensa kampanii kontre tabako, 29% ek la personi evante 18 til 75 yari fumis omnadie en 2005. Pri interdiktata drogi, la maxim konsumita esas [[kanabo]]: segun statistiki de 2005, 39% ek la viri evante 18 til 25 yari konsumis ol. Pluse, Francia esas un ek la landi di Europa qua konocas la maxim nombro di depresiva perturbesi. Francia esas la maxim importanta konsumero di antidepresivi di Europa, e havas un ek la maxim alta procento di suocidi de Europa. === Informomoyeni === [[Arkivo:AudiencesTF1FR2FR3M6.png|thumb|Asistantari TF1 (obskura blue), France 2 (rede), France 3 (klara blue) e M6 (flave).]] Lego publikigita en Francia ye la [[29ma di julio]] [[1881]] institucis e samatempe limitis la libereso di jurnalaro. Se regionala, semanala e tematala jurnalaro vendas su bone en Francia, nacionala jurnalaro diala di generalista informo difuzesas poka exter la chef-urbo. La kin precipua titri di ta kategorio (''Le Figaro'', ''Le Monde'', ''Aujourd’hui en France'', ''Libération'' e ''La Croix'') kune vendas nur min kam 1 milioni exempleri singladie, dum ke Japonia diala jurnalo ''Yomiuri Shinbum'' vendas plu kam 14 milioni. Depos 1981 kun la legaligo di "libera radii", l'emisili di publika radio jeranta da ''Radio France'' esas konkurencata da privata emisili, ofte propraji di granda grupi di medii. Ja lore, inter la quaresma emisili di radio en kumulita audienco en novembro-decembro 2009 (RTL, NRJ, France Inter ed Europe 1), nur la triesma esas publika. Same, depos l'aparo di unesma privata televiziono-kanalo (''Canal +'') en 1984, multa televizion-stacioni privata inauguresis, difuzita per radioelektro, kablo, satelito o plu recente per terala numerala televiziono (TNT). La tri precipua kanali esas ''TF1'', ''France 2'' e ''M6'', nur ''France 2'' apartenas a la grupo ''France Télévisions''. Pri aceso a la [[interreto]], esas vere demokratigita nur frua yari 2000a. En decembro 2009, 65% de la Franci evante 11 yari o pluse uzis la interreto. Inter 2002 e 2009, Francia regresis de 11ma a 43ma en rango pri libereso di jurnalaro en la mondo segun l'organizuro ''Reporters sans frontières''. === Sporto === [[Arkivo:Amelie Mauresmo at the 2008 US Open.jpg|thumb|left|Amélie Mauresmo esis en 2004 e 2006 la unesma-ranga tenisistino mondala segun klasifikeso WTA.]] Sporto en Francia karakterizesas per anciena sportala tradiciono e granda diverseso di modalesi praktikata en alta nivelo. Francia havas preponderanta rolo en l'organizo di moderna sporto e sua premio-listo* pos la fino dil 19ma yarcento, esante fakte un ek la maxim premiizita nacioni del mondo pri multa sporti. Por la yaro 2012. Francia esas quaresma di mondala klasifikeso establisita da Havas Sports & Entertainment (e duesma Europana naciono dop Rusia) qua kontas plu ke 1 600 sportala eventaji. [[Futbalo]] esas la maxim populara sporto, kun plua kam 2.3 milion luderi (di qui 97% viri), augmentis sua populareso pos Francia vinkir la [[Mondala Kupo di Futbalo]] en 1998 e pose la championkonkurso di Europa en 2000. Teniso (duesma maxim populara sporto segun la quanto di luderi), [[kavalkado]], [[judoo]]*, [[basketbalo]], [[handbalo]]* e [[golfo]] anke praktikesas multe, sen omisar [[rugbio]]* e petanko*, precipue sude de la lando. En [[2018]] la lando ganis duesmafoye la [[Mondala Kupo di Futbalo]]. Cirkume sep milioni Franci praktikas [[skio]] omna vintri, maxim ofte exter la klubi sportala. Skermado e ciklismo esas sporti en qui Francia recevis la maxim granda nombro di Olimpiala medalii, rispektive 44 e 41 olimpiala tituli, til 2010. Du importanta sportala eventi yarala esas la teniso-konkurso internaciona di Roland Garros qua eventas en Paris, e la biciklo-konkurso [[Turo di Francia]]. En 2016 Francia gastigis la Kupo Europana pri Futbalo ''Euro 2016''. === Partopreno en sindikati ed en politikala partisi === [[Arkivo:Anti CPE - Paris 2006.jpg|thumb|Manifesto kontre CPE en Paris en 2006.]] Malgre ke la quanto di personi qui votas en elekti diminutabas, altralatere la quanto di personi qui partoprenas en protesti kreskabas.<ref name="Maurin">{{cite book|language={{fr}}|title=Déchiffrer la société française |first=Louis|last=Maurin |location=Paris |publisher=La Découverte|year=2009|pages =368 |isbn=978-2-707-15413-2}}</ref> En 2008, 42% ek la habitanti partoprenis adminime unfoye en protesti, kontre 25% en 1981. Kompare ad altra developata landi, Francia esas ofte vidita kom lando ube demonstri e striki esas frequa. En Francia, poka personi partoprenas en politikala partisi, e nur 8% ek la laboristi asociis su ad ula [[sindikato]]. == Kulturo == Franca kulturo, nome lua edukala sistemo, militaral organizado, la linguo [[Franca linguo|Franca]], lua artala movadi pri [[pikto]], [[literaturo]], [[arkitekturo]], edc, exercis e duras exercar granda influo en la mondo. Lua [[cinemo]] anke esas remarkinda de multa yari: la [[fratuli Lumière]] inventis la [[cinematografilo]]. En [[2008]] Francia modifikis lua [[konstituco]] por agnoskar regionala lingui, exemple [[Okcitaniana linguo|Okcitaniana]], [[Baska linguo|Baska]], [[Bretona linguo|Bretona]] e [[Alzaciana linguo|Alzaciana]]. La simbolo di la lando esas [[hano|hanulo]]. === Arkitekturala patrimonio === [[Arkivo:Chateau Versailles Galerie des Glaces.jpg|thumb|250px|Galerio di speguli di kastelo Versailles, maestroverko di baroka arkitekturo dil 17ma yarcento.]] Francia posedas richa patrimonio arkitekturala, testo di lua longa historio e la renkontro di diversa civilizuri. ==== Konstrukturi judikata kom Patrimonii de la Homaro ==== Ek la 753 kulturala loki judikata kom mondala patrimonii segun l'[[UNESCO]] ye la 27ma di januaro 2012, 34 jacas en Francia, qua rangizesas 3ma en la mondo segun la quanto di mondala patrimonii. L'arkitekturala patrimonio Franca inkluzas edifici religiala (exemple l'abadeyo di Fontenay), civila (exemple la kasteli dil Loire-valo), industriala (rejala salino di Arc-et-Senans), militala (l'urbi fortifikita di Vauban) ed urbala (exemple la placo Stanislas en Nancy, o la centrala quartero di [[Strasburg]]). Ol inkluzas exempleri pri l'arkitekturo di omna epoki, de l'arkitekturo Romana (exemple, la ponto di Gard) til la moderna arkitekturo pos la [[Duesma mondomilito]] (la centro dil urbo [[Le Havre]]), inkluzite maestroverki Romana (l'abadeyo di Saint-Savin-sur-Gartempe), Gotika (katedralo di Chartres) e klasika (kanalo di Midi). ==== Konstrukturi di historiala interesto ==== Pos 1840 la stato Franca povas klasifikar kom historiala patrimonio la konstrukturi di interesto historiala, arkitekturala, patrimoniala o kulturala, ed anke kelka moblala havaji (kloshi). To grantas legala protektado, e helpo por restaurar e mantenar la kozi protektata. Ye la 31ma di decembro 2008, existis en Francia {{formatnum:43180}} historiala konstrukturi enrejistrata o klasifikata. Diversa arkitekti de diversa epoki, exemple [[Pierre de Montreuil]] dum [[Mezepoko]]; Lescot Delorme ed Androuet du Cerceau dum [[Renesanco]]; Mansart, Le Vau, Hardouin-Mansart, Gabriel e Claude-Nicolas Ledoux dum klasika e neoklasika epoki; Viollet-le-Duc, Garnier e [[Gustave Eiffel]] dum la 19ma yarcento; e Le Corbusier e Perret dum la moderna epoko, kreis edifici qui formacas la nuna patrimonio arkitekturala Franca. === Artala patrimonio e kultural eventaji === Malgre ke artala produkturi en Francia atestesas de la [[prehistorio]], on ne povas parolar pri "Franca arto" ante la komenco di la duesma yarmilo, epoko en qua la stato e la naciono komencis formacesar. Pos ta epoko, la bel arti Franca divenis maxim-multa-kaze simila a la resto di westal Europa, exemple la Romanika artajo dum la 11ma e 12ma yarcenti e la Gotika artajo dum la 12ma e 13ma yarcenti; la celebro di la povo di Franca monarkio, di "privilejizita spaco" (A. Chastel) e reprezento di sakrajo divenis la precipua temi dil arto, precipue kande komendita da povoza autoritati politikala o religiala. La [[Renesanco]], la Klasikismo di la [[17ma yarcento]], e la Neoklasikismo di la 18ma yarcento expresis la sercho di ordeno e pompo, sub influi del antiqua arto Italiana. Dum la moderna epoko aparis individuala figuri di artisti, exemple piktisti Fouquet, Poussin, La Tour, Watteau, Boucher, Chardin, Fragonard, Greuze, David, Gros ed Ingres, e skultisti Goujon, Girardon, Coysevox, Puget e Houdon. Francia influis la precipua artala movadi de la 19ma e 20ma yarcento: Romantikismo (Delacroix e Géricault), realismo (Courbet), impresionismo (Monet, Renoir, Manet, Degas) e neo-impresionismo (Seurat, Van Gogh, [[Paul Cézanne]], Gauguin), [[fauvismo]] (Matisse, Derain, Vlaminck), kubismo (Braque, Picasso, Léger) od ankore surrealismo (Duchamp) inkluzas Franc artisti inter lua precipua reprezentanti. Auguste Rodin, en sua latero, revolucionas skultado dum la fino dil 19ma yarcento. Diferanta de altra landi qui havas poka skriptisti famoza, Franca literaturo havas multa importanta nomi qui apartenis a diferanta movadi o skribis segun diferanta stili. Exemple, on povas citar dum Mezepoko la poeti Chrétien de Troyes e Villon; dum la 16ma yarcento ([[Renesanco]]) la skriptisto Rabelais, l'esayisto [[Michel de Montaigne]] e la poeti Du Bellay e Ronsard. Dum la 17ma yarcento, dramatisti Corneille, Racine e Molière, poeto Boileau, fablisto La Fontaine e neklasifikala Pascal fervoras mantenar ordeno per raciono; dum 18ma yarcento autori di Voltaire, Diderot e Rousseau, romanisti Prévost, Laclos e Sade e dramatisti Marivaux e Beaumarchais flogis la socio di lua epoko dum ke trakteskanta temi til lo interdiktita. Dum la 19ma yarcento, romano experiencas sumito kun Stendhal, Balzac, Hugo, Dumas, Flaubert e Zola, ma l'altri generi ne falias, kam montras memorialisto* Chateaubriand e poeti Lamartine, Musset, Baudelaire, Vigny, Rimbaud e Mallarmé. Dum 20ma yarcento, la manko di anteeso facas plu desfacila la percepto di majora figuri ; on povas tamen citar poeti Apollinaire, Éluard, Aragon, [[René Char]] e Prévert, la romanisti Proust, [[André Gide]], Céline, [[Jean-Paul Sartre]], Camus e Sarraute, e dramatisti Giraudoux, [[Jean Cocteau]], Beckett ed Ionesco. Dividita dum Mezepoko inter la religiala arto qua inspiris la Gregoriala kanto, e la profana kanto di trubaduri e voyajanti, Franca muziko atingis notoreso pos l'epoko klasika, pro la verki di kompozisti exemple Lully e Charpentier dum a 17ma yarcento, Rameau dum la 18ma yarcento, [[Hector Berlioz]], Gounod e Bizet Dum la 19ma yarcento, o Débussy dum 20ma yarcento — multa di ta artisti kompozas operi. Depos frua 20ma yarcento, la muziko nominita "populala" rapide expansis, mixanta jenri propra a Francia (kansono) kun importita generi (rock e rap note), e posibliganta a exterrangi kam Claude François, Johnny Hallyday, Sheila, Michel Sardou o Jean-Jacques Goldman vendar deko di milioni di diski. Cinemo, inventita en 1895 en Lyon dal [[fratuli Lumière]], esas importanta kultural agado en Francia malgre la konkurenco di [[Hollywood]]: en 2005 Francia esis la sisesma mondala produktero ed l'unesma Europana produktero di longa filmi. Franca cinemo, nome [[komedio|komedii]] e "filmi di autori" lansata pos la yari 1980a, e precipue dum la [[yari 2000a]] produktis kelka filmi qui obtenis suceso mondala, exemple ''Le Fabuleux destin d'Amélie Poulain'' o ''La Marche de l'empereur''. L'Internaciona Festivalo pri Cinemo qua eventas omnayare en [[Cannes]], esas la kulturala eventajo la maxim mediatigata en mondo. === Literaturo === La [[literaturo]] di Francia komencis dum [[Mezepoko]], ed esas notinda la poezio di [[trubaduro|trubaduri]] en [[Ocitaniana linguo]]. Dum la [[16ma yarcento]], importanta skriptisto esis [[François Rabelais]]. Dum la [[17ma yarcento]] aparis tri importanta teatrala skriptisti: [[Molière]], [[Pierre Corneille]] e [[Jean Racine]]. [[Blaise Pascal]] e [[René Descartes]], qui profunde influis la Franca aristokrataro, esis importanta filozofi Franca. Literaturo e [[poezio]] en [[Franca linguo]] kreskis dum la [[18ma yarcento|18ma]] e [[19ma yarcento|19ma]] yarcenti e komencis influar la mondala kulturo, exemple la verki di [[Voltaire]], [[Denis Diderot]] e [[Jean-Jacques Rousseau]]. Pri puerala literaturo, esas remarkinda la verki da [[Charles Perrault]]. Dum la [[19ma yarcento]] aparis importanta skriptisti, exemple [[Alexandre Dumas, patro]], [[Alexandre Dumas, filio]], [[Jules Verne]], [[Émile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Honoré de Balzac]], [[Théophile Gautier]], [[Charles Baudelaire]] e [[Stendhal]], ed anke la poeti [[Paul Verlaine]] e [[Stéphane Mallarmé]]. Dum la [[20ma yarcento]] aparis importanta nomi, exemple [[Marcel Proust]], [[Louis-Ferdinand Céline]], [[Albert Camus]], [[Frédéric Mistral]] e [[Jean-Paul Sartre]]. [[Antoine de Saint-Exupéry]] skribis ''[[La Princeto]]'' por pueri. === Ciencala tradiciono === Depos Mezepoko, Francia divenis importanta centro por konoci e deskovri. Poke pos lua fondo en 1200, l'universitato di Paris divenis un ek la maxim importanta universitati dil Ocidento. Til la 1ma di septembro 2010, 56 Franci ganabis [[Nobel-premio]], e dek ed un obtenabis la medalio ''Fields''. Dum la 17ma yarcento, [[René Descartes]] definis metodo por aquirado di ciencala konoco, kontre ke [[Blaise Pascal]] divenis famoza por sua verko pri kalkulo di probablesi e la mekaniko di fluidi. Dum la [[18ma yarcento]], verki dal biologiisto Buffon e dal kemiisto [[Antoine Lavoisier]] - ca lasta deskovrinto di la rolo di [[oxo]] en kombusto -, e l'edito dil ''Enciklopedio'' da Diderot e d'Alembert expansis ciencala konoco. Dum la 19ma yarcento, [[Augustin Fresnel]] developis la moderna [[optiko]]. [[Nicolas Léonard Sadi Carnot]] studiis [[termodinamiko]], e [[Louis Pasteur]] esis pioniro pri mikrobiologio. Dum la 20ma yarcento, on povas mencionar matematikisto e fizikisto [[Henri Poincaré]], fizikisti [[Henri Becquerel]], la gespozi [[Pierre Curie|Pierre]] e [[Marie Curie]] (qui divenis famoza por lia verki pri [[radioaktiveso]]), fizikisto [[Paul Langevin]] ed anke virologiisto [[Luc Montagnier]], kundeskovrinto dil viruso dil [[Sindromo di Imuno-Defekteso Aquirita (AIDS)|AIDS]]. === Gastronomio === Franca [[gastronomio]] esas famoza pro lua bona agrokultivala produkturi, nome vini (''champagne'', vini de la regioni Bordeaux o Burgundia, e.c) e fromaji (''roquefort'', ''camembert'' edc.), e pro la nomizita "supera gastronomio" praktikata pos la 18ma yarcento. Tamen, Franca manjajo esas multe diversigata, ed konsistas precipue ek regionala specalaji qui konquestis tota lando, exemple [[Alzacia]]na surkruto, Lotringiana ''quiche'', porkohachajo de Le Mans, Burgundiana bovi, grasa hepato ''périgourdin'', ''cassoulet'' de Lengadocia, ''tapenade'' de Provenco, keneli de Lyon. Ultre to, existas "gastronomiala frontieri" qui "separas" la nordo (qua uzas [[butro]] e shaloto por koquar) e la sudo (qua preferas oliv-oleo ed alio) di la lando, ed inter regioni qui uzas nutrivi obtenita de la tero (exemple [[Périgord]]) ed altra qui uzas nutrivi obtenita de la maro, exemple Provenco. Tamen, nun ica frontieri tendencas desaparar, pro la simileso di vivomanieri en tota mondo. La "Gastronomio di Francia" enskribesis ye la 16ma di novembro 2010 en la listo di la kulturala nemateriala patrimonio dil homaro, segun l'[[UNESCO]]. == Referi == {{reflist}} <references group="a"/> == Extera ligili == * [http://www.elysee.fr Pagino di la prezidanto di Francia] * [http://www.service-public.fr/langue/english/ Oficala pagino di publika servadi en Francia] * [http://www.proxiti.info/ Proxiti - Le Réseau de Vos Informations de ProXimité] ({{fr}}) * [http://meteo.15.growiktionary.org Météo France] {{Regioni di Francia}} {{Template:EU-stati}} [[Kategorio:Francia| ]] bigw792x5e4wz3i4etsb99s3416mh0o 0 1061 994532 929277 2022-08-07T11:11:28Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= {{PAGENAME}} | Imajo= [[Arkivo:AlfredNobel adjusted.jpg|180px]] | Profesiono = [[Kemio|kemiisto]] | Okupeso = inventisto | Shablono_lando= {{SWE}} | Naskodio= [[1 di oktobro]] [[1833]] | Nask-urbo= [[Stockholm]], [[Suedia]] | Mort-dio = [[10 di decembro]] [[1896]] | Mort-urbo = [[San Remo]], [[Italia]] }} '''Alfred Bernhard Nobel''' ([[1833]] til [[1896]]) esis Sueda inventanto, kemiisto e filantropo qua suportis ideo di paco. Nobel vivis lua yuneso en [[Sankt-Peterburg]], ube lua patro havis multa fabrikerii. Lua patro produktis landal e marala minili. Alfred havis kom tasko di lua vivo developar plu bona exploziva materiali ed il komencis lua experimenti en St Peterburg. La experimenti duktis ad uzo di [[nitrogliserino]] en Suedala min-exkavado. Kande lua plu yuna fratulo perisis en explozo che fabrikeriala laboratorio, il decidis saveskar, kad esas posibla facar plu sekura explozanta materio. Kom rezulto di developala laboro naskis dinamito quo divenis sucesanta produkto en mondo. Alfred inventis i.a. merkurial incendiilo por explosivi en [[1865]], [[dinamito]] en [[1867]], [[nitrogelatino]] [[1875]], e senfuma pulvero en [[1888]]. En [[1873]] Nobel translojis aden [[Paris]]. Quankam il mustis, pro preso da administranti, nove translojar aden San Remo ye [[1890]]. Kande Nobel mortis, lua posedajo esis 31,5 mil. kroni Suedala. En [[1895]] Nobel testamentis lua posedajo a [[Nobel-fonduro|fonduro]]. La fonduro komencis donar [[Nobel-premio|Nobel-premii]], pos heredala kontesto, erste [[1901]]. {{DEFAULTSORT:Nobel, Alfred}} [[Kategorio:Nobel-premio]] [[Kategorio:Suediana kemiisti]] nyuy2b7ghrcqfpm2juadhg62rbxgzjp 0 1105 994516 912666 2022-08-07T10:49:04Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Revizo}} [[Arkivo:Haupthandelsroute Hanse.png|300px|thumbnail|Precipua voyi dil Hanso.]] '''Hanso''' (''Hansa'') esis '''uniono''' di Germana urbi quo dominacis komerco cirkum [[Baltika Maro]] ed en nordala [[Germania]] de [[13ma yarcento|13ma]] til [[15ma yarcento]] (en [[Mez-epoko]]). Ante Hanso-uniono [[Vikingo|Vikingi]] dominacis komerco cirkum Baltika Maro, ma, povo di Vikingi fininte, centro di komerco translojis aden Germania. En komenco komercisti formacis neoficala [[kartelo|karteli]] por defensar lua interesti. Samatempe Germani translojis ad esto, a [[Polonia]], kande naskis nova komerco-zono. Ye [[1241]] komercisti di Hamburg e Lübeck formacis uniono, altre dicante ''hanso'', e li abolisis doganala pagi en intera komerco. Uniono donis komercala profito, e quik altra urbi unionis su. En komenco di [[14ma yarcento]] komerco- e defenso-uniono, pose hanso-uniono, ja havis tote konstanta poziciono. Meze 14ma yarcento uniono havis c. 70 urbi kom membri, de [[Flander]] til [[Rusia]]. Hanso-urbi esis: :[[Hamburg]], [[Lübeck]], [[Kiel]], [[Rostock]], [[Stralsund]], [[Magdeburg]], [[Braunschweig]], [[Bremen]], [[Münster]], [[Köln]], [[Dinant]], [[Breslau]], [[Krakov]], [[Danzig]] (nuna [[Gdansk]]), [[Elbing]], [[Königsberg]] (nuna [[Kaliningrad]]), Reval (nuna [[Tallinn]]), [[Narva]]. Hanso-uniono havis ofico en :[[Brugge]], [[Antwerpen]], [[Bergen]], [[Novgorod]]. Altra komerco-loki importanta esis :[[Oslo]], [[Malmö]], [[Kalmar]], [[Visby]], [[Stockholm]], [[Turku]], [[Viborg|Viipuri]]. Hanso-komercisti partoprenis administro di multa urbi. Por hanso-komerco developesis nova navo-modelo, [[kogo]], en quo fitis multa vari. Importanta vari exportala esis [[salo]], stofi e spensala utensili. De [[Suedia]] on aquiris [[fero]], de [[Finlando]] furi e fishi, de [[Norvegia]] fishi e de [[Rusia]] furi e, por bujii di kirki, vaxo. Pluse hanso mediacis a nord-europana influo e [[modo]]. Hanso okupis su precipue en komerco ma ol havis anke militala povo. Ol defensis interesti di membri, pro ke en [[Germania]] ne esis forta regno, quo povabus garantiar sekureso di komerco. [[Dania]] prolongis propra komerco nedependanta cirkum Baltika Maro anke depos Vikingo-ero. Dum regno di [[Dana rejo]] [[Valdemar 4ma]] ([[1340]] til [[1377]]) Hanso mustis dufoye defensar kontre ataki da Dania. Povo di Hanso-uniono finis, kande Suedia aquiris dominaco cirkum Baltika Maro en fino di [[15ma yarcento]] kom militala e komercala povo. [[Kategorio:Historio]] svj22eymcgn0vj7p9rig7bdmlc5yqh4 0 1163 994533 993225 2022-08-07T11:12:31Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Tallinn | Blazono= Tallinn greater coatofarms.png | Flago= Flag of Tallinn.svg | Imajo = Tallinn_Collage.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Tallin. | Mapo= Tallinn location.png | Shablono_lando= {{EST}} | Regiono= | Urbestro = Mihhail Kõlvart | Latitudo= 59°26' N | Longitudo= 24°45' E | Altitudo= 0 | Surfaco= 159,2 | Habitanti = {{formatnum:434562}}<ref name="stat-pop">{{Extera ligilo |url= http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PO022U&lang=1|titulo= Population, 1 January by Year, County, Sex and Age group|editero= Statistics Estonia |vidita ye= 14ma di mayo 2019}}</ref> | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro= {{formatnum:2700}} | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= http://www.tallinn.ee }} [[Arkivo:Tallinn-hafen.jpg|thumb|320px|left|''Oleviste kirik'', la kirko di Santa Olavus esas la maxim alta kirko dil urbo.]] '''Tallinn''' esas la [[chef-urbi|chef-urbo]], maxim populoza urbo e la precipua [[portuo]] di [[Estonia]]. Ol jacas an la nordala litoro di Estonia, apud la [[Gulfo di Finlando]], 80 km sude de [[Helsinki]]. Nun Tallinn havas tre pitoreska centro antiqua e bela suburbo anciena, ma cirkum l'urbo stacas etajala domi konstruktita dum la [[Sovietia]]la epoko. Tallinn konsistas ek 8 distrikti: Haabersti, Kesklinn (centro), Kristiine, Lasnamäe, Mustamäe, Nõmme, Pirita, Põhja-Tallinn (nordala Tallinn). De ca distrikti le maxim populoza esas Lasnamäe, Mustamäe e Haabersti. Existas pasajero-portuo, [[aeroportuo]], omnibuso-staciono e ferovoyala staciono proxim l'urbo-centro. Apud la centro historiala la "city" - nova distrikto kun alta domi - esas konstruktota. L'anciena urbo kontenas du distrikti: alta urbo e basa urbo. L'alta urbo esas vere la kastelo, e la basa urbo esas la distrikto quan habitis diversa mastri e vendisti. == Historio == Fino-Ugriana populi posible ja habitabis la sudo dil [[gulfo di Finlando]] dum la 2ma yarmilo aK. En mapo de 1154 dal [[kartografio|kartografo]] Almoravido [[Muhammad al-Idrisi]] notesis urbeto o fuorto kun la nomo ''Kaluria'' an la loko di nuna Tallinn. [[Arkivo:Danmarks_flag_1219_Lorentzen.jpg|left|thumb|280px|Dana flago dum la Batalio di Lyndanisse.]] Estoniani de ''Räval'' fondis [[fuorto]] sur la kolino ''Toompea'' dum la [[11ma yarcento]]. En Rusa [[analo|anali]], ol nomizesas ''Koliva''; en la [[kroniko]] da Henrik, ''Lindanine''. En [[1219]] [[Dania|Dani]] invadis la fuorto e konstruktis nova fuorto ek petro. Pokope stranjeri komencis uzar la nomo ''Reval'', ma l'Estoni parolis pri ''Taani linn'' "fuorto (pose ‘urbo’) di Dani". Depos [[1249]], Reval (Tallinn) havis urbala yuri, ed ol divenis importanta urbo en [[Hanso-uniono]]. En [[1343]] Estona rurani revoltis kontre stranjera dominaci. La revolto - qua divenis konocata kom "la revolto di la nokto di Santa Georgius" represesis dal [[Germana kavalieri]], e reprezentis la fino di Dana dominaco. Dania pose vendis l'urbo a Germana kavalieri po 1.000 marki. En [[1525]] l'urbo konvertesis a [[Luteranismo]]. Dum la [[16ma yarcento]], pro l'ataki di Rusia kontre Germana kavalieri, Tallinn aceptis esar [[vasalo]] de [[Suedia]], qua sendis trupi por protektar ol kontre la 29-semana siejo da [[Ivan la 4ma di Rusia|Ivan la 4ma]], de [[1570]] til [[1571]].<ref>{{cite book| last =Kinder | first =Hermann |coauthors =Higelmann, Werner | editorial = ISTMO | title =Atlas zur Weltgeschichte | year= 1991 | pages= 265 | chapter = Edad Media}}</ref> [[Arkivo:Alexey_Bogolybov_-_Port_of_Tallinn_(1853).jpg|thumb|280px|left|Portuo di Reval en 1853.]] L'urbo restis domeno de Suedia til la [[Granda Nordala Milito]] di [[1710]], kande Sueda trupi decimacesis per epidemio di pesto e kapitulacis ante atako dal Rusi. Tamen, la lokala institucuri restis nedependanta ekonomiale e kulturale de Rusia, pro la kreado dil "dukio di Estonia". [[Germana linguo]] anke restis oficala, por la [[komerco]].<ref name="Taylor">{{cite book |last= Taylor|first= Neil|title = Tallinn, 2nd: The Bradt City Guide (Bradt Mini Guide)|year= 2007|editorial = Bradt Travel Guides|location=Anglia|id =184162179X}}</ref> La judiciistaro di Reval nur abolisesis en 1889, kande komencis la politiki pri "Rusifikado". Dum la regno di [[Pyotr la Granda]] konstruktesis la palaco Kadriorg, fora la muregi del urbo. Dum la [[19ma yarcento]] Tallinn ligesis a [[Sankt-Peterburg]] per [[ferovoyo]], inaugurita en 1870. Pos ke la rurani liberigesis de la serfeso, multa Estona rurani migris vers l'urbo, e la procento di Estoni en lua habitantaro kreskis de 52% en 1867 til 89% duadek yari pose. En 1917, dum l'[[unesma mondomilito]], la provizora guvernerio di Rusia donis plusa autonomeso a Estonia. Ye la [[25ma di februaro]] [[1918]], un dio pos la deklaro di nedependo Estoniana, Germana trupi okupis l'urbo, e nur abandonis ol pos finir la milito. Pose, Estoniani militis pri lua nedependo kontre bolsheviki, e recevis armi del Unionita Rejio tra la portuo di Tallinn.<ref name="Taylor"/> [[Arkivo:Tallinn - 17 July 1940 - 0-54578.jpg|thumb|left|280px|Sportisti demonstras favorebla al [[anexo di Estonia a Sovietia]] en 1940.]] Konsequo del [[pakto Ribbentrop-Molotov]], [[Anexo di Estonia a Sovietia|Sovietiani invadis Estonia]] en agosto [[1940]]. Tallinn transformesis en chef-urbo di la [[Republiko Socialista Sovietiana Estonia]], ed en la precipua navala bazo di Sovietia, pro lua portuo esar libera de glacio dum la vintro. Politikisti, intelektuali e civitani qui judikesis kom 'suspektiti di esar kontrekomunisti' arestesis e deportesis. [[Arkivo:Bundesarchiv Bild 146-2004-231, Reval, Freiheitsplatz.jpg|thumb|320px|Reval (Tallinn) en 1943, dum German okupado. Fotografuro de Germana arkivi.]] En 1941, dum l'[[operaco Barbarossa]], Sovietiani probis defensar l'urbo kun 20.000 soldati, ma balde bezonis transferar li por la defenso di [[Leningrad]]. Dum la Germana invado, eventis intensa persekuto kontre komunisti e kontre la juda habitantaro, qua exterminesis preske komplete. Ye la [[9ma di marto]] [[1944]], 11% del urbo destruktesis pro Sovietiana bombardi, qui produktis 600 morti. Ye la [[16ma di septembro]] sam yaro, provizora nedependanta guvernerio establisesis, e de la 20ma til la 22ma di septembro la flago di Estonia levesis super la turmo Pikk Hermann, ante l'arivo di la [[Reda Armeo]]. [[Arkivo:Tallinn,Estonia. TTTK Škoda 9Tr Trolleybus nr. 206. May 1996.jpg|left|thumb|320px|Omnibuso movita per elektro del epoko Sovietiana e la Hotelo Viru, konstruktita en 1972, adcentre.]] Dum la Sovietian epoko la habitantaro e l'ekonomio dil urbo kreskis, e Tallinn transformesis en la precipua portuo por transportar la cereali de [[Sovietia]]. Proxim ol instalesis mashinala e nutrivala industrii. Dum l'[[Olimpiala Ludi en Moskva, 1980|Olimpiala Ludi en Moskva]], la konkursi por seglobateli eventis en Tallinn, en la quartero Pirita.<ref>{{Extera ligilo|url= https://elpais.com/diario/1979/04/12/deportes/292716014_850215.html|titulo= Leningrado, Kiev, Tallin, y Minsk, sedes olímpicas además de Moscú|editero= El País|publikigita ye=12ma di aprilo 1979|vidita ye= 27ma di oktobro 2017|idiomo= {{es}}}}</ref> [[Arkivo:Eesti Rahvusraamatukogu, Tallinn (14670311202).jpg|thumb|320px|Nacionala Biblioteko di Estonia, inaugurita en 1993 en Tallinn.]] Ante la fino dil [[yari 1980a]], komencis en Tallinn la movado pri la nedependo di [[Estonia]]. La katalizivo di la demonstri esis la festivalo di la kansono en Estoniana linguo. Ta festivali atraktas mili di personi omnayare: 300 mil personi en 1988, e 500 mil personi en 1990. Pos la rupto dil [[Murego di Berlin]] Estonia deklaris nedependo de [[Sovietia]]. Ye la [[20ma di agosto]] [[1991]], pos 51 yari, Tallinn itere divenis chef-urbo di la nedependanta lando. Pos la nedependo l'urbo subisis granda ekonomiala developo: eventis la rehabilito di lua historiala centro, kreesis lua moderna financala distrikto kun edifici quale la Banko di Estonia, ed anke la nova rezidala quartero Peetri. La historiala centro di Tallinn deklaresis Patrimonio di la Homaro dal [[UNESKO]] en 1997. En aprilo 2007 eventis la maxim grava tumulti de la historio dil urbo pos la nedependo en 1991, kande la monumento konocita kom "La Bronza Soldato", inaugurita en 1947 dal Sovietiani por celebrar la vinko en la Duesma mondomilito, transferesis a la tombeyo di la soldati Estoniana. Dum kin dii eventis tumulti e spolii, e la konfronto inter Rusa radikali e la polico produktis la morto di 1 Ruso. == Geografio == [[Arkivo:Districts_of_Tallinn.jpg|thumb|280px|Quarteri di Tallinn: 1 - Haabersti, 2 - Kesklinn, 3 - Kristiine, 4 - Lasnamäe, 5 - Mustamäe, 6 - Nõmme, 7 - Pirita, 8 - Põhja-Tallinn]] [[Arkivo:Night skyline in Tallinn, February 2013.jpg|thumb|left|320px|Noktal imajo pri Tallinn dum la vintro.]] Tallinn jacas an la sudestala rivo dil [[Gulfo di Finlando]], e lua litoro esas longa de 46 km. L'insulo Aegna, jacanta an la Gulfo di Finlando proxim la peninsulo Viimsi e kun 2 km² di surfaco totala, apartenas a Tallinn. L'urbo distas 830 km de [[Warszawa]], 260 km de [[Riga]], 314 km de [[Sankt-Peterburg]] e 860 km de [[Moskva]]. Existas multa lagi en Tallinn, esante la maxim vasta la lago Ülemiste, kun 9,6 km² di surfaco totala, sude del urbo. L'unika importanta fluvio esas Pirita, qua ekfluas norde del urbo. Tallinn esas precipue plana, kun maxima [[altitudo]] di 64 metri, an la quartero Nõmme. Dum la lasta [[glacial epoko]], tota regiono jacis sub granda glaciero, qua kompresis la tereno. Pos ke la glacio desaparis, la regiono restabis sub la [[marala nivelo]], e gradope la sulo komencis levar, en procedo qua duras til nun. Pro to, la lago Ülemiste izolesis de la maro 11.500 yari ante nun. La klimato dil urbo esas moderema kun influo del oceano. La vintri esas tre kolda, obskura e kun poka pluvi. La [[printempo]] esas dolca e sika. La [[somero]] esas pluvoza e mez-varma, e l'[[autuno]] ank esas pluvoza, kun kelka [[nivo]] proxim lua fino. La mezavalora [[temperaturo]] en julio (maxim varma monato) esas 17,2°C, kontre ke en februaro (la maxim kolda) esas -4,3°C. == Transporto == [[Arkivo:Tallinn airport.jpg|thumb|320px|[[Aeroportuo]] ''Lennart Meri''.]] [[Arkivo:Old_City_Harbour,_Tallinn.jpg|thumb|320px|left|[[Portuo]] di Tallinn.]] L'[[aeroportuo]] dil urbo, ''Lennart Meri Tallinna lennujaam'', anke konocata kom aeroportuo ''Ülemiste'' distas 4 kilometri del centro di Tallinn esas la maxim granda de Estonia, e recevis {{formatnum:863588}} veheri en 2020 (en 2007 ol recevis {{formatnum:1728420}} veheri). Ol recevas precipue internaciona flugi, de [[Helsinki]], [[London]], [[Frankfurt]], [[Amsterdam]], [[Berlin]] e [[Vilnius]]. La flugi liganta l'urbo London ed a Helsinki reprezentas, singla ek li, 12% de omna veheri. La marala termino por transporto internaciona di pasajeri jacas centre del [[portuo]] di Tallinn. La maxim uzata lineo di [[paromo|paromi]] ligas Tallinn a [[Helsinki]], e kovras la 80-kilometra disto en 3 hori e duimo. Altra paromo-linei ligas Tallin a [[Mariehamn]] (insuli [[Alando]]), a [[Rostock]] ed a [[Stockholm]]. En 2016, 10 milion personi uzis la portuo, qua esas un ek la maxim uzata por transporto di pasajeri de nordal Europa. L'Europana choseo E67 ligas [[Praha]] a Helsinki, tra Tallinn. Existas frequa linei di omnibusi liganta Tallinn a diversa loki di Estonia, ed anke a [[Sankt-Peterburg]] e [[Riga]]. Pri transporto fervoyala di pasajeri per longa disti, la linei de la kompanio ''Elron'' ligas Tallinn a [[Tartu]], Valga, Türi, Viljandi, Tapa, Narva e Koidula, e la ferovoyala kompanio Rusa ''Rossiyskie zheleznye dorogi'' mantenas noktala treno-servado liganta Tallinn a [[Moskva]]. Existas projeto pri fervoyala ligilo inter Tallinn e [[Warszawa]]. Pri [[publika transporto]], Tallinn havas 73 linei di omnibusi, 4 [[tramveturo|tramvetura]] linei, e 4 linei di elektral-omnibusi, liganta omna distrikti. Depos 2013, omna publika transporto interne del urbo esas gratuita. == Turismo == [[Arkivo:Calle Dunkri, Tallin, Estonia, 2012-08-05, DD 03.jpg|thumb|250px|Strado ''Rataskaevu'', un ek la maxim vizitita del urbo.]] [[Arkivo:Puerto de Tallin, Estonia, 2012-08-12, DD 01.JPG|thumb|260px|left|Pasajero-navi che la portuo di Tallinn.]] Tallinn esas l'urbo di Estonia maxim vizitata dal turisti. En 2006 arivis ibe plua kam 2,1 milion turisti, sen inkluzar la personi qui facas 1-dia vizito, o qui arivas ibe per [[paromo|paromi]] de [[Helsinki]], o la krozonavi qui arivas en lua portuo (en 2006, 311.000 turisti vizitis Tallinn per navo). En 2006 existis 12.068 liti en la hoteli del urbo, e 86,2% de la turisti esis stranjeri. La [[turismo|turismala sezono]] eventas precipue de mayo til agosto. La precipua viziteri esas Finlandani (34%), Britaniani, Suedi, Germani, Rusi e Norvegiani.<ref>{{Extera ligilo|titulo= Tourism and Accommodation|url=http://www.tallinn.ee/est/g4064s32442|editero= Tallinn.ee|vidita ye= 2ma di oktobro 2008}}</ref> La precipua turistal atraktivo di Tallinn esas lua Mezepokala centro, quankam existas altra loki quin la turisti vizitar, sive nud-pede, sive per biciklo. Dum la somero la plaji en la distrikti Pirita e Haabersti recevas multa viziteri. La strado ''Rataskaevu'' an la centrala quartero recevas multa turisti pro lua restorerii e butiki qui vendas artikli di lano e ledro.<ref>{{Extera ligilo|url=https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g274958-d290973-Reviews-Rataskaevu_Street-Tallinn_Harju_County.html|titulo= Rataskaevu Street|editero= Trip Advisor|vidita ye= 28ma di oktobro 2017}}</ref> [[Arkivo:XXV_laulupidu_(3).jpg|thumb|left|260px|25ma Festivalo pri la Kansono.]] La Festivalo di la Kansono (Estoniane: ''Laulupidu'') judikesas kom Orala Patrimonio de la Homaro, dal [[UNESKO]]. Ol eventas ye singla kin yari an la Parko dil Festivalo di la Kansono (''Lauluväljak''), qua povas gastigar plua kam 70 mil personi. Samatempe, eventas la Festivalo pri Danso di Estonia, en la stadio ''Kalevi Keskstaadion'', kun kapaceso por 12.000 spektanti. La parko ''Lauluväljak'' anke uzesas por spektakli di internaciona artisti, exemple [[Iron Maiden]], [[Red Hot Chili Peppers]], [[Michael Jackson]], [[Tina Turner]], [[50 Cent]], [[Metallica]], [[The Rolling Stones]], [[Elton John]], edc. [[Arkivo:Toompea_loss_2014.jpg|thumb|left|280px|Kastelo ''Toompea loss'', la nuna sideyo dil Parlamento.]] [[Arkivo:Stenbock_House.jpg|thumb|280px|Domo ''Stenbock'' an la kolino ''Toompea''.]] La kolino ''Toompea'' (de la Germana vorto ''Domberg'', "kolino di la katedralo") okupas cirkume 7 hektari an la centro di Tallinn. L'origino di lua nomo esas la katedralo di Santa Maria, konstruktita en 1240 dal [[Dania|Dani]]. ''Toompea'' esas 20 til 30 metri plu alta kam la regioni vicina, e dum la [[Mezepoko]] konstruktesis kastelo ibe, qua konquestesis dal Dani en 1219. En 1346 ol vendesis a la [[Germana kavalieri]]. Dum la 18ma yarcento adjuntesis altra edifico a la kastelo, qua nun uzesas dal Parlamento (''Riigikogu'') di Estonia. La domo ''Stenbock'' (''Stenbocki maja''), anciena domo dil komto Jakob Pontus Stenbock e nun la sideyo dil [[exekutiva povo]] di Estonia, anke jacas en ''Toompea''. De ibe, on povas havar bela panoramala vidado pri Tallinn. [[Arkivo:Tallinn_Town_Hall_Square,_2013.jpg|thumb|260px|La centrala placo di Tallinn.]] [[Arkivo:St. Olaf's Church - Oleviste kirik - panoramio.jpg|thumb|260px|left|Kirko di Santa Olavus.]] An la centrala placo (''Raekoja plats'') dil centro di Tallinn kelkafoye eventas muzikala koncerti od spektakleti ed existas multa drinkerii e restorerii. La placo konstante gastigas stradala merkato ube la turisti povas komprar suveniri. La kirko di Santa Olavus (''Oleviste kirik'') posible konstruktesis dum la 12ma yarcento, ante la konquesto dil urbo dal Dani, en 1219. Ol konsakresis al rejulo [[Olaf la 2ma di Norvegia]] (995 til 1030, kanonizita quale Santa Olavus). Ol subisis granda rikonstrukturo dum la 14ma yarcento. Lua turmo-pinto esas alta de 128 metri. La kirko katolika di Santa Nikolaus (''Niguliste kirik'') konstruktesis dum la 13ma yarcento, inter 1230-1275, e subisis serioza domaji pro Sovietiana bombardo en 1944, dum la duesma mondomilito. Nun ol uzesas quale muzeo ed aulo por koncerti. La katedralo ortodoxa di Santa Alexander Nevsky (''Aleksander Nevski katedraal'') konstruktesis de 1894 til 1900, kande Estonia esis parto de [[Rusa imperio]]. Pos l'unesma nedependo di Estonia, la katedralo konsideresis simbolo del opreso Rusa, e preske demolisesis en 1924. To ne eventis, pro la masiva konstrukturo dil edifico. === Muzei === Tallinn havas plua kam 60 muzei e galerii pri arto. La precipua esas: [[Arkivo:EML_Lembit_as_Displayed_in_the_Estonian_Maritime_Museum.jpg|thumb|260px|La submara navo ''Lembit'', an la muzeo ''Lennusadam''.]] * La Marala Muzeo di Estonia, ''Eesti Meremuuseum'' prezervas multa objekti pri la pasinta marala agadi del urbo. Lua kolektaji okupas du edifici: la turmo "Grosa Margreta" (''Paks Margareeta'', konstruktita dum la 16ma yarcento por observar la portuo), e l'anciena portuo por hidroavioni ''Lennusadam'', qua riapertesis en 2012. Ibe jacas, inter altri, la [[submara navo]] ''EML Lembit'' konstruktita en 1934, la glacioruptila navo ''Suur Tõll'' konstruktita en 1914, e la torped-balayero EML ''Kalev'' (M414). * La Muzeo pri l'Okupadi (''Okupatsioonide muuseum'') jacante ube la strado Toompea renkontras la bulvardo Kaarli, apertesis ye la 1ma di julio 2003. Ol montras objekti e fotografuri de 1940 til 1991, kande Estonia okupesis dal Sovietiani, pose dal Germani, ed itere dal Sovietiani. * La Muzeo Estoniana en Libera Aero (''Eesti Vabaõhumuuseum'') esas rikonstrukto en la sama skalo di rurala vilajeto de la 18ma yarcento, kun kirko, skolo, domi, [[ventomuelilo]] e farmodomo. Entote ol okupas 72 hektari e havas 80 edifici, che la subquartero ''Rocca al Mare''. * La Muzeo pri la [[KGB]], an la 23ma etajo dil Hotelo Viru. Ibe povas videsar uniformi, equipuri e dokumenti del agenti di KGB qui spionis viziteri e habitanti dil urbo. [[Arkivo:Kadriorgpalacetallinna.JPG|thumb|250px|La Muzeo pri Arto di Estonia.]] * La Muzeo pri Arto di Estonia jacas an la palaco Kadriorg (Estoniane: ''Kadrioru loss'', Germane:''Schloss Katharinental''), konstruktita dal caro [[Petrus la 1ma di Rusia]] por l'imperiestrino [[Yekaterina la 1ma di Rusia]]. Ambe la nomi Estoniana e Germana por la palaco signifikas "la valo di Yekaterina". Nun ol gastigas permanante artala objekti de la 16ma til la 20ma yarcenti. Parto ek lua kolektajo, kun objekti de la 18ma til la 20ma yarcenti, jacas an la muzeo "Kumu", Estonian abreviuro por "Kunstimuuseum" (muzeo pri arto), en edifico inaugurita la yaro 2006. * En l'anciena koqueyo dil palaco Kadriorg jacas Muzeo Mikkel (''Mikkeli muuseum''), qua gastigas permanante 600 objekti, precipue arto e ceramikal objekti del Ocidento ed anke [[porcelano]] Chiniana, qui donacesis al muzeo en 1994 dal artala kolektero Johannes Mikkel. * La muzeo ''Niguliste'' okupas l'olima kirko di Santa Nikolaus, e gastigas exempleri pri l'arto ekleziala di sep yarcenti, de la Mezepoko til kelk yari pos la Reformo Protestanta. * La Muzeo pri l'Arto Aplikata e pri la Desegno gastigas plua kam 15.000 objekti di [[porcelano]], [[ceramiko]], texala arto, [[vitro]], juvelavari, labori en metalo, mobli, edc. == Referi == {{Commonscat|Tallinn}} {{reflist}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Estonia]] t4rt3jewgyzibmg53e1hlbysxqr6hjc 0 1220 994427 984251 2022-08-06T19:29:15Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki {{Idala literaturo}} En la komenco di [[20ma yarcento]], l'Ido-literaturo komencis brilante, ma pos la krizo di [[1927]]-[[1928|28]], l'Ido-literaturo e l'Ido-movemento divenis senviva dum longa tempo. Esas mencioninda libreti tradukita olim, quale: ''Makedonia a la Makedoniani''. La texto redaktita en [[1913]] duras esar aktuala nunepoke. Samatempe aparis la klasikajo ''[[Nova Horizonti]]'', qua esas filozofiala e framasona verko da [[J. Barral]]. Dum l'[[unesma mondomilito]] aparis ''[[Buddho e lua doktrino]]'', qua savigas la [[Budismo|Budista]]-doktrino da nesavanti pri olu. En [[1923]] aparis remarkinda verko, nome l'antologio dil Hungara literaturo dil epoko. La tradukita texti esas ordinare en bona klasika linguo ed havas mem kelkafoye stilo eleganta. Dum la [[yari 1920ma]], la katolika Idisti tradukis libreti pri vivi di santi. Tre bona libro esas la tradukuro di la Franca pia teatrajo ''Esther'' da [[Jean Racine]] e tradukita ad Ido da kanoniko [[abado Guignon|Guignon]]. Ica libro tradukita en bona klasika Ido-linguo esas mem plu bela ed eleganta kam l'originalo en la Franca. Olu esas un ek la somiti di l'Ido-literaturo. Asertesis da l'iniciinti di [[Ido]], ([[Otto Jespersen]] e [[Louis Couturat]]), ke l'Ido-linguo ne esus vere apta por poezio e ke l'unesma tasko di Ido esas simpla komunikado. Konsiderante ta aserti da Jespersen e Couturat, esas remarkinda fakto ke multa poeti esis atraktita da l'eufonio e bona expresebleso di Ido e konseque, malgre omno poemifis. O forsan, ke multa skriptisti esis instigata poemifar pro ke Ido esas ecelanta linguo por poezio. Dum la posa yari produktesis bela, originala Ido-poemi. La maxim konocata Ido-poeto esas, sendubite, [[Andreas Juste]] ([[Belgia]]). Lua alta-qualesa poemi e granda produktemeso esas remarkinda. Altra poeti esis [[Louis Pascau|Lui Pasko]] ([[Hispania]]), [[Jules Houillon]] ([[Francia]]), [[Gilbert H. Richardson]] ([[Britania]]), [[Jules Gross]] ([[Francia]]), ed altri. Hodie, ni juas la poemi da [[Heidi Neussner]] ([[Germania]]), [[Friedrich Porzenheim]] ([[Germania]]) e [[Gonçalo Neves]] ([[Portugal]]). Maxim recenta stelo esas l'Irlandana poetino [[Tatanka]], qua poemifas originale en Ido. Ni mustas vartar til la [[yari 1970ma]] por havar la poemi da [[Andreas Juste]], qui rivivigas nia literaturo. Notinda esas ke anke s-ro Juste editis antologio dil Ido-literaturo depos la komenco til la fino di la [[yari 1940ma]]. Fine en recenta tempi, ni havas [[Hans Stuifbergen]] e lua tradukuro di la vivo di la Franca poeto [[Arthur Rimbaud]]. E la verketo pri cienco-fiktivajo (l'unesma en Ido) da [[G. T. Romanin]], nome ''[[La suno di Tiahuanako]]'' publikigita unesmafoye en [[1999]] e rieditita en [[2004]]. En 2005 ilu publikigis la satiro "[[Skandalo en Roseringen]]", editita da Editerio Krayono. La granda literaturala sensaciono di 2005 esis "[[La Sucedanto]]", detektivo-romano originale skriptita en Ido, da Eduardo A. Rodi ([[Arjentinia]]), qua pose publikigis ilua duesma romano en Ido, "[[Narkotanti]]". Itere, en la feldo pri cienco-fiktivajo anke on publikigis du verki da Mexikiana idisto Jose Cossio Ramírez, "[[l'Aventuri dil Amazonia: Unesma Kontakto]]" (2006), e "[[l'Aventuri dil Amazonia II: Gravito Zero]]" (2007). 2006 es la yaro en qua aparis libreto pri l'olima est-Germania "GDR 66" da [[Robert Pontnau]] ([[Francia]]). Tradukuri aparis ed editesis di "[[La Princeto]]" ("Le petit prince") da Antoine de Saint-Exupéry e "Pinochio" da Carlo Collodi, amba verki tradukita da Fernando Tejón ([[Hispania]]). Da la sama tradukero aparis tradukuro di famoza teatrajo da William Shakespeare "Romeo e Julieta". En [[Progreso (revuo)|Progreso]] nr. 300 ([[1994]]), numero ecelante kompozita da Andreas Juste, multa atenco grantesis a la (richeso di la) Ido-literaturo. Ye decembro 2012, l'idisto [[Brian E. Drake]] publikigis sua rakontaro ''Nokto-gardeno ed altra rakonti''. En 2014 ilu publikigis la romano ''Sencesa bruiso'' e la tradukuro ''Du Dramati da Lordo Dunsany'' (''La ora pordo'' e ''La dei del monto''), e ye 2015 la tradukuro ''La Dementulo'' da [[Kahlil Gibran]]. Dum 2018 ilu revizis e korektigis ta libri ed publikigis la romano original ''La Aboyanta Lando'' (revizuro di la romano ''Sencesa bruiso''), la novelaro ''Pagini trovita en fango'', la dramato ''La Krulo di la domo di le Usher'', e la poemari ''Poemeti por puereti'' ed ''Astoneso.'' Dum 2021 e 2022 il publikigis la poemaro ''Tu,'' e la longa, naracanta poemo ''La Viro de la Nivo.'' Altra verki originala esas la dramati ''La Kano-tranchero'' e ''La Fantomo vivanta'', la romano ''Sen kordeti,'' e la krimin-romano ''Kurez, kurez, ocidero.'' Il tradukis ''Kandido'' da Voltaire, ''La Sorcisto de Oz'' da L. Frank Baum, ''Tri Melodrami Gotika'' (inkluzante ''La Muelisto e sua bando, La Kabana di la arbor-hakisto,'' e ''Frankenstein; od, la homo e la monstro!'')'', Revoluciono ed altra esayi'' da Jack London, ''Dramati Expresistala'' (inkluzante ''Ocidero, Espero di Homini, Sancta Susanna, La Homi, La Nemortivo,'' e ''L'Adicion-mashino''), ''Konan la Barbarulo'', quar rakonti da Robert E. Howard, ''Se Rejo me esus'', e ''Salome'' da Oscar Wilde; la tri bovgardisto-romani ''Sonny Tabor Mortinta o Vivanta, Sonny Tabor fumagas la Cirklo-Kaudo,'' e ''Sonny Tabor ye la Jibeto-domento;'' la misterio-romani ''Morto sendas la maniiki, La Kin Kameleoni, La Misterio dil blua fantomo'', e ''Mortala kiso''; e la romantika romaneto ''Yunino en kakio''. Il tradukis ''Kantiko Kristonaskala'' da Charles Dickens, ''La Siorino havante kamelii'' da Alexandre Dumas juniora, ''La Tempo-Mashino'' e ''La Milito dil Mondi'' da H.G. Wells, ''La Stranja kazo di doktoro Jekyll e sioro Hyde'' da R.L. Stevenson, ''Noveleti'' da Kafka, la romano por pueri ''Winnie-la-Pu,'' e la dramati ''Rejulo Ubu'' da Alfred Jarry e ''La Tragedio di Iulius Caesar'' da Shakespeare. Il anke tradukis la politikala verki ''La Manifesto di la Komunista Partiso'' da Marx ed Engels e ''La Socio dil Spektaklo'' da Guy Debord. == Videz anke == * [[Bibliografio di Ido]] * [[Ido-jurnalaro]] * [[Idala revui]] == Extera ligili == * [http://www.elektronala-idorevueyo.net/Progreso/progreso300.pdf Studio pri Ido-literaturo ed autori] * [http://www.literaturo.ido.li/ IDO - LIBRERIO DIL U.L.I. - Gratuita libri en la linguo Ido] * [http://es.scribd.com/doc/31509681/Kantucelo Un aventuro di Simon Kantucelo, kaptero di rati] * [es.scribd.com/doc/32226667/leNigra Le nigra: la tuaro, la taureero e la kato] * [https://sites.google.com/site/idokulturo/katalogo-di-ido-libri Katalogo di Ido-libri che Ido-Kulturo] {{Ido}} [[Kategorio:Idala literaturo]] nlcefi90pielt2t3uo0xlji21eyfxcx 0 1237 994396 972940 2022-08-06T13:17:53Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Januaro}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. La '''22ma di januaro''' esas la 22ma [[dio]] di la yaro segun la [[Gregoriala kalendario]]. Restas 343 dii til la fino di la yaro (344 en [[bisextila yaro|bisextila yari]]). ---- == Dio == * En [[Hungaria]] - Dio di Hungara [[kulturo]]. * Dio di Santa Vincentius, por [[katolik-eklezio]]. == Eventi == * [[613]] - [[Konstantinus la 3ma de Bizanco|Konstantinus la 3ma]], lor evanta 8 monati, kronizesas kunimperiestro di [[Bizancana imperio]] da lua patro, Heraklius. * [[906]] - Zhu Quanzhong mortigas imperiestrino He, vidvo del imperiestro Zhaozong, en [[Chinia]]. * [[1498]] - [[Cristoforo Colombo]] deskovras [[Santa Vincent e Grenadini]]. * [[1532]] - En [[Brazilia]], [[Martim Afonso de Sousa]] fondas l'urbo [[São Vicente, São Paulo|São Vicente]]. * [[1808]] - [[Portugal]]ana rejala familio arivas a [[Brazilia]]. * [[1901]] - En [[Unionita Rejio]], [[Victoria (rejino)|Victoria]] mortas. [[Edward la 7ma di Unionita Rejio|Edward la 7ma]] divenas rejulo. * [[1904]] - En [[Norvegia]] l'urbo Ölesund flagras, e {{formatnum:12000}} civitani perdas sua domo. * [[1905]] - Komencas la [[Rusa revoluciono di 1905]], qua koaktos l'imperiestro [[Nikolaus la 2ma di Rusia|Nikolaus la 2ma]] aceptar l'adopto di [[konstitucala monarkio]]. * [[1944]] - [[Duesma mondomilito]]: En [[Italia]], Westala federiti acensas Anzio. * [[1946]] - En [[Usa]] [[CIA]] (''Central Intelligence Agency'') fondesas. * [[1957]] - [[Israel]]ana trupi retretas de [[Sinai]]. * [[1963]] - [[Charles de Gaulle]] de [[Francia]], e [[Konrad Adenauer]] de [[West-Germania]] signatas [[pakto di Elysée]], o la Pakto pri Amikeso, qua finas historiala rivalesi inter la du landi. * [[1967]] - Eventas violentoza terkrulado pos intensa tempesto en la regiono konocata kom ''Serra das Araras'' en [[Rio de Janeiro (stato)|Rio de Janeiro]], [[Brazilia]]. La terkrulado destruktas plu kam 5km de la [[Choseo Dutra]] - qua ligas [[Rio de Janeiro (urbo)|Rio de Janeiro]] kun [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]] - e produktas cirkume {{formatnum:1700}} morti (nombro ne oficala). On trovas nur 300 korpi. To judikesas kom la maxim mala naturala katastrofo en [[Brazilia]].<ref>{{cite web|language={{pt}} |url=http://diariodovale.uol.com.br/noticias/4,34343.html#axzz1AxEtkmng |title=Maior tragédia do Brasil foi na Serra das Araras|publisher= Diário do Vale diariodovale.uol.com.br|date=14ma di januaro 2011}}</ref> * [[1973]] - Aviono [[Boeing 707]] explozas pos arivar en l'aeroportuo di [[Kano]], [[Nigeria]]. To produktas 176 morti. * [[1983]] - Tenisisto [[Björn Borg]] demisionas pos kin vinki en [[Wimbledon]]. * [[1992]] - Revoltanti okupas en [[Kinshasa]], [[Zaire]], radio-brodkasteyo e demandas la revoko di la rejimo. * [[1996]] - En [[Grekia]], chefministro [[Andreas Papandreou]] renuncas, e [[Konstantinos Simitis]] sucedas lu. * [[1998]] - "[[Unabomber]]", [[Theodore Kaczynski]] judiciesas ad enkarcerigo dumvive. * [[2002]] - En [[Usa]] la firmo Kmart divenas la maxim granda kompanio, qua volas protekto pro [[bankroto]]. * [[2006]] - [[Evo Morales]] divenas l'unesma prezidanto de raso indijena [[populo Aymara|Aymara]] en [[Bolivia]]. * [[2007]] - Du automobilo-bombi explozas che la merkato ''Bab Al-Sharqi'' en [[Baghdad]], [[Irak]], e produktas plu kam 130 morti.<ref>{{cite web|title=Scores killed in Iraq bloodshed|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6286459.stm|publisher=BBC|date=22ma di januaro 2007|accessdate=6ma di oktobro 2019}}</ref> == Naski == * [[1440]] - Granda duko [[Ivan la 3ma di Rusia]] (m. 1505) * [[1561]] - [[Francis Bacon]], Angla filozofo e politikisto (m. 1626) * [[1573]] - [[Sebastian Vrancx]], Flandriana piktisto (m. 1647) * [[1729]] - [[Gotthold Ephraim Lessing]], Germana skriptisto, filozofo e dramatisto (m. 1781) * [[1788]] - [[George Gordon Byron]], Britaniana poeto (m. 1824) * [[1815]] - [[Vicente Cerna Sandoval]], prezidanto di Guatemala (m. 1885) * [[1849]] - [[August Strindberg]], Sueda skriptisto (m. 1912)<ref>{{cite web|url=https://educacao.uol.com.br/biografias/august-strindberg.htm|title= August Strindberg - Biografias|publisher=UOL|accessdate=1ma di oktobro 2018}}</ref> * [[1859]] - [[Wincenty Trojanowski]], Polona piktisto (m. 1928) * [[1869]] - [Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]], Rusa monako (m. 1916) * 1869 - [[José Vicente de Freitas]], chefministro di Portugal (m. 1952) * [[1874]] - [[Wincenty Witos]], chefministro di Polonia (m. 1946) * [[1879]] - [[Francis Picabia]], Franca piktistulo e poeto (m. 1953) * [[1891]] - [[Antonio Gramsci]], Italiana politikisto (m. 1937) * [[1907]] - [[Mikola Andriyovich Livitskyi]], Ukrainana jurnalisto e politikisto (m. 1989) * [[1908]] - [[Lev Davidovich Landau]], Rusa fizikisto [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Nobel-laureato pri fiziko]] (m. 1968) * [[1909]] - [[U Thant]], Generala-sekretario di [[Unionita Nacioni]] (m. 1974) * 1909 - [[Morris Swadesh]], Usana linguisto (m. 1967) * [[1911]] - [[Bruno Kreisky]], kancelero di Austria (m. 1990) * [[1922]] - [[Leonel Brizola]], Braziliana politikisto (m. 2004) * [[1931]] - [[Sam Cooke]], Usana kantisto (m. 1964) * [[1936]] - [[Alan J. Heeger]], Usana fizikisto, Nobel-laureato pri kemio * 1936 - [[Ong Teng Cheong]] ex-prezidanto di Singapur (m. 2002) * [[1939]] - [[Alfredo Palacio]], prezidanto di Equador * [[1940]] - [[John Hurt]], Britanian aktoro (m. 2017) * [[1943]] - [[Marília Pêra]], Brazilian aktorino (m. 2015) * [[1946]] - [[Malcolm McLaren]], Britaniana muzikisto ed entraprezisto (m. 2010) * [[1959]] - [[Linda Blair]], Usan aktorino * [[1962]] - [[Mizan Zainal Abidin]], Yang di-Pertuan Agong (rejulo) di Malaizia * [[1965]] - [[Diane Lane]], Usan aktorino * [[1971]] - [[Rogério Ceni]], Braziliana futbalisto * [[1974]] - [[Joseph Muscat]], chefministro di Malta * [[1984]] - [[Raica Oliveira]], Braziliana manekinino * [[1986]] - [[Kenia Carcaces]], Kubana volebalistino == Morti == * [[1840]] - [[Johann Friedrich Blumenbach]], Germana mediko, antropologo e naturalisto (n. 1752) * [[1901]] - [[Victoria (rejino)|Victoria]], rejino di [[Unionita Rejio]] (n. 1819) * [[1919]] - [[Carl Larsson]], Sueda piktisto (n. 1853) * [[1922]] - [[Papo Benedictus la 15ma]] (n. 1854) * 1922 - [[Fredrik Bajer]], Dana pacifisto, Nobel-laureato pri paco (n. 1837) * [[1942]] - [[Walter Sickert]], Angla piktisto (n. 1860) * 1942 - [[Racho Petrov]], chefministro di Bulgaria (n. 1861) * [[1973]] - [[Lyndon Johnson]], ex-prezidanto di Usa (n. 1908) * [[1982]] - [[Eduardo Frei Montalva]], prezidanto di Chili (n. 1911) * [[1989]] - [[Sándor Weöres]], Hungara poeto (n. 1913) * [[1990]] - [[Mariano Rumor]], chefministro di Italia (n. 1915) * [[1993]] - [[Kobo Abe]], Japoniana skriptisto (n. 1924) * [[1994]] - [[Telly Savalas]], Usan aktoro (n. 1924) * [[2009]] - [[Chau Sen Cocsal Chhum]], chefministro di Kambodja (n. 1905) * [[2010]] - [[James Mitchell]], Usana cinem-aktoro (n. 1920) == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Januaro]] 24d9c06j1ejpfwlc0a053kg3xl5zfq3 994399 994396 2022-08-06T13:19:26Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Januaro}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. La '''22ma di januaro''' esas la 22ma [[dio]] di la yaro segun la [[Gregoriala kalendario]]. Restas 343 dii til la fino di la yaro (344 en [[bisextila yaro|bisextila yari]]). ---- == Dio == * En [[Hungaria]] - Dio di Hungara [[kulturo]]. * Dio di Santa Vincentius, por [[katolik-eklezio]]. == Eventi == * [[613]] - [[Konstantinus la 3ma de Bizanco|Konstantinus la 3ma]], lor evanta 8 monati, kronizesas kunimperiestro di [[Bizancana imperio]] da lua patro, Heraklius. * [[906]] - Zhu Quanzhong mortigas imperiestrino He, vidvo del imperiestro Zhaozong, en [[Chinia]]. * [[1498]] - [[Cristoforo Colombo]] deskovras [[Santa Vincent e Grenadini]]. * [[1532]] - En [[Brazilia]], [[Martim Afonso de Sousa]] fondas l'urbo [[São Vicente, São Paulo|São Vicente]]. * [[1808]] - [[Portugal]]ana rejala familio arivas a [[Brazilia]]. * [[1901]] - En [[Unionita Rejio]], [[Victoria (rejino)|Victoria]] mortas. [[Edward la 7ma di Unionita Rejio|Edward la 7ma]] divenas rejulo. * [[1904]] - En [[Norvegia]] l'urbo Ölesund flagras, e {{formatnum:12000}} civitani perdas sua domo. * [[1905]] - Komencas la [[Rusa revoluciono di 1905]], qua koaktos l'imperiestro [[Nikolaus la 2ma di Rusia|Nikolaus la 2ma]] aceptar l'adopto di [[konstitucala monarkio]]. * [[1944]] - [[Duesma mondomilito]]: En [[Italia]], Westala federiti acensas Anzio. * [[1946]] - En [[Usa]] [[CIA]] (''Central Intelligence Agency'') fondesas. * [[1957]] - [[Israel]]ana trupi retretas de [[Sinai]]. * [[1963]] - [[Charles de Gaulle]] de [[Francia]], e [[Konrad Adenauer]] de [[West-Germania]] signatas [[pakto di Elysée]], o la Pakto pri Amikeso, qua finas historiala rivalesi inter la du landi. * [[1967]] - Eventas violentoza terkrulado pos intensa tempesto en la regiono konocata kom ''Serra das Araras'' en [[Rio de Janeiro (stato)|Rio de Janeiro]], [[Brazilia]]. La terkrulado destruktas plu kam 5km de la [[Choseo Dutra]] - qua ligas [[Rio de Janeiro (urbo)|Rio de Janeiro]] kun [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]] - e produktas cirkume {{formatnum:1700}} morti (nombro ne oficala). On trovas nur 300 korpi. To judikesas kom la maxim mala naturala katastrofo en [[Brazilia]].<ref>{{cite web|language={{pt}} |url=http://diariodovale.uol.com.br/noticias/4,34343.html#axzz1AxEtkmng |title=Maior tragédia do Brasil foi na Serra das Araras|publisher= Diário do Vale diariodovale.uol.com.br|date=14ma di januaro 2011}}</ref> * [[1973]] - Aviono [[Boeing 707]] explozas pos arivar en l'aeroportuo di [[Kano]], [[Nigeria]]. To produktas 176 morti. * [[1983]] - Tenisisto [[Björn Borg]] demisionas pos kin vinki en [[Wimbledon]]. * [[1992]] - Revoltanti okupas en [[Kinshasa]], [[Zaire]], radio-brodkasteyo e demandas la revoko di la rejimo. * [[1996]] - En [[Grekia]], chefministro [[Andreas Papandreou]] renuncas, e [[Konstantinos Simitis]] sucedas lu. * [[1998]] - "[[Unabomber]]", [[Theodore Kaczynski]] judiciesas ad enkarcerigo dumvive. * [[2002]] - En [[Usa]] la firmo Kmart divenas la maxim granda kompanio, qua volas protekto pro [[bankroto]]. * [[2006]] - [[Evo Morales]] divenas l'unesma prezidanto de raso indijena [[populo Aymara|Aymara]] en [[Bolivia]]. * [[2007]] - Du automobilo-bombi explozas che la merkato ''Bab Al-Sharqi'' en [[Baghdad]], [[Irak]], e produktas plu kam 130 morti.<ref>{{cite web|title=Scores killed in Iraq bloodshed|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6286459.stm|publisher=BBC|date=22ma di januaro 2007|accessdate=6ma di oktobro 2019}}</ref> == Naski == * [[1440]] - Granda duko [[Ivan la 3ma di Rusia]] (m. 1505) * [[1561]] - [[Francis Bacon]], Angla filozofo e politikisto (m. 1626) * [[1573]] - [[Sebastian Vrancx]], Flandriana piktisto (m. 1647) * [[1729]] - [[Gotthold Ephraim Lessing]], Germana skriptisto, filozofo e dramatisto (m. 1781) * [[1788]] - [[George Gordon Byron]], Britaniana poeto (m. 1824) * [[1815]] - [[Vicente Cerna Sandoval]], prezidanto di Guatemala (m. 1885) * [[1849]] - [[August Strindberg]], Sueda skriptisto (m. 1912)<ref>{{cite web|url=https://educacao.uol.com.br/biografias/august-strindberg.htm|title= August Strindberg - Biografias|publisher=UOL|accessdate=1ma di oktobro 2018}}</ref> * [[1859]] - [[Wincenty Trojanowski]], Polona piktisto (m. 1928) * [[1869]] - [[Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]], Rusa monako (m. 1916) * 1869 - [[José Vicente de Freitas]], chefministro di Portugal (m. 1952) * [[1874]] - [[Wincenty Witos]], chefministro di Polonia (m. 1946) * [[1879]] - [[Francis Picabia]], Franca piktistulo e poeto (m. 1953) * [[1891]] - [[Antonio Gramsci]], Italiana politikisto (m. 1937) * [[1907]] - [[Mikola Andriyovich Livitskyi]], Ukrainana jurnalisto e politikisto (m. 1989) * [[1908]] - [[Lev Davidovich Landau]], Rusa fizikisto [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Nobel-laureato pri fiziko]] (m. 1968) * [[1909]] - [[U Thant]], Generala-sekretario di [[Unionita Nacioni]] (m. 1974) * 1909 - [[Morris Swadesh]], Usana linguisto (m. 1967) * [[1911]] - [[Bruno Kreisky]], kancelero di Austria (m. 1990) * [[1922]] - [[Leonel Brizola]], Braziliana politikisto (m. 2004) * [[1931]] - [[Sam Cooke]], Usana kantisto (m. 1964) * [[1936]] - [[Alan J. Heeger]], Usana fizikisto, Nobel-laureato pri kemio * 1936 - [[Ong Teng Cheong]] ex-prezidanto di Singapur (m. 2002) * [[1939]] - [[Alfredo Palacio]], prezidanto di Equador * [[1940]] - [[John Hurt]], Britanian aktoro (m. 2017) * [[1943]] - [[Marília Pêra]], Brazilian aktorino (m. 2015) * [[1946]] - [[Malcolm McLaren]], Britaniana muzikisto ed entraprezisto (m. 2010) * [[1959]] - [[Linda Blair]], Usan aktorino * [[1962]] - [[Mizan Zainal Abidin]], Yang di-Pertuan Agong (rejulo) di Malaizia * [[1965]] - [[Diane Lane]], Usan aktorino * [[1971]] - [[Rogério Ceni]], Braziliana futbalisto * [[1974]] - [[Joseph Muscat]], chefministro di Malta * [[1984]] - [[Raica Oliveira]], Braziliana manekinino * [[1986]] - [[Kenia Carcaces]], Kubana volebalistino == Morti == * [[1840]] - [[Johann Friedrich Blumenbach]], Germana mediko, antropologo e naturalisto (n. 1752) * [[1901]] - [[Victoria (rejino)|Victoria]], rejino di [[Unionita Rejio]] (n. 1819) * [[1919]] - [[Carl Larsson]], Sueda piktisto (n. 1853) * [[1922]] - [[Papo Benedictus la 15ma]] (n. 1854) * 1922 - [[Fredrik Bajer]], Dana pacifisto, Nobel-laureato pri paco (n. 1837) * [[1942]] - [[Walter Sickert]], Angla piktisto (n. 1860) * 1942 - [[Racho Petrov]], chefministro di Bulgaria (n. 1861) * [[1973]] - [[Lyndon Johnson]], ex-prezidanto di Usa (n. 1908) * [[1982]] - [[Eduardo Frei Montalva]], prezidanto di Chili (n. 1911) * [[1989]] - [[Sándor Weöres]], Hungara poeto (n. 1913) * [[1990]] - [[Mariano Rumor]], chefministro di Italia (n. 1915) * [[1993]] - [[Kobo Abe]], Japoniana skriptisto (n. 1924) * [[1994]] - [[Telly Savalas]], Usan aktoro (n. 1924) * [[2009]] - [[Chau Sen Cocsal Chhum]], chefministro di Kambodja (n. 1905) * [[2010]] - [[James Mitchell]], Usana cinem-aktoro (n. 1920) == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Januaro]] m0fk4p15insgm5v6o9v6h3t7le3nz2l 0 1247 994534 991542 2022-08-07T11:12:59Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{aprilo}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. La '''16ma di aprilo''' esas la 106ma [[dio]] di la yaro (107ma en [[bisextila yaro|bisextila yari]]) segun [[Gregoriala kalendario]]. Restas 259 dii til la fino di la yaro. ---- == Dio == * En [[Mordovia]] ([[Rusia]]) - Dio di [[Erzyana linguo]] (naskodio di Anatoli Ryabov - 1894 til 1938). == Eventi == * [[73]] - [[Roman imperio|Romani]] kaptas fortreso di Masada, e revolto di [[judo|judi]] finas. * [[556]] - [[Papo Pelagius la 1ma|Pelagius la 1ma]] divenas [[papo]]. * [[1245]] - [[Papo Inocentius la 4ma]] sendas l'ambasadisto Giovanni da Pian del Carpine por propozar konverto a [[Mongola imperio|Mongoli]], e lia partopreno en la [[Krucomilito|Krucomiliti]]. * [[1346]] - [[Stefan Dushan]] divenas imperiestro di [[Serbia|Serbi]]. * [[1542]] - [[Batalio di Jarte]] finas: [[Portugal]]ani komandita da [[Cristóvão da Gama]] vinkas armeo dil sultano Ahmad ibn Ibrihim al-Ghazi en du batalii. * [[1746]] - [[Batalio di Culloden]], lasta konfronto di la rebeleso di Jakobitismo en 1745, rezultas decidigiva Angla vinko. * [[1917]] - [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]] arivas a Petrograd (nuna [[Sankt-Peterburg]]) pos exilo en [[Suisia]]. * [[1921]] - Komunista partiso di [[Chekoslovakia]] fondesas. * [[1922]] - Traktato di Rapallo, inter [[Rusia]] e [[Germania]], signatesas e riestablisas diplomacala relati inter la du landi.<ref>{{Extera ligilo|url=https://www.britannica.com/event/Treaty-of-Rapallo|titulo= Treaty of Rapallo{{!}}European History |editero= Britannica.com|vidita ye= 3ma di novembro 2018}}</ref> * [[1926]] - Unesma libro-societo, ''Book of the Month'' (La Libro di la Monato) komencas en Usa. * [[1943]] - Suisa kemiisto [[Albert Hoffmann]] deskovras l'efekti di [[LSD]]. * [[1945]] - [[Duesma mondomilito]]: [[Sovietia]] komencas la [[Batalio di Berlin|lasta atako kontre Berlin]]. * [[1957]] - [[Kamerun]] recevas partal autonomio. * [[1972]] - ''[[Apollo 16]]'' sendesas aden [[kosmo]]. * [[2001]] - En [[Canberra]], [[Australia]] 800 membri di Verda Partisi de 72 landi signatas la Karto di Mondala Verdi, pri la komuna defenso di [[demokratio]], la protekto di biodiverseso, ed altra temi. * [[2003]] - En [[Athina]], [[Grekia]], signatesas kontrato pri la eniro di 10 nova membri en [[Europana Uniono]]: [[Malta]], [[Chipro]], [[Slovenia]], [[Slovakia]], [[Hungaria]], [[Polonia]], [[Latvia]], [[Estonia]], [[Lituania]] e [[Chekia]], ye la [[1ma di mayo]] [[2004]]. * [[2007]] - [[Masakro di Virginia-Tech]]: [[Sud-Korea]]na studento Seung-Hui Cho pafas en l'[[Universitato]] di [[Virginia]], [[Usa]], e produktas 32 morti. Pose, ilu [[suocido|suocidos]]. * 2007 - Prezidanto [[Laurent Gbagbo]] de [[Ivora Rivo]] deklaras ke [[interna milito]] finis. * [[2016]] - [[Papo Franciskus]] vizitas refujanti en l'insulo Lesbos, [[Grekia]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/efe/2016/04/16/papa-chega-a-ilha-grega-de-lesbos-para-visitar-aos-refugiados.htm|titulo= Papa chega à ilha grega de Lesbos para visitar aos refugiados|vidita ye= 16ma di aprilo 2016 |editero= UOL|idiomo= {{pt}}}}</ref> * 2016 - [[Ter-tremo]] kun forteso 7.8 che la [[skalo di Richter]] frapas [[Equador]] e mortigas adminime 77 personi.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www1.folha.uol.com.br/mundo/2016/04/1761930-equador-declara-estado-de-excecao-apos-terremoto-matar-ao-menos-28.shtml |titulo= Equador declara estado de exceção após terremoto matar ao menos 77|editero= Folha de São Paulo |vidita ye= 17ma di aprilo 2016|idiomo= {{pt}}}}</ref> == Naski == * [[1660]] - [[Hans Sloane]], Irlandana botanikisto (m. 1753) * [[1728]] - [[Joseph Black]], Skota fizikisto e kemiisto (m. 1799) * [[1755]] - [[Elisabeth Vigée Le Brun]], Franciana piktistino (m. 1842) * [[1825]] - [[Jacob Brønnum Scavenius Estrup]], chefministro di Dania (m. 1913) * [[1838]] - [[Ernest Solvay]], Belga kemiisto (m. 1922) * [[1844]] - [[Anatole France]], Franca skriptisto, Nobel-laureato (m. 1924) * [[1863]] - [[Émile Friant]], Franca piktisto (m. 1932) * [[1867]] - [[Wilbur Wright]], Usana pioniro en flugado (m. 1912) * [[1883]] - [[Augustinas Voldemaras]], chefministro di Lituania (m. 1942) * [[1889]] - [[Charlie Chaplin]], Britanian aktoro e filmifisto (m. 1977) * [[1896]] - [[Tristan Tzara]], Rumana skriptisto (m. 1963) * [[1901]] - [[Lajos Dinnyés]], chefministro di Hungaria (m. 1961) * [[1921]] - [[Peter Ustinov]], Britanian aktoro (m. 2004) * [[1922]] - [[Leo Tindemans]], chefministro di Belgia (m. 2014) * [[1924]] - [[Henry Mancini]], Usana kompozisto (m. 1994) * [[1927]] - [[Papo Benedictus la 16ma]] * [[1939]] - [[Dusty Springfield]], Britaniana kantistino (m. 1999) * [[1940]] - Rejino [[Margrethe la 2ma di Dania]] * [[1947]] - [[Kareem Abdul-Jabbar]], Usana basketbalisto * [[1949]] - [[Pirkko Saisio]], Finlandana skriptisto * [[1955]] - Granda-Duko [[Henri di Luxemburgia]] * [[1965]] - [[Martin Lawrence]], Usan aktoro *[[1968]] - [[Barbara Sarafian]]''',''' [[Belgia|belga]] aktorino * [[1968]] - [[Martin Dahlin]], Sueda futbalisto * [[1972]] - [[Conchita Martínez]], Hispana tenisistino * [[1985]] - [[Andreas Granqvist]], Sueda futbalisto * [[1990]] - [[Arthur Zanetti]], Braziliana gimnastikisto == Morti == * [[1756]] - [[Jacques Cassini]], Franc astronomo (n. 1677) * [[1828]] - [[Francisco de Goya]], Hispaniana piktisto (n. 1746) * [[1845]] - [[Egbert Bratt Grandin]], Usan editisto (n. 1806) * [[1850]] - [[Marie Tussaud]] (naskinta Marie Grosholtz), fondinto dil vaxal expozeyo (n. 1761) * [[1859]] - [[Alexis de Tocqueville]], Franca filozofo (n. 1805) * [[1879]] - [[Bernadette Soubirous]], santino di katolik-eklezio (n. 1844) * [[1898]] - [[Joaquín Sinforiano de Jesús Crespo]], prezidanto di Venezuela (n. 1841) * [[1947]] - [[Rudolf Höss]], Germana nacional-socialisto, chefo dil koncentreyo [[Auschwitz]] (n. 1901) * [[1958]] - [[Rosalind Franklin]], Britaniana biokemiisto deskovrinto di [[DNA]] (n. 1920) * [[1959]] - [[Louis Alibert]], Franca linguisto (n. 1884) * [[1970]] - [[Richard Joseph Neutra]], Austrian arkitekto (n. 1892) * [[1972]] - [[Yasunari Kawabata]], Japoniana skriptisto, Nobel-laureato pri literaturo (n. 1899) * [[1978]] - [[Philibert Tsiranana]], prezidanto di Madagaskar (n. 1912) * [[2000]] - [[Hisamuddin Alam Shah]], rejulo di Malaizia (n. 1920) * 2000 - [[Policarpo Paz García]], prezidanto di Honduras (n. 1932) * [[2002]] - [[Ramiro de León Carpio]], prezidanto di Guatemala (n. 1942) * [[2013]] - [[Ali Hussain Kafi]], chefo di stato di Aljeria (n. 1928) * [[2014]] - [[Gyude Bryant]], chefo di stato di Liberia (n. 1949) * [[2015]] - [[Stanislav Gross]], chefministro di Chekia (n. 1969)<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.dailymail.co.uk/wires/ap/article-3041484/Former-Czech-PM-Stanislav-Gross-dies-age-45.html|titulo=Former Czech PM Stanislav Gross dies at age 45 |editero=Daily Mail|publikigita ye=16ma di aprilo 2015|vidita ye=8ma di oktobro 2017|idiomo={{en}}}}</ref> * [[2020]] - [[Luis Sepúlveda Calfucura]], Chiliana skriptisto (n. 1949) == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Aprilo]] lpi2xghszem43ir844fyl1fktagd9p2 0 1295 994535 992366 2022-08-07T11:13:20Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Aprilo}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. La '''22ma di aprilo''' esas la 112ma [[dio]] di la yaro (113ma en [[bisextila yaro|bisextila yari]]) segun [[Gregoriala kalendario]]. Restas 253 dii til la fino di la yaro. ---- == Dio == * En [[Islando]]: Unesma somero-dio * En [[Brazilia]]: Dio di la Deskovrado == Eventi == * [[846]] - Imperiestro [[Wu Zong]] mortas, e lua onkulo [[Xuanzong de Tang]] divenas imperiestro di [[Chinia]]. * [[1073]] - [[Papo Gregorius la 7ma|Gregorius la 7ma]] divenas papo. * [[1500]] - [[Portugal]]an explorero [[Pedro Álvares Cabral]] arivas en [[Brazilia]]. * [[1779]] - [[Hispania]]na navigisto Francisco de Viedma y Narváez fondas urbi [[Viedma]] e [[Carmen de Patagones]], en la nuna [[Arjentinia]]. * [[1884]] - [[Germana imperio]] establisas [[protektorato]] en [[Namibia|Sudwest-Afrika]]. * [[1900]] - Eventas la [[batalio di Kousséri]], decidigiva por Franca okupo di la nuna [[Chad]]. * [[1912]] - Komencas la publikigado di [[komunismo|komunista]] [[jurnalo]] ''Pravda'', en [[Sankt-Peterburg]]. * [[1915]] - [[Unesma mondomilito]] - Eventas la [[Duesma batalio di Ypres]]: [[Germana imperio|German]] armeo komencas uzar toxika gasi che westala fronto. * [[1988]] - En [[Ouvéa]], [[Nova-Kaledonia]], membri de la Fronto ''Kanak'', qua luktas por la nedependo di Nova-Kaledonia, [[Kapto di gajo-homi en Ouvéa, Nova-Kaledonia|kaptas 27 ''jendarmi'' (Franca policisti) kom gajo-homi]]. * [[1997]] - En [[Peru]], [[Lima]], komencas kidnapo en ambasadeyo di [[Japonia]]. La kidnapo duros dum 126 dii. Fine 71 kaptiti liberigesos, du soldati e 14 revoltinti mortos. * [[2016]] - En [[Turkia]] tri soldati mortas pos explozo di bombo en Diyarbakir, regiono ube habitas granda nombro di [[Kurdistan|Kurdi]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/afp/2016/04/22/explosao-mata-tres-soldados-no-sudeste-da-turquia.htm |titulo=Explosão mata três soldados no sudeste da Turquia|vidita ye=22ma di aprilo 2016}}</ref> * [[2018]] - Suocidint atakero explozas bombo proxim centro por registro di elekteri en [[Kabul]], [[Afganistan]], e mortigas adminime 57 personi. Plua kam 100 plusa homi vundesas.<ref>{{Extera ligilo|url=https://g1.globo.com/mundo/noticia/explosao-perto-de-centro-de-registro-eleitoral-deixa-mortos-em-cabul.ghtml|titulo=Atentado perto de centro de registro eleitoral deixa 57 mortos em Cabul|editero=G1|publikigita ye=22ma di aprilo 2018|vidita ye=28ma di aprilo 2018}}</ref> * [[2019]] - [[Ter-tremo]] kun forteso 6.1 che la [[skalo di Richter]] ed epicentro en San Marcelino, insulo [[Luzon]], [[Filipini]], produktas 18 morti e 282 plusa homi vundita.<ref>{{Extera ligilo|idiomo={{en}}|editero=Rappler|titulo=Death toll from Luzon earthquake rises to 16 |url=https://www.rappler.com/nation/228803-death-toll-luzon-earthquake-april-23-2019|vidita ye=24ma di aprilo 2019}}</ref> == Naski == * [[1451]] - Rejino [[Isabel la 1ma di Kastilia]] (m. 1504) * [[1610]] - [[Papo Alexander la 8ma]] (m. 1691) * [[1724]] - [[Immanuel Kant]], Germana filozofo (m. 1804) * [[1766]] - [[Madame de Staël]], Franca skriptisto (m. 1817) * [[1789]] - [[Manuel Gómez Pedraza]], prezidanto di Mexikia (m. 1851) * [[1852]] - Granda-duko [[Guillaume la 4ma di Luxemburgia]] (m. 1912) * [[1854]] - [[Henri La Fontaine]], Belgian advokato, Nobel-laureato pri paco (m. 1943) * [[1870]] - [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Ilych Ulyanov]] (alias Lenin), Rusa revolucionero (m. 1924) * [[1876]] - [[Robert Bárány]], Austra-Hungara mediko, Nobel-laureato (m. 1936) * [[1899]] - [[Vladimir Vladimirovich Nabokov|Vladimir Nabokov]], Rusa skriptisto, Nobel-laureato (m. 1977) * [[1904]] - [[Robert Oppenheimer]], Usana fizikisto, konstruktinto dil atom-bombo (m. 1967) * [[1906]] - [[Snorri Hjartarson]], Islandana skriptisto (m. 1986) * [[1909]] - [[Rita Levi-Montalcini]], Italiana nevrologiisto, Nobel-laureato (m. 2012) * [[1914]] - [[Michael Wittmann]], Germana soldato (m. 1944) * [[1916]] - [[Yehudi Menuhin]], Britanian-Usana muzikisto (m. 1999) * [[1919]] - [[Donald James Cram]], Usana kemiisto, Nobel-laureato (m. 2001) * [[1922]] - [[Charles Mingus]], Usana muzikisto (m. 1979) * [[1924]] - [[Nam Duck-woo]], chefministro di Sud-Korea (m. 2013) * [[1929]] - [[Guillermo Cabrera Infante]], Kubana skriptisto (m. 2005) * [[1937]] - [[Jack Nicholson]], Usan aktoro * [[1944]] - [[Steve Fossett]], Usan aventurero (m. 2007) * [[1948]] - [[George Abela]], prezidanto di Malta * [[1950]] - [[Natsagiin Bagabandi]], prezidanto di Mongolia * [[1952]] - [[Marilyn Chambers]], Usana pornografio-aktorino (m. 2009) * 1952 - [[Kamla Persad-Bissessar]], chefministrino di Trinidad e Tobago * [[1957]] - [[Donald Tusk]], chefministro di Polonia * [[1960]] - [[Mart Laar]], chefministro di Estonia * [[1975]] - [[Carlos Sastre]], Hispana biciklisto * [[1982]] - [[Kaká]], Braziliana futbalisto * [[1987]] - [[David Luiz]], Braziliana futbalisto == Morti == * [[296]] - [[Papo Gaius]] (Caius) * [[536]] - [[Papo Agapetus la 1ma]] * [[846]] - Imperiestro [[Wu Zong]] de la [[dinastio Tang]] (n. 814) * [[1908]] - [[Henry Campbell-Bannerman]], chefministro di Unionita Rejio (n. 1836) * [[1933]] - [[Henry Royce]], Britaniana entraprezisto, fondinto di [[Rolls-Royce]] (n. 1863) * [[1989]] - [[Emilio Gino Segrè]], Italiana fizikisto, Nobel-laureato (n. 1905) * [[1994]] - [[Richard Nixon]], 37ma prezidanto di Usa (n. 1911) * [[2002]] - [[Linda Lovelace]], Usana porno-aktorino (n. 1949) * [[2019]] - [[Lê Đức Anh]], prezidanto di Vietnam (n. 1920)<ref>{{Extera ligilo|titulo= Nguyên Chủ tịch nước Lê Đức Anh từ trầnurl= https://bnews.vn/nguyen-chu-tich-nuoc-le-duc-anh-tu-tran/120276.html|idiomo={{vi}}}}</ref> == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Aprilo]] 3sjv3baakyvad57m2iy22o81nthyvz8 0 1308 994397 991464 2022-08-06T13:18:26Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{19ma yarcento}} La yaro '''1869''' (MDCCCLXIX per Romala algarismi) esis ordinara yaro komencinta ye [[venerdio]] segun [[Gregoriala kalendario]], ed ordinara yaro komencinta ye [[merkurdio]] segun [[Juliala kalendario]]. Ol esis la 869ma [[yaro]] di la duesma yarmilo, la 69ma yaro di la [[19ma yarcento]], e la 10ma yaro di la [[yari 1860a]]. Kande 1869 komencis, Gregoriala kalendario esis 12 dii avan Juliala kalendario, qua duris uzesar en kelka loki til 1923. == Eventi == === [[Europa]] === * [[10ma di mayo]] - Unesma [[Finlandana linguo|Finlandana-linguala]] spektaklo di ''Lea'' da [[Aleksis Kivi]] prizentesas en teatro. * [[23ma di novembro]] - ''[[Cutty Sark]]'', un ek la lasta [[klipero|kliperi]] de la historio, lansesas a la maro. * [[8ma di decembro]] - Unesma koncilo di [[Vatikano]] apertesas. === [[Azia]] === * [[27ma di januaro]] - [[Republiko Ezo]] asertas nedependo. * [[18ma di mayo]] - [[Republiko Ezo]] anexesas a [[Japonian imperio]]. === [[Afrika]] === * [[17ma di novembro]] - Unesma navo tranavigas [[kanalo di Suez]].<ref name="Yon">{{Extera ligilo|vidita ye=15ma di oktobro 2016|titulo=Suez Canal opens |editero= History.com|url=http://www.history.com/this-day-in-history/suez-canal-opens}}</ref> [[Giuseppe Verdi]] kompozabis por l'inauguro-festo l'[[opero]] ''Aida''. === [[Oceania]] === * [[Germania]] konquestas areo en [[Karolini]]. === [[Nord-Amerika]] === * [[6ma di aprilo]] - [[John Wesley Hyatt]] patentizas [[celuloido]]. * [[10ma di mayo]] - Unesma [[ferovoyo]] transkontinentala kompleteskas en [[Usa]]. * [[8ma di decembro]] - La [[Kolonio di la Reda Fluvio]] fondesas en [[Kanada]]. == Naski == * [[15ma di januaro]] - [[Stanisław Wyspiański]], Polona piktisto (m. 1907) [[Arkivo:Grigori_Rasputin_1916.jpg|thumb|130px|[Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]]]] * [[22ma di januaro]] - [Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]], Rusa monako (m. 1916) * 22ma di januaro - [[José Vicente de Freitas]], chefministro di Portugal (m. 1952) * [[13ma di februaro]] - [[Sophie Pemberton]], Kanadana piktisto (m. 1959) * [[14ma di februaro]] - [[Charles Thomson Rees Wilson]], Britaniana fizikisto, Nobel-laureato (m. 1959) * [[15ma di februaro]] - [[Allan Brooks]], Angla-Kanadana ornitologo e piktisto (m. 1946) * [[12ma di marto]] - [[George William Forbes]], chefministro di Nova-Zelando (m. 1947) * [[15ma di marto]] - [[Stanislaw Wojciechowski]], prezidanto di Polonia (m. 1953) * [[18ma di marto]] - [[Neville Chamberlain]], chefministro di Unionita Rejio (m. 1940) * [[19ma di marto]] - [[Józef Mehoffer]], Polona piktisto (m. 1946) * [[22ma di marto]] - [[Emilio Aguinaldo]], unesma prezidanto di Filipini (m. 1964) * [[12ma di aprilo]] - [[Rihard Jakopič]], Slovena piktisto (m. 1943) * [[7ma di junio]] - [[Lamorna Birch]], Angla piktisto (m. 1955) * [[12ma di junio]] - [[Constantin Angelescu]], chefministro di Rumania (m. 1948) * [[22ma di junio]] - [[Hendrikus Colijn]], chefministro di Nederlando (m. 1944) * [[26ma di junio]] - [[Martin Andersen Nexø]], Dana skriptisto (m. 1954) [[Arkivo:Hans_Spemann_nobel.jpg|thumb|130px|[[Hans Spemann]]]] * [[27ma di junio]] - [[Hans Spemann]], Germana ciencisto, Nobel-laureato pri fiziologio o medicino (m. 1941) * [[2ma di julio]] - [[Liane de Pougy]], Franca kortano (m. 1950) * [[27ma di julio]] - [[Charles Hopkinson]], Usana piktisto (m. 1962) * [[14ma di agosto]] - [[Armas Järnefelt]], Finlandana kompozisto (m. 1958) * [[28ma di agosto]] - [[Augusto Tasso Fragoso]], prezidanto di Brazilia (m. 1945) * [[29ma di agosto]] - [[Alberto Valenzuela Llanos]], Chiliana skriptisto (m. 1925) * [[3ma di septembro]] - [[Fritz Pregl]], Sloveniana-Austriana fizikistulo, Nobel-laureato (m. 1930) * [[4ma di septembro]] - [[Karl Seitz]], prezidanto di Austria (m. 1950) * [[17ma di septembro]] - [[Christian Lous Lange]], Norvegiana politikisto, Nobel-laureato pri paco (m. 1938) * [[20ma di septembro]] - [[Juozas Tumas-Vaižgantas]], Lituaniana skriptisto (m. 1939) [[Arkivo:Gandhi_smiling.jpg|thumb|130px|[[Mahatma Gandhi]]]] * [[2ma di oktobro]] - [[Mahatma Gandhi|Mohandas (Mahatma) Gandhi]], Indian advokato, duktero di la movado por la nedependo di India (m. 1948) * [[5ma di oktobro]] - [[Ellen Thesleff]], Finlandana piktisto (m. 1954) * [[15ma di oktobro]] - [[Francisco Largo Caballero]], chefministro di Hispania (m. 1946) * [[26ma di oktobro]] - [[Washington Luís Pereira de Sousa]], prezidanto di Brazilia (m. 1957) * [[11ma di novembro]] - Rejulo [[Vittorio Emanuele la 3ma di Italia]] (m. 1947) * [[15ma di novembro]] - [[Rodolfo Chiari]], prezidanto di Panama (m. 1937) * [[21ma di novembro]] - [[Kazimierz Stabrowski]], Polona piktisto (m. 1929) [[Arkivo:André_Gide.jpg|thumb|130px|[[André Gide]]]] * [[22ma di novembro]] - [[André Gide]], Franca skriptisto, Nobel-laureato (m. 1951) * [[24ma di novembro]] - [[António Óscar Carmona]], prezidanto di Portugal (m. 1951) * [[30ma di novembro]] - [[Nils Gustaf Dalén]], Sueda fizikisto, Nobel-laureato (m. 1937) * 30ma di novembro - [[Konstantin Somov]], Rusa piktisto (m. 1939) * [[6ma di decembro]] - [[Otto Nordenskjöld]], Sueda explorero (m. 1928) * [[18ma di decembro]] - [[Edward Willis Redfield]], Usana piktisto (m. 1965) * [[20ma di decembro]] - [[Juan Bautista Pérez]], prezidanto di Venezuela (m. 1952) * [[31ma di decembro]] - [[Henri Matisse]], Franca piktisto (m. 1954) == Morti == * [[18ma di januaro]] - [[Bertalan Szemere]], chefministro di Hungaria (n. 1812) [[Arkivo:Karl_Reichenbach.jpg|thumb|130px|[[Carl Reichenbach]]]] * [[19ma di januaro]] - [[Carl Reichenbach]], Germana kemiisto (n. 1788) * [[8ma di marto]] - [[Hector Berlioz]], Franca kompozisto (n. 1803) * [[24ma di marto]] - [[Antoine-Henri Jomini]], Suisa militisto (n. 1779) * [[31ma di marto]] - [[Allan Kardec]], Fondinto di [[spiritismo]] (n. 1804) * [[23ma di aprilo]] - [[José María Plá]], prezidanto di Uruguay (n. 1794) * [[20ma di junio]] - [[Diomidis Kiriakos]], chefministro di Grekia (n. 1811) * [[8ma di oktobro]] - [[Franklin Pierce]], prezidanto di Usa (n. 1804) * [[23ma di oktobro]] - [[Edward Smith-Stanley]], chefministro di Unionita Rejio (n. 1799) * [[12ma di novembro]] - [[Johann Friedrich Overbeck]], Germana piktisto (n. 1789) == Referi == {{Reflist}} [[Kategorio:Yari 1860a]] ralfikkmlg9t8268aubov82q9ij0qxw 994398 994397 2022-08-06T13:19:01Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{19ma yarcento}} La yaro '''1869''' (MDCCCLXIX per Romala algarismi) esis ordinara yaro komencinta ye [[venerdio]] segun [[Gregoriala kalendario]], ed ordinara yaro komencinta ye [[merkurdio]] segun [[Juliala kalendario]]. Ol esis la 869ma [[yaro]] di la duesma yarmilo, la 69ma yaro di la [[19ma yarcento]], e la 10ma yaro di la [[yari 1860a]]. Kande 1869 komencis, Gregoriala kalendario esis 12 dii avan Juliala kalendario, qua duris uzesar en kelka loki til 1923. == Eventi == === [[Europa]] === * [[10ma di mayo]] - Unesma [[Finlandana linguo|Finlandana-linguala]] spektaklo di ''Lea'' da [[Aleksis Kivi]] prizentesas en teatro. * [[23ma di novembro]] - ''[[Cutty Sark]]'', un ek la lasta [[klipero|kliperi]] de la historio, lansesas a la maro. * [[8ma di decembro]] - Unesma koncilo di [[Vatikano]] apertesas. === [[Azia]] === * [[27ma di januaro]] - [[Republiko Ezo]] asertas nedependo. * [[18ma di mayo]] - [[Republiko Ezo]] anexesas a [[Japonian imperio]]. === [[Afrika]] === * [[17ma di novembro]] - Unesma navo tranavigas [[kanalo di Suez]].