विकिस्रोतः sawikisource https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter माध्यमम् विशेषः सम्भाषणम् सदस्यः सदस्यसम्भाषणम् विकिस्रोतः विकिस्रोतःसम्भाषणम् सञ्चिका सञ्चिकासम्भाषणम् मीडियाविकि मीडियाविकिसम्भाषणम् फलकम् फलकसम्भाषणम् साहाय्यम् साहाय्यसम्भाषणम् वर्गः वर्गसम्भाषणम् प्रवेशद्वारम् प्रवेशद्वारसम्भाषणम् लेखकः लेखकसम्भाषणम् पृष्ठम् पृष्ठसम्भाषणम् अनुक्रमणिका अनुक्रमणिकासम्भाषणम् श्रव्यम् श्रव्यसम्भाषणम् TimedText TimedText talk पटलम् पटलसम्भाषणम् गैजेट गैजेट वार्ता गैजेट परिभाषा गैजेट परिभाषा वार्ता 0 392 345880 345235 2022-08-20T13:32:55Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[ऋग्वेदः]] - [[ऋग्वेदः मण्डल १०|मण्डल १०]] | author = ऐन्द्रोऽप्रतिरथः | translator = | section = सूक्तं १०.१०३ | previous = [[ऋग्वेद: सूक्तं १०.१०२|सूक्तं १०.१०२]] | next = [[ऋग्वेद: सूक्तं १०.१०४|सूक्तं १०.१०४]] | notes = दे. इन्द्रः, ४ बृहस्पतिः, १२ अप्वा देवी, १३ मरुतो वा। त्रिष्टुप्, १३ अनुष्टुप् }} [[File:अग्निप्रणयनम् Agni Bringing.jpg|thumb|अग्निप्रणयनम्.]] <poem><span style="font-size: 14pt; line-height:200%"> आशुः शिशानो वृषभो न भीमो घनाघनः क्षोभणश्चर्षणीनाम् । संक्रन्दनोऽनिमिष एकवीरः शतं सेना अजयत्साकमिन्द्रः ॥१॥ संक्रन्दनेनानिमिषेण जिष्णुना युत्कारेण दुश्च्यवनेन धृष्णुना । तदिन्द्रेण जयत तत्सहध्वं युधो नर इषुहस्तेन वृष्णा ॥२॥ स इषुहस्तैः स निषङ्गिभिर्वशी संस्रष्टा स युध इन्द्रो गणेन । संसृष्टजित्सोमपा बाहुशर्ध्युग्रधन्वा प्रतिहिताभिरस्ता ॥३॥ बृहस्पते परि दीया रथेन रक्षोहामित्राँ अपबाधमानः । प्रभञ्जन्त्सेनाः प्रमृणो युधा जयन्नस्माकमेध्यविता रथानाम् ॥४॥ बलविज्ञाय स्थविरः प्रवीरः सहस्वान्वाजी सहमान उग्रः । अभिवीरो अभिसत्वा सहोजा जैत्रमिन्द्र रथमा तिष्ठ गोवित् ॥५॥ गोत्रभिदं गोविदं वज्रबाहुं जयन्तमज्म प्रमृणन्तमोजसा । इमं सजाता अनु वीरयध्वमिन्द्रं सखायो अनु सं रभध्वम् ॥६॥ अभि गोत्राणि सहसा गाहमानोऽदयो वीरः शतमन्युरिन्द्रः । दुश्च्यवनः पृतनाषाळयुध्योऽस्माकं सेना अवतु प्र युत्सु ॥७॥ इन्द्र आसां नेता बृहस्पतिर्दक्षिणा यज्ञः पुर एतु सोमः । देवसेनानामभिभञ्जतीनां जयन्तीनां मरुतो यन्त्वग्रम् ॥८॥ इन्द्रस्य वृष्णो वरुणस्य राज्ञ आदित्यानां मरुतां शर्ध उग्रम् । महामनसां भुवनच्यवानां घोषो देवानां जयतामुदस्थात् ॥९॥ उद्धर्षय मघवन्नायुधान्युत्सत्वनां मामकानां मनांसि । उद्वृत्रहन्वाजिनां वाजिनान्युद्रथानां जयतां यन्तु घोषाः ॥१०॥ अस्माकमिन्द्रः समृतेषु ध्वजेष्वस्माकं या इषवस्ता जयन्तु । अस्माकं वीरा उत्तरे भवन्त्वस्माँ उ देवा अवता हवेषु ॥११॥ अमीषां चित्तं प्रतिलोभयन्ती गृहाणाङ्गान्यप्वे परेहि । अभि प्रेहि निर्दह हृत्सु शोकैरन्धेनामित्रास्तमसा सचन्ताम् ॥१२॥ प्रेता जयता नर इन्द्रो वः शर्म यच्छतु । उग्रा वः सन्तु बाहवोऽनाधृष्या यथासथ ॥१३॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| ‘ आशुः शिशानः' इति त्रयोदशर्चं चतुर्थं सूक्तमिन्द्रपुत्रस्याप्रतिरथनाम्न आर्षम्। त्रयोदश्यनुष्टुप् शिष्टास्त्रिष्टुभः। बृहस्पते परि दीय' इत्यस्या बृहस्पतिर्देवता । ‘ अमीषां चित्तम्' इत्यस्या अप्वाख्या देवी देवता । शिष्टा ऐन्द्र्यः । त्रयोदशी विकल्पेन मारुती। तथा चानुक्रान्तम्- आशुः सप्तोनैन्द्रोऽप्रतिरथश्चतुर्थी बार्हस्पत्योपान्त्याप्वादेव्यन्त्यानुष्टुग्मारुती वा ' इति । साग्निचित्ये क्रतौ चित्यग्निषु प्रणीयमानेषु दक्षिणतो व्रजता ब्रह्मणैतत्सूक्तं जप्यम् । तथा च सूत्रितं- दक्षिणतश्च व्रजञ्जपत्याशुः शिशान इति सूक्तं समाप्य' (आश्व. श्रौ. [https://sa.wikisource.org/s/1av8 १. १२]) इति । ‘ ब्रह्माप्रतिरथं जपित्वा' ( आश्व. श्रौ. [https://sa.wikisource.org/s/1auy ४. ८]) इति च । युद्धार्थं राज्ञः संनहनेऽनेन सूक्तेन राजेक्षितव्यः । सूत्रितं च’ अथैनमन्वीक्षेताप्रतिरथशाससौपर्णैः' (आश्व. गृ. [https://sa.wikisource.org/s/2a66 ३. १२. १३]) इति ॥ आ॒शुः शिशा॑नो वृष॒भो न भी॒मो घ॑नाघ॒नः क्षोभ॑णश्चर्षणी॒नां । सं॒क्रन्द॑नोऽनिमि॒ष ए॑कवी॒रः श॒तं सेना॑ अजयत्सा॒कमिन्द्रः॑ ॥१ आ॒शुः । शिशा॑नः । वृ॒ष॒भः । न । भी॒मः । घ॒ना॒घ॒नः । क्षोभ॑णः । च॒र्ष॒णी॒नाम् । स॒म्ऽक्रन्द॑नः । अ॒नि॒ऽमि॒षः । ए॒क॒ऽवी॒रः । श॒तम् । सेनाः॑ । अ॒ज॒य॒त् । सा॒कम् । इन्द्रः॑ ॥१ आशुः । शिशानः । वृषभः । न । भीमः । घनाघनः । क्षोभणः । चर्षणीनाम् । सम्ऽक्रन्दनः । अनिऽमिषः । एकऽवीरः । शतम् । सेनाः । अजयत् । साकम् । इन्द्रः ॥१ अयमिन्द्रः “आशुः शीघ्रकारी व्यापको वा “शिशानः निशितः । शत्रूणां भयजनक इत्यर्थः । क इव । “वृषभो “न “भीमः । बिभेत्यस्मादिति भीमः । तादृशो वृषभ इव । स यथा तीक्ष्णाभ्यां ऋङ्गाभ्यां भीमो भवति तद्वत् । अथवा शिशानस्तीक्ष्णमतिः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । वृषभो न भीमः वृषभो यथा शृङ्गाभ्यां भयजनकः तद्वच्छत्रूणाँ भयजनकश्च । “घनाघनः घातकः शत्रूणाम् । हन्तेः पचाद्यचि • हन्तेर्घश्च ' (पा.सू. ६.१.१२.७) इति द्विर्वचनमभ्यासस्याडागमो घत्वं च धात्वभ्यासयोः । “चर्षणीनाम् । चर्षणयो मनुष्याः । मनुष्याणां द्वेष्याणां “क्षोभणः क्षोभयिता । “संक्रन्दनः सम्यक्क्रन्दयिता प्राणिनामाकर्षणेन प्रहारेण वा । “अनिमिषः चक्षुर्निमेषरहितः । सर्वदा स्वयज्ञगमनयुद्धादिकार्येष्वनलस इत्यर्थः । “एकवीरः । वीरयत्यमित्रानति वीरः । एकश्चासौ वीरश्च । अथवा एक एव विक्रान्तः । असाहाय्येन कार्यक्षम इत्यर्थः । ईदृशोऽयम् “इन्द्रः “शतं “सेनाः “साकं सह एकोद्योगेनैव “अजयत् जयति ॥ सं॒क्रन्द॑नेनानिमि॒षेण॑ जि॒ष्णुना॑ युत्का॒रेण॑ दुश्च्यव॒नेन॑ धृ॒ष्णुना॑ । तदिन्द्रे॑ण जयत॒ तत्स॑हध्वं॒ युधो॑ नर॒ इषु॑हस्तेन॒ वृष्णा॑ ॥२ स॒म्ऽक्रन्द॑नेन । अ॒नि॒ऽमि॒षेण॑ । जि॒ष्णुना॑ । यु॒त्ऽका॒रेण॑ । दुः॒ऽच्य॒व॒नेन॑ । धृ॒ष्णुना॑ । तत् । इन्द्रे॑ण । ज॒य॒त॒ । तत् । स॒ह॒ध्व॒म् । युधः॑ । न॒रः॒ । इषु॑ऽहस्तेन । वृष्णा॑ ॥२ सम्ऽक्रन्दनेन । अनिऽमिषेण । जिष्णुना । युत्ऽकारेण । दुःऽच्यवनेन । धृष्णुना । तत् । इन्द्रेण । जयत । तत् । सहध्वम् । युधः । नरः । इषुऽहस्तेन । वृष्णा ॥२ अस्तु नामेन्द्र उक्तविधः तथाप्यस्माकं किमिति चेत् तत्राह । “संक्रन्दनेनानिमिषेण चोक्तलक्षणेन “जिष्णुना जयशीलेन “युत्कारेण । योधनं युत् । युद्धकारिणा। कर्मण्यण् । “दुश्च्यवनेन अन्यैरविचाल्येन । ' च्युङ् प्रुङ् गतौ । छन्दसि गत्यर्थेभ्यः' (पा. सू. ३. ३. १२९ ) इति युच् । “धृष्णुना धर्षकेण ईदृशेन “इन्द्रेण “तत् युद्धं "जयत । “तत् शत्रुबलं “सहध्वम् अभिभवत । हे “युधः योद्धारो हे “नरः नेतारः । ‘ विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम् ' (पा. सू. ८. १. ७४ ) इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधादुत्तरं निहन्यते । पुनः कीदृशेनेन्द्रेणेति । “इषुहस्तेन “वृष्णा वर्षित्रा च ॥ स इषु॑हस्तैः॒ स नि॑षं॒गिभि॑र्व॒शी संस्र॑ष्टा॒ स युध॒ इन्द्रो॑ ग॒णेन॑ । सं॒सृ॒ष्ट॒जित्सो॑म॒पा बा॑हुश॒र्ध्यु१॒॑ग्रध॑न्वा॒ प्रति॑हिताभि॒रस्ता॑ ॥३ सः । इषु॑ऽहस्तैः । सः । नि॒ष॒ङ्गिऽभिः॑ । व॒शी । सम्ऽस्र॑ष्टा । सः । युधः॑ । इन्द्रः॑ । ग॒णेन॑ । सं॒सृ॒ष्ट॒ऽजित् । सो॒म॒ऽपाः । बा॒हु॒ऽश॒र्धी । उ॒ग्रऽध॑न्वा । प्रति॑ऽहिताभिः । अस्ता॑ ॥३ सः । इषुऽहस्तैः । सः । निषङ्गिऽभिः । वशी । सम्ऽस्रष्टा । सः । युधः । इन्द्रः । गणेन । संसृष्टऽजित् । सोमऽपाः । बाहुऽशर्धी । उग्रऽधन्वा । प्रतिऽहिताभिः । अस्ता ॥३ पूर्वमन्त्र इन्द्रेण जयत इत्युक्तम् । अत्र इन्द्रस्य जयसाधनसमर्थत्वं दर्शयति । “सः इन्द्रः “इषुहस्तैः भटैः मरुदादिभिः “वशी वश्यैस्तद्वान् । तथा “निषङ्गिभिः युक्तः। निषङ्गः खड्गः। तद्वद्भिः “वशी । “सः च “इन्द्रः “युधः युध्यमानः सन् । इगुपधलक्षणः कः । अथवा युधो युद्धहेतोः “गणेन शत्रुसंघेन सह “संस्रष्टा एकीभवनशीलः । यत एवंविधोऽतः “संसृष्टजित् । ये परस्परैकमत्येन युद्धाय संसृष्टा भवन्ति तेषां जेता । तथा “सोमपाः सोमस्य पाता। “बाहुशर्धी । शर्धो बलम् । बाह्वोर्बलं बाहुबलम् । तद्वान् । मत्वर्थीय इनिः । यद्वा । ‘ शृधु प्रसहने ' । बाहुभ्यां शर्धयत्यभिभवतीति बाहुशर्धी। ‘ सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये' (पा. सू. ३. २. ७८ ) इति णिनिः। “उग्रधन्वा उद्यतधन्वा “प्रतिहिताभिः शत्रुषु प्रेरिताभिरिषुभिः “अस्ता मारयिता । यत्रेषून्मुञ्चति तत्र वृथा न भवन्तीत्यर्थः । ईदृशेनेन्द्रेण जयतेति संबन्धः ॥ बृह॑स्पते॒ परि॑ दीया॒ रथे॑न रक्षो॒हामित्राँ॑ अप॒बाध॑मानः । प्र॒भ॒न्जन्त्सेनाः॑ प्रमृ॒णो यु॒धा जय॑न्न॒स्माक॑मेध्यवि॒ता रथा॑नाम् ॥४ बृह॑स्पते । परि॑ । दी॒य॒ । रथे॑न । र॒क्षः॒ऽहा । अ॒मित्रा॑न् । अ॒प॒ऽबाध॑मानः । प्र॒ऽभ॒ञ्जन् । सेनाः॑ । प्र॒ऽमृ॒णः । यु॒धा । जय॑न् । अ॒स्माक॑म् । ए॒धि॒ । अ॒वि॒ता । रथा॑नाम् ॥४ बृहस्पते । परि । दीय । रथेन । रक्षःऽहा । अमित्रान् । अपऽबाधमानः । प्रऽभञ्जन् । सेनाः । प्रऽमृणः । युधा । जयन् । अस्माकम् । एधि । अविता । रथानाम् ॥४ हे “बृहस्पते बृहतां पात: पालयितर्देव “रथेन “परि “दीय परिगच्छ । दीयतिर्गतिकर्मा। आगत्य च “रक्षोहा रक्षसां हन्ता “अमित्रान् शत्रून् “अपबाधमानः सर्वतो नाशयन् तथा “सेनाः शत्रुसंबन्धिनीः “प्रभञ्जन प्रकर्षेण नाशयन् “प्रमृणः प्रकर्षेण हिंसन् । “ मृण हिंसायाम् । इगुपधलक्षणः कः । केन हिंसन् । “युधा युद्धेन । ‘सावेकाचः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। "जयन् एवं सर्वत्र जयं प्रतिपद्यमानः ईदृशस्त्वम् “अस्माकं “रथानाम् अविता “एधि भव ॥ ब॒ल॒वि॒ज्ञा॒यः स्थवि॑रः॒ प्रवी॑रः॒ सह॑स्वान्वा॒जी सह॑मान उ॒ग्रः । अ॒भिवी॑रो अ॒भिस॑त्वा सहो॒जा जैत्र॑मिन्द्र॒ रथ॒मा ति॑ष्ठ गो॒वित् ॥५ ब॒ल॒ऽवि॒ज्ञा॒यः । स्थवि॑रः । प्रऽवी॑रः । सह॑स्वान् । वा॒जी । सह॑मानः । उ॒ग्रः । अ॒भिऽवी॑रः । अ॒भिऽस॑त्वा । स॒हः॒ऽजाः । जैत्र॑म् । इ॒न्द्र॒ । रथ॑म् । आ । ति॒ष्ठ॒ । गो॒ऽवित् ॥५ बलऽविज्ञायः । स्थविरः । प्रऽवीरः । सहस्वान् । वाजी । सहमानः । उग्रः । अभिऽवीरः । अभिऽसत्वा । सहःऽजाः । जैत्रम् । इन्द्र । रथम् । आ । तिष्ठ । गोऽवित् ॥५ सर्वस्य भूतस्य बलं विजानातीति “बलविज्ञायः । यद्वा । बलं ममायमिति सर्वैर्बलत्वेन विज्ञायत इति बलविज्ञायः । सर्वस्य बलभूत इत्यर्थः । “स्थविरः महान् “प्रवीरः प्रकर्षेण वीरः “सहस्वान् पराभिभवसामर्थ्यवान् “वाजी वेजनवानन्नवान्वा “सहमानः शत्रूणामभिभविता “उग्रः उद्गूर्णबलः "अभिवीरः । अभिगता वीरा वीर्यवन्तोऽनुचरा यस्य स तथोक्तः । “अभिसत्वा अभिगतसत्वा “सहोजाः सहसो बलाज्जातः एवंमहानुभावस्त्वं हे “इन्द्र “जैत्रं जयशीलं “रथम् “आ “तिष्ठ अस्मत्सहायार्थमारोढुमर्हसि । त्वं च "गोवित् उदकस्य स्तुतेर्वा लब्धा वेदिता वा ॥ गो॒त्र॒भिदं॑ गो॒विदं॒ वज्र॑बाहुं॒ जयं॑त॒मज्म॑ प्रमृ॒णन्त॒मोज॑सा । इ॒मं स॑जाता॒ अनु॑ वीरयध्व॒मिन्द्रं॑ सखायो॒ अनु॒ सं र॑भध्वं ॥६ गो॒त्र॒ऽभिद॑म् । गो॒ऽविद॑म् । वज्र॑ऽबाहुम् । जय॑न्तम् । अज्म॑ । प्र॒ऽमृ॒णन्त॑म् । ओज॑सा । इ॒मम् । स॒ऽजा॒ताः॒ । अनु॑ । वी॒र॒य॒ध्व॒म् । इन्द्र॑म् । स॒खा॒यः॒ । अनु॑ । सम् । र॒भ॒ध्व॒म् ॥६ गोत्रऽभिदम् । गोऽविदम् । वज्रऽबाहुम् । जयन्तम् । अज्म । प्रऽमृणन्तम् । ओजसा । इमम् । सऽजाताः । अनु । वीरयध्वम् । इन्द्रम् । सखायः । अनु । सम् । रभध्वम् ॥६ “गोत्रभिदम् । गा उदकानि त्रायन्त इति गोत्रा मेघाः । यद्वा गौर्भूमिः । तां त्रायन्त इति गोत्राः पर्वताः। तेषां भेत्तारं “गोविदम् उदकस्य लब्धारं “वज्रबाहुं वज्रहस्तम्। 'प्रहरणार्थेभ्यः (पा. सू. २. २. ३६. ४) इति परनिपातः । “जयन्तं जयनशीलम् "अज्म गमनशीलं शत्रुबलम् “ओजसा बलेन जयन्तं यद्वा अज्म आजिं जयन्तमोजसा बलेन “प्रमृणन्तं शत्रूनभिभवन्तमीदृशं महानुभावम् “इमम् इन्द्रं हे “सजाताः सहोत्पन्ना योद्धारो यूयम् “अनु वीरयध्वम् । एनमग्रतः कृत्वानु पश्चाद्वीरयध्वं वीरकर्मं युद्धं कुरुध्वम् । ‘शूर वीर विक्रान्तौ । वीरशब्दात् ‘तत्करोति तदाचष्टे इति णिच् । हे “सखायः परस्परं सखिभूता यूयमिमम् "इन्द्रं संरभमाणम् “अनु “सं “रभध्वम्॥॥२२॥ अ॒भि गो॒त्राणि॒ सह॑सा॒ गाह॑मानोऽद॒यो वी॒रः श॒तम॑न्यु॒रिन्द्रः॑ । दु॒श्च्य॒व॒नः पृ॑तना॒षाळ॑यु॒ध्यो॒३॒॑ऽस्माकं॒ सेना॑ अवतु॒ प्र यु॒त्सु ॥७ अ॒भि । गो॒त्राणि॑ । सह॑सा । गाह॑मानः । अ॒द॒यः । वी॒रः । श॒तऽम॑न्युः । इन्द्रः॑ । दुः॒ऽच्य॒व॒नः । पृ॒त॒ना॒षाट् । अ॒यु॒ध्यः । अ॒स्माक॑म् । सेनाः॑ । अ॒व॒तु॒ । प्र । यु॒त्ऽसु ॥७ अभि । गोत्राणि । सहसा । गाहमानः । अदयः । वीरः । शतऽमन्युः । इन्द्रः । दुःऽच्यवनः । पृतनाषाट् । अयुध्यः । अस्माकम् । सेनाः । अवतु । प्र । युत्ऽसु ॥७ अयम् “इन्द्रः “गोत्राणि अभ्राणि मेघान “सहसा बलेन “अभि “गाहमानः प्रविशन् “अदयः निर्दयः "वीरः विक्रान्तः “शतमन्युः बहुयज्ञो बहुक्रोधो वा दुश्च्यवनः अन्यैरचाल्यः । स्वयं “पृतनाषाट् शत्रुसेनानामभिभविता । छन्दसि सहः' इति ण्विः । ‘ सहेः साडः सः' इति मूर्धन्यादेशः । “अयुध्यः संप्रहर्तुमशक्यः । ‘ युध संप्रहारे । छान्दसः क्यप् । ईदृगिन्द्रः “अस्माकं “सेनाः “युत्सु संग्रामेषु “प्र “अवतु प्रकर्षेण रक्षतु ॥ इन्द्र॑ आसां ने॒ता बृह॒स्पति॒र्दक्षि॑णा य॒ज्ञः पु॒र ए॑तु॒ सोमः॑ । दे॒व॒से॒नाना॑मभिभञ्जती॒नां जयं॑तीनां म॒रुतो॑ य॒न्त्वग्रं॑ ॥८ इन्द्रः॑ । आ॒सा॒म् । ने॒ता । बृह॒स्पतिः॑ । दक्षि॑णा । य॒ज्ञः । पु॒रः । ए॒तु॒ । सोमः॑ । दे॒व॒ऽसे॒नाना॑म् । अ॒भि॒ऽभ॒ञ्ज॒ती॒नाम् । जय॑न्तीनाम् । म॒रुतः॑ । य॒न्तु॒ । अग्र॑म् ॥८ इन्द्रः । आसाम् । नेता । बृहस्पतिः । दक्षिणा । यज्ञः । पुरः । एतु । सोमः । देवऽसेनानाम् । अभिऽभञ्जतीनाम् । जयन्तीनाम् । मरुतः । यन्तु । अग्रम् ॥८ “आसाम् अस्मत्सहायार्थमागतानाम् अयम् “इन्द्रः “नेता नायकोऽस्तु । तथा तस्य “बृहस्पतिः “पुर “एतु । एवं “दक्षिणा ““यज्ञः सोमः च पुर एत्विति प्रत्येकं संबन्धः । तथा “देवसेनानामभिभञ्जतीनाम् अस्मदमित्रानाभिमुख्येन मर्दयन्तीनां “जयन्तीनाम् । 'छन्दसि' इति नाम उदात्तत्वं जयन्तीनामित्यत्र बहुलवचनान्न भवति ( पा. सू. ६. १. १७८)। तासाम् “अग्रं “मरुतो “यन्तु गच्छन्तु ॥ इन्द्र॑स्य॒ वृष्णो॒ वरु॑णस्य॒ राज्ञ॑ आदि॒त्यानां॑ म॒रुतां॒ शर्ध॑ उ॒ग्रम् । म॒हाम॑नसां भुवनच्य॒वानां॒ घोषो॑ दे॒वानां॒ जय॑ता॒मुद॑स्थात् ॥९ इन्द्र॑स्य । वृष्णः॑ । वरु॑णस्य । राज्ञः॑ । आ॒दि॒त्याना॑म् । म॒रुता॑म् । शर्धः॑ । उ॒ग्रम् । म॒हाऽम॑नसाम् । भु॒व॒न॒ऽच्य॒वाना॑म् । घोषः॑ । दे॒वाना॑म् । जय॑ताम् । उत् । अ॒स्था॒त् ॥९ इन्द्रस्य । वृष्णः । वरुणस्य । राज्ञः । आदित्यानाम् । मरुताम् । शर्धः । उग्रम् । महाऽमनसाम् । भुवनऽच्यवानाम् । घोषः । देवानाम् । जयताम् । उत् । अस्थात् ॥९ “वृष्णः वर्षकस्य “इन्द्रस्य “राज्ञः “वरुणस्य “आदित्यानां “मरुतां च "उग्रम् उद्गूर्णं “शर्धः बलमस्माकं भवत्विति शेषः। किंच “महामनसाम् उदारमनसां “भुवनच्यवानां भुवनानां च्यावयितॄणां देवानां “घोषः<ref>इन्द्रघोषस् त्वा वसुभिः पुरस्तात् पातु मनोजवास् त्वा पितृभिर् दक्षिणतः पातु प्रचेतास् त्वा रुद्रैः पश्चात् पातु विश्वकर्मा त्वाऽऽदित्यैर् उत्तरतः पातु - तैसं [https://sa.wikisource.org/s/1e2k १.२.१२.२]</ref> जयशब्दः “उदस्थात् उत्तिष्ठति । अनूर्ध्वकर्मत्वादात्मनेपदाभावः। ( पा. सू. १. ३. २४ ) ॥ उद्ध॑र्षय मघव॒न्नायु॑धा॒न्युत्सत्व॑नां माम॒कानां॒ मनां॑सि । उद्वृ॑त्रहन्वा॒जिनां॒ वाजि॑ना॒न्युद्रथा॑नां॒ जय॑तां यन्तु॒ घोषाः॑ ॥१० उत् । ह॒र्ष॒य॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । आयु॑धानि । उत् । सत्व॑नाम् । मा॒म॒काना॑म् । मनां॑सि । उत् । वृ॒त्र॒ऽह॒न् । वा॒जिना॑म् । वाजि॑नानि । उत् । रथा॑नाम् । जय॑ताम् । य॒न्तु॒ । घोषाः॑ ॥१० उत् । हर्षय । मघऽवन् । आयुधानि । उत् । सत्वनाम् । मामकानाम् । मनांसि । उत् । वृत्रऽहन् । वाजिनाम् । वाजिनानि । उत् । रथानाम् । जयताम् । यन्तु । घोषाः ॥१० हे “मघवन् इन्द्र अस्मदीयानि “आयुधानि “उद्धर्षय उत्कृष्टं हर्षय । प्रहरणेषूद्युक्तानि भवन्वित्यर्थः। “मामकानां मदीयानां “सत्वनां प्राणिनां सैनिकानां “मनांसि च “उत् हर्षय । हे “वृत्रहन् इन्द्र “वाजिनाम् अश्वानां “वाजिनानि वेगाः “उत् “यन्तु । तथा “जयतां “रथानां “घोषाः “उत् यन्तु ॥ अ॒स्माक॒मिन्द्रः॒ समृ॑तेषु ध्व॒जेष्व॒स्माकं॒ या इष॑व॒स्ता ज॑यन्तु । अ॒स्माकं॑ वी॒रा उत्त॑रे भवन्त्व॒स्माँ उ॑ देवा अवता॒ हवे॑षु ॥११ अ॒स्माक॑म् । इन्द्रः॑ । सम्ऽऋ॑तेषु । ध्व॒जेषु॑ । अ॒स्माक॑म् । याः । इष॑वः । ताः । ज॒य॒न्तु॒ । अ॒स्माक॑म् । वी॒राः । उत्ऽत॑रे । भ॒व॒न्तु॒ । अ॒स्मान् । ऊं॒ इति॑ । दे॒वाः॒ । अ॒व॒त॒ । हवे॑षु ॥११ अस्माकम् । इन्द्रः । सम्ऽऋतेषु । ध्वजेषु । अस्माकम् । याः । इषवः । ताः । जयन्तु । अस्माकम् । वीराः । उत्ऽतरे । भवन्तु । अस्मान् । ऊं इति । देवाः । अवत । हवेषु ॥११ “अस्माकं संबन्धिष्वेव “समृतेषु परसेनां संप्राप्तेषु “ध्वजेषु ध्वजवत्सु सैनिकेषु “इन्द्रः रक्षिता भवतु । तथा “अस्माकं “या “इषवः सन्ति “ताः एव “जयन्तु शत्रून् । तथा “अस्माकं “वीराः भटाः “उत्तरे उपरि “भवन्तु । हे “देवाः “अस्माँ “उ अस्मानेव “अवत रक्षत “हवेषु संग्रामेषु ॥ अ॒मीषां॑ चि॒त्तं प्र॑तिलो॒भयं॑ती गृहा॒णांगा॑न्यप्वे॒ परे॑हि । अ॒भि प्रेहि॒ निर्द॑ह हृ॒त्सु शोकै॑र॒न्धेना॒मित्रा॒स्तम॑सा सचन्ताम् ॥१२ अ॒मीषा॑म् । चि॒त्तम् । प्र॒ति॒ऽलो॒भय॑न्ती । गृ॒हा॒ण । अङ्गा॑नि । अ॒प्वे॒ । परा॑ । इ॒हि॒ । अ॒भि । प्र । इ॒हि॒ । निः । द॒ह॒ । हृ॒त्ऽसु । शोकैः॑ । अ॒न्धेन॑ । अ॒मित्राः॑ । तम॑सा । स॒च॒न्ता॒म् ॥१२ अमीषाम् । चित्तम् । प्रतिऽलोभयन्ती । गृहाण । अङ्गानि । अप्वे । परा । इहि । अभि । प्र । इहि । निः । दह । हृत्ऽसु । शोकैः । अन्धेन । अमित्राः । तमसा । सचन्ताम् ॥१२ हे “अप्वे पापाभिमानिनि देवते "अमीषां योद्धृणां शत्रूणां “चित्तं “प्रतिलोभयन्ती विमोहयन्ती सती “अङ्गानि तेषामवयवान् शिरआदिकान् गृहाण स्वीकुरु। “अभि “प्रेहि “अभिगच्छ। तेषां समीपं गत्वा च "हृत्सु हृदयेषु “शोकैः “निर्दह नितरां भस्मीकुरु । ते “अमित्राः अस्मच्छत्रवः “अन्धेन “तमसा “सचन्तां संगच्छन्ताम् ॥ प्रेता॒ जय॑ता नर॒ इन्द्रो॑ वः॒ शर्म॑ यच्छतु । उ॒ग्रा वः॑ सन्तु बा॒हवो॑ऽनाधृ॒ष्या यथास॑थ ॥१३ प्र । इ॒त॒ । जय॑त । न॒रः॒ । इन्द्रः॑ । वः॒ । शर्म॑ । य॒च्छ॒तु॒ । उ॒ग्राः । वः॒ । स॒न्तु॒ । बा॒हवः॑ । अ॒ना॒धृ॒ष्याः । यथा॑ । अस॑थ ॥१३ प्र । इत । जयत । नरः । इन्द्रः । वः । शर्म । यच्छतु । उग्राः । वः । सन्तु । बाहवः । अनाधृष्याः । यथा । असथ ॥१३ हे “नरः नेतारः संग्रामस्य निर्वोढारो योद्धारः “प्रेत प्रकर्षेण गच्छत ! गत्वा च "जयत तान्प्रतिभटान् । तिङः परत्वात् ' तिङ्ङतिङः' इति निघाताभावः। “वः युष्माकम् “इन्द्रः “शर्म सुखं “यच्छतु प्रयच्छतु । “वः “बाहवः “उग्रा: उद्गूर्णबलाः “सन्तु भवन्तु । “अनाधृष्याः अन्यैरनभिभाव्याः “यथा यूयम् "असथ भविष्यथ तथोग्राः सन्तु वो बाहवः ॥ ॥ २३ ॥ }} == == {{टिप्पणी| [http://puranastudy.angelfire.com/pur_index2/apratiratha.htm अप्रतिरथोपरि टिप्पणी] }} {{ऋग्वेदः मण्डल १०}} 8gxjex7cvhfmp896lf118ytukhodmae 345881 345880 2022-08-20T13:38:16Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[ऋग्वेदः]] - [[ऋग्वेदः मण्डल १०|मण्डल १०]] | author = ऐन्द्रोऽप्रतिरथः | translator = | section = सूक्तं १०.१०३ | previous = [[ऋग्वेद: सूक्तं १०.१०२|सूक्तं १०.१०२]] | next = [[ऋग्वेद: सूक्तं १०.१०४|सूक्तं १०.१०४]] | notes = दे. इन्द्रः, ४ बृहस्पतिः, १२ अप्वा देवी, १३ मरुतो वा। त्रिष्टुप्, १३ अनुष्टुप् }} [[File:अग्निप्रणयनम् Agni Bringing.jpg|thumb|अग्निप्रणयनम्(अग्निचितिरहितम्).]] <poem><span style="font-size: 14pt; line-height:200%"> आशुः शिशानो वृषभो न भीमो घनाघनः क्षोभणश्चर्षणीनाम् । संक्रन्दनोऽनिमिष एकवीरः शतं सेना अजयत्साकमिन्द्रः ॥१॥ संक्रन्दनेनानिमिषेण जिष्णुना युत्कारेण दुश्च्यवनेन धृष्णुना । तदिन्द्रेण जयत तत्सहध्वं युधो नर इषुहस्तेन वृष्णा ॥२॥ स इषुहस्तैः स निषङ्गिभिर्वशी संस्रष्टा स युध इन्द्रो गणेन । संसृष्टजित्सोमपा बाहुशर्ध्युग्रधन्वा प्रतिहिताभिरस्ता ॥३॥ बृहस्पते परि दीया रथेन रक्षोहामित्राँ अपबाधमानः । प्रभञ्जन्त्सेनाः प्रमृणो युधा जयन्नस्माकमेध्यविता रथानाम् ॥४॥ बलविज्ञाय स्थविरः प्रवीरः सहस्वान्वाजी सहमान उग्रः । अभिवीरो अभिसत्वा सहोजा जैत्रमिन्द्र रथमा तिष्ठ गोवित् ॥५॥ गोत्रभिदं गोविदं वज्रबाहुं जयन्तमज्म प्रमृणन्तमोजसा । इमं सजाता अनु वीरयध्वमिन्द्रं सखायो अनु सं रभध्वम् ॥६॥ अभि गोत्राणि सहसा गाहमानोऽदयो वीरः शतमन्युरिन्द्रः । दुश्च्यवनः पृतनाषाळयुध्योऽस्माकं सेना अवतु प्र युत्सु ॥७॥ इन्द्र आसां नेता बृहस्पतिर्दक्षिणा यज्ञः पुर एतु सोमः । देवसेनानामभिभञ्जतीनां जयन्तीनां मरुतो यन्त्वग्रम् ॥८॥ इन्द्रस्य वृष्णो वरुणस्य राज्ञ आदित्यानां मरुतां शर्ध उग्रम् । महामनसां भुवनच्यवानां घोषो देवानां जयतामुदस्थात् ॥९॥ उद्धर्षय मघवन्नायुधान्युत्सत्वनां मामकानां मनांसि । उद्वृत्रहन्वाजिनां वाजिनान्युद्रथानां जयतां यन्तु घोषाः ॥१०॥ अस्माकमिन्द्रः समृतेषु ध्वजेष्वस्माकं या इषवस्ता जयन्तु । अस्माकं वीरा उत्तरे भवन्त्वस्माँ उ देवा अवता हवेषु ॥११॥ अमीषां चित्तं प्रतिलोभयन्ती गृहाणाङ्गान्यप्वे परेहि । अभि प्रेहि निर्दह हृत्सु शोकैरन्धेनामित्रास्तमसा सचन्ताम् ॥१२॥ प्रेता जयता नर इन्द्रो वः शर्म यच्छतु । उग्रा वः सन्तु बाहवोऽनाधृष्या यथासथ ॥१३॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| ‘ आशुः शिशानः' इति त्रयोदशर्चं चतुर्थं सूक्तमिन्द्रपुत्रस्याप्रतिरथनाम्न आर्षम्। त्रयोदश्यनुष्टुप् शिष्टास्त्रिष्टुभः। बृहस्पते परि दीय' इत्यस्या बृहस्पतिर्देवता । ‘ अमीषां चित्तम्' इत्यस्या अप्वाख्या देवी देवता । शिष्टा ऐन्द्र्यः । त्रयोदशी विकल्पेन मारुती। तथा चानुक्रान्तम्- आशुः सप्तोनैन्द्रोऽप्रतिरथश्चतुर्थी बार्हस्पत्योपान्त्याप्वादेव्यन्त्यानुष्टुग्मारुती वा ' इति । साग्निचित्ये क्रतौ चित्यग्निषु प्रणीयमानेषु दक्षिणतो व्रजता ब्रह्मणैतत्सूक्तं जप्यम् । तथा च सूत्रितं- दक्षिणतश्च व्रजञ्जपत्याशुः शिशान इति सूक्तं समाप्य' (आश्व. श्रौ. [https://sa.wikisource.org/s/1av8 १. १२]) इति । ‘ ब्रह्माप्रतिरथं जपित्वा' ( आश्व. श्रौ. [https://sa.wikisource.org/s/1auy ४. ८]) इति च । युद्धार्थं राज्ञः संनहनेऽनेन सूक्तेन राजेक्षितव्यः । सूत्रितं च’ अथैनमन्वीक्षेताप्रतिरथशाससौपर्णैः' (आश्व. गृ. [https://sa.wikisource.org/s/2a66 ३. १२. १३]) इति ॥ आ॒शुः शिशा॑नो वृष॒भो न भी॒मो घ॑नाघ॒नः क्षोभ॑णश्चर्षणी॒नां । सं॒क्रन्द॑नोऽनिमि॒ष ए॑कवी॒रः श॒तं सेना॑ अजयत्सा॒कमिन्द्रः॑ ॥१ आ॒शुः । शिशा॑नः । वृ॒ष॒भः । न । भी॒मः । घ॒ना॒घ॒नः । क्षोभ॑णः । च॒र्ष॒णी॒नाम् । स॒म्ऽक्रन्द॑नः । अ॒नि॒ऽमि॒षः । ए॒क॒ऽवी॒रः । श॒तम् । सेनाः॑ । अ॒ज॒य॒त् । सा॒कम् । इन्द्रः॑ ॥१ आशुः । शिशानः । वृषभः । न । भीमः । घनाघनः । क्षोभणः । चर्षणीनाम् । सम्ऽक्रन्दनः । अनिऽमिषः । एकऽवीरः । शतम् । सेनाः । अजयत् । साकम् । इन्द्रः ॥१ अयमिन्द्रः “आशुः शीघ्रकारी व्यापको वा “शिशानः निशितः । शत्रूणां भयजनक इत्यर्थः । क इव । “वृषभो “न “भीमः । बिभेत्यस्मादिति भीमः । तादृशो वृषभ इव । स यथा तीक्ष्णाभ्यां ऋङ्गाभ्यां भीमो भवति तद्वत् । अथवा शिशानस्तीक्ष्णमतिः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । वृषभो न भीमः वृषभो यथा शृङ्गाभ्यां भयजनकः तद्वच्छत्रूणाँ भयजनकश्च । “घनाघनः घातकः शत्रूणाम् । हन्तेः पचाद्यचि • हन्तेर्घश्च ' (पा.सू. ६.१.१२.७) इति द्विर्वचनमभ्यासस्याडागमो घत्वं च धात्वभ्यासयोः । “चर्षणीनाम् । चर्षणयो मनुष्याः । मनुष्याणां द्वेष्याणां “क्षोभणः क्षोभयिता । “संक्रन्दनः सम्यक्क्रन्दयिता प्राणिनामाकर्षणेन प्रहारेण वा । “अनिमिषः चक्षुर्निमेषरहितः । सर्वदा स्वयज्ञगमनयुद्धादिकार्येष्वनलस इत्यर्थः । “एकवीरः । वीरयत्यमित्रानति वीरः । एकश्चासौ वीरश्च । अथवा एक एव विक्रान्तः । असाहाय्येन कार्यक्षम इत्यर्थः । ईदृशोऽयम् “इन्द्रः “शतं “सेनाः “साकं सह एकोद्योगेनैव “अजयत् जयति ॥ सं॒क्रन्द॑नेनानिमि॒षेण॑ जि॒ष्णुना॑ युत्का॒रेण॑ दुश्च्यव॒नेन॑ धृ॒ष्णुना॑ । तदिन्द्रे॑ण जयत॒ तत्स॑हध्वं॒ युधो॑ नर॒ इषु॑हस्तेन॒ वृष्णा॑ ॥२ स॒म्ऽक्रन्द॑नेन । अ॒नि॒ऽमि॒षेण॑ । जि॒ष्णुना॑ । यु॒त्ऽका॒रेण॑ । दुः॒ऽच्य॒व॒नेन॑ । धृ॒ष्णुना॑ । तत् । इन्द्रे॑ण । ज॒य॒त॒ । तत् । स॒ह॒ध्व॒म् । युधः॑ । न॒रः॒ । इषु॑ऽहस्तेन । वृष्णा॑ ॥२ सम्ऽक्रन्दनेन । अनिऽमिषेण । जिष्णुना । युत्ऽकारेण । दुःऽच्यवनेन । धृष्णुना । तत् । इन्द्रेण । जयत । तत् । सहध्वम् । युधः । नरः । इषुऽहस्तेन । वृष्णा ॥२ अस्तु नामेन्द्र उक्तविधः तथाप्यस्माकं किमिति चेत् तत्राह । “संक्रन्दनेनानिमिषेण चोक्तलक्षणेन “जिष्णुना जयशीलेन “युत्कारेण । योधनं युत् । युद्धकारिणा। कर्मण्यण् । “दुश्च्यवनेन अन्यैरविचाल्येन । ' च्युङ् प्रुङ् गतौ । छन्दसि गत्यर्थेभ्यः' (पा. सू. ३. ३. १२९ ) इति युच् । “धृष्णुना धर्षकेण ईदृशेन “इन्द्रेण “तत् युद्धं "जयत । “तत् शत्रुबलं “सहध्वम् अभिभवत । हे “युधः योद्धारो हे “नरः नेतारः । ‘ विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम् ' (पा. सू. ८. १. ७४ ) इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधादुत्तरं निहन्यते । पुनः कीदृशेनेन्द्रेणेति । “इषुहस्तेन “वृष्णा वर्षित्रा च ॥ स इषु॑हस्तैः॒ स नि॑षं॒गिभि॑र्व॒शी संस्र॑ष्टा॒ स युध॒ इन्द्रो॑ ग॒णेन॑ । सं॒सृ॒ष्ट॒जित्सो॑म॒पा बा॑हुश॒र्ध्यु१॒॑ग्रध॑न्वा॒ प्रति॑हिताभि॒रस्ता॑ ॥३ सः । इषु॑ऽहस्तैः । सः । नि॒ष॒ङ्गिऽभिः॑ । व॒शी । सम्ऽस्र॑ष्टा । सः । युधः॑ । इन्द्रः॑ । ग॒णेन॑ । सं॒सृ॒ष्ट॒ऽजित् । सो॒म॒ऽपाः । बा॒हु॒ऽश॒र्धी । उ॒ग्रऽध॑न्वा । प्रति॑ऽहिताभिः । अस्ता॑ ॥३ सः । इषुऽहस्तैः । सः । निषङ्गिऽभिः । वशी । सम्ऽस्रष्टा । सः । युधः । इन्द्रः । गणेन । संसृष्टऽजित् । सोमऽपाः । बाहुऽशर्धी । उग्रऽधन्वा । प्रतिऽहिताभिः । अस्ता ॥३ पूर्वमन्त्र इन्द्रेण जयत इत्युक्तम् । अत्र इन्द्रस्य जयसाधनसमर्थत्वं दर्शयति । “सः इन्द्रः “इषुहस्तैः भटैः मरुदादिभिः “वशी वश्यैस्तद्वान् । तथा “निषङ्गिभिः युक्तः। निषङ्गः खड्गः। तद्वद्भिः “वशी । “सः च “इन्द्रः “युधः युध्यमानः सन् । इगुपधलक्षणः कः । अथवा युधो युद्धहेतोः “गणेन शत्रुसंघेन सह “संस्रष्टा एकीभवनशीलः । यत एवंविधोऽतः “संसृष्टजित् । ये परस्परैकमत्येन युद्धाय संसृष्टा भवन्ति तेषां जेता । तथा “सोमपाः सोमस्य पाता। “बाहुशर्धी । शर्धो बलम् । बाह्वोर्बलं बाहुबलम् । तद्वान् । मत्वर्थीय इनिः । यद्वा । ‘ शृधु प्रसहने ' । बाहुभ्यां शर्धयत्यभिभवतीति बाहुशर्धी। ‘ सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये' (पा. सू. ३. २. ७८ ) इति णिनिः। “उग्रधन्वा उद्यतधन्वा “प्रतिहिताभिः शत्रुषु प्रेरिताभिरिषुभिः “अस्ता मारयिता । यत्रेषून्मुञ्चति तत्र वृथा न भवन्तीत्यर्थः । ईदृशेनेन्द्रेण जयतेति संबन्धः ॥ बृह॑स्पते॒ परि॑ दीया॒ रथे॑न रक्षो॒हामित्राँ॑ अप॒बाध॑मानः । प्र॒भ॒न्जन्त्सेनाः॑ प्रमृ॒णो यु॒धा जय॑न्न॒स्माक॑मेध्यवि॒ता रथा॑नाम् ॥४ बृह॑स्पते । परि॑ । दी॒य॒ । रथे॑न । र॒क्षः॒ऽहा । अ॒मित्रा॑न् । अ॒प॒ऽबाध॑मानः । प्र॒ऽभ॒ञ्जन् । सेनाः॑ । प्र॒ऽमृ॒णः । यु॒धा । जय॑न् । अ॒स्माक॑म् । ए॒धि॒ । अ॒वि॒ता । रथा॑नाम् ॥४ बृहस्पते । परि । दीय । रथेन । रक्षःऽहा । अमित्रान् । अपऽबाधमानः । प्रऽभञ्जन् । सेनाः । प्रऽमृणः । युधा । जयन् । अस्माकम् । एधि । अविता । रथानाम् ॥४ हे “बृहस्पते बृहतां पात: पालयितर्देव “रथेन “परि “दीय परिगच्छ । दीयतिर्गतिकर्मा। आगत्य च “रक्षोहा रक्षसां हन्ता “अमित्रान् शत्रून् “अपबाधमानः सर्वतो नाशयन् तथा “सेनाः शत्रुसंबन्धिनीः “प्रभञ्जन प्रकर्षेण नाशयन् “प्रमृणः प्रकर्षेण हिंसन् । “ मृण हिंसायाम् । इगुपधलक्षणः कः । केन हिंसन् । “युधा युद्धेन । ‘सावेकाचः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। "जयन् एवं सर्वत्र जयं प्रतिपद्यमानः ईदृशस्त्वम् “अस्माकं “रथानाम् अविता “एधि भव ॥ ब॒ल॒वि॒ज्ञा॒यः स्थवि॑रः॒ प्रवी॑रः॒ सह॑स्वान्वा॒जी सह॑मान उ॒ग्रः । अ॒भिवी॑रो अ॒भिस॑त्वा सहो॒जा जैत्र॑मिन्द्र॒ रथ॒मा ति॑ष्ठ गो॒वित् ॥५ ब॒ल॒ऽवि॒ज्ञा॒यः । स्थवि॑रः । प्रऽवी॑रः । सह॑स्वान् । वा॒जी । सह॑मानः । उ॒ग्रः । अ॒भिऽवी॑रः । अ॒भिऽस॑त्वा । स॒हः॒ऽजाः । जैत्र॑म् । इ॒न्द्र॒ । रथ॑म् । आ । ति॒ष्ठ॒ । गो॒ऽवित् ॥५ बलऽविज्ञायः । स्थविरः । प्रऽवीरः । सहस्वान् । वाजी । सहमानः । उग्रः । अभिऽवीरः । अभिऽसत्वा । सहःऽजाः । जैत्रम् । इन्द्र । रथम् । आ । तिष्ठ । गोऽवित् ॥५ सर्वस्य भूतस्य बलं विजानातीति “बलविज्ञायः । यद्वा । बलं ममायमिति सर्वैर्बलत्वेन विज्ञायत इति बलविज्ञायः । सर्वस्य बलभूत इत्यर्थः । “स्थविरः महान् “प्रवीरः प्रकर्षेण वीरः “सहस्वान् पराभिभवसामर्थ्यवान् “वाजी वेजनवानन्नवान्वा “सहमानः शत्रूणामभिभविता “उग्रः उद्गूर्णबलः "अभिवीरः । अभिगता वीरा वीर्यवन्तोऽनुचरा यस्य स तथोक्तः । “अभिसत्वा अभिगतसत्वा “सहोजाः सहसो बलाज्जातः एवंमहानुभावस्त्वं हे “इन्द्र “जैत्रं जयशीलं “रथम् “आ “तिष्ठ अस्मत्सहायार्थमारोढुमर्हसि । त्वं च "गोवित् उदकस्य स्तुतेर्वा लब्धा वेदिता वा ॥ गो॒त्र॒भिदं॑ गो॒विदं॒ वज्र॑बाहुं॒ जयं॑त॒मज्म॑ प्रमृ॒णन्त॒मोज॑सा । इ॒मं स॑जाता॒ अनु॑ वीरयध्व॒मिन्द्रं॑ सखायो॒ अनु॒ सं र॑भध्वं ॥६ गो॒त्र॒ऽभिद॑म् । गो॒ऽविद॑म् । वज्र॑ऽबाहुम् । जय॑न्तम् । अज्म॑ । प्र॒ऽमृ॒णन्त॑म् । ओज॑सा । इ॒मम् । स॒ऽजा॒ताः॒ । अनु॑ । वी॒र॒य॒ध्व॒म् । इन्द्र॑म् । स॒खा॒यः॒ । अनु॑ । सम् । र॒भ॒ध्व॒म् ॥६ गोत्रऽभिदम् । गोऽविदम् । वज्रऽबाहुम् । जयन्तम् । अज्म । प्रऽमृणन्तम् । ओजसा । इमम् । सऽजाताः । अनु । वीरयध्वम् । इन्द्रम् । सखायः । अनु । सम् । रभध्वम् ॥६ “गोत्रभिदम् । गा उदकानि त्रायन्त इति गोत्रा मेघाः । यद्वा गौर्भूमिः । तां त्रायन्त इति गोत्राः पर्वताः। तेषां भेत्तारं “गोविदम् उदकस्य लब्धारं “वज्रबाहुं वज्रहस्तम्। 'प्रहरणार्थेभ्यः (पा. सू. २. २. ३६. ४) इति परनिपातः । “जयन्तं जयनशीलम् "अज्म गमनशीलं शत्रुबलम् “ओजसा बलेन जयन्तं यद्वा अज्म आजिं जयन्तमोजसा बलेन “प्रमृणन्तं शत्रूनभिभवन्तमीदृशं महानुभावम् “इमम् इन्द्रं हे “सजाताः सहोत्पन्ना योद्धारो यूयम् “अनु वीरयध्वम् । एनमग्रतः कृत्वानु पश्चाद्वीरयध्वं वीरकर्मं युद्धं कुरुध्वम् । ‘शूर वीर विक्रान्तौ । वीरशब्दात् ‘तत्करोति तदाचष्टे इति णिच् । हे “सखायः परस्परं सखिभूता यूयमिमम् "इन्द्रं संरभमाणम् “अनु “सं “रभध्वम्॥॥२२॥ अ॒भि गो॒त्राणि॒ सह॑सा॒ गाह॑मानोऽद॒यो वी॒रः श॒तम॑न्यु॒रिन्द्रः॑ । दु॒श्च्य॒व॒नः पृ॑तना॒षाळ॑यु॒ध्यो॒३॒॑ऽस्माकं॒ सेना॑ अवतु॒ प्र यु॒त्सु ॥७ अ॒भि । गो॒त्राणि॑ । सह॑सा । गाह॑मानः । अ॒द॒यः । वी॒रः । श॒तऽम॑न्युः । इन्द्रः॑ । दुः॒ऽच्य॒व॒नः । पृ॒त॒ना॒षाट् । अ॒यु॒ध्यः । अ॒स्माक॑म् । सेनाः॑ । अ॒व॒तु॒ । प्र । यु॒त्ऽसु ॥७ अभि । गोत्राणि । सहसा । गाहमानः । अदयः । वीरः । शतऽमन्युः । इन्द्रः । दुःऽच्यवनः । पृतनाषाट् । अयुध्यः । अस्माकम् । सेनाः । अवतु । प्र । युत्ऽसु ॥७ अयम् “इन्द्रः “गोत्राणि अभ्राणि मेघान “सहसा बलेन “अभि “गाहमानः प्रविशन् “अदयः निर्दयः "वीरः विक्रान्तः “शतमन्युः बहुयज्ञो बहुक्रोधो वा दुश्च्यवनः अन्यैरचाल्यः । स्वयं “पृतनाषाट् शत्रुसेनानामभिभविता । छन्दसि सहः' इति ण्विः । ‘ सहेः साडः सः' इति मूर्धन्यादेशः । “अयुध्यः संप्रहर्तुमशक्यः । ‘ युध संप्रहारे । छान्दसः क्यप् । ईदृगिन्द्रः “अस्माकं “सेनाः “युत्सु संग्रामेषु “प्र “अवतु प्रकर्षेण रक्षतु ॥ इन्द्र॑ आसां ने॒ता बृह॒स्पति॒र्दक्षि॑णा य॒ज्ञः पु॒र ए॑तु॒ सोमः॑ । दे॒व॒से॒नाना॑मभिभञ्जती॒नां जयं॑तीनां म॒रुतो॑ य॒न्त्वग्रं॑ ॥८ इन्द्रः॑ । आ॒सा॒म् । ने॒ता । बृह॒स्पतिः॑ । दक्षि॑णा । य॒ज्ञः । पु॒रः । ए॒तु॒ । सोमः॑ । दे॒व॒ऽसे॒नाना॑म् । अ॒भि॒ऽभ॒ञ्ज॒ती॒नाम् । जय॑न्तीनाम् । म॒रुतः॑ । य॒न्तु॒ । अग्र॑म् ॥८ इन्द्रः । आसाम् । नेता । बृहस्पतिः । दक्षिणा । यज्ञः । पुरः । एतु । सोमः । देवऽसेनानाम् । अभिऽभञ्जतीनाम् । जयन्तीनाम् । मरुतः । यन्तु । अग्रम् ॥८ “आसाम् अस्मत्सहायार्थमागतानाम् अयम् “इन्द्रः “नेता नायकोऽस्तु । तथा तस्य “बृहस्पतिः “पुर “एतु । एवं “दक्षिणा ““यज्ञः सोमः च पुर एत्विति प्रत्येकं संबन्धः । तथा “देवसेनानामभिभञ्जतीनाम् अस्मदमित्रानाभिमुख्येन मर्दयन्तीनां “जयन्तीनाम् । 'छन्दसि' इति नाम उदात्तत्वं जयन्तीनामित्यत्र बहुलवचनान्न भवति ( पा. सू. ६. १. १७८)। तासाम् “अग्रं “मरुतो “यन्तु गच्छन्तु ॥ इन्द्र॑स्य॒ वृष्णो॒ वरु॑णस्य॒ राज्ञ॑ आदि॒त्यानां॑ म॒रुतां॒ शर्ध॑ उ॒ग्रम् । म॒हाम॑नसां भुवनच्य॒वानां॒ घोषो॑ दे॒वानां॒ जय॑ता॒मुद॑स्थात् ॥९ इन्द्र॑स्य । वृष्णः॑ । वरु॑णस्य । राज्ञः॑ । आ॒दि॒त्याना॑म् । म॒रुता॑म् । शर्धः॑ । उ॒ग्रम् । म॒हाऽम॑नसाम् । भु॒व॒न॒ऽच्य॒वाना॑म् । घोषः॑ । दे॒वाना॑म् । जय॑ताम् । उत् । अ॒स्था॒त् ॥९ इन्द्रस्य । वृष्णः । वरुणस्य । राज्ञः । आदित्यानाम् । मरुताम् । शर्धः । उग्रम् । महाऽमनसाम् । भुवनऽच्यवानाम् । घोषः । देवानाम् । जयताम् । उत् । अस्थात् ॥९ “वृष्णः वर्षकस्य “इन्द्रस्य “राज्ञः “वरुणस्य “आदित्यानां “मरुतां च "उग्रम् उद्गूर्णं “शर्धः बलमस्माकं भवत्विति शेषः। किंच “महामनसाम् उदारमनसां “भुवनच्यवानां भुवनानां च्यावयितॄणां देवानां “घोषः<ref>इन्द्रघोषस् त्वा वसुभिः पुरस्तात् पातु मनोजवास् त्वा पितृभिर् दक्षिणतः पातु प्रचेतास् त्वा रुद्रैः पश्चात् पातु विश्वकर्मा त्वाऽऽदित्यैर् उत्तरतः पातु - तैसं [https://sa.wikisource.org/s/1e2k १.२.१२.२]</ref> जयशब्दः “उदस्थात् उत्तिष्ठति । अनूर्ध्वकर्मत्वादात्मनेपदाभावः। ( पा. सू. १. ३. २४ ) ॥ उद्ध॑र्षय मघव॒न्नायु॑धा॒न्युत्सत्व॑नां माम॒कानां॒ मनां॑सि । उद्वृ॑त्रहन्वा॒जिनां॒ वाजि॑ना॒न्युद्रथा॑नां॒ जय॑तां यन्तु॒ घोषाः॑ ॥१० उत् । ह॒र्ष॒य॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । आयु॑धानि । उत् । सत्व॑नाम् । मा॒म॒काना॑म् । मनां॑सि । उत् । वृ॒त्र॒ऽह॒न् । वा॒जिना॑म् । वाजि॑नानि । उत् । रथा॑नाम् । जय॑ताम् । य॒न्तु॒ । घोषाः॑ ॥१० उत् । हर्षय । मघऽवन् । आयुधानि । उत् । सत्वनाम् । मामकानाम् । मनांसि । उत् । वृत्रऽहन् । वाजिनाम् । वाजिनानि । उत् । रथानाम् । जयताम् । यन्तु । घोषाः ॥१० हे “मघवन् इन्द्र अस्मदीयानि “आयुधानि “उद्धर्षय उत्कृष्टं हर्षय । प्रहरणेषूद्युक्तानि भवन्वित्यर्थः। “मामकानां मदीयानां “सत्वनां प्राणिनां सैनिकानां “मनांसि च “उत् हर्षय । हे “वृत्रहन् इन्द्र “वाजिनाम् अश्वानां “वाजिनानि वेगाः “उत् “यन्तु । तथा “जयतां “रथानां “घोषाः “उत् यन्तु ॥ अ॒स्माक॒मिन्द्रः॒ समृ॑तेषु ध्व॒जेष्व॒स्माकं॒ या इष॑व॒स्ता ज॑यन्तु । अ॒स्माकं॑ वी॒रा उत्त॑रे भवन्त्व॒स्माँ उ॑ देवा अवता॒ हवे॑षु ॥११ अ॒स्माक॑म् । इन्द्रः॑ । सम्ऽऋ॑तेषु । ध्व॒जेषु॑ । अ॒स्माक॑म् । याः । इष॑वः । ताः । ज॒य॒न्तु॒ । अ॒स्माक॑म् । वी॒राः । उत्ऽत॑रे । भ॒व॒न्तु॒ । अ॒स्मान् । ऊं॒ इति॑ । दे॒वाः॒ । अ॒व॒त॒ । हवे॑षु ॥११ अस्माकम् । इन्द्रः । सम्ऽऋतेषु । ध्वजेषु । अस्माकम् । याः । इषवः । ताः । जयन्तु । अस्माकम् । वीराः । उत्ऽतरे । भवन्तु । अस्मान् । ऊं इति । देवाः । अवत । हवेषु ॥११ “अस्माकं संबन्धिष्वेव “समृतेषु परसेनां संप्राप्तेषु “ध्वजेषु ध्वजवत्सु सैनिकेषु “इन्द्रः रक्षिता भवतु । तथा “अस्माकं “या “इषवः सन्ति “ताः एव “जयन्तु शत्रून् । तथा “अस्माकं “वीराः भटाः “उत्तरे उपरि “भवन्तु । हे “देवाः “अस्माँ “उ अस्मानेव “अवत रक्षत “हवेषु संग्रामेषु ॥ अ॒मीषां॑ चि॒त्तं प्र॑तिलो॒भयं॑ती गृहा॒णांगा॑न्यप्वे॒ परे॑हि । अ॒भि प्रेहि॒ निर्द॑ह हृ॒त्सु शोकै॑र॒न्धेना॒मित्रा॒स्तम॑सा सचन्ताम् ॥१२ अ॒मीषा॑म् । चि॒त्तम् । प्र॒ति॒ऽलो॒भय॑न्ती । गृ॒हा॒ण । अङ्गा॑नि । अ॒प्वे॒ । परा॑ । इ॒हि॒ । अ॒भि । प्र । इ॒हि॒ । निः । द॒ह॒ । हृ॒त्ऽसु । शोकैः॑ । अ॒न्धेन॑ । अ॒मित्राः॑ । तम॑सा । स॒च॒न्ता॒म् ॥१२ अमीषाम् । चित्तम् । प्रतिऽलोभयन्ती । गृहाण । अङ्गानि । अप्वे । परा । इहि । अभि । प्र । इहि । निः । दह । हृत्ऽसु । शोकैः । अन्धेन । अमित्राः । तमसा । सचन्ताम् ॥१२ हे “अप्वे पापाभिमानिनि देवते "अमीषां योद्धृणां शत्रूणां “चित्तं “प्रतिलोभयन्ती विमोहयन्ती सती “अङ्गानि तेषामवयवान् शिरआदिकान् गृहाण स्वीकुरु। “अभि “प्रेहि “अभिगच्छ। तेषां समीपं गत्वा च "हृत्सु हृदयेषु “शोकैः “निर्दह नितरां भस्मीकुरु । ते “अमित्राः अस्मच्छत्रवः “अन्धेन “तमसा “सचन्तां संगच्छन्ताम् ॥ प्रेता॒ जय॑ता नर॒ इन्द्रो॑ वः॒ शर्म॑ यच्छतु । उ॒ग्रा वः॑ सन्तु बा॒हवो॑ऽनाधृ॒ष्या यथास॑थ ॥१३ प्र । इ॒त॒ । जय॑त । न॒रः॒ । इन्द्रः॑ । वः॒ । शर्म॑ । य॒च्छ॒तु॒ । उ॒ग्राः । वः॒ । स॒न्तु॒ । बा॒हवः॑ । अ॒ना॒धृ॒ष्याः । यथा॑ । अस॑थ ॥१३ प्र । इत । जयत । नरः । इन्द्रः । वः । शर्म । यच्छतु । उग्राः । वः । सन्तु । बाहवः । अनाधृष्याः । यथा । असथ ॥१३ हे “नरः नेतारः संग्रामस्य निर्वोढारो योद्धारः “प्रेत प्रकर्षेण गच्छत ! गत्वा च "जयत तान्प्रतिभटान् । तिङः परत्वात् ' तिङ्ङतिङः' इति निघाताभावः। “वः युष्माकम् “इन्द्रः “शर्म सुखं “यच्छतु प्रयच्छतु । “वः “बाहवः “उग्रा: उद्गूर्णबलाः “सन्तु भवन्तु । “अनाधृष्याः अन्यैरनभिभाव्याः “यथा यूयम् "असथ भविष्यथ तथोग्राः सन्तु वो बाहवः ॥ ॥ २३ ॥ }} == == {{टिप्पणी| [http://puranastudy.angelfire.com/pur_index2/apratiratha.htm अप्रतिरथोपरि टिप्पणी] }} {{ऋग्वेदः मण्डल १०}} nfzzezxowyzaic1i5hn6q3zovu3i1uy 0 1078 345884 325590 2022-08-20T17:58:08Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[ऋग्वेदः]] - [[ऋग्वेदः मण्डल ६|मण्डल ६]] | author = ऋजिष्वा भारद्वाजः | translator = | section = सूक्तं ६.४९ | previous = [[ऋग्वेद: सूक्तं ६.४८|सूक्तं ६.४८]] | next = [[ऋग्वेद: सूक्तं ६.५०|सूक्तं ६.५०]] | notes = दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप्, १५ शक्वरी। }} <poem><span style="font-size: 14pt; line-height:200%"> स्तुषे जनं सुव्रतं नव्यसीभिर्गीर्भिर्मित्रावरुणा सुम्नयन्ता । त आ गमन्तु त इह श्रुवन्तु सुक्षत्रासो वरुणो मित्रो अग्निः ॥१॥ विशोविश ईड्यमध्वरेष्वदृप्तक्रतुमरतिं युवत्योः । दिवः शिशुं सहसः सूनुमग्निं यज्ञस्य केतुमरुषं यजध्यै ॥२॥ अरुषस्य दुहितरा विरूपे स्तृभिरन्या पिपिशे सूरो अन्या । मिथस्तुरा विचरन्ती पावके मन्म श्रुतं नक्षत ऋच्यमाने ॥३॥ प्र वायुमच्छा बृहती मनीषा बृहद्रयिं विश्ववारं रथप्राम् । द्युतद्यामा नियुतः पत्यमानः कविः कविमियक्षसि प्रयज्यो ॥४॥ स मे वपुश्छदयदश्विनोर्यो रथो विरुक्मान्मनसा युजानः । येन नरा नासत्येषयध्यै वर्तिर्याथस्तनयाय त्मने च ॥५॥ पर्जन्यवाता वृषभा पृथिव्याः पुरीषाणि जिन्वतमप्यानि । सत्यश्रुतः कवयो यस्य गीर्भिर्जगत स्थातर्जगदा कृणुध्वम् ॥६॥ पावीरवी कन्या चित्रायुः सरस्वती वीरपत्नी धियं धात् । ग्नाभिरच्छिद्रं शरणं सजोषा दुराधर्षं गृणते शर्म यंसत् ॥७॥ पथस्पथः परिपतिं वचस्या कामेन कृतो अभ्यानळर्कम् । स नो रासच्छुरुधश्चन्द्राग्रा धियंधियं सीषधाति प्र पूषा ॥८॥ प्रथमभाजं यशसं वयोधां सुपाणिं देवं सुगभस्तिमृभ्वम् । होता यक्षद्यजतं पस्त्यानामग्निस्त्वष्टारं सुहवं विभावा ॥९॥ भुवनस्य पितरं गीर्भिराभी रुद्रं दिवा वर्धया रुद्रमक्तौ । बृहन्तमृष्वमजरं सुषुम्नमृधग्घुवेम कविनेषितासः ॥१०॥ आ युवानः कवयो यज्ञियासो मरुतो गन्त गृणतो वरस्याम् । अचित्रं चिद्धि जिन्वथा वृधन्त इत्था नक्षन्तो नरो अङ्गिरस्वत् ॥११॥ प्र वीराय प्र तवसे तुरायाजा यूथेव पशुरक्षिरस्तम् । स पिस्पृशति तन्वि श्रुतस्य स्तृभिर्न नाकं वचनस्य विपः ॥१२॥ यो रजांसि विममे पार्थिवानि त्रिश्चिद्विष्णुर्मनवे बाधिताय । तस्य ते शर्मन्नुपदद्यमाने राया मदेम तन्वा तना च ॥१३॥ तन्नोऽहिर्बुध्न्यो अद्भिरर्कैस्तत्पर्वतस्तत्सविता चनो धात् । तदोषधीभिरभि रातिषाचो भगः पुरंधिर्जिन्वतु प्र राये ॥१४॥ नू नो रयिं रथ्यं चर्षणिप्रां पुरुवीरं मह ऋतस्य गोपाम् । क्षयं दाताजरं येन जनान्स्पृधो अदेवीरभि च क्रमाम विश आदेवीरभ्यश्नवाम ॥१५॥ </span></poem> {{सायणभाष्यम्| स्तुषे जनम्' इति पञ्चदशर्चं षष्ठं सूक्तं भारद्वाजस्य ऋजिश्वन आर्षं वैश्वदेवम् । अन्त्या षट्पञ्चाशदक्षरा शक्करी शिष्टास्त्रिष्टुभः । तथा चानुक्रान्तं --- स्तुषे पच्चोन ऋजिश्वा ह वैश्वदेवं ह शक्वर्यन्तम् ' इति । व्यूळ्हे दशरात्रे पञ्चमेऽहनीदं वैश्वदेवनिविद्धानम् । सूत्रितं च - ऋभुर्विभ्वा स्तुषे जनमिति वैश्वदेवम् ' (आश्व. श्रौ. ८. ८) इति । आद्या महानाम्नीव्रते जप्या ॥ स्तु॒षे जनं॑ सुव्र॒तं नव्य॑सीभिर्गी॒र्भिर्मि॒त्रावरु॑णा सुम्न॒यन्ता॑ । त आ ग॑मन्तु॒ त इ॒ह श्रु॑वन्तु सुक्ष॒त्रासो॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॒ग्निः ॥१ स्तु॒षे । जन॑म् । सु॒ऽव्र॒तम् । नव्य॑सीभिः । गीः॒ऽभिः । मि॒त्रावरु॑णा । सु॒म्न॒ऽयन्ता॑ । ते । आ । ग॒म॒न्तु॒ । ते । इ॒ह । श्रु॒व॒न्तु॒ । सु॒ऽक्ष॒त्रासः॑ । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒ग्निः ॥१ स्तुषे । जनम् । सुऽव्रतम् । नव्यसीभिः । गीःऽभिः । मित्रावरुणा । सुम्नऽयन्ता । ते । आ । गमन्तु । ते । इह । श्रुवन्तु । सुऽक्षत्रासः । वरुणः । मित्रः । अग्निः ॥१ "सुव्रतं सुकर्माणं “जनं दैव्यं जनं देवसंघ “नव्यसीभिः नवतराभिः “गीर्भिः स्तुतिभिः “स्तुषे अहं स्तुवे । तथा “मित्रावरुणा । मित्रः प्रमीतेस्त्रायको वरुणः पापन्निवारयिता। एतावपि देवौ स्तौमि । कीदृशौ । “सुम्नयन्ता सुम्नं सुखं स्तोतॄणामिच्छन्तौ । “सुक्षत्रासः शोभनबलाः “ते वरुणादयः सर्वे देवाः “इह अस्मिन् यज्ञे “आ “गमन्तु आगच्छन्तु । “ते तादृशाः “श्रुवन्तु । अस्मदीयाः स्तुतीः शृण्वन्तु च । अत्र मित्रादीनां परिगणनमुपलक्षणं सूक्तस्य सर्वदेवताप्रतिपादकत्वात्। अत एव पूर्वं जनमिति सामान्यनिर्देशः ।। वि॒शोवि॑श॒ ईड्य॑मध्व॒रेष्वदृ॑प्तक्रतुमर॒तिं यु॑व॒त्योः । दि॒वः शिशुं॒ सह॑सः सू॒नुम॒ग्निं य॒ज्ञस्य॑ के॒तुम॑रु॒षं यज॑ध्यै ॥२ वि॒शःऽवि॑शः । ईड्य॑म् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । अदृ॑प्तऽक्रतुम् । अ॒र॒तिम् । यु॒व॒त्योः । दि॒वः । शिशु॑म् । सह॑सः । सू॒नुम् । अ॒ग्निम् । य॒ज्ञस्य॑ । के॒तुम् । अ॒रु॒षम् । यज॑ध्यै ॥२ विशःऽविशः । ईड्यम् । अध्वरेषु । अदृप्तऽक्रतुम् । अरतिम् । युवत्योः । दिवः । शिशुम् । सहसः । सूनुम् । अग्निम् । यज्ञस्य । केतुम् । अरुषम् । यजध्यै ॥२ “विशोविशः सर्वस्याः प्रजायाः “अध्वरेषु यज्ञेषु “ईड्यम् ऋत्विग्भिः स्तुत्यम् “अदृप्तक्रतुं दर्परहितकर्माणम् अमूढप्रज्ञं वा “युवत्योः द्यावापृथिव्योः “अरतिम् अभिगन्तारम् अर्यं स्वामिनं “दिवः द्युलोकस्य “शिशुं पुत्रम् । ' दिवस्परि प्रथमं जज्ञे अग्निः ' (ऋ. सं. १०.४५.१) इति निगमः । यद्वा । दिवः स्तोतुः पुत्रभूतम् । तथापि निगमो भवति - ‘ त्वं पुत्रो भवसि यस्तेऽविधत्' ( ऋ. सं. २. १. ९) इति । “सहसः बलस्य “सूनुं पुत्रं “यज्ञस्य यागस्य “केतुं प्रज्ञापकम् "अरुषम् आरोचमानम् एवंगुणकम् “अग्निं “यजध्यै यष्टुम् । स्तुषे इत्यनुषज्यते । स्तुषे स्तुवे ।। अ॒रु॒षस्य॑ दुहि॒तरा॒ विरू॑पे॒ स्तृभि॑र॒न्या पि॑पि॒शे सूरो॑ अ॒न्या । मि॒थ॒स्तुरा॑ वि॒चर॑न्ती पाव॒के मन्म॑ श्रु॒तं न॑क्षत ऋ॒च्यमा॑ने ॥३ अ॒रु॒षस्य॑ । दु॒हि॒तरा॑ । विरू॑पे॒ इति॒ विऽरू॑पे । स्तृऽभिः॑ । अ॒न्या । पि॒पि॒शे । सूरः॑ । अ॒न्या । मि॒थः॒ऽतुरा॑ । वि॒चर॑न्ती॒ इति॑ वि॒ऽचर॑न्ती । पा॒व॒के इति॑ । मन्म॑ । श्रु॒तम् । न॒क्ष॒तः॒ । ऋ॒च्यमा॑ने॒ इति॑ ॥३ अरुषस्य । दुहितरा । विरूपे इति विऽरूपे । स्तृऽभिः । अन्या । पिपिशे । सूरः । अन्या । मिथःऽतुरा । विचरन्ती इति विऽचरन्ती । पावके इति । मन्म । श्रुतम् । नक्षतः । ऋच्यमाने इति ॥३ इयमहोरात्रयोः स्तुतिः । "अरुषस्य आरोचमानस्य सूर्यस्य "दुहितरा दुहितरौ । सूर्येण हि अहोरात्रयोर्विभागः क्रियते । अतस्तदधीनात्मलाभत्वात् तस्य दुहितरावित्युच्येते । “विरूपे शुक्लकृष्णतया नानारूपे । तयोः “अन्या एका रात्रिः “स्तृभिः नक्षत्रैः “पिपिशे पिश्यते संश्लिष्यते । ‘ पिश अवयवे' इति धातुः । “अन्या अहरात्मिका दुहिता “सूरः सूर्येण पिपिशे संश्लिष्यते । ते च नक्षत्रैः सूर्येण चालंकृते भवत इत्यर्थः । “मिथस्तुरा परस्परं बाधयन्त्यौ । अह्ना रात्रिर्निवर्त्यते रात्र्या चाहरिति परस्परं बाधः । अत एव “विचरन्ती विविधं पृथक् चरन्त्यौ "पावके सर्वस्य शोधयित्र्यौ । एवंभूते अहश्च रात्रिश्च “ऋच्यमाने अस्माभिः स्तूयमाने सत्यौ “श्रुतं श्रोतव्यं “मन्म मननीयं स्तोत्रमस्मत्कृतं “नक्षतः व्याप्नुताम् ॥ प्र वा॒युमच्छा॑ बृह॒ती म॑नी॒षा बृ॒हद्र॑यिं वि॒श्ववा॑रं रथ॒प्राम् । द्यु॒तद्या॑मा नि॒युत॒ः पत्य॑मानः क॒विः क॒विमि॑यक्षसि प्रयज्यो ॥४ प्र । वा॒युम् । अच्छ॑ । बृ॒ह॒ती । म॒नी॒षा । बृ॒हत्ऽर॑यिम् । वि॒श्वऽवा॑रम् । र॒थ॒ऽप्राम् । द्यु॒तत्ऽया॑मा । नि॒ऽयुतः॑ । पत्य॑मानः । क॒विः । क॒विम् । इ॒य॒क्ष॒सि॒ । प्र॒य॒ज्यो॒ इति॑ प्रऽयज्यो ॥४ प्र । वायुम् । अच्छ । बृहती । मनीषा । बृहत्ऽरयिम् । विश्वऽवारम् । रथऽप्राम् । द्युतत्ऽयामा । निऽयुतः । पत्यमानः । कविः । कविम् । इयक्षसि । प्रयज्यो इति प्रऽयज्यो ॥४ ”बृहती महती “मनीषा अस्मदीया स्तुतिः "वायुम् "अच्छ आभिमुख्येन “प्र गच्छतु ॥ उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः ॥ कीदृशं वायुम् । “बृहद्रयिं महाधनं “विश्ववारं विश्वैर्वरणीयं संभजनीयं “रथप्रां रथस्यात्मीयस्य प्रातारं पूरयितारम् । यद्वा । स्तोतॄणां रथं धनैः पूरयितारम् । अथ प्रत्यक्षस्तुतिः । हे “प्रयज्यो प्रकर्षेण यष्टव्य वायो “द्युतद्यामा प्रदीप्तयानः “नियुतः आत्मीयरथयोज्याः वडवाः ताः “पत्यमानः अभिपतन्नभिगच्छन् । यद्वा । पत्यतिरैश्वर्यकर्मा। तासां वडवानामीश्वरः “कविः क्रान्तदर्शी। एवंभूतः त्वं “कविं मेधाविनं स्तोतारम् “इयक्षसि धनेन पूजय ॥ स मे॒ वपु॑श्छदयद॒श्विनो॒र्यो रथो॑ वि॒रुक्मा॒न्मन॑सा युजा॒नः । येन॑ नरा नासत्येष॒यध्यै॑ व॒र्तिर्या॒थस्तन॑याय॒ त्मने॑ च ॥५ सः । मे॒ । वपुः॑ । छ॒द॒य॒त् । अ॒श्विनोः॑ । यः । रथः॑ । वि॒रुक्मा॑न् । मन॑सा । यु॒जा॒नः । येन॑ । न॒रा॒ । ना॒स॒त्या॒ । इ॒ष॒यध्यै॑ । व॒र्तिः । या॒थः । तन॑याय । त्मने॑ । च॒ ॥५ सः । मे । वपुः । छदयत् । अश्विनोः । यः । रथः । विरुक्मान् । मनसा । युजानः । येन । नरा । नासत्या । इषयध्यै । वर्तिः । याथः । तनयाय । त्मने । च ॥५ “अश्विनोः स्वभूतः “सः रथः “मे मदीयं “वपुः शरीरं “छदयत् छादयतु । तेजसाच्छादयतु । “यो “रथो “विरुक्मान् विरोचनवान् विशेषेण दीप्यमानः “मनसा मनोव्यापारमात्रेण “युजानः अश्वैः संप्रयुज्यमानो भवति । हे “नरा नेतारौ हे “नासत्या सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ नासिकाप्रभवौ वाश्विनौ “येन रथेन “वर्तिः स्तोतृगृहं “तनयाय पुत्राय “त्मने आत्मने तत्पित्रे स्तोत्रे “च “इषयध्यै कामान् प्रापयितुं “याथः गच्छथः स रथः इति पूर्वत्रान्वयः ॥ ॥ ५ ॥ पर्ज॑न्यवाता वृषभा पृथि॒व्याः पुरी॑षाणि जिन्वत॒मप्या॑नि । सत्य॑श्रुतः कवयो॒ यस्य॑ गी॒र्भिर्जग॑तः स्थात॒र्जग॒दा कृ॑णुध्वम् ॥६ पर्ज॑न्यवाता । वृ॒ष॒भा॒ । पृ॒थि॒व्याः । पुरी॑षाणि । जि॒न्व॒त॒म् । अप्या॑नि । सत्य॑ऽश्रुतः । क॒व॒यः॒ । यस्य॑ । गीः॒ऽभिः । जग॑तः । स्था॒तः॒ । जग॑त् । आ । कृ॒णु॒ध्व॒म् ॥६ पर्जन्यवाता । वृषभा । पृथिव्याः । पुरीषाणि । जिन्वतम् । अप्यानि । सत्यऽश्रुतः । कवयः । यस्य । गीःऽभिः । जगतः । स्थातः । जगत् । आ । कृणुध्वम् ॥६ हे “पर्जन्यवाता पर्जन्यवायू “वृषभा वृष्टेः कर्तारौ “पृथिव्याः । अन्तरिक्षनामैतत् । अन्तरिक्षात् “अप्यानि आप्तव्यानि “पुरीषाणि पूरकाण्युदकानि “जिन्वतं प्रेरयतम् । उत्तरोऽर्धर्चो मारुतः । हे “सत्यश्रुतः सत्यस्य स्तोत्रस्य श्रोतारः “कवयः मेधाविनो मरुतः “यस्य स्तोतुः “गीर्भिः स्तुतिभिः यूयं स्तुता भवथ तस्य स्तोतुः “जगत् स्थावरजङ्गमात्मकं सर्वं प्राणिजातम् “आ "कृणुध्वम् आभिमुख्येन कुरुत । हे "जगतः “स्थातः । गणाभिप्रायमेकवचनम्। स्थावरजङ्गमात्मकस्य जगतोऽवस्थापक हे मरुद्गण इति योज्यम् ॥ अन्वारम्भणीयायां सारस्वतस्य हविषो याज्या ‘पावीरवी' इत्येषा । सूत्रितं च ---- ‘ पावीरवी कन्या चित्रायुः पीपिवांसं सरस्वतः ' (आश्व. श्रौ. २. ८) इति । एकादशिने सारस्वते पशावेषैव पुरोडाशस्य याज्या । सूत्रितं च - ‘ पावीरवी कन्या चित्रायुर्यस्ते स्तनः शशयो यो मयोभूः ' ( आश्व. श्रौ. ३.७) इति । अग्निमारुते शस्त्रेऽप्येषा । सूत्रितं च - ‘ राकामहमिति द्वे पावीरवी कन्या चित्रायुः (आश्व. श्रौ. ५. २० ) इति ॥ पावी॑रवी क॒न्या॑ चि॒त्रायु॒ः सर॑स्वती वी॒रप॑त्नी॒ धियं॑ धात् । ग्नाभि॒रच्छि॑द्रं शर॒णं स॒जोषा॑ दुरा॒धर्षं॑ गृण॒ते शर्म॑ यंसत् ॥७ पावी॑रवी । क॒न्या॑ । चि॒त्रऽआ॑युः । सर॑स्वती । वी॒रऽप॑त्नी । धिय॑म् । धा॒त् । ग्नाभिः॑ । अच्छि॑द्रम् । श॒र॒णम् । स॒ऽजोषाः॑ । दुः॒ऽआ॒धर्ष॑म् । गृ॒ण॒ते । शर्म॑ । यं॒स॒त् ॥७ पावीरवी । कन्या । चित्रऽआयुः । सरस्वती । वीरऽपत्नी । धियम् । धात् । ग्नाभिः । अच्छिद्रम् । शरणम् । सऽजोषाः । दुःऽआधर्षम् । गृणते । शर्म । यंसत् ॥७ “पावीरवी शोधयित्री “कन्या कमनीया “चित्रायुः चित्रगमना चित्रान्ना वा “वीरपत्नी । वीरः प्रजापतिः पतिर्यस्यास्तादृशी । यद्वा । वीराणां पालयित्री । एवंभूता “सरस्वती “धियम् अस्मदीयं कर्म यज्ञाख्यं “धात् दधातु । धारयतु । ददातु वा । शब्देन प्रतिपादितो ह्यर्थोऽनुष्ठीयते । अपि च “ग्नाभिः देवपत्नीभिः सजोषाः सह प्रीयमाणा । यद्वा । ग्नाः गायत्र्यादीनि छन्दांसि । ‘ छन्दांसि वै ग्नाः' ( तै. सं. ५. १. ७. २ ) इति श्रुतेः । तैः सह प्रीयमाणा “गृणते स्तुवते मह्यम् “अच्छिद्रं छिद्ररहितं "दुराधर्षं शत्रुभिः शीतवातादिभिश्च धर्षितुमशक्यं “शरणं गृहं “शर्म सुखं च "यंसत् प्रयच्छतु ॥ एकादशिने पौष्णे पशौ ‘पथस्पथः' इति हविषो याज्या । सूत्रितं च ---- ‘ पथस्पथः परिपतिं वचस्या बृहस्पते या परमा परावदिति द्वे' ( आश्व. श्रौ. ३. ७ ) इति ॥ प॒थस्प॑थ॒ः परि॑पतिं वच॒स्या कामे॑न कृ॒तो अ॒भ्या॑नळ॒र्कम् । स नो॑ रासच्छु॒रुध॑श्च॒न्द्राग्रा॒ धियं॑धियं सीषधाति॒ प्र पू॒षा ॥८ प॒थःऽप॑थः । परि॑ऽपतिम् । व॒च॒स्या । कामे॑न । कृ॒तः । अ॒भि । आ॒न॒ट् । अ॒र्कम् । सः । नः॒ । रा॒स॒त् । शु॒रुधः॑ । च॒न्द्रऽअ॑ग्राः । धिय॑म्ऽधियम् । सी॒स॒धा॒ति॒ । प्र । पू॒षा ॥८ पथःऽपथः । परिऽपतिम् । वचस्या । कामेन । कृतः । अभि । आनट् । अर्कम् । सः । नः । रासत् । शुरुधः । चन्द्रऽअग्राः । धियम्ऽधियम् । सीसधाति । प्र । पूषा ॥८ "पथस्पथः सर्वस्य मार्गस्य “परिपतिम् अधिपतिम् “अर्कम् अर्चनीयं पूषणं "कामेन काम्यमानेन फलेन “कृतः वशीकृतः स्तोता “वचस्या स्तुत्या “अभ्यानट् अभ्यश्नुताम् । प्राप्नोतु । “सः च “पूषा “नः अस्मभ्यं “शुरुधः शुचो रोधयित्रीः गाः “चन्द्राग्राः । चन्द्रमिति हिरण्यनाम । हिरण्यप्रमुखा यद्वा स्वर्णशृङ्गाः “रासत् ददातु ॥ ‘रा दाने ' । अस्माल्लेटि रूपम् ॥ तथा “धियंधियं सर्वमस्मदीयं कर्म स पूषा “प्र “सीषधाति प्रसाधयतु ।। त्वाष्ट्रे पशौ ‘ प्रथमभाजम् ' इति हविषो याज्या । सूत्रितं च - ‘ प्रथमभाजं यशसं वयोधां सोमापूषणा जनना रयीणामिति सूक्तम् ' (आश्व. श्रौ. ३.८) इति ॥ प्र॒थ॒म॒भाजं॑ य॒शसं॑ वयो॒धां सु॑पा॒णिं दे॒वं सु॒गभ॑स्ति॒मृभ्व॑म् । होता॑ यक्षद्यज॒तं प॒स्त्या॑नाम॒ग्निस्त्वष्टा॑रं सु॒हवं॑ वि॒भावा॑ ॥९ प्र॒थ॒म॒ऽभाज॑म् । य॒शस॑म् । व॒यः॒ऽधाम् । सु॒ऽपा॒णिम् । दे॒वम् । सु॒ऽगभ॑स्तिम् । ऋभ्व॑म् । होता॑ । य॒क्ष॒त् । य॒ज॒तम् । प॒स्त्या॑नाम् । अ॒ग्निः । त्वष्टा॑रम् । सु॒ऽहव॑म् । वि॒भाऽवा॑ ॥९ प्रथमऽभाजम् । यशसम् । वयःऽधाम् । सुऽपाणिम् । देवम् । सुऽगभस्तिम् । ऋभ्वम् । होता । यक्षत् । यजतम् । पस्त्यानाम् । अग्निः । त्वष्टारम् । सुऽहवम् । विभाऽवा ॥९ “प्रथमभाजं प्रथम उत्पत्तिकाल एव विभक्तारं जन्तूनाम् । यावच्छो वै रेतसः सिक्तस्य त्वष्टा रूपाणि विकरोति तावच्छो वै तत्प्र जायते ' ( तै. सं. १. ५. ९. १ ) इति श्रुतेः । “यशसं यशस्विनं “वयोधां वयसोऽन्नस्य हविर्लक्षणस्य धातारं धारयितारं यद्वा स्तोतृभ्योऽन्नप्रदं “सुपाणिम् । हस्तस्य मणिबन्धादूर्ध्वप्रदेशः पाणिः । शोभनपाणिकं “देवं दानादिगुणयुक्तं “सुगभस्तिम् । गभस्तिरिति बाहुनाम। शोभनदोर्दण्डम् “ऋभ्वम् उरु भासमानं महान्तं वा “पस्त्यानाम् । पस्त्यमिति गृहनाम। तत्स्थानां “यजतं यष्टव्यम् । गृहस्थैर्यजनीयमित्यर्थः । “सुहवं सुखेन ह्वातुं शक्यम् । एवंभूतं “त्वष्टारं “होता देवानामाह्वाता “विभावा दीप्यमानः “अग्निः “यक्षत् यजत् । अनेन हविषा यजतु ॥ भुव॑नस्य पि॒तरं॑ गी॒र्भिरा॒भी रु॒द्रं दिवा॑ व॒र्धया॑ रु॒द्रम॒क्तौ । बृ॒हन्त॑मृ॒ष्वम॒जरं॑ सुषु॒म्नमृध॑ग्घुवेम क॒विने॑षि॒तास॑ः ॥१० भुव॑नस्य । पि॒तर॑म् । गीः॒ऽभिः । आ॒भिः । रु॒द्रम् । दिवा॑ । व॒र्धय॑ । रु॒द्रम् । अ॒क्तौ । बृ॒हन्त॑म् । ऋ॒ष्वम् । अ॒जर॑म् । सु॒ऽसु॒म्नम् । ऋध॑क् । हु॒वे॒म॒ । क॒विना॑ । इ॒षि॒तासः॑ ॥१० भुवनस्य । पितरम् । गीःऽभिः । आभिः । रुद्रम् । दिवा । वर्धय । रुद्रम् । अक्तौ । बृहन्तम् । ऋष्वम् । अजरम् । सुऽसुम्नम् । ऋधक् । हुवेम । कविना । इषितासः ॥१० “भुवनस्य भूतजातस्य “पितरं पालयितारं “रुद्रम् । रुत् दुःखम् । तत् द्रावयितारमीश्वरम् “आभिः “गीर्भिः स्तुतिभिः "दिवा अहनि हे स्तोतः “वर्धय । “अक्तौ रात्र्यां च तमेव “रुद्रं स्तुतिभिर्वर्धय । वयं च “कविना प्राज्ञेन रुद्रेण “इषितासः प्रेरिताः सन्त: “बृहन्तं महान्तम् “ऋष्वं दर्शनीयम् “अजरं जरारहितं "सुषुम्नं शोभनसुखमेवंगुणविशिष्टं रुद्रम् “ऋधक् ऋद्धं समृद्धं यथा भवति तथा “हुवेम स्तवाम ॥ ॥ ६ ॥ आ यु॑वानः कवयो यज्ञियासो॒ मरु॑तो ग॒न्त गृ॑ण॒तो व॑र॒स्याम् । अ॒चि॒त्रं चि॒द्धि जिन्व॑था वृ॒धन्त॑ इ॒त्था नक्ष॑न्तो नरो अङ्गिर॒स्वत् ॥११ आ । यु॒वा॒नः॒ । क॒व॒यः॒ । य॒ज्ञि॒या॒सः॒ । मरु॑तः । ग॒न्त । गृ॒ण॒तः । व॒र॒स्याम् । अ॒चि॒त्रम् । चि॒त् । हि । जिन्व॑थ । वृ॒धन्तः॑ । इ॒त्था । नक्ष॑न्तः । न॒रः॒ । अ॒ङ्गि॒र॒स्वत् ॥११ आ । युवानः । कवयः । यज्ञियासः । मरुतः । गन्त । गृणतः । वरस्याम् । अचित्रम् । चित् । हि । जिन्वथ । वृधन्तः । इत्था । नक्षन्तः । नरः । अङ्गिरस्वत् ॥११ हे "युवानः नित्यतरुणाः “कवयः प्राज्ञाः “यज्ञियासः यज्ञार्हा एवंभूता हे “मरुतः “गृणतः स्तुवतः “वरस्यां वरणीयां स्तुतिं प्रति “आ “गन्त आगच्छत । अपि च हे “नरः नेतारो मरुतः “इत्था इत्थमनेन प्रकारेण “वृधन्तः वर्धमानाः । यद्वा इत्था अमुत्रान्तरिक्षे “नक्षन्तः व्याप्नुवन्तः “अङ्गिरस्वत् । अङ्गिरसो गमनशीला रश्मयः । ते यथा शीघ्रं नभस्तलं व्याप्नुवन्ति तद्वत् । यद्वा । ऋषय एवाङ्गिरसः । तद्वच्छीघ्रगामिनः । एवंभूता यूयम् “अचित्रं “चित् । ओषधिवनस्पतिभिर्निबिडो देशश्चित्रम् । तद्विलक्षणम् ओषध्यादिभिर्वियुक्तमपि देशं “जिन्वथ वृष्ट्या तर्पयथ। "हि इति पूरणः ॥ प्र वी॒राय॒ प्र त॒वसे॑ तु॒रायाजा॑ यू॒थेव॑ पशु॒रक्षि॒रस्त॑म् । स पि॑स्पृशति त॒न्वि॑ श्रु॒तस्य॒ स्तृभि॒र्न नाकं॑ वच॒नस्य॒ विप॑ः ॥१२ प्र । वी॒राय॑ । प्र । त॒वसे॑ । तु॒राय॑ । अज॑ । यू॒थाऽइ॑व । प॒शु॒ऽरक्षिः॑ । अस्त॑म् । सः । पि॒स्पृ॒श॒ति॒ । त॒न्वि॑ । श्रु॒तस्य॑ । स्तृऽभिः॑ । न । नाक॑म् । व॒च॒नस्य॑ । विपः॑ ॥१२ प्र । वीराय । प्र । तवसे । तुराय । अज । यूथाऽइव । पशुऽरक्षिः । अस्तम् । सः । पिस्पृशति । तन्वि । श्रुतस्य । स्तृऽभिः । न । नाकम् । वचनस्य । विपः ॥१२ “वीराय विक्रान्ताय विविधं शत्रूणामीरकाय वा मरुद्गणाय “प्र “अज हे स्तोतः स्तुतिं प्रगमय । तथा “तवसे बलिने “तुराय क्षिप्रगमनाय च तस्मै गणाय “प्र अज। तत्र दृष्टान्तः । “पशुरक्षिः पशुपालकः “यूथेव । स यथा गोयूथानि सायंकाले “अस्तं गृहं शीघ्रं गमयति तद्वत् शीघ्रं स्तुतिं प्रेरयेत्यर्थः। “सः च मरुद्गणः “वचनस्य वक्तुः “विपः विप्रस्य मेधाविनः स्तोतुः “श्रुतस्य । क्रियाग्रहणमपि कर्तव्यमिति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥ श्रुतं श्रोतव्यं स्तोत्रं “तन्वि आत्मीये शरीरे “पिस्पृशति स्पर्शयतु । संश्लेषयतु । तत् स्तोत्रं हृद्गतं भवत्वित्यर्थः । स्पर्शने दृष्टान्तः । “स्तृभिर्न “नाकम् । यथा नक्षत्रैर्नाकमन्तरिक्षं स्पर्शयति संश्लेषयति तद्वत् ॥ यो रजां॑सि विम॒मे पार्थि॑वानि॒ त्रिश्चि॒द्विष्णु॒र्मन॑वे बाधि॒ताय॑ । तस्य॑ ते॒ शर्म॑न्नुपद॒द्यमा॑ने रा॒या म॑देम त॒न्वा॒३॒॑ तना॑ च ॥१३ यः । रजां॑सि । वि॒ऽम॒मे । पार्थि॑वानि । त्रिः । चि॒त् । विष्णुः॑ । मन॑वे । बा॒धि॒ताय॑ । तस्य॑ । ते॒ । शर्म॑न् । उ॒प॒ऽद॒द्यमा॑ने । रा॒या । म॒दे॒म॒ । त॒न्वा॑ । तना॑ । च॒ ॥१३ यः । रजांसि । विऽममे । पार्थिवानि । त्रिः । चित् । विष्णुः । मनवे । बाधिताय । तस्य । ते । शर्मन् । उपऽदद्यमाने । राया । मदेम । तन्वा । तना । च ॥१३ "यः “विष्णुः “बाधिताय असुरैर्हिंसिताय “मनवे प्रजापतये तदर्थं “पार्थिवानि पृथिव्या संबद्धानि “रजांसि लोकान् । त्रींल्लोकानिति यावत् । “त्रिः “विममे। “चित् इत्यवधारणे । त्रिभिरेव विक्रमणैः परिमितवान् । हे विष्णो “तस्य तादृशस्य “ते तव । तृतीयार्थे षष्ठी । ईदृशेन त्वया “उपदद्यमाने अस्मभ्यं दीयमाने “शर्मन् शर्मणि गृहे सुखे वा वर्तमानाः सन्तो वयं “राया धनेन “तन्वा रोगादिरहितेन शरीरेण च “तना तनयेन पुत्रेण “च “मदेम मोदेम । हृष्टा भवेम ।। तन्नोऽहि॑र्बु॒ध्न्यो॑ अ॒द्भिर॒र्कैस्तत्पर्व॑त॒स्तत्स॑वि॒ता चनो॑ धात् । तदोष॑धीभिर॒भि रा॑ति॒षाचो॒ भग॒ः पुरं॑धिर्जिन्वतु॒ प्र रा॒ये ॥१४ तत् । नः॒ । अहिः॑ । बु॒ध्न्यः॑ । अ॒त्ऽभिः । अ॒र्कैः । तत् । पर्व॑तः । तत् । स॒वि॒ता । चनः॑ । धा॒त् । तत् । ओष॑धीभिः । अ॒भि । रा॒ति॒ऽसाचः॑ । भगः॑ । पुर॑म्ऽधिः । जि॒न्व॒तु॒ । प्र । रा॒ये ॥१४ तत् । नः । अहिः । बुध्न्यः । अत्ऽभिः । अर्कैः । तत् । पर्वतः । तत् । सविता । चनः । धात् । तत् । ओषधीभिः । अभि । रातिऽसाचः । भगः । पुरम्ऽधिः । जिन्वतु । प्र । राये ॥१४ “बुध्न्यः । बुध्नमन्तरिक्षम् । तत्र भवः “अहिः । एत्यन्तरिक्ष इत्यहिः । उक्तं च –'अहिरयनादेत्यन्तरिक्षे ' ( निरु. [https://sa.wikisource.org/s/6zh २. १७]) इति । एतत्पदद्वयाभिधेयो देवः “अर्कैः अर्चनसाधनैर्मन्त्रैः स्तूयमानः सन् “नः अस्मभ्यं “तत् लोके प्रसिद्धं “चनः अन्नम् “अद्भिः उदकैः सार्धं “धात् दधातु विदधातु । प्रयच्छतु । “पर्वतः पूरयिता । ' पर्व पूरणे ' इति धातुः । यद्वा । पर्ववद्वज्रं पर्वतः । तद्वान् । पर्वतस्य गिरेः शत्रुरिति वा पर्वतः । स च “तत् चनो दधातु । तथा “सविता प्रेरको देवश्च “तत् चनो दधातु । अपि च “रातिषाचः । रातिं दानं सचन्ते सेवन्ते इति रातिषाचो विश्वे देवाः । ते च “ओषधीभिः । ओषः पाकः आसु धीयते इत्योषधयस्तिलमाषाद्याः । ताभिः सार्धं “तत् अन्नम् “अभि प्रयच्छन्तु । तथा “पुरंधिः बहुधीर्बहुप्रज्ञो वा बहुकर्मा वा “भगः भजनीय एतत्संज्ञो देवश्च “राये धनार्थं “प्र जिन्वतु अस्मान् प्रेरयतु ॥ नू नो॑ र॒यिं र॒थ्यं॑ चर्षणि॒प्रां पु॑रु॒वीरं॑ म॒ह ऋ॒तस्य॑ गो॒पाम् । क्षयं॑ दाता॒जरं॒ येन॒ जना॒न्स्पृधो॒ अदे॑वीर॒भि च॒ क्रमा॑म॒ विश॒ आदे॑वीर॒भ्य१॒॑श्नवा॑म ॥१५ नु । नः॒ । र॒यिम् । र॒थ्य॑म् । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राम् । पु॒रु॒ऽवीर॑म् । म॒हः । ऋ॒तस्य॑ । गो॒पाम् । क्षय॑म् । दा॒त॒ । अ॒जर॑म् । येन॑ । जना॑न् । स्पृधः॑ । अदे॑वीः । अ॒भि । च॒ । क्रमा॑म । विशः॑ । आऽदे॑वीः । अ॒भि । अ॒श्नवा॑म ॥१५ नु । नः । रयिम् । रथ्यम् । चर्षणिऽप्राम् । पुरुऽवीरम् । महः । ऋतस्य । गोपाम् । क्षयम् । दात । अजरम् । येन । जनान् । स्पृधः । अदेवीः । अभि । च । क्रमाम । विशः । आऽदेवीः । अभि । अश्नवाम ॥१५ हे सर्वे देवाः “नः अस्मभ्यं “रयिं धनं “क्षयं गृहं च “दात प्रयच्छत। कीदृशं रयिम् । “रथ्यं रथसंबन्धिनम् । रथयुक्तमित्यर्थः । “चर्षणिप्राम्। चर्षणयो मनुष्याः। तेषां पूरयितारं “पुरुवीरम् । वीर्याज्जायन्त इति वीराः पुत्रादयः । बहुभिर्वीरैरुपेतम् । “महः महतः “ऋतस्य यज्ञस्य “गोपां रक्षकम् । दक्षिणारूपेण धनेन हि यज्ञो रक्ष्यते । ‘मृतो यज्ञस्त्वदक्षिणः' इति वचनात् । कीदृशं क्षयम् । “अजरं जरारहितम् । “येन रयिणा क्षयेण च “जनान् शत्रून् “स्पृधः स्पर्धमानाः “अदेवीः अदेवसंबन्धिनीः आसुरीः सेनाः “च “अभि “क्रमाम अभिभवेम । तथा “आदेवीः । आगता देवा यासु हविः स्वीकारार्थं ता आदेव्यः । तादृशीश्च “विशः प्रजा यज्ञानुष्ठायिनीर्येन धनेन गृहेण च “अभ्यश्नवाम अभिप्राप्नवाम तादृशं धनं गृहं च दातेत्यन्वयः ॥ ॥ ७ ॥ ॥ ४ ॥ }} {{ऋग्वेदः मण्डल ६}} ts02wuf8e9ynqvc9k8etr2dhrfcor1t 3 6240 346411 343490 2022-08-21T00:10:36Z Puranastudy 1572 /* पृष्ठविषये */ wikitext text/x-wiki == काचित् उपायकल्पना == शुभावर्या, इदानीं यावत् नवीनग्रन्थस्य सम्पादनान्तरं, तस्य सामग्र्याः विकिस्रोतोपरि आरोपणानन्तरं ग्रन्थस्य या एकलसञ्चिका अभवत्, तस्याः स्थापनं अहं गूगल डांकुमेंट्स उपरि करोमि स्म। गूगल डांकुमेंट्स स्थानात् यः कश्चित् एकलसञ्चिकायाः अवापरोपणं कर्तु एच्छत्, सः स्वतन्त्रः आसीत्। किन्तु इदानीं अयं प्रक्रिया सरलं नास्ति। अवारोपणाय अनुमत्याः आवश्यकता भवति। किं भवत्याः संज्ञाने सञ्चिकायाः आरोपणाय अन्यः कोपि स्थलः अस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०३, २५ जुलै २०२२ (UTC) puranastudy ::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अस्मिन् विषये मम ज्ञानं नास्ति | अन्ये संगणकतज्ञाः मार्गदर्शनं कुर्युः | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३०, २६ जुलै २०२२ (UTC) नमस्ते शुभे महोदये, अहम् अरुणः नाम अमेरिकदेशीयः अभियन्त्री। एतानि सर्वाणि पुस्तकानि दृष्ट्वा, यानि त्वया अन्यैः च विकिस्रोतसि लिखितानि संशोधितानि च, परमाम् एव प्रीतिम् आगतः अस्मि। मम प्रीतस्य तु एका शङ्का संभूता, यत् विकिस्रोतः सुसमर्थम् अपि सत् दुरवगम्यं लौकिकजनैः.। अहम् अपि, संगणकाभियन्त्री सन् अपि, एतत् सर्वं पश्यन् मूढः इव तिष्ठामि। अतः एषा एवे मम उपायकल्पना: "user interface" इति सरलीक्रियेत अन्यस्मिन् कस्मिंश्चित् जालदेशे इति। अस्मिन् सरलीकृते, सम्पादक-जनसंख्या द्विगुणा दशगुणा वा भवेत् इति मन्ये। अपि च, लेखन-संशोधन-आदि-कार्याणि वेगतरं क्रियेरन् इति आशा। तद् अहं यथोक्तम् औपयिकं जलदेशं रचयितुम् इच्छामि। "हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा" इति एतेन भवतीम् एव पृच्छामि, यद्वा यथोक्तः उपायः साफल्यम् अव्यर्थतां च गच्छेत् यदि वा न। [[सदस्यः:अरुणः|अरुणः]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:अरुणः|सम्भाषणम्]]) ००:१४, २४ सेप्टेम्बर् २०२१ (UTC) :: नमस्ते [[सदस्यः:अरुणः|अरुण]]वर्य, भवतः सन्देशं पठित्वा सन्तोषः अनुभूतः । निश्चयेन एतादृशः प्रयासः करणीयः अस्ति । अस्मिन् विषये चर्चां कर्तुम् अत्र लेखितुमर्हति - मम जिमैल् - shubhazero - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:१२, २५ सेप्टेम्बर् २०२१ (UTC) ==शीर्षकाः == शुभावर्या, मया अद्य यः संदेशः प्रेषितः अस्ति, तत् केनापि कारणेण अन्येभः संदेशैः सह मिश्रितमस्ति। पुनः प्रेषयामि - विकिस्रोतस्य मुख्यपृष्ठे वेदाः शीर्षके उपवेदाः संज्ञकःः एकः पृष्ठः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/7ao उपवेदाः] तस्मिन् पृष्ठे धनुर्वेदः शीर्षकः उपलब्धः अस्ति। किन्तु न स्थापत्यवेदः(शिल्पशास्त्रः)। अस्य नियोजनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०७:१६, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy अपि च, यस्य पृष्ठस्य भवता अद्य अपलोपनं कृतमस्ति, तत् मम संगणके विकृतरूपे इदानीमपि दृष्यमानः अस्ति, न पूर्णरूपेण अपाकृतः अस्ति। अहं गणेशपुराणम्/खण्डः १(उपासनाखण्डम्)/अध्यायाः ७१-७५ शीर्षकस्य पृष्ठस्य निर्माणं कर्तुमिच्छामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०७:१६, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy शुभावर्या, नारदपुराणे [https://sa.wikisource.org/s/4zs १.५६] सप्तशताधिकाः श्लोकाः सन्ति। तेषां उपशीर्षकेषु विभाजनाय किं कूटसंकेतः अस्ति, येन उपशीर्षकाः पाठस्य अंगाः न भवेयुः, यदा माऊस शीर्षकोपरि स्पर्शं करोति, तदैव ते दृष्टिगतानि भवेयुः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २०:०८, ५ जुलै २०२१ (UTC)puranastudy :::नमस्ते, मया किं करणीयमिति न ज्ञातम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:३०, ६ जुलै २०२१ (UTC) ==सामवेदः== शुभावर्या, यदाकदा अहं सामगानस्य संचिकायाः आरोपणं विकिमीडिया उपरि करोमि। अयं सामगानं ध्वानिक संचिकारूपे अस्ति। अयं न मया कृतं गानमस्ति, अपितु तंजौरनगरात् श्री सीतारमणेन कृतमस्ति। यदा अस्य आरोपणं अहं विकिमीडिया उपरि करोमि, तदा अहं वचनं ददामि यत् अयं मम कृतिरस्ति। नायं सत्यः। अस्य कः विकल्पः अस्ति। श्री सीतारमणः कथयति यत् तेन अस्य गानं सम्पूर्णविश्वे प्रचारप्रसारहेतु कृतमस्ति। अतएव, तस्य संग्रहात् अंशं गृहीत्वा विकिमीडिया उपरि स्थापनं दोषपूर्णं नास्ति। किन्तु मम कृति अपि अयं नास्ति। अस्य किं विकल्पः अस्ति। विकिमीडिया विकल्परूपेण कर्तापक्षतः ईमेलस्य अपेक्षा करोति यत् तेन अस्य सर्वाधिकारः विकिमीडियाहेतु प्रदत्तः अस्ति। किन्तु मम संदर्भे अयं संभवं नास्ति यत् श्री सीतारमणतः शपथपत्रग्रहणं सम्भवं अस्ति। श्री जी.के. सीतारमणस्य दूरभाषः 07639588146 अस्ति। अहं तेन सह हिन्दीभाषायां वार्तालापं करोमि। तस्य निवाससंकेतः - श्री जी.के. सीतारामन, श्री वेंकटाद्रि विद्यापीठम् ट्रस्ट, 2/205, अग्रहारम्, कालांचेरी, तंजोर 613504 [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १७:३६, २९ एप्रिल् २०२० (UTC)puranastudy शुभा महोदया, सामवेदस्य सामस्य मया केनापि प्रकारेण नवीनपृष्ठः सर्जितः अस्ति। https://sa.wikisource.org/s/1sjv प्रश्नमस्ति - यानि सामगानानि सन्ति, ते बिम्बरूपेण सन्ति। तेषां लिप्यान्तरणं संभवं नास्ति। सर्वेषां सामानां बिम्बानां प्रकाशनं विकिसोर्स उपरि केन प्रकारेण भवितुं शक्यते। किं तेषां बिम्बानां पृथक् - पृथक् अपलोडिंग विकिमीडिया कामन्स उपरि करणीयमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १५:४४, ३१ मई २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] उत्तरम् ईपत्रद्वारा प्रेषितमस्ति । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:०२, ४ जून २०१९ (UTC) शुभा महोदया, यथा भवान् जानाति, सामवेदसंहितायाः यः गेयभागमस्ति, यथा प्राकृतगेय एवं ऊहगानम्, तस्य युनिकोड रूपान्तरणम् संभवं नास्ति। केन प्रकारेण एषां ग्रन्थानां समावेशं संस्कृतविकिसोर्स उपरि संभवं अस्ति। यदि तेषां समावेशं भवेत्, तर्हि यदा - कदा यानि अन्येभ्यः गीतानि सामानि अहं प्रापयामि, तेषां स्थापनं समुचित स्थाने संभवं भवेत्। अपि च, विकिमीडिया कांमन्स उपरि सामवेदस्य पृथक् समूहस्य सृजनस्य आवश्यकता अस्ति। अहं समूहसृजनं न जानामि। अपि च, सोमयागस्य अपि पृथक् समूहसृजनस्य आवश्यकता अस्ति। [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]][[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 24-3-2019 शुबा महोदया, भवतः उत्तरं तदैव उपयुक्तं यदा समूहः पूर्वमेव वर्तते। किन्तु यदा नवीनसमूहस्य सृजनस्य आवश्यकता भवति, तदा काठिन्यं अस्ति। उदारहणार्थं, तार्क्ष्यसाम(https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE_Eagle_chant.ogg) अस्य वर्गीकरणं अहं सामवेद वर्गे कर्तुमिच्छामि, किन्तु अयं वर्गः संप्रति उपलब्धं नास्ति। अतएव, कृपया सामवेदः एवं सोमयागः एतयोः द्वयोः वर्गयोः भवान् सृजनं कर्तुं शक्यसे। [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]][[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 25-3-2019 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, वर्गद्वयमपि मया कृतमस्ति | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:२३, २६ मार्च २०१९ (UTC) ==शब्दान्वेषणम् == शुभावर्या, विकिस्रोतस्य मुख्यपृष्ठे दक्षिणपार्श्वे यः अन्विष्यताम् संज्ञकः आयतः अस्ति, तत्र यदि देवनागरीकुंजीपटलः अपि स्थाप्यन्ते, तर्हि उत्तमं भवेत्, यथा निम्नलिखितजाले - http://sanskrit.jnu.ac.in/vedanta/index.jsp?lex=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4-%E0%A5%AC-%E0%A5%A7%E0%A5%AE-%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5&itext=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2&itrans=&lastChar=#result सम्प्रति अहं विकिमीडिया कांमन्स उपरि बिम्बानां आरोपणे असमर्थः अस्मि। कारणं न जानामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:२२, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) puranastudy :::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिजालपुटे तु ctrl M नुदति चेत् देवनागर्या लेखितुम् अवकाशः भवति । पार्थक्येन दातुम् अवसरः नास्ति । विकिमीडियापृष्ठे किमर्थम् आरोपणं न शक्यते इति कारणं न सूच्यते किम् ? - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:०१, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) <inputbox> type=fulltext prefix=शतपथब्राह्मणम् break=no width=10 searchbuttonlabel=शतपथब्राह्मणम् शोधः </inputbox> शुभा महोदया, उपरिलिखितं इनपुट बांक्सद्वारा केवलं पूर्णशब्दस्य अन्वेषणं भवति। शब्दांशस्य अन्वेषणाय अस्मिन् कानि परिवर्तनानि कर्तुं शक्यन्ते।- ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 9-4-2018 ::::शब्दांशस्य अन्वेषणाय अधुना व्यवस्था न विद्यते [[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:३३, १३ अप्रैल २०१८ (UTC) ==ध्वानिक फाईल== शुभा महोदया, अहं यागस्य गानसम्बन्धी फाइलानां उपारोपणं विकिसोर्सोपरि कर्तुमिच्छामि। विकिमीडिया कांमन्स उपरि ये ध्वानिक फाईलाः सन्ति, तेषु ध्वनिः नास्ति। केन कारणेन, अहं न जानामि। अयं कोपि मम त्रुटिरपि भवितुं शक्यते। यदि भवान् अस्मिन् विषये जानासि, तर्हि सूचयतु। अपि च, सामवेदस्य ये पृष्ठाः विकिसोर्सोपरि सन्ति, ते सर्वे आंडियो फाईल सह समृद्धाः भवितुं अर्हन्ति। सामवेदस्य गानस्य फाईल मम संग्रहे अस्ति, किन्तु तस्य सर्वाधिकारः केन प्रकारेण प्रापणीयं अस्ति, न जानामि। - ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 2-4-2018 :::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, wiki commons मध्ये भवता योजितानां संचिकानां सम्पर्कसूत्रं (link) यच्छतु । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०५, ३ अप्रैल २०१८ (UTC) शुभा महोदया, विकिकांमन्स उपरि मया योजिताः संचिकानां संपर्कसूत्रं puranastudy अस्ति। किन्तु तासां मध्ये कोपि संचिका आडियो नास्ति। विकिकांमन्स उपरि ये अन्या आडियो संचिकाः सन्ति, मम संज्ञाने तेषु आडियो उपलब्धा नास्ति, यद्यपि आडियो उपकरणस्य चिह्नं अस्ति। :::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] 3-4-2018 ::: महोदय, संचिकानां link प्रेषयतु । अन्यथा अन्वेषणं कष्टसाध्यम् । सम्पर्कसूत्रं puranastudy इति न । योजकस्य नाम तत् । यत् योजितं तस्य link पृष्ठस्य उपरि भवति । तत् प्रेष्यते चेत् द्रष्टुं शक्नोमि । --[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५५, ३ अप्रैल २०१८ (UTC) ==नवीन संस्कृतविकिसोर्सम्?== शुभा महोदया, अंतर्जाले गूगल सर्चमध्ये अहं विकिसोर्सस्य नवीनं रूपं पठामि - [https://sa.m.wikisource.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D विकिसोर्स] किमिदं मिरर साईट अस्ति [[सदस्यः : puranastudy]] 13-2-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] सत्यं खलु महोदय ! अहं प्रथमवारं पश्यन्ती अस्मि । विचारणीयम् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:०५, १६ फरवरी २०१८ (UTC) ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] m stands for mobile version. It is the mobile version on sa wikisource. [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४५, १७ फरवरी २०१८ (UTC) किन्तु मोबाईल संस्करणं अत्यन्तं अपूर्णमस्ति। न सर्वे पृष्ठाः तत्र दृश्यन्ते। [[सदस्यः : puranastudy]] 17-2-18 ==अथर्ववेदः == शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठे अथर्ववेदस्य पृष्ठस्य उल्लेखं नास्ति। कृपया समीचीनं कुरु - https://sa.wikisource.org/s/a9y - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 30-9-17 ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] सम्यक् कृतम् । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२३, २ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, पृष्ठोपरि अथर्ववेदस्य शौनकसंहितायाः स्थापनान्तरं पैप्पलाद संहितायाः स्थापना अपि वांछनीयमस्ति। अपि च, अथर्वपरिशिष्टः ग्रन्थस्य अपि स्थापना वाञ्छितमस्ति। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 3-10-17 :::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] भवतः अपेक्षा का इति न ज्ञातम् । मया किं करणीयमस्ति ? कृपया सूच्यताम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४९, ३ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, मम सुझावमस्ति यत् [https://sa.wikisource.org/s/r04 पैप्पलाद संहिता] अपि अथर्ववेद एव अस्ति। अतएव, अथर्ववेद पृष्ठे शौनकीय अथर्ववेद संहिता साकं अस्य उल्लेखमपि वांछनीयं भविष्यति। अपि च, [https://sa.wikisource.org/s/171i अथर्वपरिशिष्टः] ग्रन्थस्य उल्लेखमपि अस्मिन् पृष्ठे विचारणीयमस्ति। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 3-10-17 ::::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] तच्च कार्यं कृतम् । पृष्ठस्य अधः वर्गः इति दृश्यते खलु ? तत्र अथर्ववेदः इति लिख्यते चेत् तत् पुष्ठम् अथर्ववेदस्य वर्गे उपलभ्यते । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३२, ४ अक्तूबर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, अयं मञ्जुलमस्ति। भवान् कथयसि अतएव पृष्ठस्याधः वर्ग शब्दस्य हेतुः बोधनीयं अस्ति। इदानीं तावत् अहं वर्गस्य हेतुं नाजानत्। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] 4-10-17 ==शीर्षफलकस्य त्रुटिः == शुभा महोदया, निम्नलिखितेषु पृष्ठेषु शीर्षफलके ऋषीणां दीर्घसूच्याः द्विरावर्तनं अस्ति। न केनापि प्रकारेण अस्य लोपं भवति।- https://sa.wikisource.org/s/13i3 https://sa.wikisource.org/s/13h2 - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] २३-९-२०१७ ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] ऋषीणां दीर्घसूच्याः द्विरावर्तनं - नाम किम् ? किं भवेत् ? कस्य लोपं कर्तुम् इच्छति ? सम्पाद्यताम् इत्यत्र गत्वा परिवर्त्य रक्ष्यते चेत् लोपः भवेदेव खलु ? -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३३, २५ सितम्बर २०१७ (UTC) शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठे - https://sa.wikisource.org/s/13i3 यदि शीर्ष फलके लेखक स्थाने अहं सप्तर्षीणां सम्पूर्ण नामानि लिखामि, तर्हि नामानां द्विरावर्तनं भवति, यथा इदानीं अस्ति। अनेन कारणेन अहं ऋषीणां नामानि लेखक स्थानं त्यक्त्वा नोट स्थाने दातुं बाध्यः अस्मि। - [[सदस्यसम्भाषणम्:puranastudy|सम्भाषणम्]] --25-9-2017 ::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] अधुना समस्या अवगता । काचित् तान्त्रिकी समस्या विद्यते । सा पङ्क्तिः भवता अधः यथा लिखितं तथैव इदानीं भवतु । समस्यां परिहर्तुं प्रयत्नं करोमि । ततः सम्यक् भवति । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, २६ सितम्बर २०१७ (UTC) -------------------- शुभा महोदया, लक्ष्मीनारायसंहिता(खण्डः १) ५८६ अध्यायस्य पृष्ठस्य उपयोगः ५७१ अध्यायहेतुकृतमस्मि। -- https://sa.wikisource.org/s/1tt8 अतएव, अध्यायः ५८६ हेतु नवीनपृष्ठस्य रचनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:४२, २८ जुलाई २०१९ (UTC)puranastudy ::::[[सदस्यः:puranastudy|महोदय]] अधुना समस्या परिहृता अस्ति । अत्र विषयान् योजयितुमर्हति - https://sa.wikisource.org/s/1tto -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३७, २९ जुलाई २०१९ (UTC) ==शीर्षक पुनःपरिवर्तनम्== शुभावर्या, निम्नलिखित उपवेदाः शीर्षकस्य पुटे - https://sa.wikisource.org/s/7ao स्थापत्यवेदः/शिल्पशास्त्रः शीर्षकः सर्जनीयमस्ति। अद्य मया काश्यपशिल्पशास्त्रम् ग्रन्थस्य उपारोपणं पीटर फैन्ड्सस्य वैबपृष्ठतः गृहीत्वा कृतमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:००, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy शुभावर्या, निम्नलिखितपुटे अनावश्यकाः परिवर्तनाः संजाताः। अतएव, अस्य लोपनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) puranastudy ::: नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, कस्य पृष्ठस्य किं परिवर्तनं करणीयमिति सूचयतु महोदय । करिष्यामि । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४९, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) क्षम्यताम्। प्रमादवशात् पृष्ठस्य निर्देशाः विस्मृताः सन्ति। अयमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/2ien अत्र केनापि कारणेन अध्यायाः ६६-७० एवं ७१-७५ मिश्रीभूताः सन्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०९:४८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] अपाकृतमस्ति महोदय ! - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:५८, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC) शुभावर्या, इदानीमपि पुटस्य मिश्रणस्य समस्यायाः समाधानं न जातः । निम्नलिखितपृष्टस्य अपि अपाकरणं अपेक्षितमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/2iep [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १३:१६, ८ आगस्ट् २०२१ (UTC)puranastudy ::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] अपाकृतमस्ति महोदय ! -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४५, १७ आगस्ट् २०२१ (UTC) शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठस्य शीर्षकस्य पुनः आद्यास्थिति अपेक्षितमस्ति- [https://sa.wikisource.org/s/148l पृष्ठम्:शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम्/अध्यायः ०१] तः शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम् यदि अस्मिन् पृष्ठे अन्य कोपि पृष्ठः सम्बद्धः अस्ति, तदपि निरीक्षणीयमस्ति। यद्यपि शाङ्खायन एवं श्रौतसूत्रम् शब्दानां संयोजनम् मया पूर्वपरिपाट्यानुसारेण कृतमस्ति, किन्तु कोपि पाठकः अन्वेषणे शांखायन श्रौत सूत्र शब्दस्य एव टंकणं करिष्यति, न शांखायन-श्रौतसूत्रम्। अतएव शीर्षकं विचारणीयमस्ति। विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ :: कृतमस्ति [[सदस्यः : puranastudy]]महोदय । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:१२, १८ अगस्त २०१७ (UTC) कृपया पुनिर्निरीक्ष्यताम्। मम तन्त्रे शीर्षकं पृष्ठम्:शाङ्खायन-श्रौतसूत्रम्/अध्यायः ०१ एव द्रष्टमस्ति। पृष्ठम्: प्रत्ययस्य अपेक्षा मुख्यम्: प्रत्ययस्य आवश्यकता अस्ति। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ ::: [[सदस्यः : puranastudy|puranastudy महोदय !]] समीचीनं पृष्ठम् अत्र विद्यते - https://sa.wikisource.org/s/148s अन्यानि पृष्ठानि पुनर्निर्दिष्टानि (redirected). एतत् द्वारा ”शांखायन श्रौत सूत्र” शीर्षकं लिख्यते चेदपि समीचीनं पृष्ठं प्राप्नुवन्ति । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०९:३६, १८ अगस्त २०१७ (UTC) ==फोण्टपरिवर्तनम्== शुभा महोदया, निम्नलिखितस्य पृष्ठस्य रचना श्री अनुनादसिंहेन फोण्टपरिवर्तकेन कृतमस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/9qe बौधायन शुल्बसूत्रम्] अहमपि ज्ञातुमिच्छामि एष फोण्टपरिवर्तनं केन प्रकारेण भवति। यदि अहं जानामि, तर्हि बौधायन श्रौतसूत्रस्य प्रकाशनं सुलभं भवेत्। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] १८-८-१७ -------- विकिस्रोतस्य वर्णलेखः(फोण्ट) शुभा महोदया, यथा भवान् माम् सूचितवती आसीत्, विकिस्रोतस्य वर्णलेखः(फोण्टः) लोहितः अस्ति। किन्तु लोहित अथवा मंगल फोण्टे अहं निम्नलिखितशब्दस्य विकिस्रोतस्य पृष्ठोपरि अनुकरणं- लेपनं(कापी-पेस्ट) कर्तुं अशक्तः अस्मि-- सगर्भ्यो ऽनु । अस्य विकृतरूपं अयमस्ति -- सगर्योि ऽनु स द्वितीयमुदाहरणम् - ध्रुवक्षितिर्ध्रुवयोनिर्ध्रुवासि ध्रुवक्षितिर्रु सवयोनिर्ध्रुवासि तृतीयम् -- धन्वकृद्भ्यश्च (शुद्धं) धन्वकृद्य्॥श्च (अनुकृति - लेपनम्) एवं प्रकारेण बहवः शब्दाः सन्ति येषां अनुकरण-लेपनं विकृतं भवति। मैत्रायणी संहिता विकृत अनुकरण-लेपनशब्देभ्यः पूरिता अस्ति। तत्र मया लेपनं मंगल वर्णलेखतः कृतमस्ति। किन्तु इदानीं लोहितोपि शुद्धलेपनकर्तुं अशक्तः अस्ति। अस्य किं उपायः अस्ति। Puranastudy (सम्भाषणम्) [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:३८, ३१ जुलाई २०१९ (UTC)puranastudy स्तुतशस्रैःाप (अशुद्धं) स्तुतशस्त्रैः (शुद्धं) - ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१३०|१०.१३०.४]].। भवतः निदर्शनार्थं मया न शोधितं। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २०:३९, १ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] नमस्ते, विषयेऽस्मिन् अस्माकं ज्ञानं नास्ति । अत्र विचारितवती । अन्ये अपि न जानन्ति । क्षम्यताम् । भवता कथं कार्यं क्रियते - कार्यप्रक्रिया- मया न ज्ञाता । अनुनादसिंहस्य एव सम्पर्कं कर्तुं शक्नोति चेत् समीचीनं स्यात् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:४८, २ अगस्त २०१९ (UTC) ==विसर्गः== शुभा महोदया, विसर्गस्य पुनरुल्लेखनं कस्मिन् संदर्भे अस्ति। नायं [[ऋग्वेदः मण्डल १|ऋग्वेदस्य संदर्भे]] प्रतीयते। - विपिन कुमारः [[सदस्यः : puranastudy]] २४-७-१७ ==Wikisource Index Interface Translations== Dear community members, Considering the recent improvements taking place on Sanskrit Wikisource, I would like to include '''Indexing''' of sa-wikisource and need suggestions on the translations made by me for the Interface messages... The major of these are the 4 namespaces that need your approval.. :# Index: - अनुक्रमणिका :# Index talk: - अनुक्रमणिकासंवादः :# Page: - पुटम् :# Page talk: - पुटसंवादः :[[योजकः:Sbblr0803|अभिरामः]] ०७:१०, २९ नवम्बर् २०११ (UTC) ::::अयम् अनुवादः समीचीनः विद्यते । अग्रे अनुवर्तताम् । [[योजकः:Shubha|शुभा]] ०८:५७, २९ नवम्बर् २०११ (UTC) Leave your comments [http://sa.wikisource.org/wiki/Wikisource:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D here] please... Sorry for not writing that line earlier == [[Special:Upload]] == On [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Nemo_bis&oldid=prev&diff=10235438], [[Special:Upload]] works, it asks sysop permission; same on [[w:Special:Upload]]. What's the problem? Hope this helps, [[योजकः:Nemo bis|Nemo bis]] ([[योजकसम्भाषणम्:Nemo bis|सम्भाषणम्]]) ०५:१६, १८ अक्तूबर २०१४ (UTC) बोधायन गृह्यसूत्रम् शुभा महोदया, कृपया नामपरिवर्तनं (बौधायन) निरस्तीकरणीयम् संदर्भसुविधा हेतु अहं गृह्यसूत्रस्य विभाजनं कर्तुमिच्छामि। विभाजनस्य रूपरेखा पृष्ठे विद्यते। कृपया सहमति प्रेष्यताम्। - विपिन == Translating the interface in your language, we need your help == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello Shubha, thanks for working on this wiki in your language. [http://laxstrom.name/blag/2015/02/19/prioritizing-mediawikis-translation-strings/ We updated the list of priority translations] and I write you to let you know. The language used by this wiki (or by you in your preferences) needs [[translatewiki:Translating:Group_statistics|about 100 translations or less]] in the priority list. You're almost done! [[Image:Translatewiki.net logo.svg|frame|link=translatewiki:|{{int:translateinterface}}]] Please [[translatewiki:Special:MainPage|register on translatewiki.net]] if you didn't yet and then '''[[translatewiki:Special:Translate/core-0-mostused|help complete priority translations]]''' (make sure to select your language in the language selector). With a couple hours' work or less, you can make sure that nearly all visitors see the wiki interface fully translated. [[User:Nemo_bis|Nemo]] १४:०६, २६ अप्रैल २०१५ (UTC) </div> <!-- http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Meta:Sandbox&oldid=12031713 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Nemo bis@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[अनुक्रमणिका:ADictionaryOfSanskritGrammarByMahamahopadhyayaKashinathVasudevAbhyankar.djvu]] == Hi, This would be better on the English Wikisource. Regards, [[सदस्यः:Yann|Yann]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Yann|सम्भाषणम्]]) १५:४२, १३ अप्रैल २०१६ (UTC) ::Or would it be better on sa wiktionary ? Community must think and decide these issues. Regards, [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:३६, १४ अप्रैल २०१६ (UTC) :::[[सदस्यः:Yann|Yann]]! Since it is in text form(deals with Samskrit) it is better if we have this in sa wikisource itself. ---[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:४३, १४ अप्रैल २०१६ (UTC) ==Sanskrut Wikisource near 10000 pages== Hi Shubha, I could see Sanskrut Wikisource has completed 9850 pages and we are close for the magic number of 10000. Can we have some focussed work to reach this number as soon as possible. I am ready to help you in this... Thanks [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०५:३९, ७ अक्तूबर २०१६ (UTC) : Hi Shubha, can you please call me on +91 97664 33201 regarding above topic? Thanks... [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०९:५५, १२ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==Support== Sir, Please support the event here [https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D#.E0.A4.95.E0.A5.87.E0.A4.B0.E0.A4.B2.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.AF.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A5.83.E0.A4.A4.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.BF-.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.B6.E0.A4.BE.E0.A4.B2.E0.A4.BE] and also comment please.--[[सदस्यः:Drcenjary|Drcenjary]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Drcenjary|सम्भाषणम्]]) १०:३२, १३ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==Support== Can you delete this article [[बालकाण्ड १३]]. Thanks... [[सदस्यः:Kautuk1|Kautuk1]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Kautuk1|सम्भाषणम्]]) ०८:३६, १७ अक्तूबर २०१६ (UTC) ::I am not an admin here. So I can't do it. -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४२, १७ अक्तूबर २०१६ (UTC) ==पृष्ठविषये== [https://sa.wikisource.org/s/19sw संस्कृत व्याकरण कोशः] शुभावर्या, उपरोक्त ग्रन्थः पृष्ठ १६७ उपरि केन कारणेन त्रुटितः, विकृतः अस्ति। किमस्मिन् ग्रन्थे कालम - स्तम्भाः सन्ति येषां रूपान्तरणं सम्यक्रूपेण न भवति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:०९, २१ आगस्ट् २०२२ (UTC)puranastudy [https://sa.wikisource.org/s/5j0 वेदाः] शुभा महोदया, केनापि उत्साही व्यवस्थापकेन उपरोक्तपुटस्य संपादनस्य अवरोधं कृतमस्ति। नायं उचितः। अवरोधकर्ता आर्यसमाजस्य अनुयायी प्रतीयते। पुरा पुटस्य यः सौंदर्यमासीत्, तेन सर्वं नष्टं कृतमस्ति। संपादनस्य अवरोधनं यदि मुखपुटेन यावत् सीमितं भवेत्, अयं उचितं भविष्यति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:३२, १३ जनवरी २०२० (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवता सूचिते पुटे सम्पादनम् अवरुद्धं न दृश्यते । वर्गः:वेदाः - इत्यत्र सम्पादनस्य आवश्यकता अपि न भवति। अन्यत्र वेदाः इति वर्गे योजिताः चेत् तत् पृष्टम् अत्र स्वयं योजितं भवति। कुत्र सम्पादनं न शक्यते इति सूचयतु । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:४५, १३ जनवरी २०२० (UTC) शुभा महोदया, 1 रोधनस्य उदाहरणं अस्मिन् पुटे दृश्यते -- [https://sa.wikisource.org/s/1wto कृष्णयजुर्वेदः] मुख्यग्रन्थैः सह काठकब्राह्मणस्य उल्लेखनं संभवं नाभवत्। इदानीमपि अयं स्वतन्त्रः एव अस्ति। {{ping|Puranastudy}} अत्र रोधनं किमपि न कृतम्। [[काठकब्राह्मणम्]] इति पुटे गत्वा <nowiki>[[वर्गः:कृष्णयजुर्वेदः]]</nowiki> इति योजनीयम्। [[सदस्यः:Soorya Hebbar|Soorya Hebbar]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|सम्भाषणम्]]) ०९:३२, १४ जनवरी २०२० (UTC) 2. [https://sa.wikisource.org/s/5j0 वेदाः] अस्मिन् पुटे ऋग्वेददेवतासूची एवं ऋग्वेदादिभाष्यभूमिकाशीर्षकौ असम्बद्धाः सन्ति। किं अहं अस्य शीर्षकस्य लोपने समर्थः अस्मि। 3. ब्राह्मणग्रन्थानां उल्लेखं सम्बद्धेषु वेदेषु सहैव अस्ति, न स्वतन्त्ररूपेण। मम अपेक्षा अस्ति यत् ब्राह्मणग्रन्थाः अपि मुख्यपुटे स्वतन्त्रउल्लेखं अर्हन्ति, न केवलं वेदविशिष्टेन सह। 4. सम्पादनरोधनं न केवलं मुख्यपुटस्य प्रथमचरणे सीमितं अस्ति, अपितु अयं रोधनं तृतीय-चतुर्थचरणयावत् विस्तृतः अस्ति। यदि अस्य आवश्यकता अस्ति, तर्हि स्वागतम्। यदि अज्ञानवशेन, तर्हि संशोधनीयम्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:१४, १३ जनवरी २०२० (UTC)puranastudy [https://sa.wikisource.org/s/1wx1 नरेश गोयलः] शुभा महोदया, किं एतादृशाः पृष्ठाः विकिसोर्स उपरि उपयुक्ताः सन्ति। इदानीं अहं अन्यान्यपि एतादृशाः पुटाः विकिसोर्स उपरि पश्यामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४८, ११ दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, एतानि पृष्ठानि विकिपीडियायां योजनीयानि । क्रैस्ट्-महाविद्यालयस्य छात्राः अज्ञानेन अत्र योजितवन्तः । तान् सूचयितुं प्रयत्नं करोमि । एतादृशाः लेखाः दृश्यन्ते चेत् विकिपीडियालेखाः इति वर्गः इत्यत्र लिख्यते चेत् अन्ते सर्वाणि निष्कासयितुं शक्यन्ते । धन्यवादः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०७:३८, ११ दिसम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, किं अधोलिखितं पृष्ठं विकिसोर्सस्य अपेक्षा विकिपीडिया उपरि स्थानं ग्रहीतुं अर्हतः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/2zy सस्योपरि] यद्यपि, विकिपीडिया अधिकारिणा श्री नाहलदवे साकं सहयोगं कठिनमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:२९, १८ नवम्बर २०१९ (UTC) ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, [https://sa.wikisource.org/s/a88 सम्भाषणसन्देशः] इत्यस्मिन् विद्यमानाः सर्वे अपि विषयाः तादृशाः एव । पत्रिकासु पूर्वप्रकाशिताः लेखाः (लेखकस्य उल्लेखसहिताः) विकिस्रोतसि एव योज्यन्ते । अन्यैः पुनः सम्पादनम् एतेषु न करणीयं विद्यते । आङ्ग्लभाषादिषु पत्रिकालेखानामेव महान् विभागः विद्यते । शम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:४२, १८ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, अस्मिन् पुटे भवत्या संपादनस्य आवश्यकता अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/5hg वर्गः:पुराणानि] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:१२, ८ नवम्बर २०१९ (UTC) ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] मया तत्र किं सम्पादनीयमिति न ज्ञातम् । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १३:०४, १४ नवम्बर २०१९ (UTC) अस्मिन् पुटे '''उपवर्गाः''' इति शीर्षकस्य एवं अस्मिन् शीर्षके निहितस्य सामग्र्याः आवश्यकता नास्ति। अस्मिन् पुटे '''"पुराणानि" वर्गेऽस्मिन् विद्यमानानि पृष्ठानि इति''' शीर्षकस्य तथा अस्र्यान्तःर्गतस्य सामग्र्याः आवश्यकता नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १३:३५, १४ नवम्बर २०१९ (UTC) :::: महोदय, वर्गपृष्ठेषु सम्पादनं न क्रियते । उदा - [वर्गः:साहित्यम्] पश्यतु । उपवर्गाः पृष्ठानि च स्वयं तस्मिन् आयान्ति । अग्निपुराणस्य २७८ पृष्ठेषु अधः वर्गः इत्यत्र अग्निपुराणम् इति लिखितमस्ति । अतः तानि अग्निपुराणे अन्तर्भवन्ति । अग्निपुराणम् इत्यस्य वर्गः पुराणम् इति दत्तमस्ति । कालिकापुराणम् इत्यस्य वर्गः पुराणम् इत्येव । अतः तत् पृष्ठत्वेन तिष्ठति । सर्वेषु वर्गेषु उपपुराणानि पृष्ठानि च भवन्ति । सा विकिव्यवस्था । तस्मिन् पृष्ठे अस्माभिः किमपि न लेखनीयम् । ::::अस्मिन् सम्भाषणपृष्ठे नूतनाः विषयाः सर्वेषां पूर्वलिखितानां विषयाणाम् अधः लिख्यते । तदा दर्शने सौकर्यं भविष्यति । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२३, १५ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, इमौ द्वौ पुटौ अतिरिक्ताः एवं लोपनयोग्याः स्तः -- [[भागवत पुराण/स्कन्धः १/१]] [[भागवत पुराण/स्कन्धः १/२]] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १६:०२, २ नवम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, ऋग्वेदस्य निम्नलिखितमुख्यपृष्ठः अन्यपृष्ठस्य प्रतिलिपि एव प्रतीयते एवं मम दृष्ट्या लोपनयोग्यः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/6yj ऋग्वेदः] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:३०, १२ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, एतत् कस्य पृष्ठस्य प्रतिलिपिः ? अन्यपृष्ठस्य सम्पर्कसूत्रमपि प्रेषयति चेत् दृष्ट्वा एकं निष्कासयिष्यामि | - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:४३, १४ अगस्त २०१९ (UTC) मूलपृष्ठः अयं प्रतीयते - [https://sa.wikisource.org/s/k ऋग्वेदः] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १५:०७, १४ अगस्त २०१९ (UTC)puranastudy --------------- शुभा महोदया, पैप्पलाद संहितायाः विषयसूची निर्माणस्य मम उद्देश्य एवमासीत् यत् पी़डीएफ पाठस्य ओसीआर रूपान्तरणं दीर्घकालिक योजना अस्ति। मम व्यवहारे त्वरित गत्या पुटानां संदर्भाणां अन्यत्र स्थापनस्य आवश्यकता भवति। अतः विषयसूची मध्ये यदि विषयस्य संयोजनं भवति, तर्हि अयं सुगमतरं भवति। किन्तु यदि एष व्यवस्था विकिसोर्सस्य मापदण्डात् विपरीतं भवति, तर्हि अहं एवं न करिष्यामि। पैप्पलाद संहितायाः अनुक्रमणिका रूपेण योजनेन पूर्वं मम विचारः श्री विश्वास वासुकि - प्रदत्तस्य वैबपृष्ठात् पैप्पलाद संहितायाः ओसीआर रूपांतरणं गृहीत्वा तत् विकिसोर्सोपरि आरोपणस्य आसीत्। काण्डाः ६ एवं ७ पूर्वमेव आरोपिताः सन्ति। अयं ओसीआर अत्यन्त दोषपूर्णमस्ति। किन्तु विकल्पाभावे मम हेतु अन्योपायं नासीत्। इदानीं, भवतः किं विचारः। मया दोषपूर्णाः ओसीआर काण्डाः आरोपणीयाः वा न। कथासरित्सागरस्य स्थितिः किंचित् भिन्नं अस्ति। कथासरित्सागरस्य बहवः पुटाः, विशेषतया सप्तम लम्बकात् आरभ्य, अनुपलब्धाः सन्ति। ये पुटाः उपलब्धाः सन्ति, तेपि अपठनीयाः, ओसीआरतः अ- रूपांतरणीयाः सन्ति। कथासरित्सागरस्य अन्य कोपि छाया मम संज्ञाने उपलब्धं नास्ति। यथा यथा मम आवश्यकता अति तीव्रं भवति, तदा तदा अहं अस्य रूपांतरणं स्वतन्त्ररूपेण करोमि एवं तत् विकिसोर्सोपरि स्थापयामि। एषु परिस्थितिषु भवान् किं चिन्तयसि- किं अस्य विषयानुक्रमणिका लोपनीया वा न। - विपिन कुमारः शुभा महोदया, अनुक्रमणिकातः प्राप्तं ग्रन्थं पद्मिनीपरिणयः मया द्रष्टम्। सम्प्रति अयं एकपुटीय ग्रन्थमस्ति। द्वि-त्रि वर्ष पूर्वं यदा विकिसोर्सः मम संज्ञाने आगतः, तदा अस्योपरि खण्डे-खण्डे विभाजितानां ग्रन्थानां स्थापनम् मम हेतु कष्टप्रद आसीत्। किन्तु तदोपरि यदा अन्यत्र ग्रन्थस्य संदर्भस्य स्थापनस्य आवश्यकता अभवत्, तदा ते खण्डाः एव अति महत्त्वपूर्णाः आसन्। मम सुझावमस्ति यत् ये ग्रन्थाः विकिसोर्सोपरि अनुक्रमणिका रूपेण स्थापिताः सन्ति, तेषां विषयानुक्रमणिका अपि अवश्य स्थापनीया। यदि विषयानुक्रमणिकायाः विस्थापनस्य निर्णयः भवतः स्वनिर्णयं अस्ति, तर्हि अयं पुनर्विचारणीयः। यदि अयं सामूहिक निर्णयं अस्ति, तर्हि न कोपि किंचित् कर्तुं शक्तः अस्ति।- विपिन कुमारः शुभा महोदया, चित्रसूत्र ग्रन्थस्य सम्यक् वर्गीकरणं शिल्प अथवा नाटक ग्रन्थेषु प्रतीयते। महत्त्त्वपूर्ण ग्रन्थमस्ति। [[सदस्यः : puranastudy]] शुभा महोदया, भवतः गर्ग संहितायाः नामपरिवर्तनेन श्रीकौतुकि महोदयेन पृष्टोपरि स्थापिताः सर्वे शीर्षकाः अपि संशोधनीयाः आसन्। नामपरिवर्तनस्य कार्यं प्रारम्भिक अवस्थायां एव करणीयमासीत्। - [[सदस्यः : puranastudy]] -३-१-१७ ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] नमस्ते, भवता किम् उक्तमिति न ज्ञातम् । गर्गसंहितायाः दश खण्डाः अपि सन्ति एव । किं कार्यं न अभवत् इति कृपया सूच्यताम् । करिष्यामि । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२५, ३ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, गर्ग संहितायाः पृष्ठानां शीर्षकाः भवता शोधितम्। वरम्। किन्तु कौतुकि महोदयेन स्थापिताः ये शिरोलेखाः (पूर्व पृष्ठम्, अग्रिम पृष्ठम्) सन्ति , ते सर्वेपि व्यर्था जाताः,अयं मम भावः। [[सदस्यः : puranastudy]] 3-1-17 शुभा महोदया, निम्नलिखित पद्मपुराणस्य पृष्ठस्य सम्यक् शीर्षकं किं भवितुं शक्यते - https://sa.wikisource.org/s/j0v पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्ड) अथवा पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्डः) [[सदस्यः : puranastudy]] 17-1-2017 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] पद्मपुराणम्/खण्डः ४ (ब्रह्मखण्डः) इत्येव शुद्धं महोदय । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२५, १७ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, मया कथासरित्सागरस्य प्रथमलम्बकस्य अपरिष्कृतं पाठं अत्र स्थापितमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/es4 किमयं स्वीकार्यमस्ति। संशोधनस्य सौलभ्यं संप्रति नास्ति। यदि कोपि संशोधनकर्तुं इच्छसि, तदा पृष्ठानां बिंबानां प्रेषणं मया शक्यमस्ति । [[सदस्यः : puranastudy]] 21-1-17 ::अनपेक्षितं पृष्ठम् अपाकृतमस्ति । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:१६, १५ अगस्त २०१९ (UTC) ==भागवतपुराणम्== शुभा महोदया, अहं धनंजय महाराजेन भागवतपुराणस्य पुटे कृतं संशोधनं दृष्टवानस्मि। मया प्रेषितः प्रस्तावः एवमस्ति - मम प्रस्तावं - यदि विकिसोर्स पुटे संशोधनाः अल्पाः सन्ति, तर्हि पुटस्य अधोभागे = = इति चिह्नानि दत्त्वा तस्याधः भवतः प्रस्तावितानि संशोधनानि उद्धृतानि सन्तु। My suggestion - If corrections in a page are little, then at the bottom of the page, put = = , and then mention your corrections. Need not create new page. [[सदस्यः : puranastudy]] ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] भागवतपुराणे धनञ्जयमहाराजेन कुत्र संशोधनं कृतमित्यादि मया न ज्ञातम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३०, २४ जनवरी २०१७ (UTC) श्री धनंजय महाराजस्य ५ योगदानेषु एकं अत्र वर्त्तते - https://sa.wikisource.org/s/jmy [[सदस्यः : puranastudy]] ::::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] महोदय, सर्वभाषास्वपि विकिव्यवस्थायां परिवर्तनानि यत्र अपेक्षितं तत्रैव क्रियते न तु अधः । तेन नूतनं पुटं न निर्मितम् । परिवर्तने दोषः अस्ति चेत् पुनः परिवर्तनं (सकारणं) शक्यम् । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४३, २४ जनवरी २०१७ (UTC) शुभा महोदया, उपरि उल्लिखित पुटस्य शीर्षे यः टिप्पणी (पाठभेदः) धनंजय महोदयेन लिखितमस्ति, तस्य कांपी पेस्ट अपि सम्यक् कर्तुं अहं न शक्नोमि। अयं टिप्पणी क्वचित प्रकटयति, क्वचित् तिरोहितं भवति। न जानामि केन कूटाक्षरेण अयं गूहितं अस्ति। अस्य अति विकृत कांपी पेस्ट निम्नलिखितं अस्ति। मम संज्ञानात् परे अस्ति। २२:१५, १९ सितम्बर २०१६ इत्यस्य संस्करणं (सम्पाद्यताम्) Puranastudy (सम्भाषणम् | योगदानानि) ← पुरातनतरं सम्पादनम् ११:२१, ३ जनवरी २०१७ समयस्य संस्करणम् (सम्पाद्यताम्) (पूर्ववत्) (कृतज्ञता पाठ्यताम्) Dhananjay maharaj more (सम्भाषणम् | योगदानानि) पङ्क्तिः १: पङ्क्तिः १: − प्रियव्रतविजयम् + <big>प्रियव्रतविजयम्</big> − <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">राजोवाच + <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> + ''''''राजोवाच''' + ''' प्रियव्रतो भागवत आत्मारामः कथं मुने प्रियव्रतो भागवत आत्मारामः कथं मुने गृहेऽरमत यन्मूलः कर्मबन्धः पराभवः १ गृहेऽरमत यन्मूलः कर्मबन्धः पराभवः १ पङ्क्तिः ३६: पङ्क्तिः ३६: त्वं त्वब्जनाभाङ्घ्रिसरोजकोश दुर्गाश्रितो निर्जितषट्सपत्नः त्वं त्वब्जनाभाङ्घ्रिसरोजकोश दुर्गाश्रितो निर्जितषट्सपत्नः भुङ्क्ष्वेह भोगान्पुरुषातिदिष्टान्विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व १९ भुङ्क्ष्वेह भोगान्पुरुषातिदिष्टान्विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व १९ − श्रीशुक उवाच + '''श्रीशुक उवाच''' इति समभिहितो महाभागवतो भगवतस्त्रिभुवनगुरोरनुशासनमात्मनो लघुतयावनत शिरोधरो बाढमिति सबहुमानमुवाह २० इति समभिहितो महाभागवतो भगवतस्त्रिभुवनगुरोरनुशासनमात्मनो लघुतयावनत शिरोधरो बाढमिति सबहुमानमुवाह २० भगवानपि मनुना यथावदुपकल्पितापचितिः प्रियव्रत नारदयोरविषममभिसमीक्षमाणयोरात्मसमवस्थानमवाङ्मनसं क्षयमव्यवहृतं प्रवर्तयन्नगमत् २१ भगवानपि मनुना यथावदुपकल्पितापचितिः प्रियव्रत नारदयोरविषममभिसमीक्षमाणयोरात्मसमवस्थानमवाङ्मनसं क्षयमव्यवहृतं प्रवर्तयन्नगमत् २१ पङ्क्तिः ६६: पङ्क्तिः ६६: यश्चक्रे निरयौपम्यं पुरुषानुजनप्रियः ४० यश्चक्रे निरयौपम्यं पुरुषानुजनप्रियः ४० </span></poem> </span></poem> − इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां पञ्चमस्कन्धे प्रियव्रतविजये प्रथमोऽध्यायः + '''इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां पञ्चमस्कन्धे प्रियव्रतविजये प्रथमोऽध्यायः + [[सदस्यः : puranastudy]] 24-1-2017 ''' ११:२१, ३ जनवरी २०१७ समयस्य संस्करणम् ==कौषीतकिब्राह्मणम्== [https://sa.wikisource.org/s/qak कौषीतकिब्राह्मणम्] शुभा महोदया, उपरोक्त पृष्ठे निम्नलिखित शब्दानां पुनरस्थापनस्य आवश्यकता अस्ति। विकिसोर्सस्य तन्त्रे परिवर्तनानि कारणे अधुनाअहं स्वयं प्रतिस्थापनं कर्तुं न शक्नोमि - Cआतुर्मास्य - चातुर्मास्य Vइकृति इष्टयह् - विकृति इष्टयः ढ्पं - ? Zऊलगवः - शूलगवः ऽतिथ्य इष्टि - आतिथ्येष्टि उपसदह् - उपसदः हविर् धान - हविर्धान अग्नी षोम- अग्नीषोम पशुः Zएष - पशुःशेष अनुयाजाह्- अनुयाजाः उपयाजह् - उपयाजः अप्Oणापूटृईय़ा - अपोणप्तॄीया? सोदशिन्& अतिरत्र - षोडशी अतिरात्र अभिप्लव सदह - अभिप्लव षडह पृष्ठ्य सदह - पृष्ठ्य षडह सोमः छन्दोमाह् - सोमः छन्दोमाः दशमम् अहह् - दशमम् अहः विकिसोर्सस्य नवीनतन्त्रे फाईऩ्ड - रिप्लेस केन प्रकारेण भवति, अहं ज्ञातुमिच्छामि [[सदस्यः : puranastudy]] १७-३-२०१७ - ::महोदय, विकिस्रोतसि सम्पादनपुटे '''उन्नतम्''' इति यद् लिखितमस्ति त्स्योपरि नुदति चेत् '''अन्विष्य-परिवर्तनम्''' इत्येतत् उपकरणं दृष्टिगोचरं भविष्यति । मया परिवर्तनत्रयम् अधुना कृतम् - Cआतुर्मास्य - चातुर्मास्य, Vइकृति इष्टयह् - विकृति इष्टयः, Zऊलगवः - शूलगवः - अन्यद् भवान् कर्तुमर्हति । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१५, १७ मार्च २०१७ (UTC) ==शिवपुराणम्== शुभा महोदया, अहं निम्नलिखित पृष्ठोपरि नवीन सामग्र्याः स्थापनं कर्तुमिच्छामि। किन्तु अस्य पृष्ठस्य शीर्षकं पूर्वमेव परिवर्तितं भवति। कृपया अष्टमाध्यायस्य सामग्र्याः स्थापनहेतु नवीन पृष्ठं प्रददातु। - [[सदस्यः : Puranastudy]] 30-3-2017 ::[[सदस्यः : Puranastudy|Puranastudy]] महोदय कस्य पृष्ठस्य विषये वदति ? - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३५, ३० मार्च २०१७ (UTC) शुभा महोदया, प्रमादवशात् अहं पृष्ठस्य उल्लेखं न कृतमस्मि। पृष्ठः अस्ति - [https://sa.wikisource.org/s/fwt शिवपुराणम्, ६.८] सम्प्रति, अयं पृष्ठः अध्याय १८ रूपेण वर्तते। किन्तु अस्योपरि अष्टमाध्यायस्य सामग्र्याः आरोपणं करणीयमस्ति। केन प्रकारेण नवीन अष्टमाध्यायस्य सृजनं भविष्यति। - ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) 30-3-2017 ::[[सदस्यः : Puranastudy|Puranastudy]] अत्र आरोप्यताम् - [[शिवपुराणम्/संहिता ६ (कैलाससंहिता)/अध्यायः ०८]] - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०८:४१, ३० मार्च २०१७ (UTC) ==ऋग्वेदः == शुभावर्या, अहं निम्नलिखितस्य नवीनपृष्ठस्य मूलग्रन्थं प्राप्तुमिच्छामि - https://sa.wikisource.org/s/2ll4 संभवं चेत्, प्रेषय। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १९:५४, २० जनवरी २०२२ (UTC) puranastudy शुभा महोदया, निम्नलिखित पृष्ठस्य सामग्री केन प्रकारेण द्विस्तम्भेषु विभाजनीया स्यात् - https://sa.wikisource.org/s/fl [[सदस्यः : Puranastudy]] 2-4-2017 :: [[सदस्यः:Puranastudy]] महोदय, स्तम्भद्वये भवता विभक्तमेव अस्ति खलु ? [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:२०, २५ जुलाई २०१७ (UTC) == index pages == शुभावर्या, अद्य मया एकः दोषयुक्तः अनुक्रमणिकापृष्ठः सर्जितः अस्ति -- https://sa.wikisource.org/s/2l70 अस्मिन् पृष्ठे किं दोषः अस्ति, न मया ज्ञायते। संदेशः अस्ति - तादृशी संचिका न विद्यते। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०१:२२, ३ डिसेम्बर् २०२१ (UTC) puranastudy :::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिस्रोतसि सः ग्रन्थः अत्र https://sa.wikisource.org/s/2l71 उपलभ्यते । 'श्रौतसूत्रम्' - इत्येतस्य पदस्य अनन्तरम् अवकाशः (space) न दत्तः आसीत् । अतः दोषः जातः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२५, ३ डिसेम्बर् २०२१ (UTC) शुभावर्या, कतिपयानि त्रुटिपूर्णानां पृष्ठानां सृजनान्तरमपि अहं निम्नलिखितसंचिकायाः अनुक्रमणिका सृजने असफलः अस्मि -- File:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(१५-१६ प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf संदेशः प्राप्यते - तादृशी संचिका नास्ति। अपेक्षितं प्रार्थ्यमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:३५, २९ नवेम्बर् २०२१ (UTC) puranastudy ::::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विकिस्रोतसि सः ग्रन्थः अत्र https://sa.wikisource.org/s/2l0p उपलभ्यते । शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य तृतीयः भागः अत्र उपारोपितः अस्ति - https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AD-%E0%A5%AE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf चतुर्थ भागः (प्रश्नाः ९-१०) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AF-%E0%A5%A7%E0%A5%A6_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf पञ्चमो भागः (प्रश्नाः ११-१४) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%A7%E0%A5%A7-%E0%A5%A7%E0%A5%AA_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf विकिसोर्स उपरि एतेषां स्थापनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १९:४६, ३० अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::::::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य अग्रिमाः भागाः विकिस्रोतसि अत्र उपलभ्यन्ते - https://sa.wikisource.org/s/2k8g https://sa.wikisource.org/s/2k8h https://sa.wikisource.org/s/2k8i विकिस्रोतसि कथम् आनेतव्यमिति चेत् - विकिकामन्स्-मध्ये संचिकायाः आरोपणानन्तरं विकिस्रोतसः पुटे अनुक्रमणिका:संचिकायाः नाम लेखनीयम् - (उदाहरणम् - अनुक्रमणिका:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(७-८ प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf) तदा रक्तवर्णेन लिखितं दृश्यते - एतादृशपुटं न विद्यते । सर्जनीयं वा इति । तदुपरि नुदति चेत् - दीर्घं विवरणपृष्ठं (long table) दृश्यते । तत् पृष्ठं रक्षणीयं तावदेव । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५७, ३१ अक्टोबर् २०२१ (UTC) शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य द्वितीयः भागः अत्र उपारोपितः अस्ति -- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A2_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D(%E0%A5%AA-%E0%A5%AC_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%83)_Satyaashada_Srautasutra.pdf विकिसोर्स उपरि अस्य स्थापनं अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:२७, २८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः विकिस्रोतसि https://sa.wikisource.org/s/2k50 उपलभ्यते । शुभावर्या, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः मया अत्र उपारोपितः अस्ति - [[File:सत्याषाढ श्रौतसूत्रम्(१-३प्रश्नाः) Satyaashada Srautasutra.pdf|thumb|This classical work entails rituals in aphorisms.]] विकिसोर्स उपरि अस्य स्थापनं अपेक्षितमस्ति। भाग ४ यावत् प्रकाशनवर्षः १९०७ई. अस्ति। इतः परं भाग १० पर्यन्तं प्रकाशनवर्षः १९२७ई. अस्ति। एते भागाः विकिमीडिया उपरि केन प्रकारेण आरोपणीयाः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:४२, १८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) puranastudy ::नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, सत्याषाढ श्रौतसूत्रस्य प्रथमः भागः विकिस्रोतसि https://sa.wikisource.org/s/2jwo उपलभ्यते । अन्येषां ग्रन्थानाम् उपारोपणावसरे upload इत्यत्र विवरणानि लिखित्वा <nowiki>{{PD-old-70}}</nowiki> license tag लिखतु । (उदा - श्रीमद्भगवद्गीताविवेचनात्मकशब्दकोशः.pdf) - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:५७, १८ अक्टोबर् २०२१ (UTC) Hi Shubha, You are listed as a sysop on https://sa.wikisource.org/wiki/Special:ListUsers/sysop so I hope you can help fix the problem with index pages. Please see the suggestions given by @Samwilson at https://phabricator.wikimedia.org/T178150 [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) १२:३५, ११ दिसम्बर २०१७ (UTC) :: Hi [[सदस्यः:Shree|Shree]], Thanks for reminding. I saw the suggestions. js file which they have suggested to bring from english already exists in sa wikisource. Problem is not so simple to solve. We are trying to solve. Let us wait and see. Thanks -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:१३, १२ दिसम्बर २०१७ (UTC) == सक्रिय योजकावली == शुभा महोदया, मम भगिनी राधा गुप्ता यदा कदा विकिसोर्से योगदानं करोति किन्तु तस्याः नामधेयं इदानीं सक्रिययोजकावली मध्ये न प्रकटयति। - [[सदस्यः :puranastudy]] 16-1-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] सक्रियतायाः निर्णयः केन आधारेण क्रियते इति अहं न जानामि महोदय । निरन्तरं स्वल्पप्रमाणेन वा कार्यं क्रियमाणम् अस्ति चेत् आवल्यां योजितं भवेत् । -[[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०७, १६ जनवरी २०१८ (UTC) == विकिस्रोते शब्दस्य - अक्षराणां अन्वेषणम् == शुभा महोदया, विकिस्रोते अन्वेषणस्य यः सौलभ्यमस्ति, तत्र केवलं सम्पूर्णशब्दस्य अन्वेषणमेव सम्भवमस्ति। उदाहरणार्थं, अहं रौहिण शब्दस्य अन्वेषणं कर्तुमिच्छामि। कथमयं संभवं भवेत् यत् केवलं रौहि अक्षरेभ्यः अन्वेषणसाफल्यं भवेत्। [[सदस्यः:puranastudy]] 21-1-18 ::[[सदस्यः:puranastudy|puranastudy]] अधुना यं शब्दं प्राप्तुमिच्छति सः शब्दः एव लेखनीयः भवति । ’रौहिण’स्य अन्वेषणाय सः एव लेखनीयः । रौहि इति लिखति चेत् सर्वं न प्राप्यते । धन्यवादः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५९, २२ जनवरी २०१८ (UTC) ==अनुकरण-लेपने त्रुटिः == यद्युक्यःत् परिधिमनक्ति,(मैत्रायणी संहिता [[मैत्रायणीसंहिता/काण्डं ४/प्रपाठकः ०५|४.५.२]]) यद्युक्थ्यः परिधिमनक्ति (शुद्धः) शुभा महोदया, मम अनुमानमस्ति यत् विकिसोर्सोपरि देवनागरीवर्णानां यः प्रोग्रामः आरोपितः अस्ति, कालक्रमेण तत् विकृतः संजातः। तस्य पुनरारोपणस्य आवश्यकता अस्ति। अस्मिन् विषये भवान् श्री रहीमुद्दीनेभ्यः सह विचारविमर्शं कर्तुं शक्यसे। पाठशोधनं श्रमसाध्यकृत्यमस्ति। तस्योपरि यदि पाठः अशुद्धमेव भवेत्, अयं नोपयुक्तम्। किं भवान् आगामिकाले एकैकाम् अशुद्धेः संशोधने स्वागतं करिष्यसि? [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:३७, ४ अगस्त २०१९ (UTC) puranastudy देवतानामवरुन्यैध्जु (अशुद्धं) देवतानामवरुन्यैध्यत यद (अशुद्धं) देवतानामवरुन्द्ध्यै (शुद्धं) - [[काठकसंहिता (विस्वरः)/स्थानकम् २१|काठकंसंहिता २१.११]] [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:१६, ८ अगस्त २०१९ (UTC) puranastudy == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. <big>'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now!]'''</big> You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list. Thank you! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, १८:३६, २९ मार्च २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17881402 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now.]''' If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. Thanks! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, ०१:३४, १३ अप्रैल २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Take the survey now.]''' '''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]]. You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]]. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, ००:४४, २० अप्रैल २०१८ (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:WMF Surveys@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १४:३४, ९ सितम्बर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19352874 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १९:१४, २० सितम्बर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19395141 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Error in link on home page - reported 2 years ago, still not corrected == संस्कृत-ग्रन्था: is linking to sanskrit.gde.to which was a mirror for https://sanskritdocuments.org . sanskrit.gde.to is no longer active and hence that link is not found. Please change the link to sanskritdocuments.org. Since the mainpage has restricted access I am unable to make the change. Thanks! [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) ०३:२१, २१ अक्तूबर २०१७ (UTC) :: [[सदस्यः:Shree|Shree]] परिष्कारः कृतः अस्ति । स्मारणार्थम् अनेके धन्यवादाः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:१४, २५ सितम्बर २०१९ (UTC) ::: Thanks, [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] Please also correct the link for giirvaaNi - the current site is http://www.giirvaani.in/ [[सदस्यः:Shree|Shree]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shree|सम्भाषणम्]]) ०९:१३, २८ सितम्बर २०१९ (UTC) == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, There are only a few weeks left to take the Community Insights Survey! We are 30% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! With this poll, the Wikimedia Foundation gathers feedback on how well we support your work on wiki. It only takes 15-25 minutes to complete, and it has a direct impact on the support we provide. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act5) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] १७:०४, ४ अक्तूबर २०१९ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act5)&oldid=19435548 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RMaung (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == गूगल रूपान्तरणम् == शुभा महोदया, प्रयोगरूपेण मया निम्नलिखितस्य नवरात्रप्रदीपपुस्तकस्य पुटस्य गूगल रूपान्तरणं कृतमस्ति - https://sa.wikisource.org/s/1237 रूपान्तरितपाठः तत्रैव अस्ति। अयं रूपान्तरणं चित्रस्य रक्षणं जेपीईजी संचिकारूपे कृत्वा, तस्य आरोपणं गूगल ड्राइव मध्ये कृतमस्ति। विकिसोर्स उपरि यः रूपान्तरणं अस्ति, तस्यापेक्षया अयं शुद्ध-शुद्धतरमस्ति, पठनीयमस्ति। एष विषयः विचारणीयमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०४, २३ दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy :: नमस्ते [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, विषयेस्मिन् विचारः कर्तव्यः अस्ति । परिशीलनाय योग्याः जनाः सूचनीयाः | प्रयतिष्ये | [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:१०, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) शुभा महोदया, रूपान्तरणस्य पुनरावृत्तिकरणेन अयं ज्ञायते यत् पीडीएफ एवं जेपीईजी संचिकयोः रूपान्तरणे अधिकं भेदं नास्ति। केचन शब्दाः सन्ति ये एकप्रकारस्य चित्रे शुद्धा सन्ति। अन्य चित्रे अन्याः शब्दाः अशुद्धाः भवन्ति। एतएव, अस्मिन् क्षेत्रे अधिकं प्रयत्नस्य आवश्यकता नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:३३, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) puranastudy :: विकिस्रोतसि जेपीईजी संचिकाम् उपारोपयितुं न शक्यते खलु ? पीडीएफ् डिजेवियु केवलं शक्यते । अतः क्लेशः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:०६, ३० दिसम्बर २०१९ (UTC) == विकिसोर्सस्य अनभिज्ञता == शुभा महोदया, हरिद्वारनगरे मम वार्तालापः ऋत्विजैः सह अभवत्। कोपि ऋत्विक् पूनानगरतः, अन्ये नागपूरतः, अन्यः उज्जयिनीतः आगताः अभूवन्। तेषु मध्ये कोपि विकिसोर्सविषये परिचितः नासीत्। यदा मया तेभ्यः कथितं आसीत् यत् विकिसोर्सः ग्रन्थानां स्रोतः अस्ति, तदा तेषां विकिस्रोततः अपेक्षायाः जाग्रति अभवत्। ते सर्वे स्मार्ट मोबाईलफोन धारकाः आसन् एवं त्वरितगत्या विकिस्रोततः अपेक्षितग्रन्थस्य अन्वेषणं कर्तुं शक्ताः आसन्। मम सुझावः अस्ति यत् यत्र - यत्र संस्कृतस्य विद्यार्थिनः सन्ति, यत्र गुरवः सन्ति, तत्र - तत्र विकिस्रोतस्य ज्ञानम् भवेत्। अस्य उद्देश्यस्य क्रियान्वनं केन प्रकारेण भवेत्, न जानामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०९:४०, ३ मार्च २०२० (UTC) puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवता उक्तं सत्यमेव। अस्मिन् विषये प्रचारः अवश्यं करणीयः अस्ति । संस्कृतज्ञाः यत्र मिलन्ति तत्र प्रदर्शिनीम् आयोजयामः, दृश्यचित्राणां द्वारा विकिपरिचयमपि किञ्चिदिव कारयामः। किन्तु सः प्रयत्नः अत्यन्तं गौणः । व्यवस्थितरूपेण कार्यं साधनीयमस्ति । सामाजिकमाध्यमद्वारा प्रचारे निपुणाः श्रद्धालवः केचन वा प्रयासं कुर्वन्ति चेत् समीचीनम् । तदर्थं प्रयतिष्ये । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:०२, ३ मार्च २०२० (UTC) == विशेष वर्णानि == शुभा महोदया, विकिसोर्सस्य संपादनशीर्षके ये विशेषवर्णानि उपलब्धाः सन्ति, ते न पर्याप्ताः। एकः विशेष वर्णः ꣳ अतिसामान्यः अस्ति, किन्तु शीर्षके अस्य स्थानं नास्ति। यदि संभवमस्ति, तर्हि अस्य एवं अन्यानामपि योजनं कर्तुं शक्यसे। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:११, ६ मार्च २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] प्रयत्नं करिष्यामि महोदय ! - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१२, ६ मार्च २०२० (UTC) == शुक्लयजुर्वेदः == शुक्लयजुर्वेदस्य पुटे यजुर्वेदशिक्षापुटः दृष्टिगोचरं नास्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:०१, ९ एप्रिल् २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, पृष्ठं सम्यक् कृतमस्ति । अधुना विषयाः उपलभ्यन्ते । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:२७, ९ एप्रिल् २०२० (UTC) शुभावर्या, कतिपयानि मासानि पूर्वं Shukla Yajurveda Two Commentaries संज्ञकः एकः ग्रन्थः पीडीएफ रूपेण विकिसोर्स बिम्बसंग्रहे आरोपितः आसीत्। अहं ग्रन्थस्य विस्तारं अनुक्रमणिका शीर्षके द्रष्टुं इच्छामि। पीडीएफ ग्रन्थस्य अनुक्रमणिकायां विस्तारं केन प्रकारेण भवति, इदानीं न जानामि। बहवः भाष्यग्रन्थाः सन्ति, यथा शतपथब्राह्मणम् (सायणभाष्यम्) येषां आरोपणस्य आवश्यकता अस्ति। ````puranastudy :::::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, ग्रन्थस्य नाम किम् आसीत् इति स्पष्टतया लिखति चेत् अन्वेष्टुं शक्नोमि । 'आर्षेयब्राह्मणम्' प्राप्तम् । किन्तु शुक्लयजुर्वेदः इति न प्राप्तः । ये ग्रन्थाः योजनीयाः सन्ति तान् प्रेषयति चेत् आरोपयितुं शक्यते । परिशीलनादिकार्याणि अपि कारयितुं शक्यते । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:१९, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, यदा अस्य ग्रन्थ्स्य उपारोपणं अभवत्, तदा विकिमीडियाकांमन्सतः एकः निर्देशः आसीत् यत् अयं उपारोपणं अवैधमस्ति। तदा भवतः अस्य आरोपणं संस्कृतविकिसोर्स बिम्ब मध्ये कृतमासीत्। केन संज्ञया अयं आरोपितः आसीत्, नाहं स्मरामि। किन्तु या संचिका मम संग्रहे उपलब्धा अस्ति, तस्यां अयं Shukla Yajurveda Two Commentaries अस्ति। अहं अस्य आरोपणं पुनः करोमि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:१०, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy शुभावर्या, मया शुक्लयजुर्वेदः (उव्वट-महीधर) पीडीएफ ग्रन्थः विकिमीडिया उपरि आरोपितः अस्ति। बिम्ब संकेत-- [[File:शुक्लयजुर्वेदसंहिता (उव्वट-महीधर) Shukla Yajurveda.pdf|thumb|A pdf file of Shukal Yajurveda with commentaries of Uvvata and Mahidhara.]] अस्य ग्रन्थस्य विस्तारं अनुक्रमणिकायां अपेक्षितमस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) १२:१४, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy ::::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अत्र दृश्यताम् - https://sa.wikisource.org/s/29fw [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १२:२४, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, मया संचिकाशीर्षके परिवर्तनं कृतमासीत्। किन्तु अयं परिवर्तनं दोषपूर्णः अस्ति, कारणं - अस्य नाम्ना बिम्बः नास्ति। यदि बिम्बस्य शीर्षके परिवर्तनं संभवमस्ति, तर्हि उव्वटस्य स्थाने उवट कुरु। यदि शीर्षके परिवर्तनं संभवं नास्ति, तर्हि मया शीर्षके कृतं परिवर्तनं निरस्तं कुरुत। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:२१, २ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy ::::::: ::::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, ग्रन्थः अत्र लभ्यते - https://sa.wikisource.org/s/29fw शीर्षकस्य परिवर्तनं विकिस्रोतसि कर्तुं न शक्यते । आरोपणं यत्र कृतं तत्रैव शीर्षकपरिवर्तनार्थं निवेदनं करणीयम् । तत्रत्याः प्रबन्धकाः तत् कुर्युः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:२८, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) शुभावर्या, मया विकिमीडिया उपरि शीर्षकपरिवर्तनाय अनुरोधं कृतमस्ति। एकः अन्यः महत्त्वपूर्ण विषयः। प्रस्तुतग्रन्थस्य पाठः द्विस्तम्भात्मकः अस्ति। गूगल ओसीआर स्तम्भं न पश्यति। एकस्तम्भात्मकं रूपान्तरणं एव अस्ति। किं अस्य कोपि विकल्पः अस्ति। लक्ष्मीनारायणसंहितायाः पाठः अपि द्विस्तम्भात्मकः अस्ति। तस्य रूपान्तरणं नाहं गूगलयुक्त्या कर्तुं शक्नोमि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०६:०२, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) puranastudy :::::::: एतस्याः समस्यायाः परिहारः न प्राप्तः अस्ति । तादृशग्रन्थस्य कार्यं कर्तुं न शक्यते अधुना । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १४:११, ३ अक्टोबर् २०२० (UTC) == Indic Wikisource Proofreadthon == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Hello, As '''[[:m:COVID-19|COVID-19]]''' has forced the Wikimedia communities to stay at home and like many other affiliates, CIS-A2K has decided to suspend all offline activities till 15th September 2020 (or till further notice). I present to you for an online training session for future coming months. The CIS-A2K have conducted a [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon|Online Indic Wikisource Proofreadthon]] to enrich our Indian classic literature in digital format. '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some classical literature your language. The book should not be available in any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Book list|event page book list]]. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community member, please spread the news to all social media channel, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' There may be some award/prize given by CIS-A2K. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://wscontest.toolforge.org/ Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from 01 May 2020 00.01 to 10 May 2020 23.59 * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisources will be present this year at-home lockdown. Thanks for your attention<br/> '''[[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]] १७:४१, १७ एप्रिल् २०२० (UTC)'''<br/> ''Wikisource Advisor, CIS-A2K'' </div> </div> {{clear}} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlist&oldid=19991757 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == विकिस्पर्धा == [https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83:Soorya_Hebbar/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D/_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE/%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%83 अत्र अस्ति़]<span style="color:#FF4500">'''Soorya Hebbar'''</span> [[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|^{(चर्चा)}]] ११:४१, २९ एप्रिल् २०२० (UTC) == भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धा मे २०२० == भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धायां भवती भागं गृह्णाति इति हर्षस्य विषयः । तत्र भवत्या केषां पृष्ठानां पाठशुद्धिः करणीया इति विवरणम्, काश्चन विशेषसूचनाः च अधः सन्ति । कृपया पश्यतु । [[विकिस्रोतः:भारतीय-विकिसोर्स्-पाठशुद्धिस्पर्धा मे २०२०/कार्यसूची]] -[[user:Soorya Hebbar|<span style="color:#FF4500">'''Soorya Hebbar'''</span>]] [[सदस्यसम्भाषणम्:Soorya Hebbar|^{(चर्चा)}]] ०७:०६, ३० एप्रिल् २०२० (UTC) == मुख्यपृष्ठः == शुभावर्या, मुख्यपृष्ठे यः अनुक्रमणिकासंज्ञकः शीर्षकः अस्ति, तत् पीडीएफ ग्रन्थानां सूचकः अस्ति, अयं न ज्ञायते। यदि अन्यः कोपि शीर्षकः अन्तर्वस्तोः ज्ञापने शक्यः भवेत्, शुभं भवेत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०२:४०, ४ मे २०२० (UTC)puranastudy नमस्ते भगिनि| अत्र सम्भाषणं कथं करणीयम् इति अभ्यासार्थं अहं एतं सन्देशं प्रेषयन्ती अस्मि| धन्यवादः == रामचरितमानसः == शुभावर्या, अहं सुन्दरकाण्डस्य नाम पहारू दिवसनिसि ध्यान तुम्हार कपाट। लोचन निज पद जंत्रित प्राण जाहि केहि बाट।। उपरि संक्षिप्त टिप्पणी कर्तुं इच्छामि। सम्प्रति, विकिसोर्सोपरि सुन्दरकाण्डं न वर्तते। यदि अस्य आरोपणं स्यात्, तर्हि मंजुलं भवेत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०३:५८, २३ जून् २०२० (UTC)puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, रामचरितमानसग्रन्थः हिन्दीभाषया विद्यते इत्यतः सः ग्रन्थः संस्कृतविकिस्रोतसि न अन्तर्भवति । केनापि बालकाण्डम् अविचिन्त्य योजितमस्ति । प्रणामाः । - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:३८, २३ जून् २०२० (UTC) == सायणभाष्यम् फलकम् == शुभावर्या, ऋग्वेदे सायणभाष्यस्य आरोपणाय यः फलकः अस्ति, तस्मिन् फलके मन्त्रस्य अनुदात्त - स्वरितचिह्नयोः स्वरितचिह्नानां सर्वथा लोपो भवति। कोपि उपायं अन्वेषणीयः। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:१०, २७ जून् २०२० (UTC) puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, भवतः आशयः स्पष्टतया नावगतम् । किं भवेत्, कथम् अधुना भवति इति उदाहरणपूर्वकं दर्शयति चेत् सम्यक् भवति । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०६:०५, ३० जून् २०२० (UTC) शुभावर्या, पूर्वापेक्षया, समस्या स्पष्टतरा अस्ति। गूगलक्रोम पटले, सायणभाष्यफलकम् स्पष्टतरमस्ति। -- उदी॑रता॒मव॑र॒ उत्परा॑स॒ उन्म॑ध्य॒माः पि॒तरः॑ सो॒म्यासः॑ । असुं॒ य ई॒युर॑वृ॒का ऋ॑त॒ज्ञास्ते नो॑ऽवंतु पि॒तरो॒ हवे॑षु ॥१ वर्णानामुपरि ये स्वरितसंज्ञकाः लम्बचिह्नाः सन्ति, ते फायरफांक्स पडलोपरि न दृष्यमानाः सन्ति। केवलं वर्णानां अधोलिखितानि अनुदात्तचिह्नानि एव दृश्यन्ते। किन्तु गूगलक्रोमपटले अनुदात्त एवं स्वरितचिह्नयोः दृश्यं सुचारुः अस्ति। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०८:२१, ३० जून् २०२० (UTC) puranastudy ::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, अहं फैर्फाक्स्-पटले एव कार्यं करोमि । तत्र अपि दृश्यते एवम् - ::अ॒स्य वा॒मस्य॑ पलि॒तस्य॒ होतु॒स्तस्य॒ भ्राता॑ मध्य॒मो अ॒स्त्यश्न॑ । ::तृ॒तीयो॒ भ्राता॑ घृ॒तपृ॑ष्ठो अ॒स्यात्रा॑पश्यं वि॒श्पतिं॑ स॒प्तपु॑त्रम् ॥१ ::अ॒स्य । वा॒मस्य॑ । प॒लि॒तस्य॑ । होतुः॑ । तस्य॑ । भ्राता॑ । म॒ध्य॒मः । अ॒स्ति॒ । अश्नः॑ । ::तृ॒तीयः॑ । भ्राता॑ । घृ॒तऽपृ॑ष्ठः । अ॒स्य॒ । अत्र॑ । अ॒प॒श्य॒म् । वि॒श्पति॑म् । स॒प्तऽपु॑त्रम् ॥१ [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०९:१५, ३० जून् २०२० (UTC) == ऋक्शब्दस्य रूपाः == शुभावर्या, टिप्पणीलेखनकार्ये मया ऋक् धातोः रूपाणां उपयोगस्य प्रायः आवश्यकता भवति। किन्तु मया उपलब्धं नास्ति। यदि भवता ज्ञातमस्ति, तदा सूचयतु। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २२:०६, २३ जुलै २०२० (UTC) puranastudy ::[[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]]महोदय, दृश्यताम् अत्र - [http://sanskrit.segal.net.br/en/decl?id=50901] एतदेव वा अपेक्षितम् ? [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:५५, २४ जुलै २०२० (UTC) शुभा महोदया, अयमेव अपेक्षितमासीत्। धन्यवादाः [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०५:१६, २४ जुलै २०२० (UTC) puranastudy == आंग्लविकिपीडियोपरि धनदानस्य आह्वानम् == शुभावर्य, अहं आंग्लविकिपीडियोपरि प्रथमवारेण धनदानस्य आह्वानं द्रष्टमस्मि। अयं धनदानं विकिपीडियायाः स्वातन्त्र्यं हेतु अपेक्षितमस्ति, इति कथनमस्ति। वस्तुस्थितिः किमस्ति, भवान् कथितुं शक्यसे। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) २३:२९, २९ जुलै २०२० (UTC)puranastudy :: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] विपिनवर्य, विकिसंस्था समाजनिधिना एव जीवति | ते प्रतिवर्षं कदाचिन् प्रार्थनां कुर्वन्ति - विभिन्नवाक्यैः । अस्य उपयोक्तारः किंचित्प्रमाणेन वा ददाति चेत् उपकाराय भवति इति मम अभिप्रायः । धन्यवादः - [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०५:११, ३० जुलै २०२० (UTC) शुभावर्या, किं संस्कृतविकिसोर्यस्य निधिः विकिसंस्थानिधितः पृथक् अस्ति, एकीकृत एव वा। स्वभाषायाः स्रोतं विस्मृत्वा अन्यविकिहेतु दानं उपयुक्तं न भविष्यति। यदि संभवं चेत्, अहं दशसहस्ररूप्यकाणि प्रेषितुं इच्छामि। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ०८:२९, ३० जुलै २०२० (UTC) puranastudy ::: [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] महोदय, विकिमीडिया फौण्डेषन् - इत्येषा एव मातृसंस्था । सर्वे विकिप्रकल्पाः तत्रैव अन्तर्भवन्ति । संस्कृतस्य पार्थक्येन न विद्यते । भवान् तेभ्यः एव दातुमर्हति । धन्यवादः । [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) १०:५७, ३० जुलै २०२० (UTC) </div> </div> {{clear}} == Indic Wikisource Proofreadthon II 2020 == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Hello Proofreader, After successfull first [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon|Online Indic Wikisource Proofreadthon]] hosted and organised by CIS-A2K in May 2020, again we are planning to conduct one more [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020|Indic Wikisource Proofreadthon II]].I would request to you, please submit your opinion about the dates of contest and help us to fix the dates. Please vote for your choice below. {{Clickable button 2|Click here to Submit Your Vote|class=mw-ui-progressive|url=https://strawpoll.com/jf8p2sf79}} '''Last date of submit of your vote on 24th September 2020, 11:59 PM''' I really hope many Indic Wikisource proofreader will be present this time. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Advisor, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistSept2020-B&oldid=20459404 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> </div> </div> {{clear}} == Indic Wikisource Proofreadthon II == {{clear}} ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' <div style="align:center; width:90%;float:left;{{#ifeq:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|2}}||background:#F9ED94;|}}border:0.5em solid #000000; padding:1em;"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] [[File:Indic Wikisource Proofreadthon 2020 Poll result with Valid Vote.svg|frameless|right|125px|Valid Vote share]] Hello Proofreader, Thank you for participating at [https://strawpoll.com/jf8p2sf79/r Pool] for date selection. But Unfortunately out of 130 votes [[:File:Indic Wikisource Proofreadthon 2020 - with Valid Vote.png|69 vote is invalid]] due to the below reason either the User ID was invalid or User contribution at Page: namespace less than 200. {| class="wikitable" ! Dates slot !! Valid Vote !! % |- | 1 Oct - 15 Oct 2020 || 26 || 34.21% |- | 16 Oct - 31 Oct 2020 || 8 || 10.53% |- | 1 Nov - 15 Nov 2020 || 30 || 39.47% |- | 16 Nov - 30 Nov 2020 || 12 || 15.79% |} After 61 valid votes counted, the majority vote sharing for 1st November to 15 November 2020. So we have decided to conduct the contest from '''1st November to 15 November 2020'''.