Википедия kywiki https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Атайын Талкуу Колдонуучу Колдонуучунун баарлашуулары Википедия Википедияны талкуулоо Файл Файлды талкуулоо МедиаВики МедиаВикини талкуулоо Калып Калыпты талкуулоо Жардам Жардамды талкуулоо Категория Категорияны талкуулоо TimedText TimedText talk Модуль Модулду талкуулоо Гаджет Гаджетти талкуулоо Гаджеттин түшүндүрмөсү Гаджеттин түшүндүрмөсүн талкуулоо 0 6334 423759 420058 2022-08-08T17:19:13Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki {{Персона |ысымы = Маматбай кызы Курманжан |нукура ысымы = |сүрөт = Kurmandjan.jpg |туурасы = 230px |сүрөткө түшүндүрмө = <!-- Должна характеризовать портрет --> |төрөлгөндөгү аты = Курманжан Датка |ишмердүүлүк тармагы = [[Алай ханышасы]], дипломатия, аскерий жана коомдук иштер |туулган датасы = 1811-жыл <br> '''Уруусу''': Адыгене |туулган жери = [[Орке, Ош облусу|Ороке (Орок, Орке) айылы]], [[Ош шаары]] |жарандыгы = |букаралык = [[File:Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg|{{{1|22px}}}|border|Кокон кандыгынын желеги]]<noinclude> [[Кокон хандыгы]] <br />[[Алай хандыгы]] <br> [[File:Flag of Russia.svg|{{{1|22px}}}|border|Орусия желеги]]<noinclude>[[Орусия империясы]] |өлгөн датасы = 1907-жыл, 1-февраль |өлгөн жери = |атасы = Маматбай |апасы = |күйөөсү = |жубайы = [[Алымбек Датка]] |балдары = <small>уулдары:</small><br /> Абдылдабек<br /> Мамытбек<br /> Асанбек<br /> Батырбек<br /> Камчыбек |сыйлыктары = |сайт = |уикиказына = }} '''Курманжан Датка''' (1811-1907) - кыргыз элинин XIX кылымдагы коомдук, саясий жана аскер ишмер. 1832-жылдан 1876-жылга чейин Алай кыргыздарынын башчысы, даткасы болуп келген. Бухара эмиратында жана Кокон хандыгында датка наамына ээ болгон. Орус императордук армиясынын полковниги (1876-жылдан тартып). == Өмүр баяны == Курманжан Датка [[1811]]–жылы Оштун Жапалак айылына караштуу [[Орке, Ош облусу|Орке кыштагында]] туулган. Алайдын жана Ош аймагынын башкаруучусу. Муңгуш уруусунун Жапалак уругунан. Курманжан жаш кезинен эле өз оюн бетке айткан, акыл-эси башкалардан өзгөчөлөнүп турган, намыскөй кыздардан болгон. Курманжан 17 жашка чыкканда атасы Маматбай кудалашып койгон 500 түтүндүү жоош уруусунун Төрөкул деген бийинин анча мааниси жок Кулсейит деген уулуна турмушка чыгарган. Бирок, күйөөсү көңүлүнө толбогон Курманжан мезгилинин катаал мыйзамына каршы туруп, бир жылдан кийин Үчташ жайлоосунан атасынын үйүнө келе берет да, үч жыл чамасында башы бош олтуруп калат. 1832-жылы Курманжан 21 жашында адигине уруусунун бийи [[Алымбек датка]] менен кокусунан жолугуп, көп узабай аны менен тагдырын кошкон. Аны менен 29 жыл жашап, беш балалуу болгон. Алымбек датка Асан бий уулуна турмушка чыккандан баштап мамлекеттик жана коомдук иштерге аралаша баштаган. Көп жылдар бою Алымбек датканын таасирдүү кеңешчиси, жардамчысы жана насаатчысы болгон. Алымбек датка ордодо, Кашкарда саясий маселелер менен алектенип жүргөн мезгилдерде анын милдетин да кошо аркалаган. Ошол кезде эле Курманжан айымдын атагы [[Кокон хандыгы]] эле эмес, коңшу Бухара эмирлигине, атүгүл алыскы [[Россия]] серепчилерине да дайын болгон. 1862-жылы Кокон хан сарайындагы козголоңчулар тарабынан Алымбек датка өлтүрүлгөндөн кийин [[Алай]]дагы башкарууну Курманжан биротоло өз колуна алган. Ошол эле жылы [[Бухара]] эмири Сейит [[Музаффар]] Эддин Алай тараптагы кыргыздардан Кокон хандыгына таяныч издөө максаты менен Ошко чейин аскерлери менен келген. Курманжан аларды өгөй уулу Жаркынбай ж.б. балдары, туугандары менен Оштон кастарлап тосуп алышкан. Эмир Алымбектин ордун басчу адамга датка наамын ыйгарууну көздөгөн. Алгач бул наамды Курманжандын пикири боюнча ата баласы деп ошол кезде [[Ош]] акими болуп турган [[Жаркынбай]]га сунуш кылышкан. Бирок, Жаркынбай бул даражадан караманча баш тартат. Ошентип, Музаффар менен Кокон ханы [[Кудаяр хан]] Курманжанга датка наамын ыйгарууга аргасыз болушкан. Ушул окуядан кийин Курманжан "[[датка]]" аталып, хандыктын саясий иштерине аралашкан, ордодо жолугушууларды өткөрүп, ханга кеңеш айта алган. Кудаяр үчүнчү жолу такка олтурганда (1865-жылы) Курманжан улуу уулу [[Абдылдабек]]ти ээрчитип, Коконго келгендиги маалым. Кудаяр хандын энеси [[Жаркынайым]] менен Курманжан [[Шералы]] хандын заманынан бери эле ынак, сырдаш болуп, Кудаяр бала кезинен эле Курманжанды жакшы билчү. Конокторду ызаат менен тосуп алган жана мөөр ойдуруп, кымкап чапан жаптырып, баалуу белек бердирген. Жаркынбайдын ордуна Абдылдабекти Ошко аким кылып дайындаган. 19-кылымдын 70-жылдарынын башында Курманжан датка Кудаяр хандын саясатына нааразылык билдирген жана элдик кыймылдын башталышына үн кошкон. [[Орус бийлиги]]нин Алайды каратып алуу аракети жүрүп жаткандыгын билген Курманжан датка [[Ооганстан]]дын [[Памир]]ине шашылыш көчүп кетип жаткан жерден майор [[М.Е.Ионов]]дун кошууну датка-айымды колго түшүргөн. Курманжан датка каршылык көрсөтпөстөн, М.Е Ионовдун [[генерал]] [[Скобелев]]ге жолугуу жөнүндөгү талабына макул болгон. Бир топ бийлердин коштоосунда кичүү уулу [[Камчыбек]]ти, небереси [[Мырзапаяс]]ты алып, [[Чоң-Алай]]да өргүү алып жаткан М.Д.Скобелевдин лагерине түшкөн. Генерал М.Д. Скобелев Курманжан датканы сый-урмат менен тосуп алып, алтын чөйчөктү белекке берип, парча чапан жапкан. Курманжан датка туткун абалына карабастан өзүн салабаттуу кармап, акылдуу жана терең сөздөрү менен таң калтыргандыктан генерал М.Д.Скобелев орус бийликтерине Курманжан датка жөнүндө маалымдаган рапортторунда ага "Алай канышасы" деген наам ылайык келерин жазган. Сүйлөшүүлөрдүн натыйжасында Курманжан датка орус бийликтерине багынгандыгын билдирген жана балдарын мурунку жайларына көчүрүп келүүгө, алайлыктарды орус букаралыгын кабыл алууга көмөктөшүүгө мажбур болгон. 1876-жылы күзүндө [[Кабул]]дан Курманжан датканын Абдылдабектен башка балдары [[Мамытбек]], [[Асанбек]], [[Баатырбек]] келишет да Ошту, [[Өзгөн]]дү, [[Кичи-Алай]]ды, [[Ноокат]]ты башкарып, кан төгүшүү токтоп, тынчтык орногон. Курманжан датка Алай канышасы катары таанылып, кийинчерээк Скобелев, Ош уездинин начальниги Ионов, [[Түркстан]] крайынын генерал-губернатору [[Кауфман]], [[Черняев]], ал турсун [[Россия]]нын келечектеги [[согуш]] министри [[Куропаткин]] сыяктуу адамдар менен жакшы мамиледе болгон. Алар менен тез-тез кат алышып, кээде Ошко, Жаңымаргалаң (Скобелев) шаарларына келип, сүйлөшүп турган. Согуш министри генерал Куропаткиндин катында 1901-жылы 1-декабрда император Николай II асыл таштуу шакекти Курманжан даткага белек катары берип жибергендигин маалымдайт. Кай бир учурларда орус бийлигинин зөөкүрлүгүнө каршы да каттарды жазган. 1895-жылы уулу Камчыбек дарга асылган мезгилде, куралчан орус жазалоочуларынын элди кырып жиберүүсүнөн кооптонуп, тагдырга моюн сунууга аргасыз болгон. Россия колониялык бийликтеринин адилеттүүлүгүнөн үмүтүн таптакыр үзгөн жана 20-кылымдын башында саясатка аралашпай калган. 1907-жылдын 1-февралында Оштун жанындагы Мады кыштагында көз жумуп, сөөгү Оштогу [[Сарымазар]]га коюлган. == Курманжан даткага 200 жыл == [[File:50 som 1994 ob.jpg|thumb|[[1994|1994-жыл]]ы чыккан [[Кыргыз сому|50 сомдогу]] портрети.]] [[File:KyrgyzstanP20-50Som-2002 a.jpg|thumb|[[2002|2002-жыл]]ы чыккан 50 сомдогу портрети.]] [[File:50 som 2009 ob.jpg|thumb|[[2009|2009-жыл]]ы чыккан 50 сомдогу портрети.]] Курманжан датка 1811-жылы кулжа айында Ош шаарынын анчалык эмес Орке кыштагында Мунгуш уруусунун Жапалак уруусунун Жапалак уругунан чыккан Маматбай аттуу орто дыйкан,колунда бардар адамдын уй-булосундо жарыкка келген. Курманжан бой жетип,17ге толгондо 500 тутундуу жоош уруусунан чыккан Торокул деген бийдин ,анча мааниси жок Кулсейит деген уулуна турмушка чыккан. Куйоосу конулуно толбой бир жылдан кийин атасынын уйуно келе берет.21-жашында Кокон бийликтерине кызмат кылып,Датка деген наам алган Алымбек даткага жолугуп,коп узубай анны менен тагдырын кошкон. Ошол кундон баштап Курманжан олконун саясий окуяларына ,Кокон бийликтеринин аракеттерине куйоосу Алымбек менен катар эле баштаган. Жаштайынан тын, акыл–эси, ой-туйуму башкалардан озгочо болуп,чечкиндуулугу менен айырмаланат. «Кучтуу эркектин артында андан кучтуу аял турат»дегендей Курманжан тез эле элге, алынып,Алымбектин кенешчисине айланат.Ордо жана коомдук иштерге аралашып,ошол кездин бийлик саясатын озгочо тушунгон. Алымбек датканы Нузуп олгондон кийин аталыктын ордуна кыргыз элинен Курманжан демилгечи болуп жонотот. Тактан баш тартып келе жаткан Алымбектин тизгинин буруп,» Элди ээрчиткен эрен баш калкалап кете турган болсо, беш тайпа журттун абалы эмне болот? Журоксуй тургандай артында эч кимин болбосо бир жон. Артында беш уулун, беш Алымбек турбайбы» деп кайра жонотот. Мына аялдын акылынын тунуктугу, кашкойлугу. Алымбек менен Курманжан 29 жыл эриш-аркак жашайт. 1892-жылы Алымбекти Кокондо кас душмандары олтуруп кетет. Могдуроп олтуруп калбастан ,куйоосунун даткалык бийлигин улантып,озунун көсөмдүгү жана дипломатиялык жөндөмдүүлүгү менен ,Алай элине эле эмес,бут Фергана ороонуно данктуу башкаруучу катары бааланган. Аял экенине карабай Курманжанга саясий титул берилип,Кокон хандыгында таасирлуу саясий фигуралардын бирине айланат. Кокон хандыгы кулагандан кийин жер жайнаган орустар толкуса кыргыздын кырылаарына козу жеткен Курманжан датка, генерал Скобелевдин чакыруусуна конуп шартнаамага(келишимге) моор басат. == Энелик тагдыры == Аял – жар, Аял – эне. Аял - бакыт. Курманжан энебиздин дагы бир эл оозунда калган данкы уулу Камчыбекке байланыштуу. Жалган жалаа менен орус жазалоочулары Камчыбекти дарга асышат. Эл алдында Курманжан «Жашыба балам, душманын соз кылбайбы. Жашыды, майтарылды деп таба кылбайбы. Сал моюнга сыйыртмакты» деп ал баласына кайрат берет. Ойлосонуз ,эне учун баласынын олумго дуушар болушу, канчалык куйут, канчалык тозоктун азабындай азап... Ошол эле учурда создун озундо канчалык сыймык жатат. Дарга асканда аркан узулуп кетип, эч качан башы ийилбеген Курманжан :»Жараткан ОЗУ баламды актап жатат,Баламдын куноосу жок. Жаза бир,олум бир ,баламды бошоткула!» деп чыгат. Бирок талабы орундалбайт. Чыр чыгарчуу болсо, куралчан орустар бейкуноо кыргыздарды кырып салышы мумкун эле. Бул болсо эли учун болгон курмандыгы болчу. Курманжан датканын кадыр баркы кыргыз тарыхында көрүнүктүү орунду ээлейт. Ал өзү жаратылыш ыйгарган жекече бийик инсандык жана мамлекеттик сапаттары менен журт башына көтөрүлгөн таңгаларлык акылдуу, эрктүү-талапчыл жана кайраттуу зайып болгон. Анын иштери менен ысымы уламыштарга айланган. Ошол алыскы замандын көчүндө аны "Алай канышасы" деп аташкан жана аны бийик тутушкан. Уламадан уланган сөздө Курманжандын мүнөзүнүн чыйрактыгы менен акылынын тунуктугу анын ата-энеси тандап берген күйөсүн чанып таштап кеткен кыз кезинде эле эл көзүнө көрүнгөнү айтылат. Айтканынан кайтпаган кыз өзүнөн үч эсе улуу күйөсүнүн боз үйүндө бир күн гана болуп, үйүнө баса бериптир. Ал учурда мындай окуя адам укпаган өзгөчө жорук болгон. Анан ошол учурда анын жерине Алымбек деген бек келип калат. өзүнүн бийлигине салып кайындалган жаш келинди бошотуп алат да, никелүү жубайы катары өзу менен ала кетет.<br> Адигине уруусунун бийи Алымбек Кокондогу хан бийлигине жакын болуп, коп сандаган сарай оюндарына жигердуу катышкан. Гүлчөдөгү өз конушунда тынч алып жата албай, хан сарайында парваначы деген жогорку даражага жеткен Алымбек датка 1862-жылы кезектеги сарай төңкөрүшүндө козголончулардын тузагына илинип, өмүрү кыйылат. Күйөсү каза тапкан мезгилде Курманжан Алайдын тагдырын өз колуна бек кармап турган. Ал бир гана алайлыктардын урматтоосуна арзыбастан, ошол эле учурда иш жүзүндө он миң жигиттен куралган ишенимдүү кошунга таянган. Ошол заманда аялга карата Чыгышта жасалган мамилеге карабастан, Кокон башкаруучулары Курманжанды "датка" даражасы менен Алайдын башкы башкаруучусунун тактысына көтөрүүгө макул болушкан. өзүнүн бой көтөргөн мүнөзу менен белгилуу болгон Кокондун жогорку өкүмдары Кудаяр хан Курманжан датканы эң атактуу бек катары тосуп алууга аргасыз болгон. Кийинки, балким, Курманжан датканын өмүрүндөгү эң маанилүү учур XIX кылымдын 70-жылдарында өз аскери менен Кокон хандыгынын аймагына келген Россияга карата кылган мамилеси менен байланышкан. Биринчи кезекте өрөөндө "Ак падышанын" аскерлеринин пайда болушун Курманжан датка терс кабылдаган. Анын бул көз карашы көп жагынан уулдары тарабынан аныкталган сыяктуудай, ал эми датканын алты уулу болгон. Алар тоого бекинип алып, өзгөчө улуу уулу Абдылдабек баштап россиялык аскерлерге куралдуу каршылык көрсөтүшкөн. Курманжан датканын Алайдагы кадыр-баркын жакшы түшүнүү менен, Фергананын биринчи аскер губернатору, Шипканын болочок баатыры, өзүнүн мейманын "княгиня" деп атаган генерал М.Скобелев аны бардык сый-урматын көрсөтүп тосуп алган. Орус генералы ага: "О, эр жүрөк, тайманбас уулдардын энеси. Мени да өзүмдүн уулум деп кабыл ал", - деп айткан дешет. Бул чыгыш аялынын жүрөгүн жылытат. Ал аны уулдарына каршьшык көрсөтүүнү токтотуу жөнүндө кат жазууга үгүттөйт. Курманжан датка орус башкаруучулары менен андан ары мамиле түзүүдө акыл-эстүүлүктү жана кыраакылыкты көрсөткөн. Бул иште ошол кездеги кыргыздардын арасында кадыр-баркы чоң Шабдан Баатыр көп жагынан көмөгүн тийгизген.<br> <center><big>'''[[XIX кылым]]да тартылган Курманжан Датканын сүрөттөрү'''<br/></big> ([[Ювачёв, Иван Павлович|И. П. Ювачёвдун]] китебинде биринчилерден болуп жарыкка чыккан)</center> <center><gallery> Kurmanjan2.JPG|Курманжан Датка Kurmanjan3.JPG|Курманжан Датка өзүнүн небересинин калыңын көрсөтүүдө Kurmanjan4.JPG|Курманжан Датка (борбордо), уулу Асанбек (солдо) жана кокон кандыгынан берилген кылыч кармаган кул Kurmanjan grave.JPG|[[1895|1895-жылы]] каза болгон уулу Камчыбектин жана Курманжан Датканын жайы. </gallery></center> А ошондон кийин, 1893-жылы кайгылуу окуя болуп өткөн. Курманжан датканын уулдары Камчыбек, Мамытбек жана небереси Арстанбек контрабандисттердин тобунун уюштуруучулары катары камакка алынышат. "Алай канышасы" орус бийликтерине жардам сурап кайрылат. Камчыбекти куткарып калууга мүмкүн болбоду. 1895-жылы аны дарга асышат. Курманжан датка сүйүктүү уулун өлүм жазасына тартып жатышканда катышып турган. Мамытбек менен Арстанбек болсо энесинин канатын сууга салып коргогон жигердуу аракетинин, ошондой эле ага жан тарткан орус бийлигинин өкүлдөрүнүн жардамы аркасында эки жылдан кийин сүргүндөн кайтып келишкен. Бул ал учун чыныгы майрам болгон. Ошол жылы Курманжан датка 85ке чыккан. <br> Курманжан датканын кадыр-баркын ушунчалык жогору болгондуктан, ал жөнүндө император Николай IIнин өзүнө айтышкан, падыша ага атайын белек тартуулоону чечкен. Белекти камдоодо зергердик иштин эң мыкты чеберлери мээнеттенген. Императордун белегин тапшыруу учун Мады кыштагына көп сандаган атчан күзөтчүлөрдүн коштоосунда Оштун уезддик начальниги келген. Ал тартуу чындыгында эле падышанын атына татыктуу белек - ичине империянын мамлекеттик гербинин сүрөтү тартылып, жакут жана розалар менен кооздолгон чынжырчасы жана төөнөгүчү бар аялдардын алтын сааты болучу. <br> 1907-жылдын 1 -февралында "Алай канышасы" Курманжан датка 97 жашында каза болгон. Бул күн бүткүл кыргыздар үчүн аза. == Ал тууралуу адабият (кыскача тизме) == *Турсунай Омурзакова: Доор, инсан, ишмердүүлүк. 2002. *Төлөгөн Касымбеков: Кел кел, Сынган кылыч тарыхый романдары. * Бейше Урстанбеков, Тынчтыкбек Чороев. Кыргыз тарыхы: Кыскача энциклопедиялык сөздүк. Фрунзе, Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. 1990. ISBN 5-89750-028-2. Жалпы көлөмү – 288 бет. == Байланыштуу макалалар == * [[Курманжан Датка (тасма)]] (2014) ==Интернеттеги шилтемелер == * https://sputnik.kg/amp/society/20180201/1037544592/kurmanzhan-datka-tuuraluu-13-fakty.html * https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1003 * http://www.erkintoo.kg/news4088{{Жеткиликсиз шилтеме|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * https://vuphong.vn/gia-lap-dien-nang-luong-mat-troi/ [[Категория:Кыргызстан]] [[Категория:Кыргыз тарыхы]] [[Категория:Кыргыз таануу]] [[Категория:Инсандар]] [[Категория:Ош облусу]] [[Категория:Баатырлар]] [[Категория:Кокон хандыгы]] [[Категория:Туулгандар 1811-жылы‎]] [[Категория:Өлгөндөр 1907-жылы]] 8otpt98tce7b6gnp5k7um73w9ubsry4 0 11770 423780 423724 2022-08-09T07:31:16Z Bosogo 18484 /* Ички факторлор */ wikitext text/x-wiki [[Файл:The Earth seen from Apollo 17.jpg|thumb|[[Жер]]. 1972-жылы]] '''Климат''' — тар мааниде (жергиликтүү климат) ― белгилүү бир аймакка мүнөздүү болгон [[Аба ырайы|аба ырайынын]] көп жылдык режими; кең мааниде ― статистикалык сүрөттөмөнү камтыган климат системасынын ([[атмосфера]], [[Биосфера|биочөйрө]], [[гидросфера]], [[литосфера]], [[криосфера]]) абалы<ref>https://web.archive.org/web/20160524223615/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_AnnexIII_FINAL.pdf</ref>. Климат түшүнүгү жалаң [[Жер|Жерге]] таандык эмес, бул түшүнүк башка атмосферасы бар астрономиялык объектерине (планеталар ж.