Кыргызстан

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ky">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>kywiki</dbname>
    <base>https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Атайын</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талкуу</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Колдонуучу</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Колдонуучунун баарлашуулары</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикини талкуулоо</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калыпты талкуулоо</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Жардам</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Жардамды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модулду талкуулоо</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджетти талкуулоо</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджеттин түшүндүрмөсү</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджеттин түшүндүрмөсүн талкуулоо</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Кыргызстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1031</id>
    <revision>
      <id>423534</id>
      <parentid>423095</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T18:53:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>27717</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141328" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 |Негизделген= 14 октябрь 1924-жылы ([[Кара-Кыргыз автономиялуу облусу]])
 |Макамы = 
 |Кыргызча аталышы= Кыргыз Республикасы
 |Расмий аталышы = 
 |Мамлекеттик дини = [[Динден тышкары мамлекет]]
 |Герб	=Emblem_of_Kyrgyzstan.svg
 |Желек =Flag_of_Kyrgyzstan.svg
 |Гимн аталышы=Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни
 |Аудио=National_Anthem_of_Kyrgyzstan.ogg
 |Урааны= 
 |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]
 |Картада = Kyrgyzstan_(orthographic_projection).svg
 |lat_dir = 41|lat_deg = |lat_min = 13|lat_sec = N
 |lon_dir = 75 |lon_deg = |lon_min = 0 |lon_sec = E
 |region = KG
 |CoordScale = 10000000
 |Тили = [[Кыргыз тили]] — мамлекеттик тил&lt;br&gt;[[Орус тили|орус тили]] — расмий тил&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Биринчи бɵлүм. Конституциялык түзүлүштүн негиздери. 10-берене |website=Кыргыз Республикасынын Конституциясы}}&lt;/ref&gt;
 |Эгемендүүлүк күнү = 31 август 1991
 |Эгемендүүлүгүн алды = [[Кеңештер Бирлиги|Советтер Союзунан]] 
 |Борбор шаары= [[Бишкек]]
 |Ири шаарлар = Бишкек, [[Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Каракол]], [[Токмок]], [[Өзгөн]]
 |Башчыларынын милдеттери=[[Кыргыз Республикасынын президенти|Президент]]&lt;br&gt; Төрага&lt;br&gt;[[Кыргыз Республикасынын Премьер-министри|Министрлер Кабинетинин&lt;br&gt;төрагасы]]
 |Башчылары=  [[Садыр Жапаров]]&lt;br &gt;[[Талант Мамытов]]&lt;br&gt; [[Акылбек Жапаров]]
 |Аянты боюнча орду= 85-орун
 |Аянты= 199 951
 |Суу пайызы = 4,4&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.gov.kg/?p=29981&amp;lang=ru}}&lt;/ref&gt;
 |Калкы боюнча орду = 110-орун
 |Калкы={{өсүү}}6 636 803&lt;ref name =&quot;Калк&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/|title=Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;
 |Калкты каттоо жылы = 1.01.2021
 |Калктын жыштыгы=33
 |ИДП (САМ)=25,915 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=917&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=|title = World Economic Outlook Database, October 2019|website = [[Международный валютный фонд]]|accessdate = 2020-04-27}}&lt;/ref&gt;
| ИДП (ППС) = 25,915 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДПны эсептөө жылы (ППС) = 2019
| ИДП (ППС) боюнча = 136-орун
| ИДПнын ар бир жанга = 4056&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДПнын ар бир жанга боюнча  = 143-орун
| ИДП (номинал) = 8,261 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019
| ИДП (номинал) боюнча = 154-орун
| ИДП (номинал) ар бир жанга = 1293&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
|Акча бирдиги=[[кыргыз сому|сом]] ([[Файл:Sign of som.svg|9px]])&lt;br&gt;([[ISO 4217|KGS, код 417]])
| АДӨИ = {{өсүү}}0,697&lt;ref name=АДӨИ&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020_ru.pdf |lang=en |title=Доклад о человеческом развитии 2020: Следующий рубеж - Человеческое развитие и антропоцен |publisher=[[БУУнун Өнүктүрүү программасы]] |lang=ru}}&lt;/ref&gt;
| АДӨИ деңгээли = &lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орточо'''&lt;/span&gt;
| АДӨИ боюнча орду = 120
 |ЭОК = 
 |Этнохороним = [[кыргызстандыктар]]
 |Домени = .kg
 |Телефон коду = 996
 |Убакыт аралыгы = +6:00
 |Штрих коду = 
}}

'''Кыргызстан''' же '''Кыргыз Республикасы''' ('''КР''') — [[Орто Азия|Борбордук Азияда]] жайгашкан мамлекет. Түндүктө [[Казакстан]], батышта жана түштүк-батышта [[Өзбекстан]], түштүк-батышта [[Тажикстан]] жана чыгышта [[Кытай]] менен чектешет. Кыргызстан ― басымдуу аймагы тоолуу аймактарды камтыган, деңизге чыга турчу жери жок өлкө.  

Кыргызстан — [[Унитардык мамлекет|унитардык]], [[Динден тышкары мамлекет|мамлекеттик башкарууга дин аралашпаган]], президенттик мамлекет.  

Борбор шаары — [[Бишкек]], [[калк]] боюнча республиканын эң ири шаары. Анын туруктуу калкы 1 миллион адамдан ашат.   

Өлкөдөгү туруктуу калктын саны 2021-жылдын башына карата баалоо боюнча 6,6 миллион ашуун адам түзөт&lt;ref name = Калк/&gt;. Кыргызстан 2020-жылдын башына карата бааланган калкы боюнча дүйнө жүзүндө 110 орунду ээлеген&lt;ref&gt;https://gtmarket.ru/ratings/world-population&lt;/ref&gt;. 25-ноябрь 2015-жылы Кыргызстандын 6-миллиончу [[Жаран|жараны]] туулган&lt;ref&gt;https://www.super.kg/kabar/news/130615/&amp;pg=0&lt;/ref&gt;.  

Кыргызстандын аянты 199 951 км² түзөт. Суу бетинин аянты өлкөнүн аянтынан 4,4 % түзөт.  

Социалдык-экономикалык көрсөткүчтөр боюнча [[Өнүгүп жаткан өлкөлөр|өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн]] катарына кирет. Кыргызстандын [[адамдын өнүгүү индекси]] 2019-жылдын жыйынтыгы боюнча 0,697 (орточо) түзүп, 138 изилденген өлкөлөрдүн арасынан 120 орунду ээлеген&lt;ref name=АДӨИ/&gt;. [[Кеңештер Бирлиги|Советтер Союзу]] кулагандан бери (1991-жылы) өлкөдөн эмгек миграция калыптанган. Кыргызстандын 700 миң ашуун жараны эмгек мигрант болууда. Эмгек мигранттардын негизги агымы [[Орусия|Орусияга]] (2018-жылы 640 миң ашуун) кетет, ошондой эле Казакстанда, [[Түркия|Түркияда]] жана [[Америка Кошмо Штаттары|АКШда]] иштегендер да көп. Алардын акча которуулары [[Ички дүң өндүрүм|ИДӨнүн]] үчтөн биринен ашуун түзөт. Бул көрсөткүч боюнча өлкө дүйнөдө алдыңкы орундарды ээлейт. Акча которуулар өлкөдөгү [[Жакырчылык|жакырчылыкты]] кыскартууга маанилүү салым кошот&lt;ref&gt;{{Cite web |title=архив көчүрмөсү |url=https://kyrgyzstan.iom.int/ru/news/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D0%B2-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 |accessdate=2021-08-15 |archivedate=2021-08-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210815123544/https://kyrgyzstan.iom.int/ru/news/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D0%B2-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=архив көчүрмөсү |url=http://ssm.gov.kg/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ |accessdate=2021-08-15 |archivedate=2021-08-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210815123535/http://ssm.gov.kg/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ }}&lt;/ref&gt;.  

Кыргызстан 1992-жылдан тарта [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] мүчөсү. Ошондой эле өлкө [[Көз карандысыз мамлекеттердин шериктештиги|КМШ]], [[Евразиялык экономикалык биримдик|ЕАЭБ]], [[Жаматтык коопсуздук жөнүндө келишим уюму (ЖККУ)|ЖККУ]], [[Шанхай кызматташтык уюму|ШКУ]], [[Организация исламского сотрудничества|ИКУ]], [[Түрк кеңеши|Түрк Кеңешинин]], [[Международная организация тюркской культуры(ТЮРКСОЙ|ТҮРКСОЙ]] сыяктуу бир катар уюмдардын мүчөсү.

== Этимология ==
«Кыргызстан» ― өлкөнүн аталышы «кыргыз жери» дегенди билдирет. Ал «кыргыз» этнониме [[Фарс тили|перс (фарс) тилинен]] алынган «стан» суффиксин кошуусу менен жаралган&lt;ref&gt;https://inosmi.ru/sngbaltia/20141118/224333439.html&lt;/ref&gt;.

Кыргызстан өлкөнүн аталышы катары азыркы чек арадагы 1924-жылы негизделген чөйрөсү тууралу айтылат. Андан тышкары азыркы учурдагы анын чөйрөсүндөгү болуп турган жана социалдык, маданий, саясий орун басуучулук менен 1991-жылы түптөлгөн мамлекетти ― Кыргыз Республикасын да билдирген кыскача, расмий аталыш.

== Тарых ==
{{Негизги макала|Кыргызстандын тарыхы}}
Кыргыздардын тарыхы XXII кылымдан (2200-жыл) ашуун убакыттан бери ар түрдүү маданияттарды жана [[империя|дөөлөттөрдү]] камтыйт. Байыркы маданиятын сактоого жардам берип келип жаткан, анын бийик тоолуу жерде алыста жайгашканына карабастан, өлкө [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жана башка соода жана маданий каттамдардын алкагында бир нече улуу маданияттардын кесилишинде турган. Жайгашкан чөлкөмүндөгү аймактык ар кандай саясий, социалдык-экономикалык, аскердик жашоодо активдүү катышкан.

=== Байыркы мезгил ===
Кыргызстандын аймагында адамзаттын ишкердигинин алгачкы издери баштапкы же төмөнкү палеолит дооруна барып такалат. Бул учур жөнүндө  А. П. Окладников 1953-жылы Борбордук Тянь-Шандан, Он-Арча суусунун сол жээгинен тапкан таш куралы далилдеп турат. Бул таш куралын иштетүү техникасы анын даярдалган убактысын буга чейин 300 миң жыл мурда деп эсептөөгө мүмкүндүк берет. Ушуга окшоп жасалган курал Кыргызстандын түштүгүндө Кожо-Бакырган-Сайда табылган. 

Энеолит доору Саймалы-Таш капчыгайындагы таштарга чегилип тартылган сүрөттөрдүн байыркы бөлүгүнөн көрүнөт. Бул орто кылымдарга чейинки энеолит жана  коло доорунун ыйык саналган зор борбору.

Булактарга ылайык Орто Азиянын мал баккан элдери биздин эрага чейинки I миң жылдыкта “сактар” деп аталган. Алар биздин эрага чейинки I миң жылдыкта Борбор Азиянын саясый окуяларында жигердүү роль ойногон жоокер уруулары болгон.

Биздин эрага чейинки  III кылымда Борбор Азиянын территориясында гунндардын империясы өкүмдарлык кылып турган. Б. э. ч. 201-жылы Модэ (Маодунь) ал кезде Чыгыш Тянь-Шанда жайгашкан Гэгунь (Кыргыз) ээлигин баш ийдирген. Маодундун башкаруусу кыргыз элинин тарыхында баштапкы маанилүү окуя болгон: кытай жылнаамасында 201-жылы биринчи жолу “кыргыз” этноними эскертилет.

Сактардын жолун улоочулар усундар болушкан. Жети-Сууну, Жунгарияны жана Борбордук Тянь-Шанды ээлеп, алар мында байыркы мамлекеттердин бирин түптөшкөн. Усундун төбөлү Күнбаг (ккэ бир булактарда Күнбий) б. э. ч. 71-жылы Хан империясы менен бирдикте гунндарга кыйратуучу сокку урган. Ал убакта Кыргызстандын бир бөлүгү Фергана өрөөнүндөгү Даван мамлекетинин курамына кирген. Даван (байыркы перси булактары боюнча – Паркана) калкы жыш жайгашкан өлкө болгон. Өзгөчө Фергана жылкыларынын атагы алыска угулган. Кытай аларды өз атчандар аскери үчүн алганга умтулган. Б. э. ч. 104—99-жылдарда Давань Хан империясы менен күрөштө көз карандысыздыгын сактап калган.

VI кылымдын ортосунда Алтайда Түрк каганаты түзүлгөн (551—744). VI кылымдын 70-жылдарында ал күч-кубатка толуп турган. Ал Хингандан Түндүк Кавказдын түздүктөрүнө чейин, Енисейдин жогору жагынан Аму-Дарыясынын жогору жагына чейин созулуп жаткан аймакты ээлеген. 603-жылы Түрк державасын расмий түрдө Чыгыш жана Батыш каганаттарына бөлүү болгон.

Батыш Түрк каганаты (603—704) Чыгыш Түркстандан, Тянь-Шань тоолорунан жана Жети-Суудан тартып,  Түндүк Кавказга чейинки кеңири аймакты ээлеген. Администрациялык-саясий жана башкы соода борбору Суяб шаары (Токмок шаарына жакын Ак-Бешимдин урандылары) болгон.

Батыш Түрк каганаты кулагандан кийин Кыргызстандын аймагында Түргөш каганаты (704—746) өмүр сүргөн. 746-жылы ага карлуктар кол салат. Карлуктар мамлекети көчмөн уруулардын күчтүү союзунан турган. VIII– IX кылымдарда Карлук каганаты Жети-Суу менен Тянь-Шанда өкүмдарлык кылган. Ушул учурда Түштүк Сибирде Енисейлик кыргыздардын мамлекети көтөрүлө баштаган. Уйгурлар менен 20 жылдык согуштун натыйжасында (820—841) кыргыздар аларды талкалаган. Уйгур каганатын талкалоо жана Борбор Азиянын кеңири аймактарын жеңип алуу Улуу Кыргыз каганатын түзүүгө алып келген.

Карахан каганатынын түзүлүүсү менен (X кылымдын башы XIII кылымдар) Кыргызстандын аймагында ислам маданияты жайыла баштайт. Бул болсо шаар маданиятынын, жазуунун, адабият менен тарыхтын дүркүрөп өсүүсүн шарттаган. Улуу ойчулдар Жусуп Баласагын менен Махмуд Кашгари өздөрүнүн  улуу чыгармаларын жаратышкан.

Орто Азияны Чыңгыз хан жеңип алуусу менен Чагатай улусу түзүлгөн. Алардын артынан Хайду жана Моголистан мамлекеттери пайда болгон. Моголистандын тушунда тарыхый аренага кыргыздар чыгышкан. Моголистандык тарыхчы Мухаммед Хайдар аларды “Моголистандын жапайы арстандары” деп атаган. Бул алардын аталган региондогу саясый артыкчылыгын күбөлөп турат. 

XV—XVI кылымдардын экинчи жарымында кыргыздар өздөрүнүн азыркы этникалык кебетесине келишкен жана негизинен Тянь-Шань менен Памир-Алай аймактарын ээлеп турушкан.

XVII кылымдын ортосунан баштап, XVIII кылымдын ортосуна чейин кыргыздар Жунгар хандыгынын басып кирүүсүнөн өз көз карандысыздыгын коргошкон.   

XVIII кылымдын 60-жылдарында түштүк кыргыздар, андан кийин XIX кылымдын 20-30-жылдары түндүк кыргыздар Кокон хандыгынын таасиринде калат. 
=== Орусия империясы ===
{{Негизги макала|Орусия империясы}}
[[Файл:Борбордук Азия (XX кылымдын башында).svg|thumb|XX кылымдын башында азыркы учурда Кыргызстанга таандык аймактар [[Орусия империясы|Орусия империясынын]] [[Түркстан генерал-губернаторлугу|Түркстан генерал-губернаторлугунун]] 4 облусуна кирген: Сыр-Дарыя, Жети-Суу, Фергана, Самарканд]]XVIII кылымдын аягында жана XIX кылымдын башында түндүк кыргыз уруулары Орусия менен өз алдынча мамиле түзө баштаган. 1785-жылы сарыбагыш бийи Атаке баатыр биринчи өкүлдөрүн Орусияга жөнөткөн. 1855-жылы бугу уруусу Орусиянын букаралыгын алган. Бул Кыргызстандын Россияга кошулуу процессинин башталышы эле. 1868-жылы кыргыздардын түндүк уруулары Орусияга биротоло кошулган , ал эми түштүгү [[Кокон хандыгы|Кокон хандыгына]] каршы көтөрүлүштү баскандан кийин 1876-жылы жеңип алынган.

1867-жылы Кыргызстанда Орусиянын административдик-аймактык башкаруусу иштей баштаган. Падышалыктын журт котортуучулук жана салык саясаты улуттук жана экономикалык эзүүнү күчөтүп жиберген. Орто Азия элдеринин биринчи антиколониялык козголоңу Фергана өрөөнүндө 1898-жылы Анжиян шаарында болгон.

Кошулуу процесси кыргыздардын экономикалык жана чарбалык көнүмүш турмушунун акырындап өзгөрүүсүнө алып келген. Кыргыз элинин географиясын, табиятын, тарыхы менен маданиятын окуп-үйрөнүү башталган. Бул прогрессивдүү көрүнүш эле.

==== Үркүн ====
{{Негизги макала|Үркүн}}
Бирок падышалыктын колониялык саясаты 1916-жылкы көтөрүлүшкө алып келгендиги, ал болсо [[Үркүн]] менен аяктагандыгы белгилүү.

=== Орус падышалыгынын кулашы жана үч бийликтүү мезгилдин орношу ===
{{Кошумча караңыз|Февраль революциясы}}&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;Петроград&quot;&gt;
Файл:Revolución-marzo-rusia--russianbolshevik00rossuoft.png|Революциячылар
Файл:Знаменская площадь во время февральской революции 1917 года.jpg|Знаменская аянтында
Файл:CañonesDominandoLitainaiProspektYSuPuenteMarzo1917--russiainrevolut00jone.jpg|Литейный проспектиндеги баррикада
Файл:Torn down portraits of the Tsars of Russia during the revolution.jpg|Орус падышаларынын жулунган портреттери
&lt;/gallery&gt;Эски стиль (юлиан календары) менен 1917-жылдын фебраль айындагы, [[Григориан календары|жаңы стиль (григориан календары)]] менен март айында [[Санкт-Петербург|Петроград]] жумушчуларынын жана Петроград гарнизонунун аскерлеринин бийликке каршы массалык нааразылык акциялары орус падышалыгынын кулашына жана [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттүн]] менен Петроград Советинин (Петросовет) кош бийлигине алып келет. Жумушчу депутаттардын Советинин Убактылуу аткаруу комитети жана [[Мамлекеттик думанын Убактылуу комитети]] менен биргелеште түзүлгөн Убактылуу өкмөт Уюштуруучу жыйын өз ишин баштагыча чейин иштеш керек болчу. Уюштуруучу жыйынга шайлоо 17-сентябрга дайындалат, кийин 25-ноябрга жылдырылган&lt;ref&gt;https://www.prlib.ru/history/619088&lt;/ref&gt;. Ал эми Кыргызстандын азыркы аймагында айтылган окуялар үч бийликтин түзүлүшүнө алып келген. Андан тышкары Февраль революциясы жөнүндө кабар угуп, [[Үркүн|Үркүндө]] өз жерлеринен Кытайга качкан кыргыздар кайтып башташат, бирок падыша убагындагы колониалдык саясаты улана берген. Үркүндө дүнүйөсүн жоготкон жана азык-түлүк кризиси менен татаалдашкан учурда кыргыздардын өлүмү чоң болгон. Андан тышкары кайткандарды орустардын тарабынан өлтүрүү учурлары да болгон. Ошентип жогоруда айтылган себептер үчүн 20 миң кайткан кыргыз мерт кеткен. 

Марттын узагында Түркстан аймагынын бардык жерлеринде падышалык бийликтин өкүлдөрүн кызматтарынан алышкан. Ошол эле учурда Советтерди түзүү кыймылы пайда болду. Жумушчу депутаттрадын Советтери Пишпекте, Токмок, Пржевальскта жана Ошто пайда болушкан. Бул алгачкы Советтерде жергиликтүү калктын өкүлдөрү аябай аз болгон же такыр болгон эмес. Орусиянын борбордук аймактарында болгондой эле бул Советтердин көпчүлүгүн меньшевиктер жана эссерлер (марксисттик эмес социалисттик партия) түзгөн.

Ошол эле учурда Убактылуу өкмөттүн комитеттери түзүлгөн, жоюлган кызматтарга комиссарлар келген. Түркстан комитетинин башында кадет (кадеттер партиясынын мүчөсү) Щепкин туруп калган. Бул комитет 1916-жылдын улуттук боштондук көтөрүлүшүн канда басуу менен айырмалангандарды Пишпек, Ош жана Пражевальск уезддеринин комиссарлары катары дайындаган.

Ошондой эле жергиликтүү калктын өздүк бийлик органдарын түзүлө баштаган. 1917-жылдын апрель айында Пишпекте Кыргыз коомдук комитети түзүлгөн, кийинчерээк андай комитеттер Кыргызстандын азыркы аймагынын түндүк шаарларында пайда болушкан. Август айында Ошто мусулман эмгектенгендердин жана чайрыкер депутаттардын Совети түзүлгөн. Ошентип үч бийликтин системасы түзүлгөн&lt;ref&gt;https://kstu.kg/fileadmin/user_upload/istorija_kyrgyzstana_9_kl.pdf&lt;/ref&gt;.

Февраль революциясы Түркстандын жергиликтүү калктын саясий активдүүлүгү жанданды: коомдук-саясий уюмдарды жана партияларды түзүлө баштады.

Май айында Пишпек уездинде [[«Букара» биримдиги|«Букара»]] кыймылы түзүлөт.

Июль айында Пишпекте [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдыковдун]] жетекчилиги астында [[&quot;Алаш&quot; партиясы|«Алаш» партиясынын]] жергиликтүү бутагы уюштурулган. Партия буржуазиялык жана демократиялык көз караштагы кыргыз жана казак интеллигенцияны бириктирген. Партияны Мамлекеттик думанын депутаты ― Ахмат Байтурсунов башкарган. Анын максаттарынын бири кыргыздар менен казактардын көз карандысыз мамлекетке биригүүсү болгон.

Кыргызстандын түштүгүндө кыргыз жана өзбек байларды, интиллегенциянын өкүлдөрүн жана ислам диниятчыларды бириктирген [[Шура-и Ислам|«Шура-и-Ислам»]] партиясынын жергиликтүү бутагы түзүлгөн. Аны Таш Кудайбергенов башкарган. Уюмдун негизги саясий талаптарынын бири Орусиянын ичинде Түркстандын улуттук-диний автономиясын түзүү болгон. Уюм [[Жеке менчик|жеке менчиктин]], анын ичинде жерге да сакталышын жактаган. Ошондой эле «Туран» партиясы Кыргызстандын азыркы аймагында жергиликтүү уюмдарын түзүп баштаган&lt;ref&gt;https://kstu.kg/fileadmin/user_upload/istorija_kyrgyzstana_9_kl.pdf&lt;/ref&gt;.

=== Кеңештер мезгили (Совет мезгили) ===
{{Негизги макала|Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз автономиялуу облусу|Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы}}

==== Совет бийлигинин орношу ====
{{Негизги макала|Орусиядагы жарандык согуш|Кокон автономиясы|Басмачылык}}
1917-жылдын 7-ноябрында (эски стиль менен 25 октябрь) [[Санкт-Петербург|Петроградда]] [[Кызыл гвардия|кызыл гвардиячылар]], Петроград гарнизонунун жоокерлери жана Балтика флотунун матростору [[Октябрь революциясы|куралдуу көтөрүлүшүп]] [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттү]] кулатышкан. Ошол күнү II Бүткүл орусиялык жумушчу жана жоокердик депутаттардын Советтеринин съезди өз ишин баштаган. «Жумушчуларга, жоокерлерге жана дыйканчыларга !» деген кайрылуусунда жерлерде бүт бийлик Жумушчу, жоокердик жана дыйканчы депутаттарга (Советтерге) өтүүсү жөнүндө жарыялашкан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/IIsiezd.htm|title=Рабочим, солдатам и крестьянам|publisher=www.hist.msu.ru|accessdate=2019-07-04}}&lt;/ref&gt;. Советтерде ар түрдүү партиялардын өкүлдөрү турушкан ([[большевиктер]], [[Меньшевиктер|меньшивиктер]], эссерлер ж.б.), бирок алардын тирешесинин жыйынтыгында [[Владимир Ленин|В.И. Лениндин]] [[РКП(б)|большивисттик партиясы]] толугу менен бийликти ээлеп калган. Петрограддагы бийликти басып алуу менен [[Орусиядагы жарандык согуш|Орусияда 1923-жылга чейин созулган жарандык согуш]] башталат.

Кыргызстандын аймагында 1917-жылдын ноябрында [[Сүлүктү|Сүлүктүнүн]] шахтёрлору биринчилер болуп совет бийлигин жарыялашкан. Ушул эле айында ал [[Кызыл-Кыя|Кызыл-Кыяда]], [[Талас (шаар)|Дмитриевкада]] (1944-жылдан Талас) орнойт.

1918-жылдын январь айында [[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|жаңы Орусиянын]] мамлекеттик түзүлүшүн аныктоо үчүн Уюштуруучу жыйыны (1917-жылдын ноябрында шайланган) чакырылган. Ал жыйындагы көпчүлүктү түзгөн большевиктерге каршы депутаттар большевиктер сунуштаган ''Эмгектенген жана эксплуатацияланган элдин укуктарынын декларациясын'' кароодон баш тартышкан. Анда большевиктердин тарабынан жыйын таркатылып, 1918-жылдын 18-январында III Бүткүл орусиялык Советтердин съездинде жогоруда айтылган Декларациясы ― Орусиянын жаңы мамлекеттик түзүлүшүнүн негиздерин мыйзамдуу түрдө бекиткен, Октябрь социалисттик революциясынын жетишкендиктерин бекемдеген жана совет бийлигинин милдеттерин аныктаган конституциялык акт бекитилген. Декларацияда Советтик Орусия Республикасы эркин улуттардын эркин биримдигинин негизинде, советтик улуттук республикалардын федерациясы катары түзүлүп, ар бир улуттун жумушчулары менен дыйкандарына өз советтик съездинде өз алдынча чечим кабыл алууга: алар федералдык өкмөткө катышууну каалашатбы жана кандай негизинде федералдык өкмөттө жана калган федералдык советтик мекемелерине катышканга даяр экенин укуктуу деп айтылат&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kuznetsov.ucoz.org/books/sovetskie_konstitucii_1.pdf|title=Советские конституции. Хрестоматия. В 4 частях. Часть 1. Первые советские республики, 1918-1922 гг.|accessdate=2019-07-14}}&lt;/ref&gt;. 
&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot;&gt;
Файл:Congress of Soviets (1917).jpg|II Бүткүл орусиялык жумушчу жана жоокердик депутаттардын Советтеринин съезди. Петроград. 7 ноябрь 1917-жылы
Файл:19180118-lenin sitzung konstituante taurisches palais petrograd.jpg|Уюштурчу жыйын. Петроград. 18 январь 1918-жылы
Файл:Negotiations with basmachs Fergana, 1921.jpg|Басмачылар менен сүйлөшүү. Фергана. 1921-жылы
&lt;/gallery&gt;
1918-жылдын 14-январында [[Бишкек|Пишпектин]] Советинде большевиктер жеңип Петроград жана Ташкенттин борбордук бийлигине кошулушуна токтом кабыл алышкан. Советтин төрагасы катары большевик  [[Швец-Базарный, Григорий Иванович|Г.И. Швец-Базарный]] шайланат&lt;ref&gt;{{Книга|автор=|заглавие=Советский Киргизстан в документах. 1917—1967|ответственный=|издание=|место=Фрунзе|издательство=|год=1983|страницы=30—31|страниц=460|isbn=|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. Январь айында Ошто. Май айында [[Каракол|Пржевальскка]] [[Алмата|Верный]] шаарынан келген кызыл гвардиячылардын колдосуу менен Совет бийлиги орногон, июнь айында Нарында. Ошентип, 1918-жылдын жайына карата азыркы Кыргызстандын аймагында кан төгүлбөй совет бийлиги орногон&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Чотонов Усеналы, Досбол Нур уулу|заглавие=История Отечества|ответственный=|издание=|место=Бишкек|издательство=|год=2009|страницы=154|страниц=344|isbn=978-9967-428-81-2|isbn2=}}&lt;/ref&gt;.

1918-жылдын 30-апрелинде V Түркстандык Советтердин съездинде мурдагы Түркстан крайында (1886-жылына чейин Түркстан генерал-губернаторлугу) ОСФСРдин курамында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан Советтик Республикасы]] жарыяланган.

1918-жылдын 7-декабрында калкы негизинен бай орус дыйкандарынан турган [[Беловодское (Москва району)|Беловодское айылында]] Петроградтын бийлигине каршы козголоң көтөрүшөт. Козголоңду сол эсерлердин партиясынын өкүлү башкарган. Козголоңду басыш үчүн Жети-Суу облусунун аскердик комиссары Л.П. Емелев 1-чи Пишпектин советтик полкун ([[Логвиненко Яков Никифорович|Я. Н. Логвиненконун]] буйрук астыгында) жөнөтөт. 26-декабрында Беловодское айылы басылган.

==== Кыргыз мамлекеттүүлүгүнө жол ====
[[Файл:БорбордукАзия1922.svg|thumb|Борбордук Азия 1920-жылдан 1924-жылдын октябрь айына чейин (улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшүнө чейин).Чек аралары өзгөрбөй Хорезм Элдик Советтик Республикасы (Хорезм ЭСР) Хорезм ССРине 1923-жылы жана Бухара ЭСР Бухара ССРине 1924-жылдын 19 сентябрында айланат. [[Кыргыз Автономиялуу Социалисттик Советтик Республикасы (1920—1925)|Кыргыз АССР]] — Казак АССРдин 1920-1925-жылдарындагы аталышы. Кыргыздардын автономиясы (1924-жылдан) 1925-жылга чейин «Кара-Кыргыз» деп аталган]]
Түркстан АССРдин партиялык жана советтик уюмдарында Орто Азиянын улуттук-аймактык бөлүштүрүшү маселеси 1920-жылдан тарта көтөрүлө баштаган. 1921-жылы Түркстан АССРдин курамында ''Тоолуу Кыргыз облусун'' түзүү жөнүндө маселе көтөрүлгөн, бирок бул маселе чечилген эмес. 1922-жылдын мартында  [[Жусуп Абдрахманов]], [[Ишеналы Арабаев|Ишеналы Арабаев,]] [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдыковдун]] жүзүндөгү кыргыз интеллигенция кыргыз калкы бар уезддерди Тоолуу Кыргыз облусуна бөлүп чыгарууну кайрадан сунуштады. 25-мартта Түркстан компартиясынын Борбордук комитетинин (БК) секретариаты Түркстан Республикасынын курамында ушундай аталыштагы аймакты түзүү жөнүндө чечим кабыл алган. Эртеси күнү Түркстан АССРдин Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кичи Президиуму Пишпек, Каракол, Нарын жана Аулие-Ата уездинин тоолу аймактарынын курамында, административдик борбору [[Кочкор (айыл)|Кочкор кыштагында]] түзүү жөнүндө токтомду бекитти. Түштүктө жашаган кыргыздар тууралу маселе ачык бойдон калды. Бирок, улутчулдук жана уруулук мүнөздөгү ар кандай топторунун ортосунда башталган пикир келишпестиктер Пишпектеги 1922-жылдын 4-июнуна белгиленген уюштуруу съездин [[Иосиф Сталин|Сталиндин]] түз буйругу менен тарашына алып келген. 1922-жылдын декабрында большевиктердин Орусиялык комунисттик партиясынын ((б)ОКП) БКсы Тоолуу Кыргыз облусун түзүү боюнча мурда кабыл алынган бардык документтерди мыйзамсыз деп жарыялап, съезддин чакырылышынын демилгечилерин буржуазиялык улутчулдукка жана контрреволюциялык ишмердүүлүккө айыптаган&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1689|title=На пути возрождения кыргызской государственности|author=akipress|publisher=http://kghistory.akipress.org|lang=ru|accessdate=2019-08-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cyberpedia.su/6x9bae.html|title=Попытка создания Горной Кыргызской области. — КиберПедия|publisher=cyberpedia.su|accessdate=2019-08-02}}&lt;/ref&gt;.

1924-жылдын январь айында XII Бүткүл түркстандык Советтердин съездинде кыргыз (ал учурда кара-кыргыз) делегаттары (б)ОКП БКсына жана СССР БАКнын улуттар Советине Түркстандын партиясынын жана өкмөтүнүн башкаруу аппараты жалпы саны бир миллионго чейин болгон дагы бир улуттун ― кара-кыргыздардын өзгөчөлүктөрүн билбейт жана эске албайт деген кат менен кайрылшат. Кайсак-кыргыз (казак) менен кара-кыргыздын тили, чарба жүргүзүү жана жашоосу окшош болгондуктан, европалыктар аларды бир улут катары эсептешет жана Түркстандын кээ бир башкаруучулары аларды бир улутка бириктирүүгө аракет кылышат деп катта айтылат. Ал катты төмөнкү талаптар менен аякташат:

# кара-кыргыздарды башка улуттар (өзбектер, түркмөндөр, тажиктер, кайсак-кыргыздар) менен бир катарда эгемендүү улут катары таануу;
# Түркстандын партиялык жана мамлекеттик бийлигинин органдарында кара-кыргыз жумушчуларынын өкүлдөрүнүн жоктугун эске алуу менен аларды социалдык-класстык таандыктыгын эске алуу менен жогоруда аталган органдарына өткөрүү;
# кара-кыргыздардын арасында алардын эне тилинде маданий-агартуу иштери үчүн мамлекеттик каражаттарды биринчи кезекте окуу китептерин жана окуу куралдарын чыгарууга бөлүү.

Ошол эле жылдын 24-апрелинде (б)ОКП БКнын Ортоазиялык бюросу «Орто Азия республикаларынын (Түркстан, Бухара, Хорезм) улуттук бөлүштүрүшү жөнүндө» токтом кабыл алган. Белгилеп кеткенде ал учурда планданган Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун кайсы республикасынын курамына кириши маселеси ачык турган&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/prosvetiteli-i-sozdanie-avtonomnoy-oblasti-kyrgyzov&lt;/ref&gt;. Даярдык иштери сентябрь айында аяктады. 1924-жылдын 16-сентябрында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан АССРнин]] Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кезексиз сессиясы Орто Азияны улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшү жөнүндө токтом кабыл алган. Бул токтом 1924-жылы 14-октябрда Бүткүл орусиялык борбордук аткаруу комитетинин (БОБАК) 2-сессиясында бекитилген. Ошону менен Кара-Кыргыз автономиялуу облусу (1925-жылдын майында Кыргыз автономиялуу облусуна аталышы өзгөртүлөт) ОСФСРдин курамында түзүлгөн&lt;ref name=&quot;bse&quot;&gt;{{книга|автор=|заглавие=Большая советская энциклопедия|издание=2-е изд|место=М.|издательство=БСЭ|год=1949—1960|том=29|страницы=293|ответственный=|страниц=|isbn=|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. 

&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн башында турган адамдардын бирлери&quot;&gt;
Файл:Иманалы Айдарбеков.jpg|[[Иманалы Айдарбеков]] (1884―1938)
Файл:KG029-14.jpg|[[Абдыкерим Сыдыков]] (1889— 1938)
Файл:Ишеналы Арабаев.jpg|[[Ишеналы Арабаев]] (1882―1933)
Файл:KG030-14.jpg|[[Абдыкадыр Орозбеков]] (1889―1938)
Файл:J abdrahmanov.jpg|[[Жусуп Абдрахманов]] (1901―1938)
Файл:Баялы Исакеев.jpg|[[Баялы Исакеев]] (1897―1938) 
&lt;/gallery&gt;
Орусиядагы [[Октябрь революциясы]], социалисттик түзүлүштү орнотуу, элдердин өзүн өзү аныктоо укугу жана СССРдин түзүлүшү Кыргызстандын тарыхындагы тарыхый бурулуш тап болгон.

[[Кыргыз автономиялуу облусу|Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун]] түзүлүүсү менен советтик түрүндөгү кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн өнүгүүсү башталган, бул болсо саясый татаалдашуусуз 1991-жылы толук эгемендик алууга мүмкүндүк берди.

==== Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн кийинки өнүгүүсү ====
[[Файл:Кыргыз АССР (аймактар 1926-1928).png|thumb|Кыргыз АССРдин 1926-1928 жж. болгон кантондорго бөлүнүшү. 1930-жылда кантондорго бөлүнүү жоюлган.]]

==== Кыргыз ССР ====
Социализм доору Кыргызстанды кайра жаратып, аны индустриалдык-агрардык өлкөгө айландырды. Көп тармактуу өнөр жайы, курулуш индустриясы жана курулуш, транспорт, байланыш, техникалык жабдылган айыл чарбасы, соода-сатык жана кызмат көрсөтүүнүн башка түрлөрү республиканын бирдиктүү эл чарба комплексинин органикалык курамдык бөлүктөрү болуп калды. Эмгек ресурстарын жайгаштыруу көйгөйү жалпысынан ийгиликтүү чечилип, элдин жашоо-турмушунун материалдык деңгээли жогорулаган.    

Өзгөчө отун-энергетика комплекси өнүккөн, 80-жылдарда көмүр өнөр жайынын үлүшүнө Орто Азияда өндүрүлгөн көмүрдүн 40%ына чейини туура келген. Энергетика комплекси, түстүү металлургия ийгиликтүү өнүккөн. Анда негизги орунду сурьма, сымап, чанда кездешүүчү жана башка түстүү металлдар ээлеген. Кадамжай комбинатынын сурьмасы эл аралык базарда сапаттын үлгүсү болгон. Хайдаркан сымап комбинатынын өндүрүмдөрү дүйнөнүн 40тан ашык өлкөсүнө жөнөтүлүп турган. Айыл чарбасында жетектөөчү ролду мал чарбасы ойногон. Кыргызстан кой чарбасынын азык-түлүктөрүн өндүрүүнүн абсолюттук көрсөткүчтөрү боюнча СССРде үчүнчү орунда турган, алдыда ОСФСР менен Казакстан гана болгон.

Өндүрүлгөн улуттук кирешенин өнүгүү темпи боюнча Кыргызстан Украина, Казакстан, Литва, Молдова, Түркмөнстан жана Эстония сыяктуу союздук республикалардан алдыга кеткен. Шаарлар жана калктуу пункттар пайда болуп жана көрктөндүрүлүп турган, ал эми илимий-техникалык революция индустриалдык өнүгүүнүн гана эмес, ошондой эле социалдык маанидеги да элемент болуп калган.

Улуу Ата мекендик согушта Кыргызстандын эли да өзүнүн татыктуу салымын кошкондугун белгилей кетүү керек, кан майданга 360 миң кыргызстандык жөнөтүлгөн. Алар баатырларча салгылашкан, 73ү Советтер Союзунун Баатыры наамына татыктуу болуп, 21и үчүнчү даражадагы Даңк ордени менен сыйланган. Кыргызстан өлкөнүн бирдиктүү аскердик-чарбалык организминин ишенимдүү бастиону болуп калды. Эвакуацияланган ишканалар калыбына гана келтирилбестен, ошондой эле өзүнүн өндүрүштүк кубатын кеңейтишкен.

