Азербайжан тили

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ky">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>kywiki</dbname>
    <base>https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.19</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Атайын</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талкуу</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Колдонуучу</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Колдонуучунун баарлашуулары</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикини талкуулоо</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калыпты талкуулоо</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Жардам</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Жардамды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модулду талкуулоо</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджетти талкуулоо</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджеттин түшүндүрмөсү</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджеттин түшүндүрмөсүн талкуулоо</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Азербайжан тили</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3137</id>
    <revision>
      <id>422402</id>
      <parentid>370217</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:24:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bosogo</username>
        <id>18484</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2450" xml:space="preserve">'''Азербайжан тили''' ― [[Азербайжан|Азербайжандын]] мамлекеттик тили, жергиликтүү калктын жана [[Иран]], [[Ирак]], [[Ооганстан]], [[Грузия]], [[Армения]], [[Дагстан]] жана [[Орто Азия|Борбордук Азияда]] жашаган азербайжандардын тили.

Түрк тилдеринин түштүк батыш же огуз тобуна кирет. 7-11-кылымда түрк тилдүү уруулардын (огуз, селжук) Азербайжан жерине келиши менен жергиликтүү элдердин мурда колдонгон тилдери сүрүлүп, 11-13-кылымда жергиликтүү элдердин оозеки тили түрк тили болуп, ал азербайжан адабий тили катары калыптана баштаган. Азербайжан тилинде 4 диалектилик топ белгиленет: чыгыш тобу, түштүк тобу, батыш тобу, түндүк тобу. Азербайжан адабий тили шемахи жана бакы диалектилеринин негизинде 19-кылымда калыптанган. Азербайжан тили өзүнүн грамматикалык, лексикалык белгилери боюнча азыркы түрк, түркмөн, гагауз, башкача айтканда, огуз тобундагы тилдерге жакын. Кээ бир фонетикалык өзгөчөлүктөрү боюнча ногой, кумык, өзбек тилдери менен да жакындашат. Азербайжан тилинде 9 үндүү, 23 үнсүз тыбыш бар. 1929-ж. чейин араб графикасын колдонгон, ошол жылдан латын, э, ө, ү тамгаларын кошумчалап, 1940-ж. орус графикасына өткөн. Азыр кайрадан латын графикасын колдонот.

==Булактар==
* “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1

[[Категория:Азербайжан тили]]
[[Категория:Тилдер]]</text>
      <sha1>dgm9l5vf1mbz02hy5a5z6a0f9oug8yu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыеу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4279</id>
    <revision>
      <id>422422</id>
      <parentid>405254</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T03:49:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Lauriswift911 moved page [[Киев]] to [[Кыеу]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5000" xml:space="preserve">{{ОЖ
|статусу                     = Шаар
 |кыргызча аталышы           = Киев
 |расмий аталышы             = Київ
 |сүрөтү                     = [[Файл:Collage_of_Kiev.png|Киев|250px]]
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                       = Украина
 |герб                       = 
 |желек                      = 
 |гербдин сүрөттөлүшү        = 
 |желектин сүрөттөлүшү       = 
 |гербдин туурасы            = 
 |желектин туурасы           = 
  lat_deg = 50 |lat_min = 27 |lat_sec = 0.3275
  |lon_deg = 30 |lon_min = 31 |lon_sec = 24.2933
  |CoordAddon             = type:city(2661299)_region:UA
  |CoordScale             = 
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү  = 300
 |облус картасынын өлчөмү = 
 |район картасынын өлчөмү = 
 |облус түрү              = 
 |облус                     = Кыйив облусу
 |таблицадагы облус        = 
 |район түрү              = 
 |район                      = 
 |таблицадагы район          = 
 |коомдун түрү               = 
 |коом                       = 
 |таблицадагы коом           = 
 |ички бөлүнүшү              = 10 район
 |башчысынын түрү            = 
 |башчысы                    = [[Виталий Кличко]]
 |негизделген күнү           = VI кылым
 |биринчи белгиленген        = 
 |мурунку аталышы            = 
 |статустун берилиши           = 
 |аймагы                     = 847,66
 |бийиктиктин түрү                 = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 203
 |климаты                    = 
 |расмий тили                = 
 |расмий тили2               = 
  |калкы                     = {{өсүү}} 2 900 920
  |элди каттоо жылы          = 2015
  |жыштыгы                   = 3408
  |агломерация               = 4 071 000
  |улуттук курамы            = [[украиндер]] — 82,2 %,&lt;br /&gt;[[орустар]] — 13,1 %,&lt;br /&gt;[[еврейлер]] — 0,7 %,&lt;br /&gt;[[беларустар]] — 0,6 %,&lt;br /&gt;[[поляктар]] — 0,3 %
  |диний курамы              = 
  |этнохороним               = кыйивдик, кыйивдик
 |убакыт аралыгы             = 
 |DST                        = 
 |телефон коду               = +380 44
 |почта индекси              = 
 |почта индекстери           = 01000—06999
 |автоунаа коду              = 
 |идентификатордун түрү         = 
 |цифралык идентификатор     = 
 |Commons түрмөгүндө         = 
 |сайты                      = http://kievcity.gov.ua/
 |сайтынын тили              = uk
 |өлкө картасы               = Ukraine location map.svg  
}}

'''Кыйив''' ({{lang-uk|Київ}}) — [[Украина]]нын башкалаасы.

== Тарыхы ==
[[image:Pic_I_V_Ivasiuk_Mykola_Bohdan_Khmelnytskys_Entry_to_Kyiv.jpg|left|250px|thumb|Богдан Хмэльныцькый Кыйивда]]

== Административдик-аймактык бөлүнүшү ==

== Экономикасы ==

== Массалык маалымат каражаттары ==

=== Гезиттер ===

=== Журналдар ===

=== Маалымат агенттиктери ===

== Футбол клубу ==
&quot;Динамо&quot; — Черкассы, Украина хоккей чемпионатынын туруктуу катышуучусу шаарынан украин кесиптик баскетбол клубу. СССРдин көпчүлүк аттуу хоккей клубу. Клуб 13-май, 1927-жылы түзүлгөн. Биринчи оюн 17-июлда, 1928-жылы Одессадагы &quot;Динамо&quot; менен өттү жазылган.&lt;ref&gt;[https://startfootball.info/dinamo-kiev-fk-istoriya-kluba/ &quot;Динамо&quot; ФК Кыйив. Тарых.]&lt;/ref&gt;

== Фото ==
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Файл:Ukraine Kiev StMichael.jpg
Файл:Kiev Golden Gate.jpg
Файл:Kiew Hoehlenkloster Turm.jpg
Файл:Kiew Höhlenkloster Eingang.jpg
Файл:Kyiv Conservatory.JPG
Файл:Golden Gate Kiev 2018 G1.jpg
Файл:Ар-Рахма.JPG
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Колдонулган адабияттар ==

== Биздин кызматтар ==
&lt;references /&gt;
{{Commons|Кыйив}}

== Интернеттеги шилтемелер ==
* [http://kyrgyzembassy.com.ua/ Кыргыз Республикасынын Украинадагы Элчилиги]

{{Европа өлкөлөрүнүн борборлору}}

[[Категория:Кыйив]]
[[Категория:СССР]]</text>
      <sha1>ji1wg36zk9qecxlcopkhjho5x9l80iq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барскоон шаары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4606</id>
    <revision>
      <id>422416</id>
      <parentid>374802</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T20:31:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.255.168.101</ip>
      </contributor>
      <comment>.su =&gt; .hks.re</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3113" xml:space="preserve">'''Барскоон''' ― орто кылымдарда [[Ысык-Көл өрөөнү|Ысык-Көл өрөөнүндө]] гүлдөп-өскөн, Улуу жибек жолунун таманында жайгашкан шаар.

Барскон (же Ысык-Көл) аймагынын бийи (акими) ушул шаарда отурган.

Бир катар арап географтары жана саякатчылары бул шаарды Х кылымдан бери өз жолнаамаларында эскеришет. 

Бул шаардын акими Хусейндин баласы [[Махмуд Кашгари]] 1029-1038-жылдардын аралыгында ушул шаарда төрөлгөн.

Ал кийинчерээк түркология илимине жол чапкан. Анын толук ысымы - Махмуд ибн Хусейн ибн Мухаммед ал-Барскани, ал-Кашгари.

Бул аалым - он биринчи кылымдагы түрк калктарынын чыгаан энциклопедист окумуштуусу, тилчи, тарыхчы-этнограф, географ, картограф, диалектолог, этнолог катары кеңири таанымал.

Махмуд Кашгари 1072-1077-жылдары арап тилинде  &quot;Дивану лугати-т-түрк&quot; - &quot;Түрк тилдеринин сөз жыйнагы&quot; эмгегин жазган.

Азыр да Барскоон шаарынын калдыгы Жети-Өгүздөгү Барскоон кыштагынын жанында сакталган, бирок шаар чалдыбарынын көпчүлүк бөлүгү 1950-жылдардагы дың бузуу жараяны учурунда айдоо талааларынын алдында калган. 

==Пайдаланылган адабияттар==
* Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк: Мектеп окуучулары үчүн. – Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы Редакциясы, 1990. 113 б.  ISBN 5-89750-028-2
* Кыргыз Совет Энциклопедиясы: 6 томдук/ Башкы редактор Орузбаева Б. Ө./ - Ф.: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1977-1980. Т.1-6.

==Шилтеме==
* [http://central-asia.hks.re/album/kg2011/Tamga.%20%D0%A2%D0%B0%D0%BC%D0%B3%D0%B0/index.php Фотосерия ''Тамга и ущелье Барскаун, 2011'' (www.central-asia.hks.re)]
* U.A.Asanov, A.Z.Jumanazarova, T.Chorotegin.   Kyrgyzskaia nauka v litsah: Kratkiy istoricheskiy I bio- bibliograficheskiy svod / Otv. Red. U.A.Asanov. – Bishkek: Tsentr gosyazyka I entsiklopedii. 2002. – 544 pages, ill., map. (ISBN 5-89750-142-4)

[[Категория:Кыргыз адабияты]]
[[Категория:Кыргыз тарыхы]]
[[Категория:Кыргызстан шаарлары‎]]</text>
      <sha1>o9y0lp6vsnq1mu6ugoanyraxc8zt3d2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мисир</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6691</id>
    <revision>
      <id>422406</id>
      <parentid>420236</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:37:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56562" xml:space="preserve">{{Мамлекет|Желек=Flag of Egypt.svg|Герб=Coat of arms of Egypt (Official).svg|Кыргызча аталышы=Мисир Араб Республикасы|Гимн аталышы=Мекен, Мекен, Мекен|Аудио=Bilady, Bilady, Bilady.ogg|Картада=EGY orthographic.svg|карта сүрөттөлүшү=Мисир дүйнөлүк картада|Тили=[[Араб тили|арабча]]|Борбор шаары=[[Каир]]|Ири шаарлар=[[Александрия]], [[Гиза]]|Расмий аталышы={{lang-ar|جمهورية مصر العربية }}|Башчыларынын милдеттери=[[Мисирдин Президенти|Президент]]|Башчылары=Абдул-Фаттах Ас-Сиси|Мамлекеттик дини=[[Сүннөттөр]]|Акча бирдиги=Мисир фунту|Башкаруу формасы=президенттик-парламенттик республика|Аянты=1 001 450|Суу пайызы=0.6|Аянты боюнча орду=29|Калкы=100 704 000|Калкы боюнча орду=14|Калкты каттоо жылы=2019|Калктын жыштыгы=101|Домени=[[.eg]] и [[مصر.]]|Этнохороним=мисирдик, мисирдиктер|Убакыт аралыгы=+2:00|Эгемендүүлүк күнү=28-бирдин айы 1922-ж.|Эгемендүүлүгүн алды=[[Улуу Британия]]дан|ИДП (САМ)=1,231 трлн|ИДП (САМ) боюнча орду=70|ИДП (САМ) ар бир жанга=11 798|ИДП (САМ) ар бир жанга боюнча орду=103|ИДП (САМ) эсептөө жылы=2019|ИДП (номинал)=302,335 млрд|ИДП (номинал) боюнча орду=43|ИДП (номинал) ар бир жанга=2 577}}
'''Мисир''' ({{lang-ar|مصر}}), расмий аты – '''Мисир Араб Республикасы''' ({{lang-ar|جمهورية مصر العربية }}) - Түндүк-чыгышындагы жана Азиянын [[Синаи жарым аралдары|Синай жарым аралы]]ндагы өлкө. Суэц булуңундагы жана Кызыл деңиздеги айрым чакан аралдар да Мисирге таандык. 

Түндүгүнөн Жер Ортолук деңиз, чыгышынан Кызыл деңиз, Суэц, Акаба булуңдары менен чулганып, батышынан Ливия, түштүгүнөн.

Мисир – БУУнун (1945), ЮНЕСКОнун, Африка союзунун (1963), Араб өлкөлөр лигасынын (1945), Ислам конференция уюмунун (1969), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995), ЭВФтин (1945) жана башка уюмдардын мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мисир – унитардык республика. Конституциясы 1971-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекеттин жана аткаруу бийлигинин башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлиги Элдик жыйынга жана Консультациялык кеңешке таандык. Аткаруу бийлиги премьер-министр башында турган өкмөт (министрлер совети) тарабынан да ишке ашырылат. Бийликтин президентке жана өкмөткө да көз каранды эмес жалгыз бутагы – сот системасы.

Мисирге көп партиялуу система мүнөздүү. Негизги саясий партиялары: Улуттук демократиялык партия, Социалисттик эмгек партиясы, Либералдык-социалисттик партия жана башкалар.
 
==Табияты==
Өлкөнүн субтропик жана тропик кеңдиктериндеги абалы жаан-чачындын аз жаашы климатынын кургакчыл, чөл жана жарым чөл ландшафттарынын басымдуу болушуна шарт түзгөн. Чарба тиричилиги негизинен Нилдин өрөөнүн жана дельтасын (өлкөнүн аянтынын 3%ке жакыны), оазистерди, ошондой эле айрым деңиз жээктерин ээлейт. Жер Ортолук деңиз жээги Нилдин дельтасынан 1000 ''км'' батышты карай жапыз, таштак, жардуу, дельтадан чыгышты карай кумдуу саяңдар мүнөздүү жантайыңкы өндүрлөр, дельтасынын өзү жапыз лагуналуу. Кызыл деңиздин жээги (узундугу 1900 ''км''дей) негизинен тик капталдуу бийик тоолор менен чектешкен кууш пляждуу тилке. Жээгин деңизден коралл рифтүү жазы тилке бөлүп турат.

Мисирдин басымдуу бөлүгүн бийиктиги 300 ''м''ден 1000 ''м''ге жеткен платолор ээлейт; алар – ''Ливия чөлү'' (өлкөнүн 2/3 бөлүгү), ''Араб чөлү'', ''Нуби'' ''чөлү''. Ливия чөлүнүн түндүгүндө жана чыгышында таштуу (''хамада'') жана шагылдуу (''серир'') чөлдөр басымдуу; аларга узатасынан (650 ''км''ге чейин) созулган кум жалчалары мүнөздүү: Ливия чөлүнүн батышында бархандарынын бийикт. 300 ''м''ге жеткен кумдуу чөл мейкиндиги жатат. Ливия жана Араб чөлдөрүнүн таштак платолорун Нил дарыясын кесип өтөт; анын Мисирдин аймагындагы узундугу 1200 ''км''дей, жазылыгы түштүгүндө 1–3 ''км'', түндүгүндө 20–25 ''км''ге чейин. Платолор чыгышты карай акырындап, 2000 ''м'' бийиктикке чейин көтөрүлүп, Кызыл деңизге жана Суэц булуңуна тик түшөт. Түндүк-чыгышындагы Синай жарым аралы өлкөнүн эң бийик бөлүгү (2737 ''м'', Катерин чокусу). Маанилүү түздүктөрү деңиз жээктеринде, Нилге чектеш жерлерде, негизинен өлкөнүн Түндүк-батыш бөлүгүндө жайгашкан; анда деңиз деңгээлинен төмөн жаткан ойдуңдар (Каттара, 133 ''м''; Файюм, 43 ''м'') бар.

Мисир ''Африка платформасынын'' Түндүк-чыгышынан орун алган. Өлкөнүн Түштүк-чыгыш зор бөлүгүн Нуби–Араб калканынын капталы ээлейт. Анда Чыгыш чөлү тектон. көтөрүлүүсү, Нил синеклизасы, Нуби антеклизасы, Түндүк-батыш бөлүгүндө Ливия-Синай перикратон ийилүү зонасы, түрдүү багыттагы тектон. жаракалар жайгашкан. Кызыл деңиз, Суэц жана Акаба булуңдары грабендерин чектеп турган жаракалар Чыгыш Африка жаракалар системасына кирет. Платформанын калканында темир, цинк, коргошун, калай, молибден, хром, никель, берилий, тантал, ниобий, алтын, платформанын жабындысын түзгөн чөкмө тектерде фосфорит, темир, таш көмүр, марганец рудалары, ошондой эле гипс, кайнатма туз, курулуш материалдары, Суэц булуңунда нефть, газ кендери бар. 

Климаты негизинен чөлдүү болгондуктан, абанын температурасы сутка ичинде кескин өзгөрөт. Эң суук айы – январдын орточо температурасы түндүгүндө 11–12°С, түштүгүндө 15–16°С, эң жылуу айы – июлдуку түндүгүндө 25–26°С, түштүгүндө 30–34°С. Суткалык орточо температурасынын жылдык өлчөмү 7000–9000°С; мындай температуралык шарт (эгерде ным жетиштүү болсо) жылына бир нече түшүм алууга мүмкүндүк түзөт. Бирок өлкөнүн басымдуу бөлүгүндө жылына 100 ''мм''ге чейин гана жаан-чачын жаагандыктан, дыйканчылык сугатка муктаж. Жер Ортолук деңиздин жээк зонасында гана кыш мезгилинде жаан-чачындын өлчөмү 200–400 ''мм''ге жетет. Жаз мезгилине түштүктөн же Түштүк-батыштан (Сахарадан) кургак жана ысык – хамсин шамалы 50 күндөй өтө катуу согуп турат.

Өлкөнүн аймагы аркылуу туруктуу аккан дарыя жана калкты суу менен камсыз кылуучу негизги булак – ''Нил'' дарыясы. Ал Чыгыш Африка бөксө тоосунан башталып, Жер Ортолук деңизге куят; Нил дарыясынын суусунун жарымы Юсуф дарыя аркылуу Биркет-Карун көлүнө куят. Чатында аянты 24 миң ''км''2 болгон көп салалуу жана көлдүү дельтаны пайда кылат. Асуан плотинасы курулгандан кийин өлкөнүн түштүгүндө ири суу сактагыч (сыйымдыгы 164 млрд ''м''3) пайда болгон. Нилдин суусу жайдын аягы – күздө кирет; агымы негизинен плотиналар системасы аркылуу жөнгө салынып турат. Жер астындагы сууларга да бай, алар оазистерде кеңири пайдаланылат.

Климатынын өтө кургакчылдыгына байланыштуу топурак, өсүмдүктөрү начар өөрчүгөн. Маданий өсүмдүктөр ээлеген Нилдин өрөөнүнөн, анын дельтасынан жана оазистерден башка басымдуу бөлүгүндө өсүмдүктөр дээрлик жокко эсе. Начар өөрчүгөн скелеттүү топурактар, шор жерлер кездешет. Нил дарыясынын өрөөнүндөгү жана дельтасындагы топурак кыртышы өтө баалуу, ал байыркы жана азыркы аллювий тектеринде калыптанып, суу ташкындаганда сиңимдүү заттар менен толукталат; бирок дыйканчылыгы сугаруунун алаптык системасына туруктуу өтүүсүнө байланыштуу минералдык жер семирткичке дайыма муктаж. Чөл жана жарым чөлдөрдө дан өсүмдүктөрүнүн жана ксерофит бадалдарынын айрым түрлөрү кездешет.

Мисирдин аймагы табиятынын өзгөчөлүктөрү боюнча төмөнкү физико-географиялык райондорго бөлүнөт: Нил өрөөнү – сугарылма маданий ландшафттуу регион. Нилдин дельтасында ирригациянын негизинде түзүлгөн маданий ландшафт көлдөр жана айрым саздак жерлер менен айкалышат. Ливия чөлү – көчмө кумдар пайда кылган рельефтин формасына жараша калыптанган чөлдүү ландшафт. Араб чөлү жана Нуби чөлүнүн түндүгү – плато жана дөңсөөлөрдүн тилмеленген жерлериндеги таштуу жана шагылдуу чөлдөр. Жер Ортолук деңиз жээктери – жер ортолук деңиздик табияттын айрым элементтери мүнөздүү жана маданий ландшафтка көбүрөөк айландырылган түздүктүү аймак. Синай жарым аралы – Суэц каналы жана Кызыл деңиздин Акаба булуңу менен чектешкен, мезгил-мезгили менен агым пайда болуучу сайлар (уэддер) жана аларды бойлой өскөн суйдаң өсүмдүктөр мүнөздүү жарым чөлдүү аймак.

==Калкы==
Негизги калкы (94%; 2005) [[египеттиктер|мисирдиктер]] (арабдар). Алар негизинен Нил дарыясынын өрөөнүндө жана анын дельтасында, Суэц каналын жээктей, оазистерде отурукташкан. Асуандан жогору, Нил өрөөнүндө – нубилер, Кызыл деңиздин жээгиндеги чөлдөрдө көчмөн бедуиндер, Сива оазисинде – берберлер, шаарларда, ошондой эле европалыктар менен азиялыктар (армяндар, сириялыктар, гректер, италяндар, француздар, англистер жана башка) жашайт. 1960-жылдары төрөлүүнү чектөө боюнча мамлекеттик программа түзүлгөн. Натыйжада 1960-жылдардан 1990-жылдарга чейин төрөлүү 1000 адамга 46дан 28ге чейин, ал эми өлүм-житим 20дан 8,5ке чейин кыскарган. 1990-жылдарда калктын табигый өсүүсүнүн жылдык орточо температурасы 2% болсо, 2006-ж. 1,8%ти түзгөн. Калктын курактык структурасында эмгекке жарамдуу курактылар (15–64 жаштагылар) басымдуу – 62,9%, 15 жашка чейинки өспүрүмдөр – 32,6%, 65тен ашкандар – 4,5%. Калкынын жашынын күтүлгөн орточо узактыгы 71,3 жыл (эркектериники 68,8, аялдарыныкы 73,9 жыл). Шаар калкы 43,9%. Калкынын орточо жыштыгы: 1 ''км''2 жерге 73 адам. Экономикалык активдүү калктын 58%и тейлөө чөйрөсүндө, 28%и айыл чарбасында, 14%и өнөр жайында иштейт. Мамлекеттик дини – ислам. Ири шаарлары: Каир (калкынын саны 7,9 млн; 2007), Александрия (3,9 млн), Эль-Гиза (2,5 млн), Шубра-эль-Хейма (1,0 млн), Порт-Саид (555 миң), Суэц (0,6 млн) жана башкалар.

==Тарыхы==
[[Файл:Egypt.Giza.Sphinx.02.jpg|thumb]] Мисирдин Рим империясына чейинки тарыхы Байыркы Мисир макаласында берилген.

Рим империясы кулагандан (395-ж.) кийин Мисирр Византиянын провинциясы болуп калат. Биздин замандын 7-кылымында Мисирдин калкы христиан динин кабыл алат. 639–42-ж. арабдар басып алган соң, өлкөдө ислам дини менен араб тили жайылып, маданияты бийик деңгээлге жетет. Аббасиддер (9–10-к.) халифаты кулагандан кийин Мисир көз карандысыздыкка жетип, Фатимиддер (969–1171) жана Айюбиддер (1171–1250) династияларынын тушунда экономикасы жогорулап, саясий жактан да бир топ кубаттанат. 1250-ж. Мисирди мамлюктар басып алат. Мисир Осмон империясына караган мезгилде (1517–1914) мисирликтер боштондук үчүн далай ирет күрөшкө чыгып, түрк султанынын бийлигин кыйла начарлаткан. Мисир падышасы Мухаммед Алинин (1805–48) тушунда Мисир өз алдынча мамлекет болуп турган. 

19-кылымдын ортосунда англиялык жана франциялык капиталдын тарала башташы менен Мисирде абал татаалдай баштап, Суэц каналын куруу учурунда айрыкча күч алат. 1879-ж. «Мисир мисирдиктер үчүн» деген ураан менен Мисирдин тунгуч улуттук саясий уюму «Ватан» чыгат. 1881-ж. Ораби паша (Араби-паша) башында турган төбөлдөргө жана чет элдик колониячыларга каршы Каир гарнизону көтөрүлөт. Улуттук-боштондук кыймылы басылган соң, Мисир Улуу Британия тарабынан оккупацияланган. 1914-ж. Улуу Британиянын протектораты болуп жарыяланган.

Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин улуттук-боштондук кыймылдын 1919–21-ж. күчөшүнөн улам, 1922-ж. Улуу Британия Мисирди көз карандысыз королдук деп таанууга аргасыз болот. Бирок Улуу Британия Мисир королунун жана анын өкмөтүнүн тышкы жана ички саясатында үстөмдүгүн сактап, Суэц каналынын аймагында аскерлерин кармап турган. 1936-ж. Англия-Мисир келишими түзүлүп, Мисирге бир аз көбүрөөк укук берилген, бирок бийлик Улуу Британиянын колунда кала берген.

Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Мисирде улуттук-боштондук кыймыл күч алат. 1948–49-ж. Араб-Израиль согушунда Мисир жеңилүүгө дуушар болгон. Армияда Гамаль Абдел Насер башында турган «Эркин офицерлер» деген жашыруун саясий уюм түзүлгөн. Ал уюм революциялык төңкөрүштү жетектеп, натыйжада 1953-ж. 18-июнда Мисир республика болуп жарыяланган. Өлкөдөн англия аскерлер чыгарылып, Суэц каналы мамлекеттештирилген. 1956-ж. Англия-Франция-Израилдин биргелешкен агрессиясына мисир аскерлеринин каршылык көрсөтүүсүнүн натыжайсында агрессорлор өлкөдөн чыгууга аргасыз болот. 1967-ж. «алты күндүк согуштун» жүрүшүндө Израиль Синай жарым аралын Суэц каналына чейинки Мисир аймагын басып алат. 1968-ж. Насер «30-март программасын» жарыялап, агрессияга каршы күрөшкө бардык каражатты жумшоого чакырган. Президент Насердин өкмөтү бир топ социалдык-экономикалык реформаларды жүргүзгөн (к. ''Насер Гамаль Абдель''). Насер өлгөндөн кийин (1970) президенттикке Анвар Садат (1971) келген. Бул учурда менчик капитал үстөмдүк кыла баштаган. 1973-ж. Мисир «октябрь согушу» деп аталган согуштук аракеттерин баштап, Синай жарым аралын Израиль аскерлеринен акырындык менен бошото баштаган. 1979-ж. Мисир-Израиль тынчтык келишиминин түзүлүшү менен эки өлкөнүн ортосундагы чыр-чатак толук чечилген. 1981-ж. А. Садат мусулман фундаменталисттеринин жашырын тобунун («аль-Жихад аль-Жадид» – «Жаңы Жихад») мүчөлөрү аркылуу өлтүрүлгөн. Анын ордуна келген Х. Мубарак Ж. Чыгышты тынчтык зонасына айландыруу сунушу менен дүйнөлүк коомчулукка кайрылган. 1982-ж. Мисирге Израиль тарабынан Синай жарым аралы толугу менен (Таба анклавы 1989-ж.) кайтарылган. 1984-ж. Мисир Ислам конференция уюмуна кайрадан мүчө болуп калган. Иран-ирак согушунун (1980–88) жүрүшүндө Иракка колдоо көрсөтүп, Перс булуңундагы өлкөлөр менен аскердик, экономикалык, саясий байланыштарын кеңейткен. Мисир тышкы саясатын көз карандысыз багытта жүргүзүүгө умтулат.

==Экономикасы==
Мисир – агрардык-индустриялуу өлкө. 2006-ж. ИДПнин көлөмү 328,1 млрд АКШ долларын түзгөн (араб өлкөлөрүнүн ичинен Сауд Арабиясынан кийинки 2-орунда), анын ичинде өнөр жайынын үлүшү 35,5%, айыл чарбаныкы 14,7%, тейлөө чөйрөсүнүкү 49,8%. Аны киши башына бөлүштүргөндө 4200 доллардан туура келет. Валютанын кыйла бөлүгү экспорттон, анын ичинде негизинен нефть менен газдан (11,5 млрд доллар) жана эмгек мигранттары которгон акчадан түшөт.

Индустриялаштыруу процесси башталганга чейин, 1960-жылдары Мисирдин экономикасында айыл чарба үстөмдүк кылган (азыр да айыл чарбасында эмгек ресурсунун 40%ке жакыны иштейт). 1970-жылдары негизги экспорттук продукция пахта болгон, кийин алдыга нефть чыккан.

Мисирдин аймагынын 97%ке жакынын чөл ээлегендиктен, айыл чарба бир нече оазисте гана өнүккөн. Кайрак жерлери негизинен Жер Ортолук деңиз аймагындагы кууш тилкени гана түзөт. Айыл чарбага жарактуу жеринин жалпы аянты 3,3 млн ''га'' (өлкөнүн аймагынын 3,3%ин ээлейт), анын 97%и Нилдин өрөөнүн жана дельтасын ээлейт. Күрдүү аллювий топурагы жана инсоляциянын узактыгы түрдүү айыл чарба өсүмдүктөрүн өстүрүүгө өтө ыңгайлуу шарт түзөт. Бирок, дренаж системасын түзүү анча жолго коюлбагандыктан, топурак кыртышын шор басуу проблемасы пайда болууда. Айыл чарбага жарактуу жерин киши башына бөлүштүргөндө (0,45 ''га''; 2007) дүйнөдө акыркы орунду ээлегени менен пахтага, күрүчкө, жашылчага, сүт продукциясына болгон ички муктаждыгын толук, канттын 80%ин, эттин 75%ин камсыз кылат. Айыл чарбанын негизги тармагы – сугат дыйканчылыгы (айыл чарба продукциясынын 75%тен ашыгын берет). Айыл чарбага жарактуу жердин 85%ке жакыны сугарылат (негизинен Нилдин суусу менен); ирригациялык каналдардын жалпы узундугу 33,2 миң ''км'' (2005). Экспортко чыгарылчу негизги айыл чарба өсүмдүгү – ичке булалуу пахта; аны даярдоо боюнча Мисир дүйнөдө 1-орунда. Андан сырткары шалы, бал камыш, ошондой эле буудай, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү, буурчак, шаар айланасында жашылча-жемиш, оазистерде курма пальмасы өстүрүлөт. Айыл чарба өндүрүшү өнүккөн негизги райондору: Нилдин дельтасы (айыл калкынын 60% эмгектенет; мында шалы, пахта, буурчак, жемиш, жашылча); Каирдин айланасы (негизинен жашылча); Ортоңку Мисир (шалы, жүгөрү, ак жүгөрү, бал камыш, жашылча); Файюм оазиси (шалы, беде, жүгөрү, буурчак, ак жүгөрү, жашылча); Жогорку Е. (бал камыш, буудай, буурчак, беде, шалы). Жайыты тар болгондуктан, мал чарбасы анча өнүккөн эмес; негизинен уй, буйвол, эчки, кой, төө, жылкы, качыр жана башка асыралат. Жер Ортолук деңиздин жээк тилкесинен, көлдөрдөн жана Нилден балык кармалат (жылына 900 миң ''т'').

Өнөр жайынын негизги тармагы – нефть-газ өндүрүшү, ал ИДПнин 12%ин, товардык экспорттун 40%тен ашыгын түзөт. 2005-ж. суткасына 696 миң баррель нефть, 34,7 млрд ''м''3 газ өндүрүлгөн. Нефть Суэц каналы зонасынан, Синай жарым аралынан, батыштагы чөлдөн, газ Александрияга жакын, Нил дельтасынан, Ливия чөлүнөн казылып алынат. Электр-техника жана машина куруу өнөр жай ишканалары даяр тетиктерден муздаткыч, телевизор, жеңил жана жүк ташуучу автомобилдерди, автобус, трактор курап чыгарат. Цемент жана фосфат чыгаруу өнүккөн.

Отун-энергетикалык ресурсун жергиликтүү нефть, ошондой эле газ, гидроэлектр энергиясы (Асуандагы 2 ГЭС) түзөт. Нефть ажыратуучу ири завод (суткасына 140 миң баррелден ашык) Каирдин четинде курулган, ошондой эле ири заводдор Александрия, Суэц, Асьют, Танта шаарында бар. Газ Жер Ортолук деңиздин шельфинен, Нилдин дельтасынан, Ливия чөлүнөн алынат. Өндүрүлгөн газдын басымдуу бөлүгү (энергетикалык сектордун 60%и) өлкө ичинде пайдаланылат. 2003-жылдан Эль-Ариш – Таба – Акаба (Иордания); Эль-Ариш – Таба – 248 ''км'', Таба – Акаба – 16 ''км'') газ куурлары иштейт. Мисир өз ресурс­тарынын эсебинен электр энергиясына болгон муктаждыгын толук камсыз кылат. 2005-ж. 95,1 млрд кВт/саат электр энергиясы өндүрүлгөн; анын 1 млрд кВт/сааты экспортко чыгарылат (2001-жылдан). Электр-энергиясынын 79%и ЖЭСке, 21%и ГЭСке туура келет. Каирден түштүктө – Эль-Курайматта гелиостанция, Хургадада (Эль-Гурдака) шамал электр курулмасы иштейт.

Кара металлургия өнөр жай жергиликтүү сырьёнун (Эль-Гедида темир кенташынын) негизинде иштейт (жылына 3 млн ''т''). Ири металлургия комбинаты (жылына 4,4 млн ''т'' болот өндүрөт), кокс-химия заводду, ошондой эле Суэцте, Александрияда, Садат-Ситиде заводдор иштейт. Түстүү металлургиянын негизги продукциясы алюминий (жылына 250 миң ''т''га жакын алюминий өндүрөт). Химия өнөр жайы негизинен кальцийленген сода (Александрияда), натрий сульфаты, минералдык жер семирткич (азот, фосфор жер семирткичтерин) чыгарат. Нефть-химия комплекстери Эль-Амирияда (Александрияга жакын), Эль-Файюмда курулган. Машина куруу өнөр жайында металл кесүүчү станок, темир жол вагонун, трактор чыгарып, автомобиль жана авиа чогултуучу ишканалары иштейт. Тиричилик техникаларын (муздаткыч, теле- жана радиоаппаратура жана башка) чыгаруучу ишканалары, кеме куруу верфи (Порт-Саидде) бар. Аскер өнөр жайынын да мааниси зор (курал, ракета, сооттолгон танк техникасын чыгарат). Текстиль өнөр жай эзелтен өнүккөн (кебез, жүн, жибек, синтетика кездемелери жана башка). Тамак-аш өнөр жайынын маанилүү тармактары – ун, май, эт-сүт, кант, алкоголь ичимдиктерин, суусундук чыгарат.

Тейлөө чөйрөсү да өнүккөн. Негизги кирешени эл аралык туризм (2006-ж. 6,5 млрд долларды түзгөн), Суэц каналы аркылуу өткөн чет өлкөлөрдүн кемелеринен алынган акы (пошлина) берет (3,9 млрд доллар; каналдын өткөрүмдүүлүгү 18,4 миң кеме). 2006-ж. 8,7 млн турист (негизинен Европадан) келген. Туристтик бизнесте 1,6 млн адам алектенет; 170 миң орундуу 1200дөн ашык мейманкана иштейт. Рекреациянын негизин ыңгайлуу табият-климаттык ресурстары (негизги курорттору Кызыл жана Жер Ортолук деңиздердин жээктеринде жайгашкан) жана ар кайсы замандын маданий, тарыхый эстеликтери түзөт; туризмдин экол., ишкердик, спорттук жана башка түрлөрү, дейвинг өнүгүүдө. Мисирдин кредиттик мекемелер системасы 54 банктан туруп, ал өз ичине Мисирдин Борбордук банкын, 27 коммерциялык банкты (4 мамлекеттик, 23 инвестициялык) камтыйт. Өлкөдөгү эң ири Каир-Александрия фонд биржасы иштейт (операциясынын көлөмү – 40 млрд мисир фунту).
&lt;br/&gt;Ички жүгү автомобиль (узундугу 92,4 миң ''км'') жана темир жол (5,7 миң ''км''), ошондой эле дарыя (Нилдеги магистралдык каналдар боюнча 3 миң ''км'') транспорттору аркылуу ташылат. Деңиз соода флотунун тоннажы – 987,5 миң регстрдик брутто-тонна же 1467,1 миң ''т'' дедвейт. Башкы порттору: Александрия, Эд-Дихейла, Думьят, Порт-Саид, Суэц, жана башка Каир, Луксор, Хургада, Шарм-эш-Шейх ш-нда эл аралык аэропорттор бар.

Экспортко нефть жана нефть продуктулары, газ, пахта, кебез-кездеме жибин, азык-түлүк жана өнөр жай товарларын чыгарып, сырттан машина жана анын тетиктерин, азык-түлүк, цемент, металл, жыгач жана башка сатып алат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Франция, Германия, Япония, Италия, Испания, Сирия, Сауд Арабиясы, Кытай.

==Маданияты==
Биздин замандын 1-кылымында Александрия эллин маданиятынын чордону болуп турган. Илим иши Александрия академиясына, Александрия мусейонуна (маданият борбору) топтолгон. Астрономия, математика, статика сыяктуу тармактар өз бетинче бөлүнүп чыккан. 10-кылымдын аягы – 11-кылымдын башында мисирдиктер Азия, Африкага саякат жасап, ал өлкөлөрдү сыпаттап жазып чыгышкан. 11-кылымдын башында Каирде «Дар-аль-Улюм» («Билим үйү») деген илим борбору иштеген. 1004-ж. обсерватория курулуп, астрологиялык таблицалар түзүлгөн. Медицина, химия илимдери өнүккөн. 13–14-кылымда Европа жана Инди океанынын өлкөлөрү менен экономикалык байланыштын өсүшүнөн географиялык изилдөө иштери улантылган. 15–18-кылымда илимде өнүгүү болбой калган.

19-кылымдын жарымында жүргүзүлгөн Мухаммед Алинин экономикалык реформалары илимий изилдөө иштерин өркүндөтүүгө мүмкүндүк берген. Натыйжада агротехника, медицина кыйла өнүккөн; канал жана сугат курулуштарын куруу кулач жайган; жаштар чет өлкөлөргө билим алууга жиберилип, кадрлар даярдалган. Мисир географиялык коому (1845), бактериологиялык лаборатория (1885), геологиялык кызмат (1898), дыйканчылык коому (1898) уюштурулган. 

20-кылымдын 1-жарымында илимий изилдөө иштери кеңейтилип, Астрономия жана геофизика институту (1903), Океанография жана Кызыл деңиз балыкчылык институту (1929), Тропик оорулар институту (1932) иш жүргүзө баштаган. 1939-ж. Улуттук изилдөө совети, 1941-ж. Мисир Академиясы, 1951-ж. Өнөр жай жана хим. изилдөөлөр институту негизделген. Учурда өлкөдө 14 ЖОЖ, анын ичинде Каир, Айн-Шамс, Александрия, ошондой эле аль-Азхар мусулман университеттери, ошондой эле Каирдеги Америка, Немис жана Мисир француз менчик университеттери жана башка бар. 700-миңден ашуун студенттер билим алышууда (2006). 
&lt;br/&gt;Мисирдин билим берүү системасы өтө жогору борборлоштурулгандыгы менен айырмаланат. Ал үч баскычтан турат: базалык (Ат-таалимм аль-асаси), орто (Ат-таалимм ат-тамнауи) жана жогорку билим берүү (Ат-таалимм аль-гаммаи). 1981-жылдагы акысыз билим берүү жөнүндөгү мыйзамга ылайык, 6–14 жаштагы балдар базалык билим алуусу шарт. Ал эми диний билим берүү системасын Аль-Азхар ин-тунун Жогорку Кеңеши жетектейт. Кеңеш Билим берүү министрлигине баш ийбейт, бирок Мисирдин премьер-министринин көзөмөлүндө турат. Бул мектептерде негизинен дин боюнча, ошондой эле башка предметтер да окутулат. Билим алып жаткан балдар жана кыздар бөлөк окушат. Алар окууну аяктаган соң, Аль-Азхар университетинен гана билимин уланта алышат. 2000-жылга карата мындай мектептерде билим алгандар жалпы окуучулардын 40%ин түзгөн. 
&lt;br/&gt;Мисирде философия, тарых, юридика, тил илими жана башка илимдер орто кылымдардагы араб маданиятынын шарданында өнүккөн. 9–12-кылымда коомдук илимдер гүлдөгөн чегине жетсе, 12–16-кылымда алардын кедери кеткен мезгил болгон. 16–19-кылымда өнүгүп-өспөй бир орунда туруп калган. Мисир историографиясы 9-кылымда жаралган. Бизге жеткен биринчи тарыхый эмгек – Абдаррахман ибн Абд аль-Хакамдын чыгармасы. Анда шаарлар менен эстеликтер сыпатталып жазылган. 14–15-кылымда энциклопедиялар даярдалган. Булардын Мисир тарых илиминде жазма булак катары мааниси чоң. 19-кылымдын 2-жарымында тарыхты чыгарма (буга чейин тарыхый хроника, тарыхый өмүр баяндык жанр болгон) катары жаза башташкан. Авторлор тарыхтагы маанилүү окуялар аркылуу доорду жалпы көрсөтүүгө аракет жасашкан. Бул багыттагы тунгуч чыгарма – Халил Ахмед ар-Рагаб жазган «Мухамед Али пашанын тарыхы».

Орто кылымдагы араб грамматикасы менен лексикологиясы инди грамматикасы жана грек логикасынын таасиринде өнүккөн. Араб грамматикалык окуусун баштагандар – айтылуу «Аль-Китаб» («Китеп», 8-к.) трактатынын авторлору Халил жана анын шакирти Сибайхи. 20-кылымдын баш ченине араб адабий тили бардык тармактарда пайдаланыла баштаган. Мисирде 300дөн ашуун ар кандай басма сөз каражаттары, анын ичинде күндө чыгуучу 17 гезит: «Аль-Ахрам» «Аль-Ахбар» «Аль-Гумхурия» жана башка жарык көрөт. Өлкөдө радиоуктуруу 1934-жылдан, телекөрсөтүү 1960-жылдан башталган. Бүгүнкү күндө Мисир телекөрсөтүү жана радиоуктуруу кызматы – Ж. Чыгыш аймагынын ичинде өнүккөн тармактардын бири. 

Жаңы Мисир адабияты араб өлкөлөрүнүн адабияты менен тыгыз байланышта, жалпы маданий мурастын негизинде түптөлгөн. 19-кылымдын башында калыптана баштаган. Адабият менен маданияттын жаңырышына Мухаммед Алинин реформалары менен алгачкы буржуазиялык агартуучулар – акын жана публицист Шихаб-ад-дин (1786–1857), «Ал-Вакаи аль-мисрия» аттуу туңгуч гезиттин редактору Рифаа ат-Тахтави (1801–93), Мисир улуттук китепканасынын негиздөөчүсү Али Мубарак (1824–93) жана башка чыгармачылыгы чоң түрткү берген. 1870-ж. публицистика, поэзия өнүккөн. 1880-ж. Абдаллах Надым («Ата журт», «Арабдар»), Мустафа Камил («Андалусияны алуу») жана башка оригиналдуу драмалык чыгармаларды жаратышкан. Араб тарыхый романына ливандык эмигранттар Жиржи Зейдан («Качкын мамлюк», 1891), Фарах Антун («Жаңы Иерусалим же арабдардын Иерусалимди басып алышы», 1904) негиз салышкан. 20-кылымдын 1-жарымында 19-кылымдагы Батыш Европа жана орус классикалык адабиятын таануу, новелла, повесть, роман сыяктуу жаңы адабий жанрлардын калыптануу мезгили болгон. Поэзияда жаңылануу жүрүп, романтизм бекемделген. Прозада – реализм калыптанып, 1940–50-жылдары гүлдөгөн дооруна жеткен. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин карапайым адамдардын турмуш-тиричилигин, күрөшүн чагылдырган чыгармалар жаралган: Ибрахим Абд-аль Халимдин «Турмуш лаззаты» (1946) аңгеме жыйнагы, Абдаррахман аль-Шаркавинин «Жер» (1954), «Чоң көчөлөрдүн артында» (1958) романдары, Абдаррахман аль-Хамисинин «Канга боёлгон көйнөктөр» (1953), «Төгүлгөн кан кургабайт» (1956) аңгеме жыйнагы жана башка Республикасынын жарыяланышы (1953) акын-жазуучуларга жаңы чыгармачылык дем берген. Тауфик аль-Хаким («Назик колдор»), Юсуф Идрис («Күнөө»), Али Ахмед Баксир («Гоха мыгы»), Альфред Фараг («Фараондун кыйрашы») жана башка социалдык-саясий драмаларды жаратышкан. Ахмед Хашим аш-Шариф, Гамал ал-Гитани, Сулейман Файяд жана башка израилдик агрессорлорго каршы (1967) жана алар ээлеген жерлерди бошотуу үчүн күрөшкө үндөгөн чыгармаларды жазышкан. 1955-жылдан Мисир жазуучулар лигасы, Жазуучулар союзу иштейт. Соналла Ибрагимдин (1937-ж. т.) ошол мезгилдеги режимди сындаган жана Яхья ат-Тахир Абдалланын айыл турмушун чагылдырган чыгармалары окурмандардын арасында азыркы күнгө чейин белгилүү. Мисирде эле эмес, чет элге да атагы тараган Наджиб Макфуз 1988-ж. адабияттагы жетишкен ийгиликтери үчүн Нобель сыйлыгына татыктуу болгон. Ал 40тан ашык роман, пьесаларды жараткан. Макфуздун «Children oа еhe Alley» («Көчө балдары») аттуу романын бүгүнкү күнгө чейин чыгарууга тыюу салынган, бирок көпчүлүк окурмандар муну адилетсиз чечим деп эсептешет. Тевфик Хаким, Яхья Хакки жана Юсуф Идристин чыгармалары да окумдуу. Наваль аль-Саадави аттуу жазуучу айымдын чыгармалары чет элдиктердин арасында кадыр-баркка ээ.
&lt;br/&gt;Байыркы маданий эстеликтер неолит жана энеолит доорунда жаралган. А. Македонскийдин Мисирди жеңиши, байыркы Мисир жана грек маданиятынын жакындашуусу Мисир жеринде эллин маданиятынын таралышын шарттаган. 639-ж. арабдардын келиши менен ислам дини жайылып, араб маданияты түзүлө баштаган. 7–9-кылымда мечиттер көп салынган (мисалы, Фустатта Амр ибн аль-Ас мечити, 641–642), 9- жана 10–12-кылымда скульптуралар, оймо-чиймелер менен кооздолгон имараттар тургузулган. Каирде ибн Тулун (876–879), аль-Азхар (970–972), аль-Хаким (990–1013) мечиттери, Калаун султандар комплекси (1284–85), Хасан султан мечит-медресеси (1356–63), Мамлюктар мавзолейи (15–16-к.) жана башка курулган. 19–20-кылымда Мисирде француз, италян, англиялык, бельгиялык архитектуралык имараттар, мисалы, Каирдеги аэропорт (1962, арх. С. Зайтун, М. Шавки), Александрияда «Палестина» мейманканасы (арх. Абл аль-Магид, Ш. Хосна), Ан-Насер пансионаты (арх. А. Лабиб Габр) жана башка пайда болгон. Байыркы Александрия китепканасы үчүн мурдагы эски имараттын ордуна салынган заманбап китепкана 2002-ж. пайдаланууга берилген. 
&lt;br/&gt;Мисир сүрөт өнөрүнүн сакталып калган эстеликтери фатимиддик бийлик дооруна таандык; Фустаттагы мончо фрескасынын фрагменттери (Каирдеги Ислам искусство музейи, 10–11-к.), ташка, жыгачка, пил сөөгүнө түшүрүлгөн музыкант, бийчи, чабендестердин сүрөттөрү (Каирдеги Фатими ак сарайынын фриздери). Мисир сүрөт өнөр мектебине негиз салгандар – Мухаммед Наги, Махмуд Саид, Ахмед Сабри. Өлкөнүн көрүнүктүү сүрөтчүлөрү катары Газбия Сери, Инджи Эфлатоун, Абдель Вахаб Морси, Адель эль-Сиви, Вахиб Нассер жана башкалардын ысымдары белгилүү. 

Мисирди арабдар басып алгандан кийин (7-к.) ыкчам ыргактуу ырлар, элдик профессионалдык музыканын салтындагы вокалдык аспаптык сюиталар – макамдар кеңири таралган. Орто кылымда Ибн аль Хайтан (11-к.), аль-Масаббахи (11-к.), А. Умайя (12-к.), Ибн Сана аль-Мульк, Алам-ад-дин Куайсар, Ан-Нувайри (14-к.), аль-Магрази (15-к.) өңдүү теориячылар жана аткаруучулар кеңири белгилүү болгон. 18-кылымдын аяк ченинде европ. музыканын таасириндеги менчик музыкалык мектептер, европалык үлгүдөгү аскердик оркестрлер пайда болгон. 19-кылымда Мухаммед аль-Кабани, лютнячы Ахмед аль-Лайти, флейтачы Амин Бузари, ырчылар Мустафа аль-Аггады, музыка таануучу Мухаммед Шихаб аль-Мульк жана башка музыканттар өлкөдө кеңири белгилүү болгон. 1869-ж. Каирде Опера театры (Африка континентиндеги туңгуч опера театры) ачылган. 1927-ж. Музыкалык коом, 1929-ж. Араб музыкалык институту, 1935-ж. Аялдар музыкалык институту ачылган. Элдик искусство ансамбли (1962-жылдан), Музыкалык академия, Жогорку балет институту (1966) жана башка көптөгөн музыкалык окуу жайлары бар. Ом Кольтумдун (1975-ж. дүйнөдөн кайткан) аткаруусундагы улуттук колориттеги музыканын мыкты үлгүсү катары саналган поэзия жана опереттанын негизинде түзүлгөн ырлар бүгүнкү күнгө чейин популярдуу. Абдель Халим аль-Хафез жана Мухаммед Адб аль-Ваххаб сыяктуу аткаруучулары да белгилүү. Мисир музыкасында европа музыкасынын эле­менттери да кеңири тарай баштады, жаңыдан тарап жаткан бул агымдын аткаруучуларынын ичинен Ихеб Тавфлик, Мохаммед Фуад жана Хакимдин чыгармачылык чеберчиликтери артууда. Мисир чыгыш бийлерин аткаруучулары менен белгилүү. Аймактарда аль-хатталя, аль-бамбутыйя, аль-каффафа жана курсак бийи деп аталган бийлер таралган. 19-кылымдан Мисирде көчөдө жана ак сөөктөрдүн үйүндө бийлөөчү профессионал бийчилер болгон. 1958-ж. Каир балет мектеби ачылып, анын биринчи бүтүрүүчүлөрүнөн жана Москва хореография окуу жайын бүтүргөн мисирдик кыздардан 1967-ж. биринчи балет труппасы (Улуттук балет) түзүлгөн. 1988-ж. Каир опера үйү Опера жана балет театрына айландырылган. Каирде Заманбап бий театры иштейт. Эл аралык заманбап бий жана Улуттук бий фестивалдары өткөрүлүп турат.

19-кылымдын биринчи жарымында Мисирде мухаббизиттердин – куйкум сөз чеберлеринин өнөрү кеңири тараган. Алар атайын аянттарда, базарларда өнөр көрсөтүп, элдин көңүлүн кушубак кылган. Наполеондун экспедициясы (1798–1801) Мисирди Европа маданияты менен тааныштырган. 19-кылымдын 70-жылдары профессионал театр түзүлгөн. 1930-ж. Араб театр институту ачылган. 1930-ж. Араб театр өнөрүн өнүктүрүү боюнча жогорку комитет, 1935-ж. мамлекеттик туңгуч Улуттук труппа, 1944-ж. Араб театр институту түзүлгөн. 1961-ж. Каирде «Аль-Гумхурия» театры ачылган. Мындан тышкары, Улуттук, Комедия, Дүйнөлүк театрлары бар. 1897-жылдан чет элдик режиссёр жана операторлор тарабынан чакан хроника, 1917-жылдан көркөм фильмдер тартыла баштаган. 1935-ж. Каирде «Миср» киностудиясы ачылган. 1930-жылдан белгилүү ырчы, композитор Абд аль-Ваххаб, Умм Кульсум катышкан музыкалык, 40-жылдардан патриоттук көркөм фильмдер тартылган. Мисир кино өнөрүнүн жаңы үлгүсү катары Ю. Шахиндин «Жамиля» (1959), «Жер» (1968) «Нилдеги адамдар» (СССР менен бирдикте, 1970), А. Фахминин аткаруусундагы «Мумия» (1971) фильмдерин атаса болот. Мындан тышкары, Хенри Баракат, Мухаммед Хан, Салах Абу Сейф жана Атеф Эль-Тайиб аттуу кинорежиссёрлордун да тасмалары кеңири белгилүү.

==Колдонулган адабияттар==
* “Кыргызстан” Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006.

{{Азия өлкөлөрү}}
{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мисир]]
[[Категория:Мисир тарыхы]]</text>
      <sha1>ai70ycwrktheinxu1b8p5hi8s1ypr7v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422407</id>
      <parentid>422406</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:39:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56566" xml:space="preserve">{{Мамлекет|Желек=Flag of Egypt.svg|Герб=Coat of arms of Egypt (Official).svg|Кыргызча аталышы=Мисир Араб Республикасы|Гимн аталышы=Мекен, Мекен, Мекен|Аудио=Bilady, Bilady, Bilady.ogg|Картада=EGY orthographic.svg|карта сүрөттөлүшү=Мисир дүйнөлүк картада|Тили=[[Араб тили|арабча]]|Борбор шаары=[[Каир]]|Ири шаарлар=[[Александрия]], [[Гиза]]|Расмий аталышы={{lang-ar|جمهورية مصر العربية }}|Башчыларынын милдеттери=[[Мисирдин Президенти|Президент]]|Башчылары=Абдул-Фаттах Ас-Сиси|Мамлекеттик дини=[[Сүннөттөр]]|Акча бирдиги=Мисир фунту|Башкаруу формасы=президенттик-парламенттик республика|Аянты=1 001 450|Суу пайызы=0.6|Аянты боюнча орду=29|Калкы=100 704 000|Калкы боюнча орду=14|Калкты каттоо жылы=2019|Калктын жыштыгы=101|Домени=[[.eg]] и [[مصر.]]|Этнохороним=мисирдик, мисирдиктер|Убакыт аралыгы=+2:00|Эгемендүүлүк күнү=28-бирдин айы 1922-ж.|Эгемендүүлүгүн алды=[[Улуу Британия]]дан|ИДП (САМ)=1,231 трлн|ИДП (САМ) боюнча орду=70|ИДП (САМ) ар бир жанга=11 798|ИДП (САМ) ар бир жанга боюнча орду=103|ИДП (САМ) эсептөө жылы=2019|ИДП (номинал)=302,335 млрд|ИДП (номинал) боюнча орду=43|ИДП (номинал) ар бир жанга=2 577}}
'''Мисир''' ({{lang-ar|مصر}}), расмий аты – '''Мисир Араб Республикасы''' ({{lang-ar|جمهورية مصر العربية }}) - Түндүк-чыгышындагы жана Азиянын [[Синаи жарым аралдары|Синай жарым аралы]]ндагы өлкө. Суэц булуңундагы жана Кызыл деңиздеги айрым чакан аралдар да Мисирге таандык. 

Түндүгүнөн Жер Ортолук деңиз, чыгышынан Кызыл деңиз, Суэц, Акаба булуңдары менен чулганып, батышынан Ливия, түштүгүнөн.

Мисир – БУУнун (1945), ЮНЕСКОнун, Африка союзунун (1963), Араб өлкөлөр лигасынын (1945), Ислам конференция уюмунун (1969), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995), ЭВФтин (1945) жана башка уюмдардын мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мисир – унитардык республика. Конституциясы 1971-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекеттин жана аткаруу бийлигинин башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлиги Элдик жыйынга жана Консультациялык кеңешке таандык. Аткаруу бийлиги премьер-министр башында турган өкмөт (министрлер совети) тарабынан да ишке ашырылат. Бийликтин президентке жана өкмөткө да көз каранды эмес жалгыз бутагы – сот системасы.

Мисирге көп партиялуу система мүнөздүү. Негизги саясий партиялары: Улуттук демократиялык партия, Социалисттик эмгек партиясы, Либералдык-социалисттик партия жана башкалар.
 
==Табияты==
Өлкөнүн субтропик жана тропик кеңдиктериндеги абалы жаан-чачындын аз жаашы климатынын кургакчыл, чөл жана жарым чөл ландшафттарынын басымдуу болушуна шарт түзгөн. Чарба тиричилиги негизинен Нилдин өрөөнүн жана дельтасын (өлкөнүн аянтынын 3%ке жакыны), оазистерди, ошондой эле айрым деңиз жээктерин ээлейт. Жер Ортолук деңиз жээги Нилдин дельтасынан 1000 ''км'' батышты карай жапыз, таштак, жардуу, дельтадан чыгышты карай кумдуу саяңдар мүнөздүү жантайыңкы өндүрлөр, дельтасынын өзү жапыз лагуналуу. Кызыл деңиздин жээги (узундугу 1900 ''км''дей) негизинен тик капталдуу бийик тоолор менен чектешкен кууш пляждуу тилке. Жээгин деңизден коралл рифтүү жазы тилке бөлүп турат.

Мисирдин басымдуу бөлүгүн бийиктиги 300 ''м''ден 1000 ''м''ге жеткен платолор ээлейт; алар – ''Ливия чөлү'' (өлкөнүн 2/3 бөлүгү), ''Араб чөлү'', ''Нуби'' ''чөлү''. Ливия чөлүнүн түндүгүндө жана чыгышында таштуу (''хамада'') жана шагылдуу (''серир'') чөлдөр басымдуу; аларга узатасынан (650 ''км''ге чейин) созулган кум жалчалары мүнөздүү: Ливия чөлүнүн батышында бархандарынын бийикт. 300 ''м''ге жеткен кумдуу чөл мейкиндиги жатат. Ливия жана Араб чөлдөрүнүн таштак платолорун Нил дарыясын кесип өтөт; анын Мисирдин аймагындагы узундугу 1200 ''км''дей, жазылыгы түштүгүндө 1–3 ''км'', түндүгүндө 20–25 ''км''ге чейин. Платолор чыгышты карай акырындап, 2000 ''м'' бийиктикке чейин көтөрүлүп, Кызыл деңизге жана Суэц булуңуна тик түшөт. Түндүк-чыгышындагы Синай жарым аралы өлкөнүн эң бийик бөлүгү (2737 ''м'', Катерин чокусу). Маанилүү түздүктөрү деңиз жээктеринде, Нилге чектеш жерлерде, негизинен өлкөнүн Түндүк-батыш бөлүгүндө жайгашкан; анда деңиз деңгээлинен төмөн жаткан ойдуңдар (Каттара, 133 ''м''; Файюм, 43 ''м'') бар.