б.) да таандык. Глобалдык жана жергиликтүү климаттарды изилдөөсүндө ар башка ыкмаларды колдоншот. Глобалдык климатты ― [[климатология|климатологиянын]], жергиликтүү ― [[Метеорология|метеорологиянын]] ыкмалары менен изилдешет. Климатология метеорология илиминин бөлүмү. Жергиликтүү климаттын бир нече ондогон жылдар аралыгындагы абалын белгилөө үчүн «климаттык ченем» деген түшүнүктү киргизишкен. Эл аралык метеорологиялык уюмдун аныктамасы боюнча 30 жыл — бул климатты аныктоо үчүн тийиштүү пайдаланылган убакыт. Кайндайдыр бир мейкиндикте климаттык процесстер өтүү боюнча [[макроклимат|макроклиматты]], мезоклиматты, [[микроклимат|микроклиматты]] ажыратышат. Климат табияттын бир компоненти болуу менен ал суу режимине, [[Топурак|топуракка]], [[Өсүмдүктөр|өсүмдүк]] жана [[жаныбарлар]] дүйнөсүнө, ошондой эле адамдын ден соолугуна, турмуш тиричилигине жана чарбасына таасирин тийгизет. == Этимология == «Климат» деген түшүнүк байыркы грек тилиндеги «клима» — Күн нурунун жер бетине жантайюу деген сөзмө-сөз маанидеги сөзүнөн жаралган. Башкача айтканда «клима» ― Күн нурунун жер бетине тийишинин бурчу. Байыркы гректер бөлөк [[Кеңдик|кеңдиктердеги]] аймактардын климаттык өзгөчүлүгүн «клима» жана күндүн узактыгы менен ченешкен<ref>http://nvsu.ru/ru/Intellekt/1134/Grebenyuk%20G.N.,%20Hodzhaeva%20G.K.%20Meteorologiya%20i%20klimatologiya%20-%20Uch-prakt%20posobie%20-%202012.pdf</ref>. [[Кыргыз тили|Кыргыз тилине]] «климат» сөзү [[Орус тили|орус тилинен]] өзгөрбөй келген. Ал сөз орус тилине [[Француз тили|француз тилиндеги]] «climat» сөзүнөн келген. == Жер климатын жаратуучу факторлор == Климат жаратуучу факторлор ― климат системасына тышкы таасирлерди аныктоочу физикалык механизмдер, ошондой эле климат системасынын бөлүктөрүнүн ортосундагы өз ара байланыштар. Бул факторлорду эки топко бөлүүгө болот. Биринчисине тышкы климат жаратуучуү факторлору, экинчисине климаттык системанын өз касиеттерин мүнөздөөчү факторлор киришет (ички факторлор). Жергиликтүү климаттын негизки аныктоочу факторлор: Күндүн нур агымы, атмосферанын айлануусу, жер үстүнкү катмардын мүнөздөмөсү. === Тышкы факторлор === Тышкы факторлорду өз кезегинде эки топко бөлүүгө болот: [[Астрономия|астрономиялык]] жана [[Геофизика|геофизикалык]]. ==== Астрономиялык факторлор ==== {{Негизги макала|Күн|Күн системасы|Жердин огу}} Астрономиялык факторлор: * Күндүн жаркыроосу; * Күн системасындагы Жердин жайгашы жана кыймылы; * Жердин айлануу огунун орбита тегиздигине жантайышы; *Жердин өз огунун айланасында айлануу ылдамдыгы; *космос мейкиндиктеги заттын тыгыздыгы. Астрономиялык факторлорго, биринчиден, Жер атмосферасынын жогорку чегине кирген күндүн энергиясынын бөлүштүрүлүшү, экинчиден, [[Күн|Күндүн]] жана [[Күн системасы|Күн системасынын]] башка планеталарынын, ошондой эле [[Ай|Айдын]] [[Гравитация|гравитациялык]] таасири көз каранды. Айдын гравитациялык, таасири убакыттын өзгөрүшү менен, планетабыздын орбиталык кыймылынын мүнөздөмөлөрүнүн термелүүлөрүн, суу массивтердин ташкынынын жана тартылышын жаратат, натыйжада Күндөн атмосферанын жогорку чегине келген энергиянын олку-солку болушуна алып келет. [[Магнит сферасы|Тышкы магнит талаасы]] дагы белгилүү ролду ойнойт. Жыл мезгилдин өзгөрүшү Жердин айлануу огунун [[Эклиптика|эклиптикага]] (Жер орбитасынын тегиздиги) ыкташы менен аныкталат. Учурда [[Эклиптиканын экваторго жантайышы|экватор менен эклиптика тегиздиктеринин ортосундагы бурчу]] 23° 26' 30" (23,44°), бирок өлчөмү 22°―24,5° аралыгында 41 миң жылдык мезгилинде өзгөрүп турат. Бул тропикалардын жана уюлдардын кеңдиктери 2,5° чегинде өзгөрүп турганын билдирет. Бирок, орбитанын эксцентриситетинин өзгөрүшү менен эклиптикага болгон перпендикулярына салыштырмалуу Жердин огунун прецессиясы ― [[Гравитация|гравитациялык]] толкундоолордун эң олуттуу көрүнүштөрү. <gallery mode="packed" widths="200" heights="200"> Күндүн нурлары.svg|Экваторго башка кеңдиктерге караганда Күндүн нуру тик тийгендиктен, энергиясы көбүрөөк жыштыгы менен жайылат. Экватордон алыстагындан соң Күн нуру жер бетине кыйгачыраак тийип баштайт. Андыктан, ошондой эле энергиянын көлөмү чоңураак аймагына жайыла баштайт. Андан тышкары атмосферага нурдун кыйгач кириши анын атмосферадан өткөн жолун узартат. Андан Күн агымынын бир аз бөлүгү атмосферадан таралып жерге жетпей калат Жердин жантайышы.svg|Жердин өз орбита тегиздигине жантайышы. Жылдын ичинде жайтайюу бурчу өзгөргөнү үчүн төрт жыл мезгили бар Precesión.gif|Жер прецессиясынын анимациясы. Айлануу мезгили 26 миң жыл </gallery> ==== Геофизикалык факторлор ==== {{Негизги макала|Жердин гравитациялык талаасы|Жердин магнит талаасы}} Геофизикалык факторлор: * Жердин чоңдугу жана салмагы; *тартылуу күчүнүн көрсөткүчү; *[[Жердин магнит талаасы|Жердин магнитосферасы]] (магнит талаасы); *Ички жылуулук. <gallery mode="packed" widths="200" heights="200"> Magnetosphere rendition.jpg|Жер магнитосферасы Күн шамалдарынан коргоп турат MSH80 st helens eruption plume 07-22-80.jpg|[[Вулканизм]] ― планетанын ички жылуулугунун бир көрүнүшү Size planets comparison.jpg|Жер Күн тутумунун башка планеталары менен салыштырмалуу </gallery> === Ички факторлор === {{Негизги макала|Жер атмосферасы|Континент|Океан}} *атмосферанын салмагы жана курамы; *материктердин жана океандардын жайгашуусу; *жердин жана океан түбүнүн рельефи; *океандын салмагы жана суусунун курамы. *жер үстүнкү катмардын мүнөздөмөсү (топурак, өсүмдүк, муз, кар катмарлары)<ref>http://elib.rshu.ru/files_books/pdf/img-214143231.pdf</ref><ref>http://szf.aviamettelecom.ru/wp-content/uploads/2014/02/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F.pdf</ref>. <gallery mode="packed" widths="200" heights="200"> Файл:Top of Atmosphere.jpg|alt=Атмосфера — Жердин газ катмары, суунун суюк абалына керектүү басымды камсыздайт, ультракызгылт көктүн бир бөлүгүн сиңет, жылуулуктуу сактап Жер үстүн жылытат (парник эффектиси), күн менен түн ортосундагы температуранын кескин өзгөрүшүнө жол бербейт. Кургак абанын курамы: 78 % азот, 20,9 % кычкылтек, 0,9 % аргон ж.б. газдар.|Атмосфера — Жердин газ катмары, суунун суюк абалына керектүү басымды камсыздайт, [[Ультракызгылт көк нурлануу|ультракызгылт көктүн]] бир бөлүгүн сиңет, жылуулуктуу сактап Жер үстүн жылытат ([[парник эффектиси]]), күн менен түн ортосундагы температуранын кескин өзгөрүшүнө жол бербейт. Кургак абанын курамы: 78 % [[азот]], 20,9 % [[кычкылтек]], 0,9 % [[аргон]] ж.б. газдар. </gallery> == Жер климатынын классификациясы == === Алисов боюнчау === [[Файл:Климат (Алисовдун классификациясы боюнча).svg|thumb|Алисов боюнча климаттын классификациясы|304x304px]] Советтик климатолог Алисов Борис Петровичтин (1891―1972) классификациясы боюнча катардардагы климаттык алкактары бар: [[Уюлдук климат|уюлдук]], субуюлдук, [[Мелүүн климат|мелүүн]], субэкватордук, [[Экватордук климат|экватордук]], субтропикалык, тропикалык. === Кёппен боюнча === [[Файл:Koppen-Geiger Map World present.svg|thumb|Кёппен боюнча климаттын классификациясы|793x793px]]Дүйнөдө Кёппен Владимир Петровичтин (1846—1940) классификациясы кеңири жайылган. Анын негизи катары температура менен нымдылууктун деңгээли алынган. Классификация көп жолу өркүндөтүлгөн. Г. Т. Треварттын редакциясы боюнча климат беш классына бөлүнөт. Ар бир климаттын температурасынын, кышкы жана жайкы жаан-чачын көлөмүнүн көрсөткүчтөрү так көрсөтүлгөн. Бул белгилүү бир аймактын климатын белгилүү бир климаттын типине бөлүштүрүүнү жеңилдетет, ошондуктан Кёппендин классификациясы кеңири жайылган. {| class="wikitable" |+Климаттардын кодторунун кыскача мүнөздөмөсү !Биринчи тамга !Экинчи тамга !Үчүнчү тамга |- | rowspan="4" |A (тропикалык) |f (нымдуу) | |- |m (муссондук) | |- |s (саванна, кургак жай менен) | |- |w (саванна, кургак кыш менен) | |- | rowspan="4" |B (кургак) |W (чөл) | |- |S (талаа) | |- | |h (ысык) |- | |k (суук) |- | rowspan="6" |C (мелүүн) |w (кургак кыш менен) | |- |s (кургак жай менен) | |- |f (кургак мезгили жок) | |- | |a (ысык жай) |- | |b (жылуу жай) |- | |c (суук жай) |- | rowspan="7" |D (кентиненттик) |w (кургак кыш менен) | |- |s (кургак жай менен) | |- |f (кургак мезгили жок) | |- | |a (ысык жай) |- | |b (жылуу жай) |- | |c (суук жай) |- | |d (аябай суук кыш) |- | rowspan="2" |E (уюлдук) |T (тундра) | |- |F (көп жылдык тоң) |} == Климаттын өзгөрүшү == {{Section-stub}} == Булактар == <references /> == Адабият == * [http://www.bizdin.kg/books/item/97-kg_geo Кыргызстандын географиясы/Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. - Б.: 2004.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130728041804/http://www.bizdin.kg/books/item/97-kg_geo |date=2013-07-28 }} ISBN 9967-14-006-2 * {{Жер}} [[Категория:Жер]] [[Категория:Атмосфера]] [[Категория:Климат| ]] 66te9dsg31p0f6qwoxoyj1bubtqpwg7 0 15760 423761 402193 2022-08-08T18:56:06Z Bosogo 18484 [[Жер атмосферасы]] барагына көчүрүлдү wikitext text/x-wiki {{Stub}} 7qbscbd6ofvuk2knffjzj5dslrru2bb 0 27604 423779 271580 2022-08-09T07:28:34Z 178.71.67.190 Сөздүн уңгулсу - килота. Кислот деген сөз жок орусчада да... Ошондуктан макаланын баарын оңдогон жокмун, кашаанын ичине гана кыпчытып койдум... Рахмат. Суроо болсо, кайрылыңыз: narulay@mail.ru wikitext text/x-wiki [[Файл:Pollution - Damaged by acid rain.jpg|thumb|Кислоттук жаандан жабыркаган айкел.]] '''Кислоттук''' (же кислоталык, же кычкыл) '''жаандар''' – абанын кислоталык оксиддер (көбүнчө күкүрттүн оксиддери, азоттун оксиддери) менен кирдөөсүнөн [[Метеорология|метеорологиялык]] жаан- чачындардын баардык түрлөрү – жаан, кар, мөндүр, туман, рН төмөндөшү. Бул кубулуштун пайда болушу ар түрдүү күйүүчү отундарды пайдаланууда ар түрдүү газдардын өйдө көтөрүлүштөрүнө байланыштуу. [[Атмосфера|Атмосферада]] [[жамгыр]] өзүнүн жаратылышында начар кислоттуулугу менен мүнөздөлөт (5,6 Ph жакын). Себеби, абада көмүр кислотасы эрийт. [[Металлургиялык завод|Металлургиялык заводдордон]] жана башка [[Өнөр жай уулары|өнөр жайлардан]] атмосферага көп сандаган [[күкүрт]] газы бөлүп чыгарылат, ал эми нымдуу абага кошулуп иондук күкүрттүн кычкыл тузуна (сулңфаттарга) SO₃ ² - айланышат, анан ал күкүрт кислотасына айланат. Бул кислота абада каныгат да суунун буусуна, жаанды пайда кылуучу булуттарга кошулуп кислоталык жаан жерге түшөт.<br /> [[Файл:Acid rain woods1.JPG|thumb|left|Кислоттук жаандан кийинки [[токой]]]] Дагы бир зат - [[азот|азоттун]] кычкылы NO, кислоттук жаанды пайда кылуучулардан болуп эсептелет. Азоттун кычкылынын пайда болуулары, жылуулукту пайда кылуучу электростанцияларга жана ичинен күймө кыймылдаткычтарга байланыштуу. [[Аба|Абадагы]] [[кычкылтек]] менен кычкылданып, суу менен байланышууда, азоттун оксидасы NO, азоттун кислотасына -HNO₃ айланып кетет.<br /> Азыркы кездеги малыматтарга караганда, кислоттук жаандын көбүрөөк жааган жерлери байкалган: [[Португалия|Португалиянын]], [[Ирландия|Ирландиянын]] үстүндө, анын кислоттук өлчөмү ph=4,9 жеткен. Деңиз океандар менен курчалган [[Европа|Европалык]] өлкөлөрдө ph=4,1. Ал эми кээ бир өнөр жайлуу өлкөлөрдө ph=3,0 жакындап барат. [[Германия|Германияда]] 1970-ж. кислоттук жаан чачындан бир топ [[Токой|токойлордун]] аянттары ысырапка учураган. [[Континенталдык Европа|Континенталдык Европада]] кислоттук жаандан дарактар бүлүнгөн. Күкүрттүн диоксидинин кычкыл жаандарды пайда кылуудагы үлүшү 70%. Шаарларда атмосферанын кирдүүлүгүнө, о.э. кычкыл жаандардын пайда болушунун 70- 90% автоунаа камсыздайт. == Кесепеттери == * Топурактагы минералдардын эригичтүүлүгү жогорулайт; * Топурактагы редуценттердин, азотфиксаторлордун ж.б. организмдердин активдүүлүгү төмөндөйт; * Көлмөлөрдө оор металлдардын кыймылдуулугун жогорулатат; * Ферменттердин, гормондордун, ж.б. биологиялык активдүү заттардын активдүүлугун басаңдатат; * Суу экосистемаларына түшүп, суунун туздуулугун, кебердүүлүгүн жогорулатат. == Натыйжада == * Көлмөлөрдөгү олиготрофтуу жана мезотрофтуу фауна өлүмгө учурайт; * Ийне жалбыратуу токойлор жабыркайт, жаңы өнүмдөр өлүмгө учурайт; * Неврологиялык мүнөздөгү оорулардын себепчиси; * Адамдардын бат чарчап, башы айланып, жалпы абалынын начарлашы; * Токойлордун деградациясы. == Чечүү жолдору == * Таштандыларды зыянзыдандырууда жаңы технологияларды колдонуу; * Альтернативдүү энергия булактарын колдонуу; * «Жашыл» унааларды ишке киргизүү. == Колдонулган адабияттар == * Биология: Энциклопедиялык окуу куралы / Башкы ред. Ү. Асанов; Ред. кеңеш А. Токтосунов (төрага) ж. б. — Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, - 2004. 504 б. ISBN 9967-14-022-4 * EKOLOJİ ÇEV-150. 7. Hafta: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi / Dr. Nurzat Totubayeva [[Категория:Биология]] [[Категория:Экология‎]] 3kbfvj7yexkyr16unzw5eopcznaulfi 0 42163 423764 422679 2022-08-09T01:08:08Z Абдырашит Сатылганов 8269 Абдырашит Сатылганов moved page [[Катраң]] to [[Катраң (айыл)]]: "Катраң" деген өсүмдүк бар, ошол себептүү түшүндүрмө киргизилди wikitext text/x-wiki {{ОЖ |макамы = Айыл |кыргызча аталышы = Катраң |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |сүрөт = Katrang village, Batken.webp |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = N|lat_deg = 39.842889|lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E|lon_deg = 70.011639|lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale |ЯндексКарта= |өлкөнүн картасынын өлчөмү = |областын картасынын өлчөмү = |аймактын картасынын өлчөмү = |облустун түрү = облус |облус = Баткен облусу |таблицадагы облус = |район = Лейлек району |ички бөлүнүшү = |башычысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |берилген статусу = |аймагы = |бийиктиги = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 5 095 <ref name="2009 census"/> |элди каттоо жылы = 2009 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |телефон коду = |почта индекси = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = |сайтынын тили 2 = }} '''Катраң''' — [[Кыргызстан|Кыргызстандын]] [[Баткен облусу|Баткен облусунун]] [[Лейлек району|Лейлек районундагы]] айыл. [[Катраң айыл аймагы|Катраң айыл аймагынын]] курамына кирет. ==Географиясы == Катраң айылы [[Козу-Баглан]] суусунун боюнда, деңиз деңгээлинен 1190 м бийиктикте жайгашкан. Райондун борбору [[Раззаков (шаар)|Раззаков]] шаарынан 60 км чыгыш тарапта. Пролетарск темир жол станциясынан ([[Тажикстан]]) 114 ''км.'' ==Инфратүзүмү == [[Калкы]] 4197 (2009); негизинен мал жана дыйкан чарбаларын да эмгектенет. Эки орто мектеп, китепкана, клуб, кесиптик-техникалык лицей, оорукана, дарыкана бар. Турмуш-тиричилик кызматынын бөлүмдөрү, үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу, соода түйүндөрү, базарча, тамактануу жайлары иштейт<ref>[[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104-9</ref> == Калкы == Калкы - 5 095 киши.<ref name="2009 census">{{cite web|title=2009 Population and Housing Census|work=The National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic|accessdate=12 November 2013|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%91%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%91%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archivedate=2011-08-10|location=Bishkek|language=Russian|year=2010|dead-url=yes}}</ref> == Булактар == {{reflist}} {{Лейлек районунун калкконуштары}} [[Категория:Катраң айыл аймагы]] [[Категория:Айылдар]] baz05e5h9u7qy59gn2p72kivnoehjao 0 46090 423768 419549 2022-08-09T02:38:35Z 212.112.98.131 wikitext text/x-wiki '''Капалбаев Октябрь Эркинович''' (13-март, 1977-ж. туулган, [[Жалал-Абад облусу]], [[Токтогул району]], Торкент айылы), тарых илимдеринин доктору, профессордун милдетин аткаруучу. И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин Окуу башкармалыгынын жетекчиси. Капалбаев Кыргыз мамлекеттик улуттук университетинин Тарых жана чөлкөм таануу факультетинин тарых адистиги боюнча бакалавр баскычын 1999-жылы ийгиликтүү аяктап, улуттук университеттин Магистратура, аспирантура билим жана билим берүү программалары борборунун магистратура (тарых адистиги) бөлүмүнө тапшырып, аны 2001-жылы, 2013-жылы И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин «Билим берүү менеджменти» магистратуралык бөлүмүн аяктаган. И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин аспирантура бөлүмүн бүтүрүп, 2007-жылы тарых (этнография) илимдери боюнча кандидаттык диссертациясын жактаган. 