Маданий курулуштун башкы багыттарынын бири сабатсыздыкты жоюу, билим берүүнүн жаңы системасын түзүү болуп калды, квалификациялуу кадрларды даярдаган жождор жана орто-атайын окуу жайлары ийгиликтүү иштеп жатты. Илимдин калыптануусунда жана өнүгүүсүндө СССР ИАсынын Кыргыз филиалы (1943) чоң роль ойноду, ал 1954-жылдын декабрында республиканын Илимдер академиясы деген статус алган.

Улуттук кесипкөй адабият кыргыз тилинде жазуунун түзүлүшү менен башталган. Улуттук жана дүйнөлүк адабиятта өзгөчө орун Чыңгыз Айтматовго таандык, анын чыгармалары дүйнө элдеринин 80ден ашык тилдерине которулган. Профессионал кыргыз искусствосу: театр, музыка, көркөм сүрөт жана кинематография да ийгиликтүү өнүктү. 

Талашсыз жакшы жактары менен бирге совет мезгили тоталитардык режимдин көптөгөн адам тагдырларын трагедияга кептеген терс көрүнүштөрү менен да тарыхта калды. 

1990-ж. Жалган Куран айында СССР Эл депутаттарынын 3-съезди өлкөдө [[Президенттик бийлик|Президенттик бийликти]] белгилеген. Президенттик бийлик өлкөдө өкмөттүн ишмердигин аныктаган жана анын ишин көзөмөлдөгөн. [[Мыйзам чыгаруу бийлиги|Мыйзам чыгаруучу]] жана [[Сот бийлиги|сот бийликтеринин]] иштерин эл чарбасын башкарууну, бюджеттик-финансылык системаны, эмгекке акы төлөө жана баалардын аныкталышын, мыйзамдардын аткарылышын көзөмөлдөгөн. СССРде президенттик башкаруунун киргизилиши менен [[Казакстан|Казакстанда]], [[Өзбекстан|Өзбекстанда]] ж. б. бир катар союздук республикаларда президенттик башкаруу киргизилген. 1990-ж. 27 Тогуз айда [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССР]] Жогорку Советинин сессиясында альтернативалуу негизде [[Аскар Акаев]] Кыргыз Республикасынын тунгуч Президенти болуп шайланган.1990-ж. 15 Бештин айында Кыргыз ССР Жогорку Советинде “Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендүүлүгү жөнүндөгү” Декларация кабыл алынып, Кыргызстан Советтер Союзунун курамындагы эгемен өлкө катары жарыяланган. 1991-ж. 22 Үчтүн айында Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин 3-сессиясында “Кыргыз Республикасынын Министрлер кабинети жөнүндө” мыйзам иштелип чыккан. Мыйзам боюнча биринчи жолу Президенттин, вице-президенттин кызматтары киргизилип, жергиликтүү бийлик органдарынын милдеттери, укуктук негиздери такталган. 1991-ж. 5 Бирдин айында республиканын борбор шаарынын тарыхый аты кабылына келтирилип, [[Бишкек (түшүнүк)|Фрунзе шаарына]] кайрадан [[Бишкек (шаар)|Бишкек]] деген баштапкы аты берилген. 1991-ж. 8 Бугу айда Кыргыз ССРинин Жогорку Совети республиканын жаңы [[Конституция]]сынын долбоорун иштеп чыгуу боюнча комиссиянын курамын бекиткен. 1991-ж. 19 Чын Куран айда “Жер реформасы жөнүндө” мыйзам кабыл алган. 

=== Эгемендүү Кыргызстан ===
Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинде 1991-ж. 31 Баш Оонада “Мамлекеттик көз карандысыздыгы жөнүндө” Декларация кабыл алынып, Кыргыз Республикасы көз карандысыз, эгемендүү демократиялык мамлекет катары салтанаттуу жарыяланган. Көз каранды эместиктин шартында 1991-ж. 12 Тогуз айда Аскар Акаев жалпы элдик шайлоодо Кыргыз Республикасынын Президенти болуп шайланган. Кыргыз Республикасынын Президентинин Указы менен 1991-ж. 20 Тогуз айда Мамлекеттик коопсуздук жоюлуп, анын ордуна Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитети, ал эми 3 Бештин айында [[Кыргыз Республикасынын Улуттук Гвардиясы]] түзүлгөн. 1991-ж. 8 Бештин айында Минск шаарына жакын Беловеж токоюндагы өкмөттүк резиденциясында Беларусь Республикасы, Россия Федерациясы жана Украина Көз каранды эмес Мамлекеттердин шериктештигин түзүү жөнүндөгү келишимге кол коюшат. 1991-ж. 21 Бештин айында [[Алматы|Алматыда]] [[Беларусия|Беларусь]], [[Орусия]], [[Украина]], [[Азербайжан]], [[Армения]], [[Казакстан]], Кыргызстан, [[Молдавия]], [[Тажикстан]], [[Түркстан]] жана [[Өзбекстан]] [[КМШ]] түзүү келишимине кол коюшкан. 25 Бештин айында [[М. С. Горбачев]] СССРдин жоюлгандыгына байланыштуу СССРдин Президентинин милдетин аткарууну токтоткондугун билдирген.

1991-жылдан баштап, СССР кыйрагандан кийин кыргыз элинин көп кылымдык тарыхында жаңы барак ачылган. 31-августта Кыргызстан өзүн эгемен мамлекет деп жарыялады жана реформалоо этабы башталды. КПССтин мурдагы тоталитардык-авторитардык режими авторитардык-демократиялык режим менен алмаштырылды. Демократиялык башкаруу принциптери киргизилип, жалпы элдик (мамлекеттик) деп аталган менчиктин ордуна жеке менчикке артыкчылык берилүү менен менчиктин ар түрдүү формалары киргизилди. Пландык экономика базар экономикасына алмашты, мурда социалдык бир түрдүү коом тез эле дифференциялашып калды. Коммунисттик идеология буржуазиялык-либералдык идеологияга жол берип, жамааттык аң-сезим жекече индивидуалдуулук менен четке сүрүлдү.

Коомдук-саясый жагынан республика мамлекеттүүлүктүн бардык атрибуттарына ээ болду, дүйнөлүк коомчулуктун тең укуктуу мүчөсү болуп калды. Бирок мурдагы СССРдин чарбалык байланыштарынын үзүлүп калышы республиканын социалдык-экономикалык абалына терс таасирин тийгизди. Инфляциялык процесстин күчөп кеткендигине байланыштуу 1993-жылы улуттук валюта (сом) киргизилген. Бул өлкөгө өз алдынча каржылык жана акча-насыя саясатын жүргүзүүгө мүмкүндүк берди. Ошол эле жылы эгемен Кыргызстандын биринчи Конституциясы кабыл алынат. Бирок базар экономикасынын реформаларынын чийкилиги мамлекеттик бюджеттин өтө таңсыктыгына алып келди да, республика агрардык-индустриалдык өлкө болуп калды, ал эми калктын жарымына жакыны өтө жакырданып кетти.

Коррупциянын өтө күчөп кетиши, коомдун тез дифференциялашуусу, криминалдашуу, бийликтин авторитаризми Кыргызстанды иштеп жаткан режимди эки ирет кулатууга (2005-жылдын 24-мартында жана 2010-жылдын 7-апрелинде) алып келди. Өткөөл убактылуу өкмөттөн кийин Кыргызстанда парламенттик республика орнотулуп, Жогорку Кеңешке кеңири ыйгарым укуктар берилген.
[[Файл:Supranational PostSoviet Bodies-ky.svg|thumb|Кыргызстан постсоветтик мейкиндиктеги уюмдарда]]
Татаал социалдык-экономикалык кырдаалдын айынан Кыргызстан көп вектордуу саясат жүргүзгөнгө аргасыз. Ал республикага инвестицияларды алып келүү максатында зарыл карым-катыштарды түзүп келет. Ал Бириккен Улуттар Уюмуна (БУУ), Дүйнөлүк Соода Уюмуна (ДСУ), Европадагы Коопсуздук жана Кызматташтык боюнча Уюмуна (ЕККУ), ЮНЕСКОго, Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине (КМШ), Жамааттык Коопсуздук жөнүндө Келишим Уюмуна (ЖККУ), Шанхай Кызматташтык Уюмуна (ШКУ), Ислам Кызматташуу Уюмуна (ИКУ), Экономикалык Кызматташтык Уюмуна (ЭКУ), Түрк  тилдүү мамлекеттердин Кызматташтыгынын Кеңешине (ТМКК) мүчө болду, Бажы союзуна, Евразиялык экономикалык коомдоштукка интеграцияланууга кадам таштап, жакынкы эле эмес, алыскы да чет өлкөлөр менен байланыштарды жөнгө салууда.   

Демократиялашуу процессинин аркасында эгемен Кыргызстандын руханий турмушунда да маанилүү өзгөрүүлөр болуп өттү. Ушуга байланыштуу аны базар мамилелерине ыңгайлаштыруу үчүн билим берүү чөйрөсүндө бир катар мыйзамдар кабыл алынууда. Экономикалык кризистин кесепеттери илимий мекемелердин иштерине да терс таасирин тийгизди. Бирок, алар, анын ичинде Илимдер академиясы да ушул татаал шарттарга ыңгайлашууга жана илимди өнүктүрүүнүн артыкчылыктуу багыттарын илгерилетүүгө аракетин аяган жок. Коомдун руханий кайра жаралуусу үчүн маданий мураска, атап айтсак, оозеки эл чыгармачылыгынын шедеври — “Манас” эпосуна аяр мамиле жасоо зор мааниге ээ.    

Бирок терс көрүнүштөр дээрлик эл аралык уюмдардын демөөрчүлүгүнүн эсебинен жансактап жаткан маданият чөйрөсүнө өзгөчө залакасын тийгизгенин белгилебей коюуга болбойт. Бирок белгилүү кыйынчылыктарга карабастан, мамлекет анын ченемдик-укуктук базасын түзүү боюнча бир катар чараларды көрдү.

== География ==
{{main|Кыргызстандын географиясы}}
[[File:Kyrgyzstan Topography.png|thumb|left|Кыргызстандын топографиясы]]
=== Жайгашкан жери ===
Кыргызстандын деңизге чыга турчу жери жок. Толугу менен Түндүк жана Чыгыш [[Жарым шарлар|жарым шарларында]] жайгашкан, түндук кеңдигинин 39°11′—43°16′ жана чыгыш узундугунун 69°15′—80°18′ аралыгында&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/prirodno-geograficheskie-i-bioklimaticheskie-osobennosti-gornyh-territoriy-kyrgyzstana|title=Кыргызстандын тоолу аймактарынын табигый-географиялык жана биоклиматикалык өзгөчүлүктөрү{{oq|ru|Природно-географические и биоклиматические особенности горных территорий Кыргызстана}}|lang=ru|website=|date=2011|publisher=Ульяновсктогу медико-биологиялык журнал|pages=60 б|author=Шаназаров А.С., Айсаева Ш.Ю., Глушкова М.Ю.}}&lt;/ref&gt;. Өлкөнүн чыгышттан батышка карай 900 км, түндүктөн түштүккө карай 410 км созулат&lt;ref&gt;Смирнов Ю. Н. Архитектурное формирование природно-антропогенной среды Киргизии // Аналитика культурологии. — 2015. — № 2 (32). — С. 144.&lt;/ref&gt;. Түндүктө [[Казакстан]], батышта жана түштүк-батышта [[Өзбекстан]], түштүк-батышта [[Тажикстан]] жана чыгышта [[Кытай]] менен чектешет.

=== Мамлекеттик чек ара ===
Мамлекеттик чек аранын жалпы узундугу 4675,17 км түзөт. Анын ичинен: 1241,58 км — Казакстан менен, 1378,44 км — Өзбекстан менен, 970,8 км — Тажикстан менен, 1084,35 км — Кытай менен. Аны менен чек аранын 823,04 км аныкталган эмес: Өзбекстан менен ― 371,34 км жана Тажикстан менен — 451,7 км. Ошентип, Өзбекстан менен чек аранын жалпы узундугунан 1007,1 км такталган же 73,1 %, Тажикстан менен — 519,1 км же 53,4 %&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/gosudarstvennye-granitsy-kyrgyzstana/viewer&lt;/ref&gt;. Мамлекеттик чек ара негизи [[Тоо кыры|тоолордун кырларынан]] жана [[Дарыя|дарыялар]] менен өтөт.

Кыргызстанда Өзбекстандын [[Сох]], Шахимардан, Чоң Кара-Калча, Таш-Дөбө жана Тажикстандын Ворух, Батыш Калача&lt;ref&gt;https://ru.sputnik.kg/columnists/20180221/1037847693/moskvich-uzbekskoe-selo-kyrgyzstan.html&lt;/ref&gt; деген анклавтары бар. Ошондой эле [[Баргана өрөөнү|баргана (фергана) өрөөнүндө]] Өзбекстандын аймагы менен курчалган Кыргызстандын эксклавы ― [[Барак айылы]] бар&lt;ref&gt;https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_uzbekstan_barak/29434656.html&lt;/ref&gt;. Талаш тилкелеринде улам чыр-чатактар болууда, алар кээ бир учурларда куралдуу кагылышууга да алып келет&lt;ref&gt;https://sputnik.kg/politics/20190828/1045547323/kyrgyzstanda-kancha-talash-tilke-bar.html&lt;/ref&gt;. Акыркы эң ири куралдуу жаңжал ― [[Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасындагы куралдуу кагылыш (2021)|2021-жылы 28-апрелден 1-майга чейин Кыргызстан менен Тажикстандын ортосунда болгон]]&lt;ref&gt;https://www.azattyk.org/a/31233250.html&lt;/ref&gt;.

=== Рельеф ===
{{Негизги макала|Теңир-Тоо|Памир-Алай}}

Кыргызстандын аймагынын 3/4 бөлүгүн [[Тоо|тоолор]] ээлейт. Өлкөүн аймагы эки тоо системаларынын айланасында жайгашкан. Түндүк-чыгыш бөлүгү Ала-Тоого (башка аталышы Теңир-Тоо) кирет, түштүк-батыш тарабы ― [[Алай кырка тоосу|Памир-Алай]] тоолоруна карайт. Республиканын бардык аймагы деңиз деңгээлинен 401 м жогору бийиктикте жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги 2750 м. Кыргызстандын жарымынан көбүрөөгү 1000 метрден 3000 метрге чейин жана болжол менен үчтөн бири — 3000 метрден 4000 метрге чейинки бийиктикте жайгашкан. Бийиктиги 7439 м түзгөн [[Жеңиш чокусу]] Кыргызстандын эң бийик жери, ошондой эле дүйнөнүн эң эле түндүк тарабындагы жети миң метрге жеткен чоку. Чыгышта Теңир-Тоонун негизги тоо кырлары басымдуу тоо кырын түзүп, Меридиандык тоо кырынын районунда жакындашып кетет. Кытай жана Казакстан менен чектешкен жерде Жеңиш чокусу (7439 м) жана [[Хан-Теңири]] (7010 м же муз катмарын эсептебегенде 6995 м) көтөрүлүп турат&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын географиясы - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/|website = Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-01-30|lang = ru}}&lt;/ref&gt;. Кыргызстандын батыш тарабы Батыш Теңир-Тоодо жатат. Анын маанилүү [[Орография|орографиялык]] элементтери:

* [[Талас өрөөнү]];
* [[Талас Ала-Тоосу|Талас Ала-Тоо]];
* [[Чаткал кырка тоосу|Чаткал тоо кыркасы]].

Түштүктө [[Түркстан кырка тоосу|Түркстан тоо кыркасынын]] түндүк жантаймасы, [[Алай тоо кыркасы]], [[Алай өрөөнү]] жана [[Памир|Памирдин]] түндүк чети болгон [[Чоң-Алай тоо кыркасы|Чоң-Алай тоо кыркасынын]] түндүк жантаймасы Кыргызстанга карайт. Чоң-Алай тоо кыркасынын эң бийик жери ошондой эле Кыргызстандын бийиктиги боюнча экинчи жери ― [[Ленин чокусу]] (7134 м). Түштүк-батышта Фергана өрөөнүнүн түндүк, чыгыш жана түштүк чет жактары Кыргызстанга карайт.

Кыргызстандын башкы орографикалык элементтери:

* [[Ак-Шыйрак тоо кыркасы]];
* [[Какшаал-Тоо системасы|Какшаал-Тоо]];
* [[Күнгөй Ала-Тоо]];
* [[Тескей Ала-Тоо]];
* [[Кыргыз Ала-Тоо]];
* [[Баргана тоо кыркасы|Фергана тоо кыркасы]].
Республиканын эң жапыз жери — 401 метр [[Кулунду, Лейлек району|Кулунду айылына]] жакын жерде жайгашкан.
=== Климат ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын климаты}}
[[Файл:Paraskliima.svg|thumb|Кескин континенттик климат [[Мелүүн климат|мелүүн климатынын]] түрү (картада жашыл түсү менен белгиленген). Б.П. Алисовдун классификациясы боюнча]]Кыргызстанда кескин континенттик, кургакчылыкка учурай турган [[климат]], аны бийик тоолу рельефинен булут каптыгандык менен [[жаан-чачын]] артыганы бир аз жумшартат. Мындай болушуна үч фактор себептүү: Тундүк жарым шарында, [[Евразия|Евразиянын]] борборунда жайгашкандыгы, олуттуу суу жайларынан алыстыгы жана [[Чөл|чөлдөрдүн]] жакындыгы&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.kg.undp.org/content/kyrgyzstan/ru/home/library/environment_energy/climate-profile-of-the-kyrgyz-republic.html|title=Кыргыз Республикасынын климаттык профили|publisher=Кыргыз Республикасындагы БУУнун Өнүктүрүү программасы|lang=ru|accessdate=}}&lt;/ref&gt;.

=== Суу ресурстары ===

==== Мөңгүлөр ====
Кыргызстандын [[Мөңгү|мөңгүлөрү]] жалаң эле республиканын тузсуз суунун кампсасы эмес, жалпы Борбордук Азиянын кампасы. Мөңгүлөрдүн эриген суулары дырыялардын башкы булагы. Өлкө аймагынын 4 % (8 миң км² жакын) жайгашкан 8 миңге жакын мөңгү бар, кар эрибей жаткан жерлер менен өлкө аймагынын 40,5 % (81 миң км² жакын) түзүшөт. Бул Кавказ менен Альп тоолордун мөңгүлөрүнүн чогу эсептелген аянтынан ашат. Мөңгүлөрдө 650 км³ суу муз түрүндө сакталып турат&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын мөңгүлөрү|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|website = Кыргызстан тууралу маалымат порталы, Кыргызстандын жана саякатчылыктын кабарлары}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Кыргызстандын мөңгүлөрү, Кыргызстандын табияты, Кыргызстан тууралу кызыктуу фактылар|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com}}&lt;/ref&gt;. Андан тышкары мөңгүлөр Кыргызстандын электроэнергетикалык коопсуздугунун башаты ― 2019-жылда электроэнергиясынын 92 % ГЭСтерде өндүрүлгөн&lt;ref&gt;http://www.stat.kg/kg/news/osnovnye-pokazateli-raboty-elektroenergetiki-kyrgyzskoj-respubliki-v-2019-godu/&lt;/ref&gt;.
==== Дарыялар ====
[[Файл:Aral Sea watershed.png|thumb|Арал деңизи жана анын бассейни. Сары түсү менен Сыр-Дарыянын бассейни белгиленген]]Кыргызстанда 30 миңге жакын [[дарыя]]&lt;ref name= ККСМ&gt;{{cite web|url=http://stat.kg/media/publicationarchive/6845b0b4-f860-468e-aa05-b5d47d4f6ac4.pdf|title=&quot;Кыргызстан&quot; кыскача статистикалык маалымдамасы|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|year=2018}}&lt;/ref&gt;. Алардын жалпы узундугу болжол менен 150 миң км, башка маалыматтар боюнча — 35 миң км. Бардык ири дарыялар тоолордун бийиктигинде башталат, негизи мөңгүлөрдүн жана карлардын эриген суулары менен азыгышат. Республиканын рельефи үчүн дарыянын тоолу жана түзөң бөлүктөрү бар.

Дарыя системаларынын көпчүлүгү [[Арал деңизи|Арал]] бассейнине таандык. Башкача айтканда Борбордук Азиянын ири дарыясынын бирине — Сыр-Дарыяга ([[Аму-Дарыя]] менен Арал деңизине ага турган дарыя). [[Чүй]] жана [[Талас дарыя|Талас]] дарыяларынын бассейндери Арал бассейнине таандыгы менен, өз сууларын негизги суу артерияларына жеткизбейт ([[Моюн-Кум|Моюн-Кум чөлүндө]] кургап кетишет). Республикасынын түштүк-чыгыш аймагы Тарим дарыянын (Батыш Кытайдын суу артериясы) агымы пайда болуш аймагы. [[Каркыра дарыясы|Каркыра дарыянын]] бассейни [[Балкаш|Балкаш көлүнүн]] бассейнине таандык.

[[Чоң Нарын|Чоң]] жана [[Кичи Нарын|Кичи Нарындын]] биригүүсү менен республиканын эң ири дарыясы — [[Нарын дарыясы|Нарын]] жаралат. Сыр-Дарыянын негизги түзүүчүсү, ошондуктан Аралдын бассейнине таандык. Республиканын аймагындагы узундугу 535 км түзөт, бассейндин аянты — 53 700 км².
[[Файл:Karakol Valley.jpg|left|thumb|Каракол капчыгайы. 2008-жылдын август айы]]
Кыргызстанда эки гидрологиялык чөйрө: агымдын пайда болуш чөйрөсү жана агымдын таралыш чөйрөсү. Агымдын пайда болуш чөйрөсү республиканын 87 % камтыйт, агымдын таралыш чөйрөсү — 13 %. Ири дарыялардын таралыш чөйрөсүнүн чоң бөлүгү Кыргызстандын тышында жайгашкан. Таралыш чөйрөсү тоо жантаймаларына караганда жаан-чачындын бир кыйла аздыгы жана тез [[буулануу]] менен мүнөздөлөт. Ошондуктан жердин үстундөгү агымдар пайда болушу чектелген, кээ жерлерде жок. Андан тышкары тоолордо жаралган агымдар бул жерлерден өтүп жерге сиңип кетет жана сугарууга алынат. Тоо астындагы түзөң жерлерде [[Жер астындагы суулар|жер астындагы суу]] чыккан аймагы пайда болот, ошондой суулар көптөгөн дарыяларды кошумча толтуршат. Жер астындагы суулардын чыгышы майда агымдарын негиздешет, аларды тунук суусу үчүн «''кара суу''» деп аташат.

Агым режими боюнча  Кыргызстандын дарыялары тянь-шань жана алтай типтерге киришет. Биринчи типтеги дарыялар негизи кар жана мөңгүнүн эриген суулары менен азыгышат. Мындай дарыялардын суу көлөмү жайында катуу эрүү башталганда өсөт, максимумду июль-август айлырында жетет. Алтай типтеги дарыялар негизи орточо толуу аймактардын мезгилдик кары эриши менен азыгышат. Мындай дарыялардын суу көлөмү жазында өсөт, ар кандай бийиктерде кар өз маалында эригендиктен суу ташкыны чоюлат. Жайында бул дарыялардын агымы азаят&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын дарыялары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|website = Кыргызстан тууралу маалымат порталы, Кыргызстандын жана саякатчылыктын кабарлары}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Кыргызстандагы дарыялар жана көлдөр:: Кыргызстандагы аба ырайы. Кыргызстандагы жыл мезгилдери|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын дарыялары - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|website = Kyrgyzstan Review|lang = ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Кыргызстандын дарыялары|publisher=www.advantour.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.
==== Көлдөр ====
[[Файл:Сары-Челек5.jpg|thumb|[[Сары-Челек]]]]Кыргызстанда 1923гө жакын көл&lt;ref name= ККСМ/&gt;, алардын жалпы аянты 6836 км² түзөт. Көлдөрдун көпчүлүгү бийик тоолу, деңиздин деңгээлинен 2500 метрден 4000 метрге чейин жайгашкан. Көлдөрдүн пайда болушунун негизги себеби ― мөңгүңгүлөрдүн эриши. Өлкөдө үч ири көл: [[Ысык-Көл]], [[Соң-Көл]], [[Чатыр–Көл (көл)|Чатыр-Көл]].

Деңиздин деңгээлинен 1609 м жайгашкан Ысык-Көл — дүйнөнүн тереңдиги боюнча жетинчи орунда. Ысык-Көл Күнгөй Ала-Тоо (түндүк жагынан) жана Тескей Ала-Тоонун (түштүк жагынан) аралыгында жайгашкан. Көлдүн түндүк жагында көптөгөн пансионаттар, санаторийлер жана саякаттык базалар бар&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/lakes.htm|title=Кыргызстандын көлдөрү|publisher=www.advantour.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

Ысык-Көлдөн чыгыш тарапка 105 км алыстыгында бийик тоолу [[Мерцбахер көлү]] жайгашкан. [[Түндүк Эңилчек мөңгүсү|Түндүк Эңилчек]] менен [[Түштүк Эңилчек мөңгүсү|Түштүк Эңилчектин]] мөңгүлөрүнүн бириккен жеринде тапса болот.

==== Суу сактагычтар ====
[[Суу сактагыч|Суу сактагычтар]] Кыргызстандын рельефине чоң таасир эткен. Өлкөдө 34 суу сактагыч саналат. Кыргызстандын алгачкы болгон [[Орто-Токой суу сактагычы]] 1956-жылы Чүй дарыясында курулган. [[Токтогул суу сактагычы]] — республиканын эң ири суу сактагычы, 1974-жылдан бери колдонулат&lt;ref&gt;https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/reservoir/1403-obschaya-informaciya-o-vodohranilischah-kyrgyzstana.html&lt;/ref&gt;. 

=== Флора жана фауна ===
[[Файл:Uncia uncia.jpg|left|thumb|287x287px|Илбирс]]
2017-жылдын башына карата [[Токой|токойлор]] өлкөнүн аянтынан 3,5% түзүшөт (7041 км²)&lt;ref name=&quot;Ежегодник&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/837df7b9-aa2c-41ad-acce-792c04cfd9d1.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы 2012-2016|author=Ч. Турдубаева, Н. Власова|website=|date=2017|pages=30 б.|publisher=|editor=А. Султанованын редакциясында}}&lt;/ref&gt;.

Кыргызстанда түтүкчө [[Өсүмдүк|өсүмдүктөрдүн]] 4 миңден ашык түрү бар. 2000—2500 м бийиктигиндеги сейрек токойлордо ар түрлүү өсүмдүктөр өсүшөт.

Жаныбар дүйнөсүсүндө [[Омурткалуулар|омурткалуу жаныбарлардын]] түрлөрү 500 ашат (анын ичинде [[Куш|канаттуулардын]] 335 түрү жана [[Балык|балыктардын]] 49 түрү) жана [[Курт-кумурска|курт-кумурскалардын]] 3 миң түрү, көбү сейрек болгондуктан [[Кызыл китеп|Кызыл китебине]] киргизилген. Тоо өрөөндөрүндө [[түлкүлөр]], [[Карышкыр|бөрүлөр]], жана сары чычкан (суслик) сыяктуу майда [[Сүт эмүүчү|сүт эмчүүлөр]] бар. Тоо дарыялары жилингирге (форель) мол. Негизи бийик тоолу аймактарда жашаган [[илбирс]], мурда өлкөнүн көпчүлүк аймагында болгон, эми популяциясы чектелген. [[Айгүл гүлү]] — Кыргызстандын түштүк аймагынын эндемиги.

Алгачкы жолу Кыргызстандын жоголуп бараткан жаныбарларын жана өсүмдүктөрүн СССРдин Кызыл китибине 1978-жылы киргизишкен. Эмки жылдары тизме кеңейип жана кырылуу коркунучу бар болгон түрлөрү тууралу маалымат көбөйүп жаткан. Ошондо, 1985-жылы Кыргыз ССРдин Кызыл китеби жарыкка чыккан. Андан кийин 2006-жылы ал [[Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби]] катары кайрадан жарык көргөн.

=== Өзгөчө корголучуу жаратылыш аймактар ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын өзгөчө корголучуу жаратылыш аймактары}}
[[Файл:View to Son-Kol lake, Kyrgyzstan - panoramio.jpg|thumb|[[Соң-Көл]]]]Кыргызстанда ар кандай статустагы 88 [[Өзгөчө корголуучу жаратылыш аймагы|өзгөчө корголучуу жаратылыш аймак]] (ӨКЖА): [[Корук|жаратылыш коруктар]], жаратылыш сейил бактар, өзгөчө коруктар, [[Биочөйрөлүк аймак|биочөйрөлүк аймактар]] жана башкалар. ӨКЖАнын жалпы аянты 1 476 121,6 га, же 14 761,21 км² (республиканын аянтынан 7,38 %) түзөт.

Бүгүнкү күнгө карата Кыргызстанда: 10 жаратылыш корук; 13 жаратылыш сейил бак; 64 өзгөчө корук; 1 биочөйрөлүк аймак.

1959-жылы түзүлгөн [[Сары-Челек биочөйрөлүк коругу|Сары-Челек мамлекеттик биочөйрөлүк коругу]] 1979-жылы жана 1998-жылы түзүлгөн Ысык-Көл биочөйрөлүк аймагы 2001-жылы [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКОнун]] чечими менен дүйнөнүн [[Биочөйрөлүк резерваты|биочөйрөлүк резерваттардын]] катарына киришкен. Ошондой эле өлкөнүн дүйнөлүк маанидеги корук аймактары бар: 1976-жылы [[Ысык-Көл мамлекеттик коругу|Ысык-Көл жаратылыш коругу]] жана Ысык-Көл, [[Каратал–Жапырык коругу|Каратал-Жапырык коругуна]] таандык Чатыр-Көл (2005-жылы) менен Соң-Көл (2011-жылы) Рамсар конвенциясынын суу-саз жерлердин эл аралык тизмесине киришкен&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Өзгөчө корголуучу жаратылыш аймактар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=ru|access-date=2021-05-12|archive-date=2021-05-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20210512202424/http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|dead-url=yes|accessdate=2021-05-12|archivedate=2021-05-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210512202424/http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201}}&lt;/ref&gt;.

== Мамлекеттик түзүлүш ==
=== Мамлекеттик түзүлүш ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын Конституциясы}}
2021-жылдын 11-апрелинде кабыл алынган конституцияга ылыйык Кыргыз Республикасы ― эгемендүү, суверендүү, демократиялык, укуктук, мамлектеттик башкарууга дин аралашпаган, унитардык, социалдык мамлекет. Конституцияда башкаруу формасы жазылган эмес, бирок ченемдерине ылайык — президенттик болуп саналат.

==== Мыйзам чыгаруу бийлиги ====
{{Жаңыртуу}}
[[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кеңеш]] ― Кыргыз Республикасынын парламенти — мыйзам чыгаруу бийлигинин жана өз ыйгарым укуктарынын чегинде көзөмөл милдеттерин жүзөгө ашыруучу өкүлчүлүктүү жогорку орган. Кыргызстандын 2010-жылкы конституциясы боюнча Жогорку Кеңеш пропорциялуу система боюнча 5 жылдык мөөнөткө шайлануучу 120 депутаттан турат. Шайлоонун жыйынтыктары боюнча саясий партияга парламентте 65тен көп эмес депутаттык мандат берилиши мүмкүн&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Төртүнчү бөлүм. Кыргыз Республикасынын мыйзам чыгаруу бийлиги. 70-берене|author=|website=Конституция Кыргызской Республики|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;. Азыркы учурда 2015-жылы 4-октябрда шайланган Жогорку Кеңештин VI чыкырылышы ишин жүргүзүп жатат. Бул чакырылыштын ыйгарым укуктары 2020-жылдын 4-октябрнда шайланган жаңы чыкырылыштын депутаттарынын ант берүүсү менен бүтмөк. Бирок, [[Кыргызстандагы төңкөрүш (2020)|октябрь айындагы массалык нааразылык акциялар]] үчүн ал кездеги президенттин ― [[Сооронбай Жээнбеков|Сооронбай Жээнбековдун]] отставкага кетиши Жогорку Кеңештин VII чакырылышынын шайлоосун 2021-жылдын күзүнө жылганына алып келген. Ошентип, Жогорку Кеңештин VI чакырылышы конституция менен каралган иштөө мөөнөтүн ашып кеткен.

=== Административдик-айммактык түзүлүш ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү}}
[[Файл:Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү.svg|thumb|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшүнүн схемасы]]
Административдик-аймактык бирдиктердин катарына шаар, район, облус жана айыл аймагы (бир же бир нече айылдан турган административдик-аймактык бирдик) киришет. Кыргызстан административдик-аймактык карашында 7 облус жана 2 республикалык маанидеги шаарга ([[Бишкек]], [[Ош]]) бөлүнөт. Республикалык маанидеги шаарлардын райондору өз алдынча административдик-аймактык бирдиктер катары эсептелинбейт.

Кыргызстанда 531 административдик-аймактык бирдик:
*7 облус;
*40 район;
*32 шаар (алардын ичинен 2 республикалык маанидеги шаар, 12 облустук маанидеги шаар, 18 райондук маанидеги шаар);
*452 айыл аймагы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы|website=|date=2016|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|editor=А. Осмоналиевдин редакциясында|pages=474 б}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202276|title=2008-жылдын 25-апрелиндеги № 65 &quot;Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык түзүлүшү тууралу&quot; Кыргыз Республикасынын Мыйзамы|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги|accessdate=2018-01-21}}&lt;/ref&gt;.

{| border=&quot;1&quot; class=&quot;toccolours&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0 0 0 0; font-size:95%; border-collapse: collapse;&quot;
|-style=&quot;background: #eaecf0&quot;
! class=&quot;unsortable&quot; | Желек
! class=&quot;unsortable&quot; | Аталыш
! class=&quot;unsortable&quot; | Административдик&lt;br&gt;борбору
! align=&quot;center&quot;| Аянты&lt;br&gt;(км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)
! align=&quot;center&quot;| Туруктуу калк*
(1.01.2019 карата)
!Туруктуу калк*
(1.01.2020 карата)&lt;ref name=&quot;ДЖ&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/b87b13d4-7bc2-43bf-b4cc-6d1f12619db8.rar|title=Кыргыз Республикасынын демографиялык жылдыгы|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;
!Туруктуу калк*
(1.01.2021 карата)&lt;ref name = Калк/&gt;
|-
| align=&quot;center&quot;  | [[Файл:Flag of Bishkek Kyrgyzstan.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Бишкек]]
| align=&quot;center&quot;| —
| align=&quot;center&quot;| 160&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/ru/gorod-bishkek |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Бишкек шаары |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 027 200
| align=&quot;center&quot;| 1 053 915
| align=&quot;center&quot;| 1 074 075
|-
| align=&quot;center&quot;  | [[Файл:Flag of Osh.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ош]]
| align=&quot;center&quot;| —
| align=&quot;center&quot;| 182&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/gorod-osh |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ош шаары |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 299 500
| align=&quot;center&quot;| 312 530
| align=&quot;center&quot;| 322 164
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Flag of Chuy Province.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Чүй облусу]]
| align=&quot;center&quot;| Бишкек&lt;ref&gt;[http://www.president.kg/ru/kyrgyzstan/administrativno_territorialnoe_delenie/ Кыргыз Республикасынын Президентинин расмий сайты. Административдик-аймактык бөлүшү]&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 20 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/chujskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Чүй облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 941 100
| align=&quot;center&quot;| 959 884
| align=&quot;center&quot;| 974 984
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Issyk kul obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ысык-Көл облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Каракол]]
| align=&quot;center&quot;| 43 100&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/issyk-kulskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ысык-Көл облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 499 800
| align=&quot;center&quot;| 496 050
| align=&quot;center&quot;| 501 933
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Талас облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Талас]]
| align=&quot;center&quot;| 11 400&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/talasskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Талас облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 263 500
| align=&quot;center&quot;| 267 360
| align=&quot;center&quot;| 270 994
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Naryn obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Нарын облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Нарын]]
| align=&quot;center&quot;| 45 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/narynskaya-oblast1 |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Нарын облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 287 000
| align=&quot;center&quot;| 289 621
| align=&quot;center&quot;| 292 140
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Flag of Jalal-Abad region.png|100px]] 
| align=&quot;center&quot;| [[Жалал-Абад облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Жалал-Абад]]
| align=&quot;center&quot;| 33 700&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/dzhalal-abadskaya-oblast |publisher=Кыргыз Репсубликасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Жалал-Абад облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 214 400
| align=&quot;center&quot;| 1 238 750
| align=&quot;center&quot;| 1 260 617
|-
| align=&quot;center&quot;|Желеги&lt;br&gt;жок&lt;ref name=&quot;vb&quot;&gt;{{cite web|accessdate=2015-12-26|title=Кыргызстандагы геральдика и символика. 3-март 2015|url=http://www.vb.kg/doc/305199_geraldika_i_simvolika_v_kyrgyzstane.html|publisher=&quot;[[Вечерний Бишкек]]&quot; гезити}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| [[Ош облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ош]]
| align=&quot;center&quot;| 29 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/oshskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ош облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 341 900
| align=&quot;center&quot;| 1 368 054
| align=&quot;center&quot;| 1 391 649
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Batken obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Баткен облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Баткен]]
| align=&quot;center&quot;| 17 000&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/batkenskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Баткен облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 525 100
| align=&quot;center&quot;| 537 365
| align=&quot;center&quot;| 548 247
|-
| colspan=&quot;7&quot; |*Туруктуу калк ― каттоо учурунда убактылуу жок болгондорду кошкондо ушул аймакта туруктуу жашаган калк. 
|}

=== Куралдуу күчтөр ===
{{Негизги макала|Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү}}

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүү — Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендигин, аймактык бүтүндүгүн, конституциялык түзүлүшүн, коомду жана жарандарды ишенимдүү коргоону камсыздоо жана эл аралык келишимдерге ылайык милдеттенмелерди аткаруу үчүн арналган мамлекеттик аскердик уюм. 

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүү 1992-жылы 29-майда Кыргызстанда жайгашкан мурдагы Совет аскерлердин бөлүктөрү Кыргыз Республикасынын [[Юрисдикция|юрисдикциясына]] өтүшү менен негизделген&lt;ref&gt;https://www.calend.ru/holidays/0/0/1961/&lt;/ref&gt;.   

Кыргызстандын 2010-жылкы конституциясына ылайык Кыргызстандын Куралдуу Күчтөрү өзүн-өзү коргоо жана жетиштүү коргоно алуу принциптерине ылайык куралат. Кыргызстанга жана биргелешип коргонуу милдеттенмелери менен байланышкан башка мамлекеттерге каршы жасалган [[баскынчылык]] учурларын кошпогондо, согуш жүргүзүү укугу таанылбайт. Куралдуу Күчтөрүнүн бөлүктөрүн Кыргызстандын аймагынан тышкары жактарга жиберүүнүн ар бир учуру боюнча уруксат депутаттардын жалпы санынын үчтөн экисинен кем эмес көпчүлүк добушу менен Жогорку Кеңеш тарабынан кабыл алынат.[[Файл:Аскердик_машыгуу.jpg|thumb|Кыргыз жоокерлери &quot;Борбор-2019&quot; аскердик машыгууда. 2019-жылы]]Куралдуу Күчтөрүү төмөнкүлөрдөн турат:

* аскердик башкаруу органдарынан;
* жөө аскерлер бирикмелеринен, бөлүктөрдөн жана мекемелерден (уюмдардан);
* Абадан кол салуудан коргоо күчтөрүнөн;
* [[Улуттук гвардия|Улуттук гвардиядан]];
* Чек ара кызматынан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202668?cl=ky-kg|title=2-бөлүм. Куралдуу Күчтөр, алардын арналышы жана курамы. 6-берене. 10-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын 2009-жылдын 24-июлдагы № 242 &quot;Коргоо жана Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү жөнүндө&quot; Мыйзамы|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Бирнчи бөлүм. Конституциялык түзүлүштүн негиздери. 14-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын Конституциясы|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;.