<ref name="Yon">{{Extera ligilo|vidita ye=15ma di oktobro 2016|titulo=Suez Canal opens |editero= History.com|url=http://www.history.com/this-day-in-history/suez-canal-opens}}</ref> [[Giuseppe Verdi]] kompozabis por l'inauguro-festo l'[[opero]] ''Aida''. === [[Oceania]] === * [[Germania]] konquestas areo en [[Karolini]]. === [[Nord-Amerika]] === * [[6ma di aprilo]] - [[John Wesley Hyatt]] patentizas [[celuloido]]. * [[10ma di mayo]] - Unesma [[ferovoyo]] transkontinentala kompleteskas en [[Usa]]. * [[8ma di decembro]] - La [[Kolonio di la Reda Fluvio]] fondesas en [[Kanada]]. == Naski == * [[15ma di januaro]] - [[Stanisław Wyspiański]], Polona piktisto (m. 1907) [[Arkivo:Grigori_Rasputin_1916.jpg|thumb|130px|[[Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]]]] * [[22ma di januaro]] - [[Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]], Rusa monako (m. 1916) * 22ma di januaro - [[José Vicente de Freitas]], chefministro di Portugal (m. 1952) * [[13ma di februaro]] - [[Sophie Pemberton]], Kanadana piktisto (m. 1959) * [[14ma di februaro]] - [[Charles Thomson Rees Wilson]], Britaniana fizikisto, Nobel-laureato (m. 1959) * [[15ma di februaro]] - [[Allan Brooks]], Angla-Kanadana ornitologo e piktisto (m. 1946) * [[12ma di marto]] - [[George William Forbes]], chefministro di Nova-Zelando (m. 1947) * [[15ma di marto]] - [[Stanislaw Wojciechowski]], prezidanto di Polonia (m. 1953) * [[18ma di marto]] - [[Neville Chamberlain]], chefministro di Unionita Rejio (m. 1940) * [[19ma di marto]] - [[Józef Mehoffer]], Polona piktisto (m. 1946) * [[22ma di marto]] - [[Emilio Aguinaldo]], unesma prezidanto di Filipini (m. 1964) * [[12ma di aprilo]] - [[Rihard Jakopič]], Slovena piktisto (m. 1943) * [[7ma di junio]] - [[Lamorna Birch]], Angla piktisto (m. 1955) * [[12ma di junio]] - [[Constantin Angelescu]], chefministro di Rumania (m. 1948) * [[22ma di junio]] - [[Hendrikus Colijn]], chefministro di Nederlando (m. 1944) * [[26ma di junio]] - [[Martin Andersen Nexø]], Dana skriptisto (m. 1954) [[Arkivo:Hans_Spemann_nobel.jpg|thumb|130px|[[Hans Spemann]]]] * [[27ma di junio]] - [[Hans Spemann]], Germana ciencisto, Nobel-laureato pri fiziologio o medicino (m. 1941) * [[2ma di julio]] - [[Liane de Pougy]], Franca kortano (m. 1950) * [[27ma di julio]] - [[Charles Hopkinson]], Usana piktisto (m. 1962) * [[14ma di agosto]] - [[Armas Järnefelt]], Finlandana kompozisto (m. 1958) * [[28ma di agosto]] - [[Augusto Tasso Fragoso]], prezidanto di Brazilia (m. 1945) * [[29ma di agosto]] - [[Alberto Valenzuela Llanos]], Chiliana skriptisto (m. 1925) * [[3ma di septembro]] - [[Fritz Pregl]], Sloveniana-Austriana fizikistulo, Nobel-laureato (m. 1930) * [[4ma di septembro]] - [[Karl Seitz]], prezidanto di Austria (m. 1950) * [[17ma di septembro]] - [[Christian Lous Lange]], Norvegiana politikisto, Nobel-laureato pri paco (m. 1938) * [[20ma di septembro]] - [[Juozas Tumas-Vaižgantas]], Lituaniana skriptisto (m. 1939) [[Arkivo:Gandhi_smiling.jpg|thumb|130px|[[Mahatma Gandhi]]]] * [[2ma di oktobro]] - [[Mahatma Gandhi|Mohandas (Mahatma) Gandhi]], Indian advokato, duktero di la movado por la nedependo di India (m. 1948) * [[5ma di oktobro]] - [[Ellen Thesleff]], Finlandana piktisto (m. 1954) * [[15ma di oktobro]] - [[Francisco Largo Caballero]], chefministro di Hispania (m. 1946) * [[26ma di oktobro]] - [[Washington Luís Pereira de Sousa]], prezidanto di Brazilia (m. 1957) * [[11ma di novembro]] - Rejulo [[Vittorio Emanuele la 3ma di Italia]] (m. 1947) * [[15ma di novembro]] - [[Rodolfo Chiari]], prezidanto di Panama (m. 1937) * [[21ma di novembro]] - [[Kazimierz Stabrowski]], Polona piktisto (m. 1929) [[Arkivo:André_Gide.jpg|thumb|130px|[[André Gide]]]] * [[22ma di novembro]] - [[André Gide]], Franca skriptisto, Nobel-laureato (m. 1951) * [[24ma di novembro]] - [[António Óscar Carmona]], prezidanto di Portugal (m. 1951) * [[30ma di novembro]] - [[Nils Gustaf Dalén]], Sueda fizikisto, Nobel-laureato (m. 1937) * 30ma di novembro - [[Konstantin Somov]], Rusa piktisto (m. 1939) * [[6ma di decembro]] - [[Otto Nordenskjöld]], Sueda explorero (m. 1928) * [[18ma di decembro]] - [[Edward Willis Redfield]], Usana piktisto (m. 1965) * [[20ma di decembro]] - [[Juan Bautista Pérez]], prezidanto di Venezuela (m. 1952) * [[31ma di decembro]] - [[Henri Matisse]], Franca piktisto (m. 1954) == Morti == * [[18ma di januaro]] - [[Bertalan Szemere]], chefministro di Hungaria (n. 1812) [[Arkivo:Karl_Reichenbach.jpg|thumb|130px|[[Carl Reichenbach]]]] * [[19ma di januaro]] - [[Carl Reichenbach]], Germana kemiisto (n. 1788) * [[8ma di marto]] - [[Hector Berlioz]], Franca kompozisto (n. 1803) * [[24ma di marto]] - [[Antoine-Henri Jomini]], Suisa militisto (n. 1779) * [[31ma di marto]] - [[Allan Kardec]], Fondinto di [[spiritismo]] (n. 1804) * [[23ma di aprilo]] - [[José María Plá]], prezidanto di Uruguay (n. 1794) * [[20ma di junio]] - [[Diomidis Kiriakos]], chefministro di Grekia (n. 1811) * [[8ma di oktobro]] - [[Franklin Pierce]], prezidanto di Usa (n. 1804) * [[23ma di oktobro]] - [[Edward Smith-Stanley]], chefministro di Unionita Rejio (n. 1799) * [[12ma di novembro]] - [[Johann Friedrich Overbeck]], Germana piktisto (n. 1789) == Referi == {{Reflist}} [[Kategorio:Yari 1860a]] g7cktjs1mswxgfppoy9a2zpe3v3aphs 0 1351 994400 994137 2022-08-06T13:20:08Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{20ma yarcento}} La yaro '''1916''' (MCMXVI per Romala algarismi) esis bisextila yaro komencinta ye [[saturdio]] segun [[Gregoriala kalendario]], e [[bisextila yaro]] komencinta ye [[venerdio]] segun [[Juliala kalendario]]. Ol esis la 916ma [[yaro]] di la [[duesma yarmilo]], la 16ma yaro di la [[20ma yarcento]], e la 7ma yaro di la [[yari 1910a]]. Kande 1916 komencis, Gregoriala kalendario esis 13 dii avan Juliala kalendario, qua duris uzesar en kelka loki til 1923. == Eventi == === [[Mondo]] === * [[Unesma mondomilito#1916|Unesma mondomilito]] duras. === [[Europa]] === * [[19ma di mayo]] - [[Unionita Rejio]] e [[Francia]] sekrete signatas pakto Sykes-Picot, pri la divido di Araba teritorii de [[Otoman imperio]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.history.com/this-day-in-history/britain-and-france-conclude-sykes-picot-agreement |titulo= Britain and France conclude Sykes-Picot agreement|idiomo= {{en}}|vidita ye= 19ma di mayo 2015|autoro= History.com}}</ref> * [[31ma di mayo]] til l'[[1ma di junio]] - [[Unesma mondomilito]]: Che [[Norda Maro]] proxim [[peninsulo Jutlando]], [[Dania]], eventas granda marala kombato inter Germana e Britaniana floti, tamen nulu esas klare vinkanto. * [[1ma di julio]] til la [[18ma di novembro]] - [[Unesma mondomilito]]: Eventas la [[batalio di Somme]], un ek la maxim granda batalii de la milito.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.greatwar.co.uk/battles/somme-1916/|titulo=Battle of the Somme 1916 |editero=The Great War 1914-1918|vidita ye= 13ma di agosto 2017|idiomo={{en}}}}</ref> * [[7ma di agosto]] - Unesma mondomilito: [[Portugal]] eniras la milito alonge la [[Triopla Interkonsento (Unesma mondomilito)|Triopla Interkonsento]]. * [[14ma di agosto]] - [[Unesma mondomilito]]: [[Rumania]] deklaras milito kontre [[Austria-Hungaria]]. * [[1ma di septembro]] - Unesma mondomilito: [[Bulgaria]] deklaras milito kontre [[Rumania]]. * [[30ma di decembro]] - [[Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]], monako, amiko di carala familio di [[Rusa imperio]], ocidesas. === [[Azia]] === * [[3ma di novembro]] - [[Unionita Rejio]] establisas protektorato super [[Katar]]. * Arabi revoltas kontre [[Otoman imperio]] en [[Hijaz]]. Hussein proklamas su rejo di Arabi. === [[Afrika]] === * [[4ma di agosto]] - [[Unesma mondomilito]]: [[Liberia]] deklaras milito kontre [[Germana imperio]]. * Buro-chefo [[Jan Smuts]] duktas anti-Germana movado en Germana Est-Afrika ([[Kenia]], [[Tanzania]]). * Britaniani e Belgi konquestas [[Yaounde]], chef-urbo di Germana [[Kamerun]]. === [[Central Amerika]] === * [[5ma di mayo]] - [[Usa]] sendas trupi a [[Dominikana Republiko]]. === [[Sud-Amerika]] === * [[1ma di januaro]] - [[Brazilia]] promulgas lua unesma civila kodexo. * [[16ma di oktobro]] - [[Hipólito Yrigoyen]] elektesas prezidanto di [[Arjentinia]]. Il esas novigisto. == Naski == [[Arkivo:Sune Bergström 3.jpg|thumb|130px|[[Sune Bergström]]]] * [[10ma di januaro]] - [[Sune Bergström]], Sueda biokemiisto, Nobel-laureato (m. 2004) * [[12ma di januaro]] - [[Pieter Willem Botha]], prezidanto di Sudafrika (m. 2006) * [[17ma di januaro]] - [[Reuben Tam]], Usana piktisto (m. 1991) * [[24ma di januaro]] - [[Rafael Caldera Rodríguez]], prezidanto di Venezuela (m. 2009) * [[15ma di februaro]] - [[Dingiri Banda Wijetunga]], chefa ministro di Sri Lanka (m. 2008) * [[11ma di marto]] - [[Harold Wilson]], chefministro di Unionita Rejio (m. 1995) * [[13ma di marto]] - [[Jacque Fresco]], Usana social injenioro (m. 2017) * [[20ma di marto]] - [[Pierre Messmer]], chefministro di Francia (m. 2007) [[Arkivo:Christian_B._Anfinsen,_NIH_portrait,_1969.jpg|thumb|130px|<small>[[Christian B. Anfinsen]]</small>]] * [[26ma di marto]] - [[Christian B. Anfinsen]], Usana biokemiisto, Nobel-laureato (m. 1995) * [[29ma di marto]] - [[Abu Sadat Mohammad Sayem]], prezidanto di Bangladesh (m. 1997) * [[5ma di aprilo]] - [[Gregory Peck]], Usan aktoro (m. 2003) * [[14ma di aprilo]] - [[Abdul Rahman Arif]], militisto e prezidanto di Irak (m. 2007) * [[17ma di aprilo]] - [[Sirimavo Bandaranaike]], chefa ministro di Sri Lanka (m. 2000) * [[18ma di aprilo]] - [[José Joaquín Trejos Fernández]], prezidanto di Kosta Rika (m. 2010) * [[29ma di aprilo]] - [[Lars Korvald]], chefministro di Norvegia (m. 2006) * [[1ma di mayo]] - [[Glenn Ford]], Kanadan-Usan aktoro (m. 2006) * [[5ma di mayo]] - [[Zail Singh]], prezidanto di India (m. 1994) * [[11ma di mayo]] - [[Camilo José Cela]], Hispana skriptisto, Nobel-laureato (m. 2002) * [[16ma di mayo]] - [[Efraim Katzir]], prezidanto di Israel (m. 2009) * [[4ma di junio]] - [[Robert Francis Furchgott]], Usana biokemiisto, Nobel-laureato (m. 2009) * [[6ma di junio]] - [[Hamani Diori]], prezidanto di Nijer (m. 1989) [[Arkivo:Francis_Crick_1995.jpg|thumb|130px|[[Francis Crick]]]] * [[8ma di junio]] - [[Francis Crick]], Britaniana ciencisto, Nobel-laureato pri fiziologio o medicino (m. 2004) * [[9ma di junio]] - [[Robert McNamara]], Usana stratego e politikisto (m. 2009) * [[15ma di junio]] - [[Herbert Simon]], Usan ekonomikito, Nobel-laureato (m. 2001) * [[18ma di junio]] - [[Julio César Turbay Ayala]], prezidanto di Kolumbia (m. 2005)<ref>{{Extera ligilo|titulo=Julio César Turbay Ayala |url=https://www.britannica.com/biography/Julio-Cesar-Turbay-Ayala|editero=Encyclopaedia Britannica|idiomo={{en}}}}</ref> * [[9ma di julio]] - [[Edward Heath]], chefministro di Unionita Rejio (m. 2005) * [[11ma di julio]] - [[Alexandr Mihailovich Prohorov]], Rusa fizikisto, Nobel-laureato (m. 2002) * 11ma di julio - [[Gough Whitlam]], chefministro di Australia (m. 2014) * [[6ma di agosto]] - [[Dom Mintoff]], chefministro di Malta (m. 2012) * [[10ma di agosto]] - [[Hubert Maga]], prezidanto di Benin (m. 2000) * [[16ma di agosto]] - [[Umberto Boccioni]], Italiana skultisto e piktisto (n. 1882) * [[18ma di agosto]] - [[Don Keefer]], Usan aktoro (m. 2014) * [[25ma di agosto]] - [[Frederick Chapman Robbins]], Usana mediko e virologiisto, Nobel-laureato (m. 2003) * [[17ma di septembro]] - [[Yumjaagiin Tsedenbal]], prezidanto di Mongolia (m. 1991) [[Arkivo:Aldo_Moro_br.jpg|130px|thumb|[[Aldo Moro]]]] * [[23ma di septembro]] - [[Aldo Moro]], Italiana politikistulo (m. 1978) * [[4ma di oktobro]] - [[Vitali Lazarevich Ginzburg]], Rusa fizikisto, Nobel-laureato (m. 2009) * [[15ma di oktobro]] - [[Hassan Gouled Aptidon]], prezidanto di Djibouti (m. 2006) * [[19ma di oktobro]] - [[Jean Dausset]], Franca biologiisto, Nobel-laureato (m. 2009) * [[26ma di oktobro]] - [[François Mitterrand]], prezidanto di Francia (m. 1996) * [[6ma di novembro]] - [[Ray Conniff]], Usan orkestrestro, kompozisto e muzikal aranjisto (m. 2002) * [[10ma di novembro]] - [[Louis le Brocquy]], Irlandana piktisto (m. 2012) * [[28ma di novembro]] - [[Ramón José Velásquez]], prezidanto di Venezuela (m. 2014) * [[6ma di decembro]] - [[Kristján Eldjárn]], prezidanto di Islando (m. 1982) * 6ma di decembro - [[Derek Hill]], Britaniana piktisto (m. 2000) * [[9ma di decembro]] - [[Kirk Douglas]], Usan aktoro (m. 2020) * [[15ma di decembro]] - [[Maurice Wilkins]], Britaniana ciencisto, Nobel-laureato (m. 2004) * 15ma di decembro - [[Miguel Arraes]], Braziliana politikisto (m. 2005) * [[23ma di decembro]] - [[Dino Risi]], Italiana filmifisto (m. 2008) == Morti == * [[1ma di januaro]] - [[Adán Cárdenas]], prezidanto di Nikaragua (n. 1836) * [[9ma di januaro]] - [[Tadeusz Ajdukiewicz]], Polona piktisto (n. 1852) * [[12ma di januaro]] - [[Georgios Theotokis]], chefministro di Grekia (n. 1844) [[Arkivo:V_Huerta.jpg|thumb|130px|[[Victoriano Huerta]]]] * [[13ma di januaro]] - [[Victoriano Huerta]], prezidanto di Mexikia (n. 1850) * [[18ma di januaro]] - [[Lorenzo Latorre]], prezidanto di Uruguay (n. 1844) * [[6ma di februaro]] - [[Rubén Darío]], Nikaraguana skriptisto (n. 1867) * [[13ma di februaro]] - [[Carlos Antonio Mendoza]], prezidanto di Panama (n. 1856) * 13ma di februaro - [[Vilhelm Hammershøi]], Dana piktisto (n. 1864) * [[19ma di februaro]] - [[Ernst Mach]], Austriana fizikisto (n. 1838) * [[20ma di februaro]] - [[Klas Pontus Arnoldson]], Sueda skriptisto, Nobel-laureato (n. 1844) [[Arkivo:Henry James at National Portrait Gallery IMG 4434.JPG|thumb|130px|[[Henry James]]]] * [[28ma di februaro]] - [[Henry James]], Usana skriptisto (n. 1843) * [[4ma di marto]] - [[Franz Marc]], Germana piktisto (n. 1880) * [[19ma di marto]] - [[Vasily Surikov]], Rusa piktisto (n. 1848) * [[24ma di marto]] - [[Enrique Granados]], Hispana kompozisto (n. 1857) * [[26ma di aprilo]] - [[Mário de Sá-Carneiro]], Portugalana poeto (n. 1890) * [[11ma di mayo]] - [[Tirésias Simon Sam]], prezidanto di Haiti (n. 1835) * [[29ma di mayo]] - [[Nelson A. Primus]], Usana piktisto (n. 1842) * [[6ma di junio]] - [[Yuan Shikai]], prezidanto di [[Republiko Chinia (1912-1949)|Republiko Chinia]] (n. 1859) * [[7ma di junio]] - [[Alberto Elmore Fernández de Córdoba]], Peruana diplomacisto e politikisto (n. 1844) * [[25ma di junio]] - [[Thomas Eakins]], Usana piktisto (n. 1844) * [[29ma di junio]] - [[Georges Lacombe]], Franca skultisto e piktisto (n. 1868) * [[6ma di julio]] - [[Odilon Redon]], Franca piktisto (n. 1840) * [[15ma di julio]] - [[Ilya Ilyitch Mechnikov|Ilya Mechnikov]], Rusa ciencisto, Nobel-laureato (n. 1845) [[Arkivo:William Ramsay.jpg|thumb|130px|[[William Ramsay]]]] * [[23ma di julio]] - [[William Ramsay]], Britaniana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1852) * [[17ma di agosto]] - [[Umberto Boccioni]], Italiana piktisto e skultisto (n. 1882) * [[16ma di septembro]] - [[José Echegaray]], Hispana skriptisto, Nobel-laureato (n. 1832) * [[25ma di oktobro]] - [[William Merritt Chase]], Usana piktisto (n. 1849) * [[11ma di novembro]] - [[Francisco da Veiga Beirão]], chefministro di Portugal (n. 1841) * [[12ma di novembro]] - [[Percival Lowell]], Usan astronomo (n. 1855) * [[15ma di novembro]] - [[Henryk Sienkiewicz]], Polona skriptisto, Nobel-laureato (n. 1846) * [[6ma di decembro]] - [[Ndoc Martini]], Albaniana piktisto (n. 1880) * [[8ma di decembro]] - [[Germán Riesco]], prezidanto di Chili (n. 1854) * [[20ma di decembro]] - [[Henry Wallis]], Britaniana piktisto (n. 1830) * [[25ma di decembro]] - [[Adam Chmielowski]], Polona reguliero katolika e piktisto (n. 1845) * [[30ma di decembro]] - [[Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]], monako amiko dil imperiala familio Rusa, mortigita da nobeli (m. 1869) * [[31ma di decembro]] - [[Kazimierz Alchimowicz]], Polona piktisto (n. 1840) == Nobel-premiiziti == *[[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Fiziko]]: ne havis *[[Listo di Nobel-laureati pri kemio|Kemio]]: ne havis *[[Listo di Nobel-laureati pri fiziologio o medicino|Fiziologio o Medicino]]: ne havis *[[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Literaturo]]: [[Carl Gustaf Verner von Heidenstam]] *[[Listo di Nobel-laureati pri paco|Paco]]: ne havis *[[Listo di Nobel-laureati pri ekonomiko|Ekonomiko]]: ne havis == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Yari 1910a]] iib7ljkoy2nrnlbs3xh0cv63lpivep9 0 1409 994505 921200 2022-08-07T10:39:43Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki '''Finlando''' esis '''gubernio''' en [[Suedia]] til yaro [[1808]]. On parolas, ke [[Finlando]] esis inter l’ ocidento e l’ oriento e ofte divenis kombato-feldo di Suedia e [[Rusia]]. ==[[11ma yarcento]]== * [[1042]] - Grand-princo di [[Novgorod]] Vladimir igar expediciono en Häme. * [[1053]] - Papo nomizas Adalbert kom arkiepiskopo di omna populi di la Nordo. ==[[12ma yarcento]]== * [[1149]] - Hämeani igas expediciono kontra Novgorodani e Votiani, ma li sukombas. * [[1155]] - Unesma [[krucomilito]] en Finlando. Gradope Finlando anexesas al rejio di Suedia. * [[1155]]-[[1156]] - Angla Henrik divenas l'unesma episkopo di Finlando. * [[1156]] - Domo-posedanto Lalli de Köyliö mortigas episkopo Henrik per hakilo. * [[1186]] - Militala expediciono da Novgodorani til Häme. * [[yari 1190ma]] - Dani igar voyaji til rivo di Finlando. ==[[13ma yarcento]]== * [[1220]]-[[1245]] - Tuomas kom episkopo di Finlando. * [[1229]] - Papo donas pagana kulto-loki ad episkopo di Finlando. * c. [[1230]] - Episkopeyo translojas de Nousiainen til Koroinen (apud [[Turku]]). * [[1237]] - Hämeani revoltas. * [[1239]]-[[1239]] od [[1258]]-[[1259]] - Komto Birger duktas [[krucomilito]] a Häme ([[duesma krucomilito]]). * [[1240]] - La trupi di episkopo Tuomas sukombas batalio en Neva-fluvio kun Novgorodana Aleksandr ([[Aleksandr Nevski]]). * [[1249]] - Unesma monakeyo di Dominikani fondesas en [[Turku]]. * [[1277]] - Rejo Maunu (Magnus) donas yuro a Pirkkalaani impostar Laponi. * [[1280]] - Kavaleyala domegi divenas libera de imposto, e gradope nobelaro komencas naskar. * [[1281]] - [[Katolik eklezio]] divenas libera de imposto.<br> * c. [[1290]] - Katedraleto esas konstruktita en Turku. Episkopeyo translojas ibe de Koroinen. ==[[14ma yarcento]]== * [[1290]]-[[1308]] - Maunu 1ma, unesma Fina, kom episkopo di Finlando. * [[1293]] - Triesma [[krucomilito]] a [[Karelia]] da Tyrgils Knutson. Ilu fondas forteso di Viipuri ([[Viborg]]) por protektar esta frontiero di [[Suedia]]. * [[1300]] - Katedraleto di [[Turku]] inauguresas. * [[1309]] - [[Turku]] esas mencionita en literala fonti unesme kom [[urbo]]. * [[1313]] - Unesme Finlandani esas mencionita kom laureati di universitato di [[Paris]]. * [[1316]] - Protektanta letro da rejo Birger a mulieri di [[Karelia]]; on deklamas t.d. mulierala paco. * [[1323]] - Suedia e Rusia igas paco en Pähkinäsaari. Unesma limito inter Suedia e Rusia esas definita. * [[1344]] - Unesme Finlando esas mencionita kom Est-lando. * c. [[1350]] - [[Pesto]], la Nigra Morto, atingas anke Finlando. Rejo Maunu (Magnus) Erikson ediktas legi por la lando e l'urbi. * [[1362]] - Rejo Hakon donas ad Est-lando (Finlando) yuro patroprenar elekto di rejo. * [[1397]]-[[1521]] - [[Dania]], [[Norvegia]] e [[Suedia]] unionas su a [[Kalmar-uniono]] e havas komuna rejo. ==[[15ma yarcento]]== * [[1403]] - Viipuri (nuna [[Viborg]]) ganas urbala yuri. * [[1409]] - On impresas propra moneti en Turku. * [[1412]]-[[1450]] - Maunu (Magnus) 2ma Tavast kom episkopo di Turku. * [[1475]] - On komencas konstruktar fortreso Olavinlinna (en nuna [[Kuopio]]) pro protektar esta limito. * [[1489]]-[[1500]] - Maunu (Magnus) 3ma Särkilahti kom episkopo di Turku. * [[1495]]-[[1497]] - Milito (l'Ancien Iraco) inter Suedia e grandprincio di Moskva (Rusia). La pulvereyo di fortreso di Viipuri ([[Vyborg]]) explozas (l'Explozo di Viipuri). Dani spolias suda rivo di Finlando. ==[[16ma yarcento]]== * [[1509]] - Daniana pirati di Otto Rud spolias [[Turku]]. * [[1510]]-[[1522]] - Arvid Kurki kom lasta katolika episkopo di Finlando. * [[1521]] - Gustaf Vasa esas elektita kom regento di Suedia. * [[1523]]-[[1560]] - [[Gustaf 1ma Vasa]] kom rejo di Suedia. * [[1527]] - Kunveno di stato en [[Västerås]] exekutas la rektifikigo di religio ed imperas ke on mustas proklamar la vorto di Deo “pure”. * [[1528]] - Martti Skytte konsekracesas kom episkopo sen papal aprobo. * [[1543]] - Unesma libro en [[Finlandana linguo|Finlandana]], ''ABC-kiria'' (ABC-libro), da [[Mikael Agricola]] publikesas en [[Stockholm]]. * [[1544]] - Vasa-familio ganas heredala yuro sur krono. * [[1547]] - Kustaa Fincke divenas guberniestro di Olavinlinna. Populizo di interna Finlando komencas. * [[1548]] - [[Nova Testamento]] (''Se Wsi Testementi'') tradukita da Mikael Agricola esas publikigita. * [[1550]] - Gustaf Vasa imperas fondar [[Helsinki]]. * [[1554]] - Mikael Agricola divenas episkopo di Turku. * [[1555]]-[[1557]] - Milito kontra Rusia. Mikael Agricola esas un ek negocianti, ma il mortis sur retro-voyo en Kuolemanjärvi en [[9ma di aprilo]] 1557. * [[1556]]-[[1563]] - Johan Vasa kom duko di Finlando. Il havas kun Katarina Jagellonica renesanco-korto en kastelo di Turku. * [[1560]]-[[1568]] - Erik 14ma kom rejo di Suedia. * [[1568]]-[[1592]] - Johan 3ma kom rejo di Suedia. * [[1569]] - Rango di nobleso divenas heredabla en Suedia. * [[1570]]-[[1595]] - Milito kun Rusia (t.d. Longa Iraco). * [[1581]] - Johan komencas uzar la titulo di grand-princo di Finlando. * [[1592]]-[[1599]] - Sigismund kom rejo di Suedia. * [[1595]] - Täyssinä-paco finas Longa Iraco. * [[1596]]-[[1597]] - Revolto (t.d. Mazo-Milito) da rurani. * [[1599]] - Duko Karl venas Finlando ed igas exekutar la nobeli, quo suportas la rejo. ==[[17ma yarcento]]== * [[1599]]-[[1611]] - Karl la 9ma Adolf kom rejo di Suedia. * [[1611]]-[[1632]] - Gustaf la 2ma Adolf kom rejo di Suedia. * [[1617]] - Stolbova-paco kun Rusia. Gubernio di Käkisalmi (nordala Karelia) esas anexita a Suedia. * [[1623]] - Korto-tribunalo fondesas en Turku. * [[1630]] - Gimnazio fondesas en Turku. Finlandana soldati (hakapeliti) partoprenas en 30-yarala milito en Germania. * [[1632]]-[[1654]] - Kristina kom rejo di Suedia. * [[1637]]-[[1640]] - Per Brahe generalo-guberniestro di Finlando. * [[1638]] - Unesma postala voyi esas organizita. * [[1640]] - Akademio (universitato) fondesas en [[Turku]]. * [[1642]] - Tota [[Biblo]] en [[Finlandana linguo]] publikeskis. * [[1648]]-[[1651]] - Per Brahe itere divenas generalo-guberniestro di Finlando. * [[1654]]-[[1660]] - [[Karl 10ma Gustaf]] divenas rejo di Suedia. * [[1660]]-[[1697]] - Karl la 11ma divenas rejo di Suedia. * [[1682]] - Segun nova sistemo farmisti mustas alimentar soldati por armeo (en Fina: ''ruotujakolaitos''). Segun Granda Reduktio feudi di nobeli divenas posedajo di krono. * [[1695]]-[[1697]] - Vasta famino, c. la triimo ek la habitantaro mortas pro hungro e morbi. * [[1697]]-[[1718]] - [[Karl la 12ma di Suedia|Karl la 12ma]] divenas rejo di [[Suedia]]. ==[[18ma yarcento]]== * [[1700]]-[[1721]] - Granda Nordala Milito kontre Rusia. Rusia okupas Finlando [[1714]]-[[1721]] (t.d. Granda Iraco). * [[1719]] - Nova rejimo-formo subversas absoluta povo di rejo. * [[1719]]-[[1720]] - Ulrika Eleonora kom rejo di Suedia. * [[1720]]-[[1751]] - Fredrik 1ma kom rejo di Suedia. * [[1721]] - Paco en Uusikaupunki finas la [[Granda Nordala Milito]]. [[Karelia]] e Sud-est-Finlando esas perdita a [[Rusa Imperio|Rusia]]. * [[1734]] - Nova legi por tota stato. * [[1741]]-[[1743]] - T.d. Milito di Chapeli. Finlando esas itere okupita dal Rusi (t.d. Mikra Iraco). * [[1743]] - Paco en Turku finas Mikra Iraco. * [[1747]] - On komencas konstruktar Fortreso di Finlando (en Fina: ''Viapori'', en Sueda: ''Sveaborg'') apud [[Helsinki]]. * [[1751]]-[[1771]] - Adolf Fredrik kom rejo di Suedia. * [[1762]] - De Pomeria retrovenanta Fina soldati portas unesma [[potato|potati]]. * [[1771]] - Unesma jurnalo en Finlando (en Sueda) ''Tidningar utgifne af et Sällskap i Åbo'' komencas publikigesar. * [[1771]]-[[1792]] - Gustaf la 3ma kom rejo di Suedia. * [[1772]] - Gustaf la 3ma kaptas plua povo. Finlandana oficeri partoprenas kom federiti. * [[1775]]-[[1776]] - Unesma Fina-linguala jurnalo ''Suomenkieliset Tieto-Sanomat'' esas editita da [[Antti Lizelius]]. * [[1779]] - Oficero-skolo esas fondita en Kuopio, en [[1781]] ol translacesas en Rantasalmi. * [[1788]]-[[1790]] - Milito di Gustaf (kontra Rusia). Finlandana oficeri (Anjala-Uniono) igas projeti por nedependo di Finlando. L’ oficeri esas punisita e rejo augmentas sua povo. * [[1790]] - Paco en Värälä finas la Milito di Gustaf sen ula displaso di limiti. * [[1792]] - Gustaf la 3ma mortigesas dal konspiranti. * [[1792]]-[[1809]] - [[Gustaf la 4ma Adolf]] divenas rejo di Suedia. * [[1797]] - Ekonomio-Societo di Finlando fondesas. ==[[19ma yarcento]]== * [[1807]] - Napoléon (Francia) ed Alexander (Rusia) renkontras en Est-Prusia, Tilsit. Rusia promisas a Francia impulsar Suedia aden komerco-siejo kontre Granda Britania. * [[1808]] - Rusia atakas Finlando pro forsar Suedia a komerco-siejo kontre Granda Britania (Finlando-Milito). [[Kategorio:Historio di Finlando]] kmeb4wlz08877jbr3rgcxhbhzncit6u 994518 994505 2022-08-07T10:50:30Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki '''Finlando''' esis '''gubernio''' en [[Suedia]] til yaro [[1808]]. On parolas, ke [[Finlando]] esis inter l’ ocidento e l’ oriento e ofte divenis kombato-feldo di Suedia e [[Rusia]]. ==[[11ma yarcento]]== * [[1042]] - Grand-princo di [[Novgorod]] Vladimir igar expediciono en Häme. * [[1053]] - Papo nomizas Adalbert kom arkiepiskopo di omna populi di la Nordo. ==[[12ma yarcento]]== * [[1149]] - Hämeani igas expediciono kontra Novgorodani e Votiani, ma li sukombas. * [[1155]] - Unesma [[krucomilito]] en Finlando. Gradope Finlando anexesas al rejio di Suedia. * [[1155]]-[[1156]] - Angla Henrik divenas l'unesma episkopo di Finlando. * [[1156]] - Domo-posedanto Lalli de Köyliö mortigas episkopo Henrik per hakilo. * [[1186]] - Militala expediciono da Novgodorani til Häme. * [[yari 1190ma]] - Dani igar voyaji til rivo di Finlando. ==[[13ma yarcento]]== * [[1220]]-[[1245]] - Tuomas kom episkopo di Finlando. * [[1229]] - Papo donas pagana kulto-loki ad episkopo di Finlando. * c. [[1230]] - Episkopeyo translojas de Nousiainen til Koroinen (apud [[Turku]]). * [[1237]] - Hämeani revoltas. * [[1239]]-[[1239]] od [[1258]]-[[1259]] - Komto Birger duktas [[krucomilito]] a Häme ([[duesma krucomilito]]). * [[1240]] - La trupi di episkopo Tuomas sukombas batalio en Neva-fluvio kun Novgorodana Aleksandr ([[Aleksandr Nevski]]). * [[1249]] - Unesma monakeyo di Dominikani fondesas en [[Turku]]. * [[1277]] - Rejo Maunu (Magnus) donas yuro a Pirkkalaani impostar Laponi. * [[1280]] - Kavaleyala domegi divenas libera de imposto, e gradope nobelaro komencas naskar. * [[1281]] - [[Katolik eklezio]] divenas libera de imposto.<br> * c. [[1290]] - Katedraleto esas konstruktita en Turku. Episkopeyo translojas ibe de Koroinen. ==[[14ma yarcento]]== * [[1290]]-[[1308]] - Maunu 1ma, unesma Fina, kom episkopo di Finlando. * [[1293]] - Triesma [[krucomilito]] a [[Karelia]] da Tyrgils Knutson. Ilu fondas forteso di Viipuri ([[Viborg]]) por protektar esta frontiero di [[Suedia]]. * [[1300]] - Katedraleto di [[Turku]] inauguresas. * [[1309]] - [[Turku]] esas mencionita en literala fonti unesme kom [[urbo]]. * [[1313]] - Unesme Finlandani esas mencionita kom laureati di universitato di [[Paris]]. * [[1316]] - Protektanta letro da rejo Birger a mulieri di [[Karelia]]; on deklamas t.d. mulierala paco. * [[1323]] - Suedia e Rusia igas paco en Pähkinäsaari. Unesma limito inter Suedia e Rusia esas definita. * [[1344]] - Unesme Finlando esas mencionita kom Est-lando. * c. [[1350]] - [[Pesto]], la Nigra Morto, atingas anke Finlando. Rejo Maunu (Magnus) Erikson ediktas legi por la lando e l'urbi. * [[1362]] - Rejo Hakon donas ad Est-lando (Finlando) yuro patroprenar elekto di rejo. * [[1397]]-[[1521]] - [[Dania]], [[Norvegia]] e [[Suedia]] unionas su a [[Kalmar-uniono]] e havas komuna rejo. ==[[15ma yarcento]]== * [[1403]] - Viipuri (nuna [[Viborg]]) ganas urbala yuri. * [[1409]] - On impresas propra moneti en Turku. * [[1412]]-[[1450]] - Maunu (Magnus) 2ma Tavast kom episkopo di Turku. * [[1475]] - On komencas konstruktar fortreso Olavinlinna (en nuna [[Kuopio]]) pro protektar esta limito. * [[1489]]-[[1500]] - Maunu (Magnus) 3ma Särkilahti kom episkopo di Turku. * [[1495]]-[[1497]] - Milito (l'Ancien Iraco) inter Suedia e grandprincio di Moskva (Rusia). La pulvereyo di fortreso di Viipuri ([[Viborg]]) explozas (l'Explozo di Viipuri). Dani spolias suda rivo di Finlando. ==[[16ma yarcento]]== * [[1509]] - Daniana pirati di Otto Rud spolias [[Turku]]. * [[1510]]-[[1522]] - Arvid Kurki kom lasta katolika episkopo di Finlando. * [[1521]] - Gustaf Vasa esas elektita kom regento di Suedia. * [[1523]]-[[1560]] - [[Gustaf 1ma Vasa]] kom rejo di Suedia. * [[1527]] - Kunveno di stato en [[Västerås]] exekutas la rektifikigo di religio ed imperas ke on mustas proklamar la vorto di Deo “pure”. * [[1528]] - Martti Skytte konsekracesas kom episkopo sen papal aprobo. * [[1543]] - Unesma libro en [[Finlandana linguo|Finlandana]], ''ABC-kiria'' (ABC-libro), da [[Mikael Agricola]] publikesas en [[Stockholm]]. * [[1544]] - Vasa-familio ganas heredala yuro sur krono. * [[1547]] - Kustaa Fincke divenas guberniestro di Olavinlinna. Populizo di interna Finlando komencas. * [[1548]] - [[Nova Testamento]] (''Se Wsi Testementi'') tradukita da Mikael Agricola esas publikigita. * [[1550]] - Gustaf Vasa imperas fondar [[Helsinki]]. * [[1554]] - Mikael Agricola divenas episkopo di Turku. * [[1555]]-[[1557]] - Milito kontra Rusia. Mikael Agricola esas un ek negocianti, ma il mortis sur retro-voyo en Kuolemanjärvi en [[9ma di aprilo]] 1557. * [[1556]]-[[1563]] - Johan Vasa kom duko di Finlando. Il havas kun Katarina Jagellonica renesanco-korto en kastelo di Turku. * [[1560]]-[[1568]] - Erik 14ma kom rejo di Suedia. * [[1568]]-[[1592]] - Johan 3ma kom rejo di Suedia. * [[1569]] - Rango di nobleso divenas heredabla en Suedia. * [[1570]]-[[1595]] - Milito kun Rusia (t.d. Longa Iraco). * [[1581]] - Johan komencas uzar la titulo di grand-princo di Finlando. * [[1592]]-[[1599]] - Sigismund kom rejo di Suedia. * [[1595]] - Täyssinä-paco finas Longa Iraco. * [[1596]]-[[1597]] - Revolto (t.d. Mazo-Milito) da rurani. * [[1599]] - Duko Karl venas Finlando ed igas exekutar la nobeli, quo suportas la rejo. ==[[17ma yarcento]]== * [[1599]]-[[1611]] - Karl la 9ma Adolf kom rejo di Suedia. * [[1611]]-[[1632]] - Gustaf la 2ma Adolf kom rejo di Suedia. * [[1617]] - Stolbova-paco kun Rusia. Gubernio di Käkisalmi (nordala Karelia) esas anexita a Suedia. * [[1623]] - Korto-tribunalo fondesas en Turku. * [[1630]] - Gimnazio fondesas en Turku. Finlandana soldati (hakapeliti) partoprenas en 30-yarala milito en Germania. * [[1632]]-[[1654]] - Kristina kom rejo di Suedia. * [[1637]]-[[1640]] - Per Brahe generalo-guberniestro di Finlando. * [[1638]] - Unesma postala voyi esas organizita. * [[1640]] - Akademio (universitato) fondesas en [[Turku]]. * [[1642]] - Tota [[Biblo]] en [[Finlandana linguo]] publikeskis. * [[1648]]-[[1651]] - Per Brahe itere divenas generalo-guberniestro di Finlando. * [[1654]]-[[1660]] - [[Karl 10ma Gustaf]] divenas rejo di Suedia. * [[1660]]-[[1697]] - Karl la 11ma divenas rejo di Suedia. * [[1682]] - Segun nova sistemo farmisti mustas alimentar soldati por armeo (en Fina: ''ruotujakolaitos''). Segun Granda Reduktio feudi di nobeli divenas posedajo di krono. * [[1695]]-[[1697]] - Vasta famino, c. la triimo ek la habitantaro mortas pro hungro e morbi. * [[1697]]-[[1718]] - [[Karl la 12ma di Suedia|Karl la 12ma]] divenas rejo di [[Suedia]]. ==[[18ma yarcento]]== * [[1700]]-[[1721]] - Granda Nordala Milito kontre Rusia. Rusia okupas Finlando [[1714]]-[[1721]] (t.d. Granda Iraco). * [[1719]] - Nova rejimo-formo subversas absoluta povo di rejo. * [[1719]]-[[1720]] - Ulrika Eleonora kom rejo di Suedia. * [[1720]]-[[1751]] - Fredrik 1ma kom rejo di Suedia. * [[1721]] - Paco en Uusikaupunki finas la [[Granda Nordala Milito]]. [[Karelia]] e Sud-est-Finlando esas perdita a [[Rusa Imperio|Rusia]]. * [[1734]] - Nova legi por tota stato. * [[1741]]-[[1743]] - T.d. Milito di Chapeli. Finlando esas itere okupita dal Rusi (t.d. Mikra Iraco). * [[1743]] - Paco en Turku finas Mikra Iraco. * [[1747]] - On komencas konstruktar Fortreso di Finlando (en Fina: ''Viapori'', en Sueda: ''Sveaborg'') apud [[Helsinki]]. * [[1751]]-[[1771]] - Adolf Fredrik kom rejo di Suedia. * [[1762]] - De Pomeria retrovenanta Fina soldati portas unesma [[potato|potati]]. * [[1771]] - Unesma jurnalo en Finlando (en Sueda) ''Tidningar utgifne af et Sällskap i Åbo'' komencas publikigesar. * [[1771]]-[[1792]] - Gustaf la 3ma kom rejo di Suedia. * [[1772]] - Gustaf la 3ma kaptas plua povo. Finlandana oficeri partoprenas kom federiti. * [[1775]]-[[1776]] - Unesma Fina-linguala jurnalo ''Suomenkieliset Tieto-Sanomat'' esas editita da [[Antti Lizelius]]. * [[1779]] - Oficero-skolo esas fondita en Kuopio, en [[1781]] ol translacesas en Rantasalmi. * [[1788]]-[[1790]] - Milito di Gustaf (kontra Rusia). Finlandana oficeri (Anjala-Uniono) igas projeti por nedependo di Finlando. L’ oficeri esas punisita e rejo augmentas sua povo. * [[1790]] - Paco en Värälä finas la Milito di Gustaf sen ula displaso di limiti. * [[1792]] - Gustaf la 3ma mortigesas dal konspiranti. * [[1792]]-[[1809]] - [[Gustaf la 4ma Adolf]] divenas rejo di Suedia. * [[1797]] - Ekonomio-Societo di Finlando fondesas. ==[[19ma yarcento]]== * [[1807]] - Napoléon (Francia) ed Alexander (Rusia) renkontras en Est-Prusia, Tilsit. Rusia promisas a Francia impulsar Suedia aden komerco-siejo kontre Granda Britania. * [[1808]] - Rusia atakas Finlando pro forsar Suedia a komerco-siejo kontre Granda Britania (Finlando-Milito). [[Kategorio:Historio di Finlando]] 20zrtxjaob31hqprggngbq6is8m49a5 0 1752 994536 979016 2022-08-07T11:13:40Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Januaro}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. La '''26ma di januaro''' esas la 26ma [[dio]] di la yaro segun [[Gregoriala kalendario]]. Restas 339 dii til la fino di la yaro (340 en [[bisextila yaro|bisextila yari]]). ---- == Dio == * Dio di [[Australia]], memoriganta l'arivo di unesma kolonigiisti en Australia, en [[1788]]. * Dio di la [[republiko]], en [[India]]. * Dio di Santa Paula, Santa Titus e Santa Timotheos, por [[katolik-eklezio]]. == Eventi == * [[66]] - Skripturo di ca epoko mencionas [[kometo]], qua atingis perihelio ca dio. Plu tarde deskovresos ke ol esis tale nomizita [[kometo di Halley]]. * [[1500]] - [[Vicente Yáñez Pinzón]] divenas l'unesma [[Europa]]no qua vizitas [[Brazilia]]. * [[1531]] - [[Ter-tremo]] en [[Lisboa]], [[Portugal]] produktas mili de morti. * [[1546]] - En [[Brazilia]], urbo [[Santos]] fondesas. * [[1905]] - En [[Wien]] eventis la unesma pleado di ''Pelleas und Melisande'' Op. 5 da [[Arnold Schönberg]]. * [[1915]] - [[Unesma mondomilito]]: [[Otoman imperio|Otomani]] komencas inkurso en [[kanalo di Suez]]. * [[1924]] - [[Sankt-Peterburg]] en [[Rusia]] rinomizesas [[Leningrad]]. * [[1944]] - [[Arjentinia]]na prezidanto [[Pedro Pablo Ramírez]] ruptas diplomacala relati kun [[nacional-socialista Germania]] e [[Japonia]]. * [[1950]] - [[India]] divenas [[republiko]]. * [[1956]] - [[Sovietia]] retrodonas a [[Finlando]] l'areo di [[Porkkala]] proxim [[Helsinki]]. * 1956 - En [[Italia]], [[Cortina d'Ampezzo]], komencas [[Vintral Olimpiala Ludi]]. * [[1980]] - [[Israel]] ed [[Egiptia]] ligas diplomacala relati. * [[1992]] - Balistika fuzei di [[Rusia]] ne plus apuntas ad [[Usa]]. * [[1993]] - [[Václav Havel]] elektesas prezidanto di [[Chekia]]. * [[1998]] - prezidanto [[Bill Clinton]] negas, ke il esis en sexuala relato kun [[Monica Lewinsky]], praktikinto en la [[Blanka Domo]]. * [[2001]] - 50-yar evanta [[Douglas DC-3]] falas en [[Venezuela]] e 24 homi mortas. * 2001 - [[Ter-tremo]] en [[Gujarat]], [[India]], mortigas cirkume 25.000 homi.<ref>{{Extera ligilo|titulo=2001: Thousands die in Gujarat quake|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/january/26/newsid_4666000/4666568.stm|editero=BBC|vidita ye=4ma di novembro 2016}}</ref> * [[2005]] - Du [[treno|treni]] kolizionas en Glendale, [[Kalifornia]]: 11 personi mortas e 200 plusa homi vundesas. * [[2009]] - Komencas populala revolti en [[Antananarivo]], [[Madagaskar]]. Kom rezulto, la prezidanto [[Marc Ravalomanana]] renuncos en marto dil sama yaro. * 2009 - Krako di [[banko|bankala sistemo]] di [[Islando]] koaktas la nemediata renunco di lora chefministro [[Geir Hilmar Haarde]].<ref>{{Extera ligilo| url = http://www.guardian.co.uk/world/2009/jan/27/iceland-prime-minister-resignation |vidita ye=7ma di julio 2009 |loko=London|editero=The Guardian| nomo=Mark| surnomo=Tran |idiomo={{en}}|titulo=Icelandic PM becomes world's first leader to step down over banking system crisis|publikigita ye=27ma di januaro 2009}}</ref> * [[2011]] - Pos intensa populala protesti en la stradi di [[Kairo]], [[Alexandria]] e [[Suez]] qui produktis cirkume 50 morti, [[Egiptia]]na prezidanto [[Hosni Mubarak]] anuncas chanji en sua guvernerio. Malgre to, il ne anuncas sua abdiko, demandita dal opozantaro. * [[2014]] - En [[Kabul]], [[Afganistan]], bombo-atento kontre [[omnibuso]] de l'armeo produktas 3 morti ed adminime 10 vunditi. * [[2015]] - [[Anglikan eklezio]] ordinacas sua unesma episkopino, Libby Lane. == Naski == * [[1477]] - Dukino [[Anna di Bretonia]] (m. 1514) * [[1763]] - Rejulo [[Karl la 14ma Johan]] di [[Suedia]] (m. 1844) * [[1796]] - [[Policarpa Salavarrieta]], heroino di Kolumbia (m. 1817) * [[1857]] - [[Trinley Gyatso]], 12ma [[dalai-lamao]] (m. 1875) * [[1880]] - [[Douglas MacArthur]], Usana generalo (m. 1964) * [[1884]] - [[Edward Sapir]], Usan antropologo e linguisto (m. 1939) * [[1904]] - [[Seán MacBride]], Irlandana politikistulo, Nobel-laureato (m. 1988) * [[1908]] - [[Stéphane Grappelli]], Franca muzikisto (m. 1997) * [[1911]] - [[Polykarp Kusch]], Germana fizikisto, Nobel-laureato (m. 1993) * [[1918]] - [[Nicolae Ceausescu]], diktatoro di [[Rumania]] (m. 1989) * [[1919]] - [[Hyun Soong-jong]], chefministro di Sud-Korea (m. 2020) * [[1921]] - [[Akio Morita]], Japonian entraprezisto, fondinto di [[Sony]] (m. 1999) * [[1925]] - [[Paul Newman]], Usan aktoro (m. 2008) * [[1927]] - [[José Azcona del Hoyo]], prezidanto di Honduras (m. 2005) * [[1928]] - [[Abdellatif Filali]], chefministro di Maroko (m. 2009) * 1928 - [[Roger Vadim]], Franca filmifisto (m. 2000) * [[1937]] - [[Joseph Saidu Momoh]], prezidanto di Sierra Leone (m. 2003) * [[1947]] - [[Michel Sardou]], Franca kantisto * [[1949]] - [[Jonathan Carroll]], Usana skriptisto * [[1953]] - [[Anders Fogh Rasmussen]], Daniana politikisto, chefministro * [[1955]] - [[Eddie Van Halen]], Nederlandan-Usana muzikisto * [[1958]] - [[Anita Baker]], Usana kantistino di [[jazo]] * [[1961]] - [[Wayne Gretzky]], Kanadana hokeisto * [[1986]] - [[Thiago Pereira]], Braziliana natisto * [[1993]] - [[Miguel Borja]], Kolumbiana futbalisto == Morti == * [[1823]] - [[Edward Jenner]], Angla mediko, inventisto di [[vacino]] kontre [[variolo]] (n. 1749) * [[1824]] - [[Théodore Géricault]], Franca piktisto (n. 1791) * [[1920]] - [[Jeanne Hébuterne]], Franca piktistino (n. 1898) * [[1935]] - [[José Sánchez-Guerra y Martínez]], advokato e chefministro di Hispania (n. 1859) * [[1952]] - [[Khorloogiin Choibalsan]], chefo di stato e chefministro di Mongolia (n. 1895) * [[1957]] - [[José Linhares]], prezidanto di Brazilia (n. 1886) * [[1962]] - [[Lucky Luciano]], Usana mafiano (n. 1897) * [[1979]] - [[Nelson Rockefeller]], urbestro di [[New York]] e vice-prezidanto di Usa (n. 1908) * [[2011]] - [[Tore Sjöstrand]], Sueda Olimpial atleto (n. 1921) * [[2020]] - [[Kobe Bryant]], Usana basketbalisto (n. 1978)<ref>{{Extera ligilo|url=https://www.tmz.com/2020/01/26/kobe-bryant-killed-dead-helicopter-crash-in-calabasas/|titulo=Kobe Bryant Dead, Dies in Helicopter Crash|editero= TMZ|idiomo={{en}}|vidita ye=26ma di januaro 2020}}</ref> == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Januaro]] mqzu44a2sz0104uloroqzd6ycoomytb 0 1837 994537 962463 2022-08-07T11:14:00Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Mayo}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. La '''19ma di mayo''' esas la 139ma [[dio]] di la yaro (140ma en [[bisextila yaro|bisextila yari]]) segun la [[Gregoriala kalendario]]. Restas 226 dii til la fino di la yaro. ---- == Dio == == Eventi == * [[715]] - [[Papo Gregorius la 2ma|Gregorius la 2ma]] divenas [[papo]]. * [[1674]] - [[Johan la 3ma Sobieski]] divenas suvereno di [[Polonia-Lituania]], e regnos til 1696. * [[1769]] - [[Papo Klemens la 14ma|Klemens la 14ma]] divenas papo. * [[1712]] - [[Petrus la 1ma di Rusia]] transferas la chef-urbo di [[Rusa imperio]] de [[Moskva]] a [[Sankt-Peterburg]]. * [[1880]] - Komencas la [[batalio di Kandahar]], dum la [[duesma Angla-Afgana milito]]. * [[1780]] - En granda parto di estal [[Kanada]] ed [[Usa]]na [[Nov-Anglia]] la dio divenas tenebroza. La kauzo esas ankore nesolvata.<ref>{{cite web |title= Ten Notable Apocalypses that (Obviously) Didn’t Happen|url = http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Ten-Notable-Apocalypses-That-Obviously-Didnt-Happen.html|citation= At 9&nbsp;am on May 19, 1780, the sky over New England was enveloped in darkness. An 1881 article in Harper’s Magazine stated that, “Birds went to roost, cocks crowed at mid-day as at midnight, and the animals were plainly terrified.” The unnatural gloom is believed to have been caused by smoke from forest fires, possibly coupled with heavy fog. But at the time, some feared the worst. 'People [came] out wringing their hands and howling, the Day of Judgment is come,' recalled a Revolutionary War fifer. ...|publisher= Smithsonian magazine|date=12ma di novembro 2009|accessodate=14ma di novembro 2009|language={{en}}}}</ref> * [[1916]] - [[Unionita Rejio]] e [[Francia]] sekrete signatas pakto Sykes-Picot, pri la divido di Araba teritorii de [[Otoman imperio]].<ref>{{cite web|url=http://www.history.com/this-day-in-history/britain-and-france-conclude-sykes-picot-agreement |title=Britain and France conclude Sykes-Picot agreement|language={{en}}|accessdate=19ma di mayo 2015|author=History.com}}</ref> * [[1941]] - [[Viet Minh]] fondesas en Indochinia da [[Nguyen Ai Quoc]], futura [[Ho Chi Minh]]. * [[1949]] - Ex-prezidanto di [[Finlando]] [[Risto Ryti]] liberigesas de karcero. Il enkarcerigesis kom kulpinto pri milito. * [[1991]] - [[Kroatia]]ni votas por divenar nedependanta de [[Yugoslavia]]. * [[1993]] - En [[Brazilia]], [[Fernando Henrique Cardoso]] divenas ministro pri ekonomial aferi dil prezidanto [[Itamar Franco]]. * [[2007]] - En [[Rumania]], [[Traian Băsescu]] eskapas de akuzo-proceso e divenas itere prezidanto di lando. * [[2016]] - Aviono [[Airbus A320]] de EgyptAir falegas super [[Mediteraneo]] dum flugo de [[Paris]] til [[Kairo]]. Omna 66 personi ennave mortas.<ref>{{cite news |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-36309492 |title=EgyptAir flight MS804 from Paris to Cairo crashed - Hollande |work=BBC News |date=19ma di mayo 2016 |accessdate=19ma di mayo 2016}}</ref> * [[2019]] - Che drinkeyo en [[Belém]], [[Brazilia]], 11 personi ocidesas per pafado en la kapo.<ref>{{cite web|title= Chacina em bar deixa 11 mortos em Belém|url=https://g1.globo.com/pa/para/noticia/2019/05/19/tiroteio-em-bar-deixa-mortos-em-belem.ghtml|publisher=G1|date=19ma di mayo 2019|accessdate=20ma di mayo 2019}}</ref> == Naski == * [[1824]] - [[Theodoros Diligiannis]], chefministro di Grekia (m. 1905) * [[1860]] - [[Vittorio Emanuele Orlando]], chefministro di Italia (m. 1952) * [[1881]] - [[Mustafa Kemal Atatürk]], prezidanto di Turkia (m. 1938) * [[1882]] - [[Mohammed Mosaddeq]], chefministro di Iran (m. 1967) * [[1890]] - [[Ho Chi Minh]], revolucionero, chefo di [[Nord-Vietnam]] (m. 1969) * 1890 - [[Mário de Sá-Carneiro]], Portugalana poeto (m. 1916)<ref>{{cite web|title=Mário de Sá Carneiro |publisher= Portal da Literatura |url=https://www.portaldaliteratura.com/autores.php?autor=337|accessdate=1ma di septembro 2018 |language={{pt}}}}</ref> * [[1896]] - [[Jorge Alessandri Rodríguez]], prezidanto di [[Chili]] (m. 1986) * [[1913]] - [[Neelam Sanjiva Reddy]], prezidanto di India (m. 1996) * [[1914]] - [[Max Ferdinand Perutz]], Austriana-Britaniana biologiisto, Nobel-laureato (m. 2002) * [[1915]] - Saloth Sâr, konocata kom [[Pol Pot]], chefo di [[Reda Khmero]] di [[Kambodja]] (m. 1998) * [[1919]] - [[Mitja Ribičič]], chefministro di [[Yugoslavia]] (m. 2013) * [[1925]] - Malcolm Little alias [[Malcolm X]], aktivisto pri [[homala yuri]] en Usa (m. 1965) * 1925 - Saloth Sar alias [[Pol Pot]], chefo di [[Reda Khmeri]] de Kambodja (m. 1998) * 1925 - [[Ib Eisner]], Dana piktisto (m. 2003) * [[1944]] - [[Marina Yaguello]], Franca linguistino * [[1945]] - [[Pete Townshend]], Britaniana muzikistulo ([[The Who]]) * [[1948]] - [[Grace Jones]], Jamaikana kantistino ed aktorino * [[1951]] - [[Joey Ramone]], Usana muzikistulo ([[The Ramones]]) (m. 2001) * [[1964]] - [[Gitanas Nausėda]], prezidanto di Lituania * [[1967]] - [[Alexia (kantistino)|Alexia]], Italiana kantistino * [[1973]] - [[Dario Franchitti]], Skota automobilisto * [[1974]] - [[Nawazuddin Siddiqui]], Indiana cinem-aktoro * [[1979]] - [[Diego Forlán]], Uruguayana futbalisto * 1979 - [[Andrea Pirlo]], Italiana futbalisto == Morti == * [[1296]] - [[Papo Celestinus la 5ma]] (n. 1215) * [[1536]] - [[Anne Boleyn]], duesma spozino dil rejulo [[Henry la 8ma di Anglia]], senkapigita (n. 1501 o 1507) * [[1645]] - [[Miyamoto Musashi]], famoza [[samurayo]] Japoniana (n. c. 1584) * [[1647]] - [[Sebastian Vrancx]], Flandriana piktisto (n. 1573) * [[1825]] - [[Henri de Saint-Simon]], Franca politikisto e filozofo (n. 1760) * [[1864]] - [[Nathaniel Hawthorne]], Usana skriptisto (n. 1804)<ref>{{cite web|url=https://www.biography.com/writer/nathaniel-hawthorne |title=Nathaniel Hawthorne Biography|accessdate=5ma di novembro 2019|language={{en}}}}</ref> * [[1895]] - [[José Martí]], Kubana skriptisto, chefo di nedependo-movado en [[Kuba]] (n. 1853) * [[1898]] - [[William Ewart Gladstone]], chefministro dil Unionita Rejio (n. 1809) * [[1918]] - [[Ferdinand Hodler]], Suisa piktisto (n. 1853) * [[1901]] - [[Marthinus Wessel Pretorius]], prezidanto di Sudafrikana Republiko (n. 1819) * [[1928]] - [[Max Scheler]], Germana filozofo (n. 1874) * [[1935]] - [[T. E. Lawrence]], "[[Lawrence de Arabia]]", Britanian arkeologiisto (n. 1888) * [[1947]] - [[John Fabian Carlson]], Sueda-Usana pikitisto (n. 1875) * [[1950]] - [[Daniel Ciugureanu]], chefministro di Moldova (n. 1885) * [[1951]] - [[Nikola Mushanov]], chefministro di Bulgaria (n. 1872) * [[1983]] - [[Jean Rey]], prezidanto dil [[Europana Komisitaro]] (n. 1902) * [[1984]] - [[John Betjeman]], Angla poeto e brodkastero (n. 1904) * [[1985]] - [[Tapio Wirkkala]], Finlandan akademiano e desegnisto (n. 1915) * [[1994]] - [[Jacqueline Kennedy Onassis]], ex-spozino di [[John F. Kennedy]] ed [[Aristoteles Onassis]]<ref>{{cite web|url= http://acervo.oglobo.globo.com/fatos-historicos/morre-jacqueline-kennedy-onassis-10005046|title=Morre Jacqueline Kennedy Onassis |publisher=O Globo|accessdate=8ma di oktobro 2016|language={{pt}}}}</ref> (n. 1929) * [[1998]] - [[Sosuke Uno]], chefministro di Japonia (n. 1922) * [[2000]] - [[Yevgeni Hrunov]], Rusa kosmonauto (n. 1933) * [[2002]] - [[John Grey Gorton]], chefministro di Australia (n. 1911) * [[2009]] - [[Robert Francis Furchgott]], Usana biokemiisto, Nobel-laureato pri Fiziologio o Medicino (n. 1916) * [[2011]] - [[Garret FitzGerald]], chefministro (Taoiseach) di la Republiko di Irlando (n. 1926) == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Mayo]] 8o5xh13du91h3i8249m0ci7z1f6q2dq 0 1863 994515 963879 2022-08-07T10:48:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Junio}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. La '''20ma di junio''' esas la 171ma [[dio]] di la yaro (172ma en [[bisextila yaro|bisextila yari]]) segun la [[Gregoriala kalendario]]. Restas 194 dii til la fino di la yaro. ---- == Dio == * Dio di la [[Standardo]], en [[Arjentinia]]. == Eventi == * [[1667]] - [[Papo Klemens la 9ma|Klemens la 9ma]] divenas papo. * [[1840]] - [[Samuel Morse]] recevas la patento por [[telegrafilo]]. * [[1858]] - En [[Indiana Subkontinento]], la [[sedicio di Sepoy]] finas. * [[1862]] - [[Barbu Catargiu]], chefministro di [[Rumania]], asasinesas. * [[1942]] - [[Duesma mondomilito]]: Naziisti konquestas Tobruk, en [[Libia]].<ref>{{cite web|url=https://noticias.uol.com.br/ultimas-noticias/deutschewelle/2017/06/20/1942-tropas-nazistas-conquistavam-tobruk-na-libia.htm |title=1942: Tropas nazistas conquistavam Tobruk, na Líbia|publisher=UOL|accessdate=20ma di junio 2017}}</ref> * [[1944]] - Duesma mondomilito: [[Viborg|Viipuri]] evakuesas, e Sovietiani konquestas vakua urbo. * [[1960]] - [[Mali]] e [[Senegal]] divenas kune nedependanta. * [[1982]] - [[IRA]] explozas du bombi en [[London]]. Ok soldati mortigesas e 47 vundesas. * [[1992]] - [[Paraguay]] promulgas sua nuna [[konstituco]].<ref>{{cite web|url=http://pdba.georgetown.edu/Constitutions/Paraguay/para1992.html |title=Paraguay: Constitución de 1992|language={{es}}}}</ref> * [[2001]] - En [[Pakistan]] [[Pervez Musharraf]] prenas prezidantala stando. == Naski == * [[1819]] - [[Jacques Offenbach]], Germana kompozisto (m. 1880) * [[1861]] - [[Frederick Hopkins]], Angla biokemiisto, Nobel-laureato pri fiziologio o medicino (m. 1947) * [[1887]] - [[Kurt Schwitters]], Germana piktisto, poeto e artisto (m. 1948) * [[1891]] - [[John Aloysius Costello]], chefministro di la [[Republiko di Irlando]] (m. 1976) * [[1909]] - [[Errol Flynn]], Australian aktoro (m. 1959) * [[1913]] - [[Ángel Botello]], Hispana-Portorikana piktisto (m. 1986) * [[1924]] - [[Chet Atkins]], Usana gitaristo (m. 2001) * [[1928]] - [[Jean-Marie Le Pen]], Franca politikistulo * 1928 - [[Martin Landau]], Usana cinem-aktoro * [[1942]] - [[Brian Douglas Wilson]], Usana muzikisto, kantisto, kompozisto e muzikala produktisto ([[The Beach Boys]]) * [[1946]] - [[Xanana Gusmão]], prezidanto di Estal Timor * [[1948]] - [[Ludwig Scotty]], prezidanto di Nauru * [[1949]] - [[Lionel Richie]], Usana kantisto * 1949 - [[Gotabaya Rajapaksa]], prezidanto di Sri-Lanka * [[1950]] - [[Nouri Al-Maliki]], chefministro di Irak * [[1952]] - [[John Goodman]], Usan aktoro * 1952 - [[Vikram Seth]], Indiana skriptisto * [[1960]] - [[Nigel John Taylor]], Britaniana muzikistulo ([[Duran Duran]]) * [[1967]] - [[Nicole Kidman]], Usan aktorino * [[1968]] - [[Mateusz Morawiecki]], chefministro di Polonia * [[1978]] - [[Frank Lampard]], Britaniana futbalisto * [[1982]] - [[Yas]], Iranana kantisto ed aktoro == Morti == * [[1820]] - [[Manuel Belgrano]], Arjentinian advokato e politikisto (n. 1770) * [[1869]] - [[Diomidis Kiriakos]], chefministro di Grekia (n. 1811) * [[1837]] - Rejulo [[William la 4ma di Unionita Rejio]] (n. 1765) * [[1862]] - [[Barbu Catargiu]], chefministro di Rumania (n. 1807) * [[1933]] - [[Clara Zetkin]], Germaniana politikistino (n. 1857) * [[1958]] - [[Kurt Alder]], Germana kemiisto, Nobel-laureato (n. 1902) * [[1959]] - [[Hitoshi Ashida]], chefministro di Japonia (n. 1887) * [[1996]] - [[Walter Guevara Arze]], prezidanto di Bolivia (n. 1912) * [[2005]] - [[Jack Kilby]], Usan injenioro, Nobel-laureato pri fiziko (n. 1923) * 2005 - [[Larry Collins]], Usana skriptisto (n. 1929) == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Junio]] 99qeaht5b13gxtkvdbli63mah5yfq13 0 2029 994401 982289 2022-08-06T13:21:01Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Decembro}} Videz quo ligesas adhike (che utensili). - A pagino di [[yaro]]. '''30 di decembro''' esas la 364ma [[dio]] di la yaro (365ma en [[bisextila yaro|bisextila yari]]) segun [[Gregoriala kalendario]]. Restas un dio til la fino di la yaro. ---- == Dio == == Eventi == * [[987]] - [[Robert la 2ma di Francia|Robert la 2ma]] divenas rejo di [[Frankia]]. * [[1370]] - [[Papo Gregorius la 11ma|Gregorius la 11ma]] divenas papo. * [[1916]] - [[Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]], [[monakeyo|monako]], amiko di la carala familio di [[Rusia]], mortigesas. * [[1922]] - [[Rusia]], [[Ukraina]], [[Bielorusia]] e sovieta republiki di [[Transkaukazia]] fondas [[Sovietia]]. * [[1927]] - Unesma [[urbala fervoyo]] inauguresas en [[Tokyo]]. * [[1947]] - Rejo di [[Rumania]] [[Mihai la 1ma di Rumania|Mihai la 1ma]] renuncas, e la lando divenas populala demokratio. * [[1993]] - [[Israel]] e [[Vatikano]] ligas diplomacala relati. * [[1994]] - Armizita viro invadas du kliniki ube [[aborto|aborti]] praktikesis e pafas kontre la personi ibe. Du [[muliero|mulieri]] mortas e adminime plusa 5 vundesas.<ref>{{Extera ligilo|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/30/newsid_2547000/2547637.stm |titulo= 1994: Gunman kills two women at abortion clinic|vidita ye=21ma di julio 2016 |editero=BBC|language{{en}}}}</ref> * [[1997]] - En [[Aljeria]] militisti mortigas 400 homi en quar vilaji. * [[2000]] - En [[Filipini]], [[Manila]], explozo-serio mortigas 22 homi. * [[2001]] - Dum serioza ekonomiala krizo [[Adolfo Rodríguez Saá]] renuncas kom prezidanto di [[Arjentinia]], pos 7 dii en povo. * [[2002]] - [[Volkano]] ''Stromboli'' eruptas en [[Eolia-insuli]]. * [[2006]] - En [[Hispania]], bombo-atako da [[ETA]] en l'[[aeroportuo]] di [[Madrid]] mortigas 2 personi. * 2006 - En [[Irak]] [[Saddam Hussein]] mortigesas per jibeto. * [[2011]] - [[Samoa]] e [[Tokelau]] abolisas ta dio, por saltar de [[horala zono]] UTC-11 til UTC+13. * [[2014]] - On trovas en la [[Maro di Java]] tri kadavri e fragmenti de l'aviono [[Airbus A320]] de AirAsia qua voyajis de [[Surabaya]], [[Indonezia]] vers [[Singapur]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://noticias.uol.com.br/internacional/ultimas-noticias/2014/12/30/indonesia-encontra-destrocos-de-aviao-desaparecido-corpo-e-localizado.htm|title =Indonésia encontra destroços de avião; corpos são localizados|editero=UOL|vidita ye=30ma di decembro 2014|idiomo={{pt}}}}</ref> * 2014 - En [[Gambia]] militisti probas [[stato-stroko]] kontre la prezidanto [[Yahya Jammeh]], en povo depos 1994. La stato-stroko falias.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.publico.pt/mundo/noticia/exercito-da-gambia-anuncia-derrota-de-tentativa-de-golpe-militar-1680829 |titulo= Exército da Gâmbia anuncia derrota de tentativa de golpe militar|editero=Publico.pt|vidita ye= 30ma di decembro 2014|idiomo={{pt}}}}</ref> * [[2015]] - Severa inundadi devastas granda parto di la metropolala regiono di [[Saint Louis, Missouri]]. Ol povos esar la maxim granda inundado de la historio dil [[fluvio Mississippi]], plu granda kam la historiala inundadi di [[1993]] e [[1927]]. De l'antea semano til nun l'inundadi produktis 53 morti.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.nbcnews.com/news/weather/historic-missouri-floods-threaten-19-levees-along-mississippi-river-n487776 |titulo='Historic' Floods Threaten 19 Levees Along Mississippi River |editero=NBC News |publikigita ye=30ma di decembro 2015|vidita ye=30ma di decembro 2015|idiomo=Angla}}</ref> * [[2017]] - Segun informi, du personi mortas dum protesti en [[Tehran]] kontre la politikala chefi di [[Iran]], [[ayatolo Khamenei]] e la prezidanto [[Hassan Rouhani]], e kontre l'ekonomiala stando di la lando, kun alta [[inflaciono]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.telegraph.co.uk/news/2017/12/30/iranian-students-clash-police-tehran-protests-enter-third-day/ |titulo=Two reportedly killed after Iranian forces 'open fire on protestors' as demonstrations continue for third day |editero=Daily Telegraph|publikigita ye=31ma di decembro 2017|vidita ye=31ma di decembro 2017}}</ref> == Naski == * [[1865]] - [[Rudyard Kipling]], Angla skriptisto, Nobel-laureato (m. 1936) * [[1884]] - [[Hideki Tojo]], chefministro di Japonia (m. 1948) * [[1890]] - [[Adolfo Ruiz Cortines]], prezidanto di Mexikia (m. 1973) * [[1891]] - [[Antoine Pinay]], chefministro di Francia (m. 1994) * [[1901]] - [[Beauford Delaney]], Usana piktisto (m. 1979) * [[1923]] - [[Sara Lidman]], Sueda skriptisto (m. 2004) * [[1928]] - [[Bo Diddley]], Usana muzikisto, kantisto e kompozisto (m. 2008) * [[1930]] - [[Tu Youyou]], Chiniana kemiistino, Nobel-laureato * [[1932]] - [[Paolo Villaggio]], Italiana komediisto e cinem-aktoro (m. 2017) * [[1935]] - [[Omar Bongo Ondimba]], prezidanto di Gabon (m. 2009) * 1935 - [[Sandy Koufax]], Usana [[basbalo|basbalisto]] * [[1942]] - [[Michael Nesmith]], Usana kantisto e muzikistulo ([[The Monkees]]) * [[1946]] - [[Marc Forné Molné]], chefministro di Andora * [[1948]] - [[Randy Wayne Schekman]], Usana biologiisto, Nobel-laureato * [[1952]] - [[David Weston]], Britaniana komputero-programisto ed Idisto * [[1961]] - [[Ben Johnson]], Kanadan atleto * 1961 - [[Bill English]], chefministro di Nova-Zelando * [[1962]] - [[Alessandra Mussolini]], Italiana politikistino * [[1969]] - [[Jay Kay]], Britaniana muzikistulo ([[Jamiroquai]]) * 1969 - [[Kersti Kaljulaid]], prezidantino di Estonia * [[1975]] - [[Tiger Woods]], Usana golf-ludisto * [[1977]] - [[Laila Ali]], Usana boxistino * [[1984]] - [[LeBron James]], Usana basktebalisto == Morti == * [[274]] - [[Papo Felix la 1ma]]<ref name=Felix>{{Extera ligilo|url=https://www.britannica.com/biography/Saint-Felix-I|titulo=Saint Felix I {{!}} pope |editero=Encyclopedia Britannica |vidita ye=24ma di mayo 2019 |idiomo={{en}}}}</ref> (naskodio nekonocata) * [[1591]] - [[Papo Inocentius la 9ma]] (n. 1519) * [[1870]] - [[Juan Prim y Prats]], chefministro di Hispania (n. 1814) * [[1879]] - [[Manuel de Araújo Porto-Alegre]], Braziliana piktistulo e poeto (n. 1806) * [[1896]] - [[José Rizal]], Filipinana skriptisto, heroo di la nedependo (n. 1861) * [[1933]] - [[Ion Gheorghe Duca]], chefministro di Rumania (n. 1879)<ref>{{Extera ligilo|titulo=Ion Gheorghe Duca (1879-1933)|url=https://www.geni.com/people/Ion-Duca/6000000001874313121 |editero=GENI|vidita ye=1ma di septembro 2019}}</ref> * [[1944]] - [[Romain Rolland]], Franca skriptisto, Nobel-laureato (n. 1866) * [[1968]] - [[Trygve Lie]], Norvegiana sindikatano e politikisto, unesma chef-sekretario dil [[Unionita Nacioni]] (n. 1896) * [[1971]] - [[Jo Cals]], chefministro di Nederlando (n. 1914) * [[2004]] - [[Artie Shaw]], Usana jazo-muzikisto (n. 1910) * [[2009]] - [[Abdurrahman Wahid]], prezidanto di Indonezia (n. 1940) * [[2010]] - [[Bobby Farrell]], [[Aruba]]na dansistulo, membro dil ensemblo [[Boney M.]] (n. 1946) * [[2012]] - [[Rita Levi-Montalcini]], Italiana nevrologiisto, Nobel-laureato (n. 1909) * [[2018]] - [[Edgar Hilsenrath]], Germana skriptisto (n. 1926) == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Dio di yaro]] [[Kategorio:Decembro]] d50l6x79tbo9bdfbpgon9xm5rxyaegy 0 2134 994514 983679 2022-08-07T10:48:12Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{13ma yarcento}} La yaro '''1293''' (MCCXCIII per Romala algarismi) esis ordinara yaro komencinta ye [[jovdio]] segun [[Juliala kalendario]]. Ol esis la 293ma [[yaro]] di la duesma yarmilo, la 93ma yaro di la [[13ma yarcento]], e la 4ma yaro di la [[yari 1290a]]. == Eventi == === [[Europa]] === * [[Suedia|Sueda]] marshalo [[Tyrgils Knutson]] duktas expediciono ([[krucomilito]]) a [[Karelia]] e fondas fuorto di [[Viborg|Viipuri]]. == Naski == == Morti == [[Kategorio:Yari 1290a]] 7bch0mnw26vf1q65c6dkuq68h1kb0ad 0 2191 994538 939588 2022-08-07T11:14:40Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Mika Toimi Waltari | Imajo= [[Arkivo:Mika Waltari.jpg|180px]] | Profesiono= [[literaturo|skriptisto]] | Shablono_lando= {{FIN}} | Naskodio= [[19ma di septembro]] [[1908]] | Nask-urbo= [[Helsinki]], [[Finlando]] | Mort-dio= [[26ma di agosto]] [[1979]] | Mort-urbo= [[Helsinki]], [[Finlando]] }} '''Mika Toimi Waltari ''' ([[1908]] til [[1979]]) esis [[Finlando|Finlandana]] skriptisto. Patro di Mika, Toimi, esis pastoro ma il mortis pro tuberkloso kande Mika evis kin yari ye somero [[1914]]. Anke Toimi-patro skriptis du instruktanta biografio-libri por yuni. Olga-matro (naskinte Johansson) esis filiino di oro-maleisto de [[Sankt-Peterburg]]. La familio vivis povre sen patro, ma onklulo di Mika, Toivo, quo ank esis pastoro, helpis la familio. La morto di patro profunde afektis Mika, ed ilu skriptis romano (Sielu ja liekki “Spirito e flamo”) pri ta temo en [[1934]]. Yuna Mika esis tre lernema: il lernis lektar ante skolo askoltante kande on docis sua plu olda fratulo Samuel. Il skribis sua unesma dramato tri-pagina (''Pelopidaan salaliitto '' “Konspiro di Pelopidas”) evante ok yari. Unesma verketo esis publikigita en [[1925]]. Ol esis libro 72-pagina por yuni ''Jumalaa paossa'' (“Fugante de Deo”). Mika divenis studento en [[1926]] en Fina Normala Liceo de kurso quo havis [[Latina linguo]] kom precipua linguo ne-matrala. Ye somero 1926 il amoreskis ad skriptisto Elina Vaara. Il ne recevis respond-amoro, e pro to pensis anke pri suocido. Decepto en amoro duktis il a studiar teologio en l' universitato. En somero [[1927]] Mika vivis en [[Paris]], quo donis a la yunulo sexual experienci. Il entraprezis publikigar sua poemi, ma experti sugestis a lu skriptar prozo. Lua unesma verko esis teroro-novelaro ''Kuolleen silmät'' (“Okuli di mortinto”) da pseudonimo Kristian Korppi. Tamen, teroro-noveli induktis problemi en la studiado, ed ilu demisionis la teologiala fakultato ye autuno 1927. La sequanta yaro publikigesis ''Suuri illusioni'' (“Granda ilusiono”) quo notorigis lu. Mika komencis studiar en la historial-linguistikala fakultato ed obtenis diplomo en [[1929]]. Cayare esis publikigita verko ''Yksinäisen miehen juna'' (“La treno di solitara viro”). Tatempe Mika voluntis divenar docisto-expertisto en l' universitato. Ye printempo [[1931]] Mika mariajis kun Marjatta Luukkonen ([[1909]]-[[1978]]). En januaro [[1932]] naskis ilua filiino Satu, l' unika filio. Erste nun, kom familialo, Waltari komencis skriptar profesionale. Il laboris kelka yari kom jurnalisto e redaktisto; samatempe il tradukis literaturo aden la Fina. Dum [[duesma mondomilito]] il laboris en Informo-instituto di Stato skribante artikli ed enciklopedieti. Milito-tempo tre influis Mika. Pos milito en [[1945]] il skriptis sua mastro-verko ''Sinuhe egyptiläinen'' (“Sinuhe la Egiptiana”) tre rapide: on dicas ke 27 pagini naskis po dio. Mika nultempe vizitis [[Egiptia]] ma savis pri historio per libri e viziti en muzei Europala. Pose [[Gamal Abdel Nasser]] invitis Waltari ad Egiptia ma Mika polite refuzis (pro ke il ne esis interesata pri moderna Egiptia). Waltari anke polite refuzis, kande [[Hollywood]] volis prolongo-parto por Sinuhe. Dum la [[yari 1950ma]] Mika laboris tre forte. Laboro e fumado (40-50 sigareti po dio) acesis sua saneso. Il sufris pro sensonjeso e splineso konvalecante tempope en mentala kliniko. Maxim severa krizo esis en [[Milano]] en [[1953]]. En [[1968]] lua pulmono-kancero esis operacita. Ilu mortis en [[1979]]. En [[1957]] Mika Waltari divenis membro dil [[Finlandan Akademio]] e honorumala doktoro en l' Universitato di [[Turku]] en [[1970]]. Dum sua yuneso Mika Waltari esis kondamnata pro esar tro fiera e tro kurajoza. Pose il esis konsiderata kom amuzisto-skriptisto. Nun Mika Waltari esas memorata kom magna e realista humanisto. Ilu skriptis e parolis pri individuala libereso, pri humanismo e digneso. En lua matura verki sonas la voco di homo. === Verki da Mika Waltari === * Jumalaa paossa (Fugante de Deo), 1925 * Kuolleen silmät (Okuli di mortinto), 1926 * Sinun ristisi juureen (Adche tua kruco), 1927 * Suuri illusioni (Granda ilusiono), 1928 * Valtatiet (Chefa voyi), 1928 (kun Olavi Paavolainen) * Yksinäisen miehen juna (La treno di solitara viro), 1929 * Dshinnistanin prinssi (La princulo di Dshinnistan), 1929 * Muukalaislegioona (tradukuro?), 1930 * Jättiläiset ovat kuolleet (Giganti esas mortinta), 1930 (Dramato) * Appelsiininsiemen (La semino di apelsino), 1931 * Radiokuunnelma (Radio-dramato), 1931 * Siellä missä miehiä tehdään (Ube on igas homuli), 1931 * Kiinalainen kissa ja muita satuja (Chiniana kato e altra fabli), 1932 * Mies ja haave (Viro e kimero), 1933 * Sielu ja liekki (Spirito e flamo), 1934 * Yö yli Euroopan (Nokto trasuper Europa), 1934 (Dramato) * Palava nuoruus (Flagranta yuneso), 1935 * Tradukuro: Kristmann Gudmunddson, Kaukainen ranta (Distanta rivo), 1935 * Aiotko kirjailijaksi (Ka tu divenus skriptisto?), 1935 * Surun ja ilon kaupunki (Urbo di tristeso e joyo), 1936 * Juudean yö (La nokto di Judea), 1936 * Kuriton sukupolvi (Desobedianta generaciono), 1936 (Dramato) - Cinemo 1937, direktita da Wilho Ilmari * Akhnanaton, auringosta syntynyt (Akhnanaton la naskinta ek suno), 1937 (Dramato) * Helsinki kautta vuosisatojen (Helsinki dum yarcenti), 1937 * Mies rakasti vaimoaan (La viro amis sua spozo), 1937 (Dramato) * Toimittaja rakastuu (La redaktero ameskas), 1937 (Dramato) * Yö yli Euroopan (Nokto trasuper Europa), 1937 * Tradukuro: Kristmann Gudmunddson, Maan lapset (La filii di lando), 1937 * Vieras mies tuli taloon (Stranja viro eniris la domo), 1937 - Cinemo 1938, direktita da Wilho Ilmari - Cinemo 1957, direktita da Hannu Leminen * Jälkinäytös (Posa akto), 1938 * Ihmeellinen Josef eli elämä on seikkailua (Marveloza Yosef, altra dicante la vivo esas aventuro), 1938 (Dramato) * Kuka murhasi rouva Skrofin (Quo mortigis siorino Skrof?), 1939 - Cinemo 1961, direktita da Matti Kassila * Hämeenlinnan kaunotar (La belino di Hämeenlinna), 1939 (Dramato) * Cinemo-skripturo: Sep fratuli da Aleksis Kivi, 1939; direktita da Wilho Ilmari * Antero ei enää palaa (Antero ne plus retrovenos), 1940 * Sotilaan paluu (La retroveno dil soldato), 1940 * Komisario Palmun erehdys (L'eroro di polico-komisaro Palmu), 1940 - Cinemo 1960, direktita da Matti Kassila. * Maa on ikuinen (La lando esas eterna), 1941 (Dramato) * Totuus Virosta, Latvista ja Liettuasta (La verajo pri Estonia, Latvia e Lituania), 1941 * Tulevaisuuden tiellä (Sur la voyo di futuro), 1941 (Dramato) * Yövuorossa (Noktala laboro-fazo), 1941 * Ei koskaan huomispäivää (Nultempe esos la sequanta dio), 1942 * Fine van Brooklyn, 1942 * Hankala kosinta (Laborema propozo), 1942 (Dramato) * Hyvin harkittu - puoliksi tehty (Bone ponderita - to esas mifacita), 1942 * Isästä poikaan (De patro a filiulo), 1942 * Kaarina Maununtytär (Kaarina la filiino di Maunu), 1942 * Neuvostovakoilun varjossa (En la tenebro dil Sovetiana spionado), 1942 * Novelleja (Noveli), 1943 * Eero ja Ilona (Eero ed Ilona), 1943 * Ilona on sairaana (Ilona esas maladeskinta), 1943 * Ilonan päivät tuuliajolla (La dii di Ilona sen skopo), 1943 * Paracelsus Baselissa (Paracelsus en Basel), 1943 (Dramato) * Rakkaus vainoaikaan (L'amo dum persekuto-tempo), 1943 * Yövieras (Noktala gasto), 1943-44 (Dramato) * Kirkas päivä (Hela dio), 1944 * Takaisin linjoille (Retroe til frontiero), 1944 * Unohduksen pyörre (La ciklo dil obliviado), 1944 * Jokin ihmisessä (Ulo en homo), 1944 - Cinemo 1956, direktita da Aarne Tarkas * Tanssi yli hautojen (La danso trasuper la tombi), 1944 - Cinemo 1950, direktita da Toivo Särkkä * Gabriel, tule takaisin (Gabriel, venez retroe), 1944-45 (Dramato) - Cinemo 1951, direktita da Valentin Vaala * Sinuhe egyptiläinen 1-2 (Sinuhe la Egiptiana), 1945 - Cinemo 1954, The Egyptian, direktita da Michael Curtiz * Rakas lurjus (Kara raskalo), 1946 (Dramato) * Noita palaa elämään (La magiisto retroviveskas), 1945-46 (Dramato) - Cinemo 1952, direktita da Roland af Hällström * Omena putoaa (Pomo falas), 1946-47 (Dramato) - Cinemo 1952, direktita da Valentin Vaala * Elämän rikkaus (La richeso dil vivo), 1947 (Dramato) * Portti pimeään (La pordo a tenebrozo), 1947 (Dramato) * Kultakutri (L’ ora-hararalo), 1948 * Lähdin Istanbuliin (Me departis ad Istanbul), 1947 * Mikael Karvajalka (Mikael la harala-gambo), 1948 * Kutsumaton (Desinvitito), 1948 (Dramato) * Myöhästynyt hääyö (Tarda mariajo-nokto), 1948 (Dramato) * Huhtikuu tulee (Aprilo iros), 1948-49 (Dramato) * Mikael Hakim, 1949 * Neljä päivänlaskua (Quar suno-sinki), 1949 * Leikkaus (L’ operaciono), 1951 * Pimeä komero (Obskura kamereto), 1951 (Dramato) * Viimeiset ihmiset (Lasta homi), 1951 (Dramato) * Johannes Angelos, 1952 * Kuun maisema (Lunala peizajo), 1953 - Cinemo Jäinen saari (Glacial insulo), direktita da Erik Häkkinen. - Tv-adapturo ye 1978, direktita da Markku Onttonen * Rakas lurjus (Kara raskalo), 1953-54 - Cinemo 1955, direktita da Edvin Laine * Yksinäisen miehen juna (La treno di solitara viro), 1954 * Runoja 1925-45 (Poemi 1925-45), 1954 * Turms kuolematon (Turms la desmortonta), 1955 * Tradukuro: Pär Lagerkvist, Sibylla, 1956 * Kutsumaton vieras (Desinvitita gasto), 1956-57 * Vallaton Valtari (Briska Valtari), 1957 * Feliks onnellinen (Feliks la felica), 1958 * Valtakunnan salaisuus (La sekreto dil stato), 1959 * Miljoonavaillinki (Miliono-manko), 1959-60 (Dramato) - Cinemo 1961, direktita da Toivo Särkkä * Myöhästynyt hääyö (Tarda mariajo-nokto), 1959-60 - Cinemo 1960, direktita da Edvin Laine * Koiranheisipuu ja neljä muuta pienoisromaania (La sambuko(?) e quar altrai romaneti), 1961 * Toukokuu tulee (Aprilo venos), 1961 * Tähdet kertovat, komisario Palmu! (La steli rakontas, polico-komisaro Palmu!), 1962 - Cinemo 1962, direktita da Matti Kassila * Keisari ja senaattori (La caro e senatano), 1963 (Dramato) * Ihmiskunnan viholliset (L’ enemiki di homaro), 1964 * Cinemo-skripturo Kulkurin valssi (La valso dil vaganto) (kun Heikki Kataja), 1965 - Cinemo 1941, direktita da T.J. Särkkä * Pienoisromaanit (Romaneti), 1966 * 22.30 - pikajuna Viipuriin (22.30 kloki - l’ espreso a Viipuri), 1966 * Pöytälaatikko (Tablala buxeto), 1967 * Ihmisen ääni (La voco di homo), 1978 * Mika Waltarin teoksia (La verki di Mika Waltari), 1978 * Mikan runoja ja muistiinpanoja 1925-1978 (Poemi e memoruri da Mika), 1979 * Kieku ja Kaiku (Kieku e Kaiku), 1979 (kun Atso Alho) * Kirjailijan muistelmat (La memoruri dil skriptisto), 1980 (editita da Ritva Haavikko) * Nuori Johannes (Yuna Johannes), 1981 * Mika Waltarin näytelmät (La dramati di Mika Waltari), 1999 * Viisi ässää ja muita kertomuksia (Kin asi ed altra rakonti), [1999 {{DEFAULTSORT:Waltari, Mika}} [[Kategorio:Finlandana skriptisti]] ex4dkeh4p3sasgewy71b09j4n0sicc7 0 2202 994419 991984 2022-08-06T19:01:25Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Andres Juste | Imajo= [[Arkivo:Andreas Juste.png|Ido-poeto e skriptisto Andreas Juste]] | Profesiono= [[Advokato]] e skriptisto | Shablono_lando= {{BEL}} | Naskodio= [[1918]] | Nask-urbo= [[Charleroi]], [[Belgia]] | Mort-dio= [[1998]] | Mort-urbo= }} '''Andreas Juste''' ([[1918]] til [[1998]]) esis advokato en [[Charleroi]], [[Belgia]]. Ilu deskovris [[Ido]]-linguo ed adheris ad ol entuziasmoze cirkum la fino di la [[yari 1940ma]]. De lore til sua morto, il praktikis Ido pasionoze. Il konsideris Ido kom sua expreso-linguo por l'idei e sentimenti; ol esis vere lua linguo di kreado. Juste esis autoro di nombroza texti valoroza. Il produktis enorma verkaro en Ido-linguo: originala [[poemo|poemi]], [[odo|odi]] e kanti poeziala, esayi en la linguala ed interlinguistikala domeni, originala fabli, divulgo-verko por France-parolanti ed anke tradukuri de magna Europana poeti. Lu anke tradukis, ad Ido, poemi de diversa lingui, quin il kolektis en la verki ''Bunta garbo'' e ''Voci di saji''. Juste studiis interlinguistiko, esis membro di [[Uniono por la Linguo Internaciona Ido|ULI]] ed ''International Language IDO Society of Great-Britain'' e recevis en [[1971]] ed en [[1972]] l'ora medalio ye la ''Prix de poesie de l' Europe Unie''. Pluse, il redaktis granda nombro de sempre interesanta artikli por la centrala revuo di Ido (''[[Progreso (revuo)|Progreso]]'') e por altra periodali. Danke profunda studio di la konstituciva texti da nia pioniri, e specale da [[Louis Couturat|Couturat]], il divenis experto pri Ido-linguo, e lua opinioni pri Ido esis sempre atencoze askoltata. 52 buxi kun korespondaji, manuskripti, revui e dokumenti pri kursi, e anke la biblioteko privata di Juste, kontenanta plu kam 200 verki pri ca temaro, trovesas nun en arkivo dil [[Muzeo por projetolingui]]. Yen lua '''kompleta bibliografio'''<ref>[[Tazio Carlevaro]]: Andreas Juste - idista poeto. En: ''Soziokulturelle Aspekte von Plansprachen. Beiträge der 7. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 7.-9. November 1997 in Berlin''. Red. Ulrich Becker. Berlin 1998: Gesellschaft für Interlinguistik e.V. (GIL). ISSN 1432-3567. p. 44-46.</ref> (1962-1996):3 * ''Rinaldo. La serchado''. Poemo hero-komika en 10 kanti. Unesma parto (1-6ma kanti). Kun historial e lingual komentaro da D-ro Herman Pilfender. Gilly 1962: /autoro/. * ''Rinaldo''. Duesma parto (7-10ma kanti). Gilly 1962: /autoro/ * ''Soneti''. Originale kompozit en Idolinguo. Hoting 1963: Sueda Ido-Federuro. 22 p. * ''A Couturat. Odo por l'aniversario di lua morto, 1914-1964''. Originale kompozit en Idolinguo da A.J. Zürich 1966: Buchdruckerei Berichtaus. 20 p. *''Pri tolero. Epistolo''. Gilly 1971: autoro. *''Epistolo V. Por respondar a verd akuzi''. /Gilly 1972: autoro/. 9 p. *''Pri tolero. Epistolo originale kompozit en Idolinguo. Zürich-Gilly 1972: «Suisa Ido-Buletino».'' 16 p. *''[[La serchado]]. Poemo hero-komika en dek kanti''. Originale kompozit en Idolinguo. Gilly 1972: edito dal autoro. 14 + 178 p. *''[[iarchive:antologiodilidolinguotomoi|Antologio dil Idolinguo 1908-1928]]''. Kun introdukto da Tazio Carlevaro. Unesma tomo. Gilly 1973: autoro. 10 + 20+ 276 p. *''La fabli dil Olda Korvo''. /Zürich/ 1973: /ed. dal autoro e da damzelo Bosshard/. 34 p. *''Epistolo sisesma''. /Gilly/ 1973: autoro. *''Du kanti de «La Serchado»'' originale kompozit en Idolinguo da A.J. Tradukit ad Angla e Franca linguo da B. Bishop e J. Houloux. /Gilly/ 1973: autoro. *''Epistolo sepesma. Pri l'idista poeti (II)''. Originale kompozit en Idolinguo e dedikit a Sº Camiel de Cock. /Gilly/ 1974: autoro. 8 p. *''De divers instanti. Selektita poemi 1961-1974''. /Gilly/ 1974: autoro. *''Epistolo IX. Pri nia nuna jorni. A Futura Samideano.'' /Gilly/ 1976: autoro. p. 105-120. *''Bunta garbo''. Poemi quin tradukis ad Idolinguo A.J. Gilly 1978: autoro. 94 p. *''Kontre la poluteri. O: laudi al aquo''. /Gilly/ 1978: autoro. *''Vitra perli''. Originale kompozit en Idolinguo. /Gilly 1978: ed. dal autoro/.4 + 59 p. *''Antologio dil Idolinguo. Tomo II''. Kun linguala meditadi da A.J. Gilly 1979: autoro. 84 + 276 p. *''Voci di saji''. Poemi da divers autori tradukit aden Idolinguo. /Gilly/ 1982: autoro. 4 + 60 + 8p. *''Fabli di la pigo''. Ilustrita da Miryam Juste. /Gilly/ 1983: autoro. 68 p. *''Nova fabli''. Gilly 1983: autoro. *''La jaro. La 10 epistoli e la 5 satiri 1960-1980''. Gilly /1984/: autoro. 18 + 154 + 72 p. *''La renkontro''. /Gilly/ 1985: autoro. *''L'amforo. Poemi originale kompozit en Idolinguo 1962-1987''. /Gilly 1987: autoro/. *Exterius/Juste, Andreas/: ''[[iarchive:Epigrami|Epigrami]]''. /Gilly/ 1993, Gislero. *''Un parler d'amis. L'Ido-linguo, langue auxiliaire 1907-1995''. /Gilly 1995: autoro/. 92 p. *''Idala rimaro''. Unesma parto. Germana Ido-Societo 1996. 75 p. *''[[iarchive:Idala_foliumi|Idala foliumi]]''. Bellinzona: Editerio Hans Dubois 1998. 80 p. <u>2-ma edituro</u>: Editerio Hans Dubois 2019. 45 p. (pdf-edituro) == Referi == {{reflist}} == Extera ligili == *[http://www.knowhowsphere.net/Main.aspx?BASEID=JANDCOIDO Ido-fonduro] * [http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/04/Heft_4_Carlevaro_(3).pdf?wb_1380_session_id=jatq7nb0k87ttigi2mo1q5p8k1 Texto da Tazio Carlevaro pri Andreas Juste] * [http://www.onb.ac.at/sammlungen/plansprachen/19045.htm Texto en Germana pri Andreas Juste] {{DEFAULTSORT:Juste, Andreas}} [[Kategorio:Skriptisti en Ido]] [[Kategorio:Belga skriptisti]] akizojpdqe8b5l79zo61ys6yiuy02ye 994426 994419 2022-08-06T19:10:13Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Andres Juste | Imajo= [[Arkivo:Andreas Juste.png|eta|Ido-poeto e skriptisto Andreas Juste]] | Profesiono= [[Advokato]] e skriptisto | Shablono_lando= {{BEL}} | Naskodio= [[1918]] | Nask-urbo= [[Charleroi]], [[Belgia]] | Mort-dio= [[1998]] | Mort-urbo= }} '''Andreas Juste''' ([[1918]] til [[1998]]) esis advokato en [[Charleroi]], [[Belgia]]. Ilu deskovris [[Ido]]-linguo ed adheris ad ol entuziasmoze cirkum la fino di la [[yari 1940ma]]. De lore til sua morto, il praktikis Ido pasionoze. Il konsideris Ido kom sua expreso-linguo por l'idei e sentimenti; ol esis vere lua linguo di kreado. Juste esis autoro di nombroza texti valoroza. Il produktis enorma verkaro en Ido-linguo: originala [[poemo|poemi]], [[odo|odi]] e kanti poeziala, esayi en la linguala ed interlinguistikala domeni, originala fabli, divulgo-verko por France-parolanti ed anke tradukuri de magna Europana poeti. Lu anke tradukis, ad Ido, poemi de diversa lingui, quin il kolektis en la verki ''Bunta garbo'' e ''Voci di saji''. Juste studiis interlinguistiko, esis membro di [[Uniono por la Linguo Internaciona Ido|ULI]] ed ''International Language IDO Society of Great-Britain'' e recevis en [[1971]] ed en [[1972]] l'ora medalio ye la ''Prix de poesie de l' Europe Unie''. Pluse, il redaktis granda nombro de sempre interesanta artikli por la centrala revuo di Ido (''[[Progreso (revuo)|Progreso]]'') e por altra periodali. Danke profunda studio di la konstituciva texti da nia pioniri, e specale da [[Louis Couturat|Couturat]], il divenis experto pri Ido-linguo, e lua opinioni pri Ido esis sempre atencoze askoltata. 52 buxi kun korespondaji, manuskripti, revui e dokumenti pri kursi, e anke la biblioteko privata di Juste, kontenanta plu kam 200 verki pri ca temaro, trovesas nun en arkivo dil [[Muzeo por projetolingui]]. Yen lua '''kompleta bibliografio'''<ref>[[Tazio Carlevaro]]: Andreas Juste - idista poeto. En: ''Soziokulturelle Aspekte von Plansprachen. Beiträge der 7. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 7.-9. November 1997 in Berlin''. Red. Ulrich Becker. Berlin 1998: Gesellschaft für Interlinguistik e.V. (GIL). ISSN 1432-3567. p. 44-46.</ref> (1962-1996):3 * ''Rinaldo. La serchado''. Poemo hero-komika en 10 kanti. Unesma parto (1-6ma kanti). Kun historial e lingual komentaro da D-ro Herman Pilfender. Gilly 1962: /autoro/. * ''Rinaldo''. Duesma parto (7-10ma kanti). Gilly 1962: /autoro/ * ''Soneti''. Originale kompozit en Idolinguo. Hoting 1963: Sueda Ido-Federuro. 22 p. * ''A Couturat. Odo por l'aniversario di lua morto, 1914-1964''. Originale kompozit en Idolinguo da A.J. Zürich 1966: Buchdruckerei Berichtaus. 20 p. *''Pri tolero. Epistolo''. Gilly 1971: autoro. *''Epistolo V. Por respondar a verd akuzi''. /Gilly 1972: autoro/. 9 p. *''Pri tolero. Epistolo originale kompozit en Idolinguo. Zürich-Gilly 1972: «Suisa Ido-Buletino».'' 16 p. *''[[La serchado]]. Poemo hero-komika en dek kanti''. Originale kompozit en Idolinguo. Gilly 1972: edito dal autoro. 14 + 178 p. *''[[iarchive:antologiodilidolinguotomoi|Antologio dil Idolinguo 1908-1928]]''. Kun introdukto da Tazio Carlevaro. Unesma tomo. Gilly 1973: autoro. 10 + 20+ 276 p. *''La fabli dil Olda Korvo''. /Zürich/ 1973: /ed. dal autoro e da damzelo Bosshard/. 34 p. *''Epistolo sisesma''. /Gilly/ 1973: autoro. *''Du kanti de «La Serchado»'' originale kompozit en Idolinguo da A.J. Tradukit ad Angla e Franca linguo da B. Bishop e J. Houloux. /Gilly/ 1973: autoro. *''Epistolo sepesma. Pri l'idista poeti (II)''. Originale kompozit en Idolinguo e dedikit a Sº Camiel de Cock. /Gilly/ 1974: autoro. 8 p. *''De divers instanti. Selektita poemi 1961-1974''. /Gilly/ 1974: autoro. *''Epistolo IX. Pri nia nuna jorni. A Futura Samideano.'' /Gilly/ 1976: autoro. p. 105-120. *''Bunta garbo''. Poemi quin tradukis ad Idolinguo A.J. Gilly 1978: autoro. 94 p. *''Kontre la poluteri. O: laudi al aquo''. /Gilly/ 1978: autoro. *''Vitra perli''. Originale kompozit en Idolinguo. /Gilly 1978: ed. dal autoro/.4 + 59 p. *''Antologio dil Idolinguo. Tomo II''. Kun linguala meditadi da A.J. Gilly 1979: autoro. 84 + 276 p. *''Voci di saji''. Poemi da divers autori tradukit aden Idolinguo. /Gilly/ 1982: autoro. 4 + 60 + 8p. *''Fabli di la pigo''. Ilustrita da Miryam Juste. /Gilly/ 1983: autoro. 68 p. *''Nova fabli''. Gilly 1983: autoro. *''La jaro. La 10 epistoli e la 5 satiri 1960-1980''. Gilly /1984/: autoro. 18 + 154 + 72 p. *''La renkontro''. /Gilly/ 1985: autoro. *''L'amforo. Poemi originale kompozit en Idolinguo 1962-1987''. /Gilly 1987: autoro/. *Exterius/Juste, Andreas/: ''[[iarchive:Epigrami|Epigrami]]''. /Gilly/ 1993, Gislero. *''Un parler d'amis. L'Ido-linguo, langue auxiliaire 1907-1995''. /Gilly 1995: autoro/. 92 p. *''Idala rimaro''. Unesma parto. Germana Ido-Societo 1996. 75 p. *''[[iarchive:Idala_foliumi|Idala foliumi]]''. Bellinzona: Editerio Hans Dubois 1998. 80 p. <u>2-ma edituro</u>: Editerio Hans Dubois 2019. 