2013-жылы доценттик илимий даражага ээ болгон. Капалбаев кесиптик-педагогикалык жана илимий-изилдөө тажрыйбаларын арттыруу максатында өзүнүн, жараткан эмгектеринин үстүнөн тынбай иш келе жатат. И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинде иштөө менен бирге коомдук иштерге дагы активдүү катышып жатат. Алсак: мамлекеттик жана коомдук ишмер Абди Сүйөркуловдун 100 (2012-жыл), эл шайырлары Калык Акиевдин 130 (2013-жыл) жана Коргол Досу уулунун 130 (2013-жыл), Токтогул Сатылганов 150 жылдык (Өкмөттүк уюштуруу комитетинин мүчөсү 2014-жыл) мааракелерин уюштурууда өз салымын кошуп жатат. Мындан сырткары «Калык Акиев» коомдук фондунун президенти, «Коргол Ата» коомдук фондунунун Вице-президенти, «Алп Сол» коомдук фондунун аткаруучу директору, «Кетмен-Төбө көк бөрү федерациясы» коомдук фондунун Вице-президенти, «Токтогул – 150» коомдук фондунун директорунун орун басары, «Санат ТРК» телевидениесинин коммерциялык директору кызматтарын айкалыштыруу жолу иштеп келет. «Илме кайып» (чечендик өнөр) автордук теледолбоору бүгүнкү күндө ар жума сайын эфирден кетип жатат. Кыргызстанда жана чет мамлекеттерде илимий макалалары бир нече тилде жарык көрүп, талкууга алынган. Эл аралык илимий-практикалык конференцияларга активдүү катышып, конференциялардын пленардык бөлүмдөрүндө докладдарын баяндап келет. Тарых илиминин этнография багыты боюнча, анын ичинде кыргыздардын колдонмо-жасалга кол өнөрчүлүгүнө, көркөм сөз өнөрүнө жана төкмө акындардын өмүрү, чыгармачылыгына өзгөчө басым жасагандыгын анын иштеринен эле көрүүгө болот. Макалаларынан сырткары жарык көргөн китептери төмөнкүлөр: Кыргыз элинин чечендик өнөрү (китеп), «Чечендик өнөр» (окуу куралы), «Кыргыздардын салттык жыгаччылыгы» (монография), «Тарых, тарыхчылар жана мезгил (учкул ойлор)», «Улуу Калык», «Ак таңдай, залкар талант Коргол Досу уулу» (авторлош), «Токтогул жана Калык», «Токтогул жана Коргол». И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин Тарых жана социалдык-укуктук билим берүү институтунун Жалпы тарых кафедрасынын доценти катары студенттер үчүн «Азия жана Африка өлкөлөрүнүн тарыхы», «Чечендик өнөр» окуу-усулдук колдонмолорун чыгарган. Ошол эле учурда университеттин Окуу башкармалыгын башчысы катары окуу процессине байланышкан иш кагаздардын бюллетендердин бир нечесин ар бир окуу жылына даярдап чыгарып келишет. КР Билим берүүсүнүн мыктысы медалы, КР Билим берүү жана илим министрлигинин, КР Жаштар, эмгек жана иш менен камсыз кылуу министрлигинин, КР Маданият, маалымат жана туризм министрлигинин, КР Президентине караштуу Мамлекеттик тил комиссиясынын Ардак грамоталары, И.Арабаев атындагы КМПУнун 50 жылдык, А.Сүйөркуловдун 100 жылдык, Коргол Досу уулунун 130 жылдык, Калык Акиевдин 130 жылдык, Токтогул Сатылгановдун 150 жылдык юбилейлик медалдары жана «Кыргыз тили» коомунун «Ыйык тил» медалы менен сыйланган. [[Категория:Инсандар]] [[Категория:Жалал-Абад облусу]] [[Категория:Кыргызстан]] 93djp7z8ru97s71phc10v0t7k9j1cwn 0 49232 423775 423676 2022-08-09T07:07:53Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[бена (эл)|бена]], [[яунде (эл)|яунде]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]], [[ньятуру]] ж. б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган. ==Колдонулган адабияттар== * «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 [[Категория:Дүйнө элдери]] [[Категория:Африка этностору]] t9k20in1c0msd6c1oyp7ybvqvphayy5 423776 423775 2022-08-09T07:09:43Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[бена (эл)|бена]], [[яунде (эл)|яунде]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]], [[ньятуру]], [[ньянека (эл)|ньянека]] ж.б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган. ==Колдонулган адабияттар== * «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 [[Категория:Дүйнө элдери]] [[Категория:Африка этностору]] 4nfng38otfk65or7v8elqc4pcxlj1i4 423777 423776 2022-08-09T07:11:05Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[бена (эл)|бена]], [[яунде (эл)|яунде]], [[видекум]],[[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]], [[ньятуру]], [[ньянека (эл)|ньянека]] ж.б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган. ==Колдонулган адабияттар== * «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 [[Категория:Дүйнө элдери]] [[Категория:Африка этностору]] 5ou6tlscqlm5gclrz5vh72ycznd82sz 423778 423777 2022-08-09T07:11:34Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[бена (эл)|бена]], [[яунде (эл)|яунде]], [[видекум (эл)|видекум]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]], [[ньятуру]], [[ньянека (эл)|ньянека]] ж.б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы банту тилинде сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган. ==Колдонулган адабияттар== * «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 [[Категория:Дүйнө элдери]] [[Категория:Африка этностору]] 3mn5yst1dny2kbufcuzbtqbxeb3yv2c 0 79048 423762 421802 2022-08-08T19:10:59Z CommonsDelinker 130 Removing [[:c:File:Flag_of_Gyumri.svg|Flag_of_Gyumri.svg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Rubin16|Rubin16]] because: [[:c:COM:L|Copyright violation]]; can usually be uploaded to your local Wikipedia as fair use if an article exists ([[:c:C wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Шаар |кыргызча аталышы = Гюмри |расмий аталышы = Գյումրի, Կիւմրի |сүрөт = Gyumri new mix.jpg |сүрөт ачыктамасы = |герб = Coat of arms of Gyumri.svg |желек = |өлкө = Армения |lat_dir = 40|lat_min= 47|lat_sec=0 |lon_dir = 43|lon_min= 50|lon_sec=0 |CoordAddon = type:city(150000)_region:AM |CoordScale = |өлкө картасынын өлчөмү = 250 |район түрү = Марз |район = Ширак |таблицадагы район = Ширак облусу |облус = |башчысы = |негизделген күнү = б.з.ч V к. |биринчи белгиленген = б.з.ч V к. |климаты = мелүүн |расмий тили = армян |калкы = 121 976 |элди каттоо жылы = 2011 |жыштыгы = 4,527 ад./км² |улуттук курамы = [[армяндар]] (99%, 2011 ж.), [[курд-езиддер]], [[орустар]] |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = |бийиктиктин түрү = 42 м |убакыт аралыгы = +9 |телефон коду = +374 (312) |почта индекси = 3101-3126 |автоунаа коду = 45 am |сайты = http://www.gyumricity.am/ }} '''Ленинакан''' ([[1924]]-жылга чейин Александрополь) — [[Армения|Армениядагы]] шаар. Ленинакан платосунда жайгашкан. Калкы 121 976 миң (2011). Автомобиль ж-a т. ж. тоому. Республикада трикотаж токуунун негизги борбору. [[Машина куруу]] (электр-тех. о. ж., станок ж-a прибор куруу), микроэлектр кыймылдаткыч, жылмалоочу станок, устачылык пресс жабдуулары ж. б. заводдор иштейт. Пед. ин-т, драма театр, край таануу музейи бар. Л.— [[Армения|Армениядагы]] эң байыркы калк отурукташкан жайлардын бири. Б. з. ч. 5-к-да эле бул жерде эл турган. == Колдонулган адабияттар == * Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол. -656 б. [[Категория:Армения]] [[Категория:Шаарлар‎]] m6me60l162wp9k85wrszto8s9mb7i0h 423763 423762 2022-08-08T19:44:08Z CommonsDelinker 130 Removing [[:c:File:Coat_of_arms_of_Gyumri.svg|Coat_of_arms_of_Gyumri.svg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Rubin16|Rubin16]] because: [[:c:COM:L|Copyright violation]]; can usually be uploaded to your local Wikipedia as fair use if an articl wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Шаар |кыргызча аталышы = Гюмри |расмий аталышы = Գյումրի, Կիւմրի |сүрөт = Gyumri new mix.jpg |сүрөт ачыктамасы = |герб = |желек = |өлкө = Армения |lat_dir = 40|lat_min= 47|lat_sec=0 |lon_dir = 43|lon_min= 50|lon_sec=0 |CoordAddon = type:city(150000)_region:AM |CoordScale = |өлкө картасынын өлчөмү = 250 |район түрү = Марз |район = Ширак |таблицадагы район = Ширак облусу |облус = |башчысы = |негизделген күнү = б.з.ч V к. |биринчи белгиленген = б.з.ч V к. |климаты = мелүүн |расмий тили = армян |калкы = 121 976 |элди каттоо жылы = 2011 |жыштыгы = 4,527 ад./км² |улуттук курамы = [[армяндар]] (99%, 2011 ж.), [[курд-езиддер]], [[орустар]] |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = |бийиктиктин түрү = 42 м |убакыт аралыгы = +9 |телефон коду = +374 (312) |почта индекси = 3101-3126 |автоунаа коду = 45 am |сайты = http://www.gyumricity.am/ }} '''Ленинакан''' ([[1924]]-жылга чейин Александрополь) — [[Армения|Армениядагы]] шаар. Ленинакан платосунда жайгашкан. Калкы 121 976 миң (2011). Автомобиль ж-a т. ж. тоому. Республикада трикотаж токуунун негизги борбору. [[Машина куруу]] (электр-тех. о. ж., станок ж-a прибор куруу), микроэлектр кыймылдаткыч, жылмалоочу станок, устачылык пресс жабдуулары ж. б. заводдор иштейт. Пед. ин-т, драма театр, край таануу музейи бар. Л.— [[Армения|Армениядагы]] эң байыркы калк отурукташкан жайлардын бири. Б. з. ч. 5-к-да эле бул жерде эл турган. == Колдонулган адабияттар == * Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол. -656 б. [[Категория:Армения]] [[Категория:Шаарлар‎]] hz7fjcdda5bto2bq35jes3370oimznq 0 87588 423789 360922 2022-08-09T11:21:27Z Telinys 32464 wikitext text/x-wiki [[Файл:Two pianos - grand piano and upright piano.jpg|thumb|Фортепиано жана [[пианино]].]] [[File:De Pianoles door Henriëtte Ronner-Knip.jpg|thumb]] '''Фортепиано''', '''фортепьяно''' (италянча forte - катуу, piano - акырын; нем. hammerıdavier, klavier) - кылдуу урма клавиштүү музыкалык аспап. Фортепианонун алгачкы үлгүсүн 1709-11-ж. Италияда Б. Кристофори өркүндөткөн. 18кылымдын башында Ж. Мариус ([[Франция]]), К. Г. Шрётер ([[Германия]]) да алгачкы үлгүлөрүн жасашкан. Россияда Ф. 1818-20ж. К. Вит жана И. А. Тишнер өңдүү музыканттар да Ф-нун үлгүлөрүн жасап көрүшкөн. Клавесин менен клавикорд үнүнүн бийиктиги менен айырмаланат. Ф-нун эки түрү (рояль жана пианино) бар. Фортепианонун педалы, турпаты ж. б. тетиктери өркүндөтүлөт. Анын диапазону музыкада колдонулуучу үндөрдү көбүрөөк (8 октавада) камтыйт. Фортепианодо учуна кийиз капталган жыгач балкачалар кылды урганда үн чыгарат. ==Аспапта ойноо== Фортепиано музыкада көптөгөн милдеттерди аткаруу үчүн колдонулат. Анын үстүндө жеке чыгармалар аткарылып, фортепиано жана оркестр үчүн концерттер ойнолот. Көбүнчө пианист скрипка, виолончель, домра, үйлөмө аспаптар (жез жана жыгач) сыяктуу башка аспаптардын коштоочусу катары иштейт. Фортепианодо ойноо — бул көп жылдык машыгууну, көңүл бурууну жана берилүүнү талап кылган иш. Башка музыкалык аспаптардай эле, пианинодо нотадан, уккулуктуу же импровизациялап ойносо болот. ===Ачкычтар=== Ачкыч – ноталардын тизилишин жана алардын бийиктигин аныктаган штаттагы белги. Музыкалык баскычтардын үч түрү бар: * «до»; * «фа»; * «соль» Бир белги бир нотанын позициясын аныктайт, башкалары баары андан эсептелет. Скрипка ачкычы жазууда «соль»-(туз) дегенди билдирет – бул нота символдун бүгөсү аркылуу өткөн сызыкта жайгашкан. Басс клифтердин тобу «фа» нотасынын жайгашкан жерин - эки чекит аркылуу өткөн сызыкта көрсөтөт «до» нотасынын жайгашкан жерин көрсөтүү үчүн бир нече чечмелөөчү белгилер колдонулат жана сызык чекиттин борбору аркылуу өтөт.<ref>{{Cite web|title=READING CLEFS|url=https://viva.pressbooks.pub/openmusictheory/chapter/clefs/|accessdate=2022-08-09|work=viva.pressbooks.pub}}</ref> ====Скрипкалык ачкычы==== Заманбап композиторлор жана аткаруучулар требль клифин колдонушат. Бул белги таяктагы биринчи октаванын «соль» нотасын билдирет. Кайсы жерде жазылган болсо, ачкыч өзүнүн биринчи кезегин баштайт. «соль»-дун үстүндө – «ля» жана ноталар өйдө көтөрүлүп, анын астында – «фа» жана калгандары бар. Мындан 200-300 жыл мурун, требль клифинен тышкары, эски француз клифи колдонулган. Анын жардамы менен флейта үчүн бөлүктөрдү жаздырышкан. Эми бул символдон баш тартып, ал байыркы обондорду калыбына келтирүүдө гана талап кылынат.<ref>{{Cite web|title=The Evolution of the Treble Clef|url=https://www.smithsonianmag.com/arts-culture/the-evolution-of-the-treble-clef-87122373/|accessdate=2022-08-09|work=smithsonianmag.com}}</ref><ref>{{Cite web|title=Size Up the Staff: How to Read Treble and Bass Clef|url=https://www.dummies.com/article/academics-the-arts/music/instruments/piano/size-up-the-staff-how-to-read-treble-and-bass-clef-155363/|accessdate=2022-08-09|work=dummies.com}}</ref> ====Бас ачкычы==== «фа» белгини билдирген баскычтар тобуна, жогорку баскычтан кийинки эң кеңири таралган бас клифке кирет. Анын бурулушу «фа» жайгашкан штаттык линиядан жогору жагындагы экинчиден башталат. Төмөнкүлөр үчүн бир бөлүктү жаздыруу үчүн басс клиф колдонулат: * төмөн үндүү аспаптар: фагот, виолончель; * контрабас (бир октава төмөн аткарылат) жана пианино сол кол менен;<ref>{{Cite web|title=Learning piano notes and patterns|url=https://www.skoove.com/blog/how-to-remember-piano-notes/|accessdate=2022-08-09|work=skoove.com}}</ref> * баритон жана бас үчүн.<ref>{{Cite web|title=What is the best way to write a baritone vocal and piano part?|url=https://music.stackexchange.com/questions/114995/what-is-the-best-way-to-write-a-baritone-vocal-and-piano-part|accessdate=2022-08-09|work=music.stackexchange.com}}</ref> ==Колдонулган адабияттар== * «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. Ү. А. Асанов. К 97. Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4 == Тиркемелер == {{Reflist}} [[Категория:Музыкалык аспаптар]] stc5odehi7ahqicsu8y5kqgctk8hfwu 0 89995 423760 261032 2022-08-08T18:53:32Z Bosogo 18484 [[Атмосфера]] барагынан көчүрүлдү. Макала Жер атмосферасы тууралуу wikitext text/x-wiki [[File:51486127.jpg|thumb|Жер атмосферасы. Бийиктиктен бир көрүнүш]] '''Жер атмосферасы''' ({{lang-grc|ἀτμός}} — буу жана {{lang-grc2|σφαῖρα}} — шар) ― [[Жер|Жердин]] газдуу катмары. Илимде Жердин атмосферасынын пайда болуу этабы тууралуу бир нече теория бар. Кеңири тараган теорияга кайрылсак, атмосфера төрт ири этапты б.а. төрт түрдүү курамды басып өткөн. Алгач ал жеңил газдардан турган (суутек жана гелий). Кийинки этапта атмосфера башка газдар (суу буусу, аммияк, углеводороддор) менен толукталган. Бул калыбына келүү этабы болгон. Үчүнчү этапта атмосфера ири көлөмдөгү азот жана көмүр кычкыл газы менен толукталган. Бул этаптын аягында атмосферадагы кычкылтектин көлөмү арткан. Илимде айтылгандай, бүгүнкү күндө атмосфераны басып өткөн этабындагы бардык процесстер жүрүп турат. Атмосферанын пайда болушу менен бул планетада жашоо мүмкүнчүлүгү түзүлгөн. Жер шарынын атмосферасы азоттон, кычкылтектен, суу буусунан жана аз көлөмдөгү башка газдардан турат. Ошондой эле, атмосфера Жер шарын [[Күн|Күндүн]] зыяндуу ультрафиолеттик нурдануусунан коргоочу кызматты аткарат. Атмосфера өзү бир нече катмардан турат. Жер бетиндеги жашоо негизинен алдынкы катмарда – тропосферада орун алган. [[Тропосфера|Тропосферанын]] бийиктиги 8-18 км. Булуттардын пайда болушу, чагылган чагылып, жамгырдын жаашы сыяктуу тарбигый кубулуштар ушул катмарда ишке ашат. Андан жогору озон катмары жайгашкан жана ал жерди зыяндуу космостук нурлардан, сууктан сактап турат. Андан жогору өзгөчөлүгүнө жараша башка катмарлар кетет. ==Атмосфералык басым== [[File:01.jpg|thumb|Атмосфералык басымды өлчөөчү курал - Барометр]]Атмосфералык басым – бул жер бетиндеги бардык нерсеге бирдей тараган гидростатистикалык басым. Ал абанын бул планетага болгон гравитациялык тартылуу күчүнөн улам пайда болот. Атмосфералык басымды өлчөөчү бирдик «атмосфера» деп аталат да, 101 325 Па га же 760 сымап мамычасына барабар болот. Улам бийиктеген сайын газдардын азайышы менен атмосфералык басым да азаят. Нормалдуу атмосфералык басым – деңиз деңгээлиндеги 0 °C температурада жана 45 градус кеңдиктеги 760 мм бийиктиктеги сымап мамычасынын 1см² аянттагы массасына карата аныкталат. Жер бетинин ар кандай ландшафтык зоналардын болгондугу, ар кандай бийиктикте жайгашкандыгы жана суу бетинин ар башка деңгээлде ысыгандыгы атмосфералык басымдын өзгөрүүсүнүн негизги себеби болуп эсептелет. Ушундан улам жогорку жана төмөнкү атмосфералык басымга ээ болгон аймактар келип чыгат. Натыйжада, аба ырайына таасир этүүчү континенттик масштабдагы ири атмосфералык агымдар, айлампалар пайда болот. [[Тропосфера|Тропосферада]] жана [[Стратосфера|стратосферада]] жаралган, зор мейкиндикти ээлеген шамалдар системасы «аба агымы» деп аталат. Өз кезегинде мындай агымдар атмосфералык циркуляцияны (циклондор, антициклондор, муссондор, пассаттар), суу буусунун бир аймактан экинчи аймакка алмашуусун, ошондой эле жергиликтүү мааниге ээ болгон шамалдарды камсыз кылат. ==Атмосферанын түзүлүшү жана бөлүнүшү== [[File:4823612 jpg.jpg|thumb|Жердин атмосфералык катмары]]Атмосферанын физикалык абалы аба ырайы жана климат менен аныкталат. Негизги параметрлери: абанын [[Тыгыздык|тыгыздыгы]], басымы, температурасы жана курамы. Улам бийиктеген сайын абанын басымы азая баштайт. Ошондой эле температура да бийиктиктен көз каранды. Атмосферанын вертикалдык түзүлүшү ар кандай температуралык айырмага жана абанын ар түрдүү абалына ээ. Температуранын ошол айырмасынан улам төмөнкү негизги бөлүктөргө бөлүп карашат: [[Тропосфера]], [[стратосфера]], [[мезосфера]], [[термосфера]], [[экзосфера]] (тарап кетүүчү сфера). Тропосфера атмосферанын жалпы массасынын 80%ын, стратосфера 20%ын, мезосфера болсо 0,3%ын, термосфера 0,05%ын түзөт. Электрдик өзгөчөлүгүнөн улам атмосферада нейтросфера жана ионосфера катмарларын да бөлүп карашат. Учурда атмосфера жалпысынан 2000–3000 км ге созулары белгилүү. ==Тропосфера== [[Тропосфера]] — төмөнкү катмар болгондуктан, башкаларына караганда көбүрөөк изилденгени. Уюлдук аймактарда 8-10 км, башка аймактарда 10-12 км болот. Тропосферада бардык атмосферанын 80—90%ы, ал эми суу буусунун дээрлик бардыгы жайгашкан. Ар 100 м бийиктеген сайын температура орто эсеп менен 0,65° төмөндөп, жогорку чегинде 220 К (−53°C) ге жетет. Тропосферанын жогорку чеги тропопауза деп аталат. [[Тропопауза]] – калыңдыгы бир нече метрден 1,5-2 км ге чейин болот. Тропосферада жер бети менен атмосферанын ортосундагы жылуулук алмашуу, нымдуулуктун өзгөрүшү, булуттардын пайда болуша сыяктуу аба ырайын өзгөртүүчү бардык процесстер тынымсыз жүрүп турат. ==Стратосфера== [[File:Ecoset hvatit li vozduha02.jpg|thumb|Стратосфера]] [[Стратосфера]] — 11-50км ге чейинки аба катмарын камтыйт. Мына ушул стратосферада, б.