Мисир ''Африка платформасынын'' Түндүк-чыгышынан орун алган. Өлкөнүн Түштүк-чыгыш зор бөлүгүн Нуби–Араб калканынын капталы ээлейт. Анда Чыгыш чөлү тектон. көтөрүлүүсү, Нил синеклизасы, Нуби антеклизасы, Түндүк-батыш бөлүгүндө Ливия-Синай перикратон ийилүү зонасы, түрдүү багыттагы тектон. жаракалар жайгашкан. Кызыл деңиз, Суэц жана Акаба булуңдары грабендерин чектеп турган жаракалар Чыгыш Африка жаракалар системасына кирет. Платформанын калканында темир, цинк, коргошун, калай, молибден, хром, никель, берилий, тантал, ниобий, алтын, платформанын жабындысын түзгөн чөкмө тектерде фосфорит, темир, таш көмүр, марганец рудалары, ошондой эле гипс, кайнатма туз, курулуш материалдары, Суэц булуңунда нефть, газ кендери бар. 

Климаты негизинен чөлдүү болгондуктан, абанын температурасы сутка ичинде кескин өзгөрөт. Эң суук айы – январдын орточо температурасы түндүгүндө 11–12°С, түштүгүндө 15–16°С, эң жылуу айы – июлдуку түндүгүндө 25–26°С, түштүгүндө 30–34°С. Суткалык орточо температурасынын жылдык өлчөмү 7000–9000°С; мындай температуралык шарт (эгерде ным жетиштүү болсо) жылына бир нече түшүм алууга мүмкүндүк түзөт. Бирок өлкөнүн басымдуу бөлүгүндө жылына 100 ''мм''ге чейин гана жаан-чачын жаагандыктан, дыйканчылык сугатка муктаж. Жер Ортолук деңиздин жээк зонасында гана кыш мезгилинде жаан-чачындын өлчөмү 200–400 ''мм''ге жетет. Жаз мезгилине түштүктөн же Түштүк-батыштан (Сахарадан) кургак жана ысык – хамсин шамалы 50 күндөй өтө катуу согуп турат.

Өлкөнүн аймагы аркылуу туруктуу аккан дарыя жана калкты суу менен камсыз кылуучу негизги булак – ''Нил'' дарыясы. Ал Чыгыш Африка бөксө тоосунан башталып, Жер Ортолук деңизге куят; Нил дарыясынын суусунун жарымы Юсуф дарыя аркылуу Биркет-Карун көлүнө куят. Чатында аянты 24 миң ''км''2 болгон көп салалуу жана көлдүү дельтаны пайда кылат. Асуан плотинасы курулгандан кийин өлкөнүн түштүгүндө ири суу сактагыч (сыйымдыгы 164 млрд ''м''3) пайда болгон. Нилдин суусу жайдын аягы – күздө кирет; агымы негизинен плотиналар системасы аркылуу жөнгө салынып турат. Жер астындагы сууларга да бай, алар оазистерде кеңири пайдаланылат.

Климатынын өтө кургакчылдыгына байланыштуу топурак, өсүмдүктөрү начар өөрчүгөн. Маданий өсүмдүктөр ээлеген Нилдин өрөөнүнөн, анын дельтасынан жана оазистерден башка басымдуу бөлүгүндө өсүмдүктөр дээрлик жокко эсе. Начар өөрчүгөн скелеттүү топурактар, шор жерлер кездешет. Нил дарыясынын өрөөнүндөгү жана дельтасындагы топурак кыртышы өтө баалуу, ал байыркы жана азыркы аллювий тектеринде калыптанып, суу ташкындаганда сиңимдүү заттар менен толукталат; бирок дыйканчылыгы сугаруунун алаптык системасына туруктуу өтүүсүнө байланыштуу минералдык жер семирткичке дайыма муктаж. Чөл жана жарым чөлдөрдө дан өсүмдүктөрүнүн жана ксерофит бадалдарынын айрым түрлөрү кездешет.

Мисирдин аймагы табиятынын өзгөчөлүктөрү боюнча төмөнкү физико-географиялык райондорго бөлүнөт: Нил өрөөнү – сугарылма маданий ландшафттуу регион. Нилдин дельтасында ирригациянын негизинде түзүлгөн маданий ландшафт көлдөр жана айрым саздак жерлер менен айкалышат. Ливия чөлү – көчмө кумдар пайда кылган рельефтин формасына жараша калыптанган чөлдүү ландшафт. Араб чөлү жана Нуби чөлүнүн түндүгү – плато жана дөңсөөлөрдүн тилмеленген жерлериндеги таштуу жана шагылдуу чөлдөр. Жер Ортолук деңиз жээктери – жер ортолук деңиздик табияттын айрым элементтери мүнөздүү жана маданий ландшафтка көбүрөөк айландырылган түздүктүү аймак. Синай жарым аралы – Суэц каналы жана Кызыл деңиздин Акаба булуңу менен чектешкен, мезгил-мезгили менен агым пайда болуучу сайлар (уэддер) жана аларды бойлой өскөн суйдаң өсүмдүктөр мүнөздүү жарым чөлдүү аймак.

==Калкы==
Негизги калкы (94%; 2005) [[египеттиктер|мисирдиктер]] (арабдар). Алар негизинен Нил дарыясынын өрөөнүндө жана анын дельтасында, Суэц каналын жээктей, оазистерде отурукташкан. Асуандан жогору, Нил өрөөнүндө – нубилер, Кызыл деңиздин жээгиндеги чөлдөрдө көчмөн бедуиндер, Сива оазисинде – [[берберлер]], шаарларда, ошондой эле европалыктар менен азиялыктар (армяндар, сириялыктар, гректер, италяндар, француздар, англистер жана башка) жашайт. 1960-жылдары төрөлүүнү чектөө боюнча мамлекеттик программа түзүлгөн. Натыйжада 1960-жылдардан 1990-жылдарга чейин төрөлүү 1000 адамга 46дан 28ге чейин, ал эми өлүм-житим 20дан 8,5ке чейин кыскарган. 1990-жылдарда калктын табигый өсүүсүнүн жылдык орточо температурасы 2% болсо, 2006-ж. 1,8%ти түзгөн. Калктын курактык структурасында эмгекке жарамдуу курактылар (15–64 жаштагылар) басымдуу – 62,9%, 15 жашка чейинки өспүрүмдөр – 32,6%, 65тен ашкандар – 4,5%. Калкынын жашынын күтүлгөн орточо узактыгы 71,3 жыл (эркектериники 68,8, аялдарыныкы 73,9 жыл). Шаар калкы 43,9%. Калкынын орточо жыштыгы: 1 ''км''2 жерге 73 адам. Экономикалык активдүү калктын 58%и тейлөө чөйрөсүндө, 28%и айыл чарбасында, 14%и өнөр жайында иштейт. Мамлекеттик дини – ислам. Ири шаарлары: Каир (калкынын саны 7,9 млн; 2007), Александрия (3,9 млн), Эль-Гиза (2,5 млн), Шубра-эль-Хейма (1,0 млн), Порт-Саид (555 миң), Суэц (0,6 млн) жана башкалар.

==Тарыхы==
[[Файл:Egypt.Giza.Sphinx.02.jpg|thumb]] Мисирдин Рим империясына чейинки тарыхы Байыркы Мисир макаласында берилген.

Рим империясы кулагандан (395-ж.) кийин Мисирр Византиянын провинциясы болуп калат. Биздин замандын 7-кылымында Мисирдин калкы христиан динин кабыл алат. 639–42-ж. арабдар басып алган соң, өлкөдө ислам дини менен араб тили жайылып, маданияты бийик деңгээлге жетет. Аббасиддер (9–10-к.) халифаты кулагандан кийин Мисир көз карандысыздыкка жетип, Фатимиддер (969–1171) жана Айюбиддер (1171–1250) династияларынын тушунда экономикасы жогорулап, саясий жактан да бир топ кубаттанат. 1250-ж. Мисирди мамлюктар басып алат. Мисир Осмон империясына караган мезгилде (1517–1914) мисирликтер боштондук үчүн далай ирет күрөшкө чыгып, түрк султанынын бийлигин кыйла начарлаткан. Мисир падышасы Мухаммед Алинин (1805–48) тушунда Мисир өз алдынча мамлекет болуп турган. 

19-кылымдын ортосунда англиялык жана франциялык капиталдын тарала башташы менен Мисирде абал татаалдай баштап, Суэц каналын куруу учурунда айрыкча күч алат. 1879-ж. «Мисир мисирдиктер үчүн» деген ураан менен Мисирдин тунгуч улуттук саясий уюму «Ватан» чыгат. 1881-ж. Ораби паша (Араби-паша) башында турган төбөлдөргө жана чет элдик колониячыларга каршы Каир гарнизону көтөрүлөт. Улуттук-боштондук кыймылы басылган соң, Мисир Улуу Британия тарабынан оккупацияланган. 1914-ж. Улуу Британиянын протектораты болуп жарыяланган.

Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин улуттук-боштондук кыймылдын 1919–21-ж. күчөшүнөн улам, 1922-ж. Улуу Британия Мисирди көз карандысыз королдук деп таанууга аргасыз болот. Бирок Улуу Британия Мисир королунун жана анын өкмөтүнүн тышкы жана ички саясатында үстөмдүгүн сактап, Суэц каналынын аймагында аскерлерин кармап турган. 1936-ж. Англия-Мисир келишими түзүлүп, Мисирге бир аз көбүрөөк укук берилген, бирок бийлик Улуу Британиянын колунда кала берген.

Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Мисирде улуттук-боштондук кыймыл күч алат. 1948–49-ж. Араб-Израиль согушунда Мисир жеңилүүгө дуушар болгон. Армияда Гамаль Абдел Насер башында турган «Эркин офицерлер» деген жашыруун саясий уюм түзүлгөн. Ал уюм революциялык төңкөрүштү жетектеп, натыйжада 1953-ж. 18-июнда Мисир республика болуп жарыяланган. Өлкөдөн англия аскерлер чыгарылып, Суэц каналы мамлекеттештирилген. 1956-ж. Англия-Франция-Израилдин биргелешкен агрессиясына мисир аскерлеринин каршылык көрсөтүүсүнүн натыжайсында агрессорлор өлкөдөн чыгууга аргасыз болот. 1967-ж. «алты күндүк согуштун» жүрүшүндө Израиль Синай жарым аралын Суэц каналына чейинки Мисир аймагын басып алат. 1968-ж. Насер «30-март программасын» жарыялап, агрессияга каршы күрөшкө бардык каражатты жумшоого чакырган. Президент Насердин өкмөтү бир топ социалдык-экономикалык реформаларды жүргүзгөн (к. ''Насер Гамаль Абдель''). Насер өлгөндөн кийин (1970) президенттикке Анвар Садат (1971) келген. Бул учурда менчик капитал үстөмдүк кыла баштаган. 1973-ж. Мисир «октябрь согушу» деп аталган согуштук аракеттерин баштап, Синай жарым аралын Израиль аскерлеринен акырындык менен бошото баштаган. 1979-ж. Мисир-Израиль тынчтык келишиминин түзүлүшү менен эки өлкөнүн ортосундагы чыр-чатак толук чечилген. 1981-ж. А. Садат мусулман фундаменталисттеринин жашырын тобунун («аль-Жихад аль-Жадид» – «Жаңы Жихад») мүчөлөрү аркылуу өлтүрүлгөн. Анын ордуна келген Х. Мубарак Ж. Чыгышты тынчтык зонасына айландыруу сунушу менен дүйнөлүк коомчулукка кайрылган. 1982-ж. Мисирге Израиль тарабынан Синай жарым аралы толугу менен (Таба анклавы 1989-ж.) кайтарылган. 1984-ж. Мисир Ислам конференция уюмуна кайрадан мүчө болуп калган. Иран-ирак согушунун (1980–88) жүрүшүндө Иракка колдоо көрсөтүп, Перс булуңундагы өлкөлөр менен аскердик, экономикалык, саясий байланыштарын кеңейткен. Мисир тышкы саясатын көз карандысыз багытта жүргүзүүгө умтулат.

==Экономикасы==
Мисир – агрардык-индустриялуу өлкө. 2006-ж. ИДПнин көлөмү 328,1 млрд АКШ долларын түзгөн (араб өлкөлөрүнүн ичинен Сауд Арабиясынан кийинки 2-орунда), анын ичинде өнөр жайынын үлүшү 35,5%, айыл чарбаныкы 14,7%, тейлөө чөйрөсүнүкү 49,8%. Аны киши башына бөлүштүргөндө 4200 доллардан туура келет. Валютанын кыйла бөлүгү экспорттон, анын ичинде негизинен нефть менен газдан (11,5 млрд доллар) жана эмгек мигранттары которгон акчадан түшөт.

Индустриялаштыруу процесси башталганга чейин, 1960-жылдары Мисирдин экономикасында айыл чарба үстөмдүк кылган (азыр да айыл чарбасында эмгек ресурсунун 40%ке жакыны иштейт). 1970-жылдары негизги экспорттук продукция пахта болгон, кийин алдыга нефть чыккан.

Мисирдин аймагынын 97%ке жакынын чөл ээлегендиктен, айыл чарба бир нече оазисте гана өнүккөн. Кайрак жерлери негизинен Жер Ортолук деңиз аймагындагы кууш тилкени гана түзөт. Айыл чарбага жарактуу жеринин жалпы аянты 3,3 млн ''га'' (өлкөнүн аймагынын 3,3%ин ээлейт), анын 97%и Нилдин өрөөнүн жана дельтасын ээлейт. Күрдүү аллювий топурагы жана инсоляциянын узактыгы түрдүү айыл чарба өсүмдүктөрүн өстүрүүгө өтө ыңгайлуу шарт түзөт. Бирок, дренаж системасын түзүү анча жолго коюлбагандыктан, топурак кыртышын шор басуу проблемасы пайда болууда. Айыл чарбага жарактуу жерин киши башына бөлүштүргөндө (0,45 ''га''; 2007) дүйнөдө акыркы орунду ээлегени менен пахтага, күрүчкө, жашылчага, сүт продукциясына болгон ички муктаждыгын толук, канттын 80%ин, эттин 75%ин камсыз кылат. Айыл чарбанын негизги тармагы – сугат дыйканчылыгы (айыл чарба продукциясынын 75%тен ашыгын берет). Айыл чарбага жарактуу жердин 85%ке жакыны сугарылат (негизинен Нилдин суусу менен); ирригациялык каналдардын жалпы узундугу 33,2 миң ''км'' (2005). Экспортко чыгарылчу негизги айыл чарба өсүмдүгү – ичке булалуу пахта; аны даярдоо боюнча Мисир дүйнөдө 1-орунда. Андан сырткары шалы, бал камыш, ошондой эле буудай, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү, буурчак, шаар айланасында жашылча-жемиш, оазистерде курма пальмасы өстүрүлөт. Айыл чарба өндүрүшү өнүккөн негизги райондору: Нилдин дельтасы (айыл калкынын 60% эмгектенет; мында шалы, пахта, буурчак, жемиш, жашылча); Каирдин айланасы (негизинен жашылча); Ортоңку Мисир (шалы, жүгөрү, ак жүгөрү, бал камыш, жашылча); Файюм оазиси (шалы, беде, жүгөрү, буурчак, ак жүгөрү, жашылча); Жогорку Е. (бал камыш, буудай, буурчак, беде, шалы). Жайыты тар болгондуктан, мал чарбасы анча өнүккөн эмес; негизинен уй, буйвол, эчки, кой, төө, жылкы, качыр жана башка асыралат. Жер Ортолук деңиздин жээк тилкесинен, көлдөрдөн жана Нилден балык кармалат (жылына 900 миң ''т'').

Өнөр жайынын негизги тармагы – нефть-газ өндүрүшү, ал ИДПнин 12%ин, товардык экспорттун 40%тен ашыгын түзөт. 2005-ж. суткасына 696 миң баррель нефть, 34,7 млрд ''м''3 газ өндүрүлгөн. Нефть Суэц каналы зонасынан, Синай жарым аралынан, батыштагы чөлдөн, газ Александрияга жакын, Нил дельтасынан, Ливия чөлүнөн казылып алынат. Электр-техника жана машина куруу өнөр жай ишканалары даяр тетиктерден муздаткыч, телевизор, жеңил жана жүк ташуучу автомобилдерди, автобус, трактор курап чыгарат. Цемент жана фосфат чыгаруу өнүккөн.

Отун-энергетикалык ресурсун жергиликтүү нефть, ошондой эле газ, гидроэлектр энергиясы (Асуандагы 2 ГЭС) түзөт. Нефть ажыратуучу ири завод (суткасына 140 миң баррелден ашык) Каирдин четинде курулган, ошондой эле ири заводдор Александрия, Суэц, Асьют, Танта шаарында бар. Газ Жер Ортолук деңиздин шельфинен, Нилдин дельтасынан, Ливия чөлүнөн алынат. Өндүрүлгөн газдын басымдуу бөлүгү (энергетикалык сектордун 60%и) өлкө ичинде пайдаланылат. 2003-жылдан Эль-Ариш – Таба – Акаба (Иордания); Эль-Ариш – Таба – 248 ''км'', Таба – Акаба – 16 ''км'') газ куурлары иштейт. Мисир өз ресурс­тарынын эсебинен электр энергиясына болгон муктаждыгын толук камсыз кылат. 2005-ж. 95,1 млрд кВт/саат электр энергиясы өндүрүлгөн; анын 1 млрд кВт/сааты экспортко чыгарылат (2001-жылдан). Электр-энергиясынын 79%и ЖЭСке, 21%и ГЭСке туура келет. Каирден түштүктө – Эль-Курайматта гелиостанция, Хургадада (Эль-Гурдака) шамал электр курулмасы иштейт.

Кара металлургия өнөр жай жергиликтүү сырьёнун (Эль-Гедида темир кенташынын) негизинде иштейт (жылына 3 млн ''т''). Ири металлургия комбинаты (жылына 4,4 млн ''т'' болот өндүрөт), кокс-химия заводду, ошондой эле Суэцте, Александрияда, Садат-Ситиде заводдор иштейт. Түстүү металлургиянын негизги продукциясы алюминий (жылына 250 миң ''т''га жакын алюминий өндүрөт). Химия өнөр жайы негизинен кальцийленген сода (Александрияда), натрий сульфаты, минералдык жер семирткич (азот, фосфор жер семирткичтерин) чыгарат. Нефть-химия комплекстери Эль-Амирияда (Александрияга жакын), Эль-Файюмда курулган. Машина куруу өнөр жайында металл кесүүчү станок, темир жол вагонун, трактор чыгарып, автомобиль жана авиа чогултуучу ишканалары иштейт. Тиричилик техникаларын (муздаткыч, теле- жана радиоаппаратура жана башка) чыгаруучу ишканалары, кеме куруу верфи (Порт-Саидде) бар. Аскер өнөр жайынын да мааниси зор (курал, ракета, сооттолгон танк техникасын чыгарат). Текстиль өнөр жай эзелтен өнүккөн (кебез, жүн, жибек, синтетика кездемелери жана башка). Тамак-аш өнөр жайынын маанилүү тармактары – ун, май, эт-сүт, кант, алкоголь ичимдиктерин, суусундук чыгарат.

Тейлөө чөйрөсү да өнүккөн. Негизги кирешени эл аралык туризм (2006-ж. 6,5 млрд долларды түзгөн), Суэц каналы аркылуу өткөн чет өлкөлөрдүн кемелеринен алынган акы (пошлина) берет (3,9 млрд доллар; каналдын өткөрүмдүүлүгү 18,4 миң кеме). 2006-ж. 8,7 млн турист (негизинен Европадан) келген. Туристтик бизнесте 1,6 млн адам алектенет; 170 миң орундуу 1200дөн ашык мейманкана иштейт. Рекреациянын негизин ыңгайлуу табият-климаттык ресурстары (негизги курорттору Кызыл жана Жер Ортолук деңиздердин жээктеринде жайгашкан) жана ар кайсы замандын маданий, тарыхый эстеликтери түзөт; туризмдин экол., ишкердик, спорттук жана башка түрлөрү, дейвинг өнүгүүдө. Мисирдин кредиттик мекемелер системасы 54 банктан туруп, ал өз ичине Мисирдин Борбордук банкын, 27 коммерциялык банкты (4 мамлекеттик, 23 инвестициялык) камтыйт. Өлкөдөгү эң ири Каир-Александрия фонд биржасы иштейт (операциясынын көлөмү – 40 млрд мисир фунту).
&lt;br/&gt;Ички жүгү автомобиль (узундугу 92,4 миң ''км'') жана темир жол (5,7 миң ''км''), ошондой эле дарыя (Нилдеги магистралдык каналдар боюнча 3 миң ''км'') транспорттору аркылуу ташылат. Деңиз соода флотунун тоннажы – 987,5 миң регстрдик брутто-тонна же 1467,1 миң ''т'' дедвейт. Башкы порттору: Александрия, Эд-Дихейла, Думьят, Порт-Саид, Суэц, жана башка Каир, Луксор, Хургада, Шарм-эш-Шейх ш-нда эл аралык аэропорттор бар.

Экспортко нефть жана нефть продуктулары, газ, пахта, кебез-кездеме жибин, азык-түлүк жана өнөр жай товарларын чыгарып, сырттан машина жана анын тетиктерин, азык-түлүк, цемент, металл, жыгач жана башка сатып алат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Франция, Германия, Япония, Италия, Испания, Сирия, Сауд Арабиясы, Кытай.

==Маданияты==
Биздин замандын 1-кылымында Александрия эллин маданиятынын чордону болуп турган. Илим иши Александрия академиясына, Александрия мусейонуна (маданият борбору) топтолгон. Астрономия, математика, статика сыяктуу тармактар өз бетинче бөлүнүп чыккан. 10-кылымдын аягы – 11-кылымдын башында мисирдиктер Азия, Африкага саякат жасап, ал өлкөлөрдү сыпаттап жазып чыгышкан. 11-кылымдын башында Каирде «Дар-аль-Улюм» («Билим үйү») деген илим борбору иштеген. 1004-ж. обсерватория курулуп, астрологиялык таблицалар түзүлгөн. Медицина, химия илимдери өнүккөн. 13–14-кылымда Европа жана Инди океанынын өлкөлөрү менен экономикалык байланыштын өсүшүнөн географиялык изилдөө иштери улантылган. 15–18-кылымда илимде өнүгүү болбой калган.

19-кылымдын жарымында жүргүзүлгөн Мухаммед Алинин экономикалык реформалары илимий изилдөө иштерин өркүндөтүүгө мүмкүндүк берген. Натыйжада агротехника, медицина кыйла өнүккөн; канал жана сугат курулуштарын куруу кулач жайган; жаштар чет өлкөлөргө билим алууга жиберилип, кадрлар даярдалган. Мисир географиялык коому (1845), бактериологиялык лаборатория (1885), геологиялык кызмат (1898), дыйканчылык коому (1898) уюштурулган. 

20-кылымдын 1-жарымында илимий изилдөө иштери кеңейтилип, Астрономия жана геофизика институту (1903), Океанография жана Кызыл деңиз балыкчылык институту (1929), Тропик оорулар институту (1932) иш жүргүзө баштаган. 1939-ж. Улуттук изилдөө совети, 1941-ж. Мисир Академиясы, 1951-ж. Өнөр жай жана хим. изилдөөлөр институту негизделген. Учурда өлкөдө 14 ЖОЖ, анын ичинде Каир, Айн-Шамс, Александрия, ошондой эле аль-Азхар мусулман университеттери, ошондой эле Каирдеги Америка, Немис жана Мисир француз менчик университеттери жана башка бар. 700-миңден ашуун студенттер билим алышууда (2006). 
&lt;br/&gt;Мисирдин билим берүү системасы өтө жогору борборлоштурулгандыгы менен айырмаланат. Ал үч баскычтан турат: базалык (Ат-таалимм аль-асаси), орто (Ат-таалимм ат-тамнауи) жана жогорку билим берүү (Ат-таалимм аль-гаммаи). 1981-жылдагы акысыз билим берүү жөнүндөгү мыйзамга ылайык, 6–14 жаштагы балдар базалык билим алуусу шарт. Ал эми диний билим берүү системасын Аль-Азхар ин-тунун Жогорку Кеңеши жетектейт. Кеңеш Билим берүү министрлигине баш ийбейт, бирок Мисирдин премьер-министринин көзөмөлүндө турат. Бул мектептерде негизинен дин боюнча, ошондой эле башка предметтер да окутулат. Билим алып жаткан балдар жана кыздар бөлөк окушат. Алар окууну аяктаган соң, Аль-Азхар университетинен гана билимин уланта алышат. 2000-жылга карата мындай мектептерде билим алгандар жалпы окуучулардын 40%ин түзгөн. 
&lt;br/&gt;Мисирде философия, тарых, юридика, тил илими жана башка илимдер орто кылымдардагы араб маданиятынын шарданында өнүккөн. 9–12-кылымда коомдук илимдер гүлдөгөн чегине жетсе, 12–16-кылымда алардын кедери кеткен мезгил болгон. 16–19-кылымда өнүгүп-өспөй бир орунда туруп калган. Мисир историографиясы 9-кылымда жаралган. Бизге жеткен биринчи тарыхый эмгек – Абдаррахман ибн Абд аль-Хакамдын чыгармасы. Анда шаарлар менен эстеликтер сыпатталып жазылган. 14–15-кылымда энциклопедиялар даярдалган. Булардын Мисир тарых илиминде жазма булак катары мааниси чоң. 19-кылымдын 2-жарымында тарыхты чыгарма (буга чейин тарыхый хроника, тарыхый өмүр баяндык жанр болгон) катары жаза башташкан. Авторлор тарыхтагы маанилүү окуялар аркылуу доорду жалпы көрсөтүүгө аракет жасашкан. Бул багыттагы тунгуч чыгарма – Халил Ахмед ар-Рагаб жазган «Мухамед Али пашанын тарыхы».

Орто кылымдагы араб грамматикасы менен лексикологиясы инди грамматикасы жана грек логикасынын таасиринде өнүккөн. Араб грамматикалык окуусун баштагандар – айтылуу «Аль-Китаб» («Китеп», 8-к.) трактатынын авторлору Халил жана анын шакирти Сибайхи. 20-кылымдын баш ченине араб адабий тили бардык тармактарда пайдаланыла баштаган. Мисирде 300дөн ашуун ар кандай басма сөз каражаттары, анын ичинде күндө чыгуучу 17 гезит: «Аль-Ахрам» «Аль-Ахбар» «Аль-Гумхурия» жана башка жарык көрөт. Өлкөдө радиоуктуруу 1934-жылдан, телекөрсөтүү 1960-жылдан башталган. Бүгүнкү күндө Мисир телекөрсөтүү жана радиоуктуруу кызматы – Ж. Чыгыш аймагынын ичинде өнүккөн тармактардын бири. 

Жаңы Мисир адабияты араб өлкөлөрүнүн адабияты менен тыгыз байланышта, жалпы маданий мурастын негизинде түптөлгөн. 19-кылымдын башында калыптана баштаган. Адабият менен маданияттын жаңырышына Мухаммед Алинин реформалары менен алгачкы буржуазиялык агартуучулар – акын жана публицист Шихаб-ад-дин (1786–1857), «Ал-Вакаи аль-мисрия» аттуу туңгуч гезиттин редактору Рифаа ат-Тахтави (1801–93), Мисир улуттук китепканасынын негиздөөчүсү Али Мубарак (1824–93) жана башка чыгармачылыгы чоң түрткү берген. 1870-ж. публицистика, поэзия өнүккөн. 1880-ж. Абдаллах Надым («Ата журт», «Арабдар»), Мустафа Камил («Андалусияны алуу») жана башка оригиналдуу драмалык чыгармаларды жаратышкан. Араб тарыхый романына ливандык эмигранттар Жиржи Зейдан («Качкын мамлюк», 1891), Фарах Антун («Жаңы Иерусалим же арабдардын Иерусалимди басып алышы», 1904) негиз салышкан. 20-кылымдын 1-жарымында 19-кылымдагы Батыш Европа жана орус классикалык адабиятын таануу, новелла, повесть, роман сыяктуу жаңы адабий жанрлардын калыптануу мезгили болгон. Поэзияда жаңылануу жүрүп, романтизм бекемделген. Прозада – реализм калыптанып, 1940–50-жылдары гүлдөгөн дооруна жеткен. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин карапайым адамдардын турмуш-тиричилигин, күрөшүн чагылдырган чыгармалар жаралган: Ибрахим Абд-аль Халимдин «Турмуш лаззаты» (1946) аңгеме жыйнагы, Абдаррахман аль-Шаркавинин «Жер» (1954), «Чоң көчөлөрдүн артында» (1958) романдары, Абдаррахман аль-Хамисинин «Канга боёлгон көйнөктөр» (1953), «Төгүлгөн кан кургабайт» (1956) аңгеме жыйнагы жана башка Республикасынын жарыяланышы (1953) акын-жазуучуларга жаңы чыгармачылык дем берген. Тауфик аль-Хаким («Назик колдор»), Юсуф Идрис («Күнөө»), Али Ахмед Баксир («Гоха мыгы»), Альфред Фараг («Фараондун кыйрашы») жана башка социалдык-саясий драмаларды жаратышкан. Ахмед Хашим аш-Шариф, Гамал ал-Гитани, Сулейман Файяд жана башка израилдик агрессорлорго каршы (1967) жана алар ээлеген жерлерди бошотуу үчүн күрөшкө үндөгөн чыгармаларды жазышкан. 1955-жылдан Мисир жазуучулар лигасы, Жазуучулар союзу иштейт. Соналла Ибрагимдин (1937-ж. т.) ошол мезгилдеги режимди сындаган жана Яхья ат-Тахир Абдалланын айыл турмушун чагылдырган чыгармалары окурмандардын арасында азыркы күнгө чейин белгилүү. Мисирде эле эмес, чет элге да атагы тараган Наджиб Макфуз 1988-ж. адабияттагы жетишкен ийгиликтери үчүн Нобель сыйлыгына татыктуу болгон. Ал 40тан ашык роман, пьесаларды жараткан. Макфуздун «Children oа еhe Alley» («Көчө балдары») аттуу романын бүгүнкү күнгө чейин чыгарууга тыюу салынган, бирок көпчүлүк окурмандар муну адилетсиз чечим деп эсептешет. Тевфик Хаким, Яхья Хакки жана Юсуф Идристин чыгармалары да окумдуу. Наваль аль-Саадави аттуу жазуучу айымдын чыгармалары чет элдиктердин арасында кадыр-баркка ээ.
&lt;br/&gt;Байыркы маданий эстеликтер неолит жана энеолит доорунда жаралган. А. Македонскийдин Мисирди жеңиши, байыркы Мисир жана грек маданиятынын жакындашуусу Мисир жеринде эллин маданиятынын таралышын шарттаган. 639-ж. арабдардын келиши менен ислам дини жайылып, араб маданияты түзүлө баштаган. 7–9-кылымда мечиттер көп салынган (мисалы, Фустатта Амр ибн аль-Ас мечити, 641–642), 9- жана 10–12-кылымда скульптуралар, оймо-чиймелер менен кооздолгон имараттар тургузулган. Каирде ибн Тулун (876–879), аль-Азхар (970–972), аль-Хаким (990–1013) мечиттери, Калаун султандар комплекси (1284–85), Хасан султан мечит-медресеси (1356–63), Мамлюктар мавзолейи (15–16-к.) жана башка курулган. 19–20-кылымда Мисирде француз, италян, англиялык, бельгиялык архитектуралык имараттар, мисалы, Каирдеги аэропорт (1962, арх. С. Зайтун, М. Шавки), Александрияда «Палестина» мейманканасы (арх. Абл аль-Магид, Ш. Хосна), Ан-Насер пансионаты (арх. А. Лабиб Габр) жана башка пайда болгон. Байыркы Александрия китепканасы үчүн мурдагы эски имараттын ордуна салынган заманбап китепкана 2002-ж. пайдаланууга берилген. 
&lt;br/&gt;Мисир сүрөт өнөрүнүн сакталып калган эстеликтери фатимиддик бийлик дооруна таандык; Фустаттагы мончо фрескасынын фрагменттери (Каирдеги Ислам искусство музейи, 10–11-к.), ташка, жыгачка, пил сөөгүнө түшүрүлгөн музыкант, бийчи, чабендестердин сүрөттөрү (Каирдеги Фатими ак сарайынын фриздери). Мисир сүрөт өнөр мектебине негиз салгандар – Мухаммед Наги, Махмуд Саид, Ахмед Сабри. Өлкөнүн көрүнүктүү сүрөтчүлөрү катары Газбия Сери, Инджи Эфлатоун, Абдель Вахаб Морси, Адель эль-Сиви, Вахиб Нассер жана башкалардын ысымдары белгилүү. 

Мисирди арабдар басып алгандан кийин (7-к.) ыкчам ыргактуу ырлар, элдик профессионалдык музыканын салтындагы вокалдык аспаптык сюиталар – макамдар кеңири таралган. Орто кылымда Ибн аль Хайтан (11-к.), аль-Масаббахи (11-к.), А. Умайя (12-к.), Ибн Сана аль-Мульк, Алам-ад-дин Куайсар, Ан-Нувайри (14-к.), аль-Магрази (15-к.) өңдүү теориячылар жана аткаруучулар кеңири белгилүү болгон. 18-кылымдын аяк ченинде европ. музыканын таасириндеги менчик музыкалык мектептер, европалык үлгүдөгү аскердик оркестрлер пайда болгон. 19-кылымда Мухаммед аль-Кабани, лютнячы Ахмед аль-Лайти, флейтачы Амин Бузари, ырчылар Мустафа аль-Аггады, музыка таануучу Мухаммед Шихаб аль-Мульк жана башка музыканттар өлкөдө кеңири белгилүү болгон. 1869-ж. Каирде Опера театры (Африка континентиндеги туңгуч опера театры) ачылган. 1927-ж. Музыкалык коом, 1929-ж. Араб музыкалык институту, 1935-ж. Аялдар музыкалык институту ачылган. Элдик искусство ансамбли (1962-жылдан), Музыкалык академия, Жогорку балет институту (1966) жана башка көптөгөн музыкалык окуу жайлары бар. Ом Кольтумдун (1975-ж. дүйнөдөн кайткан) аткаруусундагы улуттук колориттеги музыканын мыкты үлгүсү катары саналган поэзия жана опереттанын негизинде түзүлгөн ырлар бүгүнкү күнгө чейин популярдуу. Абдель Халим аль-Хафез жана Мухаммед Адб аль-Ваххаб сыяктуу аткаруучулары да белгилүү. Мисир музыкасында европа музыкасынын эле­менттери да кеңири тарай баштады, жаңыдан тарап жаткан бул агымдын аткаруучуларынын ичинен Ихеб Тавфлик, Мохаммед Фуад жана Хакимдин чыгармачылык чеберчиликтери артууда. Мисир чыгыш бийлерин аткаруучулары менен белгилүү. Аймактарда аль-хатталя, аль-бамбутыйя, аль-каффафа жана курсак бийи деп аталган бийлер таралган. 19-кылымдан Мисирде көчөдө жана ак сөөктөрдүн үйүндө бийлөөчү профессионал бийчилер болгон. 1958-ж. Каир балет мектеби ачылып, анын биринчи бүтүрүүчүлөрүнөн жана Москва хореография окуу жайын бүтүргөн мисирдик кыздардан 1967-ж. биринчи балет труппасы (Улуттук балет) түзүлгөн. 1988-ж. Каир опера үйү Опера жана балет театрына айландырылган. Каирде Заманбап бий театры иштейт. Эл аралык заманбап бий жана Улуттук бий фестивалдары өткөрүлүп турат.

19-кылымдын биринчи жарымында Мисирде мухаббизиттердин – куйкум сөз чеберлеринин өнөрү кеңири тараган. Алар атайын аянттарда, базарларда өнөр көрсөтүп, элдин көңүлүн кушубак кылган. Наполеондун экспедициясы (1798–1801) Мисирди Европа маданияты менен тааныштырган. 19-кылымдын 70-жылдары профессионал театр түзүлгөн. 1930-ж. Араб театр институту ачылган. 1930-ж. Араб театр өнөрүн өнүктүрүү боюнча жогорку комитет, 1935-ж. мамлекеттик туңгуч Улуттук труппа, 1944-ж. Араб театр институту түзүлгөн. 1961-ж. Каирде «Аль-Гумхурия» театры ачылган. Мындан тышкары, Улуттук, Комедия, Дүйнөлүк театрлары бар. 1897-жылдан чет элдик режиссёр жана операторлор тарабынан чакан хроника, 1917-жылдан көркөм фильмдер тартыла баштаган. 1935-ж. Каирде «Миср» киностудиясы ачылган. 1930-жылдан белгилүү ырчы, композитор Абд аль-Ваххаб, Умм Кульсум катышкан музыкалык, 40-жылдардан патриоттук көркөм фильмдер тартылган. Мисир кино өнөрүнүн жаңы үлгүсү катары Ю. Шахиндин «Жамиля» (1959), «Жер» (1968) «Нилдеги адамдар» (СССР менен бирдикте, 1970), А. Фахминин аткаруусундагы «Мумия» (1971) фильмдерин атаса болот. Мындан тышкары, Хенри Баракат, Мухаммед Хан, Салах Абу Сейф жана Атеф Эль-Тайиб аттуу кинорежиссёрлордун да тасмалары кеңири белгилүү.

==Колдонулган адабияттар==
* “Кыргызстан” Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006.

{{Азия өлкөлөрү}}
{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мисир]]
[[Категория:Мисир тарыхы]]</text>
      <sha1>29jidr9anwbmeqffabcficon7b4ofms</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422408</id>
      <parentid>422407</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:43:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56586" xml:space="preserve">{{Мамлекет|Желек=Flag of Egypt.svg|Герб=Coat of arms of Egypt (Official).svg|Кыргызча аталышы=Мисир Араб Республикасы|Гимн аталышы=Мекен, Мекен, Мекен|Аудио=Bilady, Bilady, Bilady.ogg|Картада=EGY orthographic.svg|карта сүрөттөлүшү=Мисир дүйнөлүк картада|Тили=[[Араб тили|арабча]]|Борбор шаары=[[Каир]]|Ири шаарлар=[[Александрия]], [[Гиза]]|Расмий аталышы={{lang-ar|جمهورية مصر العربية }}|Башчыларынын милдеттери=[[Мисирдин Президенти|Президент]]|Башчылары=Абдул-Фаттах Ас-Сиси|Мамлекеттик дини=[[Сүннөттөр]]|Акча бирдиги=Мисир фунту|Башкаруу формасы=президенттик-парламенттик республика|Аянты=1 001 450|Суу пайызы=0.6|Аянты боюнча орду=29|Калкы=100 704 000|Калкы боюнча орду=14|Калкты каттоо жылы=2019|Калктын жыштыгы=101|Домени=[[.eg]] и [[مصر.]]|Этнохороним=мисирдик, мисирдиктер|Убакыт аралыгы=+2:00|Эгемендүүлүк күнү=28-бирдин айы 1922-ж.|Эгемендүүлүгүн алды=[[Улуу Британия]]дан|ИДП (САМ)=1,231 трлн|ИДП (САМ) боюнча орду=70|ИДП (САМ) ар бир жанга=11 798|ИДП (САМ) ар бир жанга боюнча орду=103|ИДП (САМ) эсептөө жылы=2019|ИДП (номинал)=302,335 млрд|ИДП (номинал) боюнча орду=43|ИДП (номинал) ар бир жанга=2 577}}
'''Мисир''' ({{lang-ar|مصر}}), расмий аты – '''Мисир Араб Республикасы''' ({{lang-ar|جمهورية مصر العربية }}) - Түндүк-чыгышындагы жана Азиянын [[Синаи жарым аралдары|Синай жарым аралы]]ндагы өлкө. Суэц булуңундагы жана Кызыл деңиздеги айрым чакан аралдар да Мисирге таандык. 

Түндүгүнөн Жер Ортолук деңиз, чыгышынан Кызыл деңиз, Суэц, Акаба булуңдары менен чулганып, батышынан Ливия, түштүгүнөн.

Мисир – БУУнун (1945), ЮНЕСКОнун, Африка союзунун (1963), Араб өлкөлөр лигасынын (1945), Ислам конференция уюмунун (1969), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995), ЭВФтин (1945) жана башка уюмдардын мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мисир – унитардык республика. Конституциясы 1971-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекеттин жана аткаруу бийлигинин башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлиги Элдик жыйынга жана Консультациялык кеңешке таандык. Аткаруу бийлиги премьер-министр башында турган өкмөт (министрлер совети) тарабынан да ишке ашырылат. Бийликтин президентке жана өкмөткө да көз каранды эмес жалгыз бутагы – сот системасы.

Мисирге көп партиялуу система мүнөздүү. Негизги саясий партиялары: Улуттук демократиялык партия, Социалисттик эмгек партиясы, Либералдык-социалисттик партия жана башкалар.
 
==Табияты==
Өлкөнүн субтропик жана тропик кеңдиктериндеги абалы жаан-чачындын аз жаашы климатынын кургакчыл, чөл жана жарым чөл ландшафттарынын басымдуу болушуна шарт түзгөн. Чарба тиричилиги негизинен Нилдин өрөөнүн жана дельтасын (өлкөнүн аянтынын 3%ке жакыны), оазистерди, ошондой эле айрым деңиз жээктерин ээлейт. Жер Ортолук деңиз жээги Нилдин дельтасынан 1000 ''км'' батышты карай жапыз, таштак, жардуу, дельтадан чыгышты карай кумдуу саяңдар мүнөздүү жантайыңкы өндүрлөр, дельтасынын өзү жапыз лагуналуу. Кызыл деңиздин жээги (узундугу 1900 ''км''дей) негизинен тик капталдуу бийик тоолор менен чектешкен кууш пляждуу тилке. Жээгин деңизден коралл рифтүү жазы тилке бөлүп турат.

Мисирдин басымдуу бөлүгүн бийиктиги 300 ''м''ден 1000 ''м''ге жеткен платолор ээлейт; алар – ''Ливия чөлү'' (өлкөнүн 2/3 бөлүгү), ''Араб чөлү'', ''Нуби'' ''чөлү''. Ливия чөлүнүн түндүгүндө жана чыгышында таштуу (''хамада'') жана шагылдуу (''серир'') чөлдөр басымдуу; аларга узатасынан (650 ''км''ге чейин) созулган кум жалчалары мүнөздүү: Ливия чөлүнүн батышында бархандарынын бийикт. 300 ''м''ге жеткен кумдуу чөл мейкиндиги жатат. Ливия жана Араб чөлдөрүнүн таштак платолорун Нил дарыясын кесип өтөт; анын Мисирдин аймагындагы узундугу 1200 ''км''дей, жазылыгы түштүгүндө 1–3 ''км'', түндүгүндө 20–25 ''км''ге чейин. Платолор чыгышты карай акырындап, 2000 ''м'' бийиктикке чейин көтөрүлүп, Кызыл деңизге жана Суэц булуңуна тик түшөт. Түндүк-чыгышындагы Синай жарым аралы өлкөнүн эң бийик бөлүгү (2737 ''м'', Катерин чокусу). Маанилүү түздүктөрү деңиз жээктеринде, Нилге чектеш жерлерде, негизинен өлкөнүн Түндүк-батыш бөлүгүндө жайгашкан; анда деңиз деңгээлинен төмөн жаткан ойдуңдар (Каттара, 133 ''м''; Файюм, 43 ''м'') бар.

Мисир ''Африка платформасынын'' Түндүк-чыгышынан орун алган. Өлкөнүн Түштүк-чыгыш зор бөлүгүн Нуби–Араб калканынын капталы ээлейт. Анда Чыгыш чөлү тектон. көтөрүлүүсү, Нил синеклизасы, Нуби антеклизасы, Түндүк-батыш бөлүгүндө Ливия-Синай перикратон ийилүү зонасы, түрдүү багыттагы тектон. жаракалар жайгашкан. Кызыл деңиз, Суэц жана Акаба булуңдары грабендерин чектеп турган жаракалар Чыгыш Африка жаракалар системасына кирет. Платформанын калканында темир, цинк, коргошун, калай, молибден, хром, никель, берилий, тантал, ниобий, алтын, платформанын жабындысын түзгөн чөкмө тектерде фосфорит, темир, таш көмүр, марганец рудалары, ошондой эле гипс, кайнатма туз, курулуш материалдары, Суэц булуңунда нефть, газ кендери бар. 

Климаты негизинен чөлдүү болгондуктан, абанын температурасы сутка ичинде кескин өзгөрөт. Эң суук айы – январдын орточо температурасы түндүгүндө 11–12°С, түштүгүндө 15–16°С, эң жылуу айы – июлдуку түндүгүндө 25–26°С, түштүгүндө 30–34°С. Суткалык орточо температурасынын жылдык өлчөмү 7000–9000°С; мындай температуралык шарт (эгерде ным жетиштүү болсо) жылына бир нече түшүм алууга мүмкүндүк түзөт. Бирок өлкөнүн басымдуу бөлүгүндө жылына 100 ''мм''ге чейин гана жаан-чачын жаагандыктан, дыйканчылык сугатка муктаж. Жер Ортолук деңиздин жээк зонасында гана кыш мезгилинде жаан-чачындын өлчөмү 200–400 ''мм''ге жетет. Жаз мезгилине түштүктөн же Түштүк-батыштан (Сахарадан) кургак жана ысык – хамсин шамалы 50 күндөй өтө катуу согуп турат.

Өлкөнүн аймагы аркылуу туруктуу аккан дарыя жана калкты суу менен камсыз кылуучу негизги булак – ''Нил'' дарыясы. Ал Чыгыш Африка бөксө тоосунан башталып, Жер Ортолук деңизге куят; Нил дарыясынын суусунун жарымы Юсуф дарыя аркылуу Биркет-Карун көлүнө куят. Чатында аянты 24 миң ''км''2 болгон көп салалуу жана көлдүү дельтаны пайда кылат. Асуан плотинасы курулгандан кийин өлкөнүн түштүгүндө ири суу сактагыч (сыйымдыгы 164 млрд ''м''3) пайда болгон. Нилдин суусу жайдын аягы – күздө кирет; агымы негизинен плотиналар системасы аркылуу жөнгө салынып турат. Жер астындагы сууларга да бай, алар оазистерде кеңири пайдаланылат.

Климатынын өтө кургакчылдыгына байланыштуу топурак, өсүмдүктөрү начар өөрчүгөн. Маданий өсүмдүктөр ээлеген Нилдин өрөөнүнөн, анын дельтасынан жана оазистерден башка басымдуу бөлүгүндө өсүмдүктөр дээрлик жокко эсе. Начар өөрчүгөн скелеттүү топурактар, шор жерлер кездешет. Нил дарыясынын өрөөнүндөгү жана дельтасындагы топурак кыртышы өтө баалуу, ал байыркы жана азыркы аллювий тектеринде калыптанып, суу ташкындаганда сиңимдүү заттар менен толукталат; бирок дыйканчылыгы сугаруунун алаптык системасына туруктуу өтүүсүнө байланыштуу минералдык жер семирткичке дайыма муктаж. Чөл жана жарым чөлдөрдө дан өсүмдүктөрүнүн жана ксерофит бадалдарынын айрым түрлөрү кездешет.

Мисирдин аймагы табиятынын өзгөчөлүктөрү боюнча төмөнкү физико-географиялык райондорго бөлүнөт: Нил өрөөнү – сугарылма маданий ландшафттуу регион. Нилдин дельтасында ирригациянын негизинде түзүлгөн маданий ландшафт көлдөр жана айрым саздак жерлер менен айкалышат. Ливия чөлү – көчмө кумдар пайда кылган рельефтин формасына жараша калыптанган чөлдүү ландшафт. Араб чөлү жана Нуби чөлүнүн түндүгү – плато жана дөңсөөлөрдүн тилмеленген жерлериндеги таштуу жана шагылдуу чөлдөр. Жер Ортолук деңиз жээктери – жер ортолук деңиздик табияттын айрым элементтери мүнөздүү жана маданий ландшафтка көбүрөөк айландырылган түздүктүү аймак. Синай жарым аралы – Суэц каналы жана Кызыл деңиздин Акаба булуңу менен чектешкен, мезгил-мезгили менен агым пайда болуучу сайлар (уэддер) жана аларды бойлой өскөн суйдаң өсүмдүктөр мүнөздүү жарым чөлдүү аймак.

==Калкы==
Негизги калкы (94%; 2005) [[египеттиктер|мисирдиктер]] (арабдар). Алар негизинен Нил дарыясынын өрөөнүндө жана анын дельтасында, Суэц каналын жээктей, оазистерде отурукташкан. Асуандан жогору, Нил өрөөнүндө – нубилер, Кызыл деңиздин жээгиндеги чөлдөрдө көчмөн бедуиндер, Сива оазисинде – [[берберлер]], шаарларда, ошондой эле европалыктар менен азиялыктар (армяндар, сириялыктар, гректер, черкестер, италяндар, француздар, англистер жана башка) жашайт. 1960-жылдары төрөлүүнү чектөө боюнча мамлекеттик программа түзүлгөн. Натыйжада 1960-жылдардан 1990-жылдарга чейин төрөлүү 1000 адамга 46дан 28ге чейин, ал эми өлүм-житим 20дан 8,5ке чейин кыскарган. 1990-жылдарда калктын табигый өсүүсүнүн жылдык орточо температурасы 2% болсо, 2006-ж. 1,8%ти түзгөн. Калктын курактык структурасында эмгекке жарамдуу курактылар (15–64 жаштагылар) басымдуу – 62,9%, 15 жашка чейинки өспүрүмдөр – 32,6%, 65тен ашкандар – 4,5%. Калкынын жашынын күтүлгөн орточо узактыгы 71,3 жыл (эркектериники 68,8, аялдарыныкы 73,9 жыл). Шаар калкы 43,9%. Калкынын орточо жыштыгы: 1 ''км''2 жерге 73 адам. Экономикалык активдүү калктын 58%и тейлөө чөйрөсүндө, 28%и айыл чарбасында, 14%и өнөр жайында иштейт. Мамлекеттик дини – ислам. Ири шаарлары: Каир (калкынын саны 7,9 млн; 2007), Александрия (3,9 млн), Эль-Гиза (2,5 млн), Шубра-эль-Хейма (1,0 млн), Порт-Саид (555 миң), Суэц (0,6 млн) жана башкалар.

==Тарыхы==
[[Файл:Egypt.Giza.Sphinx.02.jpg|thumb]] Мисирдин Рим империясына чейинки тарыхы Байыркы Мисир макаласында берилген.

Рим империясы кулагандан (395-ж.) кийин Мисирр Византиянын провинциясы болуп калат. Биздин замандын 7-кылымында Мисирдин калкы христиан динин кабыл алат. 639–42-ж. арабдар басып алган соң, өлкөдө ислам дини менен араб тили жайылып, маданияты бийик деңгээлге жетет. Аббасиддер (9–10-к.) халифаты кулагандан кийин Мисир көз карандысыздыкка жетип, Фатимиддер (969–1171) жана Айюбиддер (1171–1250) династияларынын тушунда экономикасы жогорулап, саясий жактан да бир топ кубаттанат. 1250-ж. Мисирди мамлюктар басып алат. Мисир Осмон империясына караган мезгилде (1517–1914) мисирликтер боштондук үчүн далай ирет күрөшкө чыгып, түрк султанынын бийлигин кыйла начарлаткан. Мисир падышасы Мухаммед Алинин (1805–48) тушунда Мисир өз алдынча мамлекет болуп турган. 

19-кылымдын ортосунда англиялык жана франциялык капиталдын тарала башташы менен Мисирде абал татаалдай баштап, Суэц каналын куруу учурунда айрыкча күч алат. 1879-ж. «Мисир мисирдиктер үчүн» деген ураан менен Мисирдин тунгуч улуттук саясий уюму «Ватан» чыгат. 1881-ж. Ораби паша (Араби-паша) башында турган төбөлдөргө жана чет элдик колониячыларга каршы Каир гарнизону көтөрүлөт. Улуттук-боштондук кыймылы басылган соң, Мисир Улуу Британия тарабынан оккупацияланган. 1914-ж. Улуу Британиянын протектораты болуп жарыяланган.

Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин улуттук-боштондук кыймылдын 1919–21-ж. күчөшүнөн улам, 1922-ж. Улуу Британия Мисирди көз карандысыз королдук деп таанууга аргасыз болот. Бирок Улуу Британия Мисир королунун жана анын өкмөтүнүн тышкы жана ички саясатында үстөмдүгүн сактап, Суэц каналынын аймагында аскерлерин кармап турган. 1936-ж. Англия-Мисир келишими түзүлүп, Мисирге бир аз көбүрөөк укук берилген, бирок бийлик Улуу Британиянын колунда кала берген.

Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Мисирде улуттук-боштондук кыймыл күч алат. 1948–49-ж. Араб-Израиль согушунда Мисир жеңилүүгө дуушар болгон. Армияда Гамаль Абдел Насер башында турган «Эркин офицерлер» деген жашыруун саясий уюм түзүлгөн. Ал уюм революциялык төңкөрүштү жетектеп, натыйжада 1953-ж. 18-июнда Мисир республика болуп жарыяланган. Өлкөдөн англия аскерлер чыгарылып, Суэц каналы мамлекеттештирилген. 1956-ж. Англия-Франция-Израилдин биргелешкен агрессиясына мисир аскерлеринин каршылык көрсөтүүсүнүн натыжайсында агрессорлор өлкөдөн чыгууга аргасыз болот. 1967-ж. «алты күндүк согуштун» жүрүшүндө Израиль Синай жарым аралын Суэц каналына чейинки Мисир аймагын басып алат. 1968-ж. Насер «30-март программасын» жарыялап, агрессияга каршы күрөшкө бардык каражатты жумшоого чакырган. Президент Насердин өкмөтү бир топ социалдык-экономикалык реформаларды жүргүзгөн (к. ''Насер Гамаль Абдель''). Насер өлгөндөн кийин (1970) президенттикке Анвар Садат (1971) келген. Бул учурда менчик капитал үстөмдүк кыла баштаган. 1973-ж. Мисир «октябрь согушу» деп аталган согуштук аракеттерин баштап, Синай жарым аралын Израиль аскерлеринен акырындык менен бошото баштаган. 1979-ж. Мисир-Израиль тынчтык келишиминин түзүлүшү менен эки өлкөнүн ортосундагы чыр-чатак толук чечилген. 1981-ж. А. Садат мусулман фундаменталисттеринин жашырын тобунун («аль-Жихад аль-Жадид» – «Жаңы Жихад») мүчөлөрү аркылуу өлтүрүлгөн. Анын ордуна келген Х. Мубарак Ж. Чыгышты тынчтык зонасына айландыруу сунушу менен дүйнөлүк коомчулукка кайрылган. 1982-ж. Мисирге Израиль тарабынан Синай жарым аралы толугу менен (Таба анклавы 1989-ж.) кайтарылган. 1984-ж. Мисир Ислам конференция уюмуна кайрадан мүчө болуп калган. Иран-ирак согушунун (1980–88) жүрүшүндө Иракка колдоо көрсөтүп, Перс булуңундагы өлкөлөр менен аскердик, экономикалык, саясий байланыштарын кеңейткен. Мисир тышкы саясатын көз карандысыз багытта жүргүзүүгө умтулат.

==Экономикасы==
Мисир – агрардык-индустриялуу өлкө. 2006-ж. ИДПнин көлөмү 328,1 млрд АКШ долларын түзгөн (араб өлкөлөрүнүн ичинен Сауд Арабиясынан кийинки 2-орунда), анын ичинде өнөр жайынын үлүшү 35,5%, айыл чарбаныкы 14,7%, тейлөө чөйрөсүнүкү 49,8%. Аны киши башына бөлүштүргөндө 4200 доллардан туура келет. Валютанын кыйла бөлүгү экспорттон, анын ичинде негизинен нефть менен газдан (11,5 млрд доллар) жана эмгек мигранттары которгон акчадан түшөт.

Индустриялаштыруу процесси башталганга чейин, 1960-жылдары Мисирдин экономикасында айыл чарба үстөмдүк кылган (азыр да айыл чарбасында эмгек ресурсунун 40%ке жакыны иштейт). 1970-жылдары негизги экспорттук продукция пахта болгон, кийин алдыга нефть чыккан.

Мисирдин аймагынын 97%ке жакынын чөл ээлегендиктен, айыл чарба бир нече оазисте гана өнүккөн. Кайрак жерлери негизинен Жер Ортолук деңиз аймагындагы кууш тилкени гана түзөт. Айыл чарбага жарактуу жеринин жалпы аянты 3,3 млн ''га'' (өлкөнүн аймагынын 3,3%ин ээлейт), анын 97%и Нилдин өрөөнүн жана дельтасын ээлейт. Күрдүү аллювий топурагы жана инсоляциянын узактыгы түрдүү айыл чарба өсүмдүктөрүн өстүрүүгө өтө ыңгайлуу шарт түзөт. Бирок, дренаж системасын түзүү анча жолго коюлбагандыктан, топурак кыртышын шор басуу проблемасы пайда болууда. Айыл чарбага жарактуу жерин киши башына бөлүштүргөндө (0,45 ''га''; 2007) дүйнөдө акыркы орунду ээлегени менен пахтага, күрүчкө, жашылчага, сүт продукциясына болгон ички муктаждыгын толук, канттын 80%ин, эттин 75%ин камсыз кылат. Айыл чарбанын негизги тармагы – сугат дыйканчылыгы (айыл чарба продукциясынын 75%тен ашыгын берет). Айыл чарбага жарактуу жердин 85%ке жакыны сугарылат (негизинен Нилдин суусу менен); ирригациялык каналдардын жалпы узундугу 33,2 миң ''км'' (2005). Экспортко чыгарылчу негизги айыл чарба өсүмдүгү – ичке булалуу пахта; аны даярдоо боюнча Мисир дүйнөдө 1-орунда. Андан сырткары шалы, бал камыш, ошондой эле буудай, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү, буурчак, шаар айланасында жашылча-жемиш, оазистерде курма пальмасы өстүрүлөт. Айыл чарба өндүрүшү өнүккөн негизги райондору: Нилдин дельтасы (айыл калкынын 60% эмгектенет; мында шалы, пахта, буурчак, жемиш, жашылча); Каирдин айланасы (негизинен жашылча); Ортоңку Мисир (шалы, жүгөрү, ак жүгөрү, бал камыш, жашылча); Файюм оазиси (шалы, беде, жүгөрү, буурчак, ак жүгөрү, жашылча); Жогорку Е. (бал камыш, буудай, буурчак, беде, шалы). Жайыты тар болгондуктан, мал чарбасы анча өнүккөн эмес; негизинен уй, буйвол, эчки, кой, төө, жылкы, качыр жана башка асыралат. Жер Ортолук деңиздин жээк тилкесинен, көлдөрдөн жана Нилден балык кармалат (жылына 900 миң ''т'').