45 p. (pdf-edituro) == Referi == {{reflist}} == Extera ligili == *[http://www.knowhowsphere.net/Main.aspx?BASEID=JANDCOIDO Ido-fonduro] * [http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/04/Heft_4_Carlevaro_(3).pdf?wb_1380_session_id=jatq7nb0k87ttigi2mo1q5p8k1 Texto da Tazio Carlevaro pri Andreas Juste] * [http://www.onb.ac.at/sammlungen/plansprachen/19045.htm Texto en Germana pri Andreas Juste] {{DEFAULTSORT:Juste, Andreas}} [[Kategorio:Skriptisti en Ido]] [[Kategorio:Belga skriptisti]] 2ujmd45y94hbgnsfs9yq5ijwnh00uv2 0 2249 994513 980207 2022-08-07T10:47:45Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{14ma yarcento}} La yaro '''1323''' (MCCCXXIII per Romala algarismi) esis ordinara yaro komencinta ye [[saturdio]] segun [[Juliala kalendario]]. Ol esis la 323ma [[yaro]] di la duesma yarmilo, la 23ma yaro di la [[14ma yarcento]], e la 4ma yaro di la [[yari 1320a]]. == Eventi == === [[Europa]] === * Pacigo en [[Pähkinäsaari]] konfirmas ke esta limito di [[Suedia]] jacas este de [[Viborg|Viipuri]]. Tale la fortreso divenas limitala facioneyo di Suedia kontre [[Novgorod]]. To establisas la paco inter [[katolikismo|katolika]] [[Suedia]] ed ortodoxa [[Rusia]]. * [[Vilnius]], en nuna [[Lituania]], esas unesmafoye mencionata en historiala dokumenti. == Naski == == Morti == [[Kategorio:Yari 1320a]] 03a8cxoyqfcgisy31hzoiy5sgs2w28s 0 2831 994539 993793 2022-08-07T11:15:22Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Helsinki | Flago= | Blazono= Helsinki.vaakuna.svg | Imajo = Helsinki montage 2015.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Helsinki. | Mapo = Location of Helsinki in Finland.png | Shablono_lando= {{FIN}} | Regiono= Uusimaa | Tipodisubdividuro = Sub-regiono | Regiono2 = Helsinki | Urbestro= Jan Vapaavuori | Latitudo= 60°10'15" N | Longitudo= 24°56'15" E | Altitudo= 51 | Surfaco= <small>(sika)</small> 215,16 | Habitanti = {{formatnum:545482}} | Yaro= 2018 | Denseso di habitantaro = 3013 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum somero) | Reto= www.hel.fi }} '''Helsinki''' ([[Sueda linguo|Suede]]: '''Helsingfors''') esas la chef-urbo e la maxim populoza urbo di [[Finlando]]. Ol jacas en [[Sud-Finlando]], an la norda litoro dil [[Gulfo di Finlando]]. Ol distas 80 km norde de [[Tallinn]], [[Estonia]], 400 km este de [[Stockholm]], [[Suedia]], e 300 km weste de [[Sankt-Peterburg]], [[Rusia]]. Ol havas historiala ligili kun ta tri urbi. La [[metropolala regiono]] di Helsinki inkluzas l'urbi [[Espoo]], [[Vantaa]], [[Kauniainen]] ed altra min grand urbeti. Ol esas la precipua centro politikala, edukala, financala, kulturala e por ciencala inquesto di Finlando. Cirkume 70% de la maxim grand entraprezi di Finlando havas sideyi en la regiono di Helsinki.<ref name="regionbrief">{{Extera ligilo|url=http://www.helsinkiregion.com/helsinki_region_in_brief/|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071202040416/http://www.helsinkiregion.com/helsinki_region_in_brief/ |titulo=Helsinki Region Marketing Ltd&nbsp;— Helsinki Region in Brief |editero=Web.archive.org |publikigita ye=2ma di decembro 2007 |vidita ye=17ma di februaro 2014 |idiomo={{en}}}}</ref> Helsinki havas [[universitato]] kun 11 fakultati e quar politeknoskoli. La [[universitato di Helsinki]] esas la maxim anciena en Finlando, ma originale ol esis fondata en [[1640]] en [[Turku]]. La universitato translojesis pos la brulo di Turku ([[1827]]) en Helsinki en [[1828]]. Recente fondita esas l'Universitato Aalto (depos 2010), qua funcionas per privata establiso, e ''Metropolia'' (depos 2008), qua esas politeknoskolo di aplikita cienci en la maxim alta nivelo. ==Historio == Helsinki kreesis kom komercal urbo da [[Gustaf la 1ma Vasa]] en [[1550]]. Il intencis transformar ol en rivalo di [[Hanso-uniono|Hansal]] urbo Reval (nuna [[Tallinn]]). Malgre to, l'urbo restis tre mikra til la komenco di la [[19ma yarcento]]. La granda pesto di 1710 mortigis 2/3 dil habitantaro di Helsinki<ref>{{Extera ligilo |url=http://www.infopankki.fi/en/helsinki/information-about-helsinki |titulo=Information about Helsinki|editero=Infopankki.fi|vidita ye=29ma di januaro 2015|idiomo={{en}}}}</ref>. [[Arkivo:Helsinki_1820.jpg|thumb|left|220px|La centro di Helsinki en 1820.]] En [[1809]] [[Rusa imperio]] vinkis [[Suedia]] en la [[Finlandana milito (1808 til 1809)|Finlandana milito]], ed anexis Finlando kom la [[Granda Dukio di Finlando]]. Pos ta anexo l'urbo komencis kreskar. En [[1812]] Helsinki esis imperita kom chef-urbo di Finlando. La [[Rusia|Rusa]] caro volis ke nova chef-urbo di [[Finlando kom autonomio|autonomala Finlando]] esus plu proxime [[Sankt-Peterburg]] kam anciena chef-urbo [[Turku]]. Pos granda fairo en Turku, L'Akademio translacesis de Turku a Helsinki en [[1828]], e recevis nomo Carala Universitato di Alexandr, nuna [[Universitato di Helsinki]]. [[Arkivo:Helsinki_July_2013-27a.jpg|thumb|220px|left|Luterana katedralo di Helsinki.]] En [[1852]] la katedralo projetita da [[Carl Ludwig Engel]] kompleteskis. Pos la fino di la [[19ma yarcento]] [[Finlandana linguo]] gradope divenis plu dominacanta en l'urbo. Malgre la tumultoza historio di Finlando dum la [[20ma yarcento]] l'urbo duris kreskar. Kande Finlando nedependanteskis, Helsinki duris esar chef-urbo. En januaro [[1918]], dum l'[[interna milito di Finlando]], granda parto dil urbo e granda parti dil sud-esto di Finlando okupesis da Reda Armeo. Em aprilo, Germani e la Blanka Armeo, qui luktis kune, kaptis l'urbo. Helsinki, kontraste kun [[Tampere]], subisis poka domaji dum l'interna milito. Pos la vinko di Blanki, militala kaptiti enkarcerigesis en diversa parti di Finlando, exemple en la fortreso Suomenlinna. En [[1931]] l'edifico dil Parlamento di Finlando kompleteskis. En [[1938]] l'Olimpiala stadio kompleteskis ma l'[[Olimpiala Ludi]] [[Olimpiala Ludi en Helsinki, 1940|qui eventabus en 1940]] ne eventis, pro ke [[Sovietia]] atakis Finlando l'antea yaro ([[Vintro-milito]]) ed anke pro ke komencis la [[duesma mondomilito]]. Segun la [[pakto Ribbentrop-Molotov]] signatita sekrete en agosto 1939, Finlando jacis sub Sovietiana influo-sfero. Pro to, Sovietiani atakis l'urbo ye la [[30ma di novembro]] [[1939]] e komencis la [[Vintro-milito]]. Helsinki bombardesis plurafoye dum la milito. Pos desfavoroza paco-pakto qua finis la Vintro-milito, Finlando decidis luktar kune Germania kontre Sovietia. La reakto Sovietiana esis multopla bombardi kontre Helsinki dum la periodo 1941 til 1944. La maxim intensa serio di bombardi eventis dum tri noktal ataki en februaro 1944. [[Arkivo:Helsinkimetro.JPG|thumb|left|250px|La metropoliteno* di Helsinki.]] En [[1952]] la [[Olimpiala Ludi en Helsinki, 1952|Somerala Olimpiala Ludi]] fine eventis en l'urbo. En [[1975]] eventis la konfero pri sekureso di Europa en la Halo Finlandia (''Finlandia-talo'') kun la partopreno di 35 chefi di stato. La habitantaro di Helsinki kreskis rapide dum la [[yari 1970a]] e lua unesma lineo di [[urbala fervoyo]] inauguresis ye la [[2ma di agosto]] [[1982]].<ref name="HKL-Metro-history">{{Extera ligilo |url=http://www.hel.fi/hki/HKL/en/About+HKL/History/History+of+metro+transport |titulo=Helsinki City Transport - About HKL - History - A brief history of the metro |editero=Helsinki City Transport |publikigita ye=19ma di marto 2012|idiomo={{en}} |vidita ye=21ma di septembro 2013}}</ref> La [[metropolala regiono]] di Helsinki havis un de la maxim rapida kreski de [[Europana Uniono]] dum la [[yari 1990a]]. La yaro [[2000]] l'urbo esis un ek la "kulturala chef-urbi di Europa", ed en 2012 ol esis la Mondala Chef-urbo pri (industriala) Desegno. ==Geografio == Surnomizita "la filiino dil Baltiko" Helsinki jacas sur l'extremajo di [[peninsulo]], plu 315 insuli. La [[denseso di habitantaro]] en kelka regioni dil urbo esas alta, e povas atingar plu kam 16.000 habitanti per km² en la quartero ''Kallio''. Granda parto dil urbo fore de la historiala centro konsistas ek suburbi konstruktita pos la [[duesma mondomilito]], separita l'una di l'altra per parceli di foresto. En l'insulo ''Korkeasaari'' jacas la maxim granda [[zoo]] di Finlando. [[Arkivo:Hauhontie6.jpg|thumb|left|250px|Helsinki dum la somero.]] [[Arkivo:Sibelius park3.jpg|thumb|250px|Parko ''Sibelius'', kun monumento homajanta la kompozisto.]] Lua [[metropolala regiono]] konsitas ek la municipi Helsinki, [[Espoo]], [[Vantaa]] e [[Kauniainen]]<ref>{{Extera ligilo|titulo=Aluejaot|url=http://www.uudenmaanliitto.fi/tietopalvelut/uusimaa-tietopankki/aluejaot|work=Tietopalvelu|editero=Uudenmaan liitto|vidita ye=29ma di mayo 2014|idiomo=Finlandana}}</ref>, e judikesas kom l'unika metropolala regiono di Finlando<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.uudenmaanliitto.fi/files/1090/Uudenmaan_maakuntakaava_selostus.pdf |titulo=Uudenmaan maakuntakaava selostus |editero=Helsinki-Uusimaa Region |idiomo=Finlandana |format=PDF |vidita ye=17ma di februaro 2014}}</ref>. Ol havas 1.1 milion habitanti, plu kam 4 foyi la habitantaro di [[Tampere]]. La metropolala regiono okupas 770&nbsp;km² e lua denseso di habitantaro esas 1.418 per km². Ol koncentras multa employi: cirkume {{formatnum:750000}} personi laboras ibe<ref>{{Extera ligilo|titulo=Helsingin seutu tiivistetysti |editero=Helsinginseutu.fi |url=http://www.helsinginseutu.fi/hki/HS/Helsingin+Seutu/Kaupunkitieto+ja+tilastot |work=Kaupunkitieto|idiomo={{fi}}}}</ref>. Lua [[klimato]] esas humida kontinentala (Dfb, segun la [[klimata klasifikuro da Köppen]]). Pro l'influo di [[Baltiko]], la temperaturi esas plu alta kam lua nordala lokizo povus sugestar. En januaro e februaro lua mezvalora temperaturo esas −5 °C, e temperaturi infre -20 °C eventas dum poka dii dil yaro. La mezvalora temperaturi de junio til agosto ([[somero]]) varias de 19 til 22 °C. La precipua [[insulo|insuli]] di Helsinki esas Seurasaari, Lauttasaari (3,75 km²), Korkeasaari, Suomenlinna (ube jacas fortreso qua judikesas kom Patrimonio di la Homaro), e la militistala insulo Santahamina (4,28 km²). {{Panoramo|HelsinkiPanorama_roccofixed.jpg|1000px|Panoramo di Eteläsatama (suda portuo), en Helsinki.}} ==Ekonomio == La precipua ekonomial agadi di Helsinki esas la servadi, qui gradope remplasas l'[[industrio]]. Cirkume 1/3 de la [[totala nacionala produkturo]] di Finlando produktesas en la [[metropolala regiono]] di Helsinki, e la sideyo di 83 de la 100 maxim granda entraprezeyi di Finlando jacas ibe. La [[Borso]] di Helsinki inauguresis en 1912, e nun apartenas a la grupo Sueda ONX, qua anke kontrolas la borso di [[Stockholm]]. {{Panoramo|Helsinki City Center.jpg|1000px|Panoramo vidita de la placo Rautatientori. Centre, la ferovoyala staciono.}} ==Transporto == [[Arkivo:Helsinki_region_roads.jpg|thumb|250px|La choseala sistemo di Helsinki.]] [[Arkivo:Helsinki_(23883925315).jpg|thumb|250px|left|La suda portuo di Helsinki]] En 1999 Helsinki havis 327 automobili per singla 1000 habitanti.<ref>{{Extera ligilo|url=https://web.archive.org/web/20111211115004/http://www.hel2.fi/tietoa/helbro1.pdf|titulo=This is Helsinki|publikigita ye=2001}}</ref> Ta nombro esis infre la de [[Bruxel]] (483 per 1000 habitanti) o [[Stockholm]] (401 per 1000 habitanti) dum la sama epoko. Tri chosei (''Kehä I'' o ''Ring I'', ''Kehä II'' o ''Ring II'', e ''Kehä III'' o ''Ring III'', anke konocita kom "Nacionala choseo 50") cirkondas Helsinki e lua metropolala regiono ed interligas altra chosei, exemple Autochoseo 1 (''Valtatie 1'') qua ligas Helsinki a [[Turku]], ed Autochoseo 3 (''Valtatie 3'') qua ligas Helsinki a [[Vaasa]], an la frontiero kun [[Suedia]]. La Centrala Staciono Ferovoyala di Helsinki esas la termino di la sistemo ferovoyala di Finlando. Du importanta linei ligas Helsinki a la nordo ([[Tampere]], [[Oulu]], [[Rovaniemi]]) ed a la westo di la lando ([[Turku]]). La diala departi maxim frequa esas la treno qua ligas Helsinki a [[Tamperi]] (25 diala departi). Ank existas internaciona treni qui ligas Helsinki a [[Sankt-Peterburg]] (''Allegro'') ed a [[Moskva]]. L'[[aeroportuo]] di Helsinki distas 17 km norde de la centro dil urbo, an la vicina urbo [[Vantaa]]. L'urbo anke ligesas per [[paromo|paromi]] a [[Gdynia]] en [[Polonia]], [[Travemünde]] e [[Rostock]] en [[Germania]], ed anke a [[Tallinn]], [[Mariehamn]], [[Stockholm]] e Sankt-Peterburg. [[Arkivo:ModernFinnishTram.jpg|thumb|250px|Moderna tramveturo en Helsinki.]] [[Arkivo:15-12-21-Helsingin päärautatieasema-RalfR-N3S 3333.jpg|thumb|left|250px|Suburbala treno di Helsinki.]] Pri [[publika transporto]], la linei di [[metroo]], tramveturi, autobusi e paromi, e la sistemo di [[biciklo|bicikli]] por lokacar administresas dal publika kompanio ''Helsingin seudun liikenne''. Lua sistemo di metroo havas 2 linei kun entote 35 km e 25 stacioni. L'unesma lineo inauguresis en 1982. Ye la 18ma di novembro 2017 inauguresis extenso til [[Espoo]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.hel.fi/www/hkl/en/by-metro/metro-upgrades/|titulo=Metro upgrades|editero=Helsingin kaupunki}}</ref> Lua sistemo di suburbala treni havas entote 99,2 km e 15 linei, e ligas Helsinki e lua metropolala regiono. Lua quanto di diala departi esas simila a del metroo. Ank existas 11 linei di [[tramveturo|tramveturi]] kun entote 96 km parkurata da 132 vehili, e sistemo di autobusi, qua ligas la quarteri del urbo ed anke Helsinki a la vicina urbi. La sistemo di publika transporto ank inkluzas du linei di paromi qui ligas Helsinki al insulo [[Suomenlinna]] ed a la [[zoo]] di Korkeasaari. La sistemo di bicikli por lokacar kreesis en 2016 kun 50 stacioni e 500 bicikli. En 2017 ol aumentesis per 100 nova stacioni e 1000 nova bicikli.<ref>{{Extera ligilo | titulo=City bikes roll in Helsinki next summer | publisher =City of Helsinki | url =http://www.hel.fi/www/uutiset/en/helsinki/city-bikes accessdate =5ma di mayo 2016}}</ref><ref>{{Extera ligilo |titulo=Kaupunkipyörät kurvaavat tänään Helsingin kaduille: "Mitä pidempään katsoo, sitä kauniimmaksi se muuttuu" |idiomo={{fi}}| url =http://yle.fi/uutiset/kaupunkipyorat_kurvaavat_tanaan_helsingin_kaduille_mita_pidempaan_katsoo_sita_kauniimmaksi_se_muuttuu/8846554 |publisher =[[Yle]]|accessdate =8ma di mayo 2016 }}</ref> ==Kelka turistala loki == [[Arkivo:Suomenlinna mereltä 1.jpg|thumb|250px|Suomenlinna.]] * La fortreso di Suomenlinna ([[Sueda linguo|Suede]]: ''Sveaborg'') jacas proxim la portuo di Helsinki. Ol komencis konstruktesar dal Suedi en 1748,<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.suomenlinna.fi/en/fortress/ |titulo=Fortress and history|vidita ye=19ma di novembro 2016|idiomo={{en}}}}</ref> por protektar [[Suedia]] de la [[Rusa imperio]]. Entote la fortreso okupas 210 [[hektaro|ha]] e havas 6 km di muri por protektar ol.<ref name=UN>{{Extera ligilo|url=http://whc.unesco.org/en/list/583|titulo=Fortress of Suomenlinna - World Heritage Site|editero=UNESCO|vidita ye=19ma di novembro 2016}}</ref> En 1973 la fortreso transformesis en [[muzeo]].<ref name=UN/> * La Petra Kirko (''Temppeliaukio Kirkko''), qua exkavesis en la roko, e lua muri esas l'originala roko, dum ke lua tekto konstruktesis ek ligno. Pro lua bon [[akustiko]] freque eventas muzikala koncerti ibe.<ref name=Turismo>{{Extera ligilo|titulo=Helsinki (Finlândia) em um dia|url=http://www.sosviagem.com.br/roteiros/um-dia/helsinki-finlandia/|vidita ye=19ma di novembro 2016|editero=SOS Viagem|idiomo={{pt}}}}</ref> * La monumento homaje a la kompozisto [[Jean Sibelius]]: inaugurita en 1967 dek yari pos la morto di Sibelius -, ol jacas en la samnoma parko e konstruktesis per plu kam 600 metala tubi. [[Arkivo:Helsinki_Lutheran_Chathedral_and_the_statue.jpg|thumb|250px|La Katedralo Luterana di Helsinki.]] * La Katedralo Luterana di Helsinki projetesis dal [[arkitekto]] [[Carl Ludwig Engel]] e konstruktesis de 1830 til 1852. Ol jacas en la quartero Kruununhaka, centre di Helsinki. Ultre la katedralo, Carl Ludvig Engel projetis la tota Placo di la Senato, avan la katedralo. Avan l'edifico jacas statuo di Rusa caro [[Alexandr la 2ma di Rusia|Alexandr la 2ma]].<ref name=Turismo/> Altra importanta edifici qui cirkondas la Placo di la Senato esas la Nacionala Biblioteko di Finlando, la Palaco di la guvernerio, e la precipua edifico di l'Universitato di Helsinki.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.visithelsinki.fi/en/see-and-experience/sights-and-attractions/senate-square|titulo=Senate Square|editero=Visit Helsinki|vidita ye=19ma di novembro 2016}}</ref> * Proxim la Placo di la Senato jacas l'Olda Merkato di Helsinki, qua nun-tempe vizitesas precipue da la turisti. L'edifico inauguresis en 1889.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.visithelsinki.fi/en/see-and-experience/shopping/old-market-hall|titulo=Old Market Hall - Helsinki|vidita ye=19ma di novembro 2016|idiomo={{en}}}}</ref> En la placo, avan la merkato, existas staciono di [[paromo|paromi]] qui ligas Helsinki a Suomenlinna. En la baraki di la ferioplaco avan la merkato vendesas nutrivi, note de [[salmono]], e manjar ibe esas plu chipa kam manjar en la restorerii dil urbo. * La merkato Hakaniemi havas cirkume 70 butiki en 2 etaji. L'edifico projetesis da Karl Hård af Segerstad ed inauguresis en 1914. En l'unesma etajo esas la butiki qui vendas nutrivi, dum ke en la duesma etajo esas la butiki qui vendas suveniri e mestieri.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.visithelsinki.fi/en/see-and-experience/shopping/hakaniemi-market-hall|titulo=Hakaniemi Market Hall|idiomo={{en}}|vidita ye=19ma di novembro 2016}}</ref> [[Arkivo:Art museum Ateneum in Kluuvi, Helsinki, Finland, 2014.jpg|thumb|250px|Muzeo pri Arto ''Ateneum''.]] * La Muzeo pri Arto ''Ateneum'' (''Ateneumin taidemuseo'')<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.ateneum.fi/?lang=en|titulo=Ateneum Art Museum}}</ref> en la centro di Helsinki inauguresis en 1887. Ol havas cirkume 650 internaciona maestroverki. En 1903 ol divenis l'unesma muzeo en la tota mondo qua recevis verko da [[Vincent van Gogh]]. * La Muzeo ''Kiasma'', pri nuntempal arto. Inaugurita en mayo 1998,<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.kiasma.fi/en/kiasma/story-of-kiasma/|titulo=Kiasma / The story of Kiasma|vidita ye=19ma di novembro 2016}}</ref> ol kontenas cirkume {{formatnum:8000}} verki,<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.kiasma.fi/en/collections/|titulo=Kiasma - Collections}}</ref> inter pikturi e skulturi. * La Muzeo Mannerheim jacas en la domo ube la militisto e prezidanto [[Carl Gustaf Emil Mannerheim]] rezidis de 1924 til 1951, quankam lu ne esis proprietero di ol. La muzeo havas moblaro de l'epoko di Mannerheim, e pluse medalii, honorotituli, lua libri e fotografuri de lua ancestri. En 1957, sis yari pos lua morto, la Fonduro Mannerheim kompris l'imoblo e transformis ol en muzeo. [[Arkivo:Kansallismuseo_Helsinki.jpg|thumb|250px|Nacionala Muzeo di Finlando.]] * La Nacionala Muzeo di Finlando (Finlandane: ''Kansallismuseo''). L'edifico, konstruktita en 1910 dal arkitekti [[Herman Gesellius]], [[Armas Lindgren]] ed [[Eliel Saarinen]], prizentas la Historio di Finlando de la [[Petr-epoko]] til nun, tra objekti. Ol nun dividesas en tri parti: "La rejolando" montras l'evoluciono di Finlandana socio de la [[mez-epoko]] til la komenco di la 20ma yarcento, inkluzite l'epoki di Sueda e Rusa dominacado; "la lando e lua populo" prizentas populala e folklorala kulturo dum la 18ma e 19ma yarcenti, la vivo en la ruro e l'industrialiigo; e "l'interagema expozuro" posibligas blinda personi tushar objekti. La muzeo riformulizas la seciono pri la [[prehistorio]] di Finlando, qua montros arkeologiala restaji e kompleteskos en 2017. La muzeo montras moneto-peci, medalii, [[juvelo|juveli]] ed armi, inter altra objekti. * La Katedralo di Uspenski (Finlandane: ''Uspenskin katedraali'') esas Estal Ortodoxa [[katedralo]] projetesis dal Rusa arkitekto Alexei Gornostayev (1808-1862) e konstruktesis pos lua morto, de 1862 til 1868, dum la regno di [[Alexandr la 2ma di Rusia]]. Ol havas diversa valoroza ikoni e judikesas kom la maxim granda Ortodoxa katedralo de l'Ocidento.<ref>"Orthodoxy in Finland, Past and present" (ed. by V. Purmonen) (1984) p.74.</ref> * En l'insulo Seurasaari existas la "Muzeo en libera aero di Seurasaari", qua konsistas ek edifici (domi, kabani, ventomuelilo) de multa regioni di Finlando, qui konstruktesis precipue per [[ligno]], desmuntesis e pose rikonstruktesis ibe. Ultre l'edifici, l'insulo havas varietato di sovaja vivo, note uceli, ma anke [[skurelo|skureli]] e [[leporo|lepori]]. En Seurasaari ank existas un ek la du plaji di Helsinki ube praktikesas [[nudismo]]. ==Referi == {{reflist}} ==Extera ligilo == * [http://www.helsinki.fi/en/ Urbo Helsinki], en idiomi Finlandana, Angla e Sueda. {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Finlando]] p07iqlmus9um9yrvwjbokmf8qmyakf8 0 2944 994460 958371 2022-08-06T21:27:14Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Léon Neuens | Imajo= [[Arkivo:Léon Neuens, Traité de Medicine Naturalle.jpg|eta|Leono Neuens Guidlibro pri Naturala Kuracarto]] | Profesiono= [[Mediko]] | Shablono_lando= {{BEL}} | Naskodio= [[21 di februaro]] [[1885]] | Nask-urbo= [[Châtelet]], [[Belgia]] | Mort-dio= [[31 di oktobro]] [[1936]] | Mort-urbo= [[Châtelet]], [[Belgia]] }} '''Léon Neuens''' (n ye la [[21ma di februaro]] [[1885]] til la [[31ma di oktobro]] [[1936]]) esis Belgo (Châtelet, [[Belgia]]), mediko di naturala kurac-arto. Ilu judikesis kom exemplo di mediko pro sua komplezemeso e sakrifiko di sua propra saneso por kuracar maladi. En sua nasko-loko [[Châtelet]], [[hospitalo]] ed strado portas ilua nomo. Ilu skribis en Ido l'artiklo "Optimismo e bonvolo" (''Antologio di Ido'', unesma tomo, komp. e red. A. Juste). {{DEFAULTSORT:Neuens, Leon}} [[Kategorio:Belgiani]] [[Kategorio:Mediki]] [[Kategorio:Idisti]] 7350r87wejxmiqam3f9cagh887e6pys 0 3171 994540 990693 2022-08-07T11:16:53Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{20ma yarcento}} La yaro '''1912''' (MCMXII per Romala algarismi) esis bisextila yaro komencinta ye [[lundio]] segun [[Gregoriala kalendario]], e [[bisextila yaro]] komencinta ye [[sundio]] segun [[Juliala kalendario]]. Ol esis la 912ma [[yaro]] di la duesma yarmilo, la 12ma yaro di la [[20ma yarcento]], e la 3ma yaro di la [[yari 1910a]]. Kande 1912 komencis, Gregoriala kalendario esis 13 dii avan Juliala kalendario, qua duris uzesar en kelka loki til 1923. == Eventi == === [[Europa]] === * [[5ma di mayo]] til la [[22ma di julio]] - Eventas l'[[Olimpiala Ludi en Stockholm, 1912|Olimpiala Ludi]] en [[Stockholm]], [[Suedia]]. * [[22ma di aprilo]] - Komencas la publikigado di [[komunismo|komunista]] [[jurnalo]] ''Pravda'', en [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]]. * [[7ma di oktobro]] - [[Helsinki]]ana komercisti fondas la [[Borso di Helsinki]]. * [[8ma di oktobro]] - [[Unesma Balkanana milito]] komencas, kande [[Montenegro]] deklaras milito kontre [[Otoman imperio]]. * [[28ma di novembro]] - [[Albania]] nedependanteskas de [[Otoman imperio]]. === [[Azia]] === * [[1ma di januaro]] - [[Republiko Chinia (1912-1949)|Chinia]] divenas [[republiko]]. [[Sun Yatsen]] divenas lua unesma prezidanto. * [[12ma di marto]] - Che [[Republiko Chinia (1912-1949)|Republiko Chinia]], militestri komandita da [[Yuan Shikai]] revokas [[Sun Yatsen]] e kaptas la povo. * [[4ma di mayo]] - Fairo en [[Istanbul]] destruktas 1.120 konstrukturi. * [[30ma di julio]] - En [[Japonia]], [[Meiji-epoko]] finas, e [[Taisho-epoko]] komencas. * [[Japonia]] konstruktas lua unesma granda kurasizita militonavo. === [[Afrika]] === * [[30ma di marto]] - Segun pakto en [[Fez]], [[Francia]] igas [[Maroko]] kom sua [[protektorato]]. * [[18ma di oktobro]] - [[Rejio Italia]] ed [[Otoman imperio]] signatas kontrato en Ouchy, qua finas [[Itala-Turka milito]]. Italiani recevas [[Libia]], qua divenos Italiana kolonio. * [[19ma di oktobro]] - [[Italia]] okupas [[Tripoli]], [[Libia]]. * [[Usa]] donas [[Liberia]] 1,7-milion-dolara presto. Kompense, ol demandas surveyar donagala revenui de la lando, til 1926. === [[Nord-Amerika]] === * [[6ma di januaro]] - [[Nova-Mexikia]] divenas la 47ma [[Stati di Usa|Usana stato]]. * [[14ma di februaro]] - [[Arizona]] divenas la 48ma [[Usa]]na stato. * [[15ma di aprilo]] - Ye 2.20 kloki ”[[Titanic]]” sinkas dum lua unesma voyajo proxim [[Newfoundland e Labrador‎|New Foundland]] kolizionante glacio-monto. La navo havas {{formatnum:2224}} pasajeri e kruala membri, e {{formatnum:1513}} dronas su. * [[6ma di junio]] - Che [[Alaska]], volkano [[Novarupta]] komencas eruptar. === [[Sud-Amerika]] === * [[10ma di februaro]] - En [[Arjentinia]], sancionesas lego qua kreas obligema e [[sekreta votado]] por tota viri evanta 18 yari o pluse.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.diputadosalta.gob.ar/index.php?option=com_content&view=article&id=728:19-de-febrero-sancion-de-la-ley-saenz-pena-voto-universal-secreto-y-obligatorio&catid=27:interes-general&Itemid=86 |titulo=10 de Febrero: Sanción de la Ley Sáenz Peña: voto universal, secreto y obligatorio |autoro=Cámara de Diputados de la Provincia de Salta|vidita ye=24ma di mayo 2016}}</ref> * [[12ma di decembro]] - Federala Universitato di Paraná (UFPR), l'unesma federala [[universitato]] di [[Brazilia]], inauguresas en [[Curitiba]], [[Paraná (stato)|Paraná]]. === [[Antarktika]] === * [[17ma di januaro]] - Britaniana [[Robert Falcon Scott]] divenas la duesma explorero qua atingas [[Sudala Polo]], ma mortos poka dii pose, pro [[famino]]. == Naski == * [[15ma di januaro]] - [[Michel Debré]], chefministro di Francia (m. 1996) [[Arkivo:Leonid_Kantorovich_1975.jpg|thumb|130px|<small>[[Leonid Kantorovich]]</small>]] * [[19ma di januaro]] - [[Leonid Kantorovich]], Sovietian ekonomikisto, Nobel-laureato (m. 1986) * [[21ma di januaro]] - [[Konrad Emil Bloch]], German-Usana biokemiisto, Nobel-laureato (m. 2000) * [[23ma di marto]] - [[Wernher von Braun]], Germana injenioro e ciencisto (m. 1977) * [[28ma di januaro]] - [[Jackson Pollock]], Usana piktisto (m. 1956) * [[30ma di januaro]] - [[Horst Matthai Quelle]], Germana filozofo (m. 1999) * [[31ma di januaro]] - [[Camilo Ponce Enríquez]], prezidanto di Equador (m. 1976) * [[7ma di februaro]] - [[Russell Drysdale]], Australiana piktisto (m. 1981) * [[19ma di februaro]] - [[Anton Buttigieg]], prezidanto di Malta (m. 1983) * [[28ma di februaro]] - [[Clara Petacci]], amoratino di [[Benito Mussolini]] (m. 1945) * [[11ma di marto]] - [[Walter Guevara Arze]], prezidanto di Bolivia (m. 1996) * [[19ma di marto]] - [[Hugh Watt]], Nova-Zelandana politikisto (m. 1980) * [[27ma di marto]] - [[James Callaghan]], chefministro di Unionita Rejio (m. 2005) * [[9ma di aprilo]] - [[Amácio Mazzaropi]], Brazilian aktoro e filmifisto (m. 1981) [[Arkivo:Kim_Il_Sung_Portrait-2.jpg|thumb|130px|[[Kim Il-sung]]]] * [[15ma di aprilo]] - [[Kim Il Sung]], chefo di stato di Nord-Korea (m. 1994) * [[19ma di aprilo]] - [[Glenn T. Seaborg]], Usana kemiisto, Nobel-laureato pri kemio (m. 1999) * [[21ma di aprilo]] - [[Marcel Camus]], Franca filmifisto (m. 1982) * [[18ma di mayo]] - [[Perry Como]], Usana kantisto e televizion-prizentisto (m. 2001) * [[22ma di mayo]] - [[Herbert C. Brown]], Britaniana kemiisto, Nobel-laureato (m. 2004) * [[24ma di mayo]] - [[Edward Victor Luckhoo]], prezidanto di Guyana (m. 1998) * [[26ma di mayo]] - [[János Kádár]], chefministro di Hungaria (m. 1989) * [[28ma di mayo]] - [[Patrick White]], Australiana skriptisto, Nobel-laureato pri literaturo (m. 1990) * [[30ma di mayo]] - [[Julius Axelrod]], Usana biokemiisto, Nobel-laureato pri Fiziologio o Medicino (m. 2004) * [[4ma di junio]] - [[William Dargie]], Australiana piktisto (m. 2003) * 4ma di junio - [[Robert Jacobsen]], Dana skultisto e piktisto (m. 1993) * [[23ma di junio]] - [[Samson Kisekka]], chefa ministro di Uganda (m. 1999) * 23ma di junio - [[Alan Turing]], Britaniana matematikisto (m. 1954) * [[14ma di julio]] - [[Woody Guthrie]], Usana muzikistulo (m. 1967) [[Arkivo:Milton-friedman-5.jpg|thumb|130px|[[Milton Friedman]]]] * [[31ma di julio]] - [[Milton Friedman]], Usana ekonomikisto, Nobel-laureato (m. 2006) * [[4ma di agosto]] - [[Raoul Wallenberg]], Sueda arkitekto e diplomacisto (m. c. 1947) * [[7ma di agosto]] - [[Võ Chí Công]], chefo di stato di Vietnam (m. 2011) * [[10ma di agosto]] - [[Jorge Amado]], Braziliana skriptisto (m. 2001) * [[14ma di agosto]] - [[Frank Oppenheimer]], Usana ciencisto (m. 1985) * [[13ma di agosto]] - [[Salvador Luria]], Italiana ciencisto, Nobel-laureato pri Fiziologio o Medicino (m. 1991) * [[23ma di agosto]] - [[Gene Kelly]], Usan aktoro (m. 1996) * [[25ma di agosto]] - [[Erich Honecker]], chefo di [[Est-Germania]] (m. 1994) * [[30ma di agosto]] - [[Edward Mills Purcell]], Usana fizikisto, Nobel-laureato (m. 1997) * [[5ma di septembro]] - [[John Cage]], Usana muzikistulo (m. 1992) * [[10ma di septembro]] - [[Basappa Danappa Jatti]], Indiana politikisto (m. 2002) * [[12ma di septembro]] - [[Stanisław Lem]], Polona skriptisto (m. 2006) [[Arkivo:MichelangeloAntonioniFoto-2.jpg|thumb|130px|[[Michelangelo Antonioni]]]] * [[29ma di septembro]] - [[Michelangelo Antonioni]], Italiana filmifisto (m. 2007) * [[7ma di oktobro]] - [[Fernando Belaúnde Terry]], prezidanto di Peru (m. 2002)<ref>{{extera ligilo|editero=Encyclopaedia Britannica|idiomo={{en}}|titulo=Fernando Belaúnde Terry{{!}}president of Peru|url=https://www.britannica.com/biography/Fernando-Belaunde-Terry}}</ref> * [[17ma di oktobro]] - [[Papo Ioannes Paulus la 1ma]] (m. 1978) * [[18ma di oktobro]] - [[Philibert Tsiranana]], prezidanto di madagaskar (m. 1978) * [[3ma di novembro]] - [[Alfredo Stroessner]], diktatoro di Paraguay (m. 2006) * [[19ma di novembro]] - [[George Emil Palade]], Rumana ciencisto, Nobel-laureato pri Fiziologio o Medicino (m. 2008) * [[27ma di novembro]] - [[Connie Sawyer]], Usan aktorino (m. 2018) * [[7ma di decembro]] - [[Karl Schrag]], Germana-Usana piktisto (m. 1995) * [[13ma di decembro]] - [[Luiz Gonzaga]], Braziliana kompozistulo e kantisto (m. 1989) * [[18ma di decembro]] - [[Givi Javakhishvili]], chefministro di Gruzia (m. 1985) * [[27ma di decembro]] - [[Conroy Maddox]], Angla piktisto (m. 2005) * decembro - [[Abubakar Tafawa Balewa]], chefministro di Nigeria (m. 1966) * [[Felipe Seade]], Chiliana piktisto (m. 1969) * [[Ioannis Alevras]], Greka politikisto (m. 1995) == Morti == * [[28ma di januaro]] - [[Eloy Alfaro]], prezidanto di Equador (n. 1842) * [[30ma di januaro]] - [[Luis Cordero Crespo]], prezidanto di Equador (n. 1833) * [[24ma di februaro]] - [[Jules Joseph Lefebvre]], Franca piktisto (n. 1836) [[Arkivo:Guillaume IV of Luxembourg.png|thumb|130px|[[Guillaume la 4ma di Luxemburgia|Guillaume la 4ma]]]] * [[25ma di februaro]] - Granda-duko [[Guillaume la 4ma di Luxemburgia]] (n. 1852) * [[26ma di februaro]] - [[Bernardino Caballero]], prezidanto di Paraguay (n. 1839) * [[29ma di marto]] - [[Robert Falcon Scott]], Angla explorero (n. 1868) * [[14ma di aprilo]] - [[Henri Brisson]], chefministro di Francia (n. 1835) * [[15ma di aprilo]] - [[Francis Davis Millet]], Usana piktisto (n. 1948) * [[19ma di aprilo]] - [[Patricio Escobar]], prezidanto di Paraguay (n. 1843) * [[20ma di aprilo]] - [[Bram Stoker]], Angla skriptisto (n. 1847) * [[14ma di mayo]] - [[August Strindberg]], Sueda skriptisto (n. 1849) * 14ma di mayo - Rejulo [[Frederik la 8ma di Dania]] (n. 1843) * [[15ma di mayo]] - [[Albino Jara]], prezidanto di Paraguay (n. 1877) * [[26ma di mayo]] - [[Eduardo López de Romaña]], prezidanto di Peru (n. 1847) * [[30ma di mayo]] - [[Wilbur Wright]], Usana pioniro di aviacado (n. 1867) * [[12ma di junio]] - [[Frédéric Passy]], Franca ekonomikisto, Nobel-laureato pri paco (n. 1822) * [[25ma di junio]] - [[Lawrence Alma-Tadema]], Nederlandana piktisto (n. 1836) [[Arkivo:Poincare.jpg|thumb|130px|[[Henri Poincaré]]]] * [[17ma di julio]] - [[Henri Poincaré]], Franca matematikisto (n. 1854) * [[30ma di julio]] - [[Imperiestro Meiji]] di Japonia (n. 1852) * 30ma di julio - [[Juan Gualberto González]], prezidanto di Paraguay (n. 1851) * [[13ma di agosto]] - [[Jules Massenet]], Franca kompozisto (n. 1842) * [[16ma di agosto]] - [[Johann Martin Schleyer]], Germana sacerdoto, kreinto di [[Volapük]] (n. 1831) * [[6ma di oktobro]] - [[Auguste Marie François Beernaert]], chefministro di Belgia, Nobel-laureato pri paco (n. 1829) * [[12ma di novembro]] - [[José Canalejas|José Canalejas Méndez]], chefministro di Hispania (n. 1854) * [[21ma di novembro]] - [[Máximo Tajes Caceres]], prezidanto di Uruguay (n. 1852) * [[23ma di decembro]] - [[Édouard Detaille]], Franca piktisto (n. 1848)<ref>{{extera ligilo|url=https://www.britannica.com/biography/Edouard-Detaille|titulo=Édouard Detaille{{!}}French painter|editero=Encyclopaedia Britannica|idiomo={{en}}|vidita ye=19ma di junio 2022}}</ref> == Nobel-premiiziti == * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Fiziko]]: [[Nils Gustaf Dalén]] * [[Listo di Nobel-laureati pri kemio|Kemio]]: [[Victor Grignard]], [[Paul Sabatier]] * [[Listo di Nobel-laureati pri fiziologio o medicino|Fiziologio o Medicino]]: [[Alexis Carrel]] * [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Literaturo]]: [[Gerhart Hauptmann]] * [[Listo di Nobel-laureati pri paco|Paco]]: [[Elihu Root]] == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Yari 1910a]] s4tpauvbo6aa5ahkn846uisce5ur32i 0 3215 994541 976482 2022-08-07T11:17:14Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{18ma yarcento}} La '''yari 1710a''' esis [[yardeko]] qua komencis ye la 1ma di januaro [[1710]] e finis ye la 31ma di decembro [[1719]]. Dum la yari 1710a de la [[18ma yarcento]] eventis inter altri: == [[Europa]] == * [[1710]] - Ye la [[1ma di januaro]] ca yaro, l'anciena urbi Cölln ed Alt-Berlin unionesas dal rejulo [[Friedrich la 1ma di Prusia]] por formacar la nuna [[Berlin]]. * [[1712]] - Ye la [[19ma di mayo]] ca yaro, [[Petrus la 1ma di Rusia]] transferas la chef-urbo di [[Rusa imperio]] de [[Moskva]] a [[Sankt-Peterburg]]. == [[Afrika]] == * [[1710]] - Ye la [[17ma di februaro]] ca yaro, [[Nederlando|Nederlandani]] abandonas lia kolonio che insulo [[Maurico]]. [[Kategorio:Yari 1710a| ]] difi93mcybywqdp6mcywwe5llz75zlb 0 3393 994502 993927 2022-08-07T10:38:59Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Viborg | Flago= Flag_of_Vyborg.svg | Blazono= Coat_of_arms_of_Vyborg.svg | Imajo = Vyborg montage 2017.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Viborg. | Mapo = Map_of_Russia_-_Leningrad_Oblast_(2008-03).svg | DetalozaMapo = Outline_Map_of_Leningrad_Oblast.svg | DetalozaMapoX = .24 | DetalozaMapoY = .17 | DetalozaMapoEtiketo= Viborg | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= | Latitudo= 60°43' N | Longitudo= 28°46' E | Altitudo= 3 | Surfaco= 160,85 | Habitanti = {{formatnum:78457}} | Yaro= 2017 | Denseso di habitantaro = 487,77 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +3 | Reto= www.city.vbg.ru }} [[Arkivo:Выборг._Часовая_башня..JPG|thumb|250px|left|Turmo di Horlojo, en Viborg.]] '''Viborg''' ([[Rusa linguo|Ruse]] Выборг, [[Finlandana linguo|Finlandane]] ''Viipuri'', [[Sueda linguo|Suede]] ''Viborg'') esas nun [[Rusia|Rusa]] urbo an la [[Gulfo di Finlando]], en westa fino dil [[istmo di Karelia]], proxim la frontiero kun [[Finlando]]. Segun statistiki dil yaro 2017, ol havis {{formatnum:78457}} habitanti (la [[demografiala kontado]] di 2010 trovis {{formatnum:79962}} habitanti). Lua tota surfaco esas 160,85 km². Nun, l'industrio di [[papero]] duras esar importanta por l'ekonomio dil urbo. [[Turismo]] kreskabas multe dum recenta yari. La Festivalo pri Cinemo nomizita ''Window to Europe'' eventas en ol omnayare. Jacanta an la frontierala zono inter la kulturi Finlandana e Slava, la suvereneso sur l'urbo chanjesis multafoye dum la Historio, lastafoye en 1944, kande [[Sovietia]] kaptis ol de Finlando. Finlandani judikas ke l'urbo esas anciena Finlandana urbo, dum ke Rusi judikas ol kom Rusa urbo. ==Historio == La regiono habitesis dal [[Karelia]]ni, tribuo qua dominacesis dal [[Republiko Novgorod]] e dal [[Suedia|Suedi]]. Segun exkavuri ed inquesti arkeologiala, la regiono di Viborg esis faktorio Kareliana dum la 10ma yarcento.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.katajala.net/keskiaika/suomi/kaupungit.html|titulo=Suomen kaupungit keskiajalla|autoro=Jussi Katajala|publikigita ye=2010 |idiomo={{fi}}|vidita ye=12ma di februaro 2016}}</ref> En [[1293]], [[Suedia|Sueda]] [[Torkel Knutsson]] fondis mikra stono-fortreso en l'anciena komerceyo dum la nomizita Sueda "krucomilito" (konquesto). Dum la sequanta yari, [[Novgorod]]ani probis multafoye konquestar la fortreseto, sensucesa. En [[1295]], Sueda nomo del urbo, Viborg, mencionesis unesmafoye en literala fondo, kande lora rejo di [[Suedia]] skribis pri ol en letro al imperiestro Germana. En [[1323]], pacigo en [[Pähkinäsaari]] konfirmis ke esta limito di [[Suedia]] jacas este de Viipuri. Tale, la fortreso divenis limitala facioneyo di Suedia kontre Novgorod. En [[1350]] Novgorod venjis la destruktanta expediciono dal Suedani ed aplastis tota Viipuri, ecepte la fortreso. Samatempe, la [[pesto]] expansis tra la habitanti. Dum ca yari Novgorodani atakis multafoye la fortreso ma ne sucesis pri konquestar ol. En [[1403]], lora rejo [[Erik la Pomerana]] vizitis l'urbo e grantis ol urbala yuri. En [[1471]], la [[princio di Moskva]] vinkis Novgorod. La preso kontre Viipuri diminuteskis. [[Arkivo:Suecia 3-122 ; Wiiborg. J. v. d. Aveelen Sc. Holmiæ.1709.jpg|thumb|left|280px|Viipuri/Viborg cirkume la yaro 1709.]] En [[1710]] la povo di Sueda reji finis en Viipuri, kande [[Pyotr 1ma di Rusia|Pyotr 1ma]] la Granda konquestis l'urbo. Nova funciono dil fortreso esis protektar [[Sankt Peterburg]], qua fondesis en [[1703]], an la [[delto]] dil [[fluvio Neva]]. En [[1721]], per pacala pakto en [[Uusikaupunki]], la frontiero inter Suedia e Rusia movesis weste de Viipuri, do l'urbo divenis Rusa. En [[1809]], pos [[Napoleonala militi]], [[Suedia]] e [[Rusa imperio]] paktis pri paco en [[Hamina]]. [[Finlando]] anexesis a Rusia kom [[Finlando kom autonomio|autonoma teritorio]], tamen l'areo di Viipuri (tale dicita Anciena Finlando) restis Rusa. Fine en [[1812]], l'[[Anciena Finlando]] e Viipuri juntesis ad [[Finlando kom autonomio|autonoma Finlando]]. En [[1870]], fervoyo inter [[Helsinki]] e [[Sankt Peterburg]] konstruktesis tra Viipuri. Dum la fino dil [[19ma yarcento]], l'urbo kreskis rapide. On parolis ibe en la [[Finlandana linguo|Finlandana]], [[Sueda linguo|Sueda]], [[Rusa linguo|Rusa]] e [[Germana linguo|Germana]]. [[Arkivo:Asematori-Viipuri.jpg|thumb|left|280px|Ferovoyala staciono di Viipuri, yari 1930a.]] Inter la [[Rusa revoluciono di februaro 1917]] e la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], [[Vladimir Ilyich Lenin|Lenin]] kurtatempe habitis Viipuri. En [[1917]], dum l'[[unesma mondomilito]], [[Finlando]] nedependanteskis de [[Rusia]]. L'areo di Viipuri divenis parto di Finlando. Dum l'interna milito di Finlando, ol restis okupita dal Reda Guardo til esar kaptita dal Blanka Guardo dum la [[batalio di Vyborg]], ye la [[29ma di aprilo]] [[1918]]. Dum l'epoko inter la du [[mondomilito|mondomiliti]] Viipuri esis la 4ma maxim populoza urbo de Finlando, dop [[Helsinki]], [[Tampere]] e [[Turku]], e sideyo di samnoma provinco. Ye la [[30ma di novembro]] [[1939]], kande komencis la nomizita [[Vintro-milito]], militala aeroplani Rusa bombardis Viipuri. Pose, plu kam 70 mil personi evakuesis de Viipuri a Finlando. Vintro-milito finis pos ke paco-pakto signatesis ye la 12ma di marto 1940, e ratifikesis ye la 21ma di marto sam yaro. Segun la pakto, Finlandan armeo e Finlandana habitantaro livis komplete la regiono, e Viipuri, sub la nomo Viborg, ed omna [[istmo di Karelia]] transferesis a Rusia e divenis la nomizita Republiko Socialista Sovietiana Karelia-Finlandana, qua existis til 1956. [[Arkivo:Paraati_viipurissa.jpg|thumb|280px|left|Finlandani paradas en Viipuri, 1941.]] En junio [[1941]] komencis la nomizita [[Prolongo-milito]] kontre [[Sovietia]]. En [[agosto]] Finlandana trupi itere konquestis l'urbo. Cirkume 10.000 habitanti ri-translojesis a Viipuri. Dum la konfero di [[Tehran]] en 1943, [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]] deklaris klare a [[Winston Churchill|Churchill]] e [[Franklin Delano Roosevelt|Roosevelt]] ke ilu ne aceptis cedar Viborg a Finlando, e postulis la manteno di la frontiero inter Sovietia e Finlando establisita en 1940. Ye la [[9ma di junio]] [[1944]], [[Sovietia]] atakis Finlando tra l'[[istmo di Karelia]]. Viipuri evakuesis, e Sovietiani konquestis vakua urbo ye la [[20ma di junio]].<ref name="tix">{{Extera ligilo|url=http://materiaalit.internetix.fi/fi/opintojaksot/9historia/karjala/neuvostojoukkojen_suurhyokkays |titulo=Neuvostojoukkojen suurhyökkäys| editero=Internetix-opintomateriaali| publikigita ye=1ma di agosto 2013|idiomo={{fi}}}}</ref> Pos paco-pakto, Finlando aceptis perdar l'urbo. Rusi pose konstruktis du aeronavala bazi proxim ol, Pribilovo e Vechtchevo. En [[1958]], l'unesma Finlandani retroiris a Viipuri, kom turisti. En [[2010]] lora prezidanto Rusa [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] donis al urbo la titulo "militala glorio", donata ad urbi ube eventis feroca batalio, segun Rusa vidopunto. ==Geografio == [[Arkivo:A view from St. Olav's tower - panoramio (5).jpg|thumb|320px|L'urbo vidita de la turmo di Santa Olaf.]] [[Arkivo:4Y1A2198 Vyborg, Russia (15000061909).jpg|320px|left|thumb|Choseala e ferovoyala ponti super [[kanalo di Saimaa|Saimaa-kanalo]].]] La [[reliefo]] di Viborg esas partale kolinoza. Ol distas 30 km de la frontiero kun [[Finlando]] e 138 km de [[Sankt Peterburg]], apud la [[gulfo di Finlando]] e proxim la [[kanalo di Saimaa]]. Lua mezavalora [[altitudo]] esas 3 metri super la [[marala nivelo]]. Lua maxim alta punto, ''Batarejnaja Gora'', jacas 33 metri super la marala nivelo. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Pro la proximeso dil maro, la temperaturi dil urbo esas min kolda kam marfora regioni en la sama latitudo. La mezavalora [[temperaturo]] en julio ([[somero]]) esas 18,3°C, dum ke la mezavalora temperaturo en januaro ([[vintro]]) esas -6,7°C. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 677 mm, e la maxim pluvoza monato esas agosto, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Vyborg2 banner.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Viborg.</center>}} {{panoramo|Выборг - panoramio (71).jpg|1000px|<center>Altra panoramo pri Vyborg.</center>}} ==Referi == {{reflist}} {{Urbi di provinco Leningrad}} [[Kategorio:Urbi en provinco Leningrad|Viborg]] [[Kategorio:Historio di Finlando]] [[Kategorio:Viborg]] [[Kategorio:Sovietia]] puqnbmvf5c28j0smbatqvimbikw5xr3 994503 994502 2022-08-07T10:39:11Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Vyborg]] a [[Viborg]]: .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Viborg | Flago= Flag_of_Vyborg.svg | Blazono= Coat_of_arms_of_Vyborg.svg | Imajo = Vyborg montage 2017.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Viborg. | Mapo = Map_of_Russia_-_Leningrad_Oblast_(2008-03).svg | DetalozaMapo = Outline_Map_of_Leningrad_Oblast.svg | DetalozaMapoX = .24 | DetalozaMapoY = .17 | DetalozaMapoEtiketo= Viborg | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= | Latitudo= 60°43' N | Longitudo= 28°46' E | Altitudo= 3 | Surfaco= 160,85 | Habitanti = {{formatnum:78457}} | Yaro= 2017 | Denseso di habitantaro = 487,77 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +3 | Reto= www.city.vbg.ru }} [[Arkivo:Выборг._Часовая_башня..JPG|thumb|250px|left|Turmo di Horlojo, en Viborg.]] '''Viborg''' ([[Rusa linguo|Ruse]] Выборг, [[Finlandana linguo|Finlandane]] ''Viipuri'', [[Sueda linguo|Suede]] ''Viborg'') esas nun [[Rusia|Rusa]] urbo an la [[Gulfo di Finlando]], en westa fino dil [[istmo di Karelia]], proxim la frontiero kun [[Finlando]]. Segun statistiki dil yaro 2017, ol havis {{formatnum:78457}} habitanti (la [[demografiala kontado]] di 2010 trovis {{formatnum:79962}} habitanti). Lua tota surfaco esas 160,85 km². Nun, l'industrio di [[papero]] duras esar importanta por l'ekonomio dil urbo. [[Turismo]] kreskabas multe dum recenta yari. La Festivalo pri Cinemo nomizita ''Window to Europe'' eventas en ol omnayare. Jacanta an la frontierala zono inter la kulturi Finlandana e Slava, la suvereneso sur l'urbo chanjesis multafoye dum la Historio, lastafoye en 1944, kande [[Sovietia]] kaptis ol de Finlando. Finlandani judikas ke l'urbo esas anciena Finlandana urbo, dum ke Rusi judikas ol kom Rusa urbo. ==Historio == La regiono habitesis dal [[Karelia]]ni, tribuo qua dominacesis dal [[Republiko Novgorod]] e dal [[Suedia|Suedi]]. Segun exkavuri ed inquesti arkeologiala, la regiono di Viborg esis faktorio Kareliana dum la 10ma yarcento.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.katajala.net/keskiaika/suomi/kaupungit.html|titulo=Suomen kaupungit keskiajalla|autoro=Jussi Katajala|publikigita ye=2010 |idiomo={{fi}}|vidita ye=12ma di februaro 2016}}</ref> En [[1293]], [[Suedia|Sueda]] [[Torkel Knutsson]] fondis mikra stono-fortreso en l'anciena komerceyo dum la nomizita Sueda "krucomilito" (konquesto). Dum la sequanta yari, [[Novgorod]]ani probis multafoye konquestar la fortreseto, sensucesa. En [[1295]], Sueda nomo del urbo, Viborg, mencionesis unesmafoye en literala fondo, kande lora rejo di [[Suedia]] skribis pri ol en letro al imperiestro Germana. En [[1323]], pacigo en [[Pähkinäsaari]] konfirmis ke esta limito di [[Suedia]] jacas este de Viipuri. Tale, la fortreso divenis limitala facioneyo di Suedia kontre Novgorod. En [[1350]] Novgorod venjis la destruktanta expediciono dal Suedani ed aplastis tota Viipuri, ecepte la fortreso. Samatempe, la [[pesto]] expansis tra la habitanti. Dum ca yari Novgorodani atakis multafoye la fortreso ma ne sucesis pri konquestar ol. En [[1403]], lora rejo [[Erik la Pomerana]] vizitis l'urbo e grantis ol urbala yuri. En [[1471]], la [[princio di Moskva]] vinkis Novgorod. La preso kontre Viipuri diminuteskis. [[Arkivo:Suecia 3-122 ; Wiiborg. J. v. d. Aveelen Sc. Holmiæ.1709.jpg|thumb|left|280px|Viipuri/Viborg cirkume la yaro 1709.]] En [[1710]] la povo di Sueda reji finis en Viipuri, kande [[Pyotr 1ma di Rusia|Pyotr 1ma]] la Granda konquestis l'urbo. Nova funciono dil fortreso esis protektar [[Sankt Peterburg]], qua fondesis en [[1703]], an la [[delto]] dil [[fluvio Neva]]. En [[1721]], per pacala pakto en [[Uusikaupunki]], la frontiero inter Suedia e Rusia movesis weste de Viipuri, do l'urbo divenis Rusa. En [[1809]], pos [[Napoleonala militi]], [[Suedia]] e [[Rusa imperio]] paktis pri paco en [[Hamina]]. [[Finlando]] anexesis a Rusia kom [[Finlando kom autonomio|autonoma teritorio]], tamen l'areo di Viipuri (tale dicita Anciena Finlando) restis Rusa. Fine en [[1812]], l'[[Anciena Finlando]] e Viipuri juntesis ad [[Finlando kom autonomio|autonoma Finlando]]. En [[1870]], fervoyo inter [[Helsinki]] e [[Sankt Peterburg]] konstruktesis tra Viipuri. Dum la fino dil [[19ma yarcento]], l'urbo kreskis rapide. On parolis ibe en la [[Finlandana linguo|Finlandana]], [[Sueda linguo|Sueda]], [[Rusa linguo|Rusa]] e [[Germana linguo|Germana]]. [[Arkivo:Asematori-Viipuri.jpg|thumb|left|280px|Ferovoyala staciono di Viipuri, yari 1930a.]] Inter la [[Rusa revoluciono di februaro 1917]] e la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], [[Vladimir Ilyich Lenin|Lenin]] kurtatempe habitis Viipuri. En [[1917]], dum l'[[unesma mondomilito]], [[Finlando]] nedependanteskis de [[Rusia]]. L'areo di Viipuri divenis parto di Finlando. Dum l'interna milito di Finlando, ol restis okupita dal Reda Guardo til esar kaptita dal Blanka Guardo dum la [[batalio di Vyborg]], ye la [[29ma di aprilo]] [[1918]]. Dum l'epoko inter la du [[mondomilito|mondomiliti]] Viipuri esis la 4ma maxim populoza urbo de Finlando, dop [[Helsinki]], [[Tampere]] e [[Turku]], e sideyo di samnoma provinco. Ye la [[30ma di novembro]] [[1939]], kande komencis la nomizita [[Vintro-milito]], militala aeroplani Rusa bombardis Viipuri. Pose, plu kam 70 mil personi evakuesis de Viipuri a Finlando. Vintro-milito finis pos ke paco-pakto signatesis ye la 12ma di marto 1940, e ratifikesis ye la 21ma di marto sam yaro. Segun la pakto, Finlandan armeo e Finlandana habitantaro livis komplete la regiono, e Viipuri, sub la nomo Viborg, ed omna [[istmo di Karelia]] transferesis a Rusia e divenis la nomizita Republiko Socialista Sovietiana Karelia-Finlandana, qua existis til 1956. [[Arkivo:Paraati_viipurissa.jpg|thumb|280px|left|Finlandani paradas en Viipuri, 1941.]] En junio [[1941]] komencis la nomizita [[Prolongo-milito]] kontre [[Sovietia]]. En [[agosto]] Finlandana trupi itere konquestis l'urbo. Cirkume 10.000 habitanti ri-translojesis a Viipuri. Dum la konfero di [[Tehran]] en 1943, [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]] deklaris klare a [[Winston Churchill|Churchill]] e [[Franklin Delano Roosevelt|Roosevelt]] ke ilu ne aceptis cedar Viborg a Finlando, e postulis la manteno di la frontiero inter Sovietia e Finlando establisita en 1940. Ye la [[9ma di junio]] [[1944]], [[Sovietia]] atakis Finlando tra l'[[istmo di Karelia]]. Viipuri evakuesis, e Sovietiani konquestis vakua urbo ye la [[20ma di junio]].<ref name="tix">{{Extera ligilo|url=http://materiaalit.internetix.fi/fi/opintojaksot/9historia/karjala/neuvostojoukkojen_suurhyokkays |titulo=Neuvostojoukkojen suurhyökkäys| editero=Internetix-opintomateriaali| publikigita ye=1ma di agosto 2013|idiomo={{fi}}}}</ref> Pos paco-pakto, Finlando aceptis perdar l'urbo. Rusi pose konstruktis du aeronavala bazi proxim ol, Pribilovo e Vechtchevo. En [[1958]], l'unesma Finlandani retroiris a Viipuri, kom turisti. En [[2010]] lora prezidanto Rusa [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] donis al urbo la titulo "militala glorio", donata ad urbi ube eventis feroca batalio, segun Rusa vidopunto. ==Geografio == [[Arkivo:A view from St. Olav's tower - panoramio (5).jpg|thumb|320px|L'urbo vidita de la turmo di Santa Olaf.]] [[Arkivo:4Y1A2198 Vyborg, Russia (15000061909).jpg|320px|left|thumb|Choseala e ferovoyala ponti super [[kanalo di Saimaa|Saimaa-kanalo]].]] La [[reliefo]] di Viborg esas partale kolinoza. Ol distas 30 km de la frontiero kun [[Finlando]] e 138 km de [[Sankt Peterburg]], apud la [[gulfo di Finlando]] e proxim la [[kanalo di Saimaa]]. Lua mezavalora [[altitudo]] esas 3 metri super la [[marala nivelo]]. Lua maxim alta punto, ''Batarejnaja Gora'', jacas 33 metri super la marala nivelo. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Pro la proximeso dil maro, la temperaturi dil urbo esas min kolda kam marfora regioni en la sama latitudo. La mezavalora [[temperaturo]] en julio ([[somero]]) esas 18,3°C, dum ke la mezavalora temperaturo en januaro ([[vintro]]) esas -6,7°C. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 677 mm, e la maxim pluvoza monato esas agosto, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Vyborg2 banner.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Viborg.</center>}} {{panoramo|Выборг - panoramio (71).jpg|1000px|<center>Altra panoramo pri Vyborg.</center>}} ==Referi == {{reflist}} {{Urbi di provinco Leningrad}} [[Kategorio:Urbi en provinco Leningrad|Viborg]] [[Kategorio:Historio di Finlando]] [[Kategorio:Viborg]] [[Kategorio:Sovietia]] puqnbmvf5c28j0smbatqvimbikw5xr3 994522 994503 2022-08-07T10:56:48Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Viborg | Flago= Flag_of_Vyborg.svg | Blazono= Coat_of_arms_of_Vyborg.svg | Imajo = Vyborg montage 2017.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Viborg. | Mapo = Map_of_Russia_-_Leningrad_Oblast_(2008-03).svg | DetalozaMapo = Outline_Map_of_Leningrad_Oblast.svg | DetalozaMapoX = .24 | DetalozaMapoY = .17 | DetalozaMapoEtiketo= Viborg | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= | Latitudo= 60°43' N | Longitudo= 28°46' E | Altitudo= 3 | Surfaco= 160,85 | Habitanti = {{formatnum:78457}} | Yaro= 2017 | Denseso di habitantaro = 487,77 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +3 | Reto= www.city.vbg.ru }} [[Arkivo:Выборг._Часовая_башня..JPG|thumb|250px|left|Turmo di Horlojo, en Viborg.]] '''Viborg''' ([[Rusa linguo|Ruse]] Выборг, [[Finlandana linguo|Finlandane]] ''Viipuri'', [[Sueda linguo|Suede]] ''Viborg'') esas nun [[Rusia|Rusa]] urbo an la [[Gulfo di Finlando]], en westa fino dil [[istmo di Karelia]], proxim la frontiero kun [[Finlando]]. Segun statistiki dil yaro 2017, ol havis {{formatnum:78457}} habitanti (la [[demografiala kontado]] di 2010 trovis {{formatnum:79962}} habitanti). Lua tota surfaco esas 160,85 km². Nun, l'industrio di [[papero]] duras esar importanta por l'ekonomio dil urbo. [[Turismo]] kreskabas multe dum recenta yari. La Festivalo pri Cinemo nomizita ''Window to Europe'' eventas en ol omnayare. Jacanta an la frontierala zono inter la kulturi Finlandana e Slava, la suvereneso sur l'urbo chanjesis multafoye dum la Historio, lastafoye en 1944, kande [[Sovietia]] kaptis ol de Finlando. Finlandani judikas ke l'urbo esas anciena Finlandana urbo, dum ke Rusi judikas ol kom Rusa urbo. ==Historio == La regiono habitesis dal [[Karelia]]ni, tribuo qua dominacesis dal [[Republiko Novgorod]] e dal [[Suedia|Suedi]]. Segun exkavuri ed inquesti arkeologiala, la regiono di Viborg esis faktorio Kareliana dum la 10ma yarcento.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.katajala.net/keskiaika/suomi/kaupungit.html|titulo=Suomen kaupungit keskiajalla|autoro=Jussi Katajala|publikigita ye=2010 |idiomo={{fi}}|vidita ye=12ma di februaro 2016}}</ref> En [[1293]], [[Suedia|Sueda]] [[Torkel Knutsson]] fondis mikra stono-fortreso en l'anciena komerceyo dum la nomizita Sueda "krucomilito" (konquesto). Dum la sequanta yari, [[Novgorod]]ani probis multafoye konquestar la fortreseto, sensucesa. En [[1295]], Sueda nomo del urbo, Viborg, mencionesis unesmafoye en literala fondo, kande lora rejo di [[Suedia]] skribis pri ol en letro al imperiestro Germana. En [[1323]], pacigo en [[Pähkinäsaari]] konfirmis ke esta limito di [[Suedia]] jacas este de Viipuri. Tale, la fortreso divenis limitala facioneyo di Suedia kontre Novgorod. En [[1350]] Novgorod venjis la destruktanta expediciono dal Suedani ed aplastis tota Viipuri, ecepte la fortreso. Samatempe, la [[pesto]] expansis tra la habitanti. Dum ca yari Novgorodani atakis multafoye la fortreso ma ne sucesis pri konquestar ol. En [[1403]], lora rejo [[Erik la Pomerana]] vizitis l'urbo e grantis ol urbala yuri. En [[1471]], la [[princio di Moskva]] vinkis Novgorod. La preso kontre Viipuri diminuteskis. [[Arkivo:Suecia 3-122 ; Wiiborg. J. v. d. Aveelen Sc. Holmiæ.1709.jpg|thumb|left|280px|Viipuri/Viborg cirkume la yaro 1709.]] En [[1710]] la povo di Sueda reji finis en Viipuri, kande [[Pyotr 1ma di Rusia|Pyotr 1ma]] la Granda konquestis l'urbo. Nova funciono dil fortreso esis protektar [[Sankt Peterburg]], qua fondesis en [[1703]], an la [[delto]] dil [[fluvio Neva]]. En [[1721]], per pacala pakto en [[Uusikaupunki]], la frontiero inter Suedia e Rusia movesis weste de Viipuri, do l'urbo divenis Rusa. En [[1809]], pos [[Napoleonala militi]], [[Suedia]] e [[Rusa imperio]] paktis pri paco en [[Hamina]]. [[Finlando]] anexesis a Rusia kom [[Finlando kom autonomio|autonoma teritorio]], tamen l'areo di Viipuri (tale dicita Anciena Finlando) restis Rusa. Fine en [[1812]], l'[[Anciena Finlando]] e Viipuri juntesis ad [[Finlando kom autonomio|autonoma Finlando]]. En [[1870]], fervoyo inter [[Helsinki]] e [[Sankt Peterburg]] konstruktesis tra Viipuri. Dum la fino dil [[19ma yarcento]], l'urbo kreskis rapide. On parolis ibe en la [[Finlandana linguo|Finlandana]], [[Sueda linguo|Sueda]], [[Rusa linguo|Rusa]] e [[Germana linguo|Germana]]. [[Arkivo:Asematori-Viipuri.jpg|thumb|left|280px|Ferovoyala staciono di Viipuri, yari 1930a.]] Inter la [[Rusa revoluciono di februaro 1917]] e la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], [[Vladimir Ilyich Lenin|Lenin]] kurtatempe habitis Viipuri. En [[1917]], dum l'[[unesma mondomilito]], [[Finlando]] nedependanteskis de [[Rusia]]. L'areo di Viipuri divenis parto di Finlando. Dum l'interna milito di Finlando, ol restis okupita dal Reda Guardo til esar kaptita dal Blanka Guardo dum la [[batalio di Viborg]], ye la [[29ma di aprilo]] [[1918]]. Dum l'epoko inter la du [[mondomilito|mondomiliti]] Viipuri esis la 4ma maxim populoza urbo de Finlando, dop [[Helsinki]], [[Tampere]] e [[Turku]], e sideyo di samnoma provinco. Ye la [[30ma di novembro]] [[1939]], kande komencis la nomizita [[Vintro-milito]], militala aeroplani Rusa bombardis Viipuri. Pose, plu kam 70 mil personi evakuesis de Viipuri a Finlando. Vintro-milito finis pos ke paco-pakto signatesis ye la 12ma di marto 1940, e ratifikesis ye la 21ma di marto sam yaro. Segun la pakto, Finlandan armeo e Finlandana habitantaro livis komplete la regiono, e Viipuri, sub la nomo Viborg, ed omna [[istmo di Karelia]] transferesis a Rusia e divenis la nomizita Republiko Socialista Sovietiana Karelia-Finlandana, qua existis til 1956. [[Arkivo:Paraati_viipurissa.jpg|thumb|280px|left|Finlandani paradas en Viipuri, 1941.]] En junio [[1941]] komencis la nomizita [[Prolongo-milito]] kontre [[Sovietia]]. En [[agosto]] Finlandana trupi itere konquestis l'urbo. Cirkume 10.000 habitanti ri-translojesis a Viipuri. Dum la konfero di [[Tehran]] en 1943, [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]] deklaris klare a [[Winston Churchill|Churchill]] e [[Franklin Delano Roosevelt|Roosevelt]] ke ilu ne aceptis cedar Viborg a Finlando, e postulis la manteno di la frontiero inter Sovietia e Finlando establisita en 1940. Ye la [[9ma di junio]] [[1944]], [[Sovietia]] atakis Finlando tra l'[[istmo di Karelia]]. Viipuri evakuesis, e Sovietiani konquestis vakua urbo ye la [[20ma di junio]].<ref name="tix">{{Extera ligilo|url=http://materiaalit.internetix.fi/fi/opintojaksot/9historia/karjala/neuvostojoukkojen_suurhyokkays |titulo=Neuvostojoukkojen suurhyökkäys| editero=Internetix-opintomateriaali| publikigita ye=1ma di agosto 2013|idiomo={{fi}}}}</ref> Pos paco-pakto, Finlando aceptis perdar l'urbo. Rusi pose konstruktis du aeronavala bazi proxim ol, Pribilovo e Vechtchevo. En [[1958]], l'unesma Finlandani retroiris a Viipuri, kom turisti. En [[2010]] lora prezidanto Rusa [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] donis al urbo la titulo "militala glorio", donata ad urbi ube eventis feroca batalio, segun Rusa vidopunto. ==Geografio == [[Arkivo:A view from St. Olav's tower - panoramio (5).jpg|thumb|320px|L'urbo vidita de la turmo di Santa Olaf.]] [[Arkivo:4Y1A2198 Vyborg, Russia (15000061909).jpg|320px|left|thumb|Choseala e ferovoyala ponti super [[kanalo di Saimaa|Saimaa-kanalo]].]] La [[reliefo]] di Viborg esas partale kolinoza. Ol distas 30 km de la frontiero kun [[Finlando]] e 138 km de [[Sankt Peterburg]], apud la [[gulfo di Finlando]] e proxim la [[kanalo di Saimaa]]. Lua mezavalora [[altitudo]] esas 3 metri super la [[marala nivelo]]. Lua maxim alta punto, ''Batarejnaja Gora'', jacas 33 metri super la marala nivelo. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Pro la proximeso dil maro, la temperaturi dil urbo esas min kolda kam marfora regioni en la sama latitudo. La mezavalora [[temperaturo]] en julio ([[somero]]) esas 18,3°C, dum ke la mezavalora temperaturo en januaro ([[vintro]]) esas -6,7°C. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 677 mm, e la maxim pluvoza monato esas agosto, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Vyborg2 banner.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Viborg.</center>}} {{panoramo|Выборг - panoramio (71).jpg|1000px|<center>Altra panoramo pri Vyborg.</center>}} ==Referi == {{reflist}} {{Urbi di provinco Leningrad}} [[Kategorio:Urbi en provinco Leningrad|Viborg]] [[Kategorio:Historio di Finlando]] [[Kategorio:Viborg]] [[Kategorio:Sovietia]] kliseugrwvkjoaeyv5grwsnipwftgkw 994542 994522 2022-08-07T11:17:49Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Viborg | Flago= Flag_of_Vyborg.svg | Blazono= Coat_of_arms_of_Vyborg.svg | Imajo = Vyborg montage 2017.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Viborg. | Mapo = Map_of_Russia_-_Leningrad_Oblast_(2008-03).svg | DetalozaMapo = Outline_Map_of_Leningrad_Oblast.svg | DetalozaMapoX = .24 | DetalozaMapoY = .17 | DetalozaMapoEtiketo= Viborg | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= | Latitudo= 60°43' N | Longitudo= 28°46' E | Altitudo= 3 | Surfaco= 160,85 | Habitanti = {{formatnum:78457}} | Yaro= 2017 | Denseso di habitantaro = 487,77 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +3 | Reto= www.city.vbg.ru }} [[Arkivo:Выборг._Часовая_башня..JPG|thumb|250px|left|Turmo di Horlojo, en Viborg.]] '''Viborg''' ([[Rusa linguo|Ruse]] Выборг, [[Finlandana linguo|Finlandane]] ''Viipuri'', [[Sueda linguo|Suede]] ''Viborg'') esas nun [[Rusia|Rusa]] urbo an la [[Gulfo di Finlando]], en westa fino dil [[istmo di Karelia]], proxim la frontiero kun [[Finlando]]. Segun statistiki dil yaro 2017, ol havis {{formatnum:78457}} habitanti (la [[demografiala kontado]] di 2010 trovis {{formatnum:79962}} habitanti). Lua tota surfaco esas 160,85 km². Nun, l'industrio di [[papero]] duras esar importanta por l'ekonomio dil urbo. [[Turismo]] kreskabas multe dum recenta yari. La Festivalo pri Cinemo nomizita ''Window to Europe'' eventas en ol omnayare. Jacanta an la frontierala zono inter la kulturi Finlandana e Slava, la suvereneso sur l'urbo chanjesis multafoye dum la Historio, lastafoye en 1944, kande [[Sovietia]] kaptis ol de Finlando. Finlandani judikas ke l'urbo esas anciena Finlandana urbo, dum ke Rusi judikas ol kom Rusa urbo. ==Historio == La regiono habitesis dal [[Karelia]]ni, tribuo qua dominacesis dal [[Republiko Novgorod]] e dal [[Suedia|Suedi]]. Segun exkavuri ed inquesti arkeologiala, la regiono di Viborg esis faktorio Kareliana dum la 10ma yarcento.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.katajala.net/keskiaika/suomi/kaupungit.html|titulo=Suomen kaupungit keskiajalla|autoro=Jussi Katajala|publikigita ye=2010 |idiomo={{fi}}|vidita ye=12ma di februaro 2016}}</ref> En [[1293]], [[Suedia|Sueda]] [[Torkel Knutsson]] fondis mikra stono-fortreso en l'anciena komerceyo dum la nomizita Sueda "krucomilito" (konquesto). Dum la sequanta yari, [[Novgorod]]ani probis multafoye konquestar la fortreseto, sensucesa. En [[1295]], Sueda nomo del urbo, Viborg, mencionesis unesmafoye en literala fondo, kande lora rejo di [[Suedia]] skribis pri ol en letro al imperiestro Germana. En [[1323]], pacigo en [[Pähkinäsaari]] konfirmis ke esta limito di [[Suedia]] jacas este de Viipuri. Tale, la fortreso divenis limitala facioneyo di Suedia kontre Novgorod. En [[1350]] Novgorod venjis la destruktanta expediciono dal Suedani ed aplastis tota Viipuri, ecepte la fortreso. Samatempe, la [[pesto]] expansis tra la habitanti. Dum ca yari Novgorodani atakis multafoye la fortreso ma ne sucesis pri konquestar ol. En [[1403]], lora rejo [[Erik la Pomerana]] vizitis l'urbo e grantis ol urbala yuri. En [[1471]], la [[princio di Moskva]] vinkis Novgorod. La preso kontre Viipuri diminuteskis. [[Arkivo:Suecia 3-122 ; Wiiborg. J. v. d. Aveelen Sc. Holmiæ.1709.jpg|thumb|left|280px|Viipuri/Viborg cirkume la yaro 1709.]] En [[1710]] la povo di Sueda reji finis en Viipuri, kande [[Pyotr 1ma di Rusia|Pyotr 1ma]] la Granda konquestis l'urbo. Nova funciono dil fortreso esis protektar [[Sankt-Peterburg]], qua fondesis en [[1703]], an la [[delto]] dil [[fluvio Neva]]. En [[1721]], per pacala pakto en [[Uusikaupunki]], la frontiero inter Suedia e Rusia movesis weste de Viipuri, do l'urbo divenis Rusa. En [[1809]], pos [[Napoleonala militi]], [[Suedia]] e [[Rusa imperio]] paktis pri paco en [[Hamina]]. [[Finlando]] anexesis a Rusia kom [[Finlando kom autonomio|autonoma teritorio]], tamen l'areo di Viipuri (tale dicita Anciena Finlando) restis Rusa. Fine en [[1812]], l'[[Anciena Finlando]] e Viipuri juntesis ad [[Finlando kom autonomio|autonoma Finlando]]. En [[1870]], fervoyo inter [[Helsinki]] e [[Sankt-Peterburg]] konstruktesis tra Viipuri. Dum la fino dil [[19ma yarcento]], l'urbo kreskis rapide. On parolis ibe en la [[Finlandana linguo|Finlandana]], [[Sueda linguo|Sueda]], [[Rusa linguo|Rusa]] e [[Germana linguo|Germana]]. [[Arkivo:Asematori-Viipuri.jpg|thumb|left|280px|Ferovoyala staciono di Viipuri, yari 1930a.]] Inter la [[Rusa revoluciono di februaro 1917]] e la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], [[Vladimir Ilyich Lenin|Lenin]] kurtatempe habitis Viipuri. En [[1917]], dum l'[[unesma mondomilito]], [[Finlando]] nedependanteskis de [[Rusia]]. L'areo di Viipuri divenis parto di Finlando. Dum l'interna milito di Finlando, ol restis okupita dal Reda Guardo til esar kaptita dal Blanka Guardo dum la [[batalio di Viborg]], ye la [[29ma di aprilo]] [[1918]]. Dum l'epoko inter la du [[mondomilito|mondomiliti]] Viipuri esis la 4ma maxim populoza urbo de Finlando, dop [[Helsinki]], [[Tampere]] e [[Turku]], e sideyo di samnoma provinco. Ye la [[30ma di novembro]] [[1939]], kande komencis la nomizita [[Vintro-milito]], militala aeroplani Rusa bombardis Viipuri. Pose, plu kam 70 mil personi evakuesis de Viipuri a Finlando. Vintro-milito finis pos ke paco-pakto signatesis ye la 12ma di marto 1940, e ratifikesis ye la 21ma di marto sam yaro. Segun la pakto, Finlandan armeo e Finlandana habitantaro livis komplete la regiono, e Viipuri, sub la nomo Viborg, ed omna [[istmo di Karelia]] transferesis a Rusia e divenis la nomizita Republiko Socialista Sovietiana Karelia-Finlandana, qua existis til 1956. [[Arkivo:Paraati_viipurissa.jpg|thumb|280px|left|Finlandani paradas en Viipuri, 1941.]] En junio [[1941]] komencis la nomizita [[Prolongo-milito]] kontre [[Sovietia]]. En [[agosto]] Finlandana trupi itere konquestis l'urbo. Cirkume 10.000 habitanti ri-translojesis a Viipuri. Dum la konfero di [[Tehran]] en 1943, [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]] deklaris klare a [[Winston Churchill|Churchill]] e [[Franklin Delano Roosevelt|Roosevelt]] ke ilu ne aceptis cedar Viborg a Finlando, e postulis la manteno di la frontiero inter Sovietia e Finlando establisita en 1940. Ye la [[9ma di junio]] [[1944]], [[Sovietia]] atakis Finlando tra l'[[istmo di Karelia]]. Viipuri evakuesis, e Sovietiani konquestis vakua urbo ye la [[20ma di junio]].<ref name="tix">{{Extera ligilo|url=http://materiaalit.internetix.fi/fi/opintojaksot/9historia/karjala/neuvostojoukkojen_suurhyokkays |titulo=Neuvostojoukkojen suurhyökkäys| editero=Internetix-opintomateriaali| publikigita ye=1ma di agosto 2013|idiomo={{fi}}}}</ref> Pos paco-pakto, Finlando aceptis perdar l'urbo. Rusi pose konstruktis du aeronavala bazi proxim ol, Pribilovo e Vechtchevo. En [[1958]], l'unesma Finlandani retroiris a Viipuri, kom turisti. En [[2010]] lora prezidanto Rusa [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] donis al urbo la titulo "militala glorio", donata ad urbi ube eventis feroca batalio, segun Rusa vidopunto. ==Geografio == [[Arkivo:A view from St. Olav's tower - panoramio (5).jpg|thumb|320px|L'urbo vidita de la turmo di Santa Olaf.]] [[Arkivo:4Y1A2198 Vyborg, Russia (15000061909).jpg|320px|left|thumb|Choseala e ferovoyala ponti super [[kanalo di Saimaa|Saimaa-kanalo]].]] La [[reliefo]] di Viborg esas partale kolinoza. Ol distas 30 km de la frontiero kun [[Finlando]] e 138 km de [[Sankt-Peterburg]], apud la [[gulfo di Finlando]] e proxim la [[kanalo di Saimaa]]. Lua mezavalora [[altitudo]] esas 3 metri super la [[marala nivelo]]. Lua maxim alta punto, ''Batarejnaja Gora'', jacas 33 metri super la marala nivelo. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Pro la proximeso dil maro, la temperaturi dil urbo esas min kolda kam marfora regioni en la sama latitudo. La mezavalora [[temperaturo]] en julio ([[somero]]) esas 18,3°C, dum ke la mezavalora temperaturo en januaro ([[vintro]]) esas -6,7°C. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 677 mm, e la maxim pluvoza monato esas agosto, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Vyborg2 banner.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Viborg.</center>}} {{panoramo|Выборг - panoramio (71).jpg|1000px|<center>Altra panoramo pri Vyborg.</center>}} ==Referi == {{reflist}} {{Urbi di provinco Leningrad}} [[Kategorio:Urbi en provinco Leningrad|Viborg]] [[Kategorio:Historio di Finlando]] [[Kategorio:Viborg]] [[Kategorio:Sovietia]] dygjt42ddo1m8ih5oiyznyn6g2hmmbs 0 3422 994543 993726 2022-08-07T11:18:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo = Warszawa | Flago = Flag_of_Warsaw.svg | Blazono = Coat of arms of Warsaw.svg | Imajo = Warsaw_montage.JPG | TextodilImajo = Kelk imaji pri Warszawa. | Mapo = Poland_rel00.jpg | Shablono_lando = {{POL}} | Regiono = | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Urbestro = Rafał Trzaskowski | Latitudo = 52°14'N | Longitudo = 21°01'E | Altitudo = 100 | Surfaco = 517.24 | Habitanti = {{formatnum:1790658}}<ref name=POL>{{cite web|language={{pl}}|title = Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny |accessdate = 20ma di mayo 2020|publisher = demografia.stat.gov.pl |url = http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx}}</ref></ref> | Yaro = 2019 | Denseso di habitantaro= 3461,9<ref name=POL/> | Horala_zono = +1<br><small>(UTC+2 dum la somero) | Reto = www.um.warszawa.pl }} [[Arkivo:Zamek królewski fasada saska 06.jpg|left|thumb|320px|Rejala kastelo.]] '''Warszawa''' esas la maxim populoza urbo di [[Polonia]] e [[chef-urbi|chef-urbo]] di la lando depos [[1596]], kande [[Sigmund la 3ma Vasa]] transferis ol de [[Kraków]]. Havanta {{formatnum:1790658}} habitanti en 2019<ref name=POL/> ol esas la 9ma maxim populoza urbo del [[Europana Uniono]]. Warszawa jacas apud la [[fluvio Vistula]], cirkume 260 km sude de [[Baltiko]]. Lua historiala centro rikonstruktesis detaloze pos la [[duesma mondomilito]]. En [[1980]], ol deklaresis Kulturala Patrimonio del Mondo dal [[UNESKO]]. L'[[universitato]] di Warszawa inauguresis en 1816, e judikesas kom la 2ma maxim importanta de Polonia. L'Universitato pri Teknologio di Warszawa, L'Universitato pri Medicino di Warszawa, L'Universitato pri Nacionala Defenso e la Muzikala Skolo Fredryk Chopin jacas inter la maxim prestijoza universitati de la lando. Segun populal [[etimologio]], la nomo dil urbo originis del nomo di un peskisto, "Warsz", e de lua spozino, la mar-homino "Sawe", qua esas la simbolo dil urbo. Tamen, "Warszawa" posible devenas del [[Polona linguo|Polona]] vorto ''var'' (kastelo). == Historio == [[Arkivo:Kościół_Nawiedzenia_Najświętszej_Marii_Panny_w_Warszawie_2017.jpg|thumb|280px|left|Kirko di Santa Maria, konstruktita en 1411.]] L'unesma fortifikita vilajeti konstruktesis en Bródno (dum la 9ma o 10ma yarcento) e Jazdów (dum la 12ma o la 13ma yarcento). L'urbo propre fondesis cirkume la yaro 1300. Dum la [[14ma yarcento]], lua precipua ekonomial agado esis [[mestiero|mestier-arto]] e komerco. L'unesma informi pri habitado da [[judo|judi]] che l'urbo datizas de 1414. En 1526, lora rejulo [[Sigmund la 1ma di Polonia|Sigmund la 1ma]] decidis persekutar li. Tamen, la [[ghetto]] dil urbo duris kreskar. En 1529, Warszawa unesmafoye divenis provizora sideyo dil ''Sejm'' (parlamento), e lua permananta sideyo pos 1569. En 1573, kreesis la Kunfederuro di Warszawa, qua establisis religiala libereso en [[Polonia-Lituania]]. Pro lua geografiala lokizo inter [[Kraków]] e [[Vilnius]], chef-urbi di la komunitato Polona-Lituana, Warszawa divenis chef-urbo di la Krono dil Rejio di Polonia kande lora rejulo [[Sigmund la 3ma Vasa]] diplasis la korto al urbo en 1596.<ref name="history">{{cite web |url=http://www.e-warsaw.pl/miasto/historia.htm |title=Warsaw's history |work=e-warsaw.pl|accessdate=24ma di julio 2008}}</ref> [[Arkivo:Warsaw_after_1573.jpg|thumb|500px|left|Warszawa en 1573.]] En 1571, signatesis l'Uniono di Lublin, per qua la nomizita [[Polonia-Lituania|"Republiko di la Du Nacioni"]] deklaris ke omna asembli dal membri del ''Sejm'' eventus en Warszawa. Pos 1573, omna rejala elekti eventis en l'urbo. Ta yaro, inauguresis l'unesma ponto super la fluvio Vistula, qua konstruktabis pos 1568. Ica ponto destruktesis en 1603, pro inundado. [[Arkivo:Žygimont Vaza, Smalensk. Жыгімонт Ваза, Смаленск (T. Dolabella, 1611).jpg|thumb|250px|left|[[Sigmund la 3ma Vasa]].]] [[Sigmund la 3ma Vasa]] decidis transferar la chef-urbo dil rejio a Warszawa en 1595, pos ke incendio destruktis la rejala kastelo di [[Kraków]], ed anke pro strategiala motivi: ultre distar egale de Kraków e Vilnius, Warszawa distas poke (284 km per rekta lineo) de la portuo di [[Gdańsk|Danzig]], qua sempre minacesis dal [[Suedia|Suedi]]<ref name="Davies">{{Cite book|last=Davies |name=Norman |title=God's Playground |url=http://books.google.com/books?id=b912JnKpYTkC&pg=PA340&lpg=PA340&dq=%22warsaw%22++%22siege%22+-1939+-1920+-jew+-nazi+-wwii+sweden&source=bl&ots=AFkuB9qp0w&sig=qg-3Rdj4aeL4rz_QCx2tDzcLX-E&hl=en&ei=Ha67SYzVNsKLtgec3bD4Cw&sa=X&oi=book_result&resnum=6&ct=result#PPA237,M1 |accessdate=14ma di marto 2009 |year=2005 |editorial=Oxford University Press |language={{en}}}}</ref>. En 1602, forta venti destruktis la turmo di la katedralo, ed en 1607 incendio destruktis la centrala placo dil urbo. En 1611, por komemorar la vinkeso dil caro Rusa [[Basil la 4ma di Rusia|Basil la 4ma]] en [[Smolensk]], la chef-urbo dil rejio transferesis definitive a Warszawa. Dum la sequanta yari, l'urbo expansis vers la suburbi, ma la kresko interuptesis pro serio di invadi dal Suedi. De 1624 til 1625, ed itere de 1652 til 1653, la [[pesto]] devastis lua habitantaro. De 1655 til 1658, Warszawa asiejesis e spoliesis tri foyi, dal Suedi, Brandenburgiani e Transilvaniani. Multa libri ed artala e historiala objekti furtesis dal invaderi. Tamen, pos ke l'[[Otoman imperio|Otomani]] vinkesis en 1683 che la batalio di Kahlenberg, dum la regno di [[Jan la 3ma Sobieski]], l'urbo rekuperis lua anciena prospereso.<ref name="ewarsaw">{{Cite web |url=http://www.e-warsaw.pl/miasto/historia.htm |title=Warsaw's history|author=Warsaw City Hall |language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Rzeczpospolita Obojga Narodów 1701-es.svg|thumb|250px|left|[[Polonia-Lituania]] en 1701.]] En [[1700]], komencis la [[Granda Nordala Milito]], e Warszawa okupesis multafoye. En [[1702]], Sueda trupi komandita dal rejulo [[Karl la 12ma di Suedia|Karl la 12ma]] kaptis l'urbo. En [[1704]], lora rejulo [[August la 2ma di Polonia]] fugis, e por sucedir lu, la parlamento (''Sejm'') selektis [[Stanislaw la 1ma Leszczynski]], federito de la Suedi. En 1704, August la 2ma federis kun [[Rusa imperio]] en [[Narva]], ed eniris en la milito. Ilu probis sensucese konquestar Warszawa ye la [[21ma di julio]] [[1705]], por impedar la kronizo di Stanislaw. [[Arkivo:ReparticionesDePolonia.svg|thumb|280px|La tri partigi di Polonia: 1772, 1793 e 1795.]] Pos la milito, Warszawa duris prosperar. En 1747, inauguresis la biblioteko Załuski, l'unesma publika biblioteko di Polonia, e lor la maxim granda de Europa. [[Stanisław la 2ma Augustus Poniatowski]] reformis la rejala kastelo e transformis l'urbo en centro por kulturo ed arti. Warszawa duris esar chef-urbo di Polonia-Lituania til [[1795]], kande la lando subisis lua triesma partigo e cesis existar. L'urbo anexesis a [[Prusia]].<ref name="Brit">{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/636101/Warsaw/24502/World-War-II-and-contemporary-Warsaw|title=Warsaw (Poland)|accessdate=13ma di marto 2009 |author= Encyclopædia Britannica Online|language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Duchy of Warsaw and Republic of Danzig.JPG|thumb|left|250px|La [[dukio di Warszawa]].]] En [[1806]], [[Napoléon la 1ma]] konquestis Prusia, liberigis Warszawa, e transformis ol en chef-urbo dil [[dukio di Warszawa]]. Pos la [[Kongreso di Wien]] en [[1815]], Warszawa divenis chef-urbo dil Kongreso Polona, konstitucala [[monarkio]] sub personala uniono kun [[Rusa imperio]]. La rejala universitato di Warszawa kreesis en 1816. [[Arkivo:Triumfant enter to Warsaw of general Henryk Dembiński after campaign in Lithuania.PNG|thumb|280px|Generalo [[Henryk Dembiński]] eniras Warszawa en 1831.]] Pos diversa violaci di Polona konstituco dal Rusi, eruptis revolto en novembro 1830. Pos la Rusa-Polona milito di 1831, la revolto vinkesis, e Polona autonomeso diminutesis. Ye la 27ma di februaro, 1861 Rusa trupi pafis kontre protesteri en Warszawa e mortigis 5 personi. Dum la revolto di 1863 til 1865 l'urbo esis chef-urbo dil sekreta guverno nacionala di Polonia. L'urbo prosperis de 1875 til 1892, dum l'administrado dil urbestro Sokrates Starynkiewicz, Rusa generalo qua expansis la sistemo di tramveturi, aquodrenili e kloaki, lumizo di la stradi e distributo di aquo e gaso. Segun la [[demografiala kontado]] di 1897, Warszawa havis {{formatnum:625000}} habitanti, ed esis la 3ma maxim populoza urbo de Rusa imperio, dop [[Sankt-Peterburg]] e [[Moskva]]. [[Arkivo:German airship bombing Warsaw.JPG|280px|left|thumb|Aeronavo Germana bombardas Warszawa en 1914, dum l'[[unesma mondomilito]].]] Dum l'[[unesma mondomilito]], Warszawa okupesis dal Germani de la [[4ma di agosto]] [[1915]] til novembro [[1918]]. L'armistico qua finis la milito demandis Germana retreto de omna teritorii kontrolita da Rusia en 1914, inkluzinte Warszawa. Germani facis to, ed ye la [[14ma di novembro]] [[1918]], Polona generalo [[Józef Piłsudski]] proklamis la [[Duesma Polona Republiko]], kun chef-urbo en Warszawa. Dum la [[milito Polona-Sovietiana di 1920]], eventis feroca batalio en lua suburbi, en qui la [[Reda Armeo]] subisis granda perdaji e vinkesis. To impedis l'"exportaco" di Rusa revoluciono a Polonia. En 1925, Warszawa havis 1 milion habitanti, e duris esar importanta kulturala centro. Pos 1927, ol gastigis internaciona konkursi por pianisti homajinta [[Frédéric Chopin]]. Malgre l'efekti di la [[granda depreso ekonomiala di 1929]], nova industrii automobilala ed aeronavala instalesis. [[Arkivo:Płonąca oblężona Warszawa.jpg|thumb|280px|Centro di Warszawa pos bombardo Germana, en septembro 1939.]] Pos l'invado di Polonia dal [[Naziismo|Naziisti]], Warszawa rezistis til la 27ma di septembro 1939. La centro di Polonia, inkluzite Warszawa, pozesis sub la Generala Administrado, kolonial okupo dal Germani. Omna universitati e fakultati klozesis, e la [[judo|judi]] dil urbo - preske 30% de la habitantaro - amaseskis che la [[ghetto di Warszawa]].<ref name=ushmm>{{cite web |url=http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005069 |title=Warsaw |work=United States Holocaust Memorial Museum|accessdate=29ma di julio 2008}}</ref> L'urbo divenis centro por urbala rezisto kontre Germani en central Europa. Kande Hitler imperis "la finala solvo" ye la 19ma di aprilo 1943, la Judi komencis la Sedicio dil Ghetto qua, malgre la mikra quanto di kombatinti e di armi, duris dum 1 monato. Kande la lukto finis, preske omna transvivinti masakresis, e poke fugis o celis. [[Arkivo:Destroyed Warsaw, capital of Poland, January 1945.jpg|left|thumb|320px|Warszawa en januaro 1945, pos la fugo dil Naziisti.]] En julio 1944, la [[Reda Armeo]] eniris Polona teritorio e persequis Germani vers Warszawa. La guverno di Polonia exiliita en London savis ke Stalin esis desfavoroza al ideo pri nedependanta Polonia, do decidis lansar atako por liberigar l'urbo<ref name="Brit"/> ye la [[1ma di agosto]] [[1944]]. On kalkulas ke 150 mil til 180 mil Warszawiani mortis dum la kombati. Entote, 600 mil til 800 mil habitanti dil urbo mortigesis dum la milito,<ref name="Brit"/> e 30% del urbo destruktesis. Ambe [[Adolf Hitler|Hitler]] e [[Heinrich Himmler|Himmler]] montrabis deziri pri destruktar l'urbo,<ref name="wlod">{{Cite book|author=Włodzimierz Borodziej, Barbara Harshav |title=The Warsaw Uprising of 1944 |url=http://books.google.com/books?id=YHO0F65ifDIC |accessdate=15ma di marto2009 |year=2006 |publisher=Univ of Wisconsin Press|language={{en}}}}</ref> e kande Germana trupi imperesis abandonar ol, li destruktis de 80% til 85% del urbo, inkluzite l'Anciena Urbo e la Rejala Kastelo. Li nur prezervis la ferovoyi, por evakuar la trupi. [[Arkivo:A_Kultúra_és_Tudomány_Palotája._Fortepan_59944.jpg|thumb|220px|Turisto proxim la Palaco pri Kulturo e Cienco, en 1965.]] Sovietiani eniris Warszawa en januaro 1945, ed ye la [[1ma di februaro]] sam yaro, la Republiko Populala di Polonia proklamesis, e balde komencis la rikonstrukto dil urbo. Granda projeti di edifici rezidala konstruktesis, por remplasar la habiteyi destruktita. Altra edifici tipala de la komunista landi, exemple la Palaco pri Kulturo e Cienco anke konstruktesis. Warszawa itere divenis chef-urbo di Polonia e la politikala ed ekonomiala centro di la lando. Lua historiala quartero rikonstruktesis, ed en 1989 ol deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro, dal [[UNESKO]].<ref>{{Cite web |title=Historic Centre of Warsaw |url=http://whc.unesco.org/es/list/30|work=whc.unesco.org |accessdate=24ma di julio 2008}}</ref> En [[1955]], Sovietia e lua federiti signatis ibe la nomizita [[Pakto di Warszawa]]. En 1979 ed itere en 1983, [[papo Ioannes Paulus la 2ma]] vizitis l'urbo, e suportis la movado dil [[sindikato Solidareso]] qua demandis politikala reformi. La diskurso dil papo, "Facez tua spirito decensar e rinovigar la facio di la tero, ica tero!" interpretesis kom suporto a liberala e demokratiala reformi.