а. 15-20 км ден 55-60 км ге чейинки аралыкта биосферанын жогорку чегин аныктаган «озон катмары» деп аталган катмар жайгашкан. Озон катмары жер бетиндеги тиричилик үчүн зыяндуу болуп эсептелген ультрафиолеттик нурданууну жутуп алат. Бул коргонуучу катмар жок жер бетинде жашоо болмок эмес. Стратосферанын төмөнкү катмарында, 11-25 км аралыгында температуранын өзгөрүшү дээрлик байкалбайт. Ал эми 25-40 км аралыгында − 56,5°С ден 0,8°С ге чейин өзгөрүү болуп, 40 км бийиктикте температура 0°С дин тегерегинде болот да, 55 км ге чейин дээрлик өзгөрбөйт. Бул катмар стратопауза деп аталат да стратосфера менен мезосфераны бөлүп турат. Стратосферада кыска ультрафиолеттүү толкундардын басымдуу бөлүгү кармалып калат жана алардын трансформациялануусу жүрөт. Бул нурлардын таасиринен магниттик талаанын өзгөрүүсү, жаңы газдардын пайда болуусу жана башка химиялык реакциялар жүрөт. Бул кубулуштарга биз түндүк жаркыроо сыяктуу табигый кубулуштар аркылуу күбө болобуз. Ошондой эле 100–400 км бийиктикте ионосфера катмарында иондошуу кубулушу жүрүп турат. Стратосферада суу буусу жок. Стратосфера менен тропосферадагы абанын калың катмары бизди космостон келген радияциядан сактайт. ==Мезосфера== [[File:Atmosfer.jpg|thumb|Атмосфералык түзүлүш, болжолдууу көрүнүшү]][[Мезосфера]] 50 км ден башталык 80–90 км ге чейин созулат. Мында абанын температурасы 75–80 км бийиктикте – 88°С ге чейин төмөндөйт. Мезосферанын жогорку чеги мезопауза деп аталат. Мезопаузанын аймагында, 70–90 км бийиктикте муз кристаллдарынан, вулкандык жана метеордук чаңдардан турган жука катмар болот жана ал күн батып бараткан кезде күмүш улуттарды элестеткен кооз көрүнүштү пайда кылат. Жерден улам бийиктеген сайын (100—130 км) биз үчүн көнүмүш болгон үндүн таралышы, абанын каршылык күчү сыяктуу кубулуштар азайып, бара-бара жок болот. ==Термосфера== [[Термосфера]] ([[ионосфера]]) мезасферадан кийинки аба катмары, 80–90км ден 800км ге чейин созулуп жатат. Мында абанын температурасы тез өсө баштайт, ал гана эмес бир нече миң градуска чейин чыгат. ==Экзосфера == Атмосферанын эң жогорку, тышкы катмары [[экзосфера]] деп аталат. Ал 800 км ден жогору бийиктикте жайгашкан. Анда газдар өтө сейрек жайгашкан. Физикалык закондорго таянсак, 100 км ден ашкан бийиктикте газдардын абалы алардын малекулалык массаларынан көз каранды болот, башкача айтканда, жер бетинен улам жогорулаган сайын оор газдардын саны азая баштайт. Газдардын тыгыздыгы азайган сайын температура төмөндөп, стратосферада –110°С ка чейин түшөт. Ал эми 200–300 км бийиктикте экзосфера акырындап космостук вакуум абалына өтөт. Анда планеталар аралык газдар, негизинен суутектин атому жана космостук чаңдар гана ээлик кылып калат. ==Булактар== * http://www.nkj.ru * http://elkin52.narod.ru * http://elkin52.narod.ru/new.htm * http://www.planet.elcat.kg {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305031649/http://www.planet.elcat.kg/ |date=2016-03-05 }} [[Категория:Атмосфера| ]] a3h8wnac6czhs0au1wisdtnxdui1mpc 0 126246 423758 423434 2022-08-08T17:16:16Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki Бул [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасы]], [[Кыргыздар|Кыргыздардын]] [[Кыргызстан|жана Кыргызстандын]] мурунку мамлекеттери катышкан '''согуштардын''' бүгүнкү күнгө чейинки тизмеси. Ага кыргыз аскерлеринин Кыргызстандын чегинен тышкары жердеги согуштары да кирет. == Биздин заманга чейин согуштардын тизмеси == [[Кыргыздар|Кыргыздардын]] [[Көчмөндүк|көчмөн]] тарыхындагы согуштардын көбү мамлекеттердин Улуу Талаага үстөмдүк кылууга умтулуусуна байланыштуу. Улуу Талаа [[Кара деңиз|– Кара деңизден]] Сибирге чейин созулган аймак, негизинен [[Көчмөндүк|көчмөн элдер жашаган]] . Ошол себептен [[кыргыздар]] катышкан согуштар Улуу Талаада айрым элдер үстөмдүк кылган мезгилдерге бөлүнөт. === [[Хунну]] доору (201 б.з.ч - 89 б.з) === Биздин заманга чейинки 209-жылы [[Кытай|Хан Кытай]] негизделгенден үч жыл мурун, хуннулар жаңы [[чаньюй]] [[Моду Шаньюй]] астында күчтүү [[конфедерация|конфедерацияга]] чогулган. Ошондон кийин [[Талаа|Улуу Талаа]] [[Хунну]] бийлигинин жаңы доору башталган.. Биздин заманга чейинки 201-жылы [[Хунну]] [[Кыргыздар|кыргыз урууларын]] басып алган. Ошондон тартып алсыраганга чейин [[кыргыздар]] Хань империясына каршы [[Хань – Хунну согушу|согуштарында]] [[хунну]] менен жанаша салгылашкан. Андан соң Хунну жарандык согушу учурунда [[Кыргыздар]] кыска мөөнөткө эгемендүүлүккө ээ болгон. [[Кытайлар]] көчмөн империясын талкалагандан кийин [[Сюнну]] нун [[кыргыздар]] үстүнөн бийлиги акыры аяктаган. {| class="wikitable" ! colspan="6" |<big>[[Хунну]] доору</big> |- ! colspan="3" |<span style="color: black">Согуш</span> !Биринчи жак !<span style="color: Black">Экинчи жак</span> !<span style="color: Black">Жыйынтыгы</span> |- ! colspan="3" |Биринчи Кыргыз-Хунну Согушу (201 б.з.ч) |[[Кыргыз уруулары]] |[[Хунну]] |'''Утулуу''' * [[Хунну]] Кыргыз жерин басып алат. |- ! rowspan="14" |[[Хань-Хунну согушу]] (133 б.з.ч - 89 жыл) ! colspan="2" | Гао-Цзу императордун согуш кампаниясы (200 б.з.ч) | rowspan="9" |[[Хунну|Хунну Империясы]] [[Кыргыз уруулары]] ''([[Хунну|Хуннунун]] курамында)'' | rowspan="9" | [[Хань династиясы]] |'''Хунну утушу''' * Хунну [[Хань династиясы|Кытай]] армиясын басып алат. |- ! colspan="2" |[[Майи согушу]] (133 б.з.ч) |'''Хунну утушу''' * [[Хань династиясы|Кытай]] кайта [[Хунну|Хуннуга]] утулат. |- ! colspan="2" |Түндүк чек арадагы салгылашуулар (129-127 б.з.ч) |'''Такталбаган''' |- ! colspan="2" |[[Ордос платосу|Ордостогу]] согуштар (127 б.з.ч) |'''[[Хань династиясы]] утат.''' * [[Хань династиясы|Хань]] бүт [[Ордос платосу|Ордосту]] кайтарат жана башкарат. |- ! colspan="2" |[[Гоби|Гобидеги]] согуш (123 б.з.ч) |'''[[Хань династиясы]] утат.''' * [[Хань династиясы]] [[Гоби|Гобинин]] түштүгүн башкарат. * [[Хунну]] өзүнүн борбор-калаасын [[Гоби|Гобиден]] түндүккө жылдырат. |- ! colspan="2" |[[Хэси|Хэсидеги]] согуш (121 б.з.ч) |'''[[Хань династиясы]] утат.''' * [[Хань династиясы|Хань Империясы]] [[Хунну|Хуннунун]] аскердигин утат. * [[Хунну|Хуннунун]] көп уруулары [[Хань династиясы|Хань Империясына]] баш ийет. |- ! colspan="2" |[[Мобей|Мобейдеги]] согуш (119 б.з.ч) |'''[[Хань династиясы]] утат.''' * [[Хунну]] [[Гоби|Гобиден]] кумдугунан жылат. |- ! colspan="2" |[[Тянь-Шань|Тянь-Шаньдагы]] согуш (99 б.з.ч) |'''Хунну утат.''' * [[Хунну]] Ханьдын ааскерлигин өлтүрөт. |- ! colspan="2" |[[Жуши|Жушидеги]] согуш (67 б.з.ч) |'''Хань династиясы утат.''' * [[Хань династиясы]] [[Жуши|Жушидеги]] жана [[Турпан|Турпандагы]] адамдарды башкарат. |- ! colspan="2" |[[Хунну|Хуннуга]] каршы көтөрүлүш (71 б.з.ч) |[[Хунну]] [[Кыргыз уруулары]] |Козголооңчулар * [[Усундар]] * [[Динлиндер]] * [[Ухуан]] |'''Хунну утат.''' * Көтөрүлүш токтотулду. |- ! colspan="2" |Экинчи Кыргыз-Хунну согушу (57 б.з.ч) (''[[Хунну Жарандык Согушу]]нун жарымы'') |[[Кыргыз уруулары]] |[[Хунну|Хунну Империясы]] |'''УТУШ''' * [[Кыргыз уруулары]] эгемендүүлүк алат. |- ! colspan="2" |Үчүнчү Кыргыз-Хунну согушу (49 б.з.ч) (''[[Хунну Жарандык Согушу]]нун жарымы'') |[[Кыргыз уруулары]] |[[Түндүк Хунну]] |'''УТУЛУШ''' * [[Кыргыз уруулары|Кыргыз урууларын]] [[Жижи Теңиркут|Жижи Теңиркутунун]] курамына кирген. |- ! colspan="2" |[[Жижи согушу]] (36 б.з.ч) |[[Хунну|Түндүк Хунну]] [[Кыргыз уруулары]] (''[[Хунну|Түндүк Хуннунун]] курамында'') [[Кангүй|Каңгүй]] | [[Хан династиясы|Хан Империясы]] [[Усун мамлекети|Усундар]] [[Батыш Региондордун Протектораты]] |'''Хань утат.''' * Жижи'нин мамлекеттүүлүгү жок. |- ! colspan="2" |[[Алтай тоолорундагы согуш]] (89 жыл) |[[Түндүк Хунну]] [[Кыргыз уруулары]] (''[[Түндүк Хунну|Түндүк Хуннунун]] курамында'') | [[Хань династиясы|Хан Империясы]] [[Түштүк Хунну]] |'''Хань утат.''' * [[Хунну|Хунну Империясынын]] кыйроосу. * [[Кыргыз уруулары]] эгемендүүлүк алган. |} ==Биздин замандагы согуштардын тизмеси== ===[[Түрк кагандыгы|Түрктөр]] доору (89 жыл - 744 жыл) === Биринчи көчмөн империясынын урандыларында [[Улуу Талаа]] жаңы доордун башталышын белгилеген кубаттуу[[Түрк кагандыгы|Биринчи Түрк Кагандыгы]] пайда болгон. [[Хунну|Хуннудан]] эгемендүүлүккө ээ болгондон кийин [[Кыргыздар]] мамлекеттүүлүгүн өнүктүрүп келген, бирок [[Жужандар]] басып алган. [[Жужандар]] ошол кезде болгон. Андан кийин [[Жужандар]] жок кылынып, [[кыргыздар]] көтөрүлүп [[Түрк кагандыгы| Биринчи Түрк каганатына]] кошулган. 603-жылы Каганат кулагандан кийин [[кыргыздар]] эгемендүүлүккө ээ болуп, [[Барсбек каган]] акылман жетекчилиги астында [[Түрк кагандыгы|Экинчи Түрк каганатынын]] басып алуусунан качып, [[Кыргыз каганаты| Кыргыз каганаты]] түзүлгөнүн жарыялаган. [[Каган]] титулу бүтүндөй [[Улуу Талаа]] доосун билдирген жана күчтүү [[Түрк кагандыгы| Биринчи Түрк каганатына]] ачык каршы чыккан. акырында [[Түрк каганаты]] [[Кыргыз каганатын]] басып алып, [[Улуу Талаа|Улуу Талаадагы]] өзүн жалгыз [[Каганат]] деп жарыялашкан. {| class="wikitable" ! colspan="4" |<big>[[Түрк кагандыгы|Түрктөр]] доору</big> |- !Согуш !Биринчи жак !Экинчи жак !Жыйынтыгы |- ! [[Жужандар|Жужан каганаты]] менен каршы согуш (5 кылым) |[[Кыргыз уруулары]] [[Теле]] |[[Жужандар|Жужан каганаты]] |'''УТУЛУШ''' * [[Жужандар|Жужан каганаты]] Кыргыздардын жана Теле жерлерин басып алат. |- ![[Түрк кагандыгы|Биринчи Түрк каганатына]] каршы согуш (6 кылым) |[[Кыргыз уруулары]] | [[File:Ashina Tribe Tamga.svg | 24px ]] [[Түрк кагандыгы|Биринчи Түрк Каганаты]] |'''УТУЛУШ''' * [[Түрк кагандыгы|Биринчи Түрк Каганаты]] [[Кыргыз уруулары|Кыргыздардын]] жерин башкарат. |- ![[Түрк кагандыгы|Экинчи Түрк Каганатына]] каршы коалициялык согуш (688) |Коалиция: * [[Тогуз Өгүз]] * [[Курыккандар]] * [[Кыргыз уруулары]] | [[File:Ashina Tribe Tamga.svg | 24px]] [[Түрк кагандыгы|Экинчи Түрк Каганаты]] |'''УТУЛУШ''' * Коалиция утулган. |- ![[Түрк кагандыгы|Экинчи Түрк Каганатына]] каршы согуш (695) | [[File:C86ae9bf9d69e790910600aa8bced4fe XL.jpg | 24px]] [[Улуу Кыргыз Дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] | [[File:Ashina Tribe Tamga.svg | 24px]] [[Түрк кагандыгы|Экинчи Түрк Каганаты]] |'''УТУУ''' * [[Улуу Кыргыз Дөөлөтү|Кыргыз Каганаты]] түзүлдү. |- ![[Сонга өрөөнүндөгү согуш (710)]] каршы Экинчи Согуш (710-711)''' | [[File:C86ae9bf9d69e790910600aa8bced4fe XL.jpg | 24px]][[Улуу Кыргыз Дөөлөтү|Кыргыз Каганаты]] | [[File:Ashina Tribe Tamga.svg | 24px]] [[Түрк кагандыгы|Экинчи Түрк Каганаты]] |'''УТУЛУШ''' *744 жылга чейин [[Улуу Кыргыз Дөөлөтү|Кыргыз Каганатын]] [[Түрк кагандыгы|Экинчи Түрк Каганаты]] башкарган. * [[Барсбек|Барсбектин]] өлүмү. |} === Улуу Кыргыз Дөөлөт Убакыты (744-1207) === 744-жылы [[Түрк кагандыгы| Экинчи Түрк каганатынын]] күлүндө эки чоң империя: [[Улуу Кыргыз дөөлөтү| Кыргыз Каганаты]] жана [[Уйгур каганаты]] кагандыктары пайда болгон. Бир кылымга жакын кагылышуудан кийин [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз Каганаты]] [[Уйгур каганаты|Уйгур каганатын]] талкалап, [[Улуу Талаа]] боюнча тез экспансиясын баштаган. Кийин советтик тарыхчы [[Василий Бартольд]] бул мезгилди «Кыргыздын улуулугу» деп атаган. {| class="wikitable" ! colspan="4" |<big>Улуу Кыргыздар убакыты</big> |- !Согуш !Биринчи жак !Экинчи жак !Жыйынтыгы |- !Биринчи Кыргыз-Уйгур согушу (751-758) | [[File:C86ae9bf9d69e790910600aa8bced4fe XL.jpg| 24px ]][[Улуу Кыргыз дөөлөтү]] [[Карлуктар]] | [[File:Uyghur Khganate Flag.jpg | 24px]] [[Уйгур каганаты]] |'''УТУЛУШ''' * [[Кыргыз уруулары]] 820чы жылга чейин [[Уйгур каганаты|Уйгурлардын]] башкаруусунда. |- ![[Уйгур каганаты|Уйгур каганатындагы]] көтөрүлүш (795) |[[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Энесай кыргыздары]] | [[File:Uyghur Khganate Flag.jpg | 24px ]] [[Уйгур каганаты]] |'''УТУЛУШ''' * Көтөрүлүш токтотулган. |- !Экинчи Кыргыз-Уйгур согушу (820-840) | [[Улуу Кыргыз дөөлөтү]] | [[File:Uyghur Khganate Flag.jpg | 24px ]] [[Уйгур каганаты]] |'''УТУУ''' * [[Уйгур каганаты]] жок кылынган. * Кыргыздардын экспансиясы башталган. |- !Калган уйгур күчтөрү каршы өнөктүк (840-843) | |[[Уйгурлар]] |'''УТУУ''' * [[Сибирь]], [[Борбордук Азия]] жана [[Манчжурия]] дагы уйгурларга каршы ийгиликтүү жортуулдары. * Калган уйгур күчтөрү, жок кылынган. |- ![[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Улуу Кыргыз дөөлөтүнүн]] экспансиясы (843-924)[[File:Kirgisen-Reich (840-924).PNG|thumb|Kyrgyz Khaganate]] | [[Улуу Кыргыз дөөлөтү]] |[[Байыркы түрктөр]] жана [[Монголдор|Моңголдор]] уруулары |'''УТУУ''' * [[Улуу Кыргыз дөөлөтү]] эң күчтүү убакыты |} ==Кыргыздар көчүү убакытындагы согуштардын тизмеси== === [[Монголдор|Моңголдор]] доору (1207-1293) === 1206-жылы [[Улуу Талаа]] да [[Чыңгыз хан]] жетекчилиги астында Талаадан алда канча ары кеңейген кубаттуу [[Монгол империясы]] пайда болгон. 1207-жылы [[Кыргыздар]] жаңы империяга өз каалоосу менен баш ийген. Бирок аларга [[Монголдор|моңголдордун]] ысымы өтө чоң болгон. Бир катар көтөрүлүштөр чыгып, алар ырайымсыз басылган. Ар бир көтөрүлүш моңгол аскерлери тарабынан [[кыргыздар]] массалык түрдө жок кылынган. Төртүнчү чоң көтөрүлүштөн кийин [[Хубилай хан]] өз армиясына [[кыргыздар| кыргыздарынын]] көбүн кырып, калганын [[Оркон| Монголия]] жана [[Кытай]] га көчүрүүнү буйруган. бирок муну билип калган [[кыргыздар]] [[Сибир]] [[Борбордук Азия]]га качып кетишкен. Алар [[Чагатай хандыгы]] нын [[Кайду | Кайду хан]] менен жакшы мамиледе болгон, ошондуктан аларды өз камкордугуна алган. {| class="wikitable" ! colspan="5" |<big>[[Монголдор|Моңголдор]] заманы</big> |- ! colspan="2" |Согуш !Биринчи жак !Экинчи жак !Жыйынтыгы |- ! rowspan="4"| [[Монгол империясы|Моңгол империясындагы]] көтөрүлүүлөр !Биринчи көтөрүлүш (1218) | rowspan="4" |[[Кыргыз уруулары]] | rowspan="4" | [[File:Mn emp.jpg | 24px ]][[Монгол империясы]] |'''УТУЛУШ''' * Көтөрүлүш токтотулган *[[Кыргыздар|Кыргыздарды]] монголдор массалап өлтүрүшкөн. |- !Экинчи көтөрүлүш (1261) |'''УТУЛУШ''' * Көтөрүлүш токтотулган. |- !Үчүнчү көтөрүлүш (1273) |'''УТУЛУШ''' * Көтөрүлүш токтотулган. |- !Төртүнчү көтөрүлүш (1293) |'''УТУЛУШ''' * Көтөрүлүш токтотулган. * [[Кыргыздар|Кыргыздар]],[[Оркон|Орхонго]], [[Тянь-Шань|Тянь-Шаньга]], [[Манжурия|Маңжурияга]] миграцияланган. |} === [[Монголдор]] менен тирешүү (1293-1760) === [[Чагатай улусу]], [[Транссоксиана]] жана [[Моголстан]] болуп бөлүнгөндөн кийин, [[кыргыздар]] акыркыларынын курамына кирген. Алар [[Алтай|Сибирден]] качкандан кийин сакайып, күчүн толтуруп кетишкендиктен, [[Моголстан|Моголстанга]] каршы кайрадан өз мамлекеттүүлүгү үчүн күрөшө башташкан. [[Тагай бий]] баштаган алар 16-кылымдын орто ченинде жеңиш менен өз мамлекетин камсыз кылышкан. [[Монгол империясы]] кулагандан кийин көптөгөн [[монголдор]] уруулары кайрадан биригүүгө аракет кылышкан. Бирок муну 1634-жылы өздөрүнүн [[Жунгар хандыгы]] уюштуруп, [[Улуу Талаа]] на үстөмдүк кылуу боюнча жаңы дооматтарды койгон [[Жунгарлар]] гана ийгиликке жетишти. Бирок аларга [[Борбордук Азия|Борбордук Азия]] мамлекеттеринин, анын ичинде [[кыргыздар]] бириккен күчтөрү каршылык көрсөткөн. Бир кылымга созулган тирешүүдөн кийин бириккен күчтөр [[жунгарлар|жуңгарларды]] кайра [[Кытай|Кытайдын]] чек арасына сүрүп чыгара алышкан. {| class="wikitable" ! colspan="4" |<big>[[Монголдор|Моңголдор]] менен бирге</big> |- !Согуш !Биринчи жак !Экинчи жак !Жыйынтыгы |- ![[Моголстан|Моголстанга]] каршы көтөрүлүш(1504-1508) |[[Кыргыз уруулары]] |[[Моголстан]] |'''УТУЛУШ''' * Көтөрүлүш токтотулган. |- ![[Моголстан|Моголстанга]] каршы согуштар (16th century) |[[Кыргыз уруулары]] |[[Моголстан]] |'''УТУУ''' * Моголстандын көп аянтын Кыргыз уруулары башкарат. |- ![[Шейбанидтер|Шейбанидтерге]] каршы согуш (16th century) |[[Кыргыз уруулары]] '''камсыздагандар:''' [[File:Flag of the Kazakh Khanate.svg | 24px]] [[Казак хандыгы]] |[[File:War flag of Khanate of Bukhara.svg | 24px ]] [[Шейбанидтер]] |'''УТУУ''' * [[Шейбанидтер]] төмөндөйт. |- !Кыргыз-Ойрот согуш кампаниясы (16th century) |[[Кыргыз уруулары]] |[[Төртүнчү Ойрот]] |'''УТУУ''' |- ![[Бухара хандыгы|Бухарага]] каршы согуш (1598) | [[File:Flag of the Kazakh Khanate.svg | 24px ]] [[Казак хандыгы]] '''камсыздагандар:''' [[Кыргыз уруулары]] | [[File:War flag of Khanate of Bukhara.svg | 24px ]] [[Бухара хандыгы]] |'''УТУУ''' * Кыргыз уруулары Борбордук Азиядагы таасирин күчөтөт. |- !Кыргыз уруулары Анжиянга каршы согушу(1642-1643) |[[Кыргыз уруулары|Түштүк Кыргыз уруулары]] |[[Анжиян]] |'''такталган эмес''' |- ![[Орбулактагы согуш]] (1643-1644) | [[File:Flag of the Kazakh Khanate.svg | 24px]] [[Казак хандыгы]] [[Кыргыз уруулары]] |[[Жуңгар хандыгы]] |'''УТУУ''' * Жуңгарлардын Борбордук Азияга басуусу токтотулган. |- ![[Жуңгар хандыгына]] каршы биринчи согуш (1653) | [[File:Flag of the Kazakh Khanate.svg | 24px ]] [[Казак хандыгы]] [[Кыргыз уруулары]] |[[Жуңгар хандыгы]] |'''ТАКТАЛГАН ЭМЕС''' |- ![[Жуңгар хандыгы|Жуңгар хандыгына]] каршы экинчи согуш (1658) |[[File:War flag of Khanate of Bukhara.svg | 24px ]] [[Бухара хандыгы]] [[Кыргыз уруулары]] [[File:Flag of the Kazakh Khanate.svg | 24px ]] [[Казак хандыгы]] |[[Жуңгар хандыгы]] |'''ТАКТАЛГАН ЭМЕС''' |- !