Өнөр жайынын негизги тармагы – нефть-газ өндүрүшү, ал ИДПнин 12%ин, товардык экспорттун 40%тен ашыгын түзөт. 2005-ж. суткасына 696 миң баррель нефть, 34,7 млрд ''м''3 газ өндүрүлгөн. Нефть Суэц каналы зонасынан, Синай жарым аралынан, батыштагы чөлдөн, газ Александрияга жакын, Нил дельтасынан, Ливия чөлүнөн казылып алынат. Электр-техника жана машина куруу өнөр жай ишканалары даяр тетиктерден муздаткыч, телевизор, жеңил жана жүк ташуучу автомобилдерди, автобус, трактор курап чыгарат. Цемент жана фосфат чыгаруу өнүккөн.

Отун-энергетикалык ресурсун жергиликтүү нефть, ошондой эле газ, гидроэлектр энергиясы (Асуандагы 2 ГЭС) түзөт. Нефть ажыратуучу ири завод (суткасына 140 миң баррелден ашык) Каирдин четинде курулган, ошондой эле ири заводдор Александрия, Суэц, Асьют, Танта шаарында бар. Газ Жер Ортолук деңиздин шельфинен, Нилдин дельтасынан, Ливия чөлүнөн алынат. Өндүрүлгөн газдын басымдуу бөлүгү (энергетикалык сектордун 60%и) өлкө ичинде пайдаланылат. 2003-жылдан Эль-Ариш – Таба – Акаба (Иордания); Эль-Ариш – Таба – 248 ''км'', Таба – Акаба – 16 ''км'') газ куурлары иштейт. Мисир өз ресурс­тарынын эсебинен электр энергиясына болгон муктаждыгын толук камсыз кылат. 2005-ж. 95,1 млрд кВт/саат электр энергиясы өндүрүлгөн; анын 1 млрд кВт/сааты экспортко чыгарылат (2001-жылдан). Электр-энергиясынын 79%и ЖЭСке, 21%и ГЭСке туура келет. Каирден түштүктө – Эль-Курайматта гелиостанция, Хургадада (Эль-Гурдака) шамал электр курулмасы иштейт.

Кара металлургия өнөр жай жергиликтүү сырьёнун (Эль-Гедида темир кенташынын) негизинде иштейт (жылына 3 млн ''т''). Ири металлургия комбинаты (жылына 4,4 млн ''т'' болот өндүрөт), кокс-химия заводду, ошондой эле Суэцте, Александрияда, Садат-Ситиде заводдор иштейт. Түстүү металлургиянын негизги продукциясы алюминий (жылына 250 миң ''т''га жакын алюминий өндүрөт). Химия өнөр жайы негизинен кальцийленген сода (Александрияда), натрий сульфаты, минералдык жер семирткич (азот, фосфор жер семирткичтерин) чыгарат. Нефть-химия комплекстери Эль-Амирияда (Александрияга жакын), Эль-Файюмда курулган. Машина куруу өнөр жайында металл кесүүчү станок, темир жол вагонун, трактор чыгарып, автомобиль жана авиа чогултуучу ишканалары иштейт. Тиричилик техникаларын (муздаткыч, теле- жана радиоаппаратура жана башка) чыгаруучу ишканалары, кеме куруу верфи (Порт-Саидде) бар. Аскер өнөр жайынын да мааниси зор (курал, ракета, сооттолгон танк техникасын чыгарат). Текстиль өнөр жай эзелтен өнүккөн (кебез, жүн, жибек, синтетика кездемелери жана башка). Тамак-аш өнөр жайынын маанилүү тармактары – ун, май, эт-сүт, кант, алкоголь ичимдиктерин, суусундук чыгарат.

Тейлөө чөйрөсү да өнүккөн. Негизги кирешени эл аралык туризм (2006-ж. 6,5 млрд долларды түзгөн), Суэц каналы аркылуу өткөн чет өлкөлөрдүн кемелеринен алынган акы (пошлина) берет (3,9 млрд доллар; каналдын өткөрүмдүүлүгү 18,4 миң кеме). 2006-ж. 8,7 млн турист (негизинен Европадан) келген. Туристтик бизнесте 1,6 млн адам алектенет; 170 миң орундуу 1200дөн ашык мейманкана иштейт. Рекреациянын негизин ыңгайлуу табият-климаттык ресурстары (негизги курорттору Кызыл жана Жер Ортолук деңиздердин жээктеринде жайгашкан) жана ар кайсы замандын маданий, тарыхый эстеликтери түзөт; туризмдин экол., ишкердик, спорттук жана башка түрлөрү, дейвинг өнүгүүдө. Мисирдин кредиттик мекемелер системасы 54 банктан туруп, ал өз ичине Мисирдин Борбордук банкын, 27 коммерциялык банкты (4 мамлекеттик, 23 инвестициялык) камтыйт. Өлкөдөгү эң ири Каир-Александрия фонд биржасы иштейт (операциясынын көлөмү – 40 млрд мисир фунту).
&lt;br/&gt;Ички жүгү автомобиль (узундугу 92,4 миң ''км'') жана темир жол (5,7 миң ''км''), ошондой эле дарыя (Нилдеги магистралдык каналдар боюнча 3 миң ''км'') транспорттору аркылуу ташылат. Деңиз соода флотунун тоннажы – 987,5 миң регстрдик брутто-тонна же 1467,1 миң ''т'' дедвейт. Башкы порттору: Александрия, Эд-Дихейла, Думьят, Порт-Саид, Суэц, жана башка Каир, Луксор, Хургада, Шарм-эш-Шейх ш-нда эл аралык аэропорттор бар.

Экспортко нефть жана нефть продуктулары, газ, пахта, кебез-кездеме жибин, азык-түлүк жана өнөр жай товарларын чыгарып, сырттан машина жана анын тетиктерин, азык-түлүк, цемент, металл, жыгач жана башка сатып алат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Франция, Германия, Япония, Италия, Испания, Сирия, Сауд Арабиясы, Кытай.

==Маданияты==
Биздин замандын 1-кылымында Александрия эллин маданиятынын чордону болуп турган. Илим иши Александрия академиясына, Александрия мусейонуна (маданият борбору) топтолгон. Астрономия, математика, статика сыяктуу тармактар өз бетинче бөлүнүп чыккан. 10-кылымдын аягы – 11-кылымдын башында мисирдиктер Азия, Африкага саякат жасап, ал өлкөлөрдү сыпаттап жазып чыгышкан. 11-кылымдын башында Каирде «Дар-аль-Улюм» («Билим үйү») деген илим борбору иштеген. 1004-ж. обсерватория курулуп, астрологиялык таблицалар түзүлгөн. Медицина, химия илимдери өнүккөн. 13–14-кылымда Европа жана Инди океанынын өлкөлөрү менен экономикалык байланыштын өсүшүнөн географиялык изилдөө иштери улантылган. 15–18-кылымда илимде өнүгүү болбой калган.

19-кылымдын жарымында жүргүзүлгөн Мухаммед Алинин экономикалык реформалары илимий изилдөө иштерин өркүндөтүүгө мүмкүндүк берген. Натыйжада агротехника, медицина кыйла өнүккөн; канал жана сугат курулуштарын куруу кулач жайган; жаштар чет өлкөлөргө билим алууга жиберилип, кадрлар даярдалган. Мисир географиялык коому (1845), бактериологиялык лаборатория (1885), геологиялык кызмат (1898), дыйканчылык коому (1898) уюштурулган. 

20-кылымдын 1-жарымында илимий изилдөө иштери кеңейтилип, Астрономия жана геофизика институту (1903), Океанография жана Кызыл деңиз балыкчылык институту (1929), Тропик оорулар институту (1932) иш жүргүзө баштаган. 1939-ж. Улуттук изилдөө совети, 1941-ж. Мисир Академиясы, 1951-ж. Өнөр жай жана хим. изилдөөлөр институту негизделген. Учурда өлкөдө 14 ЖОЖ, анын ичинде Каир, Айн-Шамс, Александрия, ошондой эле аль-Азхар мусулман университеттери, ошондой эле Каирдеги Америка, Немис жана Мисир француз менчик университеттери жана башка бар. 700-миңден ашуун студенттер билим алышууда (2006). 
&lt;br/&gt;Мисирдин билим берүү системасы өтө жогору борборлоштурулгандыгы менен айырмаланат. Ал үч баскычтан турат: базалык (Ат-таалимм аль-асаси), орто (Ат-таалимм ат-тамнауи) жана жогорку билим берүү (Ат-таалимм аль-гаммаи). 1981-жылдагы акысыз билим берүү жөнүндөгү мыйзамга ылайык, 6–14 жаштагы балдар базалык билим алуусу шарт. Ал эми диний билим берүү системасын Аль-Азхар ин-тунун Жогорку Кеңеши жетектейт. Кеңеш Билим берүү министрлигине баш ийбейт, бирок Мисирдин премьер-министринин көзөмөлүндө турат. Бул мектептерде негизинен дин боюнча, ошондой эле башка предметтер да окутулат. Билим алып жаткан балдар жана кыздар бөлөк окушат. Алар окууну аяктаган соң, Аль-Азхар университетинен гана билимин уланта алышат. 2000-жылга карата мындай мектептерде билим алгандар жалпы окуучулардын 40%ин түзгөн. 
&lt;br/&gt;Мисирде философия, тарых, юридика, тил илими жана башка илимдер орто кылымдардагы араб маданиятынын шарданында өнүккөн. 9–12-кылымда коомдук илимдер гүлдөгөн чегине жетсе, 12–16-кылымда алардын кедери кеткен мезгил болгон. 16–19-кылымда өнүгүп-өспөй бир орунда туруп калган. Мисир историографиясы 9-кылымда жаралган. Бизге жеткен биринчи тарыхый эмгек – Абдаррахман ибн Абд аль-Хакамдын чыгармасы. Анда шаарлар менен эстеликтер сыпатталып жазылган. 14–15-кылымда энциклопедиялар даярдалган. Булардын Мисир тарых илиминде жазма булак катары мааниси чоң. 19-кылымдын 2-жарымында тарыхты чыгарма (буга чейин тарыхый хроника, тарыхый өмүр баяндык жанр болгон) катары жаза башташкан. Авторлор тарыхтагы маанилүү окуялар аркылуу доорду жалпы көрсөтүүгө аракет жасашкан. Бул багыттагы тунгуч чыгарма – Халил Ахмед ар-Рагаб жазган «Мухамед Али пашанын тарыхы».

Орто кылымдагы араб грамматикасы менен лексикологиясы инди грамматикасы жана грек логикасынын таасиринде өнүккөн. Араб грамматикалык окуусун баштагандар – айтылуу «Аль-Китаб» («Китеп», 8-к.) трактатынын авторлору Халил жана анын шакирти Сибайхи. 20-кылымдын баш ченине араб адабий тили бардык тармактарда пайдаланыла баштаган. Мисирде 300дөн ашуун ар кандай басма сөз каражаттары, анын ичинде күндө чыгуучу 17 гезит: «Аль-Ахрам» «Аль-Ахбар» «Аль-Гумхурия» жана башка жарык көрөт. Өлкөдө радиоуктуруу 1934-жылдан, телекөрсөтүү 1960-жылдан башталган. Бүгүнкү күндө Мисир телекөрсөтүү жана радиоуктуруу кызматы – Ж. Чыгыш аймагынын ичинде өнүккөн тармактардын бири. 

Жаңы Мисир адабияты араб өлкөлөрүнүн адабияты менен тыгыз байланышта, жалпы маданий мурастын негизинде түптөлгөн. 19-кылымдын башында калыптана баштаган. Адабият менен маданияттын жаңырышына Мухаммед Алинин реформалары менен алгачкы буржуазиялык агартуучулар – акын жана публицист Шихаб-ад-дин (1786–1857), «Ал-Вакаи аль-мисрия» аттуу туңгуч гезиттин редактору Рифаа ат-Тахтави (1801–93), Мисир улуттук китепканасынын негиздөөчүсү Али Мубарак (1824–93) жана башка чыгармачылыгы чоң түрткү берген. 1870-ж. публицистика, поэзия өнүккөн. 1880-ж. Абдаллах Надым («Ата журт», «Арабдар»), Мустафа Камил («Андалусияны алуу») жана башка оригиналдуу драмалык чыгармаларды жаратышкан. Араб тарыхый романына ливандык эмигранттар Жиржи Зейдан («Качкын мамлюк», 1891), Фарах Антун («Жаңы Иерусалим же арабдардын Иерусалимди басып алышы», 1904) негиз салышкан. 20-кылымдын 1-жарымында 19-кылымдагы Батыш Европа жана орус классикалык адабиятын таануу, новелла, повесть, роман сыяктуу жаңы адабий жанрлардын калыптануу мезгили болгон. Поэзияда жаңылануу жүрүп, романтизм бекемделген. Прозада – реализм калыптанып, 1940–50-жылдары гүлдөгөн дооруна жеткен. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин карапайым адамдардын турмуш-тиричилигин, күрөшүн чагылдырган чыгармалар жаралган: Ибрахим Абд-аль Халимдин «Турмуш лаззаты» (1946) аңгеме жыйнагы, Абдаррахман аль-Шаркавинин «Жер» (1954), «Чоң көчөлөрдүн артында» (1958) романдары, Абдаррахман аль-Хамисинин «Канга боёлгон көйнөктөр» (1953), «Төгүлгөн кан кургабайт» (1956) аңгеме жыйнагы жана башка Республикасынын жарыяланышы (1953) акын-жазуучуларга жаңы чыгармачылык дем берген. Тауфик аль-Хаким («Назик колдор»), Юсуф Идрис («Күнөө»), Али Ахмед Баксир («Гоха мыгы»), Альфред Фараг («Фараондун кыйрашы») жана башка социалдык-саясий драмаларды жаратышкан. Ахмед Хашим аш-Шариф, Гамал ал-Гитани, Сулейман Файяд жана башка израилдик агрессорлорго каршы (1967) жана алар ээлеген жерлерди бошотуу үчүн күрөшкө үндөгөн чыгармаларды жазышкан. 1955-жылдан Мисир жазуучулар лигасы, Жазуучулар союзу иштейт. Соналла Ибрагимдин (1937-ж. т.) ошол мезгилдеги режимди сындаган жана Яхья ат-Тахир Абдалланын айыл турмушун чагылдырган чыгармалары окурмандардын арасында азыркы күнгө чейин белгилүү. Мисирде эле эмес, чет элге да атагы тараган Наджиб Макфуз 1988-ж. адабияттагы жетишкен ийгиликтери үчүн Нобель сыйлыгына татыктуу болгон. Ал 40тан ашык роман, пьесаларды жараткан. Макфуздун «Children oа еhe Alley» («Көчө балдары») аттуу романын бүгүнкү күнгө чейин чыгарууга тыюу салынган, бирок көпчүлүк окурмандар муну адилетсиз чечим деп эсептешет. Тевфик Хаким, Яхья Хакки жана Юсуф Идристин чыгармалары да окумдуу. Наваль аль-Саадави аттуу жазуучу айымдын чыгармалары чет элдиктердин арасында кадыр-баркка ээ.
&lt;br/&gt;Байыркы маданий эстеликтер неолит жана энеолит доорунда жаралган. А. Македонскийдин Мисирди жеңиши, байыркы Мисир жана грек маданиятынын жакындашуусу Мисир жеринде эллин маданиятынын таралышын шарттаган. 639-ж. арабдардын келиши менен ислам дини жайылып, араб маданияты түзүлө баштаган. 7–9-кылымда мечиттер көп салынган (мисалы, Фустатта Амр ибн аль-Ас мечити, 641–642), 9- жана 10–12-кылымда скульптуралар, оймо-чиймелер менен кооздолгон имараттар тургузулган. Каирде ибн Тулун (876–879), аль-Азхар (970–972), аль-Хаким (990–1013) мечиттери, Калаун султандар комплекси (1284–85), Хасан султан мечит-медресеси (1356–63), Мамлюктар мавзолейи (15–16-к.) жана башка курулган. 19–20-кылымда Мисирде француз, италян, англиялык, бельгиялык архитектуралык имараттар, мисалы, Каирдеги аэропорт (1962, арх. С. Зайтун, М. Шавки), Александрияда «Палестина» мейманканасы (арх. Абл аль-Магид, Ш. Хосна), Ан-Насер пансионаты (арх. А. Лабиб Габр) жана башка пайда болгон. Байыркы Александрия китепканасы үчүн мурдагы эски имараттын ордуна салынган заманбап китепкана 2002-ж. пайдаланууга берилген. 
&lt;br/&gt;Мисир сүрөт өнөрүнүн сакталып калган эстеликтери фатимиддик бийлик дооруна таандык; Фустаттагы мончо фрескасынын фрагменттери (Каирдеги Ислам искусство музейи, 10–11-к.), ташка, жыгачка, пил сөөгүнө түшүрүлгөн музыкант, бийчи, чабендестердин сүрөттөрү (Каирдеги Фатими ак сарайынын фриздери). Мисир сүрөт өнөр мектебине негиз салгандар – Мухаммед Наги, Махмуд Саид, Ахмед Сабри. Өлкөнүн көрүнүктүү сүрөтчүлөрү катары Газбия Сери, Инджи Эфлатоун, Абдель Вахаб Морси, Адель эль-Сиви, Вахиб Нассер жана башкалардын ысымдары белгилүү. 

Мисирди арабдар басып алгандан кийин (7-к.) ыкчам ыргактуу ырлар, элдик профессионалдык музыканын салтындагы вокалдык аспаптык сюиталар – макамдар кеңири таралган. Орто кылымда Ибн аль Хайтан (11-к.), аль-Масаббахи (11-к.), А. Умайя (12-к.), Ибн Сана аль-Мульк, Алам-ад-дин Куайсар, Ан-Нувайри (14-к.), аль-Магрази (15-к.) өңдүү теориячылар жана аткаруучулар кеңири белгилүү болгон. 18-кылымдын аяк ченинде европ. музыканын таасириндеги менчик музыкалык мектептер, европалык үлгүдөгү аскердик оркестрлер пайда болгон. 19-кылымда Мухаммед аль-Кабани, лютнячы Ахмед аль-Лайти, флейтачы Амин Бузари, ырчылар Мустафа аль-Аггады, музыка таануучу Мухаммед Шихаб аль-Мульк жана башка музыканттар өлкөдө кеңири белгилүү болгон. 1869-ж. Каирде Опера театры (Африка континентиндеги туңгуч опера театры) ачылган. 1927-ж. Музыкалык коом, 1929-ж. Араб музыкалык институту, 1935-ж. Аялдар музыкалык институту ачылган. Элдик искусство ансамбли (1962-жылдан), Музыкалык академия, Жогорку балет институту (1966) жана башка көптөгөн музыкалык окуу жайлары бар. Ом Кольтумдун (1975-ж. дүйнөдөн кайткан) аткаруусундагы улуттук колориттеги музыканын мыкты үлгүсү катары саналган поэзия жана опереттанын негизинде түзүлгөн ырлар бүгүнкү күнгө чейин популярдуу. Абдель Халим аль-Хафез жана Мухаммед Адб аль-Ваххаб сыяктуу аткаруучулары да белгилүү. Мисир музыкасында европа музыкасынын эле­менттери да кеңири тарай баштады, жаңыдан тарап жаткан бул агымдын аткаруучуларынын ичинен Ихеб Тавфлик, Мохаммед Фуад жана Хакимдин чыгармачылык чеберчиликтери артууда. Мисир чыгыш бийлерин аткаруучулары менен белгилүү. Аймактарда аль-хатталя, аль-бамбутыйя, аль-каффафа жана курсак бийи деп аталган бийлер таралган. 19-кылымдан Мисирде көчөдө жана ак сөөктөрдүн үйүндө бийлөөчү профессионал бийчилер болгон. 1958-ж. Каир балет мектеби ачылып, анын биринчи бүтүрүүчүлөрүнөн жана Москва хореография окуу жайын бүтүргөн мисирдик кыздардан 1967-ж. биринчи балет труппасы (Улуттук балет) түзүлгөн. 1988-ж. Каир опера үйү Опера жана балет театрына айландырылган. Каирде Заманбап бий театры иштейт. Эл аралык заманбап бий жана Улуттук бий фестивалдары өткөрүлүп турат.

19-кылымдын биринчи жарымында Мисирде мухаббизиттердин – куйкум сөз чеберлеринин өнөрү кеңири тараган. Алар атайын аянттарда, базарларда өнөр көрсөтүп, элдин көңүлүн кушубак кылган. Наполеондун экспедициясы (1798–1801) Мисирди Европа маданияты менен тааныштырган. 19-кылымдын 70-жылдары профессионал театр түзүлгөн. 1930-ж. Араб театр институту ачылган. 1930-ж. Араб театр өнөрүн өнүктүрүү боюнча жогорку комитет, 1935-ж. мамлекеттик туңгуч Улуттук труппа, 1944-ж. Араб театр институту түзүлгөн. 1961-ж. Каирде «Аль-Гумхурия» театры ачылган. Мындан тышкары, Улуттук, Комедия, Дүйнөлүк театрлары бар. 1897-жылдан чет элдик режиссёр жана операторлор тарабынан чакан хроника, 1917-жылдан көркөм фильмдер тартыла баштаган. 1935-ж. Каирде «Миср» киностудиясы ачылган. 1930-жылдан белгилүү ырчы, композитор Абд аль-Ваххаб, Умм Кульсум катышкан музыкалык, 40-жылдардан патриоттук көркөм фильмдер тартылган. Мисир кино өнөрүнүн жаңы үлгүсү катары Ю. Шахиндин «Жамиля» (1959), «Жер» (1968) «Нилдеги адамдар» (СССР менен бирдикте, 1970), А. Фахминин аткаруусундагы «Мумия» (1971) фильмдерин атаса болот. Мындан тышкары, Хенри Баракат, Мухаммед Хан, Салах Абу Сейф жана Атеф Эль-Тайиб аттуу кинорежиссёрлордун да тасмалары кеңири белгилүү.

==Колдонулган адабияттар==
* “Кыргызстан” Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006.

{{Азия өлкөлөрү}}
{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мисир]]
[[Категория:Мисир тарыхы]]</text>
      <sha1>5zu0qzc4501qlu1d4hogg68ggzh1zpf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422420</id>
      <parentid>422408</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T03:12:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56604" xml:space="preserve">{{Мамлекет|Желек=Flag of Egypt.svg|Герб=Coat of arms of Egypt (Official).svg|Кыргызча аталышы=Мисир Араб Республикасы|Гимн аталышы=Мекен, Мекен, Мекен|Аудио=Bilady, Bilady, Bilady.ogg|Картада=EGY orthographic.svg|карта сүрөттөлүшү=Мисир дүйнөлүк картада|Тили=[[Араб тили|арабча]]|Борбор шаары=[[Каир]]|Ири шаарлар=[[Александрия]], [[Гиза]]|Расмий аталышы={{lang-ar|جمهورية مصر العربية }}|Башчыларынын милдеттери=[[Мисирдин Президенти|Президент]]|Башчылары=Абдул-Фаттах Ас-Сиси|Мамлекеттик дини=[[Сүннөттөр]]|Акча бирдиги=Мисир фунту|Башкаруу формасы=президенттик-парламенттик республика|Аянты=1 001 450|Суу пайызы=0.6|Аянты боюнча орду=29|Калкы=100 704 000|Калкы боюнча орду=14|Калкты каттоо жылы=2019|Калктын жыштыгы=101|Домени=[[.eg]] и [[مصر.]]|Этнохороним=мисирдик, мисирдиктер|Убакыт аралыгы=+2:00|Эгемендүүлүк күнү=28-бирдин айы 1922-ж.|Эгемендүүлүгүн алды=[[Улуу Британия]]дан|ИДП (САМ)=1,231 трлн|ИДП (САМ) боюнча орду=70|ИДП (САМ) ар бир жанга=11 798|ИДП (САМ) ар бир жанга боюнча орду=103|ИДП (САМ) эсептөө жылы=2019|ИДП (номинал)=302,335 млрд|ИДП (номинал) боюнча орду=43|ИДП (номинал) ар бир жанга=2 577}}
'''Мисир''' ({{lang-ar|مصر}}), расмий аты – '''Мисир Араб Республикасы''' ({{lang-ar|جمهورية مصر العربية }}) - Түндүк-чыгышындагы жана Азиянын [[Синаи жарым аралдары|Синай жарым аралы]]ндагы өлкө. Суэц булуңундагы жана Кызыл деңиздеги айрым чакан аралдар да Мисирге таандык. 

Түндүгүнөн Жер Ортолук деңиз, чыгышынан Кызыл деңиз, Суэц, Акаба булуңдары менен чулганып, батышынан Ливия, түштүгүнөн.

Мисир – БУУнун (1945), ЮНЕСКОнун, Африка союзунун (1963), Араб өлкөлөр лигасынын (1945), Ислам конференция уюмунун (1969), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995), ЭВФтин (1945) жана башка уюмдардын мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Мисир – унитардык республика. Конституциясы 1971-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекеттин жана аткаруу бийлигинин башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлиги Элдик жыйынга жана Консультациялык кеңешке таандык. Аткаруу бийлиги премьер-министр башында турган өкмөт (министрлер совети) тарабынан да ишке ашырылат. Бийликтин президентке жана өкмөткө да көз каранды эмес жалгыз бутагы – сот системасы.

Мисирге көп партиялуу система мүнөздүү. Негизги саясий партиялары: Улуттук демократиялык партия, Социалисттик эмгек партиясы, Либералдык-социалисттик партия жана башкалар.
 
==Табияты==
Өлкөнүн субтропик жана тропик кеңдиктериндеги абалы жаан-чачындын аз жаашы климатынын кургакчыл, чөл жана жарым чөл ландшафттарынын басымдуу болушуна шарт түзгөн. Чарба тиричилиги негизинен Нилдин өрөөнүн жана дельтасын (өлкөнүн аянтынын 3%ке жакыны), оазистерди, ошондой эле айрым деңиз жээктерин ээлейт. Жер Ортолук деңиз жээги Нилдин дельтасынан 1000 ''км'' батышты карай жапыз, таштак, жардуу, дельтадан чыгышты карай кумдуу саяңдар мүнөздүү жантайыңкы өндүрлөр, дельтасынын өзү жапыз лагуналуу. Кызыл деңиздин жээги (узундугу 1900 ''км''дей) негизинен тик капталдуу бийик тоолор менен чектешкен кууш пляждуу тилке. Жээгин деңизден коралл рифтүү жазы тилке бөлүп турат.

Мисирдин басымдуу бөлүгүн бийиктиги 300 ''м''ден 1000 ''м''ге жеткен платолор ээлейт; алар – ''Ливия чөлү'' (өлкөнүн 2/3 бөлүгү), ''Араб чөлү'', ''Нуби'' ''чөлү''. Ливия чөлүнүн түндүгүндө жана чыгышында таштуу (''хамада'') жана шагылдуу (''серир'') чөлдөр басымдуу; аларга узатасынан (650 ''км''ге чейин) созулган кум жалчалары мүнөздүү: Ливия чөлүнүн батышында бархандарынын бийикт. 300 ''м''ге жеткен кумдуу чөл мейкиндиги жатат. Ливия жана Араб чөлдөрүнүн таштак платолорун Нил дарыясын кесип өтөт; анын Мисирдин аймагындагы узундугу 1200 ''км''дей, жазылыгы түштүгүндө 1–3 ''км'', түндүгүндө 20–25 ''км''ге чейин. Платолор чыгышты карай акырындап, 2000 ''м'' бийиктикке чейин көтөрүлүп, Кызыл деңизге жана Суэц булуңуна тик түшөт. Түндүк-чыгышындагы Синай жарым аралы өлкөнүн эң бийик бөлүгү (2737 ''м'', Катерин чокусу). Маанилүү түздүктөрү деңиз жээктеринде, Нилге чектеш жерлерде, негизинен өлкөнүн Түндүк-батыш бөлүгүндө жайгашкан; анда деңиз деңгээлинен төмөн жаткан ойдуңдар (Каттара, 133 ''м''; Файюм, 43 ''м'') бар.

Мисир ''Африка платформасынын'' Түндүк-чыгышынан орун алган. Өлкөнүн Түштүк-чыгыш зор бөлүгүн Нуби–Араб калканынын капталы ээлейт. Анда Чыгыш чөлү тектон. көтөрүлүүсү, Нил синеклизасы, Нуби антеклизасы, Түндүк-батыш бөлүгүндө Ливия-Синай перикратон ийилүү зонасы, түрдүү багыттагы тектон. жаракалар жайгашкан. Кызыл деңиз, Суэц жана Акаба булуңдары грабендерин чектеп турган жаракалар Чыгыш Африка жаракалар системасына кирет. Платформанын калканында темир, цинк, коргошун, калай, молибден, хром, никель, берилий, тантал, ниобий, алтын, платформанын жабындысын түзгөн чөкмө тектерде фосфорит, темир, таш көмүр, марганец рудалары, ошондой эле гипс, кайнатма туз, курулуш материалдары, Суэц булуңунда нефть, газ кендери бар. 

Климаты негизинен чөлдүү болгондуктан, абанын температурасы сутка ичинде кескин өзгөрөт. Эң суук айы – январдын орточо температурасы түндүгүндө 11–12°С, түштүгүндө 15–16°С, эң жылуу айы – июлдуку түндүгүндө 25–26°С, түштүгүндө 30–34°С. Суткалык орточо температурасынын жылдык өлчөмү 7000–9000°С; мындай температуралык шарт (эгерде ным жетиштүү болсо) жылына бир нече түшүм алууга мүмкүндүк түзөт. Бирок өлкөнүн басымдуу бөлүгүндө жылына 100 ''мм''ге чейин гана жаан-чачын жаагандыктан, дыйканчылык сугатка муктаж. Жер Ортолук деңиздин жээк зонасында гана кыш мезгилинде жаан-чачындын өлчөмү 200–400 ''мм''ге жетет. Жаз мезгилине түштүктөн же Түштүк-батыштан (Сахарадан) кургак жана ысык – хамсин шамалы 50 күндөй өтө катуу согуп турат.

Өлкөнүн аймагы аркылуу туруктуу аккан дарыя жана калкты суу менен камсыз кылуучу негизги булак – ''Нил'' дарыясы. Ал Чыгыш Африка бөксө тоосунан башталып, Жер Ортолук деңизге куят; Нил дарыясынын суусунун жарымы Юсуф дарыя аркылуу Биркет-Карун көлүнө куят. Чатында аянты 24 миң ''км''2 болгон көп салалуу жана көлдүү дельтаны пайда кылат. Асуан плотинасы курулгандан кийин өлкөнүн түштүгүндө ири суу сактагыч (сыйымдыгы 164 млрд ''м''3) пайда болгон. Нилдин суусу жайдын аягы – күздө кирет; агымы негизинен плотиналар системасы аркылуу жөнгө салынып турат. Жер астындагы сууларга да бай, алар оазистерде кеңири пайдаланылат.

Климатынын өтө кургакчылдыгына байланыштуу топурак, өсүмдүктөрү начар өөрчүгөн. Маданий өсүмдүктөр ээлеген Нилдин өрөөнүнөн, анын дельтасынан жана оазистерден башка басымдуу бөлүгүндө өсүмдүктөр дээрлик жокко эсе. Начар өөрчүгөн скелеттүү топурактар, шор жерлер кездешет. Нил дарыясынын өрөөнүндөгү жана дельтасындагы топурак кыртышы өтө баалуу, ал байыркы жана азыркы аллювий тектеринде калыптанып, суу ташкындаганда сиңимдүү заттар менен толукталат; бирок дыйканчылыгы сугаруунун алаптык системасына туруктуу өтүүсүнө байланыштуу минералдык жер семирткичке дайыма муктаж. Чөл жана жарым чөлдөрдө дан өсүмдүктөрүнүн жана ксерофит бадалдарынын айрым түрлөрү кездешет.

Мисирдин аймагы табиятынын өзгөчөлүктөрү боюнча төмөнкү физико-географиялык райондорго бөлүнөт: Нил өрөөнү – сугарылма маданий ландшафттуу регион. Нилдин дельтасында ирригациянын негизинде түзүлгөн маданий ландшафт көлдөр жана айрым саздак жерлер менен айкалышат. Ливия чөлү – көчмө кумдар пайда кылган рельефтин формасына жараша калыптанган чөлдүү ландшафт. Араб чөлү жана Нуби чөлүнүн түндүгү – плато жана дөңсөөлөрдүн тилмеленген жерлериндеги таштуу жана шагылдуу чөлдөр. Жер Ортолук деңиз жээктери – жер ортолук деңиздик табияттын айрым элементтери мүнөздүү жана маданий ландшафтка көбүрөөк айландырылган түздүктүү аймак. Синай жарым аралы – Суэц каналы жана Кызыл деңиздин Акаба булуңу менен чектешкен, мезгил-мезгили менен агым пайда болуучу сайлар (уэддер) жана аларды бойлой өскөн суйдаң өсүмдүктөр мүнөздүү жарым чөлдүү аймак.

==Калкы==
Негизги калкы (94%; 2005) [[египеттиктер|мисирдиктер]] (арабдар). Алар негизинен Нил дарыясынын өрөөнүндө жана анын дельтасында, Суэц каналын жээктей, оазистерде отурукташкан. Асуандан жогору, Нил өрөөнүндө – нубилер, Кызыл деңиздин жээгиндеги чөлдөрдө көчмөн бедуиндер, Сива оазисинде – [[берберлер]], шаарларда, ошондой эле европалыктар менен азиялыктар (армяндар, сириялыктар, гректер, черкестер, албандар, италяндар, француздар, англистер жана башка) жашайт. 1960-жылдары төрөлүүнү чектөө боюнча мамлекеттик программа түзүлгөн. Натыйжада 1960-жылдардан 1990-жылдарга чейин төрөлүү 1000 адамга 46дан 28ге чейин, ал эми өлүм-житим 20дан 8,5ке чейин кыскарган. 1990-жылдарда калктын табигый өсүүсүнүн жылдык орточо температурасы 2% болсо, 2006-ж. 1,8%ти түзгөн. Калктын курактык структурасында эмгекке жарамдуу курактылар (15–64 жаштагылар) басымдуу – 62,9%, 15 жашка чейинки өспүрүмдөр – 32,6%, 65тен ашкандар – 4,5%. Калкынын жашынын күтүлгөн орточо узактыгы 71,3 жыл (эркектериники 68,8, аялдарыныкы 73,9 жыл). Шаар калкы 43,9%. Калкынын орточо жыштыгы: 1 ''км''2 жерге 73 адам. Экономикалык активдүү калктын 58%и тейлөө чөйрөсүндө, 28%и айыл чарбасында, 14%и өнөр жайында иштейт. Мамлекеттик дини – ислам. Ири шаарлары: Каир (калкынын саны 7,9 млн; 2007), Александрия (3,9 млн), Эль-Гиза (2,5 млн), Шубра-эль-Хейма (1,0 млн), Порт-Саид (555 миң), Суэц (0,6 млн) жана башкалар.

==Тарыхы==
[[Файл:Egypt.Giza.Sphinx.02.jpg|thumb]] Мисирдин Рим империясына чейинки тарыхы Байыркы Мисир макаласында берилген.

Рим империясы кулагандан (395-ж.) кийин Мисирр Византиянын провинциясы болуп калат. Биздин замандын 7-кылымында Мисирдин калкы христиан динин кабыл алат. 639–42-ж. арабдар басып алган соң, өлкөдө ислам дини менен араб тили жайылып, маданияты бийик деңгээлге жетет. Аббасиддер (9–10-к.) халифаты кулагандан кийин Мисир көз карандысыздыкка жетип, Фатимиддер (969–1171) жана Айюбиддер (1171–1250) династияларынын тушунда экономикасы жогорулап, саясий жактан да бир топ кубаттанат. 1250-ж. Мисирди мамлюктар басып алат. Мисир Осмон империясына караган мезгилде (1517–1914) мисирликтер боштондук үчүн далай ирет күрөшкө чыгып, түрк султанынын бийлигин кыйла начарлаткан. Мисир падышасы Мухаммед Алинин (1805–48) тушунда Мисир өз алдынча мамлекет болуп турган. 

19-кылымдын ортосунда англиялык жана франциялык капиталдын тарала башташы менен Мисирде абал татаалдай баштап, Суэц каналын куруу учурунда айрыкча күч алат. 1879-ж. «Мисир мисирдиктер үчүн» деген ураан менен Мисирдин тунгуч улуттук саясий уюму «Ватан» чыгат. 1881-ж. Ораби паша (Араби-паша) башында турган төбөлдөргө жана чет элдик колониячыларга каршы Каир гарнизону көтөрүлөт. Улуттук-боштондук кыймылы басылган соң, Мисир Улуу Британия тарабынан оккупацияланган. 1914-ж. Улуу Британиянын протектораты болуп жарыяланган.

Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин улуттук-боштондук кыймылдын 1919–21-ж. күчөшүнөн улам, 1922-ж. Улуу Британия Мисирди көз карандысыз королдук деп таанууга аргасыз болот. Бирок Улуу Британия Мисир королунун жана анын өкмөтүнүн тышкы жана ички саясатында үстөмдүгүн сактап, Суэц каналынын аймагында аскерлерин кармап турган. 1936-ж. Англия-Мисир келишими түзүлүп, Мисирге бир аз көбүрөөк укук берилген, бирок бийлик Улуу Британиянын колунда кала берген.

Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Мисирде улуттук-боштондук кыймыл күч алат. 1948–49-ж. Араб-Израиль согушунда Мисир жеңилүүгө дуушар болгон. Армияда Гамаль Абдел Насер башында турган «Эркин офицерлер» деген жашыруун саясий уюм түзүлгөн. Ал уюм революциялык төңкөрүштү жетектеп, натыйжада 1953-ж. 18-июнда Мисир республика болуп жарыяланган. Өлкөдөн англия аскерлер чыгарылып, Суэц каналы мамлекеттештирилген. 1956-ж. Англия-Франция-Израилдин биргелешкен агрессиясына мисир аскерлеринин каршылык көрсөтүүсүнүн натыжайсында агрессорлор өлкөдөн чыгууга аргасыз болот. 1967-ж. «алты күндүк согуштун» жүрүшүндө Израиль Синай жарым аралын Суэц каналына чейинки Мисир аймагын басып алат. 1968-ж. Насер «30-март программасын» жарыялап, агрессияга каршы күрөшкө бардык каражатты жумшоого чакырган. Президент Насердин өкмөтү бир топ социалдык-экономикалык реформаларды жүргүзгөн (к. ''Насер Гамаль Абдель''). Насер өлгөндөн кийин (1970) президенттикке Анвар Садат (1971) келген. Бул учурда менчик капитал үстөмдүк кыла баштаган. 1973-ж. Мисир «октябрь согушу» деп аталган согуштук аракеттерин баштап, Синай жарым аралын Израиль аскерлеринен акырындык менен бошото баштаган. 1979-ж. Мисир-Израиль тынчтык келишиминин түзүлүшү менен эки өлкөнүн ортосундагы чыр-чатак толук чечилген. 1981-ж. А. Садат мусулман фундаменталисттеринин жашырын тобунун («аль-Жихад аль-Жадид» – «Жаңы Жихад») мүчөлөрү аркылуу өлтүрүлгөн. Анын ордуна келген Х. Мубарак Ж. Чыгышты тынчтык зонасына айландыруу сунушу менен дүйнөлүк коомчулукка кайрылган. 1982-ж. Мисирге Израиль тарабынан Синай жарым аралы толугу менен (Таба анклавы 1989-ж.) кайтарылган. 1984-ж. Мисир Ислам конференция уюмуна кайрадан мүчө болуп калган. Иран-ирак согушунун (1980–88) жүрүшүндө Иракка колдоо көрсөтүп, Перс булуңундагы өлкөлөр менен аскердик, экономикалык, саясий байланыштарын кеңейткен. Мисир тышкы саясатын көз карандысыз багытта жүргүзүүгө умтулат.

==Экономикасы==
Мисир – агрардык-индустриялуу өлкө. 2006-ж. ИДПнин көлөмү 328,1 млрд АКШ долларын түзгөн (араб өлкөлөрүнүн ичинен Сауд Арабиясынан кийинки 2-орунда), анын ичинде өнөр жайынын үлүшү 35,5%, айыл чарбаныкы 14,7%, тейлөө чөйрөсүнүкү 49,8%. Аны киши башына бөлүштүргөндө 4200 доллардан туура келет. Валютанын кыйла бөлүгү экспорттон, анын ичинде негизинен нефть менен газдан (11,5 млрд доллар) жана эмгек мигранттары которгон акчадан түшөт.

Индустриялаштыруу процесси башталганга чейин, 1960-жылдары Мисирдин экономикасында айыл чарба үстөмдүк кылган (азыр да айыл чарбасында эмгек ресурсунун 40%ке жакыны иштейт). 1970-жылдары негизги экспорттук продукция пахта болгон, кийин алдыга нефть чыккан.

Мисирдин аймагынын 97%ке жакынын чөл ээлегендиктен, айыл чарба бир нече оазисте гана өнүккөн. Кайрак жерлери негизинен Жер Ортолук деңиз аймагындагы кууш тилкени гана түзөт. Айыл чарбага жарактуу жеринин жалпы аянты 3,3 млн ''га'' (өлкөнүн аймагынын 3,3%ин ээлейт), анын 97%и Нилдин өрөөнүн жана дельтасын ээлейт. Күрдүү аллювий топурагы жана инсоляциянын узактыгы түрдүү айыл чарба өсүмдүктөрүн өстүрүүгө өтө ыңгайлуу шарт түзөт. Бирок, дренаж системасын түзүү анча жолго коюлбагандыктан, топурак кыртышын шор басуу проблемасы пайда болууда. Айыл чарбага жарактуу жерин киши башына бөлүштүргөндө (0,45 ''га''; 2007) дүйнөдө акыркы орунду ээлегени менен пахтага, күрүчкө, жашылчага, сүт продукциясына болгон ички муктаждыгын толук, канттын 80%ин, эттин 75%ин камсыз кылат. Айыл чарбанын негизги тармагы – сугат дыйканчылыгы (айыл чарба продукциясынын 75%тен ашыгын берет). Айыл чарбага жарактуу жердин 85%ке жакыны сугарылат (негизинен Нилдин суусу менен); ирригациялык каналдардын жалпы узундугу 33,2 миң ''км'' (2005). Экспортко чыгарылчу негизги айыл чарба өсүмдүгү – ичке булалуу пахта; аны даярдоо боюнча Мисир дүйнөдө 1-орунда. Андан сырткары шалы, бал камыш, ошондой эле буудай, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү, буурчак, шаар айланасында жашылча-жемиш, оазистерде курма пальмасы өстүрүлөт. Айыл чарба өндүрүшү өнүккөн негизги райондору: Нилдин дельтасы (айыл калкынын 60% эмгектенет; мында шалы, пахта, буурчак, жемиш, жашылча); Каирдин айланасы (негизинен жашылча); Ортоңку Мисир (шалы, жүгөрү, ак жүгөрү, бал камыш, жашылча); Файюм оазиси (шалы, беде, жүгөрү, буурчак, ак жүгөрү, жашылча); Жогорку Е. (бал камыш, буудай, буурчак, беде, шалы). Жайыты тар болгондуктан, мал чарбасы анча өнүккөн эмес; негизинен уй, буйвол, эчки, кой, төө, жылкы, качыр жана башка асыралат. Жер Ортолук деңиздин жээк тилкесинен, көлдөрдөн жана Нилден балык кармалат (жылына 900 миң ''т'').

Өнөр жайынын негизги тармагы – нефть-газ өндүрүшү, ал ИДПнин 12%ин, товардык экспорттун 40%тен ашыгын түзөт. 2005-ж. суткасына 696 миң баррель нефть, 34,7 млрд ''м''3 газ өндүрүлгөн. Нефть Суэц каналы зонасынан, Синай жарым аралынан, батыштагы чөлдөн, газ Александрияга жакын, Нил дельтасынан, Ливия чөлүнөн казылып алынат. Электр-техника жана машина куруу өнөр жай ишканалары даяр тетиктерден муздаткыч, телевизор, жеңил жана жүк ташуучу автомобилдерди, автобус, трактор курап чыгарат. Цемент жана фосфат чыгаруу өнүккөн.

Отун-энергетикалык ресурсун жергиликтүү нефть, ошондой эле газ, гидроэлектр энергиясы (Асуандагы 2 ГЭС) түзөт. Нефть ажыратуучу ири завод (суткасына 140 миң баррелден ашык) Каирдин четинде курулган, ошондой эле ири заводдор Александрия, Суэц, Асьют, Танта шаарында бар. Газ Жер Ортолук деңиздин шельфинен, Нилдин дельтасынан, Ливия чөлүнөн алынат. Өндүрүлгөн газдын басымдуу бөлүгү (энергетикалык сектордун 60%и) өлкө ичинде пайдаланылат. 2003-жылдан Эль-Ариш – Таба – Акаба (Иордания); Эль-Ариш – Таба – 248 ''км'', Таба – Акаба – 16 ''км'') газ куурлары иштейт. Мисир өз ресурс­тарынын эсебинен электр энергиясына болгон муктаждыгын толук камсыз кылат. 2005-ж. 95,1 млрд кВт/саат электр энергиясы өндүрүлгөн; анын 1 млрд кВт/сааты экспортко чыгарылат (2001-жылдан). Электр-энергиясынын 79%и ЖЭСке, 21%и ГЭСке туура келет. Каирден түштүктө – Эль-Курайматта гелиостанция, Хургадада (Эль-Гурдака) шамал электр курулмасы иштейт.

Кара металлургия өнөр жай жергиликтүү сырьёнун (Эль-Гедида темир кенташынын) негизинде иштейт (жылына 3 млн ''т''). Ири металлургия комбинаты (жылына 4,4 млн ''т'' болот өндүрөт), кокс-химия заводду, ошондой эле Суэцте, Александрияда, Садат-Ситиде заводдор иштейт. Түстүү металлургиянын негизги продукциясы алюминий (жылына 250 миң ''т''га жакын алюминий өндүрөт). Химия өнөр жайы негизинен кальцийленген сода (Александрияда), натрий сульфаты, минералдык жер семирткич (азот, фосфор жер семирткичтерин) чыгарат. Нефть-химия комплекстери Эль-Амирияда (Александрияга жакын), Эль-Файюмда курулган. Машина куруу өнөр жайында металл кесүүчү станок, темир жол вагонун, трактор чыгарып, автомобиль жана авиа чогултуучу ишканалары иштейт. Тиричилик техникаларын (муздаткыч, теле- жана радиоаппаратура жана башка) чыгаруучу ишканалары, кеме куруу верфи (Порт-Саидде) бар. Аскер өнөр жайынын да мааниси зор (курал, ракета, сооттолгон танк техникасын чыгарат). Текстиль өнөр жай эзелтен өнүккөн (кебез, жүн, жибек, синтетика кездемелери жана башка). Тамак-аш өнөр жайынын маанилүү тармактары – ун, май, эт-сүт, кант, алкоголь ичимдиктерин, суусундук чыгарат.

Тейлөө чөйрөсү да өнүккөн. Негизги кирешени эл аралык туризм (2006-ж. 6,5 млрд долларды түзгөн), Суэц каналы аркылуу өткөн чет өлкөлөрдүн кемелеринен алынган акы (пошлина) берет (3,9 млрд доллар; каналдын өткөрүмдүүлүгү 18,4 миң кеме). 2006-ж. 8,7 млн турист (негизинен Европадан) келген. Туристтик бизнесте 1,6 млн адам алектенет; 170 миң орундуу 1200дөн ашык мейманкана иштейт. Рекреациянын негизин ыңгайлуу табият-климаттык ресурстары (негизги курорттору Кызыл жана Жер Ортолук деңиздердин жээктеринде жайгашкан) жана ар кайсы замандын маданий, тарыхый эстеликтери түзөт; туризмдин экол., ишкердик, спорттук жана башка түрлөрү, дейвинг өнүгүүдө. Мисирдин кредиттик мекемелер системасы 54 банктан туруп, ал өз ичине Мисирдин Борбордук банкын, 27 коммерциялык банкты (4 мамлекеттик, 23 инвестициялык) камтыйт. Өлкөдөгү эң ири Каир-Александрия фонд биржасы иштейт (операциясынын көлөмү – 40 млрд мисир фунту).
&lt;br/&gt;Ички жүгү автомобиль (узундугу 92,4 миң ''км'') жана темир жол (5,7 миң ''км''), ошондой эле дарыя (Нилдеги магистралдык каналдар боюнча 3 миң ''км'') транспорттору аркылуу ташылат. Деңиз соода флотунун тоннажы – 987,5 миң регстрдик брутто-тонна же 1467,1 миң ''т'' дедвейт. Башкы порттору: Александрия, Эд-Дихейла, Думьят, Порт-Саид, Суэц, жана башка Каир, Луксор, Хургада, Шарм-эш-Шейх ш-нда эл аралык аэропорттор бар.

Экспортко нефть жана нефть продуктулары, газ, пахта, кебез-кездеме жибин, азык-түлүк жана өнөр жай товарларын чыгарып, сырттан машина жана анын тетиктерин, азык-түлүк, цемент, металл, жыгач жана башка сатып алат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Франция, Германия, Япония, Италия, Испания, Сирия, Сауд Арабиясы, Кытай.

==Маданияты==
Биздин замандын 1-кылымында Александрия эллин маданиятынын чордону болуп турган. Илим иши Александрия академиясына, Александрия мусейонуна (маданият борбору) топтолгон. Астрономия, математика, статика сыяктуу тармактар өз бетинче бөлүнүп чыккан. 10-кылымдын аягы – 11-кылымдын башында мисирдиктер Азия, Африкага саякат жасап, ал өлкөлөрдү сыпаттап жазып чыгышкан. 11-кылымдын башында Каирде «Дар-аль-Улюм» («Билим үйү») деген илим борбору иштеген. 1004-ж. обсерватория курулуп, астрологиялык таблицалар түзүлгөн. Медицина, химия илимдери өнүккөн. 13–14-кылымда Европа жана Инди океанынын өлкөлөрү менен экономикалык байланыштын өсүшүнөн географиялык изилдөө иштери улантылган. 15–18-кылымда илимде өнүгүү болбой калган.

19-кылымдын жарымында жүргүзүлгөн Мухаммед Алинин экономикалык реформалары илимий изилдөө иштерин өркүндөтүүгө мүмкүндүк берген. Натыйжада агротехника, медицина кыйла өнүккөн; канал жана сугат курулуштарын куруу кулач жайган; жаштар чет өлкөлөргө билим алууга жиберилип, кадрлар даярдалган. Мисир географиялык коому (1845), бактериологиялык лаборатория (1885), геологиялык кызмат (1898), дыйканчылык коому (1898) уюштурулган. 

20-кылымдын 1-жарымында илимий изилдөө иштери кеңейтилип, Астрономия жана геофизика институту (1903), Океанография жана Кызыл деңиз балыкчылык институту (1929), Тропик оорулар институту (1932) иш жүргүзө баштаган. 1939-ж. Улуттук изилдөө совети, 1941-ж. Мисир Академиясы, 1951-ж. Өнөр жай жана хим. изилдөөлөр институту негизделген. Учурда өлкөдө 14 ЖОЖ, анын ичинде Каир, Айн-Шамс, Александрия, ошондой эле аль-Азхар мусулман университеттери, ошондой эле Каирдеги Америка, Немис жана Мисир француз менчик университеттери жана башка бар. 700-миңден ашуун студенттер билим алышууда (2006). 
&lt;br/&gt;Мисирдин билим берүү системасы өтө жогору борборлоштурулгандыгы менен айырмаланат. Ал үч баскычтан турат: базалык (Ат-таалимм аль-асаси), орто (Ат-таалимм ат-тамнауи) жана жогорку билим берүү (Ат-таалимм аль-гаммаи). 1981-жылдагы акысыз билим берүү жөнүндөгү мыйзамга ылайык, 6–14 жаштагы балдар базалык билим алуусу шарт. Ал эми диний билим берүү системасын Аль-Азхар ин-тунун Жогорку Кеңеши жетектейт. Кеңеш Билим берүү министрлигине баш ийбейт, бирок Мисирдин премьер-министринин көзөмөлүндө турат. Бул мектептерде негизинен дин боюнча, ошондой эле башка предметтер да окутулат. Билим алып жаткан балдар жана кыздар бөлөк окушат. Алар окууну аяктаган соң, Аль-Азхар университетинен гана билимин уланта алышат. 2000-жылга карата мындай мектептерде билим алгандар жалпы окуучулардын 40%ин түзгөн. 
&lt;br/&gt;Мисирде философия, тарых, юридика, тил илими жана башка илимдер орто кылымдардагы араб маданиятынын шарданында өнүккөн. 9–12-кылымда коомдук илимдер гүлдөгөн чегине жетсе, 12–16-кылымда алардын кедери кеткен мезгил болгон. 16–19-кылымда өнүгүп-өспөй бир орунда туруп калган. Мисир историографиясы 9-кылымда жаралган. Бизге жеткен биринчи тарыхый эмгек – Абдаррахман ибн Абд аль-Хакамдын чыгармасы. Анда шаарлар менен эстеликтер сыпатталып жазылган. 14–15-кылымда энциклопедиялар даярдалган. Булардын Мисир тарых илиминде жазма булак катары мааниси чоң. 19-кылымдын 2-жарымында тарыхты чыгарма (буга чейин тарыхый хроника, тарыхый өмүр баяндык жанр болгон) катары жаза башташкан. Авторлор тарыхтагы маанилүү окуялар аркылуу доорду жалпы көрсөтүүгө аракет жасашкан. Бул багыттагы тунгуч чыгарма – Халил Ахмед ар-Рагаб жазган «Мухамед Али пашанын тарыхы».

Орто кылымдагы араб грамматикасы менен лексикологиясы инди грамматикасы жана грек логикасынын таасиринде өнүккөн. Араб грамматикалык окуусун баштагандар – айтылуу «Аль-Китаб» («Китеп», 8-к.) трактатынын авторлору Халил жана анын шакирти Сибайхи. 20-кылымдын баш ченине араб адабий тили бардык тармактарда пайдаланыла баштаган. Мисирде 300дөн ашуун ар кандай басма сөз каражаттары, анын ичинде күндө чыгуучу 17 гезит: «Аль-Ахрам» «Аль-Ахбар» «Аль-Гумхурия» жана башка жарык көрөт. Өлкөдө радиоуктуруу 1934-жылдан, телекөрсөтүү 1960-жылдан башталган. Бүгүнкү күндө Мисир телекөрсөтүү жана радиоуктуруу кызматы – Ж. Чыгыш аймагынын ичинде өнүккөн тармактардын бири. 

Жаңы Мисир адабияты араб өлкөлөрүнүн адабияты менен тыгыз байланышта, жалпы маданий мурастын негизинде түптөлгөн. 19-кылымдын башында калыптана баштаган. Адабият менен маданияттын жаңырышына Мухаммед Алинин реформалары менен алгачкы буржуазиялык агартуучулар – акын жана публицист Шихаб-ад-дин (1786–1857), «Ал-Вакаи аль-мисрия» аттуу туңгуч гезиттин редактору Рифаа ат-Тахтави (1801–93), Мисир улуттук китепканасынын негиздөөчүсү Али Мубарак (1824–93) жана башка чыгармачылыгы чоң түрткү берген. 1870-ж. публицистика, поэзия өнүккөн. 1880-ж. Абдаллах Надым («Ата журт», «Арабдар»), Мустафа Камил («Андалусияны алуу») жана башка оригиналдуу драмалык чыгармаларды жаратышкан. Араб тарыхый романына ливандык эмигранттар Жиржи Зейдан («Качкын мамлюк», 1891), Фарах Антун («Жаңы Иерусалим же арабдардын Иерусалимди басып алышы», 1904) негиз салышкан. 20-кылымдын 1-жарымында 19-кылымдагы Батыш Европа жана орус классикалык адабиятын таануу, новелла, повесть, роман сыяктуу жаңы адабий жанрлардын калыптануу мезгили болгон. Поэзияда жаңылануу жүрүп, романтизм бекемделген. Прозада – реализм калыптанып, 1940–50-жылдары гүлдөгөн дооруна жеткен. Экинчи дүйнөлүк согуштан (1939–45) кийин карапайым адамдардын турмуш-тиричилигин, күрөшүн чагылдырган чыгармалар жаралган: Ибрахим Абд-аль Халимдин «Турмуш лаззаты» (1946) аңгеме жыйнагы, Абдаррахман аль-Шаркавинин «Жер» (1954), «Чоң көчөлөрдүн артында» (1958) романдары, Абдаррахман аль-Хамисинин «Канга боёлгон көйнөктөр» (1953), «Төгүлгөн кан кургабайт» (1956) аңгеме жыйнагы жана башка Республикасынын жарыяланышы (1953) акын-жазуучуларга жаңы чыгармачылык дем берген. Тауфик аль-Хаким («Назик колдор»), Юсуф Идрис («Күнөө»), Али Ахмед Баксир («Гоха мыгы»), Альфред Фараг («Фараондун кыйрашы») жана башка социалдык-саясий драмаларды жаратышкан. Ахмед Хашим аш-Шариф, Гамал ал-Гитани, Сулейман Файяд жана башка израилдик агрессорлорго каршы (1967) жана алар ээлеген жерлерди бошотуу үчүн күрөшкө үндөгөн чыгармаларды жазышкан. 1955-жылдан Мисир жазуучулар лигасы, Жазуучулар союзу иштейт. Соналла Ибрагимдин (1937-ж. т.) ошол мезгилдеги режимди сындаган жана Яхья ат-Тахир Абдалланын айыл турмушун чагылдырган чыгармалары окурмандардын арасында азыркы күнгө чейин белгилүү. Мисирде эле эмес, чет элге да атагы тараган Наджиб Макфуз 1988-ж. адабияттагы жетишкен ийгиликтери үчүн Нобель сыйлыгына татыктуу болгон. Ал 40тан ашык роман, пьесаларды жараткан. Макфуздун «Children oа еhe Alley» («Көчө балдары») аттуу романын бүгүнкү күнгө чейин чыгарууга тыюу салынган, бирок көпчүлүк окурмандар муну адилетсиз чечим деп эсептешет. Тевфик Хаким, Яхья Хакки жана Юсуф Идристин чыгармалары да окумдуу. Наваль аль-Саадави аттуу жазуучу айымдын чыгармалары чет элдиктердин арасында кадыр-баркка ээ.
&lt;br/&gt;Байыркы маданий эстеликтер неолит жана энеолит доорунда жаралган. А. Македонскийдин Мисирди жеңиши, байыркы Мисир жана грек маданиятынын жакындашуусу Мисир жеринде эллин маданиятынын таралышын шарттаган. 639-ж. арабдардын келиши менен ислам дини жайылып, араб маданияты түзүлө баштаган. 7–9-кылымда мечиттер көп салынган (мисалы, Фустатта Амр ибн аль-Ас мечити, 641–642), 9- жана 10–12-кылымда скульптуралар, оймо-чиймелер менен кооздолгон имараттар тургузулган. Каирде ибн Тулун (876–879), аль-Азхар (970–972), аль-Хаким (990–1013) мечиттери, Калаун султандар комплекси (1284–85), Хасан султан мечит-медресеси (1356–63), Мамлюктар мавзолейи (15–16-к.) жана башка курулган. 19–20-кылымда Мисирде француз, италян, англиялык, бельгиялык архитектуралык имараттар, мисалы, Каирдеги аэропорт (1962, арх. С. Зайтун, М. Шавки), Александрияда «Палестина» мейманканасы (арх. Абл аль-Магид, Ш. Хосна), Ан-Насер пансионаты (арх. А. Лабиб Габр) жана башка пайда болгон. Байыркы Александрия китепканасы үчүн мурдагы эски имараттын ордуна салынган заманбап китепкана 2002-ж. пайдаланууга берилген. 
&lt;br/&gt;Мисир сүрөт өнөрүнүн сакталып калган эстеликтери фатимиддик бийлик дооруна таандык; Фустаттагы мончо фрескасынын фрагменттери (Каирдеги Ислам искусство музейи, 10–11-к.), ташка, жыгачка, пил сөөгүнө түшүрүлгөн музыкант, бийчи, чабендестердин сүрөттөрү (Каирдеги Фатими ак сарайынын фриздери). Мисир сүрөт өнөр мектебине негиз салгандар – Мухаммед Наги, Махмуд Саид, Ахмед Сабри. Өлкөнүн көрүнүктүү сүрөтчүлөрү катары Газбия Сери, Инджи Эфлатоун, Абдель Вахаб Морси, Адель эль-Сиви, Вахиб Нассер жана башкалардын ысымдары белгилүү. 