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20071108193020/http://www.polandtrade.com.hk/new/eng/news_september2004.htm |title=Attracting foreign investments |language={{en}}}}</ref> En 1995, inauguresis l'unesma lineo dil [[metropoliteno]] di Warszawa. La duesma lineo inauguresis en 2015. Pos ke Polonia membreskis l'[[Uniono Europana]] en 2004, l'urbo experiensabas la maxim granda kresko de lua historio. == Geografio == {{Panoramo|Panorama Warszawy by Night SS.jpg|1200px|<center>Noktala panoramo pri Warszawa.</center>}} [[Arkivo:Varsaw SPOT 1066.jpg|thumb|280px|Satelital imajo pri Warszawa.]] [[Arkivo:Warszawa, Park Skaryszewski z góry.jpg|thumb|left|320px|Parko Skaryszewski.]] Warszawa jacas an la centro di [[Polonia]], cirkume 300 km norde de [[Karpati]], 260 km sude de [[Baltiko]] e 523 km este de [[Berlin]].<ref>{{Cite web|title=Geography of Warsaw |url=http://geography.howstuffworks.com/europe/geography-of-warsaw.htm |publisher=geography.howstuffworks.com |accessdate=27ma di februaro 2009}}</ref> Ol jacas an la planajo di Mazovia, apud la du rivi dil [[fluvio Vistula]], qua fluas desude adnorde. La mezavalora [[altitudo]] dil urbo esas 100 metri adsur la maro. La sulo este del Vistula konsistas ek moreni, alta de 10 til 25 m adsur la normala nivelo dil fluvio, kontre ke la sulo dil lito di Vistula iras dum inundadi til 6,5 m adsur lua normala nivelo. Ne existas alta kolini en la urbo: la maxim alta naturala kolino dil urbo jacas an la westala rivo di Vistula, 122,1 metri adsur la maro, kontre ke an l'estala rivo, la maxim alta kolino jacas 115,7 metri adsur la maro. L'artificala kolino Szczęśliwice jacas 138 metri adsur la maro, ed esas la maxim alta punto del urbo. La [[klimato]] di Warszawa esas humida kontinentala, kun kolda vintri (la mezavalora temperaturo en januaro esas -2,4°C) e varma, sunoza e pluvoza someri (mezavalore 19,1°C en julio, ma povas atingar 30°C). Inundadi povas eventar dum la maxim pluvoza monati (junio til agosto). Warszawa esas la 4ma maxim sika chef-urbo Europana, kun mezavalora yarara [[pluvo-quanto]] di 529 mm. La verda arei, inkluzite urbala boski e prezervata arei, kovras 1/4 ek la surfaco de Warszawa. Existas 82 parki che l'urbo. La maxim anciena esas la gardeni de palaci, exemple la palaco Krasiński, la parko Łazienki, e la parki del palaci Wilanów e Królikarnia. La parko Łazienki kreesis en 1780, ed ankore existas arbori del epoko di lua kreado. Distanta 15 km de la centro di Warszawa, l'[[ekosistemo]] dil fluvio Vistula esas perfekte prezervata, e permisas la vivo di [[koypo|koypi]], [[kastoro|kastori]] e multa speci di uceli. {{panoramo|Wisła-Warszawa-panorama.jpg|1200px|<center>Panoramo pri [[fluvio Vistula]].</center>}} == Publika transporto == [[Arkivo:Warsaw Metro Plac Wilsona 2.jpg|thumb|320px|Staciono ''Plac Wilsona'' ("placo Wilson") dil metropoliteno (lineo 1).]] [[Arkivo:Warszawa summer 2015 006.JPG|thumb|left|320px|[[Tramveturo]] che la strado Marszałkowska.]] La sistemo di publika transporto en Warszawa inkluzas la du linei di [[metropoliteno]], [[autobuso|autobusi]], [[tramveturo|tramveturi]] e suburbala treni. Dum la yari 1970ma cirkume 90% de la habitantaro uzis publika transporto, ma ta procento diminutis til 64% dum la yari 1990ma ante l'inauguro dil metroo, pro l'antiqueso di la vehili. Nun, existas 170 linei di autobusi che l'urbo kun cirkume 1600 vehili, qui parkuras entote 2063 km. La lineo "100" esas turistala, e funcionas nur dum la semanofini. Ol esas l'unika lineo qua uzas autobusi du-etaja. De noktomezo til 5:00 kloki, funcionas noktala linei, qui atendas anke la suburbi. L'unesma lineo di [[tramveturo]] dil urbo inauguresis ye la [[11ma di decembro]] [[1866]]. Dum l'epoko inter la du mondomiliti, la sistemo di tramveturi expansesis multe. La sistemo destruktesis dal Germani pos la revolto di 1944. Ye la 20ma di julio 1945, l'unesma lineo rikonstruktita inauguresis. La sistemo expansesis til la yari 1960ma, kande komencis expanso di la linei di autobusi, uzinta Sovietiana kombustivo. Nun existas 863 tramveturi che l'urbo, qui parkuras entote 20 linei. La sistemo experiencabas modernigi pos la membresko di Polonia en l'Uniono Europana. La diskuti pri adopto di metroo en Warszawa komencis en 1925, ma erste en 1995 inauguresis l'unesma 11 km-a lineo, qua komencis konstruktesir en 1985. Nun, la sistemo havas du linei (la duesma inauguresis en 2015) kun entote 23 km e 21 stacioni. En 1845, inauguresis lineo di [[treno|treni]] inter Warszawa e [[Wien]]. Nun, la maxim granda staciono esas Warszawa Centralna, qua konektesas al metroo. Du [[aeroportuo|aeroportui]] servas Warszawa: l'aeroportuo Chopin (''Lotnisko Chopina'') distas 10 km del centro dil urbo, qua koncentras 40% ek l'aerala transporto di Polonia (plu kam 11 milion personi transportesas omnayare); e l'aeroportuo Modlin, antee milital aerodromo e nun la 5ma maxim uzata aeroportuo di Polonia ({{formatnum:2932639}} uzeri transportita en 2017, nun exkluzive dal kompanio ''Ryanair''<ref>http://en.modlinairport.pl/modlin-en-new/web/passenger/airlines/ryanair.html</ref>). Warszawa anke kreis multa chosei exkluziva por [[biciklo|bicikli]] ed adoptis sistemo di partigo di bicikli, nomizita "Veturilo": l'uzeri mustas enrejistresar en la sistemo e komence pagas 10 [[złoty]]. L'unesma 20-minuta uzado esas sen plusa kusto, ed uzar plusa tempo kustas adminime 1 [[złoty|zł]]. Singla biciklo povas uzesar admaxime dum 12 hori. Existas 4.660 bicikli disponebla en ta sistemo. == Turismo == Varszawa havas multa monumenti, parki, 60 muzei ed altra loki vizitebla por turisti. Kelka exempli esas: [[Arkivo:Warszawa(js) 2.jpg|thumb|250px|La Rejala Kastelo di Warszawa.]] * La Rejala Kastelo di Warszawa, konstruktita dum la [[14ma yarcento]], esis rezideyo di la rejala familio e sideyo dil parlamento. Dum la 19ma yarcento, mult objekti transportesis a Rusia, ma retrodonesis a Polonia pos la nedependo en 1918. L'edifico bombardesis e destruktesis komplete dal Germani dum la [[duesma mondomilito]]. Ol rikonstruktesis pos la milito ed inauguresis por viziteri en 1984.<ref name="Projeto101">{{cite web|title=Turismo em Varsóvia: o que conhecer na capital da Polônia|url=https://projeto101paises.com.br/turismo-em-varsovia-o-que-conhecer-na/|publisher=Projeto 101 Países|author=Gabi Moniz e Fabrício Faria |accessdate=3ma di februaro 2018|language={{pt}}}}</ref> * La Monumento pri la Revoltinti - konsistanta ek du skulturi, ol homajas la heroi qui luktis kontre Germana okupado en 1944. Un ek la skulturi montras soldato enirante la sistemo di kloaki dil urbo, por eskapar la Naziisti. Proxim la monumento existas mikra muzeo kun fotografuri pri la revolto.<ref name="Projeto101"/> * La Muzeo Frédéric Chopin montras letri ed objekti qui rakontas la vivo dil kompozisto.<ref name="Projeto101"/> * La strado Nowy Swiat e la historiala centro di Warszawa, kun edifici restaurita pos la duesma mondomilito.<ref name="Projeto101"/> [[Arkivo:Medieval defensive walls surrounding Warsaw Old Town (9632838798).jpg|thumb|250px|La murego di Warszawa.]] * La murego konstruktita en 1540 por protektar l'urbo anke jacas an la historiala quartero. Proxim la murego, statuo homajas pueri qui kombatis kun armi kontre German okupado en 1944.<ref name="Projeto101"/> * La parko Łazienki esas la maxim granda publika parko de Warszawa. En ol jacas multa statui, gardeni e lagi.<ref name="Projeto101"/> La Palaco an l'Insulo (''Pałac na Wyspie'') jacanta an la parko, esis somerala resideyo por la lasta rejo di Polonia, [[Stanisław August Poniatowski]]. Nun ol esas la Muzeo pri Nuntempal Arto dil urbo. * La Teatro Wielki, o Granda Teatro di Warszawa. Inaugurita en 1833 e destruktita preske komplete dum la duesma mondomilito, ol rikonstruktesis pos la milito e riinauguresis en 1965. Importanta kompozisti, exemple [[Ignacy Jan Paderewski]], [[Karol Szymanowski]], [[Władysław Żeleński]] ed altri, facis spektakli hike. * La [[zoo]] di Warszawa okupas 40 hektari e gastigas cirkume 5.000 animali de 500 speci. Ol kreesis en 1929. * La Muzeo Carroll Porczyński prezervas la maxim granda privata kolektajo pri arti de Polonia, kun pikturi da [[Peter Paul Rubens]], [[Francisco Goya]], [[John Constable]], [[Pierre-Auguste Renoir]], [[Vincent van Gogh]] e [[Salvador Dalí]], inter altri.<ref>{{Cite web|url=http://www.muzeummalarstwa.pl/collection.htm|title=Museum of John Paul II Collection |accessdate=24ma di agosto 2009|language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Palace of Culture and Science nightshot.JPG|thumb|250px|Palaco pri Kulturo e Cienco di Warszawa.]] * La Palaco pri Kulturo e Cienco konstruktesis de 1952 til 1955.<ref name="Projeto101"/> Alta de 237, ol duras esar la maxim alta edifico del urbo, e gastigas multa kultural agadi, teatrala kompanii, cinemi, loki por koncerti, edc. Ol ank esas sideyo dil Akademio Polona pri Cienci. == Fratala urbi == {|class="wikitable" |- valign="top" | *{{KAZ}}: [[Astana]] <small>''(depos 2002)''</small> *{{GER}}: [[Berlin]] <small>''(depos 1991)''</small><ref name="Berlin twinnings">{{cite web |title=Berlin – City Partnerships |accessdate=17ma di septembro 2013 |work=Der Regierende Bürgermeister Berlin |url =https://web.archive.org/web/20130521054019/http://www.berlin.de/rbmskzl/staedteverbindungen/staedtepartnerschaft_ueberblick.en.html |archivedate=21ma di mayo 2013 |df= }}</ref><ref>{{cite web|title=Berlin's international city relations |publisher=Berlin Mayor's Office |accessdate=1ma di julio 2009 |url =https://web.archive.org/web/20090708150139/http://www.berlin.de/rbmskzl/staedteverbindungen/warschau.en.html }}</ref> *{{HUN}}: [[Budapest]] <small>''(depos 2005)''</small> *{{ARG}}: [[Buenos Aires]] <small>''(depos 1992)''</small><ref>{{cite web |url=http://www.buenosaires.gov.ar/areas/internacionales/hermanamientos.pdf |title=Listado de ciudades hermanas |work=buenosaires.gov.ar |publisher=Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires |accessdate=15ma di oktobro 2011 |quote=1990. Praga. 1992. Rótterdam. 1990. Varsovia 1992. |language={{es}}}}</ref> *{{USA}}: [[Chicago]] <small>''(depos 1960)''</small> *{{GBR}}: [[Coventry]] <small>''(depos 1957)''</small><ref name="Coventry twinnings">{{cite web|title=Coventry's twin towns |accessdate=6ma di agosto 2013 |last=Griffin |first=Mary |date=2ma di agosto 2011 |work=Coventry Telegraph |url=https://web.archive.org/web/20130806032050/http://www.coventrytelegraph.net/news/local-news/what-point-coventrys-twin-towns-3038605 |archivedate=6ma di agosto 2013}}</ref><ref name="Coventry twins">{{cite web |title=Coventry – Twin towns and cities |accessdate=6ma di agosto 2013 |work=Coventry City Council. |url=https://web.archive.org/web/20130412062545/http://www.coventry.gov.uk/directory/25/twin_towns_and_cities }}</ref> *{{GER}}: [[Düsseldorf]] <small>''(depos 1989)''</small><ref name="Düsseldorf">{{cite web |url=http://www.amazingdusseldorf.com/community-local/people/twin-towns.html |title=Twin Towns |publisher=amazingdusseldorf.com |accessdate=29ma di oktobro 2009}}</ref> *{{RUS}}: [[Grozny]] <small>''(depos 1997)''</small> *{{JPN}}: [[Hamamatsu]] <small>''(depos 1990)''</small> *{{VNM}}: [[Hanoi]] <small>''(depos 2000)''</small> || *{{CHN}}: [[Harbin]] <small>''(depos 1993)''</small> *{{FRA}}: [[Francilia]] <small>''(depos 1990)''</small> *{{TUR}}: [[Istanbul]] <small>''(depos 1991)''</small><ref>{{cite web|url=http://www.greatistanbul.com/sister_cities.htm|title=Sister Cities of Istanbul|accessdate=8ma di septembro 2007}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=94185|publisher=Radikal|language=Turkish|date=3ma di novembro 2003|quote=49 sister cities in 2003|title=İstanbul'a 49 kardeş|last=Erdem|first=Selim Efe}}</ref> *{{UKR}}: [[Kiyiv]] <small>''(depos 1994)''</small> *{{ESP}}: [[Madrid]] <small>''(depos 1981)''</small><ref name="madridsister">{{cite web |title=Mapa Mundi de las ciudades hermanadas |publisher=Ayuntamiento de Madrid |url=http://www.munimadrid.es/portal/site/munimadrid/menuitem.dbd5147a4ba1b0aa7d245f019fc08a0c/?vgnextoid=4e84399a03003110VgnVCM2000000c205a0aRCRD&vgnextchannel=4e98823d3a37a010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD&vgnextfmt=especial1&idContenido=508c7aefd9b5b010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD }}</ref> *{{PHL}}: [[Manila]] <small>''(depos 2006)''</small> *{{RUS}} Moscow <small>''(depos 1993)''</small> *{{NOR}}: [[Oslo]] <small>''(depos 2005)''<ref name="Oslo">{{cite web|title=Partners&nbsp;– Oslo kommune |publisher=oslo.kommune.no |url=https://web.archive.org/web/20090102135652/http://www.oslo.kommune.no/the_city_of_oslo/international_cooperation/ }}</ref></small> *{{LVA}}: [[Riga]] <small>''(depos 2002)''</small><ref>{{cite web |title=Twin cities of Riga |publisher=Riga City Council |accessdate=27ma di julio 2009 |url = https://web.archive.org/web/20081204021323/http://www.riga.lv/EN/Channels/Riga_Municipality/Twin_cities_of_Riga/default.htm }}</ref> || *{{BRA}}: [[Rio de Janeiro (urbo)|Rio de Janeiro]] <small>''(depos 1997)''</small> *{{FRA}}: [[Saint-Étienne]] <small>''(depos 1995)''</small> *{{RUS}}: [[Sankt-Peterburg]] <small>''(depos 1997)''<ref name="Saint Petersburg">{{cite web |title=Saint Petersburg in figures&nbsp;– International and Interregional Ties |publisher=Saint Petersburg City Government |accessdate=23ma di marto 2008 |url =https://archive.is/20090224073839/http://eng.gov.spb.ru/figures/ities}}</ref></small> *{{KOR}}: [[Seoul]] <small>''(depos 1996)''<ref name="Seoul twinnings2">{{cite web |url = https://web.archive.org/web/20071210175055/http://english.seoul.go.kr/gover/cooper/coo_02sis.html |title=International Cooperation: Sister Cities |accessdate=26ma di januaro 2008 |work=Seoul Metropolitan Government |publisher=seoul.go.kr}}</ref><ref name="Seoul twinnings">{{cite web |url =https://archive.is/20120325052520/http://english.seoul.go.kr/gtk/cg/cityhall.php?pidx=6 |title=Seoul -Sister Cities [via WayBackMachine] |accessdate=23ma di agosto 2013 |work=Seoul Metropolitan Government }}</ref></small> *{{ROC}}: [[Taipei]] <small>''(depos 1995)''</small><ref>url=https://web.archive.org/web/20140410023801/http://www.edunet.taipei.gov.tw/attach/The%2045%20Sister%20Cities%20list.doc</ref> *{{ISR}}: [[Tel Aviv]] <small>''(depos 1992)''<ref name="Tel Aviv">{{cite web|title=Tel Aviv sister cities |accessdate=14ma di julio 2009 |publisher=Tel Aviv-Yafo Municipality |language={{he}} |url =https://web.archive.org/web/20090214183503/http://www.tel-aviv.gov.il/Hebrew/Cityhall/TwinCities/Index.asp |archivedate=14ma di februaro 2009 }}</ref></small> *{{NLD}}: [[Den Haag]] <small>''(depos 1991)''</small> *{{CAN}}: [[Toronto]] <small>''(depos 1990)''</small> *{{LTU}}: [[Vilnius]] <small>''(depos 1998)''</small> |} == Referi == {{reflist}} {{commons|Warszawa}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Polonia]] ahuobly3mcy2pkvudlqpvfv478zgdvv 0 3636 994491 958339 2022-08-07T00:16:00Z Joao Xavier 110 wikitext text/x-wiki {{Mayo}} '''Mayo''' esas la kinesma monato dil [[yaro]] segun la [[Gregoriala kalendario]]. Dum mayo en nordala misfero esas printempo, dum ke en sudala esas autuno. On celebras [[dio di matro|matro]] ye l'unesma sundio en [[Hispania]], [[Portugal]], ye la duesma sundio en [[Dania]], [[Estonia]], [[Finlando]], [[Germania]], [[Nederlando]], [[Usa]], ye la lasta sundio en [[Suedia]] ye quaresma sundio di [[karesmo]] en [[Unionita Rejio]] e[[Republiko Irlando]]. == Mezavalora vetero en nordala misfero == === Mezavalora temperaturo === * en [[Finlando]]: (sude) +9,7 ˚C, (norde) +5,0 ˚C * en [[Budapest]]: 15,8 °C * en [[Moskva]]: 13,2 °C * en [[Tokyo]]: 18,2 °C === Mezavalora durado dil dio === * en [[Finlando]]: (sude) 17 hori 20 minuti * en … === Mezavalora monatala [[pluvo-quanto]] === * en [[Helsinki]]: 32 mm * en [[Budapest]]: 62 mm * en [[Moskva]]: 49 mm * en [[Tokyo]]: 137,8 mm == Mezavalora vetero en sudala misfero == === Mezavalora temperaturo === * en [[Luanda]]: 27°C * en [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]]: 17,4°C * en [[Bariloche]]: 5,7°C === Mezavalora durado dil dio === * en … === Mezavalora monatala [[pluvo-quanto]] === * en [[Luanda]]: 16 mm * en [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]]: 71,4 mm * en [[Bariloche]]: 173,4 mm {{wikivortaro}} {{Monati}} [[Kategorio:Mayo|*]] 7kng2gxeo9whcdc1kdh39cr6g3xz82n 0 3811 994517 16410 2022-08-07T10:49:43Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Viborg]] 3g5flrkw9iir43vlb6dcwxefrr4zeos 0 3814 994512 890183 2022-08-07T10:47:09Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Mikael Agricola | Imajo = [[Arkivo:Mikael Agricola by Albert Edelfelt.jpg|180px]] | Profesiono = [[pastoro (religio)|Luterana pastoro]] | Okupeso = tradukisto | Shablono_lando= {{FIN}} | Naskodio = c. [[1510]] | Nask-urbo = Pernaja, [[Finlando]] | Mort-dio = [[9ma di aprilo]] [[1557]] | Mort-urbo = Kuolemanjärvi, [[Finlando]] }} '''Mikael Agricola''' esis la fondinto di [[Finlandana linguo]] literaturala. Ilu skribis l'unesma libro en Finlandana cirkume [[1543]]. Mikael Agricola (lektez: Agríkola) naskis c. [[1510]] en Pernaja, en sudestals [[Finlando]] proxim rivo di [[Baltika Maro]]. Ilu studiis en [[Turku]] e [[Viborg|Viipuri]], divenis laureato en [[Wittenberg]], [[Germania]] en [[1539]]. Pose il divenis l'episkopo di Turku en [[1554]]. Ilu esis [[Luteranismo|Luterana Protestanto]] e suportis la purigo dil religio. Agricola esis anke la fondinto dil literala linguo, pro ke il skribis l'unesma libro en Fina linguo: ''Abckiria'' (“ABC-libro”). Nula libro originala esas prezervita, ma per multa parti de diversa edituri on povis rekonstruktar la verko. L'unesma edituro esas de yaro [[1543]] e la lasta (3ma) de yaro [[1559]]. Agricola anke tradukis la [[Nova Testamento]] ([[1548]]), la [[Katekismo]] e parti ek l'[[Anciena Testamento]]. Ilu skribis anke la Prego-libro del Biblo (''Rucouskiria Bibliasta'') en [[1544]]. Ilu kreis multa bezonata vorti por Finlandana linguo, ed anke nun c. 60 % ek la vortaro di Agricola uzesas. Agricola esis anke [[diplomaco|diplomacisto]] e negocianto pri paco. [[Suedia]] e [[Rusia]] militabis, ed Agricola duktis la paco-delegitaro. Ilu mortis ye la [[9ma di aprilo]] [[1557]] survoye en Kuolemanjärvi (“Mortala Lago”), kande ilu retrovenis de [[Moskva]]. On erektis statuo por Agricola en [[1908]] en [[Viborg|Viipuri]] e en [[1952]] en [[Turku]]. Prezente on jubileas Agricola e Finlandana linguo ye la [[9ma di aprilo]]. Lore l'Uniono dil tradukisti e interpretisti Finlandana grantas la Mikael Agricola -premio pro signifikanta tradukuro a la tradukisto. == Extera ligilo == {{Commons|Kategorio:Mikael Agricola}} * [http://agricola.utu.fi/hist/kktk/abc.html Abckiria] {{DEFAULTSORT:Agricola, Mikael}} [[Kategorio:Finlandana skriptisti]] [[Kategorio:Finlandana linguo]] 443jh8gtw1szqqs2xxvjbnvww95ssji 0 5313 994544 993103 2022-08-07T11:19:15Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Vladimir Vladimirovich Putin |Imajo= [[Arkivo:Vladimir Putin 17-11-2021 (cropped 2).jpg|180px]] |Politikala_titulo= Chefministro |Shablono_lando= {{RUS}} |Guvernisteso = de la [[9ma di agosto]] [[1999]] til la [[7ma di mayo]] [[2000]] |Precedanto1 = [[Sergei Vadimovich Stepashin|Sergei Stepashin]] |Sucedanto1 = [[Mihail Mihailovich Kasyanov|Mihail Kasyanov]] |Politikala_titulo2 = Chefministro di {{RUS}} |Guvernisteso2 = de la [[8ma di mayo]] [[2008]] til la [[7ma di mayo]] [[2012]] |Precedanto2 = [[Viktor Alexeyevich Zubkov|Viktor Zubkov]] |Sucedanto2 = [[Viktor Alexeyevich Zubkov|Viktor Zubkov]] |Politikala_titulo3 = Prezidanto di {{RUS}} |Guvernisteso3= de la [[31ma di decembro]] [[1999]] til la [[7ma di mayo]] [[2008]] |Precedanto3= [[Boris Nikolayevich Yelcin|Boris Yelcin]] |Sucedanto3= [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] |Politikala_titulo4 = Prezidanto di {{RUS}} |Guvernisteso4= de la [[7ma di mayo]] [[2012]] til nun |Precedanto4 = [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] |Naskodio= [[7ma di oktobro]] [[1952]] |Nask-urbo= Leningrad, [[Sovietia]]<br /><small>nun [[Sankt-Peterburg]], [[Rusia]] |Spozo= Ludmila Alexandrovna Putina |Profesiono= politikistulo, ex-chefo di [[KGB]] |Partiso= ''Yedinaya Rossiya'' ("Unanima Rusia") - YR }} '''Vladimir Vladimirovich Putin''' (n. ye la [[7ma di oktobro]] [[1952]]), esas [[Rusia|Rusa]] [[politiko|politikisto]], [[prezidanto]] di [[Rusia]] depos [[2012]]. Il anke esis dufoye [[chefministro]] di la lando, e prezidanto de [[1999]] til [[2008]]. == Biografio == Naskinta en [[Leningrad]] de Vladimir Spiridonovich Putin (1911–1999) e Maria Ivanovna Putina (n. Shelomova; 1911–1998). Lia matro esis laboristino, e lia patro esis konskriptito en Sovietiana mar-armeo. Dum lua yuneso, Putin praktikis samboo e [[judoo]]. Il ganis championkonkursi di judoo en Leningrad, e stimulas sporti en Rusia. Putin obtenis diplomo pri internaciona lego en [[1975]], e divenis yuristo en l'Universitato di Leningrad. == Fakti == * De 1975 til [[1990]] ilu laboris por [[KGB]] en [[Berlin]], do ilu parolas [[Germana linguo|Germana]] bone. * En [[1994]] vice-urbestro di [[St Peterburg]]. * En [[1998]] chefo di [[FSB]], la nova sekureso-servo pos KGB dum un monato. * En [[1999]] divenis chefministro e, ye fino di yaro, kom vice-funcionanta prezidanto * En [[2000]] elektesas [[Listo pri prezidanti di Rusia|prezidanto di Rusia]]. * En [[2008]] divenas [[Listo pri chefministri di Rusia|chefministro di Rusia]] * En [[2012]] rielektesas prezidanto di Rusia. == Famoza vorti == * « Ni tuos ulo til la tualetecho ! », pri opoza terora Checheni. * « Europa esas nuna kolonio dil anciena kolonii. » en 1995. * « Omna dio por me esas lundio. » {{Tabelo di sucedo |Precedanto = [[Sergei Vadimovich Stepashin|Sergei Stepashin]] |Nomo di listo= Listo pri chefministri di Rusia |Titulo di listo= Chefministro di Rusia |Komenco= [[1999]] |Fino = [[2000]] |Sucedanto = [[Mihail Mihailovich Kasyanov|Mihail Kasyanov]]}} {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Boris Nikolayevich Yelcin|Boris Yelcin]] |Nomo di listo= Listo pri prezidanti di Rusia |Titulo di listo= Prezidanto di Rusia |Komenco=[[1999]] |Fino= [[2008]] |Sucedanto=[[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]]}} {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Viktor Alexeyevich Zubkov|Viktor Zubkov]] |Nomo di listo= Listo pri chefministri di Rusia |Titulo di listo= Chefministro di Rusia |Komenco= [[2008]] |Fino= [[2012]] |Sucedanto = [[Viktor Alexeyevich Zubkov|Viktor Zubkov]]}} {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] |Nomo di listo= Listo pri prezidanti di Rusia |Titulo di listo= Prezidanto di Rusia |Komenco=[[2012]] |Fino = nun |Sucedanto = ne havas}} {{DEFAULTSORT:Putin, Vladimir Vladimirovich}} [[Kategorio:Prezidanti di Rusia]] [[Kategorio:Chefministri di Rusia]] fi9bwraae2krm1qw6lw5chsliut4wgo 994548 994544 2022-08-07T11:23:26Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Vladimir Vladimirovich Putin |Imajo= [[Arkivo:Vladimir Putin 17-11-2021 (cropped 2).jpg|180px]] |Politikala_titulo= Chefministro |Shablono_lando= {{RUS}} |Guvernisteso = de la [[9ma di agosto]] [[1999]] til la [[7ma di mayo]] [[2000]] |Precedanto1 = [[Sergei Vadimovich Stepashin|Sergei Stepashin]] |Sucedanto1 = [[Mihail Mihailovich Kasyanov|Mihail Kasyanov]] |Politikala_titulo2 = Chefministro di {{RUS}} |Guvernisteso2 = de la [[8ma di mayo]] [[2008]] til la [[7ma di mayo]] [[2012]] |Precedanto2 = [[Viktor Alexeyevich Zubkov|Viktor Zubkov]] |Sucedanto2 = [[Viktor Alexeyevich Zubkov|Viktor Zubkov]] |Politikala_titulo3 = Prezidanto di {{RUS}} |Guvernisteso3= de la [[31ma di decembro]] [[1999]] til la [[7ma di mayo]] [[2008]] |Precedanto3= [[Boris Nikolayevich Yelcin|Boris Yelcin]] |Sucedanto3= [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] |Politikala_titulo4 = Prezidanto di {{RUS}} |Guvernisteso4= de la [[7ma di mayo]] [[2012]] til nun |Precedanto4 = [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] |Naskodio= [[7ma di oktobro]] [[1952]] |Nask-urbo= Leningrad, [[Sovietia]]<br /><small>nun [[Sankt-Peterburg]], [[Rusia]] |Spozo= Ludmila Alexandrovna Putina |Profesiono= politikistulo, ex-chefo di [[KGB]] |Partiso= ''Yedinaya Rossiya'' ("Unanima Rusia") - YR }} '''Vladimir Vladimirovich Putin''' (n. ye la [[7ma di oktobro]] [[1952]]), esas [[Rusia|Rusa]] [[politiko|politikisto]], [[prezidanto]] di [[Rusia]] depos [[2012]]. Il anke esis dufoye [[chefministro]] di la lando, e prezidanto de [[1999]] til [[2008]]. == Biografio == Naskinta en [[Leningrad]] de Vladimir Spiridonovich Putin (1911–1999) e Maria Ivanovna Putina (n. Shelomova; 1911–1998). Lia matro esis laboristino, e lia patro esis konskriptito en Sovietiana mar-armeo. Dum lua yuneso, Putin praktikis samboo e [[judoo]]. Il ganis championkonkursi di judoo en Leningrad, e stimulas sporti en Rusia. Putin obtenis diplomo pri internaciona lego en [[1975]], e divenis yuristo en l'Universitato di Leningrad. == Fakti == * De 1975 til [[1990]] ilu laboris por [[KGB]] en [[Berlin]], do ilu parolas [[Germana linguo|Germana]] bone. * En [[1994]] vice-urbestro di [[Sankt-Peterburg]]. * En [[1998]] chefo di [[FSB]], la nova sekureso-servo pos KGB dum un monato. * En [[1999]] divenis chefministro e, ye fino di yaro, kom vice-funcionanta prezidanto * En [[2000]] elektesas [[Listo pri prezidanti di Rusia|prezidanto di Rusia]]. * En [[2008]] divenas [[Listo pri chefministri di Rusia|chefministro di Rusia]] * En [[2012]] rielektesas prezidanto di Rusia. == Famoza vorti == * « Ni tuos ulo til la tualetecho ! », pri opoza terora Checheni. * « Europa esas nuna kolonio dil anciena kolonii. » en 1995. * « Omna dio por me esas lundio. » {{Tabelo di sucedo |Precedanto = [[Sergei Vadimovich Stepashin|Sergei Stepashin]] |Nomo di listo= Listo pri chefministri di Rusia |Titulo di listo= Chefministro di Rusia |Komenco= [[1999]] |Fino = [[2000]] |Sucedanto = [[Mihail Mihailovich Kasyanov|Mihail Kasyanov]]}} {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Boris Nikolayevich Yelcin|Boris Yelcin]] |Nomo di listo= Listo pri prezidanti di Rusia |Titulo di listo= Prezidanto di Rusia |Komenco=[[1999]] |Fino= [[2008]] |Sucedanto=[[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]]}} {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Viktor Alexeyevich Zubkov|Viktor Zubkov]] |Nomo di listo= Listo pri chefministri di Rusia |Titulo di listo= Chefministro di Rusia |Komenco= [[2008]] |Fino= [[2012]] |Sucedanto = [[Viktor Alexeyevich Zubkov|Viktor Zubkov]]}} {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Dmitri Anatolyevich Medvedev|Dmitri Medvedev]] |Nomo di listo= Listo pri prezidanti di Rusia |Titulo di listo= Prezidanto di Rusia |Komenco=[[2012]] |Fino = nun |Sucedanto = ne havas}} {{DEFAULTSORT:Putin, Vladimir Vladimirovich}} [[Kategorio:Prezidanti di Rusia]] [[Kategorio:Chefministri di Rusia]] c94t3d11xrd781s7v6n7p2ihnwbypjw 0 5836 994545 993890 2022-08-07T11:19:40Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Carl Gustaf Emil Mannerheim |Imajo= [[Arkivo:Carl Gustaf Emil Mannerheim.jpg|180px]] |Politikala_titulo = Regento |Shablono_lando = {{FIN}} |Guvernisteso = de la [[12ma di decembro]] [[1918]] til la [[26ma di julio]] [[1919]] |Precedanto1 = [[Pehr Evind Svinhufvud]] |Sucedanto1 = [[republiko]] |Politikala_titulo2= Prezidanto di{{FIN}} |Guvernisteso2= de la [[4ma di agosto]] [[1944]] til la [[4ma di marto]] [[1946]] |Precedanto2= [[Risto Ryti]] |Sucedanto2= [[Juho Kusti Paasikivi]] |Naskodio= [[4ma di junio]] [[1867]] |Nask-urbo= Askainen, [[Finlando]] |Mort-dio= [[27ma di januaro]] [[1951]] |Mort-urbo= [[Lausanne]], [[Suisia]] |Spozo= Anastasie Mannerheim |Profesiono= militestro (marshalo) |Partiso= }} '''Carl ''Gustaf'' Emil Mannerheim''' esis [[Finlando|Finlandana]] marshalo, militestro e [[Listo di prezidanti di Finlando|prezidanto]]. Il naskis ye la [[4ma di junio]] [[1867]] en Louhisaari-domego, Askainen, proxim [[Turku]]. Lua genitori esis Carl Robert Mannerheim e Hélène (nask. von Julin). La familio ruptis, kande la patro translojis de [[Finlando]] pos ne-sucesoza akti komercala e kande lua matro mortis en [[1881]]. La sep filii esis ri-situita a parenta familii. On parolas, ke la severa yuneso videsis en la skolo-frequenco di Carl. Exemple, en [[1886]] il exkomunikesis ek kadeto-skolo di [[Hamina]] pro nebona konduto. Tamen Carl volis esor militisto. Il ganis militala eduko en kavalrio-skolo di Nikolayev en [[Sankt-Peterburg]]. Mannerheim servis entote 30 yari en Rusa armeo. En [[Rusia]] il anke mariajis en [[1892]] kun Anastasia Arapova. De [[1906]] til [[1908]] Mannerheim kavalkis tra [[Azia]] explorante la sudala areo limitala di [[Rusian imperio|Rusia]]. Oficale ol esis [[etnologio|etnologial]] exploro-voyajo, e la librego pri la voyajo esas anke nun tre valorita. Tamen Mannerheim esis anke oficero, qua studiis, quala esis la frontiero inter Rusia e [[Chinia]]. En [[1917]] naskis [[Rusa revoluciono|revoluciono]] en Rusia, e Mannerheim esis dispozita a rezervo en [[oktobro]] kom generalo-lietnanto. En [[decembro]] il venis a Finlando. En [[januaro]] [[1918]] en Finlando komencis interna milito inter le Reda e le Blanka. Mannerheim divenis la chefo di la Blanki. La vinkinti nomizis la milito kom liberiginta. Pos la milito Mannerheim esis regento dil jus nedependeskinta stato. Til [[duesma mondomilito]] Mannerheim ne partoprenis politiko ma esis tre valorita persono en la dextra-mentala cirkumajo. Por le sinistra-mentala il esis mortiginto dil povraro. Tamen Mannerheim esis tre moderanta forco en Finlando, kande [[fashismo]] e [[nacional-socialismo]] forteskis altraloke en [[Europa]]. En [[1921]] Mannerheim divenis la chefo dil [[Reda Kruco]] di Finlando. Il esis en ca posteno 30 yari. Ye la [[30ma di novembro]] [[1939]] [[Sovietia]] atakis Finlando, e Mannerheim divenis la militestro. La milito finis [[13ma di marto]] [[1940]]. La prolongo-milito duris de [[1941]] til [[1944]], e Mannerheim duktis l'armeo. Pos la milito, segun [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]], nur Mannerheim esis apta por esar prezidanto til [[1946]]. La lasta yari di sua vivo Mannerheim vivis tre quiete. Dum la vintri il esis en [[Suisia]], e dum la someri en Finlando. Carl Gustaf Emil Mannerheim mortis ye la [[27ma di januaro]] [[1951]] en [[Lausanne]], [[Suisia]]. Il esas entombigita en la militala sepulteyo di Hietaniemi en [[Helsinki]]. {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Risto Ryti]] |Nomo di listo= Listo pri prezidanti di Finlando |Titulo di listo= Prezidanto di Finlando |Komenco=[[1944]] |Fino=[[1946]] |Sucedanto=[[Juho Kusti Paasikivi]] }} {{DEFAULTSORT:Mannerheim, Carl Gustaf Emil}} [[Kategorio:Prezidanti di Finlando]] tid5h0bzdxv91hnl5gz2mvajzel5nst 0 6836 994524 938169 2022-08-07T11:05:50Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{revizo}} [[Arkivo:Peterhof2.jpg|thumb|right|250px|Palaco Peterhof.]] '''Peterhof''' ([[Rusa linguo|Ruse]]: Petrodvorec, Петродворец) esas multa palaci e gardeni qui jacas cirkume 20 km weste e 6 km sude de [[Sankt Petersburg]], pretervidas [[gulfo di Finlando]], konocita kom «Rusa [[palaco di Versailles|Versailles]]». {{Revizo}} [[Peterhof (urbo)|Urbo]] kun {{formatnum:82000}} habitanti, jacante este la parko ''Alexandr''. On povas igar ibe per rapida navo e ferovoyo. Palaco e gardeno apertesas nur de 11h til 17h. == Situo == La plu spektaklura kompozo esas 60 m alta klifo lor min 100 m di rivo, ligita da rekta kanalo (''Morskoi kanal''), aranjita sur 1 km² da larja 200 m kom basa gardino (''Nizhniy sad''). Vers meze esar la granda kaskado e supere erektita la granda palaco (''Bolshoi dvorec''). Dop (sude) trovesas relativa mikra alta gardeni (''Verhnyy sad''). == La granda kaskado e Samson-fonteno == [[Arkivo:Peterhof1.jpg|thumb|200px|La fonto Samson.]] An la centro di la granda kaskado esas artificala groto kun du niveli. Tablo portas frukt-boledo qua aquizas ulu qua proximeskas. direte palaco acesebla esas celita en la groto. Dum la [[yari 1730ma]] la granda fonteno di Samson instalesis. Ol prizentas l'instanto ube ilu fine apertis la boko di leono, reprezentanta la vinko di Rusia sur [[Suedia]] en la [[Granda Nordala milito]]. La leono esas elemento di Sueda-blazono ed un ek la granda vinki esis obtenita lore la festo di Samson. Ek leono-boko spricas 20-metra aquosprico, la maxim alta di Peterhof. La 176 fonteni funcionas sen pumpilo, nur per gravitado de tanko super nutriva per aquedukt-reto de un ek la pluse 4 km. == Basa gardeni == To esas Angla gardeno kompozita nur kun granda arbori. Multa fonteni hike montras ne-ordinara kreativa grado. Un ek la maxim remarkinda esas titulizita 'suno'. Disko de qua spricas cirkum jeti kreas iluziono, e la kompleta strukturo turnas cirkume vertikala axo anke la direciono di la suno chanjas permanante. Altri esas konceptita kun skopo aquizas la viziti. Weste la oroza monto (''Zolotaya gora''), dekorita kun marmoro-statuaro qua kontraste kun to tumultoza ed oroza di granda kaskado. Este shako-monto (''Shahmatnaya gora''), do la granda surfaco esas damoplanko. De palaco la du plu videbla fonteni esas 'Adam' ed 'Eve'. Li okupas simetrala pozicioni en amba lateri dil marala kanalo, proxim de ok voyi. == La granda palaco == La plu granda palaco kun la okra e blanka fasado esas impresionoza kande ol esas vidita de baza gardeni ma fakte ol esas streta. La 30 peci esas richa dekorita, abundo di stuko, polikroma plafoni, ligninkrustada parqueto ed oriza muri... La maxim surprizo esas forsan harmonio di pastela nuanci: mandela verda til flava okri tra plu audacita malvea o reda nuanci. La halo ''Chesma'' dekoresas per dek-e-du granda pikturi pri la [[batalio di Chesma]], qua havis ecelanta rezulto por Rusia dum lua milito kontre Turkia, piktita da J. Haakert. [[Yekaterina la 2ma di Rusia|Yekaterina la 2ma]] distraktis l'Europani per explozo di [[fregato]] che la portuo di [[Livorno]], [[Italia]], por helpar l'artisto qua ne havis vidita navala batalio e ne konocis la pozicioni di la navi. Multa peci dekoresas kun Chiniala peizaji en flava e nigra lako. Altra peco en mezo havas sua muri preske kompleta kovrata per 368 pikturi di mulieri en diversa kostumi od evi, ma qui reprezentas la sama persono. Ol kompresis en [[1764]] de vidvo di Italiana artisto P. Rotari, qua mortis en [[Sankt Petersburg]]. == Altra imobli == Inter altra imobli granda stringero. == Turismo == Proxim la vaski, figuranti en kostumi epokala pozas kun turisti (per pagado) por memoriganta fotografuri. Plu fore muzikisti qui bersas pasi ... ma devas vidar sua habileso per flatar turisti: explorero avancas per konocar la nacionaleso di grupo, e kom per charmivo lor viziti-paso, to esas landario qua esas pleita. {{commons|Peterhof}} [[Kategorio:Palaci en Rusia]] [[Kategorio:Sankt-Peterburg]] bz7rchcnikkgo9njjub6zr0xvlki2yc 0 6898 994454 950685 2022-08-06T21:22:46Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{por altra senco|altra signifiki di la vorto "Kremlin"|[[Kremlin (homonimo)]]}} {{riskribota}} '''Kremlin''' (к&#1088;&#1077;&#1084;&#1083;&#1100;) esas [[Rusa linguo|Rusa]] vorto per "citadelo" e referas irga precipua fortifikita centrala komplexi trovita en historiala Rusa urbi. Ta vorto ofte uzesas por referar pri la maxim konocita, [[Moskva-kremlin]]. ==Listo di Rusa urbi e urbegi kun kremlin== * Situi pri Mondala Heredajo ** [[Moskva-kremlin|Moskva]] ** [[Novgorod]] ** [[Kremlin de Kazan]] * Existinta ** [[Nijni Novgorod]] ** [[Pskov]] ** [[Smolensk]] ** [[Kolomna]] ** [[Astrakhan]] ** [[Zaraysk]] ** [[Tobolsk]] ** [[Tula]] *Ruinaja ** [[Gdov]] ** [[Izborsk]] ** [[Porkhov]] ** [[Serpukhov]] ** [[Velikie Luki]] *Ne-murita ** [[Rostov]] ** [[Ryazan]] ** [[Vologda]] ** [[Yaroslavl]] *Poka restaji ** [[Borovsk]] ** [[Dmitrov]] ** [[Opochka]] ** [[Starodub]] * ** [[Ostrov]] ** [[Torzhok]] ** [[Volokolamsk]] [[Kategorio:Konstrukturo]] oxsaerhu920a4487slwzmmau6wg7soj 0 6900 994480 925356 2022-08-06T23:24:44Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Vladimir | Flago= Flag_of_Vladimir.png | Blazono= Coat_of_Arms_of_Vladimir_(Vladimir_oblast).png | Imajo = Владимир-коллаж1.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Vladimir. | Mapo = Map_of_Russia_-_Vladimir_Oblast_(2008-03).svg | DetalozaMapo = Outline_Map_of_Vladimir_Oblast.svg | DetalozaMapoX = .49 | DetalozaMapoY = .32 | DetalozaMapoEtiketo= Vladimir | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= | Latitudo= 56°08' N | Longitudo= 40°25' N | Altitudo= | Surfaco= 124,59 | Habitanti = {{formatnum:345373}} | Yaro= 2010 | Denseso di habitantaro = 2772 | Chefurbo = Moskva | Disto = 189 | Horala_zono = +3 | Reto= }} [[Arkivo:Vladimir assumption.jpg|thumb|250px|left|Kirko dil Asunciono, en Vladimir]] '''Vladimir''' ([[Rusa linguo|Ruse]]:Влади́мир) esas urbo en [[Rusia]], chefurbo di [[provinco Vladimir]]. Segun la [[demografiala kontado]] di 2010, ol havis {{formatnum:345373}} habitanti. Lua totala surfaco esas 124,59 km². Ol jacas alonge la rivero Klyazma, 189 km este de [[Moskva]]. {{commonscat|Vladimir}} {{Urbi di provinco Vladimir}} {{Distrikti di provinco Vladimir}} [[Kategorio:Urbi en provinco Vladimir|Vladimir]] [[Kategorio:Distrikti di provinco Vladimir|Vladimir]] [[Kategorio:Vladimir]] p1u08vmt35gmf31g9vgkofa5zf7d20q 0 6901 994483 945486 2022-08-06T23:28:13Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Оригинальная марка 975 лет Суздалю Россия 1999.jpg|thumb|250px|]] [[Arkivo:Russia Suzdal Convent of the Intercession.jpg|thumb|left|500px|Intercesion-kuvento]] '''Suzdal''' (Rusa:''Су́здаль'') esas urbeto jacanta en [[provinco Vladimir]], nord-este de [[Moskva]], alonge la Kamenka. Segun la [[demografiala kontado]] di 2010, ol havis {{formatnum:10535}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 15 km². Ol mencionesis unesmafoye en la historio en 1024. Dum multa yarcenti ol esis la chefurbo di multi Rusa princii. Pos politikala dekado, l'urbo retrovis sua importo kom religioza centro. == Extera ligili == * [http://suzdal.org/ Suzdal, oficala situo] * [http://whc.unesco.org/fr/list/633 Deskripto en la situo di UNESCO] {{commonscat|Suzdal}} {{Urbi di provinco Vladimir}} [[Kategorio:Urbi en provinco Vladimir|Alexandrov]] mzeyef3zpxbw31o69w4mwjh9cwfq6fz 0 6978 994584 955744 2022-08-07T11:47:27Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Novosibirsk | Flago= Flag_of_Novosibirsk.svg | Blazono= Coat_of_Arms_of_Novosibirsk.svg | Imajo = NSK_Montage_2017.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Novosibirsk. | Mapo = Map_of_Russia_-_Novosibirsk_Oblast_(2008-03).svg | DetalozaMapo = Outline_Map_of_Novosibirsk_Oblast.svg | DetalozaMapoX = .69 | DetalozaMapoY = .44 | DetalozaMapoEtiketo =<br>Novosibirsk | Shablono_lando= {{RUS}} | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= | Latitudo= 55°03' N | Longitudo= 82°57' E | Altitudo= 150 | Surfaco= 505,62 | Habitanti = {{formatnum:1602915}} | Yaro= 2017 | Denseso di habitantaro = 3170,2 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +7 | Reto= }} [[Arkivo:Novosibirsk_Glavny_Station_07-2016_img3.jpg|thumb|250px|left|Staciono di [[Transsiberia fervoyo]] en Novosibirsk.]] '''Novosibirsk''' esas la 3ma maxim populoza urbo di [[Rusia]] dop [[Moskva]] e [[Sankt-Peterburg]], e la maxim populoza urbo di [[Siberia]]. Segun statistiki de 2017, ol havis {{formatnum:1602915}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 505,62 km². Novosibirsk esas l'administrala centro di la federala distrikto Siberia e dil ''oblast'' Novosibirsk. L'urbo extensas sur l'amba rivi dil [[fluvio Ob]], proxim granda rezervuyo aquala, qua furnisas elektro al urbo e a la vicina regioni. Lua precipua industrii esas [[metalifado]] e mashino-fabrikado. L'urbo ank esas importanta centro por transporto di komercaji. == Historio == [[Arkivo:NowoSibirsk1895.png|thumb|250px|left|Novonikolayevsk en 1895.]] L'urbo fondesis 1893<ref name="Established">{{cite web|title=Official website of Novosibirsk.|url=https://web.archive.org/web/20090819104258/http://www.novo-sibirsk.ru/articles/novosibirsk/history/|date= 19ma di agosto 2009|language={{ru}}}}</ref> kom la futura sito di ponto che la [[Transsiberia fervoyo]] por transirar la [[fluvio Ob]]. Unesme ol nomizesis Novonikolayevsk, honore ambe Santa Nikolaus e la [[caro]] [[Nikolai la 2ma di Rusia]]. La ponto kompleteskis en 1897, e l'urbo divenis lokala centro por transporto. L'importo dil urbo augmentis kande ferovoyo de Turkestan a Siberia kompleteskis dum la 20ma yarcento.<ref name="all">[http://www.allsiberia.com/novosibirsk/ AllSiberia]</ref> Kande la ponto kompleteskis, Novosibirsk havis 7.800 habitanti. En 1907 ja esis 47 mil personi. En 1905 inauguresis lua unesma banko, ed en 1915 ol ja havis 5 banki. Ol anke divenis un ek la maxim prosperoza industriala e komercala urbi de Siberia. Cirkume 1917, l'urbo ja havis 7 Ortodoxa kirki. Pos la komenco dil [[interna milito]] Rusa, l'urbo subisis epidemii di [[tifo]] e [[kolero]], qui viktimigis mili di personi. == Geografio == [[Arkivo:Бургинский_мост_с_воздуха.jpg|thumb|left|250px|La ponto ''Bugrinsk'', super la [[fluvio Ob]].]] La [[reliefo]] di Novosibirsk esas plana, jacanta an la granda planajo di [[Siberia]], okupanta amba rivi dil [[fluvio Ob]]. Sude del urbo jacas la platajo Priobskoye. La maxim alta punto jacas metri super la [[marala nivelo]]. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]), la dominacanta klimato di Siberia, kun limpida cielo e konjelanta venti dum la vintro. La mezavalora [[temperaturo]] en januaro ([[vintro]]) esas -16,5°C ma povas falar til -30°C e mem -35°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en julio ([[somero]]) esas 19,4°C e povas superirar 35°C dum kelka dii. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 460 mm, e la maxim pluvoza monato esas julio, kun mezavalore 66 mm. == Transporto == [[Arkivo:Tram,_Novosibirsk_4.jpg|thumb|left|250px|Tramveturo di Novosibirsk]] L'urbo esas importanta haltopinto che la [[Transsiberia fervoyo]] e la nordala termino di la fervoyo Turkestan-Siberia. L'[[aeroportuo]] Tomachevo ligas Novosibirsk ad altra Rusa urbi ed anke a Europa ed Azia. Anke existas la mikra aeroportuo Yeltsovka. La [[metroo]] di Novosibirsk inauguresis en 1986, esanta l'unesma sistemo di metroo en Siberia. Ol konsistas ek du linei kun entote 15,9 km e 13 stacioni. Un ek la linei trairas la fluvio Ob per ponto. Ultre la metroo, l'urbala sistemo di transporto konsistas ek linei di [[troleobuso|troleobusi]], [[tramveturo|tramveturi]], [[autobuso|autobusi]] e ''Marshrutkas'' (buseti). == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Urbi en Rusia]] mgxxjs5krhuq6c6vk8rwsqpodwd7mgz 0 6980 994451 992537 2022-08-06T21:21:31Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Nijni Novgorod | Blazono= Coat of Arms of Nizhny Novgorod.svg | Flago= Flag of Nizhny Novgorod.svg | Mapo= Location Map of Nizhny Novgorod.svg | Imajo = Nizhny Novgorod Montage (2016).png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Nijni Novgorod. | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Urbestro= Vladimir Panov | Latitudo= 56° 19' 37" N | Longitudo= 44° 00' 27" E | Altitudo= 200 | Surfaco= 466,5 | Habitanti = {{formatnum:1259013}} | Yaro= 2018 | Denseso di habitantaro = 3065,68 | Horala_zono= + 3 | Reto= http://нижнийновгород.рф/ }} '''Nijni Novgorod''' (kurte '''Nijni''') esas la quaresma maxim grand urbo di [[Rusia]], kun cirkume 2 milioni habitanti. Ol esas la centro di la vasta ekonomikala regiono di Volga-Vyatka, ed anke l'administrativa centro di la samnoma regiono. == Historio == {{revizo}} === Sideyo di medievala princi === L'urbo fondesis da la granda duko [[Yuri la 2ma]] en 1221 kunfluanta amba precipua riveri, [[Volga]] ed [[Oka]]. Lia nomo signifikas ''Infra nov-urbo'', por ecelar per anciena [[Novgorod]]. precipua fortreso da frontierala protekto, prenis avantajo di naturala marsho. Quale [[Moskva]] e [[Tver]], Nijni Novgorod esis inter l'urbi itere fondita pos la [[Mongol invado di Rusia|Mongola devasto]], e plugrandigis en granda centri di rusa politikala vivo dum l'epoko ''Tatar yugo''. Lua importa kreskis kande la chef-urbo di la povoza [[Vladimir-Suzdal|princio di Suzdal]] instalesis ibe, en 1350. Granda duko Dmitry Konstantinovich (1323-1383) probis facar lia chef-urbo rivalo Moskva : konstruktis petro-citadelo e multa kirki e esis historist-kliento. L’unesma exista [[manuskripto]] di [[Rusa unesma kroniko]], ''Laurentian Codex'', esis skribita per il da lokala monako Laurence en [[1377]]. === Moskvia fortresego === Pos urb-enkorpigo en Moskvia 1392 lokala princi prenas la nomo [[Shuisky]] ed instalis su a Moskva, ube ul esis importanta en la korto e breva acesis al trono kon la persona di [[Vasili 4ma]]. Nijni Novgorod esis regardita da moskvini chefa kom granda fort-punto en sua militi kontre [[khanate di Kazan|Tatars di Kazan]]. Maxim granda [[kremlin]], uno di plu forta ed unesma prezervita citadeli en Rusia, esis konstruktita ye 1508 til 1511, sub superviziono di Peter l’[[Italia]]no. La fortreso esis sata forta rezistar Tatar sieji ye 1520 e 1536. Ye 1612 su-dicanta ''nacionala militia'', reunita da lokala komercisto [[Kuzma Minin]] e komandita da [[Knyaz]] [[Dmitry Pozharsky]] ekpulsis [[Polonia|polona]] trupi de Moskva, lore finitis [[trubl-epoko]] ed instalinta la normo di [[Romanov]] dinastio. precipua placo ante la kremlin es nomizita de Minin. Pos sequa yarcento urbo prosperis e esis selektita da [[Stroganov]] (la maxim richa familio di Rusia) kom baza per sua agi. Partikula stilo di [[Rusa arkitekturo|arkitekturo]] e piktala ikoni, konocita kom [[Stroganov stilo]], developis ube dum turno [[17ma yarcento|17ma]] e [[18ma yarcento]]. === Granda komerza pose industria centro === En [[1817]] la ferio Makariev, un ek la maxim viva en mondo, transferesis a Nijni Novgorod, e nune ol atraktas milioni di viziteri omnayare. De la duimo di la [[19ma yarcento]], multa industrii progresanta developis, e turno 20ma yarcento to es maxim granda industria centro anke. Tre mala vivo di [[proletariat]] esis deskriptita reala en la [[Maxim Gorky]] noveli, qua naskis ube ye 1868. Dum lia vivo, urbo esis renamita '''Gorky''' sequinta lia returno en [[Sovietia]] ye 1932 e gardas ta nomo til 1991. Tale epoko urbo esis klozita por stranjeri per sekurito di milita reserchi. Fizikisti [[Andrei Dmitriyevich Saharov|Andrei Saharov]] esis koaktita ibe til 1986 da limitar kontakto kun stranjeri. {{commonscat|Nizhny Novgorod}} {{Urbi di provinco Nijni Novgorod}} {{Distrikti di provinco Nijni Novgorod}} [[Kategorio:Urbi en provinco Nijni Novgorod|Nijni Novgorod]] [[Kategorio:Distrikti di provinco Nijni Novgorod|Nijni Novgorod]] [[Kategorio:Nijni Novgorod]] ax7l25e6f9qg5jd5jggt9mlyxdg85ne 994452 994451 2022-08-06T21:22:15Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Nizhny Novgorod]] a [[Nijni Novgorod]]: .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Nijni Novgorod | Blazono= Coat of Arms of Nizhny Novgorod.svg | Flago= Flag of Nizhny Novgorod.svg | Mapo= Location Map of Nizhny Novgorod.svg | Imajo = Nizhny Novgorod Montage (2016).png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Nijni Novgorod. | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Urbestro= Vladimir Panov | Latitudo= 56° 19' 37" N | Longitudo= 44° 00' 27" E | Altitudo= 200 | Surfaco= 466,5 | Habitanti = {{formatnum:1259013}} | Yaro= 2018 | Denseso di habitantaro = 3065,68 | Horala_zono= + 3 | Reto= http://нижнийновгород.рф/ }} '''Nijni Novgorod''' (kurte '''Nijni''') esas la quaresma maxim grand urbo di [[Rusia]], kun cirkume 2 milioni habitanti. Ol esas la centro di la vasta ekonomikala regiono di Volga-Vyatka, ed anke l'administrativa centro di la samnoma regiono. == Historio == {{revizo}} === Sideyo di medievala princi === L'urbo fondesis da la granda duko [[Yuri la 2ma]] en 1221 kunfluanta amba precipua riveri, [[Volga]] ed [[Oka]]. Lia nomo signifikas ''Infra nov-urbo'', por ecelar per anciena [[Novgorod]]. precipua fortreso da frontierala protekto, prenis avantajo di naturala marsho. Quale [[Moskva]] e [[Tver]], Nijni Novgorod esis inter l'urbi itere fondita pos la [[Mongol invado di Rusia|Mongola devasto]], e plugrandigis en granda centri di rusa politikala vivo dum l'epoko ''Tatar yugo''. Lua importa kreskis kande la chef-urbo di la povoza [[Vladimir-Suzdal|princio di Suzdal]] instalesis ibe, en 1350. Granda duko Dmitry Konstantinovich (1323-1383) probis facar lia chef-urbo rivalo Moskva : konstruktis petro-citadelo e multa kirki e esis historist-kliento. L’unesma exista [[manuskripto]] di [[Rusa unesma kroniko]], ''Laurentian Codex'', esis skribita per il da lokala monako Laurence en [[1377]]. === Moskvia fortresego === Pos urb-enkorpigo en Moskvia 1392 lokala princi prenas la nomo [[Shuisky]] ed instalis su a Moskva, ube ul esis importanta en la korto e breva acesis al trono kon la persona di [[Vasili 4ma]]. Nijni Novgorod esis regardita da moskvini chefa kom granda fort-punto en sua militi kontre [[khanate di Kazan|Tatars di Kazan]]. Maxim granda [[kremlin]], uno di plu forta ed unesma prezervita citadeli en Rusia, esis konstruktita ye 1508 til 1511, sub superviziono di Peter l’[[Italia]]no. La fortreso esis sata forta rezistar Tatar sieji ye 1520 e 1536. Ye 1612 su-dicanta ''nacionala militia'', reunita da lokala komercisto [[Kuzma Minin]] e komandita da [[Knyaz]] [[Dmitry Pozharsky]] ekpulsis [[Polonia|polona]] trupi de Moskva, lore finitis [[trubl-epoko]] ed instalinta la normo di [[Romanov]] dinastio. precipua placo ante la kremlin es nomizita de Minin. Pos sequa yarcento urbo prosperis e esis selektita da [[Stroganov]] (la maxim richa familio di Rusia) kom baza per sua agi. Partikula stilo di [[Rusa arkitekturo|arkitekturo]] e piktala ikoni, konocita kom [[Stroganov stilo]], developis ube dum turno [[17ma yarcento|17ma]] e [[18ma yarcento]]. === Granda komerza pose industria centro === En [[1817]] la ferio Makariev, un ek la maxim viva en mondo, transferesis a Nijni Novgorod, e nune ol atraktas milioni di viziteri omnayare. De la duimo di la [[19ma yarcento]], multa industrii progresanta developis, e turno 20ma yarcento to es maxim granda industria centro anke. Tre mala vivo di [[proletariat]] esis deskriptita reala en la [[Maxim Gorky]] noveli, qua naskis ube ye 1868. Dum lia vivo, urbo esis renamita '''Gorky''' sequinta lia returno en [[Sovietia]] ye 1932 e gardas ta nomo til 1991. Tale epoko urbo esis klozita por stranjeri per sekurito di milita reserchi. Fizikisti [[Andrei Dmitriyevich Saharov|Andrei Saharov]] esis koaktita ibe til 1986 da limitar kontakto kun stranjeri. {{commonscat|Nizhny Novgorod}} {{Urbi di provinco Nijni Novgorod}} {{Distrikti di provinco Nijni Novgorod}} [[Kategorio:Urbi en provinco Nijni Novgorod|Nijni Novgorod]] [[Kategorio:Distrikti di provinco Nijni Novgorod|Nijni Novgorod]] [[Kategorio:Nijni Novgorod]] ax7l25e6f9qg5jd5jggt9mlyxdg85ne 0 7137 994583 982198 2022-08-07T11:46:58Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Sophie Rostopchine, komtino de Ségur | Imajo= [[Arkivo:Sophie de Ségur.jpg|180px]] | Profesiono= [[literaturo|skriptisto]] | Shablono_lando= {{FRA}} | Naskodio= [[1ma di agosto]] [[1799]] | Nask-urbo= [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio= [[9ma di februaro]] [[1874]] | Mort-urbo= [[Paris]], [[Francia]] }} '''Sophie Rostopchine, komtino de Ségur''' ([[1ma di agosto]] [[1799]] til la [[9ma di februaro]] [[1874]]), esis [[Francia|Franciana]] romanisto por infantaro naskinta en [[Rusa imperio]]. Elua familio esis di origino Mongola. Dum elua infanteso, el habitis Voronovo, proxim [[Moskva]], ed edukesis quale la Rusa aristokrataro. El divenis poligloto, e dum lua adulteso el parolis kin idiomi. Sophie traktesis male da elua matro, qua punisis el kruele, e shamigis el publike. Elua patro, Fiodor Rostopchine, esis lietnant-generalo, e pose ministro pri exterlandal aferi di Rusia. En 1812, il esis guberniestro di [[Moskva]] dum l'invado da [[Grande Armée]]. Il organizis granda incendio en la urbo, qua koaktis [[Napoléon la 1ma]] facar retreto, qua divenis dizastroza. Quankam ca projeto esis sucesoza, la destrukto di domegi produktis revolto dil aristrokrataro e komercisti, e Fiodor Rostopchine, desnobligita dal caro, en 1814 preferis exilar su en Polonia, pose en Germania ed Italia, e fine en Francia, en 1817. En omna ek ca landi ilu traktesis kom heroo e salvero di la monarkio. En [[Paris]], Sophie konocis Eugène de Ségur, e mariajis lu ye la 14ma di julio 1819. Ye la sequanta yaro, elua genitori retroiris a Rusia. Elua mariajo komence esis felica, ma pose elua spozo, sen laboro e sen pekunio, trahizis el multafoye. Ilu vivis sen laboro e kun poka pekunio til 1830, kande ilu nominesis "pero" (reprezentanto di la judiciokorto) di Francia. Ilu rare vizitis Sophie, tamen la paro havis 8 filii. Sophie skribis sua unesma libro evante plu kam 50 yari. La libro esis morala rakonti, skribita por elua nepoti. Kelka historiisti dicas ke Eugène de Ségur konocis publicisto Louis Hachette, qua lore serchis skriptisti di libri por infanti, e parolis pri la rakonti skribita da lua spozo. En 1866 el eniris la Triesma Ordeno di Santa Franciskus, tamen el duris skribar libri. Pos ke elua spozo mortis en 1872, el mustis vendar lia domo. El mortis en 1874. {{DEFAULTSORT:Segur, Sophie Rostopchine}} [[Kategorio:Franca skriptisti]] b2oyamdy9ixkuw7tiqeeao356qqcz4w 0 7321 994582 944735 2022-08-07T11:46:24Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Dmitri Ivanovich Mendeleyev | Imajo = [[Arkivo:DIMendeleevCab.jpg|180px]] | Profesiono= [[Kemio|Kemiisto]] | Shablono_lando= {{Rusiana imperio 1858 til 1883}} | Naskodio = [[8ma di februaro]] [[1834]] | Nask-urbo = Tobolsk, [[Siberia]] | Mort-dio = [[2ma di februaro]] [[1907]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]] }} '''Dmitri Ivanovich Mendeleyev''' (n. ye la [[8ma di februaro]] [[1834]] en Tobolsk, [[Siberia]] til la [[2ma di februaro]] [[1907]] en [[Sankt-Peterburg]]) esis [[kemio|kemiisto]] ed inventisto, qua kreis la [[periodala tabelo]] pri [[kemiala elemento|kemiala elementi]]. {{DEFAULTSORT:Mendeleyev, Dmitri Ivanovich}} [[Kategorio:Rusiana kemiisti]] fescnzn7tgsddgo5g46f8mu5hj2ggwm 0 8448 994552 993882 2022-08-07T11:26:32Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Vladimir Ilyich Lenin |Imajo= [[Arkivo:Lenin 1920.jpg|180px]] |Politikala_titulo= Chefo di komunista partiso |Shablono_lando= {{URS}} |Guvernisteso= [[17 di novembro]] [[1903]] til [[21 di januaro]] [[1924]] |Precedanto1= |Sucedanto1= [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]] |Guvernisteso2= |Naskodio= [[22 di aprilo]] [[1870]] |Nask-urbo= [[Ulyanovsk|Simbirsk]] |Mort-dio= [[21 di januaro]] [[1924]] |Mort-urbo= [[Moskva]] |Spozo= [[Nadejda Konstantinovna Krupskaya|Nadejda Krupskaya]] (1898-1924) |Profesiono= politikisto |Partiso= [[Socialdemokrata Laboristala Partiso di Rusia]] (fraciono di bolsheviki), [[Komunista Partiso di Sovietia|Rusiana Komunista Partiso (di bolsheviki)]] }} '''Vladimir Ilyich Lenin''' (naskita '''Vladimir Ilyich Ulyanov''' en [[22 di aprilo]] [[1870]] en [[Ulyanovsk|Simbirsk]] [[Rusian imperio]], til [[21 di januaro]] [[1924]] en [[Moskva]], [[Sovietia]]) esis la chefo e teoristo di partiso [[Komunista Partiso di Sovietia|Rusiana Komunista Partiso (di bolsheviki)]], l'unesma prezidanto di Sovietia. ==Retroiro a Rusia== Ye [[16 di aprilo]] [[1917]], il arivis per treno ye [[Sankt-Peterburg|Petrograd]] en Rusia, ube il esis tumultoze recevata. Pos la Rusa revoluciono di februaro, il deziris retrovoyajar a Rusia de ilua exileyo en Suisia. La voyajo esis desfacila pro la duranta milito; il pasis tra Germania en specala treno aranjita kun la Germana guvernerio, e pose tra Skandinavia. Balde pos ilua arivo il publikigis la Tezi di Aprilo, qui esis direktivaji lektenda da kamaradi. ==Asasino-atento== La [[20ma di agosto]] [[1918]] [[Fanya Kaplan]] pafis tri foye kontre il, du kugli tushinta Lenin en shultro e pulmono do stando domajesis. == Citaji == {{frazo|Revolucionala stando konsistas de du kompozanti. Ne esas sate por la populo esar nevoluntanta vivar l'anciena maniero, ma la rulanta elito mustas anke esar nekapabla guvernar en l'anciena maniero.}} {{frazo|Votar kun sua pedi.}} {{frazo|Homi agas kam on a li memorigas.}} {{frazo|Kapitalieri vendos ni la kordo per pendar li.}} {{Tabelo di sucedo | Precedanto= ne havas | Nomo di listo = Listo di chefministri di Rusia | Titulo di listo = Chefo di la Konsilantaro di Komisarii dil Populo di SRR Rusia | Komenco = [[1917]] | Fino = [[1924]] | Sucedanto = [[Alexei Ivanovich Rikov|Alexei Rikov]]}} {{Tabelo di sucedo |Precedanto = ne havis |Nomo di listo = Listo di chefi di Sovietia |Titulo di listo = Chefo di Sovietia |Komenco = [[1917]] |Fino = [[1924]] |Sucedanto = [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]]}} {{DEFAULTSORT:Lenin, Vladimir Ilyich}} [[Kategorio:Sovietiana politikisti]] [[Kategorio:Komunisti]] hho8l34v1pxxd36v61mtsyccp1c1ad3 0 11776 994481 941812 2022-08-06T23:26:29Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Alexandrov | Flago= Flag_of_Aleksandrov_(Vladimir_oblast).png | Blazono= Coat of Arms of Aleksandrov (Vladimir oblast) (1781).png | Imajo = Alexandrov Kremlin 01.jpg | TextodilImajo = ''Kremlin'' de Alexandrov. | Mapo = Map_of_Russia_-_Vladimir_Oblast_(2008-03).svg | DetalozaMapo = | DetalozaMapoX = | DetalozaMapoY = | DetalozaMapoEtiketo= Alexandrov | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Anatoly Ravin | Latitudo= 56°24' N | Longitudo= 38°44' E | Altitudo= 190 | Surfaco= 26,16 | Habitanti = {{formatnum:61551}} | Yaro= 2010 | Denseso di habitantaro = 2352,9 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +3 | Reto= }} [[Arkivo:Александров._Старый_город..jpg|thumb|250px|left|Historiala konstrukturi en Alexandrov.]] '''Alexandrov''' ([[Rusa linguo|Ruse]] ''Александров'') esas [[urbo]] en [[provinco Vladimir]], [[Rusia]]. Segun la [[demografiala kontado]] di 2010, ol havis {{formatnum:61551}} habitanti. Entote ol havas 26,16 km². Jacante apud la fluvio Sherna (Шерна), l'urbo distas 120 km nord-este de [[Moskva]]. Ol fondesis dum la duimo dil [[14ma yarcento]] e divenis urbo en 1778. {{Urbi di provinco Vladimir}} [[Kategorio:Urbi en provinco Vladimir|Alexandrov]] [[Kategorio:Distrikti di provinco Vladimir|Alexandrov]] rh1t7i49b81muuf4ohdowdrlj82y8c7 994482 994481 2022-08-06T23:26:50Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Alexandrov | Flago= Flag_of_Aleksandrov_(Vladimir_oblast).png | Blazono= Coat of Arms of Aleksandrov (Vladimir oblast) (1781).png | Imajo = Alexandrov Kremlin 01.jpg | TextodilImajo = ''Kremlin'' de Alexandrov. | Mapo = Map_of_Russia_-_Vladimir_Oblast_(2008-03).svg | DetalozaMapo = | DetalozaMapoX = | DetalozaMapoY = | DetalozaMapoEtiketo= Alexandrov | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro= Anatoly Ravin | Latitudo= 56°24' N | Longitudo= 38°44' E | Altitudo= 190 | Surfaco= 26,16 | Habitanti = {{formatnum:61551}} | Yaro= 2010 | Denseso di habitantaro = 2352,9 | Chefurbo = | Disto = | Horala_zono = +3 | Reto= }} [[Arkivo:Александров._Старый_город..jpg|thumb|250px|left|Historiala konstrukturi en Alexandrov.]] '''Alexandrov''' ([[Rusa linguo|Ruse]] ''Александров'') esas [[urbo]] en [[provinco Vladimir]], [[Rusia]]. Segun la [[demografiala kontado]] di 2010, ol havis {{formatnum:61551}} habitanti. Entote ol havas 26,16 km². Jacante apud la fluvio Sherna (Шерна), l'urbo distas 120 km nord-este de [[Moskva]]. Ol fondesis dum la duimo dil [[14ma yarcento]] e divenis urbo en 1778. {{Urbi di provinco Vladimir}} [[Kategorio:Urbi en provinco Vladimir|Alexandrov]] mohzog6m72os9x4tn6xj73ksocrb15r 0 11800 994449 968004 2022-08-06T21:16:01Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo=Arzamas | Blazono=Arzamas COA (1993).svg | Flago=Flag of Arzamas (Nizhny Novgorod oblast).svg | Mapo=Map of Russia - Nizhny Novgorod Oblast (2008-03).svg | Imajo = Arzamas. Near Smolenskaya Church.jpg | TextodilImajo = Kirko Smolenskaya, en Arzamas. | Shablono_lando= {{RUS}} | Regiono= | Urbestro= | Latitudo= 55° 24' N | Longitudo= 43° 49' E | Altitudo= 150 | Surfaco= 34,32<ref name="RosreestrNizhG">[http://www.to52.rosreestr.ru/upload/to52/files/18_07%20%D0%94%D0%BE%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%BE%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%B8%20%202010.zip Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии. Доклад О состоянии и использовании земель Нижегородской области в 2010 году]. Приложение 10. стр. 136</ref> - 41,74<ref>[http://www.gks.ru/scripts/db_inet2/passport/table.aspx?opt=22703000200620072008200920102011 БД ПМО Нижегородской области. Город Арзамас]</ref> | Habitanti= {{formatnum:128364}} | Yaro= 2011 | Denseso di habitantaro = {{formatnum:2551}} | Horala_zono=+ 3 (UTC+4 en [[somero]]) | Reto= }} '''Arzamas''' (en [[Rusiana linguo]] ''Арзамас'') esas [[urbo]] en [[provinco Nijni Novgorod]], [[Rusia]]. L'OKATA-kodexo dil urbo (ye [[2005]]) esas 22403. Fondesis en [[1578]]. Ol divenis urbo en [[1719]]. La interurbala telefona kodexo esas 83147, la enurbala telefonnumeri havas kin cifri (en 2005). La tempo esas la sama kam la tempo en [[Moskva]] (ye 2005). Geografiala koordinati dil urbo esas: latitudo 55°24' norde, longitudo 43°49' este. L'urbo jacas alonge la rivero Tyosha (Тёша). En l'urbo esas fervoyo staciono. En [[1959]] l'urbo havis 41.5 mil habitanti. En [[2002]] l'urbo havis 109.4 mil habitanti. == Referi == {{reflist}} {{Urbi di provinco Nijni Novgorod}} {{Distrikti di provinco Nijni Novgorod}} [[Kategorio:Urbi en provinco Nijni Novgorod|Arzamas]] [[Kategorio:Distrikti di provinco Nijni Novgorod|Arzamas]] 8a6t8p64sdhn9wusmr9by2mgu17vhnx 0 13337 994525 949269 2022-08-07T11:06:08Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{revizo}} [[Arkivo:Panzerkreuzer Aurora St Petersburg 2002.jpg|thumb|280px|Aurora]] '''[[Protektata kroz-navo]] Aurora''' esas nun [[muzeo]] en [[Sankt Peterburg]], [[Rusia]]. == Historio == Ol esas un ek la tri [[kroz-navo|kroz-navi]] di ''Diana''-klaso. La du altra sinkigesis da [[Japonia|japonani]] en [[Lüshunkou|Port Arthur]] ye [[1904]]). La kilio di ''Aurora'' esas instalita ye 23 di mayo [[1897]] en konstrukteyo di St. Peterburg. Aurora esis parto di [[Chushima-batalio]] ma povis eskapar a [[Manila]] en [[Filipini]]. == Oktobro-revoluciono == En 1906 Aurora retro-iris a [[Baltika maro]] e divenas kadetala exerco-navo. Tale, ol servis dum l'[[unesma mondomilito]]. Ye 1915 lua precipua armaro chanjesis a 152mm-a kanoni. Ye fino di 1916 Aurora esis movita ad portuo por grava reparo. [[Kategorio:Muzeo|Aurora]] [[Kategorio:Sankt-Peterburg|Aurora]] g3qgjycmc0zo9mfjnfz8dsazewp8rw3 994557 994525 2022-08-07T11:30:33Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{revizo}} [[Arkivo:Panzerkreuzer Aurora St Petersburg 2002.jpg|thumb|280px|Aurora]] '''[[Protektata kroz-navo]] Aurora''' esas nun [[muzeo]] en [[Sankt-Peterburg]], [[Rusia]]. == Historio == Ol esas un ek la tri [[kroz-navo|kroz-navi]] di ''Diana''-klaso. La du altra sinkigesis da [[Japonia|japonani]] en [[Lüshunkou|Port Arthur]] ye [[1904]]). La kilio di ''Aurora'' esas instalita ye 23 di mayo [[1897]] en konstrukteyo di Sankt-Peterburg. Aurora esis parto di [[Chushima-batalio]] ma povis eskapar a [[Manila]] en [[Filipini]]. == Oktobro-revoluciono == En 1906 Aurora retro-iris a [[Baltika maro]] e divenas kadetala exerco-navo. Tale, ol servis dum l'[[unesma mondomilito]]. Ye 1915 lua precipua armaro chanjesis a 152mm-a kanoni. Ye fino di 1916 Aurora esis movita ad portuo por grava reparo. [[Kategorio:Muzeo|Aurora]] [[Kategorio:Sankt-Peterburg|Aurora]] qe6lfqc0l00i7di4iki9ek6kqlzz5x9 0 17049 994581 992792 2022-08-07T11:45:35Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi |nomo = Rio de Janeiro |Imajo = Rio Collage.png |TextodilImajo = Kelk imaji pri Rio de Janeiro. |Shablono_lando = {{BRA}} |Flago= Bandeira da cidade do Rio de Janeiro.svg |Blazono= Brasão da cidade do Rio de Janeiro.svg |Stato= [[Rio de Janeiro (stato)|Rio de Janeiro]] |Tipodisubdividuro = [[Stati di Brazilia|Stato]] |Regiono2= [[Rio de Janeiro (stato)|Rio de Janeiro]] |Surfaco= 1,182.3 |Habitanti= {{formatnum:6429923}}<ref>{{cite web|url = ftp://ftp.ibge.gov.br/Estimativas_de_Populacao/Estimativas_2013/estimativa_2013_dou.pdf |title = Estimativa Populacional 2013|author = Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística - IBGE}}</ref> |Yaro= 2013 |Denseso di habitantaro = 5.438,5 |Latitudo= 22º54'10" S |Longitudo= 43º12'28" N |Altitudo= 2 |Chefurbo= Brasília |Disto= 1.148 |Urbestro= Marcelo Crivella |Horala_zono = -3<br><small>(UTC-2 dum la somero) |Internet= www.rio.rj.gov.br |Mapo= RiodeJaneiro Municip RiodeJaneiro.svg }} '''Rio de Janeiro''' (pronuncez Riyu de Janeiru), en [[Brazilia]], esas la chefurbo di la samnoma stato [[Rio de Janeiro (stato)|Rio de Janeiro]]. Ol jacas an la litoro, ye 420 km este dil urbo [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]], e ye 1140 km sude di la Braziliana chefurbo, [[Brasilia]]. Rio havis {{formatnum:6323037}} habitanti segun [[demografiala kontado|kontado en 2010]]<ref name=Ibge>[http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/censo2010/populacao_por_municipio.shtm ''Censo Populacional 2010''] Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística - IBGE</ref>. [[Arkivo:Lagoa.jpg|thumb|255px|left|Laguno ''Rodrigo de Freitas'', en sudal regiono dil urbo.]] Rio de Janeiro esas la maxim konocata Braziliana urbo en la tota mondo<ref>[http://cidadebrasileira.brasilescola.com/rio-janeiro/cidade-rio-janeiro.htm ''Cidade do Rio de Janeiro''] Portal IG Escola</ref>, e la precipua [[turismo|turistala]] destineso di la lando danke sua [[plajo|plaji]]: Copacabana, Ipanema, Leblon, Sao Conrado, Barra da Tijuca. Altra punti turistala: [[Sukra Pano]] ([[Portugalana linguo|Portugalane]], ''Pão de Açucar''), [[Kristo Redemtero]], Foresto di Tijuca (qua havas surfaco de 14.8 km²), la Katedralo Metropolala, e diversa historiala monumenti. Altra famoza turistala atraktivo esas lua [[karnavalo]], kun paradi di ''Samba-skoli'' (kelki bone konocata esas Mangueira, Salgueiro, Beija-Flor de Nilópolis, edc). Ma l'urbo esas anke un del maxim importanta Braziliana [[portuo|portui]] (la duesma [[komerco|komercala]] portuo en la lando) e havas importanta [[aeroportuo]] internaciona (''Aeroportuo Internaciona Tom Jobim''). Anke komerco, servado, [[industrio]] e financo esas importanta ekonomial agadi. == Historio == La [[bayo di Guanabara]] deskovresis ye la [[1ma di januaro]] [[1502]] dal [[Portugal]]ana Gaspar de Lemos. Gaspar missupozis ke l'eniro di la bayo esas fluviala boko e nomizis la regiono ''Rio de Janeiro'' ("Rivero di Januaro"). Pos la deskovro, nula koloniigero havis intereso pri la regiono til ke Franca koloniigeri arivis: en 1555 la [[Francia|Franci]], komandata da [[Nicolas Durand de Villegaignon]], esforcis okupar la regiono e fondis ''Fort Coligny'' per ''France Antarctique''. En 1563 la Franci ekpulsesis dal [[Portugal]]ani, qui pose konstruktis plura fortifikuri an la bayo di Guanabara. [[Arkivo:Palácio_Pedro_Ernesto_-_Fundação_da_Cidade.jpg|thumb|250px|left|Estácio de Sá fondas Rio de Janeiro (pikto de la 19ma yarcento).]] Ye la [[1ma di marto]] [[1565]] l'urbo Rio de Janeiro, an la westala rivo di la bayo, fondesis da [[Estácio de Sá]]. La originala nomo dil urbo, ''São Sebastião do Rio de Janeiro'', relatis la lora rejulo di Portugal, Sebastianus la 1ma (qua regnis de 1557 til 1578); il naskis ye la [[20ma di januaro]] [[1554]], qua esis la festo-dio di Santa Sebastianus. Rio esis la chef-urbo di [[Brazilia]] de [[1763]] (koloniala periodo en la Braziliana historio) til [[1960]]. Kun la nedependo di Brazilia, ol divenis chef-urbo di [[Brazilian imperio]] e koncentris l'ekonomiala richeso e la politikala vivo di la lando, dum ke la provinco Rio de Janeiro divenis richa pro [[agrokultivo|kultivo]] di [[sukrokano]] en [[Campos]] e [[kafeo]] en la valo dil fluvio Paraíba do Sul<ref name=Coaracy>COARACY, Vivaldo. ''Memória da cidade do Rio de Janeiro'' (en Portugalana). Rio de Janeiro: Livraria José Olympio Editora, 1955. 584 pg. 1 vol.</ref>. Lor la [[republiko]], ol perdis politikala povo por [[Minas Gerais]] e [[Sao Paulo (stato)|Sao Paulo]]<ref name=Coaracy/> ed ekonomiala forco por Sao Paulo. [[Arkivo:Rio_de_Janeiro_by_Alessandro_Cicarelli_1844.jpg|thumb|left|250px|Rio de Janeiro en 1844.]] L'urbo kreskis rapide dum la fino di la [[19ma yarcento]], danke enmigrado e l'arivo da ex-sklavi, atraktata da labor-okazioni. De [[1872]] til [[1890]] lua habitantaro duopleskis, de 274 mil til 522 mil habitanti dum ta periodo<ref name=Coaracy/>. La rapida kresko di [[povreso]] augmentis l'habiteyo-krizo dil urbo. Povra quarteri kreskis proxim la centro, ed aparis epidemii di diversa morbi, quale [[flava febro]], [[variolo]], [[kolero]] ed altri. En l'unesma yardeko dil [[20ma yarcento]] diversa sanesala kampanii extirpis ta morbi, ma ofte oli ne juis bona acepto dal populo. Ye la [[21ma di aprilo]] [[1960]] prezidanto [[Juscelino Kubitschek]] inauguris [[Brasilia]], nuna chef-urbo di la lando, e de ta dio til la [[15 di marto|15ma di marto]] [[1975]] l'urbo divenis la mikra stato ''Guanabara'', konsistanta ek un unika urbo, Rio de Janeiro. Ye la [[15ma di marto]] [[1975]] la stato Guanabara desaparis, kunfuzita kun la [[Rio de Janeiro (stato)|stato Rio de Janeiro]], e l'urbo Rio de Janeiro divenis la chefurbo dil stato Rio de Janeiro. Ye la [[5ma di marto]] [[1979]] inauguresis lua unesma lineo di [[metropoliteno]]*. En [[1992]] l'urbo esis eventeyo por la Konfero pri Ambiento* e Developado di l'[[Unionita Nacioni]], plu konocata kom ''Eco-92'' o ''Rio-92'', kun la partopreno di 175 landi. En [[2002]] eventis nova konfero, ''Rio+20''.<ref>{{cite web|url= http://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fwww.brasilescola.com%2Fgeografia%2Feco-92.htm&date=2012-10-10 |title=''Eco 92''|author = Wagner de Cerqueira e Francisco |accessdate=24ma di julio 2012}}</ref> Ye la [[2ma di oktobro]] [[2009]] Rio de Janeiro elektesis kom la eventeyo di l'[[Olimpiala Ludi en Rio de Janeiro, 2016|Olimpiala Ludi]] por [[2016]]. == Geografio == {{Panoramo|Brasil.RioDeJaneiro.LeblonUndIpanemaVomCorcovado.jpg|1000px|Panoramo pri la suda regiono dil urbo Rio de Janeiro.}} [[Arkivo:Rio_de_Janeiro,_satellite_image,_LandSat-5,_2011-05-09_(cropped).jpg|thumb|250px|Satelitala fotografuro pri Rio de Janeiro.]] [[Arkivo:Restinga da Marambaia by Diego Baravelli 02.jpg|thumb|left|250px|Aeral imajo pri la ''restinga'' Marambaia, kun la quartero Sepetiba che la horizonto.]] Rio de Janeiro okupas la dextra rivo di la [[bayo di Guanabara]] e kelka insuli, exemple [[Paquetá]] e l'insuli Fundão e Governador, ed expansis tra streta plani, inter monti e kolini. La montareto ''Serra da Tijuca'' separas la sudala de la nordala quarteri del urbo. Lua [[litoro]] esas longa de 197 km, ed inkluzas plua kam 100 insuli ed insuleti kun entote 37 km². Ol povas dividesar en tri parti: weste jacas la bayo di Sepetiba, sude jacas l'[[Atlantiko|Atlantika Oceano]], ed este la [[bayo di Guanabara]]. La regiono proxim la bayo di Sepetiba esas plana, e l'unika importanta geografiala punto ibe esas la ''restinga'' (longa e streta insulo formacita ek sedimenti di [[sablo]] paralele a la litoro) di Marambaia, qua separas la bayo di Sepetiba del Atlantiko. La litoro dil Atlantiko esas extensa, kun parti plana e parti montoza. Ibe jacas la rokoza insuli Cagarras, qui distas 5 km de la quartero Ipanema ed esas nestifeyo por marala uceli. Fine la litoro an la bayo di Guanabara esas plana, nerekta e havas multa insuli, exemple l'insulo Governador, la maxim extensa del urbo, kun 29 km². La [[klimato]] dil urbo esas [[tropikala klimato|tropikala]] kun influi dil [[Atlantiko]] e dil [[altitudo]] en kelka quarteri. Pro la proximeso kun l'oceano e la humideso, la [[temperaturo|temperaturi]] en l'[[atmosfero]] varias poke. La [[somero|someri]] esas varma e pluvoza, kelkafoye kun tempesti. La maxima temperaturo de la historio dil urbo mezuresis en la quartero Santa Cruz: 43,2°C. == Transporto e voyi == [[Arkivo:Metr%C3%B4_Rio_-_Esta%C3%A7%C3%A3o_Cinel%C3%A2ndia.jpg|thumb|250px|Staciono ''Cinelândia'' di l'urbala fervoyo ''Linha 1''.]] [[Arkivo:Itapuca.jpg|thumb|250px|left|[[Paromo]] por pasajeri qua ligas Rio de Janeiro a Niterói.]] Rio di Janeiro havas 3 linei di [[urbala fervoyo]], entote kun 41 stacioni<ref>{{cite web|url=https://www.metrorio.com.br/Empresa/Sobre|title=Sobre o metrôrio - Metrô Rio|accessdate=27ma di septembro 2017}}</ref> e 57 km. La triesma lineo (de la staciono ''General Osório'' an la quartero Ipanema, til la staciono ''Jardim Oceânico'' an la quartero Barra) inauguresis en 2016 justatempe por l'Olimpiala Ludi en l'urbo. Nune on povas irar direte de la nordala quartero Tijuca (staciono Uruguai) til Barra en cirkume 30 minuti.<ref>{{cite web|url=http://noticias.r7.com/rio-de-janeiro/passageiros-do-metro-do-rio-ja-podem-ir-da-tijuca-a-barra-sem-trocar-de-trem-25032017|title=Passageiros do metrô do Rio já podem ir da Tijuca à Barra sem trocar de trem |publisher=R7|date=25ma di marto 2017|accessdate=27ma di septembro 2017}}</ref> L'urbo anke havas 440 [[autobuso|autobuso-linei]], 258-kma [[fervoyo|fervoyala]] reto kun 108 stacioni, e [[paromo]]-sistemo qua ligas l'urbo a [[Niterói]] ed al insulo [[Paquetá]]. Existas plu kam 1.3 milion [[automobilo|automobili]] registrigita en l'urbo. En 2016, ante l'[[Olimpiala Ludi en Rio de Janeiro, 2016|Olimpiala Ludi]], inauguresis moderna 28-kma [[tramveturo|tramvetura lineo]] nomizita VLT (pronuncez 've-ele-te'), qua ligas l'aeroportuo Santos Dumont a la staciono por autobusi ''Rodoviária Novo Rio''.<ref>{{cite web|url=http://www.rio.rj.gov.br/web/secpar/vlt|title=VLT - prefeitura.rio|accessdate=27ma di septembro 2017}}</ref> En 2016 ank inauguresis l'unesma linei di granda autobusi, nomizita BRT, qui povas transportar til 270 pasajeri singlafoye e cirkulas precipue en voyi rezervita di larja avenui, sen mixar kun la trafiko di automobili. [[Arkivo:Viagem_inaugural_do_VLT_carioca_01.jpg|thumb|250px|Inaugurala voyajo dil tramveturo VLT.]] [[Arkivo:BRT Terminal Alvorada Rio 09 2015 269.JPG|thumb|left|250px|Staciono di autobusi del sistemo BRT, en la quartero Barrra.]] La [[Ponto Rio-Niterói]], longa de 14.8 km, super la [[bayo di Guanabara]], ligas l'urbo a [[Niterói]] e funcionas kom importanta ligilo a chosei quala la BR-101, qua ligas Rio de Janeiro ad [[Espírito Santo]] ed a nord-estala stati, ed anke a la litoro di São Paulo, en la sudo. Altra importanta chosei esas la [[choseo Dutra]] (qua ligas l'urbi Rio de Janeiro e [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]], e nedirete a la stati dil sudo di Brazilia), e la choseo Rio-Petrópolis (qua duras preter [[Petrópolis]] e ligas Rio de Janeiro a [[Belo Horizonte]] e [[Brazilia]]). Lua maxim longa [[avenuo]] esas ''Avenida Brasil'' ("Avenuo Brasil"), longa de plu kam 50 km, qua ligas l'extrema westo dil urbo a la portuo e nedirete a la centrala regiono dil urbo. Existas altra du importanta espresa chosei en la urbo: la "Reda choseo" (''Linha Vermelha'') qua ligas la centro di Rio de Janeiro al aeroportuo Tom Jobim e l'urbi [[Duque de Caxias]], [[São João de Meriti]] e [[Nova Iguaçu]]; e la "Flava choseo" (''Linha Amarela'') qua ligas la quartero Barra da Tijuca kun la "Reda choseo". == Kelka turistala punti == [[Arkivo:Leblon and Ipanema.jpg|thumb|230px|Plaji Leblon (sinistre) ed Ipanema.]] [[Arkivo:Museu_de_Arte_do_Rio_1.jpg|thumb|230px|Muzeo pri Arto di Rio de Janeiro (MAR)]] * Plaji: [[Copacabana]], [[Ipanema]], Leblon, São Conrado, Barra da Tijuca, Prainha, Arpoador, Recreio dos Bandeirantes, Flamengo, Botafogo, Urca, Praia Vermelha, Grumari * Muzei: Museu Nacional de Belas Artes, Museu da República, Museu Histórico Nacional, Museu de Arte Moderna, Museu da Chácara do Céu (en la quartero Santa Tereza), Muzeo pri Arto di Rio de Janeiro (MAR), e ceteri. * Kirki: Metropolala Katedralo (konstruktita en [[1972]]), Kirko Nia Siorino de Candelária ("Nossa Senhora da Candelária", [[1775]]-[[1811]]), Kirko Santa Franciscus di Penitenco ("Igreja de São Francisco da Penitência", [[1657]]-[[1772]]), Monakeyo Santa Benediktus ("Mosteiro de São Bento", [[1633]]-[[1798]]), e ceteri. * [[Sukra Pano]] * [[Kristo Redemtero]] * Nacionala Parko di Tijuca * Zoologiala Gardeno * Botanikala Gardeno * [[Stadio|Futbal- Stadio]] Mário Filho (''Maracanã''), konstruktita en [[1950]] * Stadio Nilton Santos (“Engenhão”), konstruktita por la [[Tot-Amerika Ludi]] di 2007. * La regiono di Cinelândia, en la centro dil urbo * Quartero Santa Teresa * Quartero ''Lapa'' (cirkum la centro dil urbo) e la centro dil urbo * L'insulo Paquetá (sur la [[bayo di Guanabara]]) * ''Sambódromo'' (Samba-defileyo, ube singlayare eventas grandioza Karnavalo-paradi en [[februaro]]). * La [[fuorto]] di Copacabana, de ube on povas vidar tota la quartero Copacabana ed un mikra militala muzeo. {{Panoramo|PanoramaRio.jpg|2000px|Panoramo kun la monto ''Corcovado'' (sinistre), Sukra Pano (centre) e la monti ''Dois Irmãos'' (dextre).}} == Religio == Segun demografiala kontado di 2000, 60.71% de la habitantaro profesis [[katolikismo]], 17.65% profesis evangeliala religii, 13.33% deklaris su senreligia, e 3.44% profesis [[spiritismo]]. == Kelka famoza Braziliani qui habitis o habitas l'urbo Rio de Janeiro == * [[Chico Buarque]], muzikisto * [[João Gilberto]], muzikisto * [[Machado de Assis]], skriptisto * [[Oscar Niemeyer]], arkitekto * Imperiestro [[Pedro la 2ma di Brazilia]] * [[Sérgio Vieira de Mello]], diplomacisto * [[Tom Jobim]], muzikisto * [[Ronaldo Luís Nazário de Lima|Ronaldo]], futbalisto * [[Roberto Marinho]], jurnalisto ed entraprezisto di [[televiziono]] e jurnali == Fratal urbi == {| class="wikitable" style="background:#ffffef" |- ! style="background:#811541" colspan ="2"| <span style="color:white;">Amerika</span> ! style="background:#811541" colspan ="2"| <span style="color:white;">Europa</span> ! style="background:#811541" colspan ="2"| <span style="color:white;">Azia ed Afrika</span> |- | style="background:#ffffcf;"|{{MEX}} | '''[[México]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{NLD}} |'''[[Amsterdam]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{PHL}} | '''[[Batangas City]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{NIC}} | '''[[Managua]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{RUS}} | '''[[Sankt-Peterburg]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{JAP}} | '''[[Kobe]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{VEN}} | '''[[Caracas]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{POL}} |'''[[Warszawa]]'''<ref name="Warsaw">[http://um.warszawa.pl/v_syrenka/new/index.php?dzial=aktualnosci&ak_id=3284&kat=11 ''Miasta partnerskie Warszawy''] um.warszawa.pl Biuro Promocji Miasta</ref> | style="background:#ffffcf;"|{{TUN}} |'''[[Tunis]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{CHL}} | '''[[Puerto Varas]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{PRT}} |'''Santo Tirso''' e '''[[Vila Nova de Gaia]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{KOR}} |'''[[Seoul]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{BOL}} |'''[[La Paz]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{ESP}} |'''[[Barcelona]]''' e '''[[Santa Cruz de Tenerife]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{TUR}} | '''[[Istanbul]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{USA}} |'''[[Miami]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{FRA}} |'''[[Montpellier]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{ISR}} |'''[[Tel Aviv]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{USA}} |'''[[Oklahoma City]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{GBR}} |'''[[Liverpool]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{IND}} | '''[[Mumbai]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{USA}} |'''[[Newark, Nova-Jersey|Newark]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{FRA}} |'''[[Paris]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{ZAF}} |'''[[Durban]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{USA}} |'''[[Atlanta]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{PRT}} |'''[[Lisboa]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{LBN}} |'''[[Beirut]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{CAN}} |'''[[Vancouver]]'''<ref>{{cite web|url=http://www.rio2016.org.br/pt/Noticias/Noticia.aspx?idConteudo=1138 |title=Rio 2016 |publisher=Rio 2016}}</ref> | style="background:#ffffcf;"|{{ESP}} |'''[[Madrid]]'''<ref>[http://www.munimadrid.es/portal/site/munimadrid/menuitem.dbd5147a4ba1b0aa7d245f019fc08a0c/?vgnextoid=4e84399a03003110VgnVCM2000000c205a0aRCRD&vgnextchannel=4e98823d3a37a010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD&vgnextfmt=especial1&idContenido=1da69a4192b5b010VgnVCM100000d90ca8c0RCRD ''Mapa Mundi de las ciudades hermanadas'' www.munimadrid.es]</ref> | style="background:#ffffcf;"|{{MAR}} |'''[[Kasablanka]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{ARG}} |'''[[Buenos Aires]]''' | style="background:#ffffcf;"|{{UKR}} |'''[[Kiiv]]''', '''<ref>[http://pt.wikisource.org/wiki/Lei_Municipal_do_Rio_de_Janeiro_3152_de_2000 ''Lei Municipal do Rio de Janeiro 3152 de 2000'' - Wikisource] (en Portugalana)</ref> | style="background:#ffffcf;"|{{NGA}} |'''[[Lagos]]''' |- | style="background:#ffffcf;"|{{BRA}} |'''[[Belo Horizonte]]'''<ref>http://spl.camara.rj.gov.br/spldocs/pl/2006/pl0980_2006_008195.pdf</ref> | style="background:#ffffcf;"|{{ROU}} |'''[[Bucarest]]'''<ref>[http://pt.wikisource.org/wiki/Lei_Municipal_do_Rio_de_Janeiro_3152_de_2000 ''Lei Municipal do Rio de Janeiro 3152 de 2000'' - Wikisource] (en Portugalana)</ref> | style="background:#ffffcf;"|{{SEN}} |'''Rufisque'''<ref>[http://pt.wikisource.org/wiki/Lei_Municipal_do_Rio_de_Janeiro_3152_de_2000 ''Lei Municipal do Rio de Janeiro 3152 de 2000'' - Wikisource] (en Portugalana)</ref> |- | style="background:#ffffcf;"|{{BRA}} |'''[[Natal (Rio Grande do Norte)|Natal]]'''<ref>Leis sancionadas e vetos (21 de janeiro de 2008). Lei n.