Жуңгар хандыгына каршы үчүнчү согуш (1678-1684) |[[File:War_flag_of_Khanate_of_Bukhara.svg| 24px]] [[Бухара хандыгы]] [[Кыргыз уруулары]] [[File:Kazakh_Khanate.svg | 24px ]] [[Казак хандыгы]] (1683) |[[Жуңгар хандыгы]] |'''УТУУ''' |- !Жуңгар хандыгына каршы төртүнчү согуш (1727) |[[Кыргыз уруулары]] [[File|Kazakh_Khanate.svg | 24px ]] [[Казак хандыгы]] |[[Жуңгар хандыгы]] |'''УТУЛУШ''' * Кичине [[Кыргыздар]], [[Паргана|Парганага]] көчүшкөн |- ![[Кыргыздар|Кыргыздардын]] Жуңгарларга каршы согуш кампаниясы (1747) |[[Кыргыз уруулары]] |[[Жуңгар хандыгы]] |'''УТУУ''' |- !Жуңгар хандыгына каршы бешинчи согуш (1748-1749) |[[Кыргыз уруулары]] |[[Жуңгар хандыгы]] |'''УТУУ''' * Кушчудан чыккан [[Кубат бий, Калча уулу|Кубат бий]], Жуңгарлардын акыркы калган аскерлерин жок кылган. * [[Кыргыздар|Кыргыздардын]] чечүүчү утушу. * Кыргыз-Жуңгар согуштарынын аяктоосу. |- ![[Цин империясы|Цин империясына]] каршы согуш (1759) |[[Кыргыз уруулары]] |[[File:Flag of the Qing dynasty (1889-1912).svg | 24px ]] [[Цин империясы]] |'''УТУУ''' * Баян-Бату кытайлык генералы өзүн өлтүрөт. * Кыргыздардын Адыгене уруусунан чыккан лидери [[Ажы бий]], 9000 кытайдык аскерлерин өлтүргөн. |} ===[[Кара-кыргыз хандыгы|Кыргыз хандык]] доору(1760-1855) === {{main|Кыргыз-Казак согуштары}} Аскердик союзда турган [[кыргыздар]] менен [[казактар]] [[жунгарлар|жунгарларды]] талкалагандан кийин касташа башташкан. Бул [[кыргыздар|кыргыз]] жана [[Казактар (калкы)|казак]] хандыктарынын ортосунда бир катар аскердик жортуулдарга алып келип, [[Кокон хандыгы|кокондуктар]] кыргыздарга согуш жарыялашкан. 70 жылдык согуштан кийин [[Кокон хандыгы]] акыры [[Кыргыз уруулары|кыргыз урууларынын]] үстүнөн көзөмөл орноткон, бирок бул узакка созулган кагылышуу мамлекеттин ички саясий абалына терс таасирин тийгизген. [[Кокон хандыгы]] ыдырай баштады, бул [[Кыргыздар|кыргыздарга]] кайрадан хандыгын тикелөөсүнө шарт түздү. Ал ортодо [[Орус падышалыгы|орус империясы]] [[Казак уруулары|казак урууларын]] тездик менен басып алгандыктан, казак ханы Кенесары [[Кыргыздар|кыргыздардан]] колдоо талап кылууну чечет. Бирок, четке кагылгандыктан, ал аларга согуш жарыялап, анда ал өлтүрүлгөн. Бул Оруссия империясынын [[Казак хандыгы|Казак хандыгын]] толук көзөмөлдөөгө мүмкүндүк берди. [[Казактар (калкы)|Казактарды]] жеңип чыккандан кийин эки ири [[Кыргыз уруулары|кыргыз урууларынын]] башчылары бийлик үчүн ички саясий күрөшкө киришкен. Бул жарандык согушка чейин жетип, кыргыздардын башчысы, [[Сарыбагыш, уруу|сарыбагыш]] уруусунун башчысы [[Ормон хан]] өлтүрүлгөн. Кыргыз каганаты кулап, андан кийин Оруссия империясынын чабуулу башталган. {| class="wikitable" ! colspan="4" |<big>[[Кара-кыргыз хандыгы]]</big> |- !Согушу !Биринчи жак !Экинчи жак !Жыйнтыгы |- !Кыргыз-Казак согуш компаниясы (1760-1779) |[[Кара-кыргыз хандыгы]] |{{Flagicon image|Kazakh_Khanate.svg}} [[Kazakh Khanate]] |'''ТАКТАЛГАН ЭМЕС''' |- !Кыргыз-Кокон согушу (1764-1831) |[[Кара-кыргыз хандыгы]] |[[File:One_of_the_3_flags_of_the_Kokand_khanate.png| 24px]] [[Кокон хандыгы]] |'''УТУЛУШ''' * [[Кыргыз уруулары|Кыргыз урууларын]] [[Кокон хандыгы]] башкара баштайт. |- ![[Жахангир Кожо]]нун көтөрүлүшү (1820-1828) |[[Уйгурлар]] '''камсыздагандар:''' [[Кыргыз уруулары]] [[File:One_of_the_3_flags_of_the_Kokand_khanate.png|24px]] [[Кокон хандыгы]] | [[File:Flag of the Qing dynasty (1889-1912).svg | 24px]] |'''УТУЛУШ''' * Көтөрүлүш токтотулган. * [[Жахангир кожо]] өлүм жазасын тарткан. |- ![[Бычандагы согуш]] (1831) | [[Кыргыздар]] * [[Тайлак баатыр]] * [[Атантай|Атантай баатыр]] | [[File:Flag of the Khanate of Kokand.svg | 23px ]] [[Кокон хандыгы]] |'''УТУУ''' * Арап каза болот * Бычан өрөөнүнүн атын Арап-Ашуу алмаштырат |- ![[Кенесарынын чапкыны (1847)|Кыргыз-Казак согушу (1847)]] |[[Кара-Кыргыз хандыгы]] |[[File:Kazakh_Khanate.svg | 24px]] [[Кара-Кыргыз хандыгы]] |'''УТУУ''' *[[Кара-Кыргыз хандыгы]] кайра түзүлөт. * Кенесары хан өлүм жазасын тартат. |- ![[Былкыдам согушу]] (1852) | [[Анжияндык кыргыздар]] [[Кыпчактар|Анжияндык кыпчактар]] |Кокондук сарбазылар Ташкенттик Кыпчактык феодалдар |'''УТУЛУУ''' * [[Кудаяр хан|Кудаяр хандын]] утуусу. * [[Кыпчактар|Кыпчактарды]] массалап кыруусу башталат. |- ![[Кыргыз жараандык согушу]] (1854) |[[Сарыбагыш, уруу]] [[Ормон-Хан]] жана анын аскерлери |[[Бугу (уруу)]] [[Боромбай бий]] жана анын аскерлери |'''ЖАРААНДЫК СОГУШ ТОКТОТУЛГАН''' * [[Кара-Кыргыз хандыгы|Кыргыз хандыгы]] кулаган. * Ормон-ханды өлтүрүшкөн. * Эки чоң кыргыз урууларынын ортосундагы кагылышуулар Орус падышалыгы кыргыздарды басып алганга чейин уланат. |} === [[Колониялык]] доор (1855-1916) === [[Биринчи дүйнөлүк согуш]] башталышы менен [[Николай II|Падыша]] [[Борбордук Азия]] калкын фронтко чакырууга буйрук берген. Көптөр буга макул болбой, козголоңду башташты, ал ырайымсыз басылды. Ошондон кийин [[Николай II|Орус падышасы]] аймактын калкын кырып жок кылууга жана жерди айыл чарба муктаждыктарына пайдаланууга буйрук берген. Жүз миңдеген [[кыргыздар]] жана [[казактар]] кырылып, калгандары [[Кытай|Кытайга]] качып кетишкен. Этникалык тазалоо Совет бийлигинин келиши менен гана аяктаган. {| class="wikitable" ! colspan="4" |<big>[[Колония|Колониялык]] доор</big> |- !Согуш !Биринчи жак !Экинчи жак !Жыйынтыгы |- ![[Орус империясы Борбордук-Азияны басып алуусу]] (1855-1876) |[[Кыргыз уруулары]] |[[File:Flag of Russian Empire (1914-1917) common.svg | 24px]] [[Орус падышалыгы]] |'''УТУЛУУ''' *[[Орусия империясы]] кыргыздардын жерин аннексиялайт. |- ![[Лейлек көтөрүлүүсү (1870)]] |Кыргыз уруулары: * [[Чапкылдыктар]] | [[File:Flag of the Khanate of Kokand.svg | 23px ]] [[Кокон хандыгы]] |'''КӨТӨРҮЛҮҮ ТОКТОТУЛГАН''' |- ![[Исактын 1873-74-жылдардагы Аксы көтөрүлүшү|Аксы көтөрүлүшү]] (1873-1874) |Көтөрүлүүчүлөр: * [[Кыргыздар]] | [[File:One of the 3 flags of the Kokand khanate.png | 23px]] [[Кокон хандыгы]] |''такталбаган'' |- ![[Анжиян көтөрүлүшү]] (1898) |Көтөрүлүүчүлөр: * [[Кыргыз уруулары]] * [[Өзбек уруулары]] | [[File:Flag of Russian Empire (1914-1917) common.svg | 24px ]] [[Орусия империясы]] |'''УТУЛУУ''' * Көтөрүлүш токтотулган. |- ![[Үркүн|Борбордук Азиядагы көтөрүлүш (1916)]] |Көтөрүлүүчүлөр: * [[File:White Banner of National Liberation.png | 24px ]] [[Кыргыздар]] * [[Казактар]] * [[Дуңгандар]] * [[Уйгурлар]] | [[File:Flag of Russian Empire (1914-1917) common.svg | 24px ]] [[Орусия империясы]] |'''УТУЛУУ''' * 50.000 чейин жакын Кыргыздар каза болгон. * 150,000 - 200,000 Кыргыз менен Казактар [[Кытай|Кытайга]] качышкан. |} ==Мылтык кармаган кездеги согуштардын тизмеси== === [[Кеңештер Бирлиги|Совет]] убакыты (1916-1991) === [[Кеңештер Бирлиги]] пайда болушу менен массалык репрессиялар, тез индустриялаштыруу жана таптык теңсиздикке каршы күрөш башталган. [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы]] түзүлдү. 1941-жылы [[Ата-мекен согушу]] башталып, ага[[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССРнин]] ар бир үчүнчү тургуну согушка чакырылган. Жеңиштен кийин аймак активдүү өнүгүүсүн улантты. Инфраструктура, билим берүү, илим жана маданият болуп көрбөгөндөй жогорку деңгээлде болгон. {| class="wikitable" |- ! colspan="4" |<big>[[Кеңештер Бирлиги|Советтик]] доор</big> |- !Согушу !Биринчи жак !Экинчи жак !Жыйынтыгы |- ![[Басмачылык]] кыймылы (1916-1934) | [[File:Flag of Russian SFSR Blue variant.svg | 24px ]] [[Оруссия КФСР]] * [[File:Turkestan Autonomous SSR Flag.svg| 24px ]][[Түркстан Советтик Социалисттик Автономиялуу республикасы]] * [[File:Flag of Kirghiz ASSR (1920-25).svg | 24px ]] [[Кыргыз АССР]] | [[File:Bandera del Turquestan.svg | 24px]] [[Басмачылык]] кыймылы |'''УТУУ''' |- ![[Кызыл кыргыны]] (1933) | [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|24px]] [[Кыргыздар]] жана [[Уйгурлар]]. | {{Желек|Тайвань}} [[Тайвань|Кытай Республикасы]] | '''УТУУ''' |- ![[Сегиз-Таштагы согуш]] (1933) | [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg|23px]] [[Кыргыздар]] жана [[Уйгурлар]]. | {{Желек|Тайвань}} [[Тайвань|Кытай Республикасы]] | '''УТУЛУУ''' |- ! [[Кашкар согушу (1933)]] | [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg | 23px ]] [[Кыргыздар]] жана [[Уйгурлар]]. | {{Желек|Тайвань}} [[Тайвань|Кытай Республикасы]] | '''СОГУШТУК ЧЫГАЛБОО''' |- ! [[Жаңы-Гиссардагы согуш]] (1934) | [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg | 23px ]] [[Кыргыздар]] жана [[Уйгурлар]]. | {{Желек|Тайвань}} [[Тайвань|Кытай Республикасы]] | '''КЫТАЙДЫН УТУУСУ''' |- ! [[Жаркент согушу]] (1934) | [[File:Flag of the First East Turkestan Republic.svg | 23px ]] [[Кыргыздар]] жана [[Уйгурлар]] Оогандык волонтёрлор. | {{Желек|Тайвань}} [[Тайвань|Кытай республикасы]] | '''КЫТАЙДЫН УТУУСУ''' |- ![[Экинчи дүйнөлүк согуш]] (1941-1945)[[File:Raising a flag over the Reichstag 2.jpg|thumb|''Raising a Flag over the Reichstag'', by [[Yevgeny Khaldei]]]] |Кошулган Күчтөр: * [[File:Flag of the Soviet Union.svg | 24px ]] [[Кеңештер Бирлиги]]** [[File:Flag of the Kyrgyz Soviet Socialist Republic.svg | 24px ]] [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССР]] * [[File:Flag of the United States.svg | 24px ]] [[Америка Кошмо Шттары|АКШ]] * [[File:Flag of the United Kingdom.svg | 24px ]] [[Бириккен Королдук]] * {{Желек|Тайвань}} [[Тайвань|Кытай республикасы]] * {{Желек|Франция}} [[Франция]] * {{Желек|Польша}} [[Польша]] * {{Желек|Чехия}} [[Чехословакия]] * [[File:Flag of Yugoslavia (1946-1992).svg |24px ]] [[Югославия]] * [[File:Flag of Kingdom of Greece.PNG | 24px ]] [[Греция|Грция Королдугу]] * {{Желек|Дания}} [[Дания]] * {{Желек|Норвегия}} [[Норвегия]] * [[File:Flag of the Netherlands.svg | 24px ]][[Нидерланд]] * {{Желек|Бельгия}} [[Бельгия]] *{{Желек|Люксембург}} [[Люксембург]] *{{Желек|Канада}} [[Канада]] *{{Желек|Австралия}} [[Австралия]] *{{Желек|Жаңы Зеландия}} [[Жаңы Зеландия]] *{{Желек|Индия}} [[Индия]] *[[File:Flag of South Africa (1928–1994) without Union Jack.svg | 24px]][[Түштүк-Африка Бирлиги]] |Ос күчтөрү: * [[File:Flag of Germany (1935–1945).svg | 24px ]] [[Нацисттик Германия]] * [[File:Empire Of Japan.png | 24px]] [[Жапон Империясы]] * [[File:Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg | 24px ]] [[Италия Королдугу]] |'''УТУУ''' |- |- ! [[Ооган конфликти]] (1979-1989) | [[File:Flag of the Soviet Union.svg | 24px ]] [[Кеңештер Бирлиги]] * [[File:Flag of the Kyrgyz Soviet Socialist Republic.svg | 24px ]] [[Кыргыз ССР]] [[Ооганстан|Ооганстан Республикасы]] |[[File:Flag of Jihad.svg | 24px ]] [[Можахед Кыймылы]] |'''УТУЛУУ''' |} === Кыргыз Республикасы (1991-''азыркы'') === [[Кеңештер Бирлиги]] жоюлгандан кийин, [[Кыргызстан]] эгемендүүлүк алып. [[Бириккен Улуттар Уюму|БУУга]] кошулуп дагы бир эларалык уюмдарга кирген. Борбордук Азияда биринчи революцияланган мамлекет болуп, эң демократтуу мамлекет болуп саналат. {| class="wikitable" |- ! colspan="4" |[[Кыргызстан]] |- !Согуш !Биринчи жак !Экинчи жак !Жыйынтыгы |- ! style="background:#efefef" | [[Ош коогалаңы (1990)]] <br />(1990) | style="background:#efefef" |[[Кыргыздар]] | style="background:#efefef" |[[Өзбектер]] | style="background:#efefef" |'''Атууну токтотуу''' * Riots have been stopped |- ! style="background:#efefef" |[[Тажикстандагы жараандык согуш]] <br />(1992&ndash;1997) | style="background:#efefef" |{{Желек|Тажикстан}} * Элдин фронту {{Желек|Орусия}}<br>{{Желек|Өзбекстан}}<br>{{Желек|Казакстан}}<br>{{Желек|Кыргызстан}}<br>{{Желек|Түркмөнстан|1992}}<br>{{Желек|Кытай}}<br>{{Желек|Индия}}<br> [[File:Flag of the United Nations.svg | 23px ]] [[Бириккен Улуттар Уюмунун Тажикстандагы байкоочулар миссиясы|UNMOT]] *{{Желек|Австрия}} *{{Желек|Бангладеш}} *{{Желек|Болгария}} *{{Желек|Чехия}} *{{Желек|Дания}} *{{Желек|Гана}} *{{Желек|Венгрия}} *{{Желек|Индонезия}} *{{Желек|Иордания}} *{{Желек|Непал}} *{{Желек|Нигерия}} *{{Желек|Польша}} *{{Желек|Швейцария}} *{{Желек|Украина}} *{{Желек|Уругвай}} | style="background:#efefef" |[[Бириккен Тажик Оппозициясы]] *[[File:Flag of the Islamic Renaissance Party of Tajikistan.svg|24px ]] [[Исламды Жароо Тажикстан Партиясы (ИЖТП)]] *[[Либералдуу-Демократия]] *[[Тоолуу-Бадахшан автономиялуу облусу]] * [[File:Flag of Jamiat-e Islami.svg | 24px ]] [[Жимат-е Ислами]] {{Желек|Ооганстан|1992}} [[Ооганстан]] <br> {{Желек|Ооганстан|2021}} [[Талибан]] <br> '''камсыздоочулар:''':<br> [[File:Flag of al-Qaeda.svg | 24px ]] [[Аль-Каида]]<br> | style="background:#efefef" |'''Согуштук чыгалбоо''' *[[БУУ]] согуштун аяктоосун колдоду. * Тынчтык каты жазылган. * [[Эмомали Рахмон]] 1999 жылы президенттик тандоодо утат. * [[Бириккен Тажик Оппозиясы]] парламенттин 30% ээлеген. |- ![[Баткен окуясы]] (Июль 30 – Сентябрь 27, 1999) |{{Желек|Кыргызстан}} [[Кыргызстан]] камсыздагандар: {{UZB}} {{RUS}} |[[File:Flag of Jihad.svg | 24px]] Өзбекстан Ислам Кыймылы |'''УТУУ''' * Террористтер жок кылынган. * [[Кыргызстан|Кыргыз Республикасынын]] Өкмөтү мурда басып алынган калктуу конуштарды кайрадан көзөмөлгө алды. |- ! [[Терроризмге каршы согуш]] (2003-улантылууда) | '''НЕГИЗГИ МАМЛЕКЕТТЕР''' * {{USA}} * {{UK}} * {{FRA}} * {{RUS}} [[File:Flag of NATO.svg | 23px ]] '''[[НАТО]] күчтөрү''' * 27 мамлекет. [[File:Flag of the Arab League.svg | 23px ]] '''[[Араб лигасы]]''' * 21 мамлекет. [[File:Flag of the United Nations.svg | 23px ]] '''[[Бириккен Улуттар Уюму|БУУ катышуучулары]]''' * 83 мамлекет. * {{KGZ}} [[File:International Flag of Planet Earth.svg | 23px ]] '''[[Интерулуттук миссиялар]]''' * [[File:Flag of the International Security Assistance Force.svg | 23px ]] [[НАТО—ИСАФ]] * [[File:Resolute Support.svg | 23px]] [[Чечүүчү Күчтөр]] * [[File:Northern Alliance flag flown in Panjshir (2021).png | 23px ]] [[Түндүк Альянс]] * [[File:Flag of Multi-National Force – Iraq.png | 23px ]] [[Мультиулуттук Күчтөр — Ырак]] |- ! style="background:#efefef" |[[Жоогазын төңкөрүлүшү]] <br />(22 Март &ndash;11 Апрель 2005) | {{Желек|Кыргызстан}} Кыргыз Оппозияциясы | {{Желек|Кыргызстан}} [[Жогорку Кеңеш|Кыргыз Республикасынын Парламенти]] | style="background:#efefef" | * Президент [[Аскар Акаев]] менен [[Николай Танаев]] өкмөтүн кулатып салуу. *[[Курманбек Бакиев]] президенттик орунду алат. * Оппозициянын бийликти колго алуусу * Кыргызстандагы шайлоо 2005 |- ! style="background:#efefef" |[[Апрель революциясы]] <br />(6 апрель &ndash;14 Декабрь 2010) | style="background:#efefef" |{{KGZ}} Кыргыз революционерлери | style="background:#efefef" |{{Желек|Кыргызстан}} [[Жогорку Кеңеш|Кыргызстан Парламенти]] | style="background:#efefef" | * [[Курманбек Бакиев]] качуусу. * Мамлекеттин өкмөтү Президенттик Республикадан, Парламентке алмашат. * Кыргызстандагы президент шайлоосу 2010 |- ! style="background:#efefef"| [[Июнь окуясы]] <br />(2010) | style="background:#efefef" | Бакиев күчтөрү *[[Тажиктер]] [[Тажиктик контрактниктер]], Тажикстандык жалданма аскерлер **[[Тажикстандык тажиктер]] **[[Орусиялык тажиктер]] * башка жалданма аскерлер [[Өзбекстандык кыргыздар]]{{smallsup|1}} *Сохдук [[Өзбекстандык кыргыздар]] *Согменттик [[Өзбекстандык кыргыздар]] ---- {{Желек|Кыргызстан}} [[Кыргызстан|Кыргыз Убактылуу Өкмөтү]]<br> '''''камсыздагандар''''':<br> {{RUS}} {{KAZ}}<br> {{USA}} | style="background:#efefef" |Кыргызстандык '''[[Өзбектер]]''' *Убактылуу Өкмөттү колдогон жараандар [[Өзбекстандык өзбектер]] жараандар{{smallsup|1}} *Сохдук [[Өзбекстандык өзбектер]] *Согменттик [[Өзбекстандык өзбектер]]<ref name="alertnet.org" /> {{UZB}} | style="background:#efefef" | * Өзбек азчылыктар өлкөдөн чыгарылып, Бишкек өкмөтү түштүк облустарды кайрадан көзөмөлгө алды {{citation needed|date=Август 2018}} |- ! [[Топторду жоюу операциясы]] <ref https://www.globalsecurity.org/military/world/centralasia/tajik-mobile.htm /> (2011) | {{KGZ}} {{TJK}} | Террористтик топ | '''ТЕРРОРИСТТЕР ЖОЮЛГАН''' |- ! [[Кыргыз-кытай чек арасындагы куралдуу кагылышуу]] (2014) | {{KGZ}} {{CHN}} | [[File:Flag of the Uyghurs.svg | 23px ]] [[Уйгурлар|Уйгур Сепаратисттери]] | '''УЙГУР СЕПАРАТИСТТЕРИ ЖОЮЛГАН''' |- ! [[Кыргызстандагы төңкөрүш (2020)]] |{{Желек|Кыргызстан}} Кыргыз Оппозициясы * Элдик координациялык кеңеш * Төңкөрүүчүлөр * Оппозициялык саясий партиялар ---- [[Садыр Жапаров|Садыр Жапаровду]] колдогондор. * Садыр Жапаровду колдогон саясий партиялар * Төңкөрүүчүлөр |{{Желек|Кыргызстан}} [[Жогорку Кеңеш]] | * Сооронбай Жээнбеков президенттик орундан кетет. * Бишкектеги массалык урдоолор. 8 октябрь 2020 * Бишкекте [[Өзгөчө кырдаал]] киргизилген. * [[Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү]] борбор-шаарды куурчап, шаарга кирет. * Премьер-министр [[Садыр Жапаров]] президенттик орунга 15 октябрьда 2020 кирет. * [[Кубатбек Боронов]] премьер министрликтен кетет. * [[Дастан Жумабеков]] кетет. * Шайлоонун жыйынтыктарын жок кылып, шайлоону кайта кылат. |- !