== Калк ==
{{bar box
|title=Туруктуу калктын улуттук курамасы (1.01.2021 карата)&lt;ref name=&quot;Улуттук курам&quot;/&gt;
|titlebar=#ddd
|float=right
|bars= 
{{bar percent|[[кыргыздар]]|yellowgreen|73.7}}
{{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.8}}
{{bar percent|[[орустар]]|blue|5.1}}
{{bar percent|[[дунгандар]]|pink|1.1}}
{{bar percent|[[уйгурлар]]|purple|0.9}}
{{bar percent|[[тажиктер]]|purple|0.8}}
{{bar percent|башкалар|red|3.4}}
}}{{Негизги макала|Кыргызстандын калкы}}
[[Файл:Кыргызстандын калкы (1950-жылдан баштап).svg|left|thumb|300x300px|Кыргызстандын калкы (1950―2018)]]
Кыргызстандын калкы 6,6 миллиондон ашат&lt;ref name = Калк/&gt;. Бул өлкөдө 1959-жылда (2 065 000), 1970-жылда (2 935 000), 1979-жылда (3 523 000), 1989-жылда (4 258 000), 1999-жылда (4 823 000), 2009-жылда (5 362 793) жашагандардан караганда бир кыйла көбүрөөк. 2015-жылдын 25-ноябрнда Кыргызстандын калкы 6 миллион адамга жетти.

Туруктуу калктын көпчүлүгү республиканын түштүк аймактарында турат — Ош, Жалал-Абад, Баткен облустары жана Ош шаары ( 3,4 млн жашоочу же республиканын калкынан 53 %), алардын тургундары негизи Фергананын кыргыз бөлүгүндө турушат. Дагы калктын бир кыйла бөлүгү Чүй өрөөнүндө жашайт (Чүй облусу жана Бишкек шаары; 1,9 млн жашоочу же республикасынын калкынан 31 %).

2019-жылы турукту калктын 34 % шаарларда, 66 % айыл аймактарда жашаган.

2021-жылдын башына карата туруктуу калктын 34,6 % эмгекке жөндөмдүү жашка чейинкилер түзгөн, 57 % ― эмгекке жөндөмдүү жаштагылар, 8,2 % ― эмгекке жөндөмдүү жаштагылардан улуулар&lt;ref&gt;http://www.stat.kg/kg/statistics/download/dynamic/315/&lt;/ref&gt;. Калктын орточо курагы аз-аздан өсүп жатат, 2020-жылдын башына карата 27,8 жаш түзгөн, эркектер үчүн ― 26,8 жаш, аялдар үчүн ― 28,7 жаш&lt;ref name = ДЖ/&gt;.

Өлкөнүн калктын негизи — 4,89 млн ашуун адам бул кыргыздар, республикасынын бардык аймактарында жашашат. Саны боюнча экинчилер болгондор бул өзбектер — 0,98 млн ашуун адам, көпчүлүгү Өзбекстан менен чектешкен аймактарында жашашат. Үчүнчү орунду орустар ээлешет — 0,34 млн адам, негизи өлкөнүн түндүк аймактарында турушат. Башка улуттардын саны 100 миң кишиден ашпайт&lt;ref name=&quot;Улуттук курам&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/opendata/category/312/|title=Калктын улуттук курамы|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;.

=== Тилдер ===
Кыргызстандын мамлекеттик тили ― кыргыз тили, расмий ― орус тили. [[Кыргызстандын Конституциясы|Кыргызстандын конституциясында]] кыргыз тилине карата «мамлекеттик тил», орус тилине карата «расмий тил» түшүнүктөрүн колдонушу Конституциялык палатасынын (2021-жылдан Конституциялык сот) чечиминде ачыкталган:{{Цитатанын башы}}Кыргызстандын калкынын этникалык көп түрдүүлүгүн жана тарыхый түзүлгөн жагдайларды эске алуу менен, Конституция расмий тил катары орус тилин алдын ала караган.

«Мамлекеттик тил» жана «расмий тил» түшүнүктөрү Конституциянын маанисинен алып караганда, жакын милдеттерди аткарышат, бирок окшош болуп саналбайт. «Мамлекеттик тил» жана «расмий тил» түшүнүктөрүнүн терминологиялык кесилиштери, ушул эки тил тең мамлекеттик расмий баарлашуу, иш кагаздарын жүргүзүү, мыйзам чыгаруу жана сот өндүрүш тармактарында керектөөлөрдү камсыз кылгандыгы менен шартталган. Бирок, мамлекеттик жана расмий тилдер тарабынан аткарылып жаткан иш-милдеттердин көлөмү жана аларды колдонуу чөйрөлөрү айырмаланышы мүмкүн. Мыйзам чыгаруучу расмий тилдин макамын аныктоодо, анын коомдук турмушта, мамлекеттик бийлик органдарынын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын иш чөйрөлөрүндө колдонулушу, маанилүү себептер боюнча мамлекеттик тилди колдонуу татаалдыкты туудурган учурларда жүзөгө ашырылат деп белгилейт.{{Цитатанын аягы|булак=2013-жылдын 28-ноябрындагы № 12-р Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Конституциялык палатасынын чечиминен үзүндү&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/9620/10?cl=ky-kg&amp;mode=tekst|title =2013-жылдын 28-ноябрындагы № 12-р Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Конституциялык палатасынын чечими|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги}}&lt;/ref&gt;}}[[Файл:Орус тилдин макамы бар мамлекеттер жана аймактар.png|thumb|Кыргызстан ― орус тилге макамын берген мамлекеттердин бири]]
2020-жылдын Пушкин атындагы орус тилдин институтунун постсоветтик өлкөлөрдөгү (СССРдин мурдагы 15 республикасы) орус тилдин туруктуулук индекси изилдөөсүндө Кыргызстан [[Беларусь|Беларустан]] кийин экинчи орунду ээлеген. Индекс үч көрсөткүчтүн натыйжасында түзүлгөн, алар өз кезегинде башка көрсөткөчтүрдү камтышат:

* орус тили мамлекеттик-коомдук чөйрөсүндө (орус тилдин конституциядагы макамы, мамлекеттик сайттардын орус тилиндеги версиясы, мамлекеттик кызмат көрсөтүү порталы орус тилинде болушу);
* орус тили билим берүү чөйрөсүндө (2018-жылында орус тилинде билим алган мектеп окуучулардын %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар мектептердин %, 2018-жылында башталгыч жана орто кесиптик билим берүү жайларынын студенттердин %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар орто кесиптик билим берүү жайлардын %, 2018-жылында жогорку окуу жайлардын студенттеринин %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар жогорку окуу жайлардын %);
* орус тили илимий катнаштарда (Scopus cайтындагы орус тилинде басылмалардын үлүшү (%), Web of Science сайтындагы орус тилинде басылмалардын үлүшү (%))&lt;ref&gt;https://www.pushkin.institute/news/index1.pdf&lt;/ref&gt;.

СССРдин кулаганынан бери Кыргызстанда Борбордук Азиянын өлкөлөрүнө караганда орус тилдин пайдалануу чөйрөсү кеңейип жатканы белгиленет. Башка факторлорду эсептебегинде бул көрүнүшкө Кыргызстандын Орусияга экономика жагынан көз карандыгы себептүү&lt;ref&gt;https://cabar.asia/ru/polozhenie-russkogo-yazyka-v-stranah-tsentralnoj-azii#_ftn38&lt;/ref&gt;.

== Ажайып жайлары ==
=== Арсланбаб ===
Арсланбаб — бул табияттын уникалдуу туундусу, деңиз деңгээлинен 1600 м бийиктикте жайгашкан, гүлдөгөн оазис. Арсланбаб — бул Кыргызстандын түштүгүндө жайгашкан эң кооз курорттордун бири.

Арсланбаб району Фергана жана Чаткал тоолорунун батыш жана түштүк тараптарында, Бабаш-Ата тоо кыркаларынын кокту-колотунан орун алган. Анын атагын алыска чыгарган — бул баарынан мурда анын жалпысынан 608,5 миң гектар жерди ээлеген жемиштүү жаңгак токойлору.

Бирок жемиштүү жаңгак токойлору — Арсланбабдын жападан жалгыз мактанычы эмес. Деңиз деңгээлинен 2200 м бийиктикте, аска-зоону аралай тоонун көк кашка мөлтүр суулары таштан-ташка уруна, мөңкүп агып жатат. Кээ бир жерлерде алар тээ асмандан атырылып түшүп, жомоктогудай шаркыратмаларга айланышат. Жергиликтүү калк бул жаңгакка байланыштуу мындай уламышты жакшы билишет. Качандыр бир айтылуу Александр Македонский өзү бул жердин жагып калган жаңгак жемишин алыстагы мекенине ала кеткен имиш. Мына ошол жаңгактар Грециянын жаңгак бактарынын түптөлүшүнө негиз болгон экен (ошондон улам жаңгактын бул түрү “грек жаңгагы” аталып калган дешет).
[[Файл:Сулайман -Тоо.jpg|thumb|Сулайман-Тоодо жайгашкан тарыхый музейи]]

=== Сулайман-Тоо ===
[[Сулайман-Тоо]] — батыштан чыгышка карай суналып жаткан беш урчуктуу уютулган чулу таштай болгон касиеттүү тоо. Анын узундугу — 1140 м, туурасы — 560 м. Бул тоону байыртан эле касиеттүү, ыйык тоо деп эсептеп келишкен. Бул жөнүндө сакталып калган петроглифтер да күбө болуп турат. Тоонун боорунда анын музейи да курулган. XVI кылымга чейин тоону  ''Бара-Кух'', андан соң дээрлик XX кылымга дейре ''Тахты-Сулейман'' («Сулаймандын тактысы») деп аташкан.

Сулайман- Тоо ЮНЕСКОнун дүйнөлүк мурастар тизмесине киргизилген.

Тоонун чокусунда «Тахты Сулайман» мечити (1963-жылы жардырылып жиберилген. Кийин сакталып калган материалдарынын негизинде 1991-жылы калыбына келтирилген), ошондой эле XVI кылымга таандык, жакында калыбына келтирилген «Рават-Абдуллахан» мечити — XVIII кылымдын эстелиги жана худжра имараты бар.

Сулайман- Тоодо «Чакка тамар» жана «Тепеүңкүр» үңкүрлөрү бар. Сулайман-Тоону түндүгүнөн жана түштүгүнөн эки канал айланып өтөт. 
[[Файл:Kyrgyzstan Canyons Dzhety Oguz 001.jpg|thumb|Жарылган жүрөк аскасы. Жети-Өгуз капчыгайы]]

=== Жети-Өгүз ===
[[Жети-Өгүз]] Каракол шаарынан батышка карай 28 км аралыкта, Ысык-Көлдүн түштүк жээгинде жайгашкан эң кооз тоо койнундагы капчыгай.

Жети-Өгүз капчыгайы Тескей Ала-Тоонун түндүк капталындагы, Ысык-Көлдү түштүгүнөн айланып өтүүчү аты уйкаш дайранын куймасында жайгашкан. Тизилип жаткан өгүздөрдү элестеткен, шамалга тотуккан, тизилген кызыл аскалардан улам ал “Жети-Өгүз” деген атка ээ болгон. Бул аскалар босогодон тосуп алып, капчыгайдын таанытма айырмасындай туюлат. Ал эми “Жарылган жүрөк” деп аталган кызыл аска — жергиликтүүлөр мактанган жай. Арзышкандардын бардыгы дайыма аны жандай сүрөткө түшүшөт.  

Капчыгайда 2200 м бийиктикте Жети-Өгүз курорту жайгашкан. Ал өзүнүн дарылык касиети күчтүү геотермалдык булактары менен атагы чыккан.
[[Файл:Башня Бурана на фоне Киргизского хребта.jpg|thumb|Бурана]]

=== Бурана мунарасы ===
Кыргызстан 10-кылымдардын ортосунда Караханиддер мамлекетинин курамына кирген. Бул кол өнөрчүлүктүн, сооданын, курулуштун өнүгүүсүнө жана жаңы шаарлардын пайда болуусуна өбөлгө түзгөн абдан күчтүү мамлекет болгон. Мындай жаңы шаарлардын катарына ал кезде Баласагын да кирген. Бул аталышы Бурана мунарасынан келип чыккан Бурана шаарчасы болгон. Бул атактуу шаарчанын урандылары Токмок шаарынан 12 км жерде жайгашкан. 

Эң ар түрдүү максаттагы курулуштардын калдыктары шаарчанын ар кайсы жерлеринен табылат. Шаарчанын борбордук бөлүгү туура эмес тик бурчтукка окшоп кетет. Борбордук урандылардын чыгыш жагында Бурана мунарасы жайгашкан. Бул бышкан кирпичтен салынган мунара 10-11-кылымдардагы Орто Азиядагы архитектуралык курулмалардын эң мыктыларынын бири болуп саналат. 

=== Таш-Рабат ===
[[Файл:Tash Rabat banner.jpg|center|thumb|1121x1121px|Таш-Рабат]]
[[Таш-Рабат]] — бул уникалдуу архитектуралык эстелик Нарын облусунун Кара-Коюн деп аталган эң кооз капчыгайында жайгашкан. Ал Нарын шаарынан 110 км түштүктө, деңиз деңгээлинен 3200 метр бийиктикте. Таш-Рабат Кыргызстандын 15-кылымга таандык эң башкы архитектуралык ажайып жайларынан болуп саналат.

Орто кылымдарда Улуу Жибек жолунда Таш-Рабат чеби кербен-сарайдын кызматын аткарып, соодагерлер менен саякатчылардын дайыма токтоп өтүүчү жайы болгон. Таш-Рабат ошол алыскы мезгилде Чүй жана Фергана өрөөндөрүн Кашгар менен байланыштырып турган соода жолунда жайгашкан. Мергенчилер менен малчылар үчүн бул таш сарай адаттан тышкары курулуш болуп, ал жөнүндө ар кандай байыркы уламыштар айтылган.

Таш-Рабатты окумуштуулар 19-кылымдын аягында жана 20-кылымдын башында гана жакшылап изилдей башташкан. Алар бул комплекстин маданий жагын жана анын эмне үчүн курулгандыгын ар түрдүү жорушат. Айрымдары Таш-Рабаттын курулушу орто кылымдын акырына туура келет дешсе, башкалары муну 10-11-кылымдарда курулган христиандык несториандык монастырдын урандылары деп айтышкан. 

1980-жылы өлкө үчүн өзгөчө тарыхый мааниси бар бул маданий эстеликти реставрациялоо жүргүзүлгөн. Реставрациядан кийин ага ар түрдүү өлкөлөрдөн туристтер тынбай келе баштады. 

Таш-Рабаттын курулуш тарыхы карама-каршылыктуу. Документтерге ылайык ал жергиликтүү башкаруучу Мухаммед хандын буйругу менен курулган. Бирок көп жашаган карылар башка уламышты айтып, калтырышкан: “Таш-Рабатты атасы менен уулу курган. Курулуш аяктап калган кезде, куполго гана акыркы ташты коёрдо, алыстан кербен көрүнөт. Уулу ишин таштап коюп, ким келе жатканын карап көргөнү жөнөйт. Атасы болсо: “адегенде жумушту бүтүр, балам!” — деп айтат. Уулу укпастан кете берет да, кайра ошол бойдон кайрылып келбей калат. Көрсө, кербен менен кошо айчырайлуу сулуу кыз келе жаткан болот. Таш-Рабат ошол бойдон жабуусу жок турат”.

Нарын облусунда мына ушундай адаттан тыш архитектуралык эстелик бар. Таш-Рабаттан кызыктуу жол жүрүп, ашуу ашып, бийик тоодогу дагы бир кооз көлгө — Чатыр-Көлгө барса болот.
=== Сары-Челек ===
[[Сары-Челек]] көлү бийик тоодогу өтө кооз көл болуп саналат. Ал Кыргыз Республикасынын батышында, Бишкектен 500 км, ал эми Оштон 300 км аралыкта, Сары-Челек коругунда жайгашкан. Ал Чаткал тоо кыркасынын  ажайып жайы. Көлдүн узундугу түндүк-чыгыштан түштүк-батышты карай 7,5 км, суусунун аянты — 507 гектар.Сары-Челек көлү деңиз деңгээлинен 1940 м бийиктикте жайгашкан.   

Жайкысын көлдөгү суунун тепмпературасы Цельсия боюнча +19 градустан ашпайт, ал эми кышкысын Цельсия боюнча +4төн 0 градуска чейин өзгөрүп турат. Көлдүн суусун ичкенге болот жана андан Кожо-Ата дарыясы агып чыгат.

Көлдү курчаган капчыгайлардан ондогон тоо суулары куюлуп турат. Көлдүн жээктери өтө тик жана салаңдаган аскалар менен курчалган. Жээктен эле дароо тереңдик башталып, кээ бир жерде ал 234 метрге жетет. Тереңдиги боюнча Сары-Челек Орто Азияда үчүнчү, ал эми Кыргызстанда экинчи орунда турат.

Көлдүн түндүк жээктери койкойгон карагайлар менен пихталардын калың токойуна курчалган. Эгер сиз бул жерге келип калсаңыз, Сибирдин чытырман токойлоруна туш келгендей эле болосуз. Көз мелжиген карагайлар жаркыраган көл суусунда күзгүгө карангандай, чагылышып турат. Бул табигый күзгүдөн көлдү курчаган кызыл аскалар менен жашыл ыраң тоолорду да көрүп, сиз өзүнчө эле бир жомоктор дүйнөсүнө туш келгендей болосуз.

Көлдүн “Сары-Челек” деген аты ага күзүндө гана жарашат. Бул убакта бак-дарактардын жалбырактары сары, кызыл түскө боёлуп, көл бал сузган чаканы элестетет. Жылдын калган бардык мезгилинде көлдөгү суу бир аз жашыл ыраң аралаган көк түстө болот. Көлдүн атына бир кооз уламышты байланыштырып жүрүшөт. Ал көл жээгинде аарынын уюгун кармаган балчы жөнүндө. Күндөрдүн биринде ал балды челекке куюп жатып, балдын түсү ага ушунчалык жагып калат да, көлдү “Сары-Челек” деп атап коюптур.
== Билим берүү==
{{Негизги макала|Кыргызстандын билим берүүсү}}{{Section-stub}}

=== Жогорку окуу жайлар ===
* Ишембай Абдраимов атындагы Кыргыз авиациялык институту
* Махмуд Кашгари-Барскани атындагы чыгыш Университети
* &quot;Ала-Тоо&quot; Эл аралык университети
*Борбор Азиядагы Америка Университети (АУЦА)
* [[Экономика жана ишкердик университети]] (ЭИУ)
*  Академик М. Адышев атындагы Ош технология Университети (ОшТУ)
* Бишкек каржы-экономикалык академиясы (БФЭА)
* [[Бишкек гуманитардык университети]] (БГУ)
* Кыргыз Экономикалык Университети (КЭУ)
* Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Кыргыз мамлекеттик Юридикалык Академиясы (КГЮА)
* И. К. Ахунбаев атындагы Кыргыз мамлекеттик  медицина академиясы
*Кыргыз мамлекеттик дене-тарбия жана спорт академиясы 
* К.И.Скрябин атындагы Кыргыз Улуттук агрардык университети (КУАУ)
* Касым Тыныстанов атындагы Ысык-Көл мамлекеттик университети
* Ишенаалы Арабаев атындагы  Кыргыз мамлекеттик педагогикалык университети
* С. Нааматов атындагы Нарын Мамлекеттик университети 
* Ош Мамлекеттик  университет
* Ош технологиялык универститети 
* Ош Педагогикалык институту 
* Ош мамлекеттик социалдык университети 
* МГСУ Ош филиалы
* Ош Борбордук Азия Университети
* [[Кыргыз Мамлекеттик Юридикалык Академиясы]]
* атындагы Кыргыз мамлекеттик курулуш, транспорт жана  архитектура университети
* [[ Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук Университети]] (КНУ)
* Кыргыз-орусиялык Славян университети
* И. Раззаков атындагы Кыргыз Мамлекеттик техникалык Университети
* Борбордук Азиядагы Эл-аралык Университети
* [[Кыргызстан эл аралык университети|Кыргызстан Эл-аралык Университети]] (МУК)
* [[Кыргыз-Түрк &quot;Манас&quot; университети|Кыргыз-Түрк  «Манас» Университети]] (КТМУ)
* Жалал-Абад  Мамлекеттик Университети
* Т.Садыков атындагы көркөм сүрөт Академиясы (НАХ КР)

== Маданият ==
{{Негизги макала|Кыргызстандын маданияты}}
{{Section-stub}}

=== Майрам күндөрү ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Майрам күндөрү'''&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/1505/310?cl=ky-kg|title=11-Глава. Эс алуу убактысы. 113-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын Эмгек кодекси|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;
!Датасы
!Майрам
|-
|1-январь
|[[Жаңы жыл]]
|-
|7-январь
|Иса пайгамбардын туулган күнү
|-
|23-февраль
|Ата-Журтту коргоочунун күнү
|-
|8-март
|[[Аялдардын эл аралык майрамы|Аялдардын эл аралык күнү]]
|-
|21-март
|[[Нооруз]]
|-
|7-апрель
|[[Апрель революциясы|Элдик Апрель революциясы күнү]]
|-
|1-май
|[[Биринчи май|Эмгек майрамы]]
|-
|5-май
|Кыргыз Республикасынын Конституциясы күнү
|-
|9-май
|[[Жеңиш күнү]]
|-
|31-август 
|Кыргыз Республикасынын көз карандысыздыгы күнү
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Ай календары]] менен аныкталат
|[[Орозо айт]]
|-
|[[Курман Айт|Курман айт]]
|-
|7―8-ноябрь
|Тарых жана ата-бабаларды эскер күндөрү
|}
[[Жаңы жыл|Жаңы жылдын]] Үчтүн айынын 1 күнүн майрамдоодон тышкары, кыргыздар жазгы биримдик күнүндө Кыргыз Жаңы Жылды майрамдайт. Бул жаз майрамы Улак Тартыш ат ойуну менен сыяктуу өткөрүлөт.

== Транспорт ==

=== Аба майдандар ===
Кеңештер мезгилинин аягында Кыргызстанда 50гө жакын абабекет жана учуу-конуу тилкелери бар болчу, алардын көпчүлүгү негизинен Кытайга жакын жайгашкан чек ара аймагындагы аскердик максаттар үчүн курулган. Бүгүнкү күндө алардын кызмат бойдон калууда саны аябай эле аз. [[Air Kyrgyzstan|&quot;Кыргызстан&quot; Аба Шеркети]] Кытайга, Оруссияга жана башка жергиликтүү өлкөлөргө аба ташууларын ишке ашырат.

* [[Бишкек|Бишкектеги]] [[Манас (аба майдан)|Манас Эл аралык Абабекети]] [[Мөскөө]], [[Ташкен|Ташкент]], [[Алмата]], [[Үрүмчү]], [[Стамбул]], [[Баку]] жана [[Дубай]] тейлеген эл аралык абабекет болуп саналат.
* Ош Абабекети

=== Коңшу өлкөлөр менен темир жол каттанышы ===

* [[Казакстан]] – бар – [[Бишкек]] бутагы – ошол эле өлчөм
* [[Өзбекстан]] – бар – [[Ош]] бутагы – ошол эле өлчөм
* [[Тажикстан]] – жок – ошол эле өлчөм
* [[Кытай]] – жок – Колейанын Ажырымы 1524 мм / 1435 мм

=== Жолдор ===
[[Азия Өнүктүрүү Банкы|Азийа Өнүктүрүү Банкынын]] колдоосу менен жакында түндүктү жана түштүк-батышты байланыштырган [[Бишкек|Бишкектен]] [[Ош|Ошко]] маанилүү жол айактап калды. Бул өлкөнүн эки негизги калктуу пункттарынын — түндүктөгү [[Чүй өрөөнү|Чүй өрөөнүнүн]] жана түштүктөгү [[Баргана өрөөнү|Баргана өрөөнүнүн]] ортосундагы байланышты кыйла жеңилдетет. Бул жолдун кесиндиси узундугу 3500 метр болгон [[Ашуу|ашуудан]] кийин түндүк-батышта [[Талас өрөөнү|Талас өрөөнүнө]] бөлүнүп чыгат. Азыркы учурда Ош шаарынан Кытайга турган башкы жолду куруу планы иштелип чыгууда.

* жыйынтыгы: 34 000 км (140 км жогорку ылдамдыктагы жолдорду кошкондо)
* асфальт төшөлгөн: 22 600 км (таш менен капталган бардык жолдорду кошо алганда)
* үшүк: 7 700 км (бул жолдор стерилдештирилбеген жерден жасалган жана нымдуу аба-ырайы менен жүргүзүү кыйын) (1990)

=== Кыргыз Республикасынын аймак жана башкармалыктарга бекитилген унаанын тамга белгилери ===

* A — [[Баткен облусу]]
* В, Е — [[Бишкек шаары]]
* D — [[Жалал-Абад облусу]]
* I — [[Ысык-Көл  облусу]]
* H, N — [[Нарын облусу]]
* О — [[Ош облусу]] жана шаары
* С, S — [[Чүй облусу]]
* Т — [[Талас облусу]]
* Z — [[Ош шаары]]
* MVD — Ички Иштер Министрлиги
* KG — Мамлекеттик белгилер
* MES — Өзгөчө кырдаалдар Министрлиги
* ВР — Башкы  Прокуратурасы
* АР — Аскер Прокуратурасы
* УГ — Улуттук гвардия
* БА, КМ — Коргоо министрлиги
* ЧК — Чек ара кызматы
* ЖК — ГУИН

== Булактарга шилтемелер ==
{{эскертүүлөр}}

== Сырткы шилтемелер ==

=== Мамлекеттик сайттар ===

* [http://kenesh.kg/ Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин расмий сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201129115900/http://kenesh.kg/ |date=2020-11-29 }}
*[http://www.president.kg/kg/ Кыргыз Республикасынын Президентинин расмий сайты]
* [https://www.gov.kg/ky Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн расмий сайты]
* [http://sot.kg Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун расмий сайты]
*[http://www.stat.kg/kg/ Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитетинин расмий сайты]

=== Жалпы маалымат ===
[http://kyrgyzinfo.ru/tekst/kyrgyzstandyn-gerbi-gerb-kyrgyzstana.html kyrgyzinfo.ru]
{{Geographic Location
|Centre = Кыргыз Республикасы
|N     = [[Казакстан]] 
|NE = [[Кытай]]
|E      = [[Кытай]]
|SE = [[Кытай]]
|S     = [[Тажикстан]]
|SW = [[Тажикстан]]
|W      = [[Өзбекстан]]
|NW = [[Казакстан]], [[Өзбекстан]]
}}
{{Түркий мамлекеттер}}
{{Азия өлкөлөрү}}
{{Түрк кеңеши}}
[[Категория:Кыргызстан| ]]
[[Категория:Евразия]]
[[Категория:Азия өлкөлөрү]]
[[Категория:Борбордук Азия]]
[[Категория:Унитардык республикалар]]
[[Категория:Кыргыздар]]</text>
      <sha1>4c9tthpbvmdpxusmc94kqoe9gemsbgk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байтик баатыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7996</id>
    <revision>
      <id>423554</id>
      <parentid>415965</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T22:26:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15246" xml:space="preserve">
{|class=&quot;infobox&quot;
|- 
!&lt;font size=+2&gt;Байтик Канай уулунуку катары жоромолдонгон сүрөт.&lt;/font&gt;
|- 
|align=center| [[File:Baitik 2017 stamp of Kyrgyzstan.jpg | thumb | right]] 
|}

'''Байтик Канай уулу''' же '''Байтик баатыр'''; 1822-жыл же [[1823]]-жыл, [[Чүй өрөөнү]] — [[1886]]-жыл, Чүй өрөөнү, Кашка-Суунун бою, [[Кыргызстан]]) — XIX кылымдын кыргыздардын саясий ишмери, кыргыз элинин талаптарын Кокон хандыгынан коргогон ишмер, бирок ошол эле учурда ал  оторчул [[Орусия империясы|Орусия падышалыгынын]] Чүй өрөөнүндөгү баскынчыл жортуулдарын колдогон. &lt;br&gt;

==Байтик баатырдын өмүр таржымакалы==

[[Кыргызстан|Кыргызстандагы]] кыргыздардын солто уруусунун чоң манаптарынын бири болгон Байтик Канай уулу 1822-жылы же 1823-жылы Чүй өрөөнүндө туулган. (Анын туулган жана өлгөн жылдарын тарыхчы [[Молдокасымов, Кыяс Сатар уулу|Кыяс Молдокасымов]] Орусиянын падышалык доордогу архивдик даектерин иликтеп жүрүп тактаган). &lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;https://www.azattyk.org/a/1208444.html&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;


Байтиктин түп аталары Тагай бийге барып такалат. Байтик Орто Азияда [[Кокон хандыгы]] үстөмдүгүн жүргүзүп турган доордо жашаган. Тентектигинен атасынын Таластагы бир тууганы Сатылгандыкында жүргөн. 

Таластан кайтып келгенден кийин тың чыккан Байтик Чүйдөгү солтолордун манабы [[Жаңгарач|Жаңгарачка]] жагып, акыры солто уруусун башкарууга жетишкен. Байтик адегенде Кокон хандыгы м-н өз ара ыңгайлуу дипломатиялык мамиледе болгон. Б.б. Пишпектин үстүндөгү Бозбөлтөктү жердеп турган. 

Бийлигин бекемдөө үчүн ал Чүйдөн Таласка көчүп барып жашап калышкан чоңчарыктардан чыккан [[манасчы]] [[Балыкооз|Балыкоозду]] өзүнө чакыртып алган. &lt;br /&gt;

Көчмөн турмуштун шартында сабаты ачылбаган элге Балыгооз сыяктуу адамдардын кадыры кандай экендигин туура түшүнгөн. Көп маселелерди аны м-н кеңешип турган. Ошол мезгилде Кокондун ханы Малла хан Жаңгарачты өз таасиринде кармап туруу үчүн кысмакка алып, жылкыларын салык катары айдап кетип, зордук көрсөтүп турган. &lt;br&gt; 

Пишпек чебинин (к. [[Бишкек чеби]]) беги Рахматулла даткага каршы 1862-ж-дагы көтөрүлүштүн башында Байтик турган. Солтонун баатырлары Дуулат, Көкүм ж-а Чойбек Рахматулланы жок кылган. Чүй өрөөнүндө өкүм сүргөн саясий кырдаалды туура баалаган Б.б. жигиттери м-н Пишпек чебин курчап алып, бир тууганы Сатылган аркылуу Верныйдагы орус генералы Г.Колпаковскийге жардам сурап кайрылган. Бул күрөштө Байтикке кеминдик сарыбагыштардын  чоң  манабы  Жантай  жардамдашкан.  &lt;br&gt; 

Пишпек  чеби  талкалангандан  кийин  Байтик  200 жигити м-н баскынчы падышалык Орусиянын аскерлерине кошулуп, Кокон хандыгынын үстөмдүгүндөгү Олуя-Ата, Мерке, Чымкен чептерин каратууга катышкан. Олуя-Атада багыш уруусунун манабы Сарымсак баштаган 1000 кыргыз Байтиктин жигиттерине кошулган. &lt;br&gt; 

Байтик 19-к-дын орто ченинде Чүй өрөөнүндөгү кыргыздардын Орусия империясы тарабынан каратылышына түздөн-түз салым кошкон. &lt;br&gt; 

1867-ж. ал солто уруусунун өкүлү катары падыша Александр IIнин Кеңешине катышуу үчүн Санкт-Петербургга барган. &lt;br&gt; 

Байтик баатыр 1886-жылы Чүй өрөөнүндөгү өзүнүн кыштоосунда (азыркы [[Аламүдүн району|Аламүдүн районуна]] караштуу Байтик кыштагында) каза болгон.&lt;br&gt; 

==Коомдук ишмердиги боюнча кайчы баалар==

Баскынчы [[Орусия империясы|Орусия империясына]] кылган кызматы үчүн ага аскердик  капитан  даражасы  ыйгарылып, ал Анна  тасмасына  тагылуучу  Чоң  алтын  медаль,  ыйык  Станислав ордени ж-а каухар чөгөрүлгөн шакек м-н сыйланган. &lt;br&gt; 

Байтик элди уюштурууга жөндөмдүү, саясий маселелерди туура чече алган, өзүнүн алысты көздөгөн максаттарын ишке ашырууда элге алымдуу, кадыр-барктуу инсандарды колго ала билген адам болгон. 

Ошол эле учурда анын эгемендикке каршы чыгып, баскынчыларга - орусиялык оторчуларга кызмат кылгандыгы тууралуу калыс баа Кыргызстанда постосветтик доордо гана жарыялана баштады.   &lt;br&gt;

==Эстутум==

Эгемен [[Кыргызстан|Кыргызстанда]] Байтик баатырдын ысымы ал туулуп-өскөн жана каза болгон жердеги айылга берилген. [[Байтик (айыл)|Байтик айылы]] Кыргызстандын Чүй облусуна караштуу Аламүдүн районунун курамына кирет. Бул айыл совет доорунда &quot;Аламүдүн&quot; совхозунун борбору болгон. &lt;br&gt;

==Сүрөт тууралуу талаш пикирлер==

Байтик баатырга таандык делип жүргөн фотосүрөттү азыркы тапта башка тарыхый инсандыкы деп баалашууда. &lt;br&gt;

Тарыхчы Кыяс Молдокасымов 2003-жылы 22-апрелде &quot;Азаттык&quot; үналгысынын интернет барагында мындайча таасын жазган: 
&quot;Эл арасында буга чейин белгилүү болгон болжолдуу сүрөтүндө ал эки ийнине падышалык администрация ыйгарган капитан чинин билдирген белгини, сол көкүрөгүнө жалгыз орденин, мойнуна лентага байланган чоң алтын медалын тагынган, башына суусар тебетей кийген, аппак сакалы жайкалган, жашы 70тен эчак өткөн арыкчырай абышканы элестетет. &lt;br&gt;

Анын каза болгон жылы 1886-жыл болсо, ал жаңы такталган жашы боюнча 63үндө, мындайча айтканда пайгамбар жашында каза болгон. Демек, ошол кездеги эт, кымыздан өксү болбогон Байтик баатырдын чырымы алда канча жаш көрүнгөн. &lt;br&gt;

Анын үстүнө 1872-жылы жогоруда аты аталган А. Хорошхин аттуу автор аны мындайча сыпаттаган:&lt;br&gt;

- Ал узун бойлуу, кең далылуу, үнү да айбаттуу, өткүр көздүү, чоң кара сакалы бар, баскан-турганы салабаттуу адам. Чындыгында эле ал майда, эби-сыны жок кара кыргыздардын арасында өзгөчөлөнүп турат.&lt;br&gt;

Өз замандашынын жазганы боюнча, Байтик баатыр буга чейин элге белгилүү сүрөтүнөн бир топ айырмаланаары айкын. Ошондуктан биз көптөн бери анын сүрөтүн ар тараптан иликтеп отуруп, колубуздагы сүрөт Байтик баатырдын сүрөтү экенине ынанып, аны биринчи жолу «Азаттык» аркылуу коомчулукка жарыя кылып отурабыз. &lt;ref&gt;Сүрөткө шилтеме: https://gdb.rferl.org/AE2E6978-FB0D-4DA6-BEEB-10962FF7995C_w1023_r1_s.jpg&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;

Бул сүрөт падышалык жергиликтүү администрация тарабынан 1883-жылы тартылып алынып, ал жөн гана «Жетисуу облусундагы белгилүү манаптар менен көпөстөрдүн сүрөтү» деген аталышта сакталып келген. Бул сүрөттөгү 10 инсандын эч кимисинин ысымы көрсөтүлгөн эмес. Мындан 7-8 жыл мурда алардын арасында отурган Шабдан баатырдын 34 жаш курагындагы сүрөтүн аныктап, тактап, анын урпактарына жана жалпы коомчулукка билдирген элек. Эми ортодо, Шабдан баатырдын жанында отурган кең далылуу, Шабдандан бойлуу, сыйлуу чапан кийип, орден-медалын, алтын курун тагынган, жашы алтымышты таяган алыбеттүү инсанды Байтик баатырдын өзү демекчибиз. Бизге жеткен жазма булактардагы Байтик баатырды сүрөттөгөн даректер да аны ырастап, оюбузду бышыктайт&quot;. &lt;br&gt;

== Адабият ==
* Койчиев Арслан. Осмонаалы Сыдык уулу жана анын “Тарыхтары” / Ред.: А.Мокеев, Т.К.Чоpоев. — Бишкек, 1992. — 46 б.
* Кыргыз тарыхы боюнча кыскача энциклопедия. Бишкек.  2003. 
* Өмүрбеков Т.Н. Эл башылар, эрендер жана эл тарыхы: (Тарыхий очерктер) / Жооптуу редактор Т.К.Чоротегин. - Бишкек: Макспринт, 2014. - 228 бет. - &quot;Тарых жана мурас&quot; түрмөгү. - ISBN 978-9967-12-386-1. 
* Өмүрбеков Т.Н., Чоротегин Т.К. Кыргыздардын жана Кыргызстандын жаңы доордогу тарыхы: (XVII - XX кк. башы): Орто мектептердин окуучулары үчүн кошумча сынак окуу куралы / Жооптуу редакторлору К.Үсөнбаев, А.Асанканов. — Бишкек: «Кыргызстан» басмасы, 1995. — 187 б. - ISBN 5-655-01032-1.
* Өмүрбектегин Т.Н., Чоротегин Т.К. Түндүк Кыргызстандын Орусияга каратылышы. - Бишкек: &quot;Учкун&quot; концерни, 1992. - 24 бет. - (Кыргызстан Жаш Тарыхчылар Жамааты. &quot;Кыргыз таануучунун китеп текчесине&quot;).
* Омурбеков Т.Н., Чоротегин Т.К. Қиргизистон тарихи: (XVIII аср охири – 1917 йил): Учинчи қисм: Ўрта мактабларнинг 8-синфи учун дарслик: (Ўзбекча таржима: Тахиржон Хайруллаев). - Жалолобод, 2000. (Қиргиз Республикаси Таълим ва фан вазирлиги томонидан тасдиқланган). – 244 бет. - Қайта ишланиб, тулдирилган иккинчи нашридан таржима / Ўзбек тилига Равшанбек Акбаров таржима қилган. Муҳаррирлар: М.Т.Мамасаидов, О.Х.Худайбердиев. – Ўш-Бишкек, 2004. – 176 б. – ISBN 9967-411-46-5.
* Урстанбеков Б.У., Чороев Т.К. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк. – Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. 1990. – 288 бет. – (История Киргизии: Краткий энциклопедический словарь). – (В со-авторстве с кандидатом исторических наук, доцентом Бейше Урстанбековым). – (ISBN 5-89750-028-2)
* Чоротегин Т.К., Молдокасымов К.С. Кыргыздардын жана Кыргызстандын кыскача тарыхы: (Байыркы замандан тартып бүгүнкү күнгө чейин): Тарыхты окуп үйрөнүүчүлөр үчүн. – Бишкек, 2000. – (Краткая история кыргызов и Кыргызстана. На кыргызском языке. Со-автор кандидат исторических наук Кыяс Молдокасымов). (ISBN 9967-00-001-5). – 160 стр. &lt;br&gt;


== Интернеттеги шилтемелер ==
* https://www.azattyk.org/a/1208444.html
* http://bizdin.kg/%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0/%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%B8%D0%BA-%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%80/ &quot;Эл адабияты&quot; сериясынан &quot;Байтик баатыр&quot; китеби
* https://gdb.rferl.org/AE2E6978-FB0D-4DA6-BEEB-10962FF7995C_w1023_r1_s.jpg


==Ички шилтемелер==

[[Категория:Кыргыз тарыхы]]
[[Категория:Инсандар]]
[[Категория:Кыргыз таануу]]
[[Категория:19-кылым]]
[[Категория:Чүй облусу]]</text>
      <sha1>fux5c2py4skbz5zxqo4mckd87ukcdyy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Койсан элдери</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14563</id>
    <revision>
      <id>423515</id>
      <parentid>152954</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T14:59:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2186" xml:space="preserve">[[File:Khoi-San.png|thumb|&lt;span style=&quot;;background-color: yellow;&quot;&gt;Сары&lt;/span&gt; — койсан элдери]]
'''Койсан элдери''' — [[Түштүк Африка]] элдеринин шарттуу аталышы. Белгилери болуп:
* [[койсан тили|койсан тилинде]] сүйлөшөт;
жана/же
* [[капоид расасы|капоид расасына]] таандык;

* Митохондриялык ДНК анализдеринин маалыматтарын карата, койсан элдери, мындан 150 миң жыл мурун бөлүнүп кеткен Африка элдеринин эки популяциясына тиешелүү. Бул эки популяция кайрадан, таш доорунда биригишкен, бирок биринчи популяциянын элдеринин белгилери көп сакталып калган, ал эми экинчи популяциянын белгилерин Африканын түштүгүндө жашашкан койсан элдери көбүрөөк алып жүрүшөт;

Койсан элине, ошондой эле [[бушмендер]] жана [[готтентоттор]] киришет.
[[Image:San tribesman.jpg|thumb|200px|32 жаштагы койсан элинин өкүлү]]
Ал эми «койсан» темини ([[нама]] ''khoi'' 'адам' жана ''san'' '[[бушмен]]') 1928-жылы этнограф Л. Шульце тарабынан бул элдердин физикалык-расалык белгилеринин негизинде сунушталган. 1963-жылы [[Гринберг, Жозеф|Гринберг]] бул терминди [[макро-үйбүлө]] термини менен бириктирип караган [Greenberg 1950; 1963]. Бул гипотизаны бекитүү үчүн Гринберг тилдердин типологиялык жана лексикалык окшоштуктарын салыштырып берген.