<br/> '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some books in your language. The book should not be available in any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|event page book list]]. Before adding the books, please check the pagination order and other stuff are ok in all respect. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community members, please spread the news to all social media channels, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' This time we have decided to give the award up to 10 participants in each language group. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://wscontest.toolforge.org/ Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from '''01 November 2020 00.01 to 15 November 2020 23.59''' * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon 2020/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisource proofread will be present in this contest too. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Advisor, CIS-A2K </div> </div> {{clear}} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistSept2020-B&oldid=20459404 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Indic Wikisource Proofreadthon II 2020 - Collect your book == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |- |[[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Dear {{BASEPAGENAME}}, Thank you and congratulation to you for your participation and support of our 1st Proofreadthon.The CIS-A2K has conducted again 2nd [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020|Online Indic Wikisource Proofreadthon 2020 II]] to enrich our Indian classic literature in digital format in this festive season. '''WHAT DO YOU NEED''' * '''Booklist:''' a collection of books to be proofread. Kindly help us to find some book your language. The book should not be available on any third party website with Unicode formatted text. Please collect the books and add our [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|event page book list]]. You should follow the copyright guideline describes [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Book list|here]]. After finding the book, you should check the pages of the book and create Pagelist. *'''Participants:''' Kindly sign your name at [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants|Participants]] section if you wish to participate this event. *'''Reviewer:''' Kindly promote yourself as administrator/reviewer of this proofreadthon and add your proposal [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Participants#Administrator/Reviewer|here]]. The administrator/reviewers could participate in this Proofreadthon. * '''Some social media coverage:''' I would request to all Indic Wikisource community members, please spread the news to all social media channels, we always try to convince it your Wikipedia/Wikisource to use their SiteNotice. Of course, you must also use your own Wikisource site notice. * '''Some awards:''' There may be some award/prize given by CIS-A2K. * '''A way to count validated and proofread pages''':[https://indic-wscontest.toolforge.org/ Indic Wikisource Contest Tools] * '''Time ''': Proofreadthon will run: from 01 Nov 2020 00.01 to 15 Nov 2020 23.59 * '''Rules and guidelines:''' The basic rules and guideline have described [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon 2020/Rules|here]] * '''Scoring''': The details scoring method have described [[:m:Indic_Wikisource_Proofreadthon 2020/Rules#Scoring_system|here]] I really hope many Indic Wikisources will be present this year at-home lockdown. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Program officer, CIS-A2K |} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Helpdesk/ActiveUserlistOct2020&oldid=20484797 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Thank you for your participation and support == ''Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it'' {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |- |[[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] Dear {{BASEPAGENAME}},<br/> Greetings!<br/> It has been 15 days since Indic Wikisource Proofreadthon 2020 online proofreading contest has started and all 12 communities have been performing extremely well. <br/> However, the 15 days contest comes to end on today, '''15 November 2020 at 11.59 PM IST'''. We thank you for your contribution tirelessly for the last 15 days and we wish you continue the same in future events!<br/> *See more stats at https://indic-wscontest.toolforge.org/contest/ Apart from this contest end date, we will declare the final result on '''20th November 2020'''. We are requesting you, please re-check your contribution once again. This extra-time will be for re-checking the whole contest for admin/reviewer. The contest admin/reviewer has a right revert any proofread/validation as per your language community standard. We accept and respect different language community and their different community proofreading standards. Each Indic Wikisource language community user (including admins or sysops) have the responsibility to maintain their quality of proofreading what they have set. Thanks for your attention<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> Wikisource Program officer, CIS-A2K |} <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Proofreadthon_2020/All-Participants&oldid=20666529 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == संस्कृतव्याकरणकोशः == [[संस्कृतव्याकरणकोशः]] शुभावर्या, संस्कृतव्याकरणकोशग्रन्थस्य 161 उपरि पुटानां दर्शनं विकृतः अस्ति। मम वाञ्च्छा य अक्षरस्य मूलस्य दर्शने आसीत्। [[सदस्यः:Puranastudy|Puranastudy]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Puranastudy|सम्भाषणम्]]) ००:२७, २९ डिसेम्बर् २०२० (UTC) puranastudy ::नमस्ते महोदय, ::भवतः अभिप्रायः मया न अवगतः | मूलग्रन्थः अत्र उपलभ्यते - https://sa.wikisource.org/s/cbj :: [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ०४:०९, २९ डिसेम्बर् २०२० (UTC) == Wikimedia Foundation Community Board seats: Call for feedback meeting == The Wikimedia Foundation Board of Trustees is organizing a [[:m:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Community Board seats/Ranked voting system|call for feedback about community selection processes]] between February 1 and March 14. While the Wikimedia Foundation and the movement have grown about five times in the past ten years, the Board’s structure and processes have remained basically the same. As the Board is designed today, we have a problem of capacity, performance, and lack of representation of the movement’s diversity. Direct elections tend to favor candidates from the leading language communities, regardless of how relevant their skills and experience might be in serving as a Board member, or contributing to the ability of the Board to perform its specific responsibilities. It is also a fact that the current processes have favored volunteers from North America and Western Europe. As a matter of fact, there had only been one member who served on the Board, from South Asia, in more than fifteen years of history. In the upcoming months, we need to renew three community seats and appoint three more community members in the new seats. This call for feedback is to see what processes can we all collaboratively design to promote and choose candidates that represent our movement and are prepared with the experience, skills, and insight to perform as trustees? In this regard, it would be good to have a community discussion to discuss the proposed ideas and share our thoughts, give feedback and contribute to the process. To discuss this, you are invited to a community meeting that is being organized on March 12 from 8 pm to 10 pm, and the meeting link to join is https://meet.google.com/umc-attq-kdt. You can add this meeting to your Google Calendar by [https://calendar.google.com/event?action=TEMPLATE&tmeid=MDNqcjRwaWxtZThnMXBodjJkYzZvam9sdXQga2N2ZWxhZ2EtY3RyQHdpa2ltZWRpYS5vcmc&tmsrc=kcvelaga-ctr%40wikimedia.org clicking here]. Please ping me if you have any questions. Thank you. --[[User:KCVelaga (WMF)]], १०:३०, ८ मार्च् २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21198421 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Requests for comment-Proofreadthon == Dear friends,<br> I started a [[:m:Indic Wikisource Community/Requests for comment/Indic Wikisource Proofreadthon|discussion and Request for comment here]]. Last year we conducted two Proofread-Edithon contest. Your feedback and comments are very much needed to set the future vision of Indic language Wikisource. Although, English might be a common language to discuss, feel free to write in your native language. On behalf of Indic Wikisource Community<br> Jayanta Nath. १३:१०, १३ मार्च् २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21216924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Requests for comments : Indic wikisource community 2021 == (Sorry for writing this message in English - feel free to help us translating it)<br> Dear Wiki-librarian,<br> Coming two years CIS-A2K will focus on the Indic languages Wikisource project. To design the programs based on the needs of the community and volunteers, we invite your valuable suggestions/opinion and thoughts to [[:m:Indic Wikisource Community/Requests for comment/Needs assessment 2021|Requests for comments]]. We would like to improve our working continuously taking into consideration the responses/feedback about the events conducted previously. We request you to go through the various sections in the RfC and respond. Your response will help us to decide to plan accordingly your needs.<br> Please write in detail, and avoid brief comments without explanations.<br> Jayanta Nath<br> On behalf<br> Centre for Internet & Society's Access to Knowledge Programme (CIS-A2K) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21216924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [Wikimedia Foundation elections 2021] Candidates meet with South Asia + ESEAP communities == Hello, As you may already know, the [[:m:Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections]] are from 4 August 2021 to 17 August 2021. Members of the Wikimedia community have the opportunity to elect four candidates to a three-year term. After a three-week-long Call for Candidates, there are [[:m:Template:WMF elections candidate/2021/candidates gallery|20 candidates for the 2021 election]]. An <u>event for community members to know and interact with the candidates</u> is being organized. During the event, the candidates will briefly introduce themselves and then answer questions from community members. The event details are as follows: *Date: 31 July 2021 (Saturday) *Timings: [https://zonestamp.toolforge.org/1627727412 check in your local time] :*Bangladesh: 4:30 pm to 7:00 pm :*India & Sri Lanka: 4:00 pm to 6:30 pm :*Nepal: 4:15 pm to 6:45 pm :*Pakistan & Maldives: 3:30 pm to 6:00 pm * Live interpretation is being provided in Hindi. *'''Please register using [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSflJge3dFia9ejDG57OOwAHDq9yqnTdVD0HWEsRBhS4PrLGIg/viewform?usp=sf_link this form] For more details, please visit the event page at [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP|Wikimedia Foundation elections/2021/Meetings/South Asia + ESEAP]]. Hope that you are able to join us, [[:m:User:KCVelaga (WMF)|KCVelaga (WMF)]], ०६:३२, २३ जुलै २०२१ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21774692 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == पाठशुद्धिस्पर्धायाम् आगस्ट् मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम् == [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] प्रिय {{BASEPAGENAME}}, गतवर्षे विकिस्रोतःपाठशुद्धिस्पर्धायां भवान् भागं गृहीतवान् इत्येषः सन्तोषस्य विचारः CIS-A2K पुनरपि [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021|पाठशुद्धिस्पर्धायाम् आगस्ट् मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम्]] अस्य मुख्यम् उद्देश्यम् । '''भवता किम् अपेक्ष्यते''' '''पुस्तकावली –''' पाठशुद्ध्यर्थं ग्रन्थानाम् आवली । भवतः भाषायां किञ्चन पुस्तकम् अन्वेष्टुं साहाय्यं कुर्वन्तु । पुस्तकानि चित्वा [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Book list|पुस्तकावल्यां योजयतु ]] कृतिस्वाम्यविषयकाः विचाराः अत्र विद्यन्ते । पुस्तकप्राप्त्यनन्तरं पुटानि परिशील्य पुटावली निर्मातव्या [[:m:Wikisource Pagelist Widget|<nowiki><pagelist/></nowiki>]] '''भागग्राहिणः-''' भागग्राहिणः [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Participants|इत्यत्र]] हस्ताङ्कनं कृत्वा पञ्जीकरणं करोतु । '''निर्णायकः-''' निर्णायकः भवितुं स्वयम् आसक्तिं [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Participants#Administrator/Reviewer|अत्र]] दर्शयतु । निर्णायकः अपि स्पर्धायां भागं ग्रहीतुं शक्नोति । '''सामाजिकमाध्यमेषु प्रसारः-''' सामाजिकमाध्यमद्वारा एतस्य प्रचारः भवतु इति अहं काङ्क्षामि । विकिव्यवस्थाद्वारा एव वयं भवद्भ्यः सूचनाः प्रेषयामः । '''पुरस्काराः-''' आयोजकानां पक्षतः पुरस्काराः भवितुमर्हन्ति । '''कार्यगणनामार्गः-''' '''समयः-''' 15 आगस्ट् 2021 तः 31 आगस्ट् 2021 '''नियमाः''' सूचनाः च- [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Rules|अत्र ]] प्राथमिकनियमाः सूचनाः च दत्ताः । '''अङ्काः-''' समग्रविवरणम् [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon August 2021/Rules#Scoring_system|अत्र]] अस्ति अस्मिन्वर्षे अपि गृहे एव स्थितिः अस्ति इति कारणतः अनेके अत्र भागं गृह्णीयुः इति भावयामि । धन्यवादाः<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]<br/> विकिस्रोत कार्यक्रम अधिकारी, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21811064 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> १८:१९, ४ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(6)&oldid=22532666 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Tech News: 2022-02]] == <div lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W02"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recent changes</span>''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>oauth_consumer</code></bdi> variable has been added to the [[mw:Special:MyLanguage/AbuseFilter|AbuseFilter]] to enable identifying changes made by specific tools.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T298281] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets are [[mw:Special:MyLanguage/ResourceLoader/Migration_guide_(users)#Package_Gadgets|now able to directly include JSON pages]]. This means some gadgets can now be configured by administrators without needing the interface administrator permission, such as with the Geonotice gadget.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T198758] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets [[mw:Extension:Gadgets#Options|can now specify page actions]] on which they are available. For example, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>|actions=edit,history</code></bdi> will load a gadget only while editing and on history pages.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T63007] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Gadgets can now be loaded on demand with the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withgadget</code></bdi> URL parameter. This can be used to replace [[mw:Special:MyLanguage/Snippets/Load JS and CSS by URL|an earlier snippet]] that typically looks like <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withJS</code></bdi> or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withCSS</code></bdi>.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">At wikis where [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Communities/How to configure the mentors' list|the Mentorship system is configured]], you can now use the Action API to get a list of a [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|mentor's]] mentees.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T291966] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The heading on the main page can now be configured using <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title-loggedin]]</span> for logged-in users and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title]]</span> for logged-out users. Any CSS that was previously used to hide the heading should be removed.</span> [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Small_wiki_toolkits/Starter_kit/Main_page_customization#hide-heading] [https://phabricator.wikimedia.org/T298715] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Four special pages (and their API counterparts) now have a maximum database query execution time of 30 seconds. These special pages are: RecentChanges, Watchlist, Contributions, and Log. This change will help with site performance and stability. You can read [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/IPJNO75HYAQWIGTHI5LJHTDVLVOC4LJP/ more details about this change] including some possible solutions if this affects your workflows.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T297708] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|sticky header]] has been deployed for 50% of logged-in users on [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions#pilot-wikis|more than 10 wikis]]. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]]. See [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Participate|how to take part in the project]].</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-11|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-12|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-13|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]).</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Events</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] begins. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]].</span> '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2022-W02"/> </div> ०१:२४, ११ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22562156 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Tech News: 2022-03]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W03"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When using [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|WikiEditor]] (also known as the 2010 wikitext editor), people will now see a warning if they link to disambiguation pages. If you click "{{int:Disambiguator-review-link}}" in the warning, it will ask you to correct the link to a more specific term. You can [[m:Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages#Jan 12, 2021: Turning on the changes for all Wikis|read more information]] about this completed 2021 Community Wishlist item. * You can [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#subscribe|automatically subscribe to all of the talk page discussions]] that you start or comment in using [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Feature summary|DiscussionTools]]. You will receive [[mw:Special:MyLanguage/Notifications|notifications]] when another editor replies. This is available at most wikis. Go to your [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]] and turn on "{{int:discussiontools-preference-autotopicsub}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T263819] * When asked to create a new page or talk page section, input fields can be [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Creating_pages_with_preloaded_text|"preloaded" with some text]]. This feature is now limited to wikitext pages. This is so users can't be tricked into making malicious edits. There is a discussion about [[phab:T297725|if this feature should be re-enabled]] for some content types. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-18|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-19|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-20|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey 2022]] continues. All contributors to the Wikimedia projects can propose for tools and platform improvements. The proposal phase takes place from {{#time:j xg|2022-01-10|en}} 18:00 UTC to {{#time:j xg|2022-01-23|en}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W03"/> </div> १९:५५, १७ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22620285 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Tech News: 2022-04]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W04"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-01-25|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-01-26|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-01-27|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * The following languages can now be used with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|syntax highlighting]]: BDD, Elpi, LilyPond, Maxima, Rita, Savi, Sed, Sophia, Spice, .SRCINFO. * You can now access your watchlist from outside of the user menu in the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|new Vector skin]]. The watchlist link appears next to the notification icons if you are at the top of the page. [https://phabricator.wikimedia.org/T289619] '''Events''' * You can see the results of the [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Coolest Tool Award 2021]] and learn more about 14 tools which were selected this year. * You can [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/Help_us|translate, promote]], or comment on [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Proposals|the proposals]] in the Community Wishlist Survey. Voting will begin on {{#time:j xg|2022-01-28|en}}. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W04"/> </div> २१:३८, २४ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22644148 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Tech News: 2022-05]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W05"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] If a gadget should support the new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>?withgadget</code></bdi> URL parameter that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|announced]] 3 weeks ago, then it must now also specify <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>supportsUrlLoad</code></bdi> in the gadget definition ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:Gadgets#supportsUrlLoad|documentation]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.20|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * A change that was [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|announced]] last year was delayed. It is now ready to move ahead: ** The user group <code>oversight</code> will be renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. This is the technical name. It doesn't affect what you call the editors with this user right on your wiki. This is planned to happen in three weeks. You can comment [[phab:T112147|in Phabricator]] if you have objections. As usual, these labels can be translated on translatewiki ([[phab:T112147|direct links are available]]) or by administrators on your wiki. '''Events''' * You can vote on proposals in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Community Wishlist Survey]] between 28 January and 11 February. The survey decides what the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech team]] will work on. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W05"/> </div> १७:४२, ३१ जनवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22721804 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Tech News: 2022-06]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W06"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translations]] are available. '''Recent changes''' * English Wikipedia recently set up a gadget for dark mode. You can enable it there, or request help from an [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface administrator]] to set it up on your wiki ([[w:en:Wikipedia:Dark mode (gadget)|instructions and screenshot]]). * Category counts are sometimes wrong. They will now be completely recounted at the beginning of every month. [https://phabricator.wikimedia.org/T299823] '''Problems''' * A code-change last week to fix a bug with [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Live preview|Live Preview]] may have caused problems with some local gadgets and user-scripts. Any code with skin-specific behaviour for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector</code></bdi> should be updated to also check for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector-2022</code></bdi>. [[phab:T300987|A code-snippet, global search, and example are available]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W06"/> </div> २१:१६, ७ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22765948 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == पाठशुद्धिस्पर्धायाम् मार्च मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम् == [[File:Wikisource-logo-with-text.svg|frameless|right|100px]] प्रिय {{BASEPAGENAME}}, गतवर्षे विकिस्रोतःपाठशुद्धिस्पर्धायां भवान् भागं गृहीतवान् इत्येषः सन्तोषस्य विचारः CIS-A2K पुनरपि [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022|पाठशुद्धिस्पर्धायाम् मार्च मासे आयोजयिष्यते भारतीयसाहित्यस्य पुष्टिदानम्]] अस्य मुख्यम् उद्देश्यम् । '''भवता किम् अपेक्ष्यते''' '''पुस्तकावली –''' पाठशुद्ध्यर्थं ग्रन्थानाम् आवली । भवतः भाषायां किञ्चन पुस्तकम् अन्वेष्टुं साहाय्यं कुर्वन्तु । पुस्तकानि चित्वा [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Book list|पुस्तकावल्यां योजयतु ]] कृतिस्वाम्यविषयकाः विचाराः अत्र विद्यन्ते । पुस्तकप्राप्त्यनन्तरं पुटानि परिशील्य पुटावली निर्मातव्या [[:m:Wikisource Pagelist Widget|<nowiki><pagelist/></nowiki>]] '''भागग्राहिणः-''' भागग्राहिणः [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Participants|इत्यत्र]] हस्ताङ्कनं कृत्वा पञ्जीकरणं करोतु । '''निर्णायकः-''' निर्णायकः भवितुं स्वयम् आसक्तिं [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Participants#Administrator/Reviewer|अत्र]] दर्शयतु । निर्णायकः अपि स्पर्धायां भागं ग्रहीतुं शक्नोति । '''सामाजिकमाध्यमेषु प्रसारः-''' सामाजिकमाध्यमद्वारा एतस्य प्रचारः भवतु इति अहं काङ्क्षामि । विकिव्यवस्थाद्वारा एव वयं भवद्भ्यः सूचनाः प्रेषयामः । '''पुरस्काराः-''' आयोजकानां पक्षतः पुरस्काराः भवितुमर्हन्ति । '''कार्यगणनामार्गः-''' '''समयः-''' 01 मार्च 2022 तः 16 मार्च 2022 '''नियमाः''' सूचनाः च- [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Rules|अत्र ]] प्राथमिकनियमाः सूचनाः च दत्ताः । '''अङ्काः-''' समग्रविवरणम् [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022/Rules#Scoring_system|अत्र]] अस्ति अस्मिन्वर्षे अपि गृहे एव स्थितिः अस्ति इति कारणतः अनेके अत्र भागं गृह्णीयुः इति भावयामि । धन्यवादाः<br/> [[User:Jayanta (CIS-A2K)|Jayanta (CIS-A2K)]]. १८:३२, १० फेब्रवरी २०२२ (UTC)<br/> विकिस्रोत कार्यक्रम अधिकारी, CIS-A2K <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Indic_Wikisource_Community/SaActiveUser&oldid=21811064 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Jayantanth@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Tech News: 2022-07]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W07"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Purge|Purging]] a category page with fewer than 5,000 members will now recount it completely. This will allow editors to fix incorrect counts when it is wrong. [https://phabricator.wikimedia.org/T85696] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, the <code dir=ltr>rmspecials()</code> function has been updated so that it does not remove the "space" character. Wikis are advised to wrap all the uses of <code dir=ltr>rmspecials()</code> with <code dir=ltr>rmwhitespace()</code> wherever necessary to keep filters' behavior unchanged. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T263024] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W07"/> </div> १९:१९, १४ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22821788 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Tech News: 2022-08]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W08"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[Special:Nuke|Special:Nuke]] will now provide the standard deletion reasons (editable at <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Deletereason-dropdown]]</bdi>) to use when mass-deleting pages. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Admins and patrollers/Mass-delete to offer drop-down of standard reasons, or templated reasons.|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T25020] * At Wikipedias, all new accounts now get the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|Growth features]] by default when creating an account. Communities are encouraged to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Account_creation|update their help resources]]. Previously, only 80% of new accounts would get the Growth features. A few Wikipedias remain unaffected by this change. [https://phabricator.wikimedia.org/T301820] * You can now prevent specific images that are used in a page from appearing in other locations, such as within PagePreviews or Search results. This is done with the markup <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>class=notpageimage</nowiki></code></bdi>. For example, <code><nowiki>[[File:Example.png|class=notpageimage]]</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T301588] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] There has been a change to the HTML of Special:Contributions, Special:MergeHistory, and History pages, to support the grouping of changes by date in [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Minerva_Neue|the mobile skin]]. While unlikely, this may affect gadgets and user scripts. A [[phab:T298638|list of all the HTML changes]] is on Phabricator. '''Events''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey results]] have been published. The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2022 results#leaderboard|ranking of prioritized proposals]] is also available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-22|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-23|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-24|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The software to play videos and audio files on pages will change soon on all wikis. The old player will be removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Toolforge's underlying operating system is being updated. If you maintain any tools there, there are two options for migrating your tools into the new system. There are [[wikitech:News/Toolforge Stretch deprecation|details, deadlines, and instructions]] on Wikitech. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/cloud-announce@lists.wikimedia.org/thread/EPJFISC52T7OOEFH5YYMZNL57O4VGSPR/] * Administrators will soon have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete]] the associated "talk" page when they are deleting a given page. An API endpoint with this option will also be available. This was [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|a request from the 2021 Wishlist Survey]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W08"/> </div> १९:१२, २१ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22847768 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Tech News: 2022-09]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W09"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translations]] are available. '''Recent changes''' * When searching for edits by [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tags|change tags]], e.g. in page history or user contributions, there is now a dropdown list of possible tags. This was [[m:Community Wishlist Survey 2022/Miscellaneous/Improve plain-text change tag selector|a request in the 2022 Community Wishlist Survey]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T27909] * Mentors using the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|Growth Mentor dashboard]] will now see newcomers assigned to them who have made at least one edit, up to 200 edits. Previously, all newcomers assigned to the mentor were visible on the dashboard, even ones without any edit or ones who made hundred of edits. Mentors can still change these values using the filters on their dashboard. Also, the last choice of filters will now be saved. [https://phabricator.wikimedia.org/T301268][https://phabricator.wikimedia.org/T294460] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The user group <code>oversight</code> was renamed <code>suppress</code>. This is for [[phab:T109327|technical reasons]]. You may need to update any local references to the old name, e.g. gadgets, links to Special:Listusers, or uses of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words|NUMBERINGROUP]]. '''Problems''' * The recent change to the HTML of [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tracking changes|tracking changes]] pages caused some problems for screenreaders. This is being fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T298638] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.24|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * Working with templates will become easier. [[m:WMDE_Technical_Wishes/Templates|Several improvements]] are planned for March 9 on most wikis and on March 16 on English Wikipedia. The improvements include: Bracket matching, syntax highlighting colors, finding and inserting templates, and related visual editor features. * If you are a template developer or an interface administrator, and you are intentionally overriding or using the default CSS styles of user feedback boxes (the classes: <code dir=ltr>successbox, messagebox, errorbox, warningbox</code>), please note that these classes and associated CSS will soon be removed from MediaWiki core. This is to prevent problems when the same class-names are also used on a wiki. Please let us know by commenting at [[phab:T300314]] if you think you might be affected. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W09"/> </div> २३:००, २८ फेब्रवरी २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22902593 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Tech News: 2022-10]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W10"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translations]] are available. '''Problems''' * There was a problem with some interface labels last week. It will be fixed this week. This change was part of ongoing work to simplify the support for skins which do not have active maintainers. [https://phabricator.wikimedia.org/T301203] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W10"/> </div> २१:१६, ७ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22958074 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Tech News: 2022-11]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W11"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the Wikipedia Android app [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Apps/Team/Android/Communication#Updates|it is now possible]] to change the toolbar at the bottom so the tools you use more often are easier to click on. The app now also has a focused reading mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296753][https://phabricator.wikimedia.org/T254771] '''Problems''' * There was a problem with the collection of some page-view data from June 2021 to January 2022 on all wikis. This means the statistics are incomplete. To help calculate which projects and regions were most affected, relevant datasets are being retained for 30 extra days. You can [[m:Talk:Data_retention_guidelines#Added_exception_for_page_views_investigation|read more on Meta-wiki]]. * There was a problem with the databases on March 10. All wikis were unreachable for logged-in users for 12 minutes. Logged-out users could read pages but could not edit or access uncached content then. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2022-03-10_MediaWiki_availability] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.26|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]). * When [[mw:Special:MyLanguage/Help:System_message#Finding_messages_and_documentation|using <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>uselang=qqx</code></bdi> to find localisation messages]], it will now show all possible message keys for navigation tabs such as "{{int:vector-view-history}}". [https://phabricator.wikimedia.org/T300069] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Access to [[{{#special:RevisionDelete}}]] has been expanded to include users who have <code dir=ltr>deletelogentry</code> and <code dir=ltr>deletedhistory</code> rights through their group memberships. Before, only those with the <code dir=ltr>deleterevision</code> right could access this special page. [https://phabricator.wikimedia.org/T301928] * On the [[{{#special:Undelete}}]] pages for diffs and revisions, there will be a link back to the main Undelete page with the list of revisions. [https://phabricator.wikimedia.org/T284114] '''Future changes''' * The Wikimedia Foundation has announced the IP Masking implementation strategy and next steps. The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#feb25|announcement can be read here]]. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Android FAQ|Wikipedia Android app]] developers are working on [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Communication|new functions]] for user talk pages and article talk pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T297617] '''Events''' * The [[mw:Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place as a hybrid event on 20-22 May 2022. The Hackathon will be held online and there are grants available to support local in-person meetups around the world. Grants can be requested until 20 March. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W11"/> </div> २२:०८, १४ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22993074 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Tech News: 2022-12]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W12"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translations]] are available. '''New code release schedule for this week''' * There will be four MediaWiki releases this week, instead of just one. This is an experiment which should lead to fewer problems and to faster feature updates. The releases will be on all wikis, at different times, on Monday, Tuesday, and Wednesday. You can [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Release Engineering Team/Trainsperiment week|read more about this project]]. '''Recent changes''' * You can now set how many search results to show by default in [[Special:Preferences#mw-prefsection-searchoptions|your Preferences]]. This was the 12th most popular wish in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Community Wishlist Survey 2022]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T215716] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] The Jupyter notebooks tool [[wikitech:PAWS|PAWS]] has been updated to a new interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T295043] '''Future changes''' * Interactive maps via [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] will soon work on wikis using the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions]] extension. [https://wikimedia.sslsurvey.de/Kartographer-Workflows-EN/ Please tell us] which improvements you want to see in Kartographer. You can take this survey in simple English. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W12"/> </div> १६:०१, २१ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23034693 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Tech News: 2022-13]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W13"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a simple new Wikimedia Commons upload tool available for macOS users, [[c:Commons:Sunflower|Sunflower]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.5|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-03-29|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-03-30|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-03-31|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of regular database maintenance. It will be performed on {{#time:j xg|2022-03-29|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-03-31|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T301850][https://phabricator.wikimedia.org/T303798] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W13"/> </div> १९:५५, २८ मार्च् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23073711 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Tech News: 2022-14]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W14"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translations]] are available. '''Problems''' * For a few days last week, edits that were suggested to newcomers were not tagged in the [[{{#special:recentchanges}}]] feed. This bug has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T304747] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.6|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * Starting next week, Tech News' title will be translatable. When the newsletter is distributed, its title may not be <code dir=ltr>Tech News: 2022-14</code> anymore. It may affect some filters that have been set up by some communities. [https://phabricator.wikimedia.org/T302920] * Over the next few months, the "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" Growth feature [[phab:T304110|will become available to more Wikipedias]]. Each week, a few wikis will get the feature. You can test this tool at [[mw:Special:MyLanguage/Growth#deploymentstable|a few wikis where "Link recommendation" is already available]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W14"/> </div> २१:०१, ४ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23097604 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-15</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W15"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new public status page at <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikimediastatus.net/ www.wikimediastatus.net]</span>. This site shows five automated high-level metrics where you can see the overall health and performance of our wikis' technical environment. It also contains manually-written updates for widespread incidents, which are written as quickly as the engineers are able to do so while also fixing the actual problem. The site is separated from our production infrastructure and hosted by an external service, so that it can be accessed even if the wikis are briefly unavailable. You can [https://diff.wikimedia.org/2022/03/31/announcing-www-wikimediastatus-net/ read more about this project]. * On Wiktionary wikis, the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.7|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-12|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-13|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-14|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W15"/> </div> १९:४४, ११ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23124108 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-16</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W16"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.8|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-19|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-04-21|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * Administrators will now have [[m:Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|the option to delete/undelete the associated "Talk" page]] when they are deleting a given page. An API endpoint with this option is also available. This concludes the [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|11th wish of the 2021 Community Wishlist Survey]]. * On [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements#test-wikis|selected wikis]], 50% of logged-in users will see the new [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Table of contents|table of contents]]. When scrolling up and down the page, the table of contents will stay in the same place on the screen. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]] project. [https://phabricator.wikimedia.org/T304169] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Message boxes produced by MediaWiki code will no longer have these CSS classes: <code dir=ltr>successbox</code>, <code dir=ltr>errorbox</code>, <code dir=ltr>warningbox</code>. The styles for those classes and <code dir=ltr>messagebox</code> will be removed from MediaWiki core. This only affects wikis that use these classes in wikitext, or change their appearance within site-wide CSS. Please review any local usage and definitions for these classes you may have. This was previously announced in the [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|28 February issue of Tech News]]. '''Future changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] will become compatible with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevisions page stabilization]]. Kartographer maps will also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions] The Kartographer documentation has been thoroughly updated. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer/Getting_started] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/Maps] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W16"/> </div> २३:१२, १८ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23167004 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-17</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist many wikis] (group 1), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-04-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-04-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-04-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-04-26|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). * Some very old browsers and operating systems are no longer supported. Some things on the wikis might look weird or not work in very old browsers like Internet Explorer 9 or 10, Android 4, or Firefox 38 or older. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W17"/> </div> २२:५६, २५ एप्रिल् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-18</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translations]] are available. '''Recent changes''' * On [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist all remaining wikis] (group 2), the software to play videos and audio files on pages has now changed. The old player has been removed. Some audio players will become wider after this change. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|The new player]] has been a beta feature for over four years. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-03|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-04|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-05|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The developers are working on talk pages in the [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|Wikipedia app for iOS]]. You can [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY give feedback]. You can take the survey in English, German, Hebrew or Chinese. * [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|Most wikis]] will receive an [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|improved template dialog]] in VisualEditor and New Wikitext mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967] * If you use syntax highlighting while editing wikitext, you can soon activate a [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|colorblind-friendly color scheme]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Several CSS IDs related to MediaWiki interface messages will be removed. Technical editors should please [[phab:T304363|review the list of IDs and links to their existing uses]]. These include <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> and 3 others. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W18"/> </div> १९:३४, २ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-19</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now see categories in the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia app for Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966] '''Problems''' * Last week, there was a problem with Wikidata's search autocomplete. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586] * Last week, all wikis had slow access or no access for 20 minutes, for logged-in users and non-cached pages. This was caused by a problem with a database change. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966] * [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|Incompatibility issues]] with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] and the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]] will be fixed: Deployment is planned for May 10 on all wikis. Kartographer will then be enabled on the [[phab:T307348|five wikis which have not yet enabled the extension]] on May 24. * The [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] skin will be set as the default on several more wikis, including Arabic and Catalan Wikipedias. Logged-in users will be able to switch back to the old Vector (2010). See the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|latest update]] about Vector (2022). '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place on 17 May. The following meetings are currently planned for: 7 June, 21 June, 5 July, 19 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W19"/> </div> १५:२३, ९ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-20</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * Some wikis can soon use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|add a link]] feature. This will start on Wednesday. The wikis are {{int:project-localized-name-cawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hiwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nowiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-svwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ukwiki/en}}. This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542] * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] will take place online on May 20–22. It will be in English. There are also local [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|hackathon meetups]] in Germany, Ghana, Greece, India, Nigeria and the United States. Technically interested Wikimedians can work on software projects and learn new skills. You can also host a session or post a project you want to work on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can soon edit translatable pages in the visual editor. Translatable pages exist on for examples Meta and Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W20"/> </div> १८:५८, १६ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-21</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Administrators using the mobile web interface can now access Special:Block directly from user pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341] * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> portal page now uses an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629] '''Problems''' * The Growth team maintains a mentorship program for newcomers. Previously, newcomers weren't able to opt out from the program. Starting May 19, 2022, newcomers are able to fully opt out from Growth mentorship, in case they do not wish to have any mentor at all. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915] * Some editors cannot access the content translation tool if they load it by clicking from the contributions menu. This problem is being worked on. It should still work properly if accessed directly via Special:ContentTranslation. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-24|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-05-25|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-05-26|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Gadget and user scripts developers are invited to give feedback on a [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposed technical policy]] aiming to improve support from MediaWiki developers. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W21"/> </div> ००:२१, २४ मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-22</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, an <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> function has been introduced to check if an IP is in any of the ranges. Wikis are advised to combine multiple <code dir=ltr>ip_in_range()</code> expressions joined by <code>|</code> into a single expression for better performance. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter|Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017] * The [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|IP Info feature]] which helps abuse fighters access information about IPs, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|has been deployed]] to all wikis as a beta feature. This comes after weeks of beta testing on test.wikipedia.org. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-05-31|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-01|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-02|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-05-31|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at most wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|list=usercontribs API]] will support fetching contributions from an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|IP range]] soon. API users can set the <code>uciprange</code> parameter to get contributions from any IP range within [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|the limit]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150] * A new parser function will be introduced: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. It will replace existing templates named "=". It will insert an [[w:en:Equals sign|equal sign]]. This can be used to escape the equal sign in the parameter values of templates. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W22"/> </div> २०:२९, ३० मे २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-23</span> == <div lang="hi" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-07|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-08|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-09|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]).</span> * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]].