º 4.752/2008. Câmara Municipal do Rio de Janeiro. Página visitada em 26 de outubro de 2008.</ref> | style="background:#ffffcf;"|{{PRT}} |'''Guimarães'''<ref>Lei nº 2.643/1998. Câmara Municipal do Rio de Janeiro. Página visitada em 26 de dezembro de 2008.</ref> | style="background:#ffffcf;"|{{CHN}} |'''[[Beijing]]''' |- |colspan="2"| | style="background:#ffffcf;"|{{ARM}} |'''[[Yerevan]]''' |colspan="2"| |} == Referi == [[Arkivo:Maracana Stadium.jpg|thumb|230px|Stadii Maracanã e Maracanãzinho.]] {{reflist}} [[Kategorio:Rio de Janeiro (urbo)| ]] bbbvuyps86y9v2shjrz2hgohvlbdatf 0 17770 994580 990058 2022-08-07T11:45:09Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo = Riga | Flago = Flag_of_Riga.svg | Blazono = Rigas_Gerbonis.png | Imajo = Riga_montage.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Riga. | Mapo = Riga_in_Latvia.svg | Shablono_lando={{LVA}} | Regiono = | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = | Fondita da = | Urbestro = Mārtiņš Staķis | Latitudo = 56°56'56" N | Longitudo = 24°06'23" E | Altitudo = 6 | Surfaco = 307,17 | Habitanti = {{formatnum:632614}} | Yaro = 2019 | Denseso di habitantaro= 2059,5 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto = www.riga.lv }} [[Arkivo:Edificios_en_la_Plaza_del_Mercado,_Riga,_Letonia,_2012-08-07,_DD_02.JPG|thumb|left|320px|Historiala edifici an la centro di Riga.]] '''Riga''' esas [[chef-urbi|chef-urbo]] e maxim populoza urbo di [[Latvia]], ed anke la maxim populoza chef-urbo de Baltika Stati. Segun statistiki de 2019, ol havis {{formatnum:632614}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 307,17 km². L'urbo fondesis en [[1201]] en [[Baltiko|Baltika]] marbordo, apud la gulfo di Riga. En [[1282]] ol divenis membro dil [[Hanso-uniono]]. La Teknikal Universitato di Riga (''Rīgas Tehniskā universitāte'') fondita en 1862, esas la maxim anciena teknikal universitato de la Baltika Stati. Nun, Riga esas importanta kulturala-centro di nordal [[Europa]], nome pro lua multa exempleri pri [[arkitekturo]] stilo ''[[Art Nouveau]]''. Lua historiala centro deklaresis Kulturala Patrimonio de la Homaro dal [[UNESKO]]. Kune [[Umeå]] en [[Suedia]], ol esis la Kulturala Chef-urbo di Europa dum la yaro 2014.<ref name=Kulturo/> En 2016, l'urbo recevis 2,3 milion turisti.<ref>{{Extera ligilo|titulo= Tourism - Key Indicators {{!}} Latvijas statistika|url=http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/tourism-key-indicators-30715.html|editero=www.csb.gov.lv |idiomo={{en}}|vidita ye=18ma di julio 2017}}</ref> == Historio == [[Arkivo:Albert_of_Riga.JPG|thumb|250px|left|L'episkopo Albertus, fondinto di Riga.]] De l'antiqueso, la [[fluvio Daugava]] esabas importanta komercala voyo. Por [[Vikingo|Vikingi]], ol esis parto di lua navigala voyo ligante [[Baltiko]] a [[Bizancana imperio]].<ref name="BilmanisLIS">Bilmanis, A. Latvia as an Independent State. Latvian Legation. 1947.</ref> Existis naturala portuo 15 km norde de la nuna Riga, qua uzesis de adminime la 2ma yarcento.<ref name="BilmanisLIS"/> La regiono koloniigesis dal [[Livonia]]ni, populo di raso Fino-Ugriana.<ref name="CEROI">{{Extera ligilo|idiomo={{lv}}|vidita ye= 2ma di agosto 2007|editero=Cities Environmental Reports on the Internet|url=http://www.ceroi.net/reports/riga/latviski/pamatlietas/teritorija.htm|titulo=Teritorija un administratīvās robežas vēsturiskā skatījumā}}</ref> L'urbo komencis kreskar kom komercala centro Vikinga dum [[Mezepoko]]. Dum la [[12ma yarcento]], komencis arivar Germana komercisti, qui establisis komercala avanposteno en 1158. Pose, arivis la monako Meinhard von Segeberg, por konvertar [[pagano|pagani]] a [[Kristanismo]]. Plu kam 1 yarcento ante, Katolika ed [[Ortodoxa Kristanismo|Ortodoxa]] misioneri arivabis en la regiono, e baptabis multa Latviani. Meinhard lojeskis kun Livoniani e konstruktis kastelo en Ikšķile. Tamen, Livoniani duris praktikar paganismo, e Meinhard mortis sen kompletigar lua skopo. En 1198 l'episkopo Bertholdus de Hannover arivis kun grupo di krucomiliteri e probis itere kristanigar la regiono, ma vinkesis e mortigesis. La sequanta yaro, [[papo Inocentius la 3ma]] lansis krucomilito kontre Livoniani. L'episkopo Albertus ([[Latviana linguo|Latviane]]: ''Alberts fon Buksthēvdens'') arivis en Riga ye la sequanta yaro, kun 23 navi e 500 krucomiliteri, e transferis l'episkopeyo al urbo. En 1201, Germana komercisti arivis en [[Novgorod]], tra la fluvio Dvina. Por protektar la teritorio e la komerco, l'episkopo Albertus kreis l'ordeno dil Kavalieri Espado-kombatanta di Livonia (''Fratres Militiae Christi Livoniae''), qua aceptis nobeli e komercisti. La kristanigo dil Livoniani duris, ed en 1207 Albertus komencis fortifikar l'urbo. Pose, ilu obtenis [[buloletro]] de la papo imperinte ke omna komerco dil Germani kun la vicina regioni dil Baltiko eventis tra Riga.<ref name=Palmieri>Palmieri, A. ''Catholic Origin of Latvia'', ed. Cororan, J.A. et al. ''The American Catholic Quarterly Review'', Volume XLVI, Jan.-Okt. 1921. Philadelphia.</ref> En 1221 la komercisti darfis administrar l'urbo ed en 1225 la civitani dil urbo darfis elektar lokala judiciisti. [[Arkivo:Haupthandelsroute_Hanse.png|thumb|300px|Precipua urbi e komercala voyi dil [[Hanso-uniono]].]] [[Arkivo:Panorama_of_Riga,_1572.jpg|thumb|300px|left|Panoramo pri Riga dum la 16ma yarcento.]] En [[1282]], l'urbo divenis membro dil [[Hanso-uniono]]. L'asocio donis stabileso politikal ed ekonomial al urbo, e duris til la [[14ma yarcento]]. Tamen, pos ke la povo dil uniono diminutis, Riga divenis skopo por ambicii politikala, religiala, komercala e ekonomiala de altra nacioni. En 1522 l'urbo aceptis la Reformo Protestanta da [[Martin Luther]], e la povo dil arkiepiskopi finis. En 1524 ikonoklasti destruktis imajo pri la Virgino Maria de lua katedralo. Pos finir l'ordeno Livoniana (brancho dil Kavalieri Espado-kombatanta di Livonia) en 1561, Riga divenis "libera imperiala urbo" dum la [[Santa Romana Imperio]] til 1581, kande ol divenis kontrolita da [[Polonia-Lituania]]. [[Arkivo:Riga_plan_by_DEWITT_-_GMII.jpg|thumb|left|320px|Siejo di Riga en 1710.]] En 1621, Riga e la vicina fortreso Daugavgrīva kaptesis dal [[Suedia|Suedi]] dum la Milito Polona-Sueda (1621 til 1625). La rejulo [[Gustaf la 2ma Adolf]] de Suedia intervenis en la [[Triadek-yara milito]] por motivi ekonomiala e politikala, ed anke por defensar Germana komercisti protestanta. De 1621 til [[1710]] ol esis la maxim granda urbo de Sueda imperio, e dum ica epoko l'urbo havis kelka autonomeso. Tamen, en 1710, Rusi asiejis l'urbo, qua lor subisis epidemio di [[bubono-pesto]] e fine kapitulacis al invaderi, quankam mantenis multa ek lua privileji. Riga transformesis en chef-urbo dil gubernio di Riga (pose nomizita gubernio di Livonia) e Rusia divenis la maxim povoza imperio di nordal Europa pos la [[pakto di Nystad]], signatita ye la [[30ma di agosto]] [[1721]]. [[Arkivo:Riga old.jpg|thumb|320px|Riga en 1900.]] Riga divenis industriizita portuala urbo dil [[Rusa imperio]] til la fino dil [[unesma mondomilito]]. Dum ta epoko, la Germani del Baltiko restis importanta etniala grupo: en 1867, 42,9% ek la habitantaro del urbo esis Germani.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.history-museum.lv/english/pages/par-mums/muzeja-vesture.php|titulo= National History Museum of Latvia|work=history-museum.lv |vidita ye= 10ma di februaro 2016}}</ref> La Germana esis l'oficala lingo dil administro til 1891, kande la [[Rusa linguo|Rusa]] divenis l'oficala linguo dil imperio. Cirkume la yaro 1900, Riga havis cirkume 280 mil habitanti ed esis la 3ma maxim industriizita urbo dil imperio, dop Moskva e [[Sankt-Peterburg]]. [[Arkivo:Map Treaty of Brest-Litovsk-es.svg|thumb|250px|left|Regiono okupita dal Centrala Povi segun la [[kontrato di Brest-Litovsk]].]] Dum la [[20ma yarcento]], l'[[Unesma mondomilito]] e la [[Rusa Revoluciono di 1917]] afektis Riga. Pos vinkir la [[batalio di Jugla]], Germana trupi eniris l'urbo ye la [[3ma di septembro]] [[1917]].<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.greatwardifferent.com/Great_War/Russian_Battery/Retirement_01.htm |titulo= Russian Retreat 1917 |editero= Greatwardifferent.com |vidita ye= 16ma di septembro 2011}}</ref> Ye la [[3ma di marto]] [[1918]], la [[kontrato di Brest-Litovsk]] donis la Baltika stati a Germania. Kande Germania vinkesis ye la [[1ma di novembro]] [[1918]] ol renuncis la termi dil kontrato, ed anke Rusia. To posibligis [[Estonia]] deklarar lua nedependo, qua eventis ye la [[18ma di novembro]] sam yaro. Inter la du [[mondomilito|mondomiliti]], Latvia kambiis lua fonto di influi de Rusia al Ocidental Europa, nome l'[[Unionita Rejio]] e Germania, qui divenis lua maxim importanta komercala parteneri. Pos la komenco di la [[duesma mondomilito]], konseque de la sekreta [[pakto Ribbentrop-Molotov]], Hitler sekrete stimulis l'ekmigro di Latviani de etnio Germana a Naziista Germania, savante ke [[Sovietia]] deziris kontrolar Baltika stati. Fakte, komence Sovietia koaktis la tri stati aceptar pakti pri "mutuala sokurso" en kazo di invado, e fine anexis [[Estonia]], [[Latvia]] e [[Lituania]] en junio [[1940]]. Ye la sequanta yaro, Germani invadis Sovietia, inkluzite Baltika stati. Li sendis Latviana [[judo|judi]] a [[koncentreyo]] en Kaiserwald. La maxim multa ek la 24.000 judi de la lando mortigesis inter novembro e decembro 1941. Kande la milito finis, omna personi de Germana raso, inkluzite Baltika Germani, deportesis a Germania, koaktita. [[Arkivo:Red Army soldiers in Riga. October 1944.jpg|thumb|320px|[[Reda Armeo]] en Riga, oktobro 1944.]] Ye la [[13ma di oktobro]] [[1944]], la [[Reda Armeo]] itere okupis Riga. Pos la milito, multa edifici en la centro dil urbo, severe domajita pro bombardi, rikonstruktesis. Dum la sequanta yari komencis arivar laboristi de multa regioni di Sovietia, e multa habiteyi konstruktesis por li. En 1989, nur 36,5% ek la habitantaro di Riga esis Latviani.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.csb.gov.lv/en/statistikas-temas/population-database-30625.html |titulo= Population - Latvijas Statiska|idiomo={{en}}|vidita ye= 9ma di agosto 2013}}</ref> Ye la [[4ma di mayo]] [[1990]] Latvia deklaris la restauro di lua nedependo, qua agnoskesis da Sovietia erste ye la [[6ma di septembro]] del sequanta yaro. En 1992, Rusia komencis removar lua trupi de Latvia, e pos desmuntar [[radaro]]-staciono ''Skrunda-1'' en 1998, la lasta soldati departis en 1999. Ye la [[1ma di mayo]] [[2004]] Latvia divenis membro dil [[Europana Uniono]]. La sama yaro, kelka [[aerolineo|aerolinei]] qui vendas bilieti po basa preci inauguris flugi de altra Europana urbi a Riga. To stimulis la kresko dil nombro di turisti.<ref>{{Extera ligilo|autoro=Jonathan Charles|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/crossing_continents/4633647.stm|vidita ye= 2ma di agosto 2007|publikigita ye=30ma di junio 2005|editero= BBC News|titulo= Latvia prepares for a tourist invasion}}</ref> L'urbo selektesis por esar la Kulturala Chef-urbo di Europa dum la yaro 2014.<ref name=Kulturo>{{Extera ligilo|titulo= Riga, Latvia |work= riga.com |url=http://www.riga.com/|vidita ye= 10ma di februaro 2016}}</ref> En 2015, dum la prezidanteso Latviana en la konsilistaro dil Europana Uniono, l'urbo gastigis la renkontro di la nomizita "Estal asociuro", por diskutar komerco, ekonomial strategii, pakti pri voyaji ed altra temi, inter la membri del [[Europana Uniono]] e l'ex-republiki Sovietiana [[Armenia]], [[Azerbaijan]], [[Gruzia]], [[Bielorusia]], [[Gruzia]], [[Moldova]] ed [[Ukraina]]. == Geografio == [[Arkivo:Daugava_(Düna)_in_Riga_-_bridges.JPG|thumb|320px|left|La [[fluvio Daugava]] trairas Riga.]] [[Arkivo:Riga_SPOT_1024.jpg|thumb|230px|Satelital imajo pri Riga.]] La [[reliefo]] di Riga esas plana, jacanta sur sabloza tereni apud la [[gulfo di Riga]]. La planajo formacesis dum la lasta [[glacial epoko]], cirkume 11.000 yari ante nun. L'[[altitudo]] dil tereni varias de 1 til 10 metri super la [[marala nivelo]]. La maxim alta punto dil urbo esas kolino kun altitudo di 26 metri. De la 307 km²-a surfaco del urbo, 67 km² (22%) konsistas ek rezidala zoni, 54 km² (17%) esas industriala zoni, 25 km² (8%) esas stradi, avenui e chosei, 58 km² (19%) esas parki e verda arei, e 49 km² (16%) esas aquo. La [[fluvio Daugava]], la maxim importanta del urbo, fluas desude adnorde, e dividas l'urbo en du. Oficale, Riga subdividesas en 6 distrikti: Centrala (''Centrs''), Kurzeme, Zemgale, Nordala (''Ziemeļu rajons''), Vidzeme e Latgale. La centrala distrikto deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro dal [[UNESKO]], e prezervas multa edifici de stilo ''[[Art Nouveau]]''. La klimato di Riga esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]), e lua vintri povas esar konjelanta, pro lua lokizo. La mezavalora [[temperaturo]] en januaro e februaro ([[vintro]]) esas -5°C, ma kelkafoye ol povas falar til -25°C. La mezavalora temperaturo en julio ([[somero]]) esas 17°C, e dum la maxim varma dii ol povas atingar 30°C. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 620,9 mm, e la maxim pluvoza monato esas septembro, kun mezavalore 78,9 mm. {{panoramo|Riga_Skyline_Panorama,_Latvia_-_Diliff.jpg|1000px|Panoramo pri Riga vidita de la turmo di la kirko di Santa Petrus.}} == Transporto == [[Arkivo:Рига (Латвия) Морской паром и блики на окнах SWEDBANKa - panoramio.jpg|thumb|320px|Portuala termino por pasajeri en Riga.]] [[Arkivo:Tram stop at Radio Street in Riga - panoramio.jpg|thumb|280px|left|Moderna [[tramveturo]] en Riga.]] Riga sempre esabas la nabo por la substrukturo di transporto de Latvia. Multa nacionala chosei arivas en Riga, e l'Europana chosei E22 ed E67 (''Via Baltica'') trairas l'urbo deeste adweste, e desude adnorde, rispektive. Lua marala [[portuo]] esas importanta ambe por l'extera komerco e por l'arivo di viziteri. La kompanio ''Tallink'' ligas Riga e [[Stockholm]] per [[paromo|paromi]]. L'[[aeroportuo]] ''Starptautiskā lidosta "Rīga"'' konstruktesis en 1973 e modernigesis en 2001, 2006 e 2016. En 2017 plua kam 6 milion personi uzis ol. [[Ferovoyo|Ferovoyi]] ligas Riga ad altra regioni de la lando ed anke a [[Rusia]] e [[Bielorusia]]. Existas projeto pri riestablisar ferovoyala ligilo inter Latvia ed Estonia, e pri krear nova lineo di [[treno di granda rapideso]] inter Estonia, Latvia, Lituania e [[Polonia]]. Pri publika transporto en Riga, existas linei di [[omnibuso|omnibusi]], [[Tramveturo|tramveturi]] e [[troleobuso|troleobusi]]. Ne existas sistemo di [[metroo]] en la urbo, malgre existis projeto pri konstrukto di tri linei dum Sovietian epoko, kun entote 33 stacioni. == Turismo == * La Historiala Centro di Riga rikonstruktesis pos la [[duesma mondomilito]] e prezervas 800 yari de la historio dil urbo. Ol deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro dal [[UNESKO]]. Inter l'edifici rikonstruktita jacas la nomizita "Domo di la Negra Kapi" (Latviane: ''Melngalvju nams''), asociuro di komercisti nemariajita od stranjeri qua konstruktesis dum la 14ma yarcento (kopiuro dil originala edifico erektesis de 1995 til 1999, nam l'originala destruktesis preske komplete dum la duesma mondomilito e lua ruini demolisesis dal Sovietiani).<ref name=Tour>{{Extera ligilo|url=http://www.latvia.travel/en/article/top-10-must-see-riga |titulo= TOP 10 Must-See in Riga|editero= Latvia Travel|vidita ye= 10ma di junio 2018|idiomo={{en}}}}</ref> * Existas cirkume 800 edifici en stilo ''[[Art Nouveau]]'' omna-parte del urbo, note en la strado ''Alberta iela''.<ref name=Tour/> [[Arkivo:Museum_History_Riga_Navigation_B.jpg|thumb|250px|La Muzeo pri la Historio di Riga e la Navigado.]] * La Muzeo pri la Historio di Riga e la Navigado esas un ek la maxim anciena muzei de Europa, inaugurita en 1773. Ol prezervas objekti qui rakontas la historio del urbo, exemple de l'epoko di [[Hanso-uniono]]. * La Centrala Merkato di Riga instalesis en 5 anciena hangari por [[aeronavo|aeronavi]] ed ofras fromaji, mielo, fishi ed altra nutrivi<ref name=Tour/> * La Monumento pri la Libereso konstruktesis dal skultisto Kārlis Zāle ed inauguresis en 1935.<ref name=Tour/> * L'edifico di la Nacional Opero e Baleto en stilo Neoklasika, inaugurita en 1882.<ref name=Tour/> * La Katedralo di Riga (''Rīgas Doms'') komencis konstruktesar en 1211.<ref name=Tour/> Nun ol esas Luterana katedralo. Lua [[orgeno]] inauguresis en 1884. * L'Etnografiala Muzeo en Libera Aero montras aspekti de la rurala vivo dum pasinta yarcenti, kun kopiuri di ligna domi, [[ventomuelilo|ventomuelili]], edc.,<ref name=Tour/> e la Luterana kirko Usma, konstruktita en 1704.<ref>{{Extera ligilo|titulo= Usma Church in the Open-Air Museum|url= http://www.virtualriga.com/architecture/usma-church/|vidita ye= 10ma di junio 2018}}</ref> [[Arkivo:Imperial_Russian_soldier_with_phone.JPG|thumb|250px|Manekino kun Sovietian uniformo.]] * La Muzeo pri Milito di Latvia (''Latvijas Kara muzejs'') inauguresis por la publiko en junio 1921. Ol prezervas plua kam 25.000 objekti, de l'Unesma mondomilito e pose, note del epoko Sovietiana. * La Muzeo pri Automobili di Riga, qua anke prezerva vehili uzita da Stalin, Hrushchev e Brejnev.<ref name=Tour/> * La [[zoo]] di Riga fondesis en 1912,<ref name=Tour/> e havas cirkume 4.000 animali de 500 speci. * La Nacionala Muzeo pri Arto di Latvia inauguresis en 1905,<ref name=Tour/> e havas plua kam 52.000 artala verki de artisti Latviana ed anke stranjeri. * La Parko Rāmkalni inauguresis en 2003 distas cirkume 40 km de Riga. Ol havas bicikli por lokacar, treki por [[skio]] dum la vintro, restorerii, edc.<ref>{{Extera ligilo|url=http://www.ramkalni.lv/|titulo= Rāmkalni Recreation Park|vidita ye= 10ma di junio 2018}}</ref> * La Muzeo pri l'Okupo di Latvia (''Latvijas Okupācijas muzejs'') establisesis en 1993, e montras objekti e dokumenti produktita dum la yari di okupeso Sovietiana e Germana en Latvia, de 1940 til 1991. Segun statistiki de la yaro 2017, la muzeo havas cirkume 60 mil objekti e dokumenti, e plua kam 2.300 audiovidala enrejistruri de personi qui transvivis koncentreyi e deporti dum ta epoko. == Referi == {{reflist}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio: Urbi en Latvia]] [[Kategorio:Latvia]] 5k0bsm9fkke4wb2otz65jfhtoe3icje 0 18042 994455 972007 2022-08-06T21:23:10Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{fluvio | nomo = Volga | lokala_nomi = | imajo = Borsky bridges.jpg | imajo-informo = Volga en [[Nijni Novgorod]]. | lando = {{RUS}} | landi = | urbo = | urbi = | longeso = {{formatnum:3531}} | baseno = {{formatnum:1360000}} | mapo = Volgarivermap.png | mapo-informo = }} [[Arkivo:Russia River Volga.jpg|thumb|250px|left|Volga]] '''Volga''' esas la maxim longa [[rivero]] di [[Europa]], e la rivero qua havas la maxim granda quanto di [[aquo]]. Ol esas longa de 3531 km, e naskas an Monti Valdai, Oblast Tver, e debushas an [[Kaspia]]. [[Kategorio:Europana fluvii e riveri|Volga]] tcjv9n7yfxudf82ojydvybu8e0qnivk 0 18065 994409 919033 2022-08-06T15:20:07Z Joao Xavier 110 wikitext text/x-wiki {{Urbi |nomo=Cuiabá |Flago= Bandeira de Cuiabá.svg |Blazono= Brasão_Cuiabá.PNG |Tipodisubdividuro = [[Stati di Brazilia|Stato]] |Regiono2= [[Mato Grosso]] |Surfaco= 3 538,2 |Habitanti= {{formatnum:585367}} |Yaro= 2016 |Denseso di habitantaro = 165,44 |Imajo = Montagem_-_Cuiabá_-_Brazil.jpg |TextodilImajo =Kelk imaji pri Cuiabá |Latitudo= 15°35'45" S |Longitudo= 56°05'49" W |Altitudo= 165 |Chefurbo= Brasília |Disto = 1 133 |Urbestro= Emanuel Pinheiro (PMDB) |Reto= www.cuiaba.mt.gov.br |Mapo = MatoGrosso Municip Cuiaba.svg }} [[Arkivo:Cuiabá01.jpg|thumb|left|250px|Altra imajo de la urbo.]] '''Cuiabá''' esas chef-urbo e la maxim grand urbo de [[Brazilia]]na [[Stati di Brazilia|stato]] [[Mato Grosso]]. Segun statistiki de 2016, ol havis {{formatnum:585367}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 3.538,2 km². === Historio === En [[1722]] trovesis [[oro]] en la regiono di la nuna urbo. Cuiabá fondesis ye la [[1ma di januaro]] [[1727]] da Rodrigo César de Menezes. Til [[1930]] la regiono esis izolita de altra importanta Braziliana urbi e stati. Ca yaro, inauguresis choseo ed aerala lineo qui komunikis ol kun [[Sao Paulo (stato)|Sao Paulo]] e [[Goiás]]. Pos ol, l'urbo developis rapide. === Ekonomio === L'urbo nun esas importanta regionala centro por [[komerco]], [[industrio]], e servado. Ol jacas an la geografiala centro di [[Sud-Amerika]], inter la developita [[Sud-estala regiono (Brazilia)|Sud-estala regiono di Brazilia]] e la Amazonia. La platajo di [[Chapada dos Guimarães]], [[turismo|turistala]] loko di Mato Grosso, jacas 60 km de la centro dil urbo. Cuiabá distas de [[Brasília]] 1133 km, e 1462 km de [[Porto Velho]] per asfaltizita chozei, e havas importanta e moderna [[aeroportuo]]. [[Kategorio:Urbi en Mato Grosso]] 5lxilqqjbu5txfe5qvmb74ts3gjnmhk 0 18151 994506 942920 2022-08-07T10:40:12Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Saimaa canal at Lappeenranta Finland.jpg|thumb|250px|Kanalo di Saimaa.]] [[Arkivo:Saimaa Canal Malkia.JPG|thumb|250px|Avane, la sluzo di Mälkiä. Dextre, l'anciena linio di la kanalo.]] La '''Kanalo di Saimaa''' konektas la granda [[lago Saimaa]] en [[Finlando]] e [[Viborg]] (Finlandane: [[Viipuri]]) en [[Rusia]] an la [[Bayo di Finlando]]. La kanalo inauguresis en nuna formo ye la [[5ma di agosto]] [[1968]]. La maximala mezuri por la navi, qui povas voyajar alonge la kanalo esas: *longeso 78 m *profundeso 4,2 m *alteso (di la masto) 24,5 m La maximala rapideso en la kanalo esas 9 km/h e sur la lagi 12 km/h. ==La strukturo di la kanalo== La altitudo-difero inter Saimaa e la Finlandala Bayo esas 76 metri. La longeso di la kanalo esas 57.273 metri, e la kanalo kontenas ok sluzi. {| class="wikitable" |+ La kanalo de Saimaa til Viborg !Sluzo !diminuto<br>dil altitudo !altitudo !longeso til<br>sequanta sluzo |- | Mälkiä |14 m |62 m |2 km |- | Mustola |8 m |54 m |6 km |- | Soskua |8 m |46 m |20 km |- | Pälli |11 m |35 m |2 km |- | Ilistoye |9 m |26 m |3 km |- | Svetotshnoye |6 m |20 m |8 km |- | Iskrovka |12 m |8 m |4 km |- | Brusnitshnoye |8 m | - |11 km |} (Anciena pre-militala nomi di la sluzi en la [[Finlandana linguo|Finlandana]]:<br> Ilistoye = Lietjärvi; Svetotshnoye = Rättijärvi; <br> Iskrovka = Särkijärvi; Brusnitshnoye = Juustila.) ==La historio di la kanalo== La neceseso di la kanalo por la komerco di esta Finlando esis konocata multa yarcenti ante l'existo di la kanalo. Unesmafoye minesis ula kanelo mem ye la [[16ma yarcento]]. Tatempe minesis 120 m til la unesma roko. Sequanta entrapreso esis en [[1607]]-[[1609]] segun la impero da rejo [[Karl la 9ma di Suedia|Karl la 9ma]]. Quankam la anciena tekniko ne esis apta por tala defianta laboro. [[Rusia]] e [[Suedia]] militis ye la [[18ma yarcento]] (de [[1700]] til [[1721]] la [[Granda Nordala Milito]] e en [[1741]]), e Rusia anexis la nuna sud-esta Finlando. En [[1809]] Rusia anexis tota Finlando, e la areo di [[St. Peterburg]] divenis gradope plu e plu importanta por la komerco di est-Finlando. En [[1826]] delegiti de [[Kuopio]] e [[Nilsiä]] renkontris la caro [[Nikolai 1ma di Rusia|Nikolai 1ma]], e li apelis, ke la caro imperabus igar projeto por la konstrukto di la kanalo. La konstrukto komencis en [[1845]]. Kanalo di Saimaa inauguresis en [[1865]]. L'unesma kanalo esis plu komplexa e havis 28 stona sluzi. La kanalo plugrandesis de [[1895]] til [[1896]], de [[1897]] til [[1903]] e de [[1911]] til [[1939]], kande [[Vintro-milito]] interruptis la laboro. Pos [[duesma mondomilito]] la frontiero iris tra la Kanalo di Saimaa inter la sluzi di Soskua e Pälli. La kanalo esis klozita. La negocio pri la aperto di la kanalo komencis en [[1958]] segun la propoziciono da prezidanto di Finlando [[Urho Kekkonen]]. La internaciona [[kolda milito]] influis a la negocio, ma fine, ye la [[27ma di septembro]] [[1962]] nova traktato pri la kanalo subskribesis. Komencis laboro pro plunovigar la kanalo, ed ol inauguresis ye la [[5ma di agosto]] [[1968]]. {{Commonscat|Saimaa Canal}} [[Kategorio:Geografio di Finlando]] [[Kategorio:Geografio di Rusia]] [[Kategorio:Kanali]] 8g35urt31n9pmvalp7n50dmazb2g9d4 994511 994506 2022-08-07T10:45:57Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Saimaa canal at Lappeenranta Finland.jpg|thumb|250px|Kanalo di Saimaa.]] [[Arkivo:Saimaa Canal Malkia.JPG|thumb|250px|Avane, la sluzo di Mälkiä. Dextre, l'anciena linio di la kanalo.]] La '''Kanalo di Saimaa''' konektas la granda [[lago Saimaa]] en [[Finlando]] e [[Viborg]] (Finlandane: [[Viborg|Viipuri]]) en [[Rusia]] an la [[Bayo di Finlando]]. La kanalo inauguresis en nuna formo ye la [[5ma di agosto]] [[1968]]. La maximala mezuri por la navi, qui povas voyajar alonge la kanalo esas: *longeso 78 m *profundeso 4,2 m *alteso (di la masto) 24,5 m La maximala rapideso en la kanalo esas 9 km/h e sur la lagi 12 km/h. ==La strukturo di la kanalo== La altitudo-difero inter Saimaa e la Finlandala Bayo esas 76 metri. La longeso di la kanalo esas 57.273 metri, e la kanalo kontenas ok sluzi. {| class="wikitable" |+ La kanalo de Saimaa til Viborg !Sluzo !diminuto<br>dil altitudo !altitudo !longeso til<br>sequanta sluzo |- | Mälkiä |14 m |62 m |2 km |- | Mustola |8 m |54 m |6 km |- | Soskua |8 m |46 m |20 km |- | Pälli |11 m |35 m |2 km |- | Ilistoye |9 m |26 m |3 km |- | Svetotshnoye |6 m |20 m |8 km |- | Iskrovka |12 m |8 m |4 km |- | Brusnitshnoye |8 m | - |11 km |} (Anciena pre-militala nomi di la sluzi en la [[Finlandana linguo|Finlandana]]:<br> Ilistoye = Lietjärvi; Svetotshnoye = Rättijärvi; <br> Iskrovka = Särkijärvi; Brusnitshnoye = Juustila.) ==La historio di la kanalo== La neceseso di la kanalo por la komerco di esta Finlando esis konocata multa yarcenti ante l'existo di la kanalo. Unesmafoye minesis ula kanelo mem ye la [[16ma yarcento]]. Tatempe minesis 120 m til la unesma roko. Sequanta entrapreso esis en [[1607]]-[[1609]] segun la impero da rejo [[Karl la 9ma di Suedia|Karl la 9ma]]. Quankam la anciena tekniko ne esis apta por tala defianta laboro. [[Rusia]] e [[Suedia]] militis ye la [[18ma yarcento]] (de [[1700]] til [[1721]] la [[Granda Nordala Milito]] e en [[1741]]), e Rusia anexis la nuna sud-esta Finlando. En [[1809]] Rusia anexis tota Finlando, e la areo di [[St. Peterburg]] divenis gradope plu e plu importanta por la komerco di est-Finlando. En [[1826]] delegiti de [[Kuopio]] e [[Nilsiä]] renkontris la caro [[Nikolai 1ma di Rusia|Nikolai 1ma]], e li apelis, ke la caro imperabus igar projeto por la konstrukto di la kanalo. La konstrukto komencis en [[1845]]. Kanalo di Saimaa inauguresis en [[1865]]. L'unesma kanalo esis plu komplexa e havis 28 stona sluzi. La kanalo plugrandesis de [[1895]] til [[1896]], de [[1897]] til [[1903]] e de [[1911]] til [[1939]], kande [[Vintro-milito]] interruptis la laboro. Pos [[duesma mondomilito]] la frontiero iris tra la Kanalo di Saimaa inter la sluzi di Soskua e Pälli. La kanalo esis klozita. La negocio pri la aperto di la kanalo komencis en [[1958]] segun la propoziciono da prezidanto di Finlando [[Urho Kekkonen]]. La internaciona [[kolda milito]] influis a la negocio, ma fine, ye la [[27ma di septembro]] [[1962]] nova traktato pri la kanalo subskribesis. Komencis laboro pro plunovigar la kanalo, ed ol inauguresis ye la [[5ma di agosto]] [[1968]]. {{Commonscat|Saimaa Canal}} [[Kategorio:Geografio di Finlando]] [[Kategorio:Geografio di Rusia]] [[Kategorio:Kanali]] mndwykvs2mq4hb0s6xgl2xn80hrfx9y 0 18344 994556 929276 2022-08-07T11:29:31Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Sankt-Peterburg]] qa5ic8kdn58i7ml0q8gw73srpx97y9t 0 18970 994558 993874 2022-08-07T11:31:30Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Inkeri-2.png|thumb|200px|Ingermanlando e la [[Luteranismo|Luterana]] komoni en la distrikto Sankt-Peterburg, [[1900]].]] '''Ingermanlando''' ([[Finlandana linguo|Finlandane]]: [[Inkeri]]) esas distrikto proxim la nuna [[Sankt-Peterburg]] inter [[Estonia]] e la [[duesma mondomilito|premilitala]] frontiero di [[Finlando]]. Ingermanlando esas anciena areo di la Finalinguala habitaro, qua diminutis dum la yarcenti tre drastikale. En [[1920]] Ingermanlandi esis admaxime {{Formatnum:190000}} e 98% ek li parolis la Finlandana kom matrala linguo. En [[2006]] la quanteso esas cirkum 16,000 e de li preske omni parolas la [[Rusa linguo|Rusa]] kom matrala linguo. Anke en [[Siberia]] ed altraloke en [[Rusia]] vivas forsan 90.000 Ingermanlandani. ==Pri la historio di la Ingermanlando== [[Arkivo:Inkerin_lippu.svg|thumb|180px|Flago di Ingermanlando.]] *Dum la [[14ma yarcento]] Ingermanlando falis en l'influo di [[Novgorod]]. L'habitanti (Fina-tribuala) di Ingermanlando baptesis ad ortodoxa [[Kristanismo]]. *Dum la [[yari 1580a]], [[Suedia|Suedi]] konquestis Ingermanlando dum la [[Livonia-milito]]. Luterana rurani komencis enmigrar de Finlando ad Ingermanlando. *En [[1595]] segun la paco di Täyssinä, Ingermanlando retrodonesis a Rusia. *En [[1617]] segun la paco di Stolbova, Ingermanlando esis itere parto di Suedia. Dum la [[17ma yarcento]] cirkume 20.000 homi migris til Ingermanlando de Finlando e en la fino dil yarcento 75 po cent de la populeso di Ingermanlando esis Finlandani. *En [[1702]] [[Pyotr la 1ma di Rusia|Pyotr la 1ma la Granda]] fondis [[Sankt-Petersburg]] enmeze Ingermanlando. *En [[1712]] segun la paco di Uusikaupunki Suedia perdis Ingermanlando por [[Rusian imperio]]. Pos to la rurani di Ingermanlando divenas sklavi. *En [[1809]] Suedia perdis Finlando ed ol anexesis a Rusia [[Finlando kom autonomio|kun autonomio]]. La kontakti inter matrala lando ed Ingermanlando pludenseskis e la nacionala anmo pluforteskas. *En [[1918]] l'Ingermanlandani revoltis kontre [[bolsheviko|bolsheviki]]. *En [[1930]] la persekuto dil Ingermanlandani da [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]] komencis: 72.000 Ingermanlandani deportesis a [[Kazakstan]] e [[Siberia]]. Multa mil homi mortis dum la etnikala purgo. *Dum [[1943]] e [[1944]] de Ingermanlando evakuesis 63.000 homi tra Estonia til Finlando. En Ingermanlando ne restis Fina-linguala habitanti. *En [[1945]] Finlando mustas retrosendar l'Ingermanlandani a [[Sovietia]]. L'Ingermanlandani ne darfas retrovenar adheme ma li esas deportita a centra Rusia. *En [[1954]] pos la morto di [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]] la Ingermanlandani darfis retrovenar ad Ingermanlando. Nur 30.000 homi lojeskis en Ingermanlando. *En [[1990]], lora [[Listo pri prezidanti di Finlando|prezidanto di Finlando]] [[Mauno Koivisto]] deklaris ke l'Ingermanlandani esas Finlandani, e permisis l'Ingermanlandani retromigrar a Finlando. Pos to, dum la sequanta 16 yari, 25.000 Ingermanlandani translojis a Finlando. *En [[2006]] la translojado-permiso cesesis. [[Kategorio:Historio di Finlando]] [[Kategorio:Historio di Rusia]] ke0i4wdax2kizfyr1n0qbs6u0ldy2fo 0 19164 994559 994236 2022-08-07T11:31:59Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Kiyiv | Flago= Flag of Kyiv Kurovskyi.svg | Blazono= COA of Kyiv Kurovskyi.svg | Imajo = Collage_of_Kiev.png | TextodilImajo = Kelk imaji pri Kiyiv. | Mapo = Map of Ukraine political simple city Kiew.png | Shablono_lando= {{UKR}} | Regiono= [[Provinco Kiyiv]] | Tipodisubdividuro = | Regiono2 = | Fondita ye = [[482]] | Fondita da = | Urbestro= Vitali Klitschko | Latitudo= 50°27'00" N | Longitudo= 30°31'24" E | Altitudo= 179 | Surfaco= 839 | Habitanti = {{formatnum:2950819}} | Yaro= 2019 | Denseso di habitantaro = 3517,07 | Horala_zono = +2<br><small>(UTC+3 dum la somero) | Reto= www.kmr.gov.ua/ }} [[Arkivo:Steet scene in Kiev.jpg|thumb|280px|left|Strado en Kiyiv.]] '''Kiyiv''' esas chef-urbo e maxim populoza urbo di [[Ukraina]]. Ol havis {{formatnum:2950819}} habitanti<ref>{{cite web|url = http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=1123&lang=1 |title = Main Department of Statistic — population on 01.12.2019}}</ref> en [[2019]]. Lua tota [[surfaco]] esas 839 km². L'urbo esas importanta centro industriala, ciencala, edukala e kulturala de Estal Europa. Importanta industrii di alta teknologio, skoli e historiala monumenti jacas ibe. L'[[Universitato]] Nacionala di Kiyiv ''Taras Shevchenko'', o simple "Universitato di Kiyiv" fondesis en 1834, e judikesas kom la maxim prestijosa de Ukraina. On dicas ke lua nomo devenas del nomo di un ek lua fondinti, Kyi. Ol esas un ek la maxim anciena urbi de Europa, e dum lua historio, ol vivis epoki di prospereso e di dekado. Lua skribita historio komencas kun la naraco di lua destrukto dum Mongola invado, en [[1240]]. Dum la sequanta yarcenti l'urbo esis provincala chef-urbo kontrolita da povoza vicini: La [[Granda-dukio Lituania]], la Komunitato [[Polonia-Lituania]], la [[Granda dukio Moskva]], la [[Rusa imperio]] e fine [[Sovietia]]. == Historio == [[Arkivo:Кий,_Щек,_Хорив_і_Либідь_засновують_місто_Київ._482_рік.jpg|thumb|280px|left|Fondo di Kiyiv en 482, segun moderna pikturo.]] Quale montras arkeologiala restaji, Kiyiv e lua vicineso ja habitesis dum [[paleolitiko]] ([[petr-epoko]]). Dum la [[bronz-epoko]] la populo qua habitis la regiono apartenis a la nomizita "kulturo ''Cucuteni–Trypillia''". La populi qui habitis la regiono dum [[fer-epoko]] praktikis [[agrokultivo]] e komercis kun la populo Skita e kun la tribui qui habitis apud la [[Nigra maro]]. Segun legendo, [[Santa Andreas]] anuncis dum la yari [[60]] o [[70]] pos Kristo la futura lokizo di granda urbo ube nune jacas Kiyiv. Segun altra legendo, l'urbo fondesis cirkume la 5ma yarcento da 3 fratuli, Kyi, Shchek and Khoryv, e lia fratino Lybid. La nomo "Kiyiv" signifikus "apartenanta a Kyi". La frati esis estala Slavi, e la fondo dil urbo eventis dum la yaro 482, segun la sama legendo. Historiisti kredas ke kolonieto ja existis en la regiono dum la 6ma yarcento. Segun la historiisto Kevin Alan Brook, l'urbo fondesis dal populo Khazar o dal Hungari. Brook afirmas ke Kyiv esas Turka nomo: ''Küi'' signifikus "fluviala rivo" ed ''ev'' signifikus "kolonieto". Dum la 8ma e la 9ma yarcenti, Kyiv esis avanposteno dil [[imperio Khazar]]. Tamen, la tradicionala treko komercala uzita da Vikingi ("Varangani") por komercar kun la Greki trairis la urbo, e dum la fino di la 9ma o komenco di la 10ma yarcento, tradicionala Varangana familio komencis administrar ol. En [[1240]] Kiyiv destruktesis komplete dum la [[Mongola imperio|Mongola]] invado di [[Rus']], komandita da [[Batu Khan]]. Ca evento afektis profunde l'estal Slava civilizuro. Lor l'invado, Kiyiv havis plu kam 100 mil habitanti ed esis un ek la maxim granda urbi de la mondo. En [[1320]], [[Lituania]]n armeo komandita dal granda duko [[Gediminas]] vinkis la princo Stanislav de Kiyiv che la batalio dil fluvio Irpen e konquestis l'urbo. En 1324-1325 le Tatar revanchis, e malgre Kiyiv guvernesis da Lituaniana princo, ol mustis pagar tributi al [[Ora Hordo]]. [[Arkivo:Kyev_Zakrvsky_map_03.png|thumb|320px|left|Kiyiv, de 1400 til 1600.]] En 1362 o 1363, pos la batalio di la Blua Aqui (Ukrainane: ''Bytva na Synikh Vodakh'') la granda duko [[Algirdas]] de Lituania konquestis la princio di Kiyiv e vicina regioni, qui divenis parto dil [[Granda-dukio Lituania]].<ref>{{cite book|author=Jones, Michael|year=2000|title=The New Cambridge Medieval History, Volume 6, c.1300–c.1415|publisher=Cambridge University Press|ISBN=978-0-521-36290-0}}</ref> En 1482, le Tatar de Krimea spoliis e brulis granda parti dil urbo.<ref>{{cite web|author=Jerzy Lukowski, W. H. Zawadzki |year=2006 |url=https://books.google.com/books?id=HMylRh-wHWEC |title=A concise history of Poland|publisher=Cambridge University Press|pages=53|ISBN=0-521-61857-6}}</ref> Kande [[Polonia-Lituania]] kreesis en 1569, la regioni di Ukraina kontrolita da Lituania ([[Podolia]], [[Volinia]] e [[Podlachia]]) transferesis de la [[Granda-dukio Lituania]] a la [[Rejio Polonia]], e l'urbo divenis parto de la gubernio di Kiyiv (Polone: ''Województwo kijowskie''). En 1654 l'urbo okupesis da Rusa trupi, ed pos 1667 ol divenis parto de la Cario di Rusia. Nulu ek la pakti inter Polonia e Rusia pri Kiyiv ratifikesis. Dum [[Rusa imperio]], Kiyiv esis precipue pilgrimo-centro por Kristani ortodoxa e nasko-loko di multa importanta personi del imperio. Tamen, ol divenis importanta komercala urbo erste dum la 19ma yarcento. En 1834, Rusa guvernerio inauguris l'[[Universitato]] Santa Vladimir, nune Universitato Taras Shevchenko. Dum la yari 1840a, [[Mikola Kostomarov]] (Ruse ''Nikolay Kostomarov'') fondis la sekreta Frataro di Santa Cirilius e Santa Metodius, qua defensis ideo pri unigo di libera populi Slava, e ke Ukrainani esis populo separata de Rusi, ne subordinata a la Rusi. Rusa autoritatozi rapide supresis ca frateso, e komencis "Rusigo"-procedo en Ukraina, tra stimulo a migrado di Rusi a la regiono. [[Arkivo:Lva Tolstogo old.jpg|thumb|320px|Kiyiv, cirkume 1900.]] Kiyiv prosperis dum la fino dil [[19ma yarcento]], divenis la 3ma maxim populoza urbo dil imperio, ed importanta centro por transporti ed industrio. En 1900, ol ja havis cirkume 250 mil habitanti. Pos la [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]], Kiyiv divenis chef-urbo dil Popul-Republiko Ukraina, e subisis l'efekti di multa konflikti: l'okupo dal Germani de la [[2ma di marto]] [[1918]] til novembro sam yaro, dum l'[[unesma mondomilito]]; la konflikti di Rusa interna milito de 1917 til 1922; e la [[milito Polonia-Sovietia]] de 1919 til 1921. Dum la lasta tri monati di 1919, l'urbo okupesis da [[Blanka Armeo]]. L'urbo subisis 16 okupi de la fino di 1918 til 1920. [[Arkivo:Бульвар_Шевченка_38-40_(1937).jpg|thumb|320px|left|Kiyiv en 1937]] De 1921 til 1991 Kiyiv apartenis a la [[Republiko Socialista Sovietiana Ukraina]], un ek la fondinta republiki di [[Sovietia]]. Dum la [[yari 1920a]] l'industrio rapide expansesis. De 1932 til 1933 granda [[famino]] devastis parto ek lua habitantaro. En 1934 ol divenis chef-urbo di Sovietiana Ukraina. [[Arkivo:Ginzburg destroyed.jpg|thumb|320px|Bombardita quarteri en Kiyiv, 1944.]] Germani okupis Kiyiv ye la 19ma di septembro 1941 dum la [[duesma mondomilito]], e mortigis o kaptis cirkume 600 mil soldati Sovietiana. De la kaptiti, la maxim multa ne transvivis. Pos ke Germani kaptis l'urbo, grupo di oficisti de NKVD dinamitagis la maxim multa edifici de Khreshchatyk, la precipua strado dil urbo, ube multa edifici okupesis dal Germani. Germani akuzis lokala [[judo|judi]] e kaptis cirkume 34 mil ek li, qui sendesis a la ravino Babi Yar e masakresis ye la 30ma di septembro 1941. On kalkulas ke plu kam 100 mil personi sendesis a Babi Yar e mortigesis til la fino di la milito. Pos la milito, l'urbo rekuperis su, ed itere divenis la 3ma maxim granda urbo de Sovietia. En 1986, 100 km norde del urbo, eventis la [[katastrofo di Chernobil]]. Tamen, pro ke la venti suflas desude vers nordo, la radioaktiveso ne kontaminis ol. Dum la krulo di Sovietia, Ukrainana parlamento deklaris Ukraina nedependanta de Sovietia ye la 24ma di agosto 1991. De 2004 til 2005, dum tale nomizita "oranjea revoluciono", eventis la maxim granda demonstri pos la fino di Sovietia. De novembro 2013 til februaro 2014 eventis granda protesti en la placo ''Maidan Nezalezhnosti'' ("placo di la nedependo") kontre Ukrainana guvernerio, pos ke ol decidis ne signatar asocio-kontrato kun l'[[Europana Uniono]]. == Geografio == [[Arkivo:Kyiv,_Ukraine_ESA22370890_(cropped).jpeg|thumb|220px|Satelital imajo pri Kiyiv e [[Fluvio Dnepr|Dnepr]].]] [[Arkivo:View_to_Kiev.jpg|thumb|320px|left|L'estala rivo dil [[fluvio Dnepr]].]] La [[reliefo]] di Kiyiv esas kolinoza weste del [[fluvio Dnepr]], qua fluas tra ol norde til sude. Este del Dnepr, la tereni esas basa e plana. Existas kelka insuli en la fluvio. Multa arei an l'estala rivo di Dnepr, nomizita ''Livyi bereh'' ("estala rivo") drenesis e kovresis per [[sablo]], e protektesas per digi. La klimato dil urbo esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). Maxim varma monati esas junio, julio ed agosto, kun mezavalora temperaturi de 13,8°C til 24,8°C. La maxim kolda monati esas decembro, januaro e februaro, kun mezavalora temperaturi de -4,6°C til -1,1°C. [[Nivo|Nivas]] ordinare de la duimo di novembro til la fino di marto, kontre ke l'epoko sen [[pruino]] duras dum cirkume 180 dii omnayare. La maxim kolda [[temperaturo]] mezurita en Kiyiv esis −32.9 °C, la yaro 1951. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 621 mm, e la maxim pluvoza monato esas junio, kun mezavalore 82 mm. {{panoramo|Panorama_of_Podil.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Podil, un ek la centrala quarteri di Kiyiv.</center>}} == Transporto == [[Arkivo:Pozniaky_metro_station_Kiev_2011_02.jpg|thumb|280px|Metroala staciono ''Pozniaky''.]] [[Arkivo:17-07-02-Maidan_Nezalezhnosti_RR74409.jpg|thumb|280px|left|Elektral autobuso e taxio che strado ''Maidan Nezalezhnosti''.]] Kiyiv havas linei di [[metroo]], sistemo di autobusi e mikr-autobusi, elektral autobusi, tramveturi, [[taxio|taxii]], [[funikularo|funikulari]] e sistemo di urbala treni che surfaco. Lua metroo havas entote 66,1 kilometri en 3 linei, kun 51 stacioni. Ol inauguresis ye la 6ma di novembro 1960 e nun transportas cirkume 1,4 milion veheri omnadie. Transporto per metroo reprezentas 38% ek la publika transporto del urbo. L'unesma projeto pri [[tramveturo|tramveturala]] transporto facesis en 1886, ed inauguresis en 1891. En 1892 ol komencis uzar elektrala vehili. Nun existas 23 tramveturo-linei en la urbo kovranta 139,9 kilometri. Ca sistemo gradope remplasabas da linei di eletral autobusi. La [[funikularo]] dil urbo konstruktesis de 1902 til 1905 e konektas du niveli dil urbo, trairanta la kolino di Santa Vladimir. Omna sistemi di publika transporti di Kiyiv, ecepte kelka mikr-autobusi, administresas dal publika kompanio ''Kiyivpastrans''. La preco dil bilieti uzata en publika transporto regulesas dal guvernerio dil urbo, e la tarifi esas plu chipa kam en westala urbi. La sistemo di [[taxio|taxii]] di Kiyiv duras kreskar, tamen ol ne regulesas. Quale en altra urbi Europana, la sistemo UBER, uzanta privata vehili, ank existas en Kiyiv. === Quale arivar en Kiyiv === [[Arkivo:Автодорога_Київ_—_Одеса,_с._Віта-Поштова_003.jpg|thumb|280px|La choseo E95 proxim Kiyiv.]] [[Arkivo:Aerial_of_KBP.jpeg|thumb|left|280px|L'aeroportuo Boryspil.]] Du aeroportui servas Kiyiv: l'[[aeroportuo]] Boryspil distas 29 km este del urbo, ed esas la maxim grand aeroportuo di Ukraina. Cirkume 65% ek l'aerala transporto di personi en la lando facesas per Boryspil, inkluzite la maxim multa internaciona flugi. Segun statistiki de 2019, Boryspil uzesis da {{formatnum:15260300}} veheri. L'aeroportuo Zhuliany distas 7 km sud-weste de la centro di Kiyiv, e transportis {{formatnum:2617900}} veheri en 2019. L'aeroportuo Hostomel, jacanta en vicina urbo, uzesas nur por transportar vari, esanta la bazo por l'aviono [[Antonov An-225]]. Esas posibla arivar e departar de Kiyiv per l'Europana chosei E40, E75, E95 ed E373. La choseo E40 trairas Ukraina, liganta la frontiero kun Rusia este, a [[Calais]], [[Francia]], weste. La choseo E95 ligas [[Sankt-Peterburg]], en [[Rusia]] a la portuala urbo [[Odesa]] e, de ibe, a Merzifon, en [[Turkia]]. En Kiyiv existas 8 ponti super la [[fluvio Dnepr]]. [[Ferovoyo|Ferovoyi]] kun 1520 mm-a rod-eskarto ligas Kiyiv a vicina urbi, ad altra Ukrainana urbi, ed anke a [[Rusia]], [[Bielorusia]], [[Azerbaijan]], [[Estonia]] e [[Moldova]]. De la staciono Kiyiv-Pasazhyrskyi anke departas treni qui ligas ol a [[Bucarest]], [[Košice]] (en [[Slovakia]]), [[Warszawa]] e [[Wien]], tamen on bezonas kambiar di treno en frontierala stacioni, nam ca landi uzas 1435 mm-a rot-eskarto. Pri fluviala transporto, la portuo dil urbo antee uzesis por transportar pasajeri, ma nun uzesas nur por transportar vari e por turistala bateli. {{Panoramo|2017 - banner - Київ - Поштова площа та Поділ.jpg|1000px|<center>Panoramo pri Kiyiv dum sunokusho.</center>}} ==Sporto== [[Arkivo:Kyiv_NSC_Olimpiyskyi_7.jpg|thumb|280px|Futbalo-stadio Olimpiiskyi.]] [[Arkivo:Sokil Kyiv vs Khimvolokno Game 2.jpg|thumb|left|280px|Ludisti de Sokil Kiyiv (blue).]] Kiyiv havas multa amatora e profesionala [[futbalo]]-klubi, inkluzite Dynamo Kiyiv, Arsenal Kiyiv e FC Obolon Kiyiv. [[FC Dynamo Kiyiv]] esas ma maxim sucesoza ek li, e dum lua historio ol ganis 13 foyi la championkonkurso Sovietiana, e 16 foyi l'Ukrainiana championkonkurso pri [[futbalo]]. Pri altra sporti ultre futbalo, l'urbo gastigas la klubo Sokil Kiyiv pri [[hokeo sur glacio|hokeo* sur glacio]], e la [[basketbalo]]-klubo BC Budivelnyk, ambe multe sucesoza en lia rispektiva sportala ligi. Dum l'[[Olimpiala Ludi en Moskva, 1980]], Kiyiv gastigis kelka preliminara ed un ek l'eliminanta futbalo-partii en lua Olimpiala stadio, qua rikonstruktesis por l'evento. Depos la 1ma di decembro 2008 ca statio itere rikonstruktesis por satisfacar la normi por gastigar la Championkonkurso Euro 2012. == Turismo == [[Arkivo:Cathedral Of St Sophia (234807753).jpeg|thumb|320px|Katedralo di Santa Sofia.]] [[Arkivo:St. Michael's Golden-Domed Monastery, 2009.jpg|thumb|left|320px|Monakeyo di Santa Mikail]] Inter la precipua turistala atraktivi di Kiyiv esas lua kirki, exemple la katedralo di Santa Sofia, de 1037,<ref>{{cite web|publisher=Trip Advisor|url=https://www.tripadvisor.com.br/Tourism-g294474-Kyiv_Kiev-Vacations.html |title=Explore Kiev|language={{pt}}|accessdate=25ma di aprilo 2021}}</ref> e la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'', de 1051, ambe havanta oratra kupoli, e judikata kom "Mondala Patrimonio di la Homaro" segun l'[[UNESKO]]. Sub la monakeyo ''Kiyiv-Pechersk Lavra'' existas [[katakombo|katakombi]], ube esas sepultata plu kam 100 personi, kelk ek li judikata kom santi dal Ortodoxa eklezio. La nuna monakeyo di Santa Mikail esas kopiuro, inaugurita en 1999, de anciena katedralo qua komencis konstruktesar dum la 12ma yarcento e kompleteskis dum la 18ma yarcento. Dum [[Sovietia]]n epoko, ol destruktesis.<ref>{{cite web|publisher=Lonely Planet|title=St Michael's Golden-Domed Monastery|url=https://www.lonelyplanet.com/ukraine/kyiv/attractions/st-michaels-golden-domed-monastery/a/poi-sig/421363/360928 |accessdate=25ma di aprilo 2021|language={{en}}}}</ref> En la kloshoturmo dil monakeyo, qua anke havas oratra kupoli, existas [[muzeo]] qua explikas lua historio. La stilo del internajo dil monakeyo esas Bizancana, kontre ke lua exterajo esas en Baroka Ukrainana arkitekturo. [[Arkivo:Печерський ландшафтний парк - 02 - вид на Батьківщину-Мати.jpg|thumb|280px|Monumento a la Matro Patrio.]] [[Arkivo:Комплекс_Українського_державного_музею_Великої_Вітчизняної_війни_12.jpg|thumb|left|320px|Tanki en la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito.]] La monumentala 62-metra [[statuo]] "Matro Patrio" (''Batkivshchýna-Máty'') konstruktesis per [[stalo]] super 40-metra piedestalo ed inauguresis ye la 9ma di mayo 1981, por memorigar plu kam 11.600 soldati e 200 laboristi qui recevis la titulo "heroo di Sovietia" dum la [[duesma mondomilito]]. La statuo di la Matro Patrio esas parto de la Nacionala Muzeo pri Historio di Ukraina dum la Duesma Mondomilito (''Музей історії України у Другій світовій війні'') qua ank inauguresis ye la 9ma di mayo 1981. La muzeo kovras 10 hektari e gastigas milital equipuri uzita da Sovietia dum la duesma mondomilito, e skulti qui reprezentas Germana invado en 1941, l'okupo dil urbo dal Naziisti, la rezisto di la partizani, e la batalio dil Dieper, eventinta en 1943. ;Altra muzei * Muzeo pri Aviacado: gastigas Sovietian avioni, exemple Antonov An-2, Tupolev Tu-104, Il-62, Il-76 ed Il-82. La muzeo jacas interne l'anciena aeroportuo Zhulyany. * Muzeo Chernobil: ol gastigas objekti qui memorigas la konsequi di [[Chernobil-katastrofo]]. * La Nacionala Muzeo pri Arto di Ukraina: establisita en 1899, ol gastigas pikturi e skulturi de la 12ma yarcento til nun, nome de artisti de Baroka epoko. [[Arkivo:Экспонаты Национального научно-природоведческого музея НАН Украины. Фото 4.jpg|thumb|280px|Muzeo pri zoologio.]] * La Nacionala Muzeo pri Naturala Histori de la Nacional Akademio pri Cienco di Ukraina kontenas 5 muzei: pri geologio, pri paleontologio, pri zoologio, pri botaniko e pri arkeologio. Ol inauguresis en 1966. * La Muzeo pri Arti Ocidentala ed Orientala prezervas, inter altri, ceramikaji de la 9ma yarcento e glezita kareli de la 14ma til la 17ma yarcenti, bronza objekti e broduri. ==Kiyiv ed Ido== En Kiyiv esis lokala aktiva Ido-grupo qua nomesis ''Amikeso''. La chefo di la klubo esas la instruktisto [[Boris Konstantinovich Aaronov|Boris Aaronov]]. Pos la morto di Boris Aaronov ye la yaro 1987 la aktiveso di la klubo cesis. == Referi == {{reflist}} {{commons|Kyiv|Kiyiv}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Ukraina]] [[Kategorio:Kiyiv]] [[Kategorio:Republikurbo Kiyiv|Kiyiv]] 3mgujrf1r9j1i86gp5cr7802je2llr6 0 19199 994507 885481 2022-08-07T10:42:04Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Veijo Meri | Imajo = [[Arkivo:Veijo-Meri-1960.jpg|180px]] | Profesiono = [[Literaturo|skriptisto]] | Shablono_lando = {{FIN}} | Naskodio = [[31 di decembro]] [[1928]] | Nask-urbo =[[Viborg]], [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|RSS Rusia]], [[Sovietia]]<br><small>(til [[1944]]: Viipuri, [[Finlando]])</small> | Mort-dio = [[21 di junio]] [[2015]] | Mort-urbo = [[Helsinki]], [[Finlando]] | Premii = Pro Finlandia-medalio, Premio pri Literaturo de Nordala Konsilantaro en 1973, Premio Aleksis Kivi }} '''Veijo Meri''' ([[31 di decembro]] [[1928]] til [[21 di junio]] [[2015]]) esis notora [[Finlando|Finlandana]] skriptisto, qua recevis la Premio pri Literaturo de [[Nordala Konsilantaro]] en [[1973]]. Granda parto di lia verki esas pri [[milito|militi]] e l'absurdo di militi. Lia verki tradukesis a 24 idiomi. {{Premio pri Literaturo de Nordala Konsilantaro}} {{DEFAULTSORT:Meri, Veijo}} [[Kategorio:Finlandana skriptisti]] gygns7eu38exom3qfkqbymt08qbuw5x 0 19221 994508 920397 2022-08-07T10:42:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio |Nomo = Armas Järnefelt |Imajo = [[Arkivo:Armas Jarnefelt.png|180px]] |Profesiono = [[muziko|kompozisto]] |Shablono_lando = {{FIN}} |Naskodio = [[14ma di agosto]] [[1869]] |Nask-urbo = [[Viborg]], [[Rusa imperio]]<br><small>(ante 1944: [[Finlando]])</small> |Mort-dio = [[23ma di junio]] [[1958]] |Mort-urbo = [[Stockholm]], [[Suedia]] }} '''Edvard Armas Järnefelt''' ([[1869]] til [[1958]]) esis [[Finlando|Finlandana]] kompozisto e maestro. {{DEFAULTSORT:Jarnefelt, Armas}} [[Kategorio:Finlandana kompozisti]] f3nsl58vi5qzhl68vhjepfbidvfqt50 994519 994508 2022-08-07T10:52:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio |Nomo = Armas Järnefelt |Imajo = [[Arkivo:Armas Jarnefelt.png|180px]] |Profesiono = [[muziko|kompozisto]] |Shablono_lando = {{FIN}} |Naskodio = [[14ma di agosto]] [[1869]] |Nask-urbo = [[Viborg]], [[Rusa imperio]]<br><small>(ante 1944: [[Finlando]])</small> |Mort-dio = [[23ma di junio]] [[1958]] |Mort-urbo = [[Stockholm]], [[Suedia]] }} '''Edvard Armas Järnefelt''' ([[1869]] til [[1958]]) esis [[Finlando|Finlandana]] kompozisto e maestro. {{DEFAULTSORT:Jarnefelt, Armas}} [[Kategorio:Finlandana kompozisti]] [[Kategorio:Viborg]] tuomqyeojwz48ve5s88b9mjo6oxx8db 0 19258 994509 865640 2022-08-07T10:43:43Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {{Politikisto| |Nomo= Martti Oiva Kalevi Ahtisaari |Imajo= [[Arkivo:Martti Ahtisaari.jpg|180px]] |Politikala_titulo= Prezidanto |Shablono_lando= {{FIN}} |Guvernisteso= de [[1 di marto]] [[1994]] til [[1 di marto]] [[2000]] |Precedanto1= [[Mauno Koivisto]] |Sucedanto1= [[Tarja Halonen]] |Guvernisteso2= |Naskodio= [[23 di junio]] [[1937]] |Nask-urbo= [[Viborg]], [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|RSS Rusia]], [[Sovietia]] |Spozo= Eeva Irmeli Ahtisaari |Profesiono= [[diplomaco|diplomacisto]] e politikistulo |Partiso= ''Suomen Sosialidemokraattinen Puolue'' - SDP<br />''Finlands Socialdemokratiska Parti'' }} '''Martti Oiva Kalevi Ahtisaari''' (n. [[1937]]) [[diplomaco|diplomacisto]] e politikistulo, esis prezidanto di [[Finlando]] de [[1994]] til [[2000]]. Ilu nune verkas en [[Unionita Nacioni]] kom mediacanto di konflikto en [[Kosovo]]. {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Mauno Koivisto]] |Nomo di listo= Listo di prezidanti di Finlando |Titulo di listo= Prezidanto di Finlando |Komenco= [[1994]] |Fino= [[2000]] |Sucedanto= [[Tarja Halonen]] }} {{Nobel-premiiziti pri paco}} {{DEFAULTSORT:Ahtisaari, Martti}} [[Kategorio:Prezidanti di Finlando]] fj6rsm2fg8fpyxsztohfd1lrhy1neay 994520 994509 2022-08-07T10:53:00Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto| |Nomo= Martti Oiva Kalevi Ahtisaari |Imajo= [[Arkivo:Martti Ahtisaari.jpg|180px]] |Politikala_titulo= Prezidanto |Shablono_lando= {{FIN}} |Guvernisteso= de [[1 di marto]] [[1994]] til [[1 di marto]] [[2000]] |Precedanto1= [[Mauno Koivisto]] |Sucedanto1= [[Tarja Halonen]] |Guvernisteso2= |Naskodio= [[23 di junio]] [[1937]] |Nask-urbo= [[Viborg]], [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|RSS Rusia]], [[Sovietia]] |Spozo= Eeva Irmeli Ahtisaari |Profesiono= [[diplomaco|diplomacisto]] e politikistulo |Partiso= ''Suomen Sosialidemokraattinen Puolue'' - SDP<br />''Finlands Socialdemokratiska Parti'' }} '''Martti Oiva Kalevi Ahtisaari''' (n. [[1937]]) [[diplomaco|diplomacisto]] e politikistulo, esis prezidanto di [[Finlando]] de [[1994]] til [[2000]]. Ilu nune verkas en [[Unionita Nacioni]] kom mediacanto di konflikto en [[Kosovo]]. {{Tabelo di sucedo |Precedanto= [[Mauno Koivisto]] |Nomo di listo= Listo di prezidanti di Finlando |Titulo di listo= Prezidanto di Finlando |Komenco= [[1994]] |Fino= [[2000]] |Sucedanto= [[Tarja Halonen]] }} {{Nobel-premiiziti pri paco}} {{DEFAULTSORT:Ahtisaari, Martti}} [[Kategorio:Prezidanti di Finlando]] [[Kategorio:Viborg]] et5tyh4vkmydyz1qclein638ocey5au 0 19846 994420 968851 2022-08-06T19:05:31Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Günter Anton.png|Günter Anton, Idisto e prezidinto di Uniono di la Linguo Internaciona (Ido)]] '''Günter Anton''', [[Köthen]] ([[Saxonia-Anhalt]], [[Germania]]), esis germana [[idisto]] qua esis la prezidanto di [[ULI]] de 1999 til 2003. Il naskis ye [[27ma di decembro]] [[1929]] e mortis ye [[14ma di januaro]] [[2021]] en la evo di 91 yari. Til su morte ye la yaro 2021 Günter Anton esis honor-prezidanto dil [[ULI]]. Günter Anton laboris kom instruktisto en [[Rubkow]] por la [[Angla]] e la [[Germana]] e konocigis multa skolani kun [[Ido]] ed altra internaciona lingui. Il skribis multa artikli por Ido-jurnali quale [[Progreso]] e [[Ido-Saluto!]]. Günter Anton partoprenis en multa [[Ido-Konferi]]. ==Citaji== Pri sua laboro por Ido Günter Anton skribis en artiklo en la revuo [[Ido-Saluto!]] en la yaro 2008 la sequanta linei: ''Pro quo me esas Idisto de plu multe kam kin yardeki e quon me profitis per Ido. Me divenis Idisto ante plura yardeki, pro ke l’idealo di duesma, neutra e reguloza (do facile lernebla) linguo internaciona entuziasmigis me. E vere, me lernis la linguo facile ed ante omno per praktiko. Co esis korespondo kun Idisti en diversa landi e lektado di Idorevui, qui atingis me ja kelka yari pos la Duesma Mondmilito, ante omno la Sueda Mondolinguala Revuo. Me divenis entuziasmoza Idisto, por ke per Ido me trovis korespond-amiki en diversa landi ne nur en Europa e l’Usa, ma anke exemple en Australia e Japonia. Inter mea krespondamiki esis tre interesiva homi ed inter kelka de li e me kreskis vera amikeso ed ofte nepaciente me expektis lia letri. Ofte sur la letro-kuverti esis tre bela postmarki, quo tre joyigis me. La kontakto kun interesiva ed experiencita homi povas tre richigar ni. Erste pos yari me havis l’okaziono, persone renkontrar exterlandana Idisti per private viziti de li che me o de me e mea spozino che li. Per tala viziti me renkontris komence Ido-amiki de Hungaria, Chekoslovakia e Polonia ed erste plu tarde samideani de plura diversa landi. Ma anke en nia lando me trovis bon amiki. Tale mea familio e me ofte vakancis en la domo di nia bon amiko Otto Schaub en la pitoreska Harz-montaro. Ni esis amiki til sua morto e simile lo esis inter me e Paul Haselhuhn en Bad Frankenhausen che la Kyffhäusermontaro. L’amikeso kun same pensanti tre richigis me, ma anke la korespondo kun altre pensanti. Prezente multa homi uzas l’interreto ed anke en e per la reto Ido vivas e developas su. Pro quo valoras lernar Ido? On konoceskas interesiva homi e trovas amiki en diversa landi, quo richigas omnu intelektale e mentale. On trovas plezuro per la partopreno en renkontri internaciona. On ganas linguala e linguistikala savo e komprenas plu bone la strukturo, la vortaro e la gramatiko di ula linguo ed olua komunikala funcioni. On lernas plu bone expresar su en linguo stranjera e povas komprenar ne nur izolita vorti, ma frazi en la Franca, Italiana, Hispana ed Angla. Per Ido-savo on lernas plu facile altra lingui Europana. Ofte homi hezitas lernar Ido, pro ke segun lia opiniono esas tro poka Ido-parolanti en la mondo. Me opinionas, ke omnu, qua esas konvinkita pri la valoro di Ido, lernez la linguo e helpez difuzar ol.'' (Günter Anton en Ido-Saluto 3/2008) ==Verki== * 2001 Diskurso: Über die Struktur und Entwicklung des Ido im Vergleich zum Esperanto (Pri la strukturo e developo di Ido en komparo kun Esperanto). Köthen 2001. [http://www.europa.idolinguo.com/Germania/interlinguistikraporto.htm Ca diskurso en la interreto en la Germana] * 2002 Diskurso: Einige Bemerkungen zu Ido und Ido-Bewegung heute. (Kelka noti pri Ido e la Ido-movado hodie), en: Plansprachen und ihre Gemeinsamkeiten. Beiträge der 11. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 23ma til 25ma di novembro 2002 en Berlin. [http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/08/beiheft8-anton.pdf La diskurso en la interreto en la Germana] [[Kategorio:Idisti|Anton, Guenter]] gqwdr86c067raa3xyhh0tnjad5h47gj 994421 994420 2022-08-06T19:06:07Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Günter Anton''', [[Köthen]] ([[Saxonia-Anhalt]], [[Germania]]), esis germana [[idisto]] qua esis la prezidanto di [[ULI]] de 1999 til 2003. Il naskis ye [[27ma di decembro]] [[1929]] e mortis ye [[14ma di januaro]] [[2021]] en la evo di 91 yari. Til su morte ye la yaro 2021 Günter Anton esis honor-prezidanto dil [[ULI]]. [[Arkivo:Günter Anton.png|Günter Anton, Idisto e prezidinto di Uniono di la Linguo Internaciona (Ido)]] Günter Anton laboris kom instruktisto en [[Rubkow]] por la [[Angla]] e la [[Germana]] e konocigis multa skolani kun [[Ido]] ed altra internaciona lingui. Il skribis multa artikli por Ido-jurnali quale [[Progreso]] e [[Ido-Saluto!]]. Günter Anton partoprenis en multa [[Ido-Konferi]]. ==Citaji== Pri sua laboro por Ido Günter Anton skribis en artiklo en la revuo [[Ido-Saluto!]] en la yaro 2008 la sequanta linei: ''Pro quo me esas Idisto de plu multe kam kin yardeki e quon me profitis per Ido. Me divenis Idisto ante plura yardeki, pro ke l’idealo di duesma, neutra e reguloza (do facile lernebla) linguo internaciona entuziasmigis me. E vere, me lernis la linguo facile ed ante omno per praktiko. Co esis korespondo kun Idisti en diversa landi e lektado di Idorevui, qui atingis me ja kelka yari pos la Duesma Mondmilito, ante omno la Sueda Mondolinguala Revuo. Me divenis entuziasmoza Idisto, por ke per Ido me trovis korespond-amiki en diversa landi ne nur en Europa e l’Usa, ma anke exemple en Australia e Japonia. Inter mea krespondamiki esis tre interesiva homi ed inter kelka de li e me kreskis vera amikeso ed ofte nepaciente me expektis lia letri. Ofte sur la letro-kuverti esis tre bela postmarki, quo tre joyigis me. La kontakto kun interesiva ed experiencita homi povas tre richigar ni. Erste pos yari me havis l’okaziono, persone renkontrar exterlandana Idisti per private viziti de li che me o de me e mea spozino che li. Per tala viziti me renkontris komence Ido-amiki de Hungaria, Chekoslovakia e Polonia ed erste plu tarde samideani de plura diversa landi. Ma anke en nia lando me trovis bon amiki. Tale mea familio e me ofte vakancis en la domo di nia bon amiko Otto Schaub en la pitoreska Harz-montaro. Ni esis amiki til sua morto e simile lo esis inter me e Paul Haselhuhn en Bad Frankenhausen che la Kyffhäusermontaro. L’amikeso kun same pensanti tre richigis me, ma anke la korespondo kun altre pensanti. Prezente multa homi uzas l’interreto ed anke en e per la reto Ido vivas e developas su. Pro quo valoras lernar Ido? On konoceskas interesiva homi e trovas amiki en diversa landi, quo richigas omnu intelektale e mentale. On trovas plezuro per la partopreno en renkontri internaciona. On ganas linguala e linguistikala savo e komprenas plu bone la strukturo, la vortaro e la gramatiko di ula linguo ed olua komunikala funcioni. On lernas plu bone expresar su en linguo stranjera e povas komprenar ne nur izolita vorti, ma frazi en la Franca, Italiana, Hispana ed Angla. Per Ido-savo on lernas plu facile altra lingui Europana. Ofte homi hezitas lernar Ido, pro ke segun lia opiniono esas tro poka Ido-parolanti en la mondo. Me opinionas, ke omnu, qua esas konvinkita pri la valoro di Ido, lernez la linguo e helpez difuzar ol.'' (Günter Anton en Ido-Saluto 3/2008) ==Verki== * 2001 Diskurso: Über die Struktur und Entwicklung des Ido im Vergleich zum Esperanto (Pri la strukturo e developo di Ido en komparo kun Esperanto). Köthen 2001. [http://www.europa.idolinguo.com/Germania/interlinguistikraporto.htm Ca diskurso en la interreto en la Germana] * 2002 Diskurso: Einige Bemerkungen zu Ido und Ido-Bewegung heute. (Kelka noti pri Ido e la Ido-movado hodie), en: Plansprachen und ihre Gemeinsamkeiten. Beiträge der 11. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 23ma til 25ma di novembro 2002 en Berlin. [http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/08/beiheft8-anton.pdf La diskurso en la interreto en la Germana] [[Kategorio:Idisti|Anton, Guenter]] 3spnyuqu56ws619sq5bpmca2ypouxd1 994423 994421 2022-08-06T19:06:55Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Günter Anton''', [[Köthen]] ([[Saxonia-Anhalt]], [[Germania]]), esis germana [[idisto]] qua esis la prezidanto di [[ULI]] de 1999 til 2003. Il naskis ye [[27ma di decembro]] [[1929]] e mortis ye [[14ma di januaro]] [[2021]] en la evo di 91 yari. Til su morte ye la yaro 2021 Günter Anton esis honor-prezidanto dil [[ULI]].[[Arkivo:Günter Anton.png|Günter Anton, Idisto e prezidinto di Uniono di la Linguo Internaciona (Ido)]] Günter Anton laboris kom instruktisto en [[Rubkow]] por la [[Angla]] e la [[Germana]] e konocigis multa skolani kun [[Ido]] ed altra internaciona lingui. Il skribis multa artikli por Ido-jurnali quale [[Progreso]] e [[Ido-Saluto!]]. Günter Anton partoprenis en multa [[Ido-Konferi]]. ==Citaji== Pri sua laboro por Ido Günter Anton skribis en artiklo en la revuo [[Ido-Saluto!]] en la yaro 2008 la sequanta linei: ''Pro quo me esas Idisto de plu multe kam kin yardeki e quon me profitis per Ido. Me divenis Idisto ante plura yardeki, pro ke l’idealo di duesma, neutra e reguloza (do facile lernebla) linguo internaciona entuziasmigis me. E vere, me lernis la linguo facile ed ante omno per praktiko. Co esis korespondo kun Idisti en diversa landi e lektado di Idorevui, qui atingis me ja kelka yari pos la Duesma Mondmilito, ante omno la Sueda Mondolinguala Revuo. Me divenis entuziasmoza Idisto, por ke per Ido me trovis korespond-amiki en diversa landi ne nur en Europa e l’Usa, ma anke exemple en Australia e Japonia. Inter mea krespondamiki esis tre interesiva homi ed inter kelka de li e me kreskis vera amikeso ed ofte nepaciente me expektis lia letri. Ofte sur la letro-kuverti esis tre bela postmarki, quo tre joyigis me. La kontakto kun interesiva ed experiencita homi povas tre richigar ni. Erste pos yari me havis l’okaziono, persone renkontrar exterlandana Idisti per private viziti de li che me o de me e mea spozino che li. Per tala viziti me renkontris komence Ido-amiki de Hungaria, Chekoslovakia e Polonia ed erste plu tarde samideani de plura diversa landi. Ma anke en nia lando me trovis bon amiki. Tale mea familio e me ofte vakancis en la domo di nia bon amiko Otto Schaub en la pitoreska Harz-montaro. Ni esis amiki til sua morto e simile lo esis inter me e Paul Haselhuhn en Bad Frankenhausen che la Kyffhäusermontaro. L’amikeso kun same pensanti tre richigis me, ma anke la korespondo kun altre pensanti. Prezente multa homi uzas l’interreto ed anke en e per la reto Ido vivas e developas su. Pro quo valoras lernar Ido? On konoceskas interesiva homi e trovas amiki en diversa landi, quo richigas omnu intelektale e mentale. On trovas plezuro per la partopreno en renkontri internaciona. On ganas linguala e linguistikala savo e komprenas plu bone la strukturo, la vortaro e la gramatiko di ula linguo ed olua komunikala funcioni. On lernas plu bone expresar su en linguo stranjera e povas komprenar ne nur izolita vorti, ma frazi en la Franca, Italiana, Hispana ed Angla. Per Ido-savo on lernas plu facile altra lingui Europana. Ofte homi hezitas lernar Ido, pro ke segun lia opiniono esas tro poka Ido-parolanti en la mondo. Me opinionas, ke omnu, qua esas konvinkita pri la valoro di Ido, lernez la linguo e helpez difuzar ol.'' (Günter Anton en Ido-Saluto 3/2008) ==Verki== * 2001 Diskurso: Über die Struktur und Entwicklung des Ido im Vergleich zum Esperanto (Pri la strukturo e developo di Ido en komparo kun Esperanto). Köthen 2001. [http://www.europa.idolinguo.com/Germania/interlinguistikraporto.htm Ca diskurso en la interreto en la Germana] * 2002 Diskurso: Einige Bemerkungen zu Ido und Ido-Bewegung heute. (Kelka noti pri Ido e la Ido-movado hodie), en: Plansprachen und ihre Gemeinsamkeiten. Beiträge der 11. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 23ma til 25ma di novembro 2002 en Berlin. [http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/08/beiheft8-anton.pdf La diskurso en la interreto en la Germana] [[Kategorio:Idisti|Anton, Guenter]] t8xw7hos2ins9yylgcv7o923d1d2xou 994424 994423 2022-08-06T19:09:17Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Günter Anton''', [[Köthen]] ([[Saxonia-Anhalt]], [[Germania]]), esis germana [[idisto]] qua esis la prezidanto di [[ULI]] de 1999 til 2003. Il naskis ye [[27ma di decembro]] [[1929]] e mortis ye [[14ma di januaro]] [[2021]] en la evo di 91 yari. Til su morte ye la yaro 2021 Günter Anton esis honor-prezidanto dil [[ULI]]. Günter Anton laboris kom instruktisto en [[Rubkow]] por la [[Angla]] e la [[Germana]] e konocigis multa skolani kun [[Ido]] ed altra internaciona lingui. Il skribis multa artikli por Ido-jurnali quale [[Progreso]] e [[Ido-Saluto!]]. Günter Anton partoprenis en multa [[Ido-Konferi]]. [[Arkivo:Günter Anton.png|eta|Günter Anton, Idisto e prezidinto di Uniono di la Linguo Internaciona (Ido)]] ==Citaji== Pri sua laboro por Ido Günter Anton skribis en artiklo en la revuo [[Ido-Saluto!]] en la yaro 2008 la sequanta linei: ''Pro quo me esas Idisto de plu multe kam kin yardeki e quon me profitis per Ido. Me divenis Idisto ante plura yardeki, pro ke l’idealo di duesma, neutra e reguloza (do facile lernebla) linguo internaciona entuziasmigis me. E vere, me lernis la linguo facile ed ante omno per praktiko. Co esis korespondo kun Idisti en diversa landi e lektado di Idorevui, qui atingis me ja kelka yari pos la Duesma Mondmilito, ante omno la Sueda Mondolinguala Revuo. Me divenis entuziasmoza Idisto, por ke per Ido me trovis korespond-amiki en diversa landi ne nur en Europa e l’Usa, ma anke exemple en Australia e Japonia. Inter mea krespondamiki esis tre interesiva homi ed inter kelka de li e me kreskis vera amikeso ed ofte nepaciente me expektis lia letri. Ofte sur la letro-kuverti esis tre bela postmarki, quo tre joyigis me. La kontakto kun interesiva ed experiencita homi povas tre richigar ni. Erste pos yari me havis l’okaziono, persone renkontrar exterlandana Idisti per private viziti de li che me o de me e mea spozino che li. Per tala viziti me renkontris komence Ido-amiki de Hungaria, Chekoslovakia e Polonia ed erste plu tarde samideani de plura diversa landi. Ma anke en nia lando me trovis bon amiki. Tale mea familio e me ofte vakancis en la domo di nia bon amiko Otto Schaub en la pitoreska Harz-montaro. Ni esis amiki til sua morto e simile lo esis inter me e Paul Haselhuhn en Bad Frankenhausen che la Kyffhäusermontaro. L’amikeso kun same pensanti tre richigis me, ma anke la korespondo kun altre pensanti. Prezente multa homi uzas l’interreto ed anke en e per la reto Ido vivas e developas su. Pro quo valoras lernar Ido? On konoceskas interesiva homi e trovas amiki en diversa landi, quo richigas omnu intelektale e mentale. On trovas plezuro per la partopreno en renkontri internaciona. On ganas linguala e linguistikala savo e komprenas plu bone la strukturo, la vortaro e la gramatiko di ula linguo ed olua komunikala funcioni. On lernas plu bone expresar su en linguo stranjera e povas komprenar ne nur izolita vorti, ma frazi en la Franca, Italiana, Hispana ed Angla. Per Ido-savo on lernas plu facile altra lingui Europana. Ofte homi hezitas lernar Ido, pro ke segun lia opiniono esas tro poka Ido-parolanti en la mondo. Me opinionas, ke omnu, qua esas konvinkita pri la valoro di Ido, lernez la linguo e helpez difuzar ol.'' (Günter Anton en Ido-Saluto 3/2008) ==Verki== * 2001 Diskurso: Über die Struktur und Entwicklung des Ido im Vergleich zum Esperanto (Pri la strukturo e developo di Ido en komparo kun Esperanto). Köthen 2001. [http://www.europa.idolinguo.com/Germania/interlinguistikraporto.htm Ca diskurso en la interreto en la Germana] * 2002 Diskurso: Einige Bemerkungen zu Ido und Ido-Bewegung heute. (Kelka noti pri Ido e la Ido-movado hodie), en: Plansprachen und ihre Gemeinsamkeiten. Beiträge der 11. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 23ma til 25ma di novembro 2002 en Berlin. [http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/08/beiheft8-anton.pdf La diskurso en la interreto en la Germana] [[Kategorio:Idisti|Anton, Guenter]] 5lct5szrusg9ffzexrfleu3rnaqlzc2 994425 994424 2022-08-06T19:09:45Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Günter Anton.png|eta|Günter Anton, Idisto e prezidinto di Uniono di la Linguo Internaciona (Ido)]]'''Günter Anton''', [[Köthen]] ([[Saxonia-Anhalt]], [[Germania]]), esis germana [[idisto]] qua esis la prezidanto di [[ULI]] de 1999 til 2003. Il naskis ye [[27ma di decembro]] [[1929]] e mortis ye [[14ma di januaro]] [[2021]] en la evo di 91 yari. Til su morte ye la yaro 2021 Günter Anton esis honor-prezidanto dil [[ULI]]. Günter Anton laboris kom instruktisto en [[Rubkow]] por la [[Angla]] e la [[Germana]] e konocigis multa skolani kun [[Ido]] ed altra internaciona lingui. Il skribis multa artikli por Ido-jurnali quale [[Progreso]] e [[Ido-Saluto!]]. Günter Anton partoprenis en multa [[Ido-Konferi]]. ==Citaji== Pri sua laboro por Ido Günter Anton skribis en artiklo en la revuo [[Ido-Saluto!]] en la yaro 2008 la sequanta linei: ''Pro quo me esas Idisto de plu multe kam kin yardeki e quon me profitis per Ido. Me divenis Idisto ante plura yardeki, pro ke l’idealo di duesma, neutra e reguloza (do facile lernebla) linguo internaciona entuziasmigis me. E vere, me lernis la linguo facile ed ante omno per praktiko. Co esis korespondo kun Idisti en diversa landi e lektado di Idorevui, qui atingis me ja kelka yari pos la Duesma Mondmilito, ante omno la Sueda Mondolinguala Revuo. Me divenis entuziasmoza Idisto, por ke per Ido me trovis korespond-amiki en diversa landi ne nur en Europa e l’Usa, ma anke exemple en Australia e Japonia. Inter mea krespondamiki esis tre interesiva homi ed inter kelka de li e me kreskis vera amikeso ed ofte nepaciente me expektis lia letri. Ofte sur la letro-kuverti esis tre bela postmarki, quo tre joyigis me. La kontakto kun interesiva ed experiencita homi povas tre richigar ni. Erste pos yari me havis l’okaziono, persone renkontrar exterlandana Idisti per private viziti de li che me o de me e mea spozino che li. Per tala viziti me renkontris komence Ido-amiki de Hungaria, Chekoslovakia e Polonia ed erste plu tarde samideani de plura diversa landi. Ma anke en nia lando me trovis bon amiki. Tale mea familio e me ofte vakancis en la domo di nia bon amiko Otto Schaub en la pitoreska Harz-montaro. Ni esis amiki til sua morto e simile lo esis inter me e Paul Haselhuhn en Bad Frankenhausen che la Kyffhäusermontaro. L’amikeso kun same pensanti tre richigis me, ma anke la korespondo kun altre pensanti. Prezente multa homi uzas l’interreto ed anke en e per la reto Ido vivas e developas su. Pro quo valoras lernar Ido? On konoceskas interesiva homi e trovas amiki en diversa landi, quo richigas omnu intelektale e mentale. On trovas plezuro per la partopreno en renkontri internaciona. On ganas linguala e linguistikala savo e komprenas plu bone la strukturo, la vortaro e la gramatiko di ula linguo ed olua komunikala funcioni. On lernas plu bone expresar su en linguo stranjera e povas komprenar ne nur izolita vorti, ma frazi en la Franca, Italiana, Hispana ed Angla. Per Ido-savo on lernas plu facile altra lingui Europana. Ofte homi hezitas lernar Ido, pro ke segun lia opiniono esas tro poka Ido-parolanti en la mondo. Me opinionas, ke omnu, qua esas konvinkita pri la valoro di Ido, lernez la linguo e helpez difuzar ol.'' (Günter Anton en Ido-Saluto 3/2008) ==Verki== * 2001 Diskurso: Über die Struktur und Entwicklung des Ido im Vergleich zum Esperanto (Pri la strukturo e developo di Ido en komparo kun Esperanto). Köthen 2001. [http://www.europa.idolinguo.com/Germania/interlinguistikraporto.htm Ca diskurso en la interreto en la Germana] * 2002 Diskurso: Einige Bemerkungen zu Ido und Ido-Bewegung heute. (Kelka noti pri Ido e la Ido-movado hodie), en: Plansprachen und ihre Gemeinsamkeiten. Beiträge der 11. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 23ma til 25ma di novembro 2002 en Berlin. [http://www.interlinguistik-gil.de/wb/media/beihefte/08/beiheft8-anton.pdf La diskurso en la interreto en la Germana] [[Kategorio:Idisti|Anton, Guenter]] svzp24lyncri6wkaus6ext6nnr24n7b 0 19882 994579 978413 2022-08-07T11:44:44Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = {{PAGENAME}} | Imajo = [[Arkivo:Nikolay_A_Rimsky_Korsakov_1897.jpg|180px]] | Profesiono = [[muziko|kompozisto]] | Shablono_lando = {{Rusa imperio 1858-1883}} | Naskodio = [[18ma di marto]] [[1844]] | Nask-urbo = Tikhvin, [[Rusia]] | Mort-dio = [[21ma di junio]] [[1908]] | Mort-urbo = Lyubensk, [[Rusia]] }} '''Nikolai Andreyevich Rimsky-Korsakov''' (n. ye la [[18ma di marto]] [[1844]] til la [[21ma di junio]] [[1908]]) esis [[Rusia|Rusa]] klasika kompozisto. ==''Hispana Kaprico''== Ye la [[31ma di oktobro]] [[1887]] en [[Sankt-Peterburg]], ilua verko por orkestro ''Hispana Kaprico'' unesmafoye pleesis, direktata dal kompozisto. Il originale intencis skribar verko por violino ed orkestro, ma il pensis ke orkestrala verko plu bone traktus la vivoza melodii. Ilu skribis, "La Hispana temi, di danso-karaktero, furnisis a me richa materio por utiligar multa-forma orkestrala moyeni." ==Lasta yari== Ilu mortis ye 21ma di junio 1908, evante 64 yari. Notinda evento di la lasta yari di lua vivo esis demonstri da studenti en [[Sankt-Peterburg]] en 1905, qui esis parto di la revoluciono di 1905; esis postuli por politikala reformi. Rimsky-Korsakov skribis deklarante sua apogo a la studenti. Il, kun altri en la Konservatorio di Sankt-Peterburg, postulis la demisiono di la chefo di la Konservatorio. Pro tala agi, Rimsky-Korsakov perdis sua ofico kom profesoro en la Konservatorio. De 1890 il sufrabis pro angino; ilua saneso divenis plu mala pro la trubli di 1905, ed il ne povis laborar pos 1907. {{DEFAULTSORT: Rimsky-Korsakov, Nikolai}} [[Kategorio:Rusiana kompozisti]] [[Kategorio:Klasika kompozisti]] e5o402w8yohzat9rc7kspjeweesd668 0 19998 994578 992765 2022-08-07T11:43:51Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio |Nomo = Igor Ivanovich Sikorsky |Imajo = [[Arkivo:Sikorsky,_Igor.jpg|180px]] |Profesiono = [[injeniorarto|injenioro]] |Shablono_lando = {{RUS}} |Naskodio = [[25ma di mayo]] [[1889]] |Nask-urbo = [[Kiyiv]], [[Ukraina]] |Mort-dio = [[26ma di oktobro]] [[1972]] |Mort-urbo = Easton, [[Connecticut]], [[Usa]] }} '''Igor Ivanovich Sikorsky''' ([[1889]] til [[1972]]) esis [[Rusia]]na [[injenioro]], aviacilo-desegnisto, qua inventis [[helikoptero]]. Igor Sikorsky naskis en Kiiv ye la [[25ma di mayo]] [[1889]]. Ilua patro, Ivan Alexeevich Sikorsky, esis profesoro di [[psikologio]], ed esis decendanto di Polona nobeli. La yuna Igor esis inspirata da la verkaro di [[Leonardo da Vinci]] e la rakonti di [[Jules Verne]]. Il studiis kom injenioro ye la navala akademio di [[Sankt-Peterburg]]. Dum [[1909]] il studiis en [[Paris]], qua lore esis notinda aviacala centro. En [[1913]], ye la aviacilo-fako di fervoyala veturo-fabrikerio en Sankt-Petersburg, il konstruktis la unesma quar-motora aeroplano qua povis flugar. De [[1919]] il rezidis en [[Usa]]. Pos kelka yari kom docisto il establisis kompanio qua desegnis e produktis mar-aeroplani. Il havis intereso pri vertikala flugado, ed en [[1940]] ilua experimentala [[helikoptero]] flugis unesmafoye, e ca desegnuro divenis l'unesma helikoptero fabrikita en granda nombri. {{DEFAULTSORT:Sikorsky, Igor}} [[Kategorio:Rusa injeniori]] ijac2kyt9pi3ry93td4cnersxj3tv2y 0 20072 994577 991632 2022-08-07T11:42:57Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Ex-Stato |Lokala_nomo = Российская империя |Nomo = Rusa Imperio |Yari_komenco_til_fino = [[1721]] til [[1917]] |Flago = Flag of the Russian Empire (black-yellow-white).svg |Blazono = Lesser Coat of Arms of Russian Empire.svg |Imajo_mapo = Russian Empire (1867).svg |Chefurbo = [[Sankt-Peterburg]] |Habitanti_chefurbo = |Oficala_lingui = [[Rusa linguo|Rusa]] |Guvernerio = Monarkio |Nomo_listo_chefo_stato = Listo pri monarki di Rusia |Titulo_chefo_stato = Imperiestro |Unesma_chefo_di_stato = [[Pyotr 1ma di Rusia|Pyotr 1ma]] (pos 1721) |Lasta_chefo_di_stato = [[Nikolai 2ma di Rusia|Nikolai 2ma]] (til 1917) |Nomo_listo_chefo_guverno = Listo pri chefministri di Rusia |Titulo_chefo_guverno= Chefministro |Unesma_chefo_guverno = [[Sergei Witte]] (1905 til 1906) |Lasta_chefo_guverno = [[Alexandr Fyodorovich Kerenski|Alexandr Kerenski]] (1917) |Surfaco_komenco = {{formatnum:21799825}} |Surfaco_fino = |Habitanti1 = {{formatnum:181537800}} |Yaro1 = 1916 |Nomo_himno = Bozhe, Tsarya khrani |Pekunio = Rublo |Religii = [[ortodoxa kristanismo]] |Razono_dil_fino = [[Rusa Revoluciono di februaro 1917]] }} '''Rusa imperio''' esas vasta lando jacinta en [[Eurazia]]. De [[1742]] til [[1867]] l'imperio anke kontrolis la nuna [[Usa]]na stato [[Alaska]]. '''Bazala fakti pri Rusa Imperio.''' === Historio === Rusa Imperio kreesis en [[1721]] dal [[caro]] [[Petrus la 1ma di Rusia|Pyotr la 1ma]], qua anke fondis l'urbo [[Sankt-Peterburg]], lore la chef-urbo di Imperio. De [[1853]] til [[1856]] eventis [[milito di Krimea]]. En [[1867]] l'imperio vendis [[Alaska]] ad [[Usa]]. Ol desaparis ye la [[3ma di novembro]] [[1917]] (o la [[25ma di oktobro]] segun [[Juliala kalendario]]), kande [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]] proklamis la kapteso di povo da [[Socialdemokrata Laboristala Partiso di Rusia|Bolsheviki]]. {{PA|Sovietia}} === Politiko === Rusa Imperio esis [[absolutismo|absolutista]] [[monarkio]]. === Geografio === Proxim la fino dil [[19ma yarcento]], la teritorio dil imperio havis cirkume 22.4 milion [[quadrata kilometri|km²]] od 1/6 de tota emersata surfaco di la Tero. Lua unika rivalo en totala surfaco esis [[Britaniana Imperio]]. === Referi === {{reflist}} {{Historio di Rusia}} [[Kategorio:Rusa imperio| ]] rtdfr5wbj9eaz0kofziy2lfge7ivfjx 0 20093 994555 929278 2022-08-07T11:28:52Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Sankt-Peterburg]] qa5ic8kdn58i7ml0q8gw73srpx97y9t 0 20095 994549 929287 2022-08-07T11:23:55Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Sankt-Peterburg]] qa5ic8kdn58i7ml0q8gw73srpx97y9t 0 20255 994456 991959 2022-08-06T21:23:30Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{specala revizo}}{{klado}} '''Transsiberia [[fervoyo]]''' esas [[ferovoyo]] qua iras de [[Sankt Peterburg]] a [[Vladivostok]], parkuranta 9.289 km sternar su ek tempozoni, tra granda extenso di sud-[[Siberia]]na teritorio. Ol esas elektrikita depos 2002. La precipua voyo esas '''transsiberia lineo''', de [[Moskva]] tra [[Nijni Novgorod]] sur [[Volga]], [[Perm]] sur [[Kama-rivero|Kama]], [[Yekaterinburg]] en [[Urali]], [[Omsk]] sur [[Irtysh rivero|Irtysh]], [[Novosibirsk]] sur [[Ob-rivero|Ob]], [[Krasnoyarsk]] sur [[Yenisei-rivero|Yenisei]], [[Irkutsk]] apud suda extremajo di [[Baikal-lago]], [[Chita, Rusia)|Chita]] e [[Khabarovsk]]. == Literaturo == [[Blaise Cendrars]] skribis pri ulo ye [[1912]] en Franca [[poemo]] ilustrita da [[Sonia Delaunay|Sonia Terk-Delaunay]]. {{commons|Trans-Siberian railway}} [[Kategorio:Ferovoyala transportado]] [[Kategorio:Transportaro en Rusia]] 8q8dm6rrone7al60ekh4bu6w851ugpn 994560 994456 2022-08-07T11:32:29Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{specala revizo}}{{klado}} '''Transsiberia [[fervoyo]]''' esas [[ferovoyo]] qua iras de [[Sankt-Peterburg]] a [[Vladivostok]], parkuranta 9.289 km sternar su ek tempozoni, tra granda extenso di sud-[[Siberia]]na teritorio. Ol esas elektrikita depos 2002. La precipua voyo esas '''transsiberia lineo''', de [[Moskva]] tra [[Nijni Novgorod]] sur [[Volga]], [[Perm]] sur [[Kama-rivero|Kama]], [[Yekaterinburg]] en [[Urali]], [[Omsk]] sur [[Irtysh rivero|Irtysh]], [[Novosibirsk]] sur [[Ob-rivero|Ob]], [[Krasnoyarsk]] sur [[Yenisei-rivero|Yenisei]], [[Irkutsk]] apud suda extremajo di [[Baikal-lago]], [[Chita, Rusia)|Chita]] e [[Khabarovsk]]. == Literaturo == [[Blaise Cendrars]] skribis pri ulo ye [[1912]] en Franca [[poemo]] ilustrita da [[Sonia Delaunay|Sonia Terk-Delaunay]]. {{commons|Trans-Siberian railway}} [[Kategorio:Ferovoyala transportado]] [[Kategorio:Transportaro en Rusia]] q7z7h8z5mhw1qnods7y7ntvituucjtk 0 20426 994510 901918 2022-08-07T10:44:20Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio |Nomo = Kaj Franck |Imajo = [[File:Kaj-Franck.jpg|180px]] |Profesiono =projetisto di mobli |Shablono_lando = {{FIN}} |Naskodio = [[9 di novembro]] [[1911]] |Nask-urbo = [[Viborg|Viipuri]], [[Finlando]]<br><small>(nune [[Viborg]], [[Rusia]]) |Mort-dio = [[26 di septembro]] [[1989]] |Mort-urbo = [[Santorini]], [[Grekia]] }} '''Kaj Franck''' ([[1911]] til [[1989]]) esis [[Finlando|Finlandana]] projetisto di mobli. {{DEFAULTSORT:Franck, Kaj}} [[Kategorio:Finlandani]] elz6xntxgz8m6a9ilzcpr88d7lq0ztf 994521 994510 2022-08-07T10:53:17Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio |Nomo = Kaj Franck |Imajo = [[File:Kaj-Franck.jpg|180px]] |Profesiono =projetisto di mobli |Shablono_lando = {{FIN}} |Naskodio = [[9 di novembro]] [[1911]] |Nask-urbo = [[Viborg|Viipuri]], [[Finlando]]<br><small>(nune [[Viborg]], [[Rusia]]) |Mort-dio = [[26 di septembro]] [[1989]] |Mort-urbo = [[Santorini]], [[Grekia]] }} '''Kaj Franck''' ([[1911]] til [[1989]]) esis [[Finlando|Finlandana]] projetisto di mobli. {{DEFAULTSORT:Franck, Kaj}} [[Kategorio:Finlandani]] [[Kategorio:Viborg]] pzgbky7ys5sprd9p341in47p1gvmnub 0 21076 994576 981372 2022-08-07T11:42:21Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[arkivo:Catherine Palace in Tsarskoe Selo.jpg|thumb|280px|Palaco di Yekaterina]] '''Yekaterina-palaco''' esas [[palaco]] en [[rokoko]]-stilo, jacanta en [[Carskoye Selo]], 30 km sude de [[Sankt-Peterburg]], en [[Rusia]]. Ol esis la somerala rezideyo di rusa nobeleso dum la [[18ma yarcento|18ma]] e [[19ma yarcento|19ma yarcenti]]. Ye la [[30ma di julio]] [[1756]], la palaco prizentesis ad Imperiestrino Yelizaveta. Ol esis originale konstruktita sub impero da Imperiestrino Yekaterina la 1ma, matro di Yelizaveta. En 1752, Yelizaveta demandis de sua arkitekto nova strukturo, plu granda ed en [[rokoko]]-stilo. Olua longeso esis 325 metri, e la fasado esis ornata per plu kam 100 [[kilogramo|kg]] di [[oro]]. == extera ligilo == * [http://eng.tzar.ru/catherine oficala situo] {{commons|Catherine Palace}} [[Kategorio:Palaci en Rusia|Yekaterina]] qr4if4gk4tx3fssozlmcvhbnr0tklhg 0 21837 994575 962394 2022-08-07T11:40:53Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Anni Polva | Imajo = [[Arkivo:AnniPolvaApu.jpg|180px]] | Profesiono= [[literaturo|skriptisto]] | Shablono_lando= {{FIN}} | Naskodio= [[6ma di januaro]] [[1915]] | Nask-urbo= [[Sankt-Peterburg|Petrograd]], [[Rusa imperio|Rusia]] | Mort-dio= [[23ma di julio]] [[2003]] | Mort-urbo= [[Turku]], [[Finlando]] }} '''Anni Kyllikki Polva''' (n. '''Anni Heinonen''' ye la [[6ma di januaro]] [[1915]] til la [[23ma di julio]] [[2003]]) esis [[Finlando|Finlandana]] skriptisto. {{DEFAULTSORT:Polva, Anni}} [[Kategorio:Finlandana skriptisti]] 8zqd8idvloc3iooh091lzekj456y196 0 23613 994561 994205 2022-08-07T11:32:53Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo = Yerevan | Blazono = Yerevan coa.gif | Flago = Flag of Yerevan.svg | Imajo = Yerevan_coll_mix.jpg | TextodilImajo = Kelk imaji pri Yerevan. | Mapo = Am-map1.png | Shablono_lando = {{ARM}} | Provinco = | Urbestro = Hayk Marutyan | Latitudo = 40º10'00" N | Longitudo = 44º31'00" E | Altitudo = 989,4 | Surfaco = 227 | Habitanti = {{formatnum:1107800}} | Yaro = 2007 | Denseso di habitantaro= 5 196,4 | Horala_zono = +4 | Reto = www.yerevan.am }} [[Arkivo:Yerewan with Ararat.jpg|left|thumb|250px|Erevan kun la [[Monto Ararat]] che la horizonto.]] '''Yerevan''' ([[Armeniana linguo|Armeniane]]: Երևան) esas chef-urbo e la maxim populoza urbo di [[Armenia]]. Ol havis {{formatnum:1107800}} habitanti en [[2007]]. Lua tota surfaco esas 227 km². Habitita de cirkume 3300 yari aK e fondita kom urbo en 782 aK, ol esas un ek la maxim anciena urbi de la mondo durante habitata. Ol esas la chef-urbo di Armenia depos 1918, ed esas la 14ma chef-urbo de la historio di Armenia. La fortreso Erebuni judikesas kom la nasko-loko dil urbo. == Historio == [[Arkivo:Shengavit_Settlement_2.jpg|thumb|left|280px|Historiala loko Shengavit, sude del urbo.]] La teritorio nun okupata da Yerevan komencis habitesar cirkume la duimo dil [[4ma yarmilo aK]] La suda parto dil urbo, konocata kom Shengavit, ja habitesis de cirkume 3200 aK, dum l'epoko di tale nomizita "kulturo Kura–Araxes". La regiono apartenis al rejio Urartu dum la [[9ma yarcento aK]]. En [[782 aK]], lora rejulo Argishti la 1ma imperis konstruktar la fortreso Erebuni. Yerevan developis pro sua importanta strategiala lokizo inter [[Europa]] ed [[India]]. Pos l'epoko di [[Alexandros la Magna]] e di la dekado di la dinastio Akemenid, lokala guverninti sucesis nedependeskar e fondis Rejio Armenia. Altra urbi, exemple l'anciena Armavir, prosperis, samatempe kam Erebumi dekadis. Rejio Armenia duris de [[321 aK]] til [[428]], e dum lua maxima extenso ol okupis teritorii este de la nuna [[Turkia]] til la litoro di la nuna [[Siria]]. Tamen, en 387 lua teritorio dividesis inter [[Bizancana imperio]] e Persa dinastio Sassanid. [[Arkivo:Emirate of Armenia 750-885.png|thumb|280px|left|Emirio Arminiya]] En [[654]], [[Arabia|Arabi]] konquestis la regiono ed establisis emirio Arminiya, qua duris til 884. Dum la 9ma yarcento, la regiono dividesis en quar mikra rejii e princii. En [[1827]] [[Rusa imperio|Rusia]] konquestis Yerevan, qua divenis parto di Rusa imperio til [[1917]]. Dum la komenco dil [[20ma yarcento]] l'urbo esis mikra, kun cirkume 30 mil habitanti.<ref name="Univ">{{fr}} Encyclopædia Universalis France S.A., " Erevan ", 1995.</ref> Kun la kurta nedependo di Armenia, ol divenis chef-urbo di la lando de [[1918]] til [[1920]]. Kande Sovietiani okupis Armenia, ol divenis chef-urbo di la [[Republiko Socialista Sovietiana Armenia]] til [[1991]]. Kun la nova nedependo, ol divenis chef-urbo di la nuna Armenia. == Geografio == [[Arkivo:Hrazdanatproshian.jpg|thumb|left|250px|Rivero Hrazdan.]] La [[reliefo]] di Yerevan esas cirkondata per monti en tri lateri. An la sudo dil urbo jacas la fluvio Hrazdan, un ek la precipua fluvii de Armenia. Lua maxim alta punto jacas 1.390 metri super la [[marala nivelo]]. La klimato dil urbo esas kontinentala di [[stepo]], kun longa, varma e sika someri, e kurta ma nivoza vintri (''BSk'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). La mezavalora [[temperaturo]] en agosto ([[somero]]) esas 26,1°C, dum ke la temperaturo en januaro ([[vintro]]) esas -3,6°C. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 318 mm, e la maxim pluvoza monato esas aprilo, kun mezavalore 51 mm. == Fratala urbi == {| |- style="vertical-align: top;" | * [[Antananarivo]], {{MDG}} * [[Marseille]], {{FRA}} * [[Athina]], {{GRC}} * [[Minsk]], {{BLR}} * [[Beirut]], {{LBN}} * [[Montréal]], {{CAN}} * [[Bratislava]], {{SVK}} * [[Moskva]], {{RUS}} * [[Cambridge, Massachusetts{{!}}Cambridge]], {{USA}} * [[Odesa]], {{UKR}} * [[Carrara]], {{ITA}} * [[Podgorica]], {{MNE}} * [[Chișinău]], {{MDA}} </td><td valign=top> * [[Rostov-na-Donu]], {{RUS}} * [[Damaskus]], {{SYR}} * [[Sao Paulo (urbo){{!}}Sao Paulo]], {{BRA}} * [[Firenze]], {{ITA}} * [[Sankt-Peterburg]], {{RUS}} * [[Isfahan]], {{IRN}} * [[Stavropol]], {{RUS}} * [[Kiiv]], {{UKR}} * [[Tbilisi]], {{GEO}} * [[Los Angeles]], {{USA}} * [[Volgograd]], {{RUS}} * [[Lyon]], {{FRA}} |} == Referi == {{reflist}} {{Europana chef-urbi}} [[Kategorio:Urbi en Armenia]] lvliihl227tjq55d116gjvk59m0jgj9 0 25470 994484 962092 2022-08-06T23:31:37Z Joao Xavier 110 aktualigo di informi. Fonto:the World Factbook wikitext text/x-wiki {{Info/Ekonomii |Lando= Maldivi |Pekunio= Rupio di Maldivi |Internaciona organismi= [[MOK]], [[SAFTA]] | Internaciona organismi = [[OMC]], [[SAFTA]] | KLP = 7,05 miliardi | KLP_yaro = 2020 | KLP_rango = 168ma<ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/real-gdp-purchasing-power-parity/country-comparison</ref> | KLP_kresko = 4,8% | KLP_persono = 13 000 | KLP_sektori_yaro = [[agrokultivo]] 3%, [[industrio]] 16%, [[servadi]] 81% | Labor-povo = {{formatnum:222200}} (2020) | Labor-povo_per_okupado = agrokultivo 7,7%, industrio 22,8%, servadi 69,5% (2017) | Chomeso = 2,9% (2017) | Povreso = 8,2% | Povreso_yaro = 2016 | Inflaciono = 2,3 | Yaro_inflaciono = 2017 | Revenuo = 1,19 miliardi (2016) | Spenso = 1,643 miliardi (2016) | Exportacajo = 3 720 milioni | Yaro_exportacajo = 2019 | Exportacajo_produkturi = | Parteneri_exportacajo = [[Tailando]] 24%, [[Usa]] 13%, [[Popul-Republiko Chinia]] 12%, [[Francia]] 11%, [[Germania]] 11%, [[Italia]] 5%, [[Unionita Rejio 5% (2019) | Importacajo = 4 090 milioni | Yaro_importacajo = 2019 | Importacajo_produkturi = | Parteneri_importacajo = [[Unionita Araba Emirii]] 24%, [[Popul-Republiko Chinia]] 16%, [[Singapur]] 14%, [[India]] 11%, [[Malaizia]] 6%, [[Tailando]] 5% (2019) | Referi_CIA = <ref name=CIA>{{extera ligilo|editero=CIA|vidita ye=6ma di agosto 2022|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/maldives#economy|titulo=Maldives - The World Factbook}}</ref> | Extera_debo = 848,8 milioni | Extera_debo_yaro = 2016 }} [[Arkivo: Aerial_view_of_Malé.jpg|250px|left|thumb|Aeral imajo pri [[Male]].]] La sektori di [[pesko]] e [[turismo]] stimulis la rapida kresko dil [[ekonomio]] di [[Maldivi]] dum recenta yari. Tamen, la lando duras afrontar granda fiskala deficito. Substrukturo-projeti, konstruktita grandaparte kun pekunio furnisita da Chinia, povas augmentar multe l'extera debo.<ref name=CIA/> En 2015 l'ekonomio kreskis nur 2,8%, pro la diminuto di la quanto di turisti de Chinia e Rusia. En februaro 2018, kelka landi avizis lia civitani pri la politikala nestabileso e la deklaro di urjanteso-stando en Maldivi. Tamen, restas neklara quante to afektus globale la turismo en l'arkipelago.<ref name=CIA/> En 2015 la parlamento di Maldivi aprobis lego qua permisas stranjeri divenar proprietanti di tereni. Stranjeri mustos kolokar adminime US$ 1 miliardo en projeti di konstruktado aprobita dal guvernerio, ed adminime 70% ek la tereno uzata mustos konquestesar de la maro.<ref name=CIA/> La guvernerio sucias pri l'augmento di [[marala nivelo]], nam l'[[altitudo]] di 80% di la tereni di la lando esas 1 metro, od infre.<ref name=CIA/> ==Referi== {{Reflist}} [[Kategorio:Ekonomio di landi|Maldivi]] [[Kategorio:Maldivi]] 0n3etikvjfyxcdi6dw44hbr5qolrvde 994485 994484 2022-08-06T23:33:55Z Joao Xavier 110 wikitext text/x-wiki {{Info/Ekonomii |Lando= Maldivi |Pekunio= Rupio di Maldivi |Internaciona organismi= [[MOK]], [[G-77]], [[SAFTA]] | KLP = 7,05 miliardi | KLP_yaro = 2020 | KLP_rango = 168ma<ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/real-gdp-purchasing-power-parity/country-comparison</ref> | KLP_kresko = 4,8% | KLP_persono = 13 000 | KLP_sektori_yaro = [[agrokultivo]] 3%, [[industrio]] 16%, [[servadi]] 81% | Labor-povo = {{formatnum:222200}} (2020) | Labor-povo_per_okupado = agrokultivo 7,7%, industrio 22,8%, servadi 69,5% (2017) | Chomeso = 2,9% (2017) | Povreso = 8,2% | Povreso_yaro = 2016 | Inflaciono = 2,3 | Yaro_inflaciono = 2017 | Revenuo = 1,19 miliardi (2016) | Spenso = 1,643 miliardi (2016) | Exportacajo = 3 720 milioni | Yaro_exportacajo = 2019 | Exportacajo_produkturi = | Parteneri_exportacajo = [[Tailando]] 24%, [[Usa]] 13%, [[Popul-Republiko Chinia]] 12%, [[Francia]] 11%, [[Germania]] 11%, [[Italia]] 5%, [[Unionita Rejio]] 5% (2019) | Importacajo = 4 090 milioni | Yaro_importacajo = 2019 | Importacajo_produkturi = | Parteneri_importacajo = [[Unionita Araba Emirii]] 24%, [[Popul-Republiko Chinia]] 16%, [[Singapur]] 14%, [[India]] 11%, [[Malaizia]] 6%, [[Tailando]] 5% (2019) | Referi_CIA = <ref name=CIA>{{extera ligilo|editero=CIA|vidita ye=6ma di agosto 2022|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/maldives#economy|titulo=Maldives - The World Factbook}}</ref> | Extera_debo = 848,8 milioni | Extera_debo_yaro = 2016 }} [[Arkivo: Aerial_view_of_Malé.jpg|250px|left|thumb|Aeral imajo pri [[Male]].]] La sektori di [[pesko]] e [[turismo]] stimulis la rapida kresko dil [[ekonomio]] di [[Maldivi]] dum recenta yari. Tamen, la lando duras afrontar granda fiskala deficito. Substrukturo-projeti, konstruktita grandaparte kun pekunio furnisita da Chinia, povas augmentar multe l'extera debo.<ref name=CIA/> En 2015 l'ekonomio kreskis nur 2,8%, pro la diminuto di la quanto di turisti de Chinia e Rusia. En februaro 2018, kelka landi avizis lia civitani pri la politikala nestabileso e la deklaro di urjanteso-stando en Maldivi. Tamen, restas neklara quante to afektus globale la turismo en l'arkipelago.<ref name=CIA/> En 2015 la parlamento di Maldivi aprobis lego qua permisas stranjeri divenar proprietanti di tereni. Stranjeri mustos kolokar adminime US$ 1 miliardo en projeti di konstruktado aprobita dal guvernerio, ed adminime 70% ek la tereno uzata mustos konquestesar de la maro.<ref name=CIA/> La guvernerio sucias pri l'augmento di [[marala nivelo]], nam l'[[altitudo]] di 80% di la tereni di la lando esas 1 metro, od infre.<ref name=CIA/> ==Referi== {{Reflist}} [[Kategorio:Ekonomio di landi|Maldivi]] [[Kategorio:Maldivi]] lbeuge0tmvh49zix6p74j1dyij18118 994486 994485 2022-08-06T23:47:53Z Joao Xavier 110 wikitext text/x-wiki {{Info/Ekonomii |Lando= Maldivi |Pekunio= Rupio di Maldivi |Internaciona organismi= [[MOK]], [[G-77]], [[SAFTA]] | KLP = 7,05 miliardi | KLP_yaro = 2020 | KLP_rango = 168ma<ref>https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/real-gdp-purchasing-power-parity/country-comparison</ref> | KLP_kresko = 4,8% | KLP_persono = 13 000 | KLP_sektori_yaro = [[agrokultivo]] 3%, [[industrio]] 16%, [[servadi]] 81% | Labor-povo = {{formatnum:222200}} (2020) | Labor-povo_per_okupado = agrokultivo 7,7%, industrio 22,8%, servadi 69,5% (2017) | Chomeso = 2,9% (2017) | Povreso = 8,2% | Povreso_yaro = 2016 | Inflaciono = 2,3 | Yaro_inflaciono = 2017 | Revenuo = 1,19 miliardi (2016) | Spenso = 1,643 miliardi (2016) | Exportacajo = 3 720 milioni | Yaro_exportacajo = 2019 | Exportacajo_produkturi = | Parteneri_exportacajo = [[Tailando]] 24%, [[Usa]] 13%, [[Popul-Republiko Chinia]] 12%, [[Francia]] 11%, [[Germania]] 11%, [[Italia]] 5%, [[Unionita Rejio]] 5% (2019) | Importacajo = 4 090 milioni | Yaro_importacajo = 2019 | Importacajo_produkturi = | Parteneri_importacajo = [[Unionita Araba Emirii]] 24%, [[Popul-Republiko Chinia]] 16%, [[Singapur]] 14%, [[India]] 11%, [[Malaizia]] 6%, [[Tailando]] 5% (2019) | Referi_CIA = <ref name=CIA>{{extera ligilo|editero=CIA|vidita ye=6ma di agosto 2022|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/maldives#economy|titulo=Maldives - The World Factbook}}</ref> | Extera_debo = 848,8 milioni | Extera_debo_yaro = 2016 }} [[Arkivo: Aerial_view_of_Malé.jpg|250px|left|thumb|Aeral imajo pri [[Male]].]] La sektori di [[pesko]] e [[turismo]] stimulis la rapida kresko dil [[ekonomio]] di [[Maldivi]] dum recenta yari. Tamen, la lando duras afrontar granda fiskala deficito. Substrukturo-projeti, konstruktita grandaparte kun pekunio furnisita da Chinia, povas augmentar multe l'extera debo.<ref name=CIA/> En 2015 l'ekonomio kreskis nur 2,8%, pro la diminuto di la quanto di turisti de Chinia e Rusia. En februaro 2018, kelka landi avizis lia civitani pri la politikala nestabileso e la deklaro di urjanteso-stando en Maldivi. Tamen, restas neklara quante to afektus globale la turismo en l'arkipelago.<ref name=CIA/> En 2015 la parlamento di Maldivi aprobis lego qua permisas stranjeri divenar proprietanti di tereni. Stranjeri mustos kolokar adminime US$ 1 miliardo en projeti di konstruktado aprobita dal guvernerio, ed adminime 70% ek la tereno uzata mustos konquestesar de la maro.<ref name=CIA/> La guvernerio sucias pri l'augmento di [[marala nivelo]], nam en 80% de la lando, l'[[altitudo]] di la tereni di la lando egalesas od esas infre 1 metro.<ref name=CIA/> ==Referi== {{Reflist}} [[Kategorio:Ekonomio di landi|Maldivi]] [[Kategorio:Maldivi]] 4znboyi36l8e3lh7u1enlokprbvqebw 0 26458 994551 964042 2022-08-07T11:25:51Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Provinci stati kantoni | OficalaNomo = Российская Советская Федеративная<br>Социалистическая Республика | Flago = Flag of the Russian SFSR.svg | Blazono = Emblem_of_the_Russian_SFSR.svg | Mapo = Soviet Union - Russian SFSR.svg | Oficalalinguo = [[Rusa linguo|Rusa]] | Chefurbo = [[Sankt-Peterburg|Petrograd]] ([[1917]]-[[1918]]); [[Moskva]] | Surfaco = {{formatnum:17075200}} | Habitanti = {{formatnum:147386000}}<ref>''Almanaque Mundial 1996'', Editorial América/Televisa, Mexico, 1995, pagini 548 til 552 (Demografio/Biometrio)</ref> | Yaro = 1989 | Denseso di habitantaro= 8,6 | Horo = +2 til UTC+11 }} La '''Republiko Socialista Sovietiana Rusia''' ([[Rusa linguo|Ruse]]: Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика) anke konocita kom RSS Rusia, esis un ek la [[republiko|republiki]] di [[Sovietia]]. Ol establisesis ye la [[7ma di novembro]] [[1917]] pos la [[Rusa revoluciono]], e duris til la [[12ma di decembro]] [[1991]]. Ek la republiki qui formacis [[Sovietia]], ol esis la maxim vasta e havis importanta jaceyi di [[petrolo]], [[naturala gaso]] e [[fero]]. Lua teritorio, sen modifiki, nune formacas [[Rusia]]. == Referi == {{reflist}} {{Historio di Rusia}} [[Kategorio:Sovietia|Rusia]] [[Kategorio:Historio di Rusia]] fro8oizr78tluv7amdgl88hub0iv86h 0 29203 994402 993916 2022-08-06T13:21:29Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{20ma yarcento}} [[Arkivo:WW2Montage.PNG|thumb|left|250px|La [[duesma mondomilito]] esis la maxim mortigiva konflikto de la historio.]] La '''20ma yarcento''' komencis ye la [[1ma di januaro]] [[1901]] e finis ye la [[31ma di decembro]] [[2000]]. Dum ta yarcento eventis la falio dil [[Otoman imperio|Otomana]], [[Germana imperio|Germana]] e [[Austria-Hungaria|Austriana-Hungariana]] imperii, ed anke l'[[Unesma mondomilito|Unesma]] e la [[Duesma mondomilito|Duesma]] [[mondomilito|mondomiliti]]. De la fino dil duesma mondomilito til [[1991]] restis du superpovi en la mondo: [[Usa]] e [[Sovietia]]. La tensi inter la du kreskis, ed originis [[kolda milito]]. Du importanta militi esis konsequaji de ta tensi: [[milito di Korea]] e [[milito en Vietnam]]. En [[1991]] [[krulo di Sovietia|Sovietia krulis]], ed Usa divenis l'unika superpovo del mondo. Gradope pos la duesma mondomilito komencis la deskoloniigo di [[Afrika]] ed [[Azia]]. [[Indiana subkontinento]] dividesis en du nedependanta stati en [[1947]]: [[India]] e [[Pakistan]]. En [[Azia]] la deskoloniigo-proceso en [[Indochinia]] efektigis l'[[Unesma milito en Indochinia]], qua duris de [[1946]] til [[1954]]. En [[Afrika]] deskoloniigo-procedo di [[Aljeria]] efektigis la [[milito di Aljeria]], qua duris de [[1954]] til [[1962]]. [[Arkivo:Alexander_Fleming.jpg|thumb|left|250px|[[Alexander Fleming]], deskovrinto di [[penicilino]].]] Dum la duesma yardeko aparis tale nomizita [[Hispana influenzo]] (1918-1920) qua mortigis de 50 til 100 milion personi en tota mondo. Dum tota yarcento, la [[medicino]] evolucionis multe, kun uzo di nova [[teknologio|teknologii]] e [[medikamento|medikamenti]]. Yen kelka exempli: l'uzo di [[X-radiaco]], deskovrita da [[Wilhelm Conrad Röntgen]], qua posibligis kuracar frakturi, lokizar stranja objekti en la korpi ante kirurgii, e detektar kelka morbi plu precize; la [[kordiala transplantaco]]; la deskovro di la [[penicilino]] ed altra [[antibiotiko|antibiotiki]]; la deskovro ed uzo di [[sulfonamido]]; l'invento di [[tomografio]]; la deskovro dil [[DNA]]; e l'invento di medikamenti kontre [[gravidesko]]. La habitantaro di la [[Tero]] kreskis tro rapida, e superiris 6 miliardi ante la fino dil yarcento. Granda [[epidemio|epidemii]] kontrolesis per [[vacino|vacini]], exemple l'extirpo di la [[variolo]], e per nova medikamenti e tekniki. Tamen, dum la [[yari 1980a]] l'epidemio di [[Sindromo di Imuno-Defekteso Aquirita (AIDS)|AIDS]] aparis ed expansis. [[Arkivo:Sanco_8001.jpg|thumb|250px|left|L'invento dil elektronikala komputero e pose dal domestika komputeri revolucionis l'aceso ed uzo di informi en tota mondo.]] Eventis revoluciono en la [[telekomuniko|telekomuniki]] ed expanso di la konoco tra la developo di [[komputero|komputeri]]* ed [[interreto]]. [[Transporto]] anke subisis revoluciono, kun l'expanso dil uzo di vehili kun motori di interna kombusto ([[automobilo|automobili]], [[kamiono|kamioni]], [[aviono|avioni]]...). L'aviono, inventita dum la komenco dil yarcento, evolucionis til posibligar trans-kontinentala voyaji en poka hori. Ol anke evolucionis kom armo por militi, ed uzeesis intense dum la duesma mondomilito. [[Arkivo:Sputnik_asm.jpg|thumb|250px|[[Sputnik 1]], l'unesma [[artificala satelito]].]] La developo di [[fuzeo|fuzei]] dum e pos la duesma mondomilito posibligis lansar l'unesma [[artificala satelito]] en [[1957]] e sendar l'unesma homo a la [[Luno]] en [[1969]], ed anke sendar [[kosmoprobilo|kosmoprobili]] ad altra [[planeto|planeti]]. L'artificala sateliti posibligis expansar la komuniki de l'un kontinento a l'altru, expansar la [[vetera predico]] e trovar minerala richesi en la [[subtero]]. Du [[ideologio|ideologiala]] konceptaji pri quale administrar ula stato aparis dum la komenco dil yarcento, e desaparis ankte ke la yarcento finis: [[fashismo]] e [[socialismo]]. [[Fashismo]], ideologio di extrema-dextra, havanta karaktero autoritatoza, ultranacionalista, kontre-demokratio e kontre socialismo, aparis en [[Italia]] pos l'[[unesma mondomilito]], e divenis l'ideologio dil stato Italiana en [[1922]], kande [[Benito Mussolini]] divenis chefo di guvernerio. Ol influis multa dextrana guvernerii, nome en Europa, inkluzite [[Naziismo]], ideologio kreita da [[Adolf Hitler]] ke, ultre havar la sama karakteri kam fashismo, enkorpigis anke konceptajo pri "rasala purigo", e persekuto a komunisti, [[homeosexualeso|homeosexuali]], e rasi ed etnii, nome [[judo|judi]] e [[cigano|cigani]], judikata kom "inferiora" a la "raso Germana". Fashismo e Naziismo originala desaparis kun la vinkeso dil [[rejio Italia]] e [[Naziista Germania]] dum la [[duesma mondomilito]], tamen kelka grupi neofashista* e neonaziista* duris existar, sekrete. [[Socialismo]], o plu exakte [[komunismo]], esis ideologiala konceptajo kreita sur bazo del idei da [[Karl Marx]] e [[Friedrich Engels]], Germani qui rezidis en [[London]] dum la 19ma yarcento. Tamen, erste en novembro [[1917]] ol prenis povo en ula lando, pos ke tale nomizita "[[Revoluciono di oktobro 1917]]", duktita da [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]], sucesoze revokis la provizora guvernerio en [[Rusia]]. Pos signatar la [[kontrato di Brest-Litovsk]], ekirar l'unesma mondomilito e subisar [[interna milito]] esis ke Lenin fine povis probar l'organizo dil ekonomio Rusa segun idei socialista, e komencis unionar regioni del antea [[Rusa imperio]] qui nedependanteskis dum o pos l'unesma mondomilito - [[Ukraina]], [[Bielorusia]], Kaukazia - por krear [[Sovietia]]. Pos la morto di Lenin, [[Iosif Vissarionovich Stalin|Iosif Stalin]] expropriis proprieti ed enplantacis kolektivismo di la produktado, sive en kolektiva farmeyi, sive en statala farmeyi. Pos rezistar dum la [[duesma mondomilito]] e federar kun Usa, Unionita Rejio e pose [[Francia]] por vinkar Naziista Germania, [[Sovietia]] e [[Usa]] komencis en 1946 ideologiala konfronto konocata kom [[kolda milito]], qua finis erste en [[1991]] kun la [[krulo di Sovietia]]. == Importanta eventi == * [[1912]] - Rejo-povo vinkesas en [[Chinia]], e la [[Republiko Chinia (1912-1949)|Republiko Chinia]] - fondesas. * [[1914]] til [[1918]] - [[Unesma mondomilito]]. * [[1917]] - [[Bolshevika revoluciono]] en [[Rusia]]. * [[1917]] - [[Finlando]] divenas nedependanta. * [[1922]] - [[Sovietia]] fondesas. * [[1933]] - [[Adolf Hitler]] divenas kancelero di [[Germania]]. Komencas nacional-socialista ero. * Elektronikala [[komputero]]* inventesas. * [[Antibiotiko|Antibiotiki]] deskovresas. * [[1939]] til [[1945]] - [[Duesma mondomilito]]. * [[1947]] til [[1953]] - [[Kolda milito]]. * [[1947]] - [[India]] e [[Pakistan]] nedependanteskas. * [[1948]] - [[Israel]] nedependanteskas. * [[1949]] - [[Popul-Republiko Chinia]] fondesas. * [[1950]] til [[1953]] - [[Milito en Korea]]. * [[1953]] - La strukturo di [[DNA]] deskovresas. * [[1962]] - [[Fuzeala krizo en Kuba]]. * [[1963]] - [[John F. Kennedy]] - ocidesas. * [[1964]] - til [[1975]] - [[Vietnam-milito|Milito en Vietnam]]. * [[1969]] - Unesma flugo adsur [[Luno]]. * [[1982]] - [[Falklandi-milito]]. * [[1986]] - Atomala dizastro en [[Chernobyl-katastrofo|Chernobil]], [[Ukraina]]. * [[1990]] - [[Est-Germania]] e [[West-Germania]] unionas por itere formacar [[Germania]]. * [[1991]] - Milito en [[Persiana gulfo]]. * [[1991]] - [[krulo di Sovietia]]. * [[1994]] - Voyajo-navo [[Estonia (navo)|Estonia]] sinkas en [[Baltika Maro]]. * [[1999]] - [[Batalio di Grozny]], en [[Chechenia]]. == Importanta individui == === Regnanti === * [[Winston Churchill]] * Rejulo [[Edward la 7ma dil Unionita Rejio]] * Rejino [[Elizabeth la 2ma dil Unionita Rejio]] * [[Mahatma Gandhi]] * [[Charles de Gaulle]] * [[Hirohito]] * [[Adolf Hitler]] * [[Urho Kekkonen]] * [[John Fitzgerald Kennedy]] * [[Kim Il-sung]] * [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]] * [[C.G.E. Mannerheim]] * [[Mao Zedong]] * [[Konstantin Päts]] * [[Theodore Roosevelt]] * [[Saddam Hussein]] * [[Iosif Vissarionovich Stalin|Iosif Stalin]] * [[Chiang Kai-shek]] * [[Josip Broz Tito]] * [[Getúlio Vargas]] * [[Juan Domingo Perón]] * [[Nelson Mandela]] === Cienco === * [[Albert Einstein]] * [[Sigmund Freud]] * [[Werner Heisenberg]] * [[Walter H. Brattain|Walter Houser Brattain]], [[John Bardeen]] e [[William Bradford Shockley]] === Religio === * [[Tenzin Gyatso]] ([[Dalai-lamao]]) * [[Matro Teresa]] * [[Papo Pius la 12ma]] * [[Papo Ioannes la 23ma]] * [[Papo Ioannes Paulus la 2ma]] * [[Grigori Yefimovich Rasputin|Grigori Rasputin]] === Ekonomiko e Komerco === * [[John Maynard Keynes]] * [[Milton Friedman]] === Arto === * [[Salvador Dalí]] * [[Pablo Picasso]] === Amuzanti === * [[The Beatles]] * [[The Rolling Stones]] * [[Charlie Chaplin]] * [[Jimi Hendrix]] * [[Michael Jackson]] * [[Groucho Marx]] * [[Marilyn Monroe]] * [[Frank Sinatra]] * [[Elvis Presley]] * [[Jacques Brel]] [[Kategorio:20ma yarcento| ]] [[Kategorio:Yarcenti]] 65l8zvvzrkxbmdrz5jiufoni50dp6kl 0 30075 994574 950037 2022-08-07T11:40:32Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Leonid Vitaliyevich Kantorovich | Imajo= [[Arkivo:Leonid Kantorovich 1975.jpg|180px]] | Profesiono= [[Ekonomiko|Ekonomikisto]] e [[matematiko|matematikisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio= [[19 di januaro]] [[1912]] | Nask-urbo= [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio= [[7 di aprilo]] [[1986]] | Mort-urbo= [[Moskva]], [[Sovietia]] }} '''Leonid Vitaliyevich Kantorovich''' ([[1912]] til [[1986]]) esis [[Sovietia|Sovietiana]] [[ekonomiko|ekonomikisto]] e [[matematiko|matematikisto]] qua recevis la [[Listo di Nobel-laureati pri ekonomiko|Nobel-premio]] pri [[ekonomiko]] en [[1975]], pro lua analizala laboro. {{Nobel-laureati pri ekonomiko}} {{DEFAULTSORT:Kantorovich, Leonid}} [[Kategorio:Rusian ekonomikisti]] btqvad0obq65iwd9dddna5zmmxx5idc 0 30284 994573 993256 2022-08-07T11:40:04Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Nikolai Mihailovich Prjevalski | Imajo= [[Arkivo:Nikolay Przhevalsky photoportrait and signature.jpg|180px]] | Profesiono = [[geografio|geografiisto]] ed explorero | Shablono_lando= [[Arkivo:Flag of the Russian Empire (black-yellow-white).svg|border|20px]] [[Rusiana Imperio]] | Naskodio= [[12 di aprilo]] [[1839]] | Nask-urbo= [[Smolensk]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio= [[1 di novembro]] [[1888]] | Mort-urbo= [[Karakol]], [[Rusiana Imperio]]<br /><small>(nune [[Kirgizistan]])</small> }} '''Nikolai Mihailovich Prjevalski''' ([[1839]] til [[1888]]) esis [[Rusa imperio|Rusa]] [[geografio|geografiisto]] ed explorero. == Biografio == Ilu naskis en [[Smolensk]], en rusigita familio kun Kozaka e [[Polonia|Polona]] origino. Fakte ilua grand-grand-avulo Kornilo Anisimovich Perevalski esis Kozako qua bataliis kontre Rusi en armeo de rejo di Polonia [[Stefan Bathory]]. Pose Perevalski chanjis sua familio-nomo a ''Przewalski'' e igis katoliko. Tamen nepotulo di Kornilo rivenis ad ortodoxa religio, e le Prjevalski igis rusa. La patro di Nikolai batalis en armeo di [[Rusa imperio]] (kom volontario) kontre tale nomizita "revolto di novembro en Polonia" (1830-1831), e Nikolai ipsa venis en 1863 a Polonia por batali kontre tale nomizita "revolto di januaro". Nikolai Mihailovich studiis en la militarala akademio di [[Sankt-Peterburg]]. En [[1864]] ilu divenis profesoro di [[geografio]] en [[Warszawa]]. En [[1867]] il iris a [[Siberia]] explorar enfluanto di [[fluvio Amur]]. Dum sequanta yari, ilu facis 4 voyaji a Central Azia: * de [[1870]] til [[1873]] de Kiaktha il trairis [[dezerto di Gobi]] til [[Beijing]], e pose exploris [[Yangcekiang]], ed en [[1872]] il atingis [[Tibet]]. Il exploris cirkum {{formatnum:18000}} km² e kolektis 5.000 speci di [[planto|planti]], 1.000 speci di [[ucelo|uceli]] e 3.000 speci di [[insekto|insekti]]. * de [[1876]] til [[1877]] ilu voyajis de est-Turkestan til montaro [[Tian Shan]]. * de [[1879]] til [[1880]] ilu iteri trairis Tien Shan montaro, ed probis atingar Tibet, sensucese. * de [[1883]] til [[1885]] il ekiris de Kiatkha tra la dezerto di Gobi til este de montaro Tian Shan. Kom rezulto di lua verko, granda parto di central Azia divenis konocata e studiata, tamen Nikolai Mihailovich Prjevalski esas maxim konocata pro ilua unesma ciencala deskripto di sovaja kavalo - [[kavalo di Prjevalski]], ''Equus ferus przewalskii'' - en [[1879]]. Prjevalski mortis viktimigita da [[tifo]] pos komencar lua 5ma voyajo. {{DEFAULTSORT:Prjevalski, Mihailovich Prjevalski}} [[Kategorio:Rusa exploreri]] oze2xb81lip0lm5krzur4jbyqxzv5w5 0 32185 994572 988033 2022-08-07T11:39:29Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Mumbai | Imajo= MumbaiMontage.png | TextodilImajo= Kelk imaji pri Mumbai. | Lando= India | Shablono_lando= {{IND}} | Tipodisubdividuro = [[Stati e teritorii di India|Stato]] | Regiono2= [[Maharashtra]] | FonditaYe= | FonditaDa= | Latitudo= 18º58'30" N | Longitudo= 72º49'33" E | Altitudo= 14 | Surfaco= 437,71 | Habitanti = {{formatnum:13830884}}<ref name=Gazetteer>[http://www.webcitation.org/query?url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=%26men=gcis%26lng=en%26des=wg%26srt=npan%26col=abcdefghinoq%26msz=1500%26pt=c%26va=%26srt=pnan&date=2010-01-10+15:19:25 World:Largest cities and towns and statistics of their population (2010)] World Gazetteer</ref> | Yaro= 2010 | Denseso di habitantaro= 22.922 | Horala_zono= + 5:30 | Mapo= Bombayindialocation.png | Urbestro= Shraddha Jadhav | Reto= www.mcgm.gov.in }} [[Arkivo:India.Mumbai.02.jpg|thumb|left|250px|Autobusi ed automobili en strado di Mumbai.]] '''Mumbai''', olim nomizita '''Bombay''' esas urbo en [[India]], e chef-urbo dil stato [[Maharashtra]]. Mumbai esas la maxim populoza urbo di India e la duesma maxim populoza urbo di la mondo kun preske 14 milion habitanti en la yaro 2010.<ref name=Gazetteer/>. L'urbocentro, kun la vicina urbeti [[Navi Mumbai]] e [[Thane]], esas un ek la maxim populoza urbala regioni di la mondo. Mumbai jacas an la westala marbordo di India e posedas profunda, naturala portuo. Ol anke esas la maxim richa urbo dil sudala, westala, o central [[Azia]]. La sep insuli qui konstitucas Mumbai esis olim vilajeti en qui la precipua okupado esis peskado. Dum multa yarcenti l'insuli esis sub intersequanta imperii Indiana, ante ke cedesis a [[Portugal]]ani e pose a [[Britaniana Est-India Kompanio]]. Dum la 18ma yarcento, Britaniana koloniigisti developis l'urbeto aden importanta komerco-centro per granda konstrukto-projeti. Mumbai kreskis kom l'ekonomial ed edukadala centro dum la 19ma yarcento. Ta kresko divenis forta fundamento por la movado pri l'autonomeso di India dum la frua 20ma yarcento. Kande India ganis sua autonomeso, l'urbo enkorpigesis en la stato Bombay. Dum la yaro 1960 la stato Maharashtra kreesis, ed Bombay divenis lua chef-urbo. L'urbo oficale rinomizesis Mumbai en 1995. [[Arkivo:Mumbai Skyline at Night.jpg|thumb|left|320px|Moderna edifici en Mumbai.]] Mumbai esas la [[komerco|komercal]] e filmo-industriala chefurbo di India, produktante preske 5% ek la [[totala nacionala produkturo]] e 70% de la komercaji di India. Mumbai esas hemo di importanta financal institucuri, exemple la Banko di India, la Borso di Mumbai, la Nacionala Borso di India, e la sideyi di multa Indiana kompanii e plurnaciona korporacioni. Ol gastigas la chefa nukleara institucuri, exemple la Centro Bhabha por Atomal Inquesto, la Korporaciono Indiana pri Nukleara Povo, e l'Institucuro Tata pri Bazala Inquesti. L'urbo anke lojigas la filmo e televizionala industrii di India, precipue ti qui produktas filmi en la lingui Hindi e Marathi, maxim konocata kom "Bollywood". Kun medio favoroza a komerco, e potencialo pri ofrar plu bona moyeno por entrateno, Mumbai atraktas multa migranti de tota India. Konseque, la mixo di multa socii e kulturi existas en la urbo. == Geografio == [[Arkivo:Mumbaicityskyline.jpeg|thumb|left|320px|Moderna edifici en Mumbai.]] Mumbai jacas sur streta [[peninsulo]] sude del insulo Salsete, qua cirkondesas da [[Araba maro]] weste, golfeto Thane este, e golfeto Vasai norde. Lua [[reliefo]] esas plana en arei olim kovrita da la maro, qua pose drenesis, kun kelka kolini. La mezavalora [[altitudo]] dil urbo esas 14 metri e lua maxim alta punto jacas 450 metri super la [[marala nivelo]]. Mumbai dividesas en du parti: ''city district'', kovranta 157 km² kun {{formatnum:3085411}} habitanti; e ''suburban district'', kun 446 km² e {{formatnum:9356962}} habitanti en 2011. La tota surfaco dil urbo esas 437,71 km². Lua [[klimato]] esas [[tropikala klimato|tropikala]] influata da [[musono]] kun du sezoni (''Aw'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). La mezavalora [[temperaturo]] en mayo ([[printempo]]) esas 30,5°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en januaro ([[vintro]] en nordala misfero) esas 24,9°C. La pluvoza sezono iras de junio til septembro. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 2184,1 mm, e la maxim pluvoza monato esas julio, kun mezavalore 711,6 mm. [[Inundado|Inundadi]] esas frequa dum pluvoza sezono. [[Ciklono|Cikloni]] esas rara: la maxim mala ciklono enrejistrita en la historio dil urbo eventis en 1948, e produktis 38 morti e 47 plusa homi desaparinta. == Fratala urbi == * [[Sankt-Peterburg]], {{RUS}}<ref name=Ind/> * [[İzmir]], {{TUR}}<ref name=Sister/> * [[Espoo]], {{FIN}}<ref name=Sister/> * [[Durango]], [[stato Durango]], {{MEX}}<ref name=Sister/> * [[Stuttgart]], {{GER}}<ref name=Ind/> * [[Berlin]], {{GER}}<ref name=Ind/> * [[London]], {{GBR}}<ref name=Ind/> * [[Yokohama]], {{JPN}}<ref name=Ind/> * [[Honolulu]], [[Havayi]], {{USA}}<ref name=Sister>http://en.sistercity.info/sister-cities/Mumbai.html</ref> * [[Los Angeles]], [[Kalifornia]], {{USA}}<ref name=Ind/> * [[Busan]], {{KOR}}<ref name=Ind>{{cite web|url=https://www.hindustantimes.com/mumbai/busan-is-mumbai-s-new-sister-city/story-ALDEJpIYoMJhJtKwwG57AJ.html|title=Busan is Mumbai’s new sister city|date=21ma di novembro 2009}}</ref> * [[Shanghai]], {{CHN}}<ref>https://www.gatewayhouse.in/mumbai-shanghai-sister-cities-report/</ref> == Referi == {{Reflist}} [[Kategorio:Urbi en India]] 4bb3ro6ratl4k4pspkqj7a6tc6id54d 0 32956 994571 992551 2022-08-07T11:39:05Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Ilya Mihailovich Frank | Imajo= [[Arkivo:Ilya Frank.jpg|180px]] | Profesiono= [[Fiziko|Fizikisto]] | Shablono_lando= {{URS}} | Naskodio= [[23 di oktobro]] [[1908]] | Nask-urbo= [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio= [[22 di junio]] [[1990]] | Mort-urbo= [[Moskva]], [[Sovietia]] }} '''Ilya Mihailovich Frank''' ([[1908]] til [[1990]]) esis [[Sovietia|Sovietiana]] [[Fiziko|fizikisto]] qua kunpremiizesis per la [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Nobel-premio]] pri [[fiziko]] en [[1958#Nobel-premiiziti|1958]] kun lua samlandani [[Igor Yevgenyevich Tamm|Igor Tamm]] e [[Pavel Alexeyevich Cherenkov|Pavel Cherenkov]]. {{Nobel-laureati pri fiziko}} {{DEFAULTSORT:Frank, Ilya}} [[Kategorio:Rusiana fizikisti]] [[Kategorio:Sovietiana fizikisti]] ipkd5clzp7uo6b5hgaktsnp9099pnb4 0 33927 994569 992908 2022-08-07T11:37:55Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Zhores Ivanovich Alferov | Nomo_originala = | Imajo= [[Arkivo:Zhores Alferov.jpg|180px]] | Profesiono= [[Fiziko|Fizikisto]] | Shablono_lando= {{URS}}<br />{{RUS}} | Naskodio= [[15ma di marto]] [[1930]] | Nask-urbo= [[Vitebsk]], [[Republiko Socialista Sovietiana Bielorusia|RSS Bielorusia]], [[Sovietia]] | Mort-dio = [[1ma di marto]] [[2019]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusia]] }} '''Jores Ivanovich Alfyorov''' ([[Bielorusia|bel.]] ''Jares Ivanavich Alfyorau'') (n. ye la [[15ma di marto]] [[1930]] en sovietiana [[Republiko Socialista Sovietiana Bielorusia|RSS Belorusia]] - m. ye la [[1ma di marto]] [[2019]] en [[Sankt-Peterburg]], [[Rusia]]) esas [[Sovietia]]na e [[Rusia]]na fizikisto qua recevis [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Nobel-premio]] pri [[fiziko]] en [[2000]]. Ilua patro esis [[Bielorusia|Belorusiulo]], ed matro – [[Judo|Judino]]. {{Nobel-laureati pri fiziko}} {{DEFAULTSORT:Alfyorov, Jores}} [[Kategorio:Rusiana fizikisti]] 89qjorsf3ziskgtnhlp2i2o2m9iy0dj 994570 994569 2022-08-07T11:38:34Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Jores Ivanovich Alfyorov | Nomo_originala = | Imajo= [[Arkivo:Zhores Alferov.jpg|180px]] | Profesiono= [[Fiziko|Fizikisto]] | Shablono_lando= {{URS}}<br />{{RUS}} | Naskodio= [[15ma di marto]] [[1930]] | Nask-urbo= [[Vitebsk]], [[Republiko Socialista Sovietiana Bielorusia|RSS Bielorusia]], [[Sovietia]] | Mort-dio = [[1ma di marto]] [[2019]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusia]] }} '''Jores Ivanovich Alfyorov''' ([[Bielorusia|bel.]] ''Jares Ivanavich Alfyorau'') (n. ye la [[15ma di marto]] [[1930]] en sovietiana [[Republiko Socialista Sovietiana Bielorusia|RSS Belorusia]] - m. ye la [[1ma di marto]] [[2019]] en [[Sankt-Peterburg]], [[Rusia]]) esas [[Sovietia]]na e [[Rusia]]na fizikisto qua recevis [[Listo di Nobel-laureati pri fiziko|Nobel-premio]] pri [[fiziko]] en [[2000]]. Ilua patro esis [[Bielorusia|Belorusiulo]], ed matro – [[Judo|Judino]]. {{Nobel-laureati pri fiziko}} {{DEFAULTSORT:Alfyorov, Jores Ivanovich}} [[Kategorio:Rusiana fizikisti]] noc5fi42b8nj8xpa32xez5mgdpo9i1c 0 33992 994468 867007 2022-08-06T22:35:50Z Joao Xavier 110 +texto, imajo wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Santo_Domingo_de_Silos_entronizado_como_obispo,_por_Bartolomé_Bermejo.jpg|thumb|250px|Santa Domeniko de Silos, entronigita kom abado.]] '''Abado''' ([[Arameana linguo|Arameane]] ''abba'', signifikanta "patro") esas maskula superioro di [[monakeyo]] en diversa religii, inkluzite [[Kristanismo]]. L'ofico anke povas donesar ad ula [[klerikaro|kleriko]] qua ne esas chefo di monakeyo. Ca titulo originis en monakeyi di [[Egiptia]] e [[Siria]], dissemesis tra [[Mediteraneo]], e rapide adoptesis en multa lingui por titulizar la chefo di ula monakeyo. {{wikivortaro}} [[Kategorio:Religiala profesioni]] [[Kategorio:Kristana terminaro]] qaua56rjlzqv1juk4pvkuj0dvjeloin 994469 994468 2022-08-06T22:36:16Z Joao Xavier 110 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Santo_Domingo_de_Silos_entronizado_como_obispo,_por_Bartolomé_Bermejo.jpg|thumb|250px|Santa Domeniko de Silos, entronigita kom abado.]] '''Abado''' ([[Arameana linguo|Arameane]] ''abba'', signifikanta "patro") esas maskula superioro di [[monako|monakeyo]] en diversa religii, inkluzite [[Kristanismo]]. L'ofico anke povas donesar ad ula [[klerikaro|kleriko]] qua ne esas chefo di monakeyo. Ca titulo originis en monakeyi di [[Egiptia]] e [[Siria]], dissemesis tra [[Mediteraneo]], e rapide adoptesis en multa lingui por titulizar la chefo di ula monakeyo. {{wikivortaro}} [[Kategorio:Religiala profesioni]] [[Kategorio:Kristana terminaro]] gmenky5x9vasfrzqu53y0p4ect8ia7h 0 34007 994405 973158 2022-08-06T13:27:46Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Flag of the Prime Minister of Moldova.svg|thumb|220px|Flago dil chefministro di Moldova.]] La [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]] di [[Moldova]]. Yen la listo pri chefministri di Moldova de [[1990]] til nun. ; Parties {{surskriburo|yellow|''Partidul Acțiune și Solidaritate''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|orange |''Frontul Popular din Moldova''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|lightgreen |''Partidul Agrar din Moldova''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|blue |''Alianța pentru Democrație și Reforme''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|red |''Partidul Comuniștilor din Republica Moldova''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|green| ''Partidul Liberal Democrat din Moldova''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|lightblue|''Partidul Liberal''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|lightgray|senpartisa|border=1px solid #AAAAAA}} ; Status {{surskriburo|#E6E6AA|provizora chefministro|border=black}} {| class="wikitable" width="90%" |- ! # ! Imajo ! Nomo<br /><small>(Nasko-morto)</small> ! Komenco dil guvernisteso ! Fino dil guvernisteso ! Partiso ! Elekto |- ! style="background:orange;" | 1 | [[Arkivo:Valeriu_Muravschi_(cropped).jpg|60px]]||[[Valeriu Muravschi]]<br /><small>(1949–2020)</small>|| [[28ma di mayo]] [[1991]] || [[1ma di julio]] [[1992]] ||''Frontul Popular din Moldova''|| — |- ! rowspan="2" style="background:lightgreen;" | 2 | rowspan=2 |[[Arkivo:Ne havas libera imajo.svg|60px]]|| rowspan=2 |[[Andrei Sangheli]]<br /><small>(1944–)</small>|| rowspan="2" |[[1ma di julio]] [[1992]] || rowspan=2| [[24ma di januaro]] [[1997]] || rowspan=2 |''Partidul Agrar din Moldova'' || — |- || 1994 |- ! style="background: blue; color: white;" rowspan=2| 3 | rowspan=2|[[Arkivo:Flickr - Ion Chibzii - Ion Ciubuc.jpg|60px]] || rowspan=2|[[Ion Ciubuc]]<br /><small>(1943–2018)</small> || rowspan=2|[[24ma di januaro]] [[1997]] || rowspan=2|<small>''renuncis ye la 5ma di februaro 1999''</small><br />[[12ma di marto]] [[1999]] || rowspan=2|''Alianța pentru Democrație și Reforme'' || — |- | 1998 |- bgcolor=E6E6AA ! style="background: lightgray;"| — | [[Arkivo:Serafim Urechean (crop 12631652493).jpg|60px]] || [[Serafim Urechean]]<br /><small>(1950–)</small><br /><small>''provizora chefministro''</small> || [[5ma di februaro]] [[1999]] || [[19ma di februaro]] [[1999]] || senpartisa || — |- ! rowspan=2 style="background: blue; color: white;"| 4 | rowspan=2|[[Arkivo:Ion Sturza (December 2015).png|60px]] || rowspan=2|[[Ion Sturza]]<br /><small>(1960–)</small> || bgcolor=E6E6AA|[[19ma di februaro]] [[1999]] || bgcolor=E6E6AA|[[12ma di marto]] [[1999]] || rowspan=2|''Alianța pentru Democrație și Reforme'' || rowspan=2|— |- | [[12ma di marto]] [[1999]] || [[21ma di decembro]] [[1999]] |- ! style="background: lightgray;"| 5 | [[Arkivo:Braghis.jpg|60px]] || [[Dumitru Braghiș]]<br /><small>(1957–)</small> || [[21ma di decembro]] [[1999]] || [[19ma di aprilo]] [[2001]] || ''Partidul Social Democrat'' || — |- ! style="background: Red; color: white;" rowspan=2| 6 | rowspan=2| [[Arkivo:Vasile Tarlev.jpeg|60px]] || rowspan="2" |[[Vasile Tarlev]]<br /><small>(1963–)</small> || rowspan=2|[[19ma di aprilo]] [[2001]] || rowspan=2|[[31ma di marto]] [[2008]] || rowspan=2| ''Partidul Comuniștilor din Republica Moldova'' || 2001 |- | 2005 |- ! style="background: Red; color: white;" rowspan=2| 7 | rowspan=2|[[Arkivo:Zinaida Greceanîi.jpg|60px]] || rowspan=2|[[Zinaida Greceanîi]]<br /><small>(1956–)</small> || rowspan=2| [[31ma di marto]] [[2008]] || rowspan=2|[[14ma di septembro]] [[2009]] || rowspan=2| ''Partidul Comuniștilor din Republica Moldova'' || — |- | aprilo 2009 |- bgcolor=E6E6AA ! style="background: Red; color: white;"| — | [[Arkivo:Ne havas libera imajo.svg|60px]] || [[Vitalie Pîrlog]]<br /><small>(1974–)</small><br /><small>''provizora chefministro''</small>|| [[14ma di septembro]] [[2009]] || [[25ma di septembro]] [[2009]] || ''Partidul Comuniștilor din Republica Moldova'' || — |- ! style="background: green; color: white;" rowspan=2| 8 | rowspan=2|[[Arkivo:Vladimir Filat.jpg|60px]] || rowspan=2|[[Vlad Filat]]<br /><small>(1969–)</small> || rowspan=2|[[25ma di septembro]] [[2009]] || rowspan=2|[[25ma di aprilo]] [[2013]] || rowspan=2|''Partidul Liberal Democrat din Moldova''<br /><small>(''Alianța pentru Integrare Europeană'')</small> || julio 2009 |- | 2010 |- ! style="background: green; color: white;" rowspan="2"| 9 | rowspan="2"| [[Arkivo:Iurie Leancă Senate of Poland.JPG|60px]] || rowspan="2"| [[Iurie Leancă]]<br /><small>(1963–)</small> || bgcolor=E6E6AA| [[25ma di aprilo]] [[2013]] || bgcolor=E6E6AA| [[30ma di mayo]] [[2013]] || rowspan="2"| ''Partidul Liberal Democrat din Moldova''br /><small>(''Coaliția Pro-Europeană'')</small> || — |- | [[30ma di mayo]] [[2013]] || [[18ma di februaro]] [[2015]] || — |- ! style="background: lightgray;"| 10 | [[Arkivo:Chiril Gaburici (crop.).jpg|60px]] || [[Chiril Gaburici]]<br ><small>(1976–)</small> || [[18ma di februaro]] [[2015]] || [[22ma di junio]] [[2015]] || senpartisa || 2014 |- bgcolor=#E6E6AA !style="background: green; color: white;"| — | [[Arkivo:NataliaGherman̠Wien.jpg|60px]] || [[Natalia Gherman]]<br /><small>(1969–)</small><br /><small>''provizora chefministro''</small> || [[22ma di junio]] [[2015]] || [[30ma di julio]] [[2015]] || ''Partidul Liberal Democrat din Moldova''<br /><small>(''Alianța Politică pentru Moldova Europeană'')</small> || — |- !style="background: green; color: white;"| 11 | [[Arkivo:Valeriu Streleț 2015.jpg|60px]] || [[Valeriu Streleț]]<br /><small>(1970–)</small> || [[30ma di julio]] [[2015]] || [[30ma di oktobro]] [[2015]] || ''Partidul Liberal Democrat din Moldova''<br /><small>(''Alianța pentru Integrare Europeană III'')</small> || — |- bgcolor=#E6E6AA !style="background: lightblue; color: white;"| — | [[Arkivo:Gheorghe Brega 2015-11-04.jpg|60px]] || [[Gheorghe Brega]]<br /><small>(1951–)</small><br /><small>''provizora chefministro''</small> || [[30ma di oktobro]] [[2015]] || [[20ma di januaro]] [[2016]] || ''Partidul Liberal''<br /><small>(''Alianța pentru Integrare Europeană III'')</small> || — |- !style="background: darkblue; color: white;"| 12 | [[Arkivo:Pavel Filip (11322438465) cropped.jpg|60px]] || [[Pavel Filip]]<br /><small>(1966–)</small> || [[20ma di januaro]] [[2016]] || [[8ma di junio]] [[2019]] || ''Partidul Democrat din Moldova'' || — |- !style="background:#e6c300; color: black;"| 13 | [[Arkivo:Maia_Sandu_-_EPP_Summit_-_June_2017_(35463818515)_(cropped).jpg|60px]] || [[Maia Sandu]]<br /><small>(1972–)</small> || [[8ma di junio]] [[2019]] || [[14ma di novembro]] [[2019]] || ''Partidul Acțiune și Solidaritate'' || 2019 |- ! style="background: lightgray;"| 14 | [[Arkivo:Ion Chicu (2020-01-31).jpg|60px]] || [[Ion Chicu]]<br /><small>(1972–)</small> || [[14ma di novembro]] [[2019]] || [[31ma di decembro]] [[2020]] || senpartisa || — |- ! style="background: lightgray;"| — | [[Arkivo:Aureliu_Ciocoi_(13-04-2021).jpg|60px]] || [[Aureliu Ciocoi]]<br /><small>(1968–)</small>|| [[31ma di decembro]] [[2020]] || [[6ma di agosto]] [[2021]] || senpartisa || — |- ! style="background: yellow;|15 | [[Arkivo:Natalia_Gavrilița_-_jun_2019.jpg|60px]] || [[Natalia Gavrilița]] || [[6ma di agosto]] [[2021]] || nun || ''Partidul Acțiune și Solidaritate'' || 2021 |} == Videz anke == * [[Listo pri prezidanti di Moldova|Prezidanti di Moldova]] [[Kategorio:Chefministri di Moldova| ]] 0wh2qw6xngr0xmcvq9u98jovi2l1qqs 994406 994405 2022-08-06T13:28:33Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Flag of the Prime Minister of Moldova.svg|thumb|220px|Flago dil chefministro di Moldova.]] La [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]] di [[Moldova]]. Yen la listo pri chefministri di Moldova de [[1990]] til nun. ; Parties {{surskriburo|yellow|''Partidul Acțiune și Solidaritate''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|orange |''Frontul Popular din Moldova''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|lightgreen |''Partidul Agrar din Moldova''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|blue |''Alianța pentru Democrație și Reforme''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|red |''Partidul Comuniștilor din Republica Moldova''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|green| ''Partidul Liberal Democrat din Moldova''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|lightblue|''Partidul Liberal''|border=1px solid #AAAAAA}} {{surskriburo|lightgray|senpartisa|border=1px solid #AAAAAA}} ; Status {{surskriburo|#E6E6AA|provizora chefministro|border=black}} {| class="wikitable" width="90%" |- ! # ! Imajo ! Nomo<br /><small>(Nasko-morto)</small> ! Komenco dil guvernisteso ! Fino dil guvernisteso ! Partiso ! Elekto |- ! style="background:orange;" | 1 | [[Arkivo:Valeriu_Muravschi_(cropped).jpg|60px]]||[[Valeriu Muravschi]]<br /><small>(1949–2020)</small>|| [[28ma di mayo]] [[1991]] || [[1ma di julio]] [[1992]] ||''Frontul Popular din Moldova''|| — |- ! rowspan="2" style="background:lightgreen;" | 2 | rowspan=2 |[[Arkivo:Ne havas libera imajo.svg|60px]]|| rowspan=2 |[[Andrei Sangheli]]<br /><small>(1944–)</small>|| rowspan="2" |[[1ma di julio]] [[1992]] || rowspan=2| [[24ma di januaro]] [[1997]] || rowspan=2 |''Partidul Agrar din Moldova'' || — |- || 1994 |- ! style="background: blue; color: white;" rowspan=2| 3 | rowspan=2|[[Arkivo:Flickr - Ion Chibzii - Ion Ciubuc.jpg|60px]] || rowspan=2|[[Ion Ciubuc]]<br /><small>(1943–2018)</small> || rowspan=2|[[24ma di januaro]] [[1997]] || rowspan=2|<small>''renuncis ye la 5ma di februaro 1999''</small><br />[[12ma di marto]] [[1999]] || rowspan=2|''Alianța pentru Democrație și Reforme'' || — |- | 1998 |- bgcolor=E6E6AA ! style="background: lightgray;"| — | [[Arkivo:Serafim Urechean (crop 12631652493).jpg|60px]] || [[Serafim Urechean]]<br /><small>(1950–)</small><br /><small>''provizora chefministro''</small> || [[5ma di februaro]] [[1999]] || [[19ma di februaro]] [[1999]] || senpartisa || — |- ! rowspan=2 style="background: blue; color: white;"| 4 | rowspan=2|[[Arkivo:Ion Sturza (December 2015).png|60px]] || rowspan=2|[[Ion Sturza]]<br /><small>(1960–)</small> || bgcolor=E6E6AA|[[19ma di februaro]] [[1999]] || bgcolor=E6E6AA|[[12ma di marto]] [[1999]] || rowspan=2|''Alianța pentru Democrație și Reforme'' || rowspan=2|— |- | [[12ma di marto]] [[1999]] || [[21ma di decembro]] [[1999]] |- ! style="background: lightgray;"| 5 | [[Arkivo:Braghis.jpg|60px]] || [[Dumitru Braghiș]]<br /><small>(1957–)</small> || [[21ma di decembro]] [[1999]] || [[19ma di aprilo]] [[2001]] || ''Partidul Social Democrat'' || — |- ! style="background: Red; color: white;" rowspan=2| 6 | rowspan=2| [[Arkivo:Vasile Tarlev.jpeg|60px]] || rowspan="2" |[[Vasile Tarlev]]<br /><small>(1963–)</small> || rowspan=2|[[19ma di aprilo]] [[2001]] || rowspan=2|[[31ma di marto]] [[2008]] || rowspan=2| ''Partidul Comuniștilor din Republica Moldova'' || 2001 |- | 2005 |- ! style="background: Red; color: white;" rowspan=2| 7 | rowspan=2|[[Arkivo:Zinaida Greceanîi.jpg|60px]] || rowspan=2|[[Zinaida Greceanîi]]<br /><small>(1956–)</small> || rowspan=2| [[31ma di marto]] [[2008]] || rowspan=2|[[14ma di septembro]] [[2009]] || rowspan=2| ''Partidul Comuniștilor din Republica Moldova'' || — |- | aprilo 2009 |- bgcolor=E6E6AA ! style="background: Red; color: white;"| — | [[Arkivo:Ne havas libera imajo.svg|60px]] || [[Vitalie Pîrlog]]<br /><small>(1974–)</small><br /><small>''provizora chefministro''</small>|| [[14ma di septembro]] [[2009]] || [[25ma di septembro]] [[2009]] || ''Partidul Comuniștilor din Republica Moldova'' || — |- ! style="background: green; color: white;" rowspan=2| 8 | rowspan=2|[[Arkivo:Vladimir Filat.jpg|60px]] || rowspan=2|[[Vlad Filat]]<br /><small>(1969–)</small> || rowspan=2|[[25ma di septembro]] [[2009]] || rowspan=2|[[25ma di aprilo]] [[2013]] || rowspan=2|''Partidul Liberal Democrat din Moldova''<br /><small>(''Alianța pentru Integrare Europeană'')</small> || julio 2009 |- | 2010 |- ! style="background: green; color: white;" rowspan="2"| 9 | rowspan="2"| [[Arkivo:Iurie Leancă Senate of Poland.JPG|60px]] || rowspan="2"| [[Iurie Leancă]]<br /><small>(1963–)</small> || bgcolor=E6E6AA| [[25ma di aprilo]] [[2013]] || bgcolor=E6E6AA| [[30ma di mayo]] [[2013]] || rowspan="2"| ''Partidul Liberal Democrat din Moldova''<br /><small>(''Coaliția Pro-Europeană'')</small> || — |- | [[30ma di mayo]] [[2013]] || [[18ma di februaro]] [[2015]] || — |- ! style="background: lightgray;"| 10 | [[Arkivo:Chiril Gaburici (crop.).jpg|60px]] || [[Chiril Gaburici]]<br ><small>(1976–)</small> || [[18ma di februaro]] [[2015]] || [[22ma di junio]] [[2015]] || senpartisa || 2014 |- bgcolor=#E6E6AA !style="background: green; color: white;"| — | [[Arkivo:NataliaGherman̠Wien.jpg|60px]] || [[Natalia Gherman]]<br /><small>(1969–)</small><br /><small>''provizora chefministro''</small> || [[22ma di junio]] [[2015]] || [[30ma di julio]] [[2015]] || ''Partidul Liberal Democrat din Moldova''<br /><small>(''Alianța Politică pentru Moldova Europeană'')</small> || — |- !style="background: green; color: white;"| 11 | [[Arkivo:Valeriu Streleț 2015.jpg|60px]] || [[Valeriu Streleț]]<br /><small>(1970–)</small> || [[30ma di julio]] [[2015]] || [[30ma di oktobro]] [[2015]] || ''Partidul Liberal Democrat din Moldova''<br /><small>(''Alianța pentru Integrare Europeană III'')</small> || — |- bgcolor=#E6E6AA !style="background: lightblue; color: white;"| — | [[Arkivo:Gheorghe Brega 2015-11-04.jpg|60px]] || [[Gheorghe Brega]]<br /><small>(1951–)</small><br /><small>''provizora chefministro''</small> || [[30ma di oktobro]] [[2015]] || [[20ma di januaro]] [[2016]] || ''Partidul Liberal''<br /><small>(''Alianța pentru Integrare Europeană III'')</small> || — |- !style="background: darkblue; color: white;"| 12 | [[Arkivo:Pavel Filip (11322438465) cropped.jpg|60px]] || [[Pavel Filip]]<br /><small>(1966–)</small> || [[20ma di januaro]] [[2016]] || [[8ma di junio]] [[2019]] || ''Partidul Democrat din Moldova'' || — |- !style="background:#e6c300; color: black;"| 13 | [[Arkivo:Maia_Sandu_-_EPP_Summit_-_June_2017_(35463818515)_(cropped).jpg|60px]] || [[Maia Sandu]]<br /><small>(1972–)</small> || [[8ma di junio]] [[2019]] || [[14ma di novembro]] [[2019]] || ''Partidul Acțiune și Solidaritate'' || 2019 |- ! style="background: lightgray;"| 14 | [[Arkivo:Ion Chicu (2020-01-31).jpg|60px]] || [[Ion Chicu]]<br /><small>(1972–)</small> || [[14ma di novembro]] [[2019]] || [[31ma di decembro]] [[2020]] || senpartisa || — |- ! style="background: lightgray;"| — | [[Arkivo:Aureliu_Ciocoi_(13-04-2021).jpg|60px]] || [[Aureliu Ciocoi]]<br /><small>(1968–)</small>|| [[31ma di decembro]] [[2020]] || [[6ma di agosto]] [[2021]] || senpartisa || — |- ! style="background: yellow;|15 | [[Arkivo:Natalia_Gavrilița_-_jun_2019.jpg|60px]] || [[Natalia Gavrilița]] || [[6ma di agosto]] [[2021]] || nun || ''Partidul Acțiune și Solidaritate'' || 2021 |} == Videz anke == * [[Listo pri prezidanti di Moldova|Prezidanti di Moldova]] [[Kategorio:Chefministri di Moldova| ]] oon0yx1a3w78w5ynl0uee4hpkmvp732 0 34244 994394 971280 2022-08-06T13:17:15Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Grigori Rasputin]] a [[Grigori Yefimovich Rasputin]]: .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Grigori Yefimovich Rasputin | Imajo= [[Arkivo:Grigori Rasputin 1916.jpg|180px]] | Profesiono = monako | Okupeso = mistiko | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio= [[21ma di januaro]] [[1869]] | Nask-urbo= apud Tobolsk, [[Siberia]] | Mort-dio= [[30ma di decembro]] [[1916]] | Mort-urbo= [[Sankt Peterburg]], [[Rusa imperio]] }} '''Grigori Yefimovich Rasputin''' ([[21ma di januaro]] [[1869]] til la [[30ma di decembro]] [[1916]], segun [[Gregoriala kalendario]]) esis [[Rusa imperio|Rusa]] monako. Solida e sordida rurano kun facininta klara blua [[okulo|okuli]] facas pilgrimo a [[Grekia]] e [[Jerusalem]]. Kande ilu vivis en St. Peterburg, ilu havis suceso (maxim sexuala) che kortala femini, note spozino di [[Nikolai 2ma di Rusia|caro]] pro [[hemofilio]] di filio. {{DEFAULTSORT:Rasputin, Grigori}} [[Kategorio:Rusiani]] [[Kategorio:Historio di Rusia]] 7hdbyae2oep0g2d3yl1y8cawohj9ecg 994562 994394 2022-08-07T11:33:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Grigori Yefimovich Rasputin | Imajo= [[Arkivo:Grigori Rasputin 1916.jpg|180px]] | Profesiono = monako | Okupeso = mistiko | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio= [[21ma di januaro]] [[1869]] | Nask-urbo= apud Tobolsk, [[Siberia]] | Mort-dio= [[30ma di decembro]] [[1916]] | Mort-urbo= [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] }} '''Grigori Yefimovich Rasputin''' ([[21ma di januaro]] [[1869]] til la [[30ma di decembro]] [[1916]], segun [[Gregoriala kalendario]]) esis [[Rusa imperio|Rusa]] monako. Solida e sordida rurano kun facininta klara blua [[okulo|okuli]] facas pilgrimo a [[Grekia]] e [[Jerusalem]]. Kande ilu vivis en Sankt-Peterburg, ilu havis suceso (maxim sexuala) che kortala femini, note spozino di [[Nikolai 2ma di Rusia|caro]] pro [[hemofilio]] di filio. {{DEFAULTSORT:Rasputin, Grigori Yefimovich}} [[Kategorio:Rusiani]] [[Kategorio:Historio di Rusia]] 10pg3hngmewgmkk71gl9orjvgqd8lgv 0 34245 994403 676975 2022-08-06T13:22:01Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Grigori Yefimovich Rasputin]] jgdi77ja5yl1dwi68vfi8ikyo2bf0v2 0 35402 994487 849380 2022-08-06T23:59:34Z Joao Xavier 110 kelka korektigi e plusa texto wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Sinn Féin.png|280px|right]] '''Sinn Féin''' (signifikanta "ni ipsa") esas [[Irlando|Irlandana]] politika partiso di [[ideologio]] [[Republiko|republikala]] e sinistrala. Fondita da [[Arthur Griffith]] kom nacionalista partiso qua suportis [[monarkio]] en Irlando, en 1917 lua ideologio chanjesis a republikanismo, ed ol komencis suportar la kreo di [[Republiko Irlando|Irlandana republiko]]. Lua skopo esas la politikala riunigo dil insulo [[Irlando]], eliminanta lua divido en du stati: [[Nord-Irlando]] e [[Republiko Irlando]]. Sub la chefeso di Gerry Adams e Martin McGuinness, Sinn Féin komencis adoptar reformista politiko, qua duktis a tale nomizita "pakto di [[Belfast]]" o "pakto di la Santa Venerdio", qua finis granda parto di la violento politikala en [[Nord-Irlando]]. == Extera ligilo == * [http://sinnfein.ie/ Oficala retopagino] [[Kategorio:Irlando]] n3wp2fn9p0ai3rty1v046beqqu8g2u0 0 36047 994439 917325 2022-08-06T20:25:24Z CommonsDelinker 352 Removing [[:c:File:Tolkien_1916-2.jpg|Tolkien_1916-2.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Tolkien 1916-2.jpg|]]. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= John Ronald Reuel Tolkien | Imajo= | Profesiono= Skriptisto, poeto, filologiisto e profesoro | Shablono_lando= {{GBR}} | Naskodio= [[3ma di januaro]] [[1892]] | Nask-urbo= Bloemfontein, hodie [[Sudafrika]] | Mort-dio= [[2ma di septembro]] [[1973]] | Mort-urbo= Bournemouth, [[Dorset]], [[Anglia]] }} '''John Ronald Reuel Tolkien''', (AFI: dʒɒn ˈɹʷɒnld ˈɹʷuːəl ˈtʰɒlkiːn) ([[1892]] til [[1973]]), citata kom '''J. R. R. Tolkien''' o '''JRRT''', esis [[Unionita Rejio|Britaniana]] skriptisto, [[poezio|poeto]], [[filologio|filologo]] e profesoro, konocita precipue pro esar l'autoro dil klasika romani di fantaziajo ''La Hobbit'' o ''La Sioro dil Ringi''. == Literaturala verko e [[filologio]] == === Poemi === L'unesma poemo publikigita da Tolkien esis "La batalio di l'Estala Campo'', en 1911, kande ilu evis 40 yari. Delonge, Tolkien interesis su pri ncien Angla e lektis multa verki en ica linguo, exemple la poemo ''Christ la 2ma'' da Cynewuld. Du linei ek ica poemo impresis ilu, note: {{Frazo|Eala Earendel engla beorhtast.<br/>Ofer middangeard monnum sended}} En [[1914]], inspirita per ta linei, Tolkien skribis la poemo "La vojayo di Eärendel, la vespera stelo", qua rakontis la vojayo en cielo da maristo Eärendel, plu tarde konvertita en Eärendil. Ica poemo esus esencala en la developo di lua esonta personaji. {{revizo}} Tolkien duris skribar multa poemi, ul ek li relatita kun lua personaji e qua plu tarde inkluzesus da lua filiulo Christopher en la tomi di la verko ''Historio di la Meza Tero''. En [[1917]], kande esis en hospitalo pro morbo prenita dum l'[[Unesma mondomilito]], Tolkien komencis skribir altra poemi qui esus la centro dil precipua historii di ''La Silmarillion'', qua pose konvertus su en prozo. En [[1953]] il publikigis la poemo "La riveno di Beorhtnoth, filiulo di Beorhthelm", quankam ja esis finita ek [[1945]]. Skribita en aliteraca verso, ol esas durigo dil nefinit ancien Angliana poemo ''[[La Batalio di Maldon]]''. {{DEFAULTSORT:Tolkien, J. R. R.}} [[Kategorio:Britaniana skriptisti]] bh0ooeonvf8deu8n390b5lovhkeqyde 14 38677 994527 938170 2022-08-07T11:08:06Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Kategorio:Sankt Peterburg]] a [[Kategorio:Sankt-Peterburg]]: .. wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Federala urbo di Rusia]] ay6bkrqcnfytleo4rrcb07q2d6v9u13 0 38684 994554 929279 2022-08-07T11:27:42Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Sankt-Peterburg]] qa5ic8kdn58i7ml0q8gw73srpx97y9t 0 38694 994523 993868 2022-08-07T11:04:47Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Sankt-Peterburg | Blazono= Coat of Arms of Saint Petersburg (2003).svg | Flago= Flag of Saint Petersburg.svg | Mapo= Saint Petersburg in Russia (detail, special marker).png | Shablono_lando= {{RUS}} | Imajo= SPB Collage 2014-3.png | TextodilImajo= Kelk imaji pri Sankt-Peterburg. | Regiono= Nord-westala Federala Distrikto | Urbestro= Alexander Beglov (UR) <small>(guberniestro) | Latitudo= 59°57'N | Longitudo= 30°18'E | Altitudo= | Surfaco= {{formatnum:1434}} | Habitanti = {{formatnum:5323300}} | Yaro= 2017 | Denseso di habitantaro = | Horala_zono= +3 | Chefurbo = Moskva | Disto = <small>(choseala)</small> 714<ref>https://www.distancecalculator.net/from-moscow-to-saint-petersburg</ref> | Reto= }} [[Arkivo:Fontanka_River_Perspective_01.jpg|thumb|left|250px|La fluvio Fontanka, estala brancho dil [[fluvio Neva]].]] '''Sankt-Peterburg''' ([[Rusa linguo|Ruse]] Санкт-Петербу́рг) esas la duesma maxim populizita urbo di [[Rusia]] e granda portuo apud la delto dil [[fluvio Neva]], ube ol extensas su sur multa insuli an la [[Gulfo di Finlando]], este de [[Baltiko]]. Segun statistiki de 2017, ol havis {{formatnum:5323300}} habitanti. L'urbo fondesis ye la [[27ma di mayo]] ([[Juliala kalendario]]: 16ma di mayo) [[1703]] dal caro [[Pyotr la 1ma di Rusia]]. Ye la 1ma di septembro [[1914]] lua nomo chanjesis a '''Petrograd''' ed ye la [[26ma di januaro]] [[1924]] ol ribaptesis '''Leningrad'''. Ye la 7ma di septembro 1991 lua nomo itere chanjesis a Sankt-Peterburg. De [[1713]] til [[1728]] ed itere de [[1732]] til [[1918]] ol esis la chef-urbo di [[Rusa imperio]]. Nun, Sankt-Peterburg esas un ek la maxim moderna urbi de Rusia, ed anke lua kulturala chef-urbo. Lua historiala centro e monumenti esas Kulturala Patrimonio di la Homaro, segun [[UNESKO]]. La muzeo ''Hermitage'', un ek la maxim granda artala muzei del mondo, jacas ibe. Multa konsuleyi e sideyi di kompanii e banki jacas en Sankt-Peterburg. == Historio == [[Arkivo:Bronze_Horseman_02.jpg|thumb|250px|left|Monumento homajas [[Pyotr la 1ma di Rusia|Pyotr la 1ma]].]] En 1611, Sueda kolonigiisti konstruktis ''Nyenskans'', fortreso apud l'estuario dil [[fluvio Neva]], en la lore nomizita "[[Ingermanlando]]", habitita dal Ingriani, *Fina tribuo. L'urbeto Nyen developis proxim ol. Dum la fino dil 17ma yarcento, [[Pyotr la 1ma di Rusia]] deziris ke Rusia havis portuo che [[Baltiko]] por komercar kun l'Ocidento. Ilu deziris portuo plu bona kam [[Arkangelsk]], portuo an [[Blanka Maro]] qua klozesis per frosto dum la vintro. Ye la 12ma di mayo (Gregoriale: 1ma di mayo) [[1703]] Pyotr kaptis Nyenskans, ed ye la [[27ma di mayo]] [[1703]] ilu komencis konstruktar la Fortreso di Petrus e Paulus, origino di Sankt-Peterburg. L'urbo konstruktesis da konskriptita rurani e da militala kaptiti. Dekope de mili ek li mortis dum la konstrukto. Pyotr movis la chef-urbo de [[Moskva]] a Sankt-Peterburg en [[1712]], non yari ante ke la pakto di Nystad, de [[1721]], finis la milito inter Rusa imperio e Suedia. [[Arkivo:Map_spb_1744_high.jpg|250px|thumb|left|Mapo de 1744 pri Sankt-Peterburg.]] Dum l'unesma yari, l'urbo kreskis cirkum la Placo dil Triuno, an la dextra rivo dil fluvio Neva. En 1725 Pyotr la 1ma mortis, e lua filiulo [[Pyotr la 2ma di Rusia|Pyotr la 2ma]] decidis transferar la chef-urbo itere a [[Moskva]], ma en [[1732]] l'imperiestrino [[Ana di Rusia]] itere transferis la chef-urbo a Sankt-Peterburg. En 1736-1737 l'urbo subisis katastrofoza fairi. Dum lua rikonstruktado, tri larja stradi apertesis: l'avenuo ''Nevsky Prospect'' (nune la precipua strado del urbo), la strado Gorokhovaya e l'avenuo Voznesensky (''Voznesensky Prospekt''). Pose, l'urbo komencis florifar kulturale: en 1738 inauguresis la Skolo pri Baleto dil urbo, ed en 1757 inauguresis l'Akademio pri Arti, qua diplomizesis multa piktisti, skultisti ed arkitekti. En [[1764]] l'arkitekto [[Francesco Bartolomeo Rastrelli]] konstruktis la [[Vintrala Palaco]] sub impero dal carino [[Yekaterina la 2ma di Rusia]], qua deziris gardar ibe elua kolekturo di pikturi. La palaco e quar altra vicina edifici nun formacas la muzeo ''Hermitage''. Entote 25 institucuri, inter teatri, muzei, skoli e biblioteki, kreesis dal imperiestrino. En 1783 inauguresis la Teatro Mariinski, ube [[Mikhail Glinka]] prizentis l'unesma Rusa opero. En 1810 inauguresis skolo pri milital injeniorarto, ed en 1819 la Pedagogiala Instituto transformesis en l'Universitato di Sankt-Peterburg. En 1847 inauguresis lua [[ferovoyo|ferovoyala staciono]]. Tamen, nur en 1850 l'urbo ganis lua unesma petra ponto super la fluvio Neva: la ponto Blagoveschensky ("Ponto dil Anuncofesto"). [[Arkivo:SPB Admiralty 1890-1900.jpg|thumb|left|250px|Sankt-Peterburg (1890-1900).]] [[Arkivo:2nd Moscow Women Death Corp Defending Winter Palace. St.Petersburg November 1917.jpg|thumb|250px|Mulieri avan la [[Vintrala Palaco]], 1917.]] Pos l'aboliso di la serfeso en 1861 e la komenco dil Industriala Revoluciono en Rusia, l'influxo di antea rurani a la chef-urbo gradope augmentis. Povra quarteri aparis en lua suburbi. Sankt-Peterburg divenis un ek la maxim industriizita urbo di Europa dum da fino dil yarcento, e balde komencis aparar radikala movadi di laboristi. [[Rusa revoluciono di 1905|La revoluciono di 1905]] komencis en Sankt-Peterburg e rapide atingis altra regioni. Konseque la caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]] posibligis la kreado di la ''Duma'' (l'unesma parlamento Rusa). Dum l'[[unesma mondomilito]] decidesis ke Sankt-Peterburg esis nomo "tre Germana" por la urbo. Konseque, ye la 31ma di agosto [[1914]] ol rinomizesis Petrograd. En marto di [[1917]], Rusa Revoluciono komencis en la urbo. Caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]] abdikis, ed instalesis [[guvernerio provizora di Rusia|provizora guvernerio]] kun [[Alexandr Fyodorovich Kerenski|Alexandr Kerenski]] kom chefministro. La duesma fazo di la revoluciono eventis en novembro (oktobro, segun [[Juliala kalendario]]) kande provizora guvernerio revokesis ed instalesis tale nomizita "guvernerio di sovieti" (konsilistaro di laboristi). [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]] decidis transferar la guvernerio Rusa a [[Moskva]] pro esar plu distanta de la kombato-linei e de la grupi di kontre-revolucioneri. Moskva divenis la chef-urbo di [[Sovietia]] e pose de Rusia til nun. Pos ke Lenin mortis en [[1924]] Petrograd ribaptesis Leningrad, nomo qua uzis de [[1924]] til [[1991]]. Lua habitantaro diminutesis per 1/3 pos ke la chef-urbo transferesis a Moskva. [[Arkivo:RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg|thumb|left|250px|Civili dum la siejo di Leningrad.]] [[Arkivo:RIAN_archive_5634_Antiaircrafters_guarding_the_sky_of_Leningrad.jpg|thumb|250px|Kontre-avionala artilrio avan la Katedralo di Santa Isaak.]] Dum la [[duesma mondomilito]] Leningrad subisis [[batalio di Leningrad|violentoza siejo e batalio]] qua duris de la [[8ma di septembro]] [[1941]] til la [[27ma di januaro]] [[1944]], entote 29 monati.<ref>{{cite web|title= The Siege of Leningrad, 1941 - 1944|url= http://www.eyewitnesstohistory.com/leningrad.htm}}</ref><ref>{{Cite book|url = http://books.google.com/books?id=kZnx7WVJbeUC&pg=PA160|author = Walzer, Michael|title = Just and Unjust Wars|pages= 160|year= 1977|isbn = 978-0465037070}}</ref> Sub impero da [[Adolf Hitler]] l'urbo siejesis e bombardesis konstante.<ref name=hambre>[https://web.archive.org/web/20070822144737/http://www.worldwar2database.com/html/leningrad.htm The Siege of Leningrad 1941 - 1944]</ref> Segun kalkuli, to produktis cirkume 1,5 milion morti, sive pro la kombati, sive pro hungro, di qui 1 milion esis de civili.<ref>Museo Diffuso Torino, [http://www.museodiffusotorino.it/focus_evento.aspx?id=383 El asedio de Leningrado]</ref> Ye la 1ma di mayo 1945 (oficale ye la 8ma di mayo 1965) Leningrad recevis la titulo "heroala urbo".<ref name=hambre/> En oktobro 1946, kelka teritorii an la norda rivo dil [[gulfo di Finlando]] qui okupesis da Sovietia en 1940 transferesis a Leningrad. L'urbo e multa ek lua suburbi rikonstruktesis, partale segun planigi antea a la milito. De 1949 til 1952 eventis la nomizita "afero Leningrad", politikala lukto inter [[Iosif Vissarionovich Stalin|Iosif Stalin]] ed altra chefi dil Partiso Komunista. La chefeso dil partiso en Leningrad destruktesis komplete: entote 23 politikisti kondamnesis a mortopuniso, 181 enkarcerigesis od exilesis, e cirkume 2.000 membri de la partiso ekpulsesis. En 1955, du yari pos la morto di Stalin, inauguresis l'unesma 8 stacioni del [[metroo]] di Sankt-Peterburg. De la yari 1960a til la yari 1980a multa rezidala suburbi kun apartamenti identika l'un a l'altru inauguresis. Ye la 12ma di junio 1991, samatempe kam l'unesma prezidantala elekti en Rusia, eventis plebicito pri la nomo dil urbo, e l'unesma direta elekto por urbestro. La nomo Sankt-Peterburg selektesis, e l'unesma elektita urbestro esis Anatoly Sobchak. En 1996 Vladimir Yakovlev vinkis Anatoly Sobchak, e la titulo "urbestro" modifikesis a "guberniestro". == Geografio == [[Arkivo:Saint_Petersburg_30.36553E_59.94613N.jpg|250px|thumb|Satelital imajo pri Sankt-Peterburg.]] [[Arkivo:Big_Obukhovsky_Bridge-2.jpg|thumb|left|250px|Aeral imajo pri Sankt-Peterburg.]] Sankt-Peterburg propre mezuras 605,8 km², jacante apud la bayo di Neva, Ye la [[gulfo di Finlando]]. La [[reliefo]] dil urbo esas partale basa e plana, e kelka arei freque subisas inundadi, exemple la regiono weste del avenuo ''Liteyny Prospekt'', note kande la venti formacas granda ondi super la bayo di Neva. La maxim alta punto dil urbo, la kolino ''Orekhovaya'', jacas 175,9 metri super la [[marala nivelo]]. De la 18ma yarcento til nun, l'areo dil urbo augmentesis artificale, per modifiki en la hidrologio, la drenado di arei inter insuli, por unionar li a la kontinento. La precipua [[fluvio]] dil urbo esas [[fluvio Neva|Neva]]. Altra riveri importanta esas Sestrá, Ojta e Izhora. La maxim granda lago del urbo esas Sestroretski Razliv, norde del urbo. La klimato di Sankt-Peterburg esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). La mezavalora [[temperaturo]] en julio ([[somero]]) esas 18,8°C, dum ke la mezavalora temperaturo en februaro ([[vintro]]) esas -5,8°C. L'influo di [[Baltiko]] produktas milda, humida e kurta someri, e vintri longa e kolda. La maxima temperaturo enrejistrita che la urbo esis 37°C, en 2010. La minima enrejistrita dum la historio esis −35,9°C, en 1883. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 661 mm, e la maxim pluvoza monato esas agosto, kun mezavalore 83 mm. {{panoramo|HermitageAcrossNeva-2.jpg|1000px|La komplexo di muzei ''Hermitage'', vidita de la fluvio Neva.}} == Transporto == {{Panoramo|Панорама_новая.jpg|1000px|<center>L'aeroportuo internaciona ''Pulkovo''.</center>}} [[Arkivo:Сапсан_в_Санкт-Петербург.jpg|thumb|280px|[[Treno di granda rapideso]] ''Sapsan''.]] [[Arkivo:A stitched Port of Saint Petersburg 2009 d.jpg|thumb|280px|left|Portuo di Sankt-Peterburg.]] Sankt-Peterburg esas importanta ligilo-punto por multa sistemi di transporto. L'internaciona [[aeroportuo]] ''Pulkovo'' recevis {{formatnum:16125250}} pasajeri en 2017 e nun esas la 4ma maxim okupata aeroportuo Rusa. L'aeroportuo ''Lappeenranta'', jacanta en [[Finlando]] ma poke distanta de Sankt-Peterburg, ank uzesas da Rusa pasajeri por vizitar o departar del urbo. L'unesma [[ferovoyo]] Rusa konstruktesis ibe en 1837 e pose expansesis por akompanar la kresko dil urbi. Nun, moderna [[treno di granda rapideso]] nomizita ''Allegro'' ligas Sankt-Peterburg a [[Helsinki]]. En 2009, inauguresis lineo di treno di granda rapideso ''Sapsan'', longa de 651 km, liganta Sankt-Peterburg a [[Moskva]]. Multa federala chosei konektas Sankt-Peterburg ad altra regioni de Rusia, exemple l'Europala choseo E18, qua ligas ol a [[Helsinki]], e la choseo E20, qua ligas ol a [[Tallinn]]. La trafikala problemi esas frequa, note dum la vintro, kande eventas nivegi. Dum la yari 2010a konstruktesis 142 km-a autochoseo qua cirkondas l'urbo e helpis diminutar la konflikti di trafiko. Por pasajeri, existas linei di [[autobuso|autobusi]] qui ligas Sankt-Peterburg a la Baltika Stati ed anke a Helsinki. La portuo di Sankt-Peterburg recevas multa turismala navi qui trairas [[Baltiko]]. Sistemo di [[paromo|paromi]] ligas l'urbo a [[Helsinki]]. [[Arkivo:Avtovo metro station (20959341979).jpg|thumb|250px|Staciono ''Avtovo'' dil [[metroo]] di Sankt-Peterburg.]] [[Arkivo:Nevsky District, St Petersburg, Russia - panoramio (64).jpg|left|thumb|250px|[[Tramveturo]] che quartero ''Nevski''.]] Pri [[publika transporto]], lua [[metroo]] inauguresis en 1955, e nun havas 5 linei kun entote 118,6 km e 69 stacioni. Existas projeto pri krear altra 9 linei e 126 plusa stacioni. Dum la fino dil yari 1980a, Sankt-Peterburg havis 340 km di reli di [[tramveturo|tramveturi]], ma multa ek li dismuntesis dum la yari 2000a. nun restas nur 205,5 km di reli e 41 linei. La municipala kompanio ''Gorelektrotrans'' administras la sistemo di tramveturi ed anke di [[troleobuso|troleobusi]] del urbo. Ante la krulo di Sovietia 1990, la sistemo di [[taxio|taxii]] di Sankt-Peterburg havis 4500 vehili.<ref>{{cite web|url=http://www.saint-petersburg.com/transport/taxi/|title=Taxi in St. Petersburg|accessdate=25ma di decembro 2018}}</ref> Nun existas multa privata taxii ed anke taxio-kompanii, ma nula esas l'"oficala taxio-kompanio" dil urbo.<ref name="Taxio"/> Por turisti on rekomendas vokar taxii per SMS-sistemo ed indikar ube li deziras irar, pro multa taxiisti ne parolar altra linguo ultre la Rusa.<ref name="Taxio">{{cite web|url=https://guidetopetersburg.com/taxi-in-st-petersburg/|title=Taxi in St.Petersburg Russia|publisher= Guide to St. Petersburg|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{en}}}}</ref> Ank existas vehili lokacebla per la sistemo UBER en Sankt-Peterburg.<ref>{{cite web|url=https://www.uber.com/pt-BR/cities/saint-petersburg/ |title=Dirija ou viaje com a Uber em São Petersburgo|publisher=Uber.com|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{pt}}}}</ref> == Turismo == {{Panoramo|Sankt Petersburg banner Palatul de iarna.jpg|1000px|<center>La [[Vintrala Palaco]] e [[muzeo]] ''Hermitage.''</center>}} Pos 1991, Sankt-Peterburg e kelka ek lua historiala suburbi, exemple Peterhof, listizesas kom Mondala Patrimonio di la Homaro, segun l'[[UNESKO]]. La [[muzeo]] ''Hermitage'' esas la 2ma maxim granda artala muzeo de la mondo, e fondesis en 1764 kande lora carino [[Yekaterina la 2ma di Rusia|Yekaterina la Granda]] kompris granda quanto di pikturi de la Germana komercisto Johann Ernst Gotzkowsky. La muzeo apertesis publike en 1852. Lua kolekturo kontenas plua kam 3 milion objekti, di qui cirkume 1/3 formacas lua [[numismatiko|numismatikala]] kolekturo.<ref>[http://www.hermitagemuseum.org/wps/wcm/connect/6b172326-4c3c-45c5-a3c2-182056a64777/The+State+Hermitage+Museum+Annual+Report+2013.pdf?MOD=AJPERES Page 20]</ref> La kolekturi okupas 6 edifici alonge la Palaca taluso, inkluzite la [[Vintrala Palaco]], l'antea domego dil Rusa imperiestri. De la 6 edifici dil komplexo, 5 esas apertata por publika vizito: la [[Vintrala Palaco]], la Mikra Hermitage, l'Anciena Hermitage, la Granda Hermitage, e la Teatro Hermitage. ;Altra muzei: [[Arkivo:Russian_museam.JPG|thumb|250px|Muzeo Rusa.]] * La Muzeo Rusa, antee ''Muzeo Rusa de la Sinioro Imperiestro Alexander la 3ma'' jacas an la Placo dil Arti, e kontenas la maxim granda kolekturo di Rusa arto. Ol inauguresis ye la 13ma di aprilo 1895, dal caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]]. * L'anciena apartamenti del artisti [[Alexandr Sergeyevich Pushkin|Alexandr Pushkin]], [[Fyodor Mihailovich Dostoyevski|Fyodor Dostoyevski]], [[Nikolai Rimsky-Korsakov]], [[Feodor Chaliapin]], [[Alexandr Alexandrovich Blok|Alexandr Blok]], [[Vladimir Vladimirovich Nabokov|Vladimir Nabokov]], [[Anna Andreyevna Ahmatova|Anna Ahmatova]], [[Mikhail Zoshchenko]] e [[Iosif Alexandrovich Brodski|Iosif Brodski]] transformesis en muzei qui rakontas lia vivi. * La Muzeo pri Politikala Historio prizentas la historio dil urbo dum Sovietiana rejimo, kontre ke la Muzeo dil Blokuso rakontas la historio dil urbo dum la siejo Germana, de 1941 til 1944. * La muzeo ''Kunstkamera'' judikesas kom l'unesma muzeo di Rusia. Ol inauguresis en 1714 da [[Petrus la 1ma di Rusia|Petrus la Granda]], e lua kolekturo havas plu kam 2 milion objekti. Ol jacas an la nomizita ''Universitetskaya taluso'', afrontanta la Vintrala Palaco. Parto ek lua kolekturo montresas en la "Muzeo Petrus la Granda pri [[Antropologio]] ed [[Etnografio]]", kreita en 1879. [[Arkivo:Подводная_лодка_Джевецкого.JPG|thumb|250px|[[Submara navo]] ''Dzhevetskiy'']] * La Centrala Navala Muzeo esas un ek la maxim granda navala muzei de la mondo. Ol fondesis da Petrus la Granda e prezervas lua naveto ''Botik'', la projeto [[submara navo]] ''Dzhevetskiy'', e plu kam 719 mil altra objekti, inkluzite 56.000 maristal uniformi. * La Muzeo pri Zoologio di Sankt-Peterburg establisesis en 1931. Ol prezervas granda kolekturo di fishi, uceli, insekti ed altra senvertebra animali, amfibii e reptile. Ank existas exemplero pri [[mamuto|lanugoza mamuto]], e 27-metra longa skeleto pri [[baleno blua]]. * La Ferovoyala Muzeo di Rusia jacas proxim la staciono ferovoyala ''Baltiysky'', e prezervas rara exempleri pri vapora lokomotivi, inter lua 3.500 objekti. * La Centrala Muzeo pri la Sulo ''V.V. Dokuchaev'' prezervas multa exempleri pri roki e [[sulo|suli]] de la mondo, de l'[[Artiko]] a [[Nova-Zelando]]. ;Teatro e muziko: [[Arkivo:Spb_06-2012_MariinskyTheatre.jpg|thumb|250px|Teatro ''Mariinsky''.]] Sankt-Peterburg havas plua kam 50 teatri, esanta la maxim famoza la Teatro ''Mariinsky'', nomizita ''Teatro Kirov'' dum la Sovietian epoko. Ol inauguresis ye la 2ma di oktobro 1860, e famoza kompozisti Rusa, exemple [[Modest Petrovich Musorgski|Modest Musorgski]], [[Pyotr Chaikovski]], [[Nikolai Rimsky-Korsakov]] prizentis lia maestroverki ibe. Lua nomo ''Mariinsky'' homajas l'imperiestrino Maria Alexandrovna, spozino dil imperiestro [[Alexander la 2ma di Rusia]]. La Teatro Mihailovsky,<ref>{{cite web|url=https://mikhailovsky.ru/en/|title=Mikhailovsky Theatre - Mikhailovsky Theatre St Petersburg}}</ref> inaugurita en 1833, esas un ek la maxim anciena teatri e [[baleto]]-domi di Rusia. En 1918 ol transformesis en [[opero]]-domo. Nun ol gastigas muzikala e dansala spektakli. La Konservatorio di Sankt-Peterburg fondesis en 1862 dal kompozisto [[Anton Rubinstein]]. Inter lua maxim famoza studenti esis [[Pyotr Chaikovski]], [[Sergei Prokofiev]] e [[Dmitri Shostakovich]]. Jacanta an l'avenuo ''Nevski Prospect'', la Teatro Alexandrinsky apertesis ye la 31ma di agosto 1832. Projetita dal arkitekto Carlo Rossi, nun ol judikesas kom parto del Historiala Patrimonio dil Homaro de la centro di Sankt-Peterburg. ;Altra loki: [[Arkivo:Римско-католический собор Святой Екатерины 3.JPG|thumb|250px|Kirko Katolika di Santa Katarina.]] * La Katolika Kirko di Santa Katarina, an l'avenuo ''Nevsky Prospekt'' komencis konstruktesar en 1710 pos ke l'imperiestro Pyotr la Granda permisis konstrukto di katolika kirki che urbo. Ol inauguresis ye la 7ma di oktobro 1783, e depos 2013 ol esas l'unika kirko katolika en Rusia qua portas la titulo [[baziliko]]. * La Katedralo di Santa Isaac (Ruse: Исаа́киевский Собо́р, ''Isaakievskiy Sobor''), projetita dal Franca arkitekto Auguste Montferrand, esas la maxim granda baziliko ortodoxa del urbo. Lua konstrukturo duris dum 40 yari, de 1818 til 1858. Pos 1931 ol transformesis en muzeo, e nun vizitesas da cirkume 1 milion turisti omnayare. * La katedralo navala di Kronstadt (Ruse: Морской Никольский собор, ''Morskoj Nikol'skij sobor'') konstruktesis de 1903 til 1913, homajanta omna maristi mortinta. Dum la komunista rejimo ol transformesis en cinemo e pose en muzeo. En 2013, dum lua cent-yara aniversario, ol itere divenis ortodoxa katedralo. * La kirko dil Ikono di Vladimir e di la Matro di Deo, o Katedralo Vladimirsky, fondesis en 1746 e kompleteskis en 1783. Ol mixas baroka e neoklasika stili, e multa diferanta arkitekti laboris en ol.