{{элдер-stub}}

[[Category:Дүйнө элдери|*]]

[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>rkihangzxkyybzxnwp4i1g3m13mthr7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Президент</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15923</id>
    <revision>
      <id>423591</id>
      <parentid>367448</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T11:31:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bosogo</username>
        <id>18484</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4315" xml:space="preserve">'''Президент''' (лат. - алдыда олтуруучу) 
*1. шайлануучу мамлекет башчысы, ажо; 
*2. мекемени, коомду жетектөө үчүн шайланган төрага; 
*3. корпорациянын, компаниянын жогорку кызматтагы башкаруучусу.

== Кыргызстан ==
1990-жылы 22–30-октябрдагы [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасынын]] Жогорку Советинин кезексиз сессиясында биринчи жолу президент маселеси каралган. 1990-жылы 24-октябрда «Кыргыз ССРинде Президенттик кызматты түзүү жөнүндө» Мыйзам кабыл алынып, 27-октябрда парламент Кыргызстандын туңгуч Президенти [[Аскар Акаев|Аскар Акаевди]] шайлоо менен коллегиялдуу мамлекет башчысынын ордуна жеке кызмат оруну – президент киргизилген. [[Парламент]] шайлаган президенттин ыйгарым укуктарын, президенттик бийликтин мыйзамдуулугун камсыз кылуу максатында 1991-жылы 12-октябрда көз карандысыз, эгемендүү мамл. башчысы мамл. түзүлүш жөнүндөгү маселени чечкен. 1993-ж. 5-майда эгемендүү [[Кыргыз Республикасынын Конституциясы|Кыргызстандын Конституциясын]] кабыл алуу менен совет системасы толугу менен жоюлуп, президенттик бийлик орногон. 1995-жылы 24-декабрда элдик [[шайлоо]] жолу менен Кыргыз Республикасынын туңгуч президенти [[Аскар Акаев]] шайланган. Бул Конституцияга ылайык президенттин биринчи мөөнөтү деп эсептелген. 1996-жылы 10-февралда өткөрүлгөн [[референдум|референдумдун]] негизинде президент статусунун өзгөрүлүшү менен президенттик «күчтүү» бийлик орноп, Кыргыз Республикасы [[парламенттик башкаруу|парламенттик башкаруудан]] парламенттик башкарууга өткөн. 2000-жылы 29-октябрда президентикке Аскар Акаев экинчи мөөнөткө кайра шайланган. 2003-жылы 2-февралдагы жалпы элдик референдумда Кыргыз Республикасынын президенти Аскар Акаевге дагы бир жолу ишеним көрсөтүлдү.&lt;br&gt;
2004- жылдын 24-мартында элдик революция болуп, президенттикке [[Курманбек Бакиев]] дайындалган.&lt;br&gt; 2008- жылдын 28- июлунда президенттик шайлоо өтүп, анда да  К. Бакиев жеңип чыккан.

2010-жылдын 7- апрелинде кайра элдик революция болуп, бийликке убактылуу өкмөт келип, президенттикке [[Роза Отунбаева]] келет.

2011–жылы декабрь айында Р.Отунбаева  бийликти шайлоонун негизинде утуп чыккан [[Алмазбек Атамбаев|Алмазбек Атамбаевге]] өткөрүп берди.

== Адабият==
* Кыргыз Тарыхы. Энциклопедия. Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Бишкек, 2003.  И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик педагогикалык университети.

[[Категория:Мамлекеттер президенттери|*]]
[[Категория:Саясат таануу]]
[[Категория:Кызмат ордулары]]</text>
      <sha1>m5145v4nlwxrxha8ewm9jpjhmdnq7ws</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Конго Демократиялык Республикасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39731</id>
    <revision>
      <id>423498</id>
      <parentid>319105</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T12:25:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Калкы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43838" xml:space="preserve">{{Адаштырба|Конго Республикасы}}
[[Файл:Democratic Republic of the Congo (orthographic projection).svg|thumb|КДР.]]
'''Конго Демократиялык Республикасы''' ('''КДР''') – [[Борбордук Африка|Борбордук Африкадагы]] мамлекет. Батышында [[Атлантика океаны|Атлантика океанына]] чыгат. Түндүгүндө Борбордук Африка Республикасы жана Судан, чыгышында Уганда, Руанда, Бурунди жана Танзания, түштүгүндө Замбия, Ангола, батышында Конго Республикасы менен чектешет. Аянты 23,448 миң км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; (Африкада чоңдугу боюнча Судан, Алжирден кийинки 3-өлкө). Калкы 64,1 млн (2008). Борбору – [[Киншаса]]. Расмий тили – француз тили; улуттук тилдери – киконго (конго), лингала, суахили, чилуба (луба). Акча бирдиги – конго франкы. Административдик-аймактык жактан 11 провинцияга бөлүнөт.

[[Файл:Flag of the Democratic Republic of the Congo.svg|thumb]]
Конго – Бириккен Улуттар Уюмунун (1960), Африка союзунун (1963; 2002-ж. чейин Африка биримдиги уюму), Эл аралык Валюта фондунуну (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүгүү банкынын (1963), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1997) мүчөсү. 

==Администрациялык-аймактык бөлүнүшү==
2005-жылкы Конституция боюнча үч жылдык өтмө мезгил аяктагандан жана «Борбордон ажыратуу жөнүндө» мыйзам кабыл алынгандан кийин 2009-ж. административдик-аймактык реформа жүргүзүү каралып, ал боюнча өлкө төмөнкү 26 провинцияга бөлүнмөкчү: Борбордук Касаи, Борбордук Конго, Жогорку Ломами, Жогорку Уэле, Жогорку Катанга, Итури, Касаи, Кванго, Квилу, Киншаса, Ломами, Луалаба, Маи-Ндомбе, Маниема, Монгала, Санкуру, Танганьика, Төмөнкү Уэле, Түндүк Киву, Түндүк Убанги, Түштүк Киву, Түштүк Убанги, Тшопо, Чуапа, Чыгыш Касаи, Экватордук.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Конго – унитардык мамлекет. Конституциясы 2005-ж. 18–19-декабрда референдумда кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – жалпы жашыруун добуш менен 5 жылга шайланган президент (1 жолу кайра шайланууга укуктуу). Президент өкмөттү башкарат жана куралдуу күчтөрдү жетектейт. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – кош палаталуу парламент. Төмөнкү палатасы – Улуттук чогулуш (500 депутаттан турат). Жогорку палатасы – Сенат (108 депутаттан турат). Парламент 5 жылга шайланат. Аткаруу бийлигин президент жана премьер-министр жетектеген өкмөт ишке ашырат. Премьерминистр жана министрлер президент тарабынан дайындалат. Конгодо көп партиялуу система орун алган. Белгилүү партиялар: Калыбына келтирүү жа демократия үчүн элдик партия, Бириккен лумумбия партиясы.

==Табияты==
Өлкөнүн борбордук жана батыш бөлүктөрү туюк Конго ойдуңун жана аны курчаган тоо капталдарын ээлейт. Аны түндүктөн түштүктү карай Конго дарыясы кесип өтөт. Конгонун ортонку агымында байыркы көл-аллювий түздүгү (300–380 м бийиктикте) пайда болгон. Ойдуңдун таманы Конгонун жана анын куймаларынын жайылмасынан бир аз гана бийик жайгашкандыктан, аны дайыма суу каптап турат, басымдуу бөлүгүн саз ээлейт. Ойдуңдун четжакаларын бийикт. 500–600 м, түштүгүндө 1200 мге жеткен платолор курчайт. Конго дарыясында шаркыратмалар (Ливингстон ж. б.) жана босоголор көп. Түндүгүндө цоколдук түздүктөр, Азанде платосу, түштүгүндө Лунда платосу, түштүк-чыгышында Митумба тоолору, тектон. ойдуңдар менен бөлүнгөн платолор жайгашкан. Өлкөнүн чыгыш чет-жакасы – Чыгыш Африка бөксө тоосунун этек тоолорун камтыйт. Өлкөнүн чыгыш жагын чектей Чыгыш Африка жаракалар (рифт) зонасы созулуп жатат. Ал зонанын чет-жакаларында бийиктиги 2000–3000 мге жеткен Митумба, Угома тоолору жайгашкан; өлкөнүн эң бийик жери – Рувензори горст массиви, 5109 м (Маргерита чокусу). Вирунга тоолорунда аракеттеги жанар тоолор (Ньямлагира, Ньирагонго) бар. Грабендердин тамандарын ири тектоникалык көлдөр (Альберт, Эдуард, Киву, Танганьика, Мверу ж. б.) ээлейт. Тектоникалык жактан Кнун аймагын кембрийге чейинки Африка платформасы ээлейт. Конго кен байлыкка бай: кобальт (запасы боюнча дүйнөдө 1-орунда), калай, вольфрам (дүйнөдө алдынкы орунда), жез, цинк кен таштары (2-орунда), тантал (3орунда), алмаз (4-орунда), германий, ошондой эле нефть, газ, көмүр, алтын, күмүш ж. б. Конгонун аймагы экватор жана субэкватор климаттык алкактарында жайгашкан. Өлкөнүн 3° түштүк кеңдик менен 3° түндүк кеңдиктин аралыгынан орун алган бөлүгүндө дайыма нымдуу климат өкүм сүрүп, жаан-чачын көп жааган 2 мезгил (марттан июнга чейин жана сентябрдан декабрга чейин) болот. Конго ойдуңунда жана аны курчаган платолордо эң жылуу айдын (март же апрель) орточо температурасы 26–27°С, эң суугунуку (июль же август) 23–25°С; температуранын суткалык амплитудасы жылдыкынан жогору, бирок 10–15°Сден ашпайт. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү 1500–2000 мм. Конгонун түндүк бөлүгүнүн жана түндүк четинин климаты субэкватордук, жайы жаан-чачындуу, кышы кургакчыл; кургакчыл мезгилдин узактыгы өлкөнүн түндүк чек арасына жакын 2–3 айга (декабрь–февраль), түштүгүндө 5–7 айга (апрель–майдан ноябрга чейин) созулат. Температуранын жылдык амплитудасы экватордукуна караганда жогору; суткалык амплитуда көбүнчө 20°Сден ашат. Температуранын максимуму жаанчыл мезгил башталарда байкалат (түндүгүндө 28°Сге, түштүгүндө 24°Сге чейин); кышкы орточо температура түндүгүндө 24°С, түштүгүндө 18°С. Экватордон алыстаган сайын жаан-чачындын өлчөмү түндүк чет-жакасында 1300–1500 ммге, түштүк четинде 1000–1200 ммге чейин азаят. Конгонун чыгыш бөлүгүнүн тоолуу аймактарында температуранын жылдык амплитудасы 1–2°Сге чейин гана; 1500 м бийиктикте жылдык орточо температурасы 20°С, салыштырмалуу нымдуулугу жогору. Тоолордун айдарым капталдарында жылына 2500 ммге (Рувензоринин капталдарында 4000 ммге) чейин жаан-чачын жаайт.

Дарыя тармагы өтө жыш жана суусу мол. Аймагынын &lt;sup&gt;9&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt; бөлүгүнөн ашыгы Конго дарыясынын,чыгышындагы бир аз жери Нилдин алаптарына кирет. Ири дарыялары: Конго жана анын оң (Луфира, Лувуа, Арувими, Итимбри, Монгола, Убанги), сол (Ломами, Лулонга, Руки, Ква) куймалары. Чыгышында Альберт, Эдуард, Киву, Танганьика, Мверу көлдөрү жайгашкан. Конго ойдуңунда ири тайыз көлдөр (Ман-Ндомбе, Тумба) бар. Конго суу менен камсыз болуусу (жылына киши башына 1283 м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; суу туура келет) боюнча Африкада 1орунда; гидроэнергетикалык ресурстары (44 миң МВт) боюнча алдынкы орундардын бирин ээлейт.

Өлкөнүн 58% аянтын токой, 25%ин саванна, сейрек токой жана кылкандуу өсүмдүктөр ээлейт. Конго ойдуңунда бузулбаган дайыма жашыл экватор токоюнун (гилея) аянты боюнча дүйнөдө экинчи орунду ээлейт. Өсүмдүктөрүнүн мүнөзү нымдуулуктун жана рельефтин өзгөчөлүктөрүнө байланыштуу. Конгонун ортонку агымындагы батыш түзөң бөлүгүн саз жана дайыма суу каптап туруучу токой ээлейт; ал тоо капталдарында дайыма нымдуу, дайыма жашыл экватор токою менен алмашат. Токойдо дарактын баалуу породалары көп, алар: кызыл, сары, эбен дарактары, лимба, агба, ироко, ошондой эле май пальмасы, каучуктуу дарактар ж. б. Түндүгүндөгү, батышындагы жана түштүгүндөгү тоо-дөңсөөлөргө парк сымал таралган өскүлөң саванна, дарыя өрөөндөрүнө галерея токою мүнөздүү. Түштүк-чыгышында (Катанга провинциясында) жалбырагын күбүүчү саванналуу миомбо токою таралган. Тоолуу чыгыш бөлүгүнө бийиктик алкактуулук мүнөздүү: тоонун нымдуу дайыма жашыл токою (3000–3500 м бийиктикте) жогору карай бамбук токою, африка-субальп (дарак сымал вереск басымдуулук кылат), африка-альп (крестовниктүү, лобелиялуу) алкактары менен алмашат.

Гилеянын астында калың кызыл-сары ферралит, суу каптап турган саздуу токойдун астында гидроморфтук латериттүү глей, жалбырагын күбүүчү сейрек токойдун астында феррозём, саваннанын астында – кызыл ферралит топурактары өөрчүгөн. Биологиялык ар түрдүүлүгүнүн деңгээли өтө жогору: татаал өсүмдүктөрүнүн 11 миң (анын 10%и эндемиктер), сүт эмүүчүлөрдүн 450, куштардын 1150, сойлоочулардын 300дөн, жерде-сууда жашоочулардын 200дөн, балыктын 100дөн ашык түрү бар. Түздүктөрдөгү токойду африка токой пили, токой дукери, окапи, токой доңузу, [[приматтар]], тоолуу аймактарды тоо горилласы, саздуу жээктерди бегемот, крокодил, саванна жана сейрек токойду – антилопа, африка жанышы, зебра, жираф, керик мекендейт. Жырткычтардан арстан, гепард, леопард, чөө, темгил көк жал ж. б. кездешет.

Коммерциялык жыгач даярдоодон жана айыл чарба жерин кеңейтүүдөн өлкө нүн токой аянты 0,4%ке чейин кичирейген. Конгонун ортонку агымындагы жетүүгө татаал саздуу токой антропогендик таасирге анча дуушарланган эмес; ал эми Конгонун чыгышындагы тоо токою (анда калк жыш отурукташкандыктан) көп өзгөрүүгө дуушар болгон. Биологиялык ар түрдүүлүктүн азайышы браконьердикке, ошондой эле өлкөдөгү куралдуу кагылышуу кырдаалына байланыштуу. Татаал өсүмдүктөрдүн 55, сүт эмүүчүлөрдүн 40, куштардын 28 түрү жоголуу алдында турат. Өлкөнүн жээк аймактарында нефть менен булгануу байкалат. Конгодо жалпы аянты 8,3%ке жеткен 83 аймак коргоого алынган. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине Вирунга (1979-ж. уюшулган), Кахузи-Биега (1980), Гарамба (1980), Салонга (1984) улуттук парктары, Окапи улуттук резерваты (1996) кирген. Эл аралык маанидеги коргоого алынган суу-саз мейкиндиги 866 миң га жерди ээлейт; анда куштар уя салып, кыштайт.

==Калкы==
Конгонун калкынын көбү (85%и) бантулар (луба, конго, нгала, [[монго (эл)|монго), теке, яка ж. б.); түндүгүндө жана чыгышта убанги (7%), түндүк-чыгышында нилсахара (10,1%и) тилдеринде сүйлөгөн элдер жашайт. Калктын табигый өсүүсү 3,1%. Төрөлүү (1000 адамга 43 бала) өлүм-житимден (11,9%) үч эсе ашык. Өлкөдө жаш курактагылар басымдуулук кылат; орточо курагы 16,3 жыл. Курактык курамында өспүрүмдөрдүн (15 жашка чейинкилердин) үлүшү 47,1%, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 50,4%, 65тен ашкандар 2,5% (2008). Калктын өмүрүнүн күтүлгөн орточо узактыгы 54 жыл (эркектердики 52,2, аялдардыкы 55,8 жыл (2008).

Калк өлкөнүн батыш чет-жакасында (орточо жыштыгы борбордук провинцияга 1 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; жерге 960тан ашык, төмөнкү Конго провинциясында 78,4 адам) жана чыгышында (Түндүк Киву провинциясында 97,4, Түштүк Кивуда 67,3 адам); калк эң сейрек отурукташкан аймак – Катанга провинциясынын түштүк-чыгышы 1км&lt;sup&gt;2 &lt;/sup&gt;жерге 9,8 адам. Шаар калкы 32%тей. Ири шаарлары (2008): Киншаса (9167 миң), Лубумбаши (1628 миң), Мбужи-Майн (1474 миң), Колвези (932,3 миң), Кисангани (592,2 миң), Бома (508,3 миң), Кананга (507,8 миң), Ликаси (496,6 миң). Экономикалык активдүү калкы 15 млн адам (2006); иштегендердин 65%и айыл чарбасында, 19%и тейлөө чөйрөсүндө, 16%и өнөр жайында эмгектенет. Калкынын 40–55%и католиктер, 20–42%и протестанттар (лютерандар, англикандар ж. б.), 10%тейи африкахристиансинкреттик динди тутат, 10%и мусулмандар.

==Тарыхы==
Касаи, Луалаба, Луапула дарыясынын жогорку агымында табылган таш куралдар Конго аймагында эрте палеолит жана Ашель доорунда эле адам жашаганын далилдейт. Ортонку таш доорунда тумбий маданияты (Санго маднын бир түрү; 55–45 миң жыл мурда), Лупембе маданияты (30–15 миң жыл мурда), соңку таш доорунда читоль маданияты (15–3 миң жыл мурда) Киншаса шаарынын чет жакаларында жана Бена-Читоле платосунда өнүккөн. Катанга провинциясында табылган металлды кайра иштетүү очогу (метеорит темири; б. з. ч. 5-кылымдын ортосу) Африкадагы кара металлургиянын байыркы борборлорунун бири деп божомолдонот. Конгонун байыркы калкы пигмейлер, сан (бушмендер) жана кой-коин (готтентоттор) болгон. Б. з. ч. 1-миң жылдыктын башында бантулар аларды токойлуу райондорго сүргөн. 9-кылымдын башында Катанга провинциясынын түндүгүндө Кисале маданиятына таандык алгачкы саясий түзүлүштөр пайда болгон. 13–16-кылымдарда Конго аймагында Конго, Матамба, Нгойо, Куба, Луба, Лунда, Касонго мамлекеттик бирикмелери (кээде империялар жана королдуктар деп да аталат) түзүлгөн. 1480-жылдары Д. Кан жетектеген португалдар Конгого келе баштап, 16-кылымда Конго дарыясынын сол жээги португалдардын кул сатуучу аймагына айланган. Жергиликтүү калк бир нече жолу португалдарга каршылык көрсөтүшкөн. Конгодо күчтүү башкаруучунун бийлиги астында бирдиктүү мамлекетти калыбына келтирүүнү көздөгөн, европалыктарга каршы кыймыл (1703) пайда болуп, 1706-ж. куралдуу көтөрүлүшкө айланган. 1709-жылдын башында конголук ак-сөөктөр көтөрүлүштү басышкан. Кул сатуунун өнүгүшү, ич-ара согуш, децентрализация региондогу мамлекеттин кулашына алып келген. 19-кылымдын аягында Конго аймагы европалык мамлекеттердин атаандашуу объектисине айланган. 1876-ж. Бельгия королу Леопольд IIнин жетекчилиги менен Эл аралык африкалык ассоциация (1880-ж. Эл аралык Конго ассоциациясы деп аталган), 1878-ж. «Жогорку Конгону изилдөө боюнча комитет» бельгиялык компаниясы түзүлгөн. Королдук эмиссарлар жергиликтүү уруу башчылар менен келишим түзүп, анын негизинде король Леопольд II Конго дарыясынын сол жээгин көзөмөлгө алган. 1884–85-жылдары Берлин конференциясы Леопольд II ни «Көз карандысыз Конго мамлекетинин» (ККМ) башкаруучусу деп тааныган. ККМнин негизги экспорттук тармагы каучук болгондуктан, Леопольд II өлкөнүн жалпы аянтынын 50%ин жеке компанияларга берип, каучук иштетүүгө монополия түзүп, жергиликтүү калктан каучук түрүндө салык алган. 1890-жылы темир жолу курула баштаган. 1888-ж. ККМда «Форс пюблик» колониялык армия уюшулуп, 1894-ж. аскердик кызмат өтөө киргизилген.

[[Файл:LumumbaBrussel1960.jpg|thumb|[[Патрис Лумумба]] (1960).]]

20-кылымдын башында Леопольд IIнин режимине каршы күрөш башталып, 1908-ж. 15-ноябрда Леопольд II ККМны Бельгия колониясындагы – Бельгиялык Конго (БК) деп өзгөртүү жөнүндө декретке кол коюуга мажбур болгон. 1-дүйнөлүк согуш жылдарында БКнын колониялык аскерлери британиялык жана француздук союздаштар менен бирге Танганьика көлү, Камерун, Руанда-Урунди аймактарындагы согуштук аракеттерге катышкан. БКда европалык ири компаниялардын кен казып алуу иштеринин натыйжасында тоо-кен иштетүү өнөр-жай, транспорт системасы, энергетика өнүгүп, Катанга, Киву провинцияларында жана Леопольдвиль (азыркы Киншаса) шаарында ири өнөр-жай борборлору пайда болгон. 1920–50-жылдары БКнын көз карандысыздыгын талап кылган улуттук-боштондук кыймыл күчөп, диний-саясий кыймылдар, секталар жана партиялар пайда болгон. 1959-ж. Леопольдвиль калкы антиколониялык көтөрүлүшкө чыккан. 1960-ж. Бельгия өкмөтү БКга көз карандысыздыкты берүү жөнүндө билдирген. 1960-ж. 30-июнда көз карандысыз Конго Республикасынын (РК) түзүлүшү жарыяланган. Анын президенттигине Ж. Касавубу, премьер-министрлигине [[Патрис Лумумба|П. Лумумба]] шайланган. 1960-ж. 5-июлда П. Лумумбанын жүргүзгөн көз карандысыз саясатына каршы аскер төңкөрүшү уюшулуп, 5-сентябрда ал кызматтан кеткен. 1961-ж. августта С. Адула жетектеген РКнын жаңы өкмөтү түзүлгөн. 1962–63-жылдары Түштүк Касаи жана Катанга РКга кошулган. 1964-ж 1-августта өлкөнүн Конституциясы күчүнө кирип, федеративдүү мамлекеттик түзүлүш орногон. РК Конго Демократиялык Республикасы (КДР) деп аталган. 1965-ж. 24-ноябрда мамлекеттик төңкөрүштөн кийин бийликке келген Конго улуттук армиясынын башкы штабынын начальниги С. С. Мобуту бардык саясий партия жана уюмдардын ишине (1967-ж. түзүлгөн «Элдик революция кыймылы» партиясына гана уруксат берген) тыюу салган. 1960–70жылдары «накта заирдик улутчулдук» расмий доктрина кабыл алынган. 1971-ж. 27-октябрда ДРК Заир Республикасысы (ЗР) деп аталган, бирок Мобуту өкмөтү өлкөнүн экономикасын өзгөртө алган жок. 1996-ж. ЗР өкмөтүнүн макулдугу менен куралдуу руанд хуту отряды өлкөнүн чыгыш райондорун басып алып, жергиликтүү тутси урууларын (баньямуленге) кырышы жарандык согушка (1996–97-жылдары 1-Конго согушу) алып келген. Л. Д. Кабила жетектеген Конго-Заир боштондугу үчүн альянс демократиялык күчү (КЗБАДК) Мобуту өкмөтүнө каршы чыккан. Көтөрүлүшчүлөргө тутсилер кошулган. 1997-ж. майда КЗБАДК отрядынын Киншасага кириши менен Мобуту бийликтен кеткен. Бийлик Кабилага өтүп, өлкөгө Конго Демократиялык Республикасы (КДР) деген ат кайтарылган. Жаңы президенттин саясаты жаңы жарандык согуштун чыгышына (1998–2002-жылдары 2-Конго согушу) алып келген, ага коңшу мамлекеттер кошулган. 1999-ж. июлда Лусака (Замбия) шаарында согушту токтотуу жөнүндө келишимге кол коюлган. Анын аткарылышын көзөмөлдөө үчүн 1999-ж. 30-ноябрда Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) коопсуздук кеңеши КДРге БУУнун миссиясын уюштурган. 2001-жылдын башында Л. Д. Кабила өлтүрүлүп, өлкөнүн президенттигине анын уулу Ж. Кабила шайланган. 2002-ж. июлда Претория (ТАР) шаарында КДР менен Руанда, сентябрда Луанда (Кения) шаарында КДР менен Уганданын ортосунда тынчтык келишим түзүлгөн. 2003-ж. 2-апрелде КДР өкмөтү, саясий партиялар жана оппозициялык куралдуу топтордун ортосунда Конгодогу кризисти жөнгө салуу саясаты жөнүндө сүйлөшүүлөр жүргүзүлгөн. 2004-ж. Конгодо көп партиялуу система киргизилген, 2005-ж. декабрда КДР конституциясы кабыл алынган. 2006-ж. президенттик шайлоодо Ж. Кабила жеңишке жеткен.

==Чарбасы==
КДР – Тропиктик Африка өлкөлөрүнүн ичинен экономикалык потенциалы зор өлкө. 1970-жылдардын ортосунан өлкөнүн экономикасы терең кризиске дуушарланган, ал ички саясаттын туруксуздугуна байланыштуу ого бетер тереңдеген. Көмүскө бизнес, табигый ресурстарды мыйзамсыз иштетип, сыртка сатуу күчөгөн. Мамлекеттик бюджеттин дээрлик 60%и сырткы булактардын (Европа Союзуна кирген өлкөлөрдүн, АКШны, КЭРдин жана эл аралык уюмдардын – Эл аралык валюта фонду (ЭВФ), Бүткүл дүйнөлүк банк ж. б.) эсебинен түзүлөт. Узакка созулган кризистен чыгуу тенденциясы 2000-жылдын ортосунан гана байкала баштады. Ички дүң продукцияларынын (ИДП) реалдуу өнүгүүсү 2008-ж. 6,3%ти түздү. Өлкөнүн экономикасынын артыкчылыктуу багыты катары өнөр-жай ишканаларын (анын ичинде энергетикалык объектилерди кошо), айыл чарба өндүрүшүн калыбына келтирүү, транспорт инфраструктураны түзүү, жакырчылыкты жоюу жарыяланган. ИДПнин көлөмү 18,8 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 300 доллардан туура келет. Адамзат өнүгүүсүнүн индекси 0,411 (2005; дүйнөдөгү 177 өлкөнүн ичинен 168-орунда).

Кен байлыктарды казып алуу (минералдыксырьёго бай базанын негизинде) жана минералдык сырьёлорду алгачкы иштетүүдөн өткөрүү ИДПнин 10,4%ин жана түшкөн валютанын 80%ке жакынын түзөт. Казылып алынган маанилүү кендер: кобальт (Катанга провинциясында), жез (Катанга), алмаз (Батыш жана Чыгыш Касаи, Экватордук; Төмөнкү Конго, Чыгыш, Маниема), алтын (Чыгыш), күмүш, цинк, калай, германий, тантал. Ошондой эле нефть (жээк бөлүгүнөн жана шельф зонасынан) жана көмүр (Катанга провинциясында) казылып алынат. Конго энергетикалык потенциалы (100 миң МВт) боюнча Тропиктик Африкада алдынкы орунду ээлейт. Жылына 7,3 млрд кВт.с электр энергиясын өндүрүп, ички муктаждыкка 5,3 млрд кВт.с керектелет. Электр энергиясынын негизги бөлүгү Конго дарыясындагы Inga гидроэнергетикалык комплексинен өндүрүлөт (аныкталган кубаттуулугу 39 миң МВт).
Иштеп чыгаруучу өнөр жайын химия (жер семирткич, пластмасса, күкүрт кислотасы, лак-боёк ж. б.), текстиль, булгаары-бут кийим, тамак-аш (ун, пиво, май), тактай тилүү, курулуш материалдар өнөр-жай тармактары түзөт. Өлкөнүн негизги өнөр-жай борбору болгон Киншасада автомобиль чогултуучу, кеме куруучу, кеме ремонттоочу, металл иштетүүчү ишканалар бар.
Өлкө аймагынын 3%ке жакын жери иштетилет, жайыты 6%. Май пальмасы, ошондой эле бал камыш, кофе, пахта, какао, гевея, чай плантацияларынын мааниси зор; ички муктаждык үчүн маниок, плантейн, жүгөрү, жер жаңгак, күрүч, картөшкө, ак жүгөрү, таруу, ошондой эле папайо, манго, ананас, апельсин, авокадо өстүрүлөт. Мал чарбасы трипаносомоздордун кеңири таралгандыгына байланыштуу анча өнүккөн эмес. 2004-ж. 4016 миң эчки, 957 миң чочко, 899 миң кой, 758 миң бодо мал болгон, 220 миң т балык кармалган. Токой ресурсу аз пайдаланылат (2006-ж. 65,2 миң м3 жыгач даярдалган). Баалуу дарактар (тик, кара дарак) экспорттук өзгөчө мааниге ээ.

Автомобиль жолунун жалпы узундугу 153,5 миң км, темир жолу 5,1 миң км (2006). Темир жолу аркылуу Дарэс-Салам (Танзания), Лобити (Ангола), Замбия, Зимбабве, Мозамбик жана ТАР менен байланышат. Дарыя жолунун жалпы узундугу 15 миң км. Ири порттору: Банана, Бома, Бумба, Матади, Киншаса, Мбандака, Кисангани, Кинду. Нефть куурунун узундугу 71 км, газ трубасы 62 км (2007). 237 аэропорту бар; эл аралык аэропорттору Киншаса, Лубумбаши, Букаву, Гома, Кисангани шаарларында жайгашкан. Экспортко алмаз, жез, нефть, кобальт, жыгач, айыл чарба продукцияларын ж. б. чыгарат. Негизги соода кардарлары: Бельгия, Кытай, Бразилия, Чили, Финляндия, АКШ, Пакистан. Машина жана жабдууларды (тоо-кен шахта, транспорт каражаттары), отун, азык-түлүктү негизинен ТАР, Бельгия, Франция, Зимбабве, Замбия, Кения, Кот-д`Ивуардан сатып алат.

==Маданияты==
Билим берүү системасы мектепке чейинки (3–5 жаш), башталгыч (6 жыл) жана орто (2 жыл толук эмес жана 4 жылдык толук жалпы же кесиптик) жогорку билим берүүнү камтыйт. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 67%ти түзөт. Негизги ЖОЖдору, илимий мекемелери, музейлери, китепканалары Киншаса шаарында жайгашкан. Конгодо ар жумада француз, суахили жана лингала тилинде «LeAvenir» (1996), француз тилинде «Le Potentiel» (1982) ж. б. гезиттер чыгат. 1936жылдан радио уктуруу, 1966жылдан телекөрсөтүү иштейт. Улуттук маалымат агенттиги – Agence Congolaise de Pzesse (ACP; 1960-жылдан). 

Конго адабияты 1920-жылдары калыптана баштап, француз тилинде өнүккөн. Лингала, конго, луба тилинде адабият пайда болгон. 1945-ж. «Голос конголезца» журналы негизделген. 1940-жылдары Д. Мутомбонун («Сүйүүнүн жеңиши», 1943; «Биздин бабалар», 1948), П. ЛомамиЧибамбенин («Крокодил», 1948) повесттери белгилүү болгон. 1970-жылдары проза жанры өнүгө баштаган. Н. Мбаланын «Эки өмүр, жаңы мезгил» (1970) романы, «Бандоки-сыйкырчы» (1971), «Почта отркытка» (1974), Б. Заменганын «Жети бир тууган жана карындашы» (1975) ж. б. повесттер жана аңгемелер (И. Л. Мудаба ж. б.) жазылган. 1980–90-жылдары Нганду Нкашаманын экспрессионисттик үлгүдөгү романдары жана повесттери жарык көргөн. Драматургияда тарыхый жана калктын жашоо-турмушун чагылдырган пьесалар жаралган. 20-кылымдын аягында Конго драматургиясына француздук эксизтенциализм жана европалык адабияттын таасири тийген. 20-кылымдын 2жарымында Конго поэзиясында саясий, сүйүү жана табият темаларын камтыган лирикалар өнүккөн. Конго аймагында аска бетине тартылган сүрөттөр (неолит дооруна таандык) сакталып калган. Конго элдеринин көркөм өнөрү байыртадан өнүккөн. Жыгач скульптура, чопо идиш, жыгач, темир жана жез кооздуктарын, ар кандай буюм, эмгек куралдарын ж. б. жасашкан. Турак жайлары тегерек же чарчы планда, терезелери жок курулуп, үстү конус түрүндө жалбырактар же бутактар менен жабылып, сырты геометриялык оймо-чиймелер же символикалык сүрөттөр менен кооздолгон. 1964-ж. Киншаса, Катанга провинциясында, Түндүк жана Түштүк Кивуда искусство жана сүрөт чеберчилиги борборлору ачылган. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында Киншаса, Мбандака, Матади ж. б. шаарлар пайда болуп, бельгиялык жана европалык архитекторлордун долбоору боюнча көп кабаттуу имараттар тургузулган. 20-кылымдын 1-жарымынан профессионалдык сүрөт өнөрү өнүгө баштаган. Конго аймагындагы байыркы музыкалык маданият эстеликтери (археологиялык казмалардан табылган музыкалык аспаптар) 8–9 жана 12–14-кылымдарга таандык. 16–17-кылымдарда сүйүү, аскер, аңчылык жана аза ырлары жаралган. Барабан бийликтин символу катары эсептелген. Пигмей мбутилердин эң байыркы вокалдык салттары колдонулган. Башка элдерде түрдүү музыкалык аспаптар кеңири таралган. 1930–60-жылдары гитара, үйлөмө аспаптар оркестрлери уюшулган. 20-кылымдын ортосунан латын-америкалык музыкалык-бий үлгүсү (румба, ча-ча-ча, чаранга, патачанга, мамбо, меренге) Конго музыкасынын өнүгүшүнө таасири тийип, гитара, саксофон, кларнет, флейтаны ж. б. камтыган вокалдык-аспаптык ансамблдер пайда болгон. 20-кылымдын аягында гитара жа барабандан турган ансамблдер көбөйгөн.
Конгонун көптөгөн фольклордук ансамблдери этностук топтордун байыркы бий салттарын сактап келүүдө. Бийчи бийлегенде кол чаап, катуу кыйкырып, таңдайларын такылдатып, денесин алаканы менен чапкылап, бат-баттан кыймылдап бийлейт. Колдору жана буттарына шыңгыраган билерик, шакектерди кийип, белине юбка сымал жамынма тагынып, бетине маска кийишет. 2000-жылдардагы белгилүү фольклордук ансамбль Б. Мавинга жетектеген «Масиналык жаш ырчылар жана бийчилер» тобу.
19-кылымдын аягында бельгиялык колониячылардын келиши менен Конго драмалык театры калыптана баштаган. 2-дүйнөлүк согуштан кийин театр өнөрү өнүккөн. Өлкөнүн ири шаарларында – Леопольдвиль (азыркы Киншаса) менен Элизабетвилде (азыркы Лумумбаши) европалык үлгүдөгү театр труппалары пайда болгон. 1960-жылдардын башында Африка театр союзу түзүлгөн. 1967-ж. Киншасада Музыка жана драма өнөрүнүн улуттук академиясы негизделип, 1971-ж. Улуттук искусство институту түзүлгөн. 1960жылдардын 2-жарымында «Мвондо» (Катанга провинциясы), «Миль» (Матадиш), «Театр ла Коллин» (Киншаса) ж. б. театрлар белгилүү болгон. Конго театр өнөрү 2 багытта (классикалык жана элдик) өнүгүп жатат. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104-9

{{Африка бирлиги}}
[[Категория:Конго Демократиялык Республикасы| ]]</text>
      <sha1>l33dr49lmbdan8tae5sa54osjvrecsu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423499</id>
      <parentid>423498</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T12:25:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43839" xml:space="preserve">{{Адаштырба|Конго Республикасы}}
[[Файл:Democratic Republic of the Congo (orthographic projection).svg|thumb|КДР.]]
'''Конго Демократиялык Республикасы''' ('''КДР''') – [[Борбордук Африка|Борбордук Африкадагы]] мамлекет. Батышында [[Атлантика океаны|Атлантика океанына]] чыгат. Түндүгүндө Борбордук Африка Республикасы жана Судан, чыгышында Уганда, Руанда, Бурунди жана Танзания, түштүгүндө Замбия, Ангола, батышында Конго Республикасы менен чектешет. Аянты 23,448 миң км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; (Африкада чоңдугу боюнча Судан, Алжирден кийинки 3-өлкө). Калкы 64,1 млн (2008). Борбору – [[Киншаса]]. Расмий тили – француз тили; улуттук тилдери – киконго (конго), лингала, суахили, чилуба (луба). Акча бирдиги – конго франкы. Административдик-аймактык жактан 11 провинцияга бөлүнөт.