Мисирди арабдар басып алгандан кийин (7-к.) ыкчам ыргактуу ырлар, элдик профессионалдык музыканын салтындагы вокалдык аспаптык сюиталар – макамдар кеңири таралган. Орто кылымда Ибн аль Хайтан (11-к.), аль-Масаббахи (11-к.), А. Умайя (12-к.), Ибн Сана аль-Мульк, Алам-ад-дин Куайсар, Ан-Нувайри (14-к.), аль-Магрази (15-к.) өңдүү теориячылар жана аткаруучулар кеңири белгилүү болгон. 18-кылымдын аяк ченинде европ. музыканын таасириндеги менчик музыкалык мектептер, европалык үлгүдөгү аскердик оркестрлер пайда болгон. 19-кылымда Мухаммед аль-Кабани, лютнячы Ахмед аль-Лайти, флейтачы Амин Бузари, ырчылар Мустафа аль-Аггады, музыка таануучу Мухаммед Шихаб аль-Мульк жана башка музыканттар өлкөдө кеңири белгилүү болгон. 1869-ж. Каирде Опера театры (Африка континентиндеги туңгуч опера театры) ачылган. 1927-ж. Музыкалык коом, 1929-ж. Араб музыкалык институту, 1935-ж. Аялдар музыкалык институту ачылган. Элдик искусство ансамбли (1962-жылдан), Музыкалык академия, Жогорку балет институту (1966) жана башка көптөгөн музыкалык окуу жайлары бар. Ом Кольтумдун (1975-ж. дүйнөдөн кайткан) аткаруусундагы улуттук колориттеги музыканын мыкты үлгүсү катары саналган поэзия жана опереттанын негизинде түзүлгөн ырлар бүгүнкү күнгө чейин популярдуу. Абдель Халим аль-Хафез жана Мухаммед Адб аль-Ваххаб сыяктуу аткаруучулары да белгилүү. Мисир музыкасында европа музыкасынын эле­менттери да кеңири тарай баштады, жаңыдан тарап жаткан бул агымдын аткаруучуларынын ичинен Ихеб Тавфлик, Мохаммед Фуад жана Хакимдин чыгармачылык чеберчиликтери артууда. Мисир чыгыш бийлерин аткаруучулары менен белгилүү. Аймактарда аль-хатталя, аль-бамбутыйя, аль-каффафа жана курсак бийи деп аталган бийлер таралган. 19-кылымдан Мисирде көчөдө жана ак сөөктөрдүн үйүндө бийлөөчү профессионал бийчилер болгон. 1958-ж. Каир балет мектеби ачылып, анын биринчи бүтүрүүчүлөрүнөн жана Москва хореография окуу жайын бүтүргөн мисирдик кыздардан 1967-ж. биринчи балет труппасы (Улуттук балет) түзүлгөн. 1988-ж. Каир опера үйү Опера жана балет театрына айландырылган. Каирде Заманбап бий театры иштейт. Эл аралык заманбап бий жана Улуттук бий фестивалдары өткөрүлүп турат.

19-кылымдын биринчи жарымында Мисирде мухаббизиттердин – куйкум сөз чеберлеринин өнөрү кеңири тараган. Алар атайын аянттарда, базарларда өнөр көрсөтүп, элдин көңүлүн кушубак кылган. Наполеондун экспедициясы (1798–1801) Мисирди Европа маданияты менен тааныштырган. 19-кылымдын 70-жылдары профессионал театр түзүлгөн. 1930-ж. Араб театр институту ачылган. 1930-ж. Араб театр өнөрүн өнүктүрүү боюнча жогорку комитет, 1935-ж. мамлекеттик туңгуч Улуттук труппа, 1944-ж. Араб театр институту түзүлгөн. 1961-ж. Каирде «Аль-Гумхурия» театры ачылган. Мындан тышкары, Улуттук, Комедия, Дүйнөлүк театрлары бар. 1897-жылдан чет элдик режиссёр жана операторлор тарабынан чакан хроника, 1917-жылдан көркөм фильмдер тартыла баштаган. 1935-ж. Каирде «Миср» киностудиясы ачылган. 1930-жылдан белгилүү ырчы, композитор Абд аль-Ваххаб, Умм Кульсум катышкан музыкалык, 40-жылдардан патриоттук көркөм фильмдер тартылган. Мисир кино өнөрүнүн жаңы үлгүсү катары Ю. Шахиндин «Жамиля» (1959), «Жер» (1968) «Нилдеги адамдар» (СССР менен бирдикте, 1970), А. Фахминин аткаруусундагы «Мумия» (1971) фильмдерин атаса болот. Мындан тышкары, Хенри Баракат, Мухаммед Хан, Салах Абу Сейф жана Атеф Эль-Тайиб аттуу кинорежиссёрлордун да тасмалары кеңири белгилүү.

==Колдонулган адабияттар==
* “Кыргызстан” Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006.

{{Азия өлкөлөрү}}
{{Африка өлкөлөрү}}
[[Категория:Мисир]]
[[Категория:Мисир тарыхы]]</text>
      <sha1>3y65z06clm6arjm6fbosrkyl5lfmecv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улуу Кыргыз дөөлөтү</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11899</id>
    <revision>
      <id>422426</id>
      <parentid>421982</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T04:10:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26478" xml:space="preserve">{{Тарыхый мамлекет
|аталыш           = Улуу Кыргыз дөөлөтү
|мартаба          =[[каган|кагандык]]
|байрак           =
|карта            = Map of kyrgyz khaganate.jpg | thumb
|борбор           =[[Кемичкет|Кемижкет]] 693—840 &lt;br&gt; [[Ордо-Балык шаары|Ордо-Балык]] 840—924
|шаарлар = Кемижкет, Дахлан, Бешбалык, Ордо-Балык, Буркин, Отуген, [[Баласагун|Баласагын]], Аньси, [[Куча шаары, Түркстан|Куча]], Чебаки, Аймырлыг, Таштып, [[Турпан ойдуңу|Турфан]], Кызыл Чар
|тил             = [[Байыркы кыргыз тили]]
|негизделген      = 693 — 840 Кыргыз каганаты &lt;br&gt; 840
|жоюлган          = 924 Улуу Кыргыз Дөөлөтү
|аянт             = 8.000.000 км2 (Солагайдын убакытында)
|калк             = [[энесай кыргыздары]], [[Уйгурлар]], [[кидандар]], [[меркиттер]], [[курыкандар]], [[кереиттер]], [[тангуттар]]
|башкаруучулардын_даражасы = Элтебер
|ажо1 = Сылифа Шибокуй Ачжань
|башкарган_жылы1 = 648
|башкаруучулардын_даражасы2 = Каган
|ажо2 = [[Барсбек каган|Барс-бег]] (Ынанчу Алп Бильге)
|башкарган_жылы2 = 693—711
|ажо3 = [[Ажо]]
|башкарган_жылы3 = 820—840
|ажо4 = [[Алп Сол|Алп Сологой]] (Чизе Солагай)
|башкарган_жылы4 = 840—847
|ажо5 = Цзун-ин Хюн Ву Чен-мин-хан
|башкарган_жылы5 = 847—847
|ажо6 = Ин-ву Чен-мин-хан
|башкарган_жылы6 = 847—866
|сулале = [[Ажо сулалеси|Ажо династиясы]]
|чейин            =Уйгур кагандыгы
|ч1 = Кыркырхан|Каркырахан
|кийин            =
|к2               =Кыргыз мамлекети
|к3              = Кем-Кемжиут|Кэм-Кемжигүт (мамлекет)
|к4               =
}}

'''Улуу Кыргыз Дөөлөтү''' - 693-924-жылдарда [[Ички Азия|Ички Азияда]] өкүм сүргөн кубаттуу көчмөн [[кыргыз]] кагандыгы.

== Доорлору ==
693 жыл. [[Уйгур кагандыгы]] Тан империясындагы [[Энесай кыргыздары|Энесай кыргыздардын]] жерлерин басып алган. Дал ошол убакытта Кыргыз каганаты түзүлгөн.

* '''552 жыл''' — [[Байыркы түрктөр|Байыркы түрктөрдүн]] жужандарга каршы көтөрүлүшүнөн кийин, Энесай кыргыздары мамлекеттүүлүккө ээ болгон.
* '''555-581''' —  Энесай кыргыздарынын мамлекети [[Түрк каганаты]] кулаганга чейин ага вассалдык көз карандылыкта болгон.
* '''629-632''' — Энесай кыргыздарынын мамлекети — [[Теле каганаты|Теле каганатынын]] вассалы.
* '''648-693''' — Тан империясында Энесай кыргыздарга өзэркин [[Цзянькунь Борбордук Губерниясы|Цзянькунь]] деген аймак түзүлгөн. 
* '''758—840''' —  Кыргыз каганаты алгач Уйгур каганатынын карамагында болгон, бирок 20 жылдык согуштан кийин 840 жылда [[Уйгур кагандыгы|Уйгур каганаты]] кулаган.
* '''840—924''' — Бул мезгилди Бартольд кыргыздардын эң улуу доору деп эсептеп «Улуу Кыргыз Дөөлөтү» деп атаган.
* '''924 жылга''' — карата Энесай кыргыздарын күчтөрү азыраган, алардын каганатынын янты Энесай дарыясынын өрөөнүнө, ошондой эле борбору [[Кемичкет|Кемижкетке]] коюлган.
* '''924—1207''' — Кыргыз каганаты, өтө көп кичине мамлекеттерге бөлүнгөн, алардын эң күчтүүлөрү [[Кем-Кемжиут]] жана [[Кыргыз (мамлекет)|Кыргыз]] болуп саналат.
* '''1207—1219''' — [[Тумат-кыргыз көтөрүлүшү|Туматтар менен кыргыздар]] моңголдорго каршы көтөрүлүп утулушат, ошондо Кыргыз мамлекети [[Монгол империясы|Моңгол империясына]] таянган.
* '''1259—1264''' — [[Монгол империясы|Монгол империясындагы]] ички проблемалардыгынан, ошол убакыттагы монгол Ариг-буга ханын, эчким укпай, ага кыргыздар гана таянышкан, ошондо анын ээлиги бир гана Энесай дарыясынын жээгинде болгон.
* '''1207—1293''' — [[Кем-Кемжиут]] мамлекети 1293 жылга чейин [[Юань династиясы]] менен каршы согушкан, бирок 1293 жылы Тутухадан утулуп, таянган.

== Тарых ==

Байыркы түрк элдеринин бири Экинчи [[Түрк кагандыгы]] начарлагандан кийин уйгурлар, карлуктар басмылдардын биргелешкен күчтөрү аны талкалаганда, көчмөндөрдүн жаңы талаа дөөлөтү Уйгур кагандыгына тийген эле. 

VIII кылымда [[Борбордук Азия|Борбордук Азияда]] үстөмдүк уйгурлардын колунда эле. [[Уйгурлар]] эзелтеден бери Борбордук Азиянын талааларында жашаган. 744-840-жж. Уйгур каганаты абдан күчтүү мамлекет болгон. Анын күчтүү мезгилинде Кытай мамлекети дагы жыл сайын салык төлөп турган. 

Кыргыздардын өздөрүнүн күчтөрүн ал убакта [[Жети-Суу|Жети-Сууну]] ээлеп алышкан Карлуктар менен Чиктер жана түрк урууларынын калдыктары менен Уйгур кагандыгы Элетмиш Билгеге каршы күрөшүү үчүн бириктиришкен (747-759). Түрк бектеринин арасынан чыккынчылар чыгып Элетмиш Билгеге эскертип коюшат. Ал чечкиндүү арекет кылып союздаштарды жалгыздап талкалаган 758-жылы уйгурлар Ортоңку Энесайдагы кыргыздардын өлкөсүн басып алышат. 795-жылы кыргыздар уйгур каганатына каршы көтөрүлүшкө чыккан. Бирок жеңилип калган. Кыргыз Ажолору өч алуу максатында 25 жыл бою өз күчтөрүн топтошкон. 

IX кылымдын башында Уйгур кагандыгы мурдагыдан бошоңдоп калган эле. Анда ич-ара чыр-чатактар күч алып ички-саясий абал абдан начарлаган. Бул учурдан кыргыздар дароо пайдаланып, уйгурларга каршы согушуга даярдана баштаган. Кытай булактарынан төмөнкүлөрдү окууга болот. Кыргыз каганы өзүн Ажо деп жарыялап, аялын ханыша деп жарыялаган. Бул кыргыздардын тарыхындагы 820-жылы болгон. Ошол мезгилде Карлукдардын колдосуна ээ болушкан. Кыргыздар өздөрүн Уйгур кагандыгынан көз карандысыз деп жарыялап, Борбордук Азияга үстөмдүк кылууга умтула башташкан. Бул мезгилге чейин Кыргыз кагандыгы узакка созулуучу согуштарга атайын даярдыктардан өтүшкөн. Аскердик административдик системаны түзгөн. Ажо Сибирь элдерине бир нече жолу жортуул жасап, мамлекеттик чек арасын бир кыйла кеңейткен. 

Ошол мезгилде кыргыз Ажосу уйгурлар менен каршылашкан арабдар, тибеттиктер, кытайлыктар жана Теңир-Тоолук Карлук мамлекети менен дипломатиялык байланыштарды түзө алган. 820-жылы кыргыз Ажосунун өзүн Каган деп жарыялашы Уйгур каганына согуш жарыялаганга барабар болгон. Уйгурлар Кыргыз ажосуна кыр көрсөтүү максатында Энесайга аскерлерин жиберет, бирок Уйгур аскерлери жеңилип калышат. Согуш андан ары уланып 20 жылга созулат. Кыргыздар бул согушта басымдуулук кыла баштаган. 

Кыргыз ажосу Уйгур каганына мындай деген кат жиберет «Сенин тагдырың бүттү, мен жакында сенин алтын Ордоңду аламын, анын алдына атымды байлап өзүмдүн туумду илемин. Эгерде мени менен алышкың келсе дароо келгин эгерде алыша албасаң тезинен жогол». Согуштагы жеңилүүлөр Уйгур кагандыгынын ич-ара күрөштөрүн күчөткөн. 840-жылы кар калың жаап мал кырылып, ачарчылык жана жугуштуу оруулар күчөгөн. Ушул жылы Кыргыздардын ажосу Уйгурлардын борбор шаары Ордо-Балыкка 100 миң аскерин жиберип, уйгурлардын борбор шаарын алган. Уйгур каганы салкылашта курман болгон, уйгурлардын калганы Байкалдын ары жагына Чыгыш Түркстанга качып кетишип өздөрүнүн жакшы жерлерин жана кең байлыктарын кыргыздарга калтырууга мажбур болушкан. 

Энесайлык кыргыздар уйгурларды куугунтуктап отурушуп Чыгыш Түркстанга басып киришет. Кыргыздар уйгурлардын шаары Анси жана Беш-Балык шаарларын алышат. Андан ары Теңир-Тоо менен Жети-Сууга чейин жеткен. Ошентип, IX кылымдын орто ченинде Уйгур кагандыгынын ордуна «Улуу Кыргыз державасы» пайда болгон. 


Улуу Кыргыз державасынын аймагы чыгышта Курыкандарга (Гулиганиге) чейин түштүктө [[Тибет|Тибетке]] чейин, түштүк-батышта Жети-Сууга чейин созулуп жаткан. Радловдун пикири боюнча, кыргыздардын ханы 970-жылы гана Энесайдагы өзүнүн мурунку Ордосуна кайтып келген. 924-жылы кытайлардын Орхонго жортуулу жөнүндө баян кыргыздар 970-жылга чейин Моңголияда же анын эч болбосо бир бөлүгүндө болушу жөнүндө күмөндөнүүгө мажбурлайт. 

Кытай жазма булактарына караганда, Кыргыз мамлекети дашилер (ал убакта арабдарды атагандай тажиктер), туфандар (тибеттер) жана гелолу (карлуктар) менен дайыма достук байланышта болгон. Кыргыздардын арабдар, тибеттер жана карлуктар менен достугу жөнүндө баяндан кыргыздар ал тугул державалык доорунда да Орто Азиянын батыш бөлүгүндө болуп жаткан согуштарга кийлигишпегендиги жөнүндө корутунду чыгарууга мүмкүндүк берет. 

Белгилүү бир мезгилге чейин алардын душмандары уйгурлар гана болушу мүмкүн, анткени алар 860-жыл менен 873-жылдын ортосундагы мезгилинде азыркы Кытай Түркстанын Кара-Ходжа (азыркы Турфандын жанында) жана Бешбалык (кытайча Бейтин, азыркы убактагы Гучендин жанында) шаарлары менен кошо басып алган болчу. 

IX кылымда жазган Гардизиден тышкары, хижранын 372-жылы, б.а. 982-же 983-жылы перс тилинде жазылган «Дүйнөнүн чектери» (Худуд ал-алам) деген автору белгисиз эмгек кызык маалыматтарды берет. Кийинчерээк бул эмгек орус илимий адабиятында адетте «Туманскийдин кол жазмасы» деген ат менен белгилүү. Бул булакка караганда, кыргыздар тугузгуздардын түндүк гана эмес, батыштагы коңшулары да болгон. Анын эсесине кыргыздар башка [[Жети-Суу|Жети-Суулук]] эки элдин – чигилдер менен тухсийлердин кошуналары катары аталган. Чигилдер [[Ысык-Көл|Ысык-Көлдүн]] түндүк жээгинде, түргөштөрдүн бир бөлүгүн (түргөштөрдүн башка канаты катары жогоруда аз эли аталып кетти) түзгөн тухсийлер Чүй дарыясынын өрөөнүндө жашаган. 

Кыргыздар өздөрүнүн Улуу державалык доорунда аймагын түштүк-батыш жакка кеңейткен. Муну Гардизинин жогоруда келтирилген сөзүнө караганда, тугузгуздардын аймагынан Энесайдагы Кыргыз каганынын ордосуна чейинки жол Көгмен тоолорунан же Саян тоо кыркаларынан төндүккө карай 7 күндүк жолду ээлеген. Арабдардын элестетүүсү боюнча кыргыздар ээлеген жер чыгышта океанга чейин жеткен. 

Кыргыз падышасы кыргыз хаканы (каган) деп аталган. Алар жоокердиги менен айырмаланып, коңшулары менен согушуп, кастыкта бөлгөн. Алардын арабалары (же кайыктары), койлору, уйлары жана жылкылары бар, алар суу, жайыт жакшы аба ырайын жана шалбааларды издеп көчүп жүрүшөт. Алар отко сыйынып өлгөндөрүн өртөшөт, чатырларда жана кепелерде жашап мергенчилик менен кесип кылышат. Алардан чыгышты карай кыргыздардан чыккан фури деген эл бар. Алар башка кыргыздар менен аралашпайт. Алардын тилин башка кыргыздар түшүнбөйт. Кыргыз каганы жашаган шаар Кемижкет деп аталат. Кыргыздардын кагандыгында кыштак да, шаар да жок. Хакан жашаган жердегилерден башканын баары чатырларда жашайт. 

Кытайлар мындан тышкары өлүк өрттөлгөндөн кийин калган сөөктөрдү бир жыл өткөндөн кийин жерге көмүшөт деп айтышат. Түрктөрдөн айырмаланып кыргыздар адам өлгөндө бетин тытпайт. Өлгөндөрдү өрттөө жөнүндө маалыматтарда Гардизи кыргыздардын пикири боюнча от эң таза нерсе жана аркандай ыпыласты жок кылат деп кошумчалайт, ошентип өлгөн адам ыпыластан жана күнөөдөн от менен тазаланган. Башка кыргыздардан айырмаланып, фури эли өздөрүнүн өлгөн адамдарын тоого алып барышып, ал чиригенче дарактарга калтырып кетишкен. 

Бирден-бир кыргыз шаары же кыштагынын аты жөнүндө болсо, бул аттын Кытай транскрипциясы Иакинфтин окуганы боюнча – Мидичжы, Шоттун окуганы боюнча – Мидичжита. 

X кылымдагы автор Абу Дулаф кыргыздардын турмушун бир кыйла жакшы сүрөттөйт. Бул баянда кыргыз жазмасы жөнүндө эске алынгандыгы кызык, бул жөнүндө Тан-шуда да айтылган, мында кыргыздардын «жазмасы жана тили уйгурлардыкына абдан окшош» деп белгиленген. Сөз ошол убакта уйгурлардын арасында таркай баштаган жана кийин моңголдор кабыл алган алфавит жөнүндө эмес, андан байыркы жазуулар жөнүндө болуп жатат, орхон жазууларын ачуунун аркасында аны окуу үчүн ачкыч табылган эле. 

Моңголияда кыргыздардын үстөмдүгү кыска убакытка созулгандыгына карабастан, кыргыздар жөнүндө эскерүүлөр моңголдордо ушул убакка чейин сакталып калган, балким Моңголияны моңголдор ээлеп алганга чейин бул өлкөдө жашаган жана үстөмдүк кылган акыркы эл кыргыздар болгондугуна байланыштуу ушундай болушу ыктымал. 

Рамстед Селеңга менен Орхондун ортосундагы ушундай «кыргыз» көрүстөндөрү жөнүндө эске салат, мындагы эстеликтердеги жазууларда VIII кылымдагы Уйгур кагандарынын биринин падышачылыгы жөнүндө айтылган. Кыргыздар Моңголияда үстөмдүк кылган акыркы түрк эли болгон. Ошентип, түрктөрдун жоктугунан моңголдук тектеги элдер пайдаланып кеткен. Буга «фури» тили башка кыргыздар үчүн түшүнүксүз болгондугун Туманскийдин кол жазмасындагы сөздөр көрсөтүп турат. 

Ошол убакта атүгүл Энесайдын жогору жагында, кыргыздардын түштүк жагында моңгол тегиндеги ойрот эли жашаган, алардын тили [[Чыңгыз Хан|Чыңгыз хандын]] моңголдорунун тилинен диалектилик жагынан гана айырмаланган. Бул жерде эки тил – түрк жана моңгол тилдери канчалык аралашып кеткендиги жөнүндө Рашид-аддиндин сөздөрүнөн көрүнүп турат, мында Энесайдын жогорку бөлүгүн түзгөн дарыялар Сексиз-мүрөн (Сегиз дарыя) деп аталат. Азыр бул жерде моңголдордун катуу таасиринде болушса да түрктөр жашап тургандыгы белгилүү. 

== Кыргыз-Кытай (Тан) мамилелери ==
Кыргыздар 840-ж. Уйгурлардын борборун алганда ал жерде Уйгур каганынын кытайлык ханышасы Тайхени колго түшүрүп, кошундардын коштоосу менен аны кайра Кытайга жөнөткөн. Бул кошунга уйгурлардын Уге каганы кол салып, ал ханышаны кайра туткунга түшүрүп алат, ханыша уйгурлардын туткунунан 843-жылы гана бошотулат. Кытай императорлору адегенде жаңы туушкандарын өз тектеши катары эсептегиси келген. Анткени Хуннулардын мезгилинде Кыргыз ээлигинин башкаруучусу болгон Ли Лин чыккан Ли уруусунан Тан династиясынын өкүлдөрү дагы чыгышкан эле. Бирок император Сюань-цзунда (847-859) «Хагас Тандардын тукуму менен теңелүүгө кудуретсиз чакан уруу» деген жыйынтык чыгарышкан. Уйгурларды жеңип чыккан хан 847-жылы эле, башкача айтканда, анын башкы душманы Уге дүйнөдөн кайткан жылы өлгөн, Тан-шуда анын эң жакын ордун басуучусунун аты жана титулу келтирилген, бирок ал жөнүндө, андан кийинки Кыргыз хандары жөнүндө эч кандай маалыматтар айтылган эмес.

== Кагандар ==
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot;
|+ Кыргыз кагандары Монгол империясынын интеграциясына чейин:&lt;ref&gt;http://www.president.kg/kg/kyrgyzstan/taryh&lt;/ref&gt;
! аты 
|-
| [[Барсбек каган|Барсбек]]
|-
| [[Ажо]]
|-
| [[Алп Сол|Солагай]]
|-
| Цзун-ин Хюн-Ву 
Чен-мин-хан
|-
| Ин-ву Чен-мин-хан
|-
|}

== Аскердин иш ==
VIII кылымдын башындагыга караганда бир кыйла көп материалдык жана адам ресурстарына ээ болгон көз каранды элдер өздөрүнүн аскерлерин кыргыз курамына кошууга милдеттүү болчу. Администрациянын жана аскер күчтөрүнүн башында Ажо турган. Ага 3 бий жана ар кыл баскычтагы чиновиктер баш ийишип 6 бөлүккө бөлүшкөн. Туруктуу аскерлерден куралган атчандар гвардиясы болгон. IX кылымда кыргыздар көз каранды уруулардын түзгөн аскер күчтөрүн эсептегенде 100 миң аскери болгон.

== Термин ==
«Улуу Кыргыз державасы» деген түшүнүктү илимге академик В.В.Бартольд өз аныктоосу менен кыргыздардын [[Борбордук Азия|Борбордук Азиянын]] кеңири аймагын камтыган империялык мезгилине карата эң алгач колдонгон. Ал Энесай кыргыздарынын тарыхын өз изилдөөлөрүнүн негизинде 1927-жылы жазган «Кыргыздар. Тарыхый очерк» деген китебинде кеңири чагылдырган.

== Колдонулган адабияттар ==

* Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк. - Фрунзе, 1990. 

* Асанканов А.А., Осмонов Ө.Ж., Кыргызстан тарыхы. - Б., 2010

==Интернеттеги шилтемелер==

* http://www.azattyk.org/content/kyrgyzstan_history_conference_kyrgyz_kaganat/24773512.html
* [http://students.com.kg/publ/tarykh/uluu_kyrgyz_d_l_t/3-1-0-38 Улуу кыргыз дөөлөтү]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Category:Кыргыз тарыхы]]
[[Category:Тарых]]
[[Category:Тумар-2011]]
[[Category:Кыргыз таануу]]
[[Category:Ички Азия]]
[[Category:Кыргыздар]]
[[Category:Борбордук Азия]]
[[Category:Кыргызстан]]
[[Category:Теңир-Тоо]]
[[Category:Монголия]]
[[Category:Сибирь]]
[[Category:Евразия]]</text>
      <sha1>as72nngay1ud7owlmjfcrxs865xre18</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422436</id>
      <parentid>422426</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:04:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>ал жөн гана наам болгон, а Аре каган бул анын чыныгый аты (Майкл Дромпп₽</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26453" xml:space="preserve">{{Тарыхый мамлекет
|аталыш           = Улуу Кыргыз дөөлөтү
|мартаба          =[[каган|кагандык]]
|байрак           =
|карта            = Map of kyrgyz khaganate.jpg | thumb
|борбор           =[[Кемичкет|Кемижкет]] 693—840 &lt;br&gt; [[Ордо-Балык шаары|Ордо-Балык]] 840—924
|шаарлар = Кемижкет, Дахлан, Бешбалык, Ордо-Балык, Буркин, Отуген, [[Баласагун|Баласагын]], Аньси, [[Куча шаары, Түркстан|Куча]], Чебаки, Аймырлыг, Таштып, [[Турпан ойдуңу|Турфан]], Кызыл Чар
|тил             = [[Байыркы кыргыз тили]]
|негизделген      = 693 — 840 Кыргыз каганаты &lt;br&gt; 840
|жоюлган          = 924 Улуу Кыргыз Дөөлөтү
|аянт             = 8.000.000 км2 (Солагайдын убакытында)
|калк             = [[энесай кыргыздары]], [[Уйгурлар]], [[кидандар]], [[меркиттер]], [[курыкандар]], [[кереиттер]], [[тангуттар]]
|башкаруучулардын_даражасы = Элтебер
|ажо1 = Сылифа Шибокуй Ачжань
|башкарган_жылы1 = 648
|башкаруучулардын_даражасы2 = Каган
|ажо2 = [[Барсбек каган|Барс-бег]] (Ынанчу Алп Бильге)
|башкарган_жылы2 = 693—711
|ажо3 = [[Ажо]]
|башкарган_жылы3 = 820—840
|ажо4 = [[Алп Сол|Алп Сологой]] (Чизе Солагай)
|башкарган_жылы4 = 840—847
|ажо5 = [[Аре каган]]
|башкарган_жылы5 = 847—847
|ажо6 = Ин-ву Чен-мин-хан
|башкарган_жылы6 = 847—866
|сулале = [[Ажо сулалеси|Ажо династиясы]]
|чейин            =Уйгур кагандыгы
|ч1 = Кыркырхан|Каркырахан
|кийин            =
|к2               =Кыргыз мамлекети
|к3              = Кем-Кемжиут|Кэм-Кемжигүт (мамлекет)
|к4               =
}}

'''Улуу Кыргыз Дөөлөтү''' - 693-924-жылдарда [[Ички Азия|Ички Азияда]] өкүм сүргөн кубаттуу көчмөн [[кыргыз]] кагандыгы.

== Доорлору ==
693 жыл. [[Уйгур кагандыгы]] Тан империясындагы [[Энесай кыргыздары|Энесай кыргыздардын]] жерлерин басып алган. Дал ошол убакытта Кыргыз каганаты түзүлгөн.

* '''552 жыл''' — [[Байыркы түрктөр|Байыркы түрктөрдүн]] жужандарга каршы көтөрүлүшүнөн кийин, Энесай кыргыздары мамлекеттүүлүккө ээ болгон.
* '''555-581''' —  Энесай кыргыздарынын мамлекети [[Түрк каганаты]] кулаганга чейин ага вассалдык көз карандылыкта болгон.
* '''629-632''' — Энесай кыргыздарынын мамлекети — [[Теле каганаты|Теле каганатынын]] вассалы.
* '''648-693''' — Тан империясында Энесай кыргыздарга өзэркин [[Цзянькунь Борбордук Губерниясы|Цзянькунь]] деген аймак түзүлгөн. 
* '''758—840''' —  Кыргыз каганаты алгач Уйгур каганатынын карамагында болгон, бирок 20 жылдык согуштан кийин 840 жылда [[Уйгур кагандыгы|Уйгур каганаты]] кулаган.
* '''840—924''' — Бул мезгилди Бартольд кыргыздардын эң улуу доору деп эсептеп «Улуу Кыргыз Дөөлөтү» деп атаган.
* '''924 жылга''' — карата Энесай кыргыздарын күчтөрү азыраган, алардын каганатынын янты Энесай дарыясынын өрөөнүнө, ошондой эле борбору [[Кемичкет|Кемижкетке]] коюлган.
* '''924—1207''' — Кыргыз каганаты, өтө көп кичине мамлекеттерге бөлүнгөн, алардын эң күчтүүлөрү [[Кем-Кемжиут]] жана [[Кыргыз (мамлекет)|Кыргыз]] болуп саналат.
* '''1207—1219''' — [[Тумат-кыргыз көтөрүлүшү|Туматтар менен кыргыздар]] моңголдорго каршы көтөрүлүп утулушат, ошондо Кыргыз мамлекети [[Монгол империясы|Моңгол империясына]] таянган.
* '''1259—1264''' — [[Монгол империясы|Монгол империясындагы]] ички проблемалардыгынан, ошол убакыттагы монгол Ариг-буга ханын, эчким укпай, ага кыргыздар гана таянышкан, ошондо анын ээлиги бир гана Энесай дарыясынын жээгинде болгон.
* '''1207—1293''' — [[Кем-Кемжиут]] мамлекети 1293 жылга чейин [[Юань династиясы]] менен каршы согушкан, бирок 1293 жылы Тутухадан утулуп, таянган.

== Тарых ==

Байыркы түрк элдеринин бири Экинчи [[Түрк кагандыгы]] начарлагандан кийин уйгурлар, карлуктар басмылдардын биргелешкен күчтөрү аны талкалаганда, көчмөндөрдүн жаңы талаа дөөлөтү Уйгур кагандыгына тийген эле. 

VIII кылымда [[Борбордук Азия|Борбордук Азияда]] үстөмдүк уйгурлардын колунда эле. [[Уйгурлар]] эзелтеден бери Борбордук Азиянын талааларында жашаган. 744-840-жж. Уйгур каганаты абдан күчтүү мамлекет болгон. Анын күчтүү мезгилинде Кытай мамлекети дагы жыл сайын салык төлөп турган. 

Кыргыздардын өздөрүнүн күчтөрүн ал убакта [[Жети-Суу|Жети-Сууну]] ээлеп алышкан Карлуктар менен Чиктер жана түрк урууларынын калдыктары менен Уйгур кагандыгы Элетмиш Билгеге каршы күрөшүү үчүн бириктиришкен (747-759). Түрк бектеринин арасынан чыккынчылар чыгып Элетмиш Билгеге эскертип коюшат. Ал чечкиндүү арекет кылып союздаштарды жалгыздап талкалаган 758-жылы уйгурлар Ортоңку Энесайдагы кыргыздардын өлкөсүн басып алышат. 795-жылы кыргыздар уйгур каганатына каршы көтөрүлүшкө чыккан. Бирок жеңилип калган. Кыргыз Ажолору өч алуу максатында 25 жыл бою өз күчтөрүн топтошкон. 

IX кылымдын башында Уйгур кагандыгы мурдагыдан бошоңдоп калган эле. Анда ич-ара чыр-чатактар күч алып ички-саясий абал абдан начарлаган. Бул учурдан кыргыздар дароо пайдаланып, уйгурларга каршы согушуга даярдана баштаган. Кытай булактарынан төмөнкүлөрдү окууга болот. Кыргыз каганы өзүн Ажо деп жарыялап, аялын ханыша деп жарыялаган. Бул кыргыздардын тарыхындагы 820-жылы болгон. Ошол мезгилде Карлукдардын колдосуна ээ болушкан. Кыргыздар өздөрүн Уйгур кагандыгынан көз карандысыз деп жарыялап, Борбордук Азияга үстөмдүк кылууга умтула башташкан. Бул мезгилге чейин Кыргыз кагандыгы узакка созулуучу согуштарга атайын даярдыктардан өтүшкөн. Аскердик административдик системаны түзгөн. Ажо Сибирь элдерине бир нече жолу жортуул жасап, мамлекеттик чек арасын бир кыйла кеңейткен. 

Ошол мезгилде кыргыз Ажосу уйгурлар менен каршылашкан арабдар, тибеттиктер, кытайлыктар жана Теңир-Тоолук Карлук мамлекети менен дипломатиялык байланыштарды түзө алган. 820-жылы кыргыз Ажосунун өзүн Каган деп жарыялашы Уйгур каганына согуш жарыялаганга барабар болгон. Уйгурлар Кыргыз ажосуна кыр көрсөтүү максатында Энесайга аскерлерин жиберет, бирок Уйгур аскерлери жеңилип калышат. Согуш андан ары уланып 20 жылга созулат. Кыргыздар бул согушта басымдуулук кыла баштаган. 

Кыргыз ажосу Уйгур каганына мындай деген кат жиберет «Сенин тагдырың бүттү, мен жакында сенин алтын Ордоңду аламын, анын алдына атымды байлап өзүмдүн туумду илемин. Эгерде мени менен алышкың келсе дароо келгин эгерде алыша албасаң тезинен жогол». Согуштагы жеңилүүлөр Уйгур кагандыгынын ич-ара күрөштөрүн күчөткөн. 840-жылы кар калың жаап мал кырылып, ачарчылык жана жугуштуу оруулар күчөгөн. Ушул жылы Кыргыздардын ажосу Уйгурлардын борбор шаары Ордо-Балыкка 100 миң аскерин жиберип, уйгурлардын борбор шаарын алган. Уйгур каганы салкылашта курман болгон, уйгурлардын калганы Байкалдын ары жагына Чыгыш Түркстанга качып кетишип өздөрүнүн жакшы жерлерин жана кең байлыктарын кыргыздарга калтырууга мажбур болушкан. 

Энесайлык кыргыздар уйгурларды куугунтуктап отурушуп Чыгыш Түркстанга басып киришет. Кыргыздар уйгурлардын шаары Анси жана Беш-Балык шаарларын алышат. Андан ары Теңир-Тоо менен Жети-Сууга чейин жеткен. Ошентип, IX кылымдын орто ченинде Уйгур кагандыгынын ордуна «Улуу Кыргыз державасы» пайда болгон. 


Улуу Кыргыз державасынын аймагы чыгышта Курыкандарга (Гулиганиге) чейин түштүктө [[Тибет|Тибетке]] чейин, түштүк-батышта Жети-Сууга чейин созулуп жаткан. Радловдун пикири боюнча, кыргыздардын ханы 970-жылы гана Энесайдагы өзүнүн мурунку Ордосуна кайтып келген. 924-жылы кытайлардын Орхонго жортуулу жөнүндө баян кыргыздар 970-жылга чейин Моңголияда же анын эч болбосо бир бөлүгүндө болушу жөнүндө күмөндөнүүгө мажбурлайт. 

Кытай жазма булактарына караганда, Кыргыз мамлекети дашилер (ал убакта арабдарды атагандай тажиктер), туфандар (тибеттер) жана гелолу (карлуктар) менен дайыма достук байланышта болгон. Кыргыздардын арабдар, тибеттер жана карлуктар менен достугу жөнүндө баяндан кыргыздар ал тугул державалык доорунда да Орто Азиянын батыш бөлүгүндө болуп жаткан согуштарга кийлигишпегендиги жөнүндө корутунду чыгарууга мүмкүндүк берет. 

Белгилүү бир мезгилге чейин алардын душмандары уйгурлар гана болушу мүмкүн, анткени алар 860-жыл менен 873-жылдын ортосундагы мезгилинде азыркы Кытай Түркстанын Кара-Ходжа (азыркы Турфандын жанында) жана Бешбалык (кытайча Бейтин, азыркы убактагы Гучендин жанында) шаарлары менен кошо басып алган болчу. 

IX кылымда жазган Гардизиден тышкары, хижранын 372-жылы, б.а. 982-же 983-жылы перс тилинде жазылган «Дүйнөнүн чектери» (Худуд ал-алам) деген автору белгисиз эмгек кызык маалыматтарды берет. Кийинчерээк бул эмгек орус илимий адабиятында адетте «Туманскийдин кол жазмасы» деген ат менен белгилүү. Бул булакка караганда, кыргыздар тугузгуздардын түндүк гана эмес, батыштагы коңшулары да болгон. Анын эсесине кыргыздар башка [[Жети-Суу|Жети-Суулук]] эки элдин – чигилдер менен тухсийлердин кошуналары катары аталган. Чигилдер [[Ысык-Көл|Ысык-Көлдүн]] түндүк жээгинде, түргөштөрдүн бир бөлүгүн (түргөштөрдүн башка канаты катары жогоруда аз эли аталып кетти) түзгөн тухсийлер Чүй дарыясынын өрөөнүндө жашаган. 

Кыргыздар өздөрүнүн Улуу державалык доорунда аймагын түштүк-батыш жакка кеңейткен. Муну Гардизинин жогоруда келтирилген сөзүнө караганда, тугузгуздардын аймагынан Энесайдагы Кыргыз каганынын ордосуна чейинки жол Көгмен тоолорунан же Саян тоо кыркаларынан төндүккө карай 7 күндүк жолду ээлеген. Арабдардын элестетүүсү боюнча кыргыздар ээлеген жер чыгышта океанга чейин жеткен. 

Кыргыз падышасы кыргыз хаканы (каган) деп аталган. Алар жоокердиги менен айырмаланып, коңшулары менен согушуп, кастыкта бөлгөн. Алардын арабалары (же кайыктары), койлору, уйлары жана жылкылары бар, алар суу, жайыт жакшы аба ырайын жана шалбааларды издеп көчүп жүрүшөт. Алар отко сыйынып өлгөндөрүн өртөшөт, чатырларда жана кепелерде жашап мергенчилик менен кесип кылышат. Алардан чыгышты карай кыргыздардан чыккан фури деген эл бар. Алар башка кыргыздар менен аралашпайт. Алардын тилин башка кыргыздар түшүнбөйт. Кыргыз каганы жашаган шаар Кемижкет деп аталат. Кыргыздардын кагандыгында кыштак да, шаар да жок. Хакан жашаган жердегилерден башканын баары чатырларда жашайт. 

Кытайлар мындан тышкары өлүк өрттөлгөндөн кийин калган сөөктөрдү бир жыл өткөндөн кийин жерге көмүшөт деп айтышат. Түрктөрдөн айырмаланып кыргыздар адам өлгөндө бетин тытпайт. Өлгөндөрдү өрттөө жөнүндө маалыматтарда Гардизи кыргыздардын пикири боюнча от эң таза нерсе жана аркандай ыпыласты жок кылат деп кошумчалайт, ошентип өлгөн адам ыпыластан жана күнөөдөн от менен тазаланган. Башка кыргыздардан айырмаланып, фури эли өздөрүнүн өлгөн адамдарын тоого алып барышып, ал чиригенче дарактарга калтырып кетишкен. 

Бирден-бир кыргыз шаары же кыштагынын аты жөнүндө болсо, бул аттын Кытай транскрипциясы Иакинфтин окуганы боюнча – Мидичжы, Шоттун окуганы боюнча – Мидичжита. 

X кылымдагы автор Абу Дулаф кыргыздардын турмушун бир кыйла жакшы сүрөттөйт. Бул баянда кыргыз жазмасы жөнүндө эске алынгандыгы кызык, бул жөнүндө Тан-шуда да айтылган, мында кыргыздардын «жазмасы жана тили уйгурлардыкына абдан окшош» деп белгиленген. Сөз ошол убакта уйгурлардын арасында таркай баштаган жана кийин моңголдор кабыл алган алфавит жөнүндө эмес, андан байыркы жазуулар жөнүндө болуп жатат, орхон жазууларын ачуунун аркасында аны окуу үчүн ачкыч табылган эле. 

Моңголияда кыргыздардын үстөмдүгү кыска убакытка созулгандыгына карабастан, кыргыздар жөнүндө эскерүүлөр моңголдордо ушул убакка чейин сакталып калган, балким Моңголияны моңголдор ээлеп алганга чейин бул өлкөдө жашаган жана үстөмдүк кылган акыркы эл кыргыздар болгондугуна байланыштуу ушундай болушу ыктымал. 

Рамстед Селеңга менен Орхондун ортосундагы ушундай «кыргыз» көрүстөндөрү жөнүндө эске салат, мындагы эстеликтердеги жазууларда VIII кылымдагы Уйгур кагандарынын биринин падышачылыгы жөнүндө айтылган. Кыргыздар Моңголияда үстөмдүк кылган акыркы түрк эли болгон. Ошентип, түрктөрдун жоктугунан моңголдук тектеги элдер пайдаланып кеткен. Буга «фури» тили башка кыргыздар үчүн түшүнүксүз болгондугун Туманскийдин кол жазмасындагы сөздөр көрсөтүп турат. 

Ошол убакта атүгүл Энесайдын жогору жагында, кыргыздардын түштүк жагында моңгол тегиндеги ойрот эли жашаган, алардын тили [[Чыңгыз Хан|Чыңгыз хандын]] моңголдорунун тилинен диалектилик жагынан гана айырмаланган. Бул жерде эки тил – түрк жана моңгол тилдери канчалык аралашып кеткендиги жөнүндө Рашид-аддиндин сөздөрүнөн көрүнүп турат, мында Энесайдын жогорку бөлүгүн түзгөн дарыялар Сексиз-мүрөн (Сегиз дарыя) деп аталат. Азыр бул жерде моңголдордун катуу таасиринде болушса да түрктөр жашап тургандыгы белгилүү. 

== Кыргыз-Кытай (Тан) мамилелери ==
Кыргыздар 840-ж. Уйгурлардын борборун алганда ал жерде Уйгур каганынын кытайлык ханышасы Тайхени колго түшүрүп, кошундардын коштоосу менен аны кайра Кытайга жөнөткөн. Бул кошунга уйгурлардын Уге каганы кол салып, ал ханышаны кайра туткунга түшүрүп алат, ханыша уйгурлардын туткунунан 843-жылы гана бошотулат. Кытай императорлору адегенде жаңы туушкандарын өз тектеши катары эсептегиси келген. Анткени Хуннулардын мезгилинде Кыргыз ээлигинин башкаруучусу болгон Ли Лин чыккан Ли уруусунан Тан династиясынын өкүлдөрү дагы чыгышкан эле. Бирок император Сюань-цзунда (847-859) «Хагас Тандардын тукуму менен теңелүүгө кудуретсиз чакан уруу» деген жыйынтык чыгарышкан. Уйгурларды жеңип чыккан хан 847-жылы эле, башкача айтканда, анын башкы душманы Уге дүйнөдөн кайткан жылы өлгөн, Тан-шуда анын эң жакын ордун басуучусунун аты жана титулу келтирилген, бирок ал жөнүндө, андан кийинки Кыргыз хандары жөнүндө эч кандай маалыматтар айтылган эмес.

== Кагандар ==
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot;
|+ Кыргыз кагандары Монгол империясынын интеграциясына чейин:&lt;ref&gt;http://www.president.kg/kg/kyrgyzstan/taryh&lt;/ref&gt;
! аты 
|-
| [[Барсбек каган|Барсбек]]
|-
| [[Ажо]]
|-
| [[Алп Сол|Солагай]]
|-
| Цзун-ин Хюн-Ву 
Чен-мин-хан
|-
| Ин-ву Чен-мин-хан
|-
|}

== Аскердин иш ==
VIII кылымдын башындагыга караганда бир кыйла көп материалдык жана адам ресурстарына ээ болгон көз каранды элдер өздөрүнүн аскерлерин кыргыз курамына кошууга милдеттүү болчу. Администрациянын жана аскер күчтөрүнүн башында Ажо турган. Ага 3 бий жана ар кыл баскычтагы чиновиктер баш ийишип 6 бөлүккө бөлүшкөн. Туруктуу аскерлерден куралган атчандар гвардиясы болгон. IX кылымда кыргыздар көз каранды уруулардын түзгөн аскер күчтөрүн эсептегенде 100 миң аскери болгон.

== Термин ==
«Улуу Кыргыз державасы» деген түшүнүктү илимге академик В.В.Бартольд өз аныктоосу менен кыргыздардын [[Борбордук Азия|Борбордук Азиянын]] кеңири аймагын камтыган империялык мезгилине карата эң алгач колдонгон. Ал Энесай кыргыздарынын тарыхын өз изилдөөлөрүнүн негизинде 1927-жылы жазган «Кыргыздар. Тарыхый очерк» деген китебинде кеңири чагылдырган.

== Колдонулган адабияттар ==

* Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк. - Фрунзе, 1990. 

* Асанканов А.А., Осмонов Ө.Ж., Кыргызстан тарыхы. - Б., 2010

==Интернеттеги шилтемелер==

* http://www.azattyk.org/content/kyrgyzstan_history_conference_kyrgyz_kaganat/24773512.html
* [http://students.com.kg/publ/tarykh/uluu_kyrgyz_d_l_t/3-1-0-38 Улуу кыргыз дөөлөтү]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Category:Кыргыз тарыхы]]
[[Category:Тарых]]
[[Category:Тумар-2011]]
[[Category:Кыргыз таануу]]
[[Category:Ички Азия]]
[[Category:Кыргыздар]]
[[Category:Борбордук Азия]]
[[Category:Кыргызстан]]
[[Category:Теңир-Тоо]]
[[Category:Монголия]]
[[Category:Сибирь]]
[[Category:Евразия]]</text>
      <sha1>3j6xa2d5wp6mrvz4s426s7kg6curg9d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422445</id>
      <parentid>422436</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:36:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26530" xml:space="preserve">{{Тарыхый мамлекет
|аталыш           = Улуу Кыргыз дөөлөтү
|мартаба          =[[каган|кагандык]]
|байрак           =
|карта            = Map of kyrgyz khaganate.jpg | thumb
|борбор           =[[Кемичкет|Кемижкет]] 693—840 &lt;br&gt; [[Ордо-Балык шаары|Ордо-Балык]] 840—924
|шаарлар = Кемижкет, Дахлан, Бешбалык, Ордо-Балык, Буркин, Отуген, [[Баласагун|Баласагын]], Аньси, [[Куча шаары, Түркстан|Куча]], Чебаки, Аймырлыг, Таштып, [[Турпан ойдуңу|Турфан]], Кызыл Чар
|тил             = [[Байыркы кыргыз тили]]
|негизделген      = 693 — 840 Кыргыз каганаты &lt;br&gt; 840
|жоюлган          = 924 Улуу Кыргыз Дөөлөтү
|аянт             = 8.000.000 км2 (Солагайдын убакытында)
|калк             = [[энесай кыргыздары]], [[Уйгурлар]], [[кидандар]], [[меркиттер]], [[курыкандар]], [[кереиттер]], [[тангуттар]]
|башкаруучулардын_даражасы = Элтебер
|ажо1 = Сылифа Шибокуй Ачжань
|башкарган_жылы1 = 648
|башкаруучулардын_даражасы2 = Каган
|ажо2 = [[Барсбек каган|Барс-бег]] (Ынанчу Алп Бильге)
|башкарган_жылы2= 693—711
|ажо3 = [[Билге Тонг Эркин]]
| башкарган_жылы3= 758-795
|ажо4= [[Ажо]]
|башкарган_жылы4= 820—840
|ажо5= [[Алп Сол|Алп Сологой]] (Чизе Солагай)
|башкарган_жылы5= 840—847
|ажо6= [[Аре каган]]
|башкарган_жылы6= 847—847
|ажо7= Ин-ву Чен-мин-хан
|башкарган_жылы7= 847—866
|сулале = [[Ажо сулалеси|Ажо династиясы]]
|чейин            =Уйгур кагандыгы
|ч1 = Кыркырхан|Каркырахан
|кийин            =
|к2               =Кыргыз мамлекети
|к3              = Кем-Кемжиут|Кэм-Кемжигүт (мамлекет)
|к4               =
}}

'''Улуу Кыргыз Дөөлөтү''' - 693-924-жылдарда [[Ички Азия|Ички Азияда]] өкүм сүргөн кубаттуу көчмөн [[кыргыз]] кагандыгы.

== Доорлору ==
693 жыл. [[Уйгур кагандыгы]] Тан империясындагы [[Энесай кыргыздары|Энесай кыргыздардын]] жерлерин басып алган. Дал ошол убакытта Кыргыз каганаты түзүлгөн.

* '''552 жыл''' — [[Байыркы түрктөр|Байыркы түрктөрдүн]] жужандарга каршы көтөрүлүшүнөн кийин, Энесай кыргыздары мамлекеттүүлүккө ээ болгон.
* '''555-581''' —  Энесай кыргыздарынын мамлекети [[Түрк каганаты]] кулаганга чейин ага вассалдык көз карандылыкта болгон.
* '''629-632''' — Энесай кыргыздарынын мамлекети — [[Теле каганаты|Теле каганатынын]] вассалы.
* '''648-693''' — Тан империясында Энесай кыргыздарга өзэркин [[Цзянькунь Борбордук Губерниясы|Цзянькунь]] деген аймак түзүлгөн. 
* '''758—840''' —  Кыргыз каганаты алгач Уйгур каганатынын карамагында болгон, бирок 20 жылдык согуштан кийин 840 жылда [[Уйгур кагандыгы|Уйгур каганаты]] кулаган.
* '''840—924''' — Бул мезгилди Бартольд кыргыздардын эң улуу доору деп эсептеп «Улуу Кыргыз Дөөлөтү» деп атаган.
* '''924 жылга''' — карата Энесай кыргыздарын күчтөрү азыраган, алардын каганатынын янты Энесай дарыясынын өрөөнүнө, ошондой эле борбору [[Кемичкет|Кемижкетке]] коюлган.
* '''924—1207''' — Кыргыз каганаты, өтө көп кичине мамлекеттерге бөлүнгөн, алардын эң күчтүүлөрү [[Кем-Кемжиут]] жана [[Кыргыз (мамлекет)|Кыргыз]] болуп саналат.
* '''1207—1219''' — [[Тумат-кыргыз көтөрүлүшү|Туматтар менен кыргыздар]] моңголдорго каршы көтөрүлүп утулушат, ошондо Кыргыз мамлекети [[Монгол империясы|Моңгол империясына]] таянган.
* '''1259—1264''' — [[Монгол империясы|Монгол империясындагы]] ички проблемалардыгынан, ошол убакыттагы монгол Ариг-буга ханын, эчким укпай, ага кыргыздар гана таянышкан, ошондо анын ээлиги бир гана Энесай дарыясынын жээгинде болгон.
* '''1207—1293''' — [[Кем-Кемжиут]] мамлекети 1293 жылга чейин [[Юань династиясы]] менен каршы согушкан, бирок 1293 жылы Тутухадан утулуп, таянган.

== Тарых ==

Байыркы түрк элдеринин бири Экинчи [[Түрк кагандыгы]] начарлагандан кийин уйгурлар, карлуктар басмылдардын биргелешкен күчтөрү аны талкалаганда, көчмөндөрдүн жаңы талаа дөөлөтү Уйгур кагандыгына тийген эле. 

VIII кылымда [[Борбордук Азия|Борбордук Азияда]] үстөмдүк уйгурлардын колунда эле. [[Уйгурлар]] эзелтеден бери Борбордук Азиянын талааларында жашаган. 744-840-жж. Уйгур каганаты абдан күчтүү мамлекет болгон. Анын күчтүү мезгилинде Кытай мамлекети дагы жыл сайын салык төлөп турган. 

Кыргыздардын өздөрүнүн күчтөрүн ал убакта [[Жети-Суу|Жети-Сууну]] ээлеп алышкан Карлуктар менен Чиктер жана түрк урууларынын калдыктары менен Уйгур кагандыгы Элетмиш Билгеге каршы күрөшүү үчүн бириктиришкен (747-759). Түрк бектеринин арасынан чыккынчылар чыгып Элетмиш Билгеге эскертип коюшат. Ал чечкиндүү арекет кылып союздаштарды жалгыздап талкалаган 758-жылы уйгурлар Ортоңку Энесайдагы кыргыздардын өлкөсүн басып алышат. 795-жылы кыргыздар уйгур каганатына каршы көтөрүлүшкө чыккан. Бирок жеңилип калган. Кыргыз Ажолору өч алуу максатында 25 жыл бою өз күчтөрүн топтошкон. 

IX кылымдын башында Уйгур кагандыгы мурдагыдан бошоңдоп калган эле. Анда ич-ара чыр-чатактар күч алып ички-саясий абал абдан начарлаган. Бул учурдан кыргыздар дароо пайдаланып, уйгурларга каршы согушуга даярдана баштаган. Кытай булактарынан төмөнкүлөрдү окууга болот. Кыргыз каганы өзүн Ажо деп жарыялап, аялын ханыша деп жарыялаган. Бул кыргыздардын тарыхындагы 820-жылы болгон. Ошол мезгилде Карлукдардын колдосуна ээ болушкан. Кыргыздар өздөрүн Уйгур кагандыгынан көз карандысыз деп жарыялап, Борбордук Азияга үстөмдүк кылууга умтула башташкан. Бул мезгилге чейин Кыргыз кагандыгы узакка созулуучу согуштарга атайын даярдыктардан өтүшкөн. Аскердик административдик системаны түзгөн. Ажо Сибирь элдерине бир нече жолу жортуул жасап, мамлекеттик чек арасын бир кыйла кеңейткен. 

Ошол мезгилде кыргыз Ажосу уйгурлар менен каршылашкан арабдар, тибеттиктер, кытайлыктар жана Теңир-Тоолук Карлук мамлекети менен дипломатиялык байланыштарды түзө алган. 820-жылы кыргыз Ажосунун өзүн Каган деп жарыялашы Уйгур каганына согуш жарыялаганга барабар болгон. Уйгурлар Кыргыз ажосуна кыр көрсөтүү максатында Энесайга аскерлерин жиберет, бирок Уйгур аскерлери жеңилип калышат. Согуш андан ары уланып 20 жылга созулат. Кыргыздар бул согушта басымдуулук кыла баштаган. 

Кыргыз ажосу Уйгур каганына мындай деген кат жиберет «Сенин тагдырың бүттү, мен жакында сенин алтын Ордоңду аламын, анын алдына атымды байлап өзүмдүн туумду илемин. Эгерде мени менен алышкың келсе дароо келгин эгерде алыша албасаң тезинен жогол». Согуштагы жеңилүүлөр Уйгур кагандыгынын ич-ара күрөштөрүн күчөткөн. 840-жылы кар калың жаап мал кырылып, ачарчылык жана жугуштуу оруулар күчөгөн. Ушул жылы Кыргыздардын ажосу Уйгурлардын борбор шаары Ордо-Балыкка 100 миң аскерин жиберип, уйгурлардын борбор шаарын алган. Уйгур каганы салкылашта курман болгон, уйгурлардын калганы Байкалдын ары жагына Чыгыш Түркстанга качып кетишип өздөрүнүн жакшы жерлерин жана кең байлыктарын кыргыздарга калтырууга мажбур болушкан. 

Энесайлык кыргыздар уйгурларды куугунтуктап отурушуп Чыгыш Түркстанга басып киришет. Кыргыздар уйгурлардын шаары Анси жана Беш-Балык шаарларын алышат. Андан ары Теңир-Тоо менен Жети-Сууга чейин жеткен. Ошентип, IX кылымдын орто ченинде Уйгур кагандыгынын ордуна «Улуу Кыргыз державасы» пайда болгон. 