<ref>{{cite web|url=http://www.saint-petersburg.com/churches/church-vladimir-icon-mother-of-god/|title=Church of the Vladimir Icon of the Mother of God |publisher=Saint-Petersburg.com|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Spb_06-2017_img40_Krestovsky_Stadium_(cropped).jpg|thumb|250px|[[Stadio]] ''Krestovsky'']] * La [[futbalo]]-[[stadio]] ''Krestovsky'' o ''Gazprom Arena'' esas la domo-stadio dil klubo ''FC Zenit Sankt-Peterburg''. Ol inauguresis en 2017 por la Kupo di la Kunfederuri, ed uzesis por kelka partii dum la [[Mondala Kupo di Futbalo]] di 2018. Lua konstrukto-kusto superiris US$ 1 miliardo, ed ol judikesas kom un ek la maxim chera stadii de la mondo. == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Sankt Peterburg| ]] [[Kategorio:Urbi en Rusia]] 9q8wbwh4zq6w2lzn31dozd3ce1x4m1d 994526 994523 2022-08-07T11:07:42Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Sankt-Peterburg | Blazono= Coat of Arms of Saint Petersburg (2003).svg | Flago= Flag of Saint Petersburg.svg | Mapo= Saint Petersburg in Russia (detail, special marker).png | Shablono_lando= {{RUS}} | Imajo= SPB Collage 2014-3.png | TextodilImajo= Kelk imaji pri Sankt-Peterburg. | Regiono= Nord-westala Federala Distrikto | Urbestro= Alexander Beglov (UR) <small>(guberniestro) | Latitudo= 59°57'N | Longitudo= 30°18'E | Altitudo= | Surfaco= {{formatnum:1434}} | Habitanti = {{formatnum:5323300}} | Yaro= 2017 | Denseso di habitantaro = | Horala_zono= +3 | Chefurbo = Moskva | Disto = <small>(choseala)</small> 714<ref>https://www.distancecalculator.net/from-moscow-to-saint-petersburg</ref> | Reto= }} [[Arkivo:Fontanka_River_Perspective_01.jpg|thumb|left|250px|La fluvio Fontanka, estala brancho dil [[fluvio Neva]].]] '''Sankt-Peterburg''' ([[Rusa linguo|Ruse]] Санкт-Петербу́рг) esas la duesma maxim populizita urbo di [[Rusia]] e granda portuo apud la delto dil [[fluvio Neva]], ube ol extensas su sur multa insuli an la [[Gulfo di Finlando]], este de [[Baltiko]]. Segun statistiki de 2017, ol havis {{formatnum:5323300}} habitanti. L'urbo fondesis ye la [[27ma di mayo]] ([[Juliala kalendario]]: 16ma di mayo) [[1703]] dal caro [[Pyotr la 1ma di Rusia]]. Ye la 1ma di septembro [[1914]] lua nomo chanjesis a '''Petrograd''' ed ye la [[26ma di januaro]] [[1924]] ol ribaptesis '''Leningrad'''. Ye la 7ma di septembro 1991 lua nomo itere chanjesis a Sankt-Peterburg. De [[1713]] til [[1728]] ed itere de [[1732]] til [[1918]] ol esis la chef-urbo di [[Rusa imperio]]. Nun, Sankt-Peterburg esas un ek la maxim moderna urbi de Rusia, ed anke lua kulturala chef-urbo. Lua historiala centro e monumenti esas Kulturala Patrimonio di la Homaro, segun [[UNESKO]]. La muzeo ''Hermitage'', un ek la maxim granda artala muzei del mondo, jacas ibe. Multa konsuleyi e sideyi di kompanii e banki jacas en Sankt-Peterburg. == Historio == [[Arkivo:Bronze_Horseman_02.jpg|thumb|250px|left|Monumento homajas [[Pyotr la 1ma di Rusia|Pyotr la 1ma]].]] En 1611, Sueda kolonigiisti konstruktis ''Nyenskans'', fortreso apud l'estuario dil [[fluvio Neva]], en la lore nomizita "[[Ingermanlando]]", habitita dal Ingriani, *Fina tribuo. L'urbeto Nyen developis proxim ol. Dum la fino dil 17ma yarcento, [[Pyotr la 1ma di Rusia]] deziris ke Rusia havis portuo che [[Baltiko]] por komercar kun l'Ocidento. Ilu deziris portuo plu bona kam [[Arkangelsk]], portuo an [[Blanka Maro]] qua klozesis per frosto dum la vintro. Ye la 12ma di mayo (Gregoriale: 1ma di mayo) [[1703]] Pyotr kaptis Nyenskans, ed ye la [[27ma di mayo]] [[1703]] ilu komencis konstruktar la Fortreso di Petrus e Paulus, origino di Sankt-Peterburg. L'urbo konstruktesis da konskriptita rurani e da militala kaptiti. Dekope de mili ek li mortis dum la konstrukto. Pyotr movis la chef-urbo de [[Moskva]] a Sankt-Peterburg en [[1712]], non yari ante ke la pakto di Nystad, de [[1721]], finis la milito inter Rusa imperio e Suedia. [[Arkivo:Map_spb_1744_high.jpg|250px|thumb|left|Mapo de 1744 pri Sankt-Peterburg.]] Dum l'unesma yari, l'urbo kreskis cirkum la Placo dil Triuno, an la dextra rivo dil fluvio Neva. En 1725 Pyotr la 1ma mortis, e lua filiulo [[Pyotr la 2ma di Rusia|Pyotr la 2ma]] decidis transferar la chef-urbo itere a [[Moskva]], ma en [[1732]] l'imperiestrino [[Ana di Rusia]] itere transferis la chef-urbo a Sankt-Peterburg. En 1736-1737 l'urbo subisis katastrofoza fairi. Dum lua rikonstruktado, tri larja stradi apertesis: l'avenuo ''Nevsky Prospect'' (nune la precipua strado del urbo), la strado Gorokhovaya e l'avenuo Voznesensky (''Voznesensky Prospekt''). Pose, l'urbo komencis florifar kulturale: en 1738 inauguresis la Skolo pri Baleto dil urbo, ed en 1757 inauguresis l'Akademio pri Arti, qua diplomizesis multa piktisti, skultisti ed arkitekti. En [[1764]] l'arkitekto [[Francesco Bartolomeo Rastrelli]] konstruktis la [[Vintrala Palaco]] sub impero dal carino [[Yekaterina la 2ma di Rusia]], qua deziris gardar ibe elua kolekturo di pikturi. La palaco e quar altra vicina edifici nun formacas la muzeo ''Hermitage''. Entote 25 institucuri, inter teatri, muzei, skoli e biblioteki, kreesis dal imperiestrino. En 1783 inauguresis la Teatro Mariinski, ube [[Mikhail Glinka]] prizentis l'unesma Rusa opero. En 1810 inauguresis skolo pri milital injeniorarto, ed en 1819 la Pedagogiala Instituto transformesis en l'Universitato di Sankt-Peterburg. En 1847 inauguresis lua [[ferovoyo|ferovoyala staciono]]. Tamen, nur en 1850 l'urbo ganis lua unesma petra ponto super la fluvio Neva: la ponto Blagoveschensky ("Ponto dil Anuncofesto"). [[Arkivo:SPB Admiralty 1890-1900.jpg|thumb|left|250px|Sankt-Peterburg (1890-1900).]] [[Arkivo:2nd Moscow Women Death Corp Defending Winter Palace. St.Petersburg November 1917.jpg|thumb|250px|Mulieri avan la [[Vintrala Palaco]], 1917.]] Pos l'aboliso di la serfeso en 1861 e la komenco dil Industriala Revoluciono en Rusia, l'influxo di antea rurani a la chef-urbo gradope augmentis. Povra quarteri aparis en lua suburbi. Sankt-Peterburg divenis un ek la maxim industriizita urbo di Europa dum da fino dil yarcento, e balde komencis aparar radikala movadi di laboristi. [[Rusa revoluciono di 1905|La revoluciono di 1905]] komencis en Sankt-Peterburg e rapide atingis altra regioni. Konseque la caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]] posibligis la kreado di la ''Duma'' (l'unesma parlamento Rusa). Dum l'[[unesma mondomilito]] decidesis ke Sankt-Peterburg esis nomo "tre Germana" por la urbo. Konseque, ye la 31ma di agosto [[1914]] ol rinomizesis Petrograd. En marto di [[1917]], Rusa Revoluciono komencis en la urbo. Caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]] abdikis, ed instalesis [[guvernerio provizora di Rusia|provizora guvernerio]] kun [[Alexandr Fyodorovich Kerenski|Alexandr Kerenski]] kom chefministro. La duesma fazo di la revoluciono eventis en novembro (oktobro, segun [[Juliala kalendario]]) kande provizora guvernerio revokesis ed instalesis tale nomizita "guvernerio di sovieti" (konsilistaro di laboristi). [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]] decidis transferar la guvernerio Rusa a [[Moskva]] pro esar plu distanta de la kombato-linei e de la grupi di kontre-revolucioneri. Moskva divenis la chef-urbo di [[Sovietia]] e pose de Rusia til nun. Pos ke Lenin mortis en [[1924]] Petrograd ribaptesis Leningrad, nomo qua uzis de [[1924]] til [[1991]]. Lua habitantaro diminutesis per 1/3 pos ke la chef-urbo transferesis a Moskva. [[Arkivo:RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg|thumb|left|250px|Civili dum la siejo di Leningrad.]] [[Arkivo:RIAN_archive_5634_Antiaircrafters_guarding_the_sky_of_Leningrad.jpg|thumb|250px|Kontre-avionala artilrio avan la Katedralo di Santa Isaak.]] Dum la [[duesma mondomilito]] Leningrad subisis [[batalio di Leningrad|violentoza siejo e batalio]] qua duris de la [[8ma di septembro]] [[1941]] til la [[27ma di januaro]] [[1944]], entote 29 monati.<ref>{{cite web|title= The Siege of Leningrad, 1941 - 1944|url= http://www.eyewitnesstohistory.com/leningrad.htm}}</ref><ref>{{Cite book|url = http://books.google.com/books?id=kZnx7WVJbeUC&pg=PA160|author = Walzer, Michael|title = Just and Unjust Wars|pages= 160|year= 1977|isbn = 978-0465037070}}</ref> Sub impero da [[Adolf Hitler]] l'urbo siejesis e bombardesis konstante.<ref name=hambre>[https://web.archive.org/web/20070822144737/http://www.worldwar2database.com/html/leningrad.htm The Siege of Leningrad 1941 - 1944]</ref> Segun kalkuli, to produktis cirkume 1,5 milion morti, sive pro la kombati, sive pro hungro, di qui 1 milion esis de civili.<ref>Museo Diffuso Torino, [http://www.museodiffusotorino.it/focus_evento.aspx?id=383 El asedio de Leningrado]</ref> Ye la 1ma di mayo 1945 (oficale ye la 8ma di mayo 1965) Leningrad recevis la titulo "heroala urbo".<ref name=hambre/> En oktobro 1946, kelka teritorii an la norda rivo dil [[gulfo di Finlando]] qui okupesis da Sovietia en 1940 transferesis a Leningrad. L'urbo e multa ek lua suburbi rikonstruktesis, partale segun planigi antea a la milito. De 1949 til 1952 eventis la nomizita "afero Leningrad", politikala lukto inter [[Iosif Vissarionovich Stalin|Iosif Stalin]] ed altra chefi dil Partiso Komunista. La chefeso dil partiso en Leningrad destruktesis komplete: entote 23 politikisti kondamnesis a mortopuniso, 181 enkarcerigesis od exilesis, e cirkume 2.000 membri de la partiso ekpulsesis. En 1955, du yari pos la morto di Stalin, inauguresis l'unesma 8 stacioni del [[metroo]] di Sankt-Peterburg. De la yari 1960a til la yari 1980a multa rezidala suburbi kun apartamenti identika l'un a l'altru inauguresis. Ye la 12ma di junio 1991, samatempe kam l'unesma prezidantala elekti en Rusia, eventis plebicito pri la nomo dil urbo, e l'unesma direta elekto por urbestro. La nomo Sankt-Peterburg selektesis, e l'unesma elektita urbestro esis Anatoly Sobchak. En 1996 Vladimir Yakovlev vinkis Anatoly Sobchak, e la titulo "urbestro" modifikesis a "guberniestro". == Geografio == [[Arkivo:Saint_Petersburg_30.36553E_59.94613N.jpg|250px|thumb|Satelital imajo pri Sankt-Peterburg.]] [[Arkivo:Big_Obukhovsky_Bridge-2.jpg|thumb|left|250px|Aeral imajo pri Sankt-Peterburg.]] Sankt-Peterburg propre mezuras 605,8 km², jacante apud la bayo di Neva, Ye la [[gulfo di Finlando]]. La [[reliefo]] dil urbo esas partale basa e plana, e kelka arei freque subisas inundadi, exemple la regiono weste del avenuo ''Liteyny Prospekt'', note kande la venti formacas granda ondi super la bayo di Neva. La maxim alta punto dil urbo, la kolino ''Orekhovaya'', jacas 175,9 metri super la [[marala nivelo]]. De la 18ma yarcento til nun, l'areo dil urbo augmentesis artificale, per modifiki en la hidrologio, la drenado di arei inter insuli, por unionar li a la kontinento. La precipua [[fluvio]] dil urbo esas [[fluvio Neva|Neva]]. Altra riveri importanta esas Sestrá, Ojta e Izhora. La maxim granda lago del urbo esas Sestroretski Razliv, norde del urbo. La klimato di Sankt-Peterburg esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). La mezavalora [[temperaturo]] en julio ([[somero]]) esas 18,8°C, dum ke la mezavalora temperaturo en februaro ([[vintro]]) esas -5,8°C. L'influo di [[Baltiko]] produktas milda, humida e kurta someri, e vintri longa e kolda. La maxima temperaturo enrejistrita che la urbo esis 37°C, en 2010. La minima enrejistrita dum la historio esis −35,9°C, en 1883. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 661 mm, e la maxim pluvoza monato esas agosto, kun mezavalore 83 mm. {{panoramo|HermitageAcrossNeva-2.jpg|1000px|La komplexo di muzei ''Hermitage'', vidita de la fluvio Neva.}} == Transporto == {{Panoramo|Панорама_новая.jpg|1000px|<center>L'aeroportuo internaciona ''Pulkovo''.</center>}} [[Arkivo:Сапсан_в_Санкт-Петербург.jpg|thumb|280px|[[Treno di granda rapideso]] ''Sapsan''.]] [[Arkivo:A stitched Port of Saint Petersburg 2009 d.jpg|thumb|280px|left|Portuo di Sankt-Peterburg.]] Sankt-Peterburg esas importanta ligilo-punto por multa sistemi di transporto. L'internaciona [[aeroportuo]] ''Pulkovo'' recevis {{formatnum:16125250}} pasajeri en 2017 e nun esas la 4ma maxim okupata aeroportuo Rusa. L'aeroportuo ''Lappeenranta'', jacanta en [[Finlando]] ma poke distanta de Sankt-Peterburg, ank uzesas da Rusa pasajeri por vizitar o departar del urbo. L'unesma [[ferovoyo]] Rusa konstruktesis ibe en 1837 e pose expansesis por akompanar la kresko dil urbi. Nun, moderna [[treno di granda rapideso]] nomizita ''Allegro'' ligas Sankt-Peterburg a [[Helsinki]]. En 2009, inauguresis lineo di treno di granda rapideso ''Sapsan'', longa de 651 km, liganta Sankt-Peterburg a [[Moskva]]. Multa federala chosei konektas Sankt-Peterburg ad altra regioni de Rusia, exemple l'Europala choseo E18, qua ligas ol a [[Helsinki]], e la choseo E20, qua ligas ol a [[Tallinn]]. La trafikala problemi esas frequa, note dum la vintro, kande eventas nivegi. Dum la yari 2010a konstruktesis 142 km-a autochoseo qua cirkondas l'urbo e helpis diminutar la konflikti di trafiko. Por pasajeri, existas linei di [[autobuso|autobusi]] qui ligas Sankt-Peterburg a la Baltika Stati ed anke a Helsinki. La portuo di Sankt-Peterburg recevas multa turismala navi qui trairas [[Baltiko]]. Sistemo di [[paromo|paromi]] ligas l'urbo a [[Helsinki]]. [[Arkivo:Avtovo metro station (20959341979).jpg|thumb|250px|Staciono ''Avtovo'' dil [[metroo]] di Sankt-Peterburg.]] [[Arkivo:Nevsky District, St Petersburg, Russia - panoramio (64).jpg|left|thumb|250px|[[Tramveturo]] che quartero ''Nevski''.]] Pri [[publika transporto]], lua [[metroo]] inauguresis en 1955, e nun havas 5 linei kun entote 118,6 km e 69 stacioni. Existas projeto pri krear altra 9 linei e 126 plusa stacioni. Dum la fino dil yari 1980a, Sankt-Peterburg havis 340 km di reli di [[tramveturo|tramveturi]], ma multa ek li dismuntesis dum la yari 2000a. nun restas nur 205,5 km di reli e 41 linei. La municipala kompanio ''Gorelektrotrans'' administras la sistemo di tramveturi ed anke di [[troleobuso|troleobusi]] del urbo. Ante la krulo di Sovietia 1990, la sistemo di [[taxio|taxii]] di Sankt-Peterburg havis 4500 vehili.<ref>{{cite web|url=http://www.saint-petersburg.com/transport/taxi/|title=Taxi in St. Petersburg|accessdate=25ma di decembro 2018}}</ref> Nun existas multa privata taxii ed anke taxio-kompanii, ma nula esas l'"oficala taxio-kompanio" dil urbo.<ref name="Taxio"/> Por turisti on rekomendas vokar taxii per SMS-sistemo ed indikar ube li deziras irar, pro multa taxiisti ne parolar altra linguo ultre la Rusa.<ref name="Taxio">{{cite web|url=https://guidetopetersburg.com/taxi-in-st-petersburg/|title=Taxi in St.Petersburg Russia|publisher= Guide to St. Petersburg|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{en}}}}</ref> Ank existas vehili lokacebla per la sistemo UBER en Sankt-Peterburg.<ref>{{cite web|url=https://www.uber.com/pt-BR/cities/saint-petersburg/ |title=Dirija ou viaje com a Uber em São Petersburgo|publisher=Uber.com|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{pt}}}}</ref> == Turismo == {{Panoramo|Sankt Petersburg banner Palatul de iarna.jpg|1000px|<center>La [[Vintrala Palaco]] e [[muzeo]] ''Hermitage.''</center>}} Pos 1991, Sankt-Peterburg e kelka ek lua historiala suburbi, exemple Peterhof, listizesas kom Mondala Patrimonio di la Homaro, segun l'[[UNESKO]]. La [[muzeo]] ''Hermitage'' esas la 2ma maxim granda artala muzeo de la mondo, e fondesis en 1764 kande lora carino [[Yekaterina la 2ma di Rusia|Yekaterina la Granda]] kompris granda quanto di pikturi de la Germana komercisto Johann Ernst Gotzkowsky. La muzeo apertesis publike en 1852. Lua kolekturo kontenas plua kam 3 milion objekti, di qui cirkume 1/3 formacas lua [[numismatiko|numismatikala]] kolekturo.<ref>[http://www.hermitagemuseum.org/wps/wcm/connect/6b172326-4c3c-45c5-a3c2-182056a64777/The+State+Hermitage+Museum+Annual+Report+2013.pdf?MOD=AJPERES Page 20]</ref> La kolekturi okupas 6 edifici alonge la Palaca taluso, inkluzite la [[Vintrala Palaco]], l'antea domego dil Rusa imperiestri. De la 6 edifici dil komplexo, 5 esas apertata por publika vizito: la [[Vintrala Palaco]], la Mikra Hermitage, l'Anciena Hermitage, la Granda Hermitage, e la Teatro Hermitage. ;Altra muzei: [[Arkivo:Russian_museam.JPG|thumb|250px|Muzeo Rusa.]] * La Muzeo Rusa, antee ''Muzeo Rusa de la Sinioro Imperiestro Alexander la 3ma'' jacas an la Placo dil Arti, e kontenas la maxim granda kolekturo di Rusa arto. Ol inauguresis ye la 13ma di aprilo 1895, dal caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]]. * L'anciena apartamenti del artisti [[Alexandr Sergeyevich Pushkin|Alexandr Pushkin]], [[Fyodor Mihailovich Dostoyevski|Fyodor Dostoyevski]], [[Nikolai Rimsky-Korsakov]], [[Feodor Chaliapin]], [[Alexandr Alexandrovich Blok|Alexandr Blok]], [[Vladimir Vladimirovich Nabokov|Vladimir Nabokov]], [[Anna Andreyevna Ahmatova|Anna Ahmatova]], [[Mikhail Zoshchenko]] e [[Iosif Alexandrovich Brodski|Iosif Brodski]] transformesis en muzei qui rakontas lia vivi. * La Muzeo pri Politikala Historio prizentas la historio dil urbo dum Sovietiana rejimo, kontre ke la Muzeo dil Blokuso rakontas la historio dil urbo dum la siejo Germana, de 1941 til 1944. * La muzeo ''Kunstkamera'' judikesas kom l'unesma muzeo di Rusia. Ol inauguresis en 1714 da [[Petrus la 1ma di Rusia|Petrus la Granda]], e lua kolekturo havas plu kam 2 milion objekti. Ol jacas an la nomizita ''Universitetskaya taluso'', afrontanta la Vintrala Palaco. Parto ek lua kolekturo montresas en la "Muzeo Petrus la Granda pri [[Antropologio]] ed [[Etnografio]]", kreita en 1879. [[Arkivo:Подводная_лодка_Джевецкого.JPG|thumb|250px|[[Submara navo]] ''Dzhevetskiy'']] * La Centrala Navala Muzeo esas un ek la maxim granda navala muzei de la mondo. Ol fondesis da Petrus la Granda e prezervas lua naveto ''Botik'', la projeto [[submara navo]] ''Dzhevetskiy'', e plu kam 719 mil altra objekti, inkluzite 56.000 maristal uniformi. * La Muzeo pri Zoologio di Sankt-Peterburg establisesis en 1931. Ol prezervas granda kolekturo di fishi, uceli, insekti ed altra senvertebra animali, amfibii e reptile. Ank existas exemplero pri [[mamuto|lanugoza mamuto]], e 27-metra longa skeleto pri [[baleno blua]]. * La Ferovoyala Muzeo di Rusia jacas proxim la staciono ferovoyala ''Baltiysky'', e prezervas rara exempleri pri vapora lokomotivi, inter lua 3.500 objekti. * La Centrala Muzeo pri la Sulo ''V.V. Dokuchaev'' prezervas multa exempleri pri roki e [[sulo|suli]] de la mondo, de l'[[Artiko]] a [[Nova-Zelando]]. ;Teatro e muziko: [[Arkivo:Spb_06-2012_MariinskyTheatre.jpg|thumb|250px|Teatro ''Mariinsky''.]] Sankt-Peterburg havas plua kam 50 teatri, esanta la maxim famoza la Teatro ''Mariinsky'', nomizita ''Teatro Kirov'' dum la Sovietian epoko. Ol inauguresis ye la 2ma di oktobro 1860, e famoza kompozisti Rusa, exemple [[Modest Petrovich Musorgski|Modest Musorgski]], [[Pyotr Chaikovski]], [[Nikolai Rimsky-Korsakov]] prizentis lia maestroverki ibe. Lua nomo ''Mariinsky'' homajas l'imperiestrino Maria Alexandrovna, spozino dil imperiestro [[Alexander la 2ma di Rusia]]. La Teatro Mihailovsky,<ref>{{cite web|url=https://mikhailovsky.ru/en/|title=Mikhailovsky Theatre - Mikhailovsky Theatre St Petersburg}}</ref> inaugurita en 1833, esas un ek la maxim anciena teatri e [[baleto]]-domi di Rusia. En 1918 ol transformesis en [[opero]]-domo. Nun ol gastigas muzikala e dansala spektakli. La Konservatorio di Sankt-Peterburg fondesis en 1862 dal kompozisto [[Anton Rubinstein]]. Inter lua maxim famoza studenti esis [[Pyotr Chaikovski]], [[Sergei Prokofiev]] e [[Dmitri Shostakovich]]. Jacanta an l'avenuo ''Nevski Prospect'', la Teatro Alexandrinsky apertesis ye la 31ma di agosto 1832. Projetita dal arkitekto Carlo Rossi, nun ol judikesas kom parto del Historiala Patrimonio dil Homaro de la centro di Sankt-Peterburg. ;Altra loki: [[Arkivo:Римско-католический собор Святой Екатерины 3.JPG|thumb|250px|Kirko Katolika di Santa Katarina.]] * La Katolika Kirko di Santa Katarina, an l'avenuo ''Nevsky Prospekt'' komencis konstruktesar en 1710 pos ke l'imperiestro Pyotr la Granda permisis konstrukto di katolika kirki che urbo. Ol inauguresis ye la 7ma di oktobro 1783, e depos 2013 ol esas l'unika kirko katolika en Rusia qua portas la titulo [[baziliko]]. * La Katedralo di Santa Isaac (Ruse: Исаа́киевский Собо́р, ''Isaakievskiy Sobor''), projetita dal Franca arkitekto Auguste Montferrand, esas la maxim granda baziliko ortodoxa del urbo. Lua konstrukturo duris dum 40 yari, de 1818 til 1858. Pos 1931 ol transformesis en muzeo, e nun vizitesas da cirkume 1 milion turisti omnayare. * La katedralo navala di Kronstadt (Ruse: Морской Никольский собор, ''Morskoj Nikol'skij sobor'') konstruktesis de 1903 til 1913, homajanta omna maristi mortinta. Dum la komunista rejimo ol transformesis en cinemo e pose en muzeo. En 2013, dum lua cent-yara aniversario, ol itere divenis ortodoxa katedralo. * La kirko dil Ikono di Vladimir e di la Matro di Deo, o Katedralo Vladimirsky, fondesis en 1746 e kompleteskis en 1783. Ol mixas baroka e neoklasika stili, e multa diferanta arkitekti laboris en ol.<ref>{{cite web|url=http://www.saint-petersburg.com/churches/church-vladimir-icon-mother-of-god/|title=Church of the Vladimir Icon of the Mother of God |publisher=Saint-Petersburg.com|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Spb_06-2017_img40_Krestovsky_Stadium_(cropped).jpg|thumb|250px|[[Stadio]] ''Krestovsky'']] * La [[futbalo]]-[[stadio]] ''Krestovsky'' o ''Gazprom Arena'' esas la domo-stadio dil klubo ''FC Zenit Sankt-Peterburg''. Ol inauguresis en 2017 por la Kupo di la Kunfederuri, ed uzesis por kelka partii dum la [[Mondala Kupo di Futbalo]] di 2018. Lua konstrukto-kusto superiris US$ 1 miliardo, ed ol judikesas kom un ek la maxim chera stadii de la mondo. == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Sankt-Peterburg| ]] [[Kategorio:Urbi en Rusia]] e7x3zv8rlwlek2athe6anndpueiwqoy 994529 994526 2022-08-07T11:09:44Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Sankt Peterburg]] a [[Sankt-Peterburg]]: .. wikitext text/x-wiki {{Urbi | nomo= Sankt-Peterburg | Blazono= Coat of Arms of Saint Petersburg (2003).svg | Flago= Flag of Saint Petersburg.svg | Mapo= Saint Petersburg in Russia (detail, special marker).png | Shablono_lando= {{RUS}} | Imajo= SPB Collage 2014-3.png | TextodilImajo= Kelk imaji pri Sankt-Peterburg. | Regiono= Nord-westala Federala Distrikto | Urbestro= Alexander Beglov (UR) <small>(guberniestro) | Latitudo= 59°57'N | Longitudo= 30°18'E | Altitudo= | Surfaco= {{formatnum:1434}} | Habitanti = {{formatnum:5323300}} | Yaro= 2017 | Denseso di habitantaro = | Horala_zono= +3 | Chefurbo = Moskva | Disto = <small>(choseala)</small> 714<ref>https://www.distancecalculator.net/from-moscow-to-saint-petersburg</ref> | Reto= }} [[Arkivo:Fontanka_River_Perspective_01.jpg|thumb|left|250px|La fluvio Fontanka, estala brancho dil [[fluvio Neva]].]] '''Sankt-Peterburg''' ([[Rusa linguo|Ruse]] Санкт-Петербу́рг) esas la duesma maxim populizita urbo di [[Rusia]] e granda portuo apud la delto dil [[fluvio Neva]], ube ol extensas su sur multa insuli an la [[Gulfo di Finlando]], este de [[Baltiko]]. Segun statistiki de 2017, ol havis {{formatnum:5323300}} habitanti. L'urbo fondesis ye la [[27ma di mayo]] ([[Juliala kalendario]]: 16ma di mayo) [[1703]] dal caro [[Pyotr la 1ma di Rusia]]. Ye la 1ma di septembro [[1914]] lua nomo chanjesis a '''Petrograd''' ed ye la [[26ma di januaro]] [[1924]] ol ribaptesis '''Leningrad'''. Ye la 7ma di septembro 1991 lua nomo itere chanjesis a Sankt-Peterburg. De [[1713]] til [[1728]] ed itere de [[1732]] til [[1918]] ol esis la chef-urbo di [[Rusa imperio]]. Nun, Sankt-Peterburg esas un ek la maxim moderna urbi de Rusia, ed anke lua kulturala chef-urbo. Lua historiala centro e monumenti esas Kulturala Patrimonio di la Homaro, segun [[UNESKO]]. La muzeo ''Hermitage'', un ek la maxim granda artala muzei del mondo, jacas ibe. Multa konsuleyi e sideyi di kompanii e banki jacas en Sankt-Peterburg. == Historio == [[Arkivo:Bronze_Horseman_02.jpg|thumb|250px|left|Monumento homajas [[Pyotr la 1ma di Rusia|Pyotr la 1ma]].]] En 1611, Sueda kolonigiisti konstruktis ''Nyenskans'', fortreso apud l'estuario dil [[fluvio Neva]], en la lore nomizita "[[Ingermanlando]]", habitita dal Ingriani, *Fina tribuo. L'urbeto Nyen developis proxim ol. Dum la fino dil 17ma yarcento, [[Pyotr la 1ma di Rusia]] deziris ke Rusia havis portuo che [[Baltiko]] por komercar kun l'Ocidento. Ilu deziris portuo plu bona kam [[Arkangelsk]], portuo an [[Blanka Maro]] qua klozesis per frosto dum la vintro. Ye la 12ma di mayo (Gregoriale: 1ma di mayo) [[1703]] Pyotr kaptis Nyenskans, ed ye la [[27ma di mayo]] [[1703]] ilu komencis konstruktar la Fortreso di Petrus e Paulus, origino di Sankt-Peterburg. L'urbo konstruktesis da konskriptita rurani e da militala kaptiti. Dekope de mili ek li mortis dum la konstrukto. Pyotr movis la chef-urbo de [[Moskva]] a Sankt-Peterburg en [[1712]], non yari ante ke la pakto di Nystad, de [[1721]], finis la milito inter Rusa imperio e Suedia. [[Arkivo:Map_spb_1744_high.jpg|250px|thumb|left|Mapo de 1744 pri Sankt-Peterburg.]] Dum l'unesma yari, l'urbo kreskis cirkum la Placo dil Triuno, an la dextra rivo dil fluvio Neva. En 1725 Pyotr la 1ma mortis, e lua filiulo [[Pyotr la 2ma di Rusia|Pyotr la 2ma]] decidis transferar la chef-urbo itere a [[Moskva]], ma en [[1732]] l'imperiestrino [[Ana di Rusia]] itere transferis la chef-urbo a Sankt-Peterburg. En 1736-1737 l'urbo subisis katastrofoza fairi. Dum lua rikonstruktado, tri larja stradi apertesis: l'avenuo ''Nevsky Prospect'' (nune la precipua strado del urbo), la strado Gorokhovaya e l'avenuo Voznesensky (''Voznesensky Prospekt''). Pose, l'urbo komencis florifar kulturale: en 1738 inauguresis la Skolo pri Baleto dil urbo, ed en 1757 inauguresis l'Akademio pri Arti, qua diplomizesis multa piktisti, skultisti ed arkitekti. En [[1764]] l'arkitekto [[Francesco Bartolomeo Rastrelli]] konstruktis la [[Vintrala Palaco]] sub impero dal carino [[Yekaterina la 2ma di Rusia]], qua deziris gardar ibe elua kolekturo di pikturi. La palaco e quar altra vicina edifici nun formacas la muzeo ''Hermitage''. Entote 25 institucuri, inter teatri, muzei, skoli e biblioteki, kreesis dal imperiestrino. En 1783 inauguresis la Teatro Mariinski, ube [[Mikhail Glinka]] prizentis l'unesma Rusa opero. En 1810 inauguresis skolo pri milital injeniorarto, ed en 1819 la Pedagogiala Instituto transformesis en l'Universitato di Sankt-Peterburg. En 1847 inauguresis lua [[ferovoyo|ferovoyala staciono]]. Tamen, nur en 1850 l'urbo ganis lua unesma petra ponto super la fluvio Neva: la ponto Blagoveschensky ("Ponto dil Anuncofesto"). [[Arkivo:SPB Admiralty 1890-1900.jpg|thumb|left|250px|Sankt-Peterburg (1890-1900).]] [[Arkivo:2nd Moscow Women Death Corp Defending Winter Palace. St.Petersburg November 1917.jpg|thumb|250px|Mulieri avan la [[Vintrala Palaco]], 1917.]] Pos l'aboliso di la serfeso en 1861 e la komenco dil Industriala Revoluciono en Rusia, l'influxo di antea rurani a la chef-urbo gradope augmentis. Povra quarteri aparis en lua suburbi. Sankt-Peterburg divenis un ek la maxim industriizita urbo di Europa dum da fino dil yarcento, e balde komencis aparar radikala movadi di laboristi. [[Rusa revoluciono di 1905|La revoluciono di 1905]] komencis en Sankt-Peterburg e rapide atingis altra regioni. Konseque la caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]] posibligis la kreado di la ''Duma'' (l'unesma parlamento Rusa). Dum l'[[unesma mondomilito]] decidesis ke Sankt-Peterburg esis nomo "tre Germana" por la urbo. Konseque, ye la 31ma di agosto [[1914]] ol rinomizesis Petrograd. En marto di [[1917]], Rusa Revoluciono komencis en la urbo. Caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]] abdikis, ed instalesis [[guvernerio provizora di Rusia|provizora guvernerio]] kun [[Alexandr Fyodorovich Kerenski|Alexandr Kerenski]] kom chefministro. La duesma fazo di la revoluciono eventis en novembro (oktobro, segun [[Juliala kalendario]]) kande provizora guvernerio revokesis ed instalesis tale nomizita "guvernerio di sovieti" (konsilistaro di laboristi). [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]] decidis transferar la guvernerio Rusa a [[Moskva]] pro esar plu distanta de la kombato-linei e de la grupi di kontre-revolucioneri. Moskva divenis la chef-urbo di [[Sovietia]] e pose de Rusia til nun. Pos ke Lenin mortis en [[1924]] Petrograd ribaptesis Leningrad, nomo qua uzis de [[1924]] til [[1991]]. Lua habitantaro diminutesis per 1/3 pos ke la chef-urbo transferesis a Moskva. [[Arkivo:RIAN_archive_2153_After_bombing.jpg|thumb|left|250px|Civili dum la siejo di Leningrad.]] [[Arkivo:RIAN_archive_5634_Antiaircrafters_guarding_the_sky_of_Leningrad.jpg|thumb|250px|Kontre-avionala artilrio avan la Katedralo di Santa Isaak.]] Dum la [[duesma mondomilito]] Leningrad subisis [[batalio di Leningrad|violentoza siejo e batalio]] qua duris de la [[8ma di septembro]] [[1941]] til la [[27ma di januaro]] [[1944]], entote 29 monati.<ref>{{cite web|title= The Siege of Leningrad, 1941 - 1944|url= http://www.eyewitnesstohistory.com/leningrad.htm}}</ref><ref>{{Cite book|url = http://books.google.com/books?id=kZnx7WVJbeUC&pg=PA160|author = Walzer, Michael|title = Just and Unjust Wars|pages= 160|year= 1977|isbn = 978-0465037070}}</ref> Sub impero da [[Adolf Hitler]] l'urbo siejesis e bombardesis konstante.<ref name=hambre>[https://web.archive.org/web/20070822144737/http://www.worldwar2database.com/html/leningrad.htm The Siege of Leningrad 1941 - 1944]</ref> Segun kalkuli, to produktis cirkume 1,5 milion morti, sive pro la kombati, sive pro hungro, di qui 1 milion esis de civili.<ref>Museo Diffuso Torino, [http://www.museodiffusotorino.it/focus_evento.aspx?id=383 El asedio de Leningrado]</ref> Ye la 1ma di mayo 1945 (oficale ye la 8ma di mayo 1965) Leningrad recevis la titulo "heroala urbo".<ref name=hambre/> En oktobro 1946, kelka teritorii an la norda rivo dil [[gulfo di Finlando]] qui okupesis da Sovietia en 1940 transferesis a Leningrad. L'urbo e multa ek lua suburbi rikonstruktesis, partale segun planigi antea a la milito. De 1949 til 1952 eventis la nomizita "afero Leningrad", politikala lukto inter [[Iosif Vissarionovich Stalin|Iosif Stalin]] ed altra chefi dil Partiso Komunista. La chefeso dil partiso en Leningrad destruktesis komplete: entote 23 politikisti kondamnesis a mortopuniso, 181 enkarcerigesis od exilesis, e cirkume 2.000 membri de la partiso ekpulsesis. En 1955, du yari pos la morto di Stalin, inauguresis l'unesma 8 stacioni del [[metroo]] di Sankt-Peterburg. De la yari 1960a til la yari 1980a multa rezidala suburbi kun apartamenti identika l'un a l'altru inauguresis. Ye la 12ma di junio 1991, samatempe kam l'unesma prezidantala elekti en Rusia, eventis plebicito pri la nomo dil urbo, e l'unesma direta elekto por urbestro. La nomo Sankt-Peterburg selektesis, e l'unesma elektita urbestro esis Anatoly Sobchak. En 1996 Vladimir Yakovlev vinkis Anatoly Sobchak, e la titulo "urbestro" modifikesis a "guberniestro". == Geografio == [[Arkivo:Saint_Petersburg_30.36553E_59.94613N.jpg|250px|thumb|Satelital imajo pri Sankt-Peterburg.]] [[Arkivo:Big_Obukhovsky_Bridge-2.jpg|thumb|left|250px|Aeral imajo pri Sankt-Peterburg.]] Sankt-Peterburg propre mezuras 605,8 km², jacante apud la bayo di Neva, Ye la [[gulfo di Finlando]]. La [[reliefo]] dil urbo esas partale basa e plana, e kelka arei freque subisas inundadi, exemple la regiono weste del avenuo ''Liteyny Prospekt'', note kande la venti formacas granda ondi super la bayo di Neva. La maxim alta punto dil urbo, la kolino ''Orekhovaya'', jacas 175,9 metri super la [[marala nivelo]]. De la 18ma yarcento til nun, l'areo dil urbo augmentesis artificale, per modifiki en la hidrologio, la drenado di arei inter insuli, por unionar li a la kontinento. La precipua [[fluvio]] dil urbo esas [[fluvio Neva|Neva]]. Altra riveri importanta esas Sestrá, Ojta e Izhora. La maxim granda lago del urbo esas Sestroretski Razliv, norde del urbo. La klimato di Sankt-Peterburg esas humida kontinentala (''Dfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen]]). La mezavalora [[temperaturo]] en julio ([[somero]]) esas 18,8°C, dum ke la mezavalora temperaturo en februaro ([[vintro]]) esas -5,8°C. L'influo di [[Baltiko]] produktas milda, humida e kurta someri, e vintri longa e kolda. La maxima temperaturo enrejistrita che la urbo esis 37°C, en 2010. La minima enrejistrita dum la historio esis −35,9°C, en 1883. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 661 mm, e la maxim pluvoza monato esas agosto, kun mezavalore 83 mm. {{panoramo|HermitageAcrossNeva-2.jpg|1000px|La komplexo di muzei ''Hermitage'', vidita de la fluvio Neva.}} == Transporto == {{Panoramo|Панорама_новая.jpg|1000px|<center>L'aeroportuo internaciona ''Pulkovo''.</center>}} [[Arkivo:Сапсан_в_Санкт-Петербург.jpg|thumb|280px|[[Treno di granda rapideso]] ''Sapsan''.]] [[Arkivo:A stitched Port of Saint Petersburg 2009 d.jpg|thumb|280px|left|Portuo di Sankt-Peterburg.]] Sankt-Peterburg esas importanta ligilo-punto por multa sistemi di transporto. L'internaciona [[aeroportuo]] ''Pulkovo'' recevis {{formatnum:16125250}} pasajeri en 2017 e nun esas la 4ma maxim okupata aeroportuo Rusa. L'aeroportuo ''Lappeenranta'', jacanta en [[Finlando]] ma poke distanta de Sankt-Peterburg, ank uzesas da Rusa pasajeri por vizitar o departar del urbo. L'unesma [[ferovoyo]] Rusa konstruktesis ibe en 1837 e pose expansesis por akompanar la kresko dil urbi. Nun, moderna [[treno di granda rapideso]] nomizita ''Allegro'' ligas Sankt-Peterburg a [[Helsinki]]. En 2009, inauguresis lineo di treno di granda rapideso ''Sapsan'', longa de 651 km, liganta Sankt-Peterburg a [[Moskva]]. Multa federala chosei konektas Sankt-Peterburg ad altra regioni de Rusia, exemple l'Europala choseo E18, qua ligas ol a [[Helsinki]], e la choseo E20, qua ligas ol a [[Tallinn]]. La trafikala problemi esas frequa, note dum la vintro, kande eventas nivegi. Dum la yari 2010a konstruktesis 142 km-a autochoseo qua cirkondas l'urbo e helpis diminutar la konflikti di trafiko. Por pasajeri, existas linei di [[autobuso|autobusi]] qui ligas Sankt-Peterburg a la Baltika Stati ed anke a Helsinki. La portuo di Sankt-Peterburg recevas multa turismala navi qui trairas [[Baltiko]]. Sistemo di [[paromo|paromi]] ligas l'urbo a [[Helsinki]]. [[Arkivo:Avtovo metro station (20959341979).jpg|thumb|250px|Staciono ''Avtovo'' dil [[metroo]] di Sankt-Peterburg.]] [[Arkivo:Nevsky District, St Petersburg, Russia - panoramio (64).jpg|left|thumb|250px|[[Tramveturo]] che quartero ''Nevski''.]] Pri [[publika transporto]], lua [[metroo]] inauguresis en 1955, e nun havas 5 linei kun entote 118,6 km e 69 stacioni. Existas projeto pri krear altra 9 linei e 126 plusa stacioni. Dum la fino dil yari 1980a, Sankt-Peterburg havis 340 km di reli di [[tramveturo|tramveturi]], ma multa ek li dismuntesis dum la yari 2000a. nun restas nur 205,5 km di reli e 41 linei. La municipala kompanio ''Gorelektrotrans'' administras la sistemo di tramveturi ed anke di [[troleobuso|troleobusi]] del urbo. Ante la krulo di Sovietia 1990, la sistemo di [[taxio|taxii]] di Sankt-Peterburg havis 4500 vehili.<ref>{{cite web|url=http://www.saint-petersburg.com/transport/taxi/|title=Taxi in St. Petersburg|accessdate=25ma di decembro 2018}}</ref> Nun existas multa privata taxii ed anke taxio-kompanii, ma nula esas l'"oficala taxio-kompanio" dil urbo.<ref name="Taxio"/> Por turisti on rekomendas vokar taxii per SMS-sistemo ed indikar ube li deziras irar, pro multa taxiisti ne parolar altra linguo ultre la Rusa.<ref name="Taxio">{{cite web|url=https://guidetopetersburg.com/taxi-in-st-petersburg/|title=Taxi in St.Petersburg Russia|publisher= Guide to St. Petersburg|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{en}}}}</ref> Ank existas vehili lokacebla per la sistemo UBER en Sankt-Peterburg.<ref>{{cite web|url=https://www.uber.com/pt-BR/cities/saint-petersburg/ |title=Dirija ou viaje com a Uber em São Petersburgo|publisher=Uber.com|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{pt}}}}</ref> == Turismo == {{Panoramo|Sankt Petersburg banner Palatul de iarna.jpg|1000px|<center>La [[Vintrala Palaco]] e [[muzeo]] ''Hermitage.''</center>}} Pos 1991, Sankt-Peterburg e kelka ek lua historiala suburbi, exemple Peterhof, listizesas kom Mondala Patrimonio di la Homaro, segun l'[[UNESKO]]. La [[muzeo]] ''Hermitage'' esas la 2ma maxim granda artala muzeo de la mondo, e fondesis en 1764 kande lora carino [[Yekaterina la 2ma di Rusia|Yekaterina la Granda]] kompris granda quanto di pikturi de la Germana komercisto Johann Ernst Gotzkowsky. La muzeo apertesis publike en 1852. Lua kolekturo kontenas plua kam 3 milion objekti, di qui cirkume 1/3 formacas lua [[numismatiko|numismatikala]] kolekturo.<ref>[http://www.hermitagemuseum.org/wps/wcm/connect/6b172326-4c3c-45c5-a3c2-182056a64777/The+State+Hermitage+Museum+Annual+Report+2013.pdf?MOD=AJPERES Page 20]</ref> La kolekturi okupas 6 edifici alonge la Palaca taluso, inkluzite la [[Vintrala Palaco]], l'antea domego dil Rusa imperiestri. De la 6 edifici dil komplexo, 5 esas apertata por publika vizito: la [[Vintrala Palaco]], la Mikra Hermitage, l'Anciena Hermitage, la Granda Hermitage, e la Teatro Hermitage. ;Altra muzei: [[Arkivo:Russian_museam.JPG|thumb|250px|Muzeo Rusa.]] * La Muzeo Rusa, antee ''Muzeo Rusa de la Sinioro Imperiestro Alexander la 3ma'' jacas an la Placo dil Arti, e kontenas la maxim granda kolekturo di Rusa arto. Ol inauguresis ye la 13ma di aprilo 1895, dal caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]]. * L'anciena apartamenti del artisti [[Alexandr Sergeyevich Pushkin|Alexandr Pushkin]], [[Fyodor Mihailovich Dostoyevski|Fyodor Dostoyevski]], [[Nikolai Rimsky-Korsakov]], [[Feodor Chaliapin]], [[Alexandr Alexandrovich Blok|Alexandr Blok]], [[Vladimir Vladimirovich Nabokov|Vladimir Nabokov]], [[Anna Andreyevna Ahmatova|Anna Ahmatova]], [[Mikhail Zoshchenko]] e [[Iosif Alexandrovich Brodski|Iosif Brodski]] transformesis en muzei qui rakontas lia vivi. * La Muzeo pri Politikala Historio prizentas la historio dil urbo dum Sovietiana rejimo, kontre ke la Muzeo dil Blokuso rakontas la historio dil urbo dum la siejo Germana, de 1941 til 1944. * La muzeo ''Kunstkamera'' judikesas kom l'unesma muzeo di Rusia. Ol inauguresis en 1714 da [[Petrus la 1ma di Rusia|Petrus la Granda]], e lua kolekturo havas plu kam 2 milion objekti. Ol jacas an la nomizita ''Universitetskaya taluso'', afrontanta la Vintrala Palaco. Parto ek lua kolekturo montresas en la "Muzeo Petrus la Granda pri [[Antropologio]] ed [[Etnografio]]", kreita en 1879. [[Arkivo:Подводная_лодка_Джевецкого.JPG|thumb|250px|[[Submara navo]] ''Dzhevetskiy'']] * La Centrala Navala Muzeo esas un ek la maxim granda navala muzei de la mondo. Ol fondesis da Petrus la Granda e prezervas lua naveto ''Botik'', la projeto [[submara navo]] ''Dzhevetskiy'', e plu kam 719 mil altra objekti, inkluzite 56.000 maristal uniformi. * La Muzeo pri Zoologio di Sankt-Peterburg establisesis en 1931. Ol prezervas granda kolekturo di fishi, uceli, insekti ed altra senvertebra animali, amfibii e reptile. Ank existas exemplero pri [[mamuto|lanugoza mamuto]], e 27-metra longa skeleto pri [[baleno blua]]. * La Ferovoyala Muzeo di Rusia jacas proxim la staciono ferovoyala ''Baltiysky'', e prezervas rara exempleri pri vapora lokomotivi, inter lua 3.500 objekti. * La Centrala Muzeo pri la Sulo ''V.V. Dokuchaev'' prezervas multa exempleri pri roki e [[sulo|suli]] de la mondo, de l'[[Artiko]] a [[Nova-Zelando]]. ;Teatro e muziko: [[Arkivo:Spb_06-2012_MariinskyTheatre.jpg|thumb|250px|Teatro ''Mariinsky''.]] Sankt-Peterburg havas plua kam 50 teatri, esanta la maxim famoza la Teatro ''Mariinsky'', nomizita ''Teatro Kirov'' dum la Sovietian epoko. Ol inauguresis ye la 2ma di oktobro 1860, e famoza kompozisti Rusa, exemple [[Modest Petrovich Musorgski|Modest Musorgski]], [[Pyotr Chaikovski]], [[Nikolai Rimsky-Korsakov]] prizentis lia maestroverki ibe. Lua nomo ''Mariinsky'' homajas l'imperiestrino Maria Alexandrovna, spozino dil imperiestro [[Alexander la 2ma di Rusia]]. La Teatro Mihailovsky,<ref>{{cite web|url=https://mikhailovsky.ru/en/|title=Mikhailovsky Theatre - Mikhailovsky Theatre St Petersburg}}</ref> inaugurita en 1833, esas un ek la maxim anciena teatri e [[baleto]]-domi di Rusia. En 1918 ol transformesis en [[opero]]-domo. Nun ol gastigas muzikala e dansala spektakli. La Konservatorio di Sankt-Peterburg fondesis en 1862 dal kompozisto [[Anton Rubinstein]]. Inter lua maxim famoza studenti esis [[Pyotr Chaikovski]], [[Sergei Prokofiev]] e [[Dmitri Shostakovich]]. Jacanta an l'avenuo ''Nevski Prospect'', la Teatro Alexandrinsky apertesis ye la 31ma di agosto 1832. Projetita dal arkitekto Carlo Rossi, nun ol judikesas kom parto del Historiala Patrimonio dil Homaro de la centro di Sankt-Peterburg. ;Altra loki: [[Arkivo:Римско-католический собор Святой Екатерины 3.JPG|thumb|250px|Kirko Katolika di Santa Katarina.]] * La Katolika Kirko di Santa Katarina, an l'avenuo ''Nevsky Prospekt'' komencis konstruktesar en 1710 pos ke l'imperiestro Pyotr la Granda permisis konstrukto di katolika kirki che urbo. Ol inauguresis ye la 7ma di oktobro 1783, e depos 2013 ol esas l'unika kirko katolika en Rusia qua portas la titulo [[baziliko]]. * La Katedralo di Santa Isaac (Ruse: Исаа́киевский Собо́р, ''Isaakievskiy Sobor''), projetita dal Franca arkitekto Auguste Montferrand, esas la maxim granda baziliko ortodoxa del urbo. Lua konstrukturo duris dum 40 yari, de 1818 til 1858. Pos 1931 ol transformesis en muzeo, e nun vizitesas da cirkume 1 milion turisti omnayare. * La katedralo navala di Kronstadt (Ruse: Морской Никольский собор, ''Morskoj Nikol'skij sobor'') konstruktesis de 1903 til 1913, homajanta omna maristi mortinta. Dum la komunista rejimo ol transformesis en cinemo e pose en muzeo. En 2013, dum lua cent-yara aniversario, ol itere divenis ortodoxa katedralo. * La kirko dil Ikono di Vladimir e di la Matro di Deo, o Katedralo Vladimirsky, fondesis en 1746 e kompleteskis en 1783. Ol mixas baroka e neoklasika stili, e multa diferanta arkitekti laboris en ol.<ref>{{cite web|url=http://www.saint-petersburg.com/churches/church-vladimir-icon-mother-of-god/|title=Church of the Vladimir Icon of the Mother of God |publisher=Saint-Petersburg.com|accessdate=25ma di decembro 2018|language={{en}}}}</ref> [[Arkivo:Spb_06-2017_img40_Krestovsky_Stadium_(cropped).jpg|thumb|250px|[[Stadio]] ''Krestovsky'']] * La [[futbalo]]-[[stadio]] ''Krestovsky'' o ''Gazprom Arena'' esas la domo-stadio dil klubo ''FC Zenit Sankt-Peterburg''. Ol inauguresis en 2017 por la Kupo di la Kunfederuri, ed uzesis por kelka partii dum la [[Mondala Kupo di Futbalo]] di 2018. Lua konstrukto-kusto superiris US$ 1 miliardo, ed ol judikesas kom un ek la maxim chera stadii de la mondo. == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Sankt-Peterburg| ]] [[Kategorio:Urbi en Rusia]] e7x3zv8rlwlek2athe6anndpueiwqoy 0 39059 994568 992855 2022-08-07T11:37:23Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Ex-Stato |Yari_komenco_til_fino = de la 15ma di marto 1917 til la 7ma di novembro 1917 |Lokala_nomo = Российская республика<br/>''Rossiyskaya respublika'' |Flago = Flag of Russia.svg |Blazono = Russian coa 1917.svg |Imajo_mapo = Russian Provisional Government of 1917.PNG |Chefurbo = [[Sankt-Peterburg]] |Lojanti_chefurbo = |Oficala_lingui = [[Rusa linguo|Rusa]] |Guvernerio = Provizora Guvernierio |Nomo_listo_chefo_stato = |Titulo_chefo_stato = |Unesma_chefo_di_stato = Georgy Lvov |Lasta_chefo_di_stato = Alexander Kerensky |Surfaco_komenco = |Lojanti1 = |Yaro1 = |Nomo_himno = [[Rabochaya Marselyeza]] |Religii = |Pekunio = Rusa rublo |Razono_dil_fino = [[Rusa revoluciono di oktobro 1917]] }} '''Rusa republiko''' (Ruse: ''Российская республика'', tr. ''Rossiyskaya respublika''; IPA: [rɐˈsʲijskəjə rʲɪsˈpublʲɪkə]) esas kurt existanta politikala ento qua kontrolis legale la teritorio di olima [[Rusa imperio]] pos l'abdiko dil caro [[Nikolai la 2ma di Rusia|Nikolai la 2ma]], ye la 15ma di marto 1917. Sis monati pose, la republiko revokesis da [[Rusa revoluciono di oktobro 1917|Rusa revoluciono]], ye la [[7ma di novembro]] [[1917]], ed establisesis la [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia]] (Rusa SFSR). Oficale, la guvernerio di la republiko nomizesis provizora guvernerio di Rusia (Ruse: ''Временное правительство России''), quankam fakte la kontrolo di la lando dividesis inter la provizora guvernierio, e tale nomizita ''Soviet'' di Petrograd. [[Kategorio:Historio di Rusia]] 4u30b82ncyg5xfdsz6f9z1dgr01x4s7 0 39337 994567 978412 2022-08-07T11:36:59Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Mihail Ivanovich Glinka | Imajo = [[Arkivo:Michael_Glinka.jpg|180px]] | Profesiono= [[muziko|kompozisto]] | Shablono_lando= {{Rusa imperio 1858-1883}} | Naskodio = [[1ma di junio]] [[1804]] | Nask-urbo = Novospasskoye, [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[15ma di februaro]] [[1857]] | Mort-urbo = [[Berlin]], [[Prusia]] }} '''Mikhail Ivanovich Glinka''' ([[1 di junio]] [[1804]] til [[15 di februaro]] [[1857]]) esis [[Rusia|Rusa]] kompozisto. Ye la [[7ma di septembro]] [[1842]] lua [[opero]] ''Vivo por la Caro'' unesmafoye pleesis en [[Moskva]], pos olua apertala pleo en [[Sankt-Peterburg]] ye la [[27ma di novembro]] [[1836]]. Glinka esis l'unesma Rusa kompozisto qua divenis bone konocata, ed il esis influiva por futura Rusa kompozisti. ''Vivo por la Caro'' esis l'unesma ek du operi da Glinka. Fondita sur faktala eventi di 1613, la rakonto esas pri rurano Ivan Susanin, qua sakrifikis sua vivo por salvar la vivo di Caro [[Mihail la 1ma di Rusia|Mihail la 1ma]], kande il misduktis Polona soldati qui intencis kaptar la Caro. Caro [[Nikolai la 1ma di Rusia|Nikolai la 1ma]] ipsa havis intereso pri la skribado di ca opero, ed ilu sugestis la titulo, vice la originala titulo ''Ivan Susanin''. L'opero recevis bona aklamo, e la Caro donis valoroza ringo a Glinka. Futura Rusa operi, influita da ca verko, simile traktis nacionala historiala temi. La duesma opero di Glinka, ''Ruslan e Lyudmila'', unemsafoye pleesis ye la [[9ma di decembro]] [[1842]], en Sankt-Peterburg. Ol ne esis tam bone recevita kam lua unesma opero, e to deskurajigis ilu pri skribar plusa operi. Ilu vivis du yari en [[Paris]] e pose en [[Berlin]], ube ilu mortis. {{DEFAULTSORT:Glinka, Mikhail}} [[Kategorio:Rusiana kompozisti]] [[Kategorio:Klasika kompozisti]] m3m9taiizgrn3l86dpu2opsakulvdkq 0 39881 994566 992416 2022-08-07T11:36:26Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio |Nomo = Sergei Alexandrovich Yesenin |Imajo =[[Arkivo:Sergey Yesenin.jpg|180px]] |Profesiono = [[literaturo|skriptisto]] e [[poezio|poeto]] | Shablono_lando = {{RUS}}, {{URS}} | Naskodio = [[3ma di oktobro]] [[1895]] | Nask-urbo = [[Kostantinovo]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio =[[28ma di decembro]] [[1925]] |Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Sovietia]] }} '''Sergei Alexandrovich Yesenin''' ([[3ma di oktobro]] [[1895]] - [[28ma di decembro]] [[1925]]) esis [[Rusia|Rusa]]-[[Sovietia|Sovietiana]] skriptisto. {{DEFAULTSORT:Yesenin, Sergei Alexandrovich}} [[Kategorio:Rusa skriptisti]] 03p4giuvdi5oknhfnbgphxazbmvfq9d 0 39911 994565 992320 2022-08-07T11:35:53Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Nikolai Alexeyevich Nekrasov | Imajo= [[Arkivo:Nikolay Nekrasov.jpg|180px]] | Profesiono= [[literaturo|skriptisto]] | Shablono_lando= {{Rusiana imperio 1858 til 1883}} | Naskodio= [[10ma di decembro]] [[1821]] | Nask-urbo= [[Nemirov]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio= [[8ma di januaro]] [[1878]] | Mort-urbo= [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] }} '''Nikolai Alexeyevich Nekrasov''' (n. ye la [[10ma di decembro]] [[1821]] en [[Nemirov]], [[Rusa imperio]] til la [[8ma di januaro]] [[1878]] en [[Sankt-Peterburg]]) esis Rusa skriptisto. {{commons|Nikolay Nekrasov|Nikolai Nekrasov}} {{DEFAULTSORT:Nekrasov, Nikolai Alexeyevich}} [[Kategorio:Rusa skriptisti]] 02drwg18vliwua5y8dnxujgcv5pakgl 0 39932 994564 992354 2022-08-07T11:35:05Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo= Alexandr Alexandrovich Blok | Imajo= [[Arkivo:Alexander Blok.jpeg|180px]] | Profesiono= [[literaturo|skriptisto]], [[poezio|poeto]] | Shablono_lando= {{Rusiana imperio 1858 til 1883}} {{URS}} | Naskodio= [[28ma di novembro]] [[1880]] | Nask-urbo= [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio= [[7ma di agosto]] [[1921]] | Mort-urbo= [[Sankt-Peterburg|Petrograd]], [[Sovietia]] }} '''Alexandr Alexandrovich Blok''' (n. ye la [[28ma di novembro]] [[1880]] en [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] til la [[7ma di agosto]] [[1921]]) esis [[Rusia|Rusa]]-[[Sovietia]]na skriptisto. {{commons|Alexander Blok}} {{DEFAULTSORT:Blok, Alexandr Alexandrovich}} [[Kategorio:Rusa skriptisti]] [[Kategorio:Sovietiana skriptisti]] dwfju3r9z5go7dbeftvb8kghk44ie0e 0 39963 994457 939507 2022-08-06T21:24:04Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio |Nomo = Maxim Gorky |Imajo = [[Arkivo:Maxim Gorky authographed portrait.jpg|180px]] |Profesiono = [[Literaturo|skriptisto]] | Shablono_lando = {{URS}} |Naskodio = [[28 di marto]] [[1868]] |Nask-urbo = [[Nijni Novgorod]], [[Rusa imperio]] |Mort-dio = [[18 di junio]] [[1936]] |Mort-urbo = [[Moskva]], [[Sovietia]] }} '''Maxim Gorky''' ([[28ma di marto]] [[1868]] til la [[18ma di junio]] [[1936]]) esis [[Sovietia]]na skriptisto. {{Commons|Maxim Gorky}} {{DEFAULTSORT: Gorxy, Maxim}} [[Kategorio:Sovietiana skriptisti]] hei08kzluvtd4mat4jtd1hwa9u1sfdb 0 40020 994550 940322 2022-08-07T11:25:10Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio |Nomo = {{PAGENAME}} |Imajo = [[Arkivo:Sergei Prokofiev 02.jpg|180px]] |Profesiono = [[muziko|kompozisto]] |Shablono_lando = {{RUS}} |Naskodio = [[23 di aprilo]] [[1891]] |Nask-urbo = Sontsovka | Mort-dio = [[5 di marto]] [[1953]] | Mort-urbo = [[Moskva]] }} '''Sergei Prokofiev''' (n. ye la [[23ma di aprilo]] [[1891]] til la [[5ma di marto]] [[1953]]) esis Rusa kompozisto. ==''Klasika Simfonio''== Ye [[10 di septembro]] [[1917]] il kompletigis sua Simfonio No. 1, nomizita da il la ''Klasika Simfonio''. Il kompozis ol dum vakanco en peizajo, kom exercado di kompozado sen utiligar la piano. Ol ulgrade havas la stilo di [[Joseph Haydn]], ma anke montras la voco di Prokofiev. La simfonio esis unesmafoye pleata ye 21 di aprilo 1918 en [[Sankt-Peterburg|Petrograd]], direktata da la kompozisto. Ol havas quar movimenti, e la tota dureso esas cirkume 15 minuti. ==''Peter e la Volfo''== Ilua kompozuro ''Peter e la Volfo'' esis unesmafoye pleata ye [[2 di mayo]] [[1936]]. La Centrala Teatro por Infanti en [[Moskva]] komisis la kompozisto skribar muzikala simfonio por infanti. Prokofiev skribis ambe la muziko e la texto; la verko esis kompleta quar dii pos komenco. En la rakonto, singla karaktero esis deskriptata per partikulara instrumento, o grupo de instrumenti. Ye la unesma pleado, la audantaro esis mikra; la verko plu tarde divenis sucesoza. ==''Romeo e Juliet''== Ye [[11 di januaro]] [[1940]] en [[Leningrad]], ilua baleto ''Romeo e Juliet'' esis unesmafoye pleata, en revizita versiono, da la baleto-kompanio di Kirov. La originala muziko, komisita da la Kirov-kompanio, esis kompleta en 1935. La baleto-kompanio di Bolshoi, qua intencis prizentar unesma pleado di la verko, opinionis ke ol esas tro desfacila, e ke la konkluzo esas chanjenda; nam, vice la tragediala konkluzo di la dramato da [[Shakespeare]], la originala baleto havis felica fino. La revizita versiono, kun tragediala konkluzo, prizentita en Leningrad, esas la versiono qua divenis sucesoza en sequanta yari. {{DEFAULTSORT:Prokofiev, Sergei}} [[Kategorio:Klasika kompozisti]] [[Kategorio:Rusiana kompozisti]] 4c69a0kxlrcab2dasbxyl1numu8n37z 0 40239 994547 979468 2022-08-07T11:22:36Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto | Nomo = Augustinos Kapodistrias<br><small>Αυγουστίνος Καποδίστριας</small> | Imajo = [[Arkivo:Avgoustinos Kapodistrias.jpg|180px]] | Politikala_titulo = Chefo di stato | Shablono_lando = {{GRC}} | Guvernisteso = de la [[9 di oktobro]] [[1831]] til [[23 di marto]] [[1832]] | Precedanto1 = [[Ioannis Kapodistrias]] | Sucedanto1 = [[Otto di Grekia]] <small>(chefo di stato)</small><br />[[Spiridon Trikupis]] <small>(chefo di guvernerio)</small> | Naskodio = [[1778]] | Nask-urbo = [[Korfu]], [[Republiko di Venezia]] | Mort-dio = mayo [[1857]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusian imperio]] | Spozo = | Profesiono = soldato e politikisto }} '''Komto Augustinos Ioannis Maria Kapodistrias''' ([[Greka linguo|Greka]]: Κόμης Αυγουστίνος Ιωάννης Μαρία Καποδίστριας, [[1778]]-mayo [[1857]]) esis [[Grekia|Greka]] soldato e politikisto. Il naskis en [[Korfu]].<ref>{{Extera ligilo| url = http://www.sansimera.gr/archive/biographies/show.php?id=233&name=Avgoustinos_Kapodistrias |titulo= Σαν Σήμερα.gr - Βιογραφίες: Αυγουστίνος Καποδίστριας (1778-1857)}}.</ref> Kapodistrias esis la yuna frato di [[Ioannis Kapodistrias]], unesma chefo di stato di Grekia. Pos l'asasino di Ioannis ye la [[9ma di oktobro]] [[1831]], Augustinos suceedis il kom chefo di stato dum 6 monati. == Referi == {{reflist}} {{Tabelo di sucedo |Precedanto = [[Ioannis Kapodistrias]] |Nomo di listo = Listo pri prezidanti di Grekia |Titulo di listo = Prezidanto di Grekia |Komenco = [[1831]] |Fino = [[1832]] |Sucedanto = [[Otto di Grekia]] <small>(chefo di stato)</small><br />[[Spiridon Trikupis]] <small>(chefo di guvernerio)</small>}} {{DEFAULTSORT:Kapodistrias, Augustinos}} [[Kategorio:Prezidanti di Grekia]] 5tw4wr3f26et426x4q5l7acabaxg7me 0 44369 994470 994392 2022-08-06T22:45:22Z Joao Xavier 110 wikitext text/x-wiki {{revizo}} {{televiziono-serio | nomo = Pingu | imajo = [[Arkivo:Pingu-1986-intro.jpg|220px]] | imajoinformo = | jenro = | jenri = | kreitada = Otmar Gutmann,<br>Erika Brueggemann | apogasan = | developitada = | skribitada = Silvio Mazzola | cenaroda = | rakontoda = | direktitada = | aktoriprecipua = Carlo Bonomi (sezono 1 til 4),<br>Marcello Magni,<br>David Sant (sezono 5 til 6) | judikisto = | judikisti = | naracitada = | temomuzikoda = | apertomuzikoda = | klozomuzikoda = | muzikoda = The Pygos Group | lando = | landi = {{CHE}}<br>{{GBR}} | linguo = | lingui = | quantodesezono = 6 | quantodeepizodo = 156 (1 specala) | exekutivaproduktisto = | exekutivaproduktisti = | produktisto = | produktisti = | redaktisto = | redaktisti = | loko = | loki = | cinematografilisto = | cinematografilisti = | duro = cirkum 5 minuti | produktofirmo = | produktofirmi = | distributofirmo = | distributofirmi = SF DRS (1990 til 2000),<br>BBC Two (2003 til 2006) | budjeto = | anteaserio = | posaserio = | relataserio = | tempoliberigita = [[7ma di marto]] [[1990]] til la [[3ma di marto]] [[2006]] }} '''Pingu''' esas Britaniana e Suisiana ''stop motion'' animita puerala televiziono-serio kreita da Otmar Gutmann e produktita de 1990 til 2000 por Suisiana televiziono da Trickfilmstudio e The Pygos Group. La serio rakontas pri antropomorfa [[pinguino|pinguini]] qui habitas che la Suda polo. La precipua rolo esas la filiulo di la familio, Pingu. == Roli == * '''Pingu''' esas la precipua rolo di la serio, kustume ludema, kurioza pinguinulo. Ilu esas tre volema e tendencema atenar mala humoro kelkafoye; kande ilu ecitesas o iracesas o atencesas, ilu krias lauta, e lore ilu kirar, lua beko transformar aden megafonatra formo. * '''Pinga''' esas fratino di Pingu, qua unesme aparis en l'epizodo "La Nova Arivanto". Elu similesas imperiestro-pinguinino, sama kam altra infanti/infanteti en la serio. * '''Mama''' e '''Papa''' esas genitori di Pingu e Pinga; lia vera nomi nulatempe revelesis. Papa esas letroportisto qua fumis pipo en la frua epizodi, ma cesis pose. Ilu havas motorizo-glitoveturo por livrar postajo, kelkafoye kun la helpo de Pingu. Mama esas dom-mastrino qua pasas maxim multa de elua tempo koquadas e netigadas. Mama kelkafoye helpesas da Pingu e Pinga, ed elu donas omnatempe embraco a li kande li lernis de erori. [[Kategorio:Televizionala serii]] 4z9ttr6q5r7lu4im7w6jfm778b2cuxb 0 44396 994563 993967 2022-08-07T11:34:12Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Tabelo-batalio | imajo= [[Arkivo:RIAN_archive_429_Fresh_forces_going_to_the_front.jpg|250px]] | subskriburo= Sovietiana trupi en Moskva, 1941. | batalio= Batalio di Moskva | konflikto= [[Duesma mondomilito]] | dato= de la [[2ma di oktobro]] [[1941]] til la [[7ma di januaro]] [[1942]] | loko= Proxim [[Moskva]], [[Sovietia]]. | rezultajo= Decidigiva Sovietiana vinko. | armeo1= [[Naziista Germania]] | armeo2 = [[Sovietia]] | komandero1= [[Adolf Hitler]]<br>[[Fedor von Bock]]<br>[[Heinz Guderian]]<br>[[Albert Kesselring]] | komandero2 = [[Iosif Vissarionovich Stalin|Iosif Stalin]]<br>[[Georgi Konstantinovich Jukov|Georgi Jukov]]<br>Alexandr Vasilevski | forci1= {{formatnum:1929406}} soldati<br>1,700 tanki<br>14.000 kanoni<br>549–599 avioni | forci2 = {{formatnum:2136405}} soldati<br>1.230 tanki<br>7.600 kanoni<br>936–1376 avioni | perdaji1= 250.000 til 400.000 | perdaji2 = 650.000 til 1.280.000 }} [[Arkivo:Eastern_Front_1941-06_to_1941-12.png|thumb|left|250px|La kombati en l'"estala fronto" ante e dum la Batalio di Moskva.]] La '''batalio di Moskva''' ([[Rusa linguo|Ruse:]] Битва под Москвой - transliterizita ''Bitva pod Moskvoy'', [[Germana linguo|Germane:]] ''Schlacht um Moskau'') esis la nomo donita dal [[Sovietia]]na historiisti a du periodi di lukti alonge 600 km en l'Estala Fronto dum la [[duesma mondomilito]]. Ol eventis de la [[2ma di oktobro]] [[1941]] til la [[7ma di januaro]] [[1942]]. Germana trupi ne povis atakar [[Moskva]], la precipua emo di [[naziista Germania]] dum l'[[Operaco Barbarossa]] (kodexo-nomo por l'invado di [[Sovietia]]) pro la forta Sovietiana defensi. Germana strategio por l'atakado, nomizita ''Operaco Tifono'', esis movar lua armei por cirkondar [[Moskva]] ed atakar la urbo en du fronti, nordala e sudala. Norde, la 3ma e la 4ma armei ''Panzer'' atakus Rusa armeo en Kalinin (nune [[Tver]]) e samatempe destruktus la [[ferovoyo]] vers [[Sankt-Peterburg|Leningrad]]. Sude, la 2ma armeo ''Panzer'' atakus l'[[oblast di Moskva]] e Rusa armeo en Tula. Samatempe, la 4ma Armeo marchis direte de weste vers Moskva. Komence, Sovietian armeo decidis defensar l'[[oblast di Moskva]] tra la konstruktado di tri linei di defensi, e movis trupi de l'Oriento ([[Siberia]]) por protektar la regiono. Pose, kande Germana ataki estanchesis, Sovietiani decidis kontreatakar por koaktar la retreto di Germani vers l'urbi [[Oryol]], [[Vyazma]] e [[Vitebsk]], e preske siejis tri Germana armei en la procedo. == Germana invado e la siejo di Moskva == [[Arkivo:RIAN archive 2415 Before the defense of Smolensk.jpg|thumb|250px|left|Sovietiana soldati en [[Smolensk]], 1941.]] Kande l'invado di Sovietia komencis ye la [[22ma di junio]] [[1941]], l'ideo esis kaptar [[Moskva]] pos 4 monati. Pos rapide progresir en la tereno pro la taktiki di ''Blitzkrieg'', Germana armeo dividesis en tri grupi: la Nordal Armeo-Grupo marchis vers [[Leningrad]], la Sudal Armeo-Grupo marchis vers [[Stalingrad]] kun skopo kaptar l'urbo e la rezerveyi di petrolo dil [[Kaukazo]], e fine la Central Armeo-Grupo marchis vers Moskva. Pos kaptir [[Smolensk]] en agosto, semblis facila marchar til Moskva, ma to expozus la flanki Germana. Ta fakto, e la feroca kombati kontre la [[Reda Armeo]] proxim Smolensk, tardeskis la marcho vers Moskva til oktobro. En la fino di septembro Germani kaptis [[Briansk]]. Komence por [[Adolf Hitler|Hitler]], atakar Moskva esis duesmagrada emo. Por ilu, l'unika formo por vinkir Sovietia esus strangular lua ekonomio. Pro to, komence ilu decidis koncentrar esforci por kaptar importanta ekonomiala moyeni proxim [[Kiyiv]], [[Ukraina]]. To anke tardigis la marcho vers Moskva. [[Arkivo:RIAN archive 633408 Fighting in the vicinities of Moscow.jpg|thumb|left|250px|Kombati proxim Moskva, septembro 1941.]] Ye [[2ma di oktobro]] [[1941]] la marcho vers Moskva komencis. Oriol kaptesis ye la 3ma di oktobro, e Vyasma ye la 13ma di oktobro. Ye la 6ma di oktobro la trupi ja marchabis 150 km, e paniki e spoliadi komencis en Moskva. En Vyasma e Briansk, Germana armei asiejis 660.000 Sovietiana soldati.<ref name="asman">Assmann, Kurt, “The Battle for Moscow: Turning Point of the War,” ''Foreign Affairs'' 28:2 (1950)</ref> Pos kaptir Vyasma e Briansk, Germana marcho haltis<ref name="asman"/>. Germana generali pregis insisteme a Hitler la sendo di uniformi por la vintro, ma problemi pri koordino e logistiko* impedis la provizo. Pos insisti, Hitler argumentis ke Germana soldato esis superiora ad irga raso, e la demandi dal Germana oficiri cesis. Tamen, la habitanti di Moskva sentis ke la vintro di 1941-1942 esus diferanta, e plu forta, kande la temperaturi komencis diminutar ja en oktobro. Fakte, ol esis la maxim forta vintro de la 20ma yarcento. Ye la [[15ma di oktobro]] Germani atakis Volokolamsk, proxim l'oblast di Moskva. Sovietiana defenso esis heroala, exemple la suocidint atako da la 316ma Diviziono di Karabinisti, komandita da Ivan Panfilov, kontre Germana tanki. Poka Sovietiana soldati de la Diviziono transvivis, ma li ocidis multa Germani e tardeskis Germana marcho de la sudo. La sama dio, [[Iosif Vissarionovich Stalin|Stalin]] imperis la transfero dil guverno e di precoza artala maestroverki vers Kuybyshev (nune [[Samara]]). Tamen, ilu propre decidis restar en Moskva. [[Arkivo:Schlamm1941.jpg|thumb|250px|left|Fango en Rusa chosei dum la pluvi di oktobro.]] [[Arkivo:Battle_of_Moscow.jpg|thumb|250px|Civili di Moskva konstruktas [[trancheo|tranchei]] kontre tanki proxim Moskva.]] Germani komencis lansar pamfleti super Moskva de l'aero la sama dio, por krevar la moralo dil habitanti e stimular paniko. Por riestablisar l'ordino, spoliinti, ebrii ed "alarmisti" arestesis e fusilagesis da la sekreta polico NKVD. Multa soldati e volontarii, inkluzite mulieri, komencis organizar [[barikado|barikadi]], mem proxim [[Kremlin]]. Gradope, Germana marcho komencis divenir lenta pro la forta pluvi di oktobro, qui transformis la tereno en grandega marsho.<ref name="asman"/> Dum la fino di oktobro Germana trupi ja esis fatigita e nur 1/3 ek la vehili duris funcionar. En Moskva, la parado dil Dio di la Revoluciono (la [[7ma di novembro]]) organizesis por mantenar la moralo dil populo, quankam la risko pri Germana bombardi. La soldati paradis e nemediate pose marchis til la linei di kombati. Kande komencis la [[vintro]] Germani povis itere marchar, ma konfrontis "neprevidita enemiko", la koldeso, pro Hitler pensabis ke povus vinkir la milito dum la somero. [[Dizelo]] e [[gazolino]] konjelis en la vehili, qui ne povis movesar. Ye la 30ma di novembro, marshalo [[Fedor von Bock]] informis Berlin ke la temperaturo esis –&nbsp;45&nbsp;°C<ref>{{Cite web|last=Chew|first=Allen F.|title=Fighting the Russians in Winter: Three Case Studies|url=http://usacac.army.mil/cac2/cgsc/carl/download/csipubs/chew.pdf|journal=Leavenworth Papers|issn=0195-3451|publisher=US Army Command and General Staff College|location=Fort Leavenworth, Kansas|date=Decembro 1981|number=5}}</ref>. Multa soldati mortis pro la basa temperaturi. == Sovietiana kontreatako == [[Arkivo:Eastern_Front_1941-12_to_1942-05.png|thumb|250px|Sovietiana kontreatako (de la 5ma di januaro til la 5ma di mayo 1942).]] [[Arkivo:Moscow Strikes Back - ski soldiers march to battle.jpg|thumb|250px|left|Sovietiana soldati dum vintro, decembro.]] Ye la [[5ma di decembro]] generalo [[Georgi Konstantinovich Jukov|Georgi Jukov]]] komandis kontreatako por ruptar l'asiejo dal Germani, qui stacis nur 42 km de Moskva. Ante l'atako, ilu transferis trupi de [[Siberia]] por l'esto di Moskva, ma mantenis li celita til la selekto dil dio por la kontreatako. Jukov konfidis en la informi da [[Richard Sorge]], Rusa spionisto en [[Tokyo]], qui certigis ke [[Japonian imperio]] ne atakus Siberia. Sovietiani uzis tanki T-34, fuzei ''Katyusha'' e [[skio|skii]] por la trupi, por movar facile sur la nivo. Ultre salvar Moskva, la emo dil atako esis destruktar Germana trupi, ma falii en la logistiko* di Sovietiana trupi, la feroceso di la kombati e la kapaceso di rekupero dal Germani impedis la destruktado di lia trupi. Tamen, ye la [[7ma di januaro]] [[1942]] Germana trupi foriris de la proximeso di Moskva a disti de 100 til 250 km del urbo, e nultempe povis itere marchar vers ol. Hitler ignoris lua generali e ne imperis kompleta retreto. Ta agado duras esar motivo por diskuto, pro kelka historiisti<ref name = "Beevor">{{cite book|author = Beevor, Antony|title = ''Stalingrad''|year = 1999|publisher= London: Penguin Books |pagini = 43}}</ref>, exemple generalo Günther Blumentritt, certigir ke la retreto dum la vintro frajilesus la kapaceso pri propra defenso di la Germana trupi. Tamen, pos ica korekta decido da Hitler, ilu komencis ignorar plu freque l'opinioni da lua generali. == Referi == {{reflist}} [[Kategorio:Batalii ed operaci di la Duesma mondomilito|Moskva]] [[Kategorio:Historio di Rusia]] giv3yfvu9g9rsf2qsx1bdunq0zkvxpz 0 44894 994489 895074 2022-08-07T00:04:54Z Joao Xavier 110 +texto wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Pierce Brendan Brosnan | Imajo = [[Arkivo:Pierce_Brosnan_Deauville_2014.jpg|180px]] | Profesiono= [[Cinemo|cinem-aktoro]] | Shablono_lando= {{IRL}} | Naskodio = [[16ma di mayo]] [[1953]] | Nask-urbo = [[Drogheda]], [[Republiko Irlando]] | Mort-dio = | Mort-urbo = }} '''Pierce Brendan Brosnan''' (n. ye la [[16ma di mayo]] [[1953]]) esas [[Republiko Irlando|Irlandana]] [[Cinemo|cinem-aktoro]] e filmifisto. Il esas maxim konocata pro esir la 5ma aktoro qua pleis ''[[James Bond]]'', de 1995 til 2002. {{DEFAULTSORT:Brosnan, Pierce}} [[Kategorio:Irlandan aktori]] a4rri7obhxtf00ha0ys1gu9wvx7cxpn 994490 994489 2022-08-07T00:14:30Z Joao Xavier 110 +texto wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Pierce Brendan Brosnan | Imajo = [[Arkivo:Pierce_Brosnan_Deauville_2014.jpg|180px]] | Profesiono= [[Cinemo|cinem-aktoro]] e filmifisto | Shablono_lando= {{IRL}} | Naskodio = [[16ma di mayo]] [[1953]] | Nask-urbo = [[Drogheda]], [[Republiko Irlando]] | Mort-dio = | Mort-urbo = }} '''Pierce Brendan Brosnan''' (n. ye la [[16ma di mayo]] [[1953]]) esas [[Republiko Irlando|Irlandana]] [[Cinemo|cinem-aktoro]] e filmifisto. Il esas maxim konocata pro esir la 5ma aktoro qua pleis ''[[James Bond]]'', de 1995 til 2002. Ilu partoprenis altra cinematografuri, inkluzite muzikala [[komedio]] ''Mamma mia!'', e [[televiziono]]-serii. Brosman nominesis dufoye por la premio "Ora Globo" (''Golden Globe''), ma ne ganis ol. Altralatere, ilu recevis satirala premio "Ora Frambo" (''Golden Raspberry'') por la maxim mala suport-aktoro por la filmo ''Mamma Mia!''. {{DEFAULTSORT:Brosnan, Pierce}} [[Kategorio:Irlandan aktori]] clj4jrtn6nzjlzlps8pqi0vd9295xog 0 45371 994585 929280 2022-08-07T11:50:26Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Sankt-Peterburg]] qa5ic8kdn58i7ml0q8gw73srpx97y9t 0 47416 994488 926192 2022-08-07T00:02:29Z Joao Xavier 110 +texto wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Patrick O'Brian | Imajo = [[Arkivo:Patrick45.jpg|180px]] | Profesiono= [[literaturo|skriptisto]] | Shablono_lando= {{ENG}} | Naskodio = [[12ma di decembro]] [[1914]] | Nask-urbo = Chalfont St Peter, [[Buckinghamshire]], [[Anglia]] | Mort-dio = [[2ma di januaro]] [[2000]] | Mort-urbo = [[Dublin]], [[Republiko Irlando]] }} '''Patrick O'Brian''' (n. '''Richard Patrick Russ''' ye la [[12ma di decembro]] [[1914]] til la [[2ma di januaro]] [[2000]]) esis [[Anglia|Angla]] skriptisto e tradukisto, qua divenis konocata precipue pro serio di 20 noveli, nomizita ''Master and Commander'', pri Britaniana mar-armeo dum [[Napoleonala militi]]. {{DEFAULTSORT:O'Brian, Patrick}} [[Kategorio:Britaniana skriptisti]] sxzb648lvwh9u2001mns3pg4yz9puqq 0 47759 994586 929274 2022-08-07T11:50:50Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Sankt-Peterburg]] qa5ic8kdn58i7ml0q8gw73srpx97y9t 0 48043 994458 946539 2022-08-06T21:25:34Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Denis Cheryshev | Imajo = [[Arkivo:Cheryshev Denis.jpg|230px]] | Profesiono= [[Futbalo|Futbalisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio = [[26ma di decembro]] [[1990]] | Nask-urbo = [[Nijni Novgorod]], [[Rusia]] | Mort-dio = | Mort-urbo = }} '''Denis Dmitriyevich Cheryshev''' (n. ye la [[26ma di decembro]] [[1990]]) esas [[Rusia|Rusa]] [[Futbalo|futbalisto]]. Ilu nune ludas por ''Villareal CF'' e por la nacionala futbalo-esquado di Rusia. {{DEFAULTSORT:Cheryshev, Denis}} [[Kategorio:Rusiana futbalisti]] iv6bktju36jzejzmsukqxnxhheydlx7 0 48143 994459 981026 2022-08-06T21:26:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{MondalaKupoDiFutbalo|Rusia 2018|{{RUS}}|[[14ma di junio]] [[2018]]|[[15ma di julio]] [[2018]]|32|{{FRA}}|Antea=[[Mondala Kupo di Futbalo 2014|Brazilia 2014]]|Posa=[[Mondala Kupo di Futbalo 2022|Katar 2022]]}} [[Arkivo:Logo Fußball-Weltmeisterschaft 2018.svg|250px|link=|right]] La '''Mondala Kupo di Futbalo 2018''' esis la 21ma [[Mondala Kupo di Futbalo|Mondala Kupo]] di [[FIFA]] e kunigis lor la 32 maxim bona nacionala esquadi. Ol eventis en [[Rusia]] de la [[14ma di junio]] til la [[15ma di julio]] [[2018]]. Entote 12 stadii gastigis la futbalo-partii en 11 Rusa urbi: [[Moskva]], [[Sankt Peterburg]], [[Kaliningrad]], [[Kazan]], [[Nijni Novgorod]], [[Samara]], [[Volgograd]], [[Saransk]], [[Rostov-na-Donu]], [[Sochi]], ed [[Yekaterinburg]]. En Moskva la partii eventis en 2 stadii: ''Otkrytie Arena'', de la futbalo-klubo ''Spartak Moskva'', e l'Olimpiala Stadio Luzhniki. == Konkursinta nacioni == 32 esquadi qualifikesis por interludar dum ta konkurso: {| class="wikitable" |+ !Kunfederuro !Nombro !Esquadi |- |[[Afrika]] |align="center"|5 |{{EGY}} {{MAR}} {{NGA}} {{SEN}} {{TUN}} |- |[[Azia]] |align="center"|5 |{{AUS}} {{IRN}} {{SAU}} {{KOR}} {{JPN}} |- |[[Europa]] |align="center"|14 |{{ENG}} {{BEL}} {{DNK}} {{FRA}} {{DEU}} {{ESP}} {{ISL}} {{HRV}} {{POL}} {{PRT}} {{RUS}} {{SRB}} {{SWE}} {{CHE}} |- |[[Nord-Amerika]], [[Central-Amerika]] e [[Karibia]] |align="center"|3 |{{CRI}} {{PAN}} {{MEX}} |- |[[Oceania]] |align="center"|0 | |- |[[Sud-Amerika]] |align="center"|5 |{{ARG}} {{BRA}} {{COL}} {{PER}} {{URY}} |} La sequanta mapo montras la partopreninta nacioni, e la kolori indikas la atingita plasi (1: championo; 2: subchampiono; e.c.). [[Arkivo:2018_world_cup.png|alternative=|centra|600x600ra]] == Ludala tabeli == === Grupala fazo === Por la unesma fazo la 32 esquadi dividesis en 8 grupi qui singla konsistis ek 4 esquadi. Nur la du maxim bona esquadi ek singla grupo povis atingar la sequanta finala fazo. {| class="wikitable" |- |'''Grupo A''' |{{RUS}} {{SAU}} {{EGY}} {{URY}} |- |'''Grupo B''' |{{ESP}} {{PRT}} {{IRN}} {{MAR}} |- |'''Grupo C''' |{{FRA}} {{AUS}} {{PER}} {{DNK}} |- |'''Grupo D''' |{{ARG}} {{ISL}} {{HRV}} {{NGA}} |- |'''Grupo E''' |{{CHE}} {{BRA}} {{CRI}} {{SRB}} |- |'''Grupo F''' |{{DEU}} {{SWE}} {{MEX}} {{KOR}} |- |'''Grupo G''' |{{BEL}} {{PAN}} {{TUN}} {{ENG}} |- |'''Grupo H''' |{{POL}} {{SEN}} {{COL}} {{JPN}} |} ==== Grupo A ==== {{MondalaKupoDiFutbalo GrupalaRezulti|1-lando={{URY}}|1-goli=5:0|1-punti=9|2-lando={{RUS}}|2-goli=8:4|2-punti=6|3-lando={{SAU}}|3-goli=2:7|3-punti=3|4-lando={{EGY}}|4-goli=2:6|4-punti=0}} ==== Grupo B ==== {{MondalaKupoDiFutbalo GrupalaRezulti|1-lando={{ESP}}|1-goli=6:5|1-punti=5|2-lando={{PRT}}|2-goli=5:4|2-punti=5|3-lando={{IRN}}|3-goli=2:2|3-punti=4|4-lando={{MAR}}|4-goli=2:4|4-punti=1}} ==== Grupo C ==== {{MondalaKupoDiFutbalo GrupalaRezulti|1-lando={{FRA}}|1-goli=3:1|1-punti=7|2-lando={{DNK}}|2-goli=2:1|2-punti=5|3-lando={{PER}}|3-goli=2:2|3-punti=3|4-lando={{AUS}}|4-goli=2:5|4-punti=1}} ==== Grupo D ==== {{MondalaKupoDiFutbalo GrupalaRezulti|1-lando={{HRV}}|1-goli=7:1|1-punti=9|2-lando={{ARG}}|2-goli=3:5|2-punti=4|3-lando={{NGA}}|3-goli=3:4|3-punti=3|4-lando={{ISL}}|4-goli=2:5|4-punti=1}} ==== Grupo E ==== {{MondalaKupoDiFutbalo GrupalaRezulti|1-lando={{BRA}}|1-goli=5:1|1-punti=7|2-lando={{CHE}}|2-goli=5:4|2-punti=5|3-lando={{SRB}}|3-goli=2:4|3-punti=3|4-lando={{CRI}}|4-goli=2:5|4-punti=1}} ==== Grupo F ==== {{MondalaKupoDiFutbalo GrupalaRezulti|1-lando={{SWE}}|1-goli=5:2|1-punti=6|2-lando={{MEX}}|2-goli=3:4|2-punti=6|3-lando={{KOR}}|3-goli=3:3|3-punti=3|4-lando={{DEU}}|4-goli=2:4|4-punti=3}} ==== Grupo G ==== {{MondalaKupoDiFutbalo GrupalaRezulti|1-lando={{BEL}}|1-goli=9:2|1-punti=9|2-lando={{ENG}}|2-goli=8:3|2-punti=6|3-lando={{TUN}}|3-goli=5:8|3-punti=3|4-lando={{PAN}}|4-goli=2:11|4-punti=0}} ==== Grupo H ==== {{MondalaKupoDiFutbalo GrupalaRezulti|1-lando={{COL}}|1-goli=5:2|1-punti=6|2-lando={{JPN}}|2-goli=4:4|2-punti=4*|3-lando={{SEN}}|3-goli=4:4|3-punti=4*|4-lando={{POL}}|4-goli=2:5|4-punti=3}} <nowiki>*</nowiki>[[Japonia]] atingis la duesma plaso pro ke lu recevis min multa flava karti kam [[Senegal]]. === Finala fazo === {{Konkurso16+3ma|[[30ma di junio]]|'''{{URY}}'''|2|{{PRT}}|1|[[30ma di junio]]|'''{{FRA}}'''|4|{{ARG}}|3|[[2ma di julio]]|'''{{BRA}}'''|2|{{MEX}}|0|[[2ma di julio]]|'''{{BEL}}'''|3|{{JPN}}|2|[[1ma di julio]]|{{ESP}}|1 (3)|'''{{RUS}}'''|1 (4)|[[1ma di julio]]|'''{{HRV}}'''|1 (3)|{{DNK}}|1 (2)|[[3ma di julio]]|'''{{SWE}}'''|1|{{CHE}}|0|[[3ma di julio]]|{{COL}}|1 (3)|'''{{ENG}}'''|1 (4)|[[6ma di julio]]|'''{{FRA}}'''|2|{{URY}}|0|[[6ma di julio]]|{{BRA}}|1|'''{{BEL}}'''|2|[[7ma di julio]]|{{RUS}}|2 (3)|'''{{HRV}}'''|2 (4)|[[7ma di julio]]|{{SWE}}|0|'''{{ENG}}'''|2|[[10ma di julio]]|'''{{FRA}}'''|1|{{BEL}}|0|[[11ma di julio]]|'''{{HRV}}'''|2|{{ENG}}|1|[[15ma di julio]]|'''{{FRA}}'''|4|{{HRV}}|2|[[14ma di julio]]|'''{{BEL}}'''|2|{{ENG}}|0}} [[Kategorio:Futbalo]] g5nyg92xvhzjamn3sqi1uhhawmqlqr8 0 48329 994408 992888 2022-08-06T13:29:58Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Vladimir ("Vlad") Filat |Imajo= [[Arkivo:Vlad_Filat_2010-09-15.jpg|180px]] |Politikala_titulo= Chefministro |Shablono_lando= {{MDA}} |Guvernisteso= de la [[25ma di septembro]] [[2009]] til la [[25ma di aprilo]] [[2013]] |Precedanto1= [[Vitalie Pîrlog]] |Sucedanto1= [[Iurie Leancă]] |Politikala_titulo2 = Prezidanto di {{MDA}} |Guvernisteso2 = de la 28ma dil la 30ma di decembro 2010 |Precedanto2 = [[Mihai Ghimpu]] |Sucedanto2 = [[Marian Lupu]] |Naskodio = [[6 di mayo]] [[1969]] |Nask-urbo= Lăpușna, [[Republiko Socialista Sovietiana Moldova|RSS Moldova]], [[Sovietia]] |Mort-dio = |Mort-urbo = |Spozo= Sanda Filat<br>Angela Gonța |Profesiono= administrestro di entraprezi e politikisto |Partiso= ''Partidul Liberal Democrat din Moldova'' }} '''Vladimir ("Vlad") Filat''', administrestro di entraprezi e politikisto n. ye la [[6 di mayo]] [[1969]], esis [[chefministro]] di [[Moldova]] de [[2009]] til [[2013]]. Il ank asumis provizore la prezidanteso di la lando, de la 28ma dil la 30ma di decembro 2010. {{Tabelo di sucedo | Precedanto= [[Vitalie Pîrlog]] | Nomo di listo= Listo pri chefministri di Moldova | Titulo di listo= Chefministro di Moldova | Komenco= [[2009]] | Fino= [[2013]] | Sucedanto= [[Iurie Leancă]] }} {{DEFAULTSORT:Filat, Vladimir}} [[Kategorio:Chefministri di Moldova]] 1uegoomr3a2glrlvhs5od6ofpix78ih 0 48330 994404 992889 2022-08-06T13:26:52Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Iurie Leanca |Imajo= [[Arkivo:Iurie Leancă Senate of Poland.JPG|180px]] |Politikala_titulo= Chefministro |Shablono_lando= {{MDA}} |Guvernisteso= de la [[25ma di aprilo]] [[2013]] til la [[18ma di februaro]] [[2015]] |Precedanto1= [[Vlad Filat]] |Sucedanto1= [[Chiril Gaburici]] |Naskodio = [[20ma di oktobro]] [[1963]] |Nask-urbo= Cimișlia, [[Republiko Socialista Sovietiana Moldova|RSS Moldova]] |Mort-dio = |Mort-urbo = |Spozo= Aida Leancă |Profesiono= politikisto |Partiso= ''Coaliția Pro-Europeană'' }} '''Iurie Leancă''', politikisto n. ye la [[20ma di oktobro]] [[1963]], esis [[chefministro]] di [[Moldova]] de 2013 til 2015. {{Tabelo di sucedo | Precedanto= [[Vlad Filat]] | Nomo di listo= Listo pri chefministri di Moldova | Titulo di listo= Chefministro di Moldova | Komenco= [[2013]] | Fino= [[2015]] | Sucedanto= [[Chiril Gaburici]] }} {{DEFAULTSORT:Leanca, Iurie}} [[Kategorio:Chefministri di Moldova]] nuyqekzcpqbkofnk2xmdhdedea6xoj9 994407 994404 2022-08-06T13:29:29Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Iurie Leanca |Imajo= [[Arkivo:Iurie Leancă Senate of Poland.JPG|180px]] |Politikala_titulo= Chefministro |Shablono_lando= {{MDA}} |Guvernisteso= de la [[25ma di aprilo]] [[2013]] til la [[18ma di februaro]] [[2015]] |Precedanto1= [[Vlad Filat]] |Sucedanto1= [[Chiril Gaburici]] |Naskodio = [[20ma di oktobro]] [[1963]] |Nask-urbo= Cimișlia, [[Republiko Socialista Sovietiana Moldova|RSS Moldova]], [[Sovietia]] |Mort-dio = |Mort-urbo = |Spozo= Aida Leancă |Profesiono= politikisto |Partiso= ''Coaliția Pro-Europeană'' }} '''Iurie Leancă''', politikisto n. ye la [[20ma di oktobro]] [[1963]], esis [[chefministro]] di [[Moldova]] de 2013 til 2015. {{Tabelo di sucedo | Precedanto= [[Vlad Filat]] | Nomo di listo= Listo pri chefministri di Moldova | Titulo di listo= Chefministro di Moldova | Komenco= [[2013]] | Fino= [[2015]] | Sucedanto= [[Chiril Gaburici]] }} {{DEFAULTSORT:Leanca, Iurie}} [[Kategorio:Chefministri di Moldova]] 0yvixuqn6sowclxrcjq91680rrjxu2c 0 53952 994604 993181 2022-08-07T11:58:54Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Ivan Yakovlevich Bilibin | Imajo = [[Arkivo:1901._Portrait_of_Ivan_Bilibin_by_B._Kustodiev.jpg|180px]] | Profesiono = [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio = [[16ma di agosto]] [[1872]] | Nask-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[7ma di februaro]] [[1942]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg|Leningrad]], [[Sovietia]] }} [[Arkivo:Bilibin justice.jpg|thumb|280px|left|''Administro di yusteso dum Rus' di Kiiv.'']] '''Ivan Yakovlevich Bilibin''' (n. ye la [[16ma di agosto]] [[1872]] til la [[7ma di februaro]] [[1942]]) esis [[Rusia|Rusa]] [[pikto|piktisto]]. Ilu piktis temi pri Rusa e Slava [[folkloro]]. {{DEFAULTSORT:Bilibin, Ivan Yakovlevich}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] edehc1uel0grdnq4y1y1ckm1i9p1k6y 0 53955 994603 978117 2022-08-07T11:58:17Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Fiodor Yakovlevich Alexeiev | Imajo = [[Arkivo:Mikhail_Terebenyov_-_Portrait_of_Fyodor_Alekseev.jpg|180px]] | Profesiono = [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio = c. 1753 | Nask-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[23ma di novembro]] [[1824]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]] }} [[Arkivo:Fedor Alekseyev - Красная площадь в Москве - Google Art Project.jpg|thumb|280px|left|''Reda Placo'', 1801.]] '''Fiodor Yakovlevich Alexeiev''' (n. ye la c. 1753 til la [[23ma di novembro]] [[1824]]) esis [[Rusia|Rusa]] [[pikto|piktisto]]. Ilu surnomizesis "Rusa [[Canaletto]]" da lua samatempani. {{DEFAULTSORT:Alexeiev, Fiodor}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] o8586pmkeg13j9fl6jb7fg4wnep19ki 0 53989 994602 978221 2022-08-07T11:57:55Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Baltic_Sea_map2.png|thumb|250px|Gulfo di Finlando]] [[Arkivo:Central_Helsinki_from_plane.jpg|thumb|left|320px|Aeral imajo pri Helsinki e la gulfo di Finlando.]] '''Gulfo di Finlando''' ([[Sueda linguo|Suede]] ''Finska viken'', [[Finlandana linguo|Finlandane]] ''Suomenlahti'', [[Rusa linguo|Ruse]] Финский залив, [[Estoniana linguo|Estoniane]] ''Soome laht'') esas la maxim estala fako di [[Baltiko]]. Jacanta inter [[Estonia]] sude, [[Rusia]] este e [[Finlando]] norde, olua tota [[surfaco]] amontas aproxime a {{formatnum:29500}} km². La maxim importanta urbi en lua litoro esas [[Sankt-Peterburg]] en Rusia, [[Helsinki]] en Finlando, e [[Tallinn]] en Estonia. Por Rusia, gulfo de Finlando esas strategiala loko, nam ol posibligas aceso a Sankt Peterburg. La gulfo esas longa de 428 kilometri e larja de admaxime 120 kilometri, havanta 75 kilometri di larjeso en lua boko. En lua maxim streta punto, lua larjeso varias de 10 til 28 kilometri. [[Kategorio:Baltiko]] ox8sxhpggfeg6zuv1gelpyiy20rrjhr 0 54044 994601 978401 2022-08-07T11:57:28Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Alexander Andreyevich Ivanov | Imajo = [[Arkivo:Alexander_Andreyevich_Ivanov.jpg|180px]] | Profesiono = [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio = [[28ma di julio]] [[1806]] | Nask-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[15ma di julio]] [[1858]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] }} [[Arkivo:Александр_Андреевич_Иванов_-_Явление_Христа_народу_(Явление_Мессии)_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|left|280px|''Kristo aparas ante personi'']] '''Alexander Andreyevich Ivanov''' (n. ye la [[28ma di julio]] [[1806]] til la [[15ma di julio]] [[1858]]) esis [[Rusia|Rusa]] [[pikto|piktisto]]. Il esis adheranto di la tradicioni pikturala di [[Neoklasikismo]]. {{DEFAULTSORT:Ivanov, Alexander Andreyevich}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] hkrbzr4acslf1qq0fhjf3rxh9a6kwpy 0 54321 994461 979628 2022-08-06T21:27:18Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo = Mátyás Rákosi |Imajo = [[Arkivo:Kommunista_politikusok_a_tribünön_fortepan_79084_(profile-4).jpg|180px]] |Politikala_titulo = Chefministro |Shablono_lando= {{HUN}} |Guvernisteso= de la [[1ma di februaro]] [[1946]] til la [[4ma di februaro]] [[1946]] |Precedanto1= [[Zoltán Tildy]] |Sucedanto1= [[Ferenc Nagy]] | Politikala_titulo2 = Chefministro di {{HUN}} | Guvernisteso2 = [[14ma di mayo]] [[1947]] til la [[31ma di mayo]] [[1947]] | Precedanto2 = [[Ferenc Nagy]] | Sucedanto2 = [[Lajos Dinnyés]] | Politikala_titulo3 = Chefministro di {{HUN}} | Guvernisteso3 = [[14ma di agosto]] [[1952]] til la [[4ma di julio]] [[1953]] | Precedanto3 = [[István Dobi]] | Sucedanto3 = [[Imre Nagy]] |Naskodio = [[9ma di marto]] [[1892]] |Nask-urbo= Ada, [[Austria-Hungaria]] |Mort-dio = [[5ma di februaro]] [[1971]] |Mort-urbo = [[Nijni Novgorod|Gorki]], [[Sovietia]] |Spozo= Fenia Kornilova (1903–1980) |Profesiono= politikisto |Partiso= ''Magyar Dolgozók Pártja'' - MDP }} '''Mátyás Rákosi''', politikisto n. ye la [[9ma di marto]] [[1892]] til la [[5ma di februaro]] [[1971]], esis trifoye [[chefministro]] di [[Hungaria]], inter 1946 e 1953, di qui dufoye provizore, en 1946 ed en 1947. {{Tabelo di sucedo | Precedanto = [[Zoltán Tildy]] | Nomo di listo = Listo pri chefministri di Hungaria | Titulo di listo = Chefministro di Hungaria | Fino = februaro [[1946]] | Sucedanto = [[Ferenc Nagy]]}} {{Tabelo di sucedo | Precedanto = [[Ferenc Nagy]] | Nomo di listo = Listo pri chefministri di Hungaria | Titulo di listo = Chefministro di Hungaria | Fino = mayo [[1947]] | Sucedanto = [[Lajos Dinnyés]]}} {{Tabelo di sucedo | Precedanto = [[István Dobi]] | Nomo di listo = Listo pri chefministri di Hungaria | Titulo di listo = Chefministro di Hungaria | Komenco = [[1952]] | Fino = [[1953]] | Sucedanto = [[Imre Nagy]]}} {{DEFAULTSORT:Rakosi, Matyas}} [[Kategorio:Chefministri di Hungaria]] 4qjb8lfv1dhho6s08no66u93vuqft64 0 54625 994600 980779 2022-08-07T11:57:05Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Vladimir Lukich Borovikovsky | Imajo = [[Arkivo:Borovikovsky_By_Bugaevsky_Blagodatny.jpg|180px]] | Profesiono= [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando = {{RUS}} | Naskodio = [[4ma di agosto]] [[1757]] | Nask-urbo = Mirgorod, [[Rusa imperio]]<br><small>(nun Myrhorod, [[Ukraina]]) | Mort-dio = [[18ma di aprilo]] [[1825]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] }} [[Arkivo:Maria_Pavlovna_of_Russia_by_V.Borovikovskiy_(1804,_Gatchina).jpg|thumb|left|250px|Granda-dukino Maria Pavlovna]] '''Vladimir Lukich Borovikovsky''' (n. ye la [[4ma di agosto]] [[1825]] til la [[18ma di aprilo]] [[1825]]) esis [[Rusa imperio|Rusa]] [[Pikto|piktisto]]. Ilu piktis precipue portreti. {{DEFAULTSORT:Borovikovsky, Vladimir}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] qtyf9a931olls7x9djkx1ebpgsnz8uo 0 54755 994599 981368 2022-08-07T11:56:42Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Winter_Palace_Panorama_2.jpg|thumb|320px|Vintrala palaco vidita de la Placo dil Palaco.]] [[Arkivo:RUS-2016-Aerial-SPB-Winter_Palace_(crop).jpg|thumb|left|280px|Aeral imajo pri la palaco]] '''Vintrala Palaco''' ([[Rusa linguo|Ruse]]: Зимний дворец, transliterizita ''Zimnij dvorets'') esas [[palaco]] en [[Sankt-Peterburg]] qua esis l'oficala rezideyo di [[Rusa imperio|Rusa imperiestri]] de 1732 ti 1917. La palaco e lua cirkumaji nun formacas [[Muzeo]] ''Hermitage''. L'asalto di la palaco en novembro 1917, quale reprezentita en [[Sovietia|Sovieta]] arto ed en la filmo ''Oktobro'' da [[Sergei Eisenstein]] lansita en 1928, divenis ikonala simbolo di [[Rusa revoluciono di oktobro 1917|Rusa Revoluciono]]. [[Kategorio:Palaci en Rusia]] pl9tuemqzpk0vkac6sqpyvigakg6p24 0 54941 994598 982322 2022-08-07T11:56:20Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki '''Waldemar Karlovič Rosenberger''' (n. [[1848]] en [[Sankt-Peterburg]] til [[1918]] mem urbo) esis [[Rusa imperio|Rusa]] fervoyala [[injeniorarto|injenioro]] e [[linguistiko|linguisto]] di origino Germana. Ilu lernis [[Volapük]] en 1886 ed esis direktero dil Akademio pri Volapük en Rusia, ed en 1892 ilu divenis direktero dil Internaciona Akademio pri Volapük (''Kadem bevünetik volapüka''). Sub ilua direkto, l'akedemio komencis probar modifikuri en la linguo. En 1902 ilu propozis projeto qua pose divenis l'[[Idiom Neutral]]. En 1912 ilu propozis reformar Idiom Neutral e kreis "Reform Neutral", sensucese. Ilu mortis en 1918 pro [[pulmonito]]. [[Kategorio:Volapük]] 257zde3vqaibrz8mpgpzsnelnfmymf7 0 54960 994597 994173 2022-08-07T11:55:53Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Arkhip Ivanovich Kuindzhi | Imajo = [[Arkivo:Vasnetsov_Kuindzhi.jpg|180px]] | Profesiono= [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando = {{RUS}} | Naskodio = [[27ma di januaro]] [[1841]] | Nask-urbo = Mariupolsky Uyzed, [[Rusa imperio]]<br><small>(nun, [[Mariupol]], [[Ukraina]]) | Mort-dio = [[24ma di julio]] [[1910]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] }} [[Arkivo:Archip_Iwanowitsch_Kuindshi_001.jpg|thumb|280px|left|"[[Dnepr]] dum la matino"]] '''Arkhip Ivanovich Kuindzhi''' (n. ye la [[27ma di januaro]] [[1841]] til la [[24ma di julio]] [[1910]]) esis [[Rusa imperio|Rusa]] [[Pikto|piktisto]]. {{DEFAULTSORT:Kuindzhi, Arkhip}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] pxx3x21rine3dgbzyqpcw9koswf27qb 0 54964 994596 982454 2022-08-07T11:55:31Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Ivan Nikolaevich Kramskoi | Imajo = [[Arkivo:Ivan kramskoy self portrait edited.jpg|180px]] | Profesiono= [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando = {{RUS}} | Naskodio = [[8ma di junio]] [[1837]] | Nask-urbo = Ostrogozhsk, [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[6ma di aprilo]] [[1887]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] }} [[Arkivo:Christ_in_the_Wilderness_-_Ivan_Kramskoy_-_Google_Cultural_Institute.jpg|thumb|280px|left|"Kristo che dezerto", 1872]] '''Ivan Nikolaevich Kramskoi''' (n. ye la [[8ma di junio]] [[1837]] til la [[6ma di aprilo]] [[1887]]) esis [[Rusia|Rusa]] [[Pikto|piktisto]] e kritikisto pri arto. {{DEFAULTSORT:Kramskoi, Ivan}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] 086iu8m1z1knq7n47ds3qonhn0cv16q 0 54979 994595 982509 2022-08-07T11:55:10Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Aleksander Orłowski | Imajo = [[Arkivo:AleksanderOrlowski.Autoportret.ws.jpg|180px]] | Profesiono= [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando = {{POL}} | Naskodio = [[9ma di marto]] [[1777]] | Nask-urbo = [[Warszawa]], [[Polonia-Lituania]] | Mort-dio = [[13ma di marto]] [[1832]] | Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] }} [[Arkivo:Rzez_Pragi.jpg|thumb|280px|left|"Masakro di Praha"]] '''Aleksander Orłowski''' (n. ye la [[9ma di marto]] [[1777]] til la [[13ma di marto]] [[1832]]) esis Polona [[Pikto|piktisto]]. Ilu kreis diversa esbosuri pri l'omnadia vivo en Polonia ed en Rusa imperio, ed anke pri historiala temi. {{DEFAULTSORT:Orlowski, Aleksander}} [[Kategorio:Polona piktisti]] 4j5kw975yrhb4qu6c9uyrdsb3ta0u29 0 55019 994492 991898 2022-08-07T04:39:42Z 2001:4451:110A:9200:1C8A:EF5B:712F:117C wikitext text/x-wiki '''Familio Guy''' (Familio Figuracho) esas Usan *animacita [[situeso-komedio]] (''sit-kom'') kreita da Seth MacFarlane por ''Fox Brodkasterio'' qua debutis la 31ma di januaro 1999. La serio esas produktita da ''Fuzzy Door Produkturi'' e ''20ma Televiziono'' e sindikigita da ''Disney-ABC Hemala Televiziono''. [[File:Family Guy television set.svg]] La serio koncernas le Griffin, familio existanta de la genitori Peter e Lois; lia infanti, Meg, Kris e Stuwi; e lia antropomorfa hundo Brian. La spektaklo situesas en la fiktiv urbo Quahog, en l'Usana stato Rhode Islando, e montras multe de olua superreal ed obskura humuro en la formo de metafiktiva insertita joki qui ofte ridindigas l'Usana kulturo. [[kategorio:Amerikala televizionala serii]] [[kategorio:televizionala serii]][[Kategorio:animita televizionala serii]] qm12sr2yfpir1vu98c1wf1r6al20y8u 0 55223 994594 984060 2022-08-07T11:54:48Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = January Suchodolski | Imajo = [[Arkivo:January Suchodolski.PNG|180px]] | Shablono_lando= {{POL}} | Nask-urbo = [[Grodno]] | Mort-urbo = Bojmie, [[Polonia]] | Profesiono = militisto | Okupeso = piktisto }} [[Arkivo:National_Museum_in_Poznan_-_Przejście_przez_Berezynę.JPG|thumb|280px|left|[[Batalio di Berezina|"Retreto de Berezina"]]]] '''January Suchodolski''' ([[19ma di septembro]] [[1797]] til la [[20ma di marto]] [[1875]]) esis [[Polonia|Polona]] militisto e piktisto, e membro di Imperial Akademio pri Arto di [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]]. {{DEFAULTSORT:Suchodolski, January}} [[Kategorio:Polona piktisti]] c2u6grwsbtd1qz6ytomm5cf597cptfj 10 56948 994546 993474 2022-08-07T11:21:15Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Russia.