[[Файл:Flag of the Democratic Republic of the Congo.svg|thumb]]
Конго – Бириккен Улуттар Уюмунун (1960), Африка союзунун (1963; 2002-ж. чейин Африка биримдиги уюму), Эл аралык Валюта фондунуну (1963), Эл аралык реконструкция жана өнүгүү банкынын (1963), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1997) мүчөсү. 

==Администрациялык-аймактык бөлүнүшү==
2005-жылкы Конституция боюнча үч жылдык өтмө мезгил аяктагандан жана «Борбордон ажыратуу жөнүндө» мыйзам кабыл алынгандан кийин 2009-ж. административдик-аймактык реформа жүргүзүү каралып, ал боюнча өлкө төмөнкү 26 провинцияга бөлүнмөкчү: Борбордук Касаи, Борбордук Конго, Жогорку Ломами, Жогорку Уэле, Жогорку Катанга, Итури, Касаи, Кванго, Квилу, Киншаса, Ломами, Луалаба, Маи-Ндомбе, Маниема, Монгала, Санкуру, Танганьика, Төмөнкү Уэле, Түндүк Киву, Түндүк Убанги, Түштүк Киву, Түштүк Убанги, Тшопо, Чуапа, Чыгыш Касаи, Экватордук.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
Конго – унитардык мамлекет. Конституциясы 2005-ж. 18–19-декабрда референдумда кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – жалпы жашыруун добуш менен 5 жылга шайланган президент (1 жолу кайра шайланууга укуктуу). Президент өкмөттү башкарат жана куралдуу күчтөрдү жетектейт. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – кош палаталуу парламент. Төмөнкү палатасы – Улуттук чогулуш (500 депутаттан турат). Жогорку палатасы – Сенат (108 депутаттан турат). Парламент 5 жылга шайланат. Аткаруу бийлигин президент жана премьер-министр жетектеген өкмөт ишке ашырат. Премьерминистр жана министрлер президент тарабынан дайындалат. Конгодо көп партиялуу система орун алган. Белгилүү партиялар: Калыбына келтирүү жа демократия үчүн элдик партия, Бириккен лумумбия партиясы.

==Табияты==
Өлкөнүн борбордук жана батыш бөлүктөрү туюк Конго ойдуңун жана аны курчаган тоо капталдарын ээлейт. Аны түндүктөн түштүктү карай Конго дарыясы кесип өтөт. Конгонун ортонку агымында байыркы көл-аллювий түздүгү (300–380 м бийиктикте) пайда болгон. Ойдуңдун таманы Конгонун жана анын куймаларынын жайылмасынан бир аз гана бийик жайгашкандыктан, аны дайыма суу каптап турат, басымдуу бөлүгүн саз ээлейт. Ойдуңдун четжакаларын бийикт. 500–600 м, түштүгүндө 1200 мге жеткен платолор курчайт. Конго дарыясында шаркыратмалар (Ливингстон ж. б.) жана босоголор көп. Түндүгүндө цоколдук түздүктөр, Азанде платосу, түштүгүндө Лунда платосу, түштүк-чыгышында Митумба тоолору, тектон. ойдуңдар менен бөлүнгөн платолор жайгашкан. Өлкөнүн чыгыш чет-жакасы – Чыгыш Африка бөксө тоосунун этек тоолорун камтыйт. Өлкөнүн чыгыш жагын чектей Чыгыш Африка жаракалар (рифт) зонасы созулуп жатат. Ал зонанын чет-жакаларында бийиктиги 2000–3000 мге жеткен Митумба, Угома тоолору жайгашкан; өлкөнүн эң бийик жери – Рувензори горст массиви, 5109 м (Маргерита чокусу). Вирунга тоолорунда аракеттеги жанар тоолор (Ньямлагира, Ньирагонго) бар. Грабендердин тамандарын ири тектоникалык көлдөр (Альберт, Эдуард, Киву, Танганьика, Мверу ж. б.) ээлейт. Тектоникалык жактан Кнун аймагын кембрийге чейинки Африка платформасы ээлейт. Конго кен байлыкка бай: кобальт (запасы боюнча дүйнөдө 1-орунда), калай, вольфрам (дүйнөдө алдынкы орунда), жез, цинк кен таштары (2-орунда), тантал (3орунда), алмаз (4-орунда), германий, ошондой эле нефть, газ, көмүр, алтын, күмүш ж. б. Конгонун аймагы экватор жана субэкватор климаттык алкактарында жайгашкан. Өлкөнүн 3° түштүк кеңдик менен 3° түндүк кеңдиктин аралыгынан орун алган бөлүгүндө дайыма нымдуу климат өкүм сүрүп, жаан-чачын көп жааган 2 мезгил (марттан июнга чейин жана сентябрдан декабрга чейин) болот. Конго ойдуңунда жана аны курчаган платолордо эң жылуу айдын (март же апрель) орточо температурасы 26–27°С, эң суугунуку (июль же август) 23–25°С; температуранын суткалык амплитудасы жылдыкынан жогору, бирок 10–15°Сден ашпайт. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү 1500–2000 мм. Конгонун түндүк бөлүгүнүн жана түндүк четинин климаты субэкватордук, жайы жаан-чачындуу, кышы кургакчыл; кургакчыл мезгилдин узактыгы өлкөнүн түндүк чек арасына жакын 2–3 айга (декабрь–февраль), түштүгүндө 5–7 айга (апрель–майдан ноябрга чейин) созулат. Температуранын жылдык амплитудасы экватордукуна караганда жогору; суткалык амплитуда көбүнчө 20°Сден ашат. Температуранын максимуму жаанчыл мезгил башталарда байкалат (түндүгүндө 28°Сге, түштүгүндө 24°Сге чейин); кышкы орточо температура түндүгүндө 24°С, түштүгүндө 18°С. Экватордон алыстаган сайын жаан-чачындын өлчөмү түндүк чет-жакасында 1300–1500 ммге, түштүк четинде 1000–1200 ммге чейин азаят. Конгонун чыгыш бөлүгүнүн тоолуу аймактарында температуранын жылдык амплитудасы 1–2°Сге чейин гана; 1500 м бийиктикте жылдык орточо температурасы 20°С, салыштырмалуу нымдуулугу жогору. Тоолордун айдарым капталдарында жылына 2500 ммге (Рувензоринин капталдарында 4000 ммге) чейин жаан-чачын жаайт.

Дарыя тармагы өтө жыш жана суусу мол. Аймагынын &lt;sup&gt;9&lt;/sup&gt;/&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt; бөлүгүнөн ашыгы Конго дарыясынын,чыгышындагы бир аз жери Нилдин алаптарына кирет. Ири дарыялары: Конго жана анын оң (Луфира, Лувуа, Арувими, Итимбри, Монгола, Убанги), сол (Ломами, Лулонга, Руки, Ква) куймалары. Чыгышында Альберт, Эдуард, Киву, Танганьика, Мверу көлдөрү жайгашкан. Конго ойдуңунда ири тайыз көлдөр (Ман-Ндомбе, Тумба) бар. Конго суу менен камсыз болуусу (жылына киши башына 1283 м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; суу туура келет) боюнча Африкада 1орунда; гидроэнергетикалык ресурстары (44 миң МВт) боюнча алдынкы орундардын бирин ээлейт.

Өлкөнүн 58% аянтын токой, 25%ин саванна, сейрек токой жана кылкандуу өсүмдүктөр ээлейт. Конго ойдуңунда бузулбаган дайыма жашыл экватор токоюнун (гилея) аянты боюнча дүйнөдө экинчи орунду ээлейт. Өсүмдүктөрүнүн мүнөзү нымдуулуктун жана рельефтин өзгөчөлүктөрүнө байланыштуу. Конгонун ортонку агымындагы батыш түзөң бөлүгүн саз жана дайыма суу каптап туруучу токой ээлейт; ал тоо капталдарында дайыма нымдуу, дайыма жашыл экватор токою менен алмашат. Токойдо дарактын баалуу породалары көп, алар: кызыл, сары, эбен дарактары, лимба, агба, ироко, ошондой эле май пальмасы, каучуктуу дарактар ж. б. Түндүгүндөгү, батышындагы жана түштүгүндөгү тоо-дөңсөөлөргө парк сымал таралган өскүлөң саванна, дарыя өрөөндөрүнө галерея токою мүнөздүү. Түштүк-чыгышында (Катанга провинциясында) жалбырагын күбүүчү саванналуу миомбо токою таралган. Тоолуу чыгыш бөлүгүнө бийиктик алкактуулук мүнөздүү: тоонун нымдуу дайыма жашыл токою (3000–3500 м бийиктикте) жогору карай бамбук токою, африка-субальп (дарак сымал вереск басымдуулук кылат), африка-альп (крестовниктүү, лобелиялуу) алкактары менен алмашат.

Гилеянын астында калың кызыл-сары ферралит, суу каптап турган саздуу токойдун астында гидроморфтук латериттүү глей, жалбырагын күбүүчү сейрек токойдун астында феррозём, саваннанын астында – кызыл ферралит топурактары өөрчүгөн. Биологиялык ар түрдүүлүгүнүн деңгээли өтө жогору: татаал өсүмдүктөрүнүн 11 миң (анын 10%и эндемиктер), сүт эмүүчүлөрдүн 450, куштардын 1150, сойлоочулардын 300дөн, жерде-сууда жашоочулардын 200дөн, балыктын 100дөн ашык түрү бар. Түздүктөрдөгү токойду африка токой пили, токой дукери, окапи, токой доңузу, [[приматтар]], тоолуу аймактарды тоо горилласы, саздуу жээктерди бегемот, крокодил, саванна жана сейрек токойду – антилопа, африка жанышы, зебра, жираф, керик мекендейт. Жырткычтардан арстан, гепард, леопард, чөө, темгил көк жал ж. б. кездешет.

Коммерциялык жыгач даярдоодон жана айыл чарба жерин кеңейтүүдөн өлкө нүн токой аянты 0,4%ке чейин кичирейген. Конгонун ортонку агымындагы жетүүгө татаал саздуу токой антропогендик таасирге анча дуушарланган эмес; ал эми Конгонун чыгышындагы тоо токою (анда калк жыш отурукташкандыктан) көп өзгөрүүгө дуушар болгон. Биологиялык ар түрдүүлүктүн азайышы браконьердикке, ошондой эле өлкөдөгү куралдуу кагылышуу кырдаалына байланыштуу. Татаал өсүмдүктөрдүн 55, сүт эмүүчүлөрдүн 40, куштардын 28 түрү жоголуу алдында турат. Өлкөнүн жээк аймактарында нефть менен булгануу байкалат. Конгодо жалпы аянты 8,3%ке жеткен 83 аймак коргоого алынган. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине Вирунга (1979-ж. уюшулган), Кахузи-Биега (1980), Гарамба (1980), Салонга (1984) улуттук парктары, Окапи улуттук резерваты (1996) кирген. Эл аралык маанидеги коргоого алынган суу-саз мейкиндиги 866 миң га жерди ээлейт; анда куштар уя салып, кыштайт.

==Калкы==
Конгонун калкынын көбү (85%и) бантулар (луба, конго, нгала, [[монго (эл)|монго]], теке, яка ж. б.); түндүгүндө жана чыгышта убанги (7%), түндүк-чыгышында нилсахара (10,1%и) тилдеринде сүйлөгөн элдер жашайт. Калктын табигый өсүүсү 3,1%. Төрөлүү (1000 адамга 43 бала) өлүм-житимден (11,9%) үч эсе ашык. Өлкөдө жаш курактагылар басымдуулук кылат; орточо курагы 16,3 жыл. Курактык курамында өспүрүмдөрдүн (15 жашка чейинкилердин) үлүшү 47,1%, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 50,4%, 65тен ашкандар 2,5% (2008). Калктын өмүрүнүн күтүлгөн орточо узактыгы 54 жыл (эркектердики 52,2, аялдардыкы 55,8 жыл (2008).

Калк өлкөнүн батыш чет-жакасында (орточо жыштыгы борбордук провинцияга 1 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; жерге 960тан ашык, төмөнкү Конго провинциясында 78,4 адам) жана чыгышында (Түндүк Киву провинциясында 97,4, Түштүк Кивуда 67,3 адам); калк эң сейрек отурукташкан аймак – Катанга провинциясынын түштүк-чыгышы 1км&lt;sup&gt;2 &lt;/sup&gt;жерге 9,8 адам. Шаар калкы 32%тей. Ири шаарлары (2008): Киншаса (9167 миң), Лубумбаши (1628 миң), Мбужи-Майн (1474 миң), Колвези (932,3 миң), Кисангани (592,2 миң), Бома (508,3 миң), Кананга (507,8 миң), Ликаси (496,6 миң). Экономикалык активдүү калкы 15 млн адам (2006); иштегендердин 65%и айыл чарбасында, 19%и тейлөө чөйрөсүндө, 16%и өнөр жайында эмгектенет. Калкынын 40–55%и католиктер, 20–42%и протестанттар (лютерандар, англикандар ж. б.), 10%тейи африкахристиансинкреттик динди тутат, 10%и мусулмандар.

==Тарыхы==
Касаи, Луалаба, Луапула дарыясынын жогорку агымында табылган таш куралдар Конго аймагында эрте палеолит жана Ашель доорунда эле адам жашаганын далилдейт. Ортонку таш доорунда тумбий маданияты (Санго маднын бир түрү; 55–45 миң жыл мурда), Лупембе маданияты (30–15 миң жыл мурда), соңку таш доорунда читоль маданияты (15–3 миң жыл мурда) Киншаса шаарынын чет жакаларында жана Бена-Читоле платосунда өнүккөн. Катанга провинциясында табылган металлды кайра иштетүү очогу (метеорит темири; б. з. ч. 5-кылымдын ортосу) Африкадагы кара металлургиянын байыркы борборлорунун бири деп божомолдонот. Конгонун байыркы калкы пигмейлер, сан (бушмендер) жана кой-коин (готтентоттор) болгон. Б. з. ч. 1-миң жылдыктын башында бантулар аларды токойлуу райондорго сүргөн. 9-кылымдын башында Катанга провинциясынын түндүгүндө Кисале маданиятына таандык алгачкы саясий түзүлүштөр пайда болгон. 13–16-кылымдарда Конго аймагында Конго, Матамба, Нгойо, Куба, Луба, Лунда, Касонго мамлекеттик бирикмелери (кээде империялар жана королдуктар деп да аталат) түзүлгөн. 1480-жылдары Д. Кан жетектеген португалдар Конгого келе баштап, 16-кылымда Конго дарыясынын сол жээги португалдардын кул сатуучу аймагына айланган. Жергиликтүү калк бир нече жолу португалдарга каршылык көрсөтүшкөн. Конгодо күчтүү башкаруучунун бийлиги астында бирдиктүү мамлекетти калыбына келтирүүнү көздөгөн, европалыктарга каршы кыймыл (1703) пайда болуп, 1706-ж. куралдуу көтөрүлүшкө айланган. 1709-жылдын башында конголук ак-сөөктөр көтөрүлүштү басышкан. Кул сатуунун өнүгүшү, ич-ара согуш, децентрализация региондогу мамлекеттин кулашына алып келген. 19-кылымдын аягында Конго аймагы европалык мамлекеттердин атаандашуу объектисине айланган. 1876-ж. Бельгия королу Леопольд IIнин жетекчилиги менен Эл аралык африкалык ассоциация (1880-ж. Эл аралык Конго ассоциациясы деп аталган), 1878-ж. «Жогорку Конгону изилдөө боюнча комитет» бельгиялык компаниясы түзүлгөн. Королдук эмиссарлар жергиликтүү уруу башчылар менен келишим түзүп, анын негизинде король Леопольд II Конго дарыясынын сол жээгин көзөмөлгө алган. 1884–85-жылдары Берлин конференциясы Леопольд II ни «Көз карандысыз Конго мамлекетинин» (ККМ) башкаруучусу деп тааныган. ККМнин негизги экспорттук тармагы каучук болгондуктан, Леопольд II өлкөнүн жалпы аянтынын 50%ин жеке компанияларга берип, каучук иштетүүгө монополия түзүп, жергиликтүү калктан каучук түрүндө салык алган. 1890-жылы темир жолу курула баштаган. 1888-ж. ККМда «Форс пюблик» колониялык армия уюшулуп, 1894-ж. аскердик кызмат өтөө киргизилген.

[[Файл:LumumbaBrussel1960.jpg|thumb|[[Патрис Лумумба]] (1960).]]

20-кылымдын башында Леопольд IIнин режимине каршы күрөш башталып, 1908-ж. 15-ноябрда Леопольд II ККМны Бельгия колониясындагы – Бельгиялык Конго (БК) деп өзгөртүү жөнүндө декретке кол коюуга мажбур болгон. 1-дүйнөлүк согуш жылдарында БКнын колониялык аскерлери британиялык жана француздук союздаштар менен бирге Танганьика көлү, Камерун, Руанда-Урунди аймактарындагы согуштук аракеттерге катышкан. БКда европалык ири компаниялардын кен казып алуу иштеринин натыйжасында тоо-кен иштетүү өнөр-жай, транспорт системасы, энергетика өнүгүп, Катанга, Киву провинцияларында жана Леопольдвиль (азыркы Киншаса) шаарында ири өнөр-жай борборлору пайда болгон. 1920–50-жылдары БКнын көз карандысыздыгын талап кылган улуттук-боштондук кыймыл күчөп, диний-саясий кыймылдар, секталар жана партиялар пайда болгон. 1959-ж. Леопольдвиль калкы антиколониялык көтөрүлүшкө чыккан. 1960-ж. Бельгия өкмөтү БКга көз карандысыздыкты берүү жөнүндө билдирген. 1960-ж. 30-июнда көз карандысыз Конго Республикасынын (РК) түзүлүшү жарыяланган. Анын президенттигине Ж. Касавубу, премьер-министрлигине [[Патрис Лумумба|П. Лумумба]] шайланган. 1960-ж. 5-июлда П. Лумумбанын жүргүзгөн көз карандысыз саясатына каршы аскер төңкөрүшү уюшулуп, 5-сентябрда ал кызматтан кеткен. 1961-ж. августта С. Адула жетектеген РКнын жаңы өкмөтү түзүлгөн. 1962–63-жылдары Түштүк Касаи жана Катанга РКга кошулган. 1964-ж 1-августта өлкөнүн Конституциясы күчүнө кирип, федеративдүү мамлекеттик түзүлүш орногон. РК Конго Демократиялык Республикасы (КДР) деп аталган. 1965-ж. 24-ноябрда мамлекеттик төңкөрүштөн кийин бийликке келген Конго улуттук армиясынын башкы штабынын начальниги С. С. Мобуту бардык саясий партия жана уюмдардын ишине (1967-ж. түзүлгөн «Элдик революция кыймылы» партиясына гана уруксат берген) тыюу салган. 1960–70жылдары «накта заирдик улутчулдук» расмий доктрина кабыл алынган. 1971-ж. 27-октябрда ДРК Заир Республикасысы (ЗР) деп аталган, бирок Мобуту өкмөтү өлкөнүн экономикасын өзгөртө алган жок. 1996-ж. ЗР өкмөтүнүн макулдугу менен куралдуу руанд хуту отряды өлкөнүн чыгыш райондорун басып алып, жергиликтүү тутси урууларын (баньямуленге) кырышы жарандык согушка (1996–97-жылдары 1-Конго согушу) алып келген. Л. Д. Кабила жетектеген Конго-Заир боштондугу үчүн альянс демократиялык күчү (КЗБАДК) Мобуту өкмөтүнө каршы чыккан. Көтөрүлүшчүлөргө тутсилер кошулган. 1997-ж. майда КЗБАДК отрядынын Киншасага кириши менен Мобуту бийликтен кеткен. Бийлик Кабилага өтүп, өлкөгө Конго Демократиялык Республикасы (КДР) деген ат кайтарылган. Жаңы президенттин саясаты жаңы жарандык согуштун чыгышына (1998–2002-жылдары 2-Конго согушу) алып келген, ага коңшу мамлекеттер кошулган. 1999-ж. июлда Лусака (Замбия) шаарында согушту токтотуу жөнүндө келишимге кол коюлган. Анын аткарылышын көзөмөлдөө үчүн 1999-ж. 30-ноябрда Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) коопсуздук кеңеши КДРге БУУнун миссиясын уюштурган. 2001-жылдын башында Л. Д. Кабила өлтүрүлүп, өлкөнүн президенттигине анын уулу Ж. Кабила шайланган. 2002-ж. июлда Претория (ТАР) шаарында КДР менен Руанда, сентябрда Луанда (Кения) шаарында КДР менен Уганданын ортосунда тынчтык келишим түзүлгөн. 2003-ж. 2-апрелде КДР өкмөтү, саясий партиялар жана оппозициялык куралдуу топтордун ортосунда Конгодогу кризисти жөнгө салуу саясаты жөнүндө сүйлөшүүлөр жүргүзүлгөн. 2004-ж. Конгодо көп партиялуу система киргизилген, 2005-ж. декабрда КДР конституциясы кабыл алынган. 2006-ж. президенттик шайлоодо Ж. Кабила жеңишке жеткен.

==Чарбасы==
КДР – Тропиктик Африка өлкөлөрүнүн ичинен экономикалык потенциалы зор өлкө. 1970-жылдардын ортосунан өлкөнүн экономикасы терең кризиске дуушарланган, ал ички саясаттын туруксуздугуна байланыштуу ого бетер тереңдеген. Көмүскө бизнес, табигый ресурстарды мыйзамсыз иштетип, сыртка сатуу күчөгөн. Мамлекеттик бюджеттин дээрлик 60%и сырткы булактардын (Европа Союзуна кирген өлкөлөрдүн, АКШны, КЭРдин жана эл аралык уюмдардын – Эл аралык валюта фонду (ЭВФ), Бүткүл дүйнөлүк банк ж. б.) эсебинен түзүлөт. Узакка созулган кризистен чыгуу тенденциясы 2000-жылдын ортосунан гана байкала баштады. Ички дүң продукцияларынын (ИДП) реалдуу өнүгүүсү 2008-ж. 6,3%ти түздү. Өлкөнүн экономикасынын артыкчылыктуу багыты катары өнөр-жай ишканаларын (анын ичинде энергетикалык объектилерди кошо), айыл чарба өндүрүшүн калыбына келтирүү, транспорт инфраструктураны түзүү, жакырчылыкты жоюу жарыяланган. ИДПнин көлөмү 18,8 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 300 доллардан туура келет. Адамзат өнүгүүсүнүн индекси 0,411 (2005; дүйнөдөгү 177 өлкөнүн ичинен 168-орунда).

Кен байлыктарды казып алуу (минералдыксырьёго бай базанын негизинде) жана минералдык сырьёлорду алгачкы иштетүүдөн өткөрүү ИДПнин 10,4%ин жана түшкөн валютанын 80%ке жакынын түзөт. Казылып алынган маанилүү кендер: кобальт (Катанга провинциясында), жез (Катанга), алмаз (Батыш жана Чыгыш Касаи, Экватордук; Төмөнкү Конго, Чыгыш, Маниема), алтын (Чыгыш), күмүш, цинк, калай, германий, тантал. Ошондой эле нефть (жээк бөлүгүнөн жана шельф зонасынан) жана көмүр (Катанга провинциясында) казылып алынат. Конго энергетикалык потенциалы (100 миң МВт) боюнча Тропиктик Африкада алдынкы орунду ээлейт. Жылына 7,3 млрд кВт.с электр энергиясын өндүрүп, ички муктаждыкка 5,3 млрд кВт.с керектелет. Электр энергиясынын негизги бөлүгү Конго дарыясындагы Inga гидроэнергетикалык комплексинен өндүрүлөт (аныкталган кубаттуулугу 39 миң МВт).
Иштеп чыгаруучу өнөр жайын химия (жер семирткич, пластмасса, күкүрт кислотасы, лак-боёк ж. б.), текстиль, булгаары-бут кийим, тамак-аш (ун, пиво, май), тактай тилүү, курулуш материалдар өнөр-жай тармактары түзөт. Өлкөнүн негизги өнөр-жай борбору болгон Киншасада автомобиль чогултуучу, кеме куруучу, кеме ремонттоочу, металл иштетүүчү ишканалар бар.
Өлкө аймагынын 3%ке жакын жери иштетилет, жайыты 6%. Май пальмасы, ошондой эле бал камыш, кофе, пахта, какао, гевея, чай плантацияларынын мааниси зор; ички муктаждык үчүн маниок, плантейн, жүгөрү, жер жаңгак, күрүч, картөшкө, ак жүгөрү, таруу, ошондой эле папайо, манго, ананас, апельсин, авокадо өстүрүлөт. Мал чарбасы трипаносомоздордун кеңири таралгандыгына байланыштуу анча өнүккөн эмес. 2004-ж. 4016 миң эчки, 957 миң чочко, 899 миң кой, 758 миң бодо мал болгон, 220 миң т балык кармалган. Токой ресурсу аз пайдаланылат (2006-ж. 65,2 миң м3 жыгач даярдалган). Баалуу дарактар (тик, кара дарак) экспорттук өзгөчө мааниге ээ.

Автомобиль жолунун жалпы узундугу 153,5 миң км, темир жолу 5,1 миң км (2006). Темир жолу аркылуу Дарэс-Салам (Танзания), Лобити (Ангола), Замбия, Зимбабве, Мозамбик жана ТАР менен байланышат. Дарыя жолунун жалпы узундугу 15 миң км. Ири порттору: Банана, Бома, Бумба, Матади, Киншаса, Мбандака, Кисангани, Кинду. Нефть куурунун узундугу 71 км, газ трубасы 62 км (2007). 237 аэропорту бар; эл аралык аэропорттору Киншаса, Лубумбаши, Букаву, Гома, Кисангани шаарларында жайгашкан. Экспортко алмаз, жез, нефть, кобальт, жыгач, айыл чарба продукцияларын ж. б. чыгарат. Негизги соода кардарлары: Бельгия, Кытай, Бразилия, Чили, Финляндия, АКШ, Пакистан. Машина жана жабдууларды (тоо-кен шахта, транспорт каражаттары), отун, азык-түлүктү негизинен ТАР, Бельгия, Франция, Зимбабве, Замбия, Кения, Кот-д`Ивуардан сатып алат.

==Маданияты==
Билим берүү системасы мектепке чейинки (3–5 жаш), башталгыч (6 жыл) жана орто (2 жыл толук эмес жана 4 жылдык толук жалпы же кесиптик) жогорку билим берүүнү камтыйт. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 67%ти түзөт. Негизги ЖОЖдору, илимий мекемелери, музейлери, китепканалары Киншаса шаарында жайгашкан. Конгодо ар жумада француз, суахили жана лингала тилинде «LeAvenir» (1996), француз тилинде «Le Potentiel» (1982) ж. б. гезиттер чыгат. 1936жылдан радио уктуруу, 1966жылдан телекөрсөтүү иштейт. Улуттук маалымат агенттиги – Agence Congolaise de Pzesse (ACP; 1960-жылдан). 

Конго адабияты 1920-жылдары калыптана баштап, француз тилинде өнүккөн. Лингала, конго, луба тилинде адабият пайда болгон. 1945-ж. «Голос конголезца» журналы негизделген. 1940-жылдары Д. Мутомбонун («Сүйүүнүн жеңиши», 1943; «Биздин бабалар», 1948), П. ЛомамиЧибамбенин («Крокодил», 1948) повесттери белгилүү болгон. 1970-жылдары проза жанры өнүгө баштаган. Н. Мбаланын «Эки өмүр, жаңы мезгил» (1970) романы, «Бандоки-сыйкырчы» (1971), «Почта отркытка» (1974), Б. Заменганын «Жети бир тууган жана карындашы» (1975) ж. б. повесттер жана аңгемелер (И. Л. Мудаба ж. б.) жазылган. 1980–90-жылдары Нганду Нкашаманын экспрессионисттик үлгүдөгү романдары жана повесттери жарык көргөн. Драматургияда тарыхый жана калктын жашоо-турмушун чагылдырган пьесалар жаралган. 20-кылымдын аягында Конго драматургиясына француздук эксизтенциализм жана европалык адабияттын таасири тийген. 20-кылымдын 2жарымында Конго поэзиясында саясий, сүйүү жана табият темаларын камтыган лирикалар өнүккөн. Конго аймагында аска бетине тартылган сүрөттөр (неолит дооруна таандык) сакталып калган. Конго элдеринин көркөм өнөрү байыртадан өнүккөн. Жыгач скульптура, чопо идиш, жыгач, темир жана жез кооздуктарын, ар кандай буюм, эмгек куралдарын ж. б. жасашкан. Турак жайлары тегерек же чарчы планда, терезелери жок курулуп, үстү конус түрүндө жалбырактар же бутактар менен жабылып, сырты геометриялык оймо-чиймелер же символикалык сүрөттөр менен кооздолгон. 1964-ж. Киншаса, Катанга провинциясында, Түндүк жана Түштүк Кивуда искусство жана сүрөт чеберчилиги борборлору ачылган. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында Киншаса, Мбандака, Матади ж. б. шаарлар пайда болуп, бельгиялык жана европалык архитекторлордун долбоору боюнча көп кабаттуу имараттар тургузулган. 20-кылымдын 1-жарымынан профессионалдык сүрөт өнөрү өнүгө баштаган. Конго аймагындагы байыркы музыкалык маданият эстеликтери (археологиялык казмалардан табылган музыкалык аспаптар) 8–9 жана 12–14-кылымдарга таандык. 16–17-кылымдарда сүйүү, аскер, аңчылык жана аза ырлары жаралган. Барабан бийликтин символу катары эсептелген. Пигмей мбутилердин эң байыркы вокалдык салттары колдонулган. Башка элдерде түрдүү музыкалык аспаптар кеңири таралган. 1930–60-жылдары гитара, үйлөмө аспаптар оркестрлери уюшулган. 20-кылымдын ортосунан латын-америкалык музыкалык-бий үлгүсү (румба, ча-ча-ча, чаранга, патачанга, мамбо, меренге) Конго музыкасынын өнүгүшүнө таасири тийип, гитара, саксофон, кларнет, флейтаны ж. б. камтыган вокалдык-аспаптык ансамблдер пайда болгон. 20-кылымдын аягында гитара жа барабандан турган ансамблдер көбөйгөн.
Конгонун көптөгөн фольклордук ансамблдери этностук топтордун байыркы бий салттарын сактап келүүдө. Бийчи бийлегенде кол чаап, катуу кыйкырып, таңдайларын такылдатып, денесин алаканы менен чапкылап, бат-баттан кыймылдап бийлейт. Колдору жана буттарына шыңгыраган билерик, шакектерди кийип, белине юбка сымал жамынма тагынып, бетине маска кийишет. 2000-жылдардагы белгилүү фольклордук ансамбль Б. Мавинга жетектеген «Масиналык жаш ырчылар жана бийчилер» тобу.
19-кылымдын аягында бельгиялык колониячылардын келиши менен Конго драмалык театры калыптана баштаган. 2-дүйнөлүк согуштан кийин театр өнөрү өнүккөн. Өлкөнүн ири шаарларында – Леопольдвиль (азыркы Киншаса) менен Элизабетвилде (азыркы Лумумбаши) европалык үлгүдөгү театр труппалары пайда болгон. 1960-жылдардын башында Африка театр союзу түзүлгөн. 1967-ж. Киншасада Музыка жана драма өнөрүнүн улуттук академиясы негизделип, 1971-ж. Улуттук искусство институту түзүлгөн. 1960жылдардын 2-жарымында «Мвондо» (Катанга провинциясы), «Миль» (Матадиш), «Театр ла Коллин» (Киншаса) ж. б. театрлар белгилүү болгон. Конго театр өнөрү 2 багытта (классикалык жана элдик) өнүгүп жатат. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104-9

{{Африка бирлиги}}
[[Категория:Конго Демократиялык Республикасы| ]]</text>
      <sha1>s6htexx6xex1mofhbuh7wu0owzb5xv8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тутум</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40281</id>
    <revision>
      <id>423538</id>
      <parentid>351973</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:46:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bosogo</username>
        <id>18484</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3661" xml:space="preserve">'''Тутум''' ― бир бүтүндүктү түзгөн бир канча өз ара байланышкан нерселер же кубулуштар. Мисалы: тикбурчтуу координаталар тутуму. 

Система түшүнүгү узак тарыхый өнүгүш мезгилинде кыйла өзгөрүүлөргө учуроо менен, 20-к. жарымынан баштап негизги [[Философия|философия]]-[[Методология|методологиялык]] жана атайын илимий түшүнүктөрдүн биринен болуп калды. Азыркы учурда Система  конструкциялоо жана изилдөө иштери менен байланышып, [[Кибернетика|кибернетикада]], [[Системалык техника|системалык техникада]], системалык талдоолордо, ж. б. колдонулат. 

Байыркы грек. философиясы жана илиминде ([[Евклид]], [[Платон]], [[Аристотель]], [[Стоицизм|стоиктер]]) билимдин системалуулугу (ырааттуулугу) жөнүндөгү ой-пикирлер пайда болгон ([[Логика илими|логика]], [[Геометрия|геометрия]]. аксиомалык түзүлүштөр). Система  жөнүндө билимди 17–18-к. [[Спиноза, Бенедикт|Спиноза]], [[Лейбниц, Готфрид Вильгельм|Лейбниц]], [[Линней, Карл|К. Линней]], [[Кондильяк, Этьен Бонно де|Кондильяк]], И. Г. Ламберт 19–20-к. [[Германия|немис]] классик [[Философия|философия]] өкүлдөрү [[Кант, Иммануил|Кант]], [[Гегел, Георг Вилгелм Фридрих|Гегель]], [[Шеллинг, Фридрих Вильгельм Йозеф|Шеллингдер]] өркүндө-түшкөн. 

Система иш жүзүндө бардык нерсе, түшүнүктөрдө, көрүнүштөрдө ([[Жаратылыш|жаратылышта]], [[Коом|коомдо]]) кездешкендиктен, ал илимде мазмун да, форма да жагынан ырааттуу түзүлүшкө ээ бүтүндүккө ([[Биримдик|биримдик]], [[Топ|топ]], [[Жамаат|жамаатка]]) мүнөздүү негизги принциптерди табууда, аныктоодо эң чоң мааниге ээ. Мында: бүтүн аркылуу бөлүктүн, бөлүк аркылуу бүтүндүн касиеттери жана алардын өз ара карым-катышы, байланышы белгилүү болот. Мезгилдин өтүшү менен статикалык Система өзгөрүүгө учурабайт да, кыймылдуу (динамикалык) Система өзгөрүүгө учурайт. 20-кылымда Системалык изилдөөлөрдүн өнүгүшү менен, анын максат жана милдеттери, логика-методологиялык принциптери так аныкталууда.

== Булактар ==
*[[Философия: энциклопедиялык окуу куралы]]/Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору.-Б.: 2004, ISBN 9967-14-020-8

[[Category:Философия]]
[[Категория:Инженердик Графика]]</text>
      <sha1>0bqy0978pkbx2h1i0a7tgme9wam0n9q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыргыз-Казак согуштары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48348</id>
    <revision>
      <id>423590</id>
      <parentid>423445</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T11:08:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>+калыптандыруу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9301" xml:space="preserve">'''Кыргыз-Казак согуштары''' — [[1700]] жылдан баштап [[1847]] жылга чейин согуштардын тизмеси.

== Тизмеси ==
=== Абылай согуштары (1759—1780) ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;6&quot; |&lt;big&gt;[[Абылай]] доору&lt;/big&gt;
|-
! colspan=&quot;3&quot; |&lt;span style=&quot;color: black&quot;&gt;Согуш&lt;/span&gt;
!Биринчи жак
!&lt;span style=&quot;color: Black&quot;&gt;Экинчи жак&lt;/span&gt;
!&lt;span style=&quot;color: Black&quot;&gt;Жыйынтыгы&lt;/span&gt;
|-
! colspan=&quot;3&quot; |[[Казак чапкыны (1759)]]
|[[Тагай конфедерациясы]]
|[[Казак хандыгы]]
|'''Утулуу'''
* Түркстанда көчмөндөп турган Каработо бийге казактар кол салышат.
|-
! rowspan=&quot;14&quot; |Казак-Кыргыз согуш кампаниясы&lt;ref&gt;кампания, компания эмес&lt;/ref&gt;
! colspan=&quot;2&quot; | [[Талас согушу (1771)]] Казак-Кыргыз согуш кампаниясы&lt;ref&gt;кампания, компания эмес&lt;/ref&gt;
| rowspan=&quot;9&quot; |[[Тагай конфедерациясы]]
| rowspan=&quot;9&quot; | [[Казак хандыгы]]
|'''Утуу''' 
* Кыргыздар казактарды утуп, Балкаш көлүнө чейин куушат. 17 миң казак аскери каза болот.
|-
! colspan=&quot;2&quot; |[[Кыргыз-Казак согушу (1774-1779)]]
|'''Утулуу'''
* Кара Балта жакта согуш өткөн.
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Жайыл кыргыны
|'''Тынчтык келишими түзүлгөн'''
* Казак хандыгынын аскерлери Кыргыз жергесине үч жактан кол салышат.
|}
{{main|Казак чапкыны (1759)}}
'''{{Төмөндөө}} 1759 согушу''' — [[Түркстан|Түркстандын]] чет жакасында көчүп жүргөн Каработо бийге кол салып, мал-жаны менен барымтага алган. 
{{main|Талас согушу (1771)}}
'''{{Өсүү}} 1771 согушу''' — [[Абылай]] Орто жүздүн ханы болуп шайлангандан кийин кыргыздарды өзүнө баш ийдирип алууга аракет кылган. Абылайга таянган [[казак уруулары]] чегаралаш аймактардагы кыргыз конуштарына көчүп келип жайыттарды ээлей баштаган. Чанычкулудан Бердикожо; чапыраштыдан Кооман, Жабек, Качыке жана Дөөлөт; ботбайдан Түлөкабыл, Жайсаң; кашкородон Малдыбай, Конушбай сыяктуу баатырлар баштап келип, кыргыздын жерлерине ээлик кылышкан. Ушундай кырдаалга байланыштуу [[Талас|Таластын]] оозундагы Капкада оң канаттан Эсенгул баатырдын, сол канаттан Туума бийдин жетекчилигинде бийлердин кеңеши өткөрүлгөн. Кеңештин жыйынтыгы боюнча кыргыз конуштарын казактардан коргоп калуу максатында Кетмен-Төбөдөгү каба саяктарды Таласка, Кочкордогу чекир саяктарды Чүйгө көчүрүп келүү керек деген бүтүмгө келишкен. Өз ара кагылышуулардын айынан кыргыздардын колунан казак баатырлары Качыке, Кооман, Жабек жана көкжарлы Барак каза болот. Натыйжада кыргыздардан жеңилген казактар Сараркадагы Абылай ханга даттанып барышкан. 
{{main|Кыргыз-Казак согушу (1774)}}
'''{{Төмөндөө}} 1774–1779 согушу''' — Кытай даректеринин ырастаганы боюнча Абылай хан 1774-ж. кыргыздардын аймагына кол салган. Ошол учурдагы Кара-Балтадагы салгылашууда Атаке баатыр жеңилип, Таласка чегинген. Буга жооп кылып, Садыр жана Жайыл баатырлар Чолок-Коргон, Созок аймактарындагы казактарга жортуул жасап, жылкы тийип турушкан. Улуу жүздүн бийлери Жоогачты өкүл кылып, Абылай ханга жиберишкен. 
{{main|Жайыл кыргыны}}
'''{{Төмөндөө}} 1779-1780 согушу''' — [[Абылай]] хан чоң күч менен кыргыздарга каршы аттанып, колунун бир бөлүгүн [[Тараз|Олуя Атага]], экинчисин [[Талас]]Таластын Капкасындагы [[Садыр баатыр]]га жана үчүнчүсүн [[Чүй|Чүйгө]] жөнөткөн. 
=== {{Төмөндөө}} Түйүшкент салгылашуусу ===
Чүйдүн аягы Түйүшкенттеги салгылашууда [[солто|солтонун]] талкан уругу катуу жеңилип, Жайыл үч уулу менен туткунга түшкөн. Капыстан тийген жоого Садыр дагы туруштук бере албай туткунга алынган. Ушул согушта солто уруусуна жардамга келаткан [[саруу|саруунун]] айрым бөлүктөрү жаңылыш [[Абылай|Абылайдын]] колуна туш болгон. «'''Эрдигинен солто өлдү, энөөлүгүнөн куубилек, колпоч өлдү'''» деген сөз ошондон калган. Жоо капысынан кол салгандыктан, башка уруулар өз учурунда жардамга келалбай калган. Акырында кыргыздар Абылай ханга жеңилген. Кыргыздын башчысы чоң бий [[Эсенгул баатыр]] 21 жаштагы [[Түлөберди баатыр|Түлөберди Жамансарт]] уулун элчиликке жиберген. Түлөберди Абылай хандын кабыл алуусунда болуп, тирүү калган туткундарды бошотуп алган. Абылай хан жер маселеси боюнча кыргыздарга катуу талап койгон. Түлөберди келгенден кийин [[Эсенгул баатыр]] кыргыздын аттуу-баштуулары менен кеңешип жер боюнча Абылай менен макулдашуу керектиги айтылган. 1780-ж. сол канаттан [[Туума бий]] жана [[Мама бий]]дин, солтодон [[Кебек бий]] менен Түлөбердинин, сарыбагыштан Эсенгул баатыр менен Атаке баатырдын, бугудан [[Бирназар бий]]дин, чекир саяктан [[Жамболот баатыр]] менен Качыке баатырдын, саяктан [[Сейит бий]] менен Келдибектин катышуусунда Абылай хандын алдында кыргыз-казак жер чеги ажыратылган. 
{{main|Түйүшкент тынчтык келишими}}
Кыргыздын жер чеги батыш жагы Күйүктүн бели, үчбуурул, Түймөкент, Абылкайыр, Курагаттынын Чүйгө куйган жери Түйүшкөн, Чүйдүн суусун кечип өтүп, Чокмордун кайкысын басып, Иленин суусун жээктеп келип, Үчалматыдан токтогон. Башы Үчалматы, түндүгү Иле бою, аягы Чокмордун бели, Курагаттынын Чүйгө куйган жери, батыш жагы кичи Буурул чоң Буурул, Күйүктүн бели, Терс суусу андан ары Чаткал суусунун аягы Кой-Ташка чейинки жерлер Абылай хандын алдында кыргыз-казак жер чеги катары аныкталган. Тынчтык мамилени сактап туруу үчүн кыргыздар Түлөбердини казактарга акуйлуугө көчүрүшкөн. Бердикожо баатырдын 1785-ж. баштаган согушуна чейин эки тараптын мамилеси тынч болгон.