Бишкектеги Массалык урдоолор (2020) |ДНД ([[Орус тили|орус.]] Дружина, [[Кыргыз тили|кырг.]] Элдик волонтёр) |[[Төңкөрүүчүлөр]] | * Массалык урдоолор токтотулган. |- ![[Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасындагы куралдуу кагылыш (2021)]](2021) |{{KGZ}} |{{TJK}} |'''Атууну токтотуу''' |- ![[Казакстандагы нааразылык жүрүштөр (2022)]] | {{Желек|Казакстан}} [[Казакстан]] * [[File:Flag of the Collective Security Treaty Organization.png | 23px ]] [[ЖККУ]] ** {{RUS}} ** {{ARM}} ** {{BLR}} ** {{KGZ}} ** {{TJK}} | Жүрүүчүлөр |'''Улантылууда''' |- ! [[Түнкү чек-ара окуялары (2022)]] | {{KGZ}} | {{TJK}} | '''АТУУНУ ТОКТОТУУ КЕЛИШИМИ''' |} == [[Бириккен Улуттар Уюму|БУУ]] менен Тынчтык коргоочу миссиялар == {| class="wikitable" |- ! colspan="5" |[[БУУ]] миссиялары |- !Согуш !Биринчи жак !Экинчи жак !БУУ жак !Жыйынтыгы |- ! style="background:#efefef" | [[Эритрея|Эритреядагы коргоочулар миссиясы]] <br />(1998—2008) | style="background:#efefef" | {{Желек|Эритрея}} [[Эритрея]] '''''камсыздагандар:''''' * {{RUS}} * {{BLR}} * {{FRA}} * {{CHN}} * {{Желек|Болгария}} [[Болгария]] * {{ISR}} * {{USA}} | style="background:#efefef" | {{Желек|Эфиопия}} [[Эфиопия]] '''''камсыздагандар:''''' * {{UKR}} * {{HUN}} * {{ROM}} * [[File:Flag of Libya (1977–2011).svg | 23px ]] [[Ливия]] * [[File:Flag of Georgia (1990–2004).svg | 23px ]] [[Гүржүстан]] * {{MOL}} * {{Желек|Болгария}} [[Болгария]] | {{Желек|БУУ}} [[БУУ|UNMEE]] * {{KGZ}} | style="background:#efefef" |'''Атууну токтотуу''' |- ! style="background:#efefef" | [[Эфиопия|Эфиопиядагы коргоочулар миссиясы]] <br />(1998—2008) | style="background:#efefef" | {{Желек|Эритрея}} [[Эритрея]] '''''камсыздагандар:''''' * {{RUS}} * {{BLR}} * {{FRA}} * {{CHN}} * {{Желек|Болгария}} [[Болгария]] * {{ISR}} * {{USA}} | style="background:#efefef" | {{Желек|Эфиопия}} [[Эфиопия]] '''''камсыздагандар:''''' * {{UKR}} * {{HUN}} * {{ROM}} * [[File:Flag of Libya (1977–2011).svg | 23px ]] [[Ливия]] * [[File:Flag of Georgia (1990–2004).svg | 23px ]] [[Гүржүстан]] * {{MOL}} * {{Желек|Болгария}} [[Болгария]] | {{Желек|БУУ}} [[БУУ|UNMEE]] * {{KGZ}} | style="background:#efefef" |'''Атууну токтотуу''' |- ![[INTERFET]] (1999-2000) | {{Желек|Чыгыш Тимор}} [[Тимор Лешти]] '''''интерулуттук күчтөр''''' * {{AUS}} * {{Желек|Жаңы Зеландия}} [[Жаңы Зеландия]] * {{THA}} * {{Желек|Бангладеш}} [[Бангладеш]] * {{BRA}} * {{CAN}} * {{Желек|Чили}} [[Чили]] * {{DEN}} * {{EGY}} * {{Желек|Фижи}} [[Фижи]] * {{FRA}} * {{GER}} * {{Желек|Ирландия}} [[Ирландия]] * {{ITA}} * {{Желек|Иордания}} [[Иордания]] * {{Желек|Кения}} [[Кения]] * {{KGZ}} * {{Желек|Малайзия}} [[Малайзия]] * {{Желек|Мозамбик}} [[Мозамбик]] * {{Желек|Непал}} [[Непал]] * {{NOR}} * {{PAK}} * {{PHL}} * {{POR}} * {{SGP}} * {{Желек|Словакия}} [[Словакия]] * {{KOR}} * {{UK}} * {{USA}} | {{Желек|Индонезия}} [[Индонезияга Жакын Милиция]] * Aitarak * Besi Merah Putih * Laksaur * Mahidi '''''камсыздагандар:''''' KOPASSUS |'''АТУУНУ ТОКТОТУУ КЕЛИШИМИ''' |- == Колдонулган адабияттар == s362syw8phv9qzkstg7z0rh2b28oq65 0 128444 423788 421763 2022-08-09T09:44:44Z Чагылган 28330 /* Чарба */ wikitext text/x-wiki '''Бури́штер''' (''бурушаски, хунза'') — эл. [[Кашмир|Кашмирдин]] (''Пакистан бөлүгүндө'') түндүгүндө бийик тоолу (Гилгит, Хунза, Нагар) жерде жашайт.<br> Саны 87 миң (2000). == Тили == Тили — бурушаски. Бурушаски өзгөчө обочолонгон тил.<br> Башка элдер менен байланышта '''урду''' жана [[дард тилдери|дард]] тилдерин колдонушат. '''Урду''' тилин көбүнчө аялдар колдонушат. == Теги == Буриштер Кашмирдин байыркы автохтондук калкы. Алар келгин индиевропалыктар менен аралашпай өзүн тилин жана маданиятын сактап калышкан.<br> С. А. Старостиндин (белгилүү орусия лингвисти) гипотезасы боюнча буриштер синокавказдыктардын тукумдары. == Дин == Динге ишенгендери Ислам диндин [[шииттер|шиит]] багытын тутушат. Көбүнчө шиит багытынын ичиндеги [[исмаилдик]] жана иснаашарит секталардын избасарлары. Ошондой эле, байыркы бутпарас элементери да сакталууда. == Маданияты == Материалдык маданияты боюнча калаштарга жана памирдик элдирине жакын. == Чарба == Террасалык дыйканчылык өнүккөн. Татаал сугат системасы колдонулат. Жашылчалар, жемиштер (өрүк, жүзүм) өстүрүлөт. Ири мүйүздүү мал сүт үчүн кармалат. == Тамактануу == Жашылчаларды чийки бойдон жешет. Өрүктү көп жешет. Кышында кургатылганын өрүк жешет жана өрүктөн жасалган компотторду ичишет. Сүттөн жасалган азыктарга ([[сыр|эжиге]], каймак ж.б.) да көңүл бурушат. == Шилтемелер == * https://tracesofnations.org/rutrase/burishi-kto-oni/<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1889392<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/216009<br> * https://travelask.ru/blog/posts/11147-narod-kotoryy-zhivet-120-let-pochemu-uchenye-ne-mogut-ob-yas [[Фор (эл)]] nw4ilftj14m2w7lqx7w6njeezflw2e8 0 128472 423746 423738 2022-08-08T12:38:04Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.<br> Саны 70 миң (2005ж.). == Тил == Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.<br> Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт. == Дин == Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар. == Чарбалык иштер == Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздү мал кармашат. Балык уулоо. == Тарых == Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.<br> 1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди. == Шилтемелер == * https://bigenc.ru/world_history/text/1844926<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629<br> * https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/<br> * https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914 [[Багирми тили]] [[Бена (эл)]] [[Категория:Африка этностору]] kormlrkwtcltyruglbdagt79vlsw0az 423767 423746 2022-08-09T02:35:55Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.<br> Саны 70 миң (2005ж.). == Тил == Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.<br> Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт. == Дин == Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар. == Чарбалык иштер == Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздү мал кармашат. Балык уулоо. == Тарых == Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.<br> 1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди. == Шилтемелер == * https://bigenc.ru/world_history/text/1844926<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629<br> * https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/<br> * https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914 [[Багирми тили]] [[Категория:Африка этностору]] 5u9ah0jqh0rw686nksm1vcdtt39cmal 423769 423767 2022-08-09T06:00:43Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.<br> Саны 70 миң (2005ж.). == Тил == Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.<br> Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт. == Дин == Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар. == Чарбалык иштер == Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздү мал кармашат. Балык уулоо. == Тарых == Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.<br> 1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди. == Шилтемелер == * https://bigenc.ru/world_history/text/1844926<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629<br> * https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/<br> * https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914 [[Багирми тили]] [[Мбоши (эл)]] [[Категория:Африка этностору]] p1di8sp0q6ln9i96qihvinvonul7kde 0 128610 423766 422666 2022-08-09T01:09:23Z Абдырашит Сатылганов 8269 Changed redirect target from [[Катраң]] to [[Катраң (айыл)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Катраң (айыл)]] jtw6t89ywqndlvux21f5xoh7tz4djjb 0 128726 423747 2022-08-08T12:38:49Z Чагылган 28330 Created page with "Бена — Танзаниядагы [[бантулар|банту]] эли. Жалпы саны — 2 млн адам. Тил [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. Турак-жай С..." wikitext text/x-wiki Бена — Танзаниядагы [[бантулар|банту]] эли. Жалпы саны — 2 млн адам. Тил [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. Турак-жай Салттуу үй жалпак чатыры бар тик бурчтуу турак жайдан, чопо менен шыбатылган каркас дубалдардан жана короосунан турат. Бена кыштактары дарыя өрөөндөрүнүн ортосундагы адырларда жайгашкан. Кийим Бендин кийимдери кездемеден тигилет, эркектер үчүн ак, аялдар үчүн ачык түстөр. Климаттын ысыктыгына байланыштуу дээрлик бардыгы бут кийим кийишүүдө, ошондой эле европалык кийимдерди да кийишет. Тамак-аш Көбүнчө өсүмдүк азыктарын жешет. Бена ботколорду, дан шорполорду, банандарды (чийки же бышырылган), жашылча жана жемиштерди жешет. Коом Үй-бүлөнү уюштуруу формасы патриархалдык. Туугандык эсеп аталык, нике патрилокалдык. Уруу структуралары уруулук генеалогиялык мамилелерден негизделген. 2msbk7h74zjq2vcobzk5d5qeo20o1ai 423748 423747 2022-08-08T12:40:14Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бена''' — [[Танзания|Танзаниядагы]] [[бантулар|банту]] эли.<br> Жалпы саны — 2 млн адам. '''Тил''' [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. '''Турак-жай''' Салттуу үй жалпак чатыры бар тик бурчтуу турак жайдан, чопо менен шыбатылган каркас дубалдардан жана короосунан турат. Бена кыштактары дарыя өрөөндөрүнүн ортосундагы адырларда жайгашкан. '''Кийим''' Бендин кийимдери кездемеден тигилет, эркектер үчүн ак, аялдар үчүн ачык түстөр. Климаттын ысыктыгына байланыштуу дээрлик бардыгы бут кийим кийишүүдө, ошондой эле европалык кийимдерди да кийишет. '''Тамак-аш''' Көбүнчө өсүмдүк азыктарын жешет. Бена ботколорду, дан шорполорду, банандарды (чийки же бышырылган), жашылча жана жемиштерди жешет. '''Коом''' Үй-бүлөнү уюштуруу формасы патриархалдык. Туугандык эсеп аталык, нике патрилокалдык. Уруу структуралары уруулук генеалогиялык мамилелерден негизделген. hqki87ra6mslk9x4pfakoltu0h7xl24 423749 423748 2022-08-08T12:40:51Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бена''' — [[Танзания|Танзаниядагы]] [[бантулар|банту]] эли.<br> Жалпы саны — 2 млн адам. '''Тил''' [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. '''Турак-жай''' Салттуу үй жалпак чатыры бар тик бурчтуу турак жайдан, чопо менен шыбатылган каркас дубалдардан жана короосунан турат. Бена кыштактары дарыя өрөөндөрүнүн ортосундагы адырларда жайгашкан. '''Кийим''' Бендин кийимдери кездемеден тигилет, эркектер үчүн ак, аялдар үчүн ачык түстөр. Климаттын ысыктыгына байланыштуу дээрлик бардыгы бут кийим кийишүүдө, ошондой эле европалык кийимдерди да кийишет. '''Тамак-аш''' Көбүнчө өсүмдүк азыктарын жешет. Бена ботколорду, дан шорполорду, банандарды (чийки же бышырылган), жашылча жана жемиштерди жешет. '''Коом''' Үй-бүлөнү уюштуруу формасы патриархалдык. Туугандык эсеп аталык, нике патрилокалдык. Уруу структуралары уруулук генеалогиялык мамилелерден негизделген. == Шилтемелер == oyp8b4rwl1oylxmkn176gyv2r7rhn6d 423750 423749 2022-08-08T12:43:00Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Бена''' — [[Танзания|Танзаниядагы]] [[бантулар|банту]] эли.<br> Жалпы саны — 2 млн адам. '''Тил''' [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. '''Турак-жай''' Салттуу үй жалпак чатыры бар тик бурчтуу турак жайдан, чопо менен шыбатылган каркас дубалдардан жана короосунан турат. Бена кыштактары дарыя өрөөндөрүнүн ортосундагы адырларда жайгашкан. '''Кийим''' Бендин кийимдери кездемеден тигилет, эркектер үчүн ак, аялдар үчүн ачык түстөр. Климаттын ысыктыгына байланыштуу дээрлик бардыгы бут кийим кийишүүдө, ошондой эле европалык кийимдерди да кийишет. '''Тамак-аш''' Көбүнчө өсүмдүк азыктарын жешет. Бена ботколорду, дан шорполорду, банандарды (чийки же бышырылган), жашылча жана жемиштерди жешет. '''Коом''' Үй-бүлөнү уюштуруу формасы патриархалдык. Туугандык эсеп аталык, нике патрилокалдык. Уруу структуралары уруулук генеалогиялык мамилелерден негизделген. == Шилтемелер == http://etnolog.ru/people.php?id=BENA eomlo96vv2sd18ow2xo0qpc43ayfp4c 423751 423750 2022-08-08T12:45:12Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бена''' — [[Танзания|Танзаниядагы]] [[бантулар|банту]] эли.<br> Жалпы саны — 2 млн адам. '''Тил''' [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. '''Турак-жай''' Салттуу үй жалпак чатыры бар тик бурчтуу турак жайдан, чопо менен шыбатылган каркас дубалдардан жана короосунан турат. Бена кыштактары дарыя өрөөндөрүнүн ортосундагы адырларда жайгашкан. '''Кийим''' Бендин кийимдери кездемеден тигилет, эркектер үчүн ак, аялдар үчүн ачык түстөр. Климаттын ысыктыгына байланыштуу дээрлик бардыгы бут кийим кийишүүдө, ошондой эле европалык кийимдерди да кийишет. '''Тамак-аш''' Көбүнчө өсүмдүк азыктарын жешет. Бена ботколорду, дан шорполорду, банандарды (чийки же бышырылган), жашылча жана жемиштерди жешет. '''Коом''' Үй-бүлөнү уюштуруу формасы патриархалдык. Туугандык эсеп аталык, нике патрилокалдык. Уруу структуралары уруулук генеалогиялык мамилелерден негизделген. == Шилтемелер == http://etnolog.ru/people.php?id=BENA [[Категория:Африка этностору]] bbkvajuzebyquaeall6zjn8st4c39m5 423752 423751 2022-08-08T15:36:54Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бена''' — [[Танзания|Танзаниядагы]] [[бантулар|банту]] эли.<br> Жалпы саны — 2 млн адам. '''Тил''' [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. '''Чарбак иштери''' Негизги кесиптери — кол менен иштетилген дыйкан чарбасы (маниок, күрүч, жүгөрү, батат, буурчак өсүмдүктөрү, жашылчар) жана малчылык. Кээ бирлери плантацияда (сизаль ж.б.) иштешет. Салттуу кол өнөрчүлүк: токуу, кийим-кече жана идиш-аяк жасоо, жыгачтан оюу. '''Турак-жай''' Салттуу үй жалпак чатыры бар тик бурчтуу турак жайдан, чопо менен шыбатылган каркас дубалдардан жана короосунан турат. Бена кыштактары дарыя өрөөндөрүнүн ортосундагы адырларда жайгашкан. '''Кийим''' Бендин кийимдери кездемеден тигилет, эркектер үчүн ак, аялдар үчүн ачык түстөр. Климаттын ысыктыгына байланыштуу дээрлик бардыгы бут кийим кийишүүдө, ошондой эле европалык кийимдерди да кийишет. '''Тамак-аш''' Көбүнчө өсүмдүк азыктарын жешет. Бена ботколорду, дан шорполорду, банандарды (чийки же бышырылган), жашылча жана жемиштерди жешет. '''Коом''' Үй-бүлөнү уюштуруу формасы патриархалдык. Туугандык эсеп аталык, нике патрилокалдык. Уруу структуралары уруулук генеалогиялык мамилелерден негизделген. == Шилтемелер == http://etnolog.ru/people.php?id=BENA [[Категория:Африка этностору]] ajapuzsws22huvi9iypsqze3pgmrf9n 423753 423752 2022-08-08T15:37:18Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бена''' — [[Танзания|Танзаниядагы]] [[бантулар|банту]] эли.<br> Жалпы саны — 2 млн адам. '''Тил''' [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. '''Чарбалык иштери''' Негизги кесиптери — кол менен иштетилген дыйкан чарбасы (маниок, күрүч, жүгөрү, батат, буурчак өсүмдүктөрү, жашылчар) жана малчылык. Кээ бирлери плантацияда (сизаль ж.б.) иштешет. Салттуу кол өнөрчүлүк: токуу, кийим-кече жана идиш-аяк жасоо, жыгачтан оюу. '''Турак-жай''' Салттуу үй жалпак чатыры бар тик бурчтуу турак жайдан, чопо менен шыбатылган каркас дубалдардан жана короосунан турат. Бена кыштактары дарыя өрөөндөрүнүн ортосундагы адырларда жайгашкан. '''Кийим''' Бендин кийимдери кездемеден тигилет, эркектер үчүн ак, аялдар үчүн ачык түстөр. Климаттын ысыктыгына байланыштуу дээрлик бардыгы бут кийим кийишүүдө, ошондой эле европалык кийимдерди да кийишет. '''Тамак-аш''' Көбүнчө өсүмдүк азыктарын жешет. Бена ботколорду, дан шорполорду, банандарды (чийки же бышырылган), жашылча жана жемиштерди жешет. '''Коом''' Үй-бүлөнү уюштуруу формасы патриархалдык. Туугандык эсеп аталык, нике патрилокалдык. Уруу структуралары уруулук генеалогиялык мамилелерден негизделген. == Шилтемелер == http://etnolog.ru/people.php?id=BENA [[Категория:Африка этностору]] qyeup4ofmrsnsoh7t9cc4r6xavr4t74 423754 423753 2022-08-08T15:37:35Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бена''' — [[Танзания|Танзаниядагы]] [[бантулар|банту]] эли.<br> Жалпы саны — 2 млн адам. '''Тил''' [[Банту тилдери|Банту уясына]] кирген бена-кинга тилинде сүйлөшөт. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ошондой эле бена арасында католиктер жана мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Негизги кесиптери — кол менен иштетилген дыйкан чарбасы (маниок, күрүч, жүгөрү, батат, буурчак өсүмдүктөрү, жашылчар) жана малчылык. Кээ бирлери плантацияда (сизаль ж.