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Subdividuri di [[Rusia]] | [[Arkivo:Flag of Russia.svg|30px]] |- | colspan="3" align="left"| '''Republiki''': [[Republiko Adigeya|Adigeya]]{{·w}} [[Republiko Altai|Altai]]{{·w}} [[Republiko Bashkortostan|Bashkortostan]]{{·w}} [[Republiko Buryatia|Buryatia]]{{·w}} [[Republiko Hakasia|Hakasia]]{{·w}} [[Republiko Dagestan|Dagestan]]{{·w}} [[Republiko Ingushia|Ingushetia]]{{·w}} [[Republiko Kabardino-Balkaria|Kabardino-Balkaria]]{{·w}} [[Republiko Kalmikia|Kalmikia]]{{·w}} [[Republiko Karachai-Cherkessia|Karachai-Cherkessia]]{{·w}} [[Republiko Karelia|Karelia]]{{·w}} [[Republiko Komi|Komi]]{{·w}} [[Republiko Krimea|Krimea]]^*{{·w}} [[Republiko Mari El|Mari El]]{{·w}} [[Republiko Mordovia|Mordovia]]{{·w}} [[Republiko Nord-Osetia-Alania|Nord-Osetia-Alania]]{{·w}} [[Republiko Yakutia|Yakutia]]{{·w}} [[Republiko Tatarstan|Tatarstan]]{{·w}} [[Republiko Chechenia|Chechenia]]{{·w}} [[Republiko Chuvashia|Chuvashia]]{{·w}} [[Republiko Tuva|Tuva]]{{·w}} [[Republiko Udmurtia|Udmurtia]]<br />'''Regioni''': [[Regiono Altai|Altai]]{{·w}} [[Regiono Habarovsk|Habarovsk]]{{·w}} [[Regiono Kamchatka|Kamchatka]]{{·w}} [[Regiono Krasnodar|Krasnodar]]{{·w}} [[Regiono Krasnoyarsk|Krasnoyarsk]]{{·w}} [[Regiono Perm|Perm]]{{·w}} [[Regiono Primorye|Primorye]]{{·w}} [[Regiono Stavropol|Stavropol]]{{·w}} [[Regiono Transbaikal|Transbaikal]]<br />'''Provinci''': [[Provinco Amur|Amur]]{{·w}} [[Provinco Arhangelsk|Arhangelsk]]{{·w}} [[Provinco Astrahan|Astrahan]]{{·w}} [[Provinco Belgorod|Belgorod]]{{·w}} [[Provinco Bryansk|Bryansk]]{{·w}} [[Provinco Irkutsk|Irkutsk]]{{·w}} [[Provinco Ivanovo|Ivanovo]]{{·w}} [[Provinco Yaroslavl|Yaroslavl]]{{·w}} [[Provinco Kaliningrad|Kaliningrad]]{{·w}} [[Provinco Kaluga|Kaluga]]{{·w}} [[Provinco Kemerovo|Kemerovo]]{{·w}} [[Provinco Kirov|Kirov]]{{·w}} [[Provinco Kostroma|Kostroma]]{{·w}} [[Provinco Kurgan|Kurgan]]{{·w}} [[Provinco Kursk|Kursk]]{{·w}} [[Provinco Leningrad|Leningrad]]{{·w}} [[Provinco Lipeck|Lipeck]]{{·w}} [[Provinco Magadan|Magadan]]{{·w}} [[Provinco Moskva|Moskva]]{{·w}} [[Provinco Murmansk|Murmansk]]{{·w}} [[Provinco Nijni Novgorod|Nijni Novgorod]]{{·w}} [[Provinco Novgorod|Novgorod]]{{·w}} [[Provinco Novosibirsk|Novosibirsk]]{{·w}} [[Provinco Omsk|Omsk]]{{·w}} [[Provinco Orenburg|Orenburg]]{{·w}} [[Provinco Oryol|Oryol]]{{·w}} [[Provinco Penza|Penza]]{{·w}} [[Provinco Pskov|Pskov]]{{·w}} [[Provinco Ryazan|Ryazan]]{{·w}} [[Provinco Rostov|Rostov]]{{·w}} [[Provinco Sahalin|Sahalin]]{{·w}} [[Provinco Samara|Samara]]{{·w}} [[Provinco Saratov|Saratov]]{{·w}} [[Provinco Smolensk|Smolensk]]{{·w}} [[Provinco Sverdlovsk|Sverdlovsk]]{{·w}} [[Provinco Tambov|Tambov]]{{·w}} [[Provinco Tyumen|Tyumen]]{{·w}} [[Provinco Tomsk|Tomsk]]{{·w}} [[Provinco Chelyabinsk|Chelyabinsk]]{{·w}} [[Provinco Tula|Tula]]{{·w}} [[Provinco Tver|Tver]]{{·w}} [[Provinco Ulyanovsk|Ulyanovsk]]{{·w}} [[Provinco Vladimir|Vladimir]]{{·w}} [[Provinco Volgograd|Volgograd]]{{·w}} [[Provinco Vologda|Vologda]]{{·w}} [[Provinco Voronej|Voronej]]<br />'''Autonoma provinci''': [[Judala autonoma provinco]]<br />'''Autonoma distrikti''': [[Autonoma distrikto Chukotka|Chukotka]]{{·w}} [[Autonoma distrikto Hanti-Mansiysk - Yugra|Hanti-Mansiysk - Yugra]]{{·w}} [[Autonoma distrikto Nenec|Nenec]]{{·w}} [[Autonoma distrikto Yamalo-Nenec|Yamalo-Nenec]]<br />'''Federalurbi''': [[Moskva]]{{·w}} [[Sankt-Peterburg]]{{·w}} [[Sevastopol]]^*<p align="right">^* <i>juntanta ad Rusia (2014), tamen internacione agnoskanta kom teritorio de Ukraina</i></p> |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> in5f1468og3yuf2lb2z5x9ayqf048ed 0 57396 994593 991031 2022-08-07T11:54:20Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Alexandr Rodchenko | Imajo = [[Arkivo:1935-alexander_rodschenko.jpg|180px]] | Profesiono = [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio = [[5ma di decembro]] [[1891]] | Nask-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[3ma di decembro]] [[1956]] | Mort-urbo = [[Moskva]], [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia]] }} [[Arkivo:1915_Dance_by_Rodchenko.jpg|thumb|left|250px|''Danso, senobjekta kompozuro]] '''Alexandr Rodchenko''' (n. ye la [[5ma di decembro]] [[1891]] til la [[3ma di decembro]] [[1956]]) esis [[Rusia|Rusa]] [[pikto|piktisto]]. Il ank esis [[skulto|skultisto]], [[fotografo|fotografisto]] e grafikala desegnisto. {{DEFAULTSORT:Rodchenko, Alexander}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] nrj4eqlsuynxjw3w685nex3x5tyhgcz 0 57400 994592 991034 2022-08-07T11:53:52Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Alexandre Nikolayevich Benois | Imajo = [[Arkivo:Benua_Bakst.jpg|180px]] | Profesiono = [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio = [[3ma di mayo]] [[1870]] | Nask-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[9ma di februaro]] [[1960]] | Mort-urbo = [[Paris]], [[Francia]] }} [[Arkivo:Harvard_Theatre_Collection_-_MS_Thr_414.4_(33).jpg|thumb|left|280px|Ceneyo ''Le Pavillon d'Armide'', por [[baleto]].]] '''Alexandre Nikolayevich Benois''' (n. ye la [[3ma di mayo]] [[1870]] til la [[9ma di februaro]] [[1960]]) esis [[Rusia|Rusa]] [[pikto|piktisto]]. Il ank esis kritikisto pri arto, historiisto ed un ek la fonderi di la revuo pri arto ''Mir iskusstva''. {{DEFAULTSORT:Benois, Alexandre Nikolayevich}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] ii88o67sdb0zerqgyfl08zfukryrqwz 0 57477 994591 991342 2022-08-07T11:53:29Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Vasily Dmitrievich Polenov | Imajo = [[Arkivo:Polenov_by_Repin.jpg|180px]] | Profesiono = [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio = [[1ma di junio]] [[1844]] | Nask-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[18ma di julio]] [[1927]] | Mort-urbo = Polenovo, [[Rusia]] }} [[Arkivo:Moscow_Courtyard_(Polenov,_1878)_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|280px|left|''Korto en Mosvka'']] '''Vasily Dmitrievich Polenov''' (n. ye la [[1ma di junio]] [[1844]] til la [[18ma di julio]] [[1927]]) esis [[Rusia|Rusa]] [[pikto|piktisto]]. Segun ilu deklaris, "arto mustas stimular feliceso e joyo". {{DEFAULTSORT:Polenov, Vasily Dmitrievich}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] 4sezib6i25jfr7qugxdae5cuesylc27 0 57480 994590 991346 2022-08-07T11:53:10Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Valentin Alexandrovich Serov | Imajo = [[Arkivo:Valentin_Serov_(1901-2).jpg|180px]] | Profesiono = [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando= {{RUS}} | Naskodio = [[19ma di januaro]] [[1865]] | Nask-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[5ma di decembro]] [[1911]] | Mort-urbo = [[Moskva]], [[Rusia]] }} [[Arkivo:Mika_Morozov.jpg|thumb|250px|left|''Portreto pri Mika Morozov'']] '''Valentin Alexandrovich Serov''' (n. ye la [[19ma di januaro]] [[1865]] til la [[5ma di decembro]] [[1911]]) esis [[Rusia|Rusa]] [[pikto|piktisto]]. Ilu piktis precipue portreti. {{DEFAULTSORT:Serov, Valentin Alexandrovich}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] o993gx4lgvvx47a6nfwpg4q8nb1g7ia 0 57555 994589 993860 2022-08-07T11:52:43Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Nadejda Konstantinovna Krupskaya |Originala_nomo = Надежда Константиновна Крупская |Imajo= [[Imajo:Nadezhda K. Krupskaya.jpg|180px]] |Politikala_titulo= |Shablono_lando= [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|RSS Rusia]] |Guvernisteso= |Precedanto1 = |Sucedanto = |Politikala_titulo2 = |Guvernisteso2= |Precedanto2= |Sucedanto2= |Naskodio= [[26 di februaro]] [[1869]] |Nask-urbo= [[Sankt-Peterburg]] |Mort-dio = [[27 di februaro]] [[1939]] |Mort-urbo = [[Moskva]] |Spozo= [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]] |Profesiono= politikistino, instruktistino |Partiso= [[Socialdemokrata Laboristala Partiso di Rusia|Socialdemokrata Laboristala Partiso]], [[Komunista Partiso di Sovietia]] }} '''Nadejda Konstantinovna Krupskaya''' ([[1869]] til [[1939]]) esis [[Rusia|Rusa]] e [[Sovietia]]na politikistino e instruktistino. Pro sua opozala aktiveso en 1896 el arestesis. Ad 1898 el esis membro di [[Socialdemokrata Laboristala Partiso di Rusia|Socialdemokrata Laboristala Partiso]], e en samyaro – kulpozesis por 3 yari di exilo en [[Shushenskoye]] ([[regiono Krasnoyarsk]]). El mem selektis ica loko pro [[Vladimir Ilyich Lenin|Vladimir Lenin]] qua ank esis exilita ibe (1897-1900). De 1898 Krupskaya esis spozo di il. En lasta yari di vivo di Lenin, el donis ilua omna kontre-[[Iosif Vissarionovich Stalin|stalin]]ala texti ad [[Lev Davidovich Trocki|Lev Trocki]]. El esis kontre embalmo di elua spozo. <gallery mode=packed heights=200px style="text-align:left"> Vladimir Lenin and Nadezhda Krupskaya.jpg|Lenin e Krupskaya en 1922. Мария Ульянова и Надежда Крупская.jpg|Mariya Ulyanova (fratino di Lenin) e Nadejda Krupskaya dum konvento di [[Komunista Partiso di Sovietia|Omna-Sovietia Komunista Partiso (di bolsheviki)]] en 1936. </gallery> {{DEFAULTSORT:Krupskaya, Nadejda Konstantinovna}} [[Kategorio:Sovietiana politikisti]] [[Kategorio:Komunisti]] gufpkyxq1tpy865cdytloss72atw94k 0 57779 994588 993147 2022-08-07T11:52:18Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Politikisto |Nomo= Mihail Ivanovich Rodionov |Originala_nomo= Михаил Иванович Родионов |Imajo= [[Arkivo:Ne havas libera imajo.svg|180px]] |Politikala_titulo = Chefo di la konsilistaro di ministri |Shablono_lando= la [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia|RSFS Rusia]] |Guvernisteso= de la [[23 di marto]] [[1946]] til la [[9 di marto]] [[1949]] |Precedanto1= [[Alexei Nikolayevich Kosigin|Alexei Kosigin]] |Sucedanto1= [[Boris Nikolayevich Chernousov|Boris Chernousov]] |Naskodio = [[25ma di oktobro]] [[1907]] |Nask-urbo= [[Ratunino]] (nune [[provinco Nijni Novgorod]]), [[Rusa imperio]] |Mort-dio = [[1ma di oktobro]] [[1950]] |Mort-urbo = [[Sankt-Peterburg|Leningrad]], [[Sovietia]] |Spozo= |Profesiono= diplomacisto e politikisto |Partiso= [[Komunista Partiso di Sovietia|Omna-Sovietia Komunista Partiso (di bolsheviki)]] }} '''Mihail Ivanovich Rodionov''', diplomacisto e politikisto n. ye la [[25ma di oktobro]] [[1907]] til la [[1ma di oktobro]] [[1950]] esis chefo di la konsilistaro di ministri (equivalanta a [[chefministro]]) di la [[Republiko Socialista Sovietiana Rusia]] de 1946 til 1949. {{Tabelo di sucedo | Precedanto = [[Alexei Nikolayevich Kosigin|Alexei Kosigin]] | Nomo di listo = Listo pri chefministri di Rusia | Titulo di listo = Chefministro di la Republiko Socialista Sovietiana Rusia | Komenco = [[1946]] | Fino = [[1949]] | Sucedanto = [[Boris Nikolayevich Chernousov|Boris Chernousov]]}} {{DEFAULTSORT:Rodionov, Mihail Ivanovich}} [[Kategorio:Chefministri di Rusia]] 1kjh4vkyef7qjhdgxgvdzt2cuklqdlz 10 57895 994471 993993 2022-08-06T23:10:51Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Dnipropetrovsk Oblast.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Urbi di [[provinco Dnipropetrovsk]] | [[Arkivo:Flag of Dnipropetrovsk Oblast.svg|30px]] |- | colspan="3" | [[Aviatorske]]{{·w}} [[Dnipro]]{{·w}} [[Jovti Vodi]]{{·w}} [[Kamyanske]]{{·w}} [[Kriviy Rih]]{{·w}} [[Marhanec (urbo)|Marhanec]]{{·w}} [[Nikopol]]{{·w}} [[Novomoskovsk]]{{·w}} [[Pavlohrad]]{{·w}} [[Pereshchepine]]{{·w}} [[Pershotravensk]]{{·w}} [[Pidhorodne]]{{·w}} [[Pokrov (urbo, Ukraina)|Pokrov]]{{·w}} [[Pyatihatki]]{{·w}} [[Sinelnikove]]{{·w}} [[Ternivka (urbo)|Ternivka]]{{·w}} [[Verhivceve]]{{·w}} [[Verhnodniprovsk]]{{·w}} [[Vilnohirsk]]{{·w}} [[Zelenodolsk]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Ukraina|{{PAGENAME}}]] </noinclude> iwsjtz55wdtzgdczsxi01csw3vtx26b 0 57936 994587 994110 2022-08-07T11:51:47Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {{Biografio | Nomo = Karl Pavlovich Briullov | Imajo = [[Arkivo:Brjullov.jpg|180px]] | Profesiono= [[pikto|piktisto]] | Shablono_lando = {{RUS}} | Naskodio = [[12ma di decembro]] [[1799]] | Nask-urbo = [[Sankt-Peterburg]], [[Rusa imperio]] | Mort-dio = [[11ma di junio]] [[1852]] | Mort-urbo = Manziana, [[Papala Stati]] }} [[Arkivo:Karl Brullov - The Last Day of Pompeii - Google Art Project.jpg|thumb|280px|left|''La Lasta dio di Pompeii'']] '''Karl Pavlovich Briullov''' (n. '''Charles Bruleau''' ye la [[12ma di decembro]] [[1799]] til la [[11ma di junio]] [[1852]]) esis [[Rusa imperio|Rusa]] [[Pikto|piktisto]]. Il esis la maxim importanta piktisto de la transito inter neoklasikismo e [[romantikismo]]. {{DEFAULTSORT:Briullov, Karl Pavlovich}} [[Kategorio:Rusiana piktisti]] ttia5s4ksf59be04e6arcktx5j1so8v 0 57988 994395 2022-08-06T13:17:15Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Grigori Rasputin]] a [[Grigori Yefimovich Rasputin]]: .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Grigori Yefimovich Rasputin]] jgdi77ja5yl1dwi68vfi8ikyo2bf0v2 3 57989 994412 2022-08-06T16:14:06Z Pathoschild 460 create header for talk page ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]]) wikitext text/x-wiki <div style="display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;"> <div style="padding: 12px;">[[File:Circle-icons-megaphone.svg|75px|link=[[m:User_talk:MdsShakil]]]]</div> <div style="flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;"> <div style="font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'">Welcome to my talk page!</div> <div style="max-width: 700px">Hey! I am Shakil Hosen. I patrol many projects, and where I don't know the language I only act in cases of serious vandalism. If you think I have done anything wrong, feel free to [[m:User talk:MdsShakil|message me]] on Meta wiki. If you don't like that you can leave me messages here too, but since I do not watch all of my talk pages, your message might not get a timely response. Thanks! [[File:Face-smile.svg|18px|link=[[m:User:MdsShakil]]]]</div> </div> </div> 6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio 3 57990 994413 2022-08-06T17:53:43Z Pathoschild 460 add talk page header ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]]) wikitext text/x-wiki {{User talk:MdsShakil/header}} tbo8m2n1p4y1shpmyu07h1k0g9pq65d 0 57991 994414 2022-08-06T18:26:05Z Idisto 28999 Pagino kreesis kun ''''Soylent Green''' (en Ido: '''Soylens Verda''') esas koshmaratra futurala fantaziajo pri la kontrolanta povo di granda firmegi ed inocenta policisto qua deskovras la vereso. / Rezumo: En 2022, Tero esas tro-populizit e komplete polutita; la naturala fonti esas parexhaustit e la nutreso di la populo esas provizita da Soylens Industrii, kompanio qua produktas nutrivo de planktono del oceani. En Nova York, kande William R. Simonson, la membro di la direktistaro di Soylen...' wikitext text/x-wiki '''Soylent Green''' (en Ido: '''Soylens Verda''') esas koshmaratra futurala fantaziajo pri la kontrolanta povo di granda firmegi ed inocenta policisto qua deskovras la vereso. / Rezumo: En 2022, Tero esas tro-populizit e komplete polutita; la naturala fonti esas parexhaustit e la nutreso di la populo esas provizita da Soylens Industrii, kompanio qua produktas nutrivo de planktono del oceani. En Nova York, kande William R. Simonson, la membro di la direktistaro di Soylens, esas ocidita semblante da rupto-furtisto en Chelsea Turmi Weste ube il lojas, atributesas l' exploro dil afero a Thorn kun sua partenero Solomon "Sol" Roth. Thorn venas a la luxoz apartamento e renkontras Tab Fielding, la korp-gardisto di Solomon e Shirl la "moblo" (muliero qua inkluzante lugesas kun l'apartamento), e la detektivo konkluzas ke la direktisto ne esis viktimo di rupto-furto ma mortigesis. Pluse il deskovras ke gubernero Santini ed altra povoza viri volas fushar l'exploro da Thorn. Ma Thorn kontinuas esas deskovras bizar e shokanta sekretajo dil ingrediento uzata por produktar Soylens Verda. ganis, interaltre, Premio Saturn por la maxim bona filmo cienco-fiktiv e Premio Nebula por la maxim bona sequestro. La filmo anke nominesis por Premio Hugo, anke por la sama kategorio.. (soyo/lensi) anuxqob469t8vb8vaodtfyf0etmhpoa 994415 994414 2022-08-06T18:28:39Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Soylent Green''' (en Ido: '''Soylens Verda''') esas koshmaratra futurala fantaziajo pri la kontrolanta povo di granda firmegi ed inocenta policisto qua deskovras la vereso. == Rezumo: == En 2022, Tero esas tro-populizit e komplete polutita; la naturala fonti esas parexhaustit e la nutreso di la populo esas provizita da Soylens Industrii, kompanio qua produktas nutrivo de planktono del oceani. En Nova York, kande William R. Simonson, la membro di la direktistaro di Soylens, esas ocidita semblante da rupto-furtisto en Chelsea Turmi Weste ube il lojas, atributesas l' exploro dil afero a Thorn kun sua partenero Solomon "Sol" Roth. Thorn venas a la luxoz apartamento e renkontras Tab Fielding, la korp-gardisto di Solomon e Shirl la "moblo" (muliero qua inkluzante lugesas kun l'apartamento), e la detektivo konkluzas ke la direktisto ne esis viktimo di rupto-furto ma mortigesis. Pluse il deskovras ke gubernero Santini ed altra povoza viri volas fushar l'exploro da Thorn. Ma Thorn kontinuas esas deskovras bizar e shokanta sekretajo dil ingrediento uzata por produktar Soylens Verda. Soylens Verda ganis, interaltre, Premio Saturn por la maxim bona filmo cienco-fiktiv e Premio Nebula por la maxim bona sequestro. La filmo anke nominesis por Premio Hugo, anke por la sama kategorio.. (soyo/lensi) == Savinda: == Soylens esas kompozo de Soyo-Lenso (en l'Angla: Soya Lentil) [[kategorio:cinematografuri]] fugw093uv8zl9pihqau3thd2wpg6qoc 994416 994415 2022-08-06T18:29:32Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Soylent Green''' (en Ido: '''Soylens Verda''') esas koshmaratra futurala fantaziajo pri la kontrolanta povo di granda firmegi ed inocenta policisto qua deskovras la vereso. == Rezumo: == En 2022, Tero esas tro-populizit e komplete polutita; la naturala fonti esas parexhaustit e la nutreso di la populo esas provizita da Soylens Industrii, kompanio qua produktas nutrivo de planktono del oceani. En Nova York, kande William R. Simonson, la membro di la direktistaro di Soylens, esas ocidita semblante da rupto-furtisto en Chelsea Turmi Weste ube il lojas, atributesas l' exploro dil afero a Thorn kun sua partenero Solomon "Sol" Roth. Thorn venas a la luxoz apartamento e renkontras Tab Fielding, la korp-gardisto di Solomon e Shirl la "moblo" (muliero qua inkluzante lugesas kun l'apartamento), e la detektivo konkluzas ke la direktisto ne esis viktimo di rupto-furto ma mortigesis. Pluse il deskovras ke gubernero Santini ed altra povoza viri volas fushar l'exploro da Thorn. Ma Thorn kontinuas esas deskovras bizar e shokanta sekretajo dil ingrediento uzata por produktar Soylens Verda. Soylens Verda ganis, interaltre, Premio Saturn por la maxim bona filmo cienco-fiktiv e Premio Nebula por la maxim bona sequestro. La filmo anke nominesis por Premio Hugo, anke por la sama kategorio.. (soyo/lensi) == Savinda: == Soylens esas kompozo de Soyo-Lenso (en l'Angla: Soya Lentil) [[kategorio:cinematografuri]] g39wqo3xg32dt62jikrj5z8ooyrok6y 994417 994416 2022-08-06T18:35:04Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Soylent Green''' (en Ido: '''Soylens Verda''') esas koshmaratra futurala fantaziajo pri la kontrolanta povo di granda firmegi ed inocenta policisto qua deskovras la vereso. == Rezumo: == En 2022, Tero esas tro-populizit e komplete polutita; la naturala fonti esas parexhaustit e la nutreso di la populo esas provizita da Soylens Industrii, kompanio qua produktas nutrivo de planktono del oceani. En Nova York, kande William R. Simonson, la membro di la direktistaro di Soylens, esas ocidita semblante da rupto-furtisto en Chelsea Turmi Weste ube il lojas, atributesas l' exploro dil afero a Thorn kun sua partenero Solomon "Sol" Roth. Thorn venas a la luxoz apartamento e renkontras Tab Fielding, la korp-gardisto di Solomon e Shirl la "moblo" (muliero qua inkluzante lugesas kun l'apartamento), e la detektivo konkluzas ke la direktisto ne esis viktimo di rupto-furto ma mortigesis. Pluse il deskovras ke gubernero Santini ed altra povoza viri volas fushar l'exploro da Thorn. Ma Thorn kontinuas esas deskovras bizar e shokanta sekretajo dil ingrediento uzata por produktar Soylens Verda. == Savinda: == Soylens esas kompozo de Soyo-Lenso (en l'Angla: Soya Lentil). Soylens Verda ganis, interaltre, Premio Saturn por la maxim bona filmo cienco-fiktiv e Premio Nebula por la maxim bona sequestro. La filmo anke nominesis por Premio Hugo, anke por la sama kategorio.. (soyo/lensi) [[kategorio:cinematografuri]] gk2hh5084fyi8apdqqxkw2uu34xz7ll 994418 994417 2022-08-06T18:42:39Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Soylent Green''' (en Ido: '''Soylens Verda''') esas koshmaratra futurala fantaziajo pri la kontrolanta povo di granda firmegi ed inocenta policisto qua deskovras la vereso. == Rezumo: == En 2022, Tero esas tro-populizit e komplete polutita; la naturala fonti esas parexhaustit e la nutreso di la populo esas provizita da Soylens Industrii, kompanio qua produktas nutrivo de planktono del oceani. En Nova York, kande William R. Simonson, la membro di la direktistaro di Soylens, esas ocidita semblante da rupto-furtisto en Chelsea Turmi Weste ube il lojas, atributesas l' exploro dil afero a Thorn kun sua partenero Solomon "Sol" Roth. Thorn venas a la luxoz apartamento e renkontras Tab Fielding, la korp-gardisto di Solomon e Shirl la "moblo" (muliero qua inkluzante lugesas kun l'apartamento), e la detektivo konkluzas ke la direktisto ne esis viktimo di rupto-furto ma mortigesis. Pluse il deskovras ke gubernero Santini ed altra povoza viri volas fushar l'exploro da Thorn. Ma Thorn kontinuas esas deskovras bizar e shokanta sekretajo dil ingrediento uzata por produktar Soylens Verda. == Savinda: == Soylens esas kompozo de soyo-lenso (en l'Angla: soya lentil). Soylens existas en la formi reda, flav e - la rare, pro ke ol esas la mazim bon qualeso - verda. Ol esas sensapor e senodor, e gradope plu nutriv, e vendesas kom mikra quadrata vafli. Soylens Verda ganis, interaltre, Premio Saturn por la maxim bona filmo cienco-fiktiv e Premio Nebula por la maxim bona sequestro. La filmo anke nominesis por Premio Hugo, anke por la sama kategorio.. (soyo/lensi) [[kategorio:cinematografuri]] pg3m7ilnkc749nlfqk7avp69fviswmt 994493 994418 2022-08-07T07:50:20Z Idisto 28999 /* Savinda: */Skriberoro wikitext text/x-wiki '''Soylent Green''' (en Ido: '''Soylens Verda''') esas koshmaratra futurala fantaziajo pri la kontrolanta povo di granda firmegi ed inocenta policisto qua deskovras la vereso. == Rezumo: == En 2022, Tero esas tro-populizit e komplete polutita; la naturala fonti esas parexhaustit e la nutreso di la populo esas provizita da Soylens Industrii, kompanio qua produktas nutrivo de planktono del oceani. En Nova York, kande William R. Simonson, la membro di la direktistaro di Soylens, esas ocidita semblante da rupto-furtisto en Chelsea Turmi Weste ube il lojas, atributesas l' exploro dil afero a Thorn kun sua partenero Solomon "Sol" Roth. Thorn venas a la luxoz apartamento e renkontras Tab Fielding, la korp-gardisto di Solomon e Shirl la "moblo" (muliero qua inkluzante lugesas kun l'apartamento), e la detektivo konkluzas ke la direktisto ne esis viktimo di rupto-furto ma mortigesis. Pluse il deskovras ke gubernero Santini ed altra povoza viri volas fushar l'exploro da Thorn. Ma Thorn kontinuas esas deskovras bizar e shokanta sekretajo dil ingrediento uzata por produktar Soylens Verda. == Savinda: == Soylens esas kompozo de soyo-lenso (en l'Angla: soya lentil). Soylens existas en la formi reda, flav e - la rare, pro ke ol esas la mazim bon qualeso - verda. Ol esas sensapor e senodor, e gradope plu nutriv, e vendesas kom mikra quadrata vafli. Soylens Verda ganis, interaltre, Premio Saturn por la maxim bona filmo cienco-fiktiv e Premio Nebula por la maxim bona sequestro. La filmo anke nominesis por Premio Hugo, anke por la sama kategorio. [[kategorio:cinematografuri]] sy2ppaomnnk9zuui0nwxnvn9hdd1i9h 994494 994493 2022-08-07T08:22:10Z Idisto 28999 /* Rezumo: */Skriberoro wikitext text/x-wiki '''Soylent Green''' (en Ido: '''Soylens Verda''') esas koshmaratra futurala fantaziajo pri la kontrolanta povo di granda firmegi ed inocenta policisto qua deskovras la vereso. == Rezumo: == En 2022, Tero esas tro-populizit e komplete polutita; la naturala fonti esas parexhaustit e la nutreso di la populo esas provizita da Soylens Industrii, kompanio qua produktas nutrivo de planktono del oceani. En Nova York, kande William R. Simonson, la membro di la direktistaro di Soylens, esas ocidita semblante da rupto-furtisto en Chelsea Turmi Weste ube il lojas, atributesas l' exploro dil afero a Thorn kun sua partenero Solomon "Sol" Roth. Thorn venas a la luxoz apartamento e renkontras Tab Fielding, la korp-gardisto di Solomon e Shirl la "moblo" (muliero qua inkluzante lugesas kun l'apartamento), e la detektivo konkluzas ke la direktisto ne esis viktimo di rupto-furto ma mortigesis. Pluse il deskovras ke gubernero Santini ed altra povoza viri volas fushar l'exploro da Thorn. Ma Thorn kontinuas e deskovras bizar e shokanta sekretajo dil ingrediento uzata por produktar Soylens Verda. == Savinda: == Soylens esas kompozo de soyo-lenso (en l'Angla: soya lentil). Soylens existas en la formi reda, flav e - la rare, pro ke ol esas la mazim bon qualeso - verda. Ol esas sensapor e senodor, e gradope plu nutriv, e vendesas kom mikra quadrata vafli. Soylens Verda ganis, interaltre, Premio Saturn por la maxim bona filmo cienco-fiktiv e Premio Nebula por la maxim bona sequestro. La filmo anke nominesis por Premio Hugo, anke por la sama kategorio. [[kategorio:cinematografuri]] eza2i74s0l54g2b9trbxuihtwgqi78q 0 57992 994428 2022-08-06T19:29:45Z Idisto 28999 Pagino kreesis kun 'Abado Guignon esis Idisto' wikitext text/x-wiki Abado Guignon esis Idisto f91jcqxfczgsfkyljztm1gnqo7haqtu 994429 994428 2022-08-06T19:31:51Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|eta|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Abado Guignon''' esis Idisto smql7uiswfzp8wlnfvh64bk9y1d2nnk 994430 994429 2022-08-06T19:32:30Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|eta|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Abado Guignon''' esis Idisto [[kategorio:Idisti]] epc9r0fk7scaydqnv5pbpgdz5luok74 994432 994430 2022-08-06T19:48:18Z Idisto 28999 Pagino vakuigesis wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 994466 994432 2022-08-06T21:50:42Z Joao Xavier 110 Ridirektas a [[Jules-Henri Guignon]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Jules-Henri Guignon]] t8qcxynx3xhfhc0ouhxs5e6qe95t7u1 0 57993 994431 2022-08-06T19:47:48Z Idisto 28999 Pagino kreesis kun 'Jules-Henri Guignon esis' wikitext text/x-wiki Jules-Henri Guignon esis noaf7ycu8wjoh87vccg294l10ih8r6f 994433 994431 2022-08-06T19:52:39Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|eta|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Jules-Henri Guignon''' († 15ma di decembro 1933 en Meaux (Seine-et-Marne)), plu bone konocata kom '''Abado Guignon''' esis Franca Idisto ed abado qua tradukis religioza texti aden Ido-linguo. [[kategorio:Idisti]] 4ht86w2kmrdk8vcp9doumwzykd4i5hj 994434 994433 2022-08-06T19:58:02Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|eta|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Jules-Henri Guignon''' († 15ma di decembro 1933 en Meaux (Seine-et-Marne)), plu bone konocata kom '''Abado Guignon''' esis Franca Idisto ed abado qua tradukis religioza texti aden Ido-linguo. <nowiki>== Biografio ==</nowiki> Sacerdoto di Vulaines-sur-Seine, Seine-et-Marne, til 1925. Abado di Meaux, til 1931. Chanoine de Meaux. Entomologisto, skribis libri pri paraziti di planti en la Franca linguo. [[kategorio:Idisti]] fxe50jlsg6o123d4qftlsytwawqs2cb 994435 994434 2022-08-06T19:58:30Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|eta|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Jules-Henri Guignon''' († 15ma di decembro 1933 en Meaux (Seine-et-Marne)), plu bone konocata kom '''Abado Guignon''' esis Franca Idisto ed abado qua tradukis religioza texti aden Ido-linguo. == Biografio == Sacerdoto di Vulaines-sur-Seine, Seine-et-Marne, til 1925. Abado di Meaux, til 1931. Chanoine de Meaux. Entomologisto, skribis libri pri paraziti di planti en la Franca linguo. [[kategorio:Idisti]] 8r6sz4e01u46bevezq5gxfjik62exxq 994436 994435 2022-08-06T20:02:46Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|eta|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Jules-Henri Guignon''' († 15ma di decembro 1933 en Meaux (Seine-et-Marne)), plu bone konocata kom '''Abado Guignon''' esis Franca Idisto ed abado qua tradukis religioza texti aden Ido-linguo. == Biografio == [https://cths.fr/an/savant.php?id=120153 Comité des travaux historiques et scientifiques]Sacerdoto di Vulaines-sur-Seine, Seine-et-Marne, til 1925. Abado di Meaux, til 1931. Chanoine de Meaux. Entomologisto, skribis libri pri paraziti di planti en la Franca linguo. [[kategorio:Idisti]] cefm4gj2z2g6o0zquv8oka4hzofy8p0 994437 994436 2022-08-06T20:03:26Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|eta|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Jules-Henri Guignon''' († 15ma di decembro 1933 en Meaux (Seine-et-Marne)), plu bone konocata kom '''Abado Guignon''' esis Franca Idisto ed abado qua tradukis religioza texti aden Ido-linguo. == Biografio == Sacerdoto di Vulaines-sur-Seine, Seine-et-Marne, til 1925. Abado di Meaux, til 1931. Chanoine de Meaux. Entomologisto, skribis libri pri paraziti di planti en la Franca linguo. [https://cths.fr/an/savant.php?id=120153 Comité des travaux historiques et scientifiques] [[kategorio:Idisti]] ozm25p816z5rmtzi38qx55tyay8m3zo 994438 994437 2022-08-06T20:04:11Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|eta|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Jules-Henri Guignon''' († 15ma di decembro 1933 en Meaux (Seine-et-Marne)), plu bone konocata kom '''Abado Guignon''' esis Franca Idisto ed abado qua tradukis religioza texti aden Ido-linguo. == Biografio == Sacerdoto di Vulaines-sur-Seine, Seine-et-Marne, til 1925. Abado di Meaux, til 1931. Chanoine de Meaux. Entomologo, skribis libri pri paraziti di planti en la Franca linguo. [https://cths.fr/an/savant.php?id=120153 Comité des travaux historiques et scientifiques] [[kategorio:Idisti]] j3czdlzn8wl5imc4cmt20qce0i87aw8 994467 994438 2022-08-06T21:52:42Z Joao Xavier 110 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Abado Guignon.jpg|thumb|250px|Abado Guignon, Idisto e tradukisto]] '''Jules-Henri Guignon''' († 15ma di decembro 1933 en Meaux (Seine-et-Marne)), plu bone konocata kom '''Abado Guignon''' esis Franca Idisto ed [[abado]] qua tradukis religioza texti aden Ido-linguo. == Biografio == Sacerdoto di Vulaines-sur-Seine, Seine-et-Marne, til 1925. Abado di Meaux, til 1931. Chanoine de Meaux. Entomologo, skribis libri pri paraziti di planti en la Franca linguo. [https://cths.fr/an/savant.php?id=120153 Comité des travaux historiques et scientifiques] {{DEFAULTSORT:Guignon, Jules-Henri}} [[Kategorio:Franciani]] [[Kategorio:Idisti]] 75c5jhw9vm15ac85w39kaqcdyr3y71r 0 57994 994440 2022-08-06T20:55:33Z Idisto 28999 Pagino kreesis kun ''''Nikolay Vladimirovich Yushmanov''' (Zïriana) naskis ye 24-2-1896 en Petrograd. Il frequentis  la privata gimnazio di Georgius ''Shtemberg'' e kursi dil Orientalista fakultato en l’universitato Petrograd-Leningrad. Lua ciencala fako esis la generala linguistiko, la komparala gramatiko dil Semida lingui, l’Arabistiko. Lua kandidat-verko (1919) komentis la fonetikala teorii dal Araba filologi, lua aspirant-verko (1923) exploris experimentale la mekanismo dil trio...' wikitext text/x-wiki '''Nikolay Vladimirovich Yushmanov''' (Zïriana) naskis ye 24-2-1896 en Petrograd. Il frequentis  la privata gimnazio di Georgius ''Shtemberg'' e kursi dil Orientalista fakultato en l’universitato Petrograd-Leningrad. Lua ciencala fako esis la generala linguistiko, la komparala gramatiko dil Semida lingui, l’Arabistiko. Lua kandidat-verko (1919) komentis la fonetikala teorii dal Araba filologi, lua aspirant-verko (1923) exploris experimentale la mekanismo dil trio ''s-sh-kh.'' De 1924 lu esis « aspiranto » pri la generala e Semida linguistiko, preparis su al docenteso. Ma la longa milit-servo e la desemployeso (del 1923) multe nocis lua studii. Idisti advokis sustenar il per la mediaco dil Internaciona Laboristala Sokurso. Nur danke al pekunial sokurso dal Idista amiki lu sucesas durigar sua studii. En 1925 il elektesis kom sekretario dil seciono dil Khamido-Semida linguistiko en la Exploristal Instituto Leningrad. Sub guidado da W. Rosenberger ♀ 1918 lu studiis la historio e la teorio dil mondolinguo; pose lu relateskis kun plur autori di sistemi ed amikale korespondas kun li. Entote til 1926 lu publikigis 167 imprimuri (precipue artikli) e studiis plu kam 20 lingui. Esperantisto de 1910, lu balde transiris ad Ido; kunlaboris en Ido-revui de 1911 (plu kam 100 artikli), kompozis du Rusa-Ido lexiki, «Manualo di Ido por Rusi» 1922, «Lernolibro di Ido por laboristi» kun F. Milter 1924, tradukis en Ido plura prozaji. Il redaktis la revuo « Pioniro » e helpis la nova Idisti divenar plu experiencoza. En 1923 il elektesis kom membro dil Ido-Akademio. I.a. il skribis artikli pri gramatikala problemi. Tre konocata esas lua «100 Fundamental defekti di Esperanto.» En mayo 1926 eventis en Leningrad la unesma konfero dil laboristal Idisti dil nordo-westala regiono. Nik Yushmanov debutis kun interesiva diskurso pri la temo «La mondolingual sistemi e la rolo di Ido inter li.» Pos 1926 perdesis lua traco (por me) en la Ido-movemento. Ma plu tarde (1952) lua nomo itere aparis en ciencala artiklo: ''Yusmanov N. V. Studies in general phonetics based on the material of non-Indo-European languages (an extract from the author's linguistic study «Stadial phonetics» planned for 1940—1942)'' 2rcf86k1splhbk4n9z78ode7lqgvncc 994446 994440 2022-08-06T21:11:42Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Nikolay Vladimirovich Yushmanov'''<ref>Ferdinand Möller, 2013, Progreso nr. 356</ref> (Zïriana) naskis ye 24-2-1896 en Petrograd en mortis ye 4-2-1946 en Leningrad. Il frequentis  la privata gimnazio di Georgius ''Shtemberg'' e kursi dil Orientalista fakultato en l’universitato Petrograd-Leningrad. Lua ciencala fako esis la generala linguistiko, la komparala gramatiko dil Semida lingui, l’Arabistiko. Lua kandidat-verko (1919) komentis la fonetikala teorii dal Araba filologi, lua aspirant-verko (1923) exploris experimentale la mekanismo dil trio ''s-sh-kh.'' De 1924 lu esis « aspiranto » pri la generala e Semida linguistiko, preparis su al docenteso. Ma la longa milit-servo e la desemployeso (del 1923) multe nocis lua studii. Idisti advokis sustenar il per la mediaco dil Internaciona Laboristala Sokurso. Nur danke al pekunial sokurso dal Idista amiki lu sucesas durigar sua studii. En 1925 il elektesis kom sekretario dil seciono dil Khamido-Semida linguistiko en la Exploristal Instituto Leningrad. Sub guidado da W. Rosenberger ♀ 1918 lu studiis la historio e la teorio dil mondolinguo; pose lu relateskis kun plur autori di sistemi ed amikale korespondas kun li. Entote til 1926 lu publikigis 167 imprimuri (precipue artikli) e studiis plu kam 20 lingui. Esperantisto de 1910, lu balde transiris ad Ido; kunlaboris en Ido-revui de 1911 (plu kam 100 artikli), kompozis du Rusa-Ido lexiki, «Manualo di Ido por Rusi» 1922, «Lernolibro di Ido por laboristi» kun F. Milter 1924, tradukis en Ido plura prozaji. Il redaktis la revuo « Pioniro » e helpis la nova Idisti divenar plu experiencoza. En 1923 il elektesis kom membro dil Ido-Akademio. I.a. il skribis artikli pri gramatikala problemi. Tre konocata esas lua «100 Fundamental defekti di Esperanto.» En mayo 1926 eventis en Leningrad la unesma konfero dil laboristal Idisti dil nordo-westala regiono. Nik Yushmanov debutis kun interesiva diskurso pri la temo «La mondolingual sistemi e la rolo di Ido inter li.» Pos 1926 perdesis lua traco en la Ido-movemento. Ma plu tarde (1952) lua nomo itere aparis en ciencala artiklo: ''Yusmanov N. V. Studies in general phonetics based on the material of non-Indo-European languages (an extract from the author's linguistic study «Stadial phonetics» planned for 1940—1942)'' [[kategorio:Idisti]] fpw48fz8s9b71yr3v204v7w4ut804ql 994462 994446 2022-08-06T21:28:51Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki '''Nikolay Vladimirovich Yushmanov'''<ref>Ferdinand Möller, 2013, Progreso nr. 356</ref> (Zïriana) naskis ye 24-2-1896 en Petrograd en mortis ye 4-2-1946 en Leningrad. Il frequentis  la privata gimnazio di Georgius ''Shtemberg'' e kursi dil Orientalista fakultato en l’universitato Petrograd-Leningrad. Lua ciencala fako esis la generala linguistiko, la komparala gramatiko dil Semida lingui, l’Arabistiko. Lua kandidat-verko (1919) komentis la fonetikala teorii dal Araba filologi, lua aspirant-verko (1923) exploris experimentale la mekanismo dil trio ''s-sh-kh.'' De 1924 lu esis « aspiranto » pri la generala e Semida linguistiko, preparis su al docenteso. Ma la longa milit-servo e la desemployeso (del 1923) multe nocis lua studii. Idisti advokis sustenar il per la mediaco dil Internaciona Laboristala Sokurso. Nur danke al pekunial sokurso dal Idista amiki lu sucesas durigar sua studii. En 1925 il elektesis kom sekretario dil seciono dil Khamido-Semida linguistiko en la Exploristal Instituto Leningrad. Sub guidado da W. Rosenberger ♀ 1918 lu studiis la historio e la teorio dil mondolinguo; pose lu relateskis kun plur autori di sistemi ed amikale korespondas kun li. Entote til 1926 lu publikigis 167 imprimuri (precipue artikli) e studiis plu kam 20 lingui. Esperantisto de 1910, lu balde transiris ad Ido; kunlaboris en Ido-revui de 1911 (plu kam 100 artikli), kompozis du Rusa-Ido lexiki, «Manualo di Ido por Rusi» 1922, «Lernolibro di Ido por laboristi» kun F. Milter 1924, tradukis en Ido plura prozaji. Il redaktis la revuo « Pioniro » e helpis la nova Idisti divenar plu experiencoza. En 1923 il elektesis kom membro dil Ido-Akademio. I.a. il skribis artikli pri gramatikala problemi. Tre konocata esas lua «100 Fundamental defekti di Esperanto.» En mayo 1926 eventis en Leningrad la unesma konfero dil laboristal Idisti dil nordo-westala regiono. Nik Yushmanov debutis kun interesiva diskurso pri la temo «La mondolingual sistemi e la rolo di Ido inter li.» Pos 1926 perdesis lua traco en la Ido-movemento. Ma plu tarde (1952) lua nomo itere aparis en ciencala artiklo: ''Yusmanov N. V. Studies in general phonetics based on the material of non-Indo-European languages (an extract from the author's linguistic study «Stadial phonetics» planned for 1940—1942)'' [[kategorio:Idisti]] [[kategorio:linguisti]] gktp8acn614v8gl70i0ir7cqjmifvlh 994465 994462 2022-08-06T21:32:20Z Idisto 28999 wikitext text/x-wiki [[Arkivo:Yushmanov, Nikolay Vladimirovich.jpg|eta]] '''Nikolay Vladimirovich Yushmanov'''<ref>Ferdinand Möller, 2013, Progreso nr. 356</ref> (Zïriana) naskis ye 24-2-1896 en Petrograd en mortis ye 4-2-1946 en Leningrad. Il frequentis  la privata gimnazio di Georgius ''Shtemberg'' e kursi dil Orientalista fakultato en l’universitato Petrograd-Leningrad. Lua ciencala fako esis la generala linguistiko, la komparala gramatiko dil Semida lingui, l’Arabistiko. Lua kandidat-verko (1919) komentis la fonetikala teorii dal Araba filologi, lua aspirant-verko (1923) exploris experimentale la mekanismo dil trio ''s-sh-kh.'' De 1924 lu esis « aspiranto » pri la generala e Semida linguistiko, preparis su al docenteso. Ma la longa milit-servo e la desemployeso (del 1923) multe nocis lua studii. Idisti advokis sustenar il per la mediaco dil Internaciona Laboristala Sokurso. Nur danke al pekunial sokurso dal Idista amiki lu sucesas durigar sua studii. En 1925 il elektesis kom sekretario dil seciono dil Khamido-Semida linguistiko en la Exploristal Instituto Leningrad. Sub guidado da W. Rosenberger ♀ 1918 lu studiis la historio e la teorio dil mondolinguo; pose lu relateskis kun plur autori di sistemi ed amikale korespondas kun li. Entote til 1926 lu publikigis 167 imprimuri (precipue artikli) e studiis plu kam 20 lingui. Esperantisto de 1910, lu balde transiris ad Ido; kunlaboris en Ido-revui de 1911 (plu kam 100 artikli), kompozis du Rusa-Ido lexiki, «Manualo di Ido por Rusi» 1922, «Lernolibro di Ido por laboristi» kun F. Milter 1924, tradukis en Ido plura prozaji. Il redaktis la revuo « Pioniro » e helpis la nova Idisti divenar plu experiencoza. En 1923 il elektesis kom membro dil Ido-Akademio. I.a. il skribis artikli pri gramatikala problemi. Tre konocata esas lua «100 Fundamental defekti di Esperanto.» En mayo 1926 eventis en Leningrad la unesma konfero dil laboristal Idisti dil nordo-westala regiono. Nik Yushmanov debutis kun interesiva diskurso pri la temo «La mondolingual sistemi e la rolo di Ido inter li.» Pos 1926 perdesis lua traco en la Ido-movemento. Ma plu tarde (1952) lua nomo itere aparis en ciencala artiklo: ''Yusmanov N. V. Studies in general phonetics based on the material of non-Indo-European languages (an extract from the author's linguistic study «Stadial phonetics» planned for 1940—1942)'' [[kategorio:Idisti]] [[kategorio:linguisti]] 9a679fx1jg5h567365us7tufi5621n2 14 57995 994441 2022-08-06T21:03:12Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Rusia|Nijni Novgorod]] g3mgalu98s8em5dhxhz26ns2p2c11df 0 57996 994442 2022-08-06T21:03:54Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {{Regiono |Nomo = Provinco Nijni Novgorod |Lokala_nomo = Нижегородская область |Lokala_pronunco = |lando = [[Rusia]] |TipoRegiono0 = Provinco |TipoRegiono1 = |Regiono2 = |TipoRegiono2 = |Regiono3 = |TipoRegiono3 = |Regiono4 = |Imajo = Кремль Нижний 1 обрезанный.jpg |Texto_dil_Imajo = |flago = Flag of Nizhny Novgorod Region.svg |blazono = Coat of arms of Nizhny Novgorod Region.svg |mapo = Map of Russia - Nizhny Novgorod Oblast.svg |MapoNomo = di Rusia |tipochefloko = |chefurbo = [[Nijni Novgorod]] |precipua_loko = [[Dzerjinsk (Nijni Novgorod)|Dzerjinsk]], [[Arzamas]], [[Sarov]], [[Bor (Nijni Novgorod)|Bor]] |iso3166_2 = RU-NIZ |ru_okato = 22 000 000 000 |Estro_1 = Guberniestro |subdividur_estro_1 = Gleb Sergeyevich Nikitin |Estro_2 = Prezidanto di provinca Duma |subdividur_estro_2 = Yevgeni Borisovich Lyulin |linguo = [[Rusa linguo|Rusa]] |habitanti = {{formatnum:3144254}} <small>(2022)</small> |denseso = 41,03 |gentilicio = |surfaco = {{formatnum:76624}} |surfaco tero = |surfaco aquo = |frontieri = |latitudo = 56°29'00"N |longitudo = 44°32'00"E |larjeso = |altitudo = |alta elevaciono = |meza elevaciono = |basa elevaciono = |klimato = |Horala_zono = UTC+3 |postokodexo = |telefonkodexo = +7 831 |automobilokodexo = 52 |retopagino = {{URL|https://www.government-nnov.ru/}} }} '''Provinco Nijni Novgorod''' esas un de subdividuri di [[Rusia]]. Ol esas dividita en 52 distrikti (13 urbala), ed olua chefurbo esas [[Nijni Novgorod]]. == Precipua loki == De loki en la provinco super 50 000 habitanti esas: {| class="wikitable sortable" style="text-align: right;" ! Loko !! habitantaro<ref name="y2021">{{cite web|language={{ru}}|title = Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года|accessdate = 7ma di agosto 2022|publisher = rosstat.gov.ru|url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/MZmdFJyI/chisl_%D0%9C%D0%9E_Site_01-01-2021.xlsx}}</ref> !! Surfaco<br /><small>[km²]</small> |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Nizhny Novgorod.svg|25px]] '''[[Nijni Novgorod]]''' | 1 233 949<ref name="y2022">{{cite web|language={{ru}}|title = Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года|accessdate = 7ma di agosto 2022|publisher = rosstat.gov.ru|url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_%D0%9C%D0%9E_Site_01-01-2022.xlsx}}</ref> || 410,68 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Dzerzhinsk.svg|25px]] [[Dzerjinsk (Nijni Novgorod)|Dzerjinsk]] | 227 326 || 421 |- |align="left"| [[Arkivo:Arzamas COA (1993).svg|25px]] [[Arzamas]] | 102 664<ref name="y2022" /> || 34,32 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Sarov (Nizhny Novgorod oblast).svg|25px]] [[Sarov]] | 96 099<ref name="y2022" /> || 232 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of arms of Bor (Nizhny Novgorod Oblast).svg|25px]] [[Bor (Nijni Novgorod)|Bor]] | 76 732 || 147 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Kstovo (Nizhny Novgorod oblast).png|25px]] [[Kstovo]] | 66 928 || 59 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Pavlovo (Nizhny Novgorod oblast).png|25px]] [[Pavlovo]] | 56 129 || 43,12 |- |align="left"| [[Arkivo:Vyksa COA (2017).png|25px]] [[Vixa]] | 52 892 || - |} == Distrikti == De 52 distrikti esas 13 l'urbi kom ligitima (urbala) distrikti: [[Arzamas]], [[Bor (Nijni Novgorod)|Bor]], [[Dzerjinsk]], [[Kulebaki]], [[Navashino]], [[Nijnij Novgorod]], [[Perevoz (Nijni Novgorod)|Perevoz]], [[Pervomaisk (Nijni Novgorod)|Pervomaisk]], [[Sarov]], [[Semyonov (urbo)|Semyonov]], [[Ukalovsk (Nijni Novgorod)|Ukalovsk]], [[Shahunya]], [[Vixa]]. La cetera 39 distrikti esas: [[Distrikto Ardatov (Nijni Novgorod)|Ardatov]], [[Distrikto Arzamas|Arzamas]], [[Distrikto Balahna|Balahna]], [[Distrikto Bogorodsk|Bogorodsk]], [[Distrikto Bolshoye Boldino|Bolshoye Boldino]], [[Distrikto Bolshoye Murashkino|Bolshoye Murashkino]], [[Distrikto Buturlino|Buturlino]], [[Distrikto Dalneye Konstantinovo|Dalneye Konstantinovo]], [[Distrikto Diveyevo|Diveyevo]], [[Distrikto Gagino|Gagino]], [[Distrikto Gorodec|Gorodec]], [[Distrikto Knyaginino|Knyaginino]], [[Distrikto Kovernino|Kovernino]], [[Distrikto Krasniye Baki|Krasniye Baki]], [[Distrikto Kstovo|Kstovo]], [[Distrikto Liskovo|Liskovo]], [[Distrikto Lukoyanov|Lukoyanov]], [[Distrikto Pavlovo|Pavlovo]], [[Distrikto Pilna|Pilna]], [[Distrikto Pochinki|Pochinki]], [[Distrikto Sechenovo|Sechenovo]], [[Distrikto Sergach|Sergach]], [[Distrikto Sharanga|Sharanga]], [[Distrikto Shatki|Shatki]], [[Distrikto Sokolskoye|Sokolskoye]], [[Distrikto Sosnovskoye|Sosnovskoye]], [[Distrikto Spasskoye|Spasskoye]], [[Distrikto Tonkino|Tonkino]], [[Distrikto Tonshayevo|Tonshayevo]], [[Distrikto Urazovka|Urazovka]], [[Distrikto Uren|Uren]], [[Distrikto Vacha|Vacha]], [[Distrikto Vad|Vad]], [[Distrikto Varnavino|Varnavino]], [[Distrikto Vetluga|Vetluga]], [[Distrikto Volodarsk|Volodarsk]], [[Distrikto Vorotinec|Vorotinec]], [[Distrikto Voskresenskoye (Nijni Novgorod)|Voskresenskoye]] e [[Distrikto Voznesenskoye|Voznesenskoye]]. == Referi == {{reflist}} {{Kolonieti urbaltipa di provinco Nijni Novgorod}} {{Urbi di provinco Nijni Novgorod}} {{Distrikti di provinco Nijni Novgorod}} {{Subdividuri di Rusia}} [[Kategorio:Provinco Nijni Novgorod]] bjmxalr30s2h8aki47pnndcrbtr8wn5 10 57997 994443 2022-08-06T21:05:30Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Urbi di [[provinco Nijni Novgorod]] | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] |- | colspan="3" | [[Arzamas]]{{·w}} [[Balahna]]{{·w}} [[Bogorodsk]]{{·w}} [[Bor (Nijni Novgorod)|Bor]]{{·w}} [[Dzerjinsk]]{{·w}} [[Gorodec]]{{·w}} [[Knyaginino]]{{·w}} [[Kstovo]]{{·w}} [[Kulebaki]]{{·w}} [[Liskovo]]{{·w}} [[Lukoyanov]]{{·w}} [[Navashino]]{{·w}} [[Nijnij Novgorod]]{{·w}} [[Pavlovo]]{{·w}} [[Perevoz (Nijni Novgorod)|Perevoz]]{{·w}} [[Pervomaisk (Nijni Novgorod)|Pervomaisk]]{{·w}} [[Sarov]]{{·w}} [[Semyonov (urbo)|Semyonov]]{{·w}} [[Sergach]]{{·w}} [[Ukalovsk (Nijni Novgorod)|Ukalovsk]]{{·w}} [[Uren]]{{·w}} [[Shahunya]]{{·w}} [[Vetluga]]{{·w}} [[Vixa]]{{·w}} [[Volodarsk]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> tkadacho87lhtpdmf8wysf6myu5dpwy 994464 994443 2022-08-06T21:29:38Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Urbi di [[provinco Nijni Novgorod]] | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] |- | colspan="3" | [[Arzamas]]{{·w}} [[Balahna]]{{·w}} [[Bogorodsk]]{{·w}} [[Bor (Nijni Novgorod)|Bor]]{{·w}} [[Dzerjinsk]]{{·w}} [[Gorodec]]{{·w}} [[Knyaginino]]{{·w}} [[Kstovo]]{{·w}} [[Kulebaki]]{{·w}} [[Liskovo]]{{·w}} [[Lukoyanov]]{{·w}} [[Navashino]]{{·w}} [[Nijni Novgorod]]{{·w}} [[Pavlovo]]{{·w}} [[Perevoz (Nijni Novgorod)|Perevoz]]{{·w}} [[Pervomaisk (Nijni Novgorod)|Pervomaisk]]{{·w}} [[Sarov]]{{·w}} [[Semyonov (urbo)|Semyonov]]{{·w}} [[Sergach]]{{·w}} [[Ukalovsk (Nijni Novgorod)|Ukalovsk]]{{·w}} [[Uren]]{{·w}} [[Shahunya]]{{·w}} [[Vetluga]]{{·w}} [[Vixa]]{{·w}} [[Volodarsk]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> o5w6coxcinggmxcgnh962cbfj1c4w8p 10 57998 994444 2022-08-06T21:06:09Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Kolonieti urbaltipa di [[provinco Nijni Novgorod]] | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] |- | colspan="3" | [[Ardatov (Nijnij Novgorod)|Ardatov]]{{·w}} [[Bolshoye Murashkino]]{{·w}} [[Buturlino]]{{·w}} [[Dalneye Konstantinovo]]{{·w}} [[Kovernino]]{{·w}} [[Krasniye Baki]]{{·w}} [[Pilna]]{{·w}} [[Sharanga]]{{·w}} [[Shatki]]{{·w}} [[Sokolskoye (Nijnij Novgorod)|Sokolskoye]]{{·w}} [[Sosnovskoye (kolonieto, Nijnij Novgorod)|Sosnovskoye]]{{·w}} [[Tonkino]]{{·w}} [[Tonshayevo]]{{·w}} [[Vacha (Nijnij Novgorod)|Vacha]]{{·w}} [[Varnavino]]{{·w}} [[Voskresenskoye (kolonieto, Nijnij Novgorod)|Voskresenskoye]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> mxam065b5e4v8k8zbvdfh45vufh7sls 10 57999 994445 2022-08-06T21:07:15Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Distrikti di [[provinco Nijni Novgorod]] | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] |- | colspan="3" | '''[[Arzamas]]'''{{·w}} '''[[Bor (Nijni Novgorod)|Bor]]'''{{·w}} '''[[Dzerjinsk]]'''{{·w}} '''[[Kulebaki]]'''{{·w}} '''[[Navashino]]'''{{·w}} '''[[Nijnij Novgorod]]'''{{·w}} '''[[Perevoz (Nijni Novgorod)|Perevoz]]'''{{·w}} '''[[Pervomaisk (Nijni Novgorod)|Pervomaisk]]'''{{·w}} '''[[Sarov]]'''{{·w}} '''[[Semyonov (urbo)|Semyonov]]'''{{·w}} '''[[Ukalovsk (Nijni Novgorod)|Ukalovsk]]'''{{·w}} '''[[Shahunya]]'''{{·w}} '''[[Vixa]]'''{{·w}} [[Distrikto Ardatov (Nijni Novgorod)|Ardatov]]{{·w}} [[Distrikto Arzamas|Arzamas]]{{·w}} [[Distrikto Balahna|Balahna]]{{·w}} [[Distrikto Bogorodsk|Bogorodsk]]{{·w}} [[Distrikto Bolshoye Boldino|Bolshoye Boldino]]{{·w}} [[Distrikto Bolshoye Murashkino|Bolshoye Murashkino]]{{·w}} [[Distrikto Buturlino|Buturlino]]{{·w}} [[Distrikto Dalneye Konstantinovo|Dalneye Konstantinovo]]{{·w}} [[Distrikto Diveyevo|Diveyevo]]{{·w}} [[Distrikto Gagino|Gagino]]{{·w}} [[Distrikto Gorodec|Gorodec]]{{·w}} [[Distrikto Knyaginino|Knyaginino]]{{·w}} [[Distrikto Kovernino|Kovernino]]{{·w}} [[Distrikto Krasniye Baki|Krasniye Baki]]{{·w}} [[Distrikto Kstovo|Kstovo]]{{·w}} [[Distrikto Liskovo|Liskovo]]{{·w}} [[Distrikto Lukoyanov|Lukoyanov]]{{·w}} [[Distrikto Pavlovo|Pavlovo]]{{·w}} [[Distrikto Pilna|Pilna]]{{·w}} [[Distrikto Pochinki|Pochinki]]{{·w}} [[Distrikto Sechenovo|Sechenovo]]{{·w}} [[Distrikto Sergach|Sergach]]{{·w}} [[Distrikto Sharanga|Sharanga]]{{·w}} [[Distrikto Shatki|Shatki]]{{·w}} [[Distrikto Sokolskoye|Sokolskoye]]{{·w}} [[Distrikto Sosnovskoye|Sosnovskoye]]{{·w}} [[Distrikto Spasskoye|Spasskoye]]{{·w}} [[Distrikto Tonkino|Tonkino]]{{·w}} [[Distrikto Tonshayevo|Tonshayevo]]{{·w}} [[Distrikto Urazovka|Urazovka]]{{·w}} [[Distrikto Uren|Uren]]{{·w}} [[Distrikto Vacha|Vacha]]{{·w}} [[Distrikto Vad|Vad]]{{·w}} [[Distrikto Varnavino|Varnavino]]{{·w}} [[Distrikto Vetluga|Vetluga]]{{·w}} [[Distrikto Volodarsk|Volodarsk]]{{·w}} [[Distrikto Vorotinec|Vorotinec]]{{·w}} [[Distrikto Voskresenskoye (Nijni Novgorod)|Voskresenskoye]]{{·w}} [[Distrikto Voznesenskoye|Voznesenskoye]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> 7epjfd3wqlthepp6nu4g3kbi8d0j4wd 994463 994445 2022-08-06T21:29:06Z ThWiki1910 31363 .. wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Distrikti di [[provinco Nijni Novgorod]] | [[Arkivo:Flag of Nizhny Novgorod Region.svg|30px]] |- | colspan="3" | '''[[Arzamas]]'''{{·w}} '''[[Bor (Nijni Novgorod)|Bor]]'''{{·w}} '''[[Dzerjinsk]]'''{{·w}} '''[[Kulebaki]]'''{{·w}} '''[[Navashino]]'''{{·w}} '''[[Nijni Novgorod]]'''{{·w}} '''[[Perevoz (Nijni Novgorod)|Perevoz]]'''{{·w}} '''[[Pervomaisk (Nijni Novgorod)|Pervomaisk]]'''{{·w}} '''[[Sarov]]'''{{·w}} '''[[Semyonov (urbo)|Semyonov]]'''{{·w}} '''[[Ukalovsk (Nijni Novgorod)|Ukalovsk]]'''{{·w}} '''[[Shahunya]]'''{{·w}} '''[[Vixa]]'''{{·w}} [[Distrikto Ardatov (Nijni Novgorod)|Ardatov]]{{·w}} [[Distrikto Arzamas|Arzamas]]{{·w}} [[Distrikto Balahna|Balahna]]{{·w}} [[Distrikto Bogorodsk|Bogorodsk]]{{·w}} [[Distrikto Bolshoye Boldino|Bolshoye Boldino]]{{·w}} [[Distrikto Bolshoye Murashkino|Bolshoye Murashkino]]{{·w}} [[Distrikto Buturlino|Buturlino]]{{·w}} [[Distrikto Dalneye Konstantinovo|Dalneye Konstantinovo]]{{·w}} [[Distrikto Diveyevo|Diveyevo]]{{·w}} [[Distrikto Gagino|Gagino]]{{·w}} [[Distrikto Gorodec|Gorodec]]{{·w}} [[Distrikto Knyaginino|Knyaginino]]{{·w}} [[Distrikto Kovernino|Kovernino]]{{·w}} [[Distrikto Krasniye Baki|Krasniye Baki]]{{·w}} [[Distrikto Kstovo|Kstovo]]{{·w}} [[Distrikto Liskovo|Liskovo]]{{·w}} [[Distrikto Lukoyanov|Lukoyanov]]{{·w}} [[Distrikto Pavlovo|Pavlovo]]{{·w}} [[Distrikto Pilna|Pilna]]{{·w}} [[Distrikto Pochinki|Pochinki]]{{·w}} [[Distrikto Sechenovo|Sechenovo]]{{·w}} [[Distrikto Sergach|Sergach]]{{·w}} [[Distrikto Sharanga|Sharanga]]{{·w}} [[Distrikto Shatki|Shatki]]{{·w}} [[Distrikto Sokolskoye|Sokolskoye]]{{·w}} [[Distrikto Sosnovskoye|Sosnovskoye]]{{·w}} [[Distrikto Spasskoye|Spasskoye]]{{·w}} [[Distrikto Tonkino|Tonkino]]{{·w}} [[Distrikto Tonshayevo|Tonshayevo]]{{·w}} [[Distrikto Urazovka|Urazovka]]{{·w}} [[Distrikto Uren|Uren]]{{·w}} [[Distrikto Vacha|Vacha]]{{·w}} [[Distrikto Vad|Vad]]{{·w}} [[Distrikto Varnavino|Varnavino]]{{·w}} [[Distrikto Vetluga|Vetluga]]{{·w}} [[Distrikto Volodarsk|Volodarsk]]{{·w}} [[Distrikto Vorotinec|Vorotinec]]{{·w}} [[Distrikto Voskresenskoye (Nijni Novgorod)|Voskresenskoye]]{{·w}} [[Distrikto Voznesenskoye|Voznesenskoye]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> 12ks4bptbm1llz530sd5ycd6o7rir8u 14 58000 994447 2022-08-06T21:14:09Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Urbi en Rusia]] [[Kategorio:Provinco Nijni Novgorod]] nj3f2o7vjjen09b7xcds6tf7lwdgzzp 14 58001 994448 2022-08-06T21:15:34Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Provinco Nijni Novgorod]] h7do5cfwnl8pxfx9ncqbsxraceino32 14 58002 994450 2022-08-06T21:21:14Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Provinco Nijni Novgorod]] h7do5cfwnl8pxfx9ncqbsxraceino32 0 58003 994453 2022-08-06T21:22:16Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Nizhny Novgorod]] a [[Nijni Novgorod]]: .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Nijni Novgorod]] f905ng5n992ap8icbocs5nkuk2lbgvf 10 58004 994472 2022-08-06T23:16:00Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Vladimirskaya Oblast.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Urbi di [[provinco Vladimir]] | [[Arkivo:Flag of Vladimirskaya Oblast.svg|30px]] |- | colspan="3" | [[Alexandrov]]{{·w}} [[Gorohovec]]{{·w}} [[Gus-Hrustalni]]{{·w}} [[Kameshkovo]]{{·w}} [[Karabanovo]]{{·w}} [[Kirjach]]{{·w}} [[Kolchugino]]{{·w}} [[Kosteryovo]]{{·w}} [[Kovrov]]{{·w}} [[Kurlovo]]{{·w}} [[Lakinsk]]{{·w}} [[Melenki]]{{·w}} [[Murom]]{{·w}} [[Petushki]]{{·w}} [[Pokrov (urbo Rusia)|Pokrov]]{{·w}} [[Radujni (Vladimir)|Radujni]]{{·w}} [[Sobinka]]{{·w}} [[Strunino]]{{·w}} [[Sudogda]]{{·w}} [[Suzdal]]{{·w}} [[Vladimir]]{{·w}} [[Vyazniki]]{{·w}} [[Yuryev-Polski]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> 6saixl2unq11bk89a56mkwyxz9dpobh 10 58005 994473 2022-08-06T23:16:51Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Vladimirskaya Oblast.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Kolonieti urbaltipa di [[provinco Vladimir]] | [[Arkivo:Flag of Vladimirskaya Oblast.svg|30px]] |- | colspan="3" | [[Balakirevo]]{{·w}} [[Dobrograd]]{{·w}} [[Gorodishchi (Petushki)|Gorodishchi]]{{·w}} [[Krasnaya Gorbatka]]{{·w}} [[Melehovo (Vladimir)|Melehovo]]{{·w}} [[Mstyora]]{{·w}} [[Nikologori]]{{·w}} [[Stavrovo]]{{·w}} [[Volginski]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> e3lu7luftpz8yoqv0rhc8cm6r3z1uph 10 58006 994474 2022-08-06T23:18:00Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Vladimirskaya Oblast.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Distrikti di [[provinco Vladimir]] | [[Arkivo:Flag of Vladimirskaya Oblast.svg|30px]] |- | colspan="3" | '''[[Gus-Hrustalni]]'''{{·w}} '''[[Kovrov]]'''{{·w}} '''[[Murom]]'''{{·w}} '''[[Radujni (Vladimir)|Radujni]]'''{{·w}} '''[[Vladimir]]'''{{·w}} [[Distrikto Alexandrov|Alexandrov]]{{·w}} [[Distrikto Gorohovec|Gorohovec]]{{·w}} [[Distrikto Gus-Hrustalni|Gus-Hrustalni]]{{·w}} [[Distrikto Kameshkovo|Kameshkovo]]{{·w}} [[Distrikto Kolchugino|Kolchugino]]{{·w}} [[Distrikto Kovrov|Kovrov]]{{·w}} [[Distrikto Krasnaya Gorbatka|Krasnaya Gorbatka]]{{·w}} [[Distrikto Kurjach|Kurjach]]{{·w}} [[Distrikto Melenki|Melenki]]{{·w}} [[Distrikto Murom|Murom]]{{·w}} [[Distrikto Petushki|Petushki]]{{·w}} [[Distrikto Sobinka|Sobinka]]{{·w}} [[Distrikto Sudogda|Sudogda]]{{·w}} [[Distrikto Suzdal|Suzdal]]{{·w}} [[Distrikto Vyazniki|Vyazniki]]{{·w}} [[Distrikto Yuryev-Polski|Yuryev-Polski]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> poojqkiblbe03z8ubzxdp5t574hxq8f 14 58007 994475 2022-08-06T23:20:15Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Rusia|Vladimir]] o162f6kcb0i6rrr7rq87l4vybxw53v3 0 58008 994476 2022-08-06T23:20:25Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {{Regiono |Nomo = Provinco Vladimir |Lokala_nomo = Владимирская область |Lokala_pronunco = |lando = [[Rusia]] |TipoRegiono0 = Provinco |TipoRegiono1 = |Regiono2 = |TipoRegiono2 = |Regiono3 = |TipoRegiono3 = |Regiono4 = |Imajo = Russia-Vladimir-Vicinity.jpg |Texto_dil_Imajo = |flago = Flag of Vladimirskaya Oblast.svg |blazono = Coat of arms of Vladimiri Oblast.svg |mapo = Map of Russia - Vladimir Oblast.svg |MapoNomo = di Rusia |tipochefloko = |chefurbo = [[Vladimir]] |precipua_loko = [[Kovrov]], [[Murom]], [[Alexandrov]] |iso3166_2 = RU-VLA |ru_okato = 17 000 000 000 |Estro_1 = Guberniestro |subdividur_estro_1 = Alexandr Alexandrovich Avdeyev |Estro_2 = Prezidanto di provinca Duma |subdividur_estro_2 = Vladimir Nikolayevich Kiselyov |linguo = [[Rusa linguo|Rusa]] |habitanti = {{formatnum:1323659}} <small>(2022)</small> |denseso = 45,51 |gentilicio = |surfaco = {{formatnum:29084}} |surfaco tero = |surfaco aquo = |frontieri = |latitudo = 56°05'00"N |longitudo = 40°37'00"E |larjeso = |altitudo = |alta elevaciono = |meza elevaciono = |basa elevaciono = |klimato = |Horala_zono = UTC+3 |postokodexo = 600000–602999 |telefonkodexo = +7 492xx |automobilokodexo = 33 |retopagino = {{URL|https://avo.ru/}} }} '''Provinco Vladimir''' esas un de subdividuri di [[Rusia]]. Ol esas dividita en 21 distrikti (5 urbala), ed olua chefurbo esas [[Vladimir]]. == Precipua loki == De loki en la provinco super 40 000 habitanti esas: {| class="wikitable sortable" style="text-align: right;" ! Loko !! habitantaro<ref name="y2021">{{cite web|language={{ru}}|title = Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года|accessdate = 7ma di agosto 2022|publisher = rosstat.gov.ru|url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/MZmdFJyI/chisl_%D0%9C%D0%9E_Site_01-01-2021.xlsx}}</ref> !! Surfaco<br /><small>[km²]</small> |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Vladimir (Vladimir oblast).png|25px]] '''[[Vladimir]]''' | 348 663<ref name="y2022">{{cite web|language={{ru}}|title = Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года|accessdate = 7ma di agosto 2022|publisher = rosstat.gov.ru|url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_%D0%9C%D0%9E_Site_01-01-2022.xlsx}}</ref> || 137,14 |- |align="left"| [[Arkivo:Герб Коврова (с 2012 года).jpg|25px]] [[Kovrov]] | 134 074 || 57,4 |- |align="left"| [[Arkivo:Murom COA (Vladimir Governorate) (1781).png|25px]] [[Murom]] | 105 572 || 43,78 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of arms of Alexandrov (2016).gif|25px]] [[Alexandrov]] | 57 073 || 26,16 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Gus-Khrustalny (Vladimir oblast).png|25px]] [[Gus-Hrustalni]] | 51 998 || 43 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Kolchugino (Vladimir oblast).png|25px]] [[Kolchugino]] | 41 369 || 31 |} == Distrikti == De 21 distrikti esas 5 l'urbi kom ligitima (urbala) distrikti: [[Gus-Hrustalni]], [[Kovrov]], [[Murom]], [[Radujni (Vladimir)|Radujni]] (urbo klozita) e [[Vladimir]]. La cetera 16 distrikti esas: [[Distrikto Alexandrov|Alexandrov]], [[Distrikto Gorohovec|Gorohovec]], [[Distrikto Gus-Hrustalni|Gus-Hrustalni]], [[Distrikto Kameshkovo|Kameshkovo]], [[Distrikto Kolchugino|Kolchugino]], [[Distrikto Kovrov|Kovrov]], [[Distrikto Krasnaya Gorbatka|Krasnaya Gorbatka]], [[Distrikto Kurjach|Kurjach]], [[Distrikto Melenki|Melenki]], [[Distrikto Murom|Murom]], [[Distrikto Petushki|Petushki]], [[Distrikto Sobinka|Sobinka]], [[Distrikto Sudogda|Sudogda]], [[Distrikto Suzdal|Suzdal]], [[Distrikto Vyazniki|Vyazniki]] e [[Distrikto Yuryev-Polski|Yuryev-Polski]]. == Referi == {{reflist}} {{Kolonieti urbaltipa di provinco Vladimir}} {{Urbi di provinco Vladimir}} {{Distrikti di provinco Vladimir}} {{Subdividuri di Rusia}} [[Kategorio:Provinco Vladimir]] 8kvy7t13o7mhuv519ha5iw4ejeywxr6 14 58009 994477 2022-08-06T23:23:38Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Urbi en Rusia]] [[Kategorio:Provinco Vladimir]] pusmp0p0prv6w8i7frgyf4calla5jt1 14 58010 994478 2022-08-06T23:24:01Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Provinco Vladimir]] t6kvs92hotobyl1chey282gkv7b5ecf 14 58011 994479 2022-08-06T23:24:25Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Provinco Vladimir]] t6kvs92hotobyl1chey282gkv7b5ecf 10 58012 994495 2022-08-07T10:24:22Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Leningrad Oblast.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Distrikti di [[provinco Leningrad]] | [[Arkivo:Flag of Leningrad Oblast.svg|30px]] |- | colspan="3" | '''[[Sosnovi Bor (urbo)|Sosnovi Bor]]'''{{·w}} [[Distrikto Boxitogorsk|Boxitogorsk]]{{·w}} [[Distrikto Gatchina|Gatchina]]{{·w}} [[Distrikto Kingisepp|Kingisepp]]{{·w}} [[Distrikto Kirishi|Kirishi]]{{·w}} [[Distrikto Kirovsk|Kirovsk]]{{·w}} [[Distrikto Lodeinoye Pole|Lodeinoye Pole]]{{·w}} [[Distrikto Lomonosov|Lomonosov]]{{·w}} [[Distrikto Luga|Luga]]{{·w}} [[Distrikto Podporojye|Podporojye]]{{·w}} [[Distrikto Priozersk|Priozersk]]{{·w}} [[Distrikto Slanci|Slanci]]{{·w}} [[Distrikto Tihvin|Tihvin]]{{·w}} [[Distrikto Tosno|Tosno]]{{·w}} [[Distrikto Volhov|Volhov]]{{·w}} [[Distrikto Volosovo|Volosovo]]{{·w}} [[Distrikto Viborg|Viborg]]{{·w}} [[Distrikto Vsevolojsk|Vsevolojsk]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> iksybup1j6b2iai15o7p42xjsiv579m 10 58013 994496 2022-08-07T10:25:34Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Leningrad Oblast.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Kolonieti urbaltipa di [[provinco Leningrad]] | [[Arkivo:Flag of Leningrad Oblast.svg|30px]] |- | colspan="3" | [[Bolshaya Ijora]]{{·w}} [[Budogoshch]]{{·w}} [[Drujnaya Gorka (Leningrad)|Drujnaya Gorka]]{{·w}} [[Dubrovka (Vsevolojsk)|Dubrovka]]{{·w}} [[Imeni Morozova]]{{·w}} [[Imeni Sverdlova]]{{·w}} [[Fornosovo]]{{·w}} [[Krasni Bor (Tosno)|Krasni Bor]]{{·w}} [[Kuzmolovski]]{{·w}} [[Kuznechnoye]]{{·w}} [[Lebyajye (Lomonosov)|Lebyajye]]{{·w}} [[Lesogorski]]{{·w}} [[Mga]]{{·w}} [[Naziya (kolonieto urbaltipa)|Naziya]]{{·w}} [[Nikolski (Leningrad)|Nikolski]]{{·w}} [[Pavlovo (Kirovsk)|Pavlovo]]{{·w}} [[Priladojski]]{{·w}} [[Rahya]]{{·w}} [[Roshchino (Leningrad)|Roshchino]]{{·w}} [[Ryabovo (Leningrad)|Ryabovo]]{{·w}} [[Sinyavino (Leningrad)|Sinyavino]]{{·w}} [[Siverski]]{{·w}} [[Sovetski]]{{·w}} [[Svirstroi]]{{·w}} [[Taici]]{{·w}} [[Tolmachyovo (Leningrad)|Tolmachyovo]]{{·w}} [[Toxovo]]{{·w}} [[Ulyanovka (Leningrad)|Ulyanovka]]{{·w}} [[Vajini]]{{·w}} [[Virica]]{{·w}} [[Voznesenye (Leningrad)|Voznesenye]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> fasf9pjj04ehcp63dls2w3aukutonun 10 58014 994497 2022-08-07T10:26:55Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="100%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Arkivo:Flag of Leningrad Oblast.svg|30px]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| Urbi di [[provinco Leningrad]] | [[Arkivo:Flag of Leningrad Oblast.svg|30px]] |- | colspan="3" | [[Boxitogorsk]]{{·w}} [[Gatchina]]{{·w}} [[Ivangorod]]{{·w}} [[Kamennogorsk]]{{·w}} [[Kingisepp]]{{·w}} [[Kirishi]]{{·w}} [[Kirovsk (Leningrad)|Kirovsk]]{{·w}} [[Kommunar (urbo)|Kommunar]]{{·w}} [[Kudrovo]]{{·w}} [[Lodeiskoye Pole]]{{·w}} [[Luga]]{{·w}} [[Lyuban (Leningrad)|Lyuban]]{{·w}} [[Nikolskoye (Tosno)|Nikolskoye]]{{·w}} [[Novaya Ladoga]]{{·w}} [[Otradnoye (urbo)|Otradnoye]]{{·w}} [[Pikalyovo]]{{·w}} [[Podporojye]]{{·w}} [[Primorsk (Leningrad)|Primorsk]]{{·w}} [[Priozersk]]{{·w}} [[Sertolovo]]{{·w}} [[Shlisselburg]]{{·w}} [[Slanci (urbo)|Slanci]]{{·w}} [[Sosnovi Bor (urbo)|Sosnovi Bor]]{{·w}} [[Svetogorsk]]{{·w}} [[Tihvin]]{{·w}} [[Tosno]]{{·w}} [[Viborg]]{{·w}} [[Visock]]{{·w}} [[Volhov (urbo)|Volhov]]{{·w}} [[Volosovo]]{{·w}} [[Vsevolojsk]] |}<noinclude> [[Kategorio:Shabloni pri la geografio di Rusia|{{PAGENAME}}]] </noinclude> jus2w8ltu6a4hnebnh5wrw5bwsok8d4 0 58015 994498 2022-08-07T10:30:13Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki {{Regiono |Nomo = Provinco Leningrad |Lokala_nomo = Ленинградская область |Lokala_pronunco = |lando = [[Rusia]] |TipoRegiono0 = Provinco |TipoRegiono1 = |Regiono2 = |TipoRegiono2 = |Regiono3 = |TipoRegiono3 = |Regiono4 = |Imajo = Konevec 2.jpg |Texto_dil_Imajo = Insulo Konevec an lago Ladojskoye. |flago = Flag of Leningrad Oblast.svg |blazono = Coat of arms of Leningrad Oblast.svg |mapo = Map of Russia - Leningrad Oblast.svg |MapoNomo = di Rusia |tipochefloko = |chefurbo = [[Gatchina]], [[Sankt-Peterburg]] |precipua_loko = [[Sosnovi Bor (urbo)|Sosnovi Bor]], [[Viborg]], [[Murino]], [[Vsevolojsk]] |iso3166_2 = RU-LEN |ru_okato = 41 000 000 000 |Estro_1 = Guberniestro |subdividur_estro_1 = Alexandr Yuryevich Drozdenko |Estro_2 = Prezidanto di provinca Duma |subdividur_estro_2 = Sergei Mihailovich Bebenin |linguo = [[Rusa linguo|Rusa]] |habitanti = {{formatnum:1911586}} <small>(2022)</small> |denseso = 22,78 |gentilicio = |surfaco = {{formatnum:83908}} |surfaco tero = |surfaco aquo = |frontieri = |latitudo = 60°03'00"N |longitudo = 31°45'00"E |larjeso = |altitudo = |alta elevaciono = |meza elevaciono = |basa elevaciono = |klimato = |Horala_zono = UTC+3 |postokodexo = 187000–188999 |telefonkodexo = +7 813xx |automobilokodexo = 47 |retopagino = {{URL|https://lenobl.ru/}} }} '''Provinco Leningrad''' esas un de subdividuri di [[Rusia]]. Ol esas dividita en 18 distrikti (1 urbala), ed olua chefurbo esas [[Gatchina]] e urbo-subdividuro [[Sankt-Peterburg]]. == Precipua loki == De loki en la provinco super 40 000 habitanti esas: {| class="wikitable sortable" style="text-align: right;" ! Loko !! habitantaro<ref name="y2022">{{cite web|language={{ru}}|title = Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года|accessdate = 7ma di agosto 2022|publisher = rosstat.gov.ru|url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_%D0%9C%D0%9E_Site_01-01-2022.xlsx}}</ref> !! Surfaco<br /><small>[km²]</small> |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Gatchina (v. 1).svg|25px]] '''[[Gatchina]]''' | 87 626 || 28,75 |- |align="left"| [[Murino]] | 89 636 || 13,36 |- |align="left"| [[Arkivo:Mo gorod vsevolozhsk.svg|25px]] [[Vsevolojsk]] | 76 611 || 62,264 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of arms of Vyborg.svg|25px]] [[Viborg]] | 73 001 || 160,847 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Sosnovy Bor (Leningrad oblast).png|25px]] [[Sosnovi Bor (urbo)|Sosnovi Bor]] | 65 941 || 88,41 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Sertolovo (Leningrad oblast).png|25px]] [[Sertolovo]] | 61 260 || 27,49 |- |align="left"| [[Arkivo:Tikhvin COA (Novgorod Governorate) (1773).png|25px]] [[Tihvin]] | 56 716 || 25,4 |- |align="left"| [[Kudrovo]] | 54 471 || 5 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Kirishi (Leningrad oblast).svg|25px]] [[Kirishi]] | 49 609 || 63,34 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Kingisepp (Leningrad oblast).png|25px]] [[Kingisepp]] | 43 875 || 44,03 |- |align="left"| [[Arkivo:Coat of Arms of Volkhov (Leningrad oblast).png|25px]] [[Volhov (urbo)|Volhov]] | 43 309 || 108,21 |} == Distrikti == De 18 distrikti esas 1 l'urbo kom ligitima (urbala) distrikto [[Sosnovi Bor (urbo)|Sosnovi Bor]]. La cetera 17 distrikti esas: [[Distrikto Boxitogorsk|Boxitogorsk]], [[Distrikto Gatchina|Gatchina]], [[Distrikto Kingisepp|Kingisepp]], [[Distrikto Kirishi|Kirishi]], [[Distrikto Kirovsk|Kirovsk]], [[Distrikto Lodeinoye Pole|Lodeinoye Pole]], [[Distrikto Lomonosov|Lomonosov], [[Distrikto Luga|Luga]], [[Distrikto Podporojye|Podporojye]], [[Distrikto Priozersk|Priozersk]], [[Distrikto Slanci|Slanci]], [[Distrikto Tihvin|Tihvin]], [[Distrikto Tosno|Tosno]], [[Distrikto Volhov|Volhov]], [[Distrikto Volosovo|Volosovo]], [[Distrikto Viborg|Viborg]] e [[Distrikto Vsevolojsk|Vsevolojsk]]. == Referi == {{reflist}} {{Kolonieti urbaltipa di provinco Leningrad}} {{Urbi di provinco Leningrad}} {{Distrikti di provinco Leningrad}} {{Subdividuri di Rusia}} [[Kategorio:Provinco Leningrad]] aazthcholn4i5puhv7kft9hhy7r8cyj 14 58016 994499 2022-08-07T10:30:56Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Subdividuri di Rusia|Leningrad]] hgua2iqw1bp8oqr3l6feorz3ps8ssvn 14 58017 994500 2022-08-07T10:38:23Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Urbi en Rusia]] [[Kategorio:Provinco Leningrad]] d6ze9n80bj3w577zpe1ljpdt6ik75ve 14 58018 994501 2022-08-07T10:38:39Z ThWiki1910 31363 . wikitext text/x-wiki [[Kategorio:Provinco Leningrad]] jlsk8v3hveqtaip9r9ef42n078sid81 0 58019 994504 2022-08-07T10:39:11Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Vyborg]] a [[Viborg]]: .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Viborg]] 3g5flrkw9iir43vlb6dcwxefrr4zeos 14 58020 994528 2022-08-07T11:08:06Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Kategorio:Sankt Peterburg]] a [[Kategorio:Sankt-Peterburg]]: .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[:Kategorio:Sankt-Peterburg]] sd7tl1eh9vx7uqvljvqnak46lly9ebc 0 58021 994530 2022-08-07T11:09:44Z ThWiki1910 31363 ThWiki1910 movis la pagino [[Sankt Peterburg]] a [[Sankt-Peterburg]]: .. wikitext text/x-wiki #ALIDIREKTI [[Sankt-Peterburg]] qa5ic8kdn58i7ml0q8gw73srpx97y9t