Улуу Кыргыз державасынын аймагы чыгышта Курыкандарга (Гулиганиге) чейин түштүктө [[Тибет|Тибетке]] чейин, түштүк-батышта Жети-Сууга чейин созулуп жаткан. Радловдун пикири боюнча, кыргыздардын ханы 970-жылы гана Энесайдагы өзүнүн мурунку Ордосуна кайтып келген. 924-жылы кытайлардын Орхонго жортуулу жөнүндө баян кыргыздар 970-жылга чейин Моңголияда же анын эч болбосо бир бөлүгүндө болушу жөнүндө күмөндөнүүгө мажбурлайт. 

Кытай жазма булактарына караганда, Кыргыз мамлекети дашилер (ал убакта арабдарды атагандай тажиктер), туфандар (тибеттер) жана гелолу (карлуктар) менен дайыма достук байланышта болгон. Кыргыздардын арабдар, тибеттер жана карлуктар менен достугу жөнүндө баяндан кыргыздар ал тугул державалык доорунда да Орто Азиянын батыш бөлүгүндө болуп жаткан согуштарга кийлигишпегендиги жөнүндө корутунду чыгарууга мүмкүндүк берет. 

Белгилүү бир мезгилге чейин алардын душмандары уйгурлар гана болушу мүмкүн, анткени алар 860-жыл менен 873-жылдын ортосундагы мезгилинде азыркы Кытай Түркстанын Кара-Ходжа (азыркы Турфандын жанында) жана Бешбалык (кытайча Бейтин, азыркы убактагы Гучендин жанында) шаарлары менен кошо басып алган болчу. 

IX кылымда жазган Гардизиден тышкары, хижранын 372-жылы, б.а. 982-же 983-жылы перс тилинде жазылган «Дүйнөнүн чектери» (Худуд ал-алам) деген автору белгисиз эмгек кызык маалыматтарды берет. Кийинчерээк бул эмгек орус илимий адабиятында адетте «Туманскийдин кол жазмасы» деген ат менен белгилүү. Бул булакка караганда, кыргыздар тугузгуздардын түндүк гана эмес, батыштагы коңшулары да болгон. Анын эсесине кыргыздар башка [[Жети-Суу|Жети-Суулук]] эки элдин – чигилдер менен тухсийлердин кошуналары катары аталган. Чигилдер [[Ысык-Көл|Ысык-Көлдүн]] түндүк жээгинде, түргөштөрдүн бир бөлүгүн (түргөштөрдүн башка канаты катары жогоруда аз эли аталып кетти) түзгөн тухсийлер Чүй дарыясынын өрөөнүндө жашаган. 

Кыргыздар өздөрүнүн Улуу державалык доорунда аймагын түштүк-батыш жакка кеңейткен. Муну Гардизинин жогоруда келтирилген сөзүнө караганда, тугузгуздардын аймагынан Энесайдагы Кыргыз каганынын ордосуна чейинки жол Көгмен тоолорунан же Саян тоо кыркаларынан төндүккө карай 7 күндүк жолду ээлеген. Арабдардын элестетүүсү боюнча кыргыздар ээлеген жер чыгышта океанга чейин жеткен. 

Кыргыз падышасы кыргыз хаканы (каган) деп аталган. Алар жоокердиги менен айырмаланып, коңшулары менен согушуп, кастыкта бөлгөн. Алардын арабалары (же кайыктары), койлору, уйлары жана жылкылары бар, алар суу, жайыт жакшы аба ырайын жана шалбааларды издеп көчүп жүрүшөт. Алар отко сыйынып өлгөндөрүн өртөшөт, чатырларда жана кепелерде жашап мергенчилик менен кесип кылышат. Алардан чыгышты карай кыргыздардан чыккан фури деген эл бар. Алар башка кыргыздар менен аралашпайт. Алардын тилин башка кыргыздар түшүнбөйт. Кыргыз каганы жашаган шаар Кемижкет деп аталат. Кыргыздардын кагандыгында кыштак да, шаар да жок. Хакан жашаган жердегилерден башканын баары чатырларда жашайт. 

Кытайлар мындан тышкары өлүк өрттөлгөндөн кийин калган сөөктөрдү бир жыл өткөндөн кийин жерге көмүшөт деп айтышат. Түрктөрдөн айырмаланып кыргыздар адам өлгөндө бетин тытпайт. Өлгөндөрдү өрттөө жөнүндө маалыматтарда Гардизи кыргыздардын пикири боюнча от эң таза нерсе жана аркандай ыпыласты жок кылат деп кошумчалайт, ошентип өлгөн адам ыпыластан жана күнөөдөн от менен тазаланган. Башка кыргыздардан айырмаланып, фури эли өздөрүнүн өлгөн адамдарын тоого алып барышып, ал чиригенче дарактарга калтырып кетишкен. 

Бирден-бир кыргыз шаары же кыштагынын аты жөнүндө болсо, бул аттын Кытай транскрипциясы Иакинфтин окуганы боюнча – Мидичжы, Шоттун окуганы боюнча – Мидичжита. 

X кылымдагы автор Абу Дулаф кыргыздардын турмушун бир кыйла жакшы сүрөттөйт. Бул баянда кыргыз жазмасы жөнүндө эске алынгандыгы кызык, бул жөнүндө Тан-шуда да айтылган, мында кыргыздардын «жазмасы жана тили уйгурлардыкына абдан окшош» деп белгиленген. Сөз ошол убакта уйгурлардын арасында таркай баштаган жана кийин моңголдор кабыл алган алфавит жөнүндө эмес, андан байыркы жазуулар жөнүндө болуп жатат, орхон жазууларын ачуунун аркасында аны окуу үчүн ачкыч табылган эле. 

Моңголияда кыргыздардын үстөмдүгү кыска убакытка созулгандыгына карабастан, кыргыздар жөнүндө эскерүүлөр моңголдордо ушул убакка чейин сакталып калган, балким Моңголияны моңголдор ээлеп алганга чейин бул өлкөдө жашаган жана үстөмдүк кылган акыркы эл кыргыздар болгондугуна байланыштуу ушундай болушу ыктымал. 

Рамстед Селеңга менен Орхондун ортосундагы ушундай «кыргыз» көрүстөндөрү жөнүндө эске салат, мындагы эстеликтердеги жазууларда VIII кылымдагы Уйгур кагандарынын биринин падышачылыгы жөнүндө айтылган. Кыргыздар Моңголияда үстөмдүк кылган акыркы түрк эли болгон. Ошентип, түрктөрдун жоктугунан моңголдук тектеги элдер пайдаланып кеткен. Буга «фури» тили башка кыргыздар үчүн түшүнүксүз болгондугун Туманскийдин кол жазмасындагы сөздөр көрсөтүп турат. 

Ошол убакта атүгүл Энесайдын жогору жагында, кыргыздардын түштүк жагында моңгол тегиндеги ойрот эли жашаган, алардын тили [[Чыңгыз Хан|Чыңгыз хандын]] моңголдорунун тилинен диалектилик жагынан гана айырмаланган. Бул жерде эки тил – түрк жана моңгол тилдери канчалык аралашып кеткендиги жөнүндө Рашид-аддиндин сөздөрүнөн көрүнүп турат, мында Энесайдын жогорку бөлүгүн түзгөн дарыялар Сексиз-мүрөн (Сегиз дарыя) деп аталат. Азыр бул жерде моңголдордун катуу таасиринде болушса да түрктөр жашап тургандыгы белгилүү. 

== Кыргыз-Кытай (Тан) мамилелери ==
Кыргыздар 840-ж. Уйгурлардын борборун алганда ал жерде Уйгур каганынын кытайлык ханышасы Тайхени колго түшүрүп, кошундардын коштоосу менен аны кайра Кытайга жөнөткөн. Бул кошунга уйгурлардын Уге каганы кол салып, ал ханышаны кайра туткунга түшүрүп алат, ханыша уйгурлардын туткунунан 843-жылы гана бошотулат. Кытай императорлору адегенде жаңы туушкандарын өз тектеши катары эсептегиси келген. Анткени Хуннулардын мезгилинде Кыргыз ээлигинин башкаруучусу болгон Ли Лин чыккан Ли уруусунан Тан династиясынын өкүлдөрү дагы чыгышкан эле. Бирок император Сюань-цзунда (847-859) «Хагас Тандардын тукуму менен теңелүүгө кудуретсиз чакан уруу» деген жыйынтык чыгарышкан. Уйгурларды жеңип чыккан хан 847-жылы эле, башкача айтканда, анын башкы душманы Уге дүйнөдөн кайткан жылы өлгөн, Тан-шуда анын эң жакын ордун басуучусунун аты жана титулу келтирилген, бирок ал жөнүндө, андан кийинки Кыргыз хандары жөнүндө эч кандай маалыматтар айтылган эмес.

== Кагандар ==
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot;
|+ Кыргыз кагандары Монгол империясынын интеграциясына чейин:&lt;ref&gt;http://www.president.kg/kg/kyrgyzstan/taryh&lt;/ref&gt;
! аты 
|-
| [[Барсбек каган|Барсбек]]
|-
| [[Ажо]]
|-
| [[Алп Сол|Солагай]]
|-
| Цзун-ин Хюн-Ву 
Чен-мин-хан
|-
| Ин-ву Чен-мин-хан
|-
|}

== Аскердин иш ==
VIII кылымдын башындагыга караганда бир кыйла көп материалдык жана адам ресурстарына ээ болгон көз каранды элдер өздөрүнүн аскерлерин кыргыз курамына кошууга милдеттүү болчу. Администрациянын жана аскер күчтөрүнүн башында Ажо турган. Ага 3 бий жана ар кыл баскычтагы чиновиктер баш ийишип 6 бөлүккө бөлүшкөн. Туруктуу аскерлерден куралган атчандар гвардиясы болгон. IX кылымда кыргыздар көз каранды уруулардын түзгөн аскер күчтөрүн эсептегенде 100 миң аскери болгон.

== Термин ==
«Улуу Кыргыз державасы» деген түшүнүктү илимге академик В.В.Бартольд өз аныктоосу менен кыргыздардын [[Борбордук Азия|Борбордук Азиянын]] кеңири аймагын камтыган империялык мезгилине карата эң алгач колдонгон. Ал Энесай кыргыздарынын тарыхын өз изилдөөлөрүнүн негизинде 1927-жылы жазган «Кыргыздар. Тарыхый очерк» деген китебинде кеңири чагылдырган.

== Колдонулган адабияттар ==

* Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк. - Фрунзе, 1990. 

* Асанканов А.А., Осмонов Ө.Ж., Кыргызстан тарыхы. - Б., 2010

==Интернеттеги шилтемелер==

* http://www.azattyk.org/content/kyrgyzstan_history_conference_kyrgyz_kaganat/24773512.html
* [http://students.com.kg/publ/tarykh/uluu_kyrgyz_d_l_t/3-1-0-38 Улуу кыргыз дөөлөтү]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Category:Кыргыз тарыхы]]
[[Category:Тарых]]
[[Category:Тумар-2011]]
[[Category:Кыргыз таануу]]
[[Category:Ички Азия]]
[[Category:Кыргыздар]]
[[Category:Борбордук Азия]]
[[Category:Кыргызстан]]
[[Category:Теңир-Тоо]]
[[Category:Монголия]]
[[Category:Сибирь]]
[[Category:Евразия]]</text>
      <sha1>dszz7s7zt6jk2kitkpyrdp86c23td2p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422446</id>
      <parentid>422445</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:37:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26560" xml:space="preserve">{{Тарыхый мамлекет
|аталыш           = Улуу Кыргыз дөөлөтү
|мартаба          =[[каган|кагандык]]
|байрак           =
|карта            = Map of kyrgyz khaganate.jpg | thumb
|борбор           =[[Кемичкет|Кемижкет]] 693—840 &lt;br&gt; [[Ордо-Балык шаары|Ордо-Балык]] 840—924
|шаарлар = Кемижкет, Дахлан, Бешбалык, Ордо-Балык, Буркин, Отуген, [[Баласагун|Баласагын]], Аньси, [[Куча шаары, Түркстан|Куча]], Чебаки, Аймырлыг, Таштып, [[Турпан ойдуңу|Турфан]], Кызыл Чар
|тил             = [[Байыркы кыргыз тили]]
|негизделген      = 693 — 840 Кыргыз каганаты &lt;br&gt; 840
|жоюлган          = 924 Улуу Кыргыз Дөөлөтү
|аянт             = 8.000.000 км2 (Солагайдын убакытында)
|калк             = [[энесай кыргыздары]], [[Уйгурлар]], [[кидандар]], [[меркиттер]], [[курыкандар]], [[кереиттер]], [[тангуттар]]
|башкаруучулардын_даражасы = Элтебер
|ажо1 = [[Шибокий Ачжан|Сылифа Шибокуй Ачжань]]
|башкарган_жылы1 = 648
|башкаруучулардын_даражасы2 = Каган
|ажо2 = [[Барсбек каган|Барс-бег]] (Ынанчу Алп Бильге)
|башкарган_жылы2= 693—711
|ажо3 = [[Билге Тонг Эркин]]
| башкарган_жылы3= 758-795
|ажо4= [[Ажо]]
|башкарган_жылы4= 820—840
|ажо5= [[Алп Сол|Алп Сологой]] (Чизе Солагай)
|башкарган_жылы5= 840—847
|ажо6= [[Аре каган]]
|башкарган_жылы6= 847—847
|ажо7= Ин-ву Чен-мин-хан
|башкарган_жылы7= 847—866
|сулале = [[Ажо сулалеси|Ажо династиясы]]
|чейин            =Уйгур кагандыгы
|ч1 = Кыркырхан|Каркырахан
|кийин            =
|к2               =Кыргыз мамлекети
|к3              = Кем-Кемжиут|Кэм-Кемжигүт (мамлекет)
|к4               =
}}

'''Улуу Кыргыз Дөөлөтү''' - 693-924-жылдарда [[Ички Азия|Ички Азияда]] өкүм сүргөн кубаттуу көчмөн [[кыргыз]] кагандыгы.

== Доорлору ==
693 жыл. [[Уйгур кагандыгы]] Тан империясындагы [[Энесай кыргыздары|Энесай кыргыздардын]] жерлерин басып алган. Дал ошол убакытта Кыргыз каганаты түзүлгөн.

* '''552 жыл''' — [[Байыркы түрктөр|Байыркы түрктөрдүн]] жужандарга каршы көтөрүлүшүнөн кийин, Энесай кыргыздары мамлекеттүүлүккө ээ болгон.
* '''555-581''' —  Энесай кыргыздарынын мамлекети [[Түрк каганаты]] кулаганга чейин ага вассалдык көз карандылыкта болгон.
* '''629-632''' — Энесай кыргыздарынын мамлекети — [[Теле каганаты|Теле каганатынын]] вассалы.
* '''648-693''' — Тан империясында Энесай кыргыздарга өзэркин [[Цзянькунь Борбордук Губерниясы|Цзянькунь]] деген аймак түзүлгөн. 
* '''758—840''' —  Кыргыз каганаты алгач Уйгур каганатынын карамагында болгон, бирок 20 жылдык согуштан кийин 840 жылда [[Уйгур кагандыгы|Уйгур каганаты]] кулаган.
* '''840—924''' — Бул мезгилди Бартольд кыргыздардын эң улуу доору деп эсептеп «Улуу Кыргыз Дөөлөтү» деп атаган.
* '''924 жылга''' — карата Энесай кыргыздарын күчтөрү азыраган, алардын каганатынын янты Энесай дарыясынын өрөөнүнө, ошондой эле борбору [[Кемичкет|Кемижкетке]] коюлган.
* '''924—1207''' — Кыргыз каганаты, өтө көп кичине мамлекеттерге бөлүнгөн, алардын эң күчтүүлөрү [[Кем-Кемжиут]] жана [[Кыргыз (мамлекет)|Кыргыз]] болуп саналат.
* '''1207—1219''' — [[Тумат-кыргыз көтөрүлүшү|Туматтар менен кыргыздар]] моңголдорго каршы көтөрүлүп утулушат, ошондо Кыргыз мамлекети [[Монгол империясы|Моңгол империясына]] таянган.
* '''1259—1264''' — [[Монгол империясы|Монгол империясындагы]] ички проблемалардыгынан, ошол убакыттагы монгол Ариг-буга ханын, эчким укпай, ага кыргыздар гана таянышкан, ошондо анын ээлиги бир гана Энесай дарыясынын жээгинде болгон.
* '''1207—1293''' — [[Кем-Кемжиут]] мамлекети 1293 жылга чейин [[Юань династиясы]] менен каршы согушкан, бирок 1293 жылы Тутухадан утулуп, таянган.

== Тарых ==

Байыркы түрк элдеринин бири Экинчи [[Түрк кагандыгы]] начарлагандан кийин уйгурлар, карлуктар басмылдардын биргелешкен күчтөрү аны талкалаганда, көчмөндөрдүн жаңы талаа дөөлөтү Уйгур кагандыгына тийген эле. 

VIII кылымда [[Борбордук Азия|Борбордук Азияда]] үстөмдүк уйгурлардын колунда эле. [[Уйгурлар]] эзелтеден бери Борбордук Азиянын талааларында жашаган. 744-840-жж. Уйгур каганаты абдан күчтүү мамлекет болгон. Анын күчтүү мезгилинде Кытай мамлекети дагы жыл сайын салык төлөп турган. 

Кыргыздардын өздөрүнүн күчтөрүн ал убакта [[Жети-Суу|Жети-Сууну]] ээлеп алышкан Карлуктар менен Чиктер жана түрк урууларынын калдыктары менен Уйгур кагандыгы Элетмиш Билгеге каршы күрөшүү үчүн бириктиришкен (747-759). Түрк бектеринин арасынан чыккынчылар чыгып Элетмиш Билгеге эскертип коюшат. Ал чечкиндүү арекет кылып союздаштарды жалгыздап талкалаган 758-жылы уйгурлар Ортоңку Энесайдагы кыргыздардын өлкөсүн басып алышат. 795-жылы кыргыздар уйгур каганатына каршы көтөрүлүшкө чыккан. Бирок жеңилип калган. Кыргыз Ажолору өч алуу максатында 25 жыл бою өз күчтөрүн топтошкон. 

IX кылымдын башында Уйгур кагандыгы мурдагыдан бошоңдоп калган эле. Анда ич-ара чыр-чатактар күч алып ички-саясий абал абдан начарлаган. Бул учурдан кыргыздар дароо пайдаланып, уйгурларга каршы согушуга даярдана баштаган. Кытай булактарынан төмөнкүлөрдү окууга болот. Кыргыз каганы өзүн Ажо деп жарыялап, аялын ханыша деп жарыялаган. Бул кыргыздардын тарыхындагы 820-жылы болгон. Ошол мезгилде Карлукдардын колдосуна ээ болушкан. Кыргыздар өздөрүн Уйгур кагандыгынан көз карандысыз деп жарыялап, Борбордук Азияга үстөмдүк кылууга умтула башташкан. Бул мезгилге чейин Кыргыз кагандыгы узакка созулуучу согуштарга атайын даярдыктардан өтүшкөн. Аскердик административдик системаны түзгөн. Ажо Сибирь элдерине бир нече жолу жортуул жасап, мамлекеттик чек арасын бир кыйла кеңейткен. 

Ошол мезгилде кыргыз Ажосу уйгурлар менен каршылашкан арабдар, тибеттиктер, кытайлыктар жана Теңир-Тоолук Карлук мамлекети менен дипломатиялык байланыштарды түзө алган. 820-жылы кыргыз Ажосунун өзүн Каган деп жарыялашы Уйгур каганына согуш жарыялаганга барабар болгон. Уйгурлар Кыргыз ажосуна кыр көрсөтүү максатында Энесайга аскерлерин жиберет, бирок Уйгур аскерлери жеңилип калышат. Согуш андан ары уланып 20 жылга созулат. Кыргыздар бул согушта басымдуулук кыла баштаган. 

Кыргыз ажосу Уйгур каганына мындай деген кат жиберет «Сенин тагдырың бүттү, мен жакында сенин алтын Ордоңду аламын, анын алдына атымды байлап өзүмдүн туумду илемин. Эгерде мени менен алышкың келсе дароо келгин эгерде алыша албасаң тезинен жогол». Согуштагы жеңилүүлөр Уйгур кагандыгынын ич-ара күрөштөрүн күчөткөн. 840-жылы кар калың жаап мал кырылып, ачарчылык жана жугуштуу оруулар күчөгөн. Ушул жылы Кыргыздардын ажосу Уйгурлардын борбор шаары Ордо-Балыкка 100 миң аскерин жиберип, уйгурлардын борбор шаарын алган. Уйгур каганы салкылашта курман болгон, уйгурлардын калганы Байкалдын ары жагына Чыгыш Түркстанга качып кетишип өздөрүнүн жакшы жерлерин жана кең байлыктарын кыргыздарга калтырууга мажбур болушкан. 

Энесайлык кыргыздар уйгурларды куугунтуктап отурушуп Чыгыш Түркстанга басып киришет. Кыргыздар уйгурлардын шаары Анси жана Беш-Балык шаарларын алышат. Андан ары Теңир-Тоо менен Жети-Сууга чейин жеткен. Ошентип, IX кылымдын орто ченинде Уйгур кагандыгынын ордуна «Улуу Кыргыз державасы» пайда болгон. 


Улуу Кыргыз державасынын аймагы чыгышта Курыкандарга (Гулиганиге) чейин түштүктө [[Тибет|Тибетке]] чейин, түштүк-батышта Жети-Сууга чейин созулуп жаткан. Радловдун пикири боюнча, кыргыздардын ханы 970-жылы гана Энесайдагы өзүнүн мурунку Ордосуна кайтып келген. 924-жылы кытайлардын Орхонго жортуулу жөнүндө баян кыргыздар 970-жылга чейин Моңголияда же анын эч болбосо бир бөлүгүндө болушу жөнүндө күмөндөнүүгө мажбурлайт. 

Кытай жазма булактарына караганда, Кыргыз мамлекети дашилер (ал убакта арабдарды атагандай тажиктер), туфандар (тибеттер) жана гелолу (карлуктар) менен дайыма достук байланышта болгон. Кыргыздардын арабдар, тибеттер жана карлуктар менен достугу жөнүндө баяндан кыргыздар ал тугул державалык доорунда да Орто Азиянын батыш бөлүгүндө болуп жаткан согуштарга кийлигишпегендиги жөнүндө корутунду чыгарууга мүмкүндүк берет. 

Белгилүү бир мезгилге чейин алардын душмандары уйгурлар гана болушу мүмкүн, анткени алар 860-жыл менен 873-жылдын ортосундагы мезгилинде азыркы Кытай Түркстанын Кара-Ходжа (азыркы Турфандын жанында) жана Бешбалык (кытайча Бейтин, азыркы убактагы Гучендин жанында) шаарлары менен кошо басып алган болчу. 

IX кылымда жазган Гардизиден тышкары, хижранын 372-жылы, б.а. 982-же 983-жылы перс тилинде жазылган «Дүйнөнүн чектери» (Худуд ал-алам) деген автору белгисиз эмгек кызык маалыматтарды берет. Кийинчерээк бул эмгек орус илимий адабиятында адетте «Туманскийдин кол жазмасы» деген ат менен белгилүү. Бул булакка караганда, кыргыздар тугузгуздардын түндүк гана эмес, батыштагы коңшулары да болгон. Анын эсесине кыргыздар башка [[Жети-Суу|Жети-Суулук]] эки элдин – чигилдер менен тухсийлердин кошуналары катары аталган. Чигилдер [[Ысык-Көл|Ысык-Көлдүн]] түндүк жээгинде, түргөштөрдүн бир бөлүгүн (түргөштөрдүн башка канаты катары жогоруда аз эли аталып кетти) түзгөн тухсийлер Чүй дарыясынын өрөөнүндө жашаган. 

Кыргыздар өздөрүнүн Улуу державалык доорунда аймагын түштүк-батыш жакка кеңейткен. Муну Гардизинин жогоруда келтирилген сөзүнө караганда, тугузгуздардын аймагынан Энесайдагы Кыргыз каганынын ордосуна чейинки жол Көгмен тоолорунан же Саян тоо кыркаларынан төндүккө карай 7 күндүк жолду ээлеген. Арабдардын элестетүүсү боюнча кыргыздар ээлеген жер чыгышта океанга чейин жеткен. 

Кыргыз падышасы кыргыз хаканы (каган) деп аталган. Алар жоокердиги менен айырмаланып, коңшулары менен согушуп, кастыкта бөлгөн. Алардын арабалары (же кайыктары), койлору, уйлары жана жылкылары бар, алар суу, жайыт жакшы аба ырайын жана шалбааларды издеп көчүп жүрүшөт. Алар отко сыйынып өлгөндөрүн өртөшөт, чатырларда жана кепелерде жашап мергенчилик менен кесип кылышат. Алардан чыгышты карай кыргыздардан чыккан фури деген эл бар. Алар башка кыргыздар менен аралашпайт. Алардын тилин башка кыргыздар түшүнбөйт. Кыргыз каганы жашаган шаар Кемижкет деп аталат. Кыргыздардын кагандыгында кыштак да, шаар да жок. Хакан жашаган жердегилерден башканын баары чатырларда жашайт. 

Кытайлар мындан тышкары өлүк өрттөлгөндөн кийин калган сөөктөрдү бир жыл өткөндөн кийин жерге көмүшөт деп айтышат. Түрктөрдөн айырмаланып кыргыздар адам өлгөндө бетин тытпайт. Өлгөндөрдү өрттөө жөнүндө маалыматтарда Гардизи кыргыздардын пикири боюнча от эң таза нерсе жана аркандай ыпыласты жок кылат деп кошумчалайт, ошентип өлгөн адам ыпыластан жана күнөөдөн от менен тазаланган. Башка кыргыздардан айырмаланып, фури эли өздөрүнүн өлгөн адамдарын тоого алып барышып, ал чиригенче дарактарга калтырып кетишкен. 

Бирден-бир кыргыз шаары же кыштагынын аты жөнүндө болсо, бул аттын Кытай транскрипциясы Иакинфтин окуганы боюнча – Мидичжы, Шоттун окуганы боюнча – Мидичжита. 

X кылымдагы автор Абу Дулаф кыргыздардын турмушун бир кыйла жакшы сүрөттөйт. Бул баянда кыргыз жазмасы жөнүндө эске алынгандыгы кызык, бул жөнүндө Тан-шуда да айтылган, мында кыргыздардын «жазмасы жана тили уйгурлардыкына абдан окшош» деп белгиленген. Сөз ошол убакта уйгурлардын арасында таркай баштаган жана кийин моңголдор кабыл алган алфавит жөнүндө эмес, андан байыркы жазуулар жөнүндө болуп жатат, орхон жазууларын ачуунун аркасында аны окуу үчүн ачкыч табылган эле. 

Моңголияда кыргыздардын үстөмдүгү кыска убакытка созулгандыгына карабастан, кыргыздар жөнүндө эскерүүлөр моңголдордо ушул убакка чейин сакталып калган, балким Моңголияны моңголдор ээлеп алганга чейин бул өлкөдө жашаган жана үстөмдүк кылган акыркы эл кыргыздар болгондугуна байланыштуу ушундай болушу ыктымал. 

Рамстед Селеңга менен Орхондун ортосундагы ушундай «кыргыз» көрүстөндөрү жөнүндө эске салат, мындагы эстеликтердеги жазууларда VIII кылымдагы Уйгур кагандарынын биринин падышачылыгы жөнүндө айтылган. Кыргыздар Моңголияда үстөмдүк кылган акыркы түрк эли болгон. Ошентип, түрктөрдун жоктугунан моңголдук тектеги элдер пайдаланып кеткен. Буга «фури» тили башка кыргыздар үчүн түшүнүксүз болгондугун Туманскийдин кол жазмасындагы сөздөр көрсөтүп турат. 

Ошол убакта атүгүл Энесайдын жогору жагында, кыргыздардын түштүк жагында моңгол тегиндеги ойрот эли жашаган, алардын тили [[Чыңгыз Хан|Чыңгыз хандын]] моңголдорунун тилинен диалектилик жагынан гана айырмаланган. Бул жерде эки тил – түрк жана моңгол тилдери канчалык аралашып кеткендиги жөнүндө Рашид-аддиндин сөздөрүнөн көрүнүп турат, мында Энесайдын жогорку бөлүгүн түзгөн дарыялар Сексиз-мүрөн (Сегиз дарыя) деп аталат. Азыр бул жерде моңголдордун катуу таасиринде болушса да түрктөр жашап тургандыгы белгилүү. 

== Кыргыз-Кытай (Тан) мамилелери ==
Кыргыздар 840-ж. Уйгурлардын борборун алганда ал жерде Уйгур каганынын кытайлык ханышасы Тайхени колго түшүрүп, кошундардын коштоосу менен аны кайра Кытайга жөнөткөн. Бул кошунга уйгурлардын Уге каганы кол салып, ал ханышаны кайра туткунга түшүрүп алат, ханыша уйгурлардын туткунунан 843-жылы гана бошотулат. Кытай императорлору адегенде жаңы туушкандарын өз тектеши катары эсептегиси келген. Анткени Хуннулардын мезгилинде Кыргыз ээлигинин башкаруучусу болгон Ли Лин чыккан Ли уруусунан Тан династиясынын өкүлдөрү дагы чыгышкан эле. Бирок император Сюань-цзунда (847-859) «Хагас Тандардын тукуму менен теңелүүгө кудуретсиз чакан уруу» деген жыйынтык чыгарышкан. Уйгурларды жеңип чыккан хан 847-жылы эле, башкача айтканда, анын башкы душманы Уге дүйнөдөн кайткан жылы өлгөн, Тан-шуда анын эң жакын ордун басуучусунун аты жана титулу келтирилген, бирок ал жөнүндө, андан кийинки Кыргыз хандары жөнүндө эч кандай маалыматтар айтылган эмес.

== Кагандар ==
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot;
|+ Кыргыз кагандары Монгол империясынын интеграциясына чейин:&lt;ref&gt;http://www.president.kg/kg/kyrgyzstan/taryh&lt;/ref&gt;
! аты 
|-
| [[Барсбек каган|Барсбек]]
|-
| [[Ажо]]
|-
| [[Алп Сол|Солагай]]
|-
| Цзун-ин Хюн-Ву 
Чен-мин-хан
|-
| Ин-ву Чен-мин-хан
|-
|}

== Аскердин иш ==
VIII кылымдын башындагыга караганда бир кыйла көп материалдык жана адам ресурстарына ээ болгон көз каранды элдер өздөрүнүн аскерлерин кыргыз курамына кошууга милдеттүү болчу. Администрациянын жана аскер күчтөрүнүн башында Ажо турган. Ага 3 бий жана ар кыл баскычтагы чиновиктер баш ийишип 6 бөлүккө бөлүшкөн. Туруктуу аскерлерден куралган атчандар гвардиясы болгон. IX кылымда кыргыздар көз каранды уруулардын түзгөн аскер күчтөрүн эсептегенде 100 миң аскери болгон.

== Термин ==
«Улуу Кыргыз державасы» деген түшүнүктү илимге академик В.В.Бартольд өз аныктоосу менен кыргыздардын [[Борбордук Азия|Борбордук Азиянын]] кеңири аймагын камтыган империялык мезгилине карата эң алгач колдонгон. Ал Энесай кыргыздарынын тарыхын өз изилдөөлөрүнүн негизинде 1927-жылы жазган «Кыргыздар. Тарыхый очерк» деген китебинде кеңири чагылдырган.

== Колдонулган адабияттар ==

* Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк. - Фрунзе, 1990. 

* Асанканов А.А., Осмонов Ө.Ж., Кыргызстан тарыхы. - Б., 2010

==Интернеттеги шилтемелер==

* http://www.azattyk.org/content/kyrgyzstan_history_conference_kyrgyz_kaganat/24773512.html
* [http://students.com.kg/publ/tarykh/uluu_kyrgyz_d_l_t/3-1-0-38 Улуу кыргыз дөөлөтү]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Category:Кыргыз тарыхы]]
[[Category:Тарых]]
[[Category:Тумар-2011]]
[[Category:Кыргыз таануу]]
[[Category:Ички Азия]]
[[Category:Кыргыздар]]
[[Category:Борбордук Азия]]
[[Category:Кыргызстан]]
[[Category:Теңир-Тоо]]
[[Category:Монголия]]
[[Category:Сибирь]]
[[Category:Евразия]]</text>
      <sha1>26c6286pikbc77z46t9key96gqhe6kc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калыбына келтирүү</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16637</id>
    <revision>
      <id>422472</id>
      <parentid>330548</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:46:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bosogo</username>
        <id>18484</id>
      </contributor>
      <comment>сөздүк эмес</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1084" xml:space="preserve">'''Калыбына келтирүү'''  Берилиштер базасын башкаруу системдеринин татаалдары [[вахталык журнал|вахталык журналды]] камтыйт, ал журнал жазылыштын өзгөртүлгөнгө чейинкисин жана өзгөртүлгөндөн кийинкисин көзөмөлдөп турат. Бул вахталык журнал програмдык жабдык же жабдуулар иштен чыгып калган учурда [[Берилиштер базасы, берилишбаза|берилиштер базасын]] калыбына келтирүүдө колдонулат.

== Колдонулган адабияттар ==
* Компьютер жана интернет: Энциклопедиялык окуу куралы, У.Н. Бримкулов, А.С. Өмүралиев, В.Ф. Бабак, Бишкек 2004. ISBN 9967-14-014-3

[[Категория:Компьютер]]
[[Категория:Маалымат технологиялары‎]]</text>
      <sha1>2nn0zb28k3znegxvc9sfa9wud4eqrjg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Конкобаев, Кадыралы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17441</id>
    <revision>
      <id>422411</id>
      <parentid>383833</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T19:57:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>193.106.49.121</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Кыскача өмүр таржымакалы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3612" xml:space="preserve">[[File:Kadyraly Konkobaev 10.2.12.jpg|thumb|upright|Кадыралы Конкобаев.]]

'''Кадыралы Конкобаев''' (Kadyrali Konkobaev;  1948-ж. 12-октябрында т.) - [[Түркология|түрколог]], [[филология]] илимдеринин доктору (1993), профессор (2007), [[ПИАК|PIAC]]тын катышуучусу.

==Кыскача өмүр таржымакалы ==

Кадыралы Конкобаев Кыргызстандын Ош облусуна караштуу Кара-Кулжа районундагы Алайкуу жергесинде Коо-Чаты кыштагында 1948-жылдын тогуздун (октябрь) айынын 12синде туулган.

Ош педагогикалык университетинин (мурдагы ОШПИ) филология факультетин аяктаган.

==Илимий-педагогдук чыгармачылыгы ==

==Саякаттары==

==Анын шакирттери==

Профессор, тарыхчы, ономаст, этнолог [[Каратаев, Олжобай Кубатбекович|Олжобай Каратаев]].

Түрколог [[Усеев, Нурдин Качкынович|Нурдин Усеев]] мырза.

Мээрим Жылкыбаева. Темасы:  Фаргана хандар тарыхы / История ферганских ханов (языковые особенности).

==Сыйлыктары. Наамдары==
Кыргызстан Ленин комсомолунун илим тармагындагы сыйлыгы. 
(Топонимия жаатындагы илимий эмгеги үчүн).

==Эмгектеринин кыскача тизмеси ==

* Топонимия Южной Киргизии. Фрунзе, &quot;Илим&quot;, 1980. &lt;br&gt;
* Кыргыз тилининин омонимдер сөздүгү. Фрунзе, 1986. &lt;br&gt;
* Кыргыз тилинин антонимдер сөздүгү. Фрунзе, 1988. &lt;br&gt;
* Сыдыков С., Конкобаев К. Байыркы түрк жазуусу (VII-X кк.): Окуу китеп. – Бишкек: КТМУ, 2001. – 336 б. – (Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин чыгармалары. Т. 5). - ISBN 9987-20-786-х. - (Eski Türk yazıtları). &lt;br&gt;

4. Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү. Бишкек, 2001.&lt;br /&gt;
5. Байыркы түрк жазуусу. VII-X кк. Бишкек, 2002.&lt;br /&gt;
6. Кыргыз географиялык терминдеринин сөздүгү. Бишкек, 2005.&lt;br /&gt;
7. Кыргыз тилинин диалектологиялык сөздүгү. Бишкек, 2009.

==Ал тууралуу адабият==

*  &lt;br&gt;

==Интернеттеги шилтемелер==
* http://www.24kg.org/community/129415-kadyraly-konkobaev-v-kyrgyzstane-mnogo-sfer-gde.html{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 
* http://www.pandia.ru/text/77/147/2338.php &lt;br&gt;
* http://www.gorno-altaisk.info/news/18692 &lt;br&gt;

[[Категория:Кыргыз таануу]]
[[Категория:Кыргыз тарыхы]]
[[Категория:Кыргыз тарыхчылары‎]]
[[Категория:Түркологдор‎]]
[[Категория:Кыргыз тили]]
[[Категория:Тилчилер]]
[[Категория:Ош облусу]]
[[Категория:Кыргыз Тарых Коому]]
[[Категория:Кыргыз этнографтары]]</text>
      <sha1>hv518bfquvt48c6bs0i3ncrbost4z8q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Папан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42418</id>
    <revision>
      <id>422397</id>
      <parentid>422392</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:15:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>Такталбаган маалыматтар [[Special:Contributions/89.237.194.23|89.237.194.23]] ([[User talk:89.237.194.23|сюзюу]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3263" xml:space="preserve">{{ОЖ 
 |статусу                    = Айыл
 |кыргызча аталышы           = Папан
 |расмий аталышы             = Папан
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                       = Кыргызстан
 |герб                       = 
 |желек                      = 
 |гербдин туурасы            = 
 |желектин туурасы           =
|lat_dir = N|lat_deg =40.30024|lat_min =   |lat_sec =  
|lon_dir = E|lon_deg =72.98687|lon_min =   |lon_sec =  
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale      
 |ЯндексКарта=
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү  =  
 |областын картасынын өлчөмү = 
 |аймактын картасынын өлчөмү = 
 |областын түрү              = област
 |област                     = Ош областы 
 |таблицадагы област         = 
 |аймактын түрү              = Район{{!}}Район 
 |аймак                      = Кара-Суу району
 |ички бөлүнүшү              = 
 |башычысынын түрү           = 
 |башчысы                    = 
 |негизделген күнү           = 
 |биринчи белгиленген        = 
 |мурунку аталышы            = 
 |берилген статусу           = 
 |аймагы                     =  
 |бийиктиги                  =  
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 
 |климаты                    =
 |расмий тили                = 
 |расмий тили2              = 
  |калкы                     = 4 092 &lt;ref name=&quot;2009 census&quot;/&gt;
  |элди каттоо жылы          = 2009
  |жыштыгы                   = 
  |агломерация               = 
  |улуттук курамы            = 
  |диний курамы              = 
  |этнохороним               =
 |убакыт аралыгы             = +6
 |телефон коду               = 
 |почта индекси              =
 |Commons түрмөгүндө         = 
 |сайты                      = 
 |сайтынын тили              = 
 |сайтынын тили 2            = 
}}
'''Папан''' ({{lang-ky|Папан}}) — [[Кыргыз Республикасы]]нын  [[Ош облусу]]н [[Кара-Суу району]]ндагы айыл. [[Папан айыл округу|Папан айыл айыл окмоту]]

Калкы - 19015киши.&lt;ref name=&quot;2009 census&quot;&gt;{{cite web|title=2009 Population and Housing Census|work=The National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic|accessdate=12 November 2013|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archivedate=2011-08-10|location=Bishkek|language=Russian|year=2010|dead-url=no}}&lt;/ref&gt;
== Булактар ==
{{reflist}}
{{Кара-Суу районунун калкконуштары}}</text>
      <sha1>gdd2pmuc74qnmkxz1hxxmup14mcmwy1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422399</id>
      <parentid>422397</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:48:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Абдырашит Сатылганов moved page [[Папан, Кара-Суу району]] to [[Папан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3263" xml:space="preserve">{{ОЖ 
 |статусу                    = Айыл
 |кыргызча аталышы           = Папан
 |расмий аталышы             = Папан
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                       = Кыргызстан
 |герб                       = 
 |желек                      = 
 |гербдин туурасы            = 
 |желектин туурасы           =
|lat_dir = N|lat_deg =40.30024|lat_min =   |lat_sec =  
|lon_dir = E|lon_deg =72.98687|lon_min =   |lon_sec =  
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale      
 |ЯндексКарта=
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү  =  
 |областын картасынын өлчөмү = 
 |аймактын картасынын өлчөмү = 
 |областын түрү              = област
 |област                     = Ош областы 
 |таблицадагы област         = 
 |аймактын түрү              = Район{{!}}Район 
 |аймак                      = Кара-Суу району
 |ички бөлүнүшү              = 
 |башычысынын түрү           = 
 |башчысы                    = 
 |негизделген күнү           = 
 |биринчи белгиленген        = 
 |мурунку аталышы            = 
 |берилген статусу           = 
 |аймагы                     =  
 |бийиктиги                  =  
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 
 |климаты                    =
 |расмий тили                = 
 |расмий тили2              = 
  |калкы                     = 4 092 &lt;ref name=&quot;2009 census&quot;/&gt;
  |элди каттоо жылы          = 2009
  |жыштыгы                   = 
  |агломерация               = 
  |улуттук курамы            = 
  |диний курамы              = 
  |этнохороним               =
 |убакыт аралыгы             = +6
 |телефон коду               = 
 |почта индекси              =
 |Commons түрмөгүндө         = 
 |сайты                      = 
 |сайтынын тили              = 
 |сайтынын тили 2            = 
}}
'''Папан''' ({{lang-ky|Папан}}) — [[Кыргыз Республикасы]]нын  [[Ош облусу]]н [[Кара-Суу району]]ндагы айыл. [[Папан айыл округу|Папан айыл айыл окмоту]]

Калкы - 19015киши.&lt;ref name=&quot;2009 census&quot;&gt;{{cite web|title=2009 Population and Housing Census|work=The National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic|accessdate=12 November 2013|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archivedate=2011-08-10|location=Bishkek|language=Russian|year=2010|dead-url=no}}&lt;/ref&gt;
== Булактар ==
{{reflist}}
{{Кара-Суу районунун калкконуштары}}</text>
      <sha1>gdd2pmuc74qnmkxz1hxxmup14mcmwy1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422401</id>
      <parentid>422399</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:12:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5125" xml:space="preserve">
{{ОЖ
|макамы                      = айыл
 |кыргызча аталышы           = Папан 
 |сүрөт                      =
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                       = Кыргызстан
 |герб                       = 
 |желек                      = 
 |гербдин сүрөттөлүшү        = 
 |желектин сүрөттөлүшү       = 
 |гербдин туурасы            = 
 |желектин туурасы           =
 |lat_deg= 41|lat_min= 42|lat_sec=0
  |lon_deg= 73|lon_min= 18|lon_sec=0
  |CoordAddon                = 
  |CoordScale                = 
 |өлкө картасынын өлчөмү  = 320
 |облус картасынын өлчөмү = 320
 |район картасынын өлчөмү = 320
 |облус түрү              = 
 |облус                     = Ош облусу
 |таблицадагы облус        = Ош облусу
 |район түрү              = 
 |район                      = Кара-Суу району
 |таблицадагы район          = Кара-Суу району
 |коомдун түрү               = Айыл аймагы 
 |коом                       = Папан айыл аймагы {{!}}Папан 
 |таблицадагы коом           = 
 |ички бөлүнүшү              = 
 |башчысынын түрү            = Айыл башчы
 |башчысы                    = 
 |негизделген күнү           = 1933
 |биринчи белгиленген        = 
 |мурунку аталышы            = 
 |статустун берилиши         = 
 |аймагы                     = 
 |бийиктиктин түрү           = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 
 |климаты                    = 
 |расмий тили                = Кыргыз тили 
 |расмий тили2               = 
  |калкы                     = &lt;ref name=&quot;pop2021&quot; /&gt;
  |элди каттоо жылы          = 2021
  |жыштыгы                   = 
  |агломерация               = 
  |улуттук курамы            = [[Кыргыздар]] 
  |диний курамы              = [[Мусулман|Мусулмандар]] 
  |этнохороним               =  
 |убакыт аралыгы             = +6
 |DST                        = 
 |телефон коду               = +996
 |почта индекси              = 
 |почта индекстери           = 
 |автоунаа коду              = 
 |идентификатордун түрү      = 
 |цифралык идентификатор     = 
 |Commons түрмөгүндө         = 
 |сайты                      = 
 |сайтынын тили              =
 |ААББТ                      =4170 3225 836 03 0 
}}
'''Папан''' — [[Кыргызстан|Кыргызстандын]] [[Ош облусу|Ош облусунун]] [[Кара-Суу району|Кара-Суу районундагы]] [[айыл]]. [[Папан айыл аймагы|Папан айыл аймагынын]] курамына кирет.

[[ААББТ|ААББТ коду]] — 4170 3225 836 03 0&lt;ref&gt;[http://www.stat.kg/stat.files/class.files/%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%20%D0%A1%D0%9E%D0%90%D0%A2%D0%95.pdf Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору]&lt;/ref&gt;.

== Калкы ==

{|class=&quot;wikitable&quot;
|-
! жылы || 2009 &lt;ref name=&quot;Этно2009.Жалал-Абад&quot;&gt;{{Cite web |title=2009 калкты каттоо. Жалал-Абад облусу |url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf |access-date=2011-08-10 |archive-date=2011-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf |dead-url=no |accessdate=2020-05-27 |archivedate=2011-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf }}&lt;/ref&gt;|| 2014&lt;ref&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2014}}&lt;/ref&gt; || 2015&lt;ref&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2015}}&lt;/ref&gt;  || 2020 || 2021&lt;ref name=pop2021&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
| адам. || {{көбөйүү}} 2683||{{көбөйүү}} 2714 || {{көбөйүү}} 2781 ||  {{көбөйүү}} 3063|| {{көбөйүү}} 3109
|}

== Булактар ==
{{reflist}}
{{Кара-Суу районунун калкконуштары}}</text>
      <sha1>lifl20ds52xiuwszvqkr0k2nznaipnr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422403</id>
      <parentid>422401</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:27:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5160" xml:space="preserve">
{{ОЖ
|макамы                      = айыл
 |кыргызча аталышы           = Папан 
 |сүрөт                      =
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                       = Кыргызстан
 |герб                       = 
 |желек                      = 
 |гербдин сүрөттөлүшү        = 
 |желектин сүрөттөлүшү       = 
 |гербдин туурасы            = 
 |желектин туурасы           =
 |lat_deg= 41|lat_min= 42|lat_sec=0
  |lon_deg= 73|lon_min= 18|lon_sec=0
  |CoordAddon                = 
  |CoordScale                = 
 |өлкө картасынын өлчөмү  = 320
 |облус картасынын өлчөмү = 320
 |район картасынын өлчөмү = 320
 |облус түрү              = 
 |облус                     = Ош облусу
 |таблицадагы облус        = Ош облусу
 |район түрү              = 
 |район                      = Кара-Суу району
 |таблицадагы район          = Кара-Суу району
 |коомдун түрү               = Айыл аймагы 
 |коом                       = Папан айыл аймагы {{!}}Папан 
 |таблицадагы коом           = 
 |ички бөлүнүшү              = 
 |башчысынын түрү            = Айыл башчы
 |башчысы                    = 
 |негизделген күнү           = 1933
 |биринчи белгиленген        = 
 |мурунку аталышы            = 
 |статустун берилиши         = 
 |аймагы                     = 
 |бийиктиктин түрү           = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 
 |климаты                    = 
 |расмий тили                = Кыргыз тили 
 |расмий тили2               = 
  |калкы                     = 448&lt;ref name=&quot;pop2021&quot; /&gt;
  |элди каттоо жылы          = 2021
  |жыштыгы                   = 
  |агломерация               = 
  |улуттук курамы            = [[Кыргыздар]] 
  |диний курамы              = [[Мусулман|Мусулмандар]] 
  |этнохороним               =  
 |убакыт аралыгы             = +6
 |DST                        = 
 |телефон коду               = +996
 |почта индекси              = 
 |почта индекстери           = 
 |автоунаа коду              = 
 |идентификатордун түрү      = 
 |цифралык идентификатор     = 
 |Commons түрмөгүндө         = 
 |сайты                      = 
 |сайтынын тили              =
 |ААББТ                      =4170 6226 842 01 0
}}
'''Папан''' — [[Кыргызстан|Кыргызстандын]] [[Ош облусу|Ош облусунун]] [[Кара-Суу району|Кара-Суу районундагы]] [[айыл]]. [[Папан айыл аймагы|Папан айыл аймагынын]] курамына кирет.

[[ААББТ|ААББТ коду]] — 4170 6226 842 01 0&lt;ref&gt;[http://www.stat.kg/stat.files/class.files/%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%20%D0%A1%D0%9E%D0%90%D0%A2%D0%95.pdf Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору]&lt;/ref&gt;.

== Калкы ==

{|class=&quot;wikitable&quot;
|-
! жылы || 2009 &lt;ref name=&quot;Этно2009.Жалал-Абад&quot;&gt;{{Cite web |title=2009 калкты каттоо. Жалал-Абад облусу |url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf |access-date=2011-08-10 |archive-date=2011-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf |dead-url=no |accessdate=2020-05-27 |archivedate=2011-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf }}&lt;/ref&gt;|| 2014&lt;ref&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2014}}&lt;/ref&gt; || 2015&lt;ref&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2015}}&lt;/ref&gt; ||2019 || 2020 || 2021&lt;ref name=pop2021&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
| адам. || {{көбөйүү}} 4092||{{көбөйүү}} 4352 || {{көбөйүү}} 4692 || айыл &lt;br&gt;бөлүнгөн ||{{азайуу}} 424|| {{көбөйүү}} 448
|}

== Булактар ==
{{reflist}}
{{Кара-Суу районунун калкконуштары}}</text>
      <sha1>efschd8w04voebuidah07y7chm36g7j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422404</id>
      <parentid>422403</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:32:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5165" xml:space="preserve">
{{ОЖ
|макамы                      = айыл
 |кыргызча аталышы           = Папан 
 |сүрөт                      =
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                       = Кыргызстан
 |герб                       = 
 |желек                      = 
 |гербдин сүрөттөлүшү        = 
 |желектин сүрөттөлүшү       = 
 |гербдин туурасы            = 
 |желектин туурасы           =
 |lat_deg= 41|lat_min= 42|lat_sec=0
  |lon_deg= 73|lon_min= 18|lon_sec=0
  |CoordAddon                = 
  |CoordScale                = 
 |өлкө картасынын өлчөмү  = 320
 |облус картасынын өлчөмү = 320
 |район картасынын өлчөмү = 320
 |облус түрү              = 
 |облус                     = Ош облусу
 |таблицадагы облус        = Ош облусу
 |район түрү              = 
 |район                      = Кара-Суу району
 |таблицадагы район          = Кара-Суу району
 |коомдун түрү               = Айыл аймагы 
 |коом                       = Папан айыл аймагы {{!}}Папан 
 |таблицадагы коом           = 
 |ички бөлүнүшү              = 
 |башчысынын түрү            = Айыл башчы
 |башчысы                    = 
 |негизделген күнү           = 1933
 |биринчи белгиленген        = 
 |мурунку аталышы            = 
 |статустун берилиши         = 
 |аймагы                     = 
 |бийиктиктин түрү           = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 
 |климаты                    = 
 |расмий тили                = Кыргыз тили 
 |расмий тили2               = 
  |калкы                     = 448&lt;ref name=&quot;pop2021&quot; /&gt;
  |элди каттоо жылы          = 2021
  |жыштыгы                   = 
  |агломерация               = 
  |улуттук курамы            = [[Кыргыздар]] 
  |диний курамы              = [[Мусулман|Мусулмандар]] 
  |этнохороним               =  
 |убакыт аралыгы             = +6
 |DST                        = 
 |телефон коду               = +996
 |почта индекси              = 
 |почта индекстери           = 
 |автоунаа коду              = O, 06
 |идентификатордун түрү      = 
 |цифралык идентификатор     = 
 |Commons түрмөгүндө         = 
 |сайты                      = 
 |сайтынын тили              =
 |ААББТ                      =4170 6226 842 01 0
}}
'''Папан''' — [[Кыргызстан|Кыргызстандын]] [[Ош облусу|Ош облусунун]] [[Кара-Суу району|Кара-Суу районундагы]] [[айыл]]. [[Папан айыл аймагы|Папан айыл аймагынын]] курамына кирет.

[[ААББТ|ААББТ коду]] — 4170 6226 842 01 0&lt;ref&gt;[http://www.stat.kg/stat.files/class.files/%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%20%D0%A1%D0%9E%D0%90%D0%A2%D0%95.pdf Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору]&lt;/ref&gt;.

== Калкы ==

{|class=&quot;wikitable&quot;
|-
! жылы || 2009 &lt;ref name=&quot;Этно2009.Жалал-Абад&quot;&gt;{{Cite web |title=2009 калкты каттоо. Жалал-Абад облусу |url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf |access-date=2011-08-10 |archive-date=2011-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf |dead-url=no |accessdate=2020-05-27 |archivedate=2011-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf }}&lt;/ref&gt;|| 2014&lt;ref&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2014}}&lt;/ref&gt; || 2015&lt;ref&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2015}}&lt;/ref&gt; ||2019 || 2020 || 2021&lt;ref name=pop2021&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
| адам. || {{көбөйүү}} 4092||{{көбөйүү}} 4352 || {{көбөйүү}} 4692 || айыл &lt;br&gt;бөлүнгөн ||{{азайуу}} 424|| {{көбөйүү}} 448
|}

== Булактар ==
{{reflist}}
{{Кара-Суу районунун калкконуштары}}</text>
      <sha1>gebckaq3sjz2mecelwdi7lhmok2ytxn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422410</id>
      <parentid>422404</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:51:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5540" xml:space="preserve">
{{ОЖ
|макамы                      = айыл
 |кыргызча аталышы           = Папан 
 |сүрөт                      =
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                       = Кыргызстан
 |герб                       = 
 |желек                      = 
 |гербдин сүрөттөлүшү        = 
 |желектин сүрөттөлүшү       = 
 |гербдин туурасы            = 
 |желектин туурасы           =
 |lat_deg= 40|lat_min= 18|lat_sec=0
  |lon_deg= 72|lon_min= 58|lon_sec=48
  |CoordAddon                = 
  |CoordScale                = 
 |өлкө картасынын өлчөмү  = 320
 |облус картасынын өлчөмү = 320
 |район картасынын өлчөмү = 320
 |облус түрү              = 
 |облус                     = Ош облусу
 |таблицадагы облус        = Ош облусу
 |район түрү              = 
 |район                      = Кара-Суу району
 |таблицадагы район          = Кара-Суу району
 |коомдун түрү               = Айыл аймагы 
 |коом                       = Папан айыл аймагы {{!}}Папан 
 |таблицадагы коом           = 
 |ички бөлүнүшү              = 
 |башчысынын түрү            = Айыл башчы
 |башчысы                    = 
 |негизделген күнү           = 1933
 |биринчи белгиленген        = 
 |мурунку аталышы            = 
 |статустун берилиши         = 
 |аймагы                     = 
 |бийиктиктин түрү           = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 
 |климаты                    = 
 |расмий тили                = Кыргыз тили 
 |расмий тили2               = 
  |калкы                     = 448&lt;ref name=&quot;pop2021&quot; /&gt;
  |элди каттоо жылы          = 2021
  |жыштыгы                   = 
  |агломерация               = 
  |улуттук курамы            = [[Кыргыздар]] 
  |диний курамы              = [[Мусулман|Мусулмандар]] 
  |этнохороним               =  
 |убакыт аралыгы             = +6
 |DST                        = 
 |телефон коду               = +996
 |почта индекси              = 
 |почта индекстери           = 
 |автоунаа коду              = O, 06
 |идентификатордун түрү      = 
 |цифралык идентификатор     = 
 |Commons түрмөгүндө         = 
 |сайты                      = 
 |сайтынын тили              =
 |ААББТ                      =4170 6226 842 01 0
}}
'''Папан''' — [[Кыргызстан|Кыргызстандын]] [[Ош облусу|Ош облусунун]] [[Кара-Суу району|Кара-Суу районундагы]] [[айыл]]. [[Папан айыл аймагы|Папан айыл аймагынын]] курамына кирет.

[[ААББТ|ААББТ коду]] — 4170 6226 842 01 0&lt;ref&gt;[http://www.stat.kg/stat.files/class.files/%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%20%D0%A1%D0%9E%D0%90%D0%A2%D0%95.pdf Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору]&lt;/ref&gt;.