б.) иштешет. Салттуу кол өнөрчүлүк: токуу, кийим-кече жана идиш-аяк жасоо, жыгачтан оюу. '''Турак-жай''' Салттуу үй жалпак чатыры бар тик бурчтуу турак жайдан, чопо менен шыбатылган каркас дубалдардан жана короосунан турат. Бена кыштактары дарыя өрөөндөрүнүн ортосундагы адырларда жайгашкан. '''Кийим''' Бендин кийимдери кездемеден тигилет, эркектер үчүн ак, аялдар үчүн ачык түстөр. Климаттын ысыктыгына байланыштуу дээрлик бардыгы бут кийим кийишүүдө, ошондой эле европалык кийимдерди да кийишет. '''Тамак-аш''' Көбүнчө өсүмдүк азыктарын жешет. Бена ботколорду, дан шорполорду, банандарды (чийки же бышырылган), жашылча жана жемиштерди жешет. '''Коом''' Үй-бүлөнү уюштуруу формасы патриархалдык. Туугандык эсеп аталык, нике патрилокалдык. Уруу структуралары уруулук генеалогиялык мамилелерден негизделген. == Шилтемелер == http://etnolog.ru/people.php?id=BENA [[Категория:Африка этностору]] b92as9zmrqyxz1w86txa8an046xi0o1 0 128727 423755 2022-08-08T17:06:48Z Lauriswift911 32161 "[[:ru:Special:Redirect/revision/122136726|Сражение в долине Сонга]]" барагынан которулуп түзүлдү wikitext text/x-wiki '''Соң өрөөнүндөгү согуш''' – 710/711-жылы кышында Батеневский кырка тоосунун токой ашууларынын биринде, Сон дарыясынын өрөөнүндө (азыркы Хакасия Республикасы) болгон салгылашуу. Согуш [[Чыгыш Түрк кагандыгы|Чыгыш Түрк каганатынын]] аскерлери менен [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Энесай кыргыздарынын мамлекетинин ортосунда болгон]]. Бул 710-711-жылдардагы согуштун чечүүчү салгылашы болгон. Согуштун натыйжасында Енисей кыргыздарынын башкаруучусу [[Барсбек каган|Барс-Каган]] каза болуп, [[Енисей кыргыздары|Энесай кыргыздары]] бир нече жылдар бою [[Чыгыш Түрк кагандыгы|Чыгыш Түрк каганатынын]] кол астында болгон. == Тарыхы == VI кылымда [[Енисей кыргыздары|Энесай кыргыздарды]] губернатор-Элтебер башкарып, Орто Азиянын ар кандай мамлекеттеринин княздыгын түзгөн. 8-кылымдын башында жергиликтүү башкаруучу [[Барсбек каган|Барс]] өзүн [[каган]], башкача айтканда император деп жарыялаган. [[Каган]] титулу [[Кытай|Кытайдын]] императору Хуан-ди титулуна барабар болгон. Энесай кыргыздарынын бөлүнүп чыгышы жана эгемендүү [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз мамлекетин]] жарыялоо үчүн масштабдуу кыймыл башталган. Барс Түрк кагандыгына каршы ири коалиция түзүп, аны жетектеген, анын курамына Енисей кыргыздарынан тышкары Түргөш каганаты жана Тан империясы кирген. Чыгыш Түрк каганатынын башкаруучулары «сепаратизмге» каршы күрөшүшү керек болуп – Барс-Каганды жок кылуу үчүн кышкы жортуулду башташкан. 710-жылы кышында [[Күлтегин|Күл-Тегин]] жетектеген түрк аскерлери Энесайдын музун басып өтүп, Саяндарды жеңип, Она дарыясынын өрөөнүнө тымызын киришкен. 150 чакырымдай жол жүрүп, Барс-Кагандын штабы жайгашкан Батеневский кырка тоосунун этектерине келишти. Байыркы кыргыз жазуулары боюнча согуш түн ичинде токойдо болуп, Барс-Каган ошол жерде каза болгон. 711-жылы түргөштөр талкаланган. Түрктөр Энесайдык кыргыздарды башкарууга Барс кагандын уулдарын калтырып, бир жылдан кийин алар [[Кытай|Кытайга]] да барышкан, анткени Енисей кыргыздарынын башкаруучулары кытай императорунун тууганы катары эсептелген. Барс-каган өлгөндөн кийин, ал Алтын-Көл көлүнүн жээгине ([[Хакас Республикасы|Хакасия Республикасынын]] Бей району) коюлган болушу мүмкүн, ал жерде Алтын-Көл I жана Алтын-Көл II руникалык эстеликтери ( [[Мартьянов музейи|Минусинскиде]] сакталган) турган. [[Мартьянов музейи|Музей]] ). == Колдонулган адабияттар == 2j0ih40azv2gm94uvjp7xx0rlmvlke6 423756 423755 2022-08-08T17:13:07Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki '''Соң өрөөнүндөгү согуш''' – 710/711-жылы кышында Батеневский кырка тоосунун токой ашууларынын биринде, Сон дарыясынын өрөөнүндө (азыркы Хакасия Республикасы) болгон салгылашуу. Согуш [[Чыгыш Түрк кагандыгы|Чыгыш Түрк каганатынын]] аскерлери менен [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Энесай кыргыздарынын мамлекетинин ортосунда болгон]]. Бул 710-711-жылдардагы согуштун чечүүчү салгылашы болгон. Согуштун натыйжасында Енисей кыргыздарынын башкаруучусу [[Барсбек каган|Барс-Каган]] каза болуп, [[Енисей кыргыздары|Энесай кыргыздары]] бир нече жылдар бою [[Чыгыш Түрк кагандыгы|Чыгыш Түрк каганатынын]] кол астында болгон. {{Infobox civil conflict |кагылыш=Сон өрөөнүндөгү согуш (710—711) |бөлүгү = |сүрөт= Khakassia republic map.png |баш_жазуу= |дата= кыш 710-711 |орун= [[File:Khakas ethnic flag.svg | 24px]] [[Хакасия|Хакас Республикасы]] |себеп= Түрк кагандыгында "сепаратизмге каршы согуш". |натыйжа= [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] ыдыроосу, [[Түрк кагандыгы|Түрк кагандыгынын]] курамына кирүүсү. |өзгөрүүлөр= |каршы тарап1= [[Түрк кагандыгы]] |каршы тарап2 = [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] |колбашчы1 =[[Күлтегин]] |колбашчы2= {{ытай Республикасы}} [[Нэнси Пелоси]] |күчтөр1 = 3.000.000 аскер |күчтөр2= 2.500.000 аскер |жоготуулар1= |жоготуулар2= |жалпы жоготуулар= }} == Тарыхы == VI кылымда [[Енисей кыргыздары|Энесай кыргыздарды]] губернатор-Элтебер башкарып, Орто Азиянын ар кандай мамлекеттеринин княздыгын түзгөн. 8-кылымдын башында жергиликтүү башкаруучу [[Барсбек каган|Барс]] өзүн [[каган]], башкача айтканда император деп жарыялаган. [[Каган]] титулу [[Кытай|Кытайдын]] императору Хуан-ди титулуна барабар болгон. Энесай кыргыздарынын бөлүнүп чыгышы жана эгемендүү [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз мамлекетин]] жарыялоо үчүн масштабдуу кыймыл башталган. Барс Түрк кагандыгына каршы ири коалиция түзүп, аны жетектеген, анын курамына Енисей кыргыздарынан тышкары Түргөш каганаты жана Тан империясы кирген. Чыгыш Түрк каганатынын башкаруучулары «сепаратизмге» каршы күрөшүшү керек болуп – Барс-Каганды жок кылуу үчүн кышкы жортуулду башташкан. 710-жылы кышында [[Күлтегин|Күл-Тегин]] жетектеген түрк аскерлери Энесайдын музун басып өтүп, Саяндарды жеңип, Она дарыясынын өрөөнүнө тымызын киришкен. 150 чакырымдай жол жүрүп, Барс-Кагандын штабы жайгашкан Батеневский кырка тоосунун этектерине келишти. Байыркы кыргыз жазуулары боюнча согуш түн ичинде токойдо болуп, Барс-Каган ошол жерде каза болгон. 711-жылы түргөштөр талкаланган. Түрктөр Энесайдык кыргыздарды башкарууга Барс кагандын уулдарын калтырып, бир жылдан кийин алар [[Кытай|Кытайга]] да барышкан, анткени Енисей кыргыздарынын башкаруучулары кытай императорунун тууганы катары эсептелген. Барс-каган өлгөндөн кийин, ал Алтын-Көл көлүнүн жээгине ([[Хакас Республикасы|Хакасия Республикасынын]] Бей району) коюлган болушу мүмкүн, ал жерде Алтын-Көл I жана Алтын-Көл II руникалык эстеликтери ( [[Мартьянов музейи|Минусинскиде]] сакталган) турган. [[Мартьянов музейи|Музей]] ). == Колдонулган адабияттар == gej4iwr1xafpxte87edugccaj0jwqxp 423757 423756 2022-08-08T17:14:52Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki '''Соң өрөөнүндөгү согуш''' – 710/711-жылы кышында Батеневский кырка тоосунун токой ашууларынын биринде, Сон дарыясынын өрөөнүндө (азыркы Хакасия Республикасы) болгон салгылашуу. Согуш [[Чыгыш Түрк кагандыгы|Чыгыш Түрк каганатынын]] аскерлери менен [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Энесай кыргыздарынын мамлекетинин ортосунда болгон]]. Бул 710-711-жылдардагы согуштун чечүүчү салгылашы болгон. Согуштун натыйжасында Енисей кыргыздарынын башкаруучусу [[Барсбек каган|Барс-Каган]] каза болуп, [[Енисей кыргыздары|Энесай кыргыздары]] бир нече жылдар бою [[Чыгыш Түрк кагандыгы|Чыгыш Түрк каганатынын]] кол астында болгон. {{Infobox civil conflict |кагылыш=Сон өрөөнүндөгү согуш (710—711) |бөлүгү = |сүрөт= Khakassia republic map.png |баш_жазуу= |дата= кыш 710-711 |орун= [[File:Khakas ethnic flag.svg | 24px]] [[Хакасия|Хакас Республикасы]] |себеп= Түрк кагандыгында "сепаратизмге каршы согуш". |натыйжа= [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганатынын]] ыдыроосу, [[Түрк кагандыгы|Түрк кагандыгынын]] курамына кирүүсү. |өзгөрүүлөр= |каршы тарап1= [[Түрк кагандыгы]] |каршы тарап2 = [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз каганаты]] |колбашчы1 =[[Күлтегин]] <br> [[Тоньюкук]] <br> [[Могилян]] |колбашчы2=[[Барсбек каган]] † <br> [[Тексин-инал]] † <br> [[Кули-чор]] † <br> [[Эзреги-ичреги]] † |күчтөр1 = |күчтөр2= |жоготуулар1= |жоготуулар2= |жалпы жоготуулар= }} == Тарыхы == VI кылымда [[Енисей кыргыздары|Энесай кыргыздарды]] губернатор-Элтебер башкарып, Орто Азиянын ар кандай мамлекеттеринин княздыгын түзгөн. 8-кылымдын башында жергиликтүү башкаруучу [[Барсбек каган|Барс]] өзүн [[каган]], башкача айтканда император деп жарыялаган. [[Каган]] титулу [[Кытай|Кытайдын]] императору Хуан-ди титулуна барабар болгон. Энесай кыргыздарынын бөлүнүп чыгышы жана эгемендүү [[Улуу Кыргыз дөөлөтү|Кыргыз мамлекетин]] жарыялоо үчүн масштабдуу кыймыл башталган. Барс Түрк кагандыгына каршы ири коалиция түзүп, аны жетектеген, анын курамына Енисей кыргыздарынан тышкары Түргөш каганаты жана Тан империясы кирген. Чыгыш Түрк каганатынын башкаруучулары «сепаратизмге» каршы күрөшүшү керек болуп – Барс-Каганды жок кылуу үчүн кышкы жортуулду башташкан. 710-жылы кышында [[Күлтегин|Күл-Тегин]] жетектеген түрк аскерлери Энесайдын музун басып өтүп, Саяндарды жеңип, Она дарыясынын өрөөнүнө тымызын киришкен. 150 чакырымдай жол жүрүп, Барс-Кагандын штабы жайгашкан Батеневский кырка тоосунун этектерине келишти. Байыркы кыргыз жазуулары боюнча согуш түн ичинде токойдо болуп, Барс-Каган ошол жерде каза болгон. 711-жылы түргөштөр талкаланган. Түрктөр Энесайдык кыргыздарды башкарууга Барс кагандын уулдарын калтырып, бир жылдан кийин алар [[Кытай|Кытайга]] да барышкан, анткени Енисей кыргыздарынын башкаруучулары кытай императорунун тууганы катары эсептелген. Барс-каган өлгөндөн кийин, ал Алтын-Көл көлүнүн жээгине ([[Хакас Республикасы|Хакасия Республикасынын]] Бей району) коюлган болушу мүмкүн, ал жерде Алтын-Көл I жана Алтын-Көл II руникалык эстеликтери ( [[Мартьянов музейи|Минусинскиде]] сакталган) турган. [[Мартьянов музейи|Музей]] ). == Колдонулган адабияттар == e7mkucnrqfr370hnjsdtowrnea3avb7 0 128728 423765 2022-08-09T01:08:09Z Абдырашит Сатылганов 8269 Абдырашит Сатылганов moved page [[Катраң]] to [[Катраң (айыл)]]: "Катраң" деген өсүмдүк бар, ошол себептүү түшүндүрмө киргизилди wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Катраң (айыл)]] jtw6t89ywqndlvux21f5xoh7tz4djjb 0 128729 423770 2022-08-09T06:01:04Z Чагылган 28330 Created page with "Мбо́ши — Конго Республикасындагы эл. Конго дарыясынын орто агымында жана анын куймаларынын Ликвала жана Алим өрөөндөрүндө жашашат. Мбоши эли субэтникалык топтордон (мбоши, мбоко, аква, ангаре, квала, куба) турат. Жалпы саны 270 миң адам. Тили Мбоши тили банту..." wikitext text/x-wiki Мбо́ши — Конго Республикасындагы эл. Конго дарыясынын орто агымында жана анын куймаларынын Ликвала жана Алим өрөөндөрүндө жашашат. Мбоши эли субэтникалык топтордон (мбоши, мбоко, аква, ангаре, квала, куба) турат. Жалпы саны 270 миң адам. Тили Мбоши тили [[банту тилдери|банту уясынын]] курамына кирет. Дин Көпчүлүк католиктер. Кээ бирлери жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Коом Негизги социалдык бирдик чоң үй-бүлөлүк жамаат болуп саналат. Туугандык эсеп матрилинейлик, көп аялдуулук өнүккөн. Чарбалык иштер Мбошилердин негизги кесиби — тропикалык кол менен иштетилген чарбасы (маниок, ямс, батат, таро, банан) Аны негизинен аялдар жүргүзүшөт, чарбалык жер тилкелерде, сазду ойдуңдарда, дүң кыркаларды талаага колдонушат, жашыл жер семирткичтерди чачышат. Жыйноочулук (кола жаңгагы, жапайы майлуу пальманын мөмөсү) жана балык уулоо (дарыяда) өнүккөн. Турак-жай Мурда чачыранды конуштар басымдуулук кылса, азыр дарыялардын жана жолдордун жээгинде жайгашкан, төрт бурчтуу жайгаштырылган компакттуу айылдардын саны көбөйдү. Алардагы үйлөр фасады менен борбордук аянтты карайт. Айылдарда эркектердин үйлөрү бар. Турак-жай планы боюнча тик бурчтуу, каркас дубалдары таякчалар менен өрүлгөн жана пальма жалбырактарынан жасалган бийик чатыры бар. Тамак-аш Салттуу тамак — ботко, маниоктун камыр сымал пасталары, банан, мөмө-жемиш жана жашылча татымалдары, балык. o1sybxjfl9prjy3a2mt1riqai2j7l5h 423771 423770 2022-08-09T06:02:26Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мбо́ши''' — [[Конго Республикасы|Конго Республикасындагы]] эл. [[Конго дарыясы|Конго]] дарыясынын орто агымында жана анын куймаларынын Ликвала жана Алим өрөөндөрүндө жашашат.<br> Мбоши эли субэтникалык топтордон (''мбоши, мбоко, аква, ангаре, квала, куба'') турат.<br> Жалпы саны 270 миң адам. Тили Мбоши тили [[банту тилдери|банту уясынын]] курамына кирет. Дин Көпчүлүк католиктер. Кээ бирлери жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Коом Негизги социалдык бирдик чоң үй-бүлөлүк жамаат болуп саналат. Туугандык эсеп матрилинейлик, көп аялдуулук өнүккөн. Чарбалык иштер Мбошилердин негизги кесиби — тропикалык кол менен иштетилген чарбасы (маниок, ямс, батат, таро, банан) Аны негизинен аялдар жүргүзүшөт, чарбалык жер тилкелерде, сазду ойдуңдарда, дүң кыркаларды талаага колдонушат, жашыл жер семирткичтерди чачышат. Жыйноочулук (кола жаңгагы, жапайы майлуу пальманын мөмөсү) жана балык уулоо (дарыяда) өнүккөн. Турак-жай Мурда чачыранды конуштар басымдуулук кылса, азыр дарыялардын жана жолдордун жээгинде жайгашкан, төрт бурчтуу жайгаштырылган компакттуу айылдардын саны көбөйдү. Алардагы үйлөр фасады менен борбордук аянтты карайт. Айылдарда эркектердин үйлөрү бар. Турак-жай планы боюнча тик бурчтуу, каркас дубалдары таякчалар менен өрүлгөн жана пальма жалбырактарынан жасалган бийик чатыры бар. Тамак-аш Салттуу тамак — ботко, маниоктун камыр сымал пасталары, банан, мөмө-жемиш жана жашылча татымалдары, балык. 2xv4hqopq5qsbgo3a4gfzg6x5z5h8cy 423772 423771 2022-08-09T06:04:21Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мбо́ши''' — [[Конго Республикасы|Конго Республикасындагы]] эл. [[Конго дарыясы|Конго]] дарыясынын орто агымында жана анын куймаларынын Ликвала жана Алим өрөөндөрүндө жашашат.<br> Мбоши эли субэтникалык топтордон (''мбоши, мбоко, аква, ангаре, квала, куба'') турат.<br> Жалпы саны 270 миң адам. '''Тили''' Мбоши тили [[банту тилдери|банту уясынын]] курамына кирет. '''Дин''' Көпчүлүк католиктер. Кээ бирлери жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. '''Коом''' Негизги социалдык бирдик чоң үй-бүлөлүк жамаат болуп саналат. Туугандык эсеп матрилинейлик, көп аялдуулук өнүккөн. '''Чарбалык иштер''' Мбошилердин негизги кесиби — тропикалык кол менен иштетилген чарбасы (маниок, ямс, батат, таро, банан) Аны негизинен аялдар жүргүзүшөт, чарбалык жер тилкелерде, сазду ойдуңдарда, дүң кыркаларды талаага колдонушат, жашыл жер семирткичтерди чачышат.<br> Жыйноочулук (кола жаңгагы, жапайы майлуу пальманын мөмөсү) жана балык уулоо (дарыяда) өнүккөн. '''Турак-жай''' Мурда чачыранды конуштар басымдуулук кылса, азыр дарыялардын жана жолдордун жээгинде жайгашкан, төрт бурчтуу жайгаштырылган компакттуу айылдардын саны көбөйдү. Алардагы үйлөр фасады менен борбордук аянтты карайт. Айылдарда эркектердин үйлөрү бар. Турак-жай планы боюнча тик бурчтуу, каркас дубалдары таякчалар менен өрүлгөн жана пальма жалбырактарынан жасалган бийик чатыры бар. '''Тамак-аш''' Салттуу тамак — ботко, маниоктун камыр сымал пасталары, банан, мөмө-жемиш жана жашылча татымалдары, балык. gjm9rn1vpf7ga2u21d0umroryslvmsq 423773 423772 2022-08-09T06:05:25Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мбо́ши''' — [[Конго Республикасы|Конго Республикасындагы]] эл. [[Конго дарыясы|Конго]] дарыясынын орто агымында жана анын куймаларынын Ликвала жана Алим өрөөндөрүндө жашашат.<br> Мбоши эли субэтникалык топтордон (''мбоши, мбоко, аква, ангаре, квала, куба'') турат.<br> Жалпы саны 270 миң адам. '''Тили''' Мбоши тили [[банту тилдери|банту уясынын]] курамына кирет. '''Дин''' Көпчүлүк католиктер. Кээ бирлери жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. '''Коом''' Негизги социалдык бирдик чоң үй-бүлөлүк жамаат болуп саналат. Туугандык эсеп матрилинейлик, көп аялдуулук өнүккөн. '''Чарбалык иштер''' Мбошилердин негизги кесиби — тропикалык кол менен иштетилген чарбасы (маниок, ямс, батат, таро, банан) Аны негизинен аялдар жүргүзүшөт, чарбалык жер тилкелерде, сазду ойдуңдарда, дүң кыркаларды талаага колдонушат, жашыл жер семирткичтерди чачышат.<br> Жыйноочулук (кола жаңгагы, жапайы майлуу пальманын мөмөсү) жана балык уулоо (дарыяда) өнүккөн. '''Турак-жай''' Мурда чачыранды конуштар басымдуулук кылса, азыр дарыялардын жана жолдордун жээгинде жайгашкан, төрт бурчтуу жайгаштырылган компакттуу айылдардын саны көбөйдү. Алардагы үйлөр фасады менен борбордук аянтты карайт. Айылдарда эркектердин үйлөрү бар. Турак-жай планы боюнча тик бурчтуу, каркас дубалдары таякчалар менен өрүлгөн жана пальма жалбырактарынан жасалган бийик чатыры бар. '''Тамак-аш''' Салттуу тамак — ботко, маниоктун камыр сымал пасталары, банан, мөмө-жемиш жана жашылча татымалдары, балык. == Шилтемелер == https://travel-journal.ru/ethno/40/1006/ 9w0vq7adavkm7bxtlseqvuu0nu660fs 423774 423773 2022-08-09T06:08:25Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Мбо́ши''' — [[Конго Республикасы|Конго Республикасындагы]] эл. [[Конго дарыясы|Конго]] дарыясынын орто агымында жана анын куймаларынын Ликвала жана Алим өрөөндөрүндө жашашат.<br> Мбоши эли субэтникалык топтордон (''мбоши, мбоко, аква, ангаре, квала, куба'') турат.<br> Жалпы саны 270 миң адам. '''Тили''' Мбоши тили [[банту тилдери|банту уясынын]] курамына кирет. '''Дин''' Көпчүлүк католиктер. Кээ бирлери жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. '''Коом''' Негизги социалдык бирдик чоң үй-бүлөлүк жамаат болуп саналат. Туугандык эсеп матрилинейлик, көп аялдуулук өнүккөн. '''Чарбалык иштер''' Мбошилердин негизги кесиби — тропикалык кол менен иштетилген чарбасы (маниок, ямс, батат, таро, банан) Аны негизинен аялдар жүргүзүшөт, чарбалык жер тилкелерде, сазду ойдуңдарда, дүң кыркаларды талаага колдонушат, жашыл жер семирткичтерди чачышат.