==Колдонулган адабияттар==
* “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1
[[Категория:Тарых]]
[[Категория:Казакстан]]
[[Категория:Кыргызстан]]
[[Категория:Кыргыздар]]</text>
      <sha1>1kpcnlamu3d6y9ineos0jmkry3yg4o3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бантулар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49232</id>
    <revision>
      <id>423509</id>
      <parentid>421885</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:26:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2912" xml:space="preserve">'''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю ж. б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
[[Категория:Дүйнө элдери]]</text>
      <sha1>h08i68wfqj8pt6gggq7ye71hbrark39</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423510</id>
      <parentid>423509</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:28:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2935" xml:space="preserve">'''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[бабоа (эл)]] ж. б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
[[Категория:Дүйнө элдери]]</text>
      <sha1>7dbwvtwvh563pwd32n3vjgcnaye1c3t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423511</id>
      <parentid>423510</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:28:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2946" xml:space="preserve">'''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[бабоа (эл)|бабоа]] ж. б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
[[Категория:Дүйнө элдери]]</text>
      <sha1>i33yuecjt6qhhoj1y3xktiy2ij8n951</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423512</id>
      <parentid>423511</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:30:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2984" xml:space="preserve">'''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]] ж. б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
[[Категория:Дүйнө элдери]]</text>
      <sha1>5xu8eolkqvlvt29j3es3cqoxaav6wtf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423513</id>
      <parentid>423512</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:33:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3018" xml:space="preserve">'''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[яунде (эл)|яунде]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]] ж. б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
[[Категория:Дүйнө элдери]]</text>
      <sha1>q30be9c2eqz7dvyzm5jou53kowiva8e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423514</id>
      <parentid>423513</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T14:58:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колдонулган адабияттар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3073" xml:space="preserve">'''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[яунде (эл)|яунде]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]] ж. б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4
[[Категория:Дүйнө элдери]]
[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>68wv07mstqhhqjhx9xh19sjwmannhdp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бургунштадт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54077</id>
    <revision>
      <id>423532</id>
      <parentid>204518</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T17:55:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gliwi</username>
        <id>15757</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Wappen von Burgkunstadt.png]] → [[File:Wappen Burgkunstadt.svg]] PNG → SVG</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1457" xml:space="preserve">{{Infobox German location
|[[File:Burgkunstadt pole.jpg]]
|type               = Шаар
|image_photo       = Burgkunstadt pole.jpg
|image_caption     = Шаар аянты 
|image_coa            = Wappen Burgkunstadt.svg
|lat_deg           = 50 |lat_min = 07
|lon_deg           = 11 |lon_min = 15
|image_plan = Burgkunstadt in LIF.svg
|state        = Бавария
|region  = Жогорку Франкония
|district         = Лихтенфельс 
|elevation              = 304
|area            = 40.59
|postal_code               = 96224
|area_code           = 09572
|licence               = LIF
|Gemeindeschlüssel= 09 4 78 116
|divisions        = 8 [[Ortsteil]]e
|Straße           = Vogtei 5
|website           = [http://www.burgkunstadt.de/ www.burgkunstadt.de]
|mayor     = Хайнц Петтерих
|party            = [[Freie Wähler|FGW]]
}}
'''Бургунштадт''' - [[Германия|Германиянын]] [[Бавария|Бавария Жериндеги] шаар. [[Лихтенфельс (район)|Лихтенфельс районуна]] карайт.  [[Жогорку Франкония|Жогорку Франкония]] административдик округуна тиешелүү. Калкы –  6637киши (2010-ж.). Аянты – 40.59 км2. 


[[Категория:Лихтенфельс (район)]]
[[Категория:Бавария]]&lt;/
[[Категория:Бавария шаарлары]]</text>
      <sha1>g120rwrus2zzc6e8wbw2q2c2nrrlrt1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ногойлор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57178</id>
    <revision>
      <id>423574</id>
      <parentid>398260</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T08:13:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>130</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Nogai_Peoples'_Flag.jpg|Nogai_Peoples'_Flag.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Ellywa|Ellywa]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Nogai Peoples' Flag.jpg|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3318" xml:space="preserve">'''Ногойлор''' (өздөрүн ногъай деп аташат) – РФтеги эл; Түндүк Кавказдагы түрк тилдүү калк. Саны 150 миң киши (2010). Негизинен Дагстандын чет аймактарында, Чеченстанда жана Ставрополь крайында, о. эле Түркия, Румыния жана башка өлкөлөрдө жашашат. 
{|
| [[File:NogayFlag.jpg | thumb | 40px | right]] Ногай району (Карачай-Черкесия)
| 
[[File:Nogai Flag.jpg | thumb | 60px | right]] Ногай району (Дагстан)
| 
 
|}
==Тарыхы==
1944-жылы репрессияланып, Крым ногойлорунун көпчүлүгү Орто Азия тарапка зордук-зомбулук менен көчүрүлгөн. Ногой тилинде сүйлөшөт. Динге ишенгендери – мусулман-суннөттөр. Алар кара ногойлор, ачикулактык жана кумдук ногойлор, кубандык ногойлор, астрахандык ногойлор жана башка субэтностук топторго бөлүнөт. Ногой этнониминин келип чыгышы жана калыптанышынын негизи Алтын ордо ханы Иесун Нохойдун ысымы (13-кылым) менен байланышат. Ногойлордун пайда болушу жөнүндө алгачкы маалыматтар 15-кылымдын аягына таандык. 16-кылымдын 2-жарымында Ногой ордосу жоюлуп, эки улус (Чоң жана Кичине ногой) түзүлгөн. Ногойлор Россиянын курамына кирген соң, мамлекеттик түзүлүшү жоюлган. 1957-жылдан Дагстан, Чеченстан жана Ставрополь крайынын ортосунда Административдик-аймактык чек ара бөлүнгөн. Көчмөн ногойлор мал чарбачылык, отурукташкандары дыйканчылык менен кесип кылышкан. Эркектери туника сымал жамынгыч, кенен ыштан, көйнөк, күрмө, кафтан, бешмант жана черкеска, бутуна бурка, башына кийиз калпак, аң терисинен тигилген тон кийип, белине кур курчанат. Аялдары узун, кең этек көйнөк, бешмант, кыска тон кийип, кооздуктарды тагынышкан. Тамак-ашы негизинен эт, сүт, ун, балык азыктарынан даярдалып, суусундукка ногой чайы, йогурт, кымыз, айран, бозо жана башка ичишет. 
[[Категория:Дүйнө элдери]]

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 9967-14-111 -7</text>
      <sha1>2tz04dpype4k4tid0wbt7hj0bnxhwxb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эмпфинген</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57430</id>
    <revision>
      <id>423516</id>
      <parentid>402001</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T15:32:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>SteveK</username>
        <id>16720</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:DEU Empfingen COA.svg]] → [[File:DEU Empfingen COA SK.svg]] Replaced by the version used by the municipality.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4939" xml:space="preserve">{{ОЖ
 |статусу                 = муниципалитет 
 |кыргызча аталышы           = Эмпфинген 
 |расмий аталышы            = Empfingen 
 |сурөтү           =  
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                      = Германия 
 |герб                 = DEU Empfingen COA SK.svg 
  |желек                      = 
 |гербдин сүрөттөлүшү     = 
  |желектин сүрөттөлүшү          = 
 |гербдин туурасы             = 
  |желектин туурасы                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=48 |lat_min=23 |lat_sec=32 
  |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=42 |lon_sec=43 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |чек аранын түрү             = 
 |таблицадагы чек ара        = 
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү    = 
 |облус картасынын өлчөмү = 
 |район картасынын өлчөмү = 
 |облус түрү              = Германия жерлери{{!}}Жер 
 |облус                  = Баден-Вюртемберг 
 |таблицадагы облус         = Баден-Вюртемберг 
 |район түрү                            = Германиянын райондору{{!}}Район 
 |район                   = Фройденштадт 
 |таблицадагы район         = Фройденштадт (район){{!}}Фройденштадт 
 |коомдун түрү              = 
 |коом                   = 
 |таблицадагы коом         = 
 |ички бөлүнүшү           =  
 |башчысынын түрү           = 
 |башчысы                  = Альберт Шиндлер 
 |негизделген күнү         = 
 |биринчи белгиленген           = 
 |мурунку аталышы        = 
 |статустун берилиши             = 
 |аймагы              = 18,29 
 |бийиктиктин түрү         = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 430-560 
 |климаты                 = 
 |расмий тили              = 
  |калкы                = 4137 
  |элди каттоо жылы             = 2010 
  |жыштыгы              = 
  |агломерация             = 
  |улуттук курамы          = 
  |диний курамы = 
  |этнохороним            = 
 |убакыт аралыгы           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коду            = 07485 
 |почта индекси           = 72186 
 |почта индекстери        = 
 |автоунаа коду         = FDS 
 |идентификатордун түрү      = Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду{{!}}Расмий коду 
 |цифралык идентификатор   = 08 2 37 024 
 |Commons түрмөгүндө     = Empfingen 
 |сайты                   = http://www.empfingen.de/ 
 |сайтынын тили               = de 
}} 
'''Эмпфинген''' ({{lang-de|Empfingen}}) — [[Германия|Германия Федеративдик Республикасынын]] [[Баден-Вюртемберг]] [[Германия жерлери|жеринде]]  жайгашкан [[муниципалитет]]. [[Карлсруэ (округ)|Карлсруэ]] [[Административдик округ (Германия)|административдик округуна]] карайт. [[Фройденштадт (район)|Фройденштадт]] районуна кирет.

Калкы - 4137 киши(2013-ж.). .&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bevölkerungsentwicklung in den Gemeinden Baden-Württembergs 2010 |url=http://www.statistik-bw.de/Veroeffentl/Statistische_Berichte/3126_10001.pdf |access-date=2015-09-03 |archive-date=2013-05-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130501053941/http://www.statistik-bw.de/Veroeffentl/Statistische_Berichte/3126_10001.pdf |dead-url=yes |accessdate=2015-09-03 |archivedate=2013-05-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130501053941/http://www.statistik-bw.de/Veroeffentl/Statistische_Berichte/3126_10001.pdf }}&lt;/ref&gt; Аянты - 18,29 км². Мамлекет ичинде бекитилген [[Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду|расмий коду]] — ''08 2 37 024''. Мэр  — Альберт Шиндлер.


==Шилтемелер==
{{reflist}}

==Тышкы шилтемелер==
* [http://www.empfingen.de/ Расмий сайты]

{{Баден-Вюртемберг Жерине караган райондор}}
{{Германия:Фройденштадт Район:Шаарлар}}
{{BadenWürttemberg-geo-stub}}

[[Категория:Баден-Вюртемберг шаарлары]]</text>
      <sha1>1o1zp7nqdpvv14fyv3raq1v8rifolaw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хинтервайденталь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59722</id>
    <revision>
      <id>423530</id>
      <parentid>378794</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T17:51:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gliwi</username>
        <id>15757</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Wappen hinterweidenthal.jpg]] → [[File:DEU Hinterweidenthal COA.svg]] JPG → SVG</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4752" xml:space="preserve">{{ОЖ
 |статусу                 = муниципалитет 
 |кыргызча аталышы           = Хинтервайденталь 
 |расмий аталышы            = Hinterweidenthal 
 |сүрөтү                   =  
 |баш ийгени                = 
 |өлкө                      = Германия 
 |герб                 = DEU Hinterweidenthal COA.svg 
 |желек                      = 
 |гербдин сүрөттөлүшү     = 
 |желектин сүрөттөлүшү          = 
 |гербдин туурасы             = 
 |желектин туурасы                   = 
  |lat_dir=N |lat_deg=49 |lat_min=11 |lat_sec=52 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=45 |lon_sec=24 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |чек аранын түрү             = 
 |таблицадагы чек ара        = 
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү    = 
 |облус картасынын өлчөмү = 
 |район картасынын өлчөмү = 
 |облус түрү              = Германия жерлери{{!}}Жер 
 |облус                  = Рейнланд-Пфальц 
 |таблицадагы облус         = Рейнланд-Пфальц 
 |район түрү              = Германия району{{!}}Району
 |район                  = Түштүк Батыш Пфальц 
 |таблицадагы район         = Түштүк Батыш Пфальц (район){{!}}Түштүк Батыш Пфальц 
 |коомдун түрү              = 
 |коом                   = 
 |таблицадагы коом         = 
 |ички бөлүнүшү           =  
 |башчысынын түрү           = 
 |башчысы                  = Бербель Шенк 
 |негизделген күнү         = 
 |биринчи белгиленген           = 
 |мурунку аталышы        = 
 |статустун берилиши             = 
 |аймагы              = 16,90 
 |бийиктиктин түрү         = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 242 
 |климаты                 = 
 |расмий тили              = 
  |калкы                = 1619 
  |элди каттоо жылы             = 2010 
  |жыштыгы              = 
  |агломерация             = 
  |улуттук курамы          = 
  |диний курамы = 
  |этнохороним            = 
 |убакыт аралыгы           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коду            = 06396 
 |почта индекси           = 66999 
 |почта индекстери        = 
 |автоунаа коду         = PS 
 |идентификатордун түрү      = Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду{{!}}Расмий коду 
 |цифралык идентификатор   = 07 3 40 020 
 |Commons түрмөгүндө     = Hinterweidenthal 
 |сайты                   = http://www.hinterweidenthal.de/ 
 |сайтынын тили               = de 
}} 
[[File:Hinterweidenthal-Hauptstr 97-Giebelseite-gje.jpg|thumb|upright=1.2|left|]]
'''Хинтервайденталь''' ({{lang-de|Hinterweidenthal}}) — [[Германия|Германия Федеративдик Республикасынын]] [[Рейнланд-Пфальц]] [[Германия Жерлери|жеринде]] жайгашкан [[муниципалитет]].  [[Түштүк Батыш Пфальц (район)|Түштүк Батыш Пфальц]] районуна кирет.

Калкы - 1619 киши(2013-ж.). .&lt;ref&gt;[http://www.statistik.rlp.de/fileadmin/dokumente/berichte/A1033_201022_hj_G.pdf Statistisches Landesamt Rheinland-Pfalz – Bevölkerung der Gemeinden am 31. Dezember 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120131082852/http://www.statistik.rlp.de/fileadmin/dokumente/berichte/A1033_201022_hj_G.pdf |date=2012-01-31 }} (PDF; 727 KB)&lt;/ref&gt; Аянты - 16,90 км². Мамлекет ичинде бекитилген [[Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду|расмий коду]] — ''07 3 40 020''. Муниципалитеттин башчысы — Бербель Шенк.


==Шилтемелер==
{{reflist}}

==Тышкы шилтемелер==
* [http://www.hinterweidenthal.de/ Расмий сайты]

{{Рейнланд-Пфальц райондору}}
{{Германия:Түштүк Батыш Пфальц району:Шаарлар}}
{{RhinelandPalatinate-geo-stub}}

[[Категория:Рейнланд-Пфальц шаарлары]]</text>
      <sha1>96mq2qsy69588ecv24w91ugqvj3u7gk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Time zone</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73641</id>
    <redirect title="Убакыт алкагы" />
    <revision>
      <id>423536</id>
      <parentid>230367</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:30:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2156</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: кош багыттаманы жоюу → [[Убакыт алкагы]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Убакыт алкагы]]</text>
      <sha1>3z64flc8c7oh8qn67xjdipvh0nz71qs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Система</title>
    <ns>0</ns>
    <id>78326</id>
    <redirect title="Тутум" />
    <revision>
      <id>423537</id>
      <parentid>367642</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:45:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bosogo</username>
        <id>18484</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[Тутум]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Тутум]]</text>
      <sha1>7cnps3ko276k54lui7efb61oas0kf0r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чад тилдери</title>
    <ns>0</ns>
    <id>84050</id>
    <revision>
      <id>423571</id>
      <parentid>253675</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T04:07:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1751" xml:space="preserve">'''Чад тилдери''' - Батыш жана Борбордук Африкага тараган тилдер тобу (к. Семит-хамит тилдери).
 
Африка Азия [[Тил|тилдерин]]е кирет. Генезиси боюнча төмөнкү топчолорго бөлүнөт:
 
1) батыш чад (Түндүк Нигерия) - а) хауса; б) ангас, сура, герка, анкве, монтол; в) карекаре, болева, нгамо, канакуру (дера); г) варжи, паа (афа); д) баде, нгизим, е) рон (фьер, бокос, ша кулере) ж. б.;
 
2) борбордук чад (Түштүк-Чыгыш Нигерия, Түндүк Камерун, Чад) - а) хера, гаанда; б) бура, марги, килба (хыба); в) лиги, бата; г) лааманг (хидкала) ж. б.; д) [[вандала тили|вандала (мандара)]], гамергу, падуко, главда; е) сукур, матакам, гисига; ж) даба; з) гидер; и) логоне, будума ж. б.; к) мусгу, маса ж. б.;
 
3) чыгыш чад (Чад, Борбордук Африка Империясы) - кера, нанчере, сомрай, модгел, сокоро, муби, тумак, тубури ж. б. Чад тили бардыгы болуп 150дөн ашат.

==Колдонулган адабияттар==
Колдонулган адабият
Тил энциклопедиясы / Түз.А. А. Джапанов: Оңд., толукт., кайрадан 2-бас. - Б.: Турар, 2010. -548 б. ISBN 978-9967-44-24-9
[[Category:Тилдер]]
[[Category:Лингвистика]]</text>
      <sha1>2lkxlh22z0ri9v0gi5ah3p61fi41gfz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423572</id>
      <parentid>423571</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T04:07:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1751" xml:space="preserve">'''Чад тилдери''' - Батыш жана Борбордук Африкага тараган тилдер тобу (к. Семит-хамит тилдери).
 
Африка Азия [[Тил|тилдерин]]е кирет. Генезиси боюнча төмөнкү топчолорго бөлүнөт:
 
1) батыш чад (Түндүк Нигерия) - а) хауса; б) ангас, сура, герка, анкве, монтол; в) карекаре, болева, нгамо, канакуру (дера); г) варжи, паа (афа); д) баде, нгизим, е) рон (фьер, бокос, ша кулере) ж. б.;
 
2) борбордук чад (Түштүк-Чыгыш Нигерия, Түндүк Камерун, Чад) - а) хера, гаанда; б) бура, марги, килба (хыба); в) лиги, бата; г) лааманг (хидкала) ж. б.; д) [[вандала тили|вандала]] (мандара), гамергу, падуко, главда; е) сукур, матакам, гисига; ж) даба; з) гидер; и) логоне, будума ж. б.; к) мусгу, маса ж. б.;
 
3) чыгыш чад (Чад, Борбордук Африка Империясы) - кера, нанчере, сомрай, модгел, сокоро, муби, тумак, тубури ж. б. Чад тили бардыгы болуп 150дөн ашат.

==Колдонулган адабияттар==
Колдонулган адабият
Тил энциклопедиясы / Түз.А. А. Джапанов: Оңд., толукт., кайрадан 2-бас. - Б.: Турар, 2010. -548 б. ISBN 978-9967-44-24-9
[[Category:Тилдер]]
[[Category:Лингвистика]]</text>
      <sha1>1am6imyzfjc3ezut5fxgta0nbr1peqd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423573</id>
      <parentid>423572</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T04:08:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1751" xml:space="preserve">'''Чад тилдери''' - Батыш жана Борбордук Африкага тараган тилдер тобу (к. Семит-хамит тилдери).
 
Африка Азия [[Тил|тилдерин]]е кирет. Генезиси боюнча төмөнкү топчолорго бөлүнөт:
 
1) батыш чад (Түндүк Нигерия) - а) хауса; б) ангас, сура, герка, анкве, монтол; в) карекаре, болева, нгамо, канакуру (дера); г) варжи, паа (афа); д) баде, нгизим, е) рон (фьер, бокос, ша кулере) ж. б.;
 
2) борбордук чад (Түштүк-Чыгыш Нигерия, Түндүк Камерун, Чад) - а) хера, гаанда; б) бура, марги, килба (хыба); в) лиги, бата; г) лааманг (хидкала) ж. б.; д) [[вандала (тил)|вандала]] (мандара), гамергу, падуко, главда; е) сукур, матакам, гисига; ж) даба; з) гидер; и) логоне, будума ж. б.; к) мусгу, маса ж. б.;
 
3) чыгыш чад (Чад, Борбордук Африка Империясы) - кера, нанчере, сомрай, модгел, сокоро, муби, тумак, тубури ж. б. Чад тили бардыгы болуп 150дөн ашат.

==Колдонулган адабияттар==
Колдонулган адабият
Тил энциклопедиясы / Түз.А. А. Джапанов: Оңд., толукт., кайрадан 2-бас. - Б.: Турар, 2010. -548 б. ISBN 978-9967-44-24-9
[[Category:Тилдер]]
[[Category:Лингвистика]]</text>
      <sha1>dfm2s27jomjqmmc3yaawubg7hyjheca</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хур</title>
    <ns>0</ns>
    <id>85711</id>
    <revision>
      <id>423583</id>
      <parentid>255355</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T09:31:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mashkawat.ahsan</username>
        <id>21912</id>
      </contributor>
      <comment>Сүрөт #WPWP</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1081" xml:space="preserve">'''Хур''', моринхур([[Монгол тили|монгол.]] морин -жылкы, хур - кыл, добуш) - монголдордун эки кылдуу тартма музыкалык аспабы.
 
Жыгачтан жасалат. Капкагын жасоодо кээде тери колдонулат. Беренелери болбойт. Уз. 120 смге жетет. Кылдарына жылкынын жал-куйругу колдонулат. Аспаптык күүлөрдү аткарууда жана баатырдык эпикалык чыгармаларды коштоодо колдонулат.

[[File:Mongolian horse violin.JPG|thumb|200px|Хур]]
==Колдонулган адабияттар==
Алагушов, Балбай. Кыргыз музыкасы: Энциклопедиялык окуу куралы / Башкы редактору Үсөн Асанов. – Бишкек: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, [[2004]]. – 400 бет. -ISBN 9967-14-016-X.
[[Category:Музыка]]</text>
      <sha1>lmofv8pvs1xhx9el54bmb1bvha4uteg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ж. Р. Р. Толкин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>103827</id>
    <revision>
      <id>423553</id>
      <parentid>336653</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T21:33:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>130</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Tolkien_1916.jpg|Tolkien_1916.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Tolkien 1916.jpg|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3705" xml:space="preserve">'''Жон Роналд Ройел Толкин''', '''СБЕ''', '''ФРСЛ''' ([[Англис тили|англ.]] John Ronald Reuel Tolkien; /ˈtɒlkiːn/; 1892-жылы 3-январда туулган - 1973-жылы 2-сентябрда каза болгон) - англиялык [[жазуучу]], поэт, [[Филология|филолог]], университеттин профессору болгон. Ал &quot;[[Хоббит]]&quot; (англ. The Hobbit), &quot;[[Шакектер ээси]]&quot; (англ. The Lord of the Rings) жана &quot;Силмариллион&quot; (англ. The Silmarillion) сыяктуу классикалык [[фэнтези]] чыгармаларынын автору катары кеңири таанымал.

Толкин Англо-Саксондогу Роулинсон жана Босфорз профессору жана Пемброук Колежинин, Оксфорд Ал ошол эле учурда С. С. Лүис менен жакын достордон болгон жана экөө тең Инклиң деп аталган формалдуу эмес адабий талкуулоо тобунун мүчөлөрү болушкан. 1972-жылы, 28-мартта Элизавет Ханыша II ага Улуу Британиянын взводунун жетекчиси кылып дайындаган.

Толкин каза болгондон кийин анын уулу Кристофер, анын бүтпөй калган чыгармаларына жана жарык көрбөй калган чыгармаларына негизделип бир нече чыгарма жазган жана анын ичинде &quot;Силмариллион&quot; болгон. &quot;Хоббит&quot; жана &quot;Шакектердин ээси&quot; чыгармалары бири-бирине байланышкан окуялар, поэмалар, ойдон чыгарылган тарых, ойдон чыгарылган тил жана Арда менен жердин Ортосу деп аталган адабий эсселердиy жаратылышына себепкер болгон. 1951-1955-жылдардын аралыгында Толкин бул эмгектеринин көпчүлүгүндө легендариум терминин колдонгон.

Толкинге чейин башка жазуучулардын фэнтези жанрындагы эмгектери жарык көрсө да, Толкиндин &quot;Хоббит&quot; жана &quot;Шакектер ээси&quot; чыгармалары фэнтези жанрынын кайрадан жанданып популярдуу болушуна себепкер болгон. Бул Толкиндин дүйнөгө заманбап фэнтези чыгармаларынын &quot;атасы&quot; же болбосо кыскача &quot;жогорку сапаттуу фэнтези&quot; чыгармаларын жазуучу катары таанылуусуна себеп болгон. 2008-жылы Times журналы аны &quot;1945-жылдан берки эң мыкты 50 британиялык жазуучунун&quot; тизмесине кошкон. Форбс журналы 2005-жылы аны &quot;каза болгон атактуулардын&quot; арасында эң көп киреше тапкандардын арасында алдынкы бешилтикке кошкон.

== Өмүр таржымалы ==

== Чыгармалары ==

== Шилтемелер ==

{{DEFAULTSORT:Толкин, Ж. Р. Р.}}
[[Категория:Британия жазуучулары]]
[[Категория:Туулгандар 1892-жылы]]
[[Категория:Өлгөндөр 1973-жылы]]</text>
      <sha1>9s145r76s6wkxnbzcqbye91wm6yxr1z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пульсоксиметр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125525</id>
    <revision>
      <id>423556</id>
      <parentid>394212</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T23:16:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>27717</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4972" xml:space="preserve">'''Пульсоксиметр''' (англ. pulse oximeter) — капиллярдык кандын кычкылтек менен каныгуусунун деңгээлин өлчөөчү медициналык аспап.
 
Пульсоксиметрдин заманбап нускасы Такуо Аоягиде Nihon Kohden кореялык фирмасында иштелип чыккан.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Takuo Aoyagi, Inventor of the Pulse Oximeter, Dies at Age 84|url=https://spectrum.ieee.org/takuo-aoyagi-inventor-of-the-pulse-oximeter-dies-at-age-84|accessdate=2021-11-15|work=spectrum.ieee.org}}&lt;/ref&gt;
  
== Иштөө принциби ==
 
Пульсоксиметр инвазивдүү эмес өлчөөчү аспап, ал [[кычкылтек]] камтыган кандын пайызын көрсөтөт. Тагыраак айтканда, ал оксигемоглобиндин курамындагы артериалык гемоглобиндин пайыздык камтылышы (кычкылтекты ташуучу кандагы белокту) көрсөтөт. Өпкө оорулары жок бейтаптардын кадыресе колдонулган диапазондору 95 баштап 99 пайызга чейин.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Будьте здоровы: 5 лучших домашних пульсоксиметров 2021 года|url=https://yavitrina.ru/article/budte-zdorovy-5-luchshih-domashnih-pulsoksimetrov-2021-goda|accessdate=2021-11-15|work=yavitrina.ru}}&lt;/ref&gt;
 
Кадимки пульсоксиметр фотодиодго кунт коюлган эки чоң эмес жарык-диоддору (LED) бар пульсту жибере турган микропроцессторду колдонот. Эреже катары, түзмөк манжа, кол же кулак көнчөгү сыяктуу сырткы кан айлануу менен коштолгон чөйрөдө колдонулат. Бир жарык-диоддун толкун узундугу 660 нм (кызыл), ал эми башкасы - 940 нм (инфракызыл).&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Principles of pulse oximetry|url=https://rl=http/|accessdate=2021-11-15|work=frca.co.uk|archivedate=2015-02-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150224221820/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Принцип работы пульсоксиметра|url=https://choicemmed.ru/articles/princip.php|accessdate=2021-11-15|work=choicemmed.ru}}&lt;/ref&gt;
 
Ушул толкундардын узундугунда кычкылтектүү кан жана кычкылтек жетишсиз кандын ортосунда жарык сиңирүүсү айырмаланат&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Principles of Pulse Oximetry Technology|url=https://rl=http/|accessdate=2021-11-15|work=oximetry.org|archivedate=2015-03-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150318054934/}}&lt;/ref&gt;:

* Кычкылданган гемоглобин инфракызыл нурданууну көбүрөөк сиңирет жана кызыл түс көбүрөөк - 940 нм.
* Деоксигенирленген гемоглобин кызыл түстү көбүрөөк сиңирет жана инфракызыл нурдануу көбүрөөк өткөрөт - 660 нм.
 
== Чектөөлөр == 

* Пульсоксиметр гемоглобин кайсы малекула менен байланышканын орнотпойт, ошондуктан аны ис газына ууланууда колдонууга болбойт;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Pulse oximetry in severe carbon monoxide poisoning|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9792574/|accessdate=2021-11-15|work=pubmed.ncbi.nlm.nih.gov}}&lt;/ref&gt;
* Түзмөктүн өлчөө тактыгына гипотония, дененин төмөн температурасы, кыймыл активдүүлүгү таасир этет;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=The correct use of pulse oximetry in measuring oxygen status|url=https://www.nursingtimes.net/clinical-archive/assessment-skills/the-correct-use-of-pulse-oximetry-in-measuring-oxygen-status-01-03-2002/|accessdate=2021-11-15|work=nursingtimes.net}}&lt;/ref&gt;
* Кандагы метилен көк маанилерди азайтып жыйынтыктарды бурмалоосу мүмкүн;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/n/pulsoksimetriya|title=Пульсоксиметрия|work=cyberleninka.ru|accessdate=2021-11-12}}&lt;/ref&gt;
* Тырмактын кара, көк жана жашыл лагы түзмөктүн толкун узундугуна таасир этет.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=The effect of nail polish on pulse oximetry|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/3382042/|accessdate=2021-11-15|work=pubmed.ncbi.nlm.nih.gov}}&lt;/ref&gt;

== Эскертүүлөр ==
{{Эскертүүлөр}}

[[Категория:Медицина]]
[[Категория:Макалалар]]</text>
      <sha1>asap2x02nq6ttv61m5kmfn112i0ngdh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ногай талаасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125843</id>
    <revision>
      <id>423575</id>
      <parentid>398249</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T08:13:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>130</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Nogai_Peoples'_Flag.jpg|Nogai_Peoples'_Flag.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Ellywa|Ellywa]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Nogai Peoples' Flag.jpg|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1675" xml:space="preserve">'''Ногай талаасы''' – Түндүк Кавказдын чыгышында [[Терек, Түндүк Кавказ|Терек]] жана [[Кума дарыясы|Кума]] дарыяларынын аралыгындагы кургак, дараксыз түздүк. Район Ставрополь кырынын, түндүк [[Дагстан|Дагестандын]] жана [[Чеченстан|Чечен Республикасынын]] аймактарында жайгашкан. [[Ногойлор|Аты ногайлар]] этнониминен келип чыккан.
{|class=&quot;infobox&quot; 
|- 
!&lt;font size=+2&gt;Ногай талаасы&lt;/font&gt; 
|- 
|align=center| 
 
|} 
Өсүмдүктөр ксерофиттүү жана галофиттүү, көбүнчө кумдуу топурактарда.
[[File:Nogay Horde.svg | thumb | 220x124px | right | Ногай ордосунун картасы.]]

== Климаты ==
Ногай талаасынын климаты континенттик, кургакчыл, жылдык жаан-чачыны 300 ммден аз. Жылуу мезгилдин орточо температурасы (апрель – октябрь) + 18-19°С, суук мезгили (ноябрь – март) 0дон 2°Сге чейин. Абсолюттук минимум -33°С (январь, февраль), максимуму +42°С (август). Жайы ызгаардуу, кышы жаан-чачындын минималдуу көлөмү (орто эсеп менен 40 ммдей) менен мүнөздөлөт, ошол себептен кар катмары начар чагылдырылган.</text>
      <sha1>k9vabbw32vgihnbfzkw8wl6vvptboqs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бугу ээлиги</title>
    <ns>0</ns>
    <id>126436</id>
    <revision>
      <id>423576</id>
      <parentid>421222</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T08:53:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7539" xml:space="preserve">'''Бугу ээлиги''' же '''Бугу султанаты''' — [[Бугу (уруу)|Бугу]] уруусунан чыккан манап, бийлер түзгөн [[Текес (дарыя)|Текесте]] жана [[Ысык-Көл|Ысык-Көлдө]] жайгашкан [[султанат]]. 
{{Тарыхый мамлекет
 |аталыш                           = Бугу ээлиги
 |расмий аталыш                    = 
 |мартаба                          = султанат, ээлик
 |гимн                             = 
 |байрак                           = 
 |байрактын_түшүндүрмөсү           = 
 |герб                             = 
 |гербтин_түшүндүрмөсү             = 
 |карта                            = Sultanate’s of Bugu Tribe map.jpg
 |өлчөм                            = 
 |түшүндүрмө                       = 
 |p1                               = 
 |flag_p1                          = 
 |p2                               = 
 |flag_p2                          = 
 |p3                               = 
 |flag_p3                          = 
 |p4                               = 
 |flag_p4                          = 
 |негизделген                      = 1785
 |жоюлган                          = 1842 &lt;br&gt; 1854 — 1866 ([[Бугу жана сарыбагыш урууларынын чабышы|жараандык согуш]])
 |s1                               = 
 |flag_s1                          = 
 |s2                               = 
 |flag_s2                          = 
 |s3                               = 
 |flag_s3                          = 
 |s4                               = 
 |flag_s4                          = 
 |ураан                            = 
 |борбор                           = [[Барскоон]]
 |шаарлар                          = [[Барскоон]]
 |тил                              = кыргызча
 |акча_бирдиги                    = 
 |кошумча_көрсөткүчтөр             = 
 |көрсөткүчтүн_мазмуну             = 
 |аянт                             = 70.000 км2
 |калк                             = 
 |башкаруу_формасы                 = [[монархия]]
 |сулале                           = 
 |башкаруучулардын_даражасы        = Бий
 |ажо1                             = [[Бирназар бий]]
 |башкарган_жылы1                  = 1785 — хх
 |башкаруучулардын_даражасы2       = Султан
 |ажо2                             = [[Боромбай бий]]
 |башкарган_жылы2                  = 
 |башкаруучулардын_даражасы3       = Манап
 |ажо3                             = [[Кадыр аке, Байсары уулу|Кадыр аке]]
 |башкарган_жылы3                  = 
 |башкаруучулардын_даражасы4       = 
 |ажо4                             = 
 |башкарган_жылы4                  = 
 |башкаруучулардын_даражасы5       = 
 |ажо5                             = 
 |башкарган_жылы5                  = 
 |башкаруучулардын_даражасы6       = 
 |ажо6                             = 
 |башкарган_жылы6                  = 
 |дин                              = 
 |кошумча_көрсөткүчтөр1            = 
 |көрсөткүчтүн_мазмуну1            = 
 |Баскыч1                          = 
 |Убакыт1                          = 
 |Жыл1                             = 
 |Баскыч2                          = 
 |Убакыт2                          = 
 |Жыл2                             = 
 |Баскыч3                          = 
 |Убакыт3                          = 
 |Жыл3                             = 
 |Баскыч4                          = 
 |Убакыт4                          = 
 |Жыл4                             = 
 |Баскыч5                          = 
 |Убакыт5                          = 
 |Жыл5                             = 
 |Баскыч6                          = 
 |Убакыт6                          = 
 |Жыл6                             = 
 |Баскыч7                          = 
 |Убакыт7                          = 
 |Жыл7                             = 
 |Баскыч8                          = 
 |Убакыт8                          = 
 |Жыл8                             = 
 |Баскыч9                          = 
 |Убакыт9                          = 
 |Жыл9                             = 
 |Баскыч10                         = 
 |Убакыт10                         = 
 |Жыл10                            = 
 |Баскыч11                         = 
 |Убакыт11                         = 
 |Жыл11                            = 
 |кошумча_көрсөткүчтөр2            = 
 |көрсөткүчтүн_мазмуну2            = 
 |чейин                            = 
 |ч1                               = 
 |ч2                               = 
 |ч3                               = 
 |ч4                               = 
 |ч5                               = 
 |ч6                               = 
 |ч7                               = 
 |кийин                            = 
 |к1                               = Кара-кыргыз хандыгы
 |к2                               = 
 |к3                               = 
 |к4                               = 
 |к5                               = 
 |к6                               = 
 |к7                               = 
 |кошумча                          = 
}}

== Үркүндөн кийинки чыгыш кыргыздар ==
1917-жылы кыргыздар [[Кытай|Кытайдан]] кайтып келе жатканда, отурукташкандар аларды кармап алып, кээде эч кандай себепсиз өлтүрүп салышкан (бирок себепсиз эмес – себеби туугандарынын каза болгонуна жана жөн эле отурукташкандардын өч алуусу).&lt;ref&gt;https://forum-eurasica.ru/topic/565-%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5-1916-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0/page/2/&lt;/ref&gt;

500гө жакын кыргыздарды [[Токмок|Токмокко]] алып келип, жерге жаткырып, айры менен сайып өлтүрүшкөн – эч ким качууга аракет кылган да эмес.  Бир отурукташкан киши эски айрыны алып, антпесе жаңысын сындырып алганын айтып нааразы.&lt;ref&gt;https://forum-eurasica.ru/topic/565-%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5-1916-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0/page/2/&lt;/ref&gt;

Түштүктө, тескерисинче, [[кыргыздар]] менен отурукташкандар – басмачылар менен [[Жалал-Абад|Жалал-Абаддын]] дыйкан аскерлери биргелешип аракеттенген. &lt;ref&gt;https://forum-eurasica.ru/topic/565-%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5-1916-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0/page/2/&lt;/ref&gt;


== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>8db3ljspi406b7ooxnsy0ocgz3k5gyn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Багирми (эл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128472</id>
    <revision>
      <id>423500</id>
      <parentid>423489</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:04:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2375" xml:space="preserve">'''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.&lt;br&gt;
Саны 70 миң (2005ж.).