</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T285468] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2022-W23"/> </div> ०२:४६, ७ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-24</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * All wikis can now use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] maps. Kartographer maps now also work on pages with [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|pending changes]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-14|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-15|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-16|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-14|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * Starting on Wednesday, a new set of Wikipedias will get "[[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add a link]]" ({{int:project-localized-name-abwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-acewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-adywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-akwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-alswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-amwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-anwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-angwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arcwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-arzwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-astwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-atjwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-avwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-aywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-azbwiki/en}}). This is part of the [[phab:T304110|progressive deployment of this tool to more Wikipedias]]. The communities can [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configure how this feature works locally]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July. '''Future changes''' * By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> १६:५९, १३ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-25</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia App for Android]] now has an option for editing the whole page at once, located in the overflow menu (three-dots menu [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Some recent database changes may affect queries using the [[m:Research:Quarry|Quarry tool]]. Queries for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> at English Wikipedia, Commons, and Wikidata will need to be updated. [[phab:T306589|Read more]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> variable can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to avoid affecting globally active users. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-21|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-22|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-23|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * Users of non-responsive skins (e.g. MonoBook or Vector) on mobile devices may notice a slight change in the default zoom level. This is intended to optimize zooming and ensure all interface elements are present on the page (for example the table of contents on Vector 2022). In the unlikely event this causes any problems with how you use the site, we'd love to understand better, please ping <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> to any on-wiki conversations. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] Parsoid's HTML output will soon stop annotating file links with different <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi> attribute values, and instead use <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> for all types. Tool authors should adjust any code that expects: <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi>, or <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> २०:१८, २० जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-26</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] API service now has self-service accounts with free on-demand requests and monthly snapshots ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ API documentation]). Community access [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|via database dumps & Wikimedia Cloud Services]] continues. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|All Wikimedia wikis can now use Wikidata Lexemes in Lua]] after creating local modules and templates. Discussions are welcome [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|on the project talk page]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-06-28|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-06-29|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-06-30|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-28|en}} at 06:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Some global and cross-wiki services will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-06-30|en}} at 06:00 UTC. This will impact ContentTranslation, Echo, StructuredDiscussions, Growth experiments and a few more services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Users will be able to sort columns within sortable tables in the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (28 June). The following meetings will take place on 12 July and 26 July. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> २०:०३, २७ जून् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> १९:३२, ४ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Advanced item]] It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]). '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> १९:२५, ११ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[:वर्गः:Delete]] == Hi, could you please review the deletion requests in the category above? --'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' २१:१८, १६ जुलै २०२२ (UTC) :::'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' Namaste, I have deleted all the pages. Thanks. [[सदस्यः:Shubha|शुभा]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Shubha|सम्भाषणम्]]) ११:३८, १८ जुलै २०२२ (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translations]] are available. '''Problems''' * The feature on mobile web for [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|Nearby Pages]] was missing last week. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Technical_decision_making/Forum|Technical Decision Forum]] is seeking [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|community representatives]]. You can apply on wiki or by emailing <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> before 12 August. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> २३:००, १८ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> and <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> portal pages now use an automated update system. Other [[m:Project_portals|project portals]] will be updated over the next few months. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problems''' * Last week, some wikis were in read-only mode for a few minutes because of an emergency switch of their main database ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist targeted wikis]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The external link icon will change slightly in the skins Vector legacy and Vector 2022. The new icon uses simpler shapes to be more recognizable on low-fidelity screens. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Administrators will now see buttons on user pages for "{{int:changeblockip}}" and "{{int:unblockip}}" instead of just "{{int:blockip}}" if the user is already blocked. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Future meetings''' * The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place tomorrow (26 July). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> १९:२७, २५ जुलै २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-31</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Improved [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|LaTeX capabilities for math rendering]] are now available in the wikis thanks to supporting <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi> tags. This completes part of [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|the #59 wish]] of the 2022 Community Wishlist Survey. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist Group 0]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. '''Future meetings''' * This week, three meetings about [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] with live interpretation will take place. On Tuesday, interpretation in Russian will be provided. On Thursday, meetings for Arabic and Spanish speakers will take place. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|See how to join]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W31"/> </div> २१:२२, १ आगस्ट् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-32</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copies the information from [[{{#special:GadgetUsage}}]] to an on-wiki page so you can review its history. If your project isn't already listed on the [[d:Q113143828|Wikidata entry for Project:GUS2Wiki]] you can either run GUS2Wiki yourself or [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|make a request to receive updates]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-09|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-11|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist targeted wikis]). '''Future meetings''' * The [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Wikimania Hackathon]] will take place online from August 12–14. Don't miss [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|the pre-hacking showcase]] to learn about projects and find collaborators. Anyone can [[phab:/project/board/6030/|propose a project]] or [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|host a session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Newcomers are welcome]]! '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W32"/> </div> १९:५०, ८ आगस्ट् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-33</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W33"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The Persian (Farsi) Wikipedia community decided to block IP editing from October 2021 to April 2022. The Wikimedia Foundation's Product Analytics team tracked the impact of this change. [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Editing Restriction Study/Farsi Wikipedia|An impact report]] is now available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-08-16|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-08-17|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-08-18|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-08-16|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s1.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-08-18|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist targeted wikis]). * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|Realtime Preview]] will be available as a Beta Feature on wikis in [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup1.dblist Group 1]. This feature was built in order to fulfill [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|one of the Community Wishlist Survey proposals]]. '''Future changes''' * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout August. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#4_August_2022][https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#Phase_1:_Topic_containers][https://phabricator.wikimedia.org/T312672] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W33"/> </div> २१:०९, १५ आगस्ट् २०२२ (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23658001 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> d7wchvqg7xj1twl7b6v68y58wyur7yf 0 6567 345863 345815 2022-08-20T12:15:11Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{अग्निपुराणम्}} ===यजुर्विधानम्=== <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> पुष्कर उवाच यजुर्विधानं वक्ष्यामि भुक्तिमुक्तिप्रदं श्रृणु । ॐकारपूर्व्विका राम महाव्याहृतयो मता ।। २६०.१ ।। सर्व्वकल्मषनाशिन्यः सर्व्वकामप्रदास्तथा । आज्यहुतिसहस्रेण देवानाराधयेद्‌बुधः ।। २६०.२ ।। मनसः काङ्‌क्षितं राम मनसेप्सितकामदं । शान्तिकामो यवैः कुर्य्यत्तिलैः पापापनुत्तये ।। २६०.३ ।। धान्यैः सिद्धार्थकैश्चैव सर्व्वकामकरैस्तथा । औदुम्बरीभिरिध्मामिः पशुकामस्य शस्यते ।। २६०.४ ।। दध्ना चैवान्नकामस्य पथसा शान्तिमिच्छतः । अपामार्गसमिद्बिस्तु कामयन् कनकं बहु ।। २६०.५ ।। कन्याकामो घृताक्तानि युग्मशो ग्रथितानि तु । जातीपुष्पाणि जुहुयाद्‌ग्रामार्थी तिलतण्डुलान् ।। २६०.६ ।। वश्यकर्मणि शाखोटवासापामार्गमेव च । विषासृङ्‌मिश्रसमिधो व्याधिघातस्य भार्गव ।। २६०.७ ।। क्रद्धस्तु जुहुयात्सम्यक् शत्रूणां बधकाम्यया । सर्व्वब्रीहिमयीं कृत्वा राज्ञः प्रतिकृतिं द्विज ।। २६०.८ ।। सहस्नशस्तु जुहुयाद्राजा वशगतो भवेत् । वस्त्रकामस्य पुष्पाणि दूर्व्वा व्याधिविनाशिनी ।। २६०.९ ।। ब्रह्मवर्च्चसकामस्य वासोग्रञ्च विधीयते । प्रत्यङ्गिरेषु जुहुयात्तुषकण्टकभस्मभिः ।। २६०.१० ।। विद्वेषणे च पक्ष्माणि काककौशिकयोस्तथा । कापिलञ्च घृतं हुत्वा तथा चन्द्रग्रहे द्विज ।। २६०.११ ।। वचाचूर्णेन सम्पातात्समानीय च तां वचां । सहस्रमन्त्रितां भुक्त्वा मेधावी जायते नरः ।। २६०.१२ ।। एकादशाङ्गुलं शङ्कु लौहं खादिरमेव च। <ref>१.२८</ref>द्विषतो वधोसीति जपन्निखनेद्रिपुवेश्मनि ।। २६०.१३ ।। उच्चाटनमिदं कर्म शत्रूणां कथितं तव । <ref>२.१६</ref>चक्षुष्या इति जप्त्वा च विनष्टञ्चक्षुराप्नुयात् ।। २६०.१४ ।। उपयुञ्जत इत्येतदनुवाकन्तथान्नदं । <ref>३.१७</ref>तनूपाग्ने सदिति दूर्व्वां हुत्वार्त्तिवर्ज्जितः ।। २६०.१५ ।। <ref>३.५९</ref>भेषजमसीति दध्याज्यैर्होमः पशूपसर्गनुत्२ । <ref>३.६०</ref>त्रियम्बकं यजामहे होमः सौभाग्यवर्द्धनः ।। २६०.१६ ।। कन्यानाम गृहीत्वा तु कन्यालाभकरः परः । भयेषु तु जपेन्नित्यं भयेभ्यो विप्रमुच्यते ।। २६०.१७ ।। धुस्तूरपुष्पं सघृतं हुत्वा स्यात् सर्वकामभाक् । हुत्वा तु गुग्गुलं राम स्वप्ने पश्यति शङ्करं ।। २६०.१८ ।। <ref>५.१४</ref>युञ्चते मनोऽनुवाकं जप्त्वा दीर्घायुराप्नुयात् । <ref>५.२१</ref>विष्णोरराटमित्येतत् सर्वबाधाविनाशनं ।। २६०.१९ ।। रक्षोघ्नञ्च यशस्यञ्च तथैव विजयप्रदं । <ref>५.३७</ref>अयन्नो अग्निरित्येतत् संग्रामे विजयप्रदं ।। २६०.२० ।। <ref>६.१७</ref>इदमापः प्रवहत स्नाने पापापनोदनं । <ref>१७.२२</ref>विश्वकर्मन्नु हविषा सूचीं लौहीन्दशाङ्गुलाम् ।। २६०.२१ ।। कन्याया निखनेद् द्वारि साऽन्यस्मै न प्रदीयते । <ref>११.७</ref>देव सवितरेतेन हुतेनैतेन चान्नवान् ।। २६०.२२ ।। अग्नौ स्वाहेति जुहुयाद्‌बलकामो द्विजोत्तम । तिलैर्यवैश्च धर्मज्ञ तथापामार्गतण्डुलैः ।। २६०.२३ ।। सहस्रमन्त्रितां कृत्वातथा गोरोचनां द्विज । तिलकञ्च तथा कृत्वा जनस्यप्रियकामियात् ।। २६०.२४ ।। रुद्राणाञ्च तथा जप्यं सर्व्वाघविनिसूदनं । सर्व्वकर्मकरो होमस्तथा सर्व्वत्र शान्तिदः ।। २६०.२५ ।। अजाविकानामश्वानां कुञ्जराणां तथा गवां । मनुष्याणान्नरेन्द्राणां बालानां योषितामपि ।। २६०.२६ ।। ग्रामाणां नगराणाञ्च देशानामपि भार्गव । उपद्रुतानां धर्मज्ञ व्याधितानां तथैव च ।। २६०.२७ ।। मरके समनुप्राप्ते रिपुजे च तथा भये । रुद्रहोमः परा शान्तिः पायसेन घृतेन च ।। २६०.२८ ।। कुष्माण्डघृतहोमेन सर्व्वान् पापान् व्यपोहति । शक्तुयावकभैक्षाशी नक्तं मनुजसत्तम ।। २६०.२९ ।। बहिःस्नानरतो मासान्मुच्यते ब्रह्यहत्यया । मधुवातेति मन्त्रेण होमादितोऽखिलं लभेत् ।। २६०.३० ।। दधि क्राव्णेति हुत्वा तु पुत्रान् प्राप्नोत्यसंशयं । तथा घृतवतीत्येतदायुष्यं स्यात् घृतेन तु ।। २६०.३१ ।। स्वस्ति न इन्द्र इत्येतत्सर्व्बबाधाविनाशनं । इह गावः प्रजायध्वभिति पुष्टिविवर्धनम् ।। २६०.३२ ।। घृताहुतिसहस्रेण तथाऽलक्ष्मीविनाशनं । स्रुवेण देवस्य त्वेति हुत्वापामार्गतण्डुलं ।। २६०.३३ ।। मुच्यते विकृताच्छीघ्रमभिचारान्न संशयः । रुद्र पातु पलाशस्य समिद्भिः कनकं लभेत् ।। २६०.३४ ।। शिवो भवेत्यग्न्युत्पाते व्रीहिभिर्जुहुयान्नरः । याः सेना इति चैतच्च तस्करेभ्यो भयापहम् ।। २६०.३५ ।। यो अस्मभ्यमवातीयाद्‌धुत्वा कृष्णतिलान्नरः । सहस्रशोऽभिचारच्च मुच्यते विकृताद्‌ द्विज ।। २६०.३६ ।। अन्नेनान्नपतेत्येवं हुत्वा चान्नमवाप्नुयात् । हंसः शुचिः सदित्येतज्जप्तन्तोयेऽघनाशनं ।। २६०.३७ ।। चत्वारि भृङ्गेत्येतत्तु सर्व्वपापहरं जले । देवा यज्ञेति जप्त्वान् ब्रह्मलोके महीयते ।। २६०.३८ ।। वसन्तेति च्च हुत्वाज्यं आदित्याद्वरमाप्नुयात् । सुपर्णोसीति चेत्यस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.३९ ।। नमः स्वाहेति त्रिर्ज्जप्त्वा बन्धनान्मोक्षमाप्नुयात् । अन्तर्ज्जले त्रिरावर्त्य द्रुपदा सर्व्वपापमुक् ।। २६०.४० ।। इह गावः प्रजायध्वं मन्त्रोयं बुद्धिवर्द्धनः । हुतन्तु सर्पिषा दध्ना पयसा पायसेन वा ।। २६०.४१ ।। शतं य इति चैतेन हुत्वा पर्णफलानि च । आरेग्यं श्रियमाप्नोति जीवतञ्च चिरन्तथा ।। २६०.४२ ।। ओषधीः प्रतिमोदध्वं वपने लवनेऽर्थकृत् । अश्वावती पायसेन होमाच्छान्तिमवाप्नुयात् ।। २६०.४३ ।। तस्मा इति च मन्त्रेण बन्धनस्थो विमुच्यते । युवा सुवासा इत्येव वासांस्याप्नोति चोत्तमम् ।। २६०.४४ ।। मुञ्चन्तु मा शपथ्यानि सर्व्वान्तकविनाशनम् । मा मा हिंसीस्तिलाज्येन हुतं रिपुविनाशनं ।। २६०.४५ ।। नमोऽस्तु सर्व्वसर्पेभ्यो घृतेन पायसेन तु । कृणुध्वं राज इत्येतदभिचारविनाशनं ।। २६०.४६ ।। दूर्व्वाकाण्डायुतं हुत्वा काण्डात् काण्डेति मानवः । ग्रामे जनपदे वापि मरकन्तु शमन्नयेत् ।। २६०.४७ ।। रोगार्त्तो मुच्यते रोगात् तथा दुःखात्तु दुःखितः । औडुम्बरीश्च समिधो मधुमान्नो वनस्पतिः ।। २६०.४८ ।। हुत्वा सहस्रशो राम धनमाप्नोति मानवः । सौभाग्यं महदाप्नोति व्यवहारे तथा जयम् ।। २६०.४९ ।। अपां गर्भमिति हुत्वा देवं वर्षापयेद्‌ध्रुवम् । अपः पिबेति च तथा हुत्वा दधि घृतं मधु ।। २६०.५० ।। प्रवर्त्तयति धर्मज्ञ महावृष्टिमनन्तरं । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.१]]</ref>नमस्ते रुद्र इत्येतत् सर्व्वोपद्रवनाशनं ।। २६०.५१ ।। सर्व्वशान्तिकरं प्रोक्तं महापातकनाशनं । अध्यवोचदित्यनेन रक्षणं व्याधितस्य तु ।। २६०.५२ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.६]]</ref>असौ यस्ताम्र इत्येतत् पठन्नित्यं दिवाकरं । उपतिष्ठेत धर्मज्ञ सायं प्रातरतन्द्रितः ।। २६०.५४ ।। अन्नमक्षयमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति । प्रमुञ्च धन्वन्नित्येतत् षड्भिरायुधमन्त्रणं ।। २६०.५५ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५६ ।। नमो हिरण्यबाहवे इत्यनुवाकसप्तकम् । राजिकां कटुतैलाक्तां जुहुयाच्छत्रुनाशनीं ।। २६०.५७ ।। नमो वः किरिकेभ्यश्च पद्मलक्षाहुतैर्न्नरः । राज्यलक्ष्मीमवाप्नोति तथा बिल्वैः सुवर्णकम् ।। २६०.५८ ।। इमा रुद्रायेति तिलैर्होमाच्च धनमाप्यते । दूर्वाहोमेन चान्येन सर्वव्याधिविवर्ज्जितः ।। २६०.५९ ।। <ref>ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१०३|१०.१०३.१]]</ref>आशुः शिशान इत्येतदायुधानाञ्च रक्षणे। संग्रामे कथितं राम सर्वशत्रुनिबर्हणं ।। २६०.६० ।। राजसामेति जुहुयात् सहस्रं पञ्चभिर्द्विज । आज्याहुतीनां धर्मज्ञ चक्षूरोगाद्विमुच्यते ।। २६०.६१ ।। शन्नो वनस्पते गेहे होमः स्याद्वास्तुदोषनुत् । अग्न आयूंषि हुत्वाज्यं द्वेषं नाप्नोति केनचित् ।। २६०.६२ ।। अपां फेनेति लाजाभिर्हुत्वा जयमवाप्नुयात् । भद्रा इतीन्द्रियैर्हीनो जपन् स्यात् सकलेन्द्रियः ।। २६०.६३ ।। अग्निश्च पृथिवी चेति वशीकरणमुत्तमम् । अध्वनेति जपन् मन्त्रं व्यवहारे जयी भवेत् ।। २६०.६४ ।। ब्रह्म राजन्यमिति च कर्मारम्भे तु सिद्धिकृत् । संवत्सरोसीति धृतैलक्षहोमादरोगवान् ।। २६०.६५ ।। केतुं कृण्वन्नितीत्येतत् संग्रामे जयवर्द्धनम् । इन्द्रोग्निर्धर्म इत्येतद्रणे धर्मनिबन्धनम् ।। २६०.६६ ।। धन्वा नागेति मन्त्रश्च धनुर्ग्राहणिकः परः । युञ्जीतेति तथा मन्त्रो विज्ञेयो ह्यभिमन्त्रणे ।। २६०.६७ ।। मन्त्रश्चाहिरथेत्येतच्छराणां मन्त्रणे भवेत् । वह्नीनां पितरित्येरत्तूणमन्त्रः प्रकीर्त्तितः ।। २६०.६८ ।। युञ्जन्तीति तथाश्वानां योजने मन्त्र उच्यते । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १७|वा.सं. १७.३३]]</ref>आशुः शिशान इत्येतद्‌यात्रारम्भणमुच्यते ।। २६०.६९ ।। विष्णोः क्रमेति मन्त्रश्च रथारोहणिकः परः । आजङ्घेतीति चाश्वानां ताडनीयमुदाहृतं ।। २६०.७० ।। याः सेना अभित्वरीति परसैन्यमुखे भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७१ ।। एतैः पूर्वहुतैर्मन्त्रैः कृत्वैव विजयी भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७२ ।। रथमुत्पादयेच्छीघ्रं संग्रामे विजयप्रदम् । आ कृष्णेति तथैतस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.७३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वा.सं. ३४.१]]</ref>शिवसंकल्पजापेन समाधिं मनसो लभेत् । पञ्चनद्यः पञ्चलक्षं हुत्वा लक्ष्मीमवाप्नुयात् ।। २६०.७४ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वासं ३४.५२]]</ref>यदा बध्नन्दाक्षायणां मन्त्रेणानेन मन्त्रितम् । सहस्रकृत्वः कनकं धारयेद्रिपुवारणं ।। २६०.७५ ।। इमं जीवेभ्य इति च शिलां लोष्ट्रञ्चतुर्द्दिशं । क्षिपेद्‌गृहे तदा तस्य न स्याच्चौरभयं निशि ।। २६०.७६ ।। परि मे गामनेनेति वशीकरणमुत्तमं । हन्तुमभ्यागतस्तत्र वशी भवति मानवः ।। २६०.७७ ।। भक्ष्यताम्बूलपुष्पाद्यं मन्त्रितन्तु प्रयच्छति । यस्य धर्मज्ञ वशगः सोस्य शीघ्रं भविष्यति ।। २६०.७८ ।। शन्नो मित्र इतीत्येतत् सदा सर्व्वत्र शान्तिदं । गणानां त्वा गणपतिं कृत्वा होमञ्चतुष्पथे ।। २६०.७९ ।। वशीकुर्य्याज्जगत्सर्वं सर्वधान्यैरसंशयम् । हिरण्यवर्णाः शुचयो मन्त्रोयमभिषेचने ।। २६०.८० ।। शन्नो देवीरभिष्टये तथा शान्तिकारः परः । एकचक्रेति मन्त्रेण हुतेनाज्येन भागशः ।। २६०.८१ ।। ग्रहेभ्यः शान्तिमाप्नोति प्रसादं न च संशयः । गावो भग इति द्वाभ्यां हुत्वाज्यं गा अवाप्नुयात् ।। २६०.८२ ।। प्रवादांषः सोपदिति गृहयज्ञे विधीयते । देवेभ्यो वनस्पत इति द्रुमयज्ञे विधीयते ।। २६०.८३ ।। गायत्री वैष्णवी ज्ञेया तद्विष्णोः परमम्पदं । सर्व्वपापप्रशमनं सर्व्वकामकरन्तथा१५ ।। २६०.८४ ।। इत्यादिमहापुराणे आग्नेये यजुर्विधानं नाम षष्ट्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। </span></poem> [[वर्गः:अग्निपुराणम्]] on6m43x9w413hm0ri7f9uqp5xvx6q5q 345868 345863 2022-08-20T12:17:31Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{अग्निपुराणम्}} ===यजुर्विधानम्=== <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> पुष्कर उवाच यजुर्विधानं वक्ष्यामि भुक्तिमुक्तिप्रदं श्रृणु । ॐकारपूर्व्विका राम महाव्याहृतयो मता ।। २६०.१ ।। सर्व्वकल्मषनाशिन्यः सर्व्वकामप्रदास्तथा । आज्यहुतिसहस्रेण देवानाराधयेद्‌बुधः ।। २६०.२ ।। मनसः काङ्‌क्षितं राम मनसेप्सितकामदं । शान्तिकामो यवैः कुर्य्यत्तिलैः पापापनुत्तये ।। २६०.३ ।। धान्यैः सिद्धार्थकैश्चैव सर्व्वकामकरैस्तथा । औदुम्बरीभिरिध्मामिः पशुकामस्य शस्यते ।। २६०.४ ।। दध्ना चैवान्नकामस्य पथसा शान्तिमिच्छतः । अपामार्गसमिद्बिस्तु कामयन् कनकं बहु ।। २६०.५ ।। कन्याकामो घृताक्तानि युग्मशो ग्रथितानि तु । जातीपुष्पाणि जुहुयाद्‌ग्रामार्थी तिलतण्डुलान् ।। २६०.६ ।। वश्यकर्मणि शाखोटवासापामार्गमेव च । विषासृङ्‌मिश्रसमिधो व्याधिघातस्य भार्गव ।। २६०.७ ।। क्रद्धस्तु जुहुयात्सम्यक् शत्रूणां बधकाम्यया । सर्व्वब्रीहिमयीं कृत्वा राज्ञः प्रतिकृतिं द्विज ।। २६०.८ ।। सहस्नशस्तु जुहुयाद्राजा वशगतो भवेत् । वस्त्रकामस्य पुष्पाणि दूर्व्वा व्याधिविनाशिनी ।। २६०.९ ।। ब्रह्मवर्च्चसकामस्य वासोग्रञ्च विधीयते । प्रत्यङ्गिरेषु जुहुयात्तुषकण्टकभस्मभिः ।। २६०.१० ।। विद्वेषणे च पक्ष्माणि काककौशिकयोस्तथा । कापिलञ्च घृतं हुत्वा तथा चन्द्रग्रहे द्विज ।। २६०.११ ।। वचाचूर्णेन सम्पातात्समानीय च तां वचां । सहस्रमन्त्रितां भुक्त्वा मेधावी जायते नरः ।। २६०.१२ ।। एकादशाङ्गुलं शङ्कु लौहं खादिरमेव च। <ref>१.२८</ref>द्विषतो वधोसीति जपन्निखनेद्रिपुवेश्मनि ।। २६०.१३ ।। उच्चाटनमिदं कर्म शत्रूणां कथितं तव । <ref>२.१६</ref>चक्षुष्पा इति जप्त्वा च विनष्टञ्चक्षुराप्नुयात् ।। २६०.१४ ।। उपयुञ्जत इत्येतदनुवाकन्तथान्नदं । <ref>३.१७</ref>तनूपाग्ने सदिति दूर्व्वां हुत्वार्त्तिवर्ज्जितः ।। २६०.१५ ।। <ref>३.५९</ref>भेषजमसीति दध्याज्यैर्होमः पशूपसर्गनुत्२ । <ref>३.६०</ref>त्रियम्बकं यजामहे होमः सौभाग्यवर्द्धनः ।। २६०.१६ ।। कन्यानाम गृहीत्वा तु कन्यालाभकरः परः । भयेषु तु जपेन्नित्यं भयेभ्यो विप्रमुच्यते ।। २६०.१७ ।। धुस्तूरपुष्पं सघृतं हुत्वा स्यात् सर्वकामभाक् । हुत्वा तु गुग्गुलं राम स्वप्ने पश्यति शङ्करं ।। २६०.१८ ।। <ref>५.१४</ref>युञ्चते मनोऽनुवाकं जप्त्वा दीर्घायुराप्नुयात् । <ref>५.२१</ref>विष्णोरराटमित्येतत् सर्वबाधाविनाशनं ।। २६०.१९ ।। रक्षोघ्नञ्च यशस्यञ्च तथैव विजयप्रदं । <ref>५.३७</ref>अयन्नो अग्निरित्येतत् संग्रामे विजयप्रदं ।। २६०.२० ।। <ref>६.१७</ref>इदमापः प्रवहत स्नाने पापापनोदनं । <ref>१७.२२</ref>विश्वकर्मन्नु हविषा सूचीं लौहीन्दशाङ्गुलाम् ।। २६०.२१ ।। कन्याया निखनेद् द्वारि साऽन्यस्मै न प्रदीयते । <ref>११.७</ref>देव सवितरेतेन हुतेनैतेन चान्नवान् ।। २६०.२२ ।। अग्नौ स्वाहेति जुहुयाद्‌बलकामो द्विजोत्तम । तिलैर्यवैश्च धर्मज्ञ तथापामार्गतण्डुलैः ।। २६०.२३ ।। सहस्रमन्त्रितां कृत्वातथा गोरोचनां द्विज । तिलकञ्च तथा कृत्वा जनस्यप्रियकामियात् ।। २६०.२४ ।। रुद्राणाञ्च तथा जप्यं सर्व्वाघविनिसूदनं । सर्व्वकर्मकरो होमस्तथा सर्व्वत्र शान्तिदः ।। २६०.२५ ।। अजाविकानामश्वानां कुञ्जराणां तथा गवां । मनुष्याणान्नरेन्द्राणां बालानां योषितामपि ।। २६०.२६ ।। ग्रामाणां नगराणाञ्च देशानामपि भार्गव । उपद्रुतानां धर्मज्ञ व्याधितानां तथैव च ।। २६०.२७ ।। मरके समनुप्राप्ते रिपुजे च तथा भये । रुद्रहोमः परा शान्तिः पायसेन घृतेन च ।। २६०.२८ ।। कुष्माण्डघृतहोमेन सर्व्वान् पापान् व्यपोहति । शक्तुयावकभैक्षाशी नक्तं मनुजसत्तम ।। २६०.२९ ।। बहिःस्नानरतो मासान्मुच्यते ब्रह्यहत्यया । मधुवातेति मन्त्रेण होमादितोऽखिलं लभेत् ।। २६०.३० ।। दधि क्राव्णेति हुत्वा तु पुत्रान् प्राप्नोत्यसंशयं । तथा घृतवतीत्येतदायुष्यं स्यात् घृतेन तु ।। २६०.३१ ।। स्वस्ति न इन्द्र इत्येतत्सर्व्बबाधाविनाशनं । इह गावः प्रजायध्वभिति पुष्टिविवर्धनम् ।। २६०.३२ ।। घृताहुतिसहस्रेण तथाऽलक्ष्मीविनाशनं । स्रुवेण देवस्य त्वेति हुत्वापामार्गतण्डुलं ।। २६०.३३ ।। मुच्यते विकृताच्छीघ्रमभिचारान्न संशयः । रुद्र पातु पलाशस्य समिद्भिः कनकं लभेत् ।। २६०.३४ ।। शिवो भवेत्यग्न्युत्पाते व्रीहिभिर्जुहुयान्नरः । याः सेना इति चैतच्च तस्करेभ्यो भयापहम् ।। २६०.३५ ।। यो अस्मभ्यमवातीयाद्‌धुत्वा कृष्णतिलान्नरः । सहस्रशोऽभिचारच्च मुच्यते विकृताद्‌ द्विज ।। २६०.३६ ।। अन्नेनान्नपतेत्येवं हुत्वा चान्नमवाप्नुयात् । हंसः शुचिः सदित्येतज्जप्तन्तोयेऽघनाशनं ।। २६०.३७ ।। चत्वारि भृङ्गेत्येतत्तु सर्व्वपापहरं जले । देवा यज्ञेति जप्त्वान् ब्रह्मलोके महीयते ।। २६०.३८ ।। वसन्तेति च्च हुत्वाज्यं आदित्याद्वरमाप्नुयात् । सुपर्णोसीति चेत्यस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.३९ ।। नमः स्वाहेति त्रिर्ज्जप्त्वा बन्धनान्मोक्षमाप्नुयात् । अन्तर्ज्जले त्रिरावर्त्य द्रुपदा सर्व्वपापमुक् ।। २६०.४० ।। इह गावः प्रजायध्वं मन्त्रोयं बुद्धिवर्द्धनः । हुतन्तु सर्पिषा दध्ना पयसा पायसेन वा ।। २६०.४१ ।। शतं य इति चैतेन हुत्वा पर्णफलानि च । आरेग्यं श्रियमाप्नोति जीवतञ्च चिरन्तथा ।। २६०.४२ ।। ओषधीः प्रतिमोदध्वं वपने लवनेऽर्थकृत् । अश्वावती पायसेन होमाच्छान्तिमवाप्नुयात् ।। २६०.४३ ।। तस्मा इति च मन्त्रेण बन्धनस्थो विमुच्यते । युवा सुवासा इत्येव वासांस्याप्नोति चोत्तमम् ।। २६०.४४ ।। मुञ्चन्तु मा शपथ्यानि सर्व्वान्तकविनाशनम् । मा मा हिंसीस्तिलाज्येन हुतं रिपुविनाशनं ।। २६०.४५ ।। नमोऽस्तु सर्व्वसर्पेभ्यो घृतेन पायसेन तु । कृणुध्वं राज इत्येतदभिचारविनाशनं ।। २६०.४६ ।। दूर्व्वाकाण्डायुतं हुत्वा काण्डात् काण्डेति मानवः । ग्रामे जनपदे वापि मरकन्तु शमन्नयेत् ।। २६०.४७ ।। रोगार्त्तो मुच्यते रोगात् तथा दुःखात्तु दुःखितः । औडुम्बरीश्च समिधो मधुमान्नो वनस्पतिः ।। २६०.४८ ।। हुत्वा सहस्रशो राम धनमाप्नोति मानवः । सौभाग्यं महदाप्नोति व्यवहारे तथा जयम् ।। २६०.४९ ।। अपां गर्भमिति हुत्वा देवं वर्षापयेद्‌ध्रुवम् । अपः पिबेति च तथा हुत्वा दधि घृतं मधु ।। २६०.५० ।। प्रवर्त्तयति धर्मज्ञ महावृष्टिमनन्तरं । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.१]]</ref>नमस्ते रुद्र इत्येतत् सर्व्वोपद्रवनाशनं ।। २६०.५१ ।। सर्व्वशान्तिकरं प्रोक्तं महापातकनाशनं । अध्यवोचदित्यनेन रक्षणं व्याधितस्य तु ।। २६०.५२ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.६]]</ref>असौ यस्ताम्र इत्येतत् पठन्नित्यं दिवाकरं । उपतिष्ठेत धर्मज्ञ सायं प्रातरतन्द्रितः ।। २६०.५४ ।। अन्नमक्षयमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति । प्रमुञ्च धन्वन्नित्येतत् षड्भिरायुधमन्त्रणं ।। २६०.५५ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५६ ।। नमो हिरण्यबाहवे इत्यनुवाकसप्तकम् । राजिकां कटुतैलाक्तां जुहुयाच्छत्रुनाशनीं ।। २६०.५७ ।। नमो वः किरिकेभ्यश्च पद्मलक्षाहुतैर्न्नरः । राज्यलक्ष्मीमवाप्नोति तथा बिल्वैः सुवर्णकम् ।। २६०.५८ ।। इमा रुद्रायेति तिलैर्होमाच्च धनमाप्यते । दूर्वाहोमेन चान्येन सर्वव्याधिविवर्ज्जितः ।। २६०.५९ ।। <ref>ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१०३|१०.१०३.१]]</ref>आशुः शिशान इत्येतदायुधानाञ्च रक्षणे। संग्रामे कथितं राम सर्वशत्रुनिबर्हणं ।। २६०.६० ।। राजसामेति जुहुयात् सहस्रं पञ्चभिर्द्विज । आज्याहुतीनां धर्मज्ञ चक्षूरोगाद्विमुच्यते ।। २६०.६१ ।। शन्नो वनस्पते गेहे होमः स्याद्वास्तुदोषनुत् । अग्न आयूंषि हुत्वाज्यं द्वेषं नाप्नोति केनचित् ।। २६०.६२ ।। अपां फेनेति लाजाभिर्हुत्वा जयमवाप्नुयात् । भद्रा इतीन्द्रियैर्हीनो जपन् स्यात् सकलेन्द्रियः ।। २६०.६३ ।। अग्निश्च पृथिवी चेति वशीकरणमुत्तमम् । अध्वनेति जपन् मन्त्रं व्यवहारे जयी भवेत् ।। २६०.६४ ।। ब्रह्म राजन्यमिति च कर्मारम्भे तु सिद्धिकृत् । संवत्सरोसीति धृतैलक्षहोमादरोगवान् ।। २६०.६५ ।। केतुं कृण्वन्नितीत्येतत् संग्रामे जयवर्द्धनम् । इन्द्रोग्निर्धर्म इत्येतद्रणे धर्मनिबन्धनम् ।। २६०.६६ ।। धन्वा नागेति मन्त्रश्च धनुर्ग्राहणिकः परः । युञ्जीतेति तथा मन्त्रो विज्ञेयो ह्यभिमन्त्रणे ।। २६०.६७ ।। मन्त्रश्चाहिरथेत्येतच्छराणां मन्त्रणे भवेत् । वह्नीनां पितरित्येरत्तूणमन्त्रः प्रकीर्त्तितः ।। २६०.६८ ।। युञ्जन्तीति तथाश्वानां योजने मन्त्र उच्यते । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १७|वा.सं. १७.३३]]</ref>आशुः शिशान इत्येतद्‌यात्रारम्भणमुच्यते ।। २६०.६९ ।। विष्णोः क्रमेति मन्त्रश्च रथारोहणिकः परः । आजङ्घेतीति चाश्वानां ताडनीयमुदाहृतं ।। २६०.७० ।। याः सेना अभित्वरीति परसैन्यमुखे भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७१ ।। एतैः पूर्वहुतैर्मन्त्रैः कृत्वैव विजयी भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७२ ।। रथमुत्पादयेच्छीघ्रं संग्रामे विजयप्रदम् । आ कृष्णेति तथैतस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.७३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वा.सं. ३४.१]]</ref>शिवसंकल्पजापेन समाधिं मनसो लभेत् । पञ्चनद्यः पञ्चलक्षं हुत्वा लक्ष्मीमवाप्नुयात् ।। २६०.७४ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वासं ३४.५२]]</ref>यदा बध्नन्दाक्षायणां मन्त्रेणानेन मन्त्रितम् । सहस्रकृत्वः कनकं धारयेद्रिपुवारणं ।। २६०.७५ ।। इमं जीवेभ्य इति च शिलां लोष्ट्रञ्चतुर्द्दिशं । क्षिपेद्‌गृहे तदा तस्य न स्याच्चौरभयं निशि ।। २६०.७६ ।। परि मे गामनेनेति वशीकरणमुत्तमं । हन्तुमभ्यागतस्तत्र वशी भवति मानवः ।। २६०.७७ ।। भक्ष्यताम्बूलपुष्पाद्यं मन्त्रितन्तु प्रयच्छति । यस्य धर्मज्ञ वशगः सोस्य शीघ्रं भविष्यति ।। २६०.७८ ।। शन्नो मित्र इतीत्येतत् सदा सर्व्वत्र शान्तिदं । गणानां त्वा गणपतिं कृत्वा होमञ्चतुष्पथे ।। २६०.७९ ।। वशीकुर्य्याज्जगत्सर्वं सर्वधान्यैरसंशयम् । हिरण्यवर्णाः शुचयो मन्त्रोयमभिषेचने ।। २६०.८० ।। शन्नो देवीरभिष्टये तथा शान्तिकारः परः । एकचक्रेति मन्त्रेण हुतेनाज्येन भागशः ।। २६०.८१ ।। ग्रहेभ्यः शान्तिमाप्नोति प्रसादं न च संशयः । गावो भग इति द्वाभ्यां हुत्वाज्यं गा अवाप्नुयात् ।। २६०.८२ ।। प्रवादांषः सोपदिति गृहयज्ञे विधीयते । देवेभ्यो वनस्पत इति द्रुमयज्ञे विधीयते ।। २६०.८३ ।। गायत्री वैष्णवी ज्ञेया तद्विष्णोः परमम्पदं । सर्व्वपापप्रशमनं सर्व्वकामकरन्तथा१५ ।। २६०.८४ ।। इत्यादिमहापुराणे आग्नेये यजुर्विधानं नाम षष्ट्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। </span></poem> [[वर्गः:अग्निपुराणम्]] p6dgo4qlv54d31ltneufzhrl8a65nv3 345872 345868 2022-08-20T12:26:31Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{अग्निपुराणम्}} ===यजुर्विधानम्=== <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> पुष्कर उवाच यजुर्विधानं वक्ष्यामि भुक्तिमुक्तिप्रदं श्रृणु । ॐकारपूर्व्विका राम महाव्याहृतयो मता ।। २६०.१ ।। सर्व्वकल्मषनाशिन्यः सर्व्वकामप्रदास्तथा । आज्यहुतिसहस्रेण देवानाराधयेद्‌बुधः ।। २६०.२ ।। मनसः काङ्‌क्षितं राम मनसेप्सितकामदं । शान्तिकामो यवैः कुर्य्यत्तिलैः पापापनुत्तये ।। २६०.३ ।। धान्यैः सिद्धार्थकैश्चैव सर्व्वकामकरैस्तथा । औदुम्बरीभिरिध्मामिः पशुकामस्य शस्यते ।। २६०.४ ।। दध्ना चैवान्नकामस्य पथसा शान्तिमिच्छतः । अपामार्गसमिद्बिस्तु कामयन् कनकं बहु ।। २६०.५ ।। कन्याकामो घृताक्तानि युग्मशो ग्रथितानि तु । जातीपुष्पाणि जुहुयाद्‌ग्रामार्थी तिलतण्डुलान् ।। २६०.६ ।। वश्यकर्मणि शाखोटवासापामार्गमेव च । विषासृङ्‌मिश्रसमिधो व्याधिघातस्य भार्गव ।। २६०.७ ।। क्रुद्धस्तु जुहुयात्सम्यक् शत्रूणां वधकाम्यया । सर्व्वव्रीहिमयीं कृत्वा राज्ञः प्रतिकृतिं द्विज ।। २६०.८ ।। सहस्नशस्तु जुहुयाद्राजा वशगतो भवेत् । वस्त्रकामस्य पुष्पाणि दूर्व्वा व्याधिविनाशिनी ।। २६०.९ ।। ब्रह्मवर्च्चसकामस्य वासोग्रञ्च विधीयते । प्रत्यङ्गिरेषु जुहुयात्तुषकण्टकभस्मभिः ।। २६०.१० ।। विद्वेषणे च पक्ष्माणि काककौशिकयोस्तथा । कापिलञ्च घृतं हुत्वा तथा चन्द्रग्रहे द्विज ।। २६०.११ ।। वचाचूर्णेन सम्पातात्समानीय च तां वचां । सहस्रमन्त्रितां भुक्त्वा मेधावी जायते नरः ।। २६०.१२ ।। एकादशाङ्गुलं शङ्कु लौहं खादिरमेव च। <ref>१.२८</ref>द्विषतो वधोसीति जपन्निखनेद्रिपुवेश्मनि ।। २६०.१३ ।। उच्चाटनमिदं कर्म शत्रूणां कथितं तव । <ref>२.१६</ref>चक्षुष्पा इति जप्त्वा च विनष्टञ्चक्षुराप्नुयात् ।। २६०.१४ ।। उपयुञ्जत इत्येतदनुवाकन्तथान्नदं । <ref>३.१७</ref>तनूपाग्ने सदिति दूर्व्वां हुत्वार्त्तिवर्ज्जितः ।। २६०.१५ ।। <ref>३.५९</ref>भेषजमसीति दध्याज्यैर्होमः पशूपसर्गनुत्२ । <ref>३.६०</ref>त्रियम्बकं यजामहे होमः सौभाग्यवर्द्धनः ।। २६०.१६ ।। कन्यानाम गृहीत्वा तु कन्यालाभकरः परः । भयेषु तु जपेन्नित्यं भयेभ्यो विप्रमुच्यते ।। २६०.१७ ।। धुस्तूरपुष्पं सघृतं हुत्वा स्यात् सर्वकामभाक् । हुत्वा तु गुग्गुलं राम स्वप्ने पश्यति शङ्करं ।। २६०.१८ ।। <ref>५.१४</ref>युञ्चते मनोऽनुवाकं जप्त्वा दीर्घायुराप्नुयात् । <ref>५.२१</ref>विष्णोरराटमित्येतत् सर्वबाधाविनाशनं ।। २६०.१९ ।। रक्षोघ्नञ्च यशस्यञ्च तथैव विजयप्रदं । <ref>५.३७</ref>अयन्नो अग्निरित्येतत् संग्रामे विजयप्रदं ।। २६०.२० ।। <ref>६.१७</ref>इदमापः प्रवहत स्नाने पापापनोदनं । <ref>१७.२२</ref>विश्वकर्मन्नु हविषा सूचीं लौहीन्दशाङ्गुलाम् ।। २६०.२१ ।। कन्याया निखनेद् द्वारि साऽन्यस्मै न प्रदीयते । <ref>११.७</ref>देव सवितरेतेन हुतेनैतेन चान्नवान् ।। २६०.२२ ।। अग्नौ स्वाहेति जुहुयाद्‌बलकामो द्विजोत्तम । तिलैर्यवैश्च धर्मज्ञ तथापामार्गतण्डुलैः ।। २६०.२३ ।। सहस्रमन्त्रितां कृत्वातथा गोरोचनां द्विज । तिलकञ्च तथा कृत्वा जनस्यप्रियकामियात् ।। २६०.२४ ।। रुद्राणाञ्च तथा जप्यं सर्व्वाघविनिसूदनं । सर्व्वकर्मकरो होमस्तथा सर्व्वत्र शान्तिदः ।। २६०.२५ ।। अजाविकानामश्वानां कुञ्जराणां तथा गवां । मनुष्याणान्नरेन्द्राणां बालानां योषितामपि ।। २६०.२६ ।। ग्रामाणां नगराणाञ्च देशानामपि भार्गव । उपद्रुतानां धर्मज्ञ व्याधितानां तथैव च ।। २६०.२७ ।। मरके समनुप्राप्ते रिपुजे च तथा भये । रुद्रहोमः परा शान्तिः पायसेन घृतेन च ।। २६०.२८ ।। कुष्माण्डघृतहोमेन सर्व्वान् पापान् व्यपोहति । शक्तुयावकभैक्षाशी नक्तं मनुजसत्तम ।। २६०.२९ ।। बहिःस्नानरतो मासान्मुच्यते ब्रह्यहत्यया । मधुवातेति मन्त्रेण होमादितोऽखिलं लभेत् ।। २६०.३० ।। दधि क्राव्णेति हुत्वा तु पुत्रान् प्राप्नोत्यसंशयं । तथा घृतवतीत्येतदायुष्यं स्यात् घृतेन तु ।। २६०.३१ ।। स्वस्ति न इन्द्र इत्येतत्सर्व्बबाधाविनाशनं । इह गावः प्रजायध्वभिति पुष्टिविवर्धनम् ।। २६०.३२ ।। घृताहुतिसहस्रेण तथाऽलक्ष्मीविनाशनं । स्रुवेण देवस्य त्वेति हुत्वापामार्गतण्डुलं ।। २६०.३३ ।। मुच्यते विकृताच्छीघ्रमभिचारान्न संशयः । रुद्र पातु पलाशस्य समिद्भिः कनकं लभेत् ।। २६०.३४ ।। शिवो भवेत्यग्न्युत्पाते व्रीहिभिर्जुहुयान्नरः । याः सेना इति चैतच्च तस्करेभ्यो भयापहम् ।। २६०.३५ ।। यो अस्मभ्यमवातीयाद्‌धुत्वा कृष्णतिलान्नरः । सहस्रशोऽभिचारच्च मुच्यते विकृताद्‌ द्विज ।। २६०.३६ ।। अन्नेनान्नपतेत्येवं हुत्वा चान्नमवाप्नुयात् । हंसः शुचिः सदित्येतज्जप्तन्तोयेऽघनाशनं ।। २६०.३७ ।। चत्वारि भृङ्गेत्येतत्तु सर्व्वपापहरं जले । देवा यज्ञेति जप्त्वान् ब्रह्मलोके महीयते ।। २६०.३८ ।। वसन्तेति च्च हुत्वाज्यं आदित्याद्वरमाप्नुयात् । सुपर्णोसीति चेत्यस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.३९ ।। नमः स्वाहेति त्रिर्ज्जप्त्वा बन्धनान्मोक्षमाप्नुयात् । अन्तर्ज्जले त्रिरावर्त्य द्रुपदा सर्व्वपापमुक् ।। २६०.४० ।। इह गावः प्रजायध्वं मन्त्रोयं बुद्धिवर्द्धनः । हुतन्तु सर्पिषा दध्ना पयसा पायसेन वा ।। २६०.४१ ।। शतं य इति चैतेन हुत्वा पर्णफलानि च । आरेग्यं श्रियमाप्नोति जीवतञ्च चिरन्तथा ।। २६०.४२ ।। ओषधीः प्रतिमोदध्वं वपने लवनेऽर्थकृत् । अश्वावती पायसेन होमाच्छान्तिमवाप्नुयात् ।। २६०.४३ ।। तस्मा इति च मन्त्रेण बन्धनस्थो विमुच्यते । युवा सुवासा इत्येव वासांस्याप्नोति चोत्तमम् ।। २६०.४४ ।। मुञ्चन्तु मा शपथ्यानि सर्व्वान्तकविनाशनम् । मा मा हिंसीस्तिलाज्येन हुतं रिपुविनाशनं ।। २६०.४५ ।। नमोऽस्तु सर्व्वसर्पेभ्यो घृतेन पायसेन तु । कृणुध्वं राज इत्येतदभिचारविनाशनं ।। २६०.४६ ।। दूर्व्वाकाण्डायुतं हुत्वा काण्डात् काण्डेति मानवः । ग्रामे जनपदे वापि मरकन्तु शमन्नयेत् ।। २६०.४७ ।। रोगार्त्तो मुच्यते रोगात् तथा दुःखात्तु दुःखितः । औडुम्बरीश्च समिधो मधुमान्नो वनस्पतिः ।। २६०.४८ ।। हुत्वा सहस्रशो राम धनमाप्नोति मानवः । सौभाग्यं महदाप्नोति व्यवहारे तथा जयम् ।। २६०.४९ ।। अपां गर्भमिति हुत्वा देवं वर्षापयेद्‌ध्रुवम् । अपः पिबेति च तथा हुत्वा दधि घृतं मधु ।। २६०.५० ।। प्रवर्त्तयति धर्मज्ञ महावृष्टिमनन्तरं । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.१]]</ref>नमस्ते रुद्र इत्येतत् सर्व्वोपद्रवनाशनं ।। २६०.५१ ।। सर्व्वशान्तिकरं प्रोक्तं महापातकनाशनं । अध्यवोचदित्यनेन रक्षणं व्याधितस्य तु ।। २६०.५२ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.६]]</ref>असौ यस्ताम्र इत्येतत् पठन्नित्यं दिवाकरं । उपतिष्ठेत धर्मज्ञ सायं प्रातरतन्द्रितः ।। २६०.५४ ।। अन्नमक्षयमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति । प्रमुञ्च धन्वन्नित्येतत् षड्भिरायुधमन्त्रणं ।। २६०.५५ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५६ ।। नमो हिरण्यबाहवे इत्यनुवाकसप्तकम् । राजिकां कटुतैलाक्तां जुहुयाच्छत्रुनाशनीं ।। २६०.५७ ।। नमो वः किरिकेभ्यश्च पद्मलक्षाहुतैर्न्नरः । राज्यलक्ष्मीमवाप्नोति तथा बिल्वैः सुवर्णकम् ।। २६०.५८ ।। इमा रुद्रायेति तिलैर्होमाच्च धनमाप्यते । दूर्वाहोमेन चान्येन सर्वव्याधिविवर्ज्जितः ।। २६०.५९ ।। <ref>ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१०३|१०.१०३.१]]</ref>आशुः शिशान इत्येतदायुधानाञ्च रक्षणे। संग्रामे कथितं राम सर्वशत्रुनिबर्हणं ।। २६०.६० ।। राजसामेति जुहुयात् सहस्रं पञ्चभिर्द्विज । आज्याहुतीनां धर्मज्ञ चक्षूरोगाद्विमुच्यते ।। २६०.६१ ।। शन्नो वनस्पते गेहे होमः स्याद्वास्तुदोषनुत् । अग्न आयूंषि हुत्वाज्यं द्वेषं नाप्नोति केनचित् ।। २६०.६२ ।। अपां फेनेति लाजाभिर्हुत्वा जयमवाप्नुयात् । भद्रा इतीन्द्रियैर्हीनो जपन् स्यात् सकलेन्द्रियः ।। २६०.६३ ।। अग्निश्च पृथिवी चेति वशीकरणमुत्तमम् । अध्वनेति जपन् मन्त्रं व्यवहारे जयी भवेत् ।। २६०.६४ ।। ब्रह्म राजन्यमिति च कर्मारम्भे तु सिद्धिकृत् । संवत्सरोसीति धृतैलक्षहोमादरोगवान् ।। २६०.६५ ।। केतुं कृण्वन्नितीत्येतत् संग्रामे जयवर्द्धनम् । इन्द्रोग्निर्धर्म इत्येतद्रणे धर्मनिबन्धनम् ।। २६०.६६ ।। धन्वा नागेति मन्त्रश्च धनुर्ग्राहणिकः परः । युञ्जीतेति तथा मन्त्रो विज्ञेयो ह्यभिमन्त्रणे ।। २६०.६७ ।। मन्त्रश्चाहिरथेत्येतच्छराणां मन्त्रणे भवेत् । वह्नीनां पितरित्येरत्तूणमन्त्रः प्रकीर्त्तितः ।। २६०.६८ ।। युञ्जन्तीति तथाश्वानां योजने मन्त्र उच्यते । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १७|वा.सं. १७.३३]]</ref>आशुः शिशान इत्येतद्‌यात्रारम्भणमुच्यते ।। २६०.६९ ।। विष्णोः क्रमेति मन्त्रश्च रथारोहणिकः परः । आजङ्घेतीति चाश्वानां ताडनीयमुदाहृतं ।। २६०.७० ।। याः सेना अभित्वरीति परसैन्यमुखे भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७१ ।। एतैः पूर्वहुतैर्मन्त्रैः कृत्वैव विजयी भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७२ ।। रथमुत्पादयेच्छीघ्रं संग्रामे विजयप्रदम् । आ कृष्णेति तथैतस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.७३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वा.सं. ३४.१]]</ref>शिवसंकल्पजापेन समाधिं मनसो लभेत् । पञ्चनद्यः पञ्चलक्षं हुत्वा लक्ष्मीमवाप्नुयात् ।। २६०.७४ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वासं ३४.५२]]</ref>यदा बध्नन्दाक्षायणां मन्त्रेणानेन मन्त्रितम् । सहस्रकृत्वः कनकं धारयेद्रिपुवारणं ।। २६०.७५ ।। इमं जीवेभ्य इति च शिलां लोष्ट्रञ्चतुर्द्दिशं । क्षिपेद्‌गृहे तदा तस्य न स्याच्चौरभयं निशि ।। २६०.७६ ।। परि मे गामनेनेति वशीकरणमुत्तमं । हन्तुमभ्यागतस्तत्र वशी भवति मानवः ।। २६०.७७ ।। भक्ष्यताम्बूलपुष्पाद्यं मन्त्रितन्तु प्रयच्छति । यस्य धर्मज्ञ वशगः सोस्य शीघ्रं भविष्यति ।। २६०.७८ ।। शन्नो मित्र इतीत्येतत् सदा सर्व्वत्र शान्तिदं । गणानां त्वा गणपतिं कृत्वा होमञ्चतुष्पथे ।। २६०.७९ ।। वशीकुर्य्याज्जगत्सर्वं सर्वधान्यैरसंशयम् । हिरण्यवर्णाः शुचयो मन्त्रोयमभिषेचने ।। २६०.८० ।। शन्नो देवीरभिष्टये तथा शान्तिकारः परः । एकचक्रेति मन्त्रेण हुतेनाज्येन भागशः ।। २६०.८१ ।। ग्रहेभ्यः शान्तिमाप्नोति प्रसादं न च संशयः । गावो भग इति द्वाभ्यां हुत्वाज्यं गा अवाप्नुयात् ।। २६०.८२ ।। प्रवादांषः सोपदिति गृहयज्ञे विधीयते । देवेभ्यो वनस्पत इति द्रुमयज्ञे विधीयते ।। २६०.८३ ।। गायत्री वैष्णवी ज्ञेया तद्विष्णोः परमम्पदं । सर्व्वपापप्रशमनं सर्व्वकामकरन्तथा१५ ।। २६०.८४ ।। इत्यादिमहापुराणे आग्नेये यजुर्विधानं नाम षष्ट्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। </span></poem> [[वर्गः:अग्निपुराणम्]] 8s97m3mh20i4ramfs3w3vzeijs94uk4 345874 345872 2022-08-20T12:28:46Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{अग्निपुराणम्}} ===यजुर्विधानम्=== <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> पुष्कर उवाच यजुर्विधानं वक्ष्यामि भुक्तिमुक्तिप्रदं श्रृणु । ॐकारपूर्व्विका राम महाव्याहृतयो मता ।। २६०.१ ।। सर्व्वकल्मषनाशिन्यः सर्व्वकामप्रदास्तथा । आज्यहुतिसहस्रेण देवानाराधयेद्‌बुधः ।। २६०.२ ।। मनसः काङ्‌क्षितं राम मनसेप्सितकामदं । शान्तिकामो यवैः कुर्य्यत्तिलैः पापापनुत्तये ।। २६०.३ ।। धान्यैः सिद्धार्थकैश्चैव सर्व्वकामकरैस्तथा । औदुम्बरीभिरिध्मामिः पशुकामस्य शस्यते ।। २६०.४ ।। दध्ना चैवान्नकामस्य पथसा शान्तिमिच्छतः । अपामार्गसमिद्बिस्तु कामयन् कनकं बहु ।। २६०.५ ।। कन्याकामो घृताक्तानि युग्मशो ग्रथितानि तु । जातीपुष्पाणि जुहुयाद्‌ग्रामार्थी तिलतण्डुलान् ।। २६०.६ ।। वश्यकर्मणि शाखोटवासापामार्गमेव च । विषासृङ्‌मिश्रसमिधो व्याधिघातस्य भार्गव ।। २६०.७ ।। क्रुद्धस्तु जुहुयात्सम्यक् शत्रूणां वधकाम्यया । सर्व्वव्रीहिमयीं कृत्वा राज्ञः प्रतिकृतिं द्विज ।। २६०.८ ।। सहस्नशस्तु जुहुयाद्राजा वशगतो भवेत् । वस्त्रकामस्य पुष्पाणि दूर्व्वा व्याधिविनाशिनी ।। २६०.९ ।। ब्रह्मवर्च्चसकामस्य वासोग्रञ्च विधीयते । प्रत्यङ्गिरेषु जुहुयात्तुषकण्टकभस्मभिः ।। २६०.१० ।। विद्वेषणे च पक्ष्माणि काककौशिकयोस्तथा । कापिलञ्च घृतं हुत्वा तथा चन्द्रग्रहे द्विज ।। २६०.११ ।। वचाचूर्णेन सम्पातात्समानीय च तां वचां । सहस्रमन्त्रितां भुक्त्वा मेधावी जायते नरः ।। २६०.१२ ।। एकादशाङ्गुलं शङ्कु लौहं खादिरमेव च। <ref>१.२८</ref>द्विषतो वधोसीति जपन्निखनेद्रिपुवेश्मनि ।। २६०.१३ ।। उच्चाटनमिदं कर्म शत्रूणां कथितं तव । <ref>२.१६</ref>चक्षुष्पा इति जप्त्वा च विनष्टञ्चक्षुराप्नुयात् ।। २६०.१४ ।। उपयुञ्जत इत्येतदनुवाकन्तथान्नदं । <ref>३.१७</ref>तनूपाग्ने सदिति दूर्व्वां हुत्वार्त्तिवर्ज्जितः ।। २६०.१५ ।। <ref>३.५९</ref>भेषजमसीति दध्याज्यैर्होमः पशूपसर्गनुत्२ । <ref>३.६०</ref>त्रियम्बकं यजामहे होमः सौभाग्यवर्द्धनः ।। २६०.१६ ।। कन्यानाम गृहीत्वा तु कन्यालाभकरः परः । भयेषु तु जपेन्नित्यं भयेभ्यो विप्रमुच्यते ।। २६०.१७ ।। धुस्तूरपुष्पं सघृतं हुत्वा स्यात् सर्वकामभाक् । हुत्वा तु गुग्गुलं राम स्वप्ने पश्यति शङ्करं ।। २६०.१८ ।। <ref>५.१४</ref>युञ्चते मनोऽनुवाकं जप्त्वा दीर्घायुराप्नुयात् । <ref>५.२१</ref>विष्णोरराटमित्येतत् सर्वबाधाविनाशनं ।। २६०.१९ ।। रक्षोघ्नञ्च यशस्यञ्च तथैव विजयप्रदं । <ref>५.३७</ref>अयन्नो अग्निरित्येतत् संग्रामे विजयप्रदं ।। २६०.२० ।। <ref>६.१७</ref>इदमापः प्रवहत स्नाने पापापनोदनं । <ref>१७.२२</ref>विश्वकर्मन्नु हविषा सूचीं लौहीन्दशाङ्गुलाम् ।। २६०.२१ ।। कन्याया निखनेद् द्वारि साऽन्यस्मै न प्रदीयते । <ref>११.७</ref>देव सवितरेतेन हुतेनैतेन चान्नवान् ।। २६०.२२ ।। अग्नौ स्वाहेति जुहुयाद्‌बलकामो द्विजोत्तम । तिलैर्यवैश्च धर्मज्ञ तथापामार्गतण्डुलैः ।। २६०.२३ ।। सहस्रमन्त्रितां कृत्वातथा गोरोचनां द्विज । तिलकञ्च तथा कृत्वा जनस्यप्रियकामियात् ।। २६०.२४ ।। रुद्राणाञ्च तथा जप्यं सर्व्वाघविनिसूदनं । सर्व्वकर्मकरो होमस्तथा सर्व्वत्र शान्तिदः ।। २६०.२५ ।। अजाविकानामश्वानां कुञ्जराणां तथा गवां । मनुष्याणान्नरेन्द्राणां बालानां योषितामपि ।। २६०.२६ ।। ग्रामाणां नगराणाञ्च देशानामपि भार्गव । उपद्रुतानां धर्मज्ञ व्याधितानां तथैव च ।। २६०.२७ ।। मरके समनुप्राप्ते रिपुजे च तथा भये । रुद्रहोमः परा शान्तिः पायसेन घृतेन च ।। २६०.२८ ।। कुष्माण्डघृतहोमेन सर्व्वान् पापान् व्यपोहति । शक्तुयावकभैक्षाशी नक्तं मनुजसत्तम ।। २६०.२९ ।। बहिःस्नानरतो मासान्मुच्यते ब्रह्यहत्यया । मधुवातेति मन्त्रेण होमादितोऽखिलं लभेत् ।। २६०.३० ।। दधि क्राव्णेति हुत्वा तु पुत्रान् प्राप्नोत्यसंशयं । तथा घृतवतीत्येतदायुष्यं स्यात् घृतेन तु ।। २६०.३१ ।। स्वस्ति न इन्द्र इत्येतत्सर्व्वबाधाविनाशनं । इह गावः प्रजायध्वमिति पुष्टिविवर्धनम् ।। २६०.३२ ।। घृताहुतिसहस्रेण तथाऽलक्ष्मीविनाशनं । स्रुवेण देवस्य त्वेति हुत्वापामार्गतण्डुलं ।। २६०.३३ ।। मुच्यते विकृताच्छीघ्रमभिचारान्न संशयः । रुद्र पातु पलाशस्य समिद्भिः कनकं लभेत् ।। २६०.३४ ।। शिवो भवेत्यग्न्युत्पाते व्रीहिभिर्जुहुयान्नरः । याः सेना इति चैतच्च तस्करेभ्यो भयापहम् ।। २६०.३५ ।। यो अस्मभ्यमवातीयाद्‌धुत्वा कृष्णतिलान्नरः । सहस्रशोऽभिचारच्च मुच्यते विकृताद्‌ द्विज ।। २६०.३६ ।। अन्नेनान्नपतेत्येवं हुत्वा चान्नमवाप्नुयात् । हंसः शुचिः सदित्येतज्जप्तन्तोयेऽघनाशनं ।। २६०.३७ ।। चत्वारि भृङ्गेत्येतत्तु सर्व्वपापहरं जले । देवा यज्ञेति जप्त्वान् ब्रह्मलोके महीयते ।। २६०.३८ ।। वसन्तेति च्च हुत्वाज्यं आदित्याद्वरमाप्नुयात् । सुपर्णोसीति चेत्यस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.३९ ।। नमः स्वाहेति त्रिर्ज्जप्त्वा बन्धनान्मोक्षमाप्नुयात् । अन्तर्ज्जले त्रिरावर्त्य द्रुपदा सर्व्वपापमुक् ।। २६०.४० ।। इह गावः प्रजायध्वं मन्त्रोयं बुद्धिवर्द्धनः । हुतन्तु सर्पिषा दध्ना पयसा पायसेन वा ।। २६०.४१ ।। शतं य इति चैतेन हुत्वा पर्णफलानि च । आरेग्यं श्रियमाप्नोति जीवतञ्च चिरन्तथा ।। २६०.४२ ।। ओषधीः प्रतिमोदध्वं वपने लवनेऽर्थकृत् । अश्वावती पायसेन होमाच्छान्तिमवाप्नुयात् ।। २६०.४३ ।। तस्मा इति च मन्त्रेण बन्धनस्थो विमुच्यते । युवा सुवासा इत्येव वासांस्याप्नोति चोत्तमम् ।। २६०.४४ ।। मुञ्चन्तु मा शपथ्यानि सर्व्वान्तकविनाशनम् । मा मा हिंसीस्तिलाज्येन हुतं रिपुविनाशनं ।। २६०.४५ ।। नमोऽस्तु सर्व्वसर्पेभ्यो घृतेन पायसेन तु । कृणुध्वं राज इत्येतदभिचारविनाशनं ।। २६०.४६ ।। दूर्व्वाकाण्डायुतं हुत्वा काण्डात् काण्डेति मानवः । ग्रामे जनपदे वापि मरकन्तु शमन्नयेत् ।। २६०.४७ ।। रोगार्त्तो मुच्यते रोगात् तथा दुःखात्तु दुःखितः । औडुम्बरीश्च समिधो मधुमान्नो वनस्पतिः ।। २६०.४८ ।। हुत्वा सहस्रशो राम धनमाप्नोति मानवः । सौभाग्यं महदाप्नोति व्यवहारे तथा जयम् ।। २६०.४९ ।। अपां गर्भमिति हुत्वा देवं वर्षापयेद्‌ध्रुवम् । अपः पिबेति च तथा हुत्वा दधि घृतं मधु ।। २६०.५० ।। प्रवर्त्तयति धर्मज्ञ महावृष्टिमनन्तरं । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.१]]</ref>नमस्ते रुद्र इत्येतत् सर्व्वोपद्रवनाशनं ।। २६०.५१ ।। सर्व्वशान्तिकरं प्रोक्तं महापातकनाशनं । अध्यवोचदित्यनेन रक्षणं व्याधितस्य तु ।। २६०.५२ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.६]]</ref>असौ यस्ताम्र इत्येतत् पठन्नित्यं दिवाकरं । उपतिष्ठेत धर्मज्ञ सायं प्रातरतन्द्रितः ।। २६०.५४ ।। अन्नमक्षयमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति । प्रमुञ्च धन्वन्नित्येतत् षड्भिरायुधमन्त्रणं ।। २६०.५५ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५६ ।। नमो हिरण्यबाहवे इत्यनुवाकसप्तकम् । राजिकां कटुतैलाक्तां जुहुयाच्छत्रुनाशनीं ।। २६०.५७ ।। नमो वः किरिकेभ्यश्च पद्मलक्षाहुतैर्न्नरः । राज्यलक्ष्मीमवाप्नोति तथा बिल्वैः सुवर्णकम् ।। २६०.५८ ।। इमा रुद्रायेति तिलैर्होमाच्च धनमाप्यते । दूर्वाहोमेन चान्येन सर्वव्याधिविवर्ज्जितः ।। २६०.५९ ।। <ref>ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१०३|१०.१०३.१]]</ref>आशुः शिशान इत्येतदायुधानाञ्च रक्षणे। संग्रामे कथितं राम सर्वशत्रुनिबर्हणं ।। २६०.६० ।। राजसामेति जुहुयात् सहस्रं पञ्चभिर्द्विज । आज्याहुतीनां धर्मज्ञ चक्षूरोगाद्विमुच्यते ।। २६०.६१ ।। शन्नो वनस्पते गेहे होमः स्याद्वास्तुदोषनुत् । अग्न आयूंषि हुत्वाज्यं द्वेषं नाप्नोति केनचित् ।। २६०.६२ ।। अपां फेनेति लाजाभिर्हुत्वा जयमवाप्नुयात् । भद्रा इतीन्द्रियैर्हीनो जपन् स्यात् सकलेन्द्रियः ।। २६०.६३ ।। अग्निश्च पृथिवी चेति वशीकरणमुत्तमम् । अध्वनेति जपन् मन्त्रं व्यवहारे जयी भवेत् ।। २६०.६४ ।। ब्रह्म राजन्यमिति च कर्मारम्भे तु सिद्धिकृत् । संवत्सरोसीति धृतैलक्षहोमादरोगवान् ।। २६०.६५ ।। केतुं कृण्वन्नितीत्येतत् संग्रामे जयवर्द्धनम् । इन्द्रोग्निर्धर्म इत्येतद्रणे धर्मनिबन्धनम् ।। २६०.६६ ।। धन्वा नागेति मन्त्रश्च धनुर्ग्राहणिकः परः । युञ्जीतेति तथा मन्त्रो विज्ञेयो ह्यभिमन्त्रणे ।। २६०.६७ ।। मन्त्रश्चाहिरथेत्येतच्छराणां मन्त्रणे भवेत् । वह्नीनां पितरित्येरत्तूणमन्त्रः प्रकीर्त्तितः ।। २६०.६८ ।। युञ्जन्तीति तथाश्वानां योजने मन्त्र उच्यते । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १७|वा.सं. १७.३३]]</ref>आशुः शिशान इत्येतद्‌यात्रारम्भणमुच्यते ।। २६०.६९ ।। विष्णोः क्रमेति मन्त्रश्च रथारोहणिकः परः । आजङ्घेतीति चाश्वानां ताडनीयमुदाहृतं ।। २६०.७० ।। याः सेना अभित्वरीति परसैन्यमुखे भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७१ ।। एतैः पूर्वहुतैर्मन्त्रैः कृत्वैव विजयी भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७२ ।। रथमुत्पादयेच्छीघ्रं संग्रामे विजयप्रदम् । आ कृष्णेति तथैतस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.७३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वा.सं. ३४.१]]</ref>शिवसंकल्पजापेन समाधिं मनसो लभेत् । पञ्चनद्यः पञ्चलक्षं हुत्वा लक्ष्मीमवाप्नुयात् ।। २६०.७४ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वासं ३४.५२]]</ref>यदा बध्नन्दाक्षायणां मन्त्रेणानेन मन्त्रितम् । सहस्रकृत्वः कनकं धारयेद्रिपुवारणं ।। २६०.७५ ।। इमं जीवेभ्य इति च शिलां लोष्ट्रञ्चतुर्द्दिशं । क्षिपेद्‌गृहे तदा तस्य न स्याच्चौरभयं निशि ।। २६०.७६ ।। परि मे गामनेनेति वशीकरणमुत्तमं । हन्तुमभ्यागतस्तत्र वशी भवति मानवः ।। २६०.७७ ।। भक्ष्यताम्बूलपुष्पाद्यं मन्त्रितन्तु प्रयच्छति । यस्य धर्मज्ञ वशगः सोस्य शीघ्रं भविष्यति ।। २६०.७८ ।। शन्नो मित्र इतीत्येतत् सदा सर्व्वत्र शान्तिदं । गणानां त्वा गणपतिं कृत्वा होमञ्चतुष्पथे ।। २६०.७९ ।। वशीकुर्य्याज्जगत्सर्वं सर्वधान्यैरसंशयम् । हिरण्यवर्णाः शुचयो मन्त्रोयमभिषेचने ।। २६०.८० ।। शन्नो देवीरभिष्टये तथा शान्तिकारः परः । एकचक्रेति मन्त्रेण हुतेनाज्येन भागशः ।। २६०.८१ ।। ग्रहेभ्यः शान्तिमाप्नोति प्रसादं न च संशयः । गावो भग इति द्वाभ्यां हुत्वाज्यं गा अवाप्नुयात् ।। २६०.८२ ।। प्रवादांषः सोपदिति गृहयज्ञे विधीयते । देवेभ्यो वनस्पत इति द्रुमयज्ञे विधीयते ।। २६०.८३ ।। गायत्री वैष्णवी ज्ञेया तद्विष्णोः परमम्पदं । सर्व्वपापप्रशमनं सर्व्वकामकरन्तथा१५ ।। २६०.८४ ।। इत्यादिमहापुराणे आग्नेये यजुर्विधानं नाम षष्ट्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। </span></poem> [[वर्गः:अग्निपुराणम्]] nh8byz5w0qctjxh2ub99ineo1jvvv68 345876 345874 2022-08-20T12:31:35Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{अग्निपुराणम्}} ===यजुर्विधानम्=== <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> पुष्कर उवाच यजुर्विधानं वक्ष्यामि भुक्तिमुक्तिप्रदं श्रृणु । ॐकारपूर्व्विका राम महाव्याहृतयो मता ।। २६०.१ ।। सर्व्वकल्मषनाशिन्यः सर्व्वकामप्रदास्तथा । आज्यहुतिसहस्रेण देवानाराधयेद्‌बुधः ।। २६०.२ ।। मनसः काङ्‌क्षितं राम मनसेप्सितकामदं । शान्तिकामो यवैः कुर्य्यत्तिलैः पापापनुत्तये ।। २६०.३ ।। धान्यैः सिद्धार्थकैश्चैव सर्व्वकामकरैस्तथा । औदुम्बरीभिरिध्मामिः पशुकामस्य शस्यते ।। २६०.४ ।। दध्ना चैवान्नकामस्य पथसा शान्तिमिच्छतः । अपामार्गसमिद्बिस्तु कामयन् कनकं बहु ।। २६०.५ ।। कन्याकामो घृताक्तानि युग्मशो ग्रथितानि तु । जातीपुष्पाणि जुहुयाद्‌ग्रामार्थी तिलतण्डुलान् ।। २६०.६ ।। वश्यकर्मणि शाखोटवासापामार्गमेव च । विषासृङ्‌मिश्रसमिधो व्याधिघातस्य भार्गव ।। २६०.७ ।। क्रुद्धस्तु जुहुयात्सम्यक् शत्रूणां वधकाम्यया । सर्व्वव्रीहिमयीं कृत्वा राज्ञः प्रतिकृतिं द्विज ।। २६०.८ ।। सहस्नशस्तु जुहुयाद्राजा वशगतो भवेत् । वस्त्रकामस्य पुष्पाणि दूर्व्वा व्याधिविनाशिनी ।। २६०.९ ।। ब्रह्मवर्च्चसकामस्य वासोग्रञ्च विधीयते । प्रत्यङ्गिरेषु जुहुयात्तुषकण्टकभस्मभिः ।। २६०.१० ।। विद्वेषणे च पक्ष्माणि काककौशिकयोस्तथा । कापिलञ्च घृतं हुत्वा तथा चन्द्रग्रहे द्विज ।। २६०.११ ।। वचाचूर्णेन सम्पातात्समानीय च तां वचां । सहस्रमन्त्रितां भुक्त्वा मेधावी जायते नरः ।। २६०.१२ ।। एकादशाङ्गुलं शङ्कु लौहं खादिरमेव च। <ref>१.२८</ref>द्विषतो वधोसीति जपन्निखनेद्रिपुवेश्मनि ।। २६०.१३ ।। उच्चाटनमिदं कर्म शत्रूणां कथितं तव । <ref>२.१६</ref>चक्षुष्पा इति जप्त्वा च विनष्टञ्चक्षुराप्नुयात् ।। २६०.१४ ।। उपयुञ्जत इत्येतदनुवाकन्तथान्नदं । <ref>३.१७</ref>तनूपाग्ने सदिति दूर्व्वां हुत्वार्त्तिवर्ज्जितः ।। २६०.१५ ।। <ref>३.५९</ref>भेषजमसीति दध्याज्यैर्होमः पशूपसर्गनुत्२ । <ref>३.६०</ref>त्रियम्बकं यजामहे होमः सौभाग्यवर्द्धनः ।। २६०.१६ ।। कन्यानाम गृहीत्वा तु कन्यालाभकरः परः । भयेषु तु जपेन्नित्यं भयेभ्यो विप्रमुच्यते ।। २६०.१७ ।। धुस्तूरपुष्पं सघृतं हुत्वा स्यात् सर्वकामभाक् । हुत्वा तु गुग्गुलं राम स्वप्ने पश्यति शङ्करं ।। २६०.१८ ।। <ref>५.१४</ref>युञ्चते मनोऽनुवाकं जप्त्वा दीर्घायुराप्नुयात् । <ref>५.२१</ref>विष्णोरराटमित्येतत् सर्वबाधाविनाशनं ।। २६०.१९ ।। रक्षोघ्नञ्च यशस्यञ्च तथैव विजयप्रदं । <ref>५.३७</ref>अयन्नो अग्निरित्येतत् संग्रामे विजयप्रदं ।। २६०.२० ।। <ref>६.१७</ref>इदमापः प्रवहत स्नाने पापापनोदनं । <ref>१७.२२</ref>विश्वकर्मन्नु हविषा सूचीं लौहीन्दशाङ्गुलाम् ।। २६०.२१ ।। कन्याया निखनेद् द्वारि साऽन्यस्मै न प्रदीयते । <ref>११.७</ref>देव सवितरेतेन हुतेनैतेन चान्नवान् ।। २६०.२२ ।। अग्नौ स्वाहेति जुहुयाद्‌बलकामो द्विजोत्तम । तिलैर्यवैश्च धर्मज्ञ तथापामार्गतण्डुलैः ।। २६०.२३ ।। सहस्रमन्त्रितां कृत्वातथा गोरोचनां द्विज । तिलकञ्च तथा कृत्वा जनस्यप्रियकामियात् ।। २६०.२४ ।। रुद्राणाञ्च तथा जप्यं सर्व्वाघविनिसूदनं । सर्व्वकर्मकरो होमस्तथा सर्व्वत्र शान्तिदः ।। २६०.२५ ।। अजाविकानामश्वानां कुञ्जराणां तथा गवां । मनुष्याणान्नरेन्द्राणां बालानां योषितामपि ।। २६०.२६ ।। ग्रामाणां नगराणाञ्च देशानामपि भार्गव । उपद्रुतानां धर्मज्ञ व्याधितानां तथैव च ।। २६०.२७ ।। मरके समनुप्राप्ते रिपुजे च तथा भये । रुद्रहोमः परा शान्तिः पायसेन घृतेन च ।। २६०.२८ ।। कुष्माण्डघृतहोमेन सर्व्वान् पापान् व्यपोहति । शक्तुयावकभैक्षाशी नक्तं मनुजसत्तम ।। २६०.२९ ।। बहिःस्नानरतो मासान्मुच्यते ब्रह्यहत्यया । मधुवातेति मन्त्रेण होमादितोऽखिलं लभेत् ।। २६०.३० ।। दधि क्राव्णेति हुत्वा तु पुत्रान् प्राप्नोत्यसंशयं । तथा घृतवतीत्येतदायुष्यं स्यात् घृतेन तु ।। २६०.३१ ।। स्वस्ति न इन्द्र इत्येतत्सर्व्वबाधाविनाशनं । इह गावः प्रजायध्वमिति पुष्टिविवर्धनम् ।। २६०.३२ ।। घृताहुतिसहस्रेण तथाऽलक्ष्मीविनाशनं । स्रुवेण देवस्य त्वेति हुत्वापामार्गतण्डुलं ।। २६०.३३ ।। मुच्यते विकृताच्छीघ्रमभिचारान्न संशयः । रुद्र पातु पलाशस्य समिद्भिः कनकं लभेत् ।। २६०.३४ ।। शिवो भवेत्यग्न्युत्पाते व्रीहिभिर्जुहुयान्नरः । याः सेना इति चैतच्च तस्करेभ्यो भयापहम् ।। २६०.३५ ।। यो अस्मभ्यमवातीयाद्‌धुत्वा कृष्णतिलान्नरः । सहस्रशोऽभिचारच्च मुच्यते विकृताद्‌ द्विज ।। २६०.३६ ।। अन्नेनान्नपतेत्येवं हुत्वा चान्नमवाप्नुयात् । हंसः शुचिः सदित्येतज्जप्तन्तोयेऽघनाशनं ।। २६०.३७ ।। चत्वारि शृङ्गेत्येतत्तु सर्व्वपापहरं जले । देवा यज्ञेति जप्त्वा तु ब्रह्मलोके महीयते ।। २६०.३८ ।। वसन्तेति च हुत्वाज्यं आदित्याद्वरमाप्नुयात् । सुपर्णोसीति चेत्यस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.३९ ।। नमः स्वाहेति त्रिर्ज्जप्त्वा बन्धनान्मोक्षमाप्नुयात् । अन्तर्ज्जले त्रिरावर्त्य द्रुपदा सर्व्वपापमुक् ।। २६०.४० ।। इह गावः प्रजायध्वं मन्त्रोयं बुद्धिवर्द्धनः । हुतन्तु सर्पिषा दध्ना पयसा पायसेन वा ।। २६०.४१ ।। शतं य इति चैतेन हुत्वा पर्णफलानि च । आरेग्यं श्रियमाप्नोति जीवतञ्च चिरन्तथा ।। २६०.४२ ।। ओषधीः प्रतिमोदध्वं वपने लवनेऽर्थकृत् । अश्वावती पायसेन होमाच्छान्तिमवाप्नुयात् ।। २६०.४३ ।। तस्मा इति च मन्त्रेण बन्धनस्थो विमुच्यते । युवा सुवासा इत्येव वासांस्याप्नोति चोत्तमम् ।। २६०.४४ ।। मुञ्चन्तु मा शपथ्यानि सर्व्वान्तकविनाशनम् । मा मा हिंसीस्तिलाज्येन हुतं रिपुविनाशनं ।। २६०.४५ ।। नमोऽस्तु सर्व्वसर्पेभ्यो घृतेन पायसेन तु । कृणुध्वं राज इत्येतदभिचारविनाशनं ।। २६०.४६ ।। दूर्व्वाकाण्डायुतं हुत्वा काण्डात् काण्डेति मानवः । ग्रामे जनपदे वापि मरकन्तु शमन्नयेत् ।। २६०.४७ ।। रोगार्त्तो मुच्यते रोगात् तथा दुःखात्तु दुःखितः । औडुम्बरीश्च समिधो मधुमान्नो वनस्पतिः ।। २६०.४८ ।। हुत्वा सहस्रशो राम धनमाप्नोति मानवः । सौभाग्यं महदाप्नोति व्यवहारे तथा जयम् ।। २६०.४९ ।। अपां गर्भमिति हुत्वा देवं वर्षापयेद्‌ध्रुवम् । अपः पिबेति च तथा हुत्वा दधि घृतं मधु ।। २६०.५० ।। प्रवर्त्तयति धर्मज्ञ महावृष्टिमनन्तरं । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.१]]</ref>नमस्ते रुद्र इत्येतत् सर्व्वोपद्रवनाशनं ।। २६०.५१ ।। सर्व्वशान्तिकरं प्रोक्तं महापातकनाशनं । अध्यवोचदित्यनेन रक्षणं व्याधितस्य तु ।। २६०.५२ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १६|वासं १६.६]]</ref>असौ यस्ताम्र इत्येतत् पठन्नित्यं दिवाकरं । उपतिष्ठेत धर्मज्ञ सायं प्रातरतन्द्रितः ।। २६०.५४ ।। अन्नमक्षयमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति । प्रमुञ्च धन्वन्नित्येतत् षड्भिरायुधमन्त्रणं ।। २६०.५५ ।। रिपूणां भयदं युद्धे नात्र कार्य्या विचारणा । मानो महान्त इत्येवं बालानां शान्तिकारकं ।। २६०.५६ ।। नमो हिरण्यबाहवे इत्यनुवाकसप्तकम् । राजिकां कटुतैलाक्तां जुहुयाच्छत्रुनाशनीं ।। २६०.५७ ।। नमो वः किरिकेभ्यश्च पद्मलक्षाहुतैर्न्नरः । राज्यलक्ष्मीमवाप्नोति तथा बिल्वैः सुवर्णकम् ।। २६०.५८ ।। इमा रुद्रायेति तिलैर्होमाच्च धनमाप्यते । दूर्वाहोमेन चान्येन सर्वव्याधिविवर्ज्जितः ।। २६०.५९ ।। <ref>ऋ. [[ऋग्वेदः सूक्तं १०.१०३|१०.१०३.१]]</ref>आशुः शिशान इत्येतदायुधानाञ्च रक्षणे। संग्रामे कथितं राम सर्वशत्रुनिबर्हणं ।। २६०.६० ।। राजसामेति जुहुयात् सहस्रं पञ्चभिर्द्विज । आज्याहुतीनां धर्मज्ञ चक्षूरोगाद्विमुच्यते ।। २६०.६१ ।। शन्नो वनस्पते गेहे होमः स्याद्वास्तुदोषनुत् । अग्न आयूंषि हुत्वाज्यं द्वेषं नाप्नोति केनचित् ।। २६०.६२ ।। अपां फेनेति लाजाभिर्हुत्वा जयमवाप्नुयात् । भद्रा इतीन्द्रियैर्हीनो जपन् स्यात् सकलेन्द्रियः ।। २६०.६३ ।। अग्निश्च पृथिवी चेति वशीकरणमुत्तमम् । अध्वनेति जपन् मन्त्रं व्यवहारे जयी भवेत् ।। २६०.६४ ।। ब्रह्म राजन्यमिति च कर्मारम्भे तु सिद्धिकृत् । संवत्सरोसीति धृतैलक्षहोमादरोगवान् ।। २६०.६५ ।। केतुं कृण्वन्नितीत्येतत् संग्रामे जयवर्द्धनम् । इन्द्रोग्निर्धर्म इत्येतद्रणे धर्मनिबन्धनम् ।। २६०.६६ ।। धन्वा नागेति मन्त्रश्च धनुर्ग्राहणिकः परः । युञ्जीतेति तथा मन्त्रो विज्ञेयो ह्यभिमन्त्रणे ।। २६०.६७ ।। मन्त्रश्चाहिरथेत्येतच्छराणां मन्त्रणे भवेत् । वह्नीनां पितरित्येरत्तूणमन्त्रः प्रकीर्त्तितः ।। २६०.६८ ।। युञ्जन्तीति तथाश्वानां योजने मन्त्र उच्यते । <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः १७|वा.सं. १७.३३]]</ref>आशुः शिशान इत्येतद्‌यात्रारम्भणमुच्यते ।। २६०.६९ ।। विष्णोः क्रमेति मन्त्रश्च रथारोहणिकः परः । आजङ्घेतीति चाश्वानां ताडनीयमुदाहृतं ।। २६०.७० ।। याः सेना अभित्वरीति परसैन्यमुखे भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७१ ।। एतैः पूर्वहुतैर्मन्त्रैः कृत्वैव विजयी भवेत् । यमेन दत्तमित्यस्य कोटिहोमाद्विचक्षणः ।। २६०.७२ ।। रथमुत्पादयेच्छीघ्रं संग्रामे विजयप्रदम् । आ कृष्णेति तथैतस्य कर्मव्याहृतिवद्भवेत् ।। २६०.७३ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वा.सं. ३४.१]]</ref>शिवसंकल्पजापेन समाधिं मनसो लभेत् । पञ्चनद्यः पञ्चलक्षं हुत्वा लक्ष्मीमवाप्नुयात् ।। २६०.७४ ।। <ref>[[शुक्लयजुर्वेदः/अध्यायः ३४|वासं ३४.५२]]</ref>यदा बध्नन्दाक्षायणां मन्त्रेणानेन मन्त्रितम् । सहस्रकृत्वः कनकं धारयेद्रिपुवारणं ।। २६०.७५ ।। इमं जीवेभ्य इति च शिलां लोष्ट्रञ्चतुर्द्दिशं । क्षिपेद्‌गृहे तदा तस्य न स्याच्चौरभयं निशि ।। २६०.७६ ।। परि मे गामनेनेति वशीकरणमुत्तमं । हन्तुमभ्यागतस्तत्र वशी भवति मानवः ।। २६०.७७ ।। भक्ष्यताम्बूलपुष्पाद्यं मन्त्रितन्तु प्रयच्छति । यस्य धर्मज्ञ वशगः सोस्य शीघ्रं भविष्यति ।। २६०.७८ ।। शन्नो मित्र इतीत्येतत् सदा सर्व्वत्र शान्तिदं । गणानां त्वा गणपतिं कृत्वा होमञ्चतुष्पथे ।। २६०.७९ ।। वशीकुर्य्याज्जगत्सर्वं सर्वधान्यैरसंशयम् । हिरण्यवर्णाः शुचयो मन्त्रोयमभिषेचने ।। २६०.८० ।। शन्नो देवीरभिष्टये तथा शान्तिकारः परः । एकचक्रेति मन्त्रेण हुतेनाज्येन भागशः ।। २६०.८१ ।। ग्रहेभ्यः शान्तिमाप्नोति प्रसादं न च संशयः । गावो भग इति द्वाभ्यां हुत्वाज्यं गा अवाप्नुयात् ।। २६०.८२ ।। प्रवादांषः सोपदिति गृहयज्ञे विधीयते । देवेभ्यो वनस्पत इति द्रुमयज्ञे विधीयते ।। २६०.८३ ।। गायत्री वैष्णवी ज्ञेया तद्विष्णोः परमम्पदं । सर्व्वपापप्रशमनं सर्व्वकामकरन्तथा१५ ।। २६०.