== Калкы ==

{|class=&quot;wikitable&quot;
|-
! жылы || 2009 &lt;ref name=&quot;Этно2009.Жалал-Абад&quot;&gt;{{Cite web |title=2009 калкты каттоо. Жалал-Абад облусу |url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf |access-date=2011-08-10 |archive-date=2011-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf |dead-url=no |accessdate=2020-05-27 |archivedate=2011-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf }}&lt;/ref&gt;|| 2014&lt;ref&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2014}}&lt;/ref&gt; || 2015&lt;ref&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2015}}&lt;/ref&gt; ||2015|| 2020 || 2021&lt;ref name=pop2021&gt;{{cite Kyrgyzstan population 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
| адам. || {{көбөйүү}} 4092||{{көбөйүү}} 4352 || {{көбөйүү}} 4692 || айыл &lt;br&gt;бөлүнгөн&lt;ref name=&quot;Дордой10&quot;&gt;{{cite web|datepublished=2015-06-18|url=https://super.kg/kabar/news/116212|title=Кара-Суу районундагы Папан айылынын 9 калктуу пункту айыл категориясына киргизилет|author=Жамалидин Парманкулов|publisher=«[[Super.kg]]»|accessdate=2022-07-19|lang=ky}}&lt;/ref&gt; ||{{азайуу}} 424|| {{көбөйүү}} 448
|}

== Булактар ==
{{reflist}}
{{Кара-Суу районунун калкконуштары}}</text>
      <sha1>rkm3v2o0i4z97hs4644x2aurtsh8r5o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вюрцбург</title>
    <ns>0</ns>
    <id>60767</id>
    <revision>
      <id>422419</id>
      <parentid>395747</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T23:56:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>130</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Wappen_von_Wuerzburg.svg with [[File:DEU_Würzburg_COA.svg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · Harmonisierung Wappennamen).</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5030" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусу                 = Шаар 
 |кыргызча аталышы           = Вюрцбург 
 |расмий аталышы            = Würzburg 
 |сурөтү                   = [[Сүрөт:Dom_R1.jpg|330px]] 
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                      = Германия 
 |герб                 = DEU Würzburg COA.svg 
 |желек                       = 
 |гербдин сүрөттөлүшү     = 
 |желектин сүрөттөлүшү         = 
 |гербдин туурасы             = 
 |желектин туурасы                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=49 |lat_min=47 |lat_sec=40 
  |lon_dir=E |lon_deg=9 |lon_min=55 |lon_sec=46 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |чек аранын түрү             = 
 |таблицадагы чек ара        = 
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү    = 
 |облус картасынын өлчөмү = 
 |район картасынын өлчөмү = 
 |облус түрү              = Германия жерлери{{!}}Жер 
 |облус                  = Бавария 
 |таблицадагы облус         = Бавария 
 |район түрү              = Германиянын райондору{{!}}Району 
 |район                  = Вюрцбург 
 |таблицадагы район         = Вюрцбург (район){{!}}Вюрцбург 
 |коомдун түрү              = 
 |коом                   = 
 |таблицадагы коом         = 
 |ички бөлүнүшү           = 13 ички район
 |башчысынын түрү           = 
 |башчысы                  = Георг Розенталь 
 |негизделген күнү         = 
 |биринчи белгиленген           = 
 |мурунку аталышы        = 
 |статустун берилиши            = 
 |аймагы              = 87,63 
 |бийиктиктин түрү         = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 177 
 |климаты                 = 
 |расмий тили              = 
  |калкы                = 133 799 
  |элди каттоо жылы             = 2010 
  |жыштыгы              = 
  |агломерация             = 
  |улуттук курамы          = 
  |диний курамы = 
  |этнохороним            = 
 |убакыт аралыгы           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коду            = 0931 
 |почта индекси           = 97070—97084 
 |почта индекстери        = 
 |автоунаа коду         = WÜ 
 |идентификатордун түрү      = Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду{{!}}Расмий коду 
 |цифралык идентификатор   = 09 6 63 000 
 |Commons түрмөгүндө     = Würzburg 
 |сайты                   = http://www.wuerzburg.de/ 
 |сайтынын тили               = de 
}} 

'''Вюрцбург''' ({{lang-de|Würzburg}}) — [[Германия|Германия Федеративтик Республикасынын]] [[Бавария]][[Германия Жерлери|жеринде]] жайгашкан [[Шаар]]. [[Төмөнкү Франкония (округ)|Төмөнкү Франкония]] [[Административдик округ (Германия)|административдик округуна]] карайт. [[Вюрцбург (район)|Вюрцбург]] районуна кирет.

Калкы - 133 799 киши (31-декабрь, 2010-жыл). Болжолдуу аянты - 87,63 км². Мамлекет ичинде бекитилген [[Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду|расмий коду]] — ''09 6 63 000''. Мэр — Георг Розенталь.

Шаар административдик курамы боюнча 13 шаардык районго бөлүнөт.

== Сүрөт галлереясы ==
&lt;br&gt;&lt;gallery class=center caption=&quot;Вюрцбург - Würzburg&quot;&gt;
Wuerzburg-von Festung-26-Alte Bruecke-2007-gje.jpg
Wuerzburg-von Festung-08-Alte Mainbruecke-gje.jpg
Wuerzburg-Residenzplatz-14-Tuerme-2007-gje.jpg
Wuerzburg-Residenz-Parkfassade-40-2014-gje.jpg
Wuerzburg-Residenz-Park-10-2007-gje.jpg
Wuerzburg-Kaeppele-14-2007-gje.jpg
Wuerzburg-Kaeppele-32-zum Altar-2007-gje.jpg
Wuerzburg-Festung Marienberg-14-vom Kaeppele-2007-gje.jpg
Wuerzburg-Festung Marienberg-Aufstieg-02-2007-gje.jpg
Wuerzburg-Festung Marienberg-Kiliansturm-02-2007-gje.jpg
&lt;/gallery&gt;

==Шилтемелер==
{{reflist}}

==Тышкы шилтемелер==
* [http://www.wuerzburg.de/ Расмий сайты]

{{Бавария райондору}}
{{Германия:Вюрцбург Район:Шаарлар}}
{{Bavaria-geo-stub}}

[[Категория:Бавария шаарлары]]</text>
      <sha1>44f5by1kbnrbjsm1t8ccgf86uzwwcpm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Петр Кокайсл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72650</id>
    <revision>
      <id>422418</id>
      <parentid>400892</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T20:36:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.255.168.101</ip>
      </contributor>
      <comment>.su =&gt; .hks.re</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7591" xml:space="preserve">[[File:Petr Kokaisl in Prague. 17.12.2015.JPG|thumb|Доктор '''Петр Кокайсл''' (Petr Kokaisl). 17.12.2015.]]

'''Петр Кокайсл''' (чех тилинде:  '''Petr Kokaisl'''; 1972-жылдын 18-сентябрында [[Чехия|Чехияда]] туулган) – чехиялык заманбап чыгыш таануучу, кыргыз таануучу, [[этнограф]], [[тарыхчы]], илимдин доктору, [[доцент]].

==Кыскача өмүр таржымакалы ==

Петр Кокайсл [[Прага|Прагадагы]] Чех дыйканчылык университетин (České zemědělské univerzity v Praze) жана Карл университетинин философия факультетин (Filozofické fakulty Univerzity Karlovy v Praze) аяктаган.

Башталгыч мектепте, гимназияда, атайын орто мектепте жана жогорку тандалма мектепте окутуучу болуп иштеген. 

2001-жылдан [[Прага]] шаарында жайгашкан Карл университетинин философия факультетинде этнология бөлүмүндө докторантурада окуй баштаган. Бул жайда доктордук диссертациясын жактаган. 

Докторантурада жүргөн чагында Пардубице шаарындагы университетте гуманитардык билим факультетинде коомдук илимдер кафедрасын жетектеген.

Петр Кокайсл доктордук ишин жактаган соң Прагадагы Чех дыйканчылык университетинде эмгектене баштап, мында Экономикалык жана маданий изилдөөлөр бөлүмүн негиздөөчүлөрдөн болду. 

Ушул тапта (2015-жылдын этегинде) ал аталган бөлүмдө доцент болуп эмгектенип келет.

==Илимдеги, анын ичинде кыргыз таануу жаатындагы ишмердиги==

Петр Кокайсл маданий антропология, этностук азчылыктар, коомдогу өзгөрүүлөр, [[география]], [[дин]], гуманитардык илимдердеги [[методология]] жаатында изилдеп келет.

2000-жылдан тартып ал [[Кыргызстан|Кыргызстанга]] бир нече жолу келип, этнографиялык иликтөө жүргүзгөн.

Ошондой эле ал [[Кытай]], Иран, Ооганстан, пост-советтик башка борбордук азиялык өлкөлөр сыяктуу мамлекеттерди да кыдырган. 

Айрым саякаттарын жубайы Павла менен чогуу жүзөгө ашырган. 

2013-жылы чех тилинде, анан орус тилинде жарык көрүп, эми (2015) кыргыз тилинде тартууланган китепте (Кокайсл П., Усманов А. Кыргызстандын тарыхы күбөлөрдүн көзү менен) авторлор 1917–1937-жылдары Кыргызстанда совет бийлиги кандай баа менен орногонуна көңүл бурушат. Коомдо болгон чоң өзгөрүүлөр, кызыл репрессияны баштан кечиргендер, алардын бала-чакаларынын аңгемелери архивдик документтер жана фотосүрөттөр менен коштолуп чагылдырылган. Бул эмгек Советтик Кыргызстан түзүлгөнгө чейинки Борбор Азиядагы саясый-экономикалык жагдай, орус падышачылыгынын тымызын баскынчылык саясаты, Кыргызстандын аймагына орустардын отурукташуусу, 1916-жылдагы улуттук боштондук көтөрүлүштүн себептери сыяктуу маселелерди да камтыйт.

Петр Кокайсл Тарбагатайдагы (КЭР) бутпарас кыргыздар тууралуу да этнографиялык иликтөө жүргүзгөн. 

==Үй-бүлөсү==

Үй-бүлөлүү. &lt;br&gt;
Жубайы – илимпоз, этнограф Павла Кокайсл айым кыргызча суудай билет.

==Негизги илимий эмгектери==

Петр Кокайсл ондон ашуун китепти, көптөгөн илимий макалаларды жарыялаган. 

* КОКАЙСЛ Петр, [[Усманов, Амирбек Аззам уулу|УСМАНОВ Амирбек]]. ''Кыргызстандын тарыхы күбөлөрдүн көзү менен''. Ош: Ош мамлекеттик университети, 2015. -  ISBN 978-9967-33-037-5. [http://dx.doi.org/10.13140/RG.2.1.3206.2806 DOI 10.13140/RG.2.1.3206.2806]  &lt;br&gt;
* KOKAISLOVÁ, Pavla, KOKAISL Petr. [http://beludzove.central-asia.hks.re/lib/exe/fetch.php?media=beludzove.pdf Ethnic Identity of The Baloch People.] ''Central Asia and The Caucasus. Journal of Social and Political Studies.'' Volume 13, Issue 3, 2012, p. 45-55. [http://www.ca-c.org/journal-table-eng.shtml ISSN 1404-6091] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151031203126/http://www.ca-c.org/journal-table-eng.shtml |date=2015-10-31 }}. &lt;br&gt;
* КОКАЙСЛОВА, Павла, КОКАЙСЛ Петр. [http://beludzove.hks.re/lib/exe/fetch.php?media=beludzi.pdf Этническая идентичность белуджей.] ''Центральная Азия и Кавказ''. Том 15, Выпуск 3, 2012. [http://www.ca-c.org/indexr.shtml ISSN 1403-7068] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160201074708/http://ca-c.org/indexr.shtml |date=2016-02-01 }}.&lt;br&gt;
* КОКАЙСЛ Петр, [[Усманов, Амирбек Аззам уулу|УСМАНОВ Амирбек]]. [http://978-80-905365-5-5.hks.re ''История Кыргызстана глазами очевидцев''.] - Прага: NOSTALGIE, 2013. ISBN 978-80-905365-4-8 [https://doi.org/10.13140/RG.2.1.4352.6485 DOI 10.13140/RG.2.1.4352.6485]&lt;br&gt;

==Интернеттеги шилтемелер==

* http://www.azattyk.org/content/kokaisl_1916_uprising_central_asia_blog/27440912.html#hash=relatedInfoContainer &lt;br&gt;
* http://www.databazeknih.cz/zivotopis/petr-kokaisl-16141 &lt;br&gt;
* http://rus.azattyk.mobi/a/kyrgyzstan_history_interview_kokaisl/25122997.html &lt;br&gt;
* http://www.central-asia.hks.re/beludz.php &lt;br&gt;
* http://wp.czu.cz/cs/index.php/?r=1071&amp;mp=person.info&amp;idClovek=5659 &lt;br&gt;
* http://www.lideazeme.cz/clanek/jaci-nemi-obri &lt;br&gt;

[[Category:Инсандар]]
[[Category:Кыргыз таануу]]
[[Category:Этнография]]
[[Category:Чехия]]
[[Category:Борбордук Азия]]
[[Категория:Кытайлык кыргыздар]]
[[Category:Кыргыз тарыхы]]
[[Category:Тарыхчылар]]
[[Category:Этнографтар]]
[[Category:1972-жыл]]
[[Category:21-кылым]]
[[Category:Кыргызстан]]
[[Category:Кытай]]
[[Category:Батыш Европа]]
[[Category:20-кылым]]
[[Category:Түркологдор]]</text>
      <sha1>3boi0sro9y10owo9pow57unjf0k08r1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бишкек мэри</title>
    <ns>0</ns>
    <id>76237</id>
    <revision>
      <id>422447</id>
      <parentid>377241</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T09:11:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>130</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Нариман_Тюлеев_Ташболотович.png|Нариман_Тюлеев_Ташболотович.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Media from StanRadar|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3865" xml:space="preserve">{{Мамлекеттик кызмат 
 |Кызматы               = 
 |Нукура аталышы        = {{lang-XX|}}
 |Өлкө                  = Кыргызстан
 |Эн белгиси            = 
 |Эн белгисинин туурасы = 
 |Эн белгисинин баяндамасы = 
 |Учурдагы              = [[Балбак Түлөбаев]] 
 |Дайындалганы          = [[22-октябрь]] [[2020|2020-жылдан]]
 |Сүрөтү                = 
 |Сүрөттүн туурасы      = 250px
 |Сүрөттүн баяндамасы   = 
 |Башчылык кылганы      = 
 |Башкаруу түрү         = 
 |Резиденциясы          = 
 |Берилгени             = 
 |Кызматтын пайда болгону= {{start date|1990|df=yes}}
 |Дайындалган мөөнөтү   = 6-жыл
 |Майанасы              = 
 |Кызматтын кайра орнотуу= 
 |Кызматтын жоюлганы     = 
 |Кызматтын биринчи ыйгарылганы= [[Акматбек Нанаев]]
 |Кызматтын акыркы ыйгарылганы           = 
 |Сайты                  = {{url|meria.kg}} 
}}

'''Бишкек мэри''' — [[Бишкек]] шаарынын ыйгарым өкүлү

==Бишкек мэринин тизмеси==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! № !! Ф.А.А!! Сүрөттү!! colspan=2|Иштеген жылы !! Партиясы !! Эскертүүлөр
|-
| 1 || [[Акматбек Нанаев]] ||  || 1990 || 1991 ||  ||
|-
| 2 || [[Абдыбек Суталинов]] ||  || 1991 || 1992 ||  ||
|-
| 3 || [[Өмүрбек Абакиров]] ||  || 1992 || 1993 ||  ||
|-
| 4 || [[Жумабек Ибраимов]] ||  || январь 1993 || январь 1995 ||  ||
|-
| 5 || [[Борис Силаев]] ||  || февраль 1995 || апрель 1998 ||  ||
|-
| 6 || [[Феликс Кулов]] || [[File:Felix Kulov 2010-09-22.jpg|Феликс Кулов|170px]] || апрель 1998 || апрель 1999 ||  ||
|-
| 7 || [[Медетбек Керимкулов]] ||  || апрель 1999 || март 2005 ||  ||
|-
| 8 || [[Аскар Салымбеков]] || [[File:Askar Salymbekov 2.2.2011.jpg|Askar Salymbekov 2.2.2011|170px]] || апрель 2005 || август 2005 ||  ||
|-
| 9 || [[Арстанбек Ногоев]] ||  || 18 август 2005 || 14 ноябрь 2007  ||  ||
|-
| 10 || [[Данияр Үсөнов]] ||  ||  14 ноябрь 2007
||  7 июль 2008
||  ||
|-
| 11 ||  [[Нариман Түлеев]] || ||  7 июль 2008
||  7 апрель 2010
||  ||
|-
| 12 || [[Иса Өмүркулов]] || [[File:Omurkulov isa.jpg|Omurkulov Isa|170px]] ||  8 апрель 2010
|| 4 декабрь 2013 ||  [[КСДП]] 
||
|-
| 13 || [[Кубанычбек Кулматов]] ||  || 15 январь 2014 || 9 февраль 2016 || [[КСДП]] 
||
|-
| 14 || [[Албек Ибраимов]] || [[File:АЛБЕК ИБРАИМОВ.jpg|Ибраимов Албек Сабирбекович|170px]] || 27 февраль 2016 ||19 июль 2018  || [[КСДП]] 
||
|-
| 15 || [[Азиз Суракматов]] || [[File:Суракматов Азиз Эмильбекович.jpg|Азиз Суракматов|170px]] || 8 август 2018 || 20-октябрь, 2020||  [[КСДП]]
||
|-
| — ||[[Нариман Түлеев]] || ||20-октябрь, 2020||22-октябрь, 2020 ||
||милдетин аткаруучу 
|-
| — ||[[Балбак Түлөбаев]]|| ||22-октябрь, 2020 ||||
||милдетин аткаруучу 
|-
| — ||[[Таалайбек Сарыбашев]] || ||2-август, 2021||азыркы учурда ||||милдетин аткаруучу 
|}

{{rq|sources}}

[[Категория:Кыргызстан]] 
[[Категория:Бишкек]]</text>
      <sha1>nhjukxy5i987l3yamka7wsludipmert</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422448</id>
      <parentid>422447</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T10:26:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3873" xml:space="preserve">{{Мамлекеттик кызмат 
 |Кызматы               = 
 |Нукура аталышы        = {{lang-XX|}}
 |Өлкө                  = Кыргызстан
 |Эн белгиси            = 
 |Эн белгисинин туурасы = 
 |Эн белгисинин баяндамасы = 
 |Учурдагы              = [[Эмилбек Абдыкадыров]] 
 |Дайындалганы          = [[24-февраль]] [[2022|2022-жылдан]]
 |Сүрөтү                = 
 |Сүрөттүн туурасы      = 250px
 |Сүрөттүн баяндамасы   = 
 |Башчылык кылганы      = 
 |Башкаруу түрү         = 
 |Резиденциясы          = 
 |Берилгени             = 
 |Кызматтын пайда болгону= {{start date|1990|df=yes}}
 |Дайындалган мөөнөтү   = 6-жыл
 |Майанасы              = 
 |Кызматтын кайра орнотуу= 
 |Кызматтын жоюлганы     = 
 |Кызматтын биринчи ыйгарылганы= [[Акматбек Нанаев]]
 |Кызматтын акыркы ыйгарылганы           = 
 |Сайты                  = {{url|meria.kg}} 
}}

'''Бишкек мэри''' — [[Бишкек]] шаарынын ыйгарым өкүлү

==Бишкек мэринин тизмеси==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! № !! Ф.А.А!! Сүрөттү!! colspan=2|Иштеген жылы !! Партиясы !! Эскертүүлөр
|-
| 1 || [[Акматбек Нанаев]] ||  || 1990 || 1991 ||  ||
|-
| 2 || [[Абдыбек Суталинов]] ||  || 1991 || 1992 ||  ||
|-
| 3 || [[Өмүрбек Абакиров]] ||  || 1992 || 1993 ||  ||
|-
| 4 || [[Жумабек Ибраимов]] ||  || январь 1993 || январь 1995 ||  ||
|-
| 5 || [[Борис Силаев]] ||  || февраль 1995 || апрель 1998 ||  ||
|-
| 6 || [[Феликс Кулов]] || [[File:Felix Kulov 2010-09-22.jpg|Феликс Кулов|170px]] || апрель 1998 || апрель 1999 ||  ||
|-
| 7 || [[Медетбек Керимкулов]] ||  || апрель 1999 || март 2005 ||  ||
|-
| 8 || [[Аскар Салымбеков]] || [[File:Askar Salymbekov 2.2.2011.jpg|Askar Salymbekov 2.2.2011|170px]] || апрель 2005 || август 2005 ||  ||
|-
| 9 || [[Арстанбек Ногоев]] ||  || 18 август 2005 || 14 ноябрь 2007  ||  ||
|-
| 10 || [[Данияр Үсөнов]] ||  ||  14 ноябрь 2007
||  7 июль 2008
||  ||
|-
| 11 ||  [[Нариман Түлеев]] || ||  7 июль 2008
||  7 апрель 2010
||  ||
|-
| 12 || [[Иса Өмүркулов]] || [[File:Omurkulov isa.jpg|Omurkulov Isa|170px]] ||  8 апрель 2010
|| 4 декабрь 2013 ||  [[КСДП]] 
||
|-
| 13 || [[Кубанычбек Кулматов]] ||  || 15 январь 2014 || 9 февраль 2016 || [[КСДП]] 
||
|-
| 14 || [[Албек Ибраимов]] || [[File:АЛБЕК ИБРАИМОВ.jpg|Ибраимов Албек Сабирбекович|170px]] || 27 февраль 2016 ||19 июль 2018  || [[КСДП]] 
||
|-
| 15 || [[Азиз Суракматов]] || [[File:Суракматов Азиз Эмильбекович.jpg|Азиз Суракматов|170px]] || 8 август 2018 || 20-октябрь, 2020||  [[КСДП]]
||
|-
| — ||[[Нариман Түлеев]] || ||20-октябрь, 2020||22-октябрь, 2020 ||
||милдетин аткаруучу 
|-
| — ||[[Балбак Түлөбаев]]|| ||22-октябрь, 2020 ||||
||милдетин аткаруучу 
|-
| — ||[[Таалайбек Сарыбашев]] || ||2-август, 2021||азыркы учурда ||||милдетин аткаруучу 
|}

{{rq|sources}}

[[Категория:Кыргызстан]] 
[[Категория:Бишкек]]</text>
      <sha1>dbs77lz143ss4tv871ns63vr1pmupnl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422449</id>
      <parentid>422448</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T10:34:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4111" xml:space="preserve">{{Мамлекеттик кызмат 
 |Кызматы               = 
 |Нукура аталышы        = {{lang-XX|}}
 |Өлкө                  = Кыргызстан
 |Эн белгиси            = 
 |Эн белгисинин туурасы = 
 |Эн белгисинин баяндамасы = 
 |Учурдагы              = [[Эмилбек Абдыкадыров]] 
 |Дайындалганы          = [[24-февраль]] [[2022|2022-жылдан]]
 |Сүрөтү                = 
 |Сүрөттүн туурасы      = 250px
 |Сүрөттүн баяндамасы   = 
 |Башчылык кылганы      = 
 |Башкаруу түрү         = 
 |Резиденциясы          = 
 |Берилгени             = 
 |Кызматтын пайда болгону= {{start date|1990|df=yes}}
 |Дайындалган мөөнөтү   = 6-жыл
 |Майанасы              = 
 |Кызматтын кайра орнотуу= 
 |Кызматтын жоюлганы     = 
 |Кызматтын биринчи ыйгарылганы= [[Акматбек Нанаев]]
 |Кызматтын акыркы ыйгарылганы           = 
 |Сайты                  = {{url|meria.kg}} 
}}

'''Бишкек мэри''' — [[Бишкек]] шаарынын ыйгарым өкүлү

==Бишкек мэринин тизмеси==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! № !! Ф.А.А!! Сүрөттү!! colspan=2|Иштеген жылы !! Партиясы !! Эскертүүлөр
|-
| 1 || [[Акматбек Нанаев]] ||  || 1990 || 1991 ||  ||
|-
| 2 || [[Абдыбек Суталинов]] ||  || 1991 || 1992 ||  ||
|-
| 3 || [[Өмүрбек Абакиров]] ||  || 1992 || 1993 ||  ||
|-
| 4 || [[Жумабек Ибраимов]] ||  || январь 1993 || январь 1995 ||  ||
|-
| 5 || [[Борис Силаев]] ||  || февраль 1995 || апрель 1998 ||  ||
|-
| 6 || [[Феликс Кулов]] || [[File:Felix Kulov 2010-09-22.jpg|Феликс Кулов|170px]] || апрель 1998 || апрель 1999 ||  ||
|-
| 7 || [[Медетбек Керимкулов]] ||  || апрель 1999 || март 2005 ||  ||
|-
| 8 || [[Аскар Салымбеков]] || [[File:Askar Salymbekov 2.2.2011.jpg|Askar Salymbekov 2.2.2011|170px]] || апрель 2005 || август 2005 ||  ||
|-
| 9 || [[Арстанбек Ногоев]] ||  || 18 август 2005 || 14 ноябрь 2007  ||  ||
|-
| 10 || [[Данияр Үсөнов]] ||  ||  14 ноябрь 2007
||  7 июль 2008
||  ||
|-
| 11 ||  [[Нариман Түлеев]] || ||  7 июль 2008
||  7 апрель 2010
||  ||
|-
| 12 || [[Иса Өмүркулов]] || [[File:Omurkulov isa.jpg|Omurkulov Isa|170px]] ||  8 апрель 2010
|| 4 декабрь 2013 ||  [[КСДП]] 
||
|-
| 13 || [[Кубанычбек Кулматов]] ||  || 15 январь 2014 || 9 февраль 2016 || [[КСДП]] 
||
|-
| 14 || [[Албек Ибраимов]] || [[File:АЛБЕК ИБРАИМОВ.jpg|Ибраимов Албек Сабирбекович|170px]] || 27 февраль 2016 ||19 июль 2018  || [[КСДП]] 
||
|-
| 15 || [[Азиз Суракматов]] || [[File:Суракматов Азиз Эмильбекович.jpg|Азиз Суракматов|170px]] || 8 август 2018 || 20-октябрь, 2020||  [[КСДП]]
||
|-
| — ||[[Нариман Түлеев]] || ||20-октябрь, 2020||22-октябрь, 2020 ||
||милдетин аткаруучу 
|-
| — ||[[Балбак Түлөбаев]]|| ||22-октябрь, 2020 ||2-август, 2021 ||
||милдетин аткаруучу 
|-
| — ||[[Таалайбек Сарыбашев]] || ||2-август, 2021|| 26-август, 2021||||милдетин аткаруучу 
|-
|— ||[[Айбек Жунушалиев]] || || 26-август, 2021 || 24-февраль, 2022||||
|-
|— ||[[Эмилбек Абдыкадыров]] || || 24-февраль, 2022 || азыркы учурда ||||
|}

{{rq|sources}}

[[Категория:Кыргызстан]] 
[[Категория:Бишкек]]</text>
      <sha1>9ku5kjqmqvirfxbyf1jx4bojdcnyhnb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Telegram</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105978</id>
    <revision>
      <id>422417</id>
      <parentid>387040</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T20:33:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.25.50.196</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3143" xml:space="preserve">'''Telegram''' - тексттик билдирүү жана түрдүү форматтагы медиафайлдар менен алмашууга мүмкүндүк берген смартфон жана башка түзмөктөр үчүн түзүлгөн бекер кроссплатформалык мессенжер. Жыл сайын 12 млн [[АКШ доллары]] өлчөмүндө [[Павел Дуров]] тарабынан каржыланган АКШ жана Германиядагы бир нече компаниянын кубатында иштеген жабык коддуу менчик сервер бөлүгү жана баштапкы ачык коддуу, анын ичинде GNU GPL лицензиялуу бир нече клиент колдонулат. Telegramда сиз билдирүүнүн бир бөлүгүн жашыра аласыз.&lt;ref&gt;[https://telegram-rus.ru/tehpodderzhka Телеграммаларды колдоо кызматы]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://invisible-text.com/en Telegramда жашырылган билдирүү]&lt;/ref&gt;

2016-жылдын февраль айындагы эсеп боюнча, кызматтын активдүү колдонуучуларынын саны 100 миллион кишиден ашат. Ал эми күн сайын жөнөтүлгөн билдирүүлөрдүн саны 15 миллиардга жетет. 2017-жылы август айында Павел Дуров өзүнүн Telegram-каналынан күн сайын катталган жаңы колдонуучулардын саны 600 миң экенин кабарлаган.

==Боттор==

Иштеп чыгуучулар атайын API-дын жардамы менен &quot;ботторду&quot;, программалар менен башкарылган атайын эсептерди түзө алышат. Кадыресе боттор жеке жана топтук чаттарда атайын буйрутмаларга жооп беришет, жана ошондой эле интернетте издөө сала алышат же башка тапшырмаларды аткара алышат, көңүл ачуу максатында жана бизнесте колдонулат. 

Павел Дуров 2015-жылдын сентябрь айында жакынкы мезгилде ботторго жарнама жайгаштырып, тыйындаштыруу мүмкүндүгү болорун жар салган. 

2017-жылдын 18-майында боттор үчүн төлөм API'си көрсөтүлгөн. Колдонуучулар бул функцияны текшерип көрсүн үчүн Telegram командасы &quot;Убакыт машинесин&quot; сатып алууну сунуштаган тесттик бот түзгөн (колдонуучулардан акча алынган эмес).

== Шилтемелер ==
{{Stub}}
[[Категория:Маалымат технологиялары]]
[[Категория:Мессенжерлер]]
[[Категория:Мобилдик колдонмолор]]</text>
      <sha1>bhrruoeh78jjkf9w12p8o3g5tl94ipj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаумеа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112213</id>
    <revision>
      <id>422421</id>
      <parentid>404039</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T03:47:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1553" xml:space="preserve">[[Файл:Haumea Rotation.gif|thumb|Хаумеа.]]
[[Файл:Haumea brilla con hielo cristalino 1(4).jpg|thumb|Күн системасы менен Хаумеа.]]
[[Файл:TheKuiperBelt Orbits 2003EL61-ru.svg|thumb|Хаумеа орбитасы (сары) Плутон (кызыл) орбитасы менен байланышкан жана ecliptic (боз). Перигелийn (с) жана fфелий (Q) өткөн мөөнөтү белгиленген. 2009-жылдын май айында планеталардын орду albedo жана түсү салыштырмалуу өлчөмдөрүн жана айырмачылыктарды мисал чөйрөлөрдү белгилешти.]]

'''Хаумеа''' (тамгасы: [[File:Haumea symbol (bold).svg|16px]]),&lt;ref&gt;{{cite web |url= https://www.jpl.nasa.gov/infographics/what-is-a-dwarf-planet |author= JPL/NASA |date= 2015-04-22  |website= Jet Propulsion Laboratory |title= What is a Dwarf Planet? |access-date= 2022-01-19}}&lt;/ref&gt; (136108) Haumea — [[Күн системасы|Күн системасында]] 9 [[Планета|планетадан]] башка да планеталар бар а бирок плутон менен нептун, урандан башка планетага уча албайт. Анткени [[нептун]], [[плутон]], уран абдан суук. 100км аралыкта эле тонуп калат плутон, нептун, уран...

{{Күн системасы}}
[[Категория:Күн системасы‎]]</text>
      <sha1>k6sybxr7lxnqjxlq8v87dsyfsqfpmuq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113737</id>
    <revision>
      <id>422427</id>
      <parentid>403757</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T04:37:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36018" xml:space="preserve">'''Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү''' — Куралдуу Күчтөрдүн Башкы штабынын, Коргоо боюнча мамлекеттик комитетинин (мурунку Коргоо министрлиги), Мамлекеттик чек ара кызматынын жана [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасынын]]. 
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float:right; margin:0.0.0.5.em 1em; width:20em; clear:right;&quot;
|-
|colspan=2 style=&quot;text-align:center; color:blak&quot; | '''КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН КУРАЛДУУ КҮЧТӨРҮ''' &lt;br /&gt; 
|-
|colspan=2 style=&quot;text-align:center;&quot; |
|-
|'''СҮРӨТҮ''' || [[File:Armed Forces of the Republic of Kyrgyzstan.svg | thumb | 220x124px | right | Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн Мөөрү.]]
|-
|'''АТАЛЫШЫ''' || ''[[Англис тили|англ.]] Armed Forces of the Kyrgyz Republic.''
|-
|'''УРААНЫ''' || «Милдет, Намыс, Ата-Мекен»
|-
|'''ТҮЗҮЛГӨН''' || 29 май 1992.
|-
|'''ТЕЙЛӨӨ''' ||  '''КИРИШЕТ'''&lt;br /&gt;&amp;nbsp;'''∟''' [[File:Patch of Kyrgyz Armed Forces.svg|23px]] [[Kyrgyz Army|Ground Forces]] &lt;br /&gt;&amp;nbsp;'''∟''' [[File:Roundel of Kyrgyzstan.svg|23px]] [[Kyrgyz Air Force|Air Force]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;'''∟''' [[File:Kyrgyz National Guard Patch.jpg|23px]] [[National Guard (Kyrgyzstan)|National Guard]]&lt;br /&gt;'''Independent formations'''&lt;br /&gt;&amp;nbsp;'''∟''' [[File:Kyrgyzstan Border Service Flag Obverse.svg|23px]] [[Kyrgyzstan Frontier Force|Frontier Force]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;'''∟''' Internal Troops
|-
|'''ШТАБ''' || [[Кыргыз Республикасынын ички иштер министрлигинин милициянын генерал-майору Э. А. Алиев атындагы Академиясы|Коргоо министрлиги]], [[Бишкек]].
|-
|'''ВЕБ-САЙТЫ''' ||  {{URL|https://mil.gov.kg/}}
|- 
|'''БАШКЫ КОМАНДИР''' || {{Желек|Кыргызстан}} [[Садыр Жапаров]]
|- 
|'''МИНИСТР''' ||[[File:Ministry of Defense Kyrgyzstan seal.svg|23px]] Жогорку Генерал [[Бактыбек Бекболотов]]
|-
|'''КОМАНДИР''' || [[File:Military Ensign of Kyrgyz Armed Forces (Kyrgyz).svg|23px]] Жогорку Генерал [[Эрлис Тердикбаев]]
|-
|'''АСКЕРДИККЕ ЧАКЫРУУ ЖАШЫ''' || 18+
|-
|'''АСКЕРДИК КЫЗМАТ УБАКЫТЫ''' || 12 ай (Армияда), 9 ай (Университет)
|-
|'''КЫЗМАТКА ЖЕТКИЛИКТҮҮ''' || 3,351,670 (2020 санак)
|-
|'''КЫЗМАТКА ЫЛАЙЫКТУУ''' || 3,471,900 (2020 санак), 15–49 жашы
|-
|'''АСКЕРДИК КЫЗМАТКА ЖЫЛДА''' || 900.000 (2020 санак)
|-
|'''АЗЫР КЫЗМАТТА''' || 23,000 аскер (2020)
|-
|'''РЕЗЕРВДЕ''' || 50,500 аскер (2020)
|-
|'''БҮДЖЕТИ''' || 240.000.000$ (IISS 2019)
|-
|'''ЧЕТ АРАЛЫК ООДАКТАШТАР''' || {{CHN}}&lt;br&gt;{{KAZ}}&lt;br&gt;{{UZB}}&lt;br&gt;{{USA}}&lt;br&gt;{{PAK}}&lt;br&gt;{{IND}}&lt;br&gt;{{UK}}&lt;br&gt;{{TUR}}
|} 

Улуттук гвардиясынын курамдарынын жыйындысы. Куралдуу Күчтөрдүн Башкы штабынын жана Кыргыз Республикасынын Коргоо министрлигинин бөлүмдөрү 12000 адамдан, Улуттук гвардия 3000 адамдан жана Мамлекеттик чек ара кызматы 6800 адамдан турат.

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн Башкы колбашчысы болуп Кыргыз Республикасынын Президенти Сооронбай Жээнбеков, Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн Башкы штабынын башчысы - генерал-майор Райимберди Дүйшөнбиев саналат (2016-жылдын 11-майынан тартып).

Мындан тышкары, республиканын аскердик доктринасына ылайык, Коргоо министрлигинин, Ички иштер министрлигинин, ошондой эле Улуттук гвардиянын атайын мобилдик бүлөктөрүнөн түзүлгөн ыкчам аракет күчтөрү бар.

== Тарыхы ==
Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү 1992-жылдын 29-майында, Кыргызстандын Президенти Аскар Акаевдин жарлыгы менен, Советтик Армиянын республика аймагына жайгаштырылган бөлүктөрү анын карамагына өткөндө, түзүлгөн. 1988-жылга чейин [[Кыргызстан]] [[Орто Азия]] аскер округунун курамында болгон. Бүгүнкү күндө 29-май Куралдуу күчтөрдүн күнү катары белгиленет.  

* 1993-жылы Мамлекеттик коргоо комитети, 17-аскер корпусунун штабынын базасындагы Коргоо министрлигине өзгөртүлгөн. 
* 1993-жылдын январынан 1998-жылга чейин Тажикстан - Афганистан мамлекеттик чек ара бөлүгүндө кырдаалды жөнгө салуу боюнча чараларга байланыштуу, Кыргызстандын Куралдуу Күчтөрүнүн өзүнчө тоодо аткычтар батальону, тажик-афган чек арасынын 100 чакырымдык бөлүгүн кайтарган. Беш жыл ичинде бул батальондо 4500дөн ашуун кыргызстандык кызмат өтөгөн.
* 1998-жылы 8-гвардиялык мотоаткычтар дивизиясынын базасында 1-Кой Таш, 2-Ош жана 3-Балыкчы жөө аскер бригадалары түзүлгөн. 
* 1999-жылдын августунда Кыргызстандын түштүк-батышында болгон Баткен жаңжалында, Өзбекстандын Ислам Кыймылынын (ӨИК) согушкерлери Тажикстандагы лагерлеринен Өзбекстан менен Кыргызстан аймагына киришкен.                                               Ошол учурда Коргоо министрлигинин аскерлеринин саны 20 миң адамды түзгөн, акыркы жылдары алардын саны 15 миң кишиге чейин кыскарган. Алардын 70-75% контракттык жоокерлер.
* 2006-жылдын 27-июлунда президенттин буйругу менен КР Куралдуу күчтөрүнүн абадан коргонуу күчтөрү негизделген. Буйрукка башкы колбашчы - Кыргыз Республикасынын Президенти Курманбек Бакиев кол койгон. Аталган мекеме мамлекеттин аба мейкиндигинде коопсуздукту сактоо, анын аба чек арасын коргоо, ошондой эле абадан администрациялык жана өнөр жай объектилерин коргоо максатын көздөйт.
* 2006-жылы аскердик кызматты өтөө мөөнөтү 18 айдан 12 айга чейин кыскарган (1 жыл). 
* 1992-жылдын 15-майынан азыркы учурга чейин ЖККУнун мүчөсү.
* 2001-жылдын 15-июнунан тартып ШКУ мүчөсү.
* 2011-жылдын июлунда, Панфилов дивизиясынын 70 жылдыгына карата Токмокто 8-гвардиялык мотоаткычтар дивизиясы кайрадан түзүлгөн.
* 2013-жылдын 15-июлунда Президент Алмазбек Атамбаев “Кыргыз Республикасынын Аскер доктринасы жөнүндө” жарлыкка кол койду. Кыргыз Республикасынын Аскердик доктринасы, Кыргыз Республикасынын улуттук кызыкчылыктарын куралдуу коргоо үчүн аскердик курулушта, Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүн жана башка аскердик түзүлүштөрдү даярдоодо жана колдонууда расмий кабыл алынган көз караштардын системасын түшүндүрөт. 
*2014-жылдын 6-февралында Кыргызстандын Куралдуу Күчтөрүнүн Башкы штабы түзүлдү. Куралдуу Күчтөрүнүн Башкы штабы  аскердик башкаруунун борбордук органы жана Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүн жана башка аскердик түзүмдөрүн оперативдик башкаруунун башкы органы болуп эсептелет, бул орган аларды даярдоону жана колдонууну жетектейт. Куралдуу Күчтөрдүн Башкы штабы Кыргыз Республикасынын Президентине - Куралдуу Күчтөрдүн Башкы колбашчысына баш ийет.
*2014-жылдын 12-мартында Ички аскерлер Ички иштер министрлигинен алынып, Улуттук гвардияга өткөрүлүп берилген.
*2016-жылы Кыргыз Республикасынын Коргоо министрлигинин Мамлекеттик комитети түзүлүп, ага Коргоо министрлигинин бардык функциялары өткөрүлүп берилген&lt;br /&gt;

== Аскер ==
Совет мезгилинде, 1967-жылдан тартып, 8-гвардиялык «Панфилов» мотоаткычтар дивизиясы өлкөнүн негизги аскер күчтөрү болгон. 1967-жылы дивизия буга чейин курулган Балтика аскер округунан Бишкекке көчүрүлгөн. Ал 2003-жылдын январында гана жоюлган. Бирок, 2011-жылдагы билдирүүлөрдө, дивизиянын реформалангандыгы жана анын штаб-квартирасы Токмокто болгондугу жазылган. Кыргызстандын Армиясынын курамына Оштогу 1-мотоаткычтар бригадасы (тоо), Кой-Таштагы бригада, Атайын күчтөрдүн 25-бригадасы, Каракол жана Нарындагы көз карандысыз батальондор, Балыкчыдагы бригада жана башка бөлүктөр кирет. Кыргызстандын тарыхында Түштүк жана жакында Түндүк күчтөрүнүн эки тобу жигердүү иштеп келишкен. 2004-жылы Күчтөрдүн Түштүк тобу Балыкчы бригадасынан, Бишкек шаарынын чет жакасында жайгаштырылган бригададан, Каракол жана Нарындагы айрым батальондордон жана башка аскер бөлүктөрүнөн турганы маалымдалган. &lt;br /&gt;

== Куралдуу Күчтөрдүн түзүлүшү ==
Кыргызстандын куралдуу күчтөрү төмөнкүлөрдөн турат:

* Кыргызстандын Куралдуу Күчтөрүнүн Башкы штабы - республиканын Куралдуу Күчтөрүнүн бирдиктүү башкаруучу борбору
* Коргоо министрлиги (жөө аскерлер жана абадан коргонуу күчтөрү)
* Мамлекеттик чек ара кызматы
* [[Улуттук гвардия]] (Ички аскерлердин курамдык бөлүктөрү менен)

'''Жөө аскерлер'''

Жөө аскерлер 2 аскердик командачылыктан турат

'''Түндүк аймактык командачылыгы:'''

* [[Панфилов дивизиясы|Советтер Союзунун Баатыры, генерал-майор И.В. Панфилов атындагы 8-гвардиялык мотоаткычтар дивизиясы]] (Токмок, Балыкчы шаары)
* М.В. Фрунзе атындагы атайын [[Кызыл-Туу бригадасы|2- Гвардиялык мотоаткычтар Кызыл Туу бригадасы]] (Кой-Таш а.) 
* Өзүнчө танк полку
* Эки пулемёт жана артиллериялык батальон (Каракол, Нарын)
* инженердик батальон
* өзүнчө байланыш батальону (Бишкек)
* Скорпион 25-атайын дайындалган бригадасы
* зениттик артиллериялык бригада
* ошондой эле камсыз кылуу, химиялык коргоо ж.б. бөлүмдөрү.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

'''Түштүк-батыш аймактык командачылыгы:'''

* 68-өзүнчө тоодогу Аткычтар Бригадасы (Ош)
* Ала-Бука бириккен бронетанкалык батальону
* пулемёт-артиллериялык батальон
* өзүнчө Баткен тоо - аткычтар батальону (Баткен)
*24 - “Илбирс” атайын багыттагы аскер бөлүгү
*чалгындоо батальону
*зениттик артиллериялык полк
*ошондой эле камсыз кылуу, химиялык коргоо ж.б. бөлүмдөрү.

'''Аба коргоо күчтөрү:'''

* Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн Аба коргоо командачылыгы (Бишкек)
* 5-гвардиялык өзүнчө зениттик-ракета бригадасы (Бишкек)
* 11- абадан коргонуу бригадасы (Ош шаары)
* 44-өзүнчө Радиотехникалык Батальон (Григорьевка айылы)
* Фрунзе-1 авиабазасы (Бишкек)
* Абадан коргонуу күчтөрүнүн Борбордук командачылыгы (Бишкек)

'''Атайын күчтөр'''

*'''Коргоо министрлигинин атайын күчтөрү &quot;Скорпион&quot; жана &quot;Илбирс&quot;'''

1994-жылдын 31-мартында, Кыргыз Республикасынын Коргоо министрлигинин буйругу менен 525 - атайын багыттагы  &quot;Скорпион&quot;  ротасы түзүлгөн. 1995-жылы августта рота, АКШда өткөн Атайын Күчтөрдүн бөлүмдөрүнүн Дүйнөлүк мелдештерине катышып, өзүнүн мыкты жагын көрсөттү. Бул мелдештерден кийин рота, Атайын Күчтөрдүн 525-өзүнчө отряды, андан кийин Атайын Күчтөрдүн 525-Батальону болуп кайра түзүлгөн жана Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн Башкы штабынын Башкы чалгындоо башкармалыгына дайындалган. 2001-жылы 25-өзүнчө атайын багыттагы Скорпион бригадасына айланган.

Бригаданын жоокерлери мыкты үлгүлөр менен куралданган, мисалы, Ан-94 Абакан мылтыктары, ОСВ-96 снайпердик мылтыктары, снайперге каршы курал-жарактар, Печенег пулемети, Гюрза тапанчалары, Каштан снаряддык мылтыктары, үнсүз ВСС Винторез снайпер мылтыктары, атайын &quot;Вал&quot; снаряддары, НАТО өлкөлөрү тарабынан чыгарылган парашюттар, &quot;Мираж-1200&quot; - күнү-түнү байкоо жүргүзүү жана оптикалык жана оптоэлектрикалык тутумдарды аныктоочу шайман, согушкерлерде мындан башка дагы лыжа, сноуборд, квадроциклдер, парапландар жана башка көптөгөн нерселер бар. &quot;Скорпион&quot;дун согушкерлери чаян сүрөтү түшүрүлгөн жашыл берет кийишет.

1999-жылдын 1-апрелинде Илбирс Атайын Күчтөрүнүн 24-өзүнчө батальону түзүлгөн. Анын курамына Тынчтык Күчтөрүнүн Кыргыз батальонунан турган үч рота кирген, алар 5 жыл (1993-1998) тажик-афган чек арасынын 100 чакырымдык бөлүгүн кайтарып турушкан. 2003-жылдан бери 2-өзүнчө тоо-аткычтар бригадасынын курамында.

2007-жылдын март айында өзүнчө атайын багыттагы отрядынын базасында Түштүк-Батыш Күчтөрүнүн курамында өзүнчө атайын багыттагы бригада түзүлгөн, ал эми 2010-жылы бул бригадага &quot;Илбирс&quot; аталышы берилген. Бул бөлүк 100% контракттык жоокерлерден түзүлгөн жана мыкты куралдар менен куралданган. &quot;Илбирс&quot;тин жоокерлери илбирстин (барс) башынын сүрөтү бар жашыл берет кийишет.

* '''Улуттук гвардиянын атайын күчтөрү'''

Кыргызстандын Улуттук гвардиясынын курамында 800 кишиден турган &quot;Пантера&quot; парашюттук-десанттык бөлүмү бар. Отряддын жоокерлери көгүш берет кийишет жана абадагы машыгуудан өтүшөт. Ошондой эле, Улуттук Гвардиянын курамында Гюрза чалгындоо борбору жана &quot;Эдельвейс&quot; согуштук машыгуу борбору иштейт.

* '''Ички иштер министрлигинин &quot;Шумкар&quot; атайын багыттагы полку'''

&quot;Шер&quot; атайын күчтөрү - террорго каршы жана кылмыштуулукка каршы күрөшүү. &quot;Шер&quot; атайын бөлүмү кылмыштуулукка жана мыйзамсыз топторго каршы күрөшүү, алардын базаларын жоюу жана жарандардын конституциялык укуктарын коргоо үчүн түзүлгөн. Отряд Түркияда, Кытайда, АКШда жана Орусияда атайын даярдыктан өткөн офицерлерден жана прапорщиктерден турат. Атайын күчтөр отрядынын негиздөөчүсү республиканын Ички аскерлеринин командачысы, генерал-майор Бакаев Аширбек (азыр отставкада) жана полковник Шамсутдинов Айбек (биринчи командир болгон, азыр запаста). 1999-2010 жж. отряддын жоокерлери республиканын аймагында жана андан тышкары жерлерде жүргүзүлгөн бардык операцияларга катышкан. Отряддын 20дан ашык аскерине артыкчылык даражасы ыйгарылган. Бул, республикада кыздар эркектер менен бирге кызмат өтөгөн жалгыз атайын күч түзүмү. Ички аскерлер менен Улуттук гвардиянын бириккенине байланыштуу, отряддын бардык кызматкерлери Ички иштер министрлигинин «Шумкар» атайын багыттагы полкунун жаңы бөлүгүнө өткөрүлүп берилди. Отряддын базасында жаңы бөлүк түзүлүп жатат.

* '''Мамлекеттик баңгизаттарды көзөмөлдөө кызматынын атайын күчтөрү'''

Баңги заттарын контролдоо боюнча мамлекеттик кызматтын атайын күчтөрү - &quot;Кыргый&quot;, баңги заттарын жүгүртүүгө бөгөт коюу, баңги заттарын саткандарга жана аны ташыгандарга каршы атайын операцияларын жүргүзүү үчүн түзүлгөн. Отряддын жоокерлери аба-десанттык даярдык көрүшөт, тоого чыгуу жана сууда сүзүү боюнча машыгуудан өтүшөт. 2009-жылы АКН таратылып, 2011-жылы Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Баңги заттарды контролдоо боюнча мамлекеттик кызмат кайрадан түзүлгөн.

* '''Чек ара аскерлеринин атайын күчтөрү'''&lt;br /&gt;

Чек ара кызматынын атайын күчтөрү &quot;Бөрү&quot; — республиканын түштүгүндө жайгашып, Ооганстандан келген баңги заттын соода жолу болгон Өзбекстан менен Тажикстан чек арасындагы заставага колдоо көрсөтөт. Отряд баңги аткезчилигинин алдын алуу боюнча &quot;Кыргый&quot; баңги заттарды контролдоо мамлекеттик кызматынын тобу менен тыгыз иштешет. Эгерде коңшу Тажикстан менен Өзбекстан тараптан террористтер кирип келсе, &quot;Бөрү&quot; отряды ашууларда тоскоолдуктарды уюштурат.

== Куралдануусу ==
[[Файл:E7909-Bishkek-military-plane.jpg|right|thumb| Борбордо Бишкек. Белгиси дейт, &quot;Улуттук гвардия&quot;]]
'''Жөө аскерлер'''&lt;br /&gt;Жөө аскерлердин жабдуулар жана куралдануусу

IISS Аскердик балансына ылайык, 2019-жылга карата Кыргыз куралдуу күчтөрүнүн карамагында төмөнкү жабдыктар болгон.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;8&quot; |Жөө аскерлердин 2019-жылга карата курал-жарактары 
|-
!Түрү
!Сүрөт
!Өндүрүш
!Аныктама
!Саны
!Жорум
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Танктар
|-
|Т-72
|[[Файл:T-72 - Vadim Zadorozhny Technical museum (3).jpg|150x150px]]
|СССР
|Негизги согуш танкы
|215
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Жоокерлердин согуштук машиналары
|-
|БМП-1
|[[Файл:467th Guards District Training Center (414-06).jpg|150x150px]]
|СССР
|Жоокерлердин согуштук унаасы
|230
|
|-
|БМП-2
|[[Файл:BMP-2 (2).jpg|150x150px]]
|СССР
|Жоокерлердин согуштук унаасы
|90
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Брондолгон чалгындоо унаалар
|-
|БРДМ-2
|[[Файл:BRDM-2 (1964) owned by James Stewart pic7.JPG|150x150px]]
|СССР
|Согуштук чалгындоо унаасы
|55
|
|-
|[https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dongfeng_EQ2050 DongfengEQ2050]
|
|Китай
|Брондолгон унаа
|1500 чейин
|Кыргыз Республикасынын 30 жылына карата корсотулгон.
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Бронетранспортерлор
|-
|БТР-70
|[[Файл:Victory park (Kazan) (262-6).jpg|150x150px]]
|СССР
|бронетранспортёр
|130
|25 БТР-70
20 БТР-70М
|-
|БТР-80
|[[Файл:Russian KFOR BTR-70.jpg|150x150px]]
|СССР
|бронетранспортёр
|50
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Танкка каршы курал
|-
|Малютка (ПТРК)
|[[Файл:AT-3A Sagger missile.JPG|147x147px]]
|СССР
|ПТРК
|26
|
|-
|Конкурс
|[[Файл:Airborne troops of Russia &amp; SOF of Belarus 01.jpg|150x150px]]
|СССР
|ПТРК
|12
|
|-
|Фагот
|[[Файл:Фагот ПТРК 9К111.jpg|150x150px]]
|СССР
|ПТРК
|24
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Реактивдүү от тутумдары
|-
|БМ-21 «Град»
|[[Файл:BM - 21 Grad.jpg|150x150px]]
|СССР
|РСЗО
|26
|
|-
|БМ-27 «Ураган»
|[[Файл:9P140 Uragan.jpg|150x150px]]
|СССР
|РСЗО
|24
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Артиллериялык тутумдар
|-
|2С1 «Гвоздика»
|[[Файл:CheboksaryMemorialPark-14.jpg|150x150px]]
|СССР
|122 мм САУ
|18
|Өз алдынча жүрүүчү
|-
|2С9 «Нона-С»
|[[Файл:2S9 Nona in Saint-Petersburg.jpg|150x150px]]
|СССР
|120 мм САУ
|12
|Өз алдынча жүрүүчү
|-
|1943-жыл (Д-1) үлгүсүндөгү
152-мм гаубица 
|[[Файл:D1 howitzer kiev.jpg|150x150px]]
|СССР
|152 мм
|20
|Сүйрөлүүчү
|-
|122-мм гаубица Д-30
|[[Файл:Д-30А с учебного полигона Алматинского Института Сухопутных Войск.JPG|150x150px]]
|СССР
|122 мм
|120
|Сүйрөлүүчү
|-
|1938-жыл (М-30) үлгүсүндөгү
122-мм гаубица
|[[Файл:122mm howitzer M1938 (M-30) in Perm.jpg|150x150px]]
|СССР
|122 мм
|35
|Сүйрөлүүчү
|-
|M120 (миномёт)
|[[Файл:Soldiers firing a M120 120mm mortar (Iraq).jpg|150x150px]]
|США
|120 мм
|48
|30
|-
|2С12 «Сани»
|[[Файл:Oboronexpo2014part3-29.jpg|150x150px]]
|СССР
|120 мм миномёт
|6
|
|-
|БС-3
|[[Файл:ParkPatriot2015part6-53.jpg|150x150px]]
|СССР
|100-мм сүйрөлүүчү мылтык
|18
|2018-жылга карата
|-
|Шилка
|[[Файл:ZSU-23-4 spb.JPG|150x150px]]
|СССР
|Өзү жүрүүчү чабуулга каршы курал
|24
|
|-
|С-60
|[[Файл:S-60.jpg|150x150px]]
|СССР
|чабуулга каршы мылтык
|24
|
|-
|Стрела-10
|[[Файл:Strela 10.jpg|150x150px]]
|СССР
|ЗРК
|4
|
|}
'''Аскер-аба күчтөрү'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;8&quot; |2020-жылга карата Кыргыз аба күчтөрүнүн курал-жарактары
|-
!Сүрөт
!Түрү
!Өндүрүш
!Аныктама
!Саны
!Жорум
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Учактар
|-
|[[Файл:MiG-21bis (MG-130) Verkkokauppa 02.JPG|150x150px]]
|МиГ-21
|СССР
|истребитель
|29
|Модернизацияда
|-
|[[Файл:Antonov An-26KPA, Ukraine - Air Force AN2058909.jpg|150x150px]]
|Ан-26
|СССР
|унаа
|2
|
|-
|[[Файл:«Русь» Vyazma L-39 aerobatics group «RUS» at MAKS-2011 airshow 07.jpg|150x150px]]
|Л-39
|СССР
|согуштук машыктыруучу
|96
|Модернизацияда
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Тикучактар
|-
|[[Файл:Russian Air Force Mil Mi-24P Dvurekov-4.jpg|150x150px]]
|Ми-24
|СССР
|согуштук унаа
|45
|
|-
|
|Ми-8
|СССР
|көп максаттуу
|9
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |Абадан коргонуу
|-
![[Файл:Rakiety dzwina by sh.jpg|150x150px]]
|С-75
|СССР
|ЗРК
|24
!
|-
![[Файл:SA-3 system.jpg|168x168px]]
|С-125
|СССР
|ЗРК
|12
!
|-
![[Файл:2P24 Krug spb.jpg|150x150px]]
|Круг
|СССР
|ЗРК
|12
!
|}

== Аскердик Түзүмдөр ==
Кыргыз Республикасынын Улуттук гвардиясы

Улуттук Гвардия [[Кыргыз Республикасы]]нын [[Президент]]инин 1991-жылдын 1-декабрындагы жарлыгы менен түзүлгөн. Биринчи гвардиячылар (300 адам) 1992-жылдын 20-июлунда өз мекенине жана элине берилгендигин сактоого ант беришти. Бүгүнкү күндө гвардиянын курамы 1,5 миң гвардиячыны түзөт. Улуттук гвардия - бул конституциялык түзүлүштү жана мамлекеттин эгемендүүлүгү менен аймактык бүтүндүгүн коргоо, маанилүү мамлекеттик объектилерди кайтарууга катышуу, протоколдук иш-чараларды жана чет элдик делегацияларды тосуудагы жөрөлгөлөрдү камсыз кылуу, ошондой эле Кыргыз Республикасынын жетекчилиги аныктаган башка маанилүү милдеттерин аткарууга жөндөмдүү, чоң потенциалы жана жогорку аскердик даярдыгы бар көз карандысыз аскердик түзүлүш. Кыргызстандын Президентине баш ийет. Кийинчерээк Ички иштер министрлигинин бөлүктөрү Улуттук гвардияга киргизилген.

== Өзгөчө кырдаалдар министрлиги (ӨКМ) ==
Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин түзүмүндө табигый кырсыктар, эпидемия, ири авариялар жана катастрофалар, ошондой эле согуш аракеттеринин башталышы учурундагы иш-аракет үчүн жалпы саны 2 миң кишиден турган бөлүктөр түзүлдү. Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин иши аймактык-өндүрүштүк принципке ылайык уюштурулган. Министрликтин милдеттерин Коргоо министрлигинин бөлүктөрү, аскердик бөлүктөр жана түзүмдөр, өзгөчө кырдаалдарда куткаруу кызматтары жана бөлүктөрү аткарат. Ошондой эле министрликтин алдында Өрт коопсуздугу боюнча агенттиги бар.

== Эл аралык кызматташтык ==
Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн офицерлери жана сержанттары БУУнун тынчтык орнотуу миссияларына катышууда. Коргоо министрлигинин кызматкерлери азыркы учурда Сьерра-Леонеде, Либерияда, Суданда, Чыгыш Тимордо, Эфиопияда жана Косоводо кызмат өтөшөт.

Коргоо министрлиги ошондой эле Тынчтык үчүн өнөктөштүк (ТҮӨ) программасынын алкагында НАТО өлкөлөрү менен  иштешет. 2008-жылы 500дөн ашык кыргыз аскерлери ТҮШ программаларына катышты (тынчтык орнотуу операциялары, тил үйрөтүү, терроризмге жана баңги заттарынын жүгүртүлүшүнө каршы күрөш). 2001-жылдан бери Кыргызстан &quot;''Peace Shield''&quot; (&quot;Тынчтык калканы&quot;) жана &quot;''Combined Endeavour''&quot; (&quot;Биргелешкен аракет&quot;) машыгууларына катышып келет. 2007-жылы республика “Пландоо жана талдоо процесси” программасына кирген. Жыл сайын өлкөдө Кыргыз-Түрк жана Кыргыз-Америкалык атайын күчтөрдүн биргелешкен машыгуулары, ошондой эле Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн Тоо мылтык бригадасынын  жана Франциянын Куралдуу Күчтөрүнүн 27-Тоолук жөө аскер бригадасынын катышуусунда тоого чыгуу боюнча машыгуу өткөрүлөт.&lt;br /&gt;Россия Федерациясы менен дагы келишим бар, ага ылайык, Кыргызстандын жарандары Россиянын аскердик университеттеринде билим алышат.

== Окуу жайлары ==
Жалгыз жогорку аскердик окуу жайы - Советтер Союзунун Баатыры, генерал-лейтенант К. Усенбеков атындагы Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүнүн Аскер Институту.

Офицерлерди даярдоо Россия Федерациясынын (негизинен), Казакстан Республикасынын, Азербайжан Республикасынын, Түркия Республикасынын жана Кытай Эл Республикасынын аскер мектептеринде жүргүзүлөт.