== Тил ==

Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.&lt;br&gt;
Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт.

== Дин ==

Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар.

== Чарбалык иштер ==

Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздү мал кармашат. Балык уулоо.

== Тарых ==

Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.&lt;br&gt;
1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди.

== Шилтемелер ==

* https://bigenc.ru/world_history/text/1844926&lt;br&gt;
* https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629&lt;br&gt;
* https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/&lt;br&gt;
* https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html&lt;br&gt;
* https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914

[[Багирми тили]]

[[Бабоа (эл)]]


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>2y8nxaskofp0lbf5e4mi66gsr3mio2b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423524</id>
      <parentid>423500</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T17:11:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2388" xml:space="preserve">'''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.&lt;br&gt;
Саны 70 миң (2005ж.).

== Тил ==

Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.&lt;br&gt;
Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт.

== Дин ==

Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар.

== Чарбалык иштер ==

Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздү мал кармашат. Балык уулоо.

== Тарых ==

Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.&lt;br&gt;
1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди.

== Шилтемелер ==

* https://bigenc.ru/world_history/text/1844926&lt;br&gt;
* https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629&lt;br&gt;
* https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/&lt;br&gt;
* https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html&lt;br&gt;
* https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914

[[Багирми тили]]

[[Моно (убанги эли)]]


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>8rtufce7jb5cfv89rw4zi74gyywvir9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423557</id>
      <parentid>423524</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2379" xml:space="preserve">'''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.&lt;br&gt;
Саны 70 миң (2005ж.).

== Тил ==

Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.&lt;br&gt;
Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт.

== Дин ==

Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар.

== Чарбалык иштер ==

Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздү мал кармашат. Балык уулоо.

== Тарых ==

Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.&lt;br&gt;
1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди.

== Шилтемелер ==

* https://bigenc.ru/world_history/text/1844926&lt;br&gt;
* https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629&lt;br&gt;
* https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/&lt;br&gt;
* https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html&lt;br&gt;
* https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914

[[Багирми тили]]

[[Гимирра (эл)]]


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>m03fpcih1cz2qxrdduzrzolqourz7l4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423570</id>
      <parentid>423557</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T04:02:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2353" xml:space="preserve">'''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.&lt;br&gt;
Саны 70 миң (2005ж.).

== Тил ==

Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.&lt;br&gt;
Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт.

== Дин ==

Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар.

== Чарбалык иштер ==

Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздү мал кармашат. Балык уулоо.

== Тарых ==

Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.&lt;br&gt;
1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди.

== Шилтемелер ==

* https://bigenc.ru/world_history/text/1844926&lt;br&gt;
* https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629&lt;br&gt;
* https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/&lt;br&gt;
* https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html&lt;br&gt;
* https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914

[[Багирми тили]]


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>5u9ah0jqh0rw686nksm1vcdtt39cmal</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423577</id>
      <parentid>423570</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T09:26:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2371" xml:space="preserve">'''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.&lt;br&gt;
Саны 70 миң (2005ж.).

== Тил ==

Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.&lt;br&gt;
Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт.

== Дин ==

Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар.

== Чарбалык иштер ==

Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздү мал кармашат. Балык уулоо.

== Тарых ==

Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.&lt;br&gt;
1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди.

== Шилтемелер ==

* https://bigenc.ru/world_history/text/1844926&lt;br&gt;
* https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629&lt;br&gt;
* https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/&lt;br&gt;
* https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html&lt;br&gt;
* https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914

[[Багирми тили]]

[[Масалит]]

[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>p4w6hzfm5o45i001isiudewmtdlrgay</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кытай-Тайвань кризиси (2022)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128668</id>
    <revision>
      <id>423497</id>
      <parentid>423270</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T12:11:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Txkk</username>
        <id>31822</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3381" xml:space="preserve">'''Кытай-Тайван кризиси''' (2022) - 2022-жылдын июль жана август айларында АКШ Конгрессинин 52-Өкүлдөр палатасынын спикери Нэнси Пелосинин Тайванга пландалган иш сапары менен шартталган [[Кытай]] менен [[Тайвань|Тайвандын]] ортосундагы чыңалган мамиле. Кытай бийлиги мындай сапардын мүмкүндүгүнө кескин түрдө терс реакция кылган &lt;ref&gt;{{Cite news|title=China confirms warnings to U.S. on Pelosi's possible Taiwan visit|url=https://www.reuters.com/world/china/china-confirms-warnings-us-pelosis-possible-taiwan-visit-2022-07-25/}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|title=Pelosi’s Taiwan visit will inflame US-China crisis, analysts warn|url=https://www.ft.com/content/1ed04488-dbf6-44b1-910a-de04eb3b08e2}}&lt;/ref&gt; . Пелосинин сапарынын башталышында Кытай Тайвань менен суу чек арасын бөлүшкөн Фуцзянь провинциясынын сууларында жандуу ок менен аскердик машыгууларды баштады &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://meduza.io/feature/2022/07/30/nensi-pelosi-kazhetsya-sobiralas-posetit-tayvan-kitayskiy-propagandist-prigrozil-chto-ee-samolet-budet-sbit|title=Нэнси Пелоси, кажется, собиралась посетить Тайвань. Китайский пропагандист пригрозил, что ее самолет будет сбит Лайнер спикера палаты представителей США приземлился на Гавайях}}&lt;/ref&gt; . [[Америка Кошмо Штаттары|АКШ]] да аймактагы деңиз күчтөрүн көбөйттү. Нэнси Пелосинин сапарын USS Рональд Рейган коштоп жүрмөкчү. Натыйжада пландалган сапар кийинкиге калтырылган &lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.rbc.ru/politics/31/07/2022/62e5594b9a79472801836057|title=Как азиатское турне Пелоси обострило отношения США и Китая}}&lt;/ref&gt;.
{{Infobox civil conflict
|кагылыш=Кытай-Тайван кризиси (2022)
|бөлүгү = 
|сүрөт= PLA-Taiwan-202208.map.png
|баш_жазуу=[[АКШ|АКШнын]] спикери Нэнси Пелоси'нин [[Тайвань|Тайванга]] келиши.
|дата= 31 июль 2022 — 3 август 2022
|орун= {{CHN}} &lt;br&gt; {{Желек|Кытай Республикасы}} [[Тайвань]]
|себеп= Нэнси Пелоси расмий түрдө Тайванга келиши.
|натыйжа= [[Кризис]]
|өзгөрүүлөр= 
|каршы тарап1= {{CHN}}
|каршы тарап2 = {{Желек|Кытай Республикасы}} [[Тайвань]] &lt;br&gt; {{USA}}
 |колбашчы1 = {{Желек|Кытай}} [[Си Цзиньпинь]]
|колбашчы2= {{Желек|Кытай Республикасы}} [[Нэнси Пелоси]]
|күчтөр1 = 3.000.000 аскер
|күчтөр2= 2.500.000 аскер
|жоготуулар1= 
|жоготуулар2= 
|жалпы жоготуулар= 
}}</text>
      <sha1>3ashwob2s74mclz2lbo9vf61dkv5w9e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Мамлекет Ислам шериктештиги оюндарында</title>
    <ns>10</ns>
    <id>128692</id>
    <revision>
      <id>423517</id>
      <parentid>423488</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T15:41:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5858" xml:space="preserve">{| align=right class=&quot;infobox&quot; style=&quot;350px;font-size:11px; line-height:130%;&quot; cellspacing=&quot;1px&quot;
|colspan=5 | &lt;div style=&quot;width:300px;background:#bfd7ff; position:relative; height:70px; display:table;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;position:absolute; top:0; right:0;&quot;&gt;[[Файл:Emblem of Turkey (white).svg|center|70px|alt=|link=]]&lt;/div&gt;&lt;span colspan=&quot;2&quot; style=&quot;position:relative; width:100%; display:table-cell; vertical-align:middle; text-align:center; font-size: 150%;&quot;&gt;{{#if:{{{Альтаталышы|}}}|'''[[{{МамлекетОО{{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|{{{Альтатадышы}}} Ислам шериктештиги оюндарында]]'''|'''[[{{МамлекетОО{{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында]]'''}}&lt;div&gt;
|-
|colspan=5 align=center| [[Файл:{{МамлекетОО туусу {{{УОК}}}|180x120px|border|Туусу, оюндарда колдонулат]]
{{#if:{{{УОКтын аталышы|}}}|
&lt;tr&gt;&lt;td&gt;'''[[ЭОК кодунун тизмеси|ЭОК&amp;nbsp;коду]]:'''&lt;/td&gt;&lt;td colspan=4&gt;&lt;big&gt;'''{{{УОК}}}'''&lt;/big&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''[[Улуттук олимпиада комитети|УОК]]:'''&lt;/td&gt;&lt;td colspan=4&gt;{{{УОКтын аталышы|}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
|
&lt;tr&gt;&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;'''[[ЭОК кодунун тизмеси|ЭОК&amp;nbsp;коду]]:''' &amp;nbsp;&amp;nbsp;&lt;big&gt;'''{{{УОК}}}'''&lt;/big&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Оюн|}}}|
&lt;tr style=&quot;background:#d7eaff;&quot;&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;'''{{#switch:{{{Оюн}}}
   | 2005 = {{Желек|Сауд Арабиясы}} [[Мекке|Меккедеги]] [[2005 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2010 = {{Желек|Иран}} [[Тегеран|Тегерандагы]] [[2010 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2013 = {{Желек|Индонезия}} [[Пелембанг|Пелембангтагы]] [[2013 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2017 = {{Желек|Азербайжан}} [[Баку|Бакудагы]] [[2017 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2021 = {{Желек|Түркия}} [[Конья|Коньядагы]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
}}'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
{{#if:{{{Спортчу|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Спортчулар'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Спортчу}}}&amp;nbsp; спортчу {{#if: {{{Спорт түрү|}}}| {{{Спорт түрү}}} {{#ifeq:{{{Спорт түрү}}}|1|Спорттун түрү|спорттун түрү}} боюнча }}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Расмий|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Расмий киши'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Расмий}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Туучу|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Туучу'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Туучу}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''[[{{str_left|{{{Оюн|}}}|4}} {{#ifeq:{{str_right|{{{Оюн|}}}|5}}|жайкы|кышкы}} Ислам шериктештиги оюндарынын медалдар жыйынтыгы|Медалдар]]'''
&lt;td style=&quot;background:gold; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Алтын'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:silver; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Күмүш'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#cc9966; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Коло'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#edf6ff; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Баардыгы'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/td&gt;
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''{{#if:{{{Орун|}}}|&lt;br&gt;Оруну:&amp;nbsp;{{{Орун}}}}}'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#F7F6A8; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[Файл:Gold medal asia.svg|25px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Алтын|}}}|{{{Алтын}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#DCE5E5; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[File:Silver medal asia.svg|25px|alt=|link=]]&lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Күмүш|}}}|{{{Күмүш}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#FFDAB9; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[File:Bronze medal asia.svg|25px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Коло|}}}|{{{Коло}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#edf6ff; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[Файл:Asia medals icons.svg|50px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Баардыгы|}}}|{{{Баардыгы}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if: {{{Жайкы_оюн|}}}|
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center; background:#d7eaff;&quot;&gt;'''{{#ifexist:{{МамлекетОО {{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|[[{{МамлекетОО {{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|Ислам шериктештиги оюндарынын катышуучусу]]|Ислам шериктештиги оюндарынын катышуучусу}}'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;{{{Жайкы_оюн}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if: {{{Ошондой_эле|}}}|
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center; background:#d7eaff;&quot;&gt;'''О. эле'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:left;&quot;&gt;{{{Ошондой_эле}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
|}&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>h9tqy0p30dlpdmzvemre0rdn6ya9p7m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423518</id>
      <parentid>423517</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T15:41:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>Кайра 423517 жокко [[Special:Contributions/Абдырашит Сатылганов|Абдырашит Сатылганов]] ([[User talk:Абдырашит Сатылганов|сюзюу]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5859" xml:space="preserve">{| align=right class=&quot;infobox&quot; style=&quot;350px;font-size:11px; line-height:130%;&quot; cellspacing=&quot;1px&quot;
|colspan=5 | &lt;div style=&quot;width:300px;background:#bfd7ff; position:relative; height:70px; display:table;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;position:absolute; top:0; right:0;&quot;&gt;[[Файл:Emblem of Turkey (white).svg|center|70px|alt=|link=]]&lt;/div&gt;&lt;span colspan=&quot;2&quot; style=&quot;position:relative; width:100%; display:table-cell; vertical-align:middle; text-align:center; font-size: 150%;&quot;&gt;{{#if:{{{Альтаталышы|}}}|'''[[{{МамлекетОО{{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|{{{Альтатадышы}}} Ислам шериктештиги оюндарында]]'''|'''[[{{МамлекетОО {{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында]]'''}}&lt;div&gt;
|-
|colspan=5 align=center| [[Файл:{{МамлекетОО туусу {{{УОК}}}|180x120px|border|Туусу, оюндарда колдонулат]]
{{#if:{{{УОКтын аталышы|}}}|
&lt;tr&gt;&lt;td&gt;'''[[ЭОК кодунун тизмеси|ЭОК&amp;nbsp;коду]]:'''&lt;/td&gt;&lt;td colspan=4&gt;&lt;big&gt;'''{{{УОК}}}'''&lt;/big&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''[[Улуттук олимпиада комитети|УОК]]:'''&lt;/td&gt;&lt;td colspan=4&gt;{{{УОКтын аталышы|}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
|
&lt;tr&gt;&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;'''[[ЭОК кодунун тизмеси|ЭОК&amp;nbsp;коду]]:''' &amp;nbsp;&amp;nbsp;&lt;big&gt;'''{{{УОК}}}'''&lt;/big&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Оюн|}}}|
&lt;tr style=&quot;background:#d7eaff;&quot;&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;'''{{#switch:{{{Оюн}}}
   | 2005 = {{Желек|Сауд Арабиясы}} [[Мекке|Меккедеги]] [[2005 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2010 = {{Желек|Иран}} [[Тегеран|Тегерандагы]] [[2010 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2013 = {{Желек|Индонезия}} [[Пелембанг|Пелембангтагы]] [[2013 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2017 = {{Желек|Азербайжан}} [[Баку|Бакудагы]] [[2017 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2021 = {{Желек|Түркия}} [[Конья|Коньядагы]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
}}'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
{{#if:{{{Спортчу|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Спортчулар'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Спортчу}}}&amp;nbsp; спортчу {{#if: {{{Спорт түрү|}}}| {{{Спорт түрү}}} {{#ifeq:{{{Спорт түрү}}}|1|Спорттун түрү|спорттун түрү}} боюнча }}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Расмий|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Расмий киши'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Расмий}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Туучу|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Туучу'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Туучу}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''[[{{str_left|{{{Оюн|}}}|4}} {{#ifeq:{{str_right|{{{Оюн|}}}|5}}|жайкы|кышкы}} Ислам шериктештиги оюндарынын медалдар жыйынтыгы|Медалдар]]'''
&lt;td style=&quot;background:gold; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Алтын'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:silver; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Күмүш'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#cc9966; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Коло'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#edf6ff; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Баардыгы'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/td&gt;
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''{{#if:{{{Орун|}}}|&lt;br&gt;Оруну:&amp;nbsp;{{{Орун}}}}}'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#F7F6A8; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[Файл:Gold medal asia.svg|25px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Алтын|}}}|{{{Алтын}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#DCE5E5; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[File:Silver medal asia.svg|25px|alt=|link=]]&lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Күмүш|}}}|{{{Күмүш}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#FFDAB9; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[File:Bronze medal asia.svg|25px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Коло|}}}|{{{Коло}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#edf6ff; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[Файл:Asia medals icons.svg|50px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Баардыгы|}}}|{{{Баардыгы}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if: {{{Жайкы_оюн|}}}|
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center; background:#d7eaff;&quot;&gt;'''{{#ifexist:{{МамлекетОО {{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|[[{{МамлекетОО {{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|Ислам шериктештиги оюндарынын катышуучусу]]|Ислам шериктештиги оюндарынын катышуучусу}}'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;{{{Жайкы_оюн}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if: {{{Ошондой_эле|}}}|
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center; background:#d7eaff;&quot;&gt;'''О. эле'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:left;&quot;&gt;{{{Ошондой_эле}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
|}&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>g2pngwh1mtsvf6by36v8j6njoy6zfyk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423519</id>
      <parentid>423518</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T15:49:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5861" xml:space="preserve">{| align=right class=&quot;infobox&quot; style=&quot;350px;font-size:11px; line-height:130%;&quot; cellspacing=&quot;1px&quot;
|colspan=5 | &lt;div style=&quot;width:300px;background:#bfd7ff; position:relative; height:70px; display:table;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;position:absolute; top:0; right:0;&quot;&gt;[[Файл:Emblem of Turkey (white).svg|center|70px|alt=|link=]]&lt;/div&gt;&lt;span colspan=&quot;2&quot; style=&quot;position:relative; width:100%; display:table-cell; vertical-align:middle; text-align:center; font-size: 150%;&quot;&gt;{{#if:{{{Альтаталышы|}}}|'''[[{{МамлекетОО{{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|{{{Альтатадышы}}} Ислам шериктештиги оюндарында]]'''|'''[[{{МамлекетОО {{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында]]'''}}&lt;div&gt;
|-
|colspan=5 align=center| [[Файл:{{МамлекетОО туусу {{{УОК}}}}}|180x120px|border|Туусу, оюндарда колдонулат]]
{{#if:{{{УОКтын аталышы|}}}|
&lt;tr&gt;&lt;td&gt;'''[[ЭОК кодунун тизмеси|ЭОК&amp;nbsp;коду]]:'''&lt;/td&gt;&lt;td colspan=4&gt;&lt;big&gt;'''{{{УОК}}}'''&lt;/big&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''[[Улуттук олимпиада комитети|УОК]]:'''&lt;/td&gt;&lt;td colspan=4&gt;{{{УОКтын аталышы|}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
|
&lt;tr&gt;&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;'''[[ЭОК кодунун тизмеси|ЭОК&amp;nbsp;коду]]:''' &amp;nbsp;&amp;nbsp;&lt;big&gt;'''{{{УОК}}}'''&lt;/big&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Оюн|}}}|
&lt;tr style=&quot;background:#d7eaff;&quot;&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;'''{{#switch:{{{Оюн}}}
   | 2005 = {{Желек|Сауд Арабиясы}} [[Мекке|Меккедеги]] [[2005 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2010 = {{Желек|Иран}} [[Тегеран|Тегерандагы]] [[2010 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2013 = {{Желек|Индонезия}} [[Пелембанг|Пелембангтагы]] [[2013 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2017 = {{Желек|Азербайжан}} [[Баку|Бакудагы]] [[2017 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
   | 2021 = {{Желек|Түркия}} [[Конья|Коньядагы]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндары|Ислам шериктештиги оюндары]]
}}'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
{{#if:{{{Спортчу|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Спортчулар'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Спортчу}}}&amp;nbsp; спортчу {{#if: {{{Спорт түрү|}}}| {{{Спорт түрү}}} {{#ifeq:{{{Спорт түрү}}}|1|Спорттун түрү|спорттун түрү}} боюнча }}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Расмий|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Расмий киши'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Расмий}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if:{{{Туучу|}}}|
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td&gt;'''Туучу'''&lt;/td&gt;
&lt;td colspan=4&gt;{{{Туучу}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''[[{{str_left|{{{Оюн|}}}|4}} {{#ifeq:{{str_right|{{{Оюн|}}}|5}}|жайкы|кышкы}} Ислам шериктештиги оюндарынын медалдар жыйынтыгы|Медалдар]]'''
&lt;td style=&quot;background:gold; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Алтын'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:silver; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Күмүш'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#cc9966; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Коло'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#edf6ff; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;'''Баардыгы'''&lt;span style=&quot;font-size:50%;&quot;&gt;&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/td&gt;
&lt;tr style=&quot;vertical-align:middle; background:#edf6ff;&quot;&gt;
&lt;td style=&quot;vertical-align:middle;&quot;&gt;'''{{#if:{{{Орун|}}}|&lt;br&gt;Оруну:&amp;nbsp;{{{Орун}}}}}'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#F7F6A8; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[Файл:Gold medal asia.svg|25px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Алтын|}}}|{{{Алтын}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#DCE5E5; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[File:Silver medal asia.svg|25px|alt=|link=]]&lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Күмүш|}}}|{{{Күмүш}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#FFDAB9; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[File:Bronze medal asia.svg|25px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Коло|}}}|{{{Коло}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;background:#edf6ff; width:4em; text-align:center;&quot;&gt;&lt;br/&gt;[[Файл:Asia medals icons.svg|50px|alt=|link=]] &lt;br&gt;&lt;span style=&quot;font-size:125%;&quot;&gt;{{#if:{{{Баардыгы|}}}|{{{Баардыгы}}}|0}}&lt;/span&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if: {{{Жайкы_оюн|}}}|
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center; background:#d7eaff;&quot;&gt;'''{{#ifexist:{{МамлекетОО {{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|[[{{МамлекетОО {{{УОК}}}}} Ислам шериктештиги оюндарында|Ислам шериктештиги оюндарынын катышуучусу]]|Ислам шериктештиги оюндарынын катышуучусу}}'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;{{{Жайкы_оюн}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
{{#if: {{{Ошондой_эле|}}}|
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:center; background:#d7eaff;&quot;&gt;'''О. эле'''&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td colspan=5 style=&quot;text-align:left;&quot;&gt;{{{Ошондой_эле}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}
|}&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>rb0z48zgavciupsx8tcthfl0em7n0dj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бабоа (эл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128700</id>
    <revision>
      <id>423501</id>
      <timestamp>2022-08-05T13:06:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл. Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында — Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt; Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="537" xml:space="preserve">'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго
Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл.
Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында —
Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt;
Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба жана канго менен кошо) — 1 млн адам.</text>
      <sha1>9d48ziit5uvupnzlf91vza9qyy64hrw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423502</id>
      <parentid>423501</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:08:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="663" xml:space="preserve">'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго
Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл.
Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында —
Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt;
Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба жана канго менен кошо) — 1 млн адам.

'''Тил'''

[[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген либуа тилинде сүйлөшөт.</text>
      <sha1>lztq3aflxlw67nz2tnivbrvh5yr6eyx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423503</id>
      <parentid>423502</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:09:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="772" xml:space="preserve">'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго
Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл.
Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында —
Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt;
Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба жана канго менен кошо) — 1 млн адам.

'''Тил'''

[[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген либуа тилинде сүйлөшөт.

'''Дин'''

Бабоа жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат.</text>
      <sha1>tc97r9363o04aoywhrcxfgk7tgb2jdl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423504</id>
      <parentid>423503</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:11:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1161" xml:space="preserve">'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго
Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл.
Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында —
Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt;
Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба жана канго менен кошо) — 1 млн адам.

'''Тил'''

[[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген либуа тилинде сүйлөшөт.

'''Дин'''

Бабоа жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — кол менен иштетилген тропикалык чарбасы (маниок, [[жүгөрү]], банан, ямс, батат). Бабоанын бир бөлүгү кофе плантацияларында жана Кисангани шаарында жайгашкан ишканаларда иштейт.</text>
      <sha1>pwqt67lvkwz7813zg4yuf4halzu07c6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423505</id>
      <parentid>423504</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:13:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1430" xml:space="preserve">'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго
Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл.
Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында —
Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt;
Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба жана канго менен кошо) — 1 млн адам.

'''Тил'''

[[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген либуа тилинде сүйлөшөт.

'''Дин'''

Бабоа жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — кол менен иштетилген тропикалык чарбасы (маниок, [[жүгөрү]], банан, ямс, батат). Бабоанын бир бөлүгү кофе плантацияларында жана Кисангани шаарында жайгашкан ишканаларда иштейт.

'''Коом'''

Салттуу коомдук уюмга патрилинейлик уруулук уюм, вирилокалдык нике жана көп аялдуулуктун чектелген таралышы мүнөздүү.

== Шилтемелерди ==</text>
      <sha1>9vq32h39pwuiypm9qvs2s23qfmi1ii6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423506</id>
      <parentid>423505</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:15:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1430" xml:space="preserve">'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл.
Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында —
Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt;
Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба жана канго менен кошо) — 1 млн адам.

'''Тил'''

[[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген либуа тилинде сүйлөшөт.

'''Дин'''

Бабоа жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — кол менен иштетилген тропикалык чарбасы (маниок, [[жүгөрү]], банан, ямс, батат). Бабоанын бир бөлүгү кофе плантацияларында жана Кисангани шаарында жайгашкан ишканаларда иштейт.

'''Коом'''

Салттуу коомдук уюмга патрилинейлик уруулук уюм, вирилокалдык нике жана көп аялдуулуктун чектелген таралышы мүнөздүү.

== Шилтемелерди ==</text>
      <sha1>nv41tnd6sdr7ccecwmnl57fww562fqt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423507</id>
      <parentid>423506</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:18:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1824" xml:space="preserve">'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл.
Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында —
Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt;
Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба жана канго менен кошо) — 1 млн адам.

'''Тил'''

[[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген либуа тилинде сүйлөшөт.

'''Дин'''

Бабоа жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — кол менен иштетилген тропикалык чарбасы (маниок, [[жүгөрү]], банан, ямс, батат). Бабоанын бир бөлүгү кофе плантацияларында жана Кисангани шаарында жайгашкан ишканаларда иштейт.

'''Коом'''

Салттуу коомдук уюмга патрилинейлик уруулук уюм, вирилокалдык нике жана көп аялдуулуктун чектелген таралышы мүнөздүү.

== Колдонулган адабият ==

*Андрианов Б. В. Боа // Народы и религии мира / Глав. ред. В. А. Тишков. М.: Большая Российская Энциклопедия, 1999. С.101.

*Собченко А. И. Этнический состав Конго. в кн.: Африканский этнографический сборник. т. 4. — М., Л. 1962.</text>
      <sha1>ez75itgkkyt84grpw5dpn4ud8xd7kgq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423508</id>
      <parentid>423507</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T13:19:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колдонулган адабият */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1880" xml:space="preserve">'''Бабоа''' (''абабуа, бабуа'') — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасындагы]] эл.
Бабоа Кисангани шаарынын түндүгүндө жана чыгышында —
Арувими жана Узле дарыяларынын алабында жашашат.&lt;br&gt;
Жалпы саны (бабоа элине жакын нгелима, ангба жана канго менен кошо) — 1 млн адам.

'''Тил'''

[[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген либуа тилинде сүйлөшөт.

'''Дин'''

Бабоа жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Негизги кесиби — кол менен иштетилген тропикалык чарбасы (маниок, [[жүгөрү]], банан, ямс, батат). Бабоанын бир бөлүгү кофе плантацияларында жана Кисангани шаарында жайгашкан ишканаларда иштейт.

'''Коом'''

Салттуу коомдук уюмга патрилинейлик уруулук уюм, вирилокалдык нике жана көп аялдуулуктун чектелген таралышы мүнөздүү.

== Колдонулган адабият ==

*Андрианов Б. В. Боа // Народы и религии мира / Глав. ред. В. А. Тишков. М.: Большая Российская Энциклопедия, 1999. С.101.

*Собченко А. И. Этнический состав Конго. в кн.: Африканский этнографический сборник. т. 4. — М., Л. 1962.

[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>4cwp7zx2qtiwb4vugg03wcg2pf7sc1a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыргызстан 2021 Ислам шериктештиги оюндарында</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128701</id>
    <revision>
      <id>423520</id>
      <timestamp>2022-08-05T15:55:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;{{Кыргызстан Ислам шериктештиги оюндарында |Оюн = 2021 |Chef De Mission =  |Спортчу = 42 |Спорт түрү = 16 |Ачылышындагы туучулар =  |Жаблышындагы туучу =  |Алтын =  |Күмүш =  |Коло =  |Баардыгы =  |Орун =  }} [[Кыргызстан]] 2021 Ислам шериктештиги оюндарында|2021 Ислам шериктештиги оюндарын...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1678" xml:space="preserve">{{Кыргызстан Ислам шериктештиги оюндарында
|Оюн = 2021
|Chef De Mission = 
|Спортчу = 42
|Спорт түрү = 16
|Ачылышындагы туучулар = 
|Жаблышындагы туучу = 
|Алтын = 
|Күмүш = 
|Коло = 
|Баардыгы = 
|Орун = 
}}
[[Кыргызстан]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндарында|2021 Ислам шериктештиги оюндарына]] спорттун 16 түрү боюнча 42 спортчусу менен катышат&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://ky.kloop.asia/2021/07/15/tokiodogu-olimpiada-oyundaryna-16-kyrgyz-sportchusu-barat/amp/|title= Токиодогу Олимпиада оюндарына 16 кыргыз спортчусу барат| work=Kloop.asia|accessdate=19.07.2021}}&lt;/ref&gt;. [[Кыргызстан]] бул мелдешке 5-жолу катышуусу. 

Ислам шериктештиги оюндары 2021-жылы 24-июлдан 9-августка чейин [[Түркия|Түркиянын]] [[Конья]] шаарында өтүшү керек эле, бирок [[COVID-19 пандемиясы|COVID-19 пандемиясынан]] улам 2021-жылга жылдырган&lt;ref&gt;{{cite news|title=Joint Statement from the International Olympic Committee and the Tokyo 2020 Organising Committee|url=https://www.olympic.org/news/joint-statement-from-the-international-olympic-committee-and-the-tokyo-2020-organising-committee|access-date=28 March 2020|publisher=Olympics|date=24 March 2020}}&lt;/ref&gt;. 2022-жылы 23-июлдан 8-августка чейин Конья шаарында өтөт.</text>
      <sha1>knh6l69u26j1zpluakmbkpl9shi9h3o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423531</id>
      <parentid>423520</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T17:54:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>Булактар</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2316" xml:space="preserve">{{Кыргызстан Ислам шериктештиги оюндарында
|Оюн = 2021
|Chef De Mission = 
|Спортчу = 113
|Спорт түрү = 16
|Ачылышындагы туучулар = 
|Жаблышындагы туучу = 
|Алтын = 
|Күмүш = 
|Коло = 
|Баардыгы = 
|Орун = 
}}
[[Кыргызстан]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндарында|2021 Ислам шериктештиги оюндарына]] спорттун 16 түрү боюнча 113 спортчусу менен катышат&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://sputnik.kg/20220804/islam-sherikteshtigi-oyundary-kyrgyzstan-katyshat-1066540552.html|title=Түркияда өтчү Ислам шериктештиги оюндарына Кыргызстандан 113 спортчу барат| work=Sputnik.kg|accessdate=04.08.2022}}&lt;/ref&gt;. [[Кыргызстан]] бул мелдешке 5-жолу катышуусу. 

Ислам шериктештиги оюндары 2021-жылы 10-сентябрдан 19-сентябрга чейин [[Түркия|Түркиянын]] [[Конья]] шаарында өтүшү керек эле, бирок [[COVID-19 пандемиясы|COVID-19 пандемиясынан]] улам 2022-жылга жылдырган&lt;ref&gt;{{Cite web|date=14 July 2020|title=New dates for Islamic Solidarity Games announced|url=https://nation.com.pk/15-Jul-2020/new-dates-for-islamic-solidarity-games-announced|access-date=28 July 2020|website=The Nation|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Cakmak|first=Fatih|title=5th Islamic Solidarity Games in Turkey rescheduled|url=https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200728175508/https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|archive-date=28 July 2020|access-date=13 August 2020|date=13 June 2020|website=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Pakistan Olympic Association|url=https://www.nocpakistan.org/news_detailsnew.php?sptid=0&amp;newsid=1344|access-date=2020-07-28|website=www.nocpakistan.org}}&lt;/ref&gt;. 2022-жылы 23-июлдан 8-августка чейин Конья шаарында өтөт.
==Эскермелер ==
{{Эскертмелер}}</text>
      <sha1>j276drjtl32p70bt2e99l150270hle4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423533</id>
      <parentid>423531</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T18:48:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4560" xml:space="preserve">{{Кыргызстан Ислам шериктештиги оюндарында
|Оюн = 2021
|Chef De Mission = 
|Спортчу = 113
|Спорт түрү = 16
|Ачылышындагы туучулар = 
|Жаблышындагы туучу = 
|Алтын = 
|Күмүш = 
|Коло = 
|Баардыгы = 
|Орун = 
}}
[[Кыргызстан]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндарында|2021 Ислам шериктештиги оюндарына]] спорттун 16 түрү боюнча 113 спортчусу менен катышат&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://sputnik.kg/20220804/islam-sherikteshtigi-oyundary-kyrgyzstan-katyshat-1066540552.html|title=Түркияда өтчү Ислам шериктештиги оюндарына Кыргызстандан 113 спортчу барат| work=Sputnik.kg|accessdate=04.08.2022}}&lt;/ref&gt;. [[Кыргызстан]] бул мелдешке 5-жолу катышуусу. 

Ислам шериктештиги оюндары 2021-жылы 10-сентябрдан 19-сентябрга чейин [[Түркия|Түркиянын]] [[Конья]] шаарында өтүшү керек эле, бирок [[COVID-19 пандемиясы|COVID-19 пандемиясынан]] улам 2022-жылга жылдырган&lt;ref&gt;{{Cite web|date=14 July 2020|title=New dates for Islamic Solidarity Games announced|url=https://nation.com.pk/15-Jul-2020/new-dates-for-islamic-solidarity-games-announced|access-date=28 July 2020|website=The Nation|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Cakmak|first=Fatih|title=5th Islamic Solidarity Games in Turkey rescheduled|url=https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200728175508/https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|archive-date=28 July 2020|access-date=13 August 2020|date=13 June 2020|website=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Pakistan Olympic Association|url=https://www.nocpakistan.org/news_detailsnew.php?sptid=0&amp;newsid=1344|access-date=2020-07-28|website=www.nocpakistan.org}}&lt;/ref&gt;. 2022-жылы 23-июлдан 8-августка чейин Конья шаарында өтөт.
==Катышуучу курамдар==

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
|-
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background:#e8122e&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFD700;&quot;&gt;Кыргызстандын катышуучу курамдары&lt;/span&gt;
|-align=left
|style=&quot;font-size:60%&quot;|
|-
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| N
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спортчулар 
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спорттун түрү  
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спорттун багыты
|-
|1
|[[Атабек Азисбеков]] 
|rowspan=9|[[Файл:Wrestling pictogram.svg|30px|alt=|link=]] [[Күрөш]] 
|[[Грек-рим күрөшү — 2020 жайкы Олимпиада оюндарында —  87 кг чейин|— 87 кг]]
|-
|} 
==Улуттук курамдын формасы ==
Кыргызcтандын курама командасынын Ислам шериктештиги оюнундарына кие турган параддык жана спорттук экипировкасы 2022-жылдын 5-августтунда көрсөтүлгөн. Параддык форманы курама команда 9-август күнү Ислам шериктештиги оюндарынын ачылыш аземинде кийип чыгат. Форманы Ата Мекендик “BAIRA” мода үйү даярдаган. Ал эми спорттук экипировка “JOMA” компаниясына таандык. 2022-жылдын март айында Маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлигине караштуу Дене тарбия жана спорт департаменти, Улуттук Олимпиада комитети менен биргеликте “Кыргызстан курама командасынын спорттук экипировкасын танда” аттуу сынак жарыялаган. Анда дизайнерлердин эмгектери кабыл алынып, сынактын 2-турунда коомчулуктун тандоосуна коюлган. Жыйынтыгында параддык жана спорттук экипировка тандалып алынган. 
==Эскермелер ==
{{Эскертмелер}}</text>
      <sha1>iy76uudlugz9pl2t1hn3gra2fl68fho</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423535</id>
      <parentid>423533</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T19:04:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>/* Катышуучу курамдар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5773" xml:space="preserve">{{Кыргызстан Ислам шериктештиги оюндарында
|Оюн = 2021
|Chef De Mission = 
|Спортчу = 113
|Спорт түрү = 16
|Ачылышындагы туучулар = 
|Жаблышындагы туучу = 
|Алтын = 
|Күмүш = 
|Коло = 
|Баардыгы = 
|Орун = 
}}
[[Кыргызстан]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндарында|2021 Ислам шериктештиги оюндарына]] спорттун 16 түрү боюнча 113 спортчусу менен катышат&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://sputnik.kg/20220804/islam-sherikteshtigi-oyundary-kyrgyzstan-katyshat-1066540552.html|title=Түркияда өтчү Ислам шериктештиги оюндарына Кыргызстандан 113 спортчу барат| work=Sputnik.kg|accessdate=04.08.2022}}&lt;/ref&gt;. [[Кыргызстан]] бул мелдешке 5-жолу катышуусу. 

Ислам шериктештиги оюндары 2021-жылы 10-сентябрдан 19-сентябрга чейин [[Түркия|Түркиянын]] [[Конья]] шаарында өтүшү керек эле, бирок [[COVID-19 пандемиясы|COVID-19 пандемиясынан]] улам 2022-жылга жылдырган&lt;ref&gt;{{Cite web|date=14 July 2020|title=New dates for Islamic Solidarity Games announced|url=https://nation.com.pk/15-Jul-2020/new-dates-for-islamic-solidarity-games-announced|access-date=28 July 2020|website=The Nation|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Cakmak|first=Fatih|title=5th Islamic Solidarity Games in Turkey rescheduled|url=https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200728175508/https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|archive-date=28 July 2020|access-date=13 August 2020|date=13 June 2020|website=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Pakistan Olympic Association|url=https://www.nocpakistan.org/news_detailsnew.php?sptid=0&amp;newsid=1344|access-date=2020-07-28|website=www.nocpakistan.org}}&lt;/ref&gt;. 2022-жылы 23-июлдан 8-августка чейин Конья шаарында өтөт.
==Катышуучу курамдар==

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
|-
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background:#e8122e&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFD700;&quot;&gt;Кыргызстандын катышуучу курамдары&lt;/span&gt;
|-align=left
|style=&quot;font-size:60%&quot;|
|-
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| N
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спортчулар 
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спорттун түрү  
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спорттун багыты
|-
|1
|rowspan=2|[[Нурсултан Кеңешбеков]] 
|rowspan=2|[[Файл:Athletics pictogram.svg|30px|alt=|link=]] [[Жеңил атлетика]] 
|5000 м
|-
|10000 м
|-
|}
1. Кенешбеков Нурсултан (5000 метр,10 000метр) 2. Джоломанов Мусулман (800 метр,1500 метр) 3. Сатарова Гульшаной марафон/полумарафон 4. Коробицкая Мария, марафон/полумарафон 5. Тяпкин Илья, марафон/полумарафон 6. Садыржануулу Шахзод, 400метр 7. Казакбаев Самат, 1500 метр,800метр 8. Исаков Тимур, узундука секирүү 9. Калил кызы Айнуска, 1500метр,800метр 10.   11. Ажар Омурова, .