८४ ।। इत्यादिमहापुराणे आग्नेये यजुर्विधानं नाम षष्ट्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। </span></poem> [[वर्गः:अग्निपुराणम्]] q5kd30jp9725dic3jw53lyn0sx1t5w6 0 15244 345883 324065 2022-08-20T14:02:41Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{header | title = [[../../]] | author = वेदव्यासः | translator = | section = अध्यायः १८ | previous = [[../अध्यायः १७|अध्यायः १७]] | next = [[../अध्यायः १९|अध्यायः १९]] | notes = }}<poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">अथाष्टादशोऽध्यायः श्रीशुक उवाच। पृश्निस्तु पत्नी सवितुः सावित्रीं व्याहृतिं त्रयीम्। अग्निहोत्रं पशुं सोमं चातुर्मास्यं महामखान् १। सिद्धिर्भगस्य भार्याङ्ग महिमानं विभुं प्रभुम्। आशिषं च वरारोहां कन्यां प्रासूत सुव्रताम् २। धातुः कुहूः सिनीवाली राका चानुमतिस्तथा। सायं दर्शमथ प्रातः पूर्णमासमनुक्रमात् ३। अग्नीन्पुरीष्यानाधत्त क्रियायां समनन्तरः। चर्षणी वरुणस्यासीद्यस्यां जातो भृगुः पुनः ४। वाल्मीकिश्च महायोगी वल्मीकादभवत्किल। अगस्त्यश्च वसिष्ठश्च मित्रावरुणयोरृषी ५। रेतः सिषिचतुः कुम्भे उर्वश्याः सन्निधौ द्रुतम्। रेवत्यां मित्र उत्सर्गमरिष्टं पिप्पलं व्यधात् ६। पौलोम्यामिन्द्र आधत्त त्रीन्पुत्रानिति नः श्रुतम्। जयन्तमृषभं तात तृतीयं मीढुषं प्रभुः ७। उरुक्रमस्य देवस्य मायावामनरूपिणः। कीर्तौ पत्न्यां बृहच्छ्लोकस्तस्यासन्सौभगादयः ८। तत्कर्मगुणवीर्याणि काश्यपस्य महात्मनः। पश्चाद्वक्ष्यामहेऽदित्यां यथैवावततार ह ९। अथ कश्यपदायादान्दैतेयान्कीर्तयामि ते। यत्र भागवतः श्रीमान्प्रह्रादो बलिरेव च १०। दितेर्द्वावेव दायादौ दैत्यदानववन्दितौ। हिरण्यकशिपुर्नाम हिरण्याक्षश्च कीर्तितौ ११। हिरण्यकशिपोर्भार्या कयाधुर्नाम दानवी। जम्भस्य तनया सा तु सुषुवे चतुरः सुतान् १२। संह्रादं प्रागनुह्रादं ह्रादं प्रह्रादमेव च। तत्स्वसा सिंहिका नाम राहुं विप्रचितोऽग्रहीत् १३। शिरोऽहरद्यस्य हरिश्चक्रेण पिबतोऽमृतम्। संह्रादस्य कृतिर्भार्या सूत पञ्चजनं ततः १४। ह्रादस्य धमनिर्भार्या सूत वातापिमिल्वलम्। योऽगस्त्याय त्वतिथये पेचे वातापिमिल्वलः १५। अनुह्रादस्य सूर्यायां<ref>सूर्म्यायां इति पाठभेदः</ref> बाष्कलो महिषस्तथा। विरोचनस्तु प्राह्रादिर्देव्यां तस्याभवद्बलिः १६। बाणज्येष्ठं पुत्रशतमशनायां ततोऽभवत्। तस्यानुभावं सुश्लोक्यं पश्चादेवाभिधास्यते १७। बाण आराध्य गिरिशं लेभे तद्गणमुख्यताम्। यत्पार्श्वे भगवानास्ते ह्यद्यापि पुरपालकः १८। मरुतश्च दितेः पुत्राश्चत्वारिंशन्नवाधिकाः। त आसन्नप्रजाः सर्वे नीता इन्द्रे ण सात्मताम् १९। श्रीराजोवाच। कथं त आसुरं भावमपोह्यौत्पत्तिकं गुरो। इन्द्रे ण प्रापिताः सात्म्यं किं तत्साधु कृतं हि तैः २०। इमे श्रद्दधते ब्रह्मन्नृषयो हि मया सह। परिज्ञानाय भगवंस्तन्नो व्याख्यातुमर्हसि २१। श्रीसूत उवाच। तद्विष्णुरातस्य स बादरायणिर्वचो निशम्यादृतमल्पमर्थवत्। सभाजयन्सन्निभृतेन चेतसा जगाद सत्रायण सर्वदर्शनः २२। श्रीशुक उवाच। हतपुत्रा दितिः शक्र पार्ष्णिग्राहेण विष्णुना। मन्युना शोकदीप्तेन ज्वलन्ती पर्यचिन्तयत् २३। कदा नु भ्रातृहन्तारमिन्द्रि याराममुल्बणम्। अक्लिन्नहृदयं पापं घातयित्वा शये सुखम् २४। कृमिविड्भस्मसंज्ञासीद्यस्येशाभिहितस्य च। भूतध्रुक्तत्कृते स्वार्थं किं वेद निरयो यतः २५। आशासानस्य तस्येदं ध्रुवमुन्नद्धचेतसः। मदशोषक इन्द्र स्य भूयाद्येन सुतो हि मे २६। इति भावेन सा भर्तुराचचारासकृत्प्रियम्। शुश्रूषयानुरागेण प्रश्रयेण दमेन च २७। भक्त्या परमया राजन्मनोज्ञैर्वल्गुभाषितैः। मनो जग्राह भावज्ञा सस्मितापाङ्गवीक्षणैः २८। एवं स्त्रिया जडीभूतो विद्वानपि मनोज्ञया। बाढमित्याह विवशो न तच्चित्रं हि योषिति २९। विलोक्यैकान्तभूतानि भूतान्यादौ प्रजापतिः। स्त्रियं चक्रे स्वदेहार्धं यया पुंसां मतिर्हृता ३०। एवं शुश्रूषितस्तात भगवान्कश्यपः स्त्रिया। प्रहस्य परमप्रीतो दितिमाहाभिनन्द्य च ३१। श्रीकश्यप उवाच। वरं वरय वामोरु प्रीतस्तेऽहमनिन्दिते। स्त्रिया भर्तरि सुप्रीते कः काम इह चागमः ३२। पतिरेव हि नारीणां दैवतं परमं स्मृतम्। मानसः सर्वभूतानां वासुदेवः श्रियः पतिः ३३। स एव देवतालिङ्गैर्नामरूपविकल्पितैः। इज्यते भगवान्पुम्भिः स्त्रीभिश्च पतिरूपधृक् ३४। तस्मात्पतिव्रता नार्यः श्रेयस्कामाः सुमध्यमे। यजन्तेऽनन्यभावेन पतिमात्मानमीश्वरम् ३५। सोऽहं त्वयार्चितो भद्रे ईदृग्भावेन भक्तितः। तं ते सम्पादये काममसतीनां सुदुर्लभम् ३६। दितिरुवाच। वरदो यदि मे ब्रह्मन्पुत्रमिन्द्र हणं वृणे। अमृत्युं मृतपुत्राहं येन मे घातितौ सुतौ ३७। निशम्य तद्वचो विप्रो विमनाः पर्यतप्यत। अहो अधर्मः सुमहानद्य मे समुपस्थितः ३८। अहो अर्थेन्द्रि यारामो योषिन्मय्येह मायया। गृहीतचेताः कृपणः पतिष्ये नरके ध्रुवम् ३९। कोऽतिक्रमोऽनुवर्तन्त्याः स्वभावमिह योषितः। धिङ्मां बताबुधं स्वार्थे यदहं त्वजितेन्द्रि यः ४०। शरत्पद्मोत्सवं वक्त्रं वचश्च श्रवणामृतम्। हृदयं क्षुरधाराभं स्त्रीणां को वेद चेष्टितम् ४१। न हि कश्चित्प्रियः स्त्रीणामञ्जसा स्वाशिषात्मनाम्। पतिं पुत्रं भ्रातरं वा घ्नन्त्यर्थे घातयन्ति च ४२। प्रतिश्रुतं ददामीति वचस्तन्न मृषा भवेत्। वधं नार्हति चेन्द्रो ऽपि तत्रेदमुपकल्पते ४३। इति सञ्चिन्त्य भगवान्मारीचः कुरुनन्दन। उवाच किञ्चित्कुपित आत्मानं च विगर्हयन् ४४। श्रीकश्यप उवाच। पुत्रस्ते भविता भद्रे इन्द्र हादेवबान्धवः। संवत्सरं व्रतमिदं यद्यञ्जो धारयिष्यसि ४५। दितिरुवाच। धारयिष्ये व्रतं ब्रह्मन्ब्रूहि कार्याणि यानि मे। यानि चेह निषिद्धानि न व्रतं घ्नन्ति यान्युत ४६। श्रीकश्यप उवाच। न हिंस्याद्भूतजातानि न शपेन्नानृतं वदेत्। न छिन्द्यान्नखरोमाणि न स्पृशेद्यदमङ्गलम् ४७। नाप्सु स्नायान्न कुप्येत न सम्भाषेत दुर्जनैः। न वसीताधौतवासः स्रजं च विधृतां क्वचित् ४८। नोच्छिष्टं चण्डिकान्नं च सामिषं वृषलाहृतम्। भुञ्जीतोदक्यया दृष्टं पिबेन्नाञ्जलिना त्वपः ४९। नोच्छिष्टास्पृष्टसलिला सन्ध्यायां मुक्तमूर्धजा। अनर्चितासंयतवाक्नासंवीता बहिश्चरेत् ५०। नाधौतपादाप्रयता नार्द्र पादा उदक्शिराः। शयीत नापराङ्नान्यैर्न नग्ना न च सन्ध्ययोः ५१। धौतवासा शुचिर्नित्यं सर्वमङ्गलसंयुता। पूजयेत्प्रातराशात्प्राग्गोविप्राञ्श्रियमच्युतम् ५२। स्त्रियो वीरवतीश्चार्चेत्स्रग्गन्धबलिमण्डनैः। पतिं चार्च्योपतिष्ठेत ध्यायेत्कोष्ठगतं च तम् ५३। सांवत्सरं पुंसवनं व्रतमेतदविप्लुतम्। धारयिष्यसि चेत्तुभ्यं शक्रहा भविता सुतः ५४। बाढमित्यभ्युपेत्याथ दिती राजन्महामनाः। कश्यपाद्गर्भमाधत्त व्रतं चाञ्जो दधार सा ५५। मातृष्वसुरभिप्रायमिन्द्र आज्ञाय मानद। शुश्रूषणेनाश्रमस्थां दितिं पर्यचरत्कविः ५६। नित्यं वनात्सुमनसः फलमूलसमित्कुशान्। पत्राङ्कुरमृदोऽपश्च काले काल उपाहरत् ५७। एवं तस्या व्रतस्थाया व्रतच्छिद्रं हरिर्नृप। प्रेप्सुः पर्यचरज्जिह्मो मृगहेव मृगाकृतिः ५८। नाध्यगच्छद्व्रतच्छिद्रं तत्परोऽथ महीपते। चिन्तां तीव्रां गतः शक्रः केन मे स्याच्छिवं त्विह ५९। एकदा सा तु सन्ध्यायामुच्छिष्टा व्रतकर्शिता। अस्पृष्टवार्यधौताङ्घ्रिः सुष्वाप विधिमोहिता ६०। लब्ध्वा तदन्तरं शक्रो निद्रा पहृतचेतसः। दितेः प्रविष्ट उदरं योगेशो योगमायया ६१। चकर्त सप्तधा गर्भं वज्रेण कनकप्रभम्। रुदन्तं सप्तधैकैकं मा रोदीरिति तान्पुनः ६२। तमूचुः पाट्यमानास्ते सर्वे प्राञ्जलयो नृप। किं न इन्द्र जिघांससि भ्रातरो मरुतस्तव ६३। मा भैष्ट भ्रातरो मह्यं यूयमित्याह कौशिकः। अनन्यभावान्पार्षदानात्मनो मरुतां गणान् ६४। न ममार दितेर्गर्भः श्रीनिवासानुकम्पया। बहुधा कुलिशक्षुण्णो द्रौ ण्यस्त्रेण यथा भवान् ६५। सकृदिष्ट्वादिपुरुषं पुरुषो याति साम्यताम्। संवत्सरं किञ्चिदूनं दित्या यद्धरिरर्चितः ६६। सजूरिन्द्रे ण पञ्चाशद्देवास्ते मरुतोऽभवन्। व्यपोह्य मातृदोषं ते हरिणा सोमपाः कृताः ६७। दितिरुत्थाय ददृशे कुमाराननलप्रभान्। इन्द्रे ण सहितान्देवी पर्यतुष्यदनिन्दिता ६८। अथेन्द्र माह ताताहमादित्यानां भयावहम्। अपत्यमिच्छन्त्यचरं व्रतमेतत्सुदुष्करम् ६९। एकः सङ्कल्पितः पुत्रः सप्त सप्ताभवन्कथम्। यदि ते विदितं पुत्र सत्यं कथय मा मृषा ७०। इन्द्र उवाच। अम्ब तेऽहं व्यवसितमुपधार्यागतोऽन्तिकम्। लब्धान्तरोऽच्छिदं गर्भमर्थबुद्धिर्न धर्मदृक् ७१। कृत्तो मे सप्तधा गर्भ आसन्सप्त कुमारकाः। तेऽपि चैकैकशो वृक्णाः सप्तधा नापि मम्रिरे ७२। ततस्तत्परमाश्चर्यं वीक्ष्य व्यवसितं मया। महापुरुषपूजायाः सिद्धिः काप्यानुषङ्गिणी ७३। आराधनं भगवत ईहमाना निराशिषः। ये तु नेच्छन्त्यपि परं ते स्वार्थकुशलाः स्मृताः ७४। आराध्यात्मप्रदं देवं स्वात्मानं जगदीश्वरम्। को वृणीत गुणस्पर्शं बुधः स्यान्नरकेऽपि यत् ७५। तदिदं मम दौर्जन्यं बालिशस्य महीयसि। क्षन्तुमर्हसि मातस्त्वं दिष्ट्या गर्भो मृतोत्थितः ७६। श्रीशुक उवाच। इन्द्र स्तयाभ्यनुज्ञातः शुद्धभावेन तुष्टया। मरुद्भिः सह तां नत्वा जगाम त्रिदिवं प्रभुः ७७। एवं ते सर्वमाख्यातं यन्मां त्वं परिपृच्छसि। मङ्गलं मरुतां जन्म किं भूयः कथयामि ते ७८। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे मरुदुत्पत्तिकथनं नामाष्टादशोऽध्यायः। । अथाष्टादशोऽध्यायः 6.18। श्रीशुक उवाच। पृश्निस्तु पत्नी सवितुः सावित्रीं व्याहृतिं त्रयीम्। अग्निहोत्रं पशुं सोमं चातुर्मास्यं महामखान् १। सिद्धिर्भगस्य भार्याङ्ग महिमानं विभुं प्रभुम्। आशिषं च वरारोहां कन्यां प्रासूत सुव्रताम् २। धातुः कुहूः सिनीवाली राका चानुमतिस्तथा। सायं दर्शमथ प्रातः पूर्णमासमनुक्रमात् ३। अग्नीन्पुरीष्यानाधत्त क्रियायां समनन्तरः। चर्षणी वरुणस्यासीद्यस्यां जातो भृगुः पुनः ४। वाल्मीकिश्च महायोगी वल्मीकादभवत्किल। अगस्त्यश्च वसिष्ठश्च मित्रावरुणयोरृषी ५। रेतः सिषिचतुः कुम्भे उर्वश्याः सन्निधौ द्रुतम्। रेवत्यां मित्र उत्सर्गमरिष्टं पिप्पलं व्यधात् ६। पौलोम्यामिन्द्र आधत्त त्रीन्पुत्रानिति नः श्रुतम्। जयन्तमृषभं तात तृतीयं मीढुषं प्रभुः ७। उरुक्रमस्य देवस्य मायावामनरूपिणः। कीर्तौ पत्न्यां बृहच्छ्लोकस्तस्यासन्सौभगादयः ८। तत्कर्मगुणवीर्याणि काश्यपस्य महात्मनः। पश्चाद्वक्ष्यामहेऽदित्यां यथैवावततार ह ९। अथ कश्यपदायादान्दैतेयान्कीर्तयामि ते। यत्र भागवतः श्रीमान्प्रह्रादो बलिरेव च १०। दितेर्द्वावेव दायादौ दैत्यदानववन्दितौ। हिरण्यकशिपुर्नाम हिरण्याक्षश्च कीर्तितौ ११। हिरण्यकशिपोर्भार्या कयाधुर्नाम दानवी। जम्भस्य तनया सा तु सुषुवे चतुरः सुतान् १२। संह्रादं प्रागनुह्रादं ह्रादं प्रह्रादमेव च। तत्स्वसा सिंहिका नाम राहुं विप्रचितोऽग्रहीत् १३। शिरोऽहरद्यस्य हरिश्चक्रेण पिबतोऽमृतम्। संह्रादस्य कृतिर्भार्या सूत पञ्चजनं ततः १४। ह्रादस्य धमनिर्भार्या सूत वातापिमिल्वलम्। योऽगस्त्याय त्वतिथये पेचे वातापिमिल्वलः १५। अनुह्रादस्य सूर्यायां बाष्कलो महिषस्तथा। विरोचनस्तु प्राह्रादिर्देव्यां तस्याभवद्बलिः १६। बाणज्येष्ठं पुत्रशतमशनायां ततोऽभवत्। तस्यानुभावं सुश्लोक्यं पश्चादेवाभिधास्यते १७। बाण आराध्य गिरिशं लेभे तद्गणमुख्यताम्। यत्पार्श्वे भगवानास्ते ह्यद्यापि पुरपालकः १८। मरुतश्च दितेः पुत्राश्चत्वारिंशन्नवाधिकाः। त आसन्नप्रजाः सर्वे नीता इन्द्रे ण सात्मताम् १९। श्रीराजोवाच। कथं त आसुरं भावमपोह्यौत्पत्तिकं गुरो। इन्द्रे ण प्रापिताः सात्म्यं किं तत्साधु कृतं हि तैः २०। इमे श्रद्दधते ब्रह्मन्नृषयो हि मया सह। परिज्ञानाय भगवंस्तन्नो व्याख्यातुमर्हसि २१। श्रीसूत उवाच। तद्विष्णुरातस्य स बादरायणिर्वचो निशम्यादृतमल्पमर्थवत्। सभाजयन्सन्निभृतेन चेतसा जगाद सत्रायण सर्वदर्शनः २२। श्रीशुक उवाच। हतपुत्रा दितिः शक्र पार्ष्णिग्राहेण विष्णुना। मन्युना शोकदीप्तेन ज्वलन्ती पर्यचिन्तयत् २३। कदा नु भ्रातृहन्तारमिन्द्रि याराममुल्बणम्। अक्लिन्नहृदयं पापं घातयित्वा शये सुखम् २४। कृमिविड्भस्मसंज्ञासीद्यस्येशाभिहितस्य च। भूतध्रुक्तत्कृते स्वार्थं किं वेद निरयो यतः २५। आशासानस्य तस्येदं ध्रुवमुन्नद्धचेतसः। मदशोषक इन्द्र स्य भूयाद्येन सुतो हि मे २६। इति भावेन सा भर्तुराचचारासकृत्प्रियम्। शुश्रूषयानुरागेण प्रश्रयेण दमेन च २७। भक्त्या परमया राजन्मनोज्ञैर्वल्गुभाषितैः। मनो जग्राह भावज्ञा सस्मितापाङ्गवीक्षणैः २८। एवं स्त्रिया जडीभूतो विद्वानपि मनोज्ञया। बाढमित्याह विवशो न तच्चित्रं हि योषिति २९। विलोक्यैकान्तभूतानि भूतान्यादौ प्रजापतिः। स्त्रियं चक्रे स्वदेहार्धं यया पुंसां मतिर्हृता ३०। एवं शुश्रूषितस्तात भगवान्कश्यपः स्त्रिया। प्रहस्य परमप्रीतो दितिमाहाभिनन्द्य च ३१। श्रीकश्यप उवाच। वरं वरय वामोरु प्रीतस्तेऽहमनिन्दिते। स्त्रिया भर्तरि सुप्रीते कः काम इह चागमः ३२। पतिरेव हि नारीणां दैवतं परमं स्मृतम्। मानसः सर्वभूतानां वासुदेवः श्रियः पतिः ३३। स एव देवतालिङ्गैर्नामरूपविकल्पितैः। इज्यते भगवान्पुम्भिः स्त्रीभिश्च पतिरूपधृक् ३४। तस्मात्पतिव्रता नार्यः श्रेयस्कामाः सुमध्यमे। यजन्तेऽनन्यभावेन पतिमात्मानमीश्वरम् ३५। सोऽहं त्वयार्चितो भद्रे ईदृग्भावेन भक्तितः। तं ते सम्पादये काममसतीनां सुदुर्लभम् ३६। दितिरुवाच। वरदो यदि मे ब्रह्मन्पुत्रमिन्द्र हणं वृणे। अमृत्युं मृतपुत्राहं येन मे घातितौ सुतौ ३७। निशम्य तद्वचो विप्रो विमनाः पर्यतप्यत। अहो अधर्मः सुमहानद्य मे समुपस्थितः ३८। अहो अर्थेन्द्रि यारामो योषिन्मय्येह मायया। गृहीतचेताः कृपणः पतिष्ये नरके ध्रुवम् ३९। कोऽतिक्रमोऽनुवर्तन्त्याः स्वभावमिह योषितः। धिङ्मां बताबुधं स्वार्थे यदहं त्वजितेन्द्रि यः ४०। शरत्पद्मोत्सवं वक्त्रं वचश्च श्रवणामृतम्। हृदयं क्षुरधाराभं स्त्रीणां को वेद चेष्टितम् ४१। न हि कश्चित्प्रियः स्त्रीणामञ्जसा स्वाशिषात्मनाम्। पतिं पुत्रं भ्रातरं वा घ्नन्त्यर्थे घातयन्ति च ४२। प्रतिश्रुतं ददामीति वचस्तन्न मृषा भवेत्। वधं नार्हति चेन्द्रो ऽपि तत्रेदमुपकल्पते ४३। इति सञ्चिन्त्य भगवान्मारीचः कुरुनन्दन। उवाच किञ्चित्कुपित आत्मानं च विगर्हयन् ४४। श्रीकश्यप उवाच। पुत्रस्ते भविता भद्रे इन्द्र हादेवबान्धवः। संवत्सरं व्रतमिदं यद्यञ्जो धारयिष्यसि ४५। दितिरुवाच। धारयिष्ये व्रतं ब्रह्मन्ब्रूहि कार्याणि यानि मे। यानि चेह निषिद्धानि न व्रतं घ्नन्ति यान्युत ४६। श्रीकश्यप उवाच। न हिंस्याद्भूतजातानि न शपेन्नानृतं वदेत्। न छिन्द्यान्नखरोमाणि न स्पृशेद्यदमङ्गलम् ४७। नाप्सु स्नायान्न कुप्येत न सम्भाषेत दुर्जनैः। न वसीताधौतवासः स्रजं च विधृतां क्वचित् ४८। नोच्छिष्टं चण्डिकान्नं च सामिषं वृषलाहृतम्। भुञ्जीतोदक्यया दृष्टं पिबेन्नाञ्जलिना त्वपः ४९। नोच्छिष्टास्पृष्टसलिला सन्ध्यायां मुक्तमूर्धजा। अनर्चितासंयतवाक्नासंवीता बहिश्चरेत् ५०। नाधौतपादाप्रयता नार्द्र पादा उदक्शिराः। शयीत नापराङ्नान्यैर्न नग्ना न च सन्ध्ययोः ५१। धौतवासा शुचिर्नित्यं सर्वमङ्गलसंयुता। पूजयेत्प्रातराशात्प्राग्गोविप्राञ्श्रियमच्युतम् ५२। स्त्रियो वीरवतीश्चार्चेत्स्रग्गन्धबलिमण्डनैः। पतिं चार्च्योपतिष्ठेत ध्यायेत्कोष्ठगतं च तम् ५३। सांवत्सरं पुंसवनं व्रतमेतदविप्लुतम्। धारयिष्यसि चेत्तुभ्यं शक्रहा भविता सुतः ५४। बाढमित्यभ्युपेत्याथ दिती राजन्महामनाः। कश्यपाद्गर्भमाधत्त व्रतं चाञ्जो दधार सा ५५। मातृष्वसुरभिप्रायमिन्द्र आज्ञाय मानद। शुश्रूषणेनाश्रमस्थां दितिं पर्यचरत्कविः ५६। नित्यं वनात्सुमनसः फलमूलसमित्कुशान्। पत्राङ्कुरमृदोऽपश्च काले काल उपाहरत् ५७। एवं तस्या व्रतस्थाया व्रतच्छिद्रं हरिर्नृप। प्रेप्सुः पर्यचरज्जिह्मो मृगहेव मृगाकृतिः ५८। नाध्यगच्छद्व्रतच्छिद्रं तत्परोऽथ महीपते। चिन्तां तीव्रां गतः शक्रः केन मे स्याच्छिवं त्विह ५९। एकदा सा तु सन्ध्यायामुच्छिष्टा व्रतकर्शिता। अस्पृष्टवार्यधौताङ्घ्रिः सुष्वाप विधिमोहिता ६०। लब्ध्वा तदन्तरं शक्रो निद्रा पहृतचेतसः। दितेः प्रविष्ट उदरं योगेशो योगमायया ६१। चकर्त सप्तधा गर्भं वज्रेण कनकप्रभम्। रुदन्तं सप्तधैकैकं मा रोदीरिति तान्पुनः ६२। तमूचुः पाट्यमानास्ते सर्वे प्राञ्जलयो नृप। किं न इन्द्र जिघांससि भ्रातरो मरुतस्तव ६३। मा भैष्ट भ्रातरो मह्यं यूयमित्याह कौशिकः। अनन्यभावान्पार्षदानात्मनो मरुतां गणान् ६४। न ममार दितेर्गर्भः श्रीनिवासानुकम्पया। बहुधा कुलिशक्षुण्णो द्रौ ण्यस्त्रेण यथा भवान् ६५। सकृदिष्ट्वादिपुरुषं पुरुषो याति साम्यताम्। संवत्सरं किञ्चिदूनं दित्या यद्धरिरर्चितः ६६। सजूरिन्द्रे ण पञ्चाशद्देवास्ते मरुतोऽभवन्। व्यपोह्य मातृदोषं ते हरिणा सोमपाः कृताः ६७। दितिरुत्थाय ददृशे कुमाराननलप्रभान्। इन्द्रे ण सहितान्देवी पर्यतुष्यदनिन्दिता ६८। अथेन्द्र माह ताताहमादित्यानां भयावहम्। अपत्यमिच्छन्त्यचरं व्रतमेतत्सुदुष्करम् ६९। एकः सङ्कल्पितः पुत्रः सप्त सप्ताभवन्कथम्। यदि ते विदितं पुत्र सत्यं कथय मा मृषा ७०। इन्द्र उवाच। अम्ब तेऽहं व्यवसितमुपधार्यागतोऽन्तिकम्। लब्धान्तरोऽच्छिदं गर्भमर्थबुद्धिर्न धर्मदृक् ७१। कृत्तो मे सप्तधा गर्भ आसन्सप्त कुमारकाः। तेऽपि चैकैकशो वृक्णाः सप्तधा नापि मम्रिरे ७२। ततस्तत्परमाश्चर्यं वीक्ष्य व्यवसितं मया। महापुरुषपूजायाः सिद्धिः काप्यानुषङ्गिणी ७३। आराधनं भगवत ईहमाना निराशिषः। ये तु नेच्छन्त्यपि परं ते स्वार्थकुशलाः स्मृताः ७४। आराध्यात्मप्रदं देवं स्वात्मानं जगदीश्वरम्। को वृणीत गुणस्पर्शं बुधः स्यान्नरकेऽपि यत् ७५। तदिदं मम दौर्जन्यं बालिशस्य महीयसि। क्षन्तुमर्हसि मातस्त्वं दिष्ट्या गर्भो मृतोत्थितः ७६। श्रीशुक उवाच। इन्द्र स्तयाभ्यनुज्ञातः शुद्धभावेन तुष्टया। मरुद्भिः सह तां नत्वा जगाम त्रिदिवं प्रभुः ७७। एवं ते सर्वमाख्यातं यन्मां त्वं परिपृच्छसि। मङ्गलं मरुतां जन्म किं भूयः कथयामि ते ७८। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे मरुदुत्पत्तिकथनं नामाष्टादशोऽध्यायः। अथाष्टादशोऽध्यायः 6.18 श्रीशुक उवाच पृश्निस्तु पत्नी सवितुः सावित्रीं व्याहृतिं त्रयीम् अग्निहोत्रं पशुं सोमं चातुर्मास्यं महामखान् १ सिद्धिर्भगस्य भार्याङ्ग महिमानं विभुं प्रभुम् आशिषं च वरारोहां कन्यां प्रासूत सुव्रताम् २ धातुः कुहूः सिनीवाली राका चानुमतिस्तथा सायं दर्शमथ प्रातः पूर्णमासमनुक्रमात् ३ अग्नीन्पुरीष्यानाधत्त क्रियायां समनन्तरः चर्षणी वरुणस्यासीद्यस्यां जातो भृगुः पुनः ४ वाल्मीकिश्च महायोगी वल्मीकादभवत्किल अगस्त्यश्च वसिष्ठश्च मित्रावरुणयोरृषी ५ रेतः सिषिचतुः कुम्भे उर्वश्याः सन्निधौ द्रुतम् रेवत्यां मित्र उत्सर्गमरिष्टं पिप्पलं व्यधात् ६ पौलोम्यामिन्द्र आधत्त त्रीन्पुत्रानिति नः श्रुतम् जयन्तमृषभं तात तृतीयं मीढुषं प्रभुः ७ उरुक्रमस्य देवस्य मायावामनरूपिणः कीर्तौ पत्न्यां बृहच्छ्लोकस्तस्यासन्सौभगादयः ८ तत्कर्मगुणवीर्याणि काश्यपस्य महात्मनः पश्चाद्वक्ष्यामहेऽदित्यां यथैवावततार ह ९ अथ कश्यपदायादान्दैतेयान्कीर्तयामि ते यत्र भागवतः श्रीमान्प्रह्रादो बलिरेव च १० दितेर्द्वावेव दायादौ दैत्यदानववन्दितौ हिरण्यकशिपुर्नाम हिरण्याक्षश्च कीर्तितौ ११ हिरण्यकशिपोर्भार्या कयाधुर्नाम दानवी जम्भस्य तनया सा तु सुषुवे चतुरः सुतान् १२ संह्रादं प्रागनुह्रादं ह्रादं प्रह्रादमेव च तत्स्वसा सिंहिका नाम राहुं विप्रचितोऽग्रहीत् १३ शिरोऽहरद्यस्य हरिश्चक्रेण पिबतोऽमृतम् संह्रादस्य कृतिर्भार्या सूत पञ्चजनं ततः १४ ह्रादस्य धमनिर्भार्या सूत वातापिमिल्वलम् योऽगस्त्याय त्वतिथये पेचे वातापिमिल्वलः १५ अनुह्रादस्य सूर्यायां बाष्कलो महिषस्तथा विरोचनस्तु प्राह्रादिर्देव्यां तस्याभवद्बलिः १६ बाणज्येष्ठं पुत्रशतमशनायां ततोऽभवत् तस्यानुभावं सुश्लोक्यं पश्चादेवाभिधास्यते १७ बाण आराध्य गिरिशं लेभे तद्गणमुख्यताम् यत्पार्श्वे भगवानास्ते ह्यद्यापि पुरपालकः १८ मरुतश्च दितेः पुत्राश्चत्वारिंशन्नवाधिकाः त आसन्नप्रजाः सर्वे नीता इन्द्रे ण सात्मताम् १९ श्रीराजोवाच कथं त आसुरं भावमपोह्यौत्पत्तिकं गुरो इन्द्रे ण प्रापिताः सात्म्यं किं तत्साधु कृतं हि तैः २० इमे श्रद्दधते ब्रह्मन्नृषयो हि मया सह परिज्ञानाय भगवंस्तन्नो व्याख्यातुमर्हसि २१ श्रीसूत उवाच तद्विष्णुरातस्य स बादरायणिर्वचो निशम्यादृतमल्पमर्थवत् सभाजयन्सन्निभृतेन चेतसा जगाद सत्रायण सर्वदर्शनः २२ श्रीशुक उवाच हतपुत्रा दितिः शक्र पार्ष्णिग्राहेण विष्णुना मन्युना शोकदीप्तेन ज्वलन्ती पर्यचिन्तयत् २३ कदा नु भ्रातृहन्तारमिन्द्रि याराममुल्बणम् अक्लिन्नहृदयं पापं घातयित्वा शये सुखम् २४ कृमिविड्भस्मसंज्ञासीद्यस्येशाभिहितस्य च भूतध्रुक्तत्कृते स्वार्थं किं वेद निरयो यतः २५ आशासानस्य तस्येदं ध्रुवमुन्नद्धचेतसः मदशोषक इन्द्र स्य भूयाद्येन सुतो हि मे २६ इति भावेन सा भर्तुराचचारासकृत्प्रियम् शुश्रूषयानुरागेण प्रश्रयेण दमेन च २७ भक्त्या परमया राजन्मनोज्ञैर्वल्गुभाषितैः मनो जग्राह भावज्ञा सस्मितापाङ्गवीक्षणैः २८ एवं स्त्रिया जडीभूतो विद्वानपि मनोज्ञया बाढमित्याह विवशो न तच्चित्रं हि योषिति २९ विलोक्यैकान्तभूतानि भूतान्यादौ प्रजापतिः स्त्रियं चक्रे स्वदेहार्धं यया पुंसां मतिर्हृता ३० एवं शुश्रूषितस्तात भगवान्कश्यपः स्त्रिया प्रहस्य परमप्रीतो दितिमाहाभिनन्द्य च ३१ श्रीकश्यप उवाच वरं वरय वामोरु प्रीतस्तेऽहमनिन्दिते स्त्रिया भर्तरि सुप्रीते कः काम इह चागमः ३२ पतिरेव हि नारीणां दैवतं परमं स्मृतम् मानसः सर्वभूतानां वासुदेवः श्रियः पतिः ३३ स एव देवतालिङ्गैर्नामरूपविकल्पितैः इज्यते भगवान्पुम्भिः स्त्रीभिश्च पतिरूपधृक् ३४ तस्मात्पतिव्रता नार्यः श्रेयस्कामाः सुमध्यमे यजन्तेऽनन्यभावेन पतिमात्मानमीश्वरम् ३५ सोऽहं त्वयार्चितो भद्रे ईदृग्भावेन भक्तितः तं ते सम्पादये काममसतीनां सुदुर्लभम् ३६ दितिरुवाच वरदो यदि मे ब्रह्मन्पुत्रमिन्द्र हणं वृणे अमृत्युं मृतपुत्राहं येन मे घातितौ सुतौ ३७ निशम्य तद्वचो विप्रो विमनाः पर्यतप्यत अहो अधर्मः सुमहानद्य मे समुपस्थितः ३८ अहो अर्थेन्द्रि यारामो योषिन्मय्येह मायया गृहीतचेताः कृपणः पतिष्ये नरके ध्रुवम् ३९ कोऽतिक्रमोऽनुवर्तन्त्याः स्वभावमिह योषितः धिङ्मां बताबुधं स्वार्थे यदहं त्वजितेन्द्रि यः ४० शरत्पद्मोत्सवं वक्त्रं वचश्च श्रवणामृतम् हृदयं क्षुरधाराभं स्त्रीणां को वेद चेष्टितम् ४१ न हि कश्चित्प्रियः स्त्रीणामञ्जसा स्वाशिषात्मनाम् पतिं पुत्रं भ्रातरं वा घ्नन्त्यर्थे घातयन्ति च ४२ प्रतिश्रुतं ददामीति वचस्तन्न मृषा भवेत् वधं नार्हति चेन्द्रो ऽपि तत्रेदमुपकल्पते ४३ इति सञ्चिन्त्य भगवान्मारीचः कुरुनन्दन उवाच किञ्चित्कुपित आत्मानं च विगर्हयन् ४४ श्रीकश्यप उवाच पुत्रस्ते भविता भद्रे इन्द्र हादेवबान्धवः संवत्सरं व्रतमिदं यद्यञ्जो धारयिष्यसि ४५ दितिरुवाच धारयिष्ये व्रतं ब्रह्मन्ब्रूहि कार्याणि यानि मे यानि चेह निषिद्धानि न व्रतं घ्नन्ति यान्युत ४६ श्रीकश्यप उवाच न हिंस्याद्भूतजातानि न शपेन्नानृतं वदेत् न छिन्द्यान्नखरोमाणि न स्पृशेद्यदमङ्गलम् ४७ नाप्सु स्नायान्न कुप्येत न सम्भाषेत दुर्जनैः न वसीताधौतवासः स्रजं च विधृतां क्वचित् ४८ नोच्छिष्टं चण्डिकान्नं च सामिषं वृषलाहृतम् भुञ्जीतोदक्यया दृष्टं पिबेन्नाञ्जलिना त्वपः ४९ नोच्छिष्टास्पृष्टसलिला सन्ध्यायां मुक्तमूर्धजा अनर्चितासंयतवाक्नासंवीता बहिश्चरेत् ५० नाधौतपादाप्रयता नार्द्र पादा उदक्शिराः शयीत नापराङ्नान्यैर्न नग्ना न च सन्ध्ययोः ५१ धौतवासा शुचिर्नित्यं सर्वमङ्गलसंयुता पूजयेत्प्रातराशात्प्राग्गोविप्राञ्श्रियमच्युतम् ५२ स्त्रियो वीरवतीश्चार्चेत्स्रग्गन्धबलिमण्डनैः पतिं चार्च्योपतिष्ठेत ध्यायेत्कोष्ठगतं च तम् ५३ सांवत्सरं पुंसवनं व्रतमेतदविप्लुतम् धारयिष्यसि चेत्तुभ्यं शक्रहा भविता सुतः ५४ बाढमित्यभ्युपेत्याथ दिती राजन्महामनाः कश्यपाद्गर्भमाधत्त व्रतं चाञ्जो दधार सा ५५ मातृष्वसुरभिप्रायमिन्द्र आज्ञाय मानद शुश्रूषणेनाश्रमस्थां दितिं पर्यचरत्कविः ५६ नित्यं वनात्सुमनसः फलमूलसमित्कुशान् पत्राङ्कुरमृदोऽपश्च काले काल उपाहरत् ५७ एवं तस्या व्रतस्थाया व्रतच्छिद्रं हरिर्नृप प्रेप्सुः पर्यचरज्जिह्मो मृगहेव मृगाकृतिः ५८ नाध्यगच्छद्व्रतच्छिद्रं तत्परोऽथ महीपते चिन्तां तीव्रां गतः शक्रः केन मे स्याच्छिवं त्विह ५९ एकदा सा तु सन्ध्यायामुच्छिष्टा व्रतकर्शिता अस्पृष्टवार्यधौताङ्घ्रिः सुष्वाप विधिमोहिता ६० लब्ध्वा तदन्तरं शक्रो निद्रा पहृतचेतसः दितेः प्रविष्ट उदरं योगेशो योगमायया ६१ चकर्त सप्तधा गर्भं वज्रेण कनकप्रभम् रुदन्तं सप्तधैकैकं मा रोदीरिति तान्पुनः ६२ तमूचुः पाट्यमानास्ते सर्वे प्राञ्जलयो नृप किं न इन्द्र जिघांससि भ्रातरो मरुतस्तव ६३ मा भैष्ट भ्रातरो मह्यं यूयमित्याह कौशिकः अनन्यभावान्पार्षदानात्मनो मरुतां गणान् ६४ न ममार दितेर्गर्भः श्रीनिवासानुकम्पया बहुधा कुलिशक्षुण्णो द्रौ ण्यस्त्रेण यथा भवान् ६५ सकृदिष्ट्वादिपुरुषं पुरुषो याति साम्यताम् संवत्सरं किञ्चिदूनं दित्या यद्धरिरर्चितः ६६ सजूरिन्द्रे ण पञ्चाशद्देवास्ते मरुतोऽभवन् व्यपोह्य मातृदोषं ते हरिणा सोमपाः कृताः ६७ दितिरुत्थाय ददृशे कुमाराननलप्रभान् इन्द्रे ण सहितान्देवी पर्यतुष्यदनिन्दिता ६८ अथेन्द्र माह ताताहमादित्यानां भयावहम् अपत्यमिच्छन्त्यचरं व्रतमेतत्सुदुष्करम् ६९ एकः सङ्कल्पितः पुत्रः सप्त सप्ताभवन्कथम् यदि ते विदितं पुत्र सत्यं कथय मा मृषा ७० इन्द्र उवाच अम्ब तेऽहं व्यवसितमुपधार्यागतोऽन्तिकम् लब्धान्तरोऽच्छिदं गर्भमर्थबुद्धिर्न धर्मदृक् ७१ कृत्तो मे सप्तधा गर्भ आसन्सप्त कुमारकाः तेऽपि चैकैकशो वृक्णाः सप्तधा नापि मम्रिरे ७२ ततस्तत्परमाश्चर्यं वीक्ष्य व्यवसितं मया महापुरुषपूजायाः सिद्धिः काप्यानुषङ्गिणी ७३ आराधनं भगवत ईहमाना निराशिषः ये तु नेच्छन्त्यपि परं ते स्वार्थकुशलाः स्मृताः ७४ आराध्यात्मप्रदं देवं स्वात्मानं जगदीश्वरम् को वृणीत गुणस्पर्शं बुधः स्यान्नरकेऽपि यत् ७५ तदिदं मम दौर्जन्यं बालिशस्य महीयसि क्षन्तुमर्हसि मातस्त्वं दिष्ट्या गर्भो मृतोत्थितः ७६ श्रीशुक उवाच इन्द्र स्तयाभ्यनुज्ञातः शुद्धभावेन तुष्टया मरुद्भिः सह तां नत्वा जगाम त्रिदिवं प्रभुः ७७ एवं ते सर्वमाख्यातं यन्मां त्वं परिपृच्छसि मङ्गलं मरुतां जन्म किं भूयः कथयामि ते ७८ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे मरुदुत्पत्तिकथनं नामाष्टादशोऽध्यायः </span></poem> 2382i3921wkulubkj9jxr39t2phw5q4 0 17677 345878 312875 2022-08-20T12:39:47Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki {{header | title = शुक्लयजुर्वेदः | author = | translator = | section = अध्यायः १७ | previous = [[../अध्यायः १६|अध्यायः १६]] | next = [[../अध्यायः १८|अध्यायः १८]] | year = | notes = }}<poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 170%"> अध्याय 17 अग्निचयने चित्यपरिषेकादि जपपर्यन्ता मन्त्राः 17.1 अश्मन्न् ऊर्जं पर्वते शिश्रियाणाम् ऽ अद्भ्य ओषधीभ्यो वनस्पतिभ्यो ऽधि सम्भृतं पयः । तां न ऽ इषमूर्जं धत्त मरुतः सꣳरराणाः । ऽ अश्मꣳस् ते क्षुत् । मयि त ऊर्क् । यं द्विष्मस् तं ते शुग् ऋच्छतु ॥ 17.2 इमा मे ऽ अग्न ऽ इष्टका धेनवः सन्त्व् एका च दश च दश च शतं च शतं च सहस्रं च सहस्रं चायुतं चायुतं च नियुतं च नियुतं च प्रयुतं चार्बुदं च न्यर्बुदꣳ समुद्रश् च मध्यं चान्तश् च परार्धश् चैता मे ऽ अग्न इष्टका धेनवः सन्त्व् अमुत्रामुष्मिंल् लोके ॥ 17.3 ऋतव स्थ ऽ ऋतावृध ऽ ऋतुष्ठा स्थ ऽ ऋतावृधः । घृतश्च्युतो मधुश्च्युतो विराजो नाम कामदुघा ऽ अक्षीयमाणाः ॥ 17.4 समुद्रस्य त्वावकयाग्ने परि व्ययामसि । पावको ऽ अस्मभ्यꣳ शिवो भव ॥ 17.5 हिमस्य त्वा जरायुणाग्ने परि व्ययामसि । पावको ऽ अस्मभ्यꣳ शिवो भव ॥ 17.6 उप ज्मन्न् उप वेतसेऽव तर नदीष्व् आ । अग्ने पित्तम् अपाम् असि । मण्डूकि ताभिर् आ गहि सेमं नो यज्ञं पावकवर्णꣳ शिवं कृधि ॥ 17.7 अपाम् इदं न्ययनꣳ समुद्रस्य निवेशनम् । अन्याꣳस् ऽ ते अस्मत् तपन्तु हेतयः पावको ऽ अस्मभ्यꣳ शिवो भव ॥ 17.8 अग्ने पावक रोचिषा मन्द्रया देव जिह्वया । आ देवान् वक्षि यक्षि च ॥ 17.9 स नः पावक दीदिवो ग्ने देवाꣳ ऽ इहा वह । उप यज्ञꣳ हविश् च नः ॥ 17.10 पावकया यश् चितयन्त्या कृपा क्षामन् रुरुच ऽ उषसो न भानुना । तूर्वन् न यामन्न् एतशस्य नू रण ऽ आ यो घृणे न ततृषाणो ऽ अजरः ॥ 17.11 नमस् ते हरसे शोचिषे नमस् ते ऽ अस्त्व् अर्चिषे । अन्याꣳस् ते अस्मत् तपन्तु हेतयः पावको ऽ अस्मभ्यꣳ शिवो भव ॥ 17.12 नृषदे वेट् । अप्सुषदे वेट् । बर्हिषदे वेट् । वनसदे वेट् । स्वर्विदे वेट् ॥ 17.13 ये देवा देवानां यज्ञिया यज्ञियानाꣳ संवत्सरीणम् उप भागम् आसते । अहुतादो हविषो यज्ञे ऽ अस्मिन्त् स्वयं पिबन्तु मधुनो घृतस्य ॥ 17.14 ये देवा देवेष्व् अधि देवत्वम् आयन् ये ब्रह्मणः पुरएतारो ऽ अस्य । येभ्यो न ऽ ऋते पवते धाम किं चन न ते दिवो न पृथिव्या ऽ अधि स्नुषु ॥ 17.15 प्राणदा ऽ अपानदा व्यानदा वर्चोदा वरिवोदाः । अन्याꣳस् ऽ ते अस्मत् तपन्तु हेतयः पावको ऽ अस्मभ्यꣳ शिवो भव ॥ 17.16 अग्निस् तिग्मेन शोचिषा यासद् विश्वं न्य् अत्रिणम् । अग्निर् नो वनते रयिम् ॥ 17.17 य ऽ इमा विश्वा भुवनानि जुह्वद् ऋषिर् होता न्य् असीदत् पिता नः । स ऽ आशिषा द्रविणम् इच्छमानः प्रथमच्छद् अवराꣳ ऽ आ विवेश ॥ 17.18 किꣳ स्विद् आसीद् अधिष्ठानम् आरम्भणं कतमत् स्वित् कथासीत् । यतो भूमिं जनयन् विश्वकर्मा वि द्याम् और्णोन् महिना विश्वचक्षाः ॥ 17.19 विश्वतश्चक्षुर् उत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुर् उत विश्वतस्पात् । सं बाहुभ्यां धमति सं पतत्रैर् द्यावाभूमी जनयन् देव ऽ एकः ॥ 17.20 किꣳ स्विद् वनं क ऽ उ स वृक्ष ऽ आस यतो द्यावापृथिवी निष्टतक्षुः । मनीषिणो मनसा पृच्छतेद् उ तद् यद् अध्यतिष्ठद् भुवनानि धारयन् ॥ 17.21 या ते धामानि परमाणि यावमा या मध्यमा विश्वकर्मन्न् उतेमा । शिक्षा सखिभ्यो हविषि स्वधावः स्वयं यजस्व तन्वं वृधानः ॥ 17.22 विश्वकर्मन् हविषा वावृधानः स्वयं यजस्व पृथिवीम् उत द्याम् । मुह्यन्त्व् अन्ये ऽ अभितो सपत्ना ऽ इहास्माकं मघवा सूरिर् अस्तु ॥ 17.23 वाचस् पतिं विश्वकर्माणमूतये मनोजुवं वाजे ऽ अद्या हुवेम । स नो विश्वानि हवनानि जोषद् विश्वशम्भूर् अवसे साधुकर्मा ॥ 17.24 विश्वकर्मन् हविषा वर्धनेन त्रातारम् इन्द्रम् अकृणोर् अवध्यम् । तस्मै विशः समनमन्त पूर्वीर् अयम् उग्रो विहव्यो यथासत् ॥ 17.25 चक्षुषः पिता मनसा हि धीरो घृतम् एने अजनन् नम्नमाने । यदेद् अन्ता ऽ अददृहन्त पूर्व ऽ आद् इद् द्यावापृथिवी ऽ अप्रथेताम् ॥ 17.26 विश्वकर्मा विमना ऽ आद् विहाया धाता विधाता परमोत संदृक् । तेषाम् इष्टानि सम् इषा मदन्ति यत्रा सप्तऋषीन् पर ऽ एकम् आहुः ॥ 17.27 यो नः पिता जनिता यो विधाता धामानि वेद भुवनानि विश्वा । यो देवानां नामधा ऽ एक ऽ एव तꣳ संप्रश्नं भुवना यन्त्य् अन्या ॥ 17.28 त ऽ आयजन्त द्रविणꣳ सम् अस्मा ऽ ऋषयः पूर्वे जरितारो न भूना । असूर्ते सूर्ते रजसि निषत्ते ये भूतानि समकृण्वन्न् इमानि ॥ 17.29 परो दिवा पर ऽ एना पृथिव्या परो देवेभिर् असुरैर् यद् अस्ति । कꣳ स्विद् गर्भं प्रथमं दध्र आपो यत्र देवाः समपश्यन्त पूर्वे ॥ 17.30 तम् इद् गर्भं प्रथमं दध्र ऽ आपो यत्र देवाः समगच्छन्त विश्वे । अजस्य नाभाव् अध्य् एकम् अर्पितं यस्मिन् विश्वानि भुवनानि तस्थुः ॥ 17.31 न तं विदाथ य ऽ इमा जजानान्यद् युष्माकम् अन्तरं बभूव । नीहारेण प्रावृता जल्प्या चासुतृप ऽ उक्थशासश् चरन्ति ॥ 17.32 विश्वकर्मा ह्य् अजनिष्ट देव ऽ आद् इद् गन्धर्वो ऽ अभवद् द्वितीयः । तृतीयः पिता जनितौषधीनाम् अपां गर्भं व्यदधात् पुरुत्रा ॥ 17.33 आशुः शिशानो वृषभो न भीमो घनाघनः क्षोभणश् चर्षणीनाम् । संक्रन्दनोऽनिमिष ऽ एकवीरः शतꣳ सेना ऽ अजयत् साकम् इन्द्रः ॥ 17.34 संक्रन्दनेनानिमिषेण जिष्णुना युत्कारेण दुश्च्यवनेन धृष्णुना । तद् इन्द्रेण जयत तत् सहध्वं युधो नर इषुहस्तेन वृष्णा ॥ 17.35 स ऽ इषुहस्तैः स निषङ्गिभिर् वशी सꣳस्रष्टा स युध ऽ इन्द्रो गणेन । सꣳसृष्टजित् सोमपा बाहुशर्ध्य् उग्रधन्वा प्रतिहिताभिर् अस्ता ॥ 17.36 बृहस्पते परि दीया रथेन रक्षोहामित्राँ२ऽ अपबाधमानः । प्रभञ्जन्त् सेनाः प्रमृणो युधा जयन्न् अस्माकम् एध्य् अविता रथानाम् ॥ 17.37 बलविज्ञाय स्थविरः प्रवीरः सहस्वान् वाजी सहमान ऽ उग्रः । अभिवीरो ऽ अभिसत्वा सहोजा जैत्रम् इन्द्र रथम् आ तिष्ठ गोवित् ॥ 17.38 गोत्रभिदं गोविदं वज्रबाहुं जयन्तम् अज्म प्रमृणन्तम् ओजसा । इमꣳ सजाता ऽ अनु वीरयध्वम् इन्द्रꣳ सखायो ऽ अनु सꣳ रभध्वम् ॥ 17.39 अभि गोत्राणि सहसा गाहमानो ऽदयो वीरः शतमन्युर् इन्द्रः । दुश्च्यवनः पृतनाषाड् अयुध्यो ऽस्माकꣳ सेना अवतु प्र युत्सु ॥ 17.40 इन्द्र ऽ आसां नेता बृहस्पतिर् दक्षिणा यज्ञः पुर ऽ एतु सोमः । देवसेनानाम् अभिभञ्जतीनां जयन्तीनां मरुतो यन्त्व् अग्रम् ॥ 17.41 इन्द्रस्य वृष्णो वरुणस्य राज्ञ ऽ आदित्यानां मरुताꣳ शर्ध ऽ उग्रम् । महामनसां भुवनच्यवानां घोषो देवानां जयताम् उद् अस्थात् ॥ 17.42 उद् धर्षय मघवन्न् आयुधान्य् उत् सत्वनां मामकानां मनाꣳसि । उद् वृत्रहन् वाजिनां वाजिनान्य् उद् रथानां जयतां यन्तु घोषाः ॥ 17.43 अस्माकम् इन्द्रः समृतेषु ध्वजेष्व् अस्माकं या ऽ इषवस् ता जयन्तु । अस्माकं वीरा ऽ उत्तरे भवन्त्व् अस्माꣳऽ उ देवा ऽ अवता हवेषु ॥ 17.44 अमीषां चित्तं प्रतिलोभयन्ती गृहाणाङ्गान्य् अप्वे परेहि । अभि प्रेहि निर् दह हृत्सु शोकैर् अन्धेनामित्रास् तमसा सचन्ताम् ॥ 17.45 अवसृष्टा परा पत शरव्ये ब्रह्मसꣳशिते । गच्छामित्रान् प्र पद्यस्व मामीषां कं चनोच् छिषः ॥ 17.46 प्रेता जयता नर ऽ इन्द्रो वः शर्म यच्छतु । उग्रा वः सन्तु बाहवो ऽनाधृष्या यथासथ ॥ 17.47 असौ या सेना मरुतः परेषाम् अभ्येति न ऽ ओजसा स्पर्धमाना । तां गूहत तमसापव्रतेन यथामी ऽ अन्यो ऽ अन्यं न जानन् ॥ 17.48 यत्र वाणाः सम्पतन्ति कुमारा विशिखाऽइव । तन्न ऽ इन्द्रो बृहस्पतिर् अदितिः शर्म यच्छतु विश्वाहा शर्म यच्छतु ॥ 17.49 मर्माणि ते वर्मणा छादयामि सोमस् त्वा राजामृतेनानु वस्ताम् । उरोर् वरीयो वरुणस् ते कृणोतु जयन्तं त्वानु देवा मदन्तु ॥ 17.50 उद् एनम् उत्तरां नयाग्ने घृतेनाहुत । रायस्पोषेण सꣳ सृज प्रजया च बहुं कृधि ॥ 17.51 इन्द्रेमं प्रतरां नय सजातानाम् असद्वशी । सम् एनं वर्चसा सृज देवानां भागदा ऽ असत् ॥ 17.52 यस्य कुर्मो गृहे हविस् तम् अग्ने वर्धया त्वम् । तस्मै देवा ऽ अधि ब्रुवन्न् अयं च ब्रह्मणस्पतिः ॥ 17.53 उद् उ त्वा विश्वे देवा ऽ अग्ने भरन्तु चित्तिभिः । स नो बह्व शिवस् त्वꣳ सुप्रतीको विभावसुः ॥ 17.54 पञ्च दिशो दैवीर् यज्ञम् अवन्तु देवीर् अपामतिं दुर्मतिं बाधमानाः । रायस्पोषे यज्ञपतिम् आभजन्ती रायस्पोषे ऽ अधि यज्ञो ऽ अस्थात् ॥ 17.55 समिद्धे ऽ अग्नाव् अधि मामहान ऽ उक्थपत्र ऽ ईड्यो गृभीतः । तप्तं घर्मं परिगृह्यायजन्तोर्जा यद् यज्ञम् अयजन्त देवाः ॥ 17.56 दैव्याय धर्त्रे जोष्ट्रे देवश्रीः श्रीमनाः शतपयाः । परिगृह्य देवा यज्ञम् आयन् देवा देवेभ्यो ऽ अध्वर्यन्तो ऽ अस्थुः ॥ 17.57 वीतꣳ हविः शमितꣳ शमिता यजध्यै तुरीयो यज्ञो यत्र हव्यम् एति । ततो वाका ऽ आशिषो नो जुषन्ताम् ॥ 17.58 सूर्यरश्मिर् हरिकेशः पुरस्तात् सविता ज्योतिर् उद् अयाꣳऽ अजस्रम् । तस्य पूषा प्रसवे याति विद्वान्त् सम्पश्यन् विश्वा भुवनानि गोपाः ॥ 17.59 विमान ऽ एष दिवो मध्य ऽ आस्त ऽ आपप्रिवान् रोदसी ऽ अन्तरिक्षम् । स विश्वाचीर् अभि चष्टे घृताचीर् अन्तरा पूर्वम् अपरं च केतुम् ॥ 17.60 उक्षा समुद्रो ऽ अरुणः सुपर्णः पूर्वस्य योनिं पितुर् आ विवेश । मध्ये दिवो निहितः पृश्निर् अश्मा वि चक्रमे रजसस् पात्य् अन्तौ ॥ 17.61 इन्द्रं विश्वा ऽ अवीवृधन्त् समुद्रव्यचसं गिरः । रथीतमꣳ रथीनां वाजानाꣳ सत्पतिं पतिम् ॥ 17.62 देवहूर् यज्ञ ऽ आ च वक्षत् सुम्नहूर् यज्ञ ऽ आ च वक्षत् । यक्षद् अग्निर् देवो देवाꣳऽ आ च वक्षत् ॥ 17.63 वाजस्य मा प्रसव ऽ उद्ग्राभेणोद् अग्रभीत् । अध सपत्नान् इन्द्रो मे निग्राभेणाधराꣳऽ अकः ॥ 17.64 उद्ग्राभं च निग्राभं च ब्रह्म देवा ऽ अवीवृधन् । अधा सपत्नान् इन्द्राग्नी मे विषूचीनान् व्यस्यताम् ॥ 17.65 क्रमध्वम् अग्निना नाकम् उख्यꣳ हस्तेषु बिभ्रतः । दिवस् पृष्ठꣳ स्वर् गत्वा मिश्रा देवेभिर् आध्वम् ॥ 17.66 प्राचीम् अनु प्रदिशं प्रेहि विद्वान् अग्नेर् अग्ने पुरो ऽ अग्निर् भवेह । विश्वा ऽ आशा दीद्यानो वि भाह्य् ऊर्जं नो धेहि द्विपदे चतुष्पदे ॥ 17.67 पृथिव्या ऽ अहम् उद् अन्तरिक्षम् आरुहम् अन्तरिक्षाद् दिवम् आरुहम् । दिवो नाकस्य पृष्ठात् स्वर् ज्योतिर् अगाम् अहम् ॥ 17.68 स्वर् यन्तो नापेक्षन्त ऽ आ द्याꣳ रोहन्ति रोदसी । यज्ञं ये विश्वतोधारꣳ सुविद्वाꣳसो वितेनिरे ॥ 17.69 अग्ने प्रेहि प्रथमो देवयतां चक्षुर् देवानाम् उत मर्त्यानाम् । इयक्षमाणा भृगुभिः सजोषाः स्वर् यन्तु यजमानाः स्वस्ति ॥ 17.70 नक्तोषासा समनसा विरूपे धापयेते शिशुम् एकꣳ समीची । द्यावाक्षामा रुक्मो ऽ अन्तर् वि भाति देवा ऽ अग्निं धारयन् द्रविणोदाः ॥ 17.71 अग्ने सहस्राक्ष शतमूर्धञ् छतं ते प्राणाः सहस्रं व्यानाः । त्वꣳ साहस्रस्य राय ऽ ईशिषे तस्मै ते विधेम वाजाय स्वाहा ॥ 17.72 सुपर्णो ऽसि गरुत्मान् पृष्ठे पृथिव्याः सीद । भासान्तरिक्षम् आ पृण ज्योतिषा दिवम् उत् तभान तेजसा दिश ऽ उद् दृꣳह ॥ 17.73 आजुह्वानः सुप्रतीकः पुरस्ताद् अग्ने योनिम् आ सीद साधुया । अस्मिन्त्सधस्थे ऽ अध्य् उत्तरस्मिन् विश्वे देवा यजमानश् च सीदत ॥ 17.74 तꣳ सवितुर् वरेण्यस्य चित्राम् आहं वृणे सुमतिं विश्वजन्याम् । याम् अस्य कण्वो अदुहत् प्रपीनाꣳ सहस्रधारां पयसा महीं गाम् ॥ 17.75 विधेम ते परमे जन्मन्न् अग्ने विधेम स्तोमैर् अवरे सधस्थे । यस्माद् योनेर् उदारिथा यजे तं प्र त्वे हवीꣳषि जुहुरे समिद्धे ॥ 17.76 प्रेद्धो ऽ अग्ने दीदिहि पुरो नो ऽजस्रया सूर्म्या यविष्ठ । त्वाꣳ शश्वन्त ऽ उप यन्ति वाजाः ॥ 17.77 अग्ने तम् अद्याश्वं न स्तोमैः क्रतुं न भद्रꣳ हृदिस्पृशम् । ऋध्यामा त ऽ ओहैः ॥ 17.78 चित्तिं जुहोमि मनसा घृतेन यथा देवा ऽ इहागमन् वीतिहोत्रा ऽ ऋतावृधः । पत्ये विश्वस्य भूमनो जुहोमि विश्वकर्मणे विश्वाहादाभ्यꣳ हवि ॥ 17.79 सप्त ते ऽ अग्ने समिधः सप्त जिह्वाः सप्त ऽ ऋषयः सप्त धाम प्रियाणि । सप्त होत्राः सप्तधा त्वा यजन्ति सप्त योनीर् आ पृणस्व घृतेन स्वाहा ॥ 17.80 शुक्रज्योतिश् च चित्रज्योतिश् च सत्यज्योतिश् च ज्योतिष्माꣳश् च । शुक्रश् च ऽ ऋतपाश् चात्यꣳहाः ॥ 17.81 ईदृङ् चान्यदृङ् च सदृङ् च प्रतिसदृङ् च । मितश् च संमितश् च सभराः ॥ 17.82 ऋतश् च सत्यश् च ध्रुवश् च धरुणश् च । धर्ता च विधर्ता च विधारयः ॥ 17.83 ऋतजिच् च सत्यजिच् च सेनजिच् च सुषेणश् च । अन्तिमित्रश् च दूरेऽअमित्रश् च गणः ॥ 17.84 ईदृक्षास ऽ एतादृक्षास ऽ ऊ षु णः सदृक्षासः प्रतिसदृक्षास ऽ एतन । मितासश् च संमितासो नो ऽ अद्य सभरसो मरुतो यज्ञे ऽ अस्मिन् ॥ 17.85 स्वतवाꣳश् च प्रघासी च सांतपनश् च गृहमेधी च । क्रीडी च शाकी चोज्जेषी ॥ 17.86 उग्रश् च भीमश् च ध्वान्तश् च धुनिश् च । सासह्वाꣳश् चाभियुग्वा च विक्षिपः स्वाहा । इन्द्रं दैवीर् विशो मरुतो ऽनुवर्त्मानो ऽभवन् यथेन्द्रं दैवीर् विशो मरुतो ऽनुवर्त्मानो ऽभवन् । एवम् इमं यजमानं दैवीश् च विशो मानुषीश् चानुवर्त्मानो भवन्तु ॥ 17.87 इमꣳ स्तनमूर्जस्वन्तं धयापां प्रपीनम् अग्ने सरिरस्य मध्ये । उत्सं जुषस्व मधुमन्तम् अर्वन्त् समुद्रियꣳ सदनम् आ विशस्व ॥ 17.88 घृतं मिमिक्षे घृतम् अस्य योनिर् घृते श्रितो घृतम् व् अस्य धाम । अनुष्वधम् आ वह मादयस्व स्वाहाकृतं वृषभ वक्षि हव्यम् ॥ 17.89 समुद्राद् ऊर्मिर् मधुमाꣳऽ उद् आरद् उपाꣳशुना सम् अमृतत्वम् आनट् । घृतस्य नाम गुह्यं यद् अस्ति जिह्वा देवानाम् अमृतस्य नाभिः ॥ 17.90 वयं नाम प्र ब्रवामा घृतस्यास्मिन् यज्ञे धारयामा नमोभिः । उप ब्रह्मा शृणवच् छस्यमानं चतुःशृङ्गो ऽवमीद् गौर एतत् ॥ 17.91 चत्वारि शृङ्गा त्रयो ऽ अस्य पादा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो ऽ अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महो देवो मर्त्याꣳ ऽ आ विवेश ॥ 17.92 त्रिधा हितं पणिभिर् गुह्यमानं गवि देवासो घृतम् अन्व् अविन्दन् । इन्द्र ऽ एकꣳ सूर्य ऽ एकं जजान वेनाद् एकꣳ स्वधया निष्टतक्षुः ॥ 17.93 एता ऽअर्षन्ति हृद्यात् समुद्राच् छतव्रजा रिपुणा नावचक्षे । घृतस्य धारा ऽ अभि चाकशीमि हिरण्ययो वेतसो मध्य ऽ आसाम् ॥ 17.94 सम्यक् स्रवन्ति सरितो न धेना ऽ अन्तर् हृदा मनसा पूयमानाः । एते ऽ अर्षन्त्य् ऊर्मयो घृतस्य मृगा ऽइव क्षिपणोर् ईषमाणाः ॥ 17.95 सिन्धोर् इव प्राध्वने शूघनासो वातप्रमियः पतयन्ति यह्वाः । घृतस्य धारा ऽ अरुषो न वाजी काष्ठा भिन्दन्न् ऊर्मिभिः पिन्वमानः ॥ 17.96 अभि प्रवन्त समनेव योषाः कल्याण्यः स्मयमानासो ऽ अग्निम् । घृतस्य धाराः समिधो नसन्त ता जुषाणो हर्यति जातवेदाः ॥ 17.97 कन्या ऽइव वहतुम् एतवा ऽ उ ऽ अञ्ज्य् अञ्जाना ऽ अभि चाकशीमि । यत्र सोमः सूयते यत्र यज्ञो घृतस्य धारा ऽ अभि तत् पवन्ते ॥ 17.98 अभ्य् अर्षत सुष्टुतिं गव्यम् आजिम् अस्मासु भद्रा द्रविणानि धत्त । इमं यज्ञं नयत देवता नो घृतस्य धारा मधुमत् पवन्ते ॥ 17.99 धामन् ते विश्वं भुवनम् अधि श्रितम् अन्तः समुद्रे हृद्यन्तर् आयुषि । अपाम् अनीके समिथे य ऽ आभृतस् तम् अश्याम मधुमन्तं त ऽ ऊर्मिम् ॥ </span></poem> {{ भाष्यम्(उवट-महीधर)| <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%"> सप्तदशोऽध्यायः। तत्र [https://sa.wikisource.org/s/eyd प्रथमा]। अश्म॒न्नूर्जं॒ पर्व॑ते शिश्रिया॒णाम॒द्भ्य ओष॑धीभ्यो॒ वन॒स्पतिभ्यो॒ अधि॒ सम्भृ॑तं॒ पय॑: । तां न॒ इष॒मूर्जं॑ धत्त मरुतः सᳪं᳭ररा॒णाः अश्मँ॑स्ते॒ क्षुन्मयि॑ त॒ ऊर्क् यं द्वि॒ष्मस्तं ते॒ शुगृ॑च्छतु ।। १ ।। उ० अग्निं परिषिञ्चति । अश्मन्नूर्जम् । यजुर्मारुतम् । 'तान्न इषमूर्जं धत्तेति तदःश्रवणाद्यदोऽत्राध्याहारः कर्तव्यः । या अस्मन् अशनवति मेघे ऊर्जम् उदकलक्षणम् शिश्रियाणाम् आश्रिताम् । या च पर्वते पर्वतवति मेघे । शिश्रियाणामाश्रिताम् उदकलक्षणो वा । या च अद्भ्यः अधि सकाशात् ओषधीभ्यः अधि सकाशात् वनस्पतिभ्यः अधि सकाशात् । संभृतं पयः संभृता पयोलक्षणा गोद्वारेण । गौर्हि अपः पिबति ओषधिवनस्पत्यादीन्खादति अथ पयो जायते । ता न इषमूर्जं धत्त तामेतामुभयरूपां मेघसंभवामुदकलक्षणां गोप्रभवां च पयोलक्षणां नः अस्मभ्यम् इषम् ऊर्जम् धत्त दत्त हे मरुतः, 'मरुतो ह वै वर्षस्येशते' । संरराणाः संरममाणाः । अश्मनि कुम्भं स्थापयति अश्मंस्ते क्षुत् अश्मन् ते तव क्षुत् अशनाया अस्तु । आदत्ते कुम्भम् मयि त उर्क् तव संबन्धिनी ऊर्क् मयि अस्त्विति शेषः । कुम्भं प्रक्षिपति । य द्विष्मस्तं ते शुगृच्छतु यं पुरुषं द्विष्मः तं तव संबन्धिनी शुक् शोकः ऋच्छतु गच्छतु ॥ १ ॥ म० षोडशेऽध्याये शतरुद्रियहोम उक्तः । सप्तदशे चित्यपरिषेकादिमन्त्रा उच्यन्ते 'चित्यं परिषिञ्चत्यग्नीद्दक्षिणे निकक्षेऽद्रिं कृत्वाश्मन्नूर्जमित्यद्रेरधि' ( का० १८ । २।१) । पक्षस्यापरसन्धिः कक्षस्तस्य समीपं निकक्षं दक्षिणपक्षापरसन्धिसमीप आत्मभागेऽश्मानं निधायोदकुम्भमादायाद्रेरारभ्य सपक्षपुच्छमग्निं प्रदक्षिणं जलधारया समन्तादग्नीत्सिञ्चतीत्यर्थः । यजुर्मरुद्देवत्यम् आर्षी त्रिष्टुप् । हे मरुतः, तां प्रसिद्धामिषमन्नमूर्जं रसं च नोऽस्मभ्यं धत्त दत्त यूयम् । किंभूता यूयम् । संरराणाः सम्यक् रान्ति ददति ते संरराणाः सम्यग्दातारः । ‘रा दाने' 'बहुलं छन्दसि' ( पा० २ । ४ । ७६ ) इति जुहोत्यादिभ्यः श्लुः द्वित्वं च शानचि परे । कीदृशीमिषमूर्जम् । अश्मन् अश्मनि पाषाणे पर्वते विन्ध्यहिमवदादौ शिश्रियाणां श्रयतीति शिश्रियाणा ताम् । श्रयतेः शानचि जुहोत्यादित्वाद्द्वित्वम् । तथा ऊर्ज सारभूतां बलहेतुम् । यद्वा पर्वाणि विद्यन्ते यस्मिन् स पर्वतः पर्वमरुद्भ्यां तप्प्रत्ययः । अश्नातीत्यश्मा 'अन्येभ्योऽपि दृश्यते' ( पा० ३ । २ । ७५) इति अश्नातेर्मनिन् अशनवति पर्ववति मेघे ऊर्जं जलं शिश्रियाणामाश्रितां वृष्टिसंपाद्यामित्यर्थः । तथा अद्भ्यः जलेभ्य ओषधिभ्यो यवादिभ्यो वनस्पतिभ्योऽश्वत्थादिभ्यः सकाशादधिसंभृतमधिकं संपादितं गोद्वारेण पयो दुग्धं च शिश्रियाणाम् गौरपः पीत्वौषधिवनस्पतीन् भक्षयित्वा पयो दोग्धि । तां द्विरूपां मेघोत्थजलरूपां गोसमुत्थां पयोरूपां चेषमूर्जं दत्तेत्यर्थः । 'मरुतो वै वर्षस्येशते' ( ९।१।२ । ५) इति श्रुतेः । 'अश्मंस्ते क्षुदित्यद्रौ कुम्भं कृत्वा मयि त ऊर्गित्यादायैवं द्विरपरम्' ( का० १८ । २ । २।)। सेकान्तेऽश्मनि कुम्भमश्मंस्ते क्षुदिति निधाय मयि त इति पुनरादाय पुनर्द्विवारं परिषिञ्चेदित्यर्थः । अश्मा देवता दैवी बृहती । अश्नातीत्यश्मा । हे अश्मन् सर्वभक्षक अग्ने, ते तव क्षुत् क्षुधा अस्तु बहुहविषां भोज्यत्वात् ( का० १८ । २ । ३ ) । कुम्भमादत्ते । आशीर्दवता दैवी बृहती । हे अश्मन् , ते तव ऊर्क् सारभागो मयि अस्त्विति शेषः । 'कुम्भेऽद्रिं कृला दक्षिणस्यां वेदिश्रोणौ प्राङ् तिष्ठन् दक्षिणस्यां निरस्यति यं द्विष्म इति' ( का० १८ । २ । ४ ) । तं पाषाणं कुम्भे कृत्वा दक्षिणवेदिश्रोणौ पूर्वामुखस्तिष्ठन् दक्षिणस्यां दिशि साश्मानं घटं निरस्यतीत्यर्थः । यजुर्बृहती शुक् देवता । हे अग्ने, ते तव शुक् शोकस्तं नरमृच्छतु गच्छतु । तं कम् । वयं यं नरं द्विष्मः अस्मद्द्वेषविषयं तव शोको गच्छतु ॥ १ ॥ द्वितीया । इ॒मा मे॑ अग्न॒ इष्ट॑का धे॒नव॑: स॒न्त्वेका॑ च॒ दश॑ च॒ दश॑ च श॒तं च॑ श॒तं च॑ स॒हस्रं॑ च स॒हस्रं॑ चा॒युतं॑ चा॒युतं॑ च नि॒युतं॑ च नि॒युतं॑ च प्र॒युतं॒ चार्बु॑दं च॒ न्य॑र्बुदं च समु॒द्रश्च॒ मध्यं॒ चान्त॑श्च परा॒र्धश्चै॒ता मे॑ अग्न॒ इष्ट॑का धे॒नव॑: सन्त्व॒मुत्रा॒मुष्मिँ॑ल्लो॒के ।। २ ।। उ० इमा मे । द्वाभ्यां कण्डिकाभ्यामग्निमभिमृश्येष्टकाः धेनूः कुरुते । तत्र प्रथमं यजुः। द्वितीया बृहती वा पङ्क्तिर्वा, अग्निस्त्वासां धेनुकरणस्येष्ट इत्यग्निरुच्यते । इमाः मे मम हे अग्ने, इष्टका धेनवः धेनुरिवोपजीवनीयाः सन्तु । अस्मिंल्लोक इति शेषः । किंसंख्याकाः । एका च दश च दश च शतं च शतं च सहस्रं च सहस्रं चायुतं च अयुतं च नियुतं च नियुतं च प्रयुतं च अर्बुदं च न्यर्बुदं च । समुद्रश्च मध्यं च अन्तश्च परार्धश्च । एवमेकाप्रभृति दशसंख्यागुणितं परार्धपर्यन्तं पूर्वोत्तरसंख्याविशेषसमुच्चितं वर्धमानसंख्येयनिष्ठं संख्याजातमभिधाय अग्निमाह । एता मे मम हे अग्ने, इष्टकाः धेनवः सन्तु । अमुत्र अमुष्मिन् लोके । अमुत्रेति जन्मान्तरनिर्देशः । अमुष्मिन् लोक इतीष्टलोकनिर्देशः ॥ २ ॥ म० 'अनपेक्षमेत्योदङ् प्राङ् तिष्ठन्नात्मन उपरि प्रापणान्ते जपतीमा म इति' ( का० १८ । २ । ९)। कुम्भनिरसनानन्तरमपश्यन्नेत्य दक्षिणवेदिश्रोणिसमीपे ईशानाभिमुखस्तिष्ठन्नात्मन उपरि हस्तौ प्रसार्य यावत्स्प्रष्टुं शक्नोति तावत् स्पृष्ट्वेमा म इति कण्डिकाद्वयं स्वरेण जपतीत्यर्थः । विकृतिरग्निदेवत्या । हे अग्ने, या इष्टकाः पञ्चसु चितिषूपहिताः इमा इष्टकाः मे मह्यं मदर्थं धेनवोऽभिमतफलदोग्ध्र्यः सन्तु त्वत्प्रसादात् । अस्मिन् लोके इति शेषः । तासां संख्यामाह-एकेत्यादि । अत्रैकादिपरार्धपर्यन्तैः शब्दैरुत्तरोत्तरं दशदशगुणिता संख्योच्यते । एका एकत्वसंख्याविशिष्टा सा दशगुणिता । दशसंख्यामापद्यते । सा दशगुणिता शतं भवति । | पूर्वसंख्यासहितोत्तरसंख्याग्रहणमाधिक्याय । शतं दशगुणितं सहस्रं भवति सहस्रं दशगुणितमयुतं भवति अयुतं दशगुणितं नियुतं भवति नियुतं लक्षम् नियुतं दशगुणितं प्रयुतं भवति प्रयुतं लक्षदशकं । प्रयुतग्रहणं कोटेरुपलक्षकम् । प्रयुतं दशगुणं कोटिः । कोटिर्दशगुण अर्बुदम् । अर्बुदं दशगुणं न्यर्बुदम् । न्यर्बुदशब्देनाब्जसंख्या ज्ञेया । एतेषां ग्रहणमब्जसमुद्रान्तर्वर्तिनीनां खर्व निखर्वमहापद्मशङ्कुसंज्ञानां संख्यानामुपलक्षकम् । तेनाब्जं दशगुणं खर्व । खर्व दशगुणं निखर्वं । निखर्वं दशगुणं महापद्मं । महापद्मं दशगुणं शङ्कुः । शङ्कुर्दशगुणः समुद्रः। समुद्रो दशगुणो मध्यं मध्यं दशगुणमन्तः अन्तः दशगुणः परार्धः । चकारा इतरेतरसमुच्चयार्थाः । एवमेकाद्यष्टादशसंख्यासंज्ञासंमिता इटका एता हे अग्ने, मे धेनवः सन्त्विति पूर्वोक्तस्य निगमनम् । एतद्धेनुभवनं कुत्रार्थ्यते तदाह । अमुत्र अन्यजन्मनि तथान्यस्मिन् लोके स्वर्गे सर्वत्र इष्टदाः सन्त्वित्यर्थः । यद्यपि नियतसंख्ययेष्टकाश्चीयन्ते तथापि मन्त्रसामर्थ्याद्वर्धमाना एकादिपरार्धान्तसंख्या भवन्तीति भावः ॥ २॥ तृतीया। ऋ॒तव॑ स्थ ऋता॒वृध॑ ऋतु॒ष्ठाः स्थ॑ ऋता॒वृध॑: । घृ॒त॒श्च्युतो॑ मधु॒श्च्युतो॑ वि॒राजो॒ नाम॑ काम॒दुघा॒ अक्षी॑यमाणाः ।। ३ ।। उ० ऋतवः स्थ । या यूयम् ऋतवः स्थ ऋतावृधः ।। ऋतवो भवथ सत्यश्च वर्धयित्र्यश्च । ऋतुष्ठाः स्थ च । ऋतुषु तिष्ठन्तीति ऋतुष्ठाः स्थ भवथ । ऋतावृधः अतिशयार्थं पुनर्वचनम् । ता घृतश्च्युतः मधुश्च्युतः सत्यः । घृतं याश्च्योतन्ति ता घृतश्च्युतः मधुश्च्युतश्च सत्यः । विराजो नाम नाम्ना च विराज इति ख्याताः सत्यः दश लोकंपृणा उपधीयन्ते तदभिप्रायमेतन्नामकरणम् । कामदुघाः कामानां दोग्ध्र्यो भवथ । अक्षीयमाणाः परिपूर्यमाणाः ॥ ३ ॥ म० बृहती पङ्क्तिर्वा अष्टत्रिंशदक्षरत्वाद्विकल्पः । अग्निदेवत्या इष्टकादेवत्या वा । हे इष्टकाः, या यूयमेवंविधाः स्थ भवथ ता मे धेनवः सन्त्विति पूर्वेण संबन्धः । कीदृश्यः । ऋतवः वसन्तादिरूपाः । ऋतावृधः ऋतं सत्यं यज्ञं वा वर्धयन्ति ऋतवृधः । संहितायां पूर्वपददीर्घः । ऋतुष्ठाः ऋतुषु वसन्तादिषु तिष्ठन्ति तान् । स्थशब्दस्य पुनररुक्तिः पादपूरणाय। ऋतावृध इति पुनर्वचनमादरार्थम् । घृतश्च्युतः 'श्च्युतिर् क्षरणे' घृतं श्च्योतन्ति ता घृतश्च्युतः घृतस्राविण्यः । मधुश्च्युतः मधुश्च्योतन्ति ता मधुस्राविण्यः । नामेति प्रसिद्धौ । विराजः विशेषेण राजन्ते दीप्यन्ते ता विराजः । दशलोकंपृणाभिप्रायमेतत् । कामदुघाः यत्काम्यं तस्य दोग्ध्र्यः पूरयित्र्यः ‘दुहः कब्घश्च' ( पा० ३ । २ । ७० ) इति कप् । अक्षीयमाणाः न क्षीयन्ते ताः क्षयरहिताः ॥ ३ ॥ चतुर्थी। स॒मु॒द्रस्य॒ त्वाऽव॑क॒याग्ने॒ परि॑व्ययामसि । पा॒व॒को अ॒स्मभ्य॑ᳪं᳭ शि॒वो भ॑व ।। ४ ।। उ० अग्निक्षेत्रं सप्तभिर्ऋग्भिर्विकर्षति आग्नेयीभिः । तत्राद्ये गायत्र्यौ । समुद्रस्य त्वा । हे अग्ने, यं त्वां समुद्रस्य समुन्दनस्य उदकस्य अवकया परिव्ययामसि अवकया अवकाशेन परिव्ययामः । स त्वं परिवीतः सन् पावकः पावयिता अस्मभ्यं शिवः शान्तः भव ॥ ४ ॥ म० मण्डूकावकावेतसशाखा वेणौ बद्धावकर्षति मन्कृष्टवत्समुद्रस्य त्वेति प्रत्यृचम्' ( का० १८ । २ । १०)। मण्डूकिशैवलवेतसतरुशाखा वंशे बद्ध्वा तं हस्तेनादायाग्निक्षेत्रं प्रत्यृचं कर्षति तेनेत्यर्थः । आद्याया दक्षिणश्रोणेरारभ्य दक्षिणांसं यावत्कर्षति । द्वे गायत्र्यावग्निदेवत्ये अन्त्यो दशकः । हे अग्ने, समुद्रस्य समुन्दति क्लिन्नं करोति समुद्रो जलं तस्यावकया शेवालेन । त्वा त्वां परिव्ययामसि परितो वेष्टयामः । इदन्तो मसि । उपरिभागे सर्वत्र विकर्षाम इत्यर्थः । त्वं चास्मभ्यं पावकः शोधकः शिवः शान्तश्च भव ॥ ४ ॥ पञ्चमी। हि॒मस्य॑ त्वा ज॒रायु॒णाऽग्ने॒ परि॑व्ययामसि । पा॒व॒को अ॒स्मभ्य॑ᳪं᳭ शि॒वो भ॑व ।। ५ ।। उ० हिमस्य त्वा । त्वां हिमस्य जरायुणा । शीतस्य 'प्रशीतेन हे अग्ने, परिव्ययामसि परिवेष्टयामः । स त्वं परिवीतः सन् पावकः अस्मभ्यं शिवो भव ॥ ५ ॥ म० दक्षिणश्रोण्याद्युत्तरश्रोण्यन्तं कर्षति । हिमस्य शैत्यस्य . जरायुवदुत्पत्तिस्थानीयेन शेवालेन हे अग्ने, त्वा त्वां परिव्ययामसि संवरणं कुर्मः । त्वमस्मभ्यं पावकः शिवश्चेत्युक्तम् ॥ ५॥ षष्ठी। उप॒ ज्मन्नुप॑ वेत॒सेऽव॑तर न॒दीष्वा । अग्ने॑ पि॒त्तम॒पाम॑सि॒ मण्डू॑कि॒ ताभि॒रा ग॑हि॒ सेमं नो॑ य॒ज्ञं पा॑व॒कव॑र्णᳪं᳭ शि॒वं कृ॑धि ।। ६ ।। उ० उप ज्मन् । जगती वा त्रिष्टुब्वा । उपज्मन् उपावतर ज्मन् जसते ज्मा पृथिवी पृथिव्याम् उपवेतसे । उपावतर च वेतसे वेतसशाखायाम् । मण्डूका च वेतसशाखास्तत्र बद्धा भवन्ति वंशे तदयं मन्त्रोऽभिवदति । नदीष्वा । आ उपसर्गोऽध्यर्थे । अवतर च नदीषु । अधिशब्देनात्र लक्षणया अवका उच्यन्ते तत्प्रभवत्वात् । कस्मात्त्वमेवमस्माभिः प्रार्थ्यसे इत्यत आह । हे अग्ने, पित्तं अपाम् असि । यो यस्यावयवभूतो भवति न स तद्धिनस्ति तद्धर्मा च भवति । एवमग्निं संबोध्य अथेदानीं मण्डूकीमाह हे मण्डूकि, ताभिरद्भिः सहिता आयाहि । यासामग्निः पित्तम् । याभिर्वा सह त्वमुत्पन्ना या च त्वमग्निः शान्त्यर्थमितश्चेतश्च नीयसे सा इमं नः अस्माकम् यज्ञं चयनलक्षणम् । पावकवर्णम् अग्निवर्णम् । शिवं शान्तम् । कृधि कुरु ॥ ६ ॥ । म० उत्तरश्रोणेरुत्तरांसपर्यन्तं कर्षति । जगती त्रिष्टुप् वा चतुश्चत्वारिंशदक्षरत्वात्त्रिष्टुबेव । नदीषु आ सा इममिति व्यूहद्वयेन द्व्यूना जगती भवति । हे अग्ने, ज्मन् ज्मा पृथिवी सप्तम्या लुक् ज्मनि पृथिव्यामुपावतर आगच्छ । तथा वेतसे वञ्जुलशाखायामुपावतर नदीषु आ । आ उपसर्गोऽध्यर्थे । नदीष्वधि अवकासु उपावतर । नदीशब्देन लक्षणयावका उच्यन्ते। तत्प्रभवत्वात् । मण्डूक्यवकावेतसशाखाः कर्षणार्थं वेणौ बद्धाः सन्ति तदयं मन्त्रो वदति । कस्मात्त्वमेवमस्माभिः प्रार्थ्यसे इत्यत आह । हे अग्ने, त्वमपां पित्तं तेजोऽसि । यो यस्यावयवः स तं न हिनस्ति तद्धर्मा च भवति । एवमग्निं संबोध्य मण्डूकीमाह । हे मण्डूकि, मण्डूको भेकस्तस्य स्त्री मण्डूकी तत्संबुद्धौ - हे मण्डकि, ताभिः पूर्वोक्ताभिरद्भिः सह आगहि आगच्छ । शपि लोपे मलोपः । यासामग्निः पित्तं यत्र त्वमुत्पन्ना या त्वमग्नेः शान्त्यै इतस्ततो नीयसे सा त्वमिमं यज्ञमस्माभिः क्रियमाणं चयनलक्षणं पावकवर्णमग्निसमानतेजसं शिवं फल-प्रदत्वेन शान्तं च कृधि कुरु ॥ ६ ॥ सप्तमी। अ॒पामि॒दं न्यय॑नᳪं᳭ समु॒द्रस्य॑ नि॒वेश॑नम् । अ॒न्याँस्ते॑ अ॒स्मत्त॑पन्तु हे॒तय॑: पाव॒को अ॒स्मभ्य॑ᳪं᳭ शि॒वो भ॑व ।। ७ ।। उ० अपामिदम् । बृहती । अपाम् इदम् । न्ययनम् नितरामयनम् । यदेतन्मण्डूक्यवकावेतसशाखालक्षणम् समुद्रस्य उदकनिधेः निवेशनम् निविशन्ते अस्मिन्निति निवेशनम् । यतएवम् अतो ब्रवीमि अन्यान्पुरुषान् ते तव अस्मत्तः । तपन्तु दहन्तु । हेतयः अस्त्राणि अचींषि । त्वं च पावकः पावयिता स नः अस्मभ्यं शिवो भव ॥ ७ ॥ म० उत्तरांसाद्दक्षिणांसं कृषति । आग्नेयी बृहती । इदं चित्याग्निस्थानं मण्डूक्यवकावेतसलक्षणं वा अपां न्ययनम् । नितरामीयते प्राप्यते येन तन्न्ययनम् उदकप्राप्तिसाधनम् । यागद्वारा ह्यापः प्राप्यन्ते । अपां बाहुल्यात्समुद्रस्य निवेशनम् निविशन्त्यस्मिन्निति निवेशनं गृहस्थानीयम् तद्रूप हे अग्ने, ते तव हेतयो ज्वाला अस्मत्सकाशादन्यान् अस्मद्विरोधिनः पुरुषान् तपन्तु क्लेशयन्तु । अस्मभ्यमस्मदर्थं पावकः शोधकः शिवः शान्तश्च भव ॥७॥ अष्टमी। अग्ने॑ पावक रो॒चिषा॑ म॒न्द्रया॑ देव जि॒ह्वया॑ । आ दे॒वान् व॑क्षि॒ यक्षि॑ च ।। ८ ।। उ० अग्ने पावक द्वे गायत्र्यौ । हे अग्ने, पावक पावयितः, रोचिषा रोचनेन ज्वालासमूहेन । आहवनीयात्मना स्थिता इति शेषः । मन्द्रया च मदनीयया च देवजिह्वया होतृत्वेनावस्थित इति शेषः । आदेवान्वक्षि यक्षि च देवान् वक्षि च । आवह देवान् यज चेति । द्वौ ह्यग्नेराकारौ हौत्रं च आहवनीयरूपेण हविर्वहणं च अतएवं स्तूयते ॥ ८ ॥ म० 'पक्षपुच्छानि चाभ्यात्ममग्ने पावक रोचिषेति' ( का. १८ । २ । ११)। पक्षपुच्छानि प्रान्तादारभ्याभ्यात्ममात्मसंमुखं सन्धिपर्यन्तं कर्षति प्रत्यृचमग्ने इति दक्षिणं पक्षं स न इति पुच्छं पावकयेत्युत्तरं पक्षमित्यर्थः । आग्नेयी गायत्री वसूयुदृष्टा । हे अग्ने, हे पावक शोधक, हे देव, रोचिषा रोचनेन ज्वालासमूहेनाहवनीयात्मना स्थित इति शेषः । मन्द्रया मदनीयया जिह्वया होतृवाग्रूपेणावस्थित इति शेषः । देवानावक्षि आवह यक्षि यज च । द्वावग्नेरधिकारौ हौत्रमाहवनीयरूपेण हविर्ग्रहणं चात एव स्तूयते। वहतेर्यजेश्च लोण्मध्यमैकवचने शपि लुप्ते ढत्वगत्वादिके कृते वक्षि यक्षीति रूपम् ॥८॥ नवमी। स न॑: पावक दीदि॒वोऽग्ने॑ दे॒वाँ२ इ॒हा व॑ह । उप॑ य॒ज्ञᳪं᳭ ह॒विश्च॑ नः ।। ९ ।। उ० स नः पावक । यस्त्वमुक्ताधिकारः स नः अस्माकं हे पावक पावयितः । दीदिवः दीप्तिमन् हे अग्ने, देवान् इह आवह । उप यज्ञम् यज्ञस्य समीपम् । ततोऽनन्तरं हविश्व नः संबन्धि । देवान्प्रापयेति शेषः ॥ ९॥ म० गायत्र्याग्नेयी मेधातिथिदृष्टा । हे पावक पावयितः, हे दीदिवः, दिदेवेति दीदिवान् तत्संबुद्धौ हे दीदिवः दीप्तिमन् , 'दिवु क्रीडादिषु' क्वसुप्रत्ययः द्वित्वम् 'तुजादीनाम्' (पा. ६।१।७) इत्यभ्यासदीर्घः 'लोपो व्योर्वलि' ( पा० ६ । १।६६) इति वलोपः । हे अग्ने, देवानिह नोंऽस्माकं यज्ञे आवह आनय । यज्ञमुप यज्ञसमीपे नोऽस्माकं हविश्च देवानावह प्रापय ॥९॥ दशमी। पा॒व॒कया॒ यश्चि॒तय॑न्त्या कृ॒पा क्षाम॑न् रुरु॒च उ॒षसो॒ न भा॒नुना॑ । तूर्व॒न् न याम॒न्नेत॑शस्य॒ नू रण॒ आ यो घृ॒णे न त॑तृषा॒णो अ॒जर॑: ।। १० ।। उ० पावकया । जगती । पावकया पावयित्र्या योऽग्निः चितयन्त्या परिदृढकारिण्या कृपा समर्थया । 'कृपू सामर्थ्ये' अस्य क्विपि तृतीया । क्षामन् पृथिव्याम् । क्षामेति पृथिवीनाम । रुरुचे दीप्यते । उषसो न भानुना उषस इव ज्योतिषा । यश्च । तूर्वन यामन् त्वरमाण इव आधानकर्मणि । यामशब्दः कर्मवचनः । एतशस्य आज्यस्य । नू अनर्थकः । रणे रमणीये पदे । आधीयते । अध्वर्युणा आहितश्च यः घृणेन । घृणिरिति दीप्तिनाम । न इत्यनर्थकः । ततृषाणः तृष्यम् पिपासुः पूर्णाहुतिम् पूर्णाहुत्यादि तं तत्र शमयन्ति । पीत्वा च अजरः संपाद्यते । तमवकादिभिः शमयाम इति शेषः ॥ १०॥ म० जगती भरद्वाजदृष्टा । योऽग्निः क्षामन् क्षाम्णि पृथिव्यां रुरुचे रोचते शोभते । कया कृपा 'कृपू सामर्थ्ये' कल्पनं कृप् क्विप् । तया कल्पनया सामर्थ्येन दीप्त्या वा । क्षामेति पृथिवीनाम । किंभूतया कृपा । पावकया पावयतीति पावका तया पावयित्र्या । चितयन्त्या चेतयन्त्या । यद्वा चितं करोति चितयन्ती तया दृढचयकारिण्या । रोचने दृष्टान्तः। उषसो न भानुना । न इवार्थे । यथा उषसः कालाः भानुना स्वप्रकाशेन रोचन्ते तद्वत् । किंच यश्चाग्निः घृणिः । घृणिरिति दीप्तिनाम । 'सुपां सुलुक्' (पा० ८।१।३९) इति विभक्तेः शे आदेशः । घृणिना दीप्त्या आ समन्तात् । नु निश्चितं रुरुचे इत्यनुषङ्गो नकारश्चार्थः । किं कुर्वन् । एतशस्य एतीत्येतशः गमनकुशलस्याश्वस्य यामन् यामनि नियामके रणे युद्धे तूर्वन् 'तूर्व हिंसायां' परबलानि हिंसन् । न इवार्थे । शत्रून् हिंसन्निव रोचते । यद्वा यामन्शब्दः कर्मवाचकः । नु अनर्थकम् । यामनि कर्मणि तूर्वन्न त्वरमाण इव एतशस्याश्वस्य रणे रमणीये पदे आहितोऽध्वर्युणा । तथा ततृषाणः तृष्यतीति ततृषाणः 'ञितृषा पिपासायाम्' 'बहुलं छन्दसि' (पा० २ । ४ । ७६ ) इति ह्वादित्वाच्छानचि श्लुद्वित्वे पूर्णाहुतिं पिपासुः । अजरः जरारहितः । य ईदृशोऽग्निस्तं कृषाम इत्यर्थः ॥ १० ॥ [https://sa.wikisource.org/s/eyg एकादशी]। नम॑स्ते॒ हर॑से शो॒चिषे॒ नम॑स्ते अस्त्व॒र्चिषे॑ । अ॒न्याँस्ते॑ अ॒स्मत्त॑पन्तु हे॒तय॑: पाव॒को अ॒स्मभ्य॑ᳪं᳭ शि॒वो भ॑व ।। ११ ।। उ० नमस्ते । चित्यारोहिणी बृहत्याग्नेयी । नमः तव हरसे च शोचिषे च । नमः ते अस्तु अर्चिषे च । हरतेर्हरः। शोचते शोचिः । अन्यांस्त इति व्याख्यातम् ॥ ११ ॥ म. 'उभयमादाय चित्यारोहणं नमस्त इति' ( का. १८।३ । ५)। हिरण्यशकलसहितं स्रुक्स्थमाज्यं दधिमधुघृतकुशमुष्टियुता पात्री एतद्द्वयमादायाध्वर्युश्चित्याग्निमारोहति । ब्रह्मयजमानौ तु अग्नेर्दक्षिणत उपविशत इत्यर्थः । आग्नेयी बृहती लोपामुद्रादृष्टा । हे अग्ने, ते तव शोचिषे शोचनहेतवे तेजसे नमोऽस्तु । कीदृशाय शोचिषे । हरसे हरति सर्वरसानिति हरः तस्मै । हरतेरसुन्प्रत्ययः । ते तव अर्चिषे पदार्थप्रकाशकाय तेजसे नमोस्तु । अन्यदुक्तम् ॥ ११ ॥ द्वादशी। नृ॒षदे॒ वेड॑प्सु॒षदे॒ वेड् ब॑र्हि॒षदे॒ वेड् व॑न॒सदे॒ वेट् स्व॒र्विदे॒ वेट् ।। १२ ।। उ० स्वयमातृण्णाया जुहोति पञ्चभिर्यजुर्भिराग्नेयैः ।। नृषदे वेट् । नृषु मनुष्येषु सीदतीति नृषत् तस्मै नृषदे। वेडिति परोक्षं वषट्कारः । अप्सु उदके सीदतीत्यप्सुषत् तस्मै अप्सुषदे । बर्हिषदे। 'ओषधयो वै बर्हिः' । वनसदे वनं वृक्षसमूहः । स्वर्विदे । स्वःशब्दोऽव्ययमिहादित्यवचनः । विद्यतेरत्र ग्रहणं सीदतिनार्थसंनिकर्षात् । स्वरादित्ये विद्यते योऽग्निः तस्मै स्वर्विदे ॥ १२ ॥ म०. 'स्वयमातृण्णायां पञ्चगृहीतं जुहोति नाभिवद्धिरण्यादर्शनं च नृषदेवेडिति प्रतिमन्त्रम्' ( का० १८ । ३ । ६।)। आरुह्य स्वयमातृण्णायां पञ्चगृहीतं जुहोति पञ्चमन्त्रैः नाभिवदिति दक्षिणांसश्रोणिद्वयोत्तरांसमध्येषु तत्र हिरण्यं पश्यन्निस्यस्ति तदत्र नेत्यर्थः । पञ्चाग्नेयानि यजूंषि दैवी बृहती दैव्यः पङ्क्तयः अन्त्या दैवी बृहती । नृषु मनुष्येषु जठराग्निरूपेण तिष्ठतीति नृषत् प्राणस्तस्मै वेट् हविर्दत्तम् । वेट्शब्दः स्वाहाकारार्थः । 'प्रत्यक्षं वै तद्यत् स्वाहाकारः प्रत्यक्षᳪं᳭ सोत्तरवेदिर्वेट्कारेणेमां परोक्षं वै तद्यद्वेट्कारः' (९।२। १ । ७) इति श्रुतेः । तथा नृषदे वेडिति । 'प्राणो वै नृषन्मनुष्या नरस्तद्योऽयं मनुष्येषु प्राणोऽग्निस्तमेतत्प्रीणाति' (९ । २ । १ । ८) इति । अप्सु उदकेषु और्वरूपेण सीदतीत्यप्सुषत् । 'योऽप्स्वग्निस्तमेतत्प्रीणाति' (८) इति श्रुतेः । बर्हिषि यज्ञे आहवनीयादिरूपेण सीदतीति बर्हिषत् , बर्हिःषु ओषधीषु तिष्ठतीति वा तस्मै वेडस्तु । 'बर्हिषदे वेडिति य ओषधीष्वग्निस्तमेतत् प्रीणाति' (८) इति श्रुतेः । वनं वृक्षसमूहस्तत्र दावाग्निरूपेण सीदतीति वनसत्तस्मै वेट् । 'वनसदे वेडिति यो वनस्पतिष्वग्निस्तमे०' (८) स्वः स्वर्गे आदित्यरूपेण विद्यते स्वर्वित् विद्यतिः सीदत्यर्थः । यद्वा स्वरादित्यं विन्दते स्वर्वित्तस्मै वषडस्तु ॥ १२ ॥ त्रयोदशी। ये दे॒वा दे॒वानां॑ य॒ज्ञिया॑ य॒ज्ञिया॑नाᳪं᳭ संवत्स॒रीण॒मुप॑ भा॒गमास॑ते । अ॑हु॒तादो॑ ह॒विषो॑ य॒ज्ञे अ॒स्मिन्त्स्व॒यं पि॑बन्तु॒ मधु॑नो घृ॒तस्य॑ ।। १३ ।। उ० दधिमधुघृतेनाग्निं प्रोक्षति । द्वाभ्यां दैवीभ्यां जगतीभ्याम् । ये देवाः प्राणाः देवानामुत्कृष्टाः । यज्ञिया यज्ञियानाम् यज्ञार्हाः यज्ञियानाम् । अतिशयार्थं पुनर्वचनम् । संवत्सरीणम् संवत्सरेण प्राप्यत इति संवत्सरीणो भागः । संवत्सरं हि भृत्त्वाग्निश्चीयते । उप भागमासते उपासते भागम् । अहुतादः अन्ये देवा अग्निप्राप्तामाहुतिमदन्ति प्राणास्तु साक्षादन्नमदन्ति । हविषः स्वमंशम् यज्ञे अस्मिन्स्वयं पिबन्तु । मधुनो घृतस्य दध्नश्चेति शेषः ॥ १३ ॥ म० 'समासिक्तान् कुशैः प्रोक्षति सपरिश्रित्कं बाह्येन च ये देवा इति' (का० १८ । ३ । ७)। पात्र्यां सिक्तान् दधिमधुघृतान् कुशैः परिश्रित्सहितं सपक्षपुच्छमग्निं मध्ये बहिश्च प्रोक्षति ऋग्द्वयेनेत्यर्थः । जगत्यौ प्राणदेवत्ये । ते प्राणरूपा देवाः, अस्मिन् यज्ञे चयनलक्षणे मधुनो घृतस्य अर्थाद्दध्नश्च हविषो मधुघृतदधिरूपस्य हविषो भागं स्वयं पिबन्तु । स्वाहाकारसमर्पणेन विना स्वयमेव स्वीकुर्वन्त्वित्यर्थः । कीदृशास्ते । अहुतादः अहुतमदन्ति ते अहुतादः । अन्ये देवा अग्निहुतामाहुतिमदन्ति प्राणास्तु साक्षादन्नमदन्ति अत एवाहुतादः । ते के । संवत्सरीणं भागमुपासते संवत्सरेण निर्वृत्तः संवत्सरीणः 'संपरिपूर्वात् ख च' ( पा० ५। १ । ९२ ) इति संपूर्वाद्वत्सरान्निवृत्तार्थे खप्रत्ययः । संवत्सरं हि भूत्वाग्निश्चीयते इत्यभिप्रायः । कीदृशाः । यज्ञियानां यज्ञार्हाणां देवानां मध्ये यज्ञियाः यज्ञयोग्याः देवाः दीप्यमानाः । द्विविधा देवाः हविर्भुज इन्द्रवरुणादयः शरीरनिर्वाहकाः प्राणापानादयश्च । दीव्यन्तीति व्युत्पत्त्या उभयेऽप्येते यज्ञियाः तत्रेन्द्रादयो यज्ञे पूज्यवाद् यज्ञियाः प्राणादयस्तु यज्ञेन पूजकत्वाद्यज्ञियाः ॥१३॥ चतुर्दशी। ये दे॒वा दे॒वेष्वधि॑ देव॒त्वमाय॒न् ये ब्रह्म॑णः पुर ए॒तारो॑ अ॒स्य । येभ्यो॒ न ऋ॒ते पव॑ते॒ धाम॒ किञ्च॒न न ते दि॒वो न पृ॑थि॒व्या अधि॒ स्नुषु॑ ।। १४ ।। उ० ये देवा देवेषु अधि उपरि अधिष्ठातृत्वेन । देवत्वं देवभावम् उपायन् उपगताः । ये ब्रह्मणः पुरएतारो अस्य ये च ब्रह्मणः 'अयमग्निर्ब्रह्म तस्यैते पुरएतारः' इति श्रुतिः । प्राणा हि प्राणिनः पुरएतार एव । येभ्यश्च प्राणेभ्यः नऋते वियोगे। पवते वर्तते । धाम स्थानं जन्म वा । किंचन न किंचिदपीत्यभिप्रायः । य इत्थंभूताः प्राणा देवाः क्व पुनस्त आसते । न ते दिवः द्युलोकस्याश्रयणीयेषु प्रदेशेषु । नच पृथिव्या आश्रयणीयेषु प्रदेशेषूपलभ्यन्ते । अधिस्नुषु 'स्नु प्रक्षरणे' । प्रस्रावीणि स्रोतांसि चक्षुरादीनि प्राणायतनानि तेषूपलभ्यन्ते । स हि तेषां विशिष्टः प्रदेशः ॥ १४ ॥ म० ये देवाः प्राणा देवेष्विन्द्रादिषु अधिष्ठातृत्वेन देवत्वमायन् प्राप्ताः इन्द्रादीनामपि प्राणा देवाः । ये अस्य ब्रह्मणः जीवस्य पुरएतारः पुरोऽग्रे यन्तीति पुरएतारः 'इण् गतौ' इत्यस्मात् ‘ण्वुल्तृचौ' (पा. ३ । १ । १३३ ) इति तृच्प्रत्ययः । 'प्राणा हि प्राणिनां पुरःसराः अयमग्निर्ब्रह्म तस्मै ते पुरएतारः' ( ९ । २ । १५) इति श्रुतेः । प्राणैर्विना चीयमानोऽग्निर्निर्वोढुं न शक्यते । किंच येभ्य ऋते यान् प्राणान् विना किंचन धाम किमपि शरीरं न पवते 'पवङ् गतौ' न चेष्टते । इत्थंभूता ये प्राणा देवास्ते पुनः क्वासते तत्राह । न त इति । ते प्राणरूपा देवाः न दिवः । षष्ठ्यौ सप्तम्यर्थे । दिवि स्वर्गे न सन्ति । पृथिव्याः पृथिव्यां भूमावपि न नैव । 'ते दिवि न पृथिव्यां यदेव प्राणभृत्तस्मिंस्ते' (९ । २ । १।१।१५) इति श्रुतेः । यद्वा दिवः प्रदेशेषु न पृथिव्याः प्रदेशेषु न किं तर्हि स्नुषु अधि 'स्नु प्रक्षरणे' नुवन्ति क्षरन्ति स्नूनि स्रोतांसि चक्षुरादीनि प्राणायतनानि तेषु अधिश्रित्य वर्तन्ते तेषूपलभ्यन्ते तेषां स विशिष्टः प्रदेशः ॥ १४ ॥ पञ्चदशी। प्रा॒ण॒दा अ॑पान॒दा व्या॑न॒दा व॑र्चो॒दा व॑रिवो॒दाः । अ॒न्याँस्ते॑ अ॒स्मत्त॑पन्तु हे॒तय॑: पाव॒को अ॒स्मभ्य॑ᳪं᳭ शि॒वो भ॑व ।। १५ ।। उ० अवरोहति । प्राणदाः आग्नेयी बृहती पङ्क्तिर्वा । यस्त्वं प्राणदाः अपानदाः व्यानदा वर्चोदाः अन्नस्य दातासि। वरिवोदाः वरिवो धनं तस्य दातासि तं त्वां ब्रवीमि । अन्यांस्ते अस्मदिति व्याख्यातम् ॥ १५ ॥ म० 'प्राणदा इत्यवरोहति' ( का० १८ । ३ । ८) । प्रोक्षणानन्तरमग्नेरवतरतीत्यर्थः । अग्निदेवत्या बृहती पतिर्वा ; अष्टत्रिंशदक्षरत्वाद्विकल्पः । हे अग्ने, ते तव हेतयो ज्वाला अस्मदन्यान् तपन्तु । त्वं चास्माकं पावकः शिवश्च भव । कीदृशस्त्वं । प्राणदाः प्राणान् यजमानाय ददातीति प्राणदाः । अपानं ददातीत्यपानदाः । व्यानं सर्वशरीरसंचारिवायुं ददातीति व्यानदाः । वर्चो बलं ददातीति वर्चोदाः । वरिवो धनं ददातीति वरिवोदाः ॥ १५॥ [https://sa.wikisource.org/s/eyj षोडशी]। अ॒ग्निस्ति॒ग्मेन॑ शो॒चिषा॒ यास॒द्विश्वं॒ न्यत्रिण॑म् । अ॒ग्निर्नो॑ वनते र॒यिम् ।। १६ ।। उ० पञ्चगृहीतं जुहोति । अग्निस्तिग्मेन । आग्नेयी गायत्री । अग्निः तिग्मेन । तिग्मं तेजतेरुत्साहकर्मणः । | उत्साहवता शोचिषा दीप्त्या यासत् । 'यस उपक्षये' उप क्षयति । विश्वं सर्वं न्यत्रिणम् नितरामत्रिणमत्तारं खादकम् उपद्रवकारिणम् । अग्निश्च नः अस्मभ्यं वनते । वनतिर्दानार्थः । ददाति रयिं धनम् ॥ १६ ॥ । म० 'पञ्चगृहीतं जुहोत्यग्निस्तिग्मेनेत्यृचा' ( का० १८ । ३ । १२ )। शालायामागत्य पञ्चगृहीतमाज्यं शालाद्वार्येऽग्नौ जुहोति । आग्नेयी गायत्री भरद्वाजदृष्टा । अग्निः विश्वं सर्वमत्त्रिणं राक्षसं नियासत् नितरां क्षीणं करोतु 'यास उपक्षये' लेट् 'इतश्च लोपः परस्मैपदेषु' (पा० ३ । ४ । ९७ ) इतीकारलोपः । अत्र अदनं भक्षणमस्यास्तीत्यत्त्री भक्षकस्तम् । केन तिग्मेन शोचिषा तीक्ष्णेन तेजसा 'तिग्मं तेजतेरुत्साहकर्मणः' ! ( निरु० १० । ६ ) इति यास्कः । किंच अग्निर्नोऽस्मभ्यं रयिं धनं वनते ददातु । वनतिर्दानार्थः ॥ १६ ॥ सप्तदशी। य इ॒मा विश्वा॒ भुव॑नानि॒ जुह्व॒दृषि॒र्होता॒ न्यसी॑दत् पि॒ता न॑: । स आ॒शिषा॒ द्रवि॑णमि॒च्छमा॑नः प्रथम॒च्छदव॑राँ॒२ आ वि॑वेश ।। १७ ।। उ० षोडशगृहीतं जुहोति । य इमा विश्वा । पञ्चदशभिर्वैश्वकर्मणीभिस्त्रिष्टुब्भिः । कल्पान्तरीणं यजमानं ज्ञानकर्मसमुच्चयकारिणं विश्वकर्मभावमात्मत्वेनोपासकं तदुपासकत्वेनैवापक्षपितकल्मषं कल्पादावभिव्यज्यमानं धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्ययुक्तं सुप्तप्रतिबुद्धन्यायेनापरोक्षज्ञानमात्मत्वेनापगतः प्रजासृजमानमृषिः पश्यन्नाचष्टे य इमा विश्वा भुवनानि जुह्वदिति । यः इमानि विश्वानि भुवनानि भूतजातानि । आत्मनि जुह्वत् आत्मत्वेन पश्यन् । ऋषिः साक्षात्कृतधर्मा । होता आह्वाता देवानां कल्पादौ न्यसीदत् निषण्णः । पिता पाता नः अस्मत्प्रभृतीनाम् । स एव ऋषिर्मनुष्यादिभावमुपगतः सन् । यज्ञसंबन्धिन्या आशिषा द्रविणं यज्ञफलम् इच्छमानः । प्रथमच्छत् प्रथमच्छादकः । प्रथमो मूर्तशरीरग्राही अवरान् द्विपदचतुष्पदस्थावरादीन् । आविवेश आविष्टो विपरिणामतः ॥ १७ ॥ म० 'षोडशगृहीतार्धमनुवाकशेषेण' ( का० १८ । ३ । १२ ) । पञ्चगृहीतहोमानन्तरं षोडशगृहीतमाज्यं जुह्वां कृत्वा तस्यार्धमनुवाकशेषेण शालाद्वार्ये एव जुहोति । अनुवाकशेषश्च य इमा विश्वेत्यारभ्य विहव्यो यथासदित्यन्तोऽष्टर्च इत्यर्थः । भुवनपुत्र विश्वकर्मदृष्टा विश्वकर्मदेवत्याः षोडश त्रिष्टुभः । प्रजाः संहरन्तं सृजन्तं विश्वकर्माणं पश्यन्नृषिः कथयति । यो विश्वकर्मा इमा इमानि विश्वा विश्वानि सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि जुह्वत् संहरन्सन् न्यसीदत् निषण्णः स्वयं स्थितवान् । कीदृशः । ऋषिः अतीन्द्रियद्रष्टा सर्वज्ञः । होता संहाररूपस्य होमस्य कर्ता । नोऽस्माकं प्राणिनां पिता जनकः । प्रलयकाले सर्वलोकान् संहृत्य यः परमेश्वरः स्वयमेक एवासीदित्यर्थः । तथा चोपनिषदः 'आत्मा वा इदमेक एवासीदित्यर्थः। तथा चोपनिषदः आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीन्नान्यत्किंचन मिषत् सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्' इत्याद्याः । स तादृशः परमेश्वरः आशिषाभिलाषेण 'बहुः स्यां प्रजायेय' इत्येवंरूपेण पुनःसिसृक्षारूपेण द्रविणमिच्छमानः जगद्रूपं धनमपेक्षमाणः अवरानभिव्यक्तोपाधीनाविवेश जीवरूपेण प्रविष्टः । कीदृशः । प्रथमच्छत् प्रथममेकमद्वितीयं स्वरूपं छादयतीति प्रथमच्छत् । छादयतेः क्विपि ह्रस्वः । उत्कृष्टं रूपमावृण्वन्सन् प्रविष्टः । इच्छमान इतीषेरात्मनेपदमार्षम् । ‘सोऽकामयत बहुःस्यां प्रजायेय स तपोऽतप्यत स तपस्तप्त्वा इदᳪं᳭ सर्वमसृजत यदिदं किंच तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्' इत्यादिश्रुतेः ॥ १७ ॥ अष्टादशी। किᳪं᳭ स्वि॑दासीदधि॒ष्ठान॑मा॒रम्भ॑णं कत॒मत्स्वि॑त्क॒थाऽऽसी॑त् । यतो॒ भूमिं॑ ज॒नय॑न् वि॒श्वक॑र्मा॒ वि द्यामौर्णो॑न्महि॒ना वि॒श्वच॑क्षाः ।। १८ ।। उ० एवं विश्वकर्माद्वैतमुक्त्वा अथेदानीं यथा जगत्सृजति तत्प्रश्नप्रतिप्रश्नाभ्यामाह । किᳪं᳭स्वित् । स्वित् वितर्के। किं पुनरासीत् अधिष्ठानम् । अधितिष्ठन्त्यस्मिन्नित्यधिष्ठानमधिकरणं विश्वकर्मणा द्यावापृथिव्यौ सृष्टे । अधिष्ठानरहिता इदानीं जनाः कर्तारो न किंचिदपि कुर्वाणा दृश्यन्ते । आरम्भणं कतमत्स्वित् आरभ्यते अस्मात् इत्यारम्भणं प्रकृतिद्रव्यम् मृद्द्रव्यमिव घटादीनां कथमासीत् । कथासीत् कथंभूता च तत्र क्रिया आसीत् । चक्रसूत्रसलिलादिभिर्हि घटादयो निष्पाद्यन्ते । यतो भूमिं जनयन्विश्वकर्मा यतो यदेत्यर्थः । यथा भूमिं द्यां च जनयन् विश्वकर्मा विद्यामौर्णोत् । 'ऊर्गुञ् आच्छादने' आच्छादितवान् । द्यां पृथिवीं चेत्यध्याहारः । महिना महाभाग्येन ऐश्वर्येण । विश्वचक्षाः सर्वतोदर्शनः अतीतानागतवर्तमानकालानां युगपत् ज्ञाता ॥ १८॥ म० अथेश्वरो यथा जगत्सृजति तत्प्रश्नोत्तराभ्यामाह । लोके हि घटादिचिकीर्षुः कुलालो गृहादिकं स्थानमधिष्ठाय मृद्रूपेणारम्भकद्रव्येण च चक्राद्युपकरणैर्घटादि निष्पादयति ईश्वरस्य तदाक्षिप्यते । स्विदिति वितर्के । द्यावाभूमी सृजतो विश्वकर्मणोऽधिष्ठानं किमासीत् । अधितिष्ठत्यस्मिन्नित्यधिष्ठानं निवासस्थानम् । अद्यतना निरधिष्ठानाः किमपि न कुर्वन्ति । स्विदिति वितर्के । आरम्भणं कतमत् किमासीत् । आरभ्यतेऽनेनेत्यारम्भणमुपादानकारणं मृदिव घटानाम् । कथा क्रिया च किंप्रकारासीत् निमित्तकारणमपि किमासीदित्यर्थः । 'था हेतौ च छन्दसि' (पा० ५। ३ । २६) इति किमः थाप्रत्ययः । दण्डचक्रसलिलसूत्रादिभिर्घटादयो निष्पद्यन्ते तत्स्थानीयं किमासीत् । यतो यस्मिन् काले विश्वकर्मा भूमिं द्यां स्वर्गं च जनयन् सन् महिना महिम्ना स्वसामर्थ्येन वि और्णोत् सृष्टे द्यावापृथिवी आच्छादितवान् । 'ऊर्णुञ् आच्छादने' लङ् उपसर्गव्यवधानमार्षम् 'व्यवहिताश्च' (पा. १।४ । ८२) इति वचनात् । कीदृशः। विश्वचक्षाः विश्वं चष्टे स विश्वचक्षाः सर्वद्रष्टा अतीतानागतवर्तमानकालानां युगपद्द्रष्टा अनन्यशक्तिरित्यर्थः ॥ १८॥ एकोनविंशी। वि॒श्वत॑श्चक्षुरु॒त वि॒श्वतो॑मुखो वि॒श्वतो॑बाहुरु॒त वि॒श्वत॑स्पात् । सं बा॒हुभ्यां॒ धम॑ति॒ सं पत॑त्रै॒र्द्यावा॒भूमी॑ ज॒नय॑न् दे॒व एक॑: ।। १९ ।। उ०. अत्रोत्तरं ददाति । विश्वतश्चक्षुः सर्वतश्चक्षुः । उत विश्वतोमुखः अपिच सर्वतोमुखः । विश्वतोबाहुः | उत विश्वतस्पात् अपिच सर्वतः पादः । संधमति बाहुभ्याम् । धमतिर्गत्यर्थः । संगमयति बाहुभ्यां संगच्छेत् वा । संपतत्रैः संगच्छते पतत्रैः पद्भिः । ऐश्वर्ययोगाद्बहवोऽपि पादाः संभवन्ति । द्यावाभूमी जनयन्देव एक अद्वितीयः ॥ १९॥ म० उत्तरमाह । एकोऽसहायो देवः विश्वकर्मा द्यावाभूमी जनयन्सन् बाहुभ्यां बाहुस्थानीयाभ्यां धर्माधर्माभ्यां संधमति । धमतिर्गत्यर्थः । संगच्छते संयोगं प्राप्नोति पतत्रैः पतनशीलैः अनित्यैः पञ्चभूतैश्च संगच्छते धर्माधर्मरूपैर्निमित्तैः पञ्चभूतरूपैरुपादानैश्च । साधनान्तरं विनैव सर्वं सृजतीत्यर्थः । यद्वा धर्माधर्माभ्यां भूतैश्च संधमति संगमयति जीवान् । णिजन्तत्वं ज्ञेयम् । कीदृशः । विश्वतश्चक्षुः विश्वतः सर्वतश्चक्षूंषि यस्य सः । विश्वतोमुखः विश्वतो मुखानि यस्य । विश्वतोबाहुः विश्वतो बाहवो भुजा यस्य । उतापि च विश्वतः पादा यस्य सः। ‘पादस्य लोपोऽहस्त्यादिभ्यः' (पा० ५। ४ । १३८ ) इति पादस्यान्त्यलोपः । परमेश्वरस्य सर्वप्राण्यात्मकवाद्यस्य यस्य प्राणिनो ये चक्षुरादयस्ते तदुपाधिकस्य परमेश्वरस्यैवेति सर्वत्र चक्षुरादयः संपद्यन्त इत्यर्थः ॥ १९॥ विंशी। किᳪं᳭स्वि॒द्वनं॒ क उ॒ स वृ॒क्ष आ॑स॒ यतो॒ द्यावा॑पृथि॒वी नि॑ष्टत॒क्षुः । मनी॑षिणो॒ मन॑सा पृ॒च्छतेदु॒ तद्यद॒ध्यति॑ष्ठ॒द्भुव॑नानि धा॒रय॑न् ।। २० ।। उ० किᳪं᳭ स्वित् । अयमपि मन्त्रः प्रश्नरूपेण । किं पुनस्तद्वनं कश्च स वृक्षः आस अभूत् । यतः द्यावापृथिवी निः ततक्षुः। तक्षतिः करोतिकर्मा । बहुवचनं पूजार्थम् । यस्मात् वृक्षात् द्यां च पृथिवीं च निष्कृष्य चकार । यदि हि वनं वृक्षो वा भवेत् तदा एवमप्याशङ्केत । तक्षाणो हि वृक्षाच्चमसादीन्निष्कर्षयन्ति अयं त्वात्मारम्भण ऊर्णनाभिवदित्यभिप्रायः । विस्मित ऋषिर्द्वितीयं प्रश्नं करोति । हे मनीषिणो मेधाविनः, मनसा पर्यालोच्य पृच्छत । इत् उ तत् एतदपीति पदत्रयस्यार्थः । यदत्र यद्यर्थः । यदि अध्यतिष्ठत् यत् भुवनानि भूतजातानि सह द्यावापृथिवीभ्यां धारयन् उपरिष्टादास्ते २० म० पुनरपि प्रश्नः । स्विदिति वितर्के । तद्वनं किमास बभूव । उ अपिच स वृक्षः कः आस । यतो वनाद्वृक्षाच्च विश्वकर्मा द्यावापृथिवी निष्टतक्षुः निस्ततक्ष निस्तक्ष्यालंकृतवान् । वचनव्यत्ययः । नहि तादृशं वनं वृक्षो वा संभवति । लोके हि गृहादिनिर्माणमिच्छन् कस्मिंश्चिद्वने कंचिद्वृक्षं छित्त्वा तक्षणादिना स्तम्भादिकं करोति इह तन्नास्तीत्यर्थः । किंच हे मनीषिणः विद्वांसः, मनसा पर्यालोच्य तत् इत् उ तदपि यूयं पृच्छत । तत्किम् । भुवनानि धारयन् सन् विश्वकर्मा यदध्यतिष्ठत् यत् स्थानमधिष्ठितवान् तदपि पृच्छत । कुम्भकारादिर्गृहादिकमधिष्ठाय घटादि करोति तदधिष्ठानमपि पृच्छत ऊर्णनाभिवदयमात्मारम्भण इति भावः ॥२०॥ एकविंशी। या ते॒ धामा॑नि पर॒माणि॒ याऽव॒मा या म॑ध्य॒मा वि॑श्वकर्मन्नु॒तेमा । शिक्षा॒ सखि॑भ्यो ह॒विषि॑ स्वधावः स्व॒यं य॑जस्व त॒न्वं॒ वृधा॒नः ।। २१।। उ० या ते यानि ते तव धामानि स्थानानि परमाणि उत्कृष्टानि । यावमा यानि चावमानि कनीयांसि । या मध्यमा यानि च मध्यमानि । हे विश्वकर्मन् , उतेमा अपिच इमानि यानि प्रत्यक्षत उपलभ्यन्ते तेभ्यो द्रव्यमुपादाय शिक्षा सखिभ्यो देहि । समानख्यानेभ्यो यजमानेभ्यः हविषि अभ्युद्यति हे स्वधावः अन्नवन् , क उपकार इति चेत् । नोत्सहे वक्तुमहं त्वां यज इति । को हि नाम मनुष्यस्त्वां यष्टुं समर्थोऽत एवं ब्रवीमि । स्वयं यजस्व तन्वं शरीरं वावृधानः वर्धयमानः ॥ २१ ॥ म० हे विश्वकर्मन्, हे स्वधावः, स्वधान्नमस्यास्तीति स्वधावान् तत्संबुद्धौ हे स्वधावः, 'मतुवसो रुः संबुद्धौ छन्दसि' (८।३।१) इति रुः । हे हविर्लक्षणान्नवन् , ते तव यानि परमाणि उत्कृष्टानि धामानि, या यानि अवमा अवमानि कनीयांसि धामानि, उतापि च या यानि मध्यमा धामानि इमा इमानि पूर्वोक्तानि त्रिविधानि धामानि सखिभ्यो यजमानेभ्यः शिक्ष देहि । 'द्व्यचोऽतस्तिङः' (पा० ६ । ३ । १३५) इति संहितायां शिक्षपदस्य दीर्घः । क उपकार इति चेत् हविषि यजमानसंबन्धिन्युपस्थिते सति तन्वं स्वशरीरं वृधानः वर्धयन् सन् स्वयं यजस्व । वयं यजाम इति कथं वक्तुं शक्यम् । मनुष्यः कस्त्वां यष्टुं समर्थोऽत एवं ब्रवीमि स्वयं यजस्व । वर्धतेः शानचि व्यत्ययेन शपो लुक् । वृधानः तन्वमित्यत्र ‘वा छन्दसि' (पा० ६ । १ । १०६) इति पूर्वरूपाभावे यणादेशः ॥२१॥ द्वाविंशी। विश्व॑कर्मन् ह॒विषा॑ वावृधा॒नः स्व॒यं य॑जस्व पृथि॒वीमु॒त द्याम् । मुह्य॑न्त्व॒न्ये अ॒भित॑: स॒पत्ना॑ इ॒हास्माकं॑ म॒घवा॑ सू॒रिर॑स्तु ।। २२ ।। उ० विश्वकर्मन् हे विश्वकर्मन् , मदीयेन हविषा वावृधानः वर्धयमानः उपसंजातहर्षः सन् मदीये यज्ञे । स्वयमेव यजस्व मदनुग्रहाय पृथिवीम् । पृथिव्याश्रयाणि भूतानि । उत द्याम् अपिच द्युलोकाश्रयाणि भूतानि । किंच त्वत्प्रसादादिनास्माकं मुह्यन्तु मोहमुपगच्छन्तु । अन्ये अभितः अवस्थिताः सन्तः सपत्नाः परिपन्थिनः । किं त्वत्प्रसादादेव इह अस्माकं मघवा धनवानिन्द्रः । सूरिः पण्डितः अस्तु । आत्मज्ञानोपदेशकः ॥ २२॥ म० हे विश्वकर्मन् , हविषा मद्दत्तेन वावृधानः वर्धमानो जातहर्षः सन् मम यज्ञे पृथिवीं पृथिव्याश्रितानि भूतानि उतापि च द्यां द्युलोकाश्रितानि भूतानि स्वयं यजस्व मदनुग्रहाय । किंच त्वत्प्रसादादन्येऽभितः स्थिताः सपत्नाः शत्रवो मुह्यन्तु मोहं प्राप्नुवन्तु । किंच इह यज्ञे मघवा इन्द्रोऽस्माकं सूरिः पण्डित आत्मज्ञानोपदेशकोऽस्तु ॥ २२ ॥ त्रयोविंशी। वा॒चस्पतिं॑ वि॒श्वक॑र्माणमू॒तये॑ मनो॒जुवं॒ वाजे॑ अ॒द्या हु॑वेम । स नो॒ विश्वा॑नि॒ हव॑नानि जोषद्वि॒श्वश॑म्भू॒रव॑से सा॒धुक॑र्मा ।। २३ ।। उ० वाचस्पतिम् व्याख्यातम् ॥ २३ ॥ म०. द्वे ऋचौ व्याख्याते (अध्या० ८ क० ४५ । ४६) ॥ २३ ॥ २४ ॥ चतुर्विंशी। विश्व॑कर्मन् ह॒विषा॒ वर्ध॑नेन त्रा॒तार॒मिन्द्र॑मकृणोरव॒ध्यम् । तस्मै॒ विश॒: सम॑नमन्त पू॒र्वीर॒यमु॒ग्रो वि॒हव्यो॒ यथाऽस॑त् ।। २४ ।। उ० विश्वकर्मन्हविषेत्यपि व्याख्यातम् ॥ २४ ॥ पञ्चविंशी।। चक्षु॑षः पि॒ता मन॑सा॒ हि धीरो॑ घृ॒तमे॑ने अजन॒न्नम्न॑माने । य॒देदन्ता॒ अद॑दृहन्त॒ पूर्व॒ आदिद् द्यावा॑पृथि॒वी अ॑प्रथेताम् ।। २५ ।। उ० चक्षुषः पिता । अत्र द्वितीयोऽर्धर्चः प्रथमं व्याख्यायते यच्छब्दयोगात् । यदा इत् । इच्छब्द एवार्थे । यदैव अन्ता। अन्तानिति द्वितीया । द्यावापृथिव्योः । अददृहन्त । दृंहतेरेतद्रूपम् । दृढीकृतवन्तः के । ये पूर्व ऋषयः वसिष्ठप्रभृतयः । आत् । अथेत्यर्थः । अथानन्तरम् द्यावापृथिव्यौ अप्रथेताम् पृथिव्यौ अभूताम् । ततोऽनन्तरम् । चक्षुषः पिता। चक्षुर्नामऋषिः तस्य पिता प्राणः प्रजया स्तूयते । मनसा हि धीरः मनसा च धीमान् । घृतमेने अजनत् घृतमुदकम् एने द्यावापृथिव्यौ प्रति । अजनत् जगदनुग्रहाय । नम्नमाने नममाने च । विष्कम्भयन्निति शेषः॥ २५ ॥ म० 'चक्षुषः पितेत्यपरमनुवाकेन' (का. १८ । ३ । १३)। अष्टर्चेन षोडशगृहीतस्यापरमर्धं जुहोतीत्यर्थः । यदा इत् यदैव पूर्वे वसिष्ठादयो मुनयः अन्ताः । विभक्तिव्यत्ययः अन्तान् द्यावाभूम्योरन्तप्रदेशानददृहन्त दृढीकृतवन्तः । दृंहते रूपम् । आत् इत् आत् अनन्तरवाची इदेवार्थे । अनन्तरमेव द्यावाभूमिदार्ढ्यानन्तरमेव द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अप्रथेतां पृथू अभूताम् । तदा द्यावापृथिवीप्रथनानन्तरं चक्षुषः पिता चक्षुरादीन्द्रियाणां पालको विश्वकर्मा मनसा धीरः सन् हि निश्चितमेने एते द्यावापृथिव्यौ प्रति घृतमुदकमजनदजनयत् । 'छन्दस्युभयथा' (पा० ३ । ४ । ११७) इत्यार्धधातुकत्वाच्छपि णिचो लोपः । रोदस्योर्दार्ढ्ये वृष्टिं कुरुत इत्यर्थः । किं कुर्वन् । नम्नमाने नममाने द्यावापृथिव्यौ स्तम्भयन्निति शेषः । जगदनुग्रहाय रोदसी स्तम्भयन्नित्यर्थः । नमतेः शानचि नुगागमश्छान्दसः ॥ २५ ॥ षड्विंशी। वि॒श्वक॑र्मा॒ विम॑ना॒ आद्विहा॑या धा॒ता वि॑धा॒ता प॑र॒मोत स॒न्दृक् । तेषा॑मि॒ष्टानि॒ समि॒षा म॑दन्ति॒ यत्रा॑ सप्त ऋ॒षीन् प॒र एक॑मा॒हुः ।। २६ ।। उ० विश्वकर्मा विमनाः । विश्वभूतमनाः आत् विहाय । अपिच महान् व्यापकः । धाता धारयिता । विधाता विदधाति कर्माणि । परमोत संदृक् परमश्च संद्रष्टा भूतानाम् । तेषामिष्टानि हविषा मदन्ति येषां भूतानां विश्वकर्मा द्रष्टा तेषां भूतानां मध्ये यानि दृष्टानि अभिमतानि दमदानदयादिभिर्युक्तानि । तानि इषा अन्नेन आहुतिरसभूतेन संमोदन्ते । सर्वद्वन्द्ववियुक्तानि भूतानि संमोदन्ते । यत्र यस्मिन्प्रदेशे सप्तऋषीन् विश्वकर्मणः प्राणभूतान् वसिष्टप्रभृतीन् । परः परेण विश्वकर्मणा एकमाहुः एकं भवति । स हि साध्यानां लोकः तेऽपि विश्वकर्मत्वं प्रार्थयन्ति ॥ २६ ॥ म० यत्र यस्मिन् लोके सप्तऋषीन् सप्त च ते ऋषयश्च सप्तऋषयः 'ऋत्यकः' (पा० ६। १ । १२८) इति सन्ध्यभावः । तान् परः विभक्तेः सुः । परेण विश्वकर्मणा सह एकमाहुः एकीभूतान् बुधा वदन्ति । यत्र लोके सप्तर्षयो विश्वकर्मणा सहैकत्वं प्राप्ताः तत्र लोके तेषां पुंसामिष्टानि अभिलषितानि वस्तूनि इषा अन्नेन आहुतिरसभूतेन सह संमदन्ति संमोदन्ते सम्यक् मोदयुक्तानि पुष्टानि भवन्ति । ते विश्वकर्मलोके इष्टभोगान् प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । तेषां केषाम् । | विश्वकर्मा येषां संदृक् सम्यक् पश्यतीति संदृक् सम्यग्द्रष्टा । विश्वकर्मदृष्टाः सुखिनो भवन्त्वित्यर्थः । कीदृशो विश्वकर्मा । विमनाः विशिष्टं मनो यस्य स तथा विभूतमनाः । सर्वकर्मज्ञ इत्यर्थः । आत् अपिच विहायाः नभोवद्व्यापकः । यद्वा विशेषेण जहाति त्यजति विहायाः संहर्ता । धाता धारयिता पोष्टा स्थितिकर्ता । विधाता उत्पादकः । उत अपि परमः सर्वेभ्य उत्कृष्टः । विभक्तेराकारः । एवंविधो विश्वकर्मा येषां द्रष्टा ते मुच्यन्ते भक्तानेव पश्यति तस्माद्भक्तिः कार्येत्यर्थः ॥ २६ ॥ सप्तविंशी। यो न॑: पि॒ता ज॑नि॒ता यो वि॑धा॒ता धामा॑नि॒ वेद॒ भुव॑नानि॒ विश्वा॑ । यो दे॒वानां॑ नाम॒धा एक॑ ए॒व तᳪं᳭ स॑म्प्र॒श्नं भुव॑ना यन्त्य॒न्या ।। २७ उ० यो नः योऽस्माकम् पिता पाता जनिता जनयिता यश्च विधाता विधारणहेतुः । यश्च धामानि स्थानानि वेद जातानि भुवनानि भूतजातानि विश्वा विश्वानि । यश्च देवानां नामधा नामानि दधाति करोति । नामच पितैव करोति । यश्च एक एव अद्वितीयः। तं विश्वकर्माणं संप्रश्नयितुम् भुवना भूतजातानि । आयन्ति आगच्छन्ति । अन्या अन्यानि च स एव स्वाधिकारेषु नियुङ्क्तेत्यभिप्रायः ॥ २७ ॥ म० यो विश्वकर्मा नोऽस्माकं पिता पालकः जनिता जनयिता उत्पादकः । 'जनिता मन्त्रे' (पा० ६ । ४ । ५३) इति निपातः । यो विधाता विशेषेण धारकः सेतुः यश्च विश्वा विश्वानि सर्वाणि धामानि स्थानानि भुवनानि भूतजातानि च वेद जानाति । यश्च एकोऽद्वितीय एव सन् देवानां बहूनां नामधाः नामानि दधाति करोतीति नामधाः । नाम च पितैव करोति । तस्मादन्या अन्यानि भुवना भुवनानि भूतजातानि संप्रश्नं सम्यक् प्रश्नो यस्यां क्रियायां यथा तथा तं विश्वकर्माणं यन्ति गच्छन्ति प्रलयकाले एकत्वं प्राप्नुवन्ति । यद्वा संप्रश्नं सम्यक् प्रष्टुं स्वाधिकारप्रश्नं कर्तुं भुवनानि यं यन्ति स एव स्वाधिकारेषु नियुङ्क्त इति भावः ॥ २७ ॥ अष्टाविंशी। त आय॑जन्त॒ द्रवि॑ण॒ᳪं᳭ सम॑स्मा॒ ऋष॑य॒: पूर्वे॑ जरि॒तारो॒ न भू॒ना । अ॒सूर्ते॒ सूर्ते॒ रज॑सि निष॒त्ते ये भू॒तानि॑ स॒मकृ॑ण्वन्नि॒मानि॑ ।। २८ ।। उ० त आयजन्त । अत्र द्वितीयोर्धर्चः प्रथमं व्याख्यायते । यच्छब्दयोगात् असूर्ते असुसमीरिते। असुः प्राणः सप्त दश कलिङ्गयुक्तावात्मानः सूर्ते सुष्ठुसमीरिते रजस्यन्तरिक्षलोके । निषत्ते निर्गतसत्ताके निरालम्बने । 'नसत्तनिषत्तानुत्त-' इत्यादिना निपातनम् । यत्र स्थिताः सन्तः ये भूतानि समकृण्वन् कृतवन्तः । इमानि ते आयजन्त । यजतिर्दानार्थः । आभिमुख्येन दत्तवन्तो द्रविणं धनमुदकलक्षणं जीवनाय । सम् अस्मै संगत्य अस्मै भूतग्रामाय । ऋषयः पूर्वे वसिष्ठप्रभृतयः। जरितारः स्तोतारः । नभूना नात्यन्तं बहुयुक्त्या कामवर्षित्वेनेत्यर्थः । ये वसिष्ठादयो भूतानि सृजन्ति त एवोदकदानेन जीवन्तीति समस्तार्थः ॥ २८ ॥ म० ते पूर्वे ऋषयो विश्वकर्मसृष्टा वसिष्ठाद्या अस्मै भूतग्रामाय द्रविणं धनं जललक्षणं समायजन्त सम्यक् आभिमुख्येन ददुः द्रविणं भोगजातं वा । यजतिर्दानार्थः । कथं दुदुः। न भूना न भूम्ना न बाहुल्येन । मलोपश्छान्दसः । किंतु युक्त्या कामवर्षित्वेनेत्यर्थः । कीदृशाः । जरितारः स्तोतारः । ते के । ये ऋषय इमानि भूतानि समकृण्वन् । स्वादेः करोतेर्लङ् । ये वसिष्ठादयस्तानि सृजन्ति त एव उदकदानेन जीवयन्तीत्यर्थः । कीदृशाः । असूर्ते असुभिः सप्तदशावयवैर्लिङ्गशरीरैरीरिता असूर्ताः । असुपूर्वस्य 'ईर गतौ' इत्यस्य छान्दस इडभावो निष्ठायाम् ईकारस्य पूर्वसवर्णदीर्घः जस एकारः । तथा रजसि अन्तरिक्षलोके निषत्ते निषत्ताः निषण्णाः स्थिताः जस एकारः । 'लोका रजांस्युच्यन्ते' (निरु० ४ । १९) इति यास्कः । कीदृशे रजसि । सूर्ते सुष्ठु ईरिते प्रेरिते विस्तीर्णे । सुपूर्वस्य ईरधातोर्निष्ठायां पूर्ववत् । 'नसत्तनिषत्त-' (पा० ८ । २।६१) इत्यादिना निपातः ॥ २८ ॥ एकोनत्रिंशी। प॒रो दि॒वा प॒र ए॒ना पृ॑थि॒व्या प॒रो दे॒वेभि॒रसु॑रै॒र्यदस्ति॑ । किᳪं᳭स्वि॒द् गर्भं॑ प्रथ॒मं द॑ध्र॒ आपो॒ यत्र॑ दे॒वाः स॒मप॑श्यन्त॒ पूर्वे॑ ।। २९ ।। उ० परो दिवा । प्रश्नप्रतिप्रश्नरूपा मन्त्राः । परब्रह्मविषयोऽत्र प्रश्नः विभक्तिव्यत्ययबहुलो मन्त्रः । परः सूक्ष्मः दिवा दिवः । परश्च एना अस्याः पृथिव्याः । परश्च देवेभ्यः परश्च असुरेभ्यः यदस्ति । यच्च सदाकालमस्ति तत्परं ब्रह्मेति शेषः । किᳪं᳭ स्वित् स्विच्छन्दो वितर्के । कं पुनर्गर्भं दध्रे धारितवत्य आपः । यत्र गर्भे देवाः संगताः प्रजापतिना अपश्यन्त दृष्टवन्तो जगदिदम् पूर्वे प्रथमजाः । तदुक्तम् 'आपो हवा इदमग्रे सलिलमेवास' इत्यादिना ॥ २९ ॥ म० प्रश्नोत्तररूपा मन्त्राः । ब्रह्मविषयप्रश्नः । विभक्तिव्यत्ययबाहुल्यमत्र मन्त्रे । यत् अस्ति हृदीति शेषः । यदीश्वरतत्त्वं हृत्पुण्डरीके अस्ति तत् दिवा परः द्युलोकादपि दूरे तिष्ठति दिवो दुर्ज्ञेयत्वात् । परस्शब्दः सान्तो दूरवाची । एना पृथिव्या अस्याः पृथिव्याः परः पृथिव्या अपि दूरे । देवेभिरसुरैः देवेभ्योऽसुरेभ्यश्च परो दूरे । दूरत्वं विलक्षणत्वम् । सर्वजगद्विलक्षणत्वाद्गुरुशास्त्रविमुखैर्न ज्ञायत इत्यर्थः । किंच स्विदिति वितर्के । आपः प्रथमं कं गर्भं दध्रे दधिरे अधारयन् । धाञो लिटि तङि प्रथमबहुवचनस्य 'लिटस्तझयोरे शिरेच्' इति (पा० ३ । ४ । ८१) इतीरेचि कृते तस्य 'इरयो रे' (पा० ६ । ४ । ७६) इति रे आदेशे तस्य स्थानिवत्त्वात् 'आतो लोप इटि च' (पा० ६ । ४ । ६४) | इत्यालोपे दध्रे इति रूपम् । पूर्वे देवाः प्रथमोत्पन्ना देवाः वसिष्ठादयो यत्र गर्भे समपश्यन्त ददृशुः जगदिति शेषः । यदा स्थूलोऽप्ययं जगदाधारो गर्भरूपो न ज्ञायते तदात्यन्तसूक्ष्मं तत्त्वं न ज्ञायत इति किमु वक्तव्यमिति भावः ॥ २९ ॥ त्रिंशी। तमिद्गर्भं॑ प्रथ॒मं द॑ध्र॒ आपो॒ यत्र॑ दे॒वाः स॒मग॑च्छन्त॒ विश्वे॑ । अ॒जस्य॒ नाभा॒वध्येक॒मर्पि॑तं॒ यस्मि॒न् विश्वा॑नि॒ भुव॑नानि त॒स्थुः ।। ३० ।। उ० तमित् प्रतिप्रश्नः तमिद्गर्भम् । इच्छब्दो निपात आश्चर्यवचनः । तमाश्चर्यभूतं प्रथमं गर्भं दध्रे आपः । यत्र देवाः समगच्छन्त संगताः विश्वे सर्वे । नन्वस्याण्डस्याद्भिः सहितस्य क आधार इत्याशङ्क्याह । अजस्य न जायत इत्यजः। नाभौ मध्ये अधि उपरि । एकमविभक्तमनन्यभूतम् अर्पितं समर्पितम् । यस्मिन्नजे ब्रह्मणि । विश्वानि भुवनानि सर्वाणि भूतजातानि । तस्थुः स्थितवन्ति ब्रह्माण्डाश्रितानि । नतु तस्याप्यन्य आधार इति । स्वप्रतिष्ठं हि परब्रह्म ॥ ३०॥ म. प्रत्युत्तरमाह । आपः प्रथमं तमित् तमेव गर्भं दध्रे | दधिरे । यत्र कारणभूते गर्भे विश्वे सर्वे देवाः समगच्छन्त सङ्गताः संभूय वर्तन्ते । ननु तस्य गर्भस्य को वाधारस्तत्राह । | अजस्य जन्मरहितस्य परमेश्वरस्य नाभावधि नाभिस्थानीयस्य स्वरूपस्य मध्ये एकमविभक्तमनन्यभूतं किंचिद्बीजं गर्भरूपमर्पितं स्थापितं । यस्मिन् बीजे विश्वानि सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि तस्थुः स्थितानि तद्बीजमर्पितम् । तथाच स्मृतिः 'अप एव ससर्जादौ तासु बीजमवासृजत् । तदण्डमभवद्धैमं सूर्यकोटिसमप्रभम्' ( मनु० १।८।९) इति । स एव सर्वाश्रयो न तु तस्याप्यन्य आश्रय इति भावः ॥ ३० ॥ एकत्रिंशी। न तं वि॑दाथ॒ य इ॒मा ज॒जाना॒न्यद्यु॒ष्माक॒मन्त॑रं बभूव । नी॒हा॒रेण॒ प्रावृ॑ता॒ जल्प्या॑ चासु॒तृप॑ उक्थ॒शास॑श्चरन्ति ।। ३१ ।। उ० इदानीं विश्वकर्मा मनुष्याणामुपदेशं ददाति । न तं विदाथ न विदाथ न जानीथ तं परं पुरुषम् । य इमानि भूतजातानि जजान जनयति उपसंहरति च । अतः कराणात् युष्माकं च तस्य च पुरुषस्य । अन्यत् महत् अन्तरं बभूव । पुरुषो जनको यूयं जन्याः । पुरुषो भ्रामको यूयं भ्राम्याः । यदि तु ज्ञात्वात्मत्वेनोपास्यध्वं न संसृतिः स्यादित्यभिप्रायः । एवं प्रत्यक्षानुक्त्वा अथेदानीं परोक्षानभिनयेन दर्शयन्नाह । ये चैते । नीहारेण अविद्यया प्रावृता अवगुण्ठिताः । ये जल्प्या प्रावृताः । पक्षहेतुदृष्टान्तैरात्मज्ञानं जल्पिः । कुतार्किकाभिप्रायमेतत् । ये च असुतृपः असून्प्राणान्तर्पयन्ति असुतृपः अलंकरिष्णवः तैरपि सह महदेवान्तरं बभूव । ये उक्थशासः उक्थानां शंसितारः । उक्थानि च यज्ञे शस्यन्ते अतो यज्वानो गृह्यन्ते । ये यज्ञशीलास्ते पुरुषं प्रति विचरन्ति । ये तु पुरुषविदः ते पुरुष एव भवन्ति । नीहारप्रावृतास्तु नरकयायिनः ॥ ३१ ॥ म० इदानीमुपदिशति । यो विश्वकर्मा इमा इमानि भूतजातानि जजान उत्पादितवान् तं विश्वकर्माणं हे जीवाः, यूयं न विदाथ न जानीथ । 'लेटोऽडाटो' (पा० ३ । ४ । ९४) इत्याडागमः । ननु देवदत्तोऽहं यज्ञदत्तोऽहमिति वयमात्मानं जानीम इति चेत् न । न ह्यहंप्रत्ययगम्यं जैवं रूपं परमेश्वरतत्त्वं किंतु युष्माकमहंप्रत्ययगम्यानां जीवानामन्तरमभ्यन्तरं वास्तवस्वरूपमन्यत् अहंप्रत्ययादतिरिक्तं सर्वावदानं वेद्यमीश्वरतत्त्वं बभूव भवति विद्यते । जीवरूपवत्तदपि कुतो न विद्म इति चेत् भवन्त ईदृशाः चरन्ति प्रवर्तन्तेऽतो न जानीथ । कीदृशाः । नीहारेण प्रावृताः नीहारसदृशेनाज्ञानेनावृतत्वान्न जानीथ यथा नीहारो नात्यन्तमसन् दृष्टेरावरकत्वात् नाप्यत्यन्तं सन् काष्ठाश्मादिवद्रोधयितुमयोग्यत्वात् एवमज्ञानमपि नात्यन्तमसत् ईश्वरतत्त्वावरकत्वात् नापि सत् बोधमात्रनिवर्त्यत्वात् ईदृशेनानिर्वचनीयेनाज्ञानेन भवन्तः सर्वे जीवाः प्रावृताः। न केवलं नीहारेण जल्प्या च प्रावृताः । जल्पनं जल्पिस्तया देवोऽहं नरोऽहं ममेदं गृहं क्षेत्रमित्याद्यनृतजल्पनेन व्याप्ताश्च । किंच असुतृपः असुषु असून् वा तृप्यन्ति असुतृपः केनापि प्रकारेण प्राणान् भूत्वा तावतैव तृप्यन्ति नतु परमेश्वरतत्त्वं विचारयितुं प्रवर्तन्ते । न केवलमैहिकभोगेन तृप्तिः किंतु उक्थशासः परलोकभोगान् संपादयितुं यज्ञेषु उक्थानि शंसन्ति उक्थशासः शस्त्रस्तोतारः । शसेः क्विपि 'अनिदिताम्' (पा० ६ । ४ । २४) इति नलोपः । संहितायां दीर्घः । ऐहिकामुष्मिकभोगप्रवृत्तानामज्ञानमिथ्याज्ञानपराधीनानां भवतां नास्ति तत्त्वज्ञानमित्यर्थः ॥ ३१ ॥ द्वात्रिंशी। वि॒श्वक॑र्मा॒ ह्यज॑निष्ट दे॒व आदिद्ग॑न्ध॒र्वो अ॑भवद् द्वि॒तीय॑: । तृ॒तीय॑: पि॒ता ज॑नि॒तौष॑धीनाम॒पां गर्भं॒ व्य॒दधात् पुरु॒त्रा ।। ३२ ।। उ० विश्वकर्मा हि विश्वकर्मा आदित्यान्तरः पुरुषः अजनिष्ट जातः । देवः दानादिगुणयुक्तः । आत् इत् निपातौ ।। अथानन्तरम् । गन्धर्वः गौर्वाचो धारयिता पृथिव्या वा धारयिता गन्धर्वोऽग्निः गानाद्वा गन्धर्वोऽग्निः । 'अथो आहुः गन्धर्वो अग्निरेवास्यै पृष्ठे सर्वकृत्स्नो मन्यमानोऽगायत् ।' इत्यादिश्रुतिः । अभवत् द्वितीयः सहायाय । तृतीयः पिता पालयिता जनयिता च ओषधीनाम् । पर्जन्यः अभवत् । सचोत्पन्नः सन् अपामाहुतिपरिणामभूतानाम् गर्भं विअदधात् धारयति पुरुत्रा बहूनां त्राता । यद्वा अपां गर्भं विदधाति पृथिव्यां बहुप्रकारम् ॥ ३२ ॥ म०. ब्रह्माण्डमध्यगतानामुत्पत्तिरुच्यते । ब्रह्माण्डमध्ये प्रथमं विश्वकर्मा देवतिर्यगादिजगद्भेदकर्ता सत्यलोकवासी चतुर्मुखो देवः अजनिष्ट आदित्यान्तरपुरुषरूपेण जातः । आत् इत् अनन्तरमेव तदपेक्षया द्वितीयो गन्धर्वः अभवत् उत्पन्नः। गां वाचं पृथिवीं वा धरति गन्धर्वोऽग्निः । गानाद्वा गन्धर्वः 'अथो एवाहुरग्निरेवास्यै पृथिव्यै पृष्ठे सर्वः कृत्स्नो मन्यमानोऽगायत्' इत्यादिश्रुतेः । पिता पालयिता ओषधीनां जनिता उत्पादकः पर्जन्यः । पूर्वोक्तद्वयापेक्षया तृतीयोऽभवत् । स पर्जन्य उत्पन्नः सन्नपामाहुतिपरिणामभूतानां गर्भं व्यदधात् धारयति करोति वा । कीदृशं गर्भं । पुरुत्रा पुरून् बहून् त्रायते रक्षति पुरुत्राः बहूनां रक्षकम् । विभक्तराकारः। बहुप्रकारं वा। वैश्वकर्मणहोमः समाप्तः ॥ ३२ ॥ त्रयस्त्रिंशी। आ॒शुः शिशा॑नो वृष॒भो न भी॒मो घ॑नाघ॒नः क्षोभ॑णश्चर्षणी॒नाम् । सं॒क्रन्द॑नोऽनिमि॒ष ए॑कवी॒रः श॒तᳪं᳭ सेना॑ अजयत् सा॒कमिन्द्र॑: ।। ३३ ।। उ० <ref>आशुः शिशान इत्येतद्‌यात्रारम्भणमुच्यते ।। - अग्निपुराणम् [https://sa.wikisource.org/s/4nn २६०.६९]</ref>आशुः शिशानः अनुवाकः । अप्रतिरथऋषिः । ऐन्द्रोऽप्रतिरथोऽपश्यत् । मर्माणि त इत्यन्तः । आदितो द्वादशैन्द्र्यस्त्रिष्टुभो ब्रह्मा दक्षिणतो जपति । आशुः शीघ्रः। शिशानः। 'शो तनूकरणे' । शिशानो वज्रम् । वृषभो न भीमः वृषभ इव भीमः भीमो बिभ्यत्यस्मादिति । घनाघनः हनहनेत्येव वक्ता । यद्वा घनशरीरः । क्षोभणश्चर्षणीनाम् संचालकः चर्षणीनां मनुष्याणाम् । संक्रन्दनः समाह्वाता संग्रामकारिणाम् । आहूय चानिमिषः अप्रमादी । यद्वा अनिमिषो देवः। एकवीरः एक एवासहायो विक्रान्तः । य ईदृग्गुणविशिष्टः सः स तं बह्व्यः सेनाः अजयत् जयति । साकं सहैव । इन्द्रः ॥ ३३ ॥ म० 'आहवनीये प्रणीयमानेऽप्रतिरथस्स द्वादश ब्रुवन्नग्नौ सर्वत्रैके' (का० ११ । १।९। १०)। अग्नौ चयने इध्ममादीप्याहवनीये चित्यां प्रति नीयमाने ब्रह्माप्रतिरथसूक्तस्य द्वादश ऋचो जपन् दक्षिणतोऽनुगच्छतीति सूत्रार्थः । अप्रतिरथदृष्टा इन्द्रदेवत्या द्वादश त्रिष्टुभः । इन्द्रः शतं सेनाः शतसंख्याकाः शत्रुसेनाः साकं सहैव एकप्रयत्नेनैवाजयत् जयति । कीदृश इन्द्रः । आशुः अश्नुते व्याप्नोति आशुः शीघ्रगामी उण्प्रत्ययः । शिशानः 'शो तनूकरणे' 'बहुलं छन्दसि' (पा० २। ४ । ७६) इति जुहोत्यादित्वाच्छानचि द्वित्वम् । श्यति वज्रं तीक्ष्णीकरोति शिशानः । वृषभो न वृषभ इव भीमः भयंकरः । घनाघनः शत्रूणामतिशयेन घातकः हन हनेति वक्ता वा वृष्टिकर्तृमेघरूपो वा । 'वर्षुकाब्दो घनाघनः' इत्यभिधानात् । चर्षणीनां मनुष्याणां क्षोभणः क्षोभयतीति क्षोभणः क्षोभहेतुः चातकः । संक्रन्दनः सम्यक् क्रन्दनं परभयहेतुर्ध्वनिर्यस्य । यद्वा समाह्वाता शत्रूणाम् । अनिमिषः नास्ति निमेषो यस्य सः देवत्वात् । यद्वा कदाचिदपि निमेषं न करोति । अत्यन्तसावधान इत्यर्थः । एकवीरः एकश्चासौ वीरश्च अन्यनिरपेक्षं शत्रूनेक एव जेतुं समर्थः ॥ ३३ ॥ चतुस्त्रिंशी। सं॒क्रन्द॑नेनानिमि॒षेण॑ जि॒ष्णुना॑ युत्का॒रेण॑ दुश्च्यव॒नेन॑ धृ॒ष्णुना॑ । तदिन्द्रे॑ण जयत॒ तत्स॑हध्वं॒ युधो॑ नर॒ इषु॑हस्तेन॒ वृष्णा॑ ।। ३४ ।। उ० संक्रन्दनेन शब्दकारिणा अनिमिषेण एकचित्तेन अप्रमाद्यता वा । जिष्णुना जयनशीलेन । युत्कारेण 'युध संप्रहारे' अस्य क्विपि युत् । संप्रहारकारिणा दुश्च्यवनेन अप्रच्याव्येन अप्रच्युतस्वभावेन वा । धृष्णुना प्रसहनशीलेन । तदिन्द्रेण जयत । ईदृग्गुणविशिष्टेनेन्द्रेण तज्जयत । दुर्जयमिति शेषः । तच्च सहध्वम् तच्चाभिभवत । हे युधः, 'युध संप्रहारे' इत्यस्यैतत्क्विपि बहुवचनम् । हे योद्धारः । 'पादादावभिमन्त्रितस्य च' इत्यादिरुदात्तः । हे नरः मनुष्याः, इषुहस्तेनेन्द्रेण । वृष्णा सेक्त्रा वर्षणशीलेन वा ॥ ३४ ॥ म० युध्यन्ते ते युधः क्विप् पादादावामन्त्रितस्येति आद्युदात्तः । हे युधो नरो योद्धारो मनुष्याः, इन्द्रेण कृत्वा यूयं तत् परबलं जयत वशीकुरुत । वशीकृत्य च तत् सहध्वम् अभिभवत । विनाशयतेत्यर्थः । कीदृशेनेन्द्रेण । संक्रन्दनेन शब्दकारिणा । अनिमिषेण एकचित्तेन । जिष्णुना जयनशीलेन । युत्कारेण युधं करोतीति युत्कारस्तेन । कर्मण्यण् युद्धकारिणा । दुश्चयवनेन दुःखेन च्यावयितुं शक्यः दुश्चयवनस्तेन अजय्येन धृष्णुना प्रगल्भेन भीतिरहितेन इषुहस्तेन इषवो हस्ते यस्य तेन वारुणाद्यायुधोपेतेन । वृष्णा वर्षतीति वृषा तेन कामानां वर्षकेण ॥ ३४ ॥ पञ्चविंशी। स इषु॑हस्तैः॒ स नि॑ष॒ङ्गिभि॑र्व॒शी सᳪं᳭स्र॑ष्टा॒ स युध॒ इन्द्रो॑ ग॒णेन॑ । स॒ᳪं᳭सृष्ट॒जित्सो॑म॒पा बा॑हुश॒र्ध्युग्रध॑न्वा॒ प्रति॑हिताभि॒रस्ता॑ ।। ३५ ।। उ० स इषुहस्तैः स इन्द्रः इषुहस्तैः योद्धृभिः संसृजति स इषुहस्तानेव योद्धृन् । स निषङ्गिभिः । स एवेन्द्रो निषङ्गिभिः खड्गिभिः संसृजति निषङ्गिण एव योद्धृन् स्वान् । किंच । वशी कान्तः सर्वजनप्रियो वा स्वतन्त्रो वा निगृहीतादिषड्वर्गो वा ईश्वरो वा । स एवेन्द्रो युधः योद्धृन्स्वान् शत्रुगणेन संसृष्टा । किंच संसृष्टजित् संसृष्टाञ्जयति शत्रून् । सोमपाश्च बाहुशर्धी च बाहुबलः संयोगिबलनिरपेक्षः। शर्ध इति बलनाम । उग्रधन्वा उद्यतधनुः । प्रतिहिताभिरस्ता । शत्रुशरीरेषु प्रतिनिहिताभिरिषुभिः इन्द्रः अस्ता क्षेप्तेत्यनुमीयते । लघुसंप्रधानो लक्षपाती चेत्यभिप्रायः ॥ ३५ ॥ म० स इन्द्रोऽस्मानवत्विति शेषः । संस्रष्टा ‘ण्वुल्तृचौ-' (पा. ३ । १ । १३३) इति तृच्प्रत्ययः । युद्धाय संसर्गकर्ता । वशी वशयति रिपूनिति वशी। यद्वा कान्तः जनप्रियः स्वतन्त्रो वा निगृहीतारिषड्वर्गो वा ईश्वरो वा । गणेन रिपुसमूहेनापि सह युधः युध्यतेऽसौ युधः युद्धकर्ता 'इगुपधज्ञा' (पा० ३। १ । १३५) इति कप्रत्ययः । संसृष्टजित् संसृष्टान् युद्धाय सङ्गतान् रिपून् जयति संसृष्टजित् । सोमपाः । सोमं पिबतीति यजमानानां यागेषु सोमपानकर्ता । बाहुशर्धी बाह्वोः शर्धो बलमस्यास्तीति बाहुशर्धी बाहुबलोपेतः । संयोगिनिरपेक्ष इत्यर्थः । शर्ध इति बलनाम । उग्रधन्वा | उग्रमुत्कृष्टं धनुर्यस्य सः । 'धनुषश्च' (पा० ५। ४ । १३१) इत्यनङादेशः । प्रतिहिताभिरस्ता स्वेन धनुषा प्रेरिताभिरिषुभिरस्ता क्षेप्ता 'असु क्षेपणे' तृन् आद्युदात्तत्वात् अस्यतीत्येवंशीलः रिपुनाशयितेत्यर्थः । सशब्दावृत्तिः पादपूरणार्था ॥३५॥ षट्त्रिंशी। बृह॑स्पते॒ परि॑ दीया॒ रथे॑न रक्षो॒हाऽमित्राँ॑२ अप॒बाध॑मानः । प्र॒भ॒ञ्जन्त्सेना॑: प्रमृ॒णो यु॒धा जय॑न्न॒स्माक॑मेध्यवि॒ता रथा॑नाम् ।। ३६ ।। उ० बृहस्पते । हे बृहस्पते, परिदीया। दीयतिर्गतिकर्मा । परियाहि रथेन । रक्षोहा रक्षसां हन्ता । अमित्रान् शत्रून् । अपबाधमानः । किंच प्रभञ्जन्प्रमर्दयन् सेनाः । प्रमृणो युधा जयन् । मृणातिर्हिँसार्थः । तस्य क्विपि द्वितीयाबहुवचनम् । प्रमृणः हिंसकान् युधा युद्धेन जयन् अस्माकम् एधि भव । अविता गोप्ता रथानाम् । बृहस्पतिरपीन्द्रस्य पुरोहित इतीन्द्रसंबन्धेनैव स्तूयते ॥ ३६ ॥ म० बृहस्पतिरिन्द्रः वाग्वै बृहती तस्या एष पतिः व्याकरणकर्तृत्वादिन्द्रस्य वाक्पतित्वमिन्द्रस्य पुरोहितत्वेन वा बृहस्पतिरेव स्तूयते । हे बृहस्पते, त्वं रथेन परिदीय सर्वतो गच्छ । दीयतिर्गत्यर्थः । गत्वा चास्माकं रथानामस्मदीयस्यन्दनानामविता रक्षक एधि भव । कीदृशस्त्वम् । रक्षोहा रक्षांसि हन्तीति रक्षोहा क्विप् रक्षसां हन्ता । अमित्रान् शत्रूनपबाधमानः पीडयन् । सेनाः परकीयाः प्रभञ्जन् प्रकर्षेण भग्नाः कुर्वन् । युधा युद्धेन प्रमृणो जयन् । मृणतिर्हिँसाकर्मा । तस्य क्विपि - द्वितीयाबहुवचनम् । प्रमृणो हिंसकान् जयन् पराभवन् ॥३६॥ सप्तत्रिंशी। ब॒ल॒वि॒ज्ञा॒य स्थवि॑र॒: प्रवी॑र॒: सह॑स्वान् वा॒जी सह॑मान उ॒ग्रः । अ॒भिवी॑रो अ॒भिस॑त्वा सहो॒जा जै॑त्रमिन्द्र॒ रथ॒मा ति॑ष्ठ गो॒वित् ।। ३७ ।। उ० बलविज्ञायः । यस्त्वं बलमाविष्कुर्वन्विज्ञायसे अयमिन्द्र इति । स्थविरश्च सर्वानुशासकः सर्वमान्यो वा चिरन्तनो वा । प्रवीरश्च अभिवीरः वीरं वीरमभि अभिवीरः। अभि सत्त्वा च सत्वं सत्त्वमभि अभिसत्वा । सहोजाश्च । सह इति बलनाम। बलात् जातः। नह्यन्स्माज्जात इतथंबलः स्यात् । स त्वं जैत्रं जेतारं हे इन्द्र, रथम् आतिष्ठ । गोवित् सन् स्तुतिवित्सन् । गोशब्दो वाग्वचनः ॥ ३७ ॥ म०. हे इन्द्र, त्वं जैत्रं जयनशीलं रथमातिष्ठ आरोह । कीदृशस्त्वम् । बलविज्ञायः बलं परकीयं विशेषेण जानाति बलविज्ञायः कर्मण्यण् 'आतो युक् चिण्कृतोः' (पा. ७ । ३ । ३३ ) यद्वा बलेन कृत्वा विज्ञायते करणे घञ् । स्थविरः पुरातनः सर्वानुशासकः । प्रवीरः प्रकृष्टो वीरः शूरः । सहस्वान् सहो बलमस्यास्तीति सहस्वान् । वाजोऽस्यास्तीति वाजी अन्नवान् । सहमानः शत्रूनभिभवन् । उग्रः युद्धेषु क्रूरः अभिवीरः अभितो वीराः शूराः यस्य सः। अभिसत्वा । अभितः सत्वानः परिचारकाः प्राणिनो यस्य सोऽभिसत्वा । सहसो बलाज्जातः सहोजाः । न ह्यन्यस्माज्जात ईदृग्बलः स्यात् । गां स्तुतिगिरं वेत्ति गोवित् ॥ ३७॥ अष्टत्रिंशी। गो॒त्र॒भिदं॑ गो॒विदं॒ वज्र॑बाहुं॒ जय॑न्त॒मज्म॑ प्रमृ॒णन्त॒मोज॑सा । इ॒मᳪं᳭ स॑जाता॒ अनु॑ वीरयध्व॒मिन्द्र॑ᳪं᳭ सखायो॒ अनु॒ सᳪं᳭ र॑भध्वम् ।। ३८ ।। उ० गोत्रभिदम् । असुरगोत्रं भिनत्तीति गोत्रभित् । यद्वा गोत्र इति मेघनामसु पठितम् । स हि गाः अपः त्रायते । तस्य गोत्रस्य मेघस्य भेत्तारं वृष्ट्यर्थम् । गोविदम् उपलब्धारम् । यद्वा वाग्विदं स्तुतिविदम् पण्डितं वा वज्रपाणिम् जयन्तम् । जयतेर्गत्यर्थस्य अज्म । अज्मेति संग्रामनाम । संग्रामं गच्छन्तम् । प्रमृणन्तम् ओजसा । मृणतिर्हिंसाकर्मा । प्रमर्दयन्तं बलेन । इममिन्द्रम् हे सजाताः समानजन्मानो देवाः । अनुवीरयध्वम् वीरकर्मकुर्वाणमनुगम्य वीरकर्मणैव प्रोत्साहयत । हे सखायः समानख्याना देवाः, अनुसंरभध्वम् अनुसंगम्य रभसं कुरुत ॥ ३८॥ म०. हे सजाताः समानं जातं जन्म येषां ते समानजन्मानः सखायो देवाः, इममिन्द्रमनु वीरयध्वम् ‘शूर वीर विक्रान्तौ' अदन्तश्चुरादिः लोट् । वीरकर्म कुर्वाणमनुगम्य वीरकर्मणा प्रोत्साहयत अनु संरभध्वम् । संरम्भं वेगं कुर्वाणमनु संरम्भं कुरुत । कीदृशमिन्द्रम् । गोत्रभिदं गोत्रमसुरकुलं भिनत्ति गोत्रभित्तम् । यद्वा गा अपः त्रायते गोत्रो मेघः तस्य भेत्तारम् । गोविदम् गां वाचं वेत्तीति गोवित् तम् पण्डितम् । वज्रबाहुं वज्रं बाहौ यस्य तम् । अज्म संग्रामं जयन्तम् । | अज्मेति युद्धनाम । अजतेर्गत्यर्थस्य । ओजसा बलेन प्रमृणन्तं शत्रून्हिंसन्तम् । मृणतिर्हिंसाकर्मा ॥ ३८ ॥ एकोनचत्वारिंशी। । अ॒भि गो॒त्राणि॒ सह॑सा॒ गाह॑मानोऽद॒यो वी॒रः श॒तम॑न्यु॒रिन्द्र॑: । दु॒श्च्य॒व॒नः पृ॑तना॒षाड॑यु॒ध्योऽस्माक॒ᳪं᳭ सेना॑ अवतु॒ प्र यु॒त्सु ।। ३९ ।। उ० अभिगोत्राणि अभिगाहमानो गोत्राणि असुरकुलानि मेघवृन्दानि वा । सहसा बलेन । अदयो निस्त्रिंशः । वीरः विक्रान्तः । शतमन्युः बहुक्रोधः इन्द्रः । दुश्च्यवनः | अप्रच्याव्यः । पृतनाषाट् पृतनां संग्रामं सहते अभिभवति । ' अयुध्यः अविद्यमानप्रतियोधः । य इत्थंभूत इन्द्रः सोऽस्माकं सेनाम् अवतु पालयतु । प्रयुत्सु युद्धेषु ॥ ३९ ॥ । म० इन्द्रः युत्सु युद्धेषु अस्माकं सेनाः प्रावतु प्रकर्षण | रक्षतु 'छन्दसि परेऽपि' (पा० १ । ४ । ८१) इत्युपसर्गस्य | क्रियापदात् परप्रयोगः । कीदृश इन्द्रः । गोत्राणि असुरकुलानि मेघवृन्दानि वा अभिगाहमानः सर्वतो विलोडयन् । अदयः | दयारहितः । वीरः विक्रान्तः । शतमन्युः शतमसंख्यो मन्युः क्रोधो यस्य शतयज्ञो वा । दुश्य््वनः अप्रच्याव्यः । पृतनां संग्रामं सहते अभिभवतीति पृतनाषाट् । अयुध्यः योद्धुमशक्यः । नास्ति युध्यः प्रतियोधास्येति वा ॥ ३९ ॥ चत्वारिंशी। इन्द्र॑ आसां ने॒ता बृह॒स्पति॒र्दक्षि॑णा य॒ज्ञः पु॒र ए॑तु॒ सोम॑: । दे॒व॒से॒नाना॑मभिभञ्जती॒नां जय॑न्तीनां म॒रुतो॑ य॒न्त्वग्र॑म् ।। ४०।। उ० इन्द्र आसाम् । देवसेनानां व्यूहरचनात् इन्द्र आसां नेता भवतु । बृहस्पतिश्च । मन्त्री प्रधानानि हि कार्याणि करोति । दक्षिणायज्ञः दक्षिणतो यज्ञः एतु । पुर एतु सोमः पुरस्तादागच्छतु सोमः । यद्वा । दक्षिणापुरस्तात् एतु यज्ञश्च सोमश्च । केषामित्यत आह । देवसेनानाम् अभिभञ्जतीनाम् । 'भञ्जो आमर्दने' जयन्तीनाम् । मरुतः गणभूताः यन्तु अग्रम् निरुध्य ॥ ४० ॥ म० इन्द्रः बृहस्पतिश्च आसां देवसेनानां नेता प्रणेता भवत्विति शेषः । यज्ञः यज्ञपुरुषो विष्णुर्दक्षिणा दक्षिणत एतु गच्छतु । दक्षिणादाच्प्रत्ययः । सोमः परोऽग्रे एतु । मरुतो गणदेवा अग्रं सेनाग्रभागं यन्तु गच्छन्तु । कीदृशीनां देवसेनानाम् । अभिभञ्जतीनां 'भञ्जो आमर्दने' शत्रून्मर्दयन्तीनाम् । तथा जयन्तीनां विजयमानानाम् ॥ ४०॥ एकचत्वारिंशी। इन्द्र॑स्य॒ वृष्णो॒ वरु॑णस्य॒ राज्ञ॑ आदि॒त्यानां॑ म॒रुता॒ᳪं᳭ शर्ध॑ उ॒ग्रम् । म॒हाम॑नसां भुवनच्य॒वानां॒ घोषो॑ दे॒वानां॒ जय॑ता॒मुद॑स्थात् ।। ४१ ।। उ० इन्द्रस्य वृष्णः इन्द्रस्य वर्षितुः । वरुणस्य च राज्ञः। आदित्यानां मरुतां च शर्धः बलं हस्त्यश्वरथपदातिलक्षणम् । उग्रम् उद्गूर्णायुधम् । उदस्थादित्यनुषङ्गः । यदा चैतदुदस्थात् अथानन्तरमेव । महामनसाम् अक्लिष्टमनसाम् । भुवनच्यवानां भुवनच्यावनसमर्थानाम् घोषः शब्दः । देवानां जयताम् उदस्थात् उत्थितः जितं जितमिति ॥ ४१ ।। म०. वृष्णः कामवर्षितुरिन्द्रस्य राज्ञो वरुणस्यादित्यानां द्वादशानां मरुतां चैषां देवानामुग्रमुत्कृष्टं शर्धो बलं गजतुरगरथपत्त्यात्मकसैन्यं घोषो जितं जितमिति शब्दश्च उदस्थात् उत्थितः । जितं जितमिति वददिन्द्रादिसैन्यमुत्थितमित्यर्थः । कीदृशानां देवानाम् । महामनसां महन्मनो येषां ते महामनसस्तेषां युद्धे स्थिरचित्तानाम् । तथा भुवनच्यवानां भुवनं लोकं च्यावयन्ति ते भुवनच्यवास्तेषां भुवनच्यावनसमर्थानाम् । जयतां विजयमानानाम् ॥ ४१ ॥ द्विचत्वारिंशी। उद्ध॑र्षय मघव॒न्नायु॑धा॒न्युत्सत्व॑नां माम॒कानां॒ मना॑ᳪं᳭सि । उद्वृ॑त्रहन् वा॒जिनां॒ वाजि॑ना॒न्युद्रथा॑नां॒ जय॑तां यन्तु॒ घोषा॑: ।। ४२ ।। उ० उद्धर्षय उद्गतहर्षान् कुरु । हे मघवन् आयुधानि । उत्सत्वनाम् उद्धर्षय च सत्वनाम् सत्त्वानां मनुष्याणाम् । मामकानां मदीयानां । मनांसि उद्धर्षय । हे वृत्रहन् , वाजिनामश्वानाम् । वाजिनानि वेजनवत्वानि । चञ्चलत्वं ह्यश्वस्य गुणः । उद्रथानां च जयतां यन्तु घोषाः । उद्यन्तु च त्वत्प्रसादात् रथानां च जयतां मे घोषाः शब्दाः ॥ ४२ ॥ - म० हे मघवन् धनवन्निन्द्र, आयुधानि उद्धर्षय उद्भूतहर्षाणि कुरु । मामकानां मदीयानां सत्वनां प्राणिनां मनांसि च उद्धर्षय हर्षयुक्तान् कुरु । हे वृत्रहन् वैरिघातिन् , वाजिनामश्वानां वाजिनानि शीघ्रगमनानि उद्धर्षय उत्कृष्टानि कुरु । किंच जयतां विजयमानानां रथानां घोषाः शब्दा उद्यन्तु उद्गच्छन्तु रथाः । सशब्दाः प्रसरन्तु ॥ ४२ ॥ त्रिचत्वारिंशी। अ॒स्माक॒मिन्द्र॒: समृ॑तेषु ध्व॒जेष्व॒स्माकं॒ या इष॑व॒स्ता ज॑यन्तु । अ॒स्माकं॑ वी॒रा उत्त॑रे भवन्त्व॒स्माँ२ उ॑ देवा अवता॒ हवे॑षु ।। ४३ ।। उ०. अस्माकमिन्द्रः । अस्माकं तावत् समृतेषु संगतेषु ध्वजेषु शत्रुबलध्वजलोलीभूतेषु । इन्द्रो रक्षिता भवतु । इन्द्रप्रसादादेव अस्माकं या इषवः ताः जयन्तु । अस्माकं | च वीरा उत्तरे विजयिनो भवन्तु । अस्मान् उ । विनिग्रहार्थीय उकारः । अस्मानेव हे देवाः, अवत रक्षत । हवेषु आह्वानेषु ॥ ४३ ॥ म०. ध्वजेषु समृतेषु 'ऋ गतौ' सङ्गतेषु शत्रुध्वजैः संयुक्तेषु सत्सु इन्द्रः अस्माकं रक्षिता भवत्विति शेषः । तदा नोऽस्माकं या इषवोऽस्मदीयैः प्रयुक्तास्ता जयन्तु परसैन्यानि घ्नन्तु । अस्माकं ये वीराः शूरास्ते उत्तरे परकीयभटेभ्य उत्कृष्टा भवन्तु । उ अपिच हे देवाः, हवेषु अस्मान् यूयमवत रक्षत 'अन्येषामपि दृश्यते' (पा० ६ । ३ । १३७) इति | दीर्घः ॥ ४३ ॥ चतुश्चत्वारिंशी। अ॒मीषां॑ चि॒त्तं प्र॑तिलो॒भय॑न्ती गृहा॒णाङ्गा॑न्यप्वे॒ परे॑हि । अ॒भि प्रेहि॒ निर्द॑ह हृ॒त्सु शोकै॑र॒न्धेना॒मित्रा॒स्तम॑सा सचन्ताम् ।। ४४ ।। उ० अमीषां चित्तम् अप्वा देवता । साच पुनर्व्याधिर्वा भयं वा । यसादेतया विद्धो व्याप्तः अपचीयतेऽनया भक्ष्यमाणः तस्मादप्वा अपशब्दान्त्याकारलोपस्ततष्टाप् 'ऐन्द्र्योऽभिरूपा द्वादश भवन्ति' इति श्रुतिः । इयमपीन्द्रसेनासंबन्धिनी । अमीषाम् संबन्धिनां मनुष्याणाम् चित्तम् चित्ताविति वचनव्यत्ययः । प्रतिलोभयन्ती । 'लुभ विमोहने । विमोहयमाना । गृहाणामङ्गानि हे अप्वे, ततः परेहि परागच्छ पुनरन्यान् शत्रून्गृहीतुम् अतो भूयोभूयः करणेनैतानेव शत्रूनभिप्रेहि । निर्दह चैषां हृदयानि शोकैः । हृत्स्विति सप्तमीबहुवचनं द्वितीयाबहुवचनस्थाने । हृदयानि निर्दह । शोकैः । यथा अन्धेन ध्वान्तलक्षणेन अमित्राः तमसा सचन्ताम् तमसा संसेव्यन्ताम् संश्लिष्यन्ताम् । द्वादशैन्द्र्यः समाप्ताः ॥ ४४ ॥ म० अप्वा देवता सा व्याधिर्भयं वा यस्मादेतया विद्धोऽपचीयते तस्मादप्वा । अपपूर्वाद्वातेरन्तर्भूतण्यर्थात् 'अन्येभ्योऽपि दृश्यते' (पा० ३ । २ । १०१) इति डप्रत्ययः । अपशब्दान्त्याकारलोपश्छान्दसः ततष्टाप् । अपवति अपगमयति सुखं प्राणांश्चेत्यप्वा । 'ऐन्द्र्योऽभिरूपा द्वादश भवन्ति' (९ । २।३। ६) इति श्रुतेरियमपीन्द्रसेनासंबन्धिनी । हे अप्वे, अमीषां शत्रूणां चित्तं चित्तानि प्रतिलोभयन्ती मोहयन्ती अङ्गानि शत्रुगात्राणि गृह्णाना ततः परेहि अङ्गान्यादाय परागच्छ । पुनरन्यान् रिपून् गृहीतुमभि शत्रुसङ्घं प्रेहि प्र. गच्छ । तेषां हृत्सु हृदयानि शोकैर्धनपुत्रनाशादिनिमित्तैर्निर्दह विभक्तिव्यत्ययः । किंच अमित्राः शत्रवोऽन्धेन तमसा गाढान्धकारेण सचन्तां सङ्गच्छन्तां 'षच संबन्धे' लोट् । द्वादशैन्द्र्यः समाप्ताः ॥ ४४ ॥ पञ्चचत्वारिंशी। अव॑सृष्टा॒ परा॑ पत॒ शर॑व्ये॒ ब्रह्म॑सᳪं᳭शिते । गच्छा॒मित्रा॒न् प्र प॑द्यस्व॒ माऽमीषां॒ कं च॒नोच्छि॑षः ।। ४५ ।। उ० पृथग्विनियोगमन्त्राः । अवसृष्टा इषुदेवत्यानुष्टुप् । परावसृष्टा निक्षिप्ता परापत परागच्छ । हे शरव्ये शरमयी इषुः शरव्या । हे ब्रह्मसंशिते ब्रह्मणाभिमन्त्रिते अभिमन्त्र्य अतितरां तीक्ष्णीकृते, गच्छ परापत । गच्छेत्यतिशयार्थं एकार्थयोराख्यातयोर्द्विवचनम् । अमित्रान्प्रपद्यस्व । माच अमीषाममित्राणां कंचन उच्छिषः उच्छेषय । उद्धृतमूलान्कुर्वित्यभिप्रायः ॥ ४५ ॥ म० इत ऋक्चतुष्टयस्य विनियोगः कात्यायनेनोक्तः । इयमिषुदेवत्यानुष्टुप् । हिंसिका शरमयी हेतिः शरव्या ब्रह्मणा मन्त्रेण संशिता तीक्ष्णीकृता ब्रह्मसंशिता तादृशि हे शरव्ये, त्वमवसृष्टास्माभिर्मुक्ता सती परापत सहसा परसैन्ये पतिता भव । पतित्वा चामित्रान् शत्रून् गच्छ प्राप्नुहि । प्राप्य च प्रपद्यस्व शत्रुशरीरेषु प्रविश । प्रविश्य चामीषां शत्रूणां मध्ये कंचन पुरुषं मा उच्छिषः अवशिष्टं मा कुरु । सर्वानपि जहीत्यर्थः । 'शिष्लृ विशेषणे' 'पुषादि-' (पा० ३ । १।५५) इत्यादिना च्लेरङ् ॥ ४५॥ षट्चत्वारिंशी।। प्रेता॒ जय॑ता नर॒ इन्द्रो॑ व॒: शर्म॑ यच्छतु । उ॒ग्रा व॑: सन्तु बा॒हवो॑ऽनाधृ॒ष्या यथाऽस॑थ ।। ४६ ।। उ० प्रेत अनुष्टुप् । योद्धॄन्स्तौति । हे नरः मनुष्याः, प्रेत गच्छत जयत च । इन्द्रश्च वः शर्म शरणं परित्राणम् यच्छतु ददातु । उग्रा उद्गूर्णायुधाः वः युष्माकम् सन्तु बाहवः । अनाधृष्याः अप्रधृष्याः यथा यूयम् असथ भवथ तथा उग्रा वः सन्तु बाहव इत्यनुषङ्गः ॥ ४६॥ म० योद्धृदेवत्यानुष्टुप् योद्धॄन स्तौति । हे नरोऽस्मदीया योद्धारः, यूयं प्रेत परसैन्यं प्रति प्रकर्षेण गच्छत । ततो जयत विजयं प्राप्नुत । 'द्व्यचोऽतस्तिङः' (पा० ६ । ३ । १३५) इति प्रेतेत्यत्र दीर्घः । 'अन्येषामपि दृश्यते' ( पा० ६ । ३ । १३७ ) इति जयतेत्यत्र दीर्घः । इन्द्रो वा युष्मभ्यं शर्म जयोत्थं सुखं यच्छतु ददातु 'दाण् दाने' 'पाघ्रा-' (पा० ७।३। ७८) इत्यादिना यच्छादेशः । किंच यथा यूयमनाधृष्या असथ केनाप्यतिरस्कार्या भवथ । तथा वो युष्माकं बाहवो भुजदण्डा उग्रा उद्गूर्णायुधाः सन्तु । असथेत्यत्र 'लेटोऽडाटौ' (पा० ३ । ३ । ९४ ) इत्यडागमः ॥ ४६ ॥ सप्तचत्वारिंशी। असौ॒ या सेना॑ मरुत॒: परे॑षाम॒भ्यैति॑ न॒ ओज॑सा॒ स्पर्ध॑माना । तां गू॑हत॒ तम॒साऽप॑व्रतेन॒ यथा॒ऽमी अ॒न्यो अ॒न्यं न जा॒नन् ।। ४७ ।। उ० असौ या। मारुती त्रिष्टुप् । असौ या सेना हे मरुतः, परेषां शत्रूणाम् अभि ऐति अभ्यागच्छति नः अस्मान्प्रति ओजसा बलेन स्पर्धमाना । तां सेनां गूहत व्याप्नुत । तमसा अपव्रतेन । व्रतमिति कर्मनाम । अपगतकर्मणा । येन तमसार्धव्याप्तानां नश्यन्ति कर्माणि तदपव्रतं तमः तेनापव्रतेन तमसा वा गूहत । यथामी अन्यो अन्यं न जानन् यथा अमी सैनिकाः अन्योन्यं परस्परं न जानीयुः ॥ ४७ ॥ म० मरुद्देवत्या त्रिष्टुप् । हे मरुतः, या प्रसिद्धा असौ परेषां शत्रूणां सेना नोऽस्मानभि आ एति अभ्यागच्छति । कीदृशी । ओजसा बलेन स्पर्धमाना स्पर्धां कुर्वाणा तां सेनां तमसा अन्धकारेण यूयं गूहत संवृतां कुरुत । तथा गूहत यथा अमी सैनिका अन्योन्यं न जानन् परस्परं न जानीयुस्तथा गूहत । कीदृशेन तमसा । अपव्रतेन अपगतं व्रतं कर्म यस्मात् तेन । येन व्याप्तानां कर्म नश्यति तादृशेन तमसा गूहतेत्यर्थः ॥४७॥ अष्टचत्वारिंशी। यत्र॑ बा॒णाः स॒म्पत॑न्ति कुमा॒रा वि॑शि॒खा इ॑व । तन्न॒ इन्द्रो॒ बृह॒स्पति॒रदि॑ति॒: शर्म॑ यच्छतु वि॒श्वाहा॒ शर्म॑ यच्छतु ।। ४८ ।। उ० यत्र बाणाः । लिङ्गोक्तदेवता पङ्क्तिः । यत्र बाणा इषवः संपतन्ति अनिर्मर्यादम् । कथमिव । कुमारा विशिखा इव । यथा कुमारा अदृष्टपरिकारिणः विगतशिखाः सर्वमुण्डाः तं तमर्थं संनिपतेयुरेवं संपतन्ति तत्रेत्यर्थः । नः अस्माकम् इन्द्रः शर्म शरणम् यच्छतु ददातु । बृहस्पतिः शर्म यच्छतु । अदितिः शर्म यच्छतु । विश्वाहा सदाकालं च शर्म यच्छतु । इन्द्रः बृहस्पतिः अदितिः ॥ ४८ ॥ म० इन्द्रबृहस्पत्यदितिदेवत्या पङ्क्तिरष्टाक्षरपञ्चपादा । यत्र यस्मिन् युद्धे बाणाः शत्रुप्रयुक्ताः संपतन्ति इतश्चेतश्च संभूय पतन्ति । तत्र दृष्टान्तः । कुमारा विशिखा इव विगता शिखा येषां ते विशिखाः शिखारहिता मुण्डितमुण्डा विकीर्णकवचा वा अतिबालाश्चपलाः सन्तो यथा इतस्ततो गच्छन्ति तद्वत् । तत् तत्र युद्धे इन्द्रः नोऽस्मभ्यं शर्म विजयोत्थं सुखं यच्छतु ददातु । कीदृश इन्द्रः । बृहस्पतिः बृहतां मन्त्राणां पतिः पालकः विजयोचितमन्त्रज्ञः । अदितिः नास्ति दितिः खण्डनं यस्य अखण्डितशक्तिः । विश्वाहा विश्वान्सर्वान् शत्रून् आ समन्ताद्धन्तीति विश्वाहा । स शर्म यच्छतु इति पुनरुक्तिरादरार्था । यद्वा तत्र इन्द्रः बृहस्पतिरिन्द्रगुरुः अदितिरिन्द्रमाता च विश्वाहा सर्वाण्यहानि सर्वदा शर्म यच्छतु । विश्वानि च तान्यहानि च विश्वाहा विभक्तेराकारः । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया ॥४८॥ एकोनपञ्चाशी। मर्मा॑णि ते॒ वर्म॑णा छादयामि॒ सोम॑स्त्वा॒ राजा॒ऽमृते॒नानु॑वस्ताम् । उ॒रोर्वरी॑यो॒ वरु॑णस्ते कृणोतु॒ जय॑न्तं॒ त्वाऽनु॑ दे॒वा म॑दन्तु ।। ४९ ।। उ० मर्माणि ते । लिङ्गोक्तदेवता त्रिष्टुप् । कवचं प्रयच्छति मर्माणि ते तव । वर्मणा कवचेन छादयामि । सोमश्च राजा त्वाम् अमृतेन अनुवस्ताम् आच्छादयतु । किंच उरोर्वरीयो वरुणस्ते कृणोतु पृथोरपि प्रथीयः वरुणः तव कवचं करोतु । किंच जयन्तं त्वाम् अनुमदन्तु उत्साहयन्तु देवाः ॥ ४९ ॥ म०. 'मर्माणि त इति कवचं प्रयच्छति' (का० १३ । ३ । १०)। महाव्रते यागेऽध्वर्युः क्षत्रियाय सन्नाहं परिधानाय प्रयच्छतीत्यर्थः । सोमवरुणदेवत्या त्रिष्टुप् । हे यजमान, ते तव मर्माणि जीवस्थानानि वर्मणा कवचेनाहं छादयामि आवृणोमि । राजा विप्रादीनामधिपः सोमोऽमृतेन नास्ति मृतं मरणं येन तेन मरणनिवारकेणानेन वर्मणा त्वा त्वामनुवस्तामन्वाच्छादयतु । 'वस आच्छादने' अदादिः लोट् । तथा वरुणः ते तव वर्म उरोः पृथोरपि वरीयः उरुतरं प्रथीयः कृणोतु । अत्यन्तमुरु वरीयः। ईयसुनि 'प्रस्थस्फ-(पा० ६। ४। १५७ ) इत्यादिना उरोर्वरादेशः । किंच देवाः जयन्तं विजयं प्राप्नुवन्तं त्वा त्वामनुमदन्तु अनुकूला भूत्वा हृष्यन्तु उत्साहयन्तु वा ॥ ४९ ॥ पञ्चाशी। उदे॑नमुत्त॒रां न॒याग्ने॑ घृतेनाहुत । रा॒यस्पोषे॑ण॒ सᳪं᳭सृ॑ज प्र॒जया॑ च ब॒हुं कृ॑धि ।। ५० ।। उ० उदेनम् । समिधमादधाति तिसृभिरनुष्टुब्भिः । तत्र प्रथमाग्नेयी द्वितीयैन्द्री तृतीया लिङ्गोक्तदेवता । उदेनमुत्तरां नय । एनं यजमानम् उद्गततराम् हे अग्ने, घृतेन आहुतिसंबन्धेन आहुत अभिहुत । जुहोतेरेतद्रूपं नतु ह्वयतेः । रायस्पोषेण च धनस्य पुष्ट्या संसृज । प्रजया च बहुं पुत्रपौत्रसंकुलं कृधि कुरु ॥ ५० ॥ म०. 'आद्रौदुम्बरीर्घृतोषितास्तिस्र उदेनमित्यादधाति प्रत्यृचम्' (का० १८ । ३ । १४) । अशुष्का उदुम्बरतरूत्था रात्रौ घृते स्थिताः प्रादेशमात्रास्तिस्रः समिध ऋक्त्रयेण शालाद्वार्ये जुहोति ततोऽग्निप्रणयनमित्यर्थः । तिस्रोऽनुष्टुभः प्रथमाग्निदेवत्या द्वितीयेन्द्रदेवत्या तृतीया लिङ्गोक्तदेवता । हे घृतेनाहुत आज्येन सर्वतो हूयमान हे अग्ने, एनं यजमानमुत्तरां नय अतिशयेन उत् उत्तराम् तरबन्तादाम्प्रत्ययः । उत्कृष्टत्वमैश्वर्यं प्रापय । ऐश्वर्यमेवाह । रायस्पोषेण धनसमृद्ध्या संसृज संयोजय । प्रजया संतत्या पुत्रपौत्रादिकया च बहुं कृधि भूयांसं कुरु । बहुकुटुम्बं कुर्वित्यर्थः ॥ ५० ॥ एकपञ्चाशी। इन्द्रे॒मं प्र॑त॒रां न॑य सजा॒ताना॑मसद्व॒शी । समे॑नं॒ वर्च॑सा सृज दे॒वानां॑ भाग॒दा अ॑सत् ।। ५१ ।। उ०. इन्द्रेमम् हे इन्द्र, एनं यजमानम् प्रतरां नय । सजातानां च समानजन्मनां च । असत् भवतु । वशी कान्तः ईश्वरो वा । किंच समेनं वर्चसा सृज संसृज च एनं यजमानं । वर्चसा स्वेन स्वेन कर्मणा । वर्णानामुत्कर्षो वर्चः । देवानां च भागदाः असत् भवतु । यज्ञसमाप्तिं त्वत्प्रसादात्प्राप्नोत्वित्यर्थः ॥ ५१ ॥ म० हे इन्द्र परमैश्वर्ययुक्त, इमं यजमानं प्रतरां नय अतिप्रकर्षः प्रतराम् प्रकृष्टमैश्वर्यं प्रापय । तदेव दर्शयति । सजातानां समानजातीयानां वशी वशयतीति वशी नियमनसमर्थो असत् भवतु । किंच एनं यजमानं वर्चसा संसृज तेजस्विनं कुरु । अयं यजमानो देवानां भागदा असत् भागं ददाति भागदाः यज्ञेषु देवानां भागप्रदाता भवतु ॥५१॥ द्विपञ्चाशी। यस्य॑ कु॒र्मो गृ॒हे ह॒विस्तम॑ग्ने वर्धया॒ त्वम् । तस्मै॑ दे॒वा अधि॑ ब्रुवन्न॒यं च॒ ब्रह्म॑ण॒स्पति॑: ।। ५२ ।। उ० यस्य कुर्मः। यस्य यजमानस्य कुर्मः गृहे हविः तं हे अग्ने, वर्धय त्वं प्रजया पशुभिश्च । तस्मै देवा अधिब्रुवन् । उपरिभावेन यत्प्रशस्तं कल्याणं तत् ब्रुवन्तु । अयं ब्रह्मणस्पतिरग्निः ॥ ५२ ।। म० वयमृत्विजो यस्य यजमानस्य गृहे हविः कुर्मः पुरोडाशप्रधानं कर्म कुर्मः । हे अग्ने, तं यजमानं त्वं वर्धय । देवास्तस्मै तं यजमानमधिब्रुवन् अधिकं ब्रुवन्तु सर्वेभ्योऽधिकोऽयमिति । अयं यजमानश्च ब्रह्मणो वैदिककर्मणः पतिः पालको भवतु । यद्वा देवा अयं ब्रह्मणस्पतिरग्निश्च इममधिब्रुवन् तस्मै । द्वितीयार्थे चतुर्थी ॥ ५२ ॥ [https://sa.wikisource.org/s/eyi त्रिपञ्चाशी]। उदु॑ त्वा॒ विश्वे॑ दे॒वा अग्ने॑ भरन्तु॒ चित्ति॑भिः । स नो॑ भव शि॒वस्त्वᳪं᳭ सु॒प्रती॑को वि॒भाव॑सुः ।। ५३ ।। उ० अग्निमुद्यच्छति । उदुत्वेति व्याख्यातम् ॥ ५३ ॥ म० 'त्रिरुक्तायामुद्यम्योदुत्वेति' (का० [https://sa.wikisource.org/s/15nu १८।३ । १८])। होत्रा प्रथमायामृचि त्रिःपठितायां सत्यां प्रतिप्रस्थाता उदुत्वेति मन्त्रेण प्रदीप्तमिध्मं शालाद्वार्यादूर्ध्वमुत्पादयतीत्यर्थः । व्याख्याता ([https://sa.wikisource.org/s/1zc8 अ० १२ । क० ३१])॥ ५३ ॥ चतुःपञ्चाशी। पञ्च॒ दिशो॒ दैवी॑र्य॒ज्ञम॑वन्तु दे॒वीरपाम॑तिं॒ दुर्म॑तिं॒ बाध॑मानाः । रा॒यस्पोषे॑ य॒ज्ञप॑तिमा॒भज॑न्ती रा॒यस्पोषे॒ अधि॑ य॒ज्ञो अ॑स्थात् ।। ५४ ।। उ० चित्यं गच्छन्ति । पञ्चभिर्ऋग्भिर्यज्ञाङ्गसाधनवादिनीभिः । पञ्च दिशः। द्वे त्रिष्टुभौ । पञ्च दिशः दैवीः देवानां संबन्धिन्यः यज्ञम् अवन्तु पालयन्तु । स्वयं च देव्यः । किं कुर्वाणा यज्ञमवन्तु । अपामतिं दुर्मतिं बाधमानाः । अमतिम् अमननम् अज्ञानम् । अमतिः दुर्मतिं च । किंच रायस्पोषे धनस्य पुष्टौ । यज्ञपतिं यजमानम् आभजन्ती भागिनं कुर्वत्यः । रायस्पोषे च अधि उपरि । यज्ञः अस्थात्तिष्ठतु । दिग्भिरेव स्थापितः अभिहुतः ॥ ५४ ॥ म० 'चित्यं प्रतिगच्छन्ति पञ्च दिशं' (का० १८ । ३ । १८) इति । ततो ब्रह्महोत्रध्वर्युप्रतिप्रस्थातृयजमानाः पञ्च दिश इत्याद्यृक्पञ्चकेन चित्यं प्रति गच्छन्ति । सर्वेषां मन्त्रपाठ इति कर्कः । अध्वर्युरेवेति हरिस्वामिन इत्यर्थः । यज्ञाग्निसाधनवादिन्यः पञ्च ऋचः । आद्ये द्वे त्रिष्टुभौ प्रथमा दिग्देवत्या । पञ्च दिशः प्राचीदक्षिणाप्रतीच्युदीचीमध्यारूपा देवीः देव्यो यज्ञमस्मदीयमवन्तु । कीदृश्यो दिशः । दैवीः दैव्यः देवानामिन्द्रयमवरुणसोमब्रह्मणां संवन्धिन्यो दैव्यः । तथा अमतिमस्मदीयप्रज्ञामायं दुर्मतिं दुष्टां मतिं पापविषयां बुद्धिमपबाधमानाः विनाशयन्त्यः । रायस्पोषे धनपुष्टौ यज्ञपतिं यजमानमाभजन्तीः आभजन्त्यः भागिनं कुर्वन्त्यः । किंच यज्ञोऽस्मदीयो रायो धनस्य पोषे पृष्टौ अधि अस्थात् अधिकं तिष्ठतु समृद्धोऽस्तु ॥ ५४ ॥ पञ्चपञ्चाशी। समि॑द्धे अ॒ग्नावधि॑ मामहा॒न उ॒क्थप॑त्र॒ ईड्यो॑ गृभी॒तः । त॒प्तं घ॒र्मं प॑रि॒गृह्या॑यजन्तो॒र्जा यद्य॒ज्ञमय॑जन्त दे॒वाः ।। ५५ ।। उ० समिद्धे अग्नौ । असंबद्धानि वाक्यानि यद्योगात्तद्योगाच्च संबद्धानि भवन्ति । यः समिद्धे सम्यग्दीप्ते अग्नौ प्रणीयमाने अधिमामहानः 'यजमानो वै मामहानः' इति श्रुतिः। 'मह पूजायाम्' । उपरिभावेन देवानामत्यर्थं पूजकः । आत्मानं वा कृतकृत्यं मन्यमानोऽग्निमनुगच्छति । यस्य च उक्थपत्रोऽग्निः प्रणीयमानः अग्निष्टोमे उक्थानि भवन्ति सदङ्गभूत एवायमग्निः । ईड्यः यज्ञियः । गृभीतः गृहीतो धारितोऽध्वर्युणा । यस्य च मामहानस्य तप्तं रुचितं धर्म परिगृह्य परीशासाभ्याम् अयजन्त ऋत्विजः । यस्य च ऊर्जेन अन्नेन हविर्लक्षणेन । यज्ञमयजन्त संगतं वा कृतवन्तः देवा ऋत्विजः । सोऽयं कृतकृत्य इति शेषः ॥ ५५ ॥ म० आग्नेयी । दीव्यन्ति व्यवहरन्ति ब्रह्मलहोत्राध्वर्यवादिकर्मभिः प्रचरन्तीति देवा ऋत्विजो यत् यदा तप्तं धर्म ज्वलितं प्रवयं परिगृह्य परितः परीशासाभ्यामादायायजन्त यजन्ते । यदा च ऊर्जा हविर्लक्षणेनान्नेनायजन्त यजन्ते । यदोग्रहणात्तच्छब्दाध्याहारः । तदा अग्नौ समिद्धे सति दीप्यमाने सति उक्थपत्रः यज्ञो गृभीतः गृहीतः धारितः । 'गृभीत इति धारित इत्येतत्' (९।२।३ । ९) इति श्रुतेः। | उक्थानि शस्त्राणि पत्रं वाहनं यस्य स उक्थपत्रः । शस्त्रैरेव | यज्ञो वाह्यते । कीदृश उक्थपत्रः। ईड्यः। ईडितुं योग्यः स्तुत्यः। अधिमामहानः महयति पूजयति देवानिति मामहानः । | महतेर्विकरणव्यत्ययेन 'जुहोत्यादिभ्यः श्लुः' 'श्लो' (पा०६ । १ । १०) इति द्वित्वम् 'तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य' (पा० ६।१।७) इत्यभ्यासदीर्घः । यद्वा अधिको माम| हानो यजमानो यत्र यज्ञे । 'यजमानो वै मामहानः' (९।२। ३ । ९) इति श्रुतेः ॥ ५५ ॥ षट्पञ्चाशी। दै॑व्याय ध॒र्त्रे जोष्ट्रे॑ देव॒श्रीः श्रीम॑नाः श॒तप॑याः । प॒रि॒गृह्य॑ दे॒वा य॒ज्ञमा॑यन् दे॒वा दे॒वेभ्यो॑ अध्व॒र्यन्तो॑ अस्थुः ।। ५६ ।। उ० दैव्याय धर्त्रे । बृहती वा पतिर्वा । यस्मै अग्नये दैव्याय देवानां संबन्धिने । धर्त्रे धारयित्रे जगतः । जोष्टे योषयितृतमाय । पयोदानार्थं नीयत इति वाक्यशेषः । यश्च देवश्रीः देवा अस्य शेषः । श्रीमनाः भक्तेभ्यः श्रियं दातुकामाः । श्रीर्वा यस्य मनसि वसति । शतपयाः बहूनि पयांस्यन्नानि यस्यासौ बहुपयाः । पञ्च परिगृह्य गृहीत्वा । देवाः ऋत्विग्यजमानाः यज्ञं कर्तुमागच्छन्ति । तं देवा ऋत्विग्यजमानाः देवेभ्यः यज्ञं कर्तुकामाः । देवेभ्यो अध्वर्यन्तः अध्वरं कामयमानाः अस्थुः परिवार्य स्थिताः ॥ ५६ ॥ म० बृहती पङ्क्तिर्वाष्टत्रिंशदक्षरत्वात् । अग्निदेवत्या। एवं विधाय अग्नये यज्ञो भवतीति शेषः । कीदृशाय । दैव्याय देवानां हितो दैव्यस्तस्मै । धरतीति धर्ता तस्मै यागद्वारा जगतो धारयित्रे । जोषते जोष्टा सेविता तस्मै अस्मद्दत्तहविषः सेवित्रे । कीदृशो यज्ञः । देवश्रीः देवान् श्रयति हविर्दानेन सेवते देवश्रीः । श्रीमनाः श्रयते सेवते इन्द्रादीन् श्रीर्यजमानस्तस्मिन्मनोऽनुग्रहरूपं यस्य स श्रीमनाः । यद्वा श्रीर्मनसि यस्य । यद्वा भक्तेभ्यः श्रियं दातुं मनो यस्य । शतपयाः शतसंख्याकानि पयःप्रभृतीनि हवींषि यस्य सः । देवा ऋत्विज ईदृशं यज्ञाग्निं परिगृह्य यज्ञं प्रति आयन् प्राप्नुवन्ति । | किंच देवा दीप्यमाना ऋत्विजो देवेभ्योऽर्थाय अध्वर्यन्तः सन्तः अस्थुः अध्वरं कर्तुमिच्छन्तस्तिष्ठन्ति अध्वरमिच्छति अध्वर्यति 'सुप आत्मनः क्यच्' 'कव्यध्वरपृतनस्यर्चि लोपः' (पा० ७ । ४ । ३९) प्रति अध्वरान्तलोपः ॥ ५६ ॥ सप्तपञ्चाशी। वी॒तᳪं᳭ ह॒विः श॑मि॒तᳪं᳭ श॑मि॒ता य॒जध्यै॑ तु॒रीयो॑ य॒ज्ञो यत्र॑ ह॒व्यमेति॑ । ततो॑ वा॒का आ॒शिषो॑ नो जुषन्ताम् ।। ५७ ।। उ० वीतᳪं᳭ हविः बृहती। वीतम् कामितमिष्टमभिप्रेतम् । शमितम् सुसंस्कृतं मन्त्रैः । शमिता शमितेति व्यत्ययो वाक्यशेषात् । यजध्यै यागाय । तुरीयश्चात्र यज्ञो भवति । यत्र इत्थंभूतं हव्यं हविरेति । अध्वर्युः पुरस्ताद्यजूंषि जपति होता पश्चादृचोऽन्वाह ब्रह्मा दक्षिणतोऽप्रतिरथं जपत्येष एव तुरीयश्चतुर्थो यज्ञः । ततः तस्मात्तत्त्वज्ञादुत्थिताः वाकाः वचनानि ऋग्यजुःसामलक्षणानि । आशिषश्च नोऽस्मान् जुषन्तां सेवन्ताम् । यज्ञफलमस्मानालिङ्गयत्वित्यर्थः ॥५७॥ म० हविर्यज्ञदेवत्या बृहती । यज्ञो यत्र यस्मिन् काले हव्यं होतुं योग्यं हविः एति प्राप्नोति ततो यज्ञादुत्थिता वाका वाक्यानि ऋग्यजुःसामलक्षणानि आशिषोऽभीष्टार्थशंसनानि च नोऽस्मान् जुषन्ताम् सेवन्ताम् । यज्ञफलान्यस्मानालिङ्गन्त्वित्यर्थः । कीदृशं हविः । वीतं देवानामिष्टम् । 'इष्टᳪं᳭ स्विष्टमित्येतत्' (९।२ । ३ । ११) इति श्रुतेः । तथा शमिता 'सुपां सु-' (पा० ७।१।३९) इति तृतीयैकवचनस्य सु आदेशः । शमित्रा यजध्यै यष्टुं शमितं संस्कृतम् 'तुमर्थे से-' (पा० ३ । ४ । ९) इत्यादिना यजेस्तुमर्थे शध्यैप्रत्ययः । कीदृशो यज्ञः । तुरीयः चतुर्थः आदौ यजुर्जपः ततो होत्रा ऋचां पठनम् ततो ब्रह्मणोऽप्रतिरथजपः एवंच तुरीयो होमः । तथाच श्रुतिः 'अध्वर्युः पुरस्ताद्यजूᳪं᳭षि जपति होता पश्चादृचोऽन्वाह ब्रह्मा दक्षिणतोऽप्रतिरथं जपत्येष एव तुरीयो यज्ञः' ( ९ । २ । ३ । ११) इति । यद्वा आदावध्वर्युणा श्रावणम् तत् आग्नीध्रेण प्रत्याश्रावणम् यजेति ततोऽध्वर्योः प्रैषः ततो होतुर्वषट्कारः इति यज्ञश्चतुर्धा कल्प्यते ॥ ५७ ॥ अष्टपञ्चाशी। सूर्य॑रश्मि॒र्हरि॑केशः पु॒रस्ता॑त्सवि॒ता ज्योति॒रुद॑याँ॒२ अज॑स्रम् । तस्य॑ पू॒षा प्र॑स॒वे या॑ति वि॒द्वान्त्स॒म्पश्य॒न्विश्वा॒ भुव॑नानि गो॒पाः ।। ५८ ।। उ० सूर्यरश्मिर्हरिकेशः । त्रिष्टुप् 'असौ वा आदित्य एषोऽग्निः' इति श्रुतिः । यः सूर्यरश्मिः सूर्यसदृशरश्मिः हरिकेशः। हरितवर्णकेशः सः पुरस्तात् सवितृरूपेण ज्योतिः। उदयान् उद्गच्छति । अजस्रमनुपक्षीणम् । तस्य चाग्नेः पूषा प्रसवे याति विद्वान् । स्वमधिकारं जानानः । 'पशवो वै पूषा' इति श्रुतिः । लक्षणया सचाग्निर्याति । प्रणीयमानः । संपश्यन् विश्वा विश्वानि भुवनानि भूतजातानि । गोपाः गोपायिता सर्वस्य जगतः ॥ ५८॥ म० अग्निदेवत्या त्रिष्टुप् । ज्योतिर्ज्योतीरूपोऽग्निः अजस्रं निरन्तरं प्रत्यहं पुरस्तात् पूर्वस्यां दिशि आहवनीयरूपेण होमार्थमुदयान् उद्गच्छति । उत्पूर्वस्य यातेर्लङि प्रथमाबहुवचनेनोरु आदेशाभावे रूपम् वचनव्यत्ययः 'छदसि लुङ्लङ्लिटः' (पा० ३।४।६) इति लङ् । कीदृशोऽग्निः । सूर्यरश्मिः सूर्यस्येव रश्मयः किरणा यस्य सः । यद्वा सूर्यश्चासौ रश्मिश्च । सूर्यरूपस्तद्रश्मिरूपश्चेत्यर्थः । हरिकेशः हरति दारिद्र्यमिति हरि हिरण्यम् । हिरण्यवर्णाः केशाः केशस्थानीया ज्वाला यस्य सः । सविता सौति सविता प्राणिनां तत्तद्व्यापारेषु प्रेरकः । तस्येदृशस्याग्नेः प्रसवे आज्ञायां पूषा पोषकः सूर्यः याति उदयास्तमयद्वारेणाटति । कीदृशः पूषा । विद्वान् स्वाधिकारमहोरात्रिवर्तनात्मकं जानन् । विश्वा विश्वानि भुवनानि भूतजातानि संपश्यन् सर्वान् लोकान् सम्यगवलोकयन् । गोपाः गोपायतीति गोपाः रक्षकः धर्मस्य ॥ ५८ ॥ एकोनषष्टी। वि॒मान॑ ए॒ष दि॒वो मध्य॑ आस्त आपप्रि॒वान् रोद॑सी अ॒न्तरि॑क्षम् । स वि॒श्वाची॑र॒भि च॑ष्टे घृ॒ताची॑रन्त॒रा पूर्व॒मप॑रं च के॒तुम् ।। ५९ ।। उ० आग्नीध्रे अश्मानं पृश्निमुपदधाति विमान एष इति द्वाभ्यां त्रिष्टुब्भ्यामादित्यदेवत्याभ्याम् । य एष आदित्यो विमानो निर्माता भूतग्रामस्य दिवो मध्ये आस्ते द्युलोकस्य मध्ये आस्ते । आपप्रिवान् । 'प्रा पूरणे' । आपूरयन् रोदसी द्यावापृथिव्यौ अन्तरिक्षं च । स्वकीयेन प्रकाशेनापहृत्य | शार्वरं तमः । स विश्वाचीरभिचष्टे घृताचीरभिचष्टे । विश्वं हविरञ्चितमस्यामिति विश्वाची वेदिः । घृतमस्यामञ्चनमिति घृताची स्रुक् वेदीश्च स्रुचश्चाभिचष्टेऽभिपश्यति । यज्ञं कर्तुं नेतुं गृहीतुं पश्यतीत्यर्थः । अन्तरा पूर्वमपरं च केतुम् । । अन्तरा अन्तरेण । पूर्वमिमं लोकम् अपरं चामुं लोकम् । किंच । केतुम् चितं जनानाम् तच्च सर्वमभिचष्टेऽभिपश्यति । अथो यच्चेदमेतर्हि चीयते यच्चादः पूर्वमपि चीयते ॥ ५९ ॥ म० 'आग्नीध्रदेशाद्दक्षिणं पृष्ट्यासहितं पृश्न्यश्मानमुपदधाति विमान इति' ( का० १८ । ३ १९ )। अध्वर्युराग्नीध्रगृहाद्दक्षिणदिशि पृष्ट्यासंलग्नं पृश्निं तनुं वृत्तं चित्रवर्णं वा पाषाणं विमान इति ऋग्द्वयेनोपदध्यादित्यर्थः । विश्वावसुदृष्टा आदित्यदेवत्या त्रिष्टुप् । आदित्याध्यासेनाश्मा स्तूयते । एषोऽश्मादित्यरूपेण दिवोऽन्तरिक्षस्य मध्ये आस्ते तिष्ठति 'असौ वा आदित्योऽश्मा पृश्निरमुमेवैतदादित्यमुपदधाति' ([https://sa.wikisource.org/s/eyi ९ । २ । | ३ । १४] ) इति श्रुतेः । आहवनीयो द्युलोकः गार्हपत्यो भूलोकः तयोर्मध्ये आग्नीध्रमन्तरिक्षस्थानीयं तत्र स्थितत्वाद्दिवो मध्ये आस्ते । तथाच श्रुतिः ‘अन्तरेणाहवनीयं च गार्हपत्यं चोपदधात्ययं वै लोको गार्हपत्यो द्यौराहवनीय एतं तदिमौ लोकावन्तरेण दधाति तस्मादेष इमौ लोकावन्तरेण तपति' ([https://sa.wikisource.org/s/eyi ९ । २ । ३ । १४ । १५]) इति | ॥ १४ ॥ आग्नीध्रवेलायामन्तरिक्षं वा आग्नीध्रमेतं तदन्तरिक्षे दधातीति । कीदृश एषः । विमानः विविधं मिमीत इति विमानः जगन्निर्माणसमर्थः । तथा रोदसी द्यावापृथिव्यौ अन्तरिक्षमापप्रिवान् तेजसा सर्वतः पूरितवान् 'प्रा पूरणे' क्वसु प्रत्ययः । स तथा स्तूयमान आदित्यरूपोऽश्मा विश्वाचीः वेदीः घृताचीः स्रुचश्चाभिचष्टे पश्यति यज्ञकर्तॄननुगृहीतुं कर्म पश्यतीत्यर्थः । विश्वं हविरञ्चितं स्थापितं यस्यामिति विश्वाची वेदिः । घृतमञ्चितं यस्यामिति घृताची स्रुक् । तथाच श्रुतिः 'स विश्वाचीरभिचष्टे घृताचीरिति स्रुचश्चैतद्वेदीश्चाहेति' ([https://sa.wikisource.org/s/eyi ९। २। ३ । १७]) । तथा पूर्वमिमं लोकमपरममुं लोकं च अन्तरा मध्ये स्थितानां जनानां केतुं चित्तं चाभिचष्टे सर्वजनाभिप्रायज्ञ इत्यर्थः । यद्वा विश्वाचीर्विश्वव्यापिनीर्दिशोऽभिचष्टे सर्वतः प्रकाशयति । यथा घृताचीर्घृतप्राप्तिहेतुभूता धेनूश्चाभिचष्टे । तथान्तरा ब्रह्माण्डमध्ये पूर्वमपरं च केतुमुदयास्तमयमध्यवर्तिनं बोधमभिचष्टे ॥ ५९॥ षष्टी। उ॒क्षा स॑मु॒द्रो अ॑रु॒णः सु॑प॒र्णः पूर्व॑स्य॒ योनिं॑ पि॒तुरा वि॑वेश । मध्ये॑ दि॒वो निहि॑त॒: पृश्नि॒रश्मा॒ वि च॑क्रमे॒ रज॑सस्पा॒त्यन्तौ॑ ।। ६० ।। उ० उक्षा समुद्रः । य उदयकाले उक्षा सेचनः समुद्रः समुन्दनो भवति तस्मिन्काले अवश्याया अतितरां पतन्ति तदभिप्रायमेतत् । अरुणः वर्णतो निर्देशः । सुपर्णः सुपतनः । यश्च पूर्वस्य द्युलोकस्य । योनिं स्थानम् पितुः पितृभूतस्य । ततो हि जायमान उपलभ्यत आदित्य इति पिता द्युलोकः। आविवेश आविशति । उदितमात्रः यश्च मध्ये द्युलोकस्य निहितः अवस्थितः । पृश्निः समस्तरश्मिसंकुलो विचित्रः । अश्मा अशनो व्यापकः स्यात् स विचक्रमे चंक्रममाणः । रजसः रञ्जनस्य लोकत्रयस्य पाति गोपायति । अन्तौ अन्तान् यो ह्यन्तान्पाति स मध्यं पात्येव ॥ ६० ॥ म० अप्रतिरथदृष्टादित्यदेवत्या त्रिष्टुप् । य आदित्यः पूर्वस्य पूर्वदिशि स्थितस्य पितुर्द्युलोकस्य योनिं स्थानमाविवेश आविशति द्यौः पितेत्युक्तेः पितुःशब्देन द्युलोकः उदयसमये द्युलोकाज्जायमान उपलभ्यते सूर्य इति द्युलोकपूर्वभागः सूर्यस्य पितृभूत उच्यते । किंभूतः यः । उक्षा वृष्टिद्वारा सेक्ता । समुद्रः समुनत्ति क्लेदयति समुद्रः उदयकालेऽवश्यायपतनेन क्लेदनकर्ता । अरुणः उदयकाले अरुणवर्णः। सुपर्णः शोभनं पर्णं पतनं गमनं यस्य स सुपर्णः । यश्च दिवो मध्ये निहितोऽवस्थितः । पृश्निर्विचित्रवर्णः नानारश्मिसंकुलः । अश्मा अश्नुते व्याप्नोति नभ इत्यश्मा व्यापकः । एवंविधः सन् विचक्रमे विक्रमते नभः । यश्च विक्रममाणो रजसः रञ्जनस्य लोकत्रयस्य अन्तौ । वचनव्यत्ययः । अन्तान् पर्यन्तान् पाति रक्षति । यो ह्यन्तान् पाति स मध्यं पात्येवेत्यर्थः । अथाश्मपक्षे व्याख्यानम् । अयं पृश्निर्विचित्रवर्णोऽश्मा पाषाणः पितुः कर्मपालकस्य पूर्वस्य पूर्वदिग्वर्तिन आहवनीयस्य योनिं कारणभूतमाग्नीध्रमाविवेश प्रविष्टवान् यदाहवनीयमुद्वपेदाग्नीध्रादुद्धरेदित्याहवनीययोनित्वमाग्नीध्रस्याम्नातमन्यत्र । अयमश्मा दिवो मध्ये आग्नीध्रस्थानीयस्यान्तरिक्षस्य मध्ये निहितः स्थापितः सन् रजसो रञ्जनीयस्य जगतः अन्तौ उत्पत्तिप्रलयरूपकोटिद्वयं विचक्रमे पाति रक्षति च परमेश्वररूपेण । कीदृशोऽश्मा । उक्षा सेक्ता । यागद्वारेण फलाभिवर्षक इत्यर्थः । समुद्रः बहुफलप्रदत्वात्समुद्रसदृश इत्यर्थः । अरुणः पूर्वमन्त्रे सूर्यसाम्यात् सूर्यसदृशः । सुपर्णः स्वर्गं प्रत्युद्गमनहेतुत्वात् पक्षिसदृशः ॥ ६० ॥ एकषष्टी। इन्द्रं॒ विश्वा॑ अवीवृधन्त्समु॒द्रव्य॑चसं॒ गिर॑: । र॒थीत॑मᳪं᳭ र॒थीनां॒ वाजा॑ना॒ᳪं᳭ सत्प॑तिं॒ पति॑म् ।। ६१ ।। उ०. निधायैनमतिक्रामन्ति चतसृभिः । इन्द्रं विश्वा इति व्याख्यातम् ॥ ६१ ॥ म० निधायैनमतिक्रामन्तीन्द्रं विश्वा इति' ([https://sa.wikisource.org/s/15nu का० १८ । ३ । २७])। एनं पृश्न्यश्मानं क्वचिद् गुप्ते देशे स्थापयित्वा सर्वे चयनं प्रति गच्छन्ति इन्द्रं विश्वा इत्याद्यृक्चतुष्टयेनेत्यर्थः । व्याख्याता ([https://sa.wikisource.org/s/1zc8 अ० १२ । क० ५६] ) ॥ ६१॥ द्विषष्टी। दे॒व॒हूर्य॒ज्ञ आ च॑ वक्षत्सुम्न॒हूर्य॒ज्ञ आ च॑ वक्षत् । यक्ष॑द॒ग्निर्दे॒वो दे॒वाँ२ आ च॑ वक्षत् ।। ६२ ।। उ० देवहूर्यज्ञः । तिस्रोऽनुष्टुभः । आद्ये द्वे उष्णिहौ वा। यो देवहूः देवान् आह्वयति यज्ञः । सच अवक्षत् आवहतु च देवान् । यजतु चेति चकारः समुच्चयार्थीयः। यश्च सुम्नहूः। | सुम्नमिति सुखनाम । सुखमाह्वयति यज्ञः स आवहतु च देवान् यजतु । किंच यक्षन् यजतु च अग्निः देवः देवान् आचवक्षत् आवहतु च ॥ ६२ ॥ म० विधृतिदृष्टा यज्ञदेवत्यानुष्टुप् । देवानाह्वयतीति देवहूः देवानामाह्वाता यज्ञो देवानावक्षत् आवहतु । चकारः समुच्चये । यजतु च । सुम्नं सुखं धनपुत्रकलत्राद्युत्थमाह्वयति सुम्नहूः सुखकरो यज्ञो देवानावक्षत् आवहतु । अग्निर्देवश्च देवानावक्षत् आवहतु [http://puranastudy.byethost14.com/pur_index24/yaksha.htm यक्षत्] यजतु च । वक्षत् यक्षत् वहतेर्यजेश्व 'सिब्बहुलं लेटि' (पा. ३ । १। ३४ ) सिप्प्रत्ययः 'लेटोऽडाटौ' (पा० ३ । ४ । ९४ ) इत्यडागमः 'इतश्च लोपः' । (पा० ३ । ४ । ९७ ) इति तिप इकारलोपः ॥ ६२॥ त्रिषष्टी। वाज॑स्य मा प्रस॒व उ॑द्ग्रा॒भेणोद॑ग्रभीत् । अधा॑ स॒पत्ना॒निन्द्रो॑ मे निग्रा॒भेणाध॑राँ२ अकः ।। ६३ ।। उ० वाजस्य मा वाजस्यान्नस्य । मा माम् । प्रसवः प्रसूतिरुत्पत्तिः अभ्यनुज्ञा वा । उद्ग्राभेण उद्ग्रहणेन । ऊर्ध्वं हि गृह्य दीयत इति उद्ग्रहणं दानं तेनेत्यर्थः । उदग्रहीत् उद्गृह्णीयात् । 'हृग्रहोर्भश्छन्दसि' हस्येति हकारस्य भकारः। | अध अथ समनन्तरमेव सपत्नान् इन्द्रः मे मम निग्राभेण नीचैर्ग्रहणेन । नीचैर्हि हस्तं कृत्वा भिक्षादिर्गृह्यते याचिष्णुतया अनन्नतया च । अधरान् अधोगमनान् अक: करोतु ॥ ६३ ॥ म० इन्द्रदेवत्यानुष्टुप् । वाजस्यान्नस्य प्रसवः प्रसूतिः उत्पत्तिः अनुज्ञा वा उद्ग्राभेण 'हृग्रहोर्भश्छन्दसि' उद्ग्राभेण उद्ग्रहणेन ऊर्ध्वं विगृह्य दीयत इत्युद्ग्रहणं दानं तेन मामुदग्रभीत् उदग्रहीत् उद्गृह्णातु । अध अथ निग्राभेण निग्राहेण नीचैर्ग्रहणेन नीचैर्हस्तं कृत्वा भिक्षादिः प्रार्थ्यते याचिष्णुतया अन्नाभावेन वा इन्द्रो मे मम सपत्नान् शत्रूनधरानधमान् तिरस्कृतान् अकः करोतु मां दातारं करोतु । शत्रून् भिक्षून् करोत्वित्यर्थः । करोतेर्लङि 'बहुलं छन्दसि' (पा० २ । ४ । ७३ ) शपि लुप्ते गुणे तिपि लुप्ते अक इति रूपम् ॥ ६३ ॥ चतुःषष्टी। उ॒द्ग्रा॒भं च॑ निग्रा॒भं च॒ ब्रह्म॑ दे॒वा अ॑वीवृधन् । अधा॑ स॒पत्ना॑निन्द्रा॒ग्नी मे॑ विषू॒चीना॒न्व्य॒स्यताम् ।। ६४ ।। उ० उद्ग्राभं च । उद्ग्राभं च अस्मद्विषयं निग्राभं च शत्रुविषयम् । ब्रह्म च त्रयीलक्षणं यज्ञविषयम् । देवाः अवीवृधन् वर्धयन्तु । अध अथ सपत्नान् । इन्द्राग्नी मे मम । विषूचीनान् विष्वगञ्चनान् नानागतीन्कृत्वा । व्यस्यतां विक्षिपन्ताम् अपुनरागमनाय ॥ ६४ ॥ म० इन्द्राग्निदेवत्यानुष्टुप् । देवा उद्ग्राभमुद्ग्राहमस्मद्विषयमुत्कर्षं निग्राभं निग्राहं शत्रुविषयमपकर्षं ब्रह्म त्रयीलक्षणं यज्ञविषयमवीवृधन्वर्धयन्तु । अध अथानन्तरं मे मम सपत्नान् शत्रून् विषूचीनान् विष्वगञ्चनान्नानागतीन्कृत्वा इन्द्राग्नी द्वौ व्यस्यतां विनाशयेतामपुनरागमनाय क्षिपतामित्यर्थः ॥ ६४ ॥ पञ्चषष्टी । क्रम॑ध्वम॒ग्निना॒ नाक॒मुख्य॒ᳪं᳭ हस्ते॑षु॒ बिभ्र॑तः । दि॒वस्पृ॒ष्ठᳪं᳭ स्व॑र्ग॒त्वा मि॒श्रा दे॒वेभि॑राध्वम् ।। ६५ ।। उ० चित्यमारोहन्ति पञ्चभिः । क्रमध्वमग्निना । अनुष्टुप् । हे ऋत्विग्यजमानाः । क्रमध्वम् आक्रमध्वम् । अग्निना चित्येन लोककालाग्न्यादिवपुषा । नाकं दिवम् । उख्यम् उखायां धृतम् अग्निम् उख्यम् । हस्तेषु बिभ्रतः धारयमाणाः। ततो दिवः पृष्ठमारुह्य स्वर्गलोकं गत्वा मिश्राः समानलोकस्थानायुषः सन्तः देवेभिः देवैः सह आध्वम् आसनं कुरुत देवीभूताः । आसेरेतद्रूपम् । ध्वसमित्यत्र सकारलोपेन ॥ ६५॥ म० 'क्रमध्वमग्निनेति चित्यमारोहन्ति' ( का० १८ । ४ । १)। ते ऋत्विजः क्रमध्वमिति पञ्चभिस्तीर्थेन चित्याग्निमारोहन्तीत्यर्थः । आग्नेय्यनुष्टुप् । हे ऋत्विग्यजमानाः, यूयमग्निना चित्येन कृत्वा नाकं स्वर्गलोकं क्रमध्वमाक्रमत 'स्वर्गो वै लोको नाकः' ( ९।२।३ । २४ ) इति श्रुतेः । किंभूता यूयम् । उखायां संस्कृतमुख्यमग्निं हस्तेषु बिभ्रतः धारयन्तः ।यद्वा उख्यमग्निं हस्तेषु बिभ्रतः सन्तोऽग्निनानेकचित्याग्निना सह क्रमध्वम् चित्युपरि पादान् कुरुत आरोहध्वमित्यर्थः। ततो दिवोऽन्तरिक्षस्य पृष्ठं स्वः स्वर्गं गत्वा देवेभिर्देवैः मिश्राः संयुताः सन्तः आध्वं तिष्ठत आस उपवेशने लोट् मध्यमबहुवचनं शपो लोपः 'धि च' (पा० ८।२।२५) इति मलोपः ॥ ६५ ॥ षट्षष्टी। प्राची॒मनु॑ प्र॒दिशं॒ प्रेहि॑ वि॒द्वान॒ग्नेर॑ग्ने पुरो अ॑ग्निर्भवे॒ह । विश्वा॒ आशा॒ दीद्या॑नो॒ वि भा॒ह्यूर्जं॑ नो धेहि द्वि॒पदे॒ चतु॑ष्पदे ।। ६६ ।। उ० प्राचीमनु त्रिष्टुप् । प्राचीं दिशम् अनु प्रेहि प्रगच्छ । विद्वान् स्वमधिकारं जानानः । अग्नेः इष्टकास्थलरूपस्य । हे अग्ने उख्यरूप प्रणीयमान, पुरो अग्निः पुरोगामी अग्निर्भव इह यज्ञे । ततो विश्वाः सर्वाः आशाः दिशः दीद्यानः आभासयन् विभाहि विविधं दीप्यस्व । ऊर्जं च नः धेहि । द्विपदे चतुष्पदे द्विपाद्भ्यः चतुष्पाद्भ्यश्च ॥ ६६ ॥ म०. आग्नेयी त्रिष्टुप् । हे अग्ने इदानीमानीत उख्य वह्ने, प्राचीं प्रदिशं प्रागाख्यां प्रकृष्टां दिशमनु लक्षीकृत्य त्वं प्रेहि प्रकर्षेण गच्छ । कीदृशस्त्वम् । विद्वान् स्वाधिकारं जानानः । गत्वा च हे अग्ने, इहास्मिन् प्रदेशे अग्नेः इष्टकानिष्पादितस्य चितिरूपस्याग्नेः पुरोऽग्निर्भव पुरः अग्रे अङ्गति गच्छतीति - पुरोऽग्निः पुरोगन्ता मुख्यो भव 'प्रकृत्यान्तःपादमव्यपरे' (पा.६।१।११५) इति सन्ध्यभावः । किंच विश्वाः सर्वाः आशा दिशो दीद्यानः दीपयन् प्रकाशयन् सन् त्वं विभाहि विशेषेण दीप्यस्व । ततो नोऽस्माकं द्विपदे पुत्रादिकाय चतुष्पदे गवादिकाय ऊर्जमन्नं धेहि संपादय ॥ ६६ ॥ सप्तषष्टी। पृ॒थि॒व्या अ॒हमुद॒न्तरि॑क्ष॒माऽरु॑हम॒न्तरि॑क्षा॒द्दिव॒मारु॑हम् । दि॒वो नाक॑स्य पृ॒ष्ठात् स्व॒र्ज्योति॑रगाम॒हम् ।। ६७ ।। उ० पृथिव्या अहम् । पिपीलिकमध्या बृहती। यजमान आह । पृथिव्याः सकाशात् अहम् उदन्तरिक्षमारुहम् ऊर्ध्वक्रमेण अन्तरिक्षमारूढः । अन्तरिक्षाच्च दिवमारुहं द्युलोकमारूढः । दिवः नाकस्य पृष्ठमारूढः । नाकस्य पृष्ठाच्च स्वरादित्याख्यं ज्योतिः अगाम् आगतः प्राप्तोऽहं क्षिमीभूतः (?)। 'गार्हपत्यादाग्नीध्रीयमागच्छन्त्यादाग्नीध्रीयादाहवनीयम् ' इत्यादिश्रुतिः अग्नीनां लोकसंस्तवं दर्शयति ॥ ६७ ॥ म० आग्नेयी पिपीलिकमध्या बृहती आद्यतृतीयौ त्रयोदशार्णौ द्वितीयोऽष्टकः सा पिपीलिकमध्या बृहती 'त्रयोदशिनोर्मध्येऽष्टकः पिपीलिकमध्या' इति वचनात् अत्राद्यस्त्रयोदशः द्वितीयो नवकः तृतीयश्चतुर्दशक इति षट्त्रिंशदक्षरत्वाद् बृहती 'त्रिपादणिष्ठमध्या पिपीलिकमध्या' इति वचनात्पिपीलिकमध्या च । यजमान आह अहं पृथिव्या उत् उद्गतः सन् अन्तरिक्षमारुहमारूढोऽस्मि । तस्मादन्तरिक्षादुद्गतो दिवमारुहं द्युलोकमारूढोऽस्मि । दिवो द्युलोकस्य यो नाको दुःखरहितः प्रदेशः तस्य पृष्ठादुपरिभागात् स्वः ज्योतिः स्वर्गलोकस्थं ज्योतिरादित्यमण्डलमहमगां गतोऽस्मि प्राप्स्यामीत्यर्थः । 'इणो गा लुङि' (पा० २।४ । ४५ ) इति गादेशः ॥ ६७ ॥ [https://sa.wikisource.org/s/1zjy सत्रस्य ऋद्धिः साम] अष्टषष्टी। स्व॒र्यन्तो॒ नापे॑क्षन्त॒ आ द्याᳪं᳭ रो॑हन्ति॒ रोद॑सी । य॒ज्ञं ये वि॒श्वतो॑धार॒ᳪं᳭ सुवि॑द्वाᳪं᳭सो वितेनि॒रे ।। ६८ ।। उ०. स्वर्यन्तः अनुष्टुप् । अत्र द्वितीयोऽर्धर्चः प्रथमं व्याख्यायते यच्छब्दयोगात् । यज्ञं ये यजमानाः । विश्वतोधारं सर्वतोधारम् । आहुति दक्षिणान्नानि यज्ञस्य धाराः । ताभिर्ह्येष वर्षति । यद्वा विश्वस्य जगतो धारयितारम् । वैश्वानरमारुतवसोर्धारा । वाजस्य प्रसवीयानि धारा वा यज्ञस्य । सुविद्वांसः ज्ञानकर्मसमुच्चयकारिणः वितेनिरे वितन्वन्ति । स्वर्यन्तः स्वर्लोकं गच्छन्तः नापेक्षन्ते पुत्रपश्वादिकृतकृत्यत्वात् । आरोहन्ति हि द्यां रोदसी । दिव एतद्विशेषणम् नतु द्यावापृथिव्योरभिधानं दिव इति । स्वःशब्दोपादानसामर्थ्यात् । कथंभूतां द्यामारोहन्ति । रोदसी रोध्री जरामृत्युशोकादीनाम् ॥ ६८ ॥ म०. आग्नेयी अनुष्टुप् । सुष्ठु विदन्ति जानन्ति ते सुविद्वांसः ज्ञानकर्मसमुच्चयकारिणः ये सुविद्वांसो यज्ञं वितेनिरे वितन्वन्ति अनुतिष्ठन्ति । कीदृशं यज्ञम् । विश्वतोधारं विश्वतो धारा यस्य तम् । आहुतिदक्षिणान्नानि यज्ञस्य धाराः वैश्वानरमारुतपूर्णाहुतिवसोर्धारावाजप्रसवीयानि वा यज्ञस्य धाराः । यद्वा विश्वस्य जगतो धारयितारम् । ते यज्ञकर्तारः स्वः स्वर्गं यन्तो गच्छन्तो नापेक्षन्ते पुत्रपश्वाद्यपेक्षां न कुर्वते कृतकृत्यत्वात् । द्यां स्वर्गं चारोहन्ति । कीदृशी द्याम् । रोदसी रुणद्धि जरामृत्युशोकादीन् सा रोदसी ताम् । धस्य दादेशश्छान्दसः । पूर्वंसवर्णदीर्घः दिवो विशेषणं न तु द्यावापृथिव्योरभिधानं दिव इत्युपादानात् । यद्वा ये यजमानाः सुविद्वांसः सुष्ठु कर्मप्रकारं जानन्तः विश्वतोधारं जगद्धरणहेतुं यज्ञं वितन्वन्ति विशेषेण कुर्वन्ति ते यजमाना द्यामन्तरिक्षमारोहन्ति तथा रोदसी द्यावाभूमी आरोहन्ति । ततः स्वर्यन्तः स्वर्गस्थमादित्यमण्डलं प्राप्नुवन्तोऽन्यत्किमपि स्थानं नापेक्षन्ते ॥ ६८ ॥ एकोनसप्ततितमी। अग्ने॒ प्रेहि॑ प्रथ॒मो दे॑वय॒तां चक्षु॑र्दे॒वाना॑मु॒त मर्त्या॑नाम् । इय॑क्षमाणा॒ भृगु॑भिः स॒जोषा॒: स्व॒र्यन्तु॒ यज॑मानाः स्व॒स्ति ।। ६९ ।। उ० अग्ने प्रेहि प्रयाहि । प्रथमः देवयताम् देवान्यष्टुमिच्छताम् । यस्त्वं चक्षुः देवानामुतापि च मर्त्यानां मनुष्याणाम् । ततस्त्वयि प्रथमं प्राप्ते सति । इयक्षमाणाः भृगुभिः यागं कुर्वाणाः । भृगुग्रहणमार्षेयानूचानब्राह्मणोपलक्षणार्थम् । सजोषाः समानजोषणाश्च देवैः सन्तः । स्वर्लोकं यन्तु यजमानाः । स्वस्ति अविनाशेन ॥ ६९॥ म० आग्नेयी त्रिष्टुप् । हे अग्ने, त्वं देवयतां देवानिच्छतां यजमानानां प्रथमः प्रेहि पुरतः प्रकर्षेण गच्छ । देवानिच्छन्ति देवयन्ति देवयन्तीति देवयन्तः तेषाम् 'सुप आत्मनः क्यच' (पा० ३ । १।८) इति क्यजन्ताच्छतृप्रत्ययः 'क्यचि च' (पा. ७ । ४ । ३३) इतीत्वे प्राप्ते 'न छन्दस्यपुत्रस्य' (पा० ७ । ४ । ३५ ) इति तदभावः । कथं मयाग्रतो गन्तव्यं तत्राह । यतस्त्वं देवानामुतापि च मर्त्यानां मनुष्याणां चक्षुःस्थानीयः । लोकेऽपि गच्छतः पुरुषस्य दृष्टिः पुरतो याति । | किंच यष्टुमिच्छन्ति इयक्षमाणाः । अभ्यासे यलोपश्छान्दसः । इयक्षमाणा यष्टुमिच्छन्तो यजमानाः स्वस्ति यथा तथा अविनाशेन स्वः स्वर्गं यन्तु प्राप्नुवन्तु । कीदृशाः । भृगुभिः भृगुगोत्रविप्रैः सजोषाः समानो जोषः प्रीतिर्येषां ते । भृगुग्रहणमनूचानब्राह्मणोपलक्षणम् । उत्तमविप्रैः प्रीतिमन्तः ॥ ६९॥ सप्ततितमी। नक्तो॒षासा॒ सम॑नसा॒ विरू॑पे धा॒पये॑ते॒ शिशु॒मेक॑ᳪं᳭ समी॒ची । द्यावा॒क्षामा॑ रु॒क्मो अ॒न्तर्वि भा॑ति दे॒वा अ॒ग्निं धा॑रयन् द्रविणो॒दाः ।। ७० ।। उ० पयसाभिजुहोति । नक्तोषासा व्याख्यातम् ॥७०॥ म०. 'स्वयमातृण्णामध्यग्निं धारयंच्छुक्लवत्सापयसाभिजुहोति कृष्णाया दोहनेन स्वयमातृण्णामवसिञ्चन्नक्तोषासेति' ( का. १८ । ४ । २ ) । अध्वर्युः स्वयमातृण्णेष्टकोपरि समीपे प्रतिप्रस्थात्रा तमग्निं धारयन् कृष्णवर्णायाः श्वेतवत्साया गोर्दुग्धेन दोहनेन मृण्मयदोहनपात्रेण जुहूस्थानीयेन स्वयमातृण्णां सिञ्चनिध्मस्थेऽग्नौ जुहोति नक्तोषासेत्यृग्द्वयेनेत्यर्थः । व्याख्याता द्वादशे ( अ० १२ । क० २)॥ ७० ॥ एकसप्ततितमी। अग्ने॑ सहस्राक्ष शतमूर्धञ्छ॒तं ते॑ प्रा॒णाः स॒हस्रं॑ व्या॒नाः । त्वᳪं᳭ सा॑ह॒स्रस्य॑ रा॒य ई॑शिषे॒ तस्मै॑ ते विधेम॒ वाजा॑य॒ स्वाहा॑ ।। ७१ ।। उ० अग्ने सहस्राक्ष । आग्नेयीविराट् । हे अग्ने सहस्राक्ष, हिरण्यशकलैर्वा एष सहस्राक्षः । शतमूर्धन् । यददः शतशीर्षा रुद्रोऽसृजत । यस्य च तव शतं प्राणाः सहस्रं व्यानाः । यश्च त्वं साहस्रस्य रायो धनस्य हविर्लक्षणस्य ईशिषे । तस्मै ते तुभ्यम् विधेम । विधतिर्दानकर्मा । दद्मः । वाजाय वाजमिति विभक्तिव्यत्ययः । वाजमन्नं हविर्लक्षणम् । स्वाहा सुहुतमस्तु ॥ ७१ ॥ म० आग्नेयी विराट्पङ्क्तिः दशाक्षरचतुःपादा । हे अग्ने । सहस्राक्ष, सहस्रमक्षीणि यस्य तत्संबुद्धिः हिरण्यशकलान्येव नेत्राणि । तथाच श्रुतिः 'हिरण्यशकलैर्वा एष सहस्राक्षः' ( ९ । २ । ३ । ३२) इति । हे शतमूर्धन् , शतं मूर्धानो यस्य । 'यददः शतशीर्षा रुद्रोऽसृज्यत' ( ९ । २ । ३ । ३२) इति श्रुतेः । यस्य तव शतं प्राणाः सहस्रं व्यानाः । शतसहस्रशब्दावपरिमितवचनौ । यश्च त्वं साहस्रस्य सहस्रपरिमितस्य रायः धनस्य ईशिषे प्रभुर्भवसि । सहस्रादण्प्रत्ययः । तस्मै तादृशाय । ते तुभ्यं वयं वाजाय विधेम वाजमन्नं हवीरूपं दद्मः । वाजमिति विभक्तिव्यत्ययः । विधतिर्दानकर्मा । स्वाहा एतद्धविः सुहुतमस्तु ॥ ७१ ॥ द्विसप्ततितमी। सु॒प॒र्णो॒ऽसि ग॒रुत्मा॑न् पृ॒ष्ठे पृ॑थि॒व्याः सी॑द । भा॒साऽन्तरि॑क्ष॒मापृ॑ण॒ ज्योति॑षा॒ दिव॒मुत्त॑भान॒ तेज॑सा॒ दिश॒ उद्दृ॑ᳪं᳭ह ।। ७२ ।। उ० स्वयमातृण्णायामग्निं निदधाति । सुपर्णोऽसीति द्वाभ्यामाग्नेयीभ्यां पङ्क्तित्रिष्टुब्भ्याम् । यस्त्वं सुपर्णवदसि । गरुत्मान् गरणवान् अशनायावानित्यर्थः । स पृष्टे पृथिव्याः सीद आस्थानं कुरु । भासा च दीप्त्यान्तरिक्षम् आपृण आपूरय । ज्योतिषा च दिवम् उत्तभान उत्स्तभान उत्तम्भय । तेजसा दिशः उद्दृᳪं᳭ह तेजसा च दिशः दृढीकुरु । आदीपनार्थो वा दृंहतिः ॥ ७२ ॥ म० 'तस्यामग्निं निदधाति सुपर्णोऽसीति वषट्कारेण' (का. १८ । ४ । ४)। स्वयमातृण्णायां सुपर्णोऽसीति ऋग्द्वयेन वषट्कारेण चाग्निं स्थापयतीत्यर्थः । अग्निदेवत्या पङ्क्तिः । हे अग्ने, त्वं सुपर्णोऽसि सुपर्णपक्ष्याकारो गरुडसमानोऽसि । गरुत्मान् गरुत् गरणं गलनं भक्षणमस्यास्तीति गरुत्मान् अशनायावानित्यर्थः । अतः पृथिव्याः पृष्ठे उपरि सीद उपविश । भासा स्वप्रकाशेन अन्तरिक्षमापृण सर्वतः पूरय । ज्योतिषा स्वसामर्थ्येन दिवं द्युलोकमुत्तभान ऊर्ध्वं स्तम्भितं कुरु स्तम्भेः 'हलः श्नः शानज्झौ' (पा० ३।१। ८३ ) इति श्नाप्रत्ययस्य शानजादेशः । तथा तेजसा स्वेन दिश उद्दृंह उत्कर्षेण दृढीकुरु दीपय वा ॥ ७२॥ त्रिसप्ततितमी। आ॒जुह्वा॑नः सु॒प्रती॑कः पु॒रस्ता॒दग्ने॒ स्वं योनि॒मा सी॑द साधु॒या । अ॒स्मिन्त्स॒धस्थे॒ अध्युत्त॑रस्मि॒न्विश्वे॑ देवा॒ यज॑मानश्च सीदत ।। ७३ ।। उ० आजुह्वानः अभिहूयमानः । सुप्रतीकः सुसुखः सन् । पुरस्तात् पूर्वस्यां दिशि । हे अग्ने, स्वं योनिं स्थानम् आसीद अधितिष्ठ साधुया साधुक्रियाविशेषणत्वेन श्रुत्या व्याख्यातम् । यूयमपि च हे विश्वेदेवाः, यजमानश्च सीदत अवस्थानं कुरुत । अस्मिन् सधस्थे सहस्थाने । अधियज्ञे स्वर्गाख्ये । 'स्वर्गो वै लोकः सधस्थः' इति श्रुतिः। अध्युत्तरस्मिन् सर्वोत्कृष्टे । अत्र तृतीयः पादः पश्चाद्व्याख्यायते अर्थसंबन्धात् ॥ ७३ ॥७३॥ म०. आग्नेयी त्रिष्टुप् । हे अग्ने, त्वमाजुह्वानः आहूयमानः सन् सुप्रतीकः शोभनं प्रतीकं सुखं यस्य सुमुखः सन् पुरस्तात्पूर्वस्यां दिशि साधुया साधुं समीचीनं । विभक्तेर्यादेशः । स्वं योनिं स्थानमासीद अधितिष्ठ । हे विश्वेदेवाः, यूयं यजमानश्च अस्मिन् पुरोवर्तिनि अध्युत्तरस्मिन् अधिकमुत्कृष्टे सधस्थे अग्निना सह स्थातुं योग्यस्थाने सीदत यज्ञाख्ये स्वर्गे उपविशत । 'द्यौर्वा उत्तरं सधस्थं' ( ९ । २ । ३ । ३५) इति श्रुतेः ॥ ७३ ॥ चतुःसप्ततितमी। ताᳪं᳭ स॑वि॒तुर्वरे॑ण्यस्य चि॒त्रामाऽहं वृ॑णे सुम॒तिं वि॒श्वज॑न्याम् । याम॑स्य॒ कण्वो॒ अदु॑ह॒त्प्रपी॑नाᳪं᳭ स॒हस्र॑धारां॒ पय॑सा म॒हीं गाम् ।। ७४ ।। उ० तिस्रः समिध आदधाति तिसृभिर्ऋग्भिः । अत्र कण्वः सावित्र्या त्रिष्टुभा पुरस्ताज्योतिषा धेनुं कामदोहनीं पयो ययाचे । ताᳪं᳭सवितुः तां सवितुः संबन्धिनीम् । वरेण्यस्य वरणीयस्य चित्रां चायनीयाम् । आवृणे आवृणोमि स्वीकरोमि । सुमतिम् कल्याणमतिम् । विश्वजन्याम् सर्वजनेभ्यो हिताम् । यां सुमतिं प्राप्य अस्य सवितुः संबन्धिनीम् कण्वः अदुहत् दुग्धवान् । प्रपीनां पूरितां पयसा । सहस्रधारां बहुधारां बहुनो वा कुटुम्बस्य धारयित्रीम् । महीं महतीं गाम् ॥ ७४ ॥ म० 'समिदाधानᳪं᳭ शामिलीवैकङ्कत्यौदुम्बर्यस्तᳪं᳭ सवितुरिति प्रत्यृचम्' ( का० १८ । ४ । ६)। अग्निनिधानानन्तरमध्वर्युस्तत्राग्नौ समित्त्रयमादधाति तां सवितुरिति शमीमयीं विधेमेति वैकङ्कतीं प्रेद्धो अग्न इत्यौदुम्बरीमित्यर्थः । कण्वदृष्टा सावित्री त्रिष्टुप् । वरेण्यस्य वरणीयस्य सवितुः संबन्धिनीं तां सुमतिं शोभनबुद्धिमहमावृणे आभिमुख्येन वृणोमि स्वीकरोमि । कीदृशीं सुमतिम् । चित्रां चायनीयां स्वापेक्षितबहुविधफलदानसमर्थाम् । विश्वजन्यां सर्वजनेभ्यो हिताम् । यद्वा विश्वं जन्यमुत्पाद्यं यस्याः सा विश्वजन्या ताम् जगदुत्पादनसमर्थाम् । तां कां । कण्वो मुनिरस्य सवितुर्यां सुमतिमेव गां धेनुमदुहत् अनुग्रहकारिणी बुद्धिं दुग्धवान् । कीदृशीम् । प्रपीनां प्रकर्षेण पीनां पयसा पूरिताम् सहस्रधारां सहस्रं धारा यस्यास्ताम् सहस्रक्षीरधारायुक्ताम् । यद्वा बहुनः कुटुम्बस्य धारयित्रीम् । पयसा दुग्धेन महीं महतीम् बहुदुग्धामित्यर्थः । सर्वसिद्धिदात्रीम् । रवेर्मतिर्या कण्वेन दुग्धा तामहं वृणे इति सर्वार्थः ॥ ७४ ॥ पञ्चसप्ततितमी। वि॒धेम॑ ते पर॒मे जन्म॑न्नग्ने वि॒धेम॒ स्तोमै॒रव॑रे स॒धस्थे॑ । यस्मा॒द्योने॑रु॒दारि॑था॒ यजे॒ तं प्र त्वे ह॒वीᳪं᳭षि॑ जुहुरे॒ समि॑द्धे ।। ७५ ।। उ० विधेम ते । त्रिस्थानोऽग्निर्देवता त्रिष्टुप् । विधेम । विदधातिर्दानकर्मा । दद्मः ते तुभ्यम् । परमे जन्मन् हे अग्ने, परमे जन्मनि जाताय आदित्यात्मना स्थिताय । 'द्यौर्वा अस्य परमं जन्म' । विधेम स्तोमैः स्तुतिभिः । अवरे सधस्थे स्थिताय विद्युदात्मना । 'अन्तरिक्षं वा अवरं सधस्थम् । यस्मात् योनेः उत् आरिथा 'ऋ गतौ' । अस्यैतद्रूपम् । यस्माच्च स्थानादुद्गतोऽसि यजे तत्स्थानमहम् । 'एष वा अस्य स्वो योनिः' एष इति चित्योग्निरुच्यते । किंच प्रत्वे हवीᳪं᳭षि जुहुरे समिद्धे जुहोमि त्वयि हवींषि समिद्धे सम्यग्दीप्ते ॥ ७५॥ म० गृत्समददृष्टा त्रिस्थानाग्निदेवत्या त्रिष्टुप् । हे अग्ने, परमे जन्मन् परमे जन्मनि दिवि आदित्यात्मना स्थिताय ते तुभ्यं वयं विधेम हविर्दद्मः । 'द्यौर्वा अस्य परमं जन्म' (९। २।३ । ३९) इति श्रुतेः। अवरे सधस्थे दिवोऽवाचीने सहस्थानेऽन्तरिक्षे स्थिताय विद्युद्रूपाय ते स्तोमैः स्तोत्रैर्वयं विधेम परिचरेम । 'अन्तरिक्षं वा अवरᳪं᳭ सधस्थम्' (९।२।३। ३९) इति श्रुतेः । हे अग्ने, यस्माद्योनेः इष्टकाचितिरूपात् स्थानात् त्वमुदारिथ उद्गतोऽसि 'ऋ गतौ' लिट् संहितायां दीर्घः। तं योनिमहं यजे पूजयामि । ततः समिद्धे सम्यक् प्रज्वलिते त्वे त्वयि हवींषि प्रजुहुरे प्रजुहुविरे प्रजुह्वति ऋत्विजः ‘इरयो रे' (पा० ६ । ४ । ७६ ) इति इरेप्रत्ययस्य रे आदेशः। “एष वा अस्य स्वो योनिः' (९।२।३ । ३९ ) इति श्रुतेः। एष चित्योऽग्निः ॥ ७५ ॥ षट्सप्ततितमी। प्रेद्धो॑ अग्ने दीदिहि पु॒रो नोऽज॑स्रया सू॒र्म्या॒ यविष्ठ । त्वाᳪं᳭ शश्व॑न्त॒ उप॑ यन्ति॒ वाजा॑: ।। ७६ ।। उ० प्रेद्धो अग्ने । आग्नेयीविराट् । प्रकर्षेण इद्धः दीप्तः सन् हे अग्ने, भूयोऽपि दीदिहि दीप्यस्व । पुरः अग्रतः नोsस्माकं व्यवस्थितः । एतया अजस्रया अनुपक्षीणया। सूर्म्या समित्काष्ठिकया । सूर्मीशब्दः काष्ठवचनः । 'सूर्मीं ज्वलन्तीं वाश्लिष्यात्' इति च स्मृतिः । हे यविष्ठ युवतम । यतश्च त्वामेव शश्वन्तः शाश्वतिकाः । उपयन्ति उपगच्छन्ति । वाजाः अन्नानि अतो दीदिहीति संबन्धः ॥ ७६ ॥ म० वसिष्ठदृष्टाग्निदेवत्या विराडनुष्टुप् दशकास्त्रयो विराडित्युक्तेः । हे यविष्ठ, अतिशयेन युवा यविष्ठः 'अतिशायने तमबिष्ठनौ' 'स्थूलदूरयुव-' (पा० ६।४।१५६ ) इत्यादिना वलोपे पूर्वगुणः । हे युवतम, हे अग्ने, त्वं नोऽस्माकं पुरोऽग्रे दीदिहि दीप्यस्व । दीव्यतेर्विकरणव्यत्ययेन जुहोत्यादित्वाच्छपः श्लौ द्वित्वम् 'तुजादीनाम् -' (पा० ६ । १ । ७) इति पूर्वदीर्घः । किंभूतस्त्वम् । अजस्रयानुपक्षीणया सूर्म्या समित्काष्ठेन प्रेद्धः प्रकर्षे दीप्तः । सूर्मीशब्दः काष्ठवाचकः । यद्वा लोहमयी ज्वलन्ती स्थूणा सूर्मी । अजस्रया सूर्म्या सूर्मीसमानया ज्वालया दीदिहि । सूर्मीशब्दो ज्वालोपलक्षकः । हे अग्ने यतः शश्वन्तो निरन्तरभाविनो वाजाः अन्नानि हवींषि त्वामुपयन्ति प्राप्नुवन्ति अतो दीप्यस्वेत्यर्थः ॥ ७६ ॥ सप्ततितमी। तम॒द्याश्वं॒ न स्तोमै॒: क्रतुं॒ न भ॒द्रᳪं᳭ हृ॑दि॒स्पृश॑म् । ऋ॒ध्यामा॑ त॒ ओहै॑: ।। ७७ ।। उ० तिस्र आहुतीर्जुहोति । अग्ने तमद्येति व्याख्यातम् ॥ ७७ ॥ म० 'स्रुवाहुती जुहोत्यग्ने तमद्येति प्रत्यृचम्' (का० १८।४। ८)। समिध आधायाग्ने तमिति ऋग्द्वयेन स्रुवेण द्वे घृताहुती तत्राग्नौ जुहोतीत्यर्थः । व्याख्याता (अ० १५। क०४४) ॥७७॥ अष्टसप्ततितमी। चित्तिं॑ जुहोमि॒ मन॑सा घृ॒तेन॒ यथा॑ दे॒वा इ॒हागम॑न्वी॒तिहो॑त्रा ऋता॒वृध॑: । पत्ये॒ विश्व॑स्य॒ भूम॑नो जु॒होमि॑ वि॒श्वक॑र्मणे वि॒श्वाहाऽदा॑भ्यᳪं᳭ ह॒वि: ।। ७८ ।। उ० चित्तिं जुहोमि । वैश्वकर्मणी जगत्यतिजगती वा। चित्तिमचित्तमेषामृत्विग्यजमानानाम् जुहोमि अग्निसंबन्धं करोमि । अग्नितत्त्वपरिज्ञानचिन्तनसन्तानं करोमीत्यर्थः । मनसा च घृतेन च सह । तथा जुहोमि । यथा देवा इहागमन् इह आगच्छेयुः । कथंभूताः । वीतिहोत्राः कामितयज्ञाः । होत्रा इति यज्ञनामसु पठितम् । ऋतावृधः सत्यवृधः । किंच । पत्ये विश्वस्य भूमनो जुहोमि विश्वकर्मणे । अधिपतिभूताय विश्वस्य भूतग्रामस्य । जुहोमि विश्वकर्मणे विश्वाहा सर्वदा । अदाभ्यम् अनुपक्षीणम् हविः ॥ ७८ ॥ म० विश्वकर्मदेवत्यातिजगती । मनसा घृतेन च सह चित्तिमृत्विग्यजमानानां चित्तिं जुहोमि अग्निसंबद्धं करोमि । अग्नितत्त्वपरिज्ञानार्थ चिन्तनं सन्तानं करोमीत्यर्थः । संकल्पविकल्पात्मकं मनः । निश्चयात्मकं चित्तम् । तथा जुहोमि । यथा इह यज्ञे देवा आगमन् आगच्छेयुः । 'पुषादि-' (पा० ३ । १। ५५) इत्यादिना गमेर्लुङि च्लेरङ । कीदृशा देवाः । वीतिहोत्राः । होत्रा इति यज्ञनाम । वीतिरभिलाषो होत्रा येषां ते वीतिहोत्राः कामितयज्ञाः । ऋतावृधः ऋतं सत्यं यज्ञं वा वर्धयन्ति ते ऋतवृधः । संहितायां दीर्घः । किंच विश्वाहा । विश्वानि च तान्यहानि च विश्वाहा सर्वेष्वहःसु अदाभ्यमनुपहतं स्वादु हविः विश्वकर्मणे प्रजापतये जुहोमि । कीदृशाय विश्वकर्मणे । भूमनो भूम्नो महतो विश्वस्य जगतः पत्ये स्वामिने। भूमन इत्यत्रोपधालोपाभाव आर्षः ॥ ७८ ॥ एकोनाशीतितमी। स॒प्त ते॑ अग्ने स॒मिध॑: स॒प्त जि॒ह्वाः स॒प्त ऋष॑यः स॒प्त धाम॑ प्रि॒याणि॑ । स॒प्त होत्रा॑: सप्त॒धा त्वा॑ यजन्ति स॒प्त योनी॒रापृ॑णस्व घृ॒तेन॒ स्वाहा॑ ।। ७९ ।। उ० सप्त वाग्नेयी । सप्त ते तव हे अग्ने, समिधः समिन्धनाः प्राणाः यतः सन्ति । यतश्च सप्त जिह्वाः तव सन्ति। सप्तपुरुषान्संहृत्यैकीकृतोऽयमग्निस्तदभिप्रायमेतत् । यतश्च सप्त ऋषयः तव यष्टारः सन्ति । यतश्च सप्त धामानि प्रियाणि । सप्त छन्दांसि प्रियाणि तव सन्ति । यतश्च सप्त होत्राः आग्नीध्रपर्यन्ताः । सप्तधा त्वा त्वां यजन्ति । अतो ब्रवीमि सप्त योनीः सप्त चितीः आपृणस्व आपूरयस्व घृतेन । स्वाहा सुहुतं चैतद्धविर्भवतु ॥ ७९ ॥ म० पूर्णाहुतिं च सप्त त इति' ( का० १८ । ४ । ९)। स्रुचा पूर्णाहुतिं जुहोति घृतपूर्णया स्रुचा' आहुतिः पूर्णाहुतिरित्यर्थः । सप्तर्षिदृष्टा अग्नेयी द्व्यधिका त्रिष्टुप् । हे अग्ने, ते तव सप्त समिधः समिन्धनाः प्राणाः शीर्षण्याः सन्ति । 'प्राणा वै समिधः प्राणा ह्येतᳪं᳭ समिन्धते' ( ९ । २ । ३ । ४४ ) इति श्रुतेः । किंच तव सप्त जिह्वाः सन्ति ज्वालारूपाः सप्त जिह्वाः हिरण्याङ्गणाद्याः(?) आगमोक्ताः । यद्वा आथर्वणिकोक्ताः 'काली कराली च मनोजवा च विलोहिता चापि सधूम्रवर्णा । स्फुलिङ्गिनी विश्वरुची च देवी लेलायमाना इति सप्त जिह्वाः' (मुण्ड० १। २) इति। तथा सप्त ऋषयः मरीच्यादयस्तव द्रष्टारः सन्ति । तथा सप्त प्रियाणि धाम धामानि छन्दांसि गायत्र्यादीनि तव सन्ति । 'छन्दाᳪं᳭सि वा अस्य सप्त धाम प्रियाणि' ( ९ । २।३। ४४ ) इति श्रुतेः । यद्वा धामानि स्थानानि आहवनीयगार्हपत्यदक्षिणाग्निसभ्यावसथ्यप्राजाहिताग्नीध्रीयाणि सोमयागे वह्निधारकाणि सन्ति । किंच हे अग्ने, सप्त होत्राः होत्रादय ऋत्विजः सप्तधा सप्तप्रकारैरग्निष्टोमादिसप्तसंस्थाभिः त्वा त्वां यजन्ति । होता प्रशास्ता ब्राह्मणाच्छंसी पोता नेष्टाग्नीध्रोऽच्छावाकश्चेति सप्त होत्राः । अग्निष्टोमोऽत्यमिष्टोम उक्थ्यः षोडश्यतिरात्र आप्तोर्यामो वाजपेयश्चेति सप्तसंस्थाः प्रकाराः । हे अग्ने, स त्वं सप्त योनीः चितीः घृतेनापृणस्व 'सप्त योनीरिति चितीरेतदाह सप्तचितिकोऽग्निः' ( ९ । २। ३ । ४४ ) इति च श्रुतेः । स्वाहा सुहुतमस्तु । यद्वा 'यज्ञो वै स्वाहाकारः' ( ९ । २ । ३ । ४४ ) इति श्रुतेः । स्वाहा यज्ञरूपः त्वं सप्त योनीर्घृतेनापृणस्व 'पृण तृप्तौ' तुदादिः ॥ ७९ ॥ [https://sa.wikisource.org/s/g2j अशीतितमी]। शु॒क्रज्यो॑तिश्च चि॒त्रज्यो॑तिश्च स॒त्यज्यो॑तिश्च॒ ज्योति॑ष्माँश्च । शु॒क्रश्च॑ ऋत॒पाश्चात्य॑ᳪं᳭हाः ।। ८० ।। उ० मारुतान् जुहोति शुक्रज्योतिरिति षड्भिर्ऋग्भिर्मारुतीभिः । तत्र चैकैकस्यामृचि सप्त मरुतः । प्रथमा उष्णिक् चतुर्थी च । द्वितीयातृतीये गायत्र्यौ। पञ्चमी जगती षष्ठी गायत्र्युष्णिग्वा । शुक्रज्योतिः पुरोडाशं च स्वमंशं भक्षयतु । चित्रज्योतिः सत्यज्योतिश्च ज्योतिष्मांश्च । शुक्रश्च ऋतपाश्च अत्यंहाश्च । अथैकपदनिरुक्तम् । शुक्लं ज्योतिर्यस्य शुक्रस्येव वा ज्योतिर्यस्य स शुक्रज्योतिः । चित्रं ज्योतिः सत्यं ज्योतिः । ज्योतिष्मान् ज्योतिषा तद्वान् । शुक्रः शुक्लः ऋतपाः सत्यं यज्ञं वा पाति । अत्यंहाः अतीत्य अंहः पापं वर्तत इत्यत्यंहाः ॥ ८०॥ म० 'वैश्वानरेण प्रचर्य सर्वहुतेन हस्तेन मारुतान् जुहोतीत्युपविश्य वैश्वानरे वा वैश्वानरं पृथुं कृत्वा शुक्रज्योतिरिति प्रतिमन्त्रम् विमुखेनारण्येऽनूच्यम्' ( का. १८ । ४ । २३ । २४ ) । वैश्वानरपुरोडाशेन यागं कृत्वोपविश्याहवनीये हस्तेन मारुतान्पुरोडाशान्सर्वहुतान् जुहोति शुक्रज्योतिरित्येकैकमन्त्रेणैकैकम् । यद्वा वैश्वानरपुरोडाशस्योपर्येव मारुतान् जुहोति । किं कृत्वा । प्रथनकाले वैश्वानरं पुरोडाशं विस्तीर्णं कृत्वा । आरण्येऽनूच्यं सप्तमं पुरोडाशं विमुखेनोग्रश्च भीमश्चेति वक्ष्यमाणमन्त्रेण जुहोतीत्यर्थः । षट् मरुद्देवत्याः । आद्या उष्णिक । एकैकस्यामृचि सप्त सप्त मरुतः । शुक्रज्योतिरित्याद्या एकोनपञ्चाशन्मरुतो यूयमद्यास्मिन्नोऽस्माकं यज्ञे एतन एत आगच्छत इति पञ्चमर्चि अन्वयः । 'तप्तनप्-' (पा. ७ । १। ४५) इत्यादिना तस्य तनादेशः । तन्नामानि व्याख्यायन्ते । शुक्रं शुद्धं शुक्रस्येव वा ज्योतिस्तेजो यस्य स शुक्रज्योतिः । चित्रं दर्शनीयं ज्योतिर्यस्य स चित्रज्योतिः । सत्यं ब्रह्मलक्षणं ज्योतिर्यस्य स सत्यज्योतिः । ज्योतिस्तेजोऽस्यास्तीति ज्योतिष्मान् । शोचते दीप्यत इति शुक्रः । ऋतं सत्यं यज्ञं वा पातीति ऋतपाः । अंहः पापमतीत्य वर्तत इत्यत्यंहाः । चकाराः समुच्चयार्थाः ॥ ८० ॥ एकाशीतितमी। ई॒दृङ् चा॑न्या॒दृङ् च॑ स॒दृङ् च॑ प्रति॑सदृङ् च॑ । मि॒तश्च॒ सम्मि॑तश्च॒ सभ॑राः ।। ८१ ।। उ० ईदृङ् च । अनेनानेन च समानदर्शनः ईदृङ् ईदृङ् च । पुरोडाशस्य स्वमंशं प्रतिगृह्णातु । अन्यादृङ् च अन्येनान्येन च समानदर्शनः अन्यादृङ् । सदृङ् च प्रतिसदृङ् च तेन तेन समानदर्शनः सदृङ् । तंतं प्रति सदृशः प्रतिसदृङ्। मितश्च उत्तमाधममध्यमैस्तुल्यः मितः। संमितश्च एकीभावेन मितः संमितः। सभराश्च सह बिभर्ति सभराः ॥८१॥ म० द्वे गायत्र्यौ । इमं पुरोडाशं गृहीत्वा पश्यतीति ईदृङ् । अन्यमपि पुरोडाशं पश्यतीति अन्यादृङ् । समानं पश्यतीति सदृङ् । तं तं प्रति समानं पश्यतीति प्रतिसदृङ् । मितो मानं प्राप्तः । यद्वा उत्तमाधममध्यमैस्तुल्यो मितः । सम्यक् एकीभावेन मितो मानं प्राप्तः संमितः । सह बिभर्तीति सभराः ॥ ८१ ॥ द्व्यशीतितमी। ऋ॒तश्च॑ स॒त्यश्च॑ ध्रु॒वश्च॑ ध॒रुण॑श्च । ध॒र्ता च॑ विध॒र्ता च॑ विधार॒यः ।। ८२ ।। उ० ऋतश्च । ऋतश्च स्वमंशं पुरोडाशस्य प्राश्नातु । सत्यश्च । ध्रुवश्च धरुणश्च । धर्ता च विधर्ता च । विधारयः विविधं धारयतीति विधारयः ऋजुः ॥ ८२ ॥ म० ऋतः सत्यरूपः । सति वस्तुनि भवः सत्यः । ध्रुवः स्थिरः । धरुणः धारकः । धारयतीति धर्ता । विशेषेण धारयतीति विधर्ता । विविधं धारयतीति विधारयः ॥ ८२ ॥ त्र्यशीतितमी। ऋ॒त॒जिच्च॑ सत्य॒जिच्च॑ सेन॒जिच्च॑ सु॒षेण॑श्च । अन्ति॑मित्रश्च दू॒रे अ॑मित्रश्च ग॒णः ।। ८३ ।। उ० ऋतजिच्च । सत्यजिच्च । सेनजिच्च । सुषेणश्च शोभनसेनश्च । अन्तिमित्र आसन्नमित्रः । दूरेअमित्रश्च गणः ऋजुः ॥ ८३॥ म० उष्णिक् । ऋतं यज्ञं जयतीति ऋतजित् । सत्यं याथातथ्यं जयतीति सत्यजित् । सेनां शत्रुसैन्यं जयतीति सेनजित् । ह्रस्व आर्षः । शोभना सेना यस्य सुषेणः । अन्ति समीपे मित्राणि यस्य स अन्तिमित्रः । दूरे अमित्राः शत्रवो यस्य स दूरे अमित्रः 'प्रकृत्यान्तःपादम् -' (पा०६।१। ११५) इति सन्ध्यभावः 'हलदन्तात्सप्तम्या-' (पा० ६ । ३ । ९) इति विभक्त्यलोपः । गणयति सर्वमिति गणः ॥ ८३ ॥ चतुरशीतितमी। ई॒दृक्षा॑स एता॒दृक्षा॑स ऊ॒ षु ण॑: स॒दृक्षा॑स॒: प्रति॑सदृक्षास॒ एत॑न । मि॒तास॑श्च॒ सम्मि॑तासो नो अ॒द्य सभ॑रसो मरुतो य॒ज्ञे अ॒स्मिन् ।। ८४ ।। उ० ईदृक्षासः। व्यवहितपदप्रायोऽयं मन्त्रः । सादृश्येनात्र मरुतः स्तूयन्ते । ये यूयम् ईदृक्षासः इदंदर्शनाः सर्व एव । ये च एतादृक्षासः एतद्दर्शनाः सर्व एव । ऊषुणः त्रीणि पदानि छन्दःपरिपूर्तिं कुर्वन्ति । ये च यूयं सदृक्षासः समानदर्शनाः सर्व एव । ये च यूयं प्रतिसदृक्षासः प्रतिसमानदर्शनाः सर्व एव । ये च यूयं मितासः मितः प्रमाणतः सर्व एव । ये च यूयं संमितासः सङ्गत्य मिताः सर्व एव । ये च यूयं सभरसः समानमलंकारादि विभृतः । तान् ब्रवीमि । एतेन नो अद्य मरुतो यज्ञे अस्मिन् एतेन आगच्छन्ति नः अस्माकम् अद्य अस्मिन्द्यवि । हे मरुतः, यज्ञे अस्मिन् । एवं व्यवहितानि पदानि पश्चात्सर्वैरेव संबन्धनीयानि ॥ ८४ ॥ म०. हे मरुतः, यूयमेते कीदृशाः । ईदृक्षासः इदंदर्शनाः । एतादृक्षासः एतद्दर्शनाः । उ सु नः एतत्पदत्रयं पादपूर्तये । सदृक्षासः समानदर्शनाः । प्रतिसदृक्षासः प्रत्येकं समानदर्शनाः । मितासः मिताः प्रमाणतः । संमितासः सङ्गत्य मिताः । सभरसः समानमलंकारादिकं बिभ्रति ते सभरसः । भरसा आदरेण सह वर्तमाना इति वा । बहुवचनमादरार्थम् ॥ ८४ ॥ पञ्चाशीतितमी। स्वत॑वाँश्च प्रघा॒सी च॑ सान्तप॒नश्च॑ गृहमे॒धी च॑ । क्री॒डी च॑ शा॒की चो॑ज्जे॒षी ।। ८५ ।। उ० स्वतवांश्च स्वकीयं तवो बलं यस्य स स्वतवान् स्वतवांश्च स्वमंशं पुरोडाशमस्य भक्षयतु । प्रघासी च । 'घस्लृ अदने । प्रकर्षेण अदनशीलः । सान्तपनश्च गृहमेधी च क्रीडी च । पञ्च चातुर्मास्यदेवताः । शाकी च शक्तः । उज्जेषी च उज्जयनशीलः ॥ ८५॥ म० गायत्री उष्णिग्वा षड्विंशत्यक्षरवाद्विकल्पः । आद्याः ' पञ्च चातुर्मास्यदेवताः । स्वं स्वकीयं तवो बलं यस्य स स्वतवान् स्वाधीनबलयुक्तः । प्रकर्षेण घसति अत्ति प्रघासी पुरोडाशभक्षणशीलः । संतपनः सूर्यस्तत्संबन्धी सांतपनः । गृहमेधोऽस्यास्तीति गृहमेधी गृहधर्मवान् । क्रीडतीत्येवंशीलः क्रीडः सदा क्रीडाशीलः । शक्नोतीति शाकी शक्तः । उज्जयतीति उन्जेषी उत्कृष्टजयनशीलः । एते मरुतो यूयमत्र यज्ञे एतनेति पूर्वणान्वयः ॥ ८५ ॥ षडशीतितमी । इन्द्रं॒ दैवी॒र्विशो॑ म॒रुतोऽनु॑वर्त्मानोऽभव॒न्यथेन्द्रं॒ दैवी॒र्विशो॑ म॒रुतोऽनु॑वर्त्मा॒नोऽभ॑वन् । ए॒वमि॒मं यज॑मानं॒ दैवी॑श्च॒ विशो॑ मानु॒षीश्चानु॑वर्त्मानो भवन्तु ।। ८६ ।। उ० इन्द्रं दैवीरिति मारुतं यजुर्जपति । इन्द्रं राजानं दैवी विशः मरुतो मरुल्लक्षणाः अनुवर्त्मानः अनु पश्चात् वर्त्म वर्तनं यासां ता अनुवर्त्मानः । अनुगामिन्य इत्यर्थः । अभवन् । स्वरूपाख्यानमेतत् । यथा इन्द्रं दैवीः विशः अनुवर्त्मानः अभवन् उपमानम् । एवम् इमं यजमानम् दैवीश्च विशः मरुतः मानुषीश्च विशः मनुष्याः अनुवर्त्मानः अनुगामिन्यः भवन्त्विति प्रार्थना ॥ ८६ ॥ म० विमुखमन्त्रोऽपि प्रसङ्गाद्व्याख्यायते। उग्र उत्कृष्टः । बिभेत्यस्मादसौ भीमः "भीमादयोऽपादाने' ( पा० ३ । ४ । ७४ ) इति निपातः । ध्वान्तयति शत्रूनन्धीकरोतीति ध्वान्तः । ध्वान्तशब्दात् 'तत्करोति-' इति णिजन्तात्पचाद्यच् । धूनयति कम्पयति शत्रूनिति धुनिः । सहतेऽभिभवते शत्रूनिति सासह्वान् । सहेः क्वसुः अभ्यासदीर्घः । अभियुनक्ति अभियुग्वा 'अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते' (पा० ३ । २ । ७५) इति अभिपूर्वाद्युजेः क्वनिप् । भक्तानां सुखयोक्ता । विक्षिपति प्रेरयति शत्रूनिति विक्षिपः शत्रुक्षेप्ता । चकाराः समुच्चयार्थाः । स्वाहा एतेभ्यो मरुद्भ्यः सुहुताः पुरोडाशाः सन्तु । 'इन्द्रं दैवीरिति जपति' ( का० १८ । ४ । २५) । कर्मापवर्गान्ते यजुर्जपतीत्यर्थः । मरुद्देवत्यं यजुः शक्वरी षट्पञ्चाशदक्षरत्वात् । दैवीः दैव्यः देवानामिमा देवसंबन्धिन्यो विशः प्रजाः मरुतो मरुद्रूपा इन्द्रमनुवर्त्मानोऽभवन् । अनु पश्चाद्वर्त्म वर्तनं यासां ताः इन्द्रमनुगामिन्योऽभवन्निति स्वरूपाख्यानम् । देवीर्विशो मरुतः यथा इन्द्रमनुवर्त्मानः इन्द्रमनुसृत्य वर्तमाना अभवन् । उपमानमेतत् । दैवीर्मानुषीश्च देवसंबन्धिन्यो मनुष्यसंबन्धिन्यश्च विशः एवमिन्द्रवत् इमं यजमानमनुवर्त्मानः अनुमृत्य वर्तमाना भवन्त्विति प्रार्थना ॥ ८६ ॥ सप्ताशीतितमी। इ॒मᳪं᳭ स्तन॒मूर्ज॑स्वन्तं धया॒पां प्रपी॑नमग्ने सरि॒रस्य॒ मध्ये॑ । उत्सं॑ जुषस्व॒ मधु॑मन्तमर्वन्त्समु॒द्रिय॒ᳪं᳭ सद॑न॒मा वि॑शस्व ।। ८७ ।। उ० इमᳪं᳭स्तनम् । त्रयोदशाग्नेयीत्रिष्टुभो यजमानं वाचयति । घृतस्तुतिश्च दृश्यते वसोर्धारानन्तरं भविष्यति तदभिवादिन्यो वा । वसोर्धारा स्रुचा हूयते सात्र रूपकल्पनया स्तन उक्तः । इमं स्रुग्लक्षणं स्तनम् ऊर्जस्वन्तं बलवन्तम् धय । 'धेट् पाने' पिब । अपां प्रपीनम् । अपशब्देनात्र घृतमुक्तं सादृश्यात् । यद्वा 'अथापि तद्धितेन कृत्स्नवन्निगमा भवन्ति' इतिवन्निगमः । घृतप्रपूरितम् हे अग्ने, सरिरस्य मध्ये वर्तमान । 'इमे वै लोकाः सरिरम्' इति श्रुतिः । एषु लोकेषु मध्ये वर्तमानः । किंच उत्सं जुषस्व उत्स्यन्दनं स्रुग्लक्षणं कूपं जुषस्व सेवस्व । मधुमन्तं मधुस्वादेन रसेन युक्तम् । हे अर्वन् । 'ऋ गतौ' अस्यैतद्रूपम् । हे अरण सर्वतोगत । किंच । समुद्रियम् समुद्रसंबन्धिनम् । सदनं गृहम् । आविशस्व सेवस्व । 'त्रयो ह वै समुद्रा अग्निर्यजुषां महाव्रतं साम्नां महदुक्थमृचाम्' इत्येतदभिप्रायम् । अन्तरिक्षं वा समुद्रः ॥ ८७ ॥ म० 'इमᳪं᳭ स्तनमिति वाचयति वा' (का० १८ । ४ । २६) । इमं स्तनमिति मन्त्रगणमध्यायसमाप्तिपर्यन्तं यजमानेनाध्वर्युर्वाचयति स्वयं जपति वेत्यर्थः । त्रयोदशर्च आग्नेयस्त्रिष्टुप्छन्दस्कोऽनुवाको यज्ञस्तुतिवसोर्धाराभिवादिनी घृतस्तुतिर्वा । हे अग्ने, सरिरस्य लोकस्य मध्ये वर्तमानः त्वमिमं स्रुग्लक्षणं स्तनं स्रुचः पतन्तीं घृतधारां वा त्वं धय पिब । 'धेट पाने' लोट् । 'इमे वे लोकाः सरिरम्' ( २ । ५ । २ । ३४ ) इति श्रुतेः । सरिरशब्देन लोका उच्यन्ते । वसोर्धारा स्रुचा होष्यते सा स्रुगत्र रूपककल्पनया स्तन उच्यते । कीदृशं स्तनम् । ऊर्जवन्तमूर्जो रसोऽस्यास्तीति ऊर्जस्वान् तं विशिष्टरसवन्तम् । तथा अपां प्रपीनम् । अप्शब्देन लक्षणया घृतमुच्यते । अद्भिः घृतैः प्रपीनं पूर्णं अपामिति तृप्त्यर्थानां करणे षष्ठी' इति तृतीयार्थे षष्ठी । प्राप्याय्यते पूर्यते प्रपीनम् 'ओप्यायी वृद्धौ' 'प्यायः पी' (पा० ६।१ । २८ ) इति च । हे अर्वन् इयर्तीति अर्वा सर्वतो गन्तः, उत्समुत्स्यन्दनं स्रुग्लक्षणं कूपं जुषस्व सेवस्व । कीदृशमुत्सम् । मधुमन्तं मधुस्वादेन घृतेन युक्तम् । किंच समुद्रियं समुद्रसंबन्धि चयनयागसंबन्धि सदनं गृहमाविशस्व तृप्तः सन् यज्ञगृहं सेवस्व । 'त्रयो ह वै समुद्रा अग्निर्यजुषां महाव्रतᳪं᳭ साम्नां महदुक्थमृचाम्' इत्यभिप्रायः समुद्रशब्दः 'समुद्राभ्राद्धः' (पा० ४ । ४ । ११८) इति घप्रत्ययः तस्येयादेशः ॥ ८७ ॥ अष्टाशीतितमी । घृ॒तं मि॑मिक्षे घृ॒तम॑स्य॒ योनि॑र्घृ॒ते श्रि॒तो घृ॒तम्व॑स्य॒ धाम॑ । अ॒नुष्व॒धमा व॑ह मा॒दय॑स्व॒ स्वाहा॑कृतं वृषभ वक्षि ह॒व्यम् ।। ८८ ।। उ० घृतं मिमिक्षे । योऽयमग्निर्घृतं मिमिक्षे । घृतमुदकमाहुतिपरिणामभूतम् । मिमिक्षे सिञ्चामि । अथवा यस्याग्नेर्मुखे घृतं मिमिक्षे सिञ्चामि । घृतं चास्य योनिरुत्पत्तिस्थानम् 'अग्निर्यस्यै योनेरसृज्यत तस्यै घृतमुल्बमासीत्' इत्येतदभिप्रायम् । यश्चायं घृते श्रितः अवस्थितः । यस्य चास्य तमेव धाम तेजः दीप्तिर्नाम वा । तमग्निम् अनुष्वधमावह । हे अध्वर्यो, अनुष्वधम् अन्वन्नम् पूर्वमन्नमुपकल्प्य पश्चादाह्वय । आहूय च मादयस्व तर्पय । तर्पयित्वा चैवं ब्रूहि । स्वाहाकृतम् स्वाहाकारेणाभिहुतम् । हे वृषभ | वर्षितः । वक्षि हव्यम् हविः देवानां वहनं च हविषामावाहनं च देवतानामित्यग्नेः कर्मणी ॥ ८८ ॥ म० गृत्समददृष्टा । अहं घृतं मिमिक्षे सेक्तुमिच्छामि । अग्निमुखे मेढुमिच्छति मिमिक्षते "मिह सेचने' सन्नन्ताल्लट् उत्तमैकवचनम् । यतोऽस्याग्नेर्घृतं योनिरुत्पत्तिस्थानम् । 'अग्निर्यस्यै योनेरसृज्यत तस्यै घृतमुल्बमासीत्' इति श्रुतेः । गर्भाधारोदकमुल्बम् । योऽग्निर्घृते श्रितः घृतमाश्रितः । अस्याग्नेर्घृतमेव धाम स्थानं तेजस्करम् । वा उ अवधारणे । अतो हे अध्वर्यो, अनुष्वधं स्वधामन्नमुपलक्ष्य तमग्निमावह पूर्वमन्नमुपकल्प्य पश्चादाह्वय । आहूय च मादयस्व तर्पय । तर्पयित्वा चैवं ब्रूहि हे वृषभ कामानामभिवर्षक, स्वाहाकृतं स्वाहाकारेण हुतं हव्यं त्वं वक्षि वह देवान् प्रापय । वहतेः शपि लुप्ते ढत्वकत्वादौ कृते वक्षीति रूपम् । यद्वा यं प्रत्यहं मिमिक्षे यस्य घृतं योनिर्यो घृते श्रितः यस्य च घृतं धाम स त्वमनुष्वधं देवानावह मादय हव्यं च वक्षि इत्यग्निं प्रत्येवोक्तिः । यतो वह्नेः कर्मद्वयं देवानामावाहनं हविर्वहनं च ॥८८॥ एकोननवतितमी। समु॒द्रादू॒र्मिर्मधु॑माँ॒२ उदा॑र॒दुपा॒ᳪं᳭शुना॒ सम॑मृत॒त्वमा॑नट् । घृ॒तस्य॒ नाम॒ गुह्यं॒ यदस्ति॑ जि॒ह्वा दे॒वाना॑म॒मृत॑स्य॒ नाभि॑: ।। ८९ ।। उ० समुद्रादूर्मिः अन्नाध्यासेन घृतमन्नमत्र स्तूयते प्राणाध्यासेन वाग्निः । तस्मात्समुद्रात् घृतमयात् अक्षीणत्वात् घृतस्य समुद्रेणोपमानम् अन्नदेवताभिप्रायं वा । साह्यनुपक्षीणैव । ऊर्मिः महाराशिः घृतकल्लोलः । मधुमान् रसवान् । उदारत् उद्गच्छत् । उद्गत्य च उपांशुना सममृतत्वमानट् । उपसंव्याप्नोत् । अंशुना प्राणेन जगत्प्राणभूतेनाग्निना एकीभूय अमृतत्वममरणधर्मित्वम् । प्राणश्चान्नं चैकीभूयामृतत्वं प्राप्नुत इत्यर्थः । तस्य घृतस्य नाम गुह्यमविज्ञातमविद्वद्भिः श्रुतिमन्त्रपरिपठितं यदस्ति तत् अहं वेद्मि । जिह्वा देवानाम् अत्यभिलाषाज्जिह्वास्थाननिमित्तं देवानाम् । अग्नेर्जिह्वासीति 'यदा वा एतदग्नौ जुह्वत्यथाग्नेर्जिह्वाइवोत्तिष्ठन्तीति' । यच्च सर्वप्रकाशं तदप्यहं वेद्मि । अमृतस्य नाभिः अमरणधर्मित्वस्य नहनं बन्धनम् । यो हि घृतमश्नाति स दीर्घायुर्भवति। यद्वा अर्धेन सत्रं स्तूयते अर्धेन घृतं मन्त्रस्य । समुद्रात् आग्निकात् यजुःसमुद्रात् यः ऊर्मिः शब्दसंघातः । नामाख्यातोपसर्गनिपातलक्षणः उपमोत्प्रेक्षारूपकाद्यलंकारोपेतः। मधुमान् रसवान् वाक्यगुणैर्युक्तः । उदारत् उदगान्मुखतः। स एव उपांशुना सवनेन क्रियमाणः । तदेतत् यजुरुपाᳪं᳭श्वनिरुक्तम्' इति वचनात् । संप्राप्नोदमृतत्वम् । अतोऽग्निविद्भिः प्रकाशनीयः । घृतस्य नाम गुह्यं यदस्ति तदपि जिह्वास्थाननिमित्तं देवानां किमुत साक्षाद्धोमः । अथास्य घृतकीर्तावेवाग्निर्वैश्वानरो जज्वालेत्येतदभिप्रायं वचनम् । अमृतत्वस्य च नाभिः नहनं यजमानानाम् । अतोऽग्निचिद्भिर्हूयते स्तूयते च ॥ ८९ ॥ म० वामदेवदृष्टा । अत्रान्नाध्यासेन घृतं स्तूयते प्राणाध्यासेन चाग्निः । समुद्रात् घृतमयात् मधुमान् रसवानूर्मिः कल्लोल उदारत् उदगच्छत् 'ऋगतो' च्लेरङ् 'ऋदृशोऽङि गुणः' (पा० ७ । ५ । १६ ) अक्षीणत्वाद् घृतस्य समुद्रेणोपमानम् अन्नदेवताभिप्रायं वा । सा ह्यक्षीणैव । उद्गत्य च स ऊर्मिः अंशुना प्राणेन जगत्प्राणभूतेनाग्निना सं सङ्गत्यैकीभूय अमृतत्वममरणधर्मित्वमुपानट् उपव्याप्नोतु । ‘णश अदर्शने' लुङि 'मन्त्रे घस-' (पा० २।४।८०) इत्यादिना च्लेर्लुक् 'हल्ङ्याप्' (पा० ६ । १।६८) इति तिपो लोपः विआङुपसर्गाभ्यां व्याप्त्यर्थः । प्राणश्चान्नं च एकीभूयामृतत्वं प्राप्नुत इत्यर्थः । तस्य घृतस्य गुह्यमविज्ञातं नामाविद्वद्भिरज्ञेयं श्रुतिमन्त्रपठितं यदस्ति तत्कथ्यत इति शेषः । किं तदाह । देवानां जिह्वा अत्यभिलाषाद्देवानां जिह्वोत्थाननिमित्तम् अग्नेर्जिह्वासीत्युक्तेः । 'यदा वा एतदनों जुह्वत्यथामर्जिह्वा इवोत्तिष्ठन्ति' इति श्रुतेः । यच्च सर्वप्रकाशं नाम तदप्युच्यते । अमृतस्य नाभिः अमरणधर्मस्य नहनं बन्धनम् । यो हि घृतमश्नाति स दीर्घायुर्भवति । यद्वा ऋगर्धेन मन्त्रः स्तूयते अर्धन घृतम् । समुद्रात् आग्निकाद्यजुः | समुद्रादस्माद्यज्ञात् य ऊर्मिः शब्दसङ्घातो नामाख्यातोपसर्गनि| पातरूप उपमोत्प्रेक्षारूपकाद्यलंकाररूपो मधुमान् रसवान् वाक्यार्थगुणेयुक्त उदारत् मुखादुदगात् स एव उपांशुना सव- नेन क्रियमाणः सन्नमृतत्वमाप्नोत् 'तदेद्यजुरुपाᳪं᳭श्वनिरुक्तम्' - इति श्रुतेः । अतोऽग्निचिद्भिः स ऊर्मिः प्रकाशनीयः । घृतस्य गुह्यं नाम यदस्ति तदपि देवानां जिह्वोत्थाननिमित्तं किं पुन- .. मिः । 'अथास्य घृतकीर्तावेवाग्निर्वैश्वानरो मुखादुज्जज्वाल' (१।४।१।१३) इति श्रुतेः । अमृतस्य नाभिः नहनं यजमानानाममृत्वप्रापकं घृतं यजनेनेत्यर्थः । अतोऽग्निचिद्भिर्हूयते स्तूयते च घृतमिति भावः ॥ ८९ ॥ नवतितमी। व॒यं नाम॒ प्र ब्र॑वामा घृ॒तस्या॒स्मिन् य॒ज्ञे धा॑रयामा॒ नमो॑भिः । उप॑ ब्र॒ह्मा शृ॑णवच्छ॒स्यमा॑नं॒ चतु॑:शृङ्गो॒ऽवमीद्गौ॒र ए॒तत् ।। ९० ।। उ० वयं नाम । यतो नामोच्चारणमपि प्रियं देवानामतो | वयं नाम प्रब्रवाम घृतस्य अस्मिन्यज्ञे । धारयाम च यज्ञं नमोभिः हविर्भिः । किंच उपशृणोच्चैतत् स्तोत्रं ब्रह्मा ऋत्विक् शस्यमानम् । यथा चतुःशृङ्गः यज्ञः । ऋत्विजोऽस्य | शृङ्गाणि । अवमीत् उद्गिरति । यज्ञपरिणामाभिप्रायम् । गौरः गौरवर्णः एतत् घृतम् ॥ ९० ॥ म० यतो घृतनामोच्चारणमपि देवानां प्रियमता वयं घृतस्य नाम प्रब्रवाम अस्मिन् यज्ञे घृतनाम स्तुमः । नमोभिरन्नैः धारयाम यज्ञमिति शेषः । किंच ब्रह्मा ऋत्विक् शस्यमानं | स्तूयमानमेतद् घृतनाम उपशृणवत् उपशृणोतु । 'लेटोऽडाटौ' (पा० ३ । ४ । ९४ ) इत्यडागमः । यथा गौरः गौरवर्णः शुद्धो यज्ञः एतत् घृतयज्ञफलरूपमवमीदुद्गिरति यज्ञपरिणामाभिप्रायम् । कीदृशो गौरः । चतुःशृङ्गः चत्वार ऋत्विजः शृङ्गभूता यस्य सः॥९०॥ एकनवतितमी। च॒त्वारि॒ शृङ्गा॒ त्रयो॑ अस्य॒ पादा॒ द्वे शी॒र्षे स॒प्त हस्ता॑सो अस्य । त्रिधा॑ ब॒द्धो वृ॑ष॒भो रो॑रवीति म॒हो दे॒वो मर्त्याँ॒२ आ वि॑वेश ।। ९१ ।। उ० चत्वारि शृङ्गाः । चतुःशृङ्गो वमीदित्युक्त्वा अधुना चतुःशृङ्गं यज्ञं वृषशब्दं वृषभं प्रतिपादयितुमाह । यस्यास्य चत्वारि शृङ्गाणि ब्रह्मोद्गातृहोत्रध्वर्य्वाख्यानि यस्य चास्य त्रयः पादाः ऋग्यजुःसामलक्षणाः । यस्य चास्य द्वे शीर्षे हविर्धानप्रवर्ग्याख्ये यस्य चास्य सप्तहस्तासः सप्तहोतारो हस्ता इव व्याप्रियन्ते । यद्वा सप्तच्छन्दांसि हस्ता इव । यश्च त्रिधा त्रिप्रकारं संबद्धः प्रातःसवनमाध्यन्दिनतृतीयसवनैः। वृषभो वर्षिता । रोरवीति ‘रु शब्दे' । अत्यर्थं शब्दं करोति । सोऽयं महो देवः महो देवो महान्देवः हिरण्यगर्भस्तम्बपर्यन्तानां प्राणिनामुपजीव्यः । ज्ञानकर्मसमुच्चयकारिणां शरीरभूतः । मर्त्यान्मनुष्यान् आविशति । शब्दग्रामो वाभिधेयः। चत्वारि शृङ्गाणि नामाख्यातोपसर्गनिपाताः त्रयोऽस्य पादाः प्रथमपुरुषमध्यमपुरुषोत्तमपुरुषाः । द्वे शीर्षे नामाख्याते । सप्तहस्ताः सप्तविभक्तयः । त्रिधा बद्धः एकवचनद्विवचनबहुवचनैः । वृषभ इवामर्षादन्यानि शास्त्राण्यधःपदीकृत्य रोरवीति । य उक्तगुणः सोऽयं महान्देवो मर्त्यान् आविशति प्रतिपादयति ॥ ९१ ॥ म० यज्ञपुरुषदेवत्य ऋषभो मन्त्रः । चतुःशृङ्गोऽवमीदित्युक्त्वा चतुःशृङ्गं यज्ञं वृषभरूपेण प्रतिपादयितुमाह । यो वृषभः कामानां वर्षिता । रोरवीति ‘रु शब्दे' यड्लुगन्तम् । अत्यर्थं शब्दं करोति सोऽयं महो देवः महति पूजयति मह्यते वा जनैरिति महो महान् देवः ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानां प्राणिनामुपजीव्यो ज्ञानकर्मसमुच्चयकारिणां विदुषां शरीरभूतो मर्त्यान् मनुष्यानाविवेश आविशति मनुष्यान् व्याप्य तिष्ठति । यस्य वृषभस्य यज्ञस्य चत्वारि शृङ्गा शृङ्गाणि ब्रह्मोद्गातृहोत्रध्वर्युलक्षणानि । त्रयः पादाः ऋग्यजुःसामरूपाः । द्वे शीर्षे शिरसी हविर्धानप्रवर्ग्याख्ये । 'शिर एवास्य हविर्धानं ग्रीवा वै यज्ञस्योपसदः शिरः प्रवर्ग्यः' इति श्रुतेः । अस्य वृषभस्य सप्त हस्तासः सप्त होतारो हस्ताः हस्ता इव व्याप्रियन्ते । सप्त छन्दांसि वा हस्ताः । यश्च त्रिधा त्रिप्रकारैर्बद्धः प्रातःसवनमाध्यन्दिनसवनतृतीयसवनैर्बद्धः । यद्वा चत्वारो वेदाः शृङ्गाणि । त्रयः पादाः सवनानि द्वे शीर्षे प्रायणीयोदयनीये सप्त हस्तासः छन्दांसि । त्रिधा बद्धः मन्त्रब्राह्मणकल्पैर्बद्धः । शब्दग्रामो वा व्याख्येयः । चत्वारि शृङ्गाणि नामाख्यातोपसर्गनिपाताः त्रयः पादाः प्रथमपुरुषमध्यमपुरुषोत्तमपुरुषाः त्रयः काला वा । द्वे शीर्षे कार्यताव्यङ्ग्यते । सप्त हस्ताः विभक्तिरूपाः । त्रिधा बद्धः एकवचनद्विवचनबहुवचनैर्बद्धः । वृषभ इवायमन्यशास्त्राणि अधः कृत्वा रोरवीति सोऽयं महान् देवो मर्त्यानाविवेश आविशति प्रतिपादयति । मनुष्येष्विति। मनुष्याधिकारत्वाच्छास्त्रस्येति न्यायात् ॥ ९१ ॥ द्विनवतितमी। त्रिधा॑ हि॒तं प॒णिभि॑र्गु॒ह्यमा॑नं॒ गवि॑ दे॒वासो॑ घृ॒तमन्व॑विन्दन् । इन्द्र॒ एक॒ᳪं᳭ सूर्य॒ एकं॑ जजान वे॒नादेक॑ᳪं᳭ स्व॒धया॒ निष्ट॑तक्षुः ।। ९२ ।। उ० त्रिधा हितम् यज्ञपरिणामभूतं यथा घृतं तथा त्रिधा निहितं स्थापितमेषु लोकेषु । पणिभिः सुरैः । गुह्यमानं गुप्यमानम् । गवि देवाः घृतम् अन्वविन्दन् आनुपूर्व्याल्लब्धवन्तः । यत् तस्य घृतस्य इन्द्रः एक भागं जजान जनयति । 'ते वा एते आहुती हुते उत्क्रामतस्ते अन्तरिक्षमाविशतः' इत्यादिश्रुतिरिन्द्रस्य जनकत्वं दर्शयति । सूर्य एकं भागं जनयति । 'ते तत उत्क्रामतः ते दिवमाविशतः' इत्यादि श्रुतिः सूर्यस्य जनकत्वं दर्शयति । वेनाद् अग्नेर्यज्ञसाधनभूतात् एकं भागं स्वधयान्नेनाहुतिलक्षणेन निष्टतक्षुः निष्कर्षितवन्तः द्विजातयः । यस्ततः पुत्रो जायते स लोकः प्रत्युत्थायीत्येतदुक्तं भवति ॥ ९२ ॥ म० त्रिधा त्रिप्रकारेषु लोकेषु हितं स्थापितं द्रुतं यज्ञपरिणामभूतं पणिभिरसुरैर्गुह्यमानं गुप्यमानं सत् देवासो गवि अन्वविन्दन् धेनौ आनुपूर्व्याल्लब्धवन्तः । तस्य एकं भागमिन्द्रो जजान जनयति 'ते वा एते आहुती हुते उत्क्रामतस्ते अन्तरिक्षमाविशत' इत्यादिश्रुतिरिन्द्रस्य जनकत्वं दर्शयति । सूर्य एकं भागं जजान । 'जनी प्रादुर्भावे' लिट् परस्मैपदमार्षम् । | 'ते तत उत्क्रामतस्ते दिवमाविशतः' इत्यादिश्रुतिः सूर्यस्य घृतभागजनकत्वं दर्शयति । वेनाद् यज्ञसाधनभूतादग्नेः एकं स्वधया अन्नेन त्रेताहुतिलक्षणेन निष्टतक्षुः निष्कर्षितवन्तो द्विजातयः । यस्ततः पुत्रो जायते स लोकप्रत्युत्थायीत्येतदुक्तं भवति ॥ ९२ ॥ त्रिनवतितमी। ए॒ता अ॑र्षन्ति॒ हृद्या॑त्समु॒द्राच्छ॒तव्र॑जा रि॒पुणा॒ नाव॒चक्षे॑ । घृ॒तस्य॒ धारा॑ अ॒भि चा॑कशीमि हिर॒ण्ययो॑ वेत॒सो मध्य॑ आसाम् ।। ९३ ।। उ० एता अर्षन्ति । ऊर्मयः या एता वाचः अर्षन्ति उद्गच्छन्ति । हृद्यात् समुद्रात् श्रद्धोदकप्लुतादेव । ता याथात्म्यचिन्तनसन्तानगर्भान्निगमनिरुक्तनिघण्टुव्याकरणशिक्षाच्छन्दोभिः परिपूरिताः शब्दव्रजाः । बहुगतयो बह्वर्थाः । याश्चैता अर्षन्त्यो रिपुणा कुतार्किकवृन्दशत्रुसंघातेन । नावचक्षे नापवदितुं शक्याः । ताः घृतस्येव धारा देवानां तृप्तिकराः अभिचाकशीमि अहमभिगच्छामि । हिरण्यमयश्च वेतसोऽग्निः मध्ये आसां वाग्व्यक्तीनां विद्यमानं चाकशीमि अहमभियास्यामि । हिरण्मयो वेतसोऽग्निराहवनीयाख्यः । मध्ये आसां वाग्व्यक्तीनां विद्यमानं चाकशीमि । अग्निर्हि वाचामधिष्ठात्री देवता । यद्वा घृतस्य धारा एवोच्यन्ते । या एता अर्षन्ति गच्छन्ति हृद्यात्समुद्रात् । हृदयेन हि संकल्प्य पश्चात् यजन्ते ता एवमुच्यन्ते । शतव्रजा बहुगतयः। याश्चैता रिपुणा शत्रुणा यज्ञपरिपन्थिना नावचक्षे नावद्रष्टुं शक्यन्ते ताः घृतस्य धारा अहमभिचाकशीमि पश्यामि । | यश्चायं हिरण्मयो वेतसोऽग्निराहवनीयाख्यो मध्ये आसां व्यवतिष्ठति तमप्यहं पश्यामि । याथाल्यतोऽहं द्रव्यं देवतां च पश्यामीत्युक्तं भवति ॥ ९३ ॥ म० एता वाचः अर्षन्ति उद्गच्छन्ति । तस्मात् हृद्यात् समुद्रात् श्रद्धोदकप्लुतात् देवतायाथात्म्यचिन्तनसन्तानरूपात् समुद्रान्निगमनिरुक्तनिघण्टुव्याकरणशिक्षाच्छन्दोभिः पावनैः पूतात् । कीदृश्यो वाचः । शतव्रजाः शतं व्रजं व्रजा गतयो यासां ताः बहुगतयः । बह्वर्था इत्यर्थः । याश्च अर्षन्त्यो रिपुणा कुतार्किकवृन्दशत्रुणा न अवचक्षे न अवचक्ष्यन्ते पुरुषवचनव्यत्ययः। नापवदितुं खण्डयितुं शक्यन्ते ता घृतस्य धारा इवाभिचाकशीमि । लुप्तोपमानम् । अहं पश्यामि । आसां वाचां मध्ये यो हिरण्ययो हिरण्मयो दीप्यमानो वेतसोऽग्निः तं चाभिचाकशीमि । अग्निर्हि वाचामधिष्ठात्री देवता । यद्वा घृतधारा एवोच्यन्ते । या एता हृद्यात्समुद्रात् घृतधारा अर्षन्ति गच्छन्ति । हृदयेन संकल्प्य यजनाद्धृदयादुद्गतिरुच्यते । शतव्रजा नानागतयः याश्च रिपुणा नावचक्षे यज्ञपरिपन्थिना द्रष्टुं न शक्यन्ते ता घृतधाराः पश्यामि । यश्चायं हिरण्ययो वेतसोऽग्निराहवनीय आसां धाराणां मध्ये स्थितस्तं च पश्यामि द्रव्यदेवताश्च याथात्म्येनाहं पश्यामीत्यर्थः ॥ ९३ ॥ चतुर्नवतितमी । स॒म्यक् स्र॑वन्ति स॒रितो॒ न धेना॑ अ॒न्तर्हृ॒दा मन॑सा पू॒यमा॑नाः । ए॒ते अ॑र्षन्त्यू॒र्मयो॑ घृ॒तस्य॑ मृ॒गा इ॑व क्षिप॒णोरीष॑माणाः ।। ९४ ।। उ० सम्यक् । या एताः साधु स्रवन्ति सरितो न धेनाः नद्यइवानवच्छिन्नोदकसंतानप्रबद्धाः । धेना वाचः । धेना इति वाग्नामसु पठितम् । अन्तर्हृदा मनसा पूयमानाः अन्तर्व्यवस्थितेन हृदयेन परिपथस्थानीयेन मनसा च पूयमानाः विविच्यमानाः शब्ददोषेभ्यः । ता अग्निमेव स्तुवन्तीति शेषः । ये चैते अर्षन्ति गच्छन्ति ऊर्मयः संघाताः घृतस्य स्रुक्परिभ्रष्टा मृगाइव क्षिपणोः व्याधात् ईषमाणाः पलायमानाः । तेप्यग्निं तर्पयन्तीति शेषः । एतदुक्तं भवति । श्रुतिश्च द्रव्यं चाग्न्यर्थमेव ॥ ९४ ॥ म० या धेनाः वाचः सरितो न सरित इव नद्य इवानवच्छिन्नप्रवाहाः सम्यक् स्रवन्ति प्रसरन्ति । धेना इति वाङ्नामसु पठितम् । कीदृश्यो धेनाः । अन्तः हृदा मनसा च मनसा पूयमानाः शरीरान्तर्व्यवस्थितेन हृदा पावनस्थानीयेन मनसा च पूयमानाः शब्ददोषेभ्यो विविच्यमानाः । ता अग्निमेव स्तुवन्तीति शेषः । ये च एते घृतस्य ऊर्मयः कल्लोलाः अर्षन्ति स्रुक्परिभ्रष्टाः गच्छन्ति । 'ऋष गतौ' तेऽप्यग्निं तर्पयन्तीति शेषः । तत्र दृष्टान्तः । क्षिपणोः क्षिपति हिनस्ति क्षिपणुर्व्याधः क्षिपणोरीषमाणाः पलायमाना मृगा इव व्याधाद्भीता मृगा इव ये घृतोर्मयो गच्छन्ति तेऽग्निं तर्पयन्तीत्यर्थः । श्रुतिर्द्रव्यं चाग्न्यर्थमेवेति भावः ॥ ९४ ॥ पञ्चनवतितमी। सिन्धो॑रिव प्राध्व॒ने शू॑घ॒नासो॒ वात॑प्रमियः पतयन्ति य॒ह्वाः । घृ॒तस्य॒ धारा॑ अरु॒षो न वा॒जी काष्ठा॑ भि॒न्दन्नू॒र्मिभि॒: पिन्व॑मानः ।। ९५ ।। उ० सिन्धोरिव । या एताः सिन्धोरिव नद्याः प्राध्वने | प्रगतोऽध्वनः प्राध्वा महोदकप्रपातः तस्मिन्महोदकप्रपाते । शूघनासः शू इति क्षिप्रनाम । हन्तेर्गत्यर्थस्य घनः । क्षिप्रगमनाः वातप्रमियः तरङ्गाः पतयन्ति । स्वार्थेण् च । प्रपतन्ति । यह्वाः महत्यः । स्रुङ्मुखात्परिभ्रष्टाः घृतस्य धाराः तांश्च पतन्तीरश्नात्यग्निः । क इवेत्यत आह । अरुषो न वाजी। नकार उपमार्थीयः । यथा अरोचनो जात्यादिभिरुत्कृष्टो वाजी वेजनवान् अश्वः । पुनरप्यश्वं विशिनष्टि । काष्ठाभिन्दन् । आज्यन्तान् विदारयन् । ऊर्मिभिः पिन्वमानः आज्यन्तविभेदनश्रमयोगाच्च स्वेदोदकोर्मिभिः पिन्वमानः प्रसिञ्चनभूमिम् । यथैतद्गुणविशिष्टोऽश्वोऽश्नाति एवमग्निरप्यश्नातीति वाक्यार्थः । नतु हीनोपमानमग्नेरश्वः ज्यायांस्तत्र गुणोऽभिप्रेत इति परिहृतं यास्केन ॥ ९५ ॥ म० घृतस्य धाराः पतयन्ति स्रुङ्मुखात्पतन्ति । 'पत ऐश्वर्ये गतौ च' चुरादिरदन्तः । कीदृश्यो धाराः । यह्वाः महत्यः । यह्व इति महन्नामसु पठितम् । तत्र दृष्टान्तद्वयम् प्राध्वने सिन्धोर्वातप्रमिय इव । प्रगतोऽध्वनः प्राध्वनः विषमप्रदेशः । वातेन प्रमीयन्ते नश्यन्ति ते वातप्रमियस्तरङ्गाः 'मीङ् हिंसायां' दिवादिः अस्मात् क्विप् । यथा सिन्धोर्नद्याः वातप्रमियः तरङ्गाः प्राध्वने विषमप्रदेशे पतन्ति तद्वत् । कीदृशा वातप्रमियः । शूघनासः। शु इति क्षिप्रनाम । हन्तेर्गत्यर्थस्य घनमिति रूपम् । शु क्षिप्रं घनं गमनं येषां ते शुघनाः शीघ्रगमनाः 'आज्जसेरसुक्' । अन्यो दृष्टान्तः । वाजी न । न इवार्थे । वाजीव यथा वाजी अश्वः पतति । कीदृशो वाजी । अरुषः 'रुष क्रोधे' रोषति क्रुध्यतीति रुषः 'इगुपध-' (पा० ३ । १ । १३५) इति कप्रत्ययः । न रुषः अरोषणः जात्यादिभिरुत्कृष्ट इत्यर्थः । तथा काष्ठाः आज्यन्तान् संग्रामप्रदेशान् भिन्दन् विदारयन् ऊर्मिभिः काष्ठभेदनोत्थश्रमखेदोदकैः पिन्वमानः भूमिं सिञ्चन् । 'पिवि सेचने' शानच् इदित्त्वान्नुम् । स वाजी यथा पतित्वान्नान्यश्नाति एवं पतन्ती घृतधारा अग्निरश्नातीत्यर्थः ॥ ९५ ॥ षण्णवतितमी। अ॒भिप्र॑वन्त॒ सम॑नेव॒ योषा॑: कल्या॒ण्यः स्मय॑मानासो अ॒ग्निम् । घृ॒तस्य॒ धारा॑: स॒मिधो॑ नसन्त॒ ता जु॑षा॒णो ह॑र्यति जा॒तवे॑दाः ।। ९६ ।। उ० अभिप्रवन्त अभिनमन्त्यो यन्ति प्रह्वीभवन्ति । काः पुनस्ताः घृतस्य धाराः । कमभिप्रह्वीभवन्ति । अग्निम् । कथमिव । समानमनस्का इव योषाः एकभर्तारं प्रति संगतमनसः । कल्याण्यः रूपयौवनसंपन्नाः । स्मयमानाः । 'स्मिङ ईषद्धसने' । ईषद्धसमानाः । समिधः समिन्धनाः । इत्थंभूता धारा अग्निमभि प्रह्वीभूय । ततस्तमेवाग्निं नसन्त । नसतिराप्नोतिकर्मा वा नमति कर्मा वा । व्याप्नुवन्ति । ताश्च धाराः जुषाणः हर्यति जातवेदाः । हर्यतिः प्रेप्साकर्मा । प्रेप्सति प्रतिकामयते । नास्य ग्रहणशक्तिपरिहरणमस्तीत्यभिप्रायः । जातप्रज्ञानोऽग्निः ॥ ९६ ॥ म० घृतस्य धाराः अग्निमभिप्रवन्त 'प्रुङ् गतौ' । अग्निं प्रतिगच्छन्ति । लङ् अडभाव आर्षः । तत्र दृष्टान्तः। योषा इव यथा योषाः स्त्रियः पतिं अभिप्रवन्ते । कीदृश्यो योषाः । समनाः समानं मनो यासां ताः समनसः । विभक्तेर्डादेशः। कल्याण्यः रूपयौवनसंपन्नाः स्मयमानाः ईषद्धसन्त्यः 'स्मिङ् ईषद्धसने' । ता धारा अग्निं नसन्त हरन्ति 'नस हरणे' लङ् अडभाव आर्षः । नसतिराप्नोतिकर्मा वा । अग्निं व्याप्नुवन्ति । कीदृश्यो धाराः । समिधः समिन्धते दीपयन्त्यग्निमिति समिधः । किंच जातवेदाः जातप्रज्ञानोऽग्निर्जुषाणः प्रीतियुक्तः सन् ता घृतधारा हर्यति प्राप्नोति 'हर्य क्लमे गतौ' हर्यतिः प्रेप्साकर्मा वा। ता धाराः प्रेप्सति कामयते । नास्य ग्रहणशक्तिपरिहरणमस्तीति भावः ॥ ९६ ॥ सप्तनवतितमी। क॒न्या॒ इव वह॒तुमेत॒वा उ॑ अ॒ञ्ज्य॒ञ्जा॒ना अ॒भि चा॑कशीमि । यत्र॒ सोम॑: सू॒यते॒ यत्र॑ य॒ज्ञो घृ॒तस्य॒ धारा॑ अ॒भि तत्प॑वन्ते ।। ९७ ।। उ० कन्या इव । या एताः कन्याइव नवपरिणीता इव । वहतुम् वोढारं भर्तारम् । एतवै एतुं गमनाय । अञ्जि प्रजननम् । अञ्जाना व्यक्तं कुर्वाणाः । अभिचाकशीमि अभिपश्यामि । ताः घृतस्य धाराः यत्र सोमोभिष्टूयते यत्रच सौत्रामण्याख्यो यज्ञस्तायते । अभि तत्पवन्ते । तत् तत्रेत्यर्थः । अभिपवन्ते अभिगच्छन्ति यज्ञसहचरिता घृतस्य धारा इत्यभिप्रायः ॥ ९७ ॥ म० घृतस्य धाराः तत्तत्र अभिपवन्ते अभिगच्छन्ति 'पव गतौ' । तत्र कुत्र । यत्र स्थाने सोमः लताविशेषः सूयते अभिषूयते । यत्र च यज्ञः सौत्रामण्याख्यः क्रियते तत्र गच्छन्तीर्घृतस्य धारा अभिचाकशीमि पश्यामि । तत्र गमने दृष्टान्तः । कन्या वहतुमिव वहति परिणयति वहतुर्भर्ता यथा वहतुं पतिमेतवै प्राप्तुं कन्या अभिप्रवन्ते 'इण् गतौ' तुमर्थे तवेप्रत्ययः । कीदृश्यः कन्याः । अञ्जि भगमञ्जाना व्यक्तं योग्यं कुर्वाणाः अज्यते व्यक्तीक्रियते स्त्रीपुंव्यक्तिर्येन तत् तदञ्जानाः कन्या यथा पतिं गच्छन्ति तथा यज्ञं घृतधारा गच्छन्ति ता यज्ञसहिता घृतधाराः पश्यामीत्यर्थः ॥ ९७॥ अष्टनवतितमी। अ॒भ्य॒र्षत सुष्टु॒तिं गव्य॑मा॒जिम॒स्मासु॑ भ॒द्रा द्रवि॑णानि धत्त । इ॒मं य॒ज्ञं न॑यत दे॒वता॑ नो घृ॒तस्य॒ धारा॒ मधु॑मत्पवन्ते ।। ९८ ।। उ० अभ्यर्षत । हे देवाः, अभ्यर्षत अभ्यागच्छत । एतां सुष्टुतिम् शोभनां स्तुतिम् । एतं च गव्यमाजिम् गोविकारैर्घृतैर्जनितं गव्यम् आजिमानमनमभ्यागच्छत । अभ्यागत्य च अस्मासु भद्रा भद्राणि द्रविणानि धनानि । धत्त स्थापयत दत्त वा । किंच इमं यज्ञं नयत तत्र देवा देवत्वं नः अस्माकम् अस्माभिर्यो देवलोको जित इत्यर्थः । याश्चैता घृतस्य धारा मधुमत्पवन्ते मधुसंयुक्तं पवन्ते ताश्चास्मज्जितं लोकं नयतेत्यनुवर्तते ॥ ९८ ॥ म० हे देवाः, यूयं सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिमाजिं यज्ञं च अभ्यर्षत अभ्यागच्छत । अज्यते प्राप्यते स्वर्गो येन स आजिर्यज्ञः । कीदृशमाजिं गव्यम् । गव्यं घृतं विद्यते यस्मिन् स गव्यस्तम् घृतयुतम् । अर्शआदित्वादच्प्रत्ययः । आगत्य चास्मासु भद्रा भद्राणि कल्याणानि द्रविणानि धनानि धत्त स्थापयंते दत्त वा 'डुधाञ् धारणपोषणयोः' दाने चेति वचनात् । किंच नोऽस्माकमिमं यज्ञं सौत्रामणीं देवता देवतासु देवलोके नयत प्रापयत । देवताशब्दात् 'सुपां सुलुक्' (पा. ७ । १ । ३९ ) | इति विभक्तिलोपः । किंच याश्चैना घृतस्य धारा मधुमत् रसवत् यथा तथा पवन्ते प्रसरन्ति ता अपि देवतासु नयत यज्ञे यज्ञद्रव्ये स्वर्गं गते यजमानो गच्छत्येवेत्यर्थः ॥ ९८ ॥ एकोनशततमी। धामं॑ ते॒ विश्वं॒ भुव॑न॒मधि॑ श्रि॒तम॒न्तः स॑मु॒द्रे हृ॒द्यन्तरायु॑षि । अ॒पामनी॑के समि॒थे य आभृ॑त॒स्तम॑श्याम॒ मधु॑मन्तं त ऊ॒र्मिम् ।। ९९ ।। इति माध्यन्दिनीयायां वाजसनेयसंहितायां सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ उ० धामं ते तव आहुतिपरिणामभूतमिदं जगत् ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तम् मन्यमान आह । धामं धामानि विभूत्यां ते तव विश्वं भुवनं भूतजातमधिश्रितम् अध्याश्रितम् । यच्चान्तःसमुद्रे समुद्रस्य मध्ये किंचित् यच्च आयुषि किंचिदपि धामनि तव अधिश्रितमित्यनुवर्तते । यत एवम् अतस्त्वां ब्रवीमि । अपामनीके मुखे वर्तमानो य ऊर्मिराहृतः । समिथे संग्रामे च पणिभिः सहवर्तमानो य ऊर्मिराहृतः । तदुक्तं पणिभिर्गुह्यमानमिति । तम् अश्याम भक्षयामः व्याप्नुयाम वा । मधुमन्तं रसवन्तम् ते तव संबन्धिनम् हे घृत, हविःपरिणामिनो रसस्य वयं भोक्तारो भवेम । देवत्वं प्राप्नुयामेति वक्रोक्त्या प्रार्थ्यते ॥ ९९ ॥ इति उवटकृतौ मन्त्रभाष्ये सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ म० ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं निखिलं जगदाहुतिपरिणामभूतं मन्यमानो मुनिराह । हे अग्ने, विश्वं भुवनं सर्वं भूतजातं ते तव धामन् धाम्नि विभूत्यामधिश्रितं आश्रितं स्थितम् । त्वन्महिमोत्थमित्यर्थः । यच्चान्तःसमुद्रे समुद्रमध्ये तथा हृदि हृन्मध्ये तथा अन्तरायुषि आयुर्मध्ये ब्रह्मणो जीवनपर्यन्तं यद्भूतजातं तदपि ते धामनि श्रितम् । धामन्निति विभक्तिलोपः। अतोऽहं प्रार्थये मधुमन्तं रसवन्तं तमूर्मिं घृतकल्लोलं ते त्वदीयं वयमश्याम भक्षयामो व्याप्नुयामो वा । तं कम् । अपामनीके मुखे वर्तमानो य ऊर्मिः समिधे पणिभिः सह युद्धे आभृतः आहृत आनीतः । 'त्रिधा हितं पणिभिर्गुह्यमानम्' (क० ९२ ) इत्युक्तत्वात् । अश्यामेति अश्नातेरश्नोतेर्वा विकरणव्यत्ययेन श्यनि प्रत्यये लोटि रूपम् । हविःपरिणामिनो रसस्य वयं भोक्तारो भवेमेति भावः । देवत्वं प्राप्नुयामेति वक्रोक्त्या प्रार्थ्यते । यद्वास्या ऋचोऽर्थान्तरमुच्यते । हे अग्ने, इदं विश्वं भुवनं तव धाम्नि अधिश्रितं तत्ते धाम कुत्र कुत्रेति तदुच्यते । अन्तःसमुद्रे अन्तरिक्षमध्ये सूर्यरूपेण । समुद्र इत्यन्तरिक्षनाम । हृदि अन्तः सर्वप्राणिनां हृदये जठराग्निरूपेण आयुषि अन्ने सर्वप्राण्याहारत्वेन अपामनीके उदकानां सङ्घाते वैद्युताग्निरूपेण समिथे सङ्ग्रामे, शौर्याग्निरूपेण एवं सर्वेषु स्थानेषु आभृतः स्थापितो यस्तव धामरूप ऊर्मिः घृतरूप उदकरूपो वा तं तव रसं मधुमन्तं माधुर्योपेतं वयमश्याम प्राप्नुयाम । सर्वरसभोक्तारः स्यामेति भावः ॥ ९९ ॥ श्रीमन्महीधरकृते वेददीपे मनोहरे । सेकादिजपपर्यन्तोऽध्यायः सप्तदशोऽगमत् ॥ १७ ॥ </span></poem> }} {{{|}}} 513djs2zqfvbgb5965c38smescjqu8m 106 22236 345885 69884 2022-08-20T20:59:06Z Srkris 3283 proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title= |Language=sa |Volume= |Author= |Co-author1= |Co-author2= |Translator= |Co-translator1= |Co-translator2= |Editor= |Co-editor1= |Co-editor2= |Illustrator= |Publisher= |Address= |Year= |Key= |ISBN= |DLI= |IA= |NLI= |Source=pdf |Image=5 |Progress=OCR |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Notes= |Width= |Css= |Header= |Footer= }} ghliwbe9ay87x5ncof8weyjjzd0jjkh 106 29923 345862 129136 2022-08-20T12:11:24Z Srkris 3283 proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title= |Language=sa |Volume= |Author= |Co-author1= |Co-author2= |Translator= |Co-translator1= |Co-translator2= |Editor= |Co-editor1= |Co-editor2= |Illustrator= |Publisher= |Address= |Year= |Key= |ISBN= |DLI= |IA= |NLI= |Source=djvu |Image=1 |Progress=OCR |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Notes= |Width= |Css= |Header= |Footer= }} s7pr82zunbc48uc9y1uf0h8gd7pc3ev 345864 345862 2022-08-20T12:15:18Z Srkris 3283 proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title=संस्कृत-शब्दार्थ-कौस्तुभ |Language=sa |Volume= |Author=चतुर्वेदी द्वारकाप्रसाद शर्मा |Co-author1= |Co-author2= |Translator= |Co-translator1= |Co-translator2= |Editor= |Co-editor1= |Co-editor2= |Illustrator= |Publisher=लाला रामनारायण लाल |Address=इलहाबाद् |Year= |Key= |ISBN= |DLI= |IA= |NLI= |Source=djvu |Image=1 |Progress=OCR |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Notes= |Width= |Css= |Header= |Footer= }} q2wb1h8lgsl4oik40rn7ffs2wi6wkik 345865 345864 2022-08-20T12:16:08Z Srkris 3283 proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title=संस्कृत-शब्दार्थ-कौस्तुभ |Language=sa |Volume= |Author=चतुर्वेदी द्वारकाप्रसाद शर्मा |Co-author1= |Co-author2= |Translator= |Co-translator1= |Co-translator2= |Editor= |Co-editor1= |Co-editor2= |Illustrator= |Publisher=लाला रामनारायण लाल |Address=इलहाबाद् |Year=1928 |Key= |ISBN= |DLI= |IA= |NLI= |Source=djvu |Image=1 |Progress=OCR |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Notes= |Width= |Css= |Header= |Footer= }} qfg79ujmns6cwb4wpwb2lhccqcy3kcm 345867 345865 2022-08-20T12:17:20Z Srkris 3283 proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title=संस्कृत-शब्दार्थ-कौस्तुभ |Language=sa |Volume= |Author=चतुर्वेदी द्वारकाप्रसाद शर्मा |Co-author1= |Co-author2= |Translator= |Co-translator1= |Co-translator2= |Editor= |Co-editor1= |Co-editor2= |Illustrator= |Publisher=लाला रामनारायण लाल |Address=इलहाबाद् |Year=1928 |Key= |ISBN= |DLI= |IA=https://archive.org/details/wg535 |NLI= |Source=djvu |Image=1 |Progress=OCR |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Notes= |Width=600 |Css= |Header= |Footer= }} cz8u5b6cw2y6nctt1jxn3tfmd5uwzlr 345870 345867 2022-08-20T12:20:58Z Srkris 3283 proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title=संस्कृत-शब्दार्थ-कौस्तुभ |Language=sa |Volume= |Author=चतुर्वेदी द्वारकाप्रसाद शर्मा |Co-author1= |Co-author2= |Translator= |Co-translator1= |Co-translator2= |Editor= |Co-editor1= |Co-editor2= |Illustrator= |Publisher=लाला रामनारायण लाल |Address=इलहाबाद् |Year=1928 |Key= |ISBN= |DLI= |IA=https://archive.org/details/wg535 |NLI= |Source=djvu |Image=1 |Progress=OCR |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Notes= |Width=600 |Css= |Header= |Footer= }} [[वर्गः:Sanskrit Dictionaries]] nca23zmpy2rdwk77i4p15iuihdpere6 104 51089 345817 113955 2022-08-20T11:59:01Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Swarnaaravind" /></noinclude>________________ சிவமயம். ஸ்ரீமத் அப்பய தீக்ஷிதரவர்களியற்றிய, சிவார்சனாசந்திரிகை. இஃது கண்டதேவி ஸ்ரீ-ல-ஸ்ரீ காளீசுவர சிவாசாரியரவர்களாலும் சிவாகம் சித்தாந்த பரிபாலன ஸங்க வித்வான், பிர்மஸ்ரீ N. கிருஷ்ணசாஸ்திரிகள் அவர்களாலும் *55 பிர்மஸ்ரீ T. M. நாராயணசாஸ்திரிகள் அவர்களாலும் பரிசோதனை செய்யப்பெற்று, தேவகோட்டை பேசிவாகம் சித்தாந்த பரிபாலன சங்கத்தாரால், கும்பகோணம். சாரதாவிலாஸ் அச்சுக்கூடத்தில் பதிப்பிக்கப்பெற்று, தேவகோட்டையில் பிரசுரிக்கப்பட்டது. துன்மதி- மாசி-மீ. 1922. ரிஜிஸ்தர் செய்யப்பட்டது. -<noinclude><references/></noinclude> bxgh7b2nxba8mtxnnx21n91xkm7liwr 0 56532 345871 310221 2022-08-20T12:24:01Z Puranastudy 1572 wikitext text/x-wiki <poem><span style="font-size: 14pt; line-height:200%">अध्यायः 34 अनारभ्याधीतो अध्याये ब्रह्मयज्ञार्थकः शिवसंकल्पादि मन्त्राः 34.1 यज् जाग्रतो दूरम् उदैति दैवं तद् उ सुप्तस्य तथैवैति । दूरंगमं ज्योतिषां ज्योतिर् एकं तन् मे मनः शिवसंकल्पम् अस्तु ॥ 34.2 येन कर्माण्य् अपसो मनीषिणो यज्ञे कृण्वन्ति विदथेषु धीराः । यद् अपूर्वं यक्षम् अन्तः प्रजानां तन् मे मनः शिवसंकल्पम् अस्तु ॥ 34.3 यत् प्रज्ञानम् उत चेतो धृतिश् च यज् ज्योतिर् अन्तर् अमृतं प्रजासु । यस्मान् न ऽ ऋते किं चन कर्म क्रियते तन् मे मनः शिवसंकल्पम् अस्तु ॥ 34.4 येनेदं भूतं भुवनं भविष्यत् परिगृहीतम् अमृतेन सर्वम् । येन यज्ञस् तायते सप्तहोता तन् मे मनः शिवसंकल्पम् अस्तु ॥ 34.5 यस्मिन्न् ऋचः साम यजूꣳषि यस्मिन् प्रतिष्ठिता रथनाभाव् इवाराः । यस्मिꣳश् चित्तꣳ सर्वम् ओतं प्रजानं तन् मे मनः शिवसंकल्पम् अस्तु ॥ 34.6 सुषारथिर् अश्वान् इव यन् मनुष्यान् नेनीयते ऽभीशुभिर् वाजिन ऽ इव । हृत्प्रतिष्ठं यद् अजिरं जविष्ठं तन् मे मनः शिवसंकल्पम् अस्तु ॥ 34.7 पितुं नु स्तोषं महो धर्माणं तविषीम् । यस्य त्रितो व्य् ओजसा वृत्रं विपर्वम् अर्दयत् ॥ 34.8 अन्व् इद् अनुमते त्वं मन्यासै शं च नस् कृधि । क्रत्वे दक्षाय नो हिनु प्र ण ऽ आयूꣳषि तारिषः ॥ 34.9 अनु नो ऽद्यानुमतिर् यज्ञं देवेषु मन्यताम् । अग्निश् च हव्यवाहनो भवतं दाशुषे मयः ॥ 34.10 सिनीवालि पृथुष्टुके या देवानाम् असि स्वसा । जुषस्व हव्यम् आहुतं प्रजां देवि दिदिड्ढि नः ॥ 34.11 पञ्च नद्यः सरस्वतीम् अपि यन्ति सस्रोतसः । सरस्वती तु पञ्चधा सो देशे ऽभवत् सरित् ॥ 34.12 त्वम् अग्ने प्रथमो ऽ अङ्गिरा ऽ ऋषिर् देवो देवानाम् अभवः शिवः सखा । तव व्रते कवयो विद्मनापसो ऽजायन्त मरुतो भ्राजदृष्टयः ॥ 34.13 त्वं नो ऽ अग्ने तव देव पायुभिर् मघोनो रक्ष तन्वश् च वन्द्य । त्राता तोकस्य तनये गवाम् अस्य् अनिमेषꣳ रक्षणस् तव व्रते ॥ 34.14 उत्तानायाम् अव भरा चिकित्वान्त् सद्यः प्रवीता वृषणं जजान । अरुषस्तूपो रुशद् अस्य पाज ऽ इडायास् पुत्रो वयुने ऽजनिष्ट ॥ 34.15 इडायास् त्वा पदे वयं नाभा पृथिव्या ऽ अधि । जातवेदो नि धीमह्य् अग्ने हव्याय वोढवे ॥ 34.16 प्र मन्महे शवसानाय शूषम् आङ्गूषं गिर्वणसे ऽ अङ्गिरस्वत् । सुवृक्तिभिः स्तुवत ऽ ऋग्मियायार्चामार्कं नरे विश्रुताय ॥ 34.17 प्र वो महे महि नमो भरध्वम् आङ्गूष्यꣳ शवसानाय साम । येना नः पूर्वे पितरः पदज्ञा ऽ अर्चन्तो ऽ अङ्गिरसो गा ऽ अविन्दन् ॥ 34.18 इच्छन्ति त्वा सोम्यासः सखायः सुन्वन्ति सोमं दधति प्रयाꣳसि । तितिक्षन्ते ऽ अभिशस्तिं जनानाम् इन्द्र त्वद् आ कश् चन हि प्रकेतः ॥ 34.19 न ते दूरे परमा चिद् रजाꣳस्य् अस्या तु प्र याहि हरिवो हरिभ्याम् । स्थिराय वृष्णे सवना कृतेमा युक्ता ग्रावाणः समिधाने ऽ अग्नौ ॥ 34.20 अषाढं युत्सु पृतनासु पप्रिꣳ स्वर्षाम् अप्सां वृजनस्य गोपाम् । भरेषुजाꣳ सुक्षितिꣳ सुश्रवसं जयन्तं त्वाम् अनु मदेम सोम ॥ 34.21 सोमो धेनुꣳ सोमो ऽ अर्वन्तम् आशुꣳ सोमो वीरं कर्मण्यं ददाति । सादन्यं विदथ्यꣳ सभेयं पितृश्रवणं यो ददाशद् अस्मै ॥ 34.22 त्वम् इमा ऽ ओषधीः सोम विश्वास् त्वम् अपो ऽ अजनयस् त्वं गाः । त्वम् आ ततन्थोर्व् अन्तरिक्षं त्वं ज्योतिषा वि तमो ववर्थ ॥ 34.23 देवेन नो मनसा देव सोम रायो भागꣳ सहसावन्न् अभि युध्य । मा त्वा तनद् ईशिषे वीर्यस्योभयेभ्यः प्र चिकित्सा गविष्टौ ॥ 34.24 अष्टौ व्यख्यत् ककुभः पृथिव्यास् त्री धन्व योजना सप्त सिन्धून् । हिरण्याक्षः सविता देव ऽ आगाद् दधद् रत्ना दाशुषे वार्याणि ॥ 34.25 हिरण्यपाणिः सविता विचर्षणिर् उभे द्यावापृथिवी ऽ अन्तर् ईयते । अपामीवां बाधते वेति सूर्यम् अभि कृष्णेन रजसा द्याम् ऋणोति ॥ 34.26 हिरण्यहस्तो ऽ असुरः सुनीथः सुमृडीकः स्ववाँ यात्व् अर्वाङ् । अपसेधन् रक्षसो यातुधानान् अस्थाद् देवः प्रतिदोषं गृणानः ॥ 34.27 ये ते पन्थाः सवितः पूर्व्यासो ऽरेणवः सुकृता ऽ अन्तरिक्षे । तेभिर् नो ऽ अद्य पथिभिः सुगेभी रक्षा च नो ऽ अधि च ब्रूहि देव ॥ 34.28 उभा पिबतम् अश्विनोभा नः शर्म यच्छतम् । अविद्रियाभिर् ऊतिभिः ॥ 34.29 अप्नस्वतीम् अश्विना वाचम् अस्मे कृतं नो दस्रा वृषणा मनीषाम् । अद्यूत्ये ऽवसे नि ह्वये वां वृधे च नो भवतं वाजसातौ ॥ 34.30 द्युभिर् अक्तुभिः परि पातम् अस्मान् अरिष्टेभिर् अश्विना सौभगेभिः । तन् नो मित्रो वरुणो मामहन्ताम् अदितिः सिन्धुः पृथिवी ऽ उत द्यौः ॥ 34.31 आ कृष्णेन रजसा वर्तमानो निवेशयन्न् अमृतं मर्त्यं च । हिरण्ययेन सविता रथेना देवो याति भुवनानि पश्यन् ॥ 34.32 आ रात्रि पर्थिवꣳ रजः पितुर् अप्रायि धामभिः । दिवः सदाꣳसि बृहती वि तिष्ठस ऽ आ त्वेषं वर्तते तमः ॥ 34.33 उषस् तच् चित्रम् आ भरास्मभ्यं वाजिनीवति । येन तोकं च तनयं च धामहे ॥ 34.34 प्रातर् अग्निं प्रातर् इन्द्रꣳ हवामहे प्रातर् मित्रावरुणा प्रातर् अश्विना । प्रातर् भगं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं प्रातः सोमम् उत रुद्रꣳ हुवेम ॥ 34.35 प्रातर्जितं भगम् उग्रꣳ हुवेम वयं पुत्रम् अदितेर् यो विधर्ता । आध्रश् चिद् यं मन्यमानस् तुरश् चिद् राजा चिद् यं भगं भक्षीत्य् आह ॥ 34.36 भग प्रणेतर् भग सत्यराधो भगेमां धियम् उदवा ददन् नः । भग प्र णो जनय गोभिर् अश्वैर् भग प्र नृभिर् नृवन्तः स्याम ॥ 34.37 उतेदानीं भगवन्तः स्यामोत प्रपित्व ऽ उत मध्ये ऽ अह्नाम् । उतोदिता मघवन् सूर्यस्य वयं देवानाꣳ सुमतौ स्याम ॥ 34.38 भग ऽ एव भगवाꣳ२ऽ अस्तु देवास् तेन वयं भगवन्तः स्याम । तं त्वा भग सर्व ऽ इज्जोहवीति स नो भग पुर ऽ एता भवेह ॥ 34.39 सम् अध्वरायोषसो नमन्त दधिक्रावेव शुचये पदाय । अर्वाचीनं वसुविदं भगं नो रथम् इवाश्वा वाजिन ऽ आ वहन्तु ॥ 34.40 अश्वावतीर् गोमतीर् न ऽ उषासो वीरवतीः सदम् उच्छन्तु भद्राः । घृतं दुहाना विश्वतः प्रपीता यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥ 34.41 पूषन् तव व्रते वयं न रिष्येम कदा चन । स्तोतारस् त ऽ इह स्मसि ॥ 34.42 पथस्-पथः परिपतिं वचस्या कामेन कृतो ऽ अभ्यानड् अर्कम् । स नो रासच्छुरुधश् चन्द्राग्रा धियं-धियꣳ सीषधाति प्र पूषा ॥ 34.43 त्रीणि पदा वि चक्रमे विष्णुर् गोपा ऽ अदाभ्यः । अतो धर्माणि धारयन् ॥ 34.44 तद् विप्रासो विपन्यवो जागृवाꣳसः सम् इन्धते । विष्णोर् यत् परमं पदम् ॥ 34.45 घृतवती भुवनानाम् अभिश्रियोर्वी पृथ्वी मधुदुघे सुपेशसा । द्यावापृथिवी वरुणस्य धर्मणा विष्कभिते ऽ अजरे भूरिरेतसा ॥ 34.46 ये नः सपत्ना ऽ अप ते भवन्त्व् इन्द्राग्निभ्याम् अव बाधामहे तान् । वसवो रुद्रा ऽ आदित्या ऽ उपरिस्पृशं मोग्रं चेत्तारम् अधिराजम् अक्रन् ॥ 