Аскерге чейинки билим берүү - Советтер Союзунун Баатыры, генерал-майор Д. Асанов атындагы Кыргыз Мамлекеттик Улуттук Аскер Лицейи.

== Тышкы шилтемелер ==

* [https://archive.is/20150514064946/http://mil.kg/kg/sitemap.html Куралдуу Күчтөрдүн Республикасынын Кыргизстан] расмий сайты {{Ref-ky}}(кырг.)
* [https://web.archive.org/web/20140724085316/http://www.mil.kg/ru/sitemap.html Куралдуу Күчтөрдүн Республикасынын Кыргизстан] расмий сайты {{Ref-ru}}(орус.)
* [http://mes.kg/?page_id=2895&amp;lang=ru Министрлиги өзгөчө кырдаалдар боюнча (Россия)] расмий интернет сайты
* [http://www.mvd.kg/ Ички иштер министрлиги (Россиянын)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160203204240/http://mvd.kg/ |date=2016-02-03 }} расмий интернет сайты
* [http://www.uniforminsignia.org/index.php?insignia%5B19%5D=10&amp;era%5B2%5D=1&amp;cont=0&amp;state=154&amp;Itemid=53&amp;option=com_insigniasearch&amp;search_id=main# Россиянын аскердик наамдар]

[[Category:Кыргызстан]]</text>
      <sha1>iguxeusmof8ouu206xqcpu58zf9s82h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>15-июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119633</id>
    <revision>
      <id>422450</id>
      <parentid>350411</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:07:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2074" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''15-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 196-күнү (толук жылда 197). Жылдын аягына чейин 169 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* 1683 - Осмон армиясынын Вена чабуулу башталды.
* 1799 – иероглиф жазуусун чечмелей турган  үч тилде жазылган Розетта ташы Наполеондун Египет жортуулунда бир француз аскери тарабынан  чеп куруу учурунда күтүлбөгөн жерден табылды.
* 1910 - 1865 – жылы Султан Абдулазиз тарабынан курдуртулган Стамбулдагы Чыраган сарайы өрттөндү.
* 1954 - Боинг 707 биринчи учушун ишке ашырды.
* 1974 - Кипрде грек офицерлери башкарган улуттук гвардия полку президент Макариусту кулатты жана ЕОКА  - Б лидери Никос Сампсонду президент деп жарыялашты.
* 1983 - Париждин Орли аэропортундагы түрк аба жолдорунун бюросуна АСАЛА террористтери тарабынан бомба атылды. 7 киши каза болуп, 56 киши жараланды.
* 1997 - Европа Биримдиги Комиссиясы жарыялаган отчетто Түркияны толук мүчөлүккө талапкер өлкөлөрдүн арасына албады.
* 2016 - Фетуллахчы уюмдун козголоң кыймылы түрк улуту тарабынан бастырылды.
== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
* [[1904]] – белгилүү орус жазуучу Антон Павлов Чехов дүйнөдөн кайтты.</text>
      <sha1>mdepnzjfd49yj5v5jo5wjonhmdrokrq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422451</id>
      <parentid>422450</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:09:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2113" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''15-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 196-күнү (толук жылда 197). Жылдын аягына чейин 169 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1683]] - Осмон армиясынын Вена чабуулу башталды.
* [[1799]] – иероглиф жазуусун чечмелей турган  үч тилде жазылган Розетта ташы Наполеондун Египет жортуулунда бир француз аскери тарабынан  чеп куруу учурунда күтүлбөгөн жерден табылды.
* [[1910]] - [[1865|1865–жылы]] Султан Абдулазиз тарабынан курдуртулган Стамбулдагы Чыраган сарайы өрттөндү.
* [[1954]] - Боинг 707 биринчи учушун ишке ашырды.
* [[1974]] - Кипрде грек офицерлери башкарган улуттук гвардия полку президент Макариусту кулатты жана ЕОКА  - Б лидери Никос Сампсонду президент деп жарыялашты.
* [[1983]] - Париждин Орли аэропортундагы түрк аба жолдорунун бюросуна АСАЛА террористтери тарабынан бомба атылды. 7 киши каза болуп, 56 киши жараланды.
* [[1997]] - Европа Биримдиги Комиссиясы жарыялаган отчетто Түркияны толук мүчөлүккө талапкер өлкөлөрдүн арасына албады.
* [[2016]] - Фетуллахчы уюмдун козголоң кыймылы түрк улуту тарабынан бастырылды.
== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
* [[1904]] – белгилүү орус жазуучу Антон Павлов Чехов дүйнөдөн кайтты.</text>
      <sha1>aa8mg2qa2teb7gqmw1mnxzfmnf101dz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>16-июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119635</id>
    <revision>
      <id>422452</id>
      <parentid>350413</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:12:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1770" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''16-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 197-күнү (толук жылда 198). Жылдын аягына чейин 168 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
* [[1394]] - Франциянын королу 6 -  Чарльз еврейлерди Франциядан кууп чыгуу буйругун берди.
* [[1661]] - Европада биринчи банкнот Stockholms Banco  аттуу бир Швеция банкы тарабынан бастырылып жүргүтүүгө берилди.
* [[1921]] - Ажара советтик автоном социалисттик республикасы курулду. 1991 -  жылы анын ордуна Ажара автоном республикасы курулду.
* [[1942]] - Франциядагы эң чоң еврей камоосу 12. 884 еврей Освенцимге жиберилүү үчүн камоого алынды.
* [[1979]] - Саддам Хүсейин Ирактын президенти болуп шайланды.
* [[1994]] - Shoemaker-Levy 9 куйруктуу жылдызынын бөлүкчөлөрү Юпитер планетасы менен кагылышты.
* [[2005]] - Ирактын Мусаййиб шаарында бир жан кечтилик кол салуучусу колдонгон жарылуучу зат жайгаштырылган танкер жүк ташуучусу бензин станциясына карай айдады, 98 киши каза болуп, 100 киши жараланды.</text>
      <sha1>6jwqgczhy4zej190lop3mmia4t6jt6k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422453</id>
      <parentid>422452</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:14:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1836" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''16-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 197-күнү (толук жылда 198). Жылдын аягына чейин 168 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
* [[1394]] - Франциянын королу 6 -  Чарльз еврейлерди [[Франция|Франциядан]] кууп чыгуу буйругун берди.
* [[1661]] - [[Европа|Европада]] биринчи банкнот Stockholms Banco  аттуу бир Швеция банкы тарабынан бастырылып жүргүтүүгө берилди.
* [[1921]] - Ажара советтик автоном социалисттик республикасы курулду. 1991 -  жылы анын ордуна Ажара автоном республикасы курулду.
* [[1942]] - Франциядагы эң чоң еврей камоосу 12. 884 еврей Освенцимге жиберилүү үчүн камоого алынды.
* [[1979]] - [[Саддам Хүсейин]] [[Ирак|Ирактын]] президенти болуп шайланды.
* [[1994]] - Shoemaker-Levy 9 куйруктуу жылдызынын бөлүкчөлөрү Юпитер планетасы менен кагылышты.
* [[2005]] - [[Ирак|Ирактын]] Мусаййиб шаарында бир жан кечтилик кол салуучусу колдонгон жарылуучу зат жайгаштырылган танкер жүк ташуучусу бензин станциясына карай айдады, 98 киши каза болуп, 100 киши жараланды.</text>
      <sha1>4905vk6lcw2glqdzw1hycslb6d72tw7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422454</id>
      <parentid>422453</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:14:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1837" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''16-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 197-күнү (толук жылда 198). Жылдын аягына чейин 168 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===

* [[1394]] - Франциянын королу 6 -  Чарльз еврейлерди [[Франция|Франциядан]] кууп чыгуу буйругун берди.
* [[1661]] - [[Европа|Европада]] биринчи банкнот Stockholms Banco  аттуу бир Швеция банкы тарабынан бастырылып жүргүтүүгө берилди.
* [[1921]] - Ажара советтик автоном социалисттик республикасы курулду. 1991 -  жылы анын ордуна Ажара автоном республикасы курулду.
* [[1942]] - Франциядагы эң чоң еврей камоосу 12. 884 еврей Освенцимге жиберилүү үчүн камоого алынды.
* [[1979]] - [[Саддам Хүсейин]] [[Ирак|Ирактын]] президенти болуп шайланды.
* [[1994]] - Shoemaker-Levy 9 куйруктуу жылдызынын бөлүкчөлөрү Юпитер планетасы менен кагылышты.
* [[2005]] - [[Ирак|Ирактын]] Мусаййиб шаарында бир жан кечтилик кол салуучусу колдонгон жарылуучу зат жайгаштырылган танкер жүк ташуучусу бензин станциясына карай айдады, 98 киши каза болуп, 100 киши жараланды.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>nohokeb3k9huox1kgafxmnw8ah69aim</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>17-июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119637</id>
    <revision>
      <id>422455</id>
      <parentid>350415</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:16:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* Каза болгондор */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="871" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''17-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 198-күнү (толук жылда 199). Жылдын аягына чейин 167 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
1588 – Осмондук падышалары [[Кануни Султан Сүлейман]], 2 -  Селим жана 3 -  Мурат мезгилдеринде башкы архитектор катары кызмат кылган, Селимйе жана Сүлейманийе сыяктуу шедеврлар менен бирге  жалпы 375 чыгарманын архитектору [[Мимар Синан]] 99  жашында дүйнөдөн кайтты.</text>
      <sha1>laai40sgb6yo0p68pkkx3dc5a0qisqy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422456</id>
      <parentid>422455</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:16:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* Каза болгондор */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="875" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''17-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 198-күнү (толук жылда 199). Жылдын аягына чейин 167 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
[[1588]] – Осмондук падышалары [[Кануни Султан Сүлейман]], 2 -  Селим жана 3 -  Мурат мезгилдеринде башкы архитектор катары кызмат кылган, Селимйе жана Сүлейманийе сыяктуу шедеврлар менен бирге  жалпы 375 чыгарманын архитектору [[Мимар Синан]] 99  жашында дүйнөдөн кайтты.</text>
      <sha1>dq2u362ot1kqsoj5ucjic12hmx44wro</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422457</id>
      <parentid>422456</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:17:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2086" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''17-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 198-күнү (толук жылда 199). Жылдын аягына чейин 167 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* 1815 - Наполеон Ровордо англис күчтөрүнө багынды.
* 1918 - большевиктер Орусиянын падышасы 2 -  Николайды, жубайын, балдарын жана төрт жакынын Екатеринбургда өлүм жазасына тартты.
* 1934 - Гази Мустафа Кемал Ататүрк Боштондук согушунан кийин биринчи жолу Болуга барды.
* 1944 - жарылуучу зат жүктөлгөн эки кеме Порт Чикагодо кагылышып 320 киши каза болуп, 400 киши жараланды.
* 1975 - Америка космостук унаасы Аполло жана Орусиянын космостук унаасы Союз космосто бирикти.
* 1992 - Словакия парламенти көз карандысыздыгын жарыялады. Чехословакия Чех жана Словак республикалары деген ат менен эки башка мамлекет болду. Чехословакиянын мамлекет башчысы Васлав Хавел кызматынан кетти.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
[[1588]] – Осмондук падышалары [[Кануни Султан Сүлейман]], 2 -  Селим жана 3 -  Мурат мезгилдеринде башкы архитектор катары кызмат кылган, Селимйе жана Сүлейманийе сыяктуу шедеврлар менен бирге  жалпы 375 чыгарманын архитектору [[Мимар Синан]] 99  жашында дүйнөдөн кайтты.</text>
      <sha1>3bo9ssns4pl2jogcnou5zkvvp8ip0gk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422458</id>
      <parentid>422457</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:18:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2110" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''17-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 198-күнү (толук жылда 199). Жылдын аягына чейин 167 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1815]] - Наполеон Ровордо англис күчтөрүнө багынды.
* [[1918]] - большевиктер Орусиянын падышасы 2 -  Николайды, жубайын, балдарын жана төрт жакынын Екатеринбургда өлүм жазасына тартты.
* [[1934]] - Гази Мустафа Кемал Ататүрк Боштондук согушунан кийин биринчи жолу Болуга барды.
* [[1944]] - жарылуучу зат жүктөлгөн эки кеме Порт Чикагодо кагылышып 320 киши каза болуп, 400 киши жараланды.
* [[1975]] - Америка космостук унаасы Аполло жана Орусиянын космостук унаасы Союз космосто бирикти.
* [[1992]] - Словакия парламенти көз карандысыздыгын жарыялады. Чехословакия Чех жана Словак республикалары деген ат менен эки башка мамлекет болду. Чехословакиянын мамлекет башчысы Васлав Хавел кызматынан кетти.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
[[1588]] – Осмондук падышалары [[Кануни Султан Сүлейман]], 2 -  Селим жана 3 -  Мурат мезгилдеринде башкы архитектор катары кызмат кылган, Селимйе жана Сүлейманийе сыяктуу шедеврлар менен бирге  жалпы 375 чыгарманын архитектору [[Мимар Синан]] 99  жашында дүйнөдөн кайтты.</text>
      <sha1>f1riwrlrz5r95v09k9xnz0rtfj2lvdq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422459</id>
      <parentid>422458</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:20:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2242" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''17-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 198-күнү (толук жылда 199). Жылдын аягына чейин 167 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1815]] - Наполеон Ровордо англис күчтөрүнө багынды.
* [[1918]] - [[большевиктер]] Орусиянын падышасы [[Николай II|2-Николайды]], жубайын, балдарын жана төрт жакынын [[Екатеринбург|Екатеринбургда]] өлүм жазасына тартты.
* [[1934]] - [[Мустафа Кемаль Ататүрк|Гази Мустафа Кемал Ататүрк]] Боштондук согушунан кийин биринчи жолу Болуга барды.
* [[1944]] - жарылуучу зат жүктөлгөн эки кеме Порт Чикагодо кагылышып 320 киши каза болуп, 400 киши жараланды.
* [[1975]] - Америка космостук унаасы Аполло жана Орусиянын космостук унаасы Союз космосто бирикти.
* [[1992]] - [[Словакия]] парламенти көз карандысыздыгын жарыялады. Чехословакия Чех жана Словак республикалары деген ат менен эки башка мамлекет болду. [[Чехословакия|Чехословакиянын]] мамлекет башчысы Васлав Хавел кызматынан кетти.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==
[[1588]] – Осмондук падышалары [[Кануни Султан Сүлейман]], 2 -  Селим жана 3 -  Мурат мезгилдеринде башкы архитектор катары кызмат кылган, Селимйе жана Сүлейманийе сыяктуу шедеврлар менен бирге  жалпы 375 чыгарманын архитектору [[Мимар Синан]] 99  жашында дүйнөдөн кайтты.</text>
      <sha1>h7bg0nile2tnpqmt7fptd91ks8gtnzk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>18-июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119639</id>
    <revision>
      <id>422460</id>
      <parentid>350417</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:22:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2513" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''18-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 199-күнү (толук жылда 200). Жылдын аягына чейин 166 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* 1904 - Орусия  - Япония согушу башталды. Орусия  - Япония согушу Япониянын Орусияны Ыракы Чыгыштагы жайылуучу саясаттардан баш тартууга мажбурлаган аскердик кагылышуу.
* 1919 - Союздаш мамлекеттердин Жогорку Кеңеши басып алган аймактар тууралуу келише албаган Италия жана Грециянын ортосунда бөлүштүрдү жана Айдын облусунун италиялыктарга берилишине чечим чыгарды.
* 1932 - Түркия Жемийет -  и Аквамга башкача айткнада БУУга 56 -  мүчө катары кабыл алынды.
* 1955 - Германянын келечеги сөз болгон «Төрт чоңдор конференциясы» Женевада башталды.
* 1974 - АКШнын тышкы иштер министри Генри Киссинжердин орун басары Сиско Лондонго барып Бүлент Эжевит менен жолугушту. Кипрге кийлигишүүдөн баш тартуусу үчүн Эжевиттин шарттарын укту жана буларды гректер менен сүйлөшүү үчүн Афинага барды.
* 1975 - Аполло  - Союз биригүүсү телекөрсөтүүдөн түз эфирде берилди.
* 1976 - румын гимнаст Надя Команечи 1976 -  жылы жайкы олимпиадаларда толук 10 балл алды. Ушундайча олимпиада оюндары тарыхында толук балл алган биринчи гимнаст номинациясын алып тарыхка өттү.
* 1996 - Парижге бара жаткан бир АКШ жүргүнчү учагы Long Island Нью Йорк жакындарында абада жарылып : 230 жүргүнчүдөн эч ким кутула алган жок.
== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>6cppp9m5cgotpk6lc59uei1z5c5xrdi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422461</id>
      <parentid>422460</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:23:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2546" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''18-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 199-күнү (толук жылда 200). Жылдын аягына чейин 166 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1904]] - Орусия  - Япония согушу башталды. Орусия  - Япония согушу Япониянын Орусияны Ыракы Чыгыштагы жайылуучу саясаттардан баш тартууга мажбурлаган аскердик кагылышуу.
* [[1919]] - Союздаш мамлекеттердин Жогорку Кеңеши басып алган аймактар тууралуу келише албаган Италия жана Грециянын ортосунда бөлүштүрдү жана Айдын облусунун италиялыктарга берилишине чечим чыгарды.
* [[1932]] - Түркия Жемийет -  и Аквамга башкача айткнада БУУга 56 -  мүчө катары кабыл алынды.
* [[1955]] - Германянын келечеги сөз болгон «Төрт чоңдор конференциясы» Женевада башталды.
* [[1974]] - АКШнын тышкы иштер министри Генри Киссинжердин орун басары Сиско Лондонго барып Бүлент Эжевит менен жолугушту. Кипрге кийлигишүүдөн баш тартуусу үчүн Эжевиттин шарттарын укту жана буларды гректер менен сүйлөшүү үчүн Афинага барды.
* [[1975]] - Аполло  - Союз биригүүсү телекөрсөтүүдөн түз эфирде берилди.
* [[1976]] - румын гимнаст Надя Команечи 1976 -  жылы жайкы олимпиадаларда толук 10 балл алды. Ушундайча олимпиада оюндары тарыхында толук балл алган биринчи гимнаст номинациясын алып тарыхка өттү.
* [[1996]] - Парижге бара жаткан бир АКШ жүргүнчү учагы Long Island Нью Йорк жакындарында абада жарылып : 230 жүргүнчүдөн эч ким кутула алган жок.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>fagge6ftxv6apkguo2ttcy13ldu1dtc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422462</id>
      <parentid>422461</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:27:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2708" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''18-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 199-күнү (толук жылда 200). Жылдын аягына чейин 166 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1904]] - [[Орусия-Япония согушу]] башталды. [[Орусия-Япония согушу]] [[Япония|Япониянын]] [[Орусия|Орусияны]] Ыракы Чыгыштагы жайылуучу саясаттардан баш тартууга мажбурлаган аскердик кагылышуу.
* [[1919]] - Союздаш мамлекеттердин Жогорку Кеңеши басып алган аймактар тууралуу келише албаган [[Италия]] жана [[Греция|Грециянын]] ортосунда бөлүштүрдү жана Айдын облусунун италиялыктарга берилишине чечим чыгарды.
* [[1932]] - [[Түркия]] Жемийет -  и Аквамга башкача айткнада БУУга 56 -  мүчө катары кабыл алынды.
* [[1955]] - [[Германия|Германянын]] келечеги сөз болгон «Төрт чоңдор конференциясы» [[Женева|Женевада]] башталды.
* [[1974]] - [[АКШ]]нын тышкы иштер министри [[Генри Киссинжер]]дин орун басары Сиско [[Лондон|Лондонго]] барып [[Бүлент Эжевит]] менен жолугушту. Кипрге кийлигишүүдөн баш тартуусу үчүн Эжевиттин шарттарын укту жана буларды гректер менен сүйлөшүү үчүн [[Афины|Афина]]га барды.
* [[1975]] - Аполло  - Союз биригүүсү телекөрсөтүүдөн түз эфирде берилди.
* [[1976]] - румын гимнаст Надя Команечи 1976 -  жылы жайкы олимпиадаларда толук 10 балл алды. Ушундайча олимпиада оюндары тарыхында толук балл алган биринчи гимнаст номинациясын алып тарыхка өттү.
* [[1996]] - [[Париж|Парижге]] бара жаткан бир [[АКШ]] жүргүнчү учагы Long Island Нью Йорк жакындарында абада жарылып : 230 жүргүнчүдөн эч ким кутула алган жок.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>s31v73rr6a4eqm73hj5xsjdntqgznsn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>19-июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119641</id>
    <revision>
      <id>422463</id>
      <parentid>350419</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:29:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1822" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''19-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 200-күнү (толук жылда 201). Жылдын аягына чейин 165 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* 1870 - Франция Орусияга согуш жарыялады.
* 1954 - Элвис  Пресли алгачкы альбому That's All Right Mamaны чыгарды.
* 1980 - 1980  Жайкы олимпиадалары Москвада башталды. Советтер союзунун Афганстанды басып алгандыгына каршы чыккан көптөгөн өлкө олимпиадаларга катышпады.
* 1990 - Нью – Йорк федералдык соту Карун казынасынын Түркияга тапшырылышы үчүн ачылган доодо Түркиянын пайдасына чечим чыгарды. Metropolitan Museum of Artтын жетекчилеринин 363 буюмдук казынаны Түркияга тапшырууну каалашы менен келишим түзүлдү жана казына 1993 -  жылы октябрь айында Анкарага алып келинди.
* 1993 - ПКК Ван облусунун Бахчесарай районунун Сүндүз жайлоосунда узун аралыкка атуучу куралдар менен ок атты, анда 15 бала, 9 аял каза тапты.
* 2009 - Түркияда бардык ресторандарда жана башка жабык аянттарда тамеки тартууга тыюу салына баштады.
== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>jh41h2yxdprn2xculwo2a3s6h367288</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422464</id>
      <parentid>422463</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:30:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1847" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''19-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 200-күнү (толук жылда 201). Жылдын аягына чейин 165 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1870]] - Франция Орусияга согуш жарыялады.
* [[1954]] - Элвис  Пресли алгачкы альбому That's All Right Mamaны чыгарды.
* [[1980]] - 1980  Жайкы олимпиадалары Москвада башталды. Советтер союзунун Афганстанды басып алгандыгына каршы чыккан көптөгөн өлкө олимпиадаларга катышпады.
* [[1990]] - Нью – Йорк федералдык соту Карун казынасынын Түркияга тапшырылышы үчүн ачылган доодо Түркиянын пайдасына чечим чыгарды. Metropolitan Museum of Artтын жетекчилеринин 363 буюмдук казынаны Түркияга тапшырууну каалашы менен келишим түзүлдү жана казына 1993 -  жылы октябрь айында Анкарага алып келинди.
* [[1993]] - ПКК Ван облусунун Бахчесарай районунун Сүндүз жайлоосунда узун аралыкка атуучу куралдар менен ок атты, анда 15 бала, 9 аял каза тапты.
* [[2009]] - Түркияда бардык ресторандарда жана башка жабык аянттарда тамеки тартууга тыюу салына баштады.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>8rtf0t4c6ul2qmpyit7bvh9fzdrryf0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422465</id>
      <parentid>422464</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:33:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2020" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''19-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 200-күнү (толук жылда 201). Жылдын аягына чейин 165 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1870]] - [[Франция]] [[Орусия|Орусияга]] согуш жарыялады.
* [[1954]] - Элвис  Пресли алгачкы альбому That's All Right Mamaны чыгарды.
* [[1980]] - 1980  Жайкы олимпиадалары [[Москва|Москвада]] башталды. Советтер союзунун [[Ооганстан|Афганстанды]] басып алгандыгына каршы чыккан көптөгөн өлкө олимпиадаларга катышпады.
* [[1990]] - [[Нью-Йорк|Нью–Йорк]] федералдык соту Карун казынасынын [[Түркия|Түркияга]] тапшырылышы үчүн ачылган доодо Түркиянын пайдасына чечим чыгарды. Metropolitan Museum of Artтын жетекчилеринин 363 буюмдук казынаны [[Түркия|Түркияга]] тапшырууну каалашы менен келишим түзүлдү жана казына [[1993|1993-жылы]] [[октябрь |октябрь]] айында [[Анкара|Анкарага]] алып келинди.
* [[1993]] - ПКК Ван облусунун Бахчесарай районунун Сүндүз жайлоосунда узун аралыкка атуучу куралдар менен ок атты, анда 15 бала, 9 аял каза тапты.
* [[2009]] - [[Түркия|Түркияда]] бардык ресторандарда жана башка жабык аянттарда тамеки тартууга тыюу салына баштады.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>pz1u3j2fj3mbwlx70v6e5t4kns3xcrj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>20-июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119643</id>
    <revision>
      <id>422466</id>
      <parentid>350421</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:34:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1505" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''20-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 201-күнү (толук жылда 202). Жылдын аягына чейин 164 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* 1402 - Анкара согушу Осмон империясынын султаны Йыдырым Байезид менен Улуу Тимур империясынын султаны Тимурдун ортосунда Анкаранын Чубук аймагында болду.
* 1936 - кысыктардын Түркия эгемендигине өтүшүнө мүмкүнчүлүк түзгөн Монтро келишимине кол коюлду.
* 1940 - Дания БУУдан чыкты.
* 1949 - Израиль менен Сирия 19 айга созулган согуштан кийин тынчтык келишимине кол койду.
* 1960 - Цейлондо (азыркы Шри Ланка) Сиримаво Бандаранаке дүйнөнүн шайланган биринчи аял президенти болду.
* 1963 - Куба ракета кризисинен кийин советтер союзу менен АКШ ортосунда «кызыл телефон» деп аталган бир түздөн түз байланыш линиясы курулду.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>ke2v9u2kw7frrar4flg1kqnu713rdrd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422467</id>
      <parentid>422466</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:37:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1722" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''20-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 201-күнү (толук жылда 202). Жылдын аягына чейин 164 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* 1402 - [[Анкара согушу]] [[Осмон империясы|Осмон империясынын]] султаны [[Йыдырым Байезид]] менен [[Улуу Тимур империясы|Улуу Тимур империясынын]] султаны [[Амир Темир|Тимурдун]] ортосунда Анкаранын Чубук аймагында болду.
* 1936 - кысыктардын [[Түркия]] эгемендигине өтүшүнө мүмкүнчүлүк түзгөн Монтро келишимине кол коюлду.
* 1940 - [[Дания]] [[Бириккен Улуттар Уюму|БУУдан]] чыкты.
* 1949 - [[Израиль]] менен [[Сирия]] 19 айга созулган согуштан кийин тынчтык келишимине кол койду.
* 1960 - [[Цейлон|Цейлондо]] (азыркы [[Шри-Ланка|Шри Ланка]]) Сиримаво Бандаранаке дүйнөнүн шайланган биринчи аял президенти болду.
* 1963 - [[Куба]] ракета кризисинен кийин советтер союзу менен [[АКШ]] ортосунда «кызыл телефон» деп аталган бир түздөн түз байланыш линиясы курулду.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>e9zng0xyirs4koj51tb2wfcwrhpbg1a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422468</id>
      <parentid>422467</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:38:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1746" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''20-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 201-күнү (толук жылда 202). Жылдын аягына чейин 164 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1402]] - [[Анкара согушу]] [[Осмон империясы|Осмон империясынын]] султаны [[Йыдырым Байезид]] менен [[Улуу Тимур империясы|Улуу Тимур империясынын]] султаны [[Амир Темир|Тимурдун]] ортосунда Анкаранын Чубук аймагында болду.
* [[1936]] - кысыктардын [[Түркия]] эгемендигине өтүшүнө мүмкүнчүлүк түзгөн Монтро келишимине кол коюлду.
* [[1940]] - [[Дания]] [[Бириккен Улуттар Уюму|БУУдан]] чыкты.
* [[1949]] - [[Израиль]] менен [[Сирия]] 19 айга созулган согуштан кийин тынчтык келишимине кол койду.
* [[1960]] - [[Цейлон|Цейлондо]] (азыркы [[Шри-Ланка|Шри Ланка]]) Сиримаво Бандаранаке дүйнөнүн шайланган биринчи аял президенти болду.
* [[1963]] - [[Куба]] ракета кризисинен кийин советтер союзу менен [[АКШ]] ортосунда «кызыл телефон» деп аталган бир түздөн түз байланыш линиясы курулду.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>cg8gcah1jimmt8ls1lxzq2u0mli8jmk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>21-июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119645</id>
    <revision>
      <id>422469</id>
      <parentid>350423</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:40:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1692" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''21-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 202-күнү (толук жылда 203). Жылдын аягына чейин 163 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* 1633 - Галилео Галилей инквизициялык сотто жер шарынын айланып тургандыгына байланыштуу тезисин танууга мажбурланды.
* 1718 - Осмон мамлекети менен Австрия жана Венеция республикасынын ортосунда Пасарофча келишимине кол коюлду.
* 1904 - Бельгияда өткөн машина жарышында бир француз жеңиш менен чыкты.
* 1969 - Аполло 11 экипажынан Неил Армстронг менен Буз Алдрин айдагы биринчи адам кадамын таштады.
*1972 - «Кандуу жума» (1972) ИРА террористтеринин Түндүк Ирландиянын Белфаст шаарынын жакындарындагы кыймылдарында 22 бомба жарылды: 9 киши каза болуп, 130 киши оор жараланды.
* 1983 - дүйнөнүн эң төмөн болгон ысыктыгы өлчөлдү: Восток станциясы Антарктида  - 89,2 градус.
* 1990 - Иранда 7, 3 баллдык жер титирөөдө 50 миң киши набыт болду.
== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>a2nxelk0i0sr455hz928491yfd559hu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422470</id>
      <parentid>422469</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:41:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1722" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''21-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 202-күнү (толук жылда 203). Жылдын аягына чейин 163 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1633]] - Галилео Галилей инквизициялык сотто жер шарынын айланып тургандыгына байланыштуу тезисин танууга мажбурланды.
* [[1718]] - Осмон мамлекети менен Австрия жана Венеция республикасынын ортосунда Пасарофча келишимине кол коюлду.
* [[1904]] - Бельгияда өткөн машина жарышында бир француз жеңиш менен чыкты.
* [[1969]] - Аполло 11 экипажынан Неил Армстронг менен Буз Алдрин айдагы биринчи адам кадамын таштады.
* [[1972]] - «Кандуу жума» (1972) ИРА террористтеринин Түндүк Ирландиянын Белфаст шаарынын жакындарындагы кыймылдарында 22 бомба жарылды: 9 киши каза болуп, 130 киши оор жараланды.
* [[1983]] - дүйнөнүн эң төмөн болгон ысыктыгы өлчөлдү: Восток станциясы Антарктида  - 89,2 градус.
* [[1990]] - Иранда 7, 3 баллдык жер титирөөдө 50 миң киши набыт болду.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>ipjg7yo1hnqc1ljabrrh0o5gd13nsry</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422471</id>
      <parentid>422470</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:43:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mirzoulug'bek</username>
        <id>4632</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{Дүйнөдө}} */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1878" xml:space="preserve">{{Июль календары}}
'''21-июль''' — [[Григорий календары]] боюнча жылдын 202-күнү (толук жылда 203). Жылдын аягына чейин 163 күн бар.

== Майрамдар ==

== Окуялар ==

=== {{Кыргызстанда}} ===

=== {{Дүйнөдө}}  ===
* [[1633]] - [[Галилео Галилей]] инквизициялык сотто жер шарынын айланып тургандыгына байланыштуу тезисин танууга мажбурланды.
* [[1718]] - [[Осмон империясы|Осмон мамлекети]] менен [[Австрия]] жана [[Венеция республикасы]]нын ортосунда [[Пасарофча келишими|Пасарофча келишимине]] кол коюлду.
* [[1904]] - [[Бельгия|Бельгияда]] өткөн машина жарышында бир француз жеңиш менен чыкты.
* [[1969]] - Аполло 11 экипажынан Неил Армстронг менен Буз Алдрин айдагы биринчи адам кадамын таштады.
* [[1972]] - «Кандуу жума» (1972) ИРА террористтеринин [[Түндүк Ирландия|Түндүк Ирландиянын]] Белфаст шаарынын жакындарындагы кыймылдарында 22 бомба жарылды: 9 киши каза болуп, 130 киши оор жараланды.
* [[1983]] - дүйнөнүн эң төмөн болгон ысыктыгы өлчөлдү: Восток станциясы [[Антарктида]]  - 89,2 градус.
* [[1990]] - [[Иран|Иранда]] 7, 3 баллдык жер титирөөдө 50 миң киши набыт болду.

== Төрөлгөндөр ==

== Каза болгондор ==</text>
      <sha1>c4fgfj3ow2j1gl7wfsx7ohaec4u1d6h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыдык көрсөтүү</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128242</id>
    <revision>
      <id>422414</id>
      <parentid>418950</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T20:31:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.138.185.184</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Кыргыз Республикасындагы асылууларга каршы мыйзам долбоорлору */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21579" xml:space="preserve">[[File:Bullying Sexual.JPG|thumb|right|200px|Аялдын санына колун коюп, ага жагымсыз сексуалдык ыдык көрсөткөн эркектин кыймыл аракети]] 

'''Ыдык көрсөтүү'''  ('''харассмент''', {{lang-en|Harassment}}), жыныстык асылуу) — Бул жеке чектерди жана субординацияны бузуу, жабышуу, кемсинтүү жана жеке жашоонун кол тийбестигин бузуу. Ал физикалык (кѳӊүл каалабаган тийүү, ѳбүү, кучактоо, чымчуу), ошондой эле вербалдык мүнѳздѳ (уятсыз же кордоочу комплименттер, сексуалдык байланыш жѳнүндѳ түрдүү маанидеги ымдап-жаңсоолор жана башка) болушу мүмкүн.&lt;ref&gt;Борбор Азияда таксидеги харассмент: коргоого укугу жок жазасыздык

https://longreads.cabar.asia/kgtaxi Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

Ыдык көрсөтүү үйдө, жумушта, билим берүүчү жайларда, коомдук жайларда, таксде болушу мүмкүн. Мындай жагымсыз аракеттерге туш болгон адам чыңалуу, тынчсыздануу, өзүнө ишенбөөчүлүк, коркуу, импотенция, көз карандылык, үмүтсүздүк, күнөө, ишенимсиздик сыяктуу абалга дуушар болот. Агрессорлор өз курмандыктарынан баш ийүүнү күтүшөт жана мындай жүрүм-турум башка адамга олуттуу зыян келтириши мүмкүн.&lt;ref&gt;А. Панфилова, [https://vse-ychebniki.ru/uchebnik-po-psixologii/psixologiya-obshheniya/panfilova-a-p-psixologiya-obshheniya/ «Психология общения»], Академия 2013 (орус.). 

&lt;/ref&gt;

Кыргызстанда 2019-жылы алгач ирет харассмент (жыныстык ыдык) масштабы жөнүндө изилдөө жүргөн. Анын жыйынтыгында өлкөдөгү ар бир төртүнчү аял жумуш ордунда жыныстык асылууга туш болору аныкталган.&lt;ref&gt;С. Абдумомунов, [https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_rights/30288444.html Этек аңдыгандардын эзүүсү], 2019. Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

== Тарыхы ==
1964-жылы АКШнын адамдардын расасына, түсүнө, жынысына, динине карата бөлбөө тууралуу адам укуктары жөнүндөгү мыйзамы кабыл алынгандан кийин аялдар тең укуктуулукка ээ болгон.&lt;ref&gt;[https://www.supremecourt.gov/opinions/19pdf/17-1618_hfci.pdf &quot;Bostock v. Clayton County, Georgia&quot;]. US Supreme Court. (англ.).&lt;/ref&gt;

1975-жылы америкалык Кармита Дикерсон Вуд ыдык көрсөтүүгө туш болгонун, ага каршылыгын биринчилерден болуп айтып чыккан айым. 44 жаштагы 4 баланын энеси жумушунда көптөгөн жылдар бою жетекчисинин ыдык көрсөтүүсүнө чыдап келгенин журналист Лин Фарлиге билдирген. Фарли мындай көйгөйгө кабылган, ага каршы аялдардын башын бириктирип, “Жумушчу аялдардын бирикмесин” түзүшүп, жумуш ордундагы аялдарга асылуу тууралуу плакаттарды жазып жүрүшкө чыгышкан. Мындан соң “Нью-Йорк Таймс” гезити “Аялдар жумуш орунундагы сексуалдык асылуулар жөнүндө айта башташты” деген макаланы басып чыгарган. Ушул убактан тартып жыныстык асылуу же харассмент термини жалпы колдонууга кирген.&lt;ref&gt;Nina Renata Aron, [https://timeline.com/carmita-wood-sexual-harrassment-f2c537a0e1e8 Groping in the Ivy League led to the first sexual harassment suit—and nothing happened to the man] 2017 (англ.) Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

1975-жылы харассмент боюнча биринчи сот иши жүргөн.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;А. Баженова-Сорокина, [https://www.wonderzine.com/wonderzine/life/life/223925-harassment Харассмент: Как его распознать и что делать потом]  2017 (орус.). Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

== Асылуунун түрлөрү ==
Асылуу, ыдык көрсөтүү – бул үстөмдүк кылуучунун иши. Ошондуктан, көбүнчө бир адам экинчисине көз каранды болгон жагдайларда болот: жетекчи менен кол алдындагы кызматкер, мугалим менен окуучу, таксист менен жүргүнчү.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;D. Akkozha, [https://cabar.asia/en/what-is-harassment-and-how-is-it-punished-in-central-asia What Is Harassment and How Is It Punished in Central Asia?] 2020? (англ.) Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

Ыдыкка кабылган адам көпчүлүк учурда стресске кабылып, ишке, окууга болгон кызыгуусу азаят, жумуштан кетүүгө аргасыз болот.

Сексуалдык агрессиянын деңгээли жана асылуучунун талаптары такыр башкача болушу мүмкүн. Ар бир адам жынысына жана жашына карабастан жабырлануучу боло алат. Куугунтуктун кесепеттери абдан оор болушу мүмкүн – жабырлануучунун психологиялык абалы үчүн да, анын жашоосунун шарттары үчүн да.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ыдык көрсөтүүнүн 80%ы мамлекеттик мекемелерде учурайт.&lt;ref&gt;[https://24.kg/kyrgyzcha/135713_arbir_tortunchu_ayal_jumush_ordunda_jyinyistyik_yidyik_korsotuugo_tush_bolot/ Ар бир төртүнчү аял жумуш ордунда жыныстык ыдык көрсөтүүгө туш болот, 2019]. Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

'''&lt;big&gt;Жумушта, окууда, көчөдө ж.б. жерде куугунтуктун түрлөрү:&lt;/big&gt;'''

=== Физикалык куугунтук ===
Ден соолук менен түздөн-түз өч алуу коркунучу болгондо, алар түртүп, уруп-согуп, коркутуп-үркүтүп, ал тургай ачууланып муштумдарын бетке силккенде.

=== Кызмат абалынан пайдалануу ===
Бул, негизинен, кызмат орду жогору жана канааттандырылбай турган ашыкча талаптарды койгон, атайылап адам чыдагыс эмгек шарттарын түзгөн, керектүү иш маалыматтарын жашырган жана кол алдындагылардын жеке жашоосуна кирип кеткен кызматкерлерден келип чыгат.

=== Психологиялык куугунтук ===
Командадан бөлүп коёт, атайлап көңүл бурулбайт, пикирин укпайт жана дээрлик ар бир сөздү аны менен талашат. Ал тууралуу ушак-айың кептерди көп таратат.

=== Киберкуугунтук ===
Жумушта эле эмес, башка жагдайларда да орун алган жаңы көйгөй. Ар кандай социалдык тармактарда же электрондук почтасына ал тууралуу кемсинткен, беделине шек келтирген маалыматтарды массалык түрдө жөнөтүү, жалган жана ушак таратуу, мессенджерлер аркылуу кемсинткен билдирүүлөрдү жиберүүлөр жана тажатма чалуулар.

=== Оозеки куугунтуктоо ===
Кимдир бирөөнү кемсинтип, коркутуп, атайын сөгүү.

Ыдык көрсөтүүнүн физикалык формасында бирөө кармалап, өпкүлөп, асылып, сылап, кучактап, чымчылап тийишет. 

Ыдык көрсөтүүнүн башка формаларында бирөөнүн этегин аңдып, мазактап, шылдыңдоо, орунсуз тамашалоо, басынтуу, коркутуу, уят сөздөр менен тийишүү орун алат. 

Вербалдык ыдык көрсөтүүдө уят, таарынта турчу комплименттерди айтып, жыныстык катнашты кыйытып, тил менен башка адамды кыстоо.

Ыдык көрсөтүүнүн көчөдөгү түрү кэтколлинг деп аталат. Анда ышкырып, аркасынан ээрчип же адамдын тулку бою боюнча ар кандай пикирлер айтылат.

Корнелл университети тарабынан дүйнө жүзү боюнча дээрлик 17 000 аялды камтыган масштабдуу эл аралык изилдөө жүргүзүлүп, анда аялдардын 80%га жакыны 17 жашка чейин биринчи жолу көчөдө куугунтукка кабыларын аныкталган. Респонденттердин 50%ы оозеки агрессияга гана туш болбостон, бейтааныш адамдар аларга сексуалдык тон менен тийишкенин айтышкан. Аялдардын 71%ы аңдып жүргөнүн айтышат.&lt;ref&gt;А. Талгатбек, [https://www.masa.media/ru/site/catcalling-harassment-women-fight «Э, карындас, танысайк»: что такое кэтколлинг и харассмент и как с этим борются женщины по всему миру.], 2021 (орус.). Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

Жарандын жеке жашоосу жөнүндө такып сурап, тынымсыз кат жазып, сүрөт жөнөтүү, телефон чалуу ыдык көрсөтүүнүн бир түрүнө кирет.

== Харассмент менен флирттин айырмасы: ==
Эгерде тийишүү, кармалоо, өбүү сыяктуу аракеттер жагып, жагымдуу маанай тартууласа, анда ал ыдык көрсөтүүгө жатпайт. Мында толук макулдук керек. Ошондой эле эки тараптан тең активдүү аракет болгондо харассментке жатпайт. Жактардын тең укуктуулугунда, окуу жайда мугалим менен окуучунун, жумушта иш берүүчү менен жумушчунун ортосунда жана башка.

Коё туруу, кийинкиге калтыруу укугу болгондо харассментке жатпайт.&lt;ref&gt;Д. Жук, [https://gender.team/harassment/#2 Путеводитель по проблеме харассмента] (орус.). Бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt; Харассмент – бул психологиялык атака. Жаман көзү менен карап, дарегиңизге кастык менен кемсинткен комментарийлерди айтып жатса, ал дагы ыдык көрсөтүүгө тете.

== Дүйнөдөгү ыдык көрсөтүүгө каршы кыймылдар ==
2016-жылдын 5-июлунда украиналык активист, феминист жана STUDENA бейөкмөт уюмунун директору Анастасия Мельниченко бала, өспүрүм жана бойго жеткен кезинде көргөн зомбулуктары тууралуу пост жарыялаган.

Ошентип, постсоветтик мейкиндикте зордук-зомбулукка каршы биринчи масштабдуу кампания болгон #ЯНеБоюсьСказать (#АйтууданКоркпойм) кыймылы башталган.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Д. Жук, [https://gender.team/harassment/#13 Путеводитель по проблеме харассмента] (орус.). Бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

2017-жылдын октябрь айында социалдык тармактарда Алисса Миланонун сексуалдык зомбулукка жана сексуалдык асылууга каршы #МеToo (#МенДагы) хештеги чыгып, хештег вирус сыяктуу жайылган. Анда аялдар бул хештегди өзүнүн кайгылуу окуялары менен бөлүшүү жана репост  кылуу үчүн колдонушкан. Бир нече айдан кийин бул кыймыл Россияда уланган.&lt;ref&gt;Smartt, Nicole. [https://www.forbes.com/sites/forbeshumanresourcescouncil/2017/12/20/sexual-harassment-in-the-workplace-in-a-metoo-world/?sh=610d45655a42 &quot;Sexual harassment in the workplace in the #MeToo world.&quot;] Forbes. (англ.). Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

Кыргызстанда Евробиримдик жана Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) “Теңдик нуру” демилгесинин алкагында социалдык тармактарда ыдык көрсөтүүгө каршы маалыматтык өнөктүк өтүп келет. Өнөктүктүн негизги максаты – ыдык көрсөтүүнүн түрлөрү тууралуу маалымат берип, ага кабылган окуяларды коомчулукка жеткирүү.&lt;ref&gt;[https://www.azattyk.org/a/31755436.html Кыргызстанда ыдык көрсөтүүгө каршы өнөктүк башталды] 16.03.2022, Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt; Ал учурда #АчыкАйтам #Коркпойм #Тийишпе хештегдери колдонуу менен харассментке каблылган адамдар өз окуяларын ачыкташат.

== Дүйнө өлкөлөрүндөгү мыйзамдар ==
Сексуалдык асылуу же куугунтук жөнүндө биринчилерден болуп 1926-жылы СССРдин экинчи Кылмыш-жаза кодексинде 154-берене пайда болгон. Сексуалдык куугунтук деп ошол учурда аялдын экономикалык же финансылык жактан көз каранды болгон адам тарабынан жыныстык катнашка мажбурланышы түшүнүлгөн. Мындай кылмыштар үчүн 5 жылга чейин эркинен ажыратуу жазасы каралган. 1960-жылы 154-берене боюнча жаза мөөнөтү үч жыл болуп кыскарган.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Орусия Федерациясынын Кылмыш-жаза кодексиндеги беренелер: “Сексуалдык мүнөздөгү аракеттерге мажбурлоо” (133- берене) жана “Адепсиз аракеттер” (135-берене).&lt;ref&gt;Уголовный кодекс Российской Федерации (орус.)https://normativ.kontur.ru/document?moduleId=1&amp;documentId=418728#h7684&lt;/ref&gt;

Улуу Британиянын Жазык мыйзамдарында сексуалдык кылмыштар боюнча 50дөн ашык ар кандай курамдагы беренелер бар.

Казакстан Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 123-беренеси &quot;Жыныстык катнашка, сойкулукка, лесбиянизмге же сексуалдык мүнөздөгү башка аракеттерге мажбурлоо&quot;. Жаза – 3000 айлык эсептик көрсөткүчкө чейин (19 517 АКШ доллары) айып салуу же ошол эле өлчөмдө түзөтүү жумуштары, же чектөө же 3 жылга чейин эркинен ажыратуу.

Тажикстан Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 140-беренеси “Сексуалдык мүнөздөгү аракеттерди жасоого мажбурлоо”. Жаза – эсептик көрсөткүчтүн 500дөн 700гө чейинки өлчөмүндө айып салуу (2815тен 3941 АКШ долларына чейин), эки жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштары же эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратуу.

Өзбекстан Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 121-беренеси &quot;Аялды жыныстык катнашка мажбурлоо&quot;. Жаза - 300 саатка чейинки мөөнөткө милдеттүү коомдук жумуштарга же эки жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштарына тартуу. Эгерде кылмыш жыныстык катнашка алып келсе, үч жүз сааттан 480 саатка чейинки мөөнөткө коомдук жумуштарга же эки жылдан үч жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштарына, же үч жылдан беш жылга чейинки мөөнөткө эркиндигин чектөөгө, же үч жылдан беш жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Кыргыз Республикасындагы асылууларга каршы мыйзам долбоорлору ==
Кыргыз өлкөсүндө харассментү боюнча мыйзамда белгиленген эмес. Бирок кордоп, тийишүү учурунда Кыргыз Республикасынын Укук бузуулар кодексинин 126-беренеси «Майда бейбаштык» менен жаза каралат.&lt;ref&gt;[http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/112306 КРнын Укук бузуулар жөнүндо кодекси], 2021-жылдын 28-октябры № 128&lt;/ref&gt; Сексуалдык асылуу Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 156-беренеси «Сексуалдык мүнөздөгү аракеттерди жасоого мажбурлоо» боюнча жазаланат.&lt;ref&gt;[http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/112309 КРнын Кылмыш жыны жаза кодекси, 2021-жылдын 28-октябры № 127] &lt;/ref&gt;

2021 жылдын бугу айынын 20сында Жогорку Кеңеш аял депутаттары кызматкердин жеке кол тийбестигине болгон укугун коргоо жана кызматкерди ыдык көрсөтүүдөнкоргоо максатында иштелип чыккан “Эмгек кодексине өзгөртүүлөрдү киргизүү жөнүндө” мыйзам долбоорун коомдук талкууга алып чыкты. Өзгөртүүлөрдү [[Айнуру Алтыбаева]], [[Гүлшат Асылбаева]], [[Айнура Осмонова]], [[Евгения Строкова]], [[Наталья Никитенко]], [[Бурун Аманова]] жана [[Махабат Мавлянова]] демилгеледи.&lt;ref&gt;К. Баймуратова, [https://kloop.kg/blog/2021/05/21/80-sluchaev-domogatelstv-proishodit-v-gosuchrezhdeniyah-parlament-vynes-na-obshhestvennoe-obsuzhdenie-zakonoproekt-o-domogatelstvah-na-rabochem-meste/ «80% случаев домогательств происходит в госучреждениях». Парламент вынес на общественное обсуждение законопроект о домогательствах на рабочем месте.] 21.05.2021&lt;/ref&gt;

== Колдонулган маалымат булактары ==</text>
      <sha1>ttyqg3jovotfy6zyv9nphg27l7onq0t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422415</id>
      <parentid>422414</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T20:31:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.138.185.184</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Харассмент менен флирттин айырмасы: */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21513" xml:space="preserve">[[File:Bullying Sexual.JPG|thumb|right|200px|Аялдын санына колун коюп, ага жагымсыз сексуалдык ыдык көрсөткөн эркектин кыймыл аракети]] 

'''Ыдык көрсөтүү'''  ('''харассмент''', {{lang-en|Harassment}}), жыныстык асылуу) — Бул жеке чектерди жана субординацияны бузуу, жабышуу, кемсинтүү жана жеке жашоонун кол тийбестигин бузуу. Ал физикалык (кѳӊүл каалабаган тийүү, ѳбүү, кучактоо, чымчуу), ошондой эле вербалдык мүнѳздѳ (уятсыз же кордоочу комплименттер, сексуалдык байланыш жѳнүндѳ түрдүү маанидеги ымдап-жаңсоолор жана башка) болушу мүмкүн.&lt;ref&gt;Борбор Азияда таксидеги харассмент: коргоого укугу жок жазасыздык

https://longreads.cabar.asia/kgtaxi Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

Ыдык көрсөтүү үйдө, жумушта, билим берүүчү жайларда, коомдук жайларда, таксде болушу мүмкүн. Мындай жагымсыз аракеттерге туш болгон адам чыңалуу, тынчсыздануу, өзүнө ишенбөөчүлүк, коркуу, импотенция, көз карандылык, үмүтсүздүк, күнөө, ишенимсиздик сыяктуу абалга дуушар болот. Агрессорлор өз курмандыктарынан баш ийүүнү күтүшөт жана мындай жүрүм-турум башка адамга олуттуу зыян келтириши мүмкүн.&lt;ref&gt;А. Панфилова, [https://vse-ychebniki.ru/uchebnik-po-psixologii/psixologiya-obshheniya/panfilova-a-p-psixologiya-obshheniya/ «Психология общения»], Академия 2013 (орус.). 

&lt;/ref&gt;

Кыргызстанда 2019-жылы алгач ирет харассмент (жыныстык ыдык) масштабы жөнүндө изилдөө жүргөн. Анын жыйынтыгында өлкөдөгү ар бир төртүнчү аял жумуш ордунда жыныстык асылууга туш болору аныкталган.&lt;ref&gt;С. Абдумомунов, [https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_rights/30288444.html Этек аңдыгандардын эзүүсү], 2019. Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

== Тарыхы ==
1964-жылы АКШнын адамдардын расасына, түсүнө, жынысына, динине карата бөлбөө тууралуу адам укуктары жөнүндөгү мыйзамы кабыл алынгандан кийин аялдар тең укуктуулукка ээ болгон.&lt;ref&gt;[https://www.supremecourt.gov/opinions/19pdf/17-1618_hfci.pdf &quot;Bostock v. Clayton County, Georgia&quot;]. US Supreme Court. (англ.).&lt;/ref&gt;

1975-жылы америкалык Кармита Дикерсон Вуд ыдык көрсөтүүгө туш болгонун, ага каршылыгын биринчилерден болуп айтып чыккан айым. 44 жаштагы 4 баланын энеси жумушунда көптөгөн жылдар бою жетекчисинин ыдык көрсөтүүсүнө чыдап келгенин журналист Лин Фарлиге билдирген. Фарли мындай көйгөйгө кабылган, ага каршы аялдардын башын бириктирип, “Жумушчу аялдардын бирикмесин” түзүшүп, жумуш ордундагы аялдарга асылуу тууралуу плакаттарды жазып жүрүшкө чыгышкан. Мындан соң “Нью-Йорк Таймс” гезити “Аялдар жумуш орунундагы сексуалдык асылуулар жөнүндө айта башташты” деген макаланы басып чыгарган. Ушул убактан тартып жыныстык асылуу же харассмент термини жалпы колдонууга кирген.&lt;ref&gt;Nina Renata Aron, [https://timeline.com/carmita-wood-sexual-harrassment-f2c537a0e1e8 Groping in the Ivy League led to the first sexual harassment suit—and nothing happened to the man] 2017 (англ.) Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

1975-жылы харассмент боюнча биринчи сот иши жүргөн.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;А. Баженова-Сорокина, [https://www.wonderzine.com/wonderzine/life/life/223925-harassment Харассмент: Как его распознать и что делать потом]  2017 (орус.). Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

== Асылуунун түрлөрү ==
Асылуу, ыдык көрсөтүү – бул үстөмдүк кылуучунун иши. Ошондуктан, көбүнчө бир адам экинчисине көз каранды болгон жагдайларда болот: жетекчи менен кол алдындагы кызматкер, мугалим менен окуучу, таксист менен жүргүнчү.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;D. Akkozha, [https://cabar.asia/en/what-is-harassment-and-how-is-it-punished-in-central-asia What Is Harassment and How Is It Punished in Central Asia?] 2020? (англ.) Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

Ыдыкка кабылган адам көпчүлүк учурда стресске кабылып, ишке, окууга болгон кызыгуусу азаят, жумуштан кетүүгө аргасыз болот.

Сексуалдык агрессиянын деңгээли жана асылуучунун талаптары такыр башкача болушу мүмкүн. Ар бир адам жынысына жана жашына карабастан жабырлануучу боло алат. Куугунтуктун кесепеттери абдан оор болушу мүмкүн – жабырлануучунун психологиялык абалы үчүн да, анын жашоосунун шарттары үчүн да.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ыдык көрсөтүүнүн 80%ы мамлекеттик мекемелерде учурайт.&lt;ref&gt;[https://24.kg/kyrgyzcha/135713_arbir_tortunchu_ayal_jumush_ordunda_jyinyistyik_yidyik_korsotuugo_tush_bolot/ Ар бир төртүнчү аял жумуш ордунда жыныстык ыдык көрсөтүүгө туш болот, 2019]. Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

'''&lt;big&gt;Жумушта, окууда, көчөдө ж.б. жерде куугунтуктун түрлөрү:&lt;/big&gt;'''

=== Физикалык куугунтук ===
Ден соолук менен түздөн-түз өч алуу коркунучу болгондо, алар түртүп, уруп-согуп, коркутуп-үркүтүп, ал тургай ачууланып муштумдарын бетке силккенде.

=== Кызмат абалынан пайдалануу ===
Бул, негизинен, кызмат орду жогору жана канааттандырылбай турган ашыкча талаптарды койгон, атайылап адам чыдагыс эмгек шарттарын түзгөн, керектүү иш маалыматтарын жашырган жана кол алдындагылардын жеке жашоосуна кирип кеткен кызматкерлерден келип чыгат.

=== Психологиялык куугунтук ===
Командадан бөлүп коёт, атайлап көңүл бурулбайт, пикирин укпайт жана дээрлик ар бир сөздү аны менен талашат. Ал тууралуу ушак-айың кептерди көп таратат.

=== Киберкуугунтук ===
Жумушта эле эмес, башка жагдайларда да орун алган жаңы көйгөй. Ар кандай социалдык тармактарда же электрондук почтасына ал тууралуу кемсинткен, беделине шек келтирген маалыматтарды массалык түрдө жөнөтүү, жалган жана ушак таратуу, мессенджерлер аркылуу кемсинткен билдирүүлөрдү жиберүүлөр жана тажатма чалуулар.

=== Оозеки куугунтуктоо ===
Кимдир бирөөнү кемсинтип, коркутуп, атайын сөгүү.

Ыдык көрсөтүүнүн физикалык формасында бирөө кармалап, өпкүлөп, асылып, сылап, кучактап, чымчылап тийишет. 

Ыдык көрсөтүүнүн башка формаларында бирөөнүн этегин аңдып, мазактап, шылдыңдоо, орунсуз тамашалоо, басынтуу, коркутуу, уят сөздөр менен тийишүү орун алат. 

Вербалдык ыдык көрсөтүүдө уят, таарынта турчу комплименттерди айтып, жыныстык катнашты кыйытып, тил менен башка адамды кыстоо.

Ыдык көрсөтүүнүн көчөдөгү түрү кэтколлинг деп аталат. Анда ышкырып, аркасынан ээрчип же адамдын тулку бою боюнча ар кандай пикирлер айтылат.

Корнелл университети тарабынан дүйнө жүзү боюнча дээрлик 17 000 аялды камтыган масштабдуу эл аралык изилдөө жүргүзүлүп, анда аялдардын 80%га жакыны 17 жашка чейин биринчи жолу көчөдө куугунтукка кабыларын аныкталган. Респонденттердин 50%ы оозеки агрессияга гана туш болбостон, бейтааныш адамдар аларга сексуалдык тон менен тийишкенин айтышкан. Аялдардын 71%ы аңдып жүргөнүн айтышат.&lt;ref&gt;А. Талгатбек, [https://www.masa.media/ru/site/catcalling-harassment-women-fight «Э, карындас, танысайк»: что такое кэтколлинг и харассмент и как с этим борются женщины по всему миру.], 2021 (орус.). Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

Жарандын жеке жашоосу жөнүндө такып сурап, тынымсыз кат жазып, сүрөт жөнөтүү, телефон чалуу ыдык көрсөтүүнүн бир түрүнө кирет.

== Харассмент менен флирттин айырмасы: ==
Эгерде тийишүү, кармалоо, өбүү сыяктуу аракеттер жагып, жагымдуу маанай тартууласа, анда ал ыдык көрсөтүүгө жатпайт. Мында толук макулдук керек. Ошондой эле эки тараптан тең активдүү аракет болгондо харассментке жатпайт. Жактардын тең укуктуулугунда, жумушта иш берүүчү менен жумушчунун ортосунда жана башка.