{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background:#e8122e&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFD700;&quot;&gt;Кыргызстандын делегация курамы&lt;/span&gt;
|-align=left
|style=&quot;font-size:60%&quot;|
|-
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| N
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Машыктыруучулар
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;|Спорт тармагы 
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Кызматы 
|-
|1
|Сатыбек Чокаев
|rowspan=2|Сууда сүзүү
|Башкымашыктыруучу
|-
|2
|Ажар Өмүрова 
|Улукмашыктыруучу
|} 
https://www.super.kg/mobile/kabar/news/414919/

==Улуттук курамдын формасы ==
Кыргызcтандын курама командасынын Ислам шериктештиги оюнундарына кие турган параддык жана спорттук экипировкасы 2022-жылдын 5-августтунда көрсөтүлгөн. Параддык форманы курама команда 9-август күнү Ислам шериктештиги оюндарынын ачылыш аземинде кийип чыгат. Форманы Ата Мекендик “BAIRA” мода үйү даярдаган. Ал эми спорттук экипировка “JOMA” компаниясына таандык. 2022-жылдын март айында Маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлигине караштуу Дене тарбия жана спорт департаменти, Улуттук Олимпиада комитети менен биргеликте “Кыргызстан курама командасынын спорттук экипировкасын танда” аттуу сынак жарыялаган. Анда дизайнерлердин эмгектери кабыл алынып, сынактын 2-турунда коомчулуктун тандоосуна коюлган. Жыйынтыгында параддык жана спорттук экипировка тандалып алынган. 
==Эскермелер ==
{{Эскертмелер}}</text>
      <sha1>1jnu6zz228jgx48izihq6rem4pqezok</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423555</id>
      <parentid>423535</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T22:28:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>/* Катышуучу курамдар */  (Жеңил атлетика) тизме</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5782" xml:space="preserve">{{Кыргызстан Ислам шериктештиги оюндарында
|Оюн = 2021
|Chef De Mission = 
|Спортчу = 113
|Спорт түрү = 16
|Ачылышындагы туучулар = 
|Жаблышындагы туучу = 
|Алтын = 
|Күмүш = 
|Коло = 
|Баардыгы = 
|Орун = 
}}
[[Кыргызстан]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндарында|2021 Ислам шериктештиги оюндарына]] спорттун 16 түрү боюнча 113 спортчусу менен катышат&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://sputnik.kg/20220804/islam-sherikteshtigi-oyundary-kyrgyzstan-katyshat-1066540552.html|title=Түркияда өтчү Ислам шериктештиги оюндарына Кыргызстандан 113 спортчу барат| work=Sputnik.kg|accessdate=04.08.2022}}&lt;/ref&gt;. [[Кыргызстан]] бул мелдешке 5-жолу катышуусу. 

Ислам шериктештиги оюндары 2021-жылы 10-сентябрдан 19-сентябрга чейин [[Түркия|Түркиянын]] [[Конья]] шаарында өтүшү керек эле, бирок [[COVID-19 пандемиясы|COVID-19 пандемиясынан]] улам 2022-жылга жылдырган&lt;ref&gt;{{Cite web|date=14 July 2020|title=New dates for Islamic Solidarity Games announced|url=https://nation.com.pk/15-Jul-2020/new-dates-for-islamic-solidarity-games-announced|access-date=28 July 2020|website=The Nation|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Cakmak|first=Fatih|title=5th Islamic Solidarity Games in Turkey rescheduled|url=https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200728175508/https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|archive-date=28 July 2020|access-date=13 August 2020|date=13 June 2020|website=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Pakistan Olympic Association|url=https://www.nocpakistan.org/news_detailsnew.php?sptid=0&amp;newsid=1344|access-date=2020-07-28|website=www.nocpakistan.org}}&lt;/ref&gt;. 2022-жылы 23-июлдан 8-августка чейин Конья шаарында өтөт.
==Катышуучу курамдар==

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
|-
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background:#e8122e&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFD700;&quot;&gt;Кыргызстандын катышуучу курамдары&lt;/span&gt;
|-align=left
|style=&quot;font-size:60%&quot;|
|-
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| N
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спортчулар 
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спорттун түрү  
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спорттун багыты
|-
|rowspan=2|1
|rowspan=2|[[Нурсултан Кеңешбеков]] 
|rowspan=13|[[Файл:Athletics pictogram.svg|30px|alt=|link=]] [[Жеңил атлетика]] 
|5000 м
|-
|10000 м
|-
|rowspan=2|2
|rowspan=2|Мусулман Жоламанов
|800 м
|-
|1500 м
|-
|3
|Гүлшаной Сатарова
|Марафон&lt;br&gt;Жарым марафон 
|-
|4
|[[Мария Коробицкая]] 
|Марафон&lt;br&gt;Жарым марафон
|-
|5
|Илья Тяпкин 
|Марафон&lt;br&gt;Жарым марафон
|-
|6 
|Шахзод Садыржан уулу
|400 м
|-
|rowspan=2|7
|rowspan=2|Самат Казакбаев 
|800 м
|-
|1500 м
|-
|8
|Тимур Исаков 
|Узундукка секирүү
|-
|rowspan=2|9
|rowspan=2|Айнуска Калил кызы 
|800 м
|-
|1500 М
|й

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background:#e8122e&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFD700;&quot;&gt;Кыргызстандын делегация курамы&lt;/span&gt;
|-align=left
|style=&quot;font-size:60%&quot;|
|-
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| N
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Машыктыруучулар
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;|Спорт тармагы 
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Кызматы 
|-
|1
|Сатыбек Чокаев
|rowspan=2|[[Файл:Athletics pictogram.svg|30px|alt=|link=]] [[Жеңил атлетика]] 
|Башкы машыктыруучу
|-
|2
|Ажар Өмүрова 
|Улук машыктыруучу
|}

==Улуттук курамдын формасы ==
Кыргызcтандын курама командасынын Ислам шериктештиги оюнундарына кие турган параддык жана спорттук экипировкасы 2022-жылдын 5-августтунда көрсөтүлгөн. Параддык форманы курама команда 9-август күнү Ислам шериктештиги оюндарынын ачылыш аземинде кийип чыгат. Форманы Ата Мекендик “BAIRA” мода үйү даярдаган. Ал эми спорттук экипировка “JOMA” компаниясына таандык. 2022-жылдын март айында Маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлигине караштуу Дене тарбия жана спорт департаменти, Улуттук Олимпиада комитети менен биргеликте “Кыргызстан курама командасынын спорттук экипировкасын танда” аттуу сынак жарыялаган. Анда дизайнерлердин эмгектери кабыл алынып, сынактын 2-турунда коомчулуктун тандоосуна коюлган. Жыйынтыгында параддык жана спорттук экипировка тандалып алынган. 
==Эскермелер ==
{{Эскертмелер}}</text>
      <sha1>23xnu4rshipbfebcgygurqwor5v2ip2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423559</id>
      <parentid>423555</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:28:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>/* Катышуучу курамдар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6409" xml:space="preserve">{{Кыргызстан Ислам шериктештиги оюндарында
|Оюн = 2021
|Chef De Mission = 
|Спортчу = 113
|Спорт түрү = 16
|Ачылышындагы туучулар = 
|Жаблышындагы туучу = 
|Алтын = 
|Күмүш = 
|Коло = 
|Баардыгы = 
|Орун = 
}}
[[Кыргызстан]] [[2021 Ислам шериктештиги оюндарында|2021 Ислам шериктештиги оюндарына]] спорттун 16 түрү боюнча 113 спортчусу менен катышат&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://sputnik.kg/20220804/islam-sherikteshtigi-oyundary-kyrgyzstan-katyshat-1066540552.html|title=Түркияда өтчү Ислам шериктештиги оюндарына Кыргызстандан 113 спортчу барат| work=Sputnik.kg|accessdate=04.08.2022}}&lt;/ref&gt;. [[Кыргызстан]] бул мелдешке 5-жолу катышуусу. 

Ислам шериктештиги оюндары 2021-жылы 10-сентябрдан 19-сентябрга чейин [[Түркия|Түркиянын]] [[Конья]] шаарында өтүшү керек эле, бирок [[COVID-19 пандемиясы|COVID-19 пандемиясынан]] улам 2022-жылга жылдырган&lt;ref&gt;{{Cite web|date=14 July 2020|title=New dates for Islamic Solidarity Games announced|url=https://nation.com.pk/15-Jul-2020/new-dates-for-islamic-solidarity-games-announced|access-date=28 July 2020|website=The Nation|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Cakmak|first=Fatih|title=5th Islamic Solidarity Games in Turkey rescheduled|url=https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200728175508/https://www.aa.com.tr/en/turkey/5th-islamic-solidarity-games-in-turkey-rescheduled/1875553|archive-date=28 July 2020|access-date=13 August 2020|date=13 June 2020|website=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Pakistan Olympic Association|url=https://www.nocpakistan.org/news_detailsnew.php?sptid=0&amp;newsid=1344|access-date=2020-07-28|website=www.nocpakistan.org}}&lt;/ref&gt;. 2022-жылы 23-июлдан 8-августка чейин Конья шаарында өтөт.
==Катышуучу курамдар==

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
|-
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background:#e8122e&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFD700;&quot;&gt;Кыргызстандын катышуучу курамдары&lt;/span&gt;
|-align=left
|style=&quot;font-size:60%&quot;|
|-
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| N
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спортчулар 
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спорттун түрү  
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Спорттун багыты
|-
|1
|Жантай Бейшеев 
|rowspan=9|[[Файл:3x3 basketball pictogram.svg|30px|alt=|link=]] Баскетбол 3х3
|
|-
|2
|Нуртай Субанбеков 
|
|-
|3
|Нурбек Айданбек уулу 
|
|-
|4
|Жаныш Адиев 
|
|-
|5
|-
|rowspan=2|1
|rowspan=2|[[Нурсултан Кеңешбеков]] 
|rowspan=13|[[Файл:Athletics pictogram.svg|30px|alt=|link=]] [[Жеңил атлетика]] 
|5000 м
|-
|10000 м
|-
|rowspan=2|2
|rowspan=2|Мусулман Жоламанов
|800 м
|-
|1500 м
|-
|3
|Гүлшаной Сатарова
|Марафон&lt;br&gt;Жарым марафон 
|-
|4
|[[Мария Коробицкая]] 
|Марафон&lt;br&gt;Жарым марафон
|-
|5
|Илья Тяпкин 
|Марафон&lt;br&gt;Жарым марафон
|-
|6 
|Шахзод Садыржан уулу
|400 м
|-
|rowspan=2|7
|rowspan=2|Самат Казакбаев 
|800 м
|-
|1500 м
|-
|8
|Тимур Исаков 
|Узундукка секирүү
|-
|rowspan=2|9
|rowspan=2|Айнуска Калил кызы 
|800 м
|-
|1500 М
|} 
Баскетбол 3х3: 1. Бейшеев Жантай 2. Субанбеков Нуртай 3. Айданбек уулу Нурбек 4.  5.  6. Дьякова Екатерина 7. Миндалина Ангелина 8. Ысакова Айтурган 9. Джаров Кусанжан, машыктыруучу
https://www.super.kg/mobile/kabar/news/414919/

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
! colspan=&quot;6&quot; style=&quot;background:#e8122e&quot;|&lt;span style=&quot;color:#FFD700;&quot;&gt;Кыргызстандын делегация курамы&lt;/span&gt;
|-align=left
|style=&quot;font-size:60%&quot;|
|-
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| N
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Машыктыруучулар
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;|Спорт тармагы 
!style=&quot;background:#CCCCCC&quot;| Кызматы 
|-
|
|-
|1
|Сатыбек Чокаев
|rowspan=2|[[Файл:Athletics pictogram.svg|30px|alt=|link=]] [[Жеңил атлетика]] 
|Башкы машыктыруучу
|-
|2
|Ажар Өмүрова 
|Улук машыктыруучу
|}

==Улуттук курамдын формасы ==
Кыргызcтандын курама командасынын Ислам шериктештиги оюнундарына кие турган параддык жана спорттук экипировкасы 2022-жылдын 5-августтунда көрсөтүлгөн. Параддык форманы курама команда 9-август күнү Ислам шериктештиги оюндарынын ачылыш аземинде кийип чыгат. Форманы Ата Мекендик “BAIRA” мода үйү даярдаган. Ал эми спорттук экипировка “JOMA” компаниясына таандык. 2022-жылдын март айында Маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлигине караштуу Дене тарбия жана спорт департаменти, Улуттук Олимпиада комитети менен биргеликте “Кыргызстан курама командасынын спорттук экипировкасын танда” аттуу сынак жарыялаган. Анда дизайнерлердин эмгектери кабыл алынып, сынактын 2-турунда коомчулуктун тандоосуна коюлган. Жыйынтыгында параддык жана спорттук экипировка тандалып алынган. 
==Эскермелер ==
{{Эскертмелер}}</text>
      <sha1>rvi35b980l4d6go9t6boq24m6nvjsyq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Моно (убанги эли)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128705</id>
    <revision>
      <id>423525</id>
      <timestamp>2022-08-05T17:13:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Моно''' — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышындагы Убанги дарыясынын сол жээгинде жашаган убанги эли.&lt;br&gt; Жалпы саны 173 миң адам.&lt;br&gt; Моно банту жана тектеш убанги элдеринин конушунда отурукташкан&lt;br&gt;. Эне тили -...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="677" xml:space="preserve">'''Моно''' — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышындагы Убанги дарыясынын сол жээгинде жашаган убанги эли.&lt;br&gt;
Жалпы саны 173 миң адам.&lt;br&gt;
Моно банту жана тектеш убанги элдеринин конушунда отурукташкан&lt;br&gt;.
Эне тили - моно.  Экинчи тил катары лингала, нгбака жана санго тилдери колдонулат.&lt;br&gt;
Көпчүлүгү христиан динин карманышат.</text>
      <sha1>641vlhof7erjs2wcldgjrwrodvvjqxv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423526</id>
      <parentid>423525</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T17:14:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="708" xml:space="preserve">'''Моно''' — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышындагы [[Убанги дарыясы|Убанги]] дарыясынын сол жээгинде жашаган убанги эли.&lt;br&gt;
Жалпы саны 173 миң адам.&lt;br&gt;
Моно банту жана тектеш убанги элдеринин конушунда отурукташкан.&lt;br&gt;
Эне тили - моно. Экинчи тил катары лингала, нгбака жана санго тилдери колдонулат.&lt;br&gt;
Көпчүлүгү христиан динин карманышат.</text>
      <sha1>kif2h1lfyxrlaaxibb2j5nbf1lvjhcz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423527</id>
      <parentid>423526</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T17:16:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="757" xml:space="preserve">'''Моно''' — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышындагы [[Убанги дарыясы|Убанги]] дарыясынын сол жээгинде жашаган убанги эли.&lt;br&gt;
Жалпы саны 173 миң адам.&lt;br&gt;
Моно [[бантулар|банту]] жана тектеш убанги элдеринин конушунда отурукташкан.&lt;br&gt;
Эне тили - моно. Экинчи тил катары лингала, нгбака жана санго тилдери колдонулат.&lt;br&gt;
Көпчүлүгү христиан динин карманышат.

== Шилтемелер ==</text>
      <sha1>6iikjpzp8m7hcq6fw6notr0dfsa3x35</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423528</id>
      <parentid>423527</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T17:17:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="816" xml:space="preserve">'''Моно''' — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышындагы [[Убанги дарыясы|Убанги]] дарыясынын сол жээгинде жашаган убанги эли.&lt;br&gt;
Жалпы саны 173 миң адам.&lt;br&gt;
Моно [[бантулар|банту]] жана тектеш убанги элдеринин конушунда отурукташкан.&lt;br&gt;
Эне тили - моно. Экинчи тил катары лингала, нгбака жана санго тилдери колдонулат.&lt;br&gt;
Көпчүлүгү христиан динин карманышат.

== Шилтемелер ==

https://flirt24.ru/stati/1383-mono-ubangiyskiy-narod.html</text>
      <sha1>6s75pxdg86wmcvtbr0y7tuofnof7m89</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423529</id>
      <parentid>423528</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T17:19:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="872" xml:space="preserve">'''Моно''' — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышындагы [[Убанги дарыясы|Убанги]] дарыясынын сол жээгинде жашаган убанги эли.&lt;br&gt;
Жалпы саны 173 миң адам.&lt;br&gt;
Моно [[бантулар|банту]] жана тектеш убанги элдеринин конушунда отурукташкан.&lt;br&gt;
Эне тили - моно. Экинчи тил катары лингала, нгбака жана санго тилдери колдонулат.&lt;br&gt;
Көпчүлүгү христиан динин карманышат.

== Шилтемелер ==

https://flirt24.ru/stati/1383-mono-ubangiyskiy-narod.html

[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>m1e4jpf9l6ed9qigedv9vw56ikm4bs7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423539</id>
      <parentid>423529</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:34:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="895" xml:space="preserve">'''Моно''' — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышындагы [[Убанги дарыясы|Убанги]] дарыясынын сол жээгинде жашаган убанги эли.&lt;br&gt;
Жалпы саны 173 миң адам.&lt;br&gt;
Моно [[бантулар|банту]] жана тектеш убанги элдеринин конушунда отурукташкан.&lt;br&gt;
Эне тили - моно. Экинчи тил катары лингала, нгбака жана санго тилдери колдонулат.&lt;br&gt;
Көпчүлүгү христиан динин карманышат.

== Шилтемелер ==

https://flirt24.ru/stati/1383-mono-ubangiyskiy-narod.html

[[Категория:Африка этностору]]

[[Моно тили]]</text>
      <sha1>1d8wuwk74loh7gzxt6a4r9fuk1zjcj7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423547</id>
      <parentid>423539</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:46:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="919" xml:space="preserve">'''Моно''' — [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышындагы [[Убанги дарыясы|Убанги]] дарыясынын сол жээгинде жашаган убанги эли.&lt;br&gt;
Жалпы саны 173 миң адам.&lt;br&gt;
Моно [[бантулар|банту]] жана тектеш убанги элдеринин конушунда отурукташкан.&lt;br&gt;
Эне тили — [[моно тили|моно]]. Экинчи тил катары лингала, нгбака жана санго тилдери колдонулат.&lt;br&gt;
Көпчүлүгү христиан динин карманышат.

== Шилтемелер ==

https://flirt24.ru/stati/1383-mono-ubangiyskiy-narod.html

[[Категория:Африка этностору]]

[[Моно тили]]</text>
      <sha1>18wbn19vukzuvjax4nezdubr0mbkidx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Моно тили</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128706</id>
    <revision>
      <id>423540</id>
      <timestamp>2022-08-05T20:35:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. Моно элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985). [[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.     Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт....&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="809" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. Моно элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.


Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

Фонология

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.</text>
      <sha1>nueuva4a6mgq6dnlncdodrvv68vddim</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423541</id>
      <parentid>423540</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:42:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1536" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. Моно элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократия Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

Фонология

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.</text>
      <sha1>g5vjg0ffynts9s33h06twilgfw5w8wu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423542</id>
      <parentid>423541</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:43:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1542" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. Моно элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

Фонология

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.</text>
      <sha1>kre0evj73wl7h08jkg0jbziq9t6ci4m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423543</id>
      <parentid>423542</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:43:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1551" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. Моно элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

Фонология

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.</text>
      <sha1>b3bn7qnq41wfag09sbx1eazuzvt8scg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423544</id>
      <parentid>423543</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:44:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1569" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. [[Моно эл|Моно]] элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

Фонология

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.</text>
      <sha1>4z2v3i6me2ct3dwz1k3m1562v14lcrl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423545</id>
      <parentid>423544</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:44:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1584" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. [[Моно (убанги эл)|Моно]] элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

Фонология

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.</text>
      <sha1>0ps7htmndu70q8upbj2bd819xawy8g6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423546</id>
      <parentid>423545</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:44:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1586" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. [[Моно (убанги эли)|Моно]] элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

Фонология

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.</text>
      <sha1>rcz3egqtfkyks115w8b98nzg9fi03ub</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423548</id>
      <parentid>423546</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:46:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1620" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. [[Моно (убанги эли)|Моно]] элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

'''Фонология'''

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.

== Шилтемелер ==</text>
      <sha1>nfauh36wzk2iqosbemr8v60z97nvsln</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423549</id>
      <parentid>423548</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:52:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1765" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. [[Моно (убанги эли)|Моно]] элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили кээ бир убанги элдери үчүн экинчи тил болуп саналат.

'''Диалектилер'''

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

'''Фонология'''

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.

== Шилтемелер ==</text>
      <sha1>ork96lccls3paowul0kbfmencv3pzv4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423550</id>
      <parentid>423549</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:56:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1815" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. [[Моно (убанги эли)|Моно]] элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили кээ бир убанги элдери үчүн экинчи тил болуп саналат.

'''Диалектилер'''

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

'''Фонология'''

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.

== Шилтемелер ==

https://joshuaproject.net/people_groups/13794/CG</text>
      <sha1>kuer7xke2br0g3yatxrebxotgbyyno2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423551</id>
      <parentid>423550</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T20:58:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1895" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. [[Моно (убанги эли)|Моно]] элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили кээ бир убанги элдери үчүн экинчи тил болуп саналат.

'''Диалектилер'''

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

'''Фонология'''

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.

== Шилтемелер ==

*https://joshuaproject.net/people_groups/13794/CG&lt;br&gt;

*https://ru.unionpedia.org/Моно_(убангийский_язык)&lt;br&gt;</text>
      <sha1>l5dx583z17pvcal5b0juj89s38cd3jm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423552</id>
      <parentid>423551</parentid>
      <timestamp>2022-08-05T21:01:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1953" xml:space="preserve">Моно (амоно) — убанги тилдеринин бири. [[Моно (убанги эли)|Моно]] элдин тили. Сүйлөгөндөрдүн саны 65 миң (1985).
[[Конго Демократиялык Республикасы|Конго Демократиялык Республикасынын]] түндүк-батышында таралган.

{{Тил картасы
|түсү                 = 
       = 
|расмий аталышы       = {{unicode|моно}}
|айтылышы             =
|өлкөлөр              =   [[Конго Демократиялык Республикасы]]
|аймактар             = 
|расмий тил болуп     =  
|көзөмөлдөөчү уюм     = 
|колдонгондордун саны =  65 миң (1985)
|түрмөгү              = [[Африка тилдери]]
|классификациясы      =
Нигер-конго макро-үйбүлө
: Убанги уясы
:: Банда бутагынын түштүк-борбордук тилдери
|жазуу                = [[латын алфавити]] 
}}

Моно тили кээ бир убанги элдери үчүн экинчи тил болуп саналат.

'''Диалектилер'''

Моно тили Били, Бубанда, Мпака, Галаба жана Кага диалектилерге бөлүнөт.

'''Фонология'''

Үнсүздөрдүн тизмеси: m, k, j, p, w, n, s, t, b, l, h, g, d, ɲ, f, t̠ʃ, ʔ, ʃ, r, z, d̠ʒ, v, gb, kp, ʒ, ɓ, mb, ŋg, nd, ɗ, n̠d̠ʒ, ŋmɡb.&lt;br&gt;
Үндүү тыбыштардын тизмеси: i, a, u, o, e, ɔ.&lt;br&gt;
Тондордун тизмеси: бийик, кыска, орто.

== Шилтемелер ==

*https://joshuaproject.net/people_groups/13794/CG&lt;br&gt;

*https://glottolog.org/resource/languoid/id/mono1270&lt;br&gt;

*https://ru.unionpedia.org/Моно_(убангийский_язык)&lt;br&gt;</text>
      <sha1>7i04vf6qj7hpxqvkam8z4ql3llhnn9f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гимирра (эл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128707</id>
    <revision>
      <id>423558</id>
      <timestamp>2022-08-06T03:27:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли. Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын. Жалпы саны 190 миң адам.  '''Раса'''  Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="371" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.</text>
      <sha1>kn4tgnk6ff0qf0vtbu8l65u1ehka7ox</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423560</id>
      <parentid>423558</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:46:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="799" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.</text>
      <sha1>nmyc7ci1z96a5ygi7sn86dcx4awt2bk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423561</id>
      <parentid>423560</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:48:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="941" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.</text>
      <sha1>jhvsmc2pyu7wqfyp1lhubp3q5j1e01o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423562</id>
      <parentid>423561</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:49:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1187" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүгү айылдык бирикмелерде уюшулган дыйкандар. Кол менен иштетилген чарбасы (таруу, сорго, банан ж.б.) өнүккөн.</text>
      <sha1>ghwwgh3lo3ncp9bmznsx8okcs68fsfh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423563</id>
      <parentid>423562</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:50:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1396" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүгү айылдык бирикмелерде уюшулган дыйкандар. Кол менен иштетилген чарбасы (таруу, сорго, банан ж.б.) өнүккөн.

'''Маданият'''

Материалдык маданият жалпы эфиопиялык типте. Каффа (гонг) жана амхаранын маданий таасири байкалган.</text>
      <sha1>o0ad9l94w6bawwx52ryavxnffxhw5zb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423564</id>
      <parentid>423563</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:51:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1705" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүгү айылдык бирикмелерде уюшулган дыйкандар. Кол менен иштетилген чарбасы (таруу, сорго, банан ж.б.) өнүккөн.

'''Маданият'''

Материалдык маданият жалпы эфиопиялык типте. Каффа (гонг) жана амхаранын маданий таасири байкалган.

'''Тарых'''

Орто кылымдарда гимирра элинин феодалдык бирикмелери болгон, алар 17-кылымда Каффа падышачылыгынын, 19-кылымдын аягында Эфиопия империясынын курамына кирген.</text>
      <sha1>7h5nqut0frwmtocoi2s2me539xv5s4t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423565</id>
      <parentid>423564</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:52:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1733" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүгү айылдык бирикмелерде уюшулган дыйкандар. Кол менен иштетилген чарбасы (таруу, сорго, банан ж.б.) өнүккөн.

'''Маданият'''

Материалдык маданият жалпы эфиопиялык типте. Каффа (гонг) жана амхаранын маданий таасири байкалган.

'''Тарых'''

Орто кылымдарда гимирра элинин феодалдык бирикмелери болгон, алар 17-кылымда Каффа падышачылыгынын, 19-кылымдын аягында Эфиопия империясынын курамына кирген.

== Шилтемелер ==</text>
      <sha1>gh7xvasg3sc2hj30w4gvi3nlfzj4h8m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423566</id>
      <parentid>423565</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1774" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүгү айылдык бирикмелерде уюшулган дыйкандар. Кол менен иштетилген чарбасы (таруу, сорго, банан ж.б.) өнүккөн.

'''Маданият'''

Материалдык маданият жалпы эфиопиялык типте. Каффа (гонг) жана амхаранын маданий таасири байкалган.

'''Тарых'''

Орто кылымдарда гимирра элинин феодалдык бирикмелери болгон, алар 17-кылымда Каффа падышачылыгынын, 19-кылымдын аягында Эфиопия империясынын курамына кирген.

== Шилтемелер ==

https://travel-journal.ru/ethno/31/594/</text>
      <sha1>8j4n3ljtsoi5o6zdmes5gj2acwwwo3p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423567</id>
      <parentid>423566</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T03:56:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1872" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүгү айылдык бирикмелерде уюшулган дыйкандар. Кол менен иштетилген чарбасы (таруу, сорго, банан ж.б.) өнүккөн.

'''Маданият'''

Материалдык маданият жалпы эфиопиялык типте. Каффа (гонг) жана амхаранын маданий таасири байкалган.

'''Тарых'''

Орто кылымдарда гимирра элинин феодалдык бирикмелери болгон, алар 17-кылымда Каффа падышачылыгынын, 19-кылымдын аягында Эфиопия империясынын курамына кирген.

== Шилтемелер ==

*https://travel-journal.ru/ethno/31/594/&lt;br&gt;

*https://slovaronline.com/browse/85a33217-20ea-382a-b349-2ec1a32b9021/гимирра;;;&lt;br&gt;</text>
      <sha1>15528wc2llxhhee7a3haaragw3lur93</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423568</id>
      <parentid>423567</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T04:00:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1848" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүгү айылдык бирикмелерде уюшулган дыйкандар. Кол менен иштетилген чарбасы (таруу, сорго, банан ж.б.) өнүккөн.

'''Маданият'''

Материалдык маданият жалпы эфиопиялык типте. Каффа (гонг) жана амхаранын маданий таасири байкалган.

'''Тарых'''

Орто кылымдарда гимирра элинин феодалдык бирикмелери болгон, алар 17-кылымда Каффа падышачылыгынын, 19-кылымдын аягында Эфиопия империясынын курамына кирген.

== Шилтемелер ==

*https://travel-journal.ru/ethno/31/594/&lt;br&gt;

*https://illustrated_dictionary.academic.ru/2740/Гимирра&lt;br&gt;</text>
      <sha1>s2p92r6wpplqdmzvs4a04he7xh38k0k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423569</id>
      <parentid>423568</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T04:01:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1904" xml:space="preserve">'''Гимирра''' — [[Эфиопия|Эфиопиянын]] түштүк-батышында жашаган кушит эли.
Алар тоодо жашаган мажи этникалык коомчулукка жакын.
Жалпы саны 190 миң адам.

'''Раса'''

Гимирра эли өткөөл эфиопиялык расага таандык.

'''Тил'''

Гимирра (бенчо-омот) тилинде сүйлөшөт. Ал тил [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөнүн]] кушит уясынын курамына кирет.  Диалектилер арасында эң негизгилери гимирра (бенчо), миеру, шако, кээде өзүнчө тилдер катары аныкталат.

'''Дин'''

Көпчүлүк салттуу культтарды карманышат. Монофизит христиандары бар.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүгү айылдык бирикмелерде уюшулган дыйкандар. Кол менен иштетилген чарбасы (таруу, сорго, банан ж.б.) өнүккөн.

'''Маданият'''

Материалдык маданият жалпы эфиопиялык типте. Каффа (гонг) жана амхаранын маданий таасири байкалган.

'''Тарых'''

Орто кылымдарда гимирра элинин феодалдык бирикмелери болгон, алар 17-кылымда Каффа падышачылыгынын, 19-кылымдын аягында Эфиопия империясынын курамына кирген.

== Шилтемелер ==

*https://travel-journal.ru/ethno/31/594/&lt;br&gt;

*https://illustrated_dictionary.academic.ru/2740/Гимирра&lt;br&gt;

[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>t3rmrirr25jc0m2iwdbzajx5mfbvbn6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Масалит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128708</id>
    <revision>
      <id>423578</id>
      <timestamp>2022-08-06T09:27:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт. Жалпы саны 440 миң адам.&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="404" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.</text>
      <sha1>t7wpazz3rjgb6eq3z1m6r7dgavvpm7f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423579</id>
      <parentid>423578</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T09:28:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="721" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.

'''Тил'''

Масалит тилинде сүйлөшөт. Ошондой эле [[арап тили|араб тили]] кеңири таралган.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Бирок салттуу ишенимдердин таасири калган.</text>
      <sha1>4afgtefv6n4evazxxonojlfrywbxtmx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423580</id>
      <parentid>423579</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T09:29:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1037" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.

'''Тил'''

Масалит тилинде сүйлөшөт. Ошондой эле [[арап тили|араб тили]] кеңири таралган.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Бирок салттуу ишенимдердин таасири калган.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүк дыйканчылык менен алектенишет. Майда фермерлик чарбалар өнүккөн. Масалит дыйкандары таруу, жер жаңгак, сорго, сезам, манго, кориандр өстүрүшөт.</text>
      <sha1>6195tbhczyb0vzrm2wegzfqlhf09bst</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423581</id>
      <parentid>423580</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T09:30:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1177" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.

'''Тил'''

Масалит тилинде сүйлөшөт. Ошондой эле [[арап тили|араб тили]] кеңири таралган.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Бирок салттуу ишенимдердин таасири калган.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүк дыйканчылык менен алектенишет. Майда фермерлик чарбалар өнүккөн. Масалит дыйкандары таруу, жер жаңгак, сорго, сезам, манго, кориандр өстүрүшөт.

'''Турак-жай'''

Кадимки үй конус формасында, жыгачтан жана самандан курулган.</text>
      <sha1>98i9qw1lh7bij8ecb526zljobplz4wu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423582</id>
      <parentid>423581</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T09:31:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1723" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.

'''Тил'''

Масалит тилинде сүйлөшөт. Ошондой эле [[арап тили|араб тили]] кеңири таралган.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Бирок салттуу ишенимдердин таасири калган.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүк дыйканчылык менен алектенишет. Майда фермерлик чарбалар өнүккөн. Масалит дыйкандары таруу, жер жаңгак, сорго, сезам, манго, кориандр өстүрүшөт.

'''Турак-жай'''

Кадимки үй конус формасында, жыгачтан жана самандан курулган.

'''Тарых'''

Масалит уруусунун уламыштары боюнча, алардын түпкү мекени түндүктө болуп, Туниске чейин созулган. Бирок алар өз жерлерин таштап, азыркы Чаддын аймагынан өткөндөн кийин, акыры азыркы Суданга отурукташып калышкан. Алар исламды 17-кылымда кыдыруучу мусулман дааватчыларынан кабыл алышкан.</text>
      <sha1>3kf29bkld495afyqmsms0pzc1dff8ip</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423584</id>
      <parentid>423582</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T09:32:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1751" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.

'''Тил'''

Масалит тилинде сүйлөшөт. Ошондой эле [[арап тили|араб тили]] кеңири таралган.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Бирок салттуу ишенимдердин таасири калган.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүк дыйканчылык менен алектенишет. Майда фермерлик чарбалар өнүккөн. Масалит дыйкандары таруу, жер жаңгак, сорго, сезам, манго, кориандр өстүрүшөт.

'''Турак-жай'''

Кадимки үй конус формасында, жыгачтан жана самандан курулган.

'''Тарых'''

Масалит уруусунун уламыштары боюнча, алардын түпкү мекени түндүктө болуп, Туниске чейин созулган. Бирок алар өз жерлерин таштап, азыркы Чаддын аймагынан өткөндөн кийин, акыры азыркы Суданга отурукташып калышкан. Алар исламды 17-кылымда кыдыруучу мусулман дааватчыларынан кабыл алышкан.

== Шилтемелер ==</text>
      <sha1>bzexckx1tykn1ktr4boq534j5z3ga5v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423585</id>
      <parentid>423584</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T09:41:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1865" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.

'''Тил'''

Масалит тилинде сүйлөшөт. Ошондой эле [[арап тили|араб тили]] кеңири таралган.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Бирок салттуу ишенимдердин таасири калган.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүк дыйканчылык менен алектенишет. Майда фермерлик чарбалар өнүккөн. Масалит дыйкандары таруу, жер жаңгак, сорго, сезам, манго, кориандр өстүрүшөт.

'''Турак-жай'''

Кадимки үй конус формасында, жыгачтан жана самандан курулган.

'''Тарых'''

Масалит уруусунун уламыштары боюнча, алардын түпкү мекени түндүктө болуп, Туниске чейин созулган. Бирок алар өз жерлерин таштап, азыркы Чаддын аймагынан өткөндөн кийин, акыры азыркы Суданга отурукташып калышкан. Алар исламды 17-кылымда кыдыруучу мусулман дааватчыларынан кабыл алышкан.

== Шилтемелер ==

https://artsandculture.google.com/entity/m0386yx?hl=ru


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>jbyyxjcwo9sdqlvs43q0xn30py1i5s1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423586</id>
      <parentid>423585</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T10:50:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1892" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.

'''Тил'''

Масалит тилинде сүйлөшөт. Ошондой эле [[арап тили|араб тили]] кеңири таралган.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Бирок салттуу ишенимдердин таасири калган.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүк дыйканчылык менен алектенишет. Майда фермерлик чарбалар өнүккөн. Масалит дыйкандары таруу, жер жаңгак, сорго, сезам, манго, кориандр өстүрүшөт.

'''Турак-жай'''

Кадимки үй конус формасында, жыгачтан жана самандан курулган.

'''Тарых'''

Масалит уруусунун уламыштары боюнча, алардын түпкү мекени түндүктө болуп, Туниске чейин созулган. Бирок алар өз жерлерин таштап, азыркы Чаддын аймагынан өткөндөн кийин, акыры азыркы Суданга отурукташып калышкан. Алар исламды 17-кылымда кыдыруучу мусулман дааватчыларынан кабыл алышкан.

== Шилтемелер ==

https://artsandculture.google.com/entity/m0386yx?hl=ru

[[Масалит тили]]

[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>cr7siw6xk388qym1rqccomcq8nkrp5g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423589</id>
      <parentid>423586</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T10:52:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1920" xml:space="preserve">'''Масалит'''  (''Кана Масалака, Масарака, Месалит, Массалит'', [[англис тили|англ]]. ''Masalit'', [[арап тили|ар.]] ''.ماساليت‎'') — эл. [[Судан|Судандын]] батышында (Дарфур) жана [[Чад|Чаддын]] чыгышында (Ваддаи) жашайт.
Жалпы саны 440 миң адам.

'''Тил'''

[[Масалит тили|Масалит]] тилинде сүйлөшөт. Ошондой эле [[арап тили|араб тили]] кеңири таралган.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Бирок салттуу ишенимдердин таасири калган.

'''Чарбалык иштер'''

Көпчүлүк дыйканчылык менен алектенишет. Майда фермерлик чарбалар өнүккөн. Масалит дыйкандары таруу, жер жаңгак, сорго, сезам, манго, кориандр өстүрүшөт.

'''Турак-жай'''

Кадимки үй конус формасында, жыгачтан жана самандан курулган.

'''Тарых'''

Масалит уруусунун уламыштары боюнча, алардын түпкү мекени түндүктө болуп, Туниске чейин созулган. Бирок алар өз жерлерин таштап, азыркы Чаддын аймагынан өткөндөн кийин, акыры азыркы Суданга отурукташып калышкан. Алар исламды 17-кылымда кыдыруучу мусулман дааватчыларынан кабыл алышкан.

== Шилтемелер ==

https://artsandculture.google.com/entity/m0386yx?hl=ru

[[Масалит тили]]

[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>qd987ulqj3z9b03wxbqhgc0xegldj07</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Масалит тили</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128709</id>
    <revision>
      <id>423587</id>
      <timestamp>2022-08-06T10:51:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>Created page with &quot;'''Масалит тили''' [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макроүй-бүлөнүн]] курамындагы мабан уясына кирет. Ал тил [[Судан|Суданда]] (Батыш Дарфур жана Түштүк Дарфур) жана [[Чад|Чадда]](Ваддай жана Сила региондордо) кеңири таралган. Сүйлөгөндөрдүн саны 410,9 миң адам, анын ичи...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="531" xml:space="preserve">'''Масалит тили''' [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макроүй-бүлөнүн]] курамындагы мабан уясына кирет.
Ал тил [[Судан|Суданда]] (Батыш Дарфур жана Түштүк Дарфур) жана [[Чад|Чадда]](Ваддай жана Сила региондордо) кеңири таралган.
Сүйлөгөндөрдүн саны 410,9 миң адам, анын ичинде 350 миң Суданда, 60,9 миң Чадда.</text>
      <sha1>ejx0jt26e95mzx91t7ahpuuubob3vla</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>423588</id>
      <parentid>423587</parentid>
      <timestamp>2022-08-06T10:51:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="532" xml:space="preserve">'''Масалит тили''' [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макроүй-бүлөнүн]] курамындагы мабан уясына кирет.
Ал тил [[Судан|Суданда]] (Батыш Дарфур жана Түштүк Дарфур) жана [[Чад|Чадда]] (Ваддай жана Сила региондордо) кеңири таралган.
Сүйлөгөндөрдүн саны 410,9 миң адам, анын ичинде 350 миң Суданда, 60,9 миң Чадда.</text>
      <sha1>333qr3saxxpawwq3ixjqtohluxggfpr</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>