<br> Жыйноочулук (кола жаңгагы, жапайы майлуу пальманын мөмөсү) жана балык уулоо (дарыяда) өнүккөн. '''Турак-жай''' Мурда чачыранды конуштар басымдуулук кылса, азыр дарыялардын жана жолдордун жээгинде жайгашкан, төрт бурчтуу жайгаштырылган компакттуу айылдардын саны көбөйдү. Алардагы үйлөр фасады менен борбордук аянтты карайт. Айылдарда эркектердин үйлөрү бар. Турак-жай планы боюнча тик бурчтуу, каркас дубалдары таякчалар менен өрүлгөн жана пальма жалбырактарынан жасалган бийик чатыры бар. '''Тамак-аш''' Салттуу тамак — ботко, маниоктун камыр сымал пасталары, банан, мөмө-жемиш жана жашылча татымалдары, балык. == Шилтемелер == *https://travel-journal.ru/ethno/40/1006/ *https://slovaronline.com/browse/7756b10f-51b3-3042-915c-fdcaacccf4b9/мбоши [[Категория:Африка этностору]] s7j3hm22moghczcej2lyd2slc72gtq5 0 128730 423781 2022-08-09T07:49:46Z Lauriswift911 32161 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124579744|Сирийская оппозиция]]" барагынан которулуп түзүлдү wikitext text/x-wiki '''Сирия оппозициясы''' ( {{Lang-ar|المعارضة السورية}} )[[Сирия|Сириядагы]] саясий режимди өзгөртүүгө чакырган жана Баас партиясынын башкаруусуна каршы чыгуу үчүн колдонулган [[Термин|жалпы термин]]. Ошол эле учурда "оппозиция" деген терминдин өзү, эреже катары, салттуу саясий күчтөргө карата колдонулат, башкача айтканда, Сириянын учурдагы режимине каршы согушуп келген топторго карата колдонулат, бирок бардык катышуучуларга карата эмес. президент Башар Асадга каршы көтөрүлүш. Сириянын оппозициясын түзгөн алгачкы топтор "протест комитеттери" деп аталган топтор болгон. Алар 2011-жылдын апрелинде , нааразылык акциялары стихиялуу фазадан уюшкан фазага өткөндө түзүлгөн. == Мамлекеттик түзүлүш == [[Файл:Khaled_Khoja_(7621916808).jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Khaled_Khoja_%287621916808%29.jpg/200px-Khaled_Khoja_%287621916808%29.jpg|thumb|243x243px| Халед Ходжа - Улуттук коалициянын президенти]] === Түзүлүшү === Оппозициянын ичиндеги эң ири түзүм 2011-жылы көптөгөн оппозициялык топтордон түзүлгөн Сириянын Улуттук кеңеши болуп саналат, ал эл аралык деңгээлде олуттуу колдоо жана дипломатиялык сүйлөшүүчү тарап катары таанылды. Тигил же бул формада аны БУУнун он жети мүчөсү, анын ичинде [[Франция]] <ref>{{Cite web|url=http://euobserver.com/13/114380|author=Andrew Rettman|title=France recognises Syrian council, proposes military intervention|date=2011-10-24|accessdate=2011-11-24|publisher=EUObserwer|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AR7fsby3?url=http://euobserver.com/defence/114380|archivedate=2012-09-04|deadlink=no}}</ref>, Улуу Британия жана АКШ <ref>{{Cite news|author=|title=The main components of the Syrian opposition|publisher=[[BBC Arabic Television|BBC Arabic]]|date=2012-02-24|url=http://translate.google.com/translate?sl=ar&tl=en&js=n&prev=_t&hl=en&ie=UTF-8&layout=2&eotf=1&u=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Farabic%2Fmiddleeast%2F2012%2F02%2F120224_syria_opposition_guide.shtml|accessdate=2013-09-01|archivedate=2014-02-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140224014334/http://translate.google.com/translate?sl=ar&tl=en&js=n&prev=_t&hl=en&ie=UTF-8&layout=2&eotf=1&u=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Farabic%2Fmiddleeast%2F2012%2F02%2F120224_syria_opposition_guide.shtml}}</ref> тааныйт. Дагы бир ири топ, Сириянын революциячыл жана оппозициялык күчтөрүнүн улуттук коалициясы 2012-жылы ноябрда түзүлгөн жана [[Араб өлкөлөрүнүн лигасы|Араб Лигасы]] тарабынан “Сирия элинин умтулуусунун өкүлү” катары таанылган. 5bivfrwcr0u0kgujmu7asul7cihwk2r 423782 423781 2022-08-09T07:52:06Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki '''Сирия оппозициясы''' ({{Lang-ar|المعارضة السورية}} ) [[Сирия|Сириядагы]] саясий режимди өзгөртүүгө чакырган жана Баас партиясынын башкаруусуна каршы чыгуу үчүн колдонулган [[Термин|жалпы термин]]. Ошол эле учурда "оппозиция" деген терминдин өзү, эреже катары, салттуу саясий күчтөргө карата колдонулат, башкача айтканда, Сириянын учурдагы режимине каршы согушуп келген топторго карата колдонулат, бирок бардык катышуучуларга карата эмес. президент Башар Асадга каршы көтөрүлүш. Сириянын оппозициясын түзгөн алгачкы топтор "протест комитеттери" деп аталган топтор болгон. Алар 2011-жылдын апрелинде , нааразылык акциялары стихиялуу фазадан уюшкан фазага өткөндө түзүлгөн. {|class="infobox" |- !<font size=+2>Сирия оппозициясы</font> |- |align=center| [[File:Flag of Syria (1930–1958, 1961–1963).svg | thumb | 220x124px | right]] <br /> |align=center| [[File:New Logo of the Free Idlib Army.svg | thumb | 220x124px | right]] |} [[File:Syrian opposition map.svg | thumb | 220x124px | right | Сириядагы оппозициялардын картасы.]] == Мамлекеттик түзүлүш == [[Файл:Khaled_Khoja_(7621916808).jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Khaled_Khoja_%287621916808%29.jpg/200px-Khaled_Khoja_%287621916808%29.jpg|thumb|243x243px| Халед Ходжа - Улуттук коалициянын президенти]] === Түзүлүшү === Оппозициянын ичиндеги эң ири түзүм 2011-жылы көптөгөн оппозициялык топтордон түзүлгөн Сириянын Улуттук кеңеши болуп саналат, ал эл аралык деңгээлде олуттуу колдоо жана дипломатиялык сүйлөшүүчү тарап катары таанылды. Тигил же бул формада аны БУУнун он жети мүчөсү, анын ичинде [[Франция]] <ref>{{Cite web|url=http://euobserver.com/13/114380|author=Andrew Rettman|title=France recognises Syrian council, proposes military intervention|date=2011-10-24|accessdate=2011-11-24|publisher=EUObserwer|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AR7fsby3?url=http://euobserver.com/defence/114380|archivedate=2012-09-04|deadlink=no}}</ref>, Улуу Британия жана АКШ <ref>{{Cite news|author=|title=The main components of the Syrian opposition|publisher=[[BBC Arabic Television|BBC Arabic]]|date=2012-02-24|url=http://translate.google.com/translate?sl=ar&tl=en&js=n&prev=_t&hl=en&ie=UTF-8&layout=2&eotf=1&u=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Farabic%2Fmiddleeast%2F2012%2F02%2F120224_syria_opposition_guide.shtml|accessdate=2013-09-01|archivedate=2014-02-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140224014334/http://translate.google.com/translate?sl=ar&tl=en&js=n&prev=_t&hl=en&ie=UTF-8&layout=2&eotf=1&u=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Farabic%2Fmiddleeast%2F2012%2F02%2F120224_syria_opposition_guide.shtml}}</ref> тааныйт. Дагы бир ири топ, Сириянын революциячыл жана оппозициялык күчтөрүнүн улуттук коалициясы 2012-жылы ноябрда түзүлгөн жана [[Араб өлкөлөрүнүн лигасы|Араб Лигасы]] тарабынан “Сирия элинин умтулуусунун өкүлү” катары таанылган. didabib5yir6ioh915q8llp2mtll105 423783 423782 2022-08-09T07:53:29Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki '''Сирия оппозициясы''' ({{Lang-ar|المعارضة السورية}} ) [[Сирия|Сириядагы]] саясий режимди өзгөртүүгө чакырган жана Баас партиясынын башкаруусуна каршы чыгуу үчүн колдонулган [[Термин|жалпы термин]]. Ошол эле учурда "оппозиция" деген терминдин өзү, эреже катары, салттуу саясий күчтөргө карата колдонулат, башкача айтканда, Сириянын учурдагы режимине каршы согушуп келген топторго карата колдонулат, бирок бардык катышуучуларга карата эмес. президент Башар Асадга каршы көтөрүлүш. Сириянын оппозициясын түзгөн алгачкы топтор "протест комитеттери" деп аталган топтор болгон. Алар 2011-жылдын апрелинде , нааразылык акциялары стихиялуу фазадан уюшкан фазага өткөндө түзүлгөн. {|class="infobox" |- !<font size=+2>Сирия оппозициясы</font> |- |align=center| [[File:Flag of Syria (1930–1958, 1961–1963).svg | thumb | 220x124px | right]] <br /> |align=center| [[File:New Logo of the Free Idlib Army.svg | thumb | 220x124px | right]] |} [[File:Syrian opposition map.svg | thumb | 220x124px | right | Сириядагы оппозициялардын картасы.]] == Мамлекеттик түзүлүш == [[Файл:Khaled_Khoja_(7621916808).jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Khaled_Khoja_%287621916808%29.jpg/200px-Khaled_Khoja_%287621916808%29.jpg|thumb|243x243px| Халед Ходжа - Улуттук коалициянын президенти]] === Түзүлүшү === Оппозициянын ичиндеги эң ири түзүм 2011-жылы көптөгөн оппозициялык топтордон түзүлгөн Сириянын Улуттук кеңеши болуп саналат, ал эл аралык деңгээлде олуттуу колдоо жана дипломатиялык сүйлөшүүчү тарап катары таанылды. Тигил же бул формада аны БУУнун он жети мүчөсү, анын ичинде [[Франция]] <ref>{{Cite web|url=http://euobserver.com/13/114380|author=Andrew Rettman|title=France recognises Syrian council, proposes military intervention|date=2011-10-24|accessdate=2011-11-24|publisher=EUObserwer|archiveurl=https://www.webcitation.org/6AR7fsby3?url=http://euobserver.com/defence/114380|archivedate=2012-09-04|deadlink=no}}</ref>, [[Улуу Британия]] жана [[АКШ]] <ref>{{Cite news|author=|title=The main components of the Syrian opposition|publisher=[[BBC Arabic Television|BBC Arabic]]|date=2012-02-24|url=http://translate.google.com/translate?sl=ar&tl=en&js=n&prev=_t&hl=en&ie=UTF-8&layout=2&eotf=1&u=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Farabic%2Fmiddleeast%2F2012%2F02%2F120224_syria_opposition_guide.shtml|accessdate=2013-09-01|archivedate=2014-02-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140224014334/http://translate.google.com/translate?sl=ar&tl=en&js=n&prev=_t&hl=en&ie=UTF-8&layout=2&eotf=1&u=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Farabic%2Fmiddleeast%2F2012%2F02%2F120224_syria_opposition_guide.shtml}}</ref> тааныйт. Дагы бир ири топ, Сириянын революциячыл жана оппозициялык күчтөрүнүн улуттук коалициясы 2012-жылы ноябрда түзүлгөн жана [[Араб өлкөлөрүнүн лигасы|Араб Лигасы]] тарабынан “Сирия элинин умтулуусунун өкүлү” катары таанылган. == Колдонулган адабияттар == ad5narjdfjs4stf8x8ye1l0ns4crzy5 0 128731 423784 2022-08-09T07:57:14Z Lauriswift911 32161 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124227364|Картель Синалоа]]" барагынан которулуп түзүлдү wikitext text/x-wiki '''Синалоа''' '''Тынч океан картели''' ( {{Lang-es|Sinaloa; Pacific Cartel}}[[Мексика|Мексикадагы]] эң ири баңги картели <ref>{{Cite web|url=http://www.rian.ru/world/20100730/259852304.html|title=Один из главарей наркокартеля «Синалоа» уничтожен в Мексике|deadlink=no}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.lenta.ru/news/2010/07/30/sinaloa/|title=Lenta.ru|deadlink=no}}</ref> . Гусман-Лера уюму катары да белгилүү. Картелге АКШдагы бардык баңги аткезчилигинин 60% га чейин туура келет <ref>{{Cite news|title=Recapture of drug lord may affect the narcotics trade across Texas’ border|url=http://www.star-telegram.com/news/state/texas/article55299955.html}}</ref> . == Тарыхы == Картел 1980-жылдардын аягында түзүлгөн. 2011-жылдын 31-октябрында АКШнын [[Аризона|Аризона штатында]] масштабдуу атайын операциянын жүрүшүндө укук коргоо кызматкерлери баңги аткезчилигине шектелген 70 адамды кармашкан. Алардын баары Мексиканын Синалоа баңги картели менен кызматташкан <ref>{{Cite web|url=http://lenta.ru/news/2011/10/31/arizona/|title=Lenta.ru: Америка: В Аризоне арестовали 70 наркодельцов|deadlink=no}}</ref>. Мексика Синалоа картелине байланышы бар 599 учакты жана тик учакты колго түшүрдү. Бул Aeromexico флотунан дээрлик беш эсе көп, бирок белгилей кетүү керек, Синалоа картелинин учактарынын көпчүлүгү кичинекей - Cessna (эң популярдуу), Gulfsteam, Piper жана башкалар. l9thpxkkphpeeqm7k8gbpprmewm5tp5 423785 423784 2022-08-09T08:00:24Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki '''Синалоа''' немесе '''Тынч океан картели''' ({{Lang-es|Sinaloa; Pacific Cartel}}[[Мексика|Мексикадагы]] эң ири баңги картели <ref>{{Cite web|url=http://www.rian.ru/world/20100730/259852304.html|title=Один из главарей наркокартеля «Синалоа» уничтожен в Мексике|deadlink=no}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.lenta.ru/news/2010/07/30/sinaloa/|title=Lenta.ru|deadlink=no}}</ref> . Гусман-Лера уюму катары да белгилүү. Картелге АКШдагы бардык баңги аткезчилигинин 60% га чейин туура келет <ref>{{Cite news|title=Recapture of drug lord may affect the narcotics trade across Texas’ border|url=http://www.star-telegram.com/news/state/texas/article55299955.html}}</ref>. {|class="infobox" |- !<font size=+2>Синалоа картели</font> |- |align=center| [[File:Cartel De Sinaloa.png | 290px]] <br /> |- |align=center| [[File:Sinaloa Cartel presence.png | thumb | 220x124px | right | Ачык сары — Синалоа картели]] |} == Тарыхы == Картел 1980-жылдардын аягында түзүлгөн. 2011-жылдын 31-октябрында АКШнын [[Аризона|Аризона штатында]] масштабдуу атайын операциянын жүрүшүндө укук коргоо кызматкерлери баңги аткезчилигине шектелген 70 адамды кармашкан. Алардын баары Мексиканын Синалоа баңги картели менен кызматташкан <ref>{{Cite web|url=http://lenta.ru/news/2011/10/31/arizona/|title=Lenta.ru: Америка: В Аризоне арестовали 70 наркодельцов|deadlink=no}}</ref>. Мексика Синалоа картелине байланышы бар 599 учакты жана тик учакты колго түшүрдү. Бул Aeromexico флотунан дээрлик беш эсе көп, бирок белгилей кетүү керек, Синалоа картелинин учактарынын көпчүлүгү кичинекей - Cessna (эң популярдуу), Gulfsteam, Piper жана башкалар. 2curbofedgmio4wqp7pih3grsdwomkq 423786 423785 2022-08-09T08:00:45Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki '''Синалоа''' немесе '''Тынч океан картели''' ({{Lang-es|Sinaloa; Pacific Cartel}}[[Мексика|Мексикадагы]] эң ири баңги картели <ref>{{Cite web|url=http://www.rian.ru/world/20100730/259852304.html|title=Один из главарей наркокартеля «Синалоа» уничтожен в Мексике|deadlink=no}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.lenta.ru/news/2010/07/30/sinaloa/|title=Lenta.ru|deadlink=no}}</ref> . Гусман-Лера уюму катары да белгилүү. Картелге АКШдагы бардык баңги аткезчилигинин 60% га чейин туура келет <ref>{{Cite news|title=Recapture of drug lord may affect the narcotics trade across Texas’ border|url=http://www.star-telegram.com/news/state/texas/article55299955.html}}</ref>. {|class="infobox" |- !<font size=+2>Синалоа картели</font> |- |align=center| [[File:Cartel De Sinaloa.png | 290px]] <br /> |- |align=center| [[File:Sinaloa Cartel presence.png | thumb | 220x124px | right | Ачык сары — Синалоа картели]] |} == Тарыхы == Картел 1980-жылдардын аягында түзүлгөн. 2011-жылдын 31-октябрында АКШнын [[Аризона|Аризона штатында]] масштабдуу атайын операциянын жүрүшүндө укук коргоо кызматкерлери баңги аткезчилигине шектелген 70 адамды кармашкан. Алардын баары Мексиканын Синалоа баңги картели менен кызматташкан <ref>{{Cite web|url=http://lenta.ru/news/2011/10/31/arizona/|title=Lenta.ru: Америка: В Аризоне арестовали 70 наркодельцов|deadlink=no}}</ref>. Мексика Синалоа картелине байланышы бар 599 учакты жана тик учакты колго түшүрдү. Бул Aeromexico флотунан дээрлик беш эсе көп, бирок белгилей кетүү керек, Синалоа картелинин учактарынын көпчүлүгү кичинекей - Cessna (эң популярдуу), Gulfsteam, Piper жана башкалар. == Колдонулган адабияттар == gybmwjypxzjcmgva4lvuooh957igc58 423787 423786 2022-08-09T08:01:02Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki '''Синалоа''' немесе '''Тынч океан картели''' ({{Lang-es|Sinaloa; Pacific Cartel}}) [[Мексика|Мексикадагы]] эң ири баңги картели <ref>{{Cite web|url=http://www.rian.ru/world/20100730/259852304.html|title=Один из главарей наркокартеля «Синалоа» уничтожен в Мексике|deadlink=no}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.lenta.ru/news/2010/07/30/sinaloa/|title=Lenta.ru|deadlink=no}}</ref> . Гусман-Лера уюму катары да белгилүү. Картелге АКШдагы бардык баңги аткезчилигинин 60% га чейин туура келет <ref>{{Cite news|title=Recapture of drug lord may affect the narcotics trade across Texas’ border|url=http://www.star-telegram.com/news/state/texas/article55299955.html}}</ref>. {|class="infobox" |- !<font size=+2>Синалоа картели</font> |- |align=center| [[File:Cartel De Sinaloa.png | 290px]] <br /> |- |align=center| [[File:Sinaloa Cartel presence.png | thumb | 220x124px | right | Ачык сары — Синалоа картели]] |} == Тарыхы == Картел 1980-жылдардын аягында түзүлгөн. 2011-жылдын 31-октябрында АКШнын [[Аризона|Аризона штатында]] масштабдуу атайын операциянын жүрүшүндө укук коргоо кызматкерлери баңги аткезчилигине шектелген 70 адамды кармашкан. Алардын баары Мексиканын Синалоа баңги картели менен кызматташкан <ref>{{Cite web|url=http://lenta.ru/news/2011/10/31/arizona/|title=Lenta.ru: Америка: В Аризоне арестовали 70 наркодельцов|deadlink=no}}</ref>. Мексика Синалоа картелине байланышы бар 599 учакты жана тик учакты колго түшүрдү. Бул Aeromexico флотунан дээрлик беш эсе көп, бирок белгилей кетүү керек, Синалоа картелинин учактарынын көпчүлүгү кичинекей - Cessna (эң популярдуу), Gulfsteam, Piper жана башкалар. == Колдонулган адабияттар == dwsk79n4t38iiq5i9f2lr8ej33et8c6