Коё туруу, кийинкиге калтыруу укугу болгондо харассментке жатпайт.&lt;ref&gt;Д. Жук, [https://gender.team/harassment/#2 Путеводитель по проблеме харассмента] (орус.). Бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt; Харассмент – бул психологиялык атака. Жаман көзү менен карап, дарегиңизге кастык менен кемсинткен комментарийлерди айтып жатса, ал дагы ыдык көрсөтүүгө тете.

== Дүйнөдөгү ыдык көрсөтүүгө каршы кыймылдар ==
2016-жылдын 5-июлунда украиналык активист, феминист жана STUDENA бейөкмөт уюмунун директору Анастасия Мельниченко бала, өспүрүм жана бойго жеткен кезинде көргөн зомбулуктары тууралуу пост жарыялаган.

Ошентип, постсоветтик мейкиндикте зордук-зомбулукка каршы биринчи масштабдуу кампания болгон #ЯНеБоюсьСказать (#АйтууданКоркпойм) кыймылы башталган.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Д. Жук, [https://gender.team/harassment/#13 Путеводитель по проблеме харассмента] (орус.). Бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

2017-жылдын октябрь айында социалдык тармактарда Алисса Миланонун сексуалдык зомбулукка жана сексуалдык асылууга каршы #МеToo (#МенДагы) хештеги чыгып, хештег вирус сыяктуу жайылган. Анда аялдар бул хештегди өзүнүн кайгылуу окуялары менен бөлүшүү жана репост  кылуу үчүн колдонушкан. Бир нече айдан кийин бул кыймыл Россияда уланган.&lt;ref&gt;Smartt, Nicole. [https://www.forbes.com/sites/forbeshumanresourcescouncil/2017/12/20/sexual-harassment-in-the-workplace-in-a-metoo-world/?sh=610d45655a42 &quot;Sexual harassment in the workplace in the #MeToo world.&quot;] Forbes. (англ.). Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt;

Кыргызстанда Евробиримдик жана Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) “Теңдик нуру” демилгесинин алкагында социалдык тармактарда ыдык көрсөтүүгө каршы маалыматтык өнөктүк өтүп келет. Өнөктүктүн негизги максаты – ыдык көрсөтүүнүн түрлөрү тууралуу маалымат берип, ага кабылган окуяларды коомчулукка жеткирүү.&lt;ref&gt;[https://www.azattyk.org/a/31755436.html Кыргызстанда ыдык көрсөтүүгө каршы өнөктүк башталды] 16.03.2022, Текшерилген күн: бугу айынын 18, 2022.&lt;/ref&gt; Ал учурда #АчыкАйтам #Коркпойм #Тийишпе хештегдери колдонуу менен харассментке каблылган адамдар өз окуяларын ачыкташат.

== Дүйнө өлкөлөрүндөгү мыйзамдар ==
Сексуалдык асылуу же куугунтук жөнүндө биринчилерден болуп 1926-жылы СССРдин экинчи Кылмыш-жаза кодексинде 154-берене пайда болгон. Сексуалдык куугунтук деп ошол учурда аялдын экономикалык же финансылык жактан көз каранды болгон адам тарабынан жыныстык катнашка мажбурланышы түшүнүлгөн. Мындай кылмыштар үчүн 5 жылга чейин эркинен ажыратуу жазасы каралган. 1960-жылы 154-берене боюнча жаза мөөнөтү үч жыл болуп кыскарган.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Орусия Федерациясынын Кылмыш-жаза кодексиндеги беренелер: “Сексуалдык мүнөздөгү аракеттерге мажбурлоо” (133- берене) жана “Адепсиз аракеттер” (135-берене).&lt;ref&gt;Уголовный кодекс Российской Федерации (орус.)https://normativ.kontur.ru/document?moduleId=1&amp;documentId=418728#h7684&lt;/ref&gt;

Улуу Британиянын Жазык мыйзамдарында сексуалдык кылмыштар боюнча 50дөн ашык ар кандай курамдагы беренелер бар.

Казакстан Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 123-беренеси &quot;Жыныстык катнашка, сойкулукка, лесбиянизмге же сексуалдык мүнөздөгү башка аракеттерге мажбурлоо&quot;. Жаза – 3000 айлык эсептик көрсөткүчкө чейин (19 517 АКШ доллары) айып салуу же ошол эле өлчөмдө түзөтүү жумуштары, же чектөө же 3 жылга чейин эркинен ажыратуу.

Тажикстан Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 140-беренеси “Сексуалдык мүнөздөгү аракеттерди жасоого мажбурлоо”. Жаза – эсептик көрсөткүчтүн 500дөн 700гө чейинки өлчөмүндө айып салуу (2815тен 3941 АКШ долларына чейин), эки жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштары же эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратуу.

Өзбекстан Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 121-беренеси &quot;Аялды жыныстык катнашка мажбурлоо&quot;. Жаза - 300 саатка чейинки мөөнөткө милдеттүү коомдук жумуштарга же эки жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштарына тартуу. Эгерде кылмыш жыныстык катнашка алып келсе, үч жүз сааттан 480 саатка чейинки мөөнөткө коомдук жумуштарга же эки жылдан үч жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштарына, же үч жылдан беш жылга чейинки мөөнөткө эркиндигин чектөөгө, же үч жылдан беш жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Кыргыз Республикасындагы асылууларга каршы мыйзам долбоорлору ==
Кыргыз өлкөсүндө харассментү боюнча мыйзамда белгиленген эмес. Бирок кордоп, тийишүү учурунда Кыргыз Республикасынын Укук бузуулар кодексинин 126-беренеси «Майда бейбаштык» менен жаза каралат.&lt;ref&gt;[http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/112306 КРнын Укук бузуулар жөнүндо кодекси], 2021-жылдын 28-октябры № 128&lt;/ref&gt; Сексуалдык асылуу Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 156-беренеси «Сексуалдык мүнөздөгү аракеттерди жасоого мажбурлоо» боюнча жазаланат.&lt;ref&gt;[http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/112309 КРнын Кылмыш жыны жаза кодекси, 2021-жылдын 28-октябры № 127] &lt;/ref&gt;

2021 жылдын бугу айынын 20сында Жогорку Кеңеш аял депутаттары кызматкердин жеке кол тийбестигине болгон укугун коргоо жана кызматкерди ыдык көрсөтүүдөнкоргоо максатында иштелип чыккан “Эмгек кодексине өзгөртүүлөрдү киргизүү жөнүндө” мыйзам долбоорун коомдук талкууга алып чыкты. Өзгөртүүлөрдү [[Айнуру Алтыбаева]], [[Гүлшат Асылбаева]], [[Айнура Осмонова]], [[Евгения Строкова]], [[Наталья Никитенко]], [[Бурун Аманова]] жана [[Махабат Мавлянова]] демилгеледи.&lt;ref&gt;К. Баймуратова, [https://kloop.kg/blog/2021/05/21/80-sluchaev-domogatelstv-proishodit-v-gosuchrezhdeniyah-parlament-vynes-na-obshhestvennoe-obsuzhdenie-zakonoproekt-o-domogatelstvah-na-rabochem-meste/ «80% случаев домогательств происходит в госучреждениях». Парламент вынес на общественное обсуждение законопроект о домогательствах на рабочем месте.] 21.05.2021&lt;/ref&gt;

== Колдонулган маалымат булактары ==</text>
      <sha1>94lxfzmq583ka2edplerxfi3xozr3yp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Колдонуучу:Lauriswift911</title>
    <ns>2</ns>
    <id>128468</id>
    <revision>
      <id>422430</id>
      <parentid>422375</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T07:38:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="190" xml:space="preserve">[[Гүлзаада, Исламбек кызы]]
[[Искра кагылуусу]], [[Орусиянын Украинага басып кирүүсү 2022]]
[[Билге Тонг Эркин]]</text>
      <sha1>mgyh8y27saox80oou4k3jhqu8rrd9ry</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Израев Давид Лазаревич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128585</id>
    <revision>
      <id>422393</id>
      <timestamp>2022-07-19T15:30:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdmalikofficial</username>
        <id>33097</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;Израев Давид Лазаревич (2000-жылы 7-апрелде туулган, Пятигорск, Ставрополь крайы) — Ишкер, үй-бүлөлүк кафелердин Toda пицца тармагынын негиздөөчүсү, ырчы.&lt;ref&gt;[https://www.beyazgundem.com/m/magazin/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-h1444563.html= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!”]&lt;/ref&gt;  == Өмүр баяны...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4296" xml:space="preserve">Израев Давид Лазаревич (2000-жылы 7-апрелде туулган, Пятигорск, Ставрополь крайы) — Ишкер, үй-бүлөлүк кафелердин Toda пицца тармагынын негиздөөчүсү, ырчы.&lt;ref&gt;[https://www.beyazgundem.com/m/magazin/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-h1444563.html= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!”]&lt;/ref&gt;

== Өмүр баяны ==
Давид Израев 2000-жылы 7-апрелде Пятигорск шаарында төрөлгөн.  атасы өндүрүүчүсү
мех буюмдары, энеси - мугалим, экономика илимдеринин кандидаты.
Израев Лазарь Рафоилович (1964-ж. т.) ЧИАССРдин Грозный шаарынан.  Тери бизнесте 25 жылдан ашык убакыттан бери иштейт.  Дүйнөдөгү эң мыкты 10 заводдун катарына кирген.  Вазарова Фатима Викторовна (1974-жылы туулган) Москва шаарында.  Узак убакыт бою ал PTEIT колледжинде сабак берген.  Учурда ал &quot;Essentuki&quot; мейманканасына ээлик кылат.&lt;ref&gt;[https://www.hendekwebhaber.com/m/magazin/mr-davidsan-cikardigi-yeni-sarkiyla-hayranlarindan-begeni-topladi-h2561.html= Mr. Davidsan Çıkardığı Yeni Şarkıyla Hayranlarından Beğeni Topladı]&lt;/ref&gt;

== Мансап ==
Бала кезинде ал вокалды үйрөнүп, 10 жылдай өмүрүн ушул бизнеске арнаган.  Ар кандай сынактарга катышып, биринчи орунду ээлеген.  Дэвид ар дайым бизнеске болгон кумар болгон.  Сатып алуу жана сатуу.  2022-жылы Россиянын Экономикалык университетин аяктаган.  Г.В.  Плеханов.  Окуу оңой болгон жок, ар дайым бизнеске, жумушка жана музыкага тартылчу.  Ал жакында эле музыкалык ишмердүүлүк менен алектенген, бирок буга чейин бир нече ырлары бар.&lt;ref&gt;[https://www.marmaragazetesi.com/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-594877h.htm= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” Kaynak: Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” ]&lt;/ref&gt;
Давид Израев көп кырдуу адам.  Ал бардык нерсеге, өзгөчө жашоо сезимине кызыгат.  Ал социалдык тармактарды активдүү жүргүзөт, саякат тууралуу видеолорду тартат, чөйрөсүндөгү таанымал адамдар менен баарлашып, маалыматтарды тартып, иш жүзүндө колдонот.  Дэвид жакшы киреше алып келген кийим брендин жараткан.
Дэвид өзүнүн негизги ишмердүүлүгүн 17 жашында Crystal Group компаниясында баштаган.  Коммерциялык кыймылсыз мүлк агенти болуп баштаган жана азыр биргелешип негиздөөчүсү.  Давид Израев да билимин колдонгондон кийин мотивацияга байланыштуу иш-чараларга катышат. Ийгиликтер байкалбай калбайт, 2021-жылы Moskova Şehir Rehberi.  Дөөтү ушуну менен токтоп калууну пландаштырбайт жана эң жакшысы али алдыда экенин так билет!&lt;ref&gt;[http://www.guncel-haber.com/mobil/haber/mr-davidsan-cikardigi-album-ile-dikkatleri-uzerine-cekti= Mr. Davidsan Çıkardığı Albüm ile Dikkatleri Üzerine Çekti]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.karamandan.com/haber/9222060/mr-davidsan-cok-sarki-yapmak-basarili-sarkici-olmanin-tek-yolu-degil= Mr. Davidsan: “Çok Şarkı Yapmak, Başarılı Şarkıcı Olmanın Tek Yolu Değil!”]&lt;/ref&gt;

== Эскертүүлөр ==</text>
      <sha1>rarg5tr6r6lwhiu2o2cbla2p8qdgnay</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422394</id>
      <parentid>422393</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T15:31:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdmalikofficial</username>
        <id>33097</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4302" xml:space="preserve">'''Израев Давид Лазаревич''' (2000-жылы 7-апрелде туулган, Пятигорск, Ставрополь крайы) — Ишкер, үй-бүлөлүк кафелердин Toda пицца тармагынын негиздөөчүсү, ырчы.&lt;ref&gt;[https://www.beyazgundem.com/m/magazin/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-h1444563.html= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!”]&lt;/ref&gt;

== Өмүр баяны ==
Давид Израев 2000-жылы 7-апрелде Пятигорск шаарында төрөлгөн.  атасы өндүрүүчүсү
мех буюмдары, энеси - мугалим, экономика илимдеринин кандидаты.
Израев Лазарь Рафоилович (1964-ж. т.) ЧИАССРдин Грозный шаарынан.  Тери бизнесте 25 жылдан ашык убакыттан бери иштейт.  Дүйнөдөгү эң мыкты 10 заводдун катарына кирген.  Вазарова Фатима Викторовна (1974-жылы туулган) Москва шаарында.  Узак убакыт бою ал PTEIT колледжинде сабак берген.  Учурда ал &quot;Essentuki&quot; мейманканасына ээлик кылат.&lt;ref&gt;[https://www.hendekwebhaber.com/m/magazin/mr-davidsan-cikardigi-yeni-sarkiyla-hayranlarindan-begeni-topladi-h2561.html= Mr. Davidsan Çıkardığı Yeni Şarkıyla Hayranlarından Beğeni Topladı]&lt;/ref&gt;

== Мансап ==
Бала кезинде ал вокалды үйрөнүп, 10 жылдай өмүрүн ушул бизнеске арнаган.  Ар кандай сынактарга катышып, биринчи орунду ээлеген.  Дэвид ар дайым бизнеске болгон кумар болгон.  Сатып алуу жана сатуу.  2022-жылы Россиянын Экономикалык университетин аяктаган.  Г.В.  Плеханов.  Окуу оңой болгон жок, ар дайым бизнеске, жумушка жана музыкага тартылчу.  Ал жакында эле музыкалык ишмердүүлүк менен алектенген, бирок буга чейин бир нече ырлары бар.&lt;ref&gt;[https://www.marmaragazetesi.com/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-594877h.htm= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” Kaynak: Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” ]&lt;/ref&gt;
Давид Израев көп кырдуу адам.  Ал бардык нерсеге, өзгөчө жашоо сезимине кызыгат.  Ал социалдык тармактарды активдүү жүргүзөт, саякат тууралуу видеолорду тартат, чөйрөсүндөгү таанымал адамдар менен баарлашып, маалыматтарды тартып, иш жүзүндө колдонот.  Дэвид жакшы киреше алып келген кийим брендин жараткан.
Дэвид өзүнүн негизги ишмердүүлүгүн 17 жашында Crystal Group компаниясында баштаган.  Коммерциялык кыймылсыз мүлк агенти болуп баштаган жана азыр биргелешип негиздөөчүсү.  Давид Израев да билимин колдонгондон кийин мотивацияга байланыштуу иш-чараларга катышат. Ийгиликтер байкалбай калбайт, 2021-жылы Moskova Şehir Rehberi.  Дөөтү ушуну менен токтоп калууну пландаштырбайт жана эң жакшысы али алдыда экенин так билет!&lt;ref&gt;[http://www.guncel-haber.com/mobil/haber/mr-davidsan-cikardigi-album-ile-dikkatleri-uzerine-cekti= Mr. Davidsan Çıkardığı Albüm ile Dikkatleri Üzerine Çekti]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.karamandan.com/haber/9222060/mr-davidsan-cok-sarki-yapmak-basarili-sarkici-olmanin-tek-yolu-degil= Mr. Davidsan: “Çok Şarkı Yapmak, Başarılı Şarkıcı Olmanın Tek Yolu Değil!”]&lt;/ref&gt;

== Эскертүүлөр ==</text>
      <sha1>dcml43gcvtolt9bt7oz3rxzx73fsq7d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422395</id>
      <parentid>422394</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T15:38:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdmalikofficial</username>
        <id>33097</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5321" xml:space="preserve">{{Музыкант
| Фон                  = Израев Давид Лазаревич
| Имя                  = Израев Давид Лазаревич
| Оригинал имени       = {{lang-XX|}}
| Изображение          = 
| Описание изображения = 
| Имя при рождении     = 
| Полное имя           = 
| Дата рождения        = 07.04.2000
| Место рождения       = 
| Дата смерти          = 
| Место смерти         = 
| Похоронен            = 
| Страна               = 
| Профессии            = 
| Годы активности      = 
| Певческий голос      = 
| Инструменты          = 
| Жанры                = 
| Псевдонимы           = 
| Коллективы           = 
| Лейбл текст          = 
| Лейблы               = 
| Награды              = 
| Логотип              = 
| Сайт                 = 
}}

'''Израев Давид Лазаревич''' (2000-жылы 7-апрелде туулган, Пятигорск, Ставрополь крайы) — Ишкер, үй-бүлөлүк кафелердин Toda пицца тармагынын негиздөөчүсү, ырчы.&lt;ref&gt;[https://www.beyazgundem.com/m/magazin/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-h1444563.html= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!”]&lt;/ref&gt;

== Өмүр баяны ==
Давид Израев 2000-жылы 7-апрелде Пятигорск шаарында төрөлгөн.  атасы өндүрүүчүсү
мех буюмдары, энеси - мугалим, экономика илимдеринин кандидаты.
Израев Лазарь Рафоилович (1964-ж. т.) ЧИАССРдин Грозный шаарынан.  Тери бизнесте 25 жылдан ашык убакыттан бери иштейт.  Дүйнөдөгү эң мыкты 10 заводдун катарына кирген.  Вазарова Фатима Викторовна (1974-жылы туулган) Москва шаарында.  Узак убакыт бою ал PTEIT колледжинде сабак берген.  Учурда ал &quot;Essentuki&quot; мейманканасына ээлик кылат.&lt;ref&gt;[https://www.hendekwebhaber.com/m/magazin/mr-davidsan-cikardigi-yeni-sarkiyla-hayranlarindan-begeni-topladi-h2561.html= Mr. Davidsan Çıkardığı Yeni Şarkıyla Hayranlarından Beğeni Topladı]&lt;/ref&gt;

== Мансап ==
Бала кезинде ал вокалды үйрөнүп, 10 жылдай өмүрүн ушул бизнеске арнаган.  Ар кандай сынактарга катышып, биринчи орунду ээлеген.  Дэвид ар дайым бизнеске болгон кумар болгон.  Сатып алуу жана сатуу.  2022-жылы Россиянын Экономикалык университетин аяктаган.  Г.В.  Плеханов.  Окуу оңой болгон жок, ар дайым бизнеске, жумушка жана музыкага тартылчу.  Ал жакында эле музыкалык ишмердүүлүк менен алектенген, бирок буга чейин бир нече ырлары бар.&lt;ref&gt;[https://www.marmaragazetesi.com/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-594877h.htm= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” Kaynak: Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” ]&lt;/ref&gt;
Давид Израев көп кырдуу адам.  Ал бардык нерсеге, өзгөчө жашоо сезимине кызыгат.  Ал социалдык тармактарды активдүү жүргүзөт, саякат тууралуу видеолорду тартат, чөйрөсүндөгү таанымал адамдар менен баарлашып, маалыматтарды тартып, иш жүзүндө колдонот.  Дэвид жакшы киреше алып келген кийим брендин жараткан.
Дэвид өзүнүн негизги ишмердүүлүгүн 17 жашында Crystal Group компаниясында баштаган.  Коммерциялык кыймылсыз мүлк агенти болуп баштаган жана азыр биргелешип негиздөөчүсү.  Давид Израев да билимин колдонгондон кийин мотивацияга байланыштуу иш-чараларга катышат. Ийгиликтер байкалбай калбайт, 2021-жылы Moskova Şehir Rehberi.  Дөөтү ушуну менен токтоп калууну пландаштырбайт жана эң жакшысы али алдыда экенин так билет!&lt;ref&gt;[http://www.guncel-haber.com/mobil/haber/mr-davidsan-cikardigi-album-ile-dikkatleri-uzerine-cekti= Mr. Davidsan Çıkardığı Albüm ile Dikkatleri Üzerine Çekti]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.karamandan.com/haber/9222060/mr-davidsan-cok-sarki-yapmak-basarili-sarkici-olmanin-tek-yolu-degil= Mr. Davidsan: “Çok Şarkı Yapmak, Başarılı Şarkıcı Olmanın Tek Yolu Değil!”]&lt;/ref&gt;

== Эскертүүлөр ==</text>
      <sha1>s9jk7xevd1a2dy0zr6mb3wdfv301bgz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422396</id>
      <parentid>422395</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:10:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5333" xml:space="preserve">{{Delete}} 
{{Музыкант
| Фон                  = Израев Давид Лазаревич
| Имя                  = Израев Давид Лазаревич
| Оригинал имени       = {{lang-XX|}}
| Изображение          = 
| Описание изображения = 
| Имя при рождении     = 
| Полное имя           = 
| Дата рождения        = 07.04.2000
| Место рождения       = 
| Дата смерти          = 
| Место смерти         = 
| Похоронен            = 
| Страна               = 
| Профессии            = 
| Годы активности      = 
| Певческий голос      = 
| Инструменты          = 
| Жанры                = 
| Псевдонимы           = 
| Коллективы           = 
| Лейбл текст          = 
| Лейблы               = 
| Награды              = 
| Логотип              = 
| Сайт                 = 
}}

'''Израев Давид Лазаревич''' (2000-жылы 7-апрелде туулган, Пятигорск, Ставрополь крайы) — Ишкер, үй-бүлөлүк кафелердин Toda пицца тармагынын негиздөөчүсү, ырчы.&lt;ref&gt;[https://www.beyazgundem.com/m/magazin/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-h1444563.html= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!”]&lt;/ref&gt;

== Өмүр баяны ==
Давид Израев 2000-жылы 7-апрелде Пятигорск шаарында төрөлгөн.  атасы өндүрүүчүсү
мех буюмдары, энеси - мугалим, экономика илимдеринин кандидаты.
Израев Лазарь Рафоилович (1964-ж. т.) ЧИАССРдин Грозный шаарынан.  Тери бизнесте 25 жылдан ашык убакыттан бери иштейт.  Дүйнөдөгү эң мыкты 10 заводдун катарына кирген.  Вазарова Фатима Викторовна (1974-жылы туулган) Москва шаарында.  Узак убакыт бою ал PTEIT колледжинде сабак берген.  Учурда ал &quot;Essentuki&quot; мейманканасына ээлик кылат.&lt;ref&gt;[https://www.hendekwebhaber.com/m/magazin/mr-davidsan-cikardigi-yeni-sarkiyla-hayranlarindan-begeni-topladi-h2561.html= Mr. Davidsan Çıkardığı Yeni Şarkıyla Hayranlarından Beğeni Topladı]&lt;/ref&gt;

== Мансап ==
Бала кезинде ал вокалды үйрөнүп, 10 жылдай өмүрүн ушул бизнеске арнаган.  Ар кандай сынактарга катышып, биринчи орунду ээлеген.  Дэвид ар дайым бизнеске болгон кумар болгон.  Сатып алуу жана сатуу.  2022-жылы Россиянын Экономикалык университетин аяктаган.  Г.В.  Плеханов.  Окуу оңой болгон жок, ар дайым бизнеске, жумушка жана музыкага тартылчу.  Ал жакында эле музыкалык ишмердүүлүк менен алектенген, бирок буга чейин бир нече ырлары бар.&lt;ref&gt;[https://www.marmaragazetesi.com/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-594877h.htm= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” Kaynak: Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” ]&lt;/ref&gt;
Давид Израев көп кырдуу адам.  Ал бардык нерсеге, өзгөчө жашоо сезимине кызыгат.  Ал социалдык тармактарды активдүү жүргүзөт, саякат тууралуу видеолорду тартат, чөйрөсүндөгү таанымал адамдар менен баарлашып, маалыматтарды тартып, иш жүзүндө колдонот.  Дэвид жакшы киреше алып келген кийим брендин жараткан.
Дэвид өзүнүн негизги ишмердүүлүгүн 17 жашында Crystal Group компаниясында баштаган.  Коммерциялык кыймылсыз мүлк агенти болуп баштаган жана азыр биргелешип негиздөөчүсү.  Давид Израев да билимин колдонгондон кийин мотивацияга байланыштуу иш-чараларга катышат. Ийгиликтер байкалбай калбайт, 2021-жылы Moskova Şehir Rehberi.  Дөөтү ушуну менен токтоп калууну пландаштырбайт жана эң жакшысы али алдыда экенин так билет!&lt;ref&gt;[http://www.guncel-haber.com/mobil/haber/mr-davidsan-cikardigi-album-ile-dikkatleri-uzerine-cekti= Mr. Davidsan Çıkardığı Albüm ile Dikkatleri Üzerine Çekti]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.karamandan.com/haber/9222060/mr-davidsan-cok-sarki-yapmak-basarili-sarkici-olmanin-tek-yolu-degil= Mr. Davidsan: “Çok Şarkı Yapmak, Başarılı Şarkıcı Olmanın Tek Yolu Değil!”]&lt;/ref&gt;

== Эскертүүлөр ==</text>
      <sha1>gu7kdkimu0eun3ql0cki4gj0ev8sku1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422405</id>
      <parentid>422396</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:36:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdmalikofficial</username>
        <id>33097</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5322" xml:space="preserve">
{{Музыкант
| Фон                  = Израев Давид Лазаревич
| Имя                  = Израев Давид Лазаревич
| Оригинал имени       = {{lang-XX|}}
| Изображение          = 
| Описание изображения = 
| Имя при рождении     = 
| Полное имя           = 
| Дата рождения        = 07.04.2000
| Место рождения       = 
| Дата смерти          = 
| Место смерти         = 
| Похоронен            = 
| Страна               = 
| Профессии            = 
| Годы активности      = 
| Певческий голос      = 
| Инструменты          = 
| Жанры                = 
| Псевдонимы           = 
| Коллективы           = 
| Лейбл текст          = 
| Лейблы               = 
| Награды              = 
| Логотип              = 
| Сайт                 = 
}}

'''Израев Давид Лазаревич''' (2000-жылы 7-апрелде туулган, Пятигорск, Ставрополь крайы) — Ишкер, үй-бүлөлүк кафелердин Toda пицца тармагынын негиздөөчүсү, ырчы.&lt;ref&gt;[https://www.beyazgundem.com/m/magazin/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-h1444563.html= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!”]&lt;/ref&gt;

== Өмүр баяны ==
Давид Израев 2000-жылы 7-апрелде Пятигорск шаарында төрөлгөн.  атасы өндүрүүчүсү
мех буюмдары, энеси - мугалим, экономика илимдеринин кандидаты.
Израев Лазарь Рафоилович (1964-ж. т.) ЧИАССРдин Грозный шаарынан.  Тери бизнесте 25 жылдан ашык убакыттан бери иштейт.  Дүйнөдөгү эң мыкты 10 заводдун катарына кирген.  Вазарова Фатима Викторовна (1974-жылы туулган) Москва шаарында.  Узак убакыт бою ал PTEIT колледжинде сабак берген.  Учурда ал &quot;Essentuki&quot; мейманканасына ээлик кылат.&lt;ref&gt;[https://www.hendekwebhaber.com/m/magazin/mr-davidsan-cikardigi-yeni-sarkiyla-hayranlarindan-begeni-topladi-h2561.html= Mr. Davidsan Çıkardığı Yeni Şarkıyla Hayranlarından Beğeni Topladı]&lt;/ref&gt;

== Мансап ==
Бала кезинде ал вокалды үйрөнүп, 10 жылдай өмүрүн ушул бизнеске арнаган.  Ар кандай сынактарга катышып, биринчи орунду ээлеген.  Дэвид ар дайым бизнеске болгон кумар болгон.  Сатып алуу жана сатуу.  2022-жылы Россиянын Экономикалык университетин аяктаган.  Г.В.  Плеханов.  Окуу оңой болгон жок, ар дайым бизнеске, жумушка жана музыкага тартылчу.  Ал жакында эле музыкалык ишмердүүлүк менен алектенген, бирок буга чейин бир нече ырлары бар.&lt;ref&gt;[https://www.marmaragazetesi.com/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-594877h.htm= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” Kaynak: Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” ]&lt;/ref&gt;
Давид Израев көп кырдуу адам.  Ал бардык нерсеге, өзгөчө жашоо сезимине кызыгат.  Ал социалдык тармактарды активдүү жүргүзөт, саякат тууралуу видеолорду тартат, чөйрөсүндөгү таанымал адамдар менен баарлашып, маалыматтарды тартып, иш жүзүндө колдонот.  Дэвид жакшы киреше алып келген кийим брендин жараткан.
Дэвид өзүнүн негизги ишмердүүлүгүн 17 жашында Crystal Group компаниясында баштаган.  Коммерциялык кыймылсыз мүлк агенти болуп баштаган жана азыр биргелешип негиздөөчүсү.  Давид Израев да билимин колдонгондон кийин мотивацияга байланыштуу иш-чараларга катышат. Ийгиликтер байкалбай калбайт, 2021-жылы Moskova Şehir Rehberi.  Дөөтү ушуну менен токтоп калууну пландаштырбайт жана эң жакшысы али алдыда экенин так билет!&lt;ref&gt;[http://www.guncel-haber.com/mobil/haber/mr-davidsan-cikardigi-album-ile-dikkatleri-uzerine-cekti= Mr. Davidsan Çıkardığı Albüm ile Dikkatleri Üzerine Çekti]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.karamandan.com/haber/9222060/mr-davidsan-cok-sarki-yapmak-basarili-sarkici-olmanin-tek-yolu-degil= Mr. Davidsan: “Çok Şarkı Yapmak, Başarılı Şarkıcı Olmanın Tek Yolu Değil!”]&lt;/ref&gt;

== Эскертүүлөр ==</text>
      <sha1>hzmzs0d3q6eujtb9ud6r2532x5me22p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422409</id>
      <parentid>422405</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:44:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>Булактар жок, башка тил бөлүмүндө дагы маалыматтар жок [[Special:Contributions/Abdmalikofficial|Abdmalikofficial]] ([[User talk:Abdmalikofficial|сюзюу]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5333" xml:space="preserve">{{Delete}} 
{{Музыкант
| Фон                  = Израев Давид Лазаревич
| Имя                  = Израев Давид Лазаревич
| Оригинал имени       = {{lang-XX|}}
| Изображение          = 
| Описание изображения = 
| Имя при рождении     = 
| Полное имя           = 
| Дата рождения        = 07.04.2000
| Место рождения       = 
| Дата смерти          = 
| Место смерти         = 
| Похоронен            = 
| Страна               = 
| Профессии            = 
| Годы активности      = 
| Певческий голос      = 
| Инструменты          = 
| Жанры                = 
| Псевдонимы           = 
| Коллективы           = 
| Лейбл текст          = 
| Лейблы               = 
| Награды              = 
| Логотип              = 
| Сайт                 = 
}}

'''Израев Давид Лазаревич''' (2000-жылы 7-апрелде туулган, Пятигорск, Ставрополь крайы) — Ишкер, үй-бүлөлүк кафелердин Toda пицца тармагынын негиздөөчүсү, ырчы.&lt;ref&gt;[https://www.beyazgundem.com/m/magazin/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-h1444563.html= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!”]&lt;/ref&gt;

== Өмүр баяны ==
Давид Израев 2000-жылы 7-апрелде Пятигорск шаарында төрөлгөн.  атасы өндүрүүчүсү
мех буюмдары, энеси - мугалим, экономика илимдеринин кандидаты.
Израев Лазарь Рафоилович (1964-ж. т.) ЧИАССРдин Грозный шаарынан.  Тери бизнесте 25 жылдан ашык убакыттан бери иштейт.  Дүйнөдөгү эң мыкты 10 заводдун катарына кирген.  Вазарова Фатима Викторовна (1974-жылы туулган) Москва шаарында.  Узак убакыт бою ал PTEIT колледжинде сабак берген.  Учурда ал &quot;Essentuki&quot; мейманканасына ээлик кылат.&lt;ref&gt;[https://www.hendekwebhaber.com/m/magazin/mr-davidsan-cikardigi-yeni-sarkiyla-hayranlarindan-begeni-topladi-h2561.html= Mr. Davidsan Çıkardığı Yeni Şarkıyla Hayranlarından Beğeni Topladı]&lt;/ref&gt;

== Мансап ==
Бала кезинде ал вокалды үйрөнүп, 10 жылдай өмүрүн ушул бизнеске арнаган.  Ар кандай сынактарга катышып, биринчи орунду ээлеген.  Дэвид ар дайым бизнеске болгон кумар болгон.  Сатып алуу жана сатуу.  2022-жылы Россиянын Экономикалык университетин аяктаган.  Г.В.  Плеханов.  Окуу оңой болгон жок, ар дайым бизнеске, жумушка жана музыкага тартылчу.  Ал жакында эле музыкалык ишмердүүлүк менен алектенген, бирок буга чейин бир нече ырлары бар.&lt;ref&gt;[https://www.marmaragazetesi.com/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-594877h.htm= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” Kaynak: Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” ]&lt;/ref&gt;
Давид Израев көп кырдуу адам.  Ал бардык нерсеге, өзгөчө жашоо сезимине кызыгат.  Ал социалдык тармактарды активдүү жүргүзөт, саякат тууралуу видеолорду тартат, чөйрөсүндөгү таанымал адамдар менен баарлашып, маалыматтарды тартып, иш жүзүндө колдонот.  Дэвид жакшы киреше алып келген кийим брендин жараткан.
Дэвид өзүнүн негизги ишмердүүлүгүн 17 жашында Crystal Group компаниясында баштаган.  Коммерциялык кыймылсыз мүлк агенти болуп баштаган жана азыр биргелешип негиздөөчүсү.  Давид Израев да билимин колдонгондон кийин мотивацияга байланыштуу иш-чараларга катышат. Ийгиликтер байкалбай калбайт, 2021-жылы Moskova Şehir Rehberi.  Дөөтү ушуну менен токтоп калууну пландаштырбайт жана эң жакшысы али алдыда экенин так билет!&lt;ref&gt;[http://www.guncel-haber.com/mobil/haber/mr-davidsan-cikardigi-album-ile-dikkatleri-uzerine-cekti= Mr. Davidsan Çıkardığı Albüm ile Dikkatleri Üzerine Çekti]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.karamandan.com/haber/9222060/mr-davidsan-cok-sarki-yapmak-basarili-sarkici-olmanin-tek-yolu-degil= Mr. Davidsan: “Çok Şarkı Yapmak, Başarılı Şarkıcı Olmanın Tek Yolu Değil!”]&lt;/ref&gt;

== Эскертүүлөр ==</text>
      <sha1>gu7kdkimu0eun3ql0cki4gj0ev8sku1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422413</id>
      <parentid>422409</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T20:28:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdmalikofficial</username>
        <id>33097</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5322" xml:space="preserve">
{{Музыкант
| Фон                  = Израев Давид Лазаревич
| Имя                  = Израев Давид Лазаревич
| Оригинал имени       = {{lang-XX|}}
| Изображение          = 
| Описание изображения = 
| Имя при рождении     = 
| Полное имя           = 
| Дата рождения        = 07.04.2000
| Место рождения       = 
| Дата смерти          = 
| Место смерти         = 
| Похоронен            = 
| Страна               = 
| Профессии            = 
| Годы активности      = 
| Певческий голос      = 
| Инструменты          = 
| Жанры                = 
| Псевдонимы           = 
| Коллективы           = 
| Лейбл текст          = 
| Лейблы               = 
| Награды              = 
| Логотип              = 
| Сайт                 = 
}}

'''Израев Давид Лазаревич''' (2000-жылы 7-апрелде туулган, Пятигорск, Ставрополь крайы) — Ишкер, үй-бүлөлүк кафелердин Toda пицца тармагынын негиздөөчүсү, ырчы.&lt;ref&gt;[https://www.beyazgundem.com/m/magazin/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-h1444563.html= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!”]&lt;/ref&gt;

== Өмүр баяны ==
Давид Израев 2000-жылы 7-апрелде Пятигорск шаарында төрөлгөн.  атасы өндүрүүчүсү
мех буюмдары, энеси - мугалим, экономика илимдеринин кандидаты.
Израев Лазарь Рафоилович (1964-ж. т.) ЧИАССРдин Грозный шаарынан.  Тери бизнесте 25 жылдан ашык убакыттан бери иштейт.  Дүйнөдөгү эң мыкты 10 заводдун катарына кирген.  Вазарова Фатима Викторовна (1974-жылы туулган) Москва шаарында.  Узак убакыт бою ал PTEIT колледжинде сабак берген.  Учурда ал &quot;Essentuki&quot; мейманканасына ээлик кылат.&lt;ref&gt;[https://www.hendekwebhaber.com/m/magazin/mr-davidsan-cikardigi-yeni-sarkiyla-hayranlarindan-begeni-topladi-h2561.html= Mr. Davidsan Çıkardığı Yeni Şarkıyla Hayranlarından Beğeni Topladı]&lt;/ref&gt;

== Мансап ==
Бала кезинде ал вокалды үйрөнүп, 10 жылдай өмүрүн ушул бизнеске арнаган.  Ар кандай сынактарга катышып, биринчи орунду ээлеген.  Дэвид ар дайым бизнеске болгон кумар болгон.  Сатып алуу жана сатуу.  2022-жылы Россиянын Экономикалык университетин аяктаган.  Г.В.  Плеханов.  Окуу оңой болгон жок, ар дайым бизнеске, жумушка жана музыкага тартылчу.  Ал жакында эле музыкалык ишмердүүлүк менен алектенген, бирок буга чейин бир нече ырлары бар.&lt;ref&gt;[https://www.marmaragazetesi.com/mr-davidsan-2022-yili-benim-icin-verimli-basladi-594877h.htm= Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” Kaynak: Mr. Davidsan: “2022 Yılı Benim için Verimli Başladı!” ]&lt;/ref&gt;
Давид Израев көп кырдуу адам.  Ал бардык нерсеге, өзгөчө жашоо сезимине кызыгат.  Ал социалдык тармактарды активдүү жүргүзөт, саякат тууралуу видеолорду тартат, чөйрөсүндөгү таанымал адамдар менен баарлашып, маалыматтарды тартып, иш жүзүндө колдонот.  Дэвид жакшы киреше алып келген кийим брендин жараткан.
Дэвид өзүнүн негизги ишмердүүлүгүн 17 жашында Crystal Group компаниясында баштаган.  Коммерциялык кыймылсыз мүлк агенти болуп баштаган жана азыр биргелешип негиздөөчүсү.  Давид Израев да билимин колдонгондон кийин мотивацияга байланыштуу иш-чараларга катышат. Ийгиликтер байкалбай калбайт, 2021-жылы Moskova Şehir Rehberi.  Дөөтү ушуну менен токтоп калууну пландаштырбайт жана эң жакшысы али алдыда экенин так билет!&lt;ref&gt;[http://www.guncel-haber.com/mobil/haber/mr-davidsan-cikardigi-album-ile-dikkatleri-uzerine-cekti= Mr. Davidsan Çıkardığı Albüm ile Dikkatleri Üzerine Çekti]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.karamandan.com/haber/9222060/mr-davidsan-cok-sarki-yapmak-basarili-sarkici-olmanin-tek-yolu-degil= Mr. Davidsan: “Çok Şarkı Yapmak, Başarılı Şarkıcı Olmanın Tek Yolu Değil!”]&lt;/ref&gt;

== Эскертүүлөр ==</text>
      <sha1>hzmzs0d3q6eujtb9ud6r2532x5me22p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Папан, Кара-Суу району</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128586</id>
    <redirect title="Папан" />
    <revision>
      <id>422400</id>
      <timestamp>2022-07-19T17:48:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>Абдырашит Сатылганов moved page [[Папан, Кара-Суу району]] to [[Папан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Папан]]</text>
      <sha1>cwo8q9y5fp6vln0m3wvaqwat02m321e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128587</id>
    <redirect title="Кыеу" />
    <revision>
      <id>422423</id>
      <timestamp>2022-07-20T03:49:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>Lauriswift911 moved page [[Киев]] to [[Кыеу]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Кыеу]]</text>
      <sha1>t7itquflb3156dfrpb9c6vu5er5huoq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>(2566) Кыргызстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128588</id>
    <revision>
      <id>422424</id>
      <timestamp>2022-07-20T03:54:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/123197495|(2566) Киргизия]]&quot; барагынан которулуп түзүлдү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1080" xml:space="preserve">
'''(2566) Кыргызстан''' — V спектралдык класска кирген негизги тилке тобунан [[астероид]] . Ал [[1979]] [[29 Март (Жалган куран)|-жылы 29-мартта]] советтик астроном Николай Черных тарабынан Кырым обсерваториясында ачылган жана Борбордук Азиянын чыгышындагы [[Кыргызстан]] мамлекетинин атынан аталган  .
[[Файл:Орбита_астероида_2566.png|center|thumb|450x450px| Кыргызстан астероидинин орбитасы жана анын Күн системасындагы орду]]

== Эскертүүлөр ==
{{Reflist}}

== Шилтемелер ==

* Маалымат базасы JPL НАСА по малым телам Солнечной системы (2566) (англ.)
* База данных MPC по малым телам Солнечной системы (2566) (англ.)
[[Категория:Кыргызстан]]</text>
      <sha1>i1s3bfsc0e4acqtmxwoe919eqgd534z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422425</id>
      <parentid>422424</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T03:54:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1077" xml:space="preserve">'''(2566) Кыргызстан''' — V спектралдык класска кирген негизги тилке тобунан [[астероид]] . Ал [[1979]] [[29 Март (Жалган куран)|-жылы 29-мартта]] советтик астроном Николай Черных тарабынан Кырым обсерваториясында ачылган жана Борбордук Азиянын чыгышындагы [[Кыргызстан]] мамлекетинин атынан аталган.
[[Файл:Орбита_астероида_2566.png|center|thumb|450x450px| Кыргызстан астероидинин орбитасы жана анын Күн системасындагы орду]]

== Эскертүүлөр ==
{{Reflist}}

== Шилтемелер ==

* Маалымат базасы JPL НАСА по малым телам Солнечной системы (2566) (англ.)
* База данных MPC по малым телам Солнечной системы (2566) (англ.)
[[Категория:Кыргызстан]]</text>
      <sha1>7xls15zf2y7y7t67awctl85pbuyiilb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билге Тонг Эркин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128589</id>
    <revision>
      <id>422431</id>
      <timestamp>2022-07-20T07:39:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Билге Тонг Эркин''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз Каганатын]] уйгурлар басып алгандан кийин,&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" xml:space="preserve">'''Билге Тонг Эркин''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз Каганатын]] уйгурлар басып алгандан кийин,</text>
      <sha1>cvwfne7awhi8kp37nglhjctbbd9tx3r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422432</id>
      <parentid>422431</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T07:42:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="311" xml:space="preserve">'''Билге Тонг Эркин''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз Каганатын]] 758 жылы [[Уйгур кагандыгы|Уйгур каганаты]] басып алгандан кийин, вассалдуу Кыргыз мамлекетине, коюлган каган.</text>
      <sha1>k0p46q7ddod0dp4j8gse1gqdg09m0na</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422433</id>
      <parentid>422432</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T07:43:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1047" xml:space="preserve">'''Билге Тонг Эркин''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз Каганатын]] 758 жылы [[Уйгур кагандыгы|Уйгур каганаты]] басып алгандан кийин, вассалдуу Кыргыз мамлекетине, коюлган каган.
{{Мамлекеттик ишмер
|ысымы          = Тонг Эркин
|сүрөтү = 
| кызматы          =[[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] 
| катары            = 
| желек             = 
| желек2          = 
| иш баштоо убагы =  758
| иш аяктоо убагы = 795
| андан кийинки инсан = 
|кесиби =Каган
|туулган датасы           =  
|туулган жери             =  
 |каза болгон жылы        = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = [[кыргыз]]
|атасы =
|энеси =
|сыйлыктары = 
|уруусу=Ажо
}}</text>
      <sha1>nck8bkd3jxaia11686q1msfq1nbd6w7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422434</id>
      <parentid>422433</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T07:45:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>FakeTorpedo</username>
        <id>33071</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1045" xml:space="preserve">'''Билге Тоң Эркин''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз Каганатын]] 758 жылы [[Уйгур кагандыгы|Уйгур каганаты]] басып алгандан кийин, вассалдуу Кыргыз мамлекетине, коюлган каган.
{{Мамлекеттик ишмер
|ысымы          = Тонг Эркин
|сүрөтү = 
| кызматы          =[[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] 
| катары            = 
| желек             = 
| желек2          = 
| иш баштоо убагы =  758
| иш аяктоо убагы = 795
| андан кийинки инсан = 
|кесиби =Каган
|туулган датасы           =  
|туулган жери             =  
 |каза болгон жылы        = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = [[кыргыз]]
|атасы =
|энеси =
|сыйлыктары = 
|уруусу=Ажо
}}</text>
      <sha1>kzo8whkg5iu7s2p69njys47mnhrg4dm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422435</id>
      <parentid>422434</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T07:46:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1178" xml:space="preserve">'''Билге Тоң Эркин''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз Каганатын]] 758 жылы [[Уйгур кагандыгы|Уйгур каганаты]] басып алгандан кийин, вассалдуу Кыргыз мамлекетине, коюлган каган.&lt;ref&gt;http://kronk.spb.ru/library/gumilev-ln-1967-27.htm&lt;/ref&gt;
{{Мамлекеттик ишмер
|ысымы          = Тонг Эркин
|сүрөтү = 
| кызматы          =[[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] 
| катары            = 
| желек             = 
| желек2          = 
| иш баштоо убагы =  758
| иш аяктоо убагы = 795
| андан кийинки инсан = 
|кесиби =Каган
|туулган датасы           =  
|туулган жери             =  
 |каза болгон жылы        = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = [[кыргыз]]
|атасы =
|энеси =
|сыйлыктары = 
|уруусу=Ажо
}}

== Тарыхы ==


== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>s4bnzghw4233mjidelshm9fes1kk0wl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аре каган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128590</id>
    <revision>
      <id>422437</id>
      <timestamp>2022-07-20T08:06:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Ар каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы.&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="323" xml:space="preserve">'''Ар каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы.</text>
      <sha1>d6hczhiylsabq1xdjn15mykk9u6vhzl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422438</id>
      <parentid>422437</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:13:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6105" xml:space="preserve">'''Ар каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы.
== Өмүр баяны ==
Цзунин Хюнву Ченмин хан [[Уйгур кагандыгы|уйгурлардын]] бүт калган аскерлерин кырган. [[Таң империясы]], [[Карлук каганаты]], [[Тибет]] менен достук дипломатиялык мамилелерди түзгөн, чыныгый аты Ар каган немесе Аре каган&lt;ref&gt;== Биография ==
Цзунин Хюнву Ченмин хан полностью разбил остатки [[Уйгурский каганат|уйгуров]]. Установил дружественные отношения с [[Тан (династия)|империей Тан]], [[Карлукский каганат|Карлукским каганатом]] и [[Тибет|Тибетом]]. Настоящее имя этого кагана неизвестно, Цзунин Хюнву Ченмин хан — это титул кагана, присвоенный танским императором [[У-цзун (династия Тан)|У-цзуном]]&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;. [[Мрамор|Мраморные]] таблички с [[Китайское письмо|китайскими иероглифами]], свидетельствующие об этом были найдены в [[Хакасия|Хакасии]]&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;. Является преемником [[Солагай|Алп Солагая]] и предшественником четвёртого кыргызского кагана Инву Ченмин хана. Умер в 847 году&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.&lt;/ref&gt;. Цзунин Хюнву Ченмин хан — бул кагандын [[У-Цзун]] кытай императору менен берилген наамы. &lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;.  [[Мрамор|Мрамордон]] жазылган жазмалар [[Кытай жазмасы]] менен [[Хакасия|Хакасияда]] табылган.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;. [[Алп Сологой]]дон кийинки каган, андан кийин [[Инву Ченмин Хан]] болгон. 847 жылы каза болгон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.
== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>n5f3kux6b6xnlb7lqh53l15b2bkbxqu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422439</id>
      <parentid>422438</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:14:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4951" xml:space="preserve">'''Ар каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы.
== Өмүр баяны ==
Цзунин Хюнву Ченмин хан [[Уйгур кагандыгы|уйгурлардын]] бүт калган аскерлерин кырган. [[Таң империясы]], [[Карлук каганаты]], [[Тибет]] менен достук дипломатиялык мамилелерди түзгөн, чыныгый аты Ар каган немесе Аре каган&lt;ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.&lt;/ref&gt;. Цзунин Хюнву Ченмин хан — бул кагандын [[У-Цзун]] кытай императору менен берилген наамы. &lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;. [[Мрамор|Мрамордон]] жазылган жазмалар [[Кытай жазмасы]] менен [[Хакасия|Хакасияда]] табылган.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;. [[Алп Сологой]]дон кийинки каган, андан кийин [[Инву Ченмин Хан]] болгон. 847 жылы каза болгон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.

== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>629nsitqdynrldaqmpq6k5xrbky0qus</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422440</id>
      <parentid>422439</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:16:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5750" xml:space="preserve">'''Ар каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы.
{{Мамлекеттик ишмер
|ысымы          = Аре каган
|сүрөтү = 
| кызматы          =[[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] 
| катары            = 
| желек             = 
| желек2          = 
| иш баштоо убагы =  845
| иш аяктоо убагы = 847
| андан кийинки инсан = 
|кесиби =Каган
|туулган датасы           =  
|туулган жери             =  
 |каза болгон жылы        = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = [[кыргыз]]
|атасы =
|энеси =
|сыйлыктары = '''Наамы''': Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан
|уруусу=Ажо
}}

== Өмүр баяны ==
Цзунин Хюнву Ченмин хан [[Уйгур кагандыгы|уйгурлардын]] бүт калган аскерлерин кырган. [[Таң империясы]], [[Карлук каганаты]], [[Тибет]] менен достук дипломатиялык мамилелерди түзгөн, чыныгый аты Ар каган немесе Аре каган&lt;ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.&lt;/ref&gt;. Цзунин Хюнву Ченмин хан — бул кагандын [[У-Цзун]] кытай императору менен берилген наамы. &lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;. [[Мрамор|Мрамордон]] жазылган жазмалар [[Кытай жазмасы]] менен [[Хакасия|Хакасияда]] табылган.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;. [[Алп Сологой]]дон кийинки каган, андан кийин [[Инву Ченмин Хан]] болгон. 847 жылы каза болгон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.

== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>3d16drraeuth8o6pso2c500qokm4v5a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422441</id>
      <parentid>422440</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:17:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5751" xml:space="preserve">'''Ар каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы.
{{Мамлекеттик ишмер
|ысымы          = Аре каган
|сүрөтү = 
| кызматы          = [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] 
| катары            = 
| желек             = 
| желек2          = 
| иш баштоо убагы =  845
| иш аяктоо убагы = 847
| андан кийинки инсан = 
|кесиби =Каган
|туулган датасы           =  
|туулган жери             =  
 |каза болгон жылы        = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = [[кыргыз]]
|атасы =
|энеси =
|сыйлыктары = '''Наамы''': Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан
|уруусу=Ажо
}}

== Өмүр баяны ==
Цзунин Хюнву Ченмин хан [[Уйгур кагандыгы|уйгурлардын]] бүт калган аскерлерин кырган. [[Таң империясы]], [[Карлук каганаты]], [[Тибет]] менен достук дипломатиялык мамилелерди түзгөн, чыныгый аты Ар каган немесе Аре каган&lt;ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.&lt;/ref&gt;. Цзунин Хюнву Ченмин хан — бул кагандын [[У-Цзун]] кытай императору менен берилген наамы. &lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;. [[Мрамор|Мрамордон]] жазылган жазмалар [[Кытай жазмасы]] менен [[Хакасия|Хакасияда]] табылган.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;. [[Алп Сологой]]дон кийинки каган, андан кийин [[Инву Ченмин Хан]] болгон. 847 жылы каза болгон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.

== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>8chhigyaff2dsvn6dkabn5u07h0load</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422442</id>
      <parentid>422441</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:19:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5798" xml:space="preserve">'''Ар каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы.
{{Мамлекеттик ишмер
|ысымы          = Аре каган &lt;br&gt; {{lang-zh|宗 英雄 武 誠 明 可汗}}
|сүрөтү = 
| кызматы          = [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] 
| катары            = 
| желек             = 
| желек2          = 
| иш баштоо убагы =  845
| иш аяктоо убагы = 847
| андан кийинки инсан = 
|кесиби =Каган
|туулган датасы           =  
|туулган жери             =  
 |каза болгон жылы        = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = [[кыргыз]]
|атасы =
|энеси =
|сыйлыктары = '''Наамы''': Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан
|уруусу=Ажо
}}

== Өмүр баяны ==
Цзунин Хюнву Ченмин хан [[Уйгур кагандыгы|уйгурлардын]] бүт калган аскерлерин кырган. [[Таң империясы]], [[Карлук каганаты]], [[Тибет]] менен достук дипломатиялык мамилелерди түзгөн, чыныгый аты Ар каган немесе Аре каган&lt;ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.&lt;/ref&gt;. Цзунин Хюнву Ченмин хан — бул кагандын [[У-Цзун]] кытай императору менен берилген наамы. &lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;. [[Мрамор|Мрамордон]] жазылган жазмалар [[Кытай жазмасы]] менен [[Хакасия|Хакасияда]] табылган.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;. [[Алп Сологой]]дон кийинки каган, андан кийин [[Инву Ченмин Хан]] болгон. 847 жылы каза болгон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.

== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>dy0w31ufbt09sgih8bzzccl26b66npb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422443</id>
      <parentid>422442</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:19:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>FakeTorpedo</username>
        <id>33071</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5807" xml:space="preserve">'''Аре (Ар) каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы.
{{Мамлекеттик ишмер
|ысымы          = Аре каган &lt;br&gt; {{lang-zh|宗 英雄 武 誠 明 可汗}}
|сүрөтү = 
| кызматы          = [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] 
| катары            = 
| желек             = 
| желек2          = 
| иш баштоо убагы =  847
| иш аяктоо убагы = 847
| андан кийинки инсан = 
|кесиби =Каган
|туулган датасы           =  
|туулган жери             =  
 |каза болгон жылы        = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = [[кыргыз]]
|атасы =
|энеси =
|сыйлыктары = '''Наамы''': Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан
|уруусу=Ажо
}}

== Өмүр баяны ==
Цзунин Хюнву Ченмин хан [[Уйгур кагандыгы|уйгурлардын]] бүт калган аскерлерин кырган. [[Таң империясы]], [[Карлук каганаты]], [[Тибет]] менен достук дипломатиялык мамилелерди түзгөн, чыныгый аты Ар каган немесе Аре каган&lt;ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.&lt;/ref&gt;. Цзунин Хюнву Ченмин хан — бул кагандын [[У-Цзун]] кытай императору менен берилген наамы. &lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;. [[Мрамор|Мрамордон]] жазылган жазмалар [[Кытай жазмасы]] менен [[Хакасия|Хакасияда]] табылган.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;. [[Алп Сологой]]дон кийинки каган, андан кийин [[Инву Ченмин Хан]] болгон. 847 жылы каза болгон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.

== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>nklecao44rekbh59m2uyoq7g46pdoz6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422444</id>
      <parentid>422443</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T08:20:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5935" xml:space="preserve">'''Ар каган''' немесе анын [[Таң империясы|Таң империясынан]] берилген наамы '''Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан''' — [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] төртүнчү каганы, жана башчысы. Аны 847 жылы өзүнүн чиндеринен бирөө өлтүрүп, такка Ингу Ченмин хан отурган.
{{Мамлекеттик ишмер
|ысымы          = Аре каган &lt;br&gt; {{lang-zh|宗 英雄 武 誠 明 可汗}}
|сүрөтү = 
| кызматы          = [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] 
| катары            = 
| желек             = 
| желек2          = 
| иш баштоо убагы =  845
| иш аяктоо убагы = 847
| андан кийинки инсан = 
|кесиби =Каган
|туулган датасы           =  
|туулган жери             =  
 |каза болгон жылы        = 
 |каза болгон жери         = 
|жубайы = 
|балдары = 
|улуту = [[кыргыз]]
|атасы =
|энеси =
|сыйлыктары = '''Наамы''': Цзун-ин Хюн-Ву Чен-мин-хан
|уруусу=Ажо
}}

== Өмүр баяны ==
Цзунин Хюнву Ченмин хан [[Уйгур кагандыгы|уйгурлардын]] бүт калган аскерлерин кырган. [[Таң империясы]], [[Карлук каганаты]], [[Тибет]] менен достук дипломатиялык мамилелерди түзгөн, чыныгый аты Ар каган немесе Аре каган&lt;ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.&lt;/ref&gt;. Цзунин Хюнву Ченмин хан — бул кагандын [[У-Цзун]] кытай императору менен берилген наамы. &lt;ref&gt;{{Книга|автор=Константин Пензев|заглавие=Арии древней Руси|ссылка=https://books.google.com.ua/books?id=gcpOCwAAQBAJ&amp;pg=PT224&amp;lpg=PT224&amp;dq=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD+%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83+%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;source=bl&amp;ots=Edi_IZ1bgm&amp;sig=g9dMwfHBIuITVtwaTWPJPZi9VEI&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiAgqHB6eLZAhXKFJoKHVBVCegQ6AEILDAB#v=onepage&amp;q=%D0%A6%D0%B7%D1%83%D0%BD-%D0%B8%D0%BD%20%D0%A5%D1%8E%D0%BD-%D0%92%D1%83%20%D0%A7%D0%B5%D0%BD-%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD&amp;f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=237|isbn=9785457954151}}&lt;/ref&gt;. [[Мрамор|Мрамордон]] жазылган жазмалар [[Кытай жазмасы]] менен [[Хакасия|Хакасияда]] табылган.&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=&quot;Газета Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова|ссылка=http://library.khsu.ru/dcdl/10ug120.pdf|язык=|издание=|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Хакасы не считают современных кыргызов потомками енисейских — ученые|url=https://news.rambler.ru/science/36648668-hakasy-ne-schitayut-sovremennyh-kyrgyzov-potomkami-eniseyskih-uchenye/?updated|work=Рамблер/новости|accessdate=2018-03-10|language=ru}}&lt;/ref&gt;. [[Алп Сологой]]дон кийинки каган, андан кийин [[Инву Ченмин Хан]] болгон. 847 жылы каза болгон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/14852/15011/15017/15032.html|title=ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КИТАЯ - Отделение VII. Часть 3 - Первая часть - СОБРАНИЕ СВЕДЕНИЙ О НАРОДАХ - БИЧУРИН, Н. Я. - Исторические документы - История - Китай: Остальное - Китай|publisher=www.abirus.ru|accessdate=2018-03-11}}&lt;/ref&gt;.

== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>199oaxsno0ib14a7584f74jzuet3dhs</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>