34.47 आ नासत्या त्रिभिर् एकादशैर् इह देवेभिर् यातं मधुपेयम् अश्विना । प्रायुस् तारिष्टं नी रपाꣳसि मृक्षतꣳ सेधतं द्वेषो भवतꣳ सचाभुवा ॥ 34.48 एष व स्तोमो मरुत ऽ इयं गीर् मान्दार्यस्य मान्यस्य कारोः । एषा यासीष्ट तन्वे वयां विद्यामेषं वृजनं जीरदानुम् ॥ 34.49 सहस्तोमाः सहच्छन्दस ऽ आवृतः सहप्रमा ऽ ऋषयः सप्त दैव्याः । पूर्वेषां पन्थाम् अनुदृश्य धीरा ऽ अन्वालेभिरे रथ्यो न रश्मीन् ॥ 34.50 आयुष्यं वर्चस्यꣳ रायस्पोषम् औद्भिदम् । इदꣳ हिरण्यं वर्चस्वज् जैत्राया विशताद् उ माम् ॥ 34.51 न तद् रक्षाꣳसि न पिशाचास् तरन्ति देवानाम् ओजः प्रथमजꣳ ह्य् एतत् । यो बिभर्ति दाक्षायणꣳ हिरण्यꣳ स देवेषु कृणुते दीर्घम् आयुः स मनुष्येषु कृणुते दीर्घम् आयुः ॥ 34.52 यद् आबध्नन् दाक्षायणा हिरण्यꣳ शतानीकाय सुमनस्यमानाः । तन् म ऽ आ बध्नामि शतशारदायायुष्मान् जरदष्टिर् यथासम् ॥ 34.53 उत नो ऽहिर्बुध्न्यः शृणोत्व् अज ऽ एकपात् पृथिवी समुद्रः । विश्वे देवा ऽ ऋतावृधो हुवाना स्तुता मन्त्राः कविशस्ता ऽ अवन्तु ॥ 34.54 इमा गिर ऽ आदित्येभ्यो घृतस्नूः सनाद् राजभ्यो जुह्वा जुहोमि । शृणोतु मित्रो ऽ अर्यमा भगो नस् तुविजातो वरुणो दक्षो ऽअꣳशः ॥ 34.55 सप्त ऽ ऋषयः प्रतिहिताः शरीरे सप्त रक्षन्ति सदम् अप्रमादम् । सप्तापः स्वपतो लोकम् ईयुस् तत्र जागृतो ऽ अस्वप्नजौ सत्रसदौ च देवौ ॥ 34.56 उत् तिष्ठ ब्रह्मणस्पते देवयन्तस् त्वेमहे । उप प्र यन्तु मरुतः सुदानव ऽ इन्द्र प्राशूर् भवा सचा ॥ 34.57 प्र नूनं ब्रह्मणस्पतिर् मन्त्रं वदत्य् उक्थ्यम् । यस्मिन्न् इन्द्रो वरुणो मित्रो ऽ अर्यमा देवा ऽ ओकाꣳसि चक्रिरे ॥ 34.58 ब्रह्मणस्पते त्वम् अस्य यन्ता सूक्तस्य बोधि तनयं च जिन्व । विश्वं तद् भद्रं यद् अवन्ति देवा बृहद् वदेम विदथे सुवीराः । [य इमा विश्वा । विश्वकर्मा । यो नः पिता । अन्नपते न्नस्य नो देहि ॥ ] (अ.वे. 17. , 11. ) </span></poem> {{भाष्यम्(उवट-महीधर)| <poem><span style="font-size: 14pt; line-height: 200%">चतुस्त्रिंशोऽध्यायः । तत्र प्रथमा । यज्जाग्र॑तो दू॒रमु॒दैति॒ दैवं॒ तदु॑ सु॒प्तस्य॒ तथै॒वैति॑ । दू॒र॒ङ्ग॒मं ज्योति॑षां॒ ज्योति॒रेकं॒ तन्मे॒ मन॑: शि॒वस॑ङ्कल्पमस्तु ।। १ ।। उ० यजाग्रतः षट्कण्डिकास्त्रिष्टुभो मनोदेवत्याः। अस्मिन्नध्याये लैङ्गिको विनियोगः । लिङ्गंच सामर्थ्यमुच्यते अभिधानशक्तिः । यन्मनः जाग्रतः पुरुषस्य दूरं उदैति उद्गच्छति चक्षुःप्रभृतीन्यपेक्ष्य । यच्च दैवम् देवो विज्ञानात्मा सोनेन गृह्यत इति दैवम् । उक्तंच 'मनसैवानुद्रष्टव्यमेतदप्रमयं ध्रुवमि'ति । तदु सुप्तस्य । तदःस्थाने यदोवृत्तिः । उकारः समुच्चयार्थीयः। यच्च मनः सुप्तस्य तथैव तेनैव प्रकारेण एति । यच्च दूरंगमं दूरं गच्छतीति दूरंगमम् अतीतानागतवर्तमानव्यवहितविप्रकृष्टग्रहीतृ । ज्योतिषां श्रोत्रादीनां विज्ञाननेतॄणां मध्य एकमेव ज्योतिः । तत् मे मनः शिवसंकल्पम्<ref>शिवसंकल्पजापेन समाधिं मनसो लभेत् । - अग्निपुराणम् [https://sa.wikisource.org/s/4nn २६०.७४]</ref> । संकल्पः काममूलपदार्थस्य ख्यादेः सुरूपताज्ञानवतः कामप्रभृति शान्तसंकल्पम् अस्तु भवतु ॥ १ ॥ म० अनारभ्याधीतोऽध्यायः आ पितृमेधात् आदित्ययाज्ञवल्क्यदृष्टा मन्त्राः पाठे विनियुक्ताः । षडृचस्त्रिष्टुभो मनोदेवत्याः शिवसंकल्पदृष्टाः । ऋषिर्वदति । तन्मे मनः शिवसंकल्पमस्तु शिवः कल्याणकारी धर्मविषयः संकल्पो यस्य तत् तादृशं भवतु । मन्मनसि सदा धर्म एव भवतु न कदाचित्पापमित्यर्थः । तत्किम् । यत् मनो जाग्रतः पुरुषस्य दूरमुदैति उद्गच्छति । चक्षुराद्यपेक्षया मनो दूरगामीत्यर्थः । यच्च दैवं दीव्यति प्रकाशते देवो विज्ञानात्मा तत्र भवं दैवमात्मग्राहकमित्यर्थः । 'मनसैवानुद्रष्टव्यमेतदप्रमयं ध्रुवम्' इति श्रुतेः । तत् उ । यदः स्थाने तच्छब्दः उकारश्चार्थः । यच मनः सुप्तस्य पुंसः तथैव एति यथा गतं तथैव पुनरागच्छति स्वापकाले सुषुप्तावस्थायां पुनरागच्छति । यच्च दूरंगमं दूरात् गच्छतीति दूरंगमम् खश्प्रत्ययः । अतीतानागतवर्तमानविप्रकृष्टव्यवहितपदार्थानां ग्राहकमित्यर्थः । यच्च मनो ज्योतिषां प्रकाशकानां श्रोत्रादीन्द्रियाणामेकमेव ज्योतिः प्रकाशकं प्रवर्तकमित्यर्थः । प्रवर्तितान्येव श्रोत्रादीन्द्रियाणि स्वविषये प्रवर्तन्ते । आत्मा मनसा संयुज्यते मन इन्द्रियेणेन्द्रियमर्थेनेति न्यायोक्तेर्मनः संबन्धमन्तरा तेषामप्रवृत्तेः । तादृशं मे मनः शान्तसंकल्पमस्तु ॥ १॥ द्वितीया। येन॒ कर्मा॑ण्य॒पसो॑ मनी॒षिणो॑ य॒ज्ञे कृ॒ण्वन्ति॑ वि॒दथे॑षु॒ धीरा॑: । यद॑पू॒र्वं य॒क्षम॒न्तः प्र॒जानां॒ तन्मे॒ मन॑: शि॒वस॑ङ्कल्पमस्तु ।। २ ।। उ० येन कर्माणि । येन मनसा सता कर्माणि । अपसः अप इति कर्मनाम तद्धितलोपः । अपस्विनः कर्मवतः । मनीषिणः मेधाविनः । यज्ञे कृण्वन्ति कुर्वन्ति । विदथेषु | वेदनेषु यज्ञविधिविधानेषु धीराः धीमन्तः । यच्च अपूर्वम् न विद्यते पूर्वमिन्द्रियं यस्मात्तदपूर्वम् । यद्वा अपूर्वमनपरम् । यच्च यक्षं पूज्यम् । यच्च अन्तर्मध्ये प्रजानामास्ते । तन्मे मन इति व्याख्यातम् ॥२॥ म० मनीषिणः मेधाविनः यज्ञे येन मनसा सता कर्माणि कृण्वन्ति कुर्वन्ति 'कृ करणे' स्वादिः । मनःस्वास्थ्यविना कर्माप्रवृत्तेः । केषु सत्सु । विदथेषु ज्ञानेषु सत्सु विद्यन्ते ज्ञायन्ते तानि विदथानि तेषु । वेत्तेरौणादिकोऽथप्रत्ययः प्रत्ययोदात्तत्वेन मध्योदात्तं पदम् 'प्रत्ययः परश्च आद्युदात्तश्च' (पा० ३ । १। १-३) इति पाणिन्युक्तेः यज्ञसंबन्धिनां हविरादिपदार्थानां ज्ञानेषु सत्स्वित्यर्थः । कीदृशा मनीषिणः । अपसः अप इति कर्मनाम ( निघ० २ । १।१) अपो विद्यते येषां ते अपस्विनः कर्मवन्तः 'अस्मायामेधास्रजो विनिः' (पा० ५।२। १२१) इति विन्प्रत्ययः 'विन्मतोर्लुक्' इतीष्ठाभावेऽपि छान्दसो विनो लुक् (पा० ५ । ३ । ६५) सदा कर्मनिष्ठा इत्यर्थः । तथा धीराः धीमन्तः धीर्विद्यते येषां ते धीराः कर्मण्यण् ( पा० ३।२।१) यच्च मनः अपूर्वम् न विद्यते पूर्वमिन्द्रियं यस्मात्तदपूर्वम् इन्द्रियेभ्यः पूर्वं मनसः सृष्टेः। यद्वा अपूर्वमनपरमवाह्यमित्युक्तेरपूर्वमात्मरूपमित्यर्थः । यच्च यक्षं यष्टुं शक्तं यज्ञम् । यजतेरौणादिकः सन्प्रत्ययः 'ञित्यादिर्नित्यम्' (पा० ६ । १ । १९७ ) इत्याद्युदात्तं पदम् । यच्च प्रजायन्ते इति प्रजास्तासां प्राणिमात्राणामन्तः शरीरामध्ये आस्ते इतरेन्द्रियाणि बहिःष्ठानि मनस्त्वन्तरिन्द्रियमित्यर्थः । तत् तादृशं मे मनः शिवसंकल्पमस्त्विति व्याख्यातम् ॥ २॥ तृतीया । यत्प्र॒ज्ञान॑मु॒त चेतो॒ धृति॑श्च॒ यज्ज्योति॑र॒न्तर॒मृतं॑ प्र॒जासु॑ । यस्मा॒न्न ऋ॒ते किं च॒न कर्म॑ क्रि॒यते॒ तन्मे॒ मन॑: शि॒वस॑ङ्कल्पमस्तु ।। ३ ।। उ० यत्प्रज्ञानम् । यन्मनः प्रज्ञानं विशेषप्रतिपत्तिप्रज्ञाम् । उत अपिच । चेतः सामान्यप्रतिपत्तिचेतः। धृतिश्च प्रसिद्धा । यन्मनः अन्तर्ज्योतिरमृतं च प्रजासु । यस्मान्न ऋते येन च विना न किंचन कर्म क्रियते । तन्मे मन इति व्याख्यातम् ॥३॥ म० यत् मनः प्रज्ञानं विशेषेण ज्ञानजनकम् प्रकर्षेण ज्ञायते येन तत् प्रज्ञानम् । 'करणाधिकरणयोश्च' (पा० ३ । ३ । ११७) इति करणे ल्युट्प्रत्ययः । उत अपि यत् मनः चेतः चेतयति सम्यक् ज्ञापयति तच्चेतः । 'चिती संज्ञाने' अस्मात् ण्यन्तादसुन्प्रत्ययः । सामान्यविशेषज्ञानजनकमित्यर्थः। यच्च मनो धृतिर्धैर्यरूपम् । मनस्येव धैर्योत्पत्तेर्मनसि धैर्यमुपचर्यते कार्यकारणयोरभेदात् । यच्च मनः प्रजासु जनेषु अन्तर्वर्तमानं सत् ज्योतिः प्रकाशकं सर्वेन्द्रियाणाम् । उक्तमपि पुनरुच्यते आदरार्थम् । 'अभ्यासे भूयांसमर्थं मन्यन्ते' (निरु० १। ४२) इति यास्कोक्तेः । यच्चामृतममरणधर्मि आत्मरूपत्वात् । यस्मान्मनसः ऋते यन्मनोविना किंचन किमपि कर्म न क्रियते जनैः । सर्वकर्मसु प्राणिनां मनःपूर्वं प्रवृत्तेर्मनःस्वास्थ्यंविना कर्माभावादित्यर्थः । 'अन्यारादितरर्ते-' (पा. २। ३ । २९) इत्यादिना यस्मादिति ऋतेयोगे पञ्चमी । तन्मे मन इति व्याख्यातम् ॥ ३ ॥ चतुर्थी। येने॒दं भू॒तं भुव॑नं भवि॒ष्यत् परि॑गृहीतम॒मृते॑न॒ सर्व॑म् । येन॑ य॒ज्ञस्ता॒यते॑ स॒प्तहो॑ता॒ तन्मे॒ मन॑: शि॒वस॑ङ्कल्पमस्तु ।। ४ ।। उ० येनेदम् । येन मनसा इदं भूतं भूतकालम् , भुवनं वर्तमानकालं, भविष्यत् भविष्यत्कालं च । परिगृहीतम् अमृतेन सर्वम् । येन च मनसा यज्ञस्तायते तन्यते । सप्तहोता । सप्त होतारो ह्यग्निष्टोमे भवन्ति । तन्मे मन इति व्याख्यातम् ॥ ४॥ म० येन मनसा इदं सर्वं परिगृहीतम् परितः सर्वतो ज्ञातम् । इदं किंभूतम् । भूतकालसंबन्धि वस्तु । भुवनं भवतीति भुवनम् । भवतेः क्युप्रत्ययः वर्तमानकालसंबन्धि । भविष्यत् 'लृटः सद्वा' (पा० ३।३। १४ ) इति शतृप्रत्ययः 'तौ सत्' (पा० ३।२। १२७) इत्युक्तेः त्रिकालसंबद्धवस्तषु मनः प्रवर्तत इत्यर्थः । श्रोत्रादीनि तु प्रत्यक्षमेव गृह्णन्ति । कीदृशेन येन । अमृतेन शाश्वतेन । मुक्तिपर्यन्तं श्रोत्रादीनि नश्यन्ति मनस्वनश्वरमित्यर्थः । येन च मनसा यज्ञोऽग्निष्टोमादिः तायते विस्तार्यते । 'तनोतेर्यकि' (पा० ६ । ४ । ४४ ) इत्याकारः । कीदृशो यज्ञः । सप्तहोता सप्त होतारो देवानामाह्वातारो होतृमैत्रावरुणादयो यत्र स सप्तहोता । अग्निष्टोमे सप्त होतारो भवन्ति । तन्मे मन इति व्याख्यातम् ॥ ४ ॥ पञ्चमी। यस्मि॒न्नृच॒: साम॒ यजू॑ᳪं᳭षि॒ यस्मि॒न् प्रति॑ष्ठिता रथना॒भावि॑वा॒राः । यस्मि॑ᳪं᳭श्चि॒त्तᳪं᳭ सर्व॒मोतं॑ प्र॒जानां॒ तन्मे॒ मन॑: शि॒वस॑ङ्कल्पमस्तु ।। ५ ।। उ० यस्मिन्नृचः यस्मिन्मनसि ऋचः प्रतिष्ठिताः। यस्मिन्सामानि प्रतिष्ठितानि । यस्मिन् यजूंषि प्रतिष्ठितानि । कथमिव । रथनाभौ इव आराः । यस्मिन् चित्तं संज्ञानम् सर्वम् तस्य तस्यार्थस्य । ओतं निक्षिप्तम् तन्तुसंततमिव कृतं प्रजानाम् । तन्मे मन इति व्याख्यातम् ॥ ५॥ म० यस्मिन् मनसि ऋचः प्रतिष्ठिताः । यस्मिन् साम सामानि प्रतिष्ठितानि । यस्मिन् यजूंषि प्रतिष्ठितानि । मनसः स्वास्थ्ये एव वेदत्रयीस्फूर्तेर्मनसि शब्दमात्रस्य प्रतिष्ठितत्वम् | 'अन्नमयं हि सोम्य मनः' इति छान्दोग्ये मनस एव स्वास्थ्ये वेदोच्चारणशक्तिः प्रतिपादिता । तत्र दृष्टान्तः । रथनाभौ आराः इव । यथा आराः रथचक्रनाभौ मध्ये प्रतिष्ठितास्तद्वच्छब्दजालं मनसि । किंच प्रजानां सर्वं चित्तं ज्ञानम् सर्वपदार्थविषयि ज्ञानं यस्मिन् मनसि ओतं प्रोतं निक्षिप्तं तन्तुसन्ततिः पटे इव सर्वं ज्ञानं मनसि निहितम् । मनःस्वास्थ्ये एव ज्ञानोत्पत्तिर्मनोवैयग्र्ये च ज्ञानाभावः । तन्मे मम मनः शिवसंकल्पं शान्तव्यापारमस्तु ॥ ५॥ षष्ठी। सु॒षा॒र॒थिरश्वा॑निव॒ यन्म॑नु॒ष्या॒न्नेनी॒यते॒ऽभीशु॑भिर्वा॒जिन॑ इव । हृ॒त्प्रति॑ष्ठं॒ यद॑जि॒रं जवि॑ष्ठं॒ तन्मे॒ मन॑: शि॒वस॑ङ्कल्पमस्तु ।। ६ ।। उ० सुषारथिः । यन्मनः मनुष्यान् । नेनीयते अत्यर्थं नयति । कथमिव । सुषारथिः कल्याणसारथिः अश्वान् इव यन्मनुष्यान् । यच्च मनः सुषारथिरिव । अभीशुभिः प्रग्रहैः वाजिन इव वेजनवतोऽश्वानिव यमयतीति शेषः । द्वे उपमे एकत्र नयनमन्यत्र नियमनमर्थः । यच्च हृत्प्रतिष्ठम् । तत्रोपलब्धेः । यच्च अजिरं जरारहितम् । यच्च जविष्ठं अतिशयेन गन्तृ । तन्मे मनः शिवसंकल्पमस्तु ॥ ६ ॥ म० यत् मनो मनुष्यान्नरान्नेनीयते अत्यर्थमितस्ततो नयति । नयतेः क्रियासमभिहारे यङ् । मनःप्रेरिता एव प्राणिनः प्रवर्तन्ते । मनुष्यग्रहणं प्राणिमात्रोपलक्षकम् । तत्र दृष्टान्तः । सुसारथिः अश्वानिव शोभनः सारथिर्यन्ता यथा कशया अश्वान् नेनीयते । द्वितीयो दृष्टान्तः । अभीशुभिर्वाजिन इव यथा सुसारथिरभीशुभिः प्रग्रहैः वाजिनोऽश्वान्नेनीयत इत्यनुषङ्गः । रश्मिभिर्नियच्छतीत्यर्थः । उपमाद्वयम् । प्रथमायां नयनं द्वितीयायां नियमनम् । तथा मनः प्रवर्तयति नियच्छति च नरानित्यर्थः । यच्च मनः हृत्प्रतिष्ठं हृदि प्रतिष्ठा स्थितिर्यस्य तत् हृद्येव मन उपलभ्यते । यच्च मनः अजिरं जरारहितम् बाल्ययौवनस्थाविरेषु मनसस्तदवस्थत्वात् । यच्च जविष्ठम् अतिजववद्वेगवत् जविष्ठम् 'न वै वातात्किंचनाशीयोऽस्ति न मनसः किंचनाशीयोऽस्ति' इति श्रुतेः । तन्म इत्युक्तम् ॥ ६॥ सप्तमी। पि॒तुं नु स्तो॑षं म॒हो ध॒र्माणं॒ तवि॑षीम् । यस्य॑ त्रि॒तो व्योज॑सा वृ॒त्रं विप॑र्वम॒र्दय॑त् ।। ७ ।। उ० पितुं नु । अन्नस्तुतिः उष्णिगनुष्टुब्गर्भा । द्वितीयोऽर्धर्चः प्रथमं व्याख्यायते यच्छब्दयोगात् । यस्य पितोः अन्यस्य त्रितः त्रिस्थान इन्द्रः ओजसा बलेन वृत्रम् । विपर्वं विपर्वाणं विगतसन्धिबन्धनं कृत्वा । अर्दयत् विविधं अर्दितवान् तम् पितुम् अन्नम् । नुरनर्थकः । स्तोषम् स्तौमि । महः महतः धर्माणं धारयितारम् । तविषीम् तविष्याः इति विभक्तिव्यत्ययः । तविषीति बलनाम । तवतेर्वृद्धिकर्मणः बलस्य ॥ ७ ॥ म० उष्णिक् अन्नस्तुतिः । तं पितुमन्नं स्तोषं स्तौमि । किंभूतम् । महो महसः तविषीं तविष्याः बलस्य धर्माणं धारयितारम् । तविषीति बलनाम । विभक्तिव्यत्ययः । अन्नेनैव बलोत्पत्तेः । तं कम् । यस्य पितोरोजसा बलेन त्रितः त्रिस्थान इन्द्रः वृत्रं दैत्यं विपर्वं गतसंधिबन्धनं कृत्वा वि अर्दयत् विविधमर्दितवान् । इन्द्रेण वृत्रोऽत्र बलेनैव हत इत्यर्थः । स्तोषं स्तोतेर्मिपि 'इतश्च लोपः परस्मैपदेषु' ( पा० ३ । ४ । ९७ ) इति इकारलोपे 'लेटोऽडाटौ' (पा० ३।४ । ९४ ) इत्याडागमे 'सिब्बहुलं लेटि' (पा० ३ । १ । ३४ ) इति सिप्प्रत्यये गुणे च रूपम् । महः । महच्छब्दस्य ङसि छान्दसष्टिलोपः। धर्माणम् धरतेर्मन् । विपर्वम् विगतानि पर्वाणि यस्य तम् । डप्रत्यये टिलोपः । अर्दयत् 'बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि' (पा० ६ । ४ । ७५) इत्यडभावः । 'व्यवहिताश्च' ( पा० १। ४ । ८२ ) इति वेरुपसर्गस्य व्यवधानम् ॥ ७ ॥ अष्टमी। अन्विद॑नुमते॒ त्वं मन्या॑सै॒ शं च॑ नस्कृधि । क्रत्वे॒ दक्षा॑य नो हिनु॒ प्र ण॒ आयू॑ᳪं᳭षि तारिषः ।। ८ ।। उ० अन्वित् । चतस्रोऽनुष्टुभः । अनुमन्यासै अनुमन्यस्व । इदिति निपातः पादपूरणः । हे अनुमते, त्वम् । शं च सुखं च नः अस्माकम् कृधि कुरु । हे अनुमते, क्रत्वे क्रतवे संकल्पाय । दक्षाय तत्समृद्धये संकल्पसिद्धये च । नः अस्मान् हिनु गमय । प्रण आयूंषि तारिषः प्रतारिषः प्रवर्धय च नः अस्माकमायूंषि ॥ ८॥ म० चतस्रोनुष्टुभः द्वयोऽरनुमतिर्देवता । इत् निपातोऽनर्थकः । हे अनुमते, त्वमनुमन्यासै अनुमन्यस्वास्मदुक्तं बुध्यस्व । नोऽस्माकं शं च शमेव सुखमेव कृधि कुरु । च पुनः नोऽस्माकं क्रत्वे क्रतवे संकल्पाय दक्षाय तत्समृद्धये संकल्पसिद्धये च नोऽस्मान् हिनु गमय । नोऽस्माकमायूंषि प्रतारिषः प्रतारय वर्धय । 'लेटोऽडाटौ' (पा० ३ । ४ । ९४ ) इत्याट् 'वैतोऽन्यत्र' (पा० ३ । ४ । ९६ ) इत्यैकारः। कृधि 'श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि' (पा० ६ । ४ । १०२) इति हेर्धिः 'बहुलं छन्दसि' (पा० २ । ४ । ७३) इति शपो लुक् । क्रत्वे गुणाभावे यणादेशः । तारिषः 'सिब्बहुलं छन्दसि णिद्वक्तव्यः' ( पा० ३ । २ । ३४ ) इति वृद्धिः । अन्यत्पूर्ववत् । प्रपूर्वस्तरतिर्वृद्ध्यर्थः ॥ ८॥ नवमी। अनु॑ नो॒ऽद्यानु॑मतिर्य॒ज्ञं दे॒वेषु॑ मन्यताम् । अ॒ग्निश्च॑ हव्य॒वाह॑नो॒ भव॑तं दा॒शुषे॒ मय॑: ।। ९ ।। उ० अनु नः । अनुमन्यतां नः अस्माकम् अद्य अनुमतिः । यज्ञम् देवेषु यज्ञियेषु । अग्निश्च अनुमन्यताम् । हव्यवाहनः हविषो वोढा भवतं । भवतामिति पुरुषव्यत्ययः। दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय । मयः सुखरूपौ ॥९॥ म० अनुमतिः अद्य नोऽस्माकं यज्ञं देवेषु यज्ञियेषु अनुमन्यताम् । अग्निश्च यज्ञं देवेषु अनुमन्यताम् । किंभूतोऽग्निः । हव्यवाहनः हविषां वोढा । किंच दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय मयः सुखरूपौ अनुमत्यग्नी भवतम् । भवतामिति पुरुषव्यत्ययः । हव्यं वहतीति हव्यवाहनः 'हव्येऽनन्तःपादम्' (पा० ३ । २ । ६६ ) इति वहेर्ण्युट् । दाशुषे 'दाश्वान्साह्वान्-' (पा० ६।१ । १२) इति साधुः ॥ ९॥ दशमी। सिनी॑वालि॒ पृथु॑ष्टुके॒ या दे॒वाना॒मसि॒ स्वसा॑ । जु॒षस्व॑ ह॒व्यमाहु॑तं प्र॒जां दे॑वि दिदिड्ढि नः ।। १० ।। उ०. सिनीवाली । सिनीवाली देवपुत्री। हे सिनीवालि हे पृथुष्टुके पृथुसंयमितकेशभारे । महास्तुतिर्वा पृथुष्टुका । या त्वं देवानाम् असि भवसि स्वसा भगिनी । तां त्वां ब्रवीमि । जुषस्व प्रीत्या परिगृह्णीष्व हव्यं हविः । आहुतमभिहुतमग्नौ । प्रजां च हे देवि, दिदिढ्ढि दिश अतिसूज देहि नः अस्मभ्यम् ॥ १०॥ म० सिनीवाली देवता । हे सिनीवालि, हे पृथुष्टुके, स्तुकं केशभारः स्तुतिः कामो वा । हे पृथुकेशभारे, महास्तुते वा पृथुकामे वा । या त्वं देवानां स्वसा असि भगिनी भवसि । सा त्वमाहुतं हव्यं जुषस्व प्रीत्या गृह्णीष्व । हे देवि, नोऽस्मभ्यं प्रजां च दिदिढ्ढि दिश देहि । 'बहुलं छन्दसि' ( पा० २ । ४ । ७६ ) इति दिशतेः शपः श्लुः ततो द्वित्वादि ॥ १० ॥ एकादशी । पञ्च॑ न॒द्यः सर॑स्वती॒मपि॑यन्ति॒ सस्रो॑तसः । सर॑स्वती॒ तु प॑ञ्च॒धा सो दे॒शेऽभ॑वत्स॒रित् ।। ११ ।। उ० पञ्च नद्यः सरस्वतीम् । नदीदेवतायाः पञ्च नद्यः दृषद्वतीशतद्रूश्चन्द्रभागाविपाशेरावतीत्यादिकाः । सरस्वतीम् अपियन्ति अपिगच्छन्ति । सस्रोतसः समानानि स्रोतांसि यासां तास्तथोक्ताः । सरस्वती तु । तुशब्दोऽवधारणार्थः । सरस्वत्येव पञ्चधा । सो सा च स्वदेशेभवत् भवति । सरित् नदी। तस्यां हि सारस्वतानि सत्राणि भवन्ति ॥ ११ ॥ म० सरस्वतीनदीदेवत्या । याः दृषद्वत्याद्याः पञ्च नद्यः सरस्वतीमपियन्ति गच्छन्ति । किंभूताः सस्रोतसः समानं स्रोतः प्रवाहो यासां ताः । तुरवधारणे । सा उ सैव सरस्वत्येव पञ्चधा देशे सरिन्नदी अभवत् पञ्चापि स्वनामानि त्यक्त्वा सरस्वत्येवाभवत् ॥ ११॥ द्वादशी। त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो अङ्गि॑रा॒ ऋषि॑र्दे॒वो दे॒वाना॑मभवः शि॒वः सखा॑ । तव॑ व्र॒ते क॒वयो॑ विद्म॒नाप॒सोऽजा॑यन्त म॒रुतो॒ भ्राज॑दृष्टयः ।। १२ ।। उ० त्वमग्ने चतस्र आग्नेय्यः । द्वे जगत्यौ अन्ये त्रिष्टुबनुष्टुभौ । हे अग्ने, त्वं प्रथम आद्यः अङ्गिरा ऋषिः अभवः । त्वं च प्रथमः देवः देवानामभवः । शिवः कल्याणः सखा समानख्यानः । किंच तव व्रते कर्मणि वर्तमानाः कवयः क्रान्तदर्शनाः विद्मना अपसः। अप इति कर्मनाम । विदितकर्माणः । अजायन्त संवृत्ताः मरुतः । भ्राजन्त्यः ऋष्टयः खड्गा येषां ते भ्राजदृष्टयः । यो हि शत्रून् जयति भ्राजन्ते तस्यायुधानि ॥ १२ ॥ म० चतस्र आग्नेय्यः द्वे जगत्यौ अन्ये त्रिष्टुबनुष्टुभौ । हे अग्ने, त्वं देवानां प्रथमः सखा अभवः भूतोऽसि । आद्यो मित्रभूतो देवानां त्वमेवेत्यर्थः । किंभूतस्त्वम् । अङ्गिराः अङ्गानां रसः । यद्वा अङ्गिभ्य आत्मभ्यो यजमानेभ्यो राति सुखमित्यङ्गिराः । ऋषिर्द्रष्टा । देवो द्योतमानः । शिवः कल्याणः । किंच तव व्रते कर्मणि वर्तमाने मरुतः ईदृशा अजायन्त । कीदृशाः । कवयः क्रान्तदर्शिनः । विद्मनापसः अप इति कर्मनाम । विद्मना विदितानि अपांसि कर्माणि यैस्ते विदितकर्माणः । भ्राजदृष्टयः भ्राजन्त्यः शोभमानाः ऋष्टयः आयुधानि येषां ते तथा । शत्रुघातकत्वात् । विद्मनेति वेत्तेः कर्मणि मनिन्प्रत्ययः बहुलग्रहणात् ततो विभक्तेराकारः तस्य चालुक् । विद्मनापसः अजायन्त । जनेरङ् जादेशश्च श्यन् ॥ १२ ॥ त्रयोदशी। त्वं नो॑ अग्ने॒ तव॑ देव पा॒युभि॑र्म॒घोनो॑ रक्ष त॒न्व॒श्च वन्द्य । त्रा॒ता तो॒कस्य॒ तन॑ये॒ गवा॑म॒स्यनि॑मेष॒ᳪं᳭ रक्ष॑माण॒स्तव॑ व्र॒ते ।। १३ ।। उ० त्वं नः । विषमोऽयं मन्त्रः साध्याहारः । त्वं नः अस्माकम् हे अग्ने, आश्रय इति शेषः । अथैवं सति तव हे देव, पायुभिः पालनैः धैर्यावलम्बिभिः पालिताः सन्तः आस्महे । किंच मघोनो रक्ष धनानि रक्ष । तन्वः शरीराणि च रक्ष । हे वन्द्य वन्दितव्य । कस्मात्पुनस्त्वमेवमुच्यसे । यतः स्वभावत एव त्राता तोकस्य पुत्रस्य । तनये तनयस्य पौत्रस्य च गवां च असि । कथम् । अनिमेषं रक्षमाणः प्रमादमकुर्वन् रक्षमाणः । एवं चेत् मृदुहृदयतमोसि । तव व्रते तव कर्मणि वयं स्याम । अन्या देवताः परित्यज्य त्वामेव परिचराम इत्यभिप्रायः ॥ १३ ॥ म० रक्षणार्थो मन्त्रः । हे अग्ने, हे देव द्योतमान, हे वन्द्य स्तुत्य, तव व्रते कर्मणि वर्तमानान्मघोनो धनवतो यजमानान्रक्ष पालय । नोऽस्माकं तन्वः शरीराणि च रक्ष । कैः । तव पायुभिः त्वदीयैः पालनैः । यतस्त्वमनिमेषं सावधानं रक्षमाणः पालयन्सन् तोकस्य पुत्रस्य तनये । विभक्तिव्यत्ययः। तनयस्य पौत्रस्य गवां च त्राता रक्षकोऽसि ॥ १३ ॥ चतुर्दशी। उ॒त्ता॒नाया॒मव॑ भरा चिकि॒त्वान्त्स॒द्यः प्रवी॑ता॒ वृष॑णं जजान । अ॒रु॒षस्तू॑पो॒ रुश॑दस्य॒ पाज॒ इडा॑यास्पु॒त्रो व॒युने॑ऽजनिष्ट ।। १४ ।। उ० उत्तानायामव द्वितीयोऽर्धर्चः प्रथमं व्याख्यायते योग्यत्वात् । योऽयम् अरुषस्तूपः ज्वालासंघातमूर्तिः । यस्य चास्य रुशत्पाजः दीप्तं बलम् । यश्च इडायाः पृथिव्याः पुत्रः । यश्च वयुने प्रज्ञाने कर्तव्ये अजनिष्ट जातः तमग्निम् । उत्तानायां अवभर अवाचीनं हर । चिकित्वान् जानानः अरण्या वीर्यमिति शेषः । किंतद्वीर्यमिति चेत् सद्यः प्रवीता वृषणं जजान । सद्य एव प्रवीता कामिता सती वृषणं वर्षितारं सेक्तारं युवानं सर्वकर्मक्षमं जनयतीति ॥ १४ ॥ म०. यः इडायाः पृथिव्याः पुत्रोऽग्निर्वयुने प्रज्ञाने कर्तव्ये अजनिष्ट जातः । किंभूतः । अरुषस्तूपः ‘रुष बधे' रोषति रुषः अरुषोऽहिंसकः स्तूपो ज्वालोच्छ्रायो यस्य स तथा । 'ष्टु उच्छ्राये' । अस्याग्नेः रुशत् दीप्तं पाजः बलमुत्तानायामरण्यामवभर अवाचीनं हर । 'द्व्यचोऽतस्तिङः' (पा० ६।३ । १३५) इति दीर्घः । चिकित्वान् अरणिबलं जानन् । किं बलमिति चेत् । याऽरणिः प्रवीता कामिता सती वृषणं सेक्तारमग्निं सद्यः तत्कालं जजान जनयति 'छन्दसि लुङ्लङ्लिटः' (पा० ३ । ४ । ६) इति लिट् । सोऽग्निर्जात इत्यर्थः ॥ १४ ॥ पञ्चदशी। इडा॑यास्त्वा प॒दे व॒यं नाभा॑ पृथि॒व्या अधि॑ । जात॑वेदो॒ निधी॑म॒ह्यग्ने॑ ह॒व्याय॒ वोढ॑वे ।। १५ ।। उ० इडायास्त्वा । इडायाः पृथिव्याः त्वाम् । पदे देवयजनाख्ये । वयम् नाभा नाभौ पृथिव्या अधि । उत्तरवेद्यां नाभिका भवति तद्विषयमेतत् । हे जातवेदः जातप्रज्ञान, निधीमहि स्थापयामः । हे अग्ने, हव्याय वोढवे हविषो वहनाय ॥ १५ ॥ म० हे जातवेदः जातप्रज्ञान हे अग्ने, इडायाः पृथिव्याः स्थाने देवयजनाख्ये पृथिव्या नाभा अधि उत्तरवेद्या मध्ये वयं त्वा त्वां निधीमहि स्थापयामः । किमर्थम् । हव्याय वोढवे हव्यं वोढुम् । विभक्तिव्यत्ययः । वहतेः 'तुमर्थे सेसेन्-' (पा० ३ । ४ । ९) इति तवेप्रत्ययः 'सहिवहोः-' (पा. ६ । ३ । ११२) इत्योकारः ॥ १५ ॥ षोडशी। प्र म॑न्महे शवसा॒नाय॑ शू॒षमा॑ङ्गू॒षं गिर्व॑णसे अङ्गिर॒स्वत् । सु॒वृ॒क्तिभि॑ स्तुव॒त ऋ॑ग्मि॒यायार्चा॑मा॒र्कं नरे॒ विश्रु॑ताय ।। १६ ।। उ० प्रमन्महे । चतस्र ऐन्द्र्यस्त्रिष्टुभः । प्रमन्महे प्रजानीमः शवसानाय बलमाविष्कुर्वते । शूषं बलम् । आङ्गूषम् आघोषं स्तोमम् । गिर्वणसे देवाय । कथमिव । अङ्गिरस्वत् अङ्गिरसा तुल्यप्रज्ञानाय च । सुवृक्तिभिः सुवृक्ताभिः शोभनाभिः स्तुतिभिः । स्तुवते स्तुवन्तीति विभक्तिव्यत्ययः सामर्थ्यात् । ऋग्मियाय ऋङ्मयाय स्तुतिमयाय । अर्चनीयाय च । वयम् अर्चामः अर्कम् उच्चारयामः मन्त्रम् । नरे नृरूपाय । विश्रुताय शौर्यबलदानादिलब्धख्यातये॥१६॥ म० चतस्र ऐन्द्र्यस्त्रिष्टुभः । वयमिन्द्राय इन्द्रार्थमाङ्गूषं स्तोमं त्रिवृदादिकं प्रमन्महे जानीमः । किंभूतं स्तोमम् । शूषं बलहेतुम् । अर्क मन्त्रं च अर्चाम उच्चारयाम । धातूनामनेकार्थत्वादर्चतिरुच्चारणार्थः । अङ्गिरस्वत् अङ्गिरस इव । तैर्यथा स्तोमो ज्ञातो मन्त्रश्च पठितस्तस्मै तद्वत् । किंभूतायेन्द्राय । शवसानाय शवो बलमात्मन इच्छति शवस्यति शवस्यतीति शवसान तस्मै बलमभिलषमाणाय । 'सुप आत्मनः क्यच्' (पा० ३।१। ८) इति क्यच् तदन्ताच्छानच् शप् 'बहुलं छन्दसि' (पा० २ । ४ । २७) इति तस्य लुक् 'छन्दस्युभयथा' (पा० ३ । ४ । ११७) इति तस्य शानचोऽप्यार्धधातुकत्वात् 'क्यस्य विभाषा' (पा० ६ । ४ । ५० ) इति क्यचो लोपः शवसान इति सिद्ध्यति । पुनः कीदृशाय । गिर्वणसे गिरा स्तुत्या वनयति संभाजयति आत्मानमभिलषितदानात्स्तोतृभ्य इति गिर्वणाः । गीःशब्दोपपदाद्वनोतेर्ण्यन्तादसुनि वनेर्घटादित्वेन मित्संज्ञत्वात् ह्रस्वत्वम् णिचो लोपः। गीर्वणा इति प्राप्ते दीर्घाभावश्छान्दसः । यद्वा स्वार्थे णिच् गीर्भिरेनं देवा भजन्ति इति गिर्वणाः तस्मै । गीर्वाणशब्देन समानार्थो गिर्वणःशब्दः । पुनः किंभूताय । सुवृक्तिभिः शोभनाभिः स्तुतिभिः स्तुवते स्तौतीति स्तुवन् तस्मै । यजमानानिति शेषः। तदुक्तम् 'त्वमङ्ग प्रशंसिषो देवः शविष्ठ मर्त्यम्' ( ६ । ३७ ) इति । पुनः कीदृशाय । ऋग्मियाय ऋग्मयाय वेदमयाय । मयडर्थे छान्दसो मियट् । यद्वा 'ऋच स्तुतौ' इत्यस्माद्भावे औणादिको भक् कुत्वं जश्त्वं । ऋग्मः स्तुतिः तमर्हति ऋग्मियः अर्हार्थे घच् स्तुतियोग्याय । पुनः कीदृशाय । नरे नररूपाय । नृशब्दस्य ङे परे छान्दसो गुणः । पुनः कीदृशाय । विश्रुताय शौर्यदानबलादिभिर्लब्धख्यातये ॥ १६ ॥ सप्तदशी। प्रवो॑ म॒हे महि॒ नमो॑ भरध्वमाङ्गू॒ष्य॒ᳪं᳭ शवसा॒नाय॒ साम॑ । येना॑ न॒: पूर्वे॑ पि॒तर॑: पद॒ज्ञा अर्च॑न्तो॒ अङ्गि॑रसो॒ गा अवि॑न्दन् ।। १७ ।। उ० प्र वः । सामर्थ्याद्द्वितीयोऽर्धर्चः प्रथमं व्याख्यायते । येन साम्ना नः अस्माकम् । पूर्वे पितरः पदज्ञाः आत्मसत्तत्ववेदिनः। अर्चन्तः स्तुवन्तः अङ्गिरसः ऋषयः । गाः अविन्दन् आदित्यरश्मीन् लब्धवन्तः स हि साम्नां लोकः तत्साम प्रभरध्वम् आहरध्वम् । वः । प्रथमाबहुवचनस्य स्थाने व आदेशः । यूयम् हे पुत्रपौत्रप्रपौत्राः, महे महते इन्द्राय । महि महत्वम् । नमः अन्नम् आङ्गूष्यम् स्तोमस्य च हितम् साम । प्रभरध्वम् । शवसानाय बलमभिलषमाणाय ॥ १७ ॥ म०. महे महते शवसानाय बलमभिलषमाणायेन्द्राय महि महत् नमोऽन्नं वः यूयं प्रभरध्वं प्रहरतम् समर्पयत । यूयमित्यर्थे व इत्यव्ययम् । मुनीनां पुत्रादीन्प्रति वचः। आङ्गूष्यमाङ्गूषाय हितं साम प्रभरध्वमुच्चारयत । नोऽस्माकं पूर्वे पितरः अङ्गिरसः येनान्नेन साम्ना चार्चन्तः स्तुवन्तः सन्तः गाः सूर्यकिरणानविन्दन् लेभिरे । स हि साम्नां लोकः तत्साम प्रभरध्वम् । कीदृशा अङ्गिरसः । पदज्ञाः पदमात्मस्वरूपं जानन्तीति पदज्ञाः ॥ १७ ॥ अष्टादशी। इ॒च्छन्ति॑ त्वा सो॒म्यास॒: सखा॑यः सु॒न्वन्ति॒ सोमं॒ दध॑ति॒ प्रया॑ᳪं᳭सि । तिति॑क्षन्ते अ॒भिश॑स्तिं॒ जना॑ना॒मिन्द्र॒ त्वदा कश्च॒न हि प्र॑के॒तः ।। १८ ।। उ० इच्छन्ति त्वा । इच्छन्ति त्वाम् । सोम्यासः सोमसंपादिनः । सखायः समानख्यानाः । कथं समानख्यानाः । श्रुतौ 'द्वया वै देवाः अहैवं देवाः अथ ये ब्राह्मणाः शुश्रुवांसोऽनूचानास्ते मनुष्यदेवाः' इति । केन प्रकारेण इच्छन्ति । सुन्वन्ति अभिषुण्वन्ति सोमम् । दधति प्रयांसि । प्रय इत्यन्ननाम । धारयन्ति च हविर्लक्षणान्यन्नानि । किंच । तितिक्षन्ते अभिशस्तिं जनानाम् । मनोवाक्कायसंयताः क्षान्तिपराः । अभिशस्तिं दुर्वचनं जनानां सहन्ते । अथैवं त्वामिच्छताम् हे इन्द्र, त्वत् त्वत्तः सकाशात् आसमन्ताद्भावेन । कः चन । चनो निपातोऽप्यर्थे । हिरनर्थकः । कोऽपि प्रकेतः प्रज्ञानविशेषः अत्यर्थं भवति । यजमानानामिति शेषः ॥ १८॥ म० हे इन्द्र, त्वत् त्वत्तः सकाशात् कश्चन । चनशब्दोऽप्यर्थे । कोऽपि लोकोत्तरः प्रकेतः प्रकृष्टो ज्ञानविशेषः आ समन्तात् हि यतो भवति अतः सखायो विप्राः त्वामिच्छन्ति ।। 'अथ ये ब्राह्मणाः शुश्रुवाᳪं᳭सोऽनूचानास्ते मनुष्यदेवाः' इत्युक्तेर्देवानां विप्राणां च सखित्वम् । किंभूताः सखायः । सोम्यासः सोमसंपादिनः । इच्छन्तीति कथं ज्ञातं तत्राह । यतस्ते सोमं सुन्वन्ति अभिषुण्वन्ति प्रयांसि अन्नानि दधति च । प्रय इत्यन्ननाम । हवींषि धारयन्ति । किं । जनानामभिशस्तिं दुर्वचनं तितिक्षन्ते सहन्ते मनोवाक्कायसंयताः क्षान्तिपरा इत्यर्थः ॥१८॥ एकोनविंशी । न ते॑ दू॒रे प॑र॒मा चि॒द्रजा॒ᳪं᳭स्या तु प्र या॑हि हरिवो॒ हरि॑भ्याम् । स्थि॒राय॒ वृष्णे॒ सव॑ना कृ॒तेमा यु॒क्ता ग्रावा॑णः समिधा॒ने अग्नौ ।। १९ ।। उ०. न ते । नहि ते तव दूरेऽपि परमा परमाणि विप्रकृष्टदेशानि । रजांसि स्थानानि । एवंचेत् । आ प्रयाहि आयाहि तु तूर्णम् । हे हरिवः हरिभ्यां अश्वाभ्याम् । किमर्थम् । स्थिराय दृढसौहृदाय । वृष्णे सेक्त्रे । सवना कृतेमा सवनानि कृतानि इमानि । किंच । युक्ताः अभिषवकर्मणि ग्रावाणः। समिधाने समिध्यमाने च अग्नौ आहवनीयाख्ये आहुतयः होष्यन्ते । अतश्च आयाहि ॥ १९ ॥ म० हे हरिवः, हरी अश्वौ विद्येते यस्य स हरिवान् तस्य संबोधनम् 'मतुवसो:-' (पा० ८ । ३ । १) इति रुत्वम् । हे हरिवः, स्थिराय दृढसौहृदाय वृष्णे सेक्त्रे तुभ्यम् इमा सवनाकृता इमानि सवनानि प्रातःसवनादीनि कृतानि । क्व सति । अग्नौ समिधाने समिध्यमाने सति । छान्दसो यको लुक् । ग्रावाणः च युक्ताः योजिताः अभिषवकर्मणि । तुशब्दो हेत्वर्थे । अतो हेतोः हरिभ्यामश्वाभ्यामा प्रयाहि आगच्छ । ननु स्वर्गात्कथमतिदूरे मया गन्तव्यमित्यत आह । परमा परमाणि दूरदेशस्थानि रजांसि स्थानानि ते तव दूरे न चित् दूरे न सन्ति । चिच्छन्दोऽप्यर्थे । अतिदूरमपि ते निकटम् अत आयाहीत्यर्थः ॥ १९॥ विंशी । अषा॑ढं यु॒त्सु पृत॑नासु॒ पप्रि॑ᳪं᳭ स्व॒र्षाम॒प्सां वृ॒जन॑स्य गो॒पाम् । भ॒रे॒षु॒जाᳪं᳭ सु॑क्षि॒तिᳪं᳭ सु॒श्रव॑सं॒ जय॑न्तं॒ त्वामनु॑ मदेम सोम ।। २० ।। उ० अषाढं युत्सु । अषाढं असोढम् । युत्सु युद्धेषु । पृतनासु सैन्येषु । पप्रिम् । 'पॄ पालनपूरणयोः' इत्यस्यैतद्रूपं 'नतु प्रा पूरण' इत्यस्य । पप्रिं पालनशीलम् । स्वर्षां स्वर्दिवं सनोति स तथा तम् । अप्साम् अपः सनोति संभजते स तथा तम् । वृजनस्य गोपां बलस्य गोप्तारम् । भरेषुजाम् जयतेरेतद्रूपं नतु जानातेः । संग्रामेषु जेतारम् । सुक्षितिं सुनिवासम् श्रवसं कल्याणकर्मकर्तृत्वेन प्रसिद्धम् । जयन्तं त्वाम् अनुमदेम । मदेर्मोदनार्थस्य ग्रहणम् । परसैन्यानि जयन्तं त्वां दृष्ट्वा उत्साद्यन्ते तत् दृष्ट्वा प्रहृष्टाः स्याम हे सोम ॥ २०॥ म० चतस्रः सोमदेवत्यास्त्रिष्टुभः । हे सोम, त्वां जयन्तमुत्कर्षेण वर्तमानमनु वयं मदेम हृष्टाः स्याम । किंभूतं त्वाम् । युत्सु युद्धेषु अषाढमसहनमनभिभूतम् । पुनः कीदृशम् । पृतनासु सेनासु पप्रिं पालयितारम् । स्वर्षाम् स्वर्दिवं सनोति संभजते स स्वर्षाः तम् । अप्साम् अपो जलानि सनोतीत्यप्साः तम् । वृजनस्य बलस्य गोपां रक्षकम् । भरेषुजां संग्रामेषु जेतारम् । सुक्षितिं सुनिवासम् । सुश्रवसं शोभनं श्रवः कीर्तिर्यस्य स सुश्रवाः तम् । अषाढम् सह्यतेऽसौ साढः न साढः असाढस्तम् । सहेः क्तः ढत्वं (पा० ८।२।३१।) धत्वं (पा० ९ । २। ४०) ष्टुत्वम् (पा० ८।४।४१।) 'ढो ढे लोपः' (पा० ८।३ । १२) 'ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः' (पा० ६ । ३ । १११) बाहुलकात् 'सहिवहोरोदवर्णस्य' (पा० ६ । ३ । ११२) इत्यस्याप्रवृत्तिः षत्वं छान्दसम् । पप्रिम् 'पॄ पालनपूरणयोः' 'आगमहन-' (पा० ३।२ । १७१) इति किः द्वित्वादि । स्वर्षाम् स्वःपूर्वात्सनोतेर्विट् ‘विड्वनोरनुनासिकस्यात्' | (पा० ६ । ३ । ४१)। एवमप्साम् । गोपायतीति गोपाः क्विप् अतो लोपः यलोपः। भरेषुजाम् भरेषु संग्रामेषु जयति शत्रूनिति भरेषुजाः। 'हलदन्तात्सप्तम्याः' ( पा० ६ । ३।९) इति अलुक् । जयतेरौणादिको डाप्रत्ययः । मदेम 'मदी हर्षे' लिङ् व्यत्ययेन शप् ॥ २०॥ एकविंशी । सोमो॑ धे॒नुᳪं᳭ सोमो॒ अर्व॑न्तमा॒शुᳪं᳭ सोमो॑ वी॒रं क॑र्म॒ण्यं॒ ददाति । सा॒द॒न्यं॒ विद॒थ्य॒ᳪं᳭ स॒भेयं॑ पितृ॒श्रव॑णं॒ यो ददा॑शदस्मै ।। २१ ।। उ० सोमो धेनुम् । सोमः धेनुं ददाति । सोम एव अर्वन्तमश्वं आशुम् शीघ्रगतिं ददाति । सोम एव च वीरं पुत्रम् कर्मण्यं कर्मणि साधुं ददाति । तमेव विशिनष्टि । सादन्यं सदने साधुम् । विदथ्यं विदथे यज्ञे साधुम् । सभेयं सभामर्हति सभेयस्तम् । पितृश्रवणं पितुरनुशासने च स्थितम् । विनीतमित्यर्थः । यः यजमानः ददाशत् अस्मै सोमाय हविः तस्मै सोमो धेन्वादीन्ददातीति संबन्धः ॥२१॥ म० यो यजमानोऽस्मै सोमाय ददाशत् ददाति हविः । तस्मै सोमो धेनुं ददाति । आशु शीघ्रमर्वन्तमश्वं च सोमो ददाति । सोमश्च तस्मै वीरं पुत्रं ददाति । कीदृशं वीरम् । कर्मण्यं कर्मणि साधुम् । सादन्यं सदने गृहे साधुम् । विदथ्यं विदथो यज्ञस्तत्र साधुम् । सभेयं सभामर्हति सभेयस्तम् । पितृश्रवणं पितरं शृणोति पितृश्रवणः पित्राज्ञाकारिणं विनीतमित्यर्थः। कर्मण्यमित्यादौ 'तत्र साधुः' ( पा० ४ । ४ । ९८ ) इति यत् । सभेयं 'ढश्छन्दसि' (पा० ४ । ४ । १०६ ) इति सभायाः साध्वर्थे ढप्रत्ययः । तस्येयादेशः (पा. ७।१।२)। ददाशत् 'दाशृ दाने 'बहुलं छन्दसि' (पा० २ । ४ । ७६ ) इति शपः श्लुः द्वित्वम् 'इतश्च लोपः परस्मैपदेषु' (पा०।३। ४ । ९७ ) इति तिप इलोपः । 'लेटोऽडाटौ' (पा० ३ । ४ । ९४) इत्यडागमः ॥ २१ ॥ द्वाविंशी। त्वमि॒मा ओष॑धीः सोम॒ विश्वा॒स्त्वम॒पो अ॑जनय॒स्त्वं गाः । त्वमात॑तन्थो॒र्वन्तरि॑क्षं॒ त्वं ज्योति॑षा॒ वि तमो॑ ववर्थ ।। २२ ।। उ० त्वमिमाः । हे सोम, त्वम् इमाः ओषधी: विश्वाः सर्वाः अजनयः जनितवानसि । त्वम् अपः अजनयः । त्वं च गाः अजनयः। त्वम् आततन्थ आततवानसि । उरु विस्तीर्णमन्तरिक्षम् । त्वं ज्योतिषा वि तमो ववर्थ विवृणोषि तमः । त्वमेवादित्यात्मना तमोऽपनयसि । सर्वात्मत्वेन स्तुतिः॥२२॥ म० हे सोम, त्वमिमाः विश्वाः सर्वाः ओषधीः अपो जलानि गाः धेनूः अजनयः जनितवानसि । त्वमुरु विस्तीर्णमन्तरिक्षमाततन्थ विस्तारितवानसि । त्वं च ज्योतिषा तेजसा तमोऽन्धकारं विववर्थ विवृणोषि । आदित्यात्मना सर्वं तमोऽपनयसीति सर्वात्मा त्वमित्यर्थः । 'बभूथाततन्थजगृम्भववर्थेतिनिगमे' (पा० । ७ । २ । ६४ ) इति निपातः ॥ २२ ॥ त्रयोविंशी। दे॒वेन॑ नो॒ मन॑सा देव सोम रा॒यो भा॒गᳪं᳭ स॑हसावन्न॒भि यु॑ध्य । मा त्वा त॑न॒दीशि॑षे वी॒र्य॒स्यो॒भये॑भ्य॒: प्रचि॑कित्सा॒ गवि॑ष्टौ ।। २३ ।। उ० देवेन नः । दैवेनेति प्राप्ते तद्धितलोपश्छान्दसः । दैवेन मनसा सह नः अस्मभ्यम् । रायो भागं धनस्य भागम् । सहःशब्दो बलवचनः सान्तः तत्र अकारागमश्छान्दसः । हे सहस्वन् , अभियुध्य । युध्यतिर्गत्यर्थानां मध्ये पठ्यते अन्तर्भावितण्यर्थश्च गृह्यते । अभिगमय देहीत्यर्थः । एवं दानप्रवृत्तं त्वां कश्चित्प्रतिबध्नीयादित्यत आह । मा च त्वाम् आतनत् । तनोतिः प्रतिबन्धार्थः । प्रतिबध्नातु । कुतस्त्वमेवमुच्यस इतिचेत् । ईशिषे वीर्यस्य यतस्त्वं स्वकीयस्य वीरकर्मणः ईशिषे ईश्वरो यस्त्वमित्यभिप्रायः। किंच उभयेभ्यः प्रचिकित्स उभयलोकप्राप्त्यर्थं व्याध्यपगमं कुर्वित्यभिप्रायः। गविष्टौ गोशब्देनात्र द्युलोकोऽभिप्रेतः। स्वर्गैषणायां च विषयभूतायाम् अस्मान् प्रचिकित्स । दैवं मनः प्राप्य लब्धधना अरोगाश्च यथा स्वर्गं यास्यामस्तत्तथा कुर्विति वाक्यार्थः ॥२३॥ म० हे देव, सोम, हे सहसावन् बलवन् , देवेन मनसा देवसंबन्धिना मनसा सह रायो धनस्य भागं नोऽस्मभ्यमभियुध्य । युध्यतिर्गतिकर्मा अन्तर्भावितण्यर्थः । अभिगमय देहीत्यर्थः । एवं दानप्रवृत्तं त्वां कश्चित् मा आतनत् त्वा मां आतनोतु मा प्रतिबध्नातु । तनोतिः प्रतिबन्धार्थः । कुतस्त्वमेवमुच्यस इति चेत् यतस्त्वं वीर्यस्य ईशिषे वीरकर्मण ईश्वरो भवसि 'अधीगर्थदयेशाम्' (पा० । २ । ३ । ५२) इति कर्मणि षष्ठी । किंच गविष्टौ गोः स्वर्गस्य इष्टौ इच्छायां स्वर्गैषणायां विषयभूतायां समामुभयेभ्यः प्रचिकित्स उभयलोकप्राप्त्यर्थं चिकित्सां कुरु व्याध्यपगमं कुरु । उभयलोकप्रतिबन्धकं विघ्नं निवर्तयेत्यर्थः । दैवं मनः प्राप्य लब्धधना अरोगाश्च सत्कर्म कुर्वाणा यथा स्वर्गं यास्यामस्तथा कुर्विति वाक्यार्थः । देवेन देवानामिदं देवम् तद्धितप्रत्ययलोपः । सहसावन् प्रथमार्थे तृतीया । सहसा सहो बलमस्यास्तीति सहसावान् अलुक् । तनत् तनोतेः परस्य लेटोऽडागम इलोपश्च । चिकित्स 'गुप्तिज्किद्भ्यः सन्' (पा० ३ । १ । ५) 'अन्येषामपि दृश्यते' (पा० ६ । ३ ।१३७) इति दीर्घः ॥ २३ ॥ चतुर्विंशी। अष्टौ॒ व्य॑ख्यत् क॒कुभ॑: पृथि॒व्यास्त्री धन्व॒ योज॑ना स॒प्त सिन्धू॑न् । हि॒र॒ण्या॒क्षः स॑वि॒ता दे॒व आगा॒द्दध॒द्रत्ना॑ दा॒शुषे॒ वार्या॑णि ।। २४ ।। उ० अष्टौ व्यख्यत् । चतस्रः सावित्र्यः द्वितीया जगती | त्रिष्टुभोऽन्याः । यः अष्टौ व्यख्यत् प्रकाशितवान् ककुभः दिशः । चतस्रो दिशः चतस्रोऽवान्तरदिशः । पृथिव्याः संबन्धिनीः । त्रीधन्व त्रीणि धन्वानीति शब्दसमाधिः । धन्व इत्यन्तरिक्षनाम तदुपलक्षितावितरावपि लोकौ गृह्येते छत्रिणो यान्तीति यथा । यश्च त्रीन् लोकान् व्यख्यत् । यश्च योजनान् योजनगव्यूतिक्रोशादीन् मानविशेषान् व्यख्यत् । यश्च सप्तसिन्धून् संप्तसमुद्रान् व्यख्यत् । सोऽयं हिरण्याक्षः हिरण्यसदृशाक्षः अमृतदृष्टिर्वा सविता देवः आगात् आगच्छतु किं कुर्वन्नित्यत आह । दधत् स्थापयन् रत्ना रत्नमयानि धनानि । दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय । वार्याणि वरणीयानि ॥ २४ ॥ - म० चतस्रः सावित्र्यः द्वितीया जगती त्रिष्टुभोऽन्याः हिरण्यस्तूपदृष्टाः। स सविता देव आगात् आगच्छतु 'इणो गा लुङि' (पा० २। ४ । ४५ ) इतीणो गादेशः । किं कुर्वन् । दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय वार्याणि वरणीयानि रत्ना रत्नानि दधद्ददत् स्थापयन्वा । कीदृशः। हिरण्याक्षः हिरण्यमिव कान्तियुक्ते अक्षिणी यस्य स हिरण्याक्षः अमृतदृष्टिर्वा । स कः । यः सविता पृथिव्याः संबन्धिनीः अष्टौ ककुभो दिशः व्यख्यत् । प्रकाशितवान् । यश्च त्री त्रीणि धन्व धन्वानि लोकान् व्यख्यत्। धन्वेत्यन्तरिक्षनाम । तेन तदुपलक्षितावितरावपि लोकौ लक्ष्येते छत्रिणो गच्छन्तीतिवत् । यश्च योजना योजनानि योजनगव्यूतिक्रोशादीनध्वपरिमाणविशेषान्व्यख्यत् । यश्च सप्त सिन्धू- न्समुद्रान्क्षीरोदाद्यान्व्यख्यत् । उपलक्षणमेतत् । सर्वजगत्प्रकाशकः सविता रत्नानि ददान आयात्वित्यर्थः । अख्यत् 'ख्या प्रकथने' 'अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ्' (पा० ३ । १। ५२ ) इति च्लेरङ् आलोपश्च धातूनामनेकार्थत्वादत्र प्रकाशनार्थो ग्राह्यः । त्री योजना 'सुपां सुलुक्' (पा० ७।१।३९) इत्यादिना पूर्वसवर्णदीर्घो विभक्तेः । धन्व सुपो लुक् । रत्ना सुप आकारः । दाशुषो 'दाश्वान्साह्वान्' (पा० । ६ । १। १२) इति निपातः । वार्याणि 'ऋहलोर्ण्यत्' (पा० । ३ । १। १२४ ) इति वृणोतेर्ण्यत् ॥ २४ ॥ पञ्चविंशी। हिर॑ण्यपाणिः सवि॒ता विच॑र्षणिरु॒भे द्यावा॑पृथि॒वी अ॒न्तरी॑यते । अपामी॑वां॒ बाध॑ते॒ वेति॒ सूर्य॑म॒भि कृ॒ष्णेन॒ रज॑सा॒ द्यामृ॑णोति ।। २५ ।। उ० हिरण्यपाणिः सविता । सुवर्णपाणिः सविता । विचर्षणिः विविधं यष्टा कृताकृतप्रत्यवेक्षकः । उभे द्यावापृथिवी अन्तः । अधिकरणश्रुतेर्योग्यक्रियाया अध्याहारः । मध्ये स्थितः ईयते एति यदा । अथ तदा अपामीवां बाधते अमीवां व्याधिम् । वेति विगतिकर्मा । गच्छति सूर्यं सूर्यरूपमवस्थाय । ततोऽस्तमनकाले । अभिकृष्णेन रजसा द्यामृणोति । अभिऋणोति अभिव्याप्नोति । कृष्णेन रजसा तमोलक्षणेन । द्यां द्युलोकम् ॥ २५ ॥ म०. सविता प्रसविता सूर्यं सूर्यः विभक्तिव्यत्ययः । उभे उभयोः द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्योः अन्तर्मध्ये ईयते आगच्छति यदा तदा अमीवां व्याधिमपबाधते अन्धकारलक्षणरोगं निवर्तयति । अथ यदा वेति अस्तमयसमये गच्छति तदा कृष्णेन रजसा अन्धकारलक्षणेन द्यां द्युलोकमभि ऋणोति अभिव्याप्नोति । कीदृशः सूर्यः । हिरण्यपाणिः सुवर्णपाणिः । विचर्षणिः विविधं द्रष्टा कृताकृतप्रत्यवेक्षकः । उभे द्यावापृथिवी । षष्ठ्यर्थे द्वितीया । अन्तर्योगे वा । ईयते 'ईङ् गतौ' दिवादिः ॥ २५॥ षड्विंशी। हिर॑ण्यहस्तो॒ असु॑रः सुनी॒थः सु॑मृडी॒कः स्ववाँ॑ यात्व॒र्वाङ् । अ॒प॒सेध॑न् र॒क्षसो॑ यातु॒धाना॒नस्था॑द्दे॒वः प्र॑तिदो॒षं गृ॑णा॒नः ।। २६ ।। उ० हिरण्यहस्तः द्वितीयोऽर्धर्चः प्रथमं व्याख्यायते सामर्थ्यात् । यः अपसेधन अपगमयन् रक्षसः यातुधानांश्च असुखकारकान् । अस्थात् उदस्थात् । देवः प्रतिदोषं गृणानः श्रुतिस्मृतिविहितधर्मपराङ्मुखानां यावन्तो दोषास्तावतः स्तुवन् उच्चारयन् गणयन् उपभोगार्थमित्यभिप्रायः । सोऽयं सविता हिरण्यहस्तः हिरण्यदानार्थं हस्तौ यस्य स तथोक्तः। रूपेण वा स्तुतिः । असुरः ‘रा दाने' असून्प्राणान्ददातीत्यसुरः । सुनीथः । नीथा स्तुतिः । कल्याणस्तुतिः । सुमृडीकः साधु सुखयिता । स्ववान् । आत्मीयज्ञातिधनवचनः स्वशब्दः । यातु आयातु । अर्वाङ् अर्वागञ्चनः अस्मानभिमुखः ॥ २६ ॥ म० यो देवो रविः रक्षसो राक्षसान् यातुधानान् असुखकरांश्च अपसेधन् अपगमयन्सन् अस्थादुदस्थात् तदेति स देवः अर्वाङ् अर्वागञ्चनः अस्मदभिमुखः यातु आयात्वित्यर्थः । कीदृशो देवः । हिरण्यहस्तः हिरण्यं दानार्थं हस्ते यस्य स तथोक्तः। रूपेण वा स्तुतिः । असुरः असून् प्राणान् राति ददातीत्यसुरः । सुनीथः नीथा स्तुतिः कल्याणस्तुतिः । सुमृडीकः साधु सुखयिता स्वबान्धवान् । प्रतिदोषम् प्रतिजनं यो दोषः प्रतिदोषः तम् । श्रुतिस्मृतिविहितधर्मपराङ्मुखानां यावन्तो दोषास्तावतः गृणानः उच्चारयन् उपभोगार्थमित्यभिप्रायः । स्ववान् यातु इत्यत्र 'दीर्घादटि समानपादे' (पा० ८।३ । ९) इति नस्य रुत्वे 'भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि' (पा. ८ । ३ । १७) तस्य रोर्यादेशे 'हलि सर्वेषां' (पा० ८ । ३ । २२) तस्य लोपः । सक्षस्शब्दस्य व्यत्ययेनाक्लीबत्वम् ॥ २६ ॥ सप्तविंशी। ये ते॒ पन्था॑: सवितः पू॒र्व्यासो॑ऽरे॒णव॒: सुकृ॑ता अ॒न्तरि॑क्षे । तेभि॑र्नो अ॒द्य प॒थिभि॑: सु॒गेभी॒ रक्षा॑ च नो॒ अधि॑ च ब्रूहि देव ।।२७ ।। उ० ये ते पन्थाः। ये ते तव पन्थाः पन्थान इति वचनव्यत्ययः । हे सवितः, पूर्व्यासः पूर्वेष्वपि कालेषु भवाः । अरेणवः अपांसुलाः । सुकृताः साधुकृताः धात्रा अन्तरिक्षे । तेभिः तैः नः अस्मान् अद्य नयेति शेषः । पथिभिः सुगेभिः साधुगमनैः अन्नपानप्रभूतैर्गच्छतः रक्षा च रक्ष च नः अस्मान् । अधि च ब्रूहि अङ्गीकृत्य च ब्रूहि । यथा एते अस्मदीया इति । यद्वा यदस्माकं हितं पथ्यं तदधिब्रूहि उपदिश । हे देव, दानादिगुणयुक्त ॥ २७ ॥ म० हे सवितः हे देव, पन्थाः पन्थानो मार्गाः अन्तरिक्षे सुकृताः साधुकृताः धात्रा वर्तन्ते । कीदृशास्ते । पूर्व्यासः पूर्वेषु कालेषु भवाः पूर्व्याः । अरेणवः नास्ति रेणुर्यत्र अपांसुलाः । तेभिः तैः पथिभिः मार्गैः नोऽस्मान् अद्य नयेति शेषः । च पुनः गच्छतो नोऽस्मान् रक्ष पालय । अधिब्रूहि च अधि अङ्गीकृत्य ब्रूहि एते मदीया इति । यद्वा अधिब्रूहि उपदिशास्माकं यद्धितं पथ्यं तत् । यद्वा अधि अधिकान् वद एते महायाज्ञिका दातार इत्यादि । किंभूतैः पथिभिः। सुगेभिः सुगैः सुखेन गम्यते येषु सुगाः तैः अन्नपानप्रभूतैरित्यर्थः । अधिकरणे गच्छतेर्डप्रत्ययः । पूर्वैः पूर्व्यासः कृताः 'पूर्वैः कृतमिनियौ च' (पा. । ४ । ४ । १३३) इति यप्रत्ययः ॥ २७ ॥ अष्टाविंशी। उ॒भा पि॑बतमश्विनो॒भा न॒: शर्म॑ यच्छतम् । अ॒वि॒द्रि॒याभि॑रू॒तिभि॑: ।। २८ ।। उ० उभा पिबतम् । आश्विन्यस्तिस्रः एका गायत्री द्वे त्रिष्टुभौ । उभौ सोमं पिबतम् हे अश्विनौ, पीत्वा च सोमम् उभावपि नः अस्मभ्यम् शर्म शरणं प्रयच्छतं दत्तम् । किंच अविद्रियाभिः 'दॄ विदारणे'अविदीर्णाभिः अनवखण्डिताभिः ऊतिभिरवनैः रक्षतमिति शेषः ॥ २८ ॥ म० आश्विन्यस्तिस्रः एका गायत्री द्वे अनुष्टुभौ । हे अश्विना अश्विनौ, उभा उभौ द्वावपि युवां पिबतम् । सोममिति शेषः । उभा द्वौ युवां नोऽस्मभ्यं शर्म शरणं सुखं वा यच्छतम् । काभिः सह । अविद्रियाभिः अविदीर्णाभिः अखण्डिताभिः ऊतिभिः अवनैः पालनैः सह । सुखं दत्तं पालयतं चेत्यर्थः । उभा अश्विना विभक्तेराकारः । विदीर्यन्तीति विद्रियाः 'दॄ विदारे' औणादिक इयक्प्रत्ययः ॥ २८ ॥ एकोनविंशी। अप्न॑स्वतीमश्विना॒ वाच॑म॒स्मे कृ॒तं नो॑ दस्रा॒ वृषणा मनी॒षाम् । अ॒द्यू॒त्येऽव॑से॒ नि ह्व॑ये वां वृ॒धे च॑ नो भवतं॒ वाज॑सातौ ।। २९ ।। उ० अप्नस्वतीम् । अप्न इति कर्मनाम । कर्मवतीम् हे अश्विनौ, वाचम् अस्मे अस्माकम् कृतं कुरुतम् । किंच नः अस्माकम् हे दस्रौ दर्शनीयौ हे वृषणौ वर्षितारौ, युवानावित्यर्थः । मनीषां मनसः संबन्धिनीमिच्छां च । अप्नस्वतीमेव कृतम् । कस्मात्पुनरहमेवं ब्रवीमि । यतः अद्यूत्ये अवसे । द्यूते भवमवसमन्नं द्यूत्यम् द्यूतादागतं कर्मण्यं न भवति अत एवमुच्यते । अद्यूत्ये अन्ने निमित्तभूते । निह्वये वाम् आह्वयामि युवाम् । आगत्य च । वृधे वर्धनाय च नः अस्माकं भवतम् । वाजसातौ वाजसंभजननिमित्तभूते संग्रामे च यज्ञे वा वर्धनायैव भवतम् ॥ २९॥ म० हे अश्विना अश्विनौ, हे दस्रा दर्शनीयौ हे वृषणा वर्षितारौ सेक्तारौ युवानौ, अस्मे अस्माकं वाचम् अप्नस्वतीं कर्मवतीं युवां कृतं कुरुतम् । तथा नोऽस्माकं मनीषां मनस इच्छामप्नस्वतीमेव कुरुतम् । मनसा वचसा च यज्ञं कुर्मस्तथा कुरुतमित्यर्थः । यतो ह वां युवां निह्वये आह्वयामि । किंनिमित्तम् । अद्यूत्ये सन्मार्गागते अवसे अन्ने अन्ननिमित्तम् तद्दानार्थमित्यर्थः । द्यूतादागतं द्यूते भवं वा द्यूत्यम् न द्यूत्यमद्यूत्यम् तस्मिन् द्यूतादागतं कर्मण्यं न भवतीत्येवमुच्यते द्यूतमन्येषामप्यन्याय्यधनागमानामुपलक्षकम् । किंच वाजसातौ वाजानामन्नानां सातिः संभजनं यस्मिन् स वाजसातिः तस्मिन् यज्ञे नोऽस्माकं वृधे वृद्धौ भवतम् । अस्मे विभक्तेः शेआदेशः । कृतम् करोतेः 'बहुलं छन्दसि' (पा. २ । ४ ।७३ ) इति शपि लुप्ते लोण्मध्यमद्विवचने रूपम् । वृषणा वृषणौ 'वा षपूर्वस्य निगमे' (पा० ६ । ४ । ९ ) इत्युपधादीर्घाभावः । वृधे वर्धनं वृत् संपदादित्वाद्भावे क्विप् ॥ २९ ॥ त्रिंशी। द्युभि॑र॒क्तुभि॒: परि॑ पातम॒स्मानरि॑ष्टेभिरश्विना॒ सौभ॑गेभिः । तन्नो॑ मि॒त्रो वरु॑णो मामहन्ता॒मदि॑ति॒: सिन्धु॑: पृथि॒वी उ॒त द्यौ: ।। ३० ।। उ० द्युभिरक्तुभिः द्युभिरहोभिः कारणभूतैः अक्तुभिः अक्तू रात्रिः रात्रिभिश्च कारणभूताभिः । अधिकरणविवक्षा वा । काले हि द्युषु रात्रिषु वा । परि सर्वतः पातं परिपालयतम् युवाम् अस्मान् । न केवलं द्युभिरक्तुभिः परिपातम् । किं तर्हि । अरिष्टेभिः अनुपहिंसितैः हे अश्विनौ, सौभगेभिः । भग इति धननाम । शोभनैश्च धनैः । योजयतमित्यध्याहारः । तत् नः अस्माकम् मित्रः वरुणश्च मामहन्तां पूजयन्ताम् । अदितिश्च सिन्धुश्च पृथिवी च उत अपिच द्यौः ॥ ३०॥ म० हे अश्विना अश्विनौ, द्युभिः दिवसैः अक्तुभिः रात्रिभिः सप्तम्यर्थे तृतीया । दिवसेषु रात्रिषु च अहोरात्रम् अस्मान् परिपातं सर्वतो रक्षतम् । कैः । सौभगेभिः सौभगैः। | भग इति धननाम । शोभनैः धनैः । किंभूतैः । अरिष्टेभिः अनुपहिंसितैः अखण्डितैर्धनैरस्मान्रक्षतमित्यर्थः । किंच मित्रः वरुणः अदितिः सिन्धुः समुद्रः उतापि च द्यौः एते नोऽस्माकं तत् भवत्कृतं रक्षणं मामहन्तां पूजयन्ताम् । अनुमन्यन्तामित्यर्थः । द्युरित्यह्नो नाम अक्तुरिति रात्रेः । मामहन्ताम् | 'मह पूजायाम्' 'बहुलं छन्दसि' ( पा० २। ४ । ७६ ) इति शपः श्लुः । श्लौ' (पा० ६।१।१०) द्वित्वम् 'तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य' ( पा० ६।१।७ ) इत्यभ्यासदीर्घः ॥ ३०॥ एकत्रिंशी। आ कृ॒ष्णेन॒ रज॑सा॒ वर्त॑मानो निवे॒शय॑न्न॒मृतं॒ मर्त्यं॑ च । हि॒र॒ण्यये॑न सवि॒ता रथे॒ना दे॒वो या॑ति॒ भुव॑नानि॒ पश्य॑न् ।। ३१ ।। उ० आकृष्णेनेति व्याख्यातम् ॥ ३१ ॥ म०. व्याख्याता ( अ० ३३ क० ४३ ) ॥ ३१ ॥ द्वात्रिंशी। आ रा॑त्रि॒ पार्थिव॒ᳪं᳭ रज॑: पि॒तुर॑प्रायि॒ धाम॑भिः । दि॒वः सदा॑ᳪं᳭सि बृह॒ती वि ति॑ष्ठस॒ आ त्वे॒षं व॑र्तते॒ तम॑: ।। ३२ ।। उ० आरात्रि रात्रिदेवत्या बृहती । हे रात्रि, या त्वम् आ अप्रायि आअपूपुरः आपूरयसि । पार्थिवं रजः पृथिवीसंबन्धि लोकम् पितुः मध्यमस्य लोकस्य धामभिः स्थानैः सह । या च त्वम् दिवः द्युलोकस्य सदांसि स्थानानि । बृहती महती वित्तिष्ठसे आक्रामसि । यस्याश्च ते । तथापि आवर्तते । त्वेषं दीप्तं महाप्राग्भारं वा तमः तां त्वां स्तुमः ॥ ३२ ॥ म० रात्रिदेवत्या पथ्याबृहती । हे रात्रि, यया त्वया पार्थिवं रजः पृथिवीसंबन्धिलोकः पितुः मध्यलोकस्य धामभिः स्थानैः सह आ अप्रायि समन्तात्पूर्यते । या च त्वं दिवो द्युलोकस्य सदांसि स्थानानि बृहती महती सती वितिष्ठसे आक्रमसे व्याप्नोषि । तस्यास्तव तमः आवर्तते तथापि प्रवतते। किंभूतं तमः। त्वेषं दीप्तं महाप्राग्भारमित्यर्थः । रजःशब्दो लोकवचनः । अप्रायि 'प्रा पूरणे' कर्मणि लुङि चिणि रूपम् ॥ ३२॥ त्रयस्त्रिंशी। उष॒स्तच्चि॒त्रमा भ॑रा॒स्मभ्यं॑ वाजिनीवति । येन॑ तो॒कं च॒ तन॑यं च॒ धाम॑हे ।। ३३ ।। उ० उषस्तत् । उषोदेवत्या परोष्णिक् । हे उषः, तत् चित्रं चायनीयं महनीयं धनम् आभर आहर अस्मभ्यम् । हे वाजिनीवति अन्नवति । येन धनेन तोकं पुत्रं तनयं पौत्रं च धामहे दध्महे ॥ ३३ ॥ म० उषोदेवत्या परोष्णिक् । हे उषः, हे वाजिनीवति हे अन्नवति, अस्मभ्यं तत् प्रसिद्धं चित्रं चायनीयमाश्चर्यकारि महनीयं धनमाभर आहर देहि । येन धनेन वयं तोकं पुत्रं तनयं पौत्रं च सर्वं सन्तानवर्गं धामहे दध्महे पुष्णीमः । धामहे दधातेः शपो लुकि रूपम् ॥ ३३ ॥ चतुस्त्रिंशी। प्रा॒तर॒ग्निं प्रा॒तरिन्द्र॑ᳪं᳭ हवामहे प्रा॒तर्मि॒त्रावरु॑णा प्रा॒तर॒श्विना॑ । प्रा॒तर्भगं॑ पू॒षणं॒ ब्रह्म॑ण॒स्पतिं॑ प्रा॒तः सोम॑मु॒त रु॒द्रᳪं᳭ हु॑वेम ।। ३४ ।। उ० प्रातरग्निम् बहुदेवत्या जगती । प्रातःशब्दो वीप्सावचनः । प्रातःप्रातः पुनःपुनः । अग्निं च इन्द्रं च मित्रावरुणौ च अश्विनौ च । हवामह इति प्रत्येकमभिसंबध्यते । प्रातः भगं च पूषणं च ब्रह्मणस्पतिं च । प्रातः सोमम् उत अपिच रुद्रम् हुवेम आह्वयामः ॥ ३४ ॥ म० जगती बहुदेवत्या । प्रातःशब्दो वीप्सावचनः । वयं प्रातःप्रातः पुनःपुनः एतान्देवान् हवामहे आह्वयाम इति प्रत्येकं संबध्यते । कान् । अग्निम् इन्द्रं मित्रावरुणौ अश्विनौ भगम् पूषणम् ब्रह्मणस्पतिम् । सोमम् उत अपिच रुद्रं हुवेम आह्वयाम । हवामहे हुवेम । ह्वयतेः संप्रसारणे रूपद्वयम् ॥३४॥ पञ्चत्रिंशी। प्रा॒त॒र्जितं॒ भग॑मु॒ग्रᳪं᳭ हु॑वेम व॒यं पु॒त्रमदि॑ते॒र्यो वि॑ध॒र्ता । आ॒ध्रश्चि॒द्यं मन्य॑मानस्तु॒रश्चि॒द्राजा॑ चि॒द्यं भगं॑ भ॒क्षीत्याह॑ ।। ३५ ।। उ० प्रातर्जितम् । पञ्च भगदेवत्यास्त्रिष्टुभः । यो विधर्तेत्यादिमन्त्रो व्याख्यायते उद्दिश्यमानत्वात् । यः भगः विधर्ता विधारयिता सर्वस्य जगतः । आध्रश्चिद्यम् । प्रतिषेधस्य दीर्घत्वं छान्दसम् । आध्रः 'ध्रै तृप्तौ' अतृप्तः बुभुक्षितः। अथवा ध्रियतेः आध्रः दरिद्रः । चिच्छब्दोऽप्यर्थे । दरिद्रोऽपि यं भगं मन्यमानः । मन्यतिरर्चतिकर्मा । पूजयन्स्वार्थसिद्धये भगं भक्षि इत्याह । उदयं भक्षयस्व भजस्व इत्याह । तुरश्चित् आङोऽध्याहारः । आतुरोऽपि यं भगं मन्यमानः भक्षीत्याह उदयं भक्षयस्व इत्याह । यद्वा तुरशब्देन यमोऽभिधीयते । स हि तूर्णं प्राणिनो हन्ति । यमोऽपि यं भगं मन्यमानः भक्षीत्याह उदयं भक्षयस्वेत्याह । स हि दिवसान् प्राणिनो गणयति । राजा चित् राजापि यं भगं मन्यमानः भक्षीत्याह उदयं भक्षयस्व भजस्वेत्याह । तदुदये हि राज्ञां वार्तासिद्धिः तं प्रातर्जितं प्रातर्जयिनं भगम् उग्रमुद्गूर्णदानम् हुवेम आह्वयामः । वयम् ऋषिरात्मानमाह । पुत्रम् अदितेः ॥ ३५ ॥ म० पञ्च भगदेवत्यास्त्रिष्टुभः । वयं तं भगमादित्यं हुवेम आह्वयाम । किंभूतम् । प्रातर्जितं प्रातर्जयतीति प्रातर्जित् तम् प्रातर्जयनशीलम् । उग्रमुत्कृष्टमुद्गूर्णदानं वा । अदितेः पुत्रं तनयम् । तं कम् । यो विधर्ता जगतो धारयिता । यश्च आध्रश्चित् चिच्छब्दोऽप्यर्थे । न ध्रायति 'ध्रै तृप्तौ' न तृप्यति स अध्रः नञो दीर्घश्छान्दसः । यद्वा आ समन्तात् ध्रः आध्रः । यद्वा अध्र एवाध्रः स्वार्थे तद्धितः । आध्रः अतृप्तः बुभुक्षितो दरिद्रो वापि यं भगं भक्षि भजस्व अर्थादुदयम् इत्याह । किं कुर्वन् । मन्यमानः पूजयन् स्वार्थसिद्धये । मन्यतिरर्चतिकर्मा । स हिं सूर्योदये भिक्षादिना किंचिल्लभते तत उदयं वाञ्छति तुरश्चित् आतुरोऽपि यं भगं मन्यमानो भक्षि उदयं भजस्वेत्याह । दिवसे तस्य सुखोदयात् रोगिणो रात्रिः कष्टेन याति । यद्वा तुरो यमः स हि मारणाय दिनानि गणयति । राजा चित् राजापि यं भगं भक्षि इत्याह । तदुदये हि राज्ञां व्यवहारदर्शनादिना सर्वेष्टसिद्धिः । भक्षि भजतेः शपि लुप्ते लटि मध्यमे रूपम् ॥३५॥ षट्त्रिंशी। भग॒ प्रणे॑त॒र्भग॒ सत्य॑राधो॒ भगे॒मां धिय॒मुद॑वा॒ दद॑न्नः । भग॒ प्र नो॑ जनय॒ गोभि॒रश्वै॒र्भग॒ प्र नृभि॑र्नृ॒वन्त॑: स्याम ।। ३६ ।। उ० भग प्रणेतः । हे भग, हे प्रणेतः प्रकर्षेण नयस्य कर्तः । हे भग, हे सत्यराधः, सत्यमविनाशि राधो धनं यस्य स तथोक्तः । हे भग, इमां धियं प्रज्ञाम् उत् अव उद्गमय । यथा सूक्ष्मानर्थान् पश्यामः तथा कुर्वित्यभिप्रायः। ददत् नः देहि अस्मभ्यं धनम् । भग प्र नो जनय गोभिरश्वैः । हे भग, प्रजनय नः अस्मान् गोभिः अश्वैश्च । हे भग, नृभिः मनुष्यैः नृवन्तः स्याम भवेम ॥ ३६ ॥ म० हे भग, हे प्रणेतः प्रकर्षेण नयति प्रापयति धनमिति प्रणेता तस्य संबोधने हे प्रणेतः, आदरार्थं पुनः संबोधनम् । हे भग, हे सत्यराधः, सत्यमनश्वरं राधो धनं यस्य स सत्यराधाः तत्संबुद्धौ हे सत्यराधः हे भग, त्वं ददत् धनं प्रयच्छन्सन् नोऽस्माकमिमां धियं प्रज्ञां कर्म वा उदव उद्गमय । यथा सूक्ष्मार्थान्पश्यामस्तथा कुर्विति भावः । किंच हे भग, नोऽस्मान् गोभिः अश्वैः प्रजनय प्रवर्धय । गाः अश्वांश्च बहून् देहीत्यर्थः । हे भग, वयं नृभिः पुत्रादिभिः नृवन्तः मनुष्यवन्तः प्रकर्षेण स्याम भवेम ॥ ३६॥ सप्तत्रिंशी। उ॒तेदानीं॒ भग॑वन्तः स्यामो॒त प्र॑पि॒त्व उ॒त मध्ये॒ अह्ना॑म् । उ॒तोदि॑ता मघव॒न्त्सूर्य॑स्य व॒यं दे॒वाना॑ᳪं᳭ सुम॒तौ स्या॑म ।। ३७ ।। उ० उतेदानीम् । उत अपिच इदानीं भगवन्तः स्याम आदित्यप्रसादात् । उत अपिच प्रपित्वे प्राप्ते अस्तमनकाले भगवन्तः स्याम । उत अपिच मध्ये मध्यंदिने अह्नां भगवन्तः स्याम । उतोदिता उत अपिच उदिता उदयकाले हे मघवन् धनवन् , सूर्यस्य भगवतः प्रसादादेव वयम् देवानां सुमतौ कल्याण्यां मतौ स्याम भवेम ॥ ३७ ॥ म० हे मघवन् धनवन् रवे, उत अपिच वयमिदानीं भगवन्तो ज्ञानवन्तो वा स्याम भवेम । उतापिच सूर्यस्य प्रपित्वे प्रपतने अस्तमये भगवन्तः स्याम । उत अह्नां मध्ये मध्यंदिने भगवन्तः स्याम । उत सूर्यस्य उदिता उदितौ उदयसमये भगवन्तः स्याम । किं बहुना सर्वदास्माकं धनवत्तास्त्वित्यर्थः । किंच देवानां सुमतौ कल्याण्यां बुद्धौ वयं स्याम । देवा अस्मासु शोभनामनुग्रहविषयां बुद्धिं दधत्वित्यर्थः ॥ ३७॥ अष्टत्रिंशी । भग॑ ए॒व भग॑वाँ२ अस्तु देवा॒स्तेन॑ व॒यं भग॑वन्तः स्याम । तं त्वा॑ भग॒ सर्व॒ इज्जो॑हवीति॒ स नो॑ भग पुर ए॒ता भ॑वे॒ह ।। ३८ ।। उ० भग एव । हे देवाः, भगएव भगवान् धनवान् अस्तु किमन्यैर्देवताविशेषैर्धनयुक्तैरदातृभिरित्यभिप्रायः । तेन भगप्रदत्तेन धनेन वयं भगवन्तः धनवन्तः स्याम भवेम । एकं वाक्यम् । द्वितीयेनार्धर्चेन द्वितीयम् । एकवाक्यताया असंभवात् । तं त्वा । उपरि तदः श्रवणात् यदोऽत्र वृत्तिः । तं त्वाम् । हे भग, सर्वइत् सर्वएव जोहवीति आह्वयति कामसिद्धये । स नः अस्माकम् हे भग, पुरएता अग्रयायी सर्वकार्येषु भव इह ॥ ३८ ॥ म० हे देवाः, भग एव भगवान् । धनवानस्तु किमन्यैरदातृभिर्धनिभिर्देवैरिति भावः । तेन भगदत्तेन धनेन वयं भगवन्तः स्याम । एवं देवानुक्त्वाथ भगमाह । हे भग, सर्वइत् सर्व एव जनः तं प्रसिद्धं त्वा जोहवीति अत्यन्तमाह्वयति इष्टसिद्धये । हे भग, स त्वमिह नोऽस्माकं कर्मणि पुरएता पुरोऽग्रे एतीति पुरएता अग्रयायी भव । अग्रेसरो भूत्वा सर्वकार्याणि साधयेत्यर्थः ॥ ३८ ॥ एकोनचत्वारिंशी। सम॑ध्व॒रायो॒षसो॑ऽनमन्त दधि॒क्रावे॑व॒ शुच॑ये प॒दाय॑ । अ॒र्वा॒ची॒नं व॑सु॒विदं॒ भगं॑ नो॒ रथ॑मि॒वाश्वा॑ वा॒जिन॒ आ व॑हन्तु ।। ३९ ।। उ० समध्वराय । समनमन्त प्रह्वीभवन्ति या उषसः । अध्वराय यज्ञाय अग्निहोत्रादिकर्मणे । कथमिव । दधिक्रावेव । यथा दधिक्रावा अश्वः शुचये पदाय शुचिपदं अग्न्याधानार्थं कर्तव्यमिति संनमते । एवं ता उषसः । अर्वाचीनं अनन्यगतमनस्कम् । वसुविदं च वसु धनं विन्दतीति वसुवित् तं वसुविदम् । भगम् आदित्यम् । नः अस्मान् प्रति । रथमिव अश्वाः वाजिनः वेजनवन्तः अन्नवन्तो वा । आवहन्तु आगमयन्तु ॥ ३९ ॥ म० उषसः प्रातःकालाधिष्ठातारो देवाः अध्वराय संनमन्त संनमन्ते प्रह्वीभवन्ति । कथमिव । दधिक्रावा अश्वः इव । तथा अश्वः शुचये पदाय । अग्न्याधानार्थं शुचि पदम् । ता उषसः भगमादित्यं नोऽस्माकमर्वा चीनमभिमुखमावहन्तु आगमयन्तु । किंभूतं भगम् । वसुविदम् वसु धनं विन्दतीति वसुविदः | 'इगुपध' (पा० ३ । १ । १३५) इति कः । यथा वाजिनोऽन्नवन्तो वेगवन्तो वा अश्वा रथमावहन्ति तद्वत् ॥ ३९ ॥ चत्वारिंशी। अश्वा॑वती॒र्गोम॑तीर्न उ॒षासो॑ वी॒रव॑ती॒: सद॑मुच्छन्तु भ॒द्राः । घृ॒तं दुहा॑ना वि॒श्वत॒: प्रपी॑ता यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒: सदा॑ नः ।। ४० ।। उ० अश्वावतीः । उषोदेवत्या त्रिष्टुप् । अश्ववत्यः गोमत्यः नः अस्माकम् । उषासः वीरवत्यः सदं सदाकालम् उच्छन्तु । 'उच्छी विवासे' । विवासयन्तु तमः । भद्राः भन्दनीयाः । घृतमवश्यायजलं दुहानाः । विश्वतः प्रपीताः। प्यायः पीआदेशः । सर्वतः आप्यायिताः धर्मार्थकामैः । इदानीमृत्विग्विषयः प्रश्नः यूयं पात पालयत स्वस्तिभिरविनाशैः सदा नः अस्मान् ॥ ४० ॥ म० उषोदेवत्या त्रिष्टुप् । उषसः सदं सदाकालं नोऽस्मानुच्छन्तु विवासयन्तु अज्ञानलक्षणं पाशं मोचयन्तु । 'उच्छी विवासे' । किंभूता उषसः। अश्वावतीः अश्ववत्यः गोमतीः गोमत्यः वीरवतीः वीरवत्यः भद्राः भन्दनीयाः कल्याणरूपाः घृतमवश्यायजलं दुहानाः क्षरन्त्यः विश्वतः सर्वतः प्रपीताः धर्मार्थकामैराप्यायिताः । प्यायः पी आदेशः । एवं परोक्षं प्रार्थ्य प्रत्यक्षमाह । हे उषसः, यूयं स्वस्तिभिः अविनाशैः सदा नोऽस्मान् पात पालयत ॥ ४० ॥ एकचत्वारिंशी पूष॒न् तव॑ व्र॒ते व॒यं न रि॑ष्येम॒ कदा॑ च॒न । स्तो॒तार॑स्त इ॒ह स्म॑सि ।। ४१ ।। उ० पूषन् तव । द्वे पौष्ण्यौ गायत्रीत्रिष्टुभौ । हे पूषन् , तव व्रते कर्मणि वर्तमाना वयम् न रिष्येम न विनश्येम कदाचन कदाचिदपि । अन्यच्च स्तोतारोऽपि । ते तव इह स्मसि स्म । 'इदन्तो मसि' इतीकार उपजनः ॥ ४१ ॥ म० द्वे पोष्ण्यौ गायत्रीत्रिष्टुभौ । हे पूषन् , तव व्रते कर्मणि वर्तमाना वयं कदाचन कदापि न रिष्येम न विनश्येम । किंच इह कर्मणि ते तव स्तोतारः स्तुतिकर्तारः स्मसि भवामः । इदन्तो मसि ॥४१॥ द्विचत्वारिंशी प॒थस्प॑थ॒: परि॑पतिं वच॒स्या कामे॑न कृ॒तो अ॒भ्या॒नड॒र्कम् । स नो॑ रासच्छु॒रुध॑श्च॒न्द्राग्रा॒ धियं॑ – धियᳪं᳭ सीषधाति॒ प्र पू॒षा ।। ४२ ।। उ० पथस्पथः । यः पथस्पथः मार्गस्य परिपतिम् । अधिपतिमित्युपसर्गव्यत्ययः। वचस्या वचनेन वेदोक्तेन अभिमुखीकृतः । कामेन इच्छया च अभिमुखीकृतः । अभ्यानट् । आनशिर्व्याप्तिकर्मा । अभिव्याप्नोति । अर्कम् । सः नः अस्मभ्यम् रासत् ददातु । शुरुधः । पूर्वपदान्तलोपः । शुचं संतापं साधनाभावकृतं यानि रुधन्ति साधनानि भवन्ति तानि तथोक्तानि विव्यच्य व्यत्ययेन । चन्द्राग्राः । तान्येव विशिष्यन्ते । चायनीयाग्राणि । धियं धियं प्रसीषधाति । साधतिः कर्मवचनः प्रसाधयतु । पूषा ॥ ४२ ॥ म० यः पूषा अर्कं देवमभ्यानट् अभिव्याप्नोति । किंभूतः कामेन काम्यत इति कामं तेन वाञ्छितेन वचस्या वचसा वेदोक्तेन कृतः अभिमुखीकृतः । किंभूतमर्कम् । पथस्पथः मार्गस्य मार्गस्य सर्वेषां मार्गाणां परिपतिमधिपतिं स्वामिनम् ।। सः पूषा नोऽस्मभ्यं शुरुधः शुचं रुन्धन्ति वर्णनाशात् पृषोदरादित्वात् शोकनाशकराणि साधनानि रासत् ददातु । लिङ्गव्यत्ययः । किंभूताः शुरुधः । चन्द्राग्राः चन्द्रमाह्लादकमग्रं यासां ताः । साधने कृते आह्लादो भवति । पुनः पूषा धियं धियं कर्माणि सर्वाणि प्रसीषधाति प्रकर्षेण साधयतु । पथस्पथः धियं धियमिति 'नित्यवीप्सयोः' (पा० ८ । १। ४) इति द्वित्वम् । वचस्या विभक्तेर्यादेशः । आनट् व्याप्तिकर्मसु दशस्वयं पठितः । सीपधाति 'साध संसिद्धौ' शपः श्लुश्छान्दसः द्वित्वम् । 'लेटोऽडाटौ' 'तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य' उपधाह्रस्वश्छान्दसः ॥ ४२ ॥ त्रिचत्वारिंशी। त्रीणि॑ प॒दा वि च॑क्रमे॒ विष्णु॑र्गो॒पा अदा॑भ्यः । अतो॒ धर्मा॑णि धा॒रय॑न् ।। ४३ ।। । उ० त्रीणि पदा । वैष्णव्यौ गायव्यौ । द्वाभ्यामेकवाक्यम् । यः विष्णुः यज्ञः त्रीणि पदानि । विचक्रमे क्रान्तवान् अग्निवाय्वादित्याख्यानि । गोपाः गोपायिता समस्तस्य जगतः। अदाभ्यः अनुपहिंस्यः । अतः अस्मादेव पदत्रयात् धर्माणि । धर्मशब्द उभयलिङ्गः अर्धर्चादौ गणे पठितः । धर्मान् धारयन् । कर्मपर्यायो वा । अतः एभ्यः पदेभ्यः कर्माणि धारयन् ॥ ४३ ॥ म० वैष्णव्यौ गायत्र्यौ द्वयोर्ऋचोरेकवाक्यम् । यो विष्णुः यज्ञः त्रीणि पदा पदानि विचक्रमे विक्रान्तवान् अग्निवाय्वादित्याख्यानि पदानि व्याप्तवान् । किंभूतो विष्णुः । गोपाः जगतो रक्षकः । अदाभ्यः अहिंस्यः । किं कुर्वन् । अतः अस्मादेव पदत्रयात् धर्माणि पुण्यानि कर्माणि धारयन् । धर्ममस्त्रियाम् ॥ ४३ ॥ चतुश्चत्वारिंशी। तद्विप्रा॑सो विप॒न्यवो॑ जागृ॒वाᳪं᳭स॒: समि॑न्धते । विष्णो॒र्यत्प॑र॒मं प॒दम् ।। ४४ ।। उ० तद्विप्रासः तस्य विष्णोर्यज्ञस्य यत् परमं पदं ब्रह्मलक्षणम् । तत् । विप्रासः ब्राह्मणाः विपन्यवः मेधाविनः । जागृवांसः असुप्ताः अप्रमत्ताः । ज्ञानकर्मसमुच्चयकारिणः । समिन्धते संदीपयन्ति उपासनैर्निर्मलीकुर्वन्ति ॥ ४४ ॥ म० तस्य विष्णोः यज्ञस्य यत्परमं पदं ब्रह्मलक्षणम् तद्विप्रासः विप्राः ब्राह्मणाः समिन्धते । णिचो लोपः। समिन्धयन्ति दीपयन्ति । उपासते इत्यर्थः । किंभूताः विप्राः । विपन्यवः । विगतः पन्युः संसारव्यवहारो येभ्यः निष्कामाः । जागृवांसः जागरणशीलाः अप्रमत्ताः । ज्ञानकर्मसु समुच्चयकारिण इत्यर्थः ॥ ४४ ॥ पञ्चचत्वारिंशी। घृ॒तव॑ती॒ भुव॑नानामभि॒श्रियो॒र्वी पृ॒थ्वी म॑धु॒दुघे॑ सु॒पेश॑सा । द्यावा॑पृथि॒वी वरु॑णस्य॒ धर्म॑णा॒ विष्क॑भिते अ॒जरे॒ भूरि॑रेतसा ।। ४५ ।। उ० घृतवती । द्यावापृथिवीया जगती । ये द्यावापृथिव्यौ घृतवत्यौ उदकवत्यौ । भुवनानामभिश्रिया भूतजातानामभ्याश्रयणीये । उर्वी विस्तीर्णे । पृथ्वी पृथुले । मधुदुघे मधु उदकं तस्य दोग्ध्र्यौ । सुपेशसा सुरूपे । ते वरुणस्यादित्यस्य धर्मणा धारणेन । विष्कम्भिते । स्कभ्नोतिर्दृढीकरणार्थः । दृढीकृते अजरे जरारहिते । भूरिरेतसा बहुरेतस्के । सर्वभूतानां हि रेतांसि ताभ्यामेवोत्पद्यन्ते ॥ ४५ ॥ म० जगती द्यावापृथिवीदेवत्या । द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ वरुणस्यादित्यस्य धर्मणा धारणेन धारणशक्त्या विष्कभिते स्तम्भिते । स्कभ्नोतिर्दृढीकरणार्थः । वरुणेन स्वशक्त्या दृढीकृते इत्यर्थः । किंभूते ते । घृतवती उदकवत्यौ । घृतमित्युदकनाम। भुवनानां भूतजातानामभिश्रिया अभिश्रियौ आश्रयणीये । कर्मणि क्विप् विभक्तराकारः । उर्वी उर्व्यौ विस्तीर्णे । पृथ्वी पृथ्व्यौ पृथुले । आयामविस्ताराभ्यां महत्त्वं विशेषणद्वयेनोक्तम् । मधुदुघे मधु उदकं तस्य दोग्ध्र्यौ । सुपेशसा सुरूपे । अजरे जरारहिते । भूरि रेतसा भूरि रेतो ययोस्ते भूरिरेतसी बहुरेतस्के । सर्वभूतानां हि रेतांसि ताभ्यामेवोत्पद्यन्ते ॥ ४५ ॥ षट्चत्वारिंशी। ये न॑: स॒पत्ना॒ अप॒ ते भ॑वन्त्विन्द्रा॒ग्निभ्या॒मव॑ बाधामहे॒ तान् । वस॑वो रु॒द्रा आ॑दि॒त्या उ॑परि॒स्पृशं॑ मो॒ग्रं चेत्ता॑रमधिरा॒जम॑क्रन् ।। ४६ ।। उ० ये नः। जगती लिङ्गोक्तदेवता । ये नः अस्माकम् । सपत्नाः शत्रवः । अप ते भवन्तु अपगतवीर्या निरुद्यमास्ते भवन्तु । ततः इन्द्राग्निभ्याम् अवबाधामहे अवनाशयामः ताञ्शत्रून् । किंच वसवः रुद्राः आदित्याश्च । उपरिस्पृशम् उपरिस्थितः स्पृशतीति उपरिस्पृक् आधिपत्येऽवस्थितः पादेन स्पृशतीति उपरिस्पृक् तं उपरिस्पृशम् मां उग्रं च । चेत्तारं ज्ञातारं च ज्ञेयस्य । अधिराजं अधिपतिमीश्वरं च । अक्रन् कृतवन्तः कुर्वन्तु वा ॥ ४६ ॥ म० जगती लिङ्गोक्तदेवता । ये नोऽस्माकं सपत्नाः शत्रवः ते अपभवन्तु अपगतवीर्या निरुद्यमा भवन्तु । पराभवं यान्वियेत्यर्थः । यतो वयं तान् सपत्नान् इन्द्राग्निभ्यां कृत्वा अवबाधामहे इन्द्राग्निबलेन नाशयामः । किंच वसवोऽष्टौ रुद्रा एकादश आदित्या द्वादश एते मा मामेतादृशमक्रन् कुर्वन्तु । कीदृशम् । उपरिस्पृशम् उपरि स्पृशतीति उपरिस्पृक् तमुच्चस्थानस्थितम् । उग्रमुत्कृष्टम् । चेत्तारं ज्ञातारं ज्ञेयस्य । अधिराजम् अधिकश्चासौ राजा च अधिराजस्तम् अधिपतिमीश्वरं । कुर्वन्त्वित्यर्थः ॥ ४६॥ सप्तचत्वारिंशी। आ ना॑सत्या त्रि॒भिरे॑काद॒शैरि॒ह दे॒वेभि॑र्यातं मधु॒पेय॑मश्विना । प्रायु॒स्तारि॑ष्टं॒ नी रपा॑ᳪं᳭सि मृक्षत॒ᳪं᳭ सेध॑तं॒ द्वेषो॒ भव॑तᳪं᳭ सचा॒भुवा॑ ।। ४७ ।। उ० आ नासत्या । आश्विनी जगती। आयातम् आगच्छतम् हे नासत्यावश्विनौ, त्रिभिरेकादशैः त्रयस्त्रिंशद्भिर्देवैः सहितौ भूत्वा । तदुक्तम् अष्टौ वसव इत्यादि। इह मधुपेयम् मधुः सोमः सोमपानं प्रति । एत्य च प्रायुस्तारिष्टं प्रतारिष्टं प्रवर्धयतम् आयुः। नी रपांसि मृक्षतम्। 'मृजूष् शुद्धौ'। रपः पापमुच्यते । निर्मृक्षतं निःशोधयतं नाशयतम् । रपांसि पापानि । सेधतं द्वेषः । 'षिधु गत्याम्' । गमयतं दौर्भाग्यम् । भवतं च सचाभुवा सहभुवौ सर्वकार्येषु संयुक्तौ ॥ ४७ ॥ म० जगती अश्विदेवत्या । हे नासत्या नासत्यौ, हे अश्विनौ त्रिभिः एकादशैः त्रिगुणैरेकादशभिः त्रयस्त्रिंशत्संख्याकैः देवेभिः देवैः इह स्थाने मधुपेयं सोमपानं प्रति आयातमागच्छतम् । मधुः सोमस्तस्य पेयं पानम् । किंच आयुः प्रतारिष्टम् । तरतिर्वृद्ध्यर्थः प्रवर्धयतम् । रपांसि पापानि निर्मृक्षतं निःशेषं शोधयतम् । नाशयतमित्यर्थः । द्वेषः दौर्भाग्यं सेधतं । 'षिधु गत्याम्' गमयतं नाशयतम् । सचाभुवा भवतम् । सचा इत्यव्ययं सहार्थे । सचा सह भवतस्तौ सचाभुवौ । क्विप् । कार्येषु संयुक्तौ भवतम् । अष्टौ वसव इत्यादिना त्रयत्रिंशद्देवा गणिताः । तारिष्टम् तरतेर्लुङि मध्यमद्विवचनम् 'बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि' (पा० ६ । ४ । ७५) इत्यडभावः । मृक्षतम् ‘मृजूष् शुद्धौ' 'लेटोऽडाटौ' 'सिब्बहुलं लेटि' | (पा० ३ । १ । ३४ ) इति सिप् 'तस्थस्थमिपाम्-'(पा० | ३ । ४ । १०१) इति व्यत्ययेन थसः तमादेशः ॥ ४७ ॥ अष्टचत्वारिंशी। ए॒ष व॒: स्तोमो॑ मरुत इ॒यं गीर्मा॑न्दा॒र्यस्य॑ मा॒न्यस्य॑ का॒रोः । एषा या॑सीष्ट त॒न्वे॒ व॒यां वि॒द्यामे॒षं वृ॒जनं॑ जी॒रदा॑नुम् ।। ४८ ।। उ० एष वः मारुती त्रिष्टुप् । हे मरुतः, एष स्तोमः वः युष्माकम् इयं च गौः सत्या च । मम मान्दार्यस्य ऋषेः समेति स्वस्वामिसंबन्धं दृणातीति मान्दार्यः । यद्वा मां दारयति मां द्यतीत्येवं यः सपत्नानां प्रत्ययमादधाति स मान्दार्यः तस्य मम च मान्यस्य मानार्हस्य । कारोः कर्तुः तं स्तोमं तां च गिरम् उपश्रुत्य । एषायासीष्ट आ इषा यासीष्ट अयासीष्ट अयासीरन् इति वचनव्यत्ययः। आगच्छत । इषा अन्नेन निमित्तभूतेनाहूयमाना । तन्वे वयां सशरीरस्थित्यर्थं वयोदृढंकर्तुम् आयासीष्ट । किंच विद्यां लभेमहि । इषमन्नम् वृजनं बलं च जीरदानुं जीवितदातृकर्म च ॥ १८ ॥ म० मारुती त्रिष्टुप् । हे मरुतः, कारोः कर्तुर्यजमानस्य एषः स्तोमः इयं च गीः सत्या च प्रिया च वो युष्मभ्यं । युष्मदर्थं वर्तत इति शेषः । किंभूतस्य कारोः । मान्दार्यस्य मां ममेति स्वस्वामिसंबन्धं दारयतीति मान्दार्यः तस्य । वीतरागस्येत्यर्थः । यद्वा मां दारयतीत्येवं यः शत्रूणां प्रत्ययमादधाति स मान्दार्यः । यद्वा मन्दारः कल्पवृक्षः तत्तुल्यो मान्दार्यः तस्य अथ कामपूरस्येत्यर्थः । मान्यस्य मानार्हस्य । किंच हे मरुतः, यूयमिषा अन्नेन निमित्तेन अयासीष्ट आगच्छत । किमर्थम् । वयां वयसाम् । आमि टिलोप आर्षः । बाल्ययौवनस्थाविराणां वयसां संबन्धिन्यै तन्वे शरीराय । सर्वदा शरीरस्थित्यर्थमित्यर्थः । अस्मच्छरीरं दृढीकर्तुमिति भावः । किंच इषमन्नं वृजनं बलं च वयं विद्याम लभेमहि । किंभूतमिषं वृजनं च । जीरदानुं जीवयतीति जीरदानुस्तम् । जीवेरौणादिको रदानुप्रत्ययः 'लोपो व्योर्वलि' ( पा० ६ । १ । ६६) इति वलोपः। जीवितदातृ बलमन्नं च वयं प्राप्नुयामेति प्रार्थना ॥ ४८ ॥ एकोनपञ्चाशी। स॒हस्तो॑माः स॒हच्छ॑न्दस आ॒वृत॑: स॒हप्र॑मा॒ ऋष॑यः स॒प्त दै॑व्याः । पूर्वे॑षां॒ पन्था॑मनु॒दृश्य॒ धीरा॑ अ॒न्वाले॑भिरे र॒थ्यो न र॒श्मीन् ।। ४९ ।। उ० सहस्तोमाः । ऋषिसृष्टिप्रतिपादिका त्रिष्टुप् । सहस्तोमाः स्तोमसहिताः । सहछन्दसः छन्दःसहिताः आवृतः । आवृच्छब्देन कर्माभिधीयते । श्रद्धासत्यप्रधानानां कर्मणामनुष्ठातारः । सहप्रमाः प्रमाणं प्रमा । शब्दप्रमाणपरीक्षणतत्पराः ऋषयः सप्त । सप्तऋषय इति प्राप्ते व्यत्ययः । भरद्वाजकश्यपगौतमात्रिविश्वामित्रजमदग्निवसिष्ठाः । दैव्याः प्रजापतेः प्राणाभिमानिनः एते अभिव्यज्यमानाः । पूर्वेषां अधस्तनकल्पोत्पन्नानां अवसिताधिकाराणाम् । पन्थां पन्थानम् । अनुदृश्य अवलोक्य । धीराः अन्वालेभिरे अन्वालभन्तः सृष्टवन्तः सृष्टियज्ञम् । कथमिव । रथ्यो न रश्मीन् रथे साधुः रथ्यः सारथिः । नकार उपमार्थीयः । यथा सारथिरिष्टदेशप्राप्त्यर्थं प्रथममश्वरश्मीनालभते स्पृशति एवं तेऽपि सृष्टियज्ञं सृष्टवन्तः ॥ ४९ ॥ म० ऋषिसृष्टिप्रतिपादिका त्रिष्टुप् । दैव्याः सप्त ऋषयः देवस्य प्रजापतेः इमे दैव्याः प्रजापतिप्राणाभिमानिनः सप्त ऋषयः भरद्वाजकश्यपगोतमात्रिवसिष्ठविश्वामित्रजमदग्निसंज्ञाः । अन्वालेभिरे सृष्टवन्तः । सृष्टियज्ञमिति शेषः । किं कृत्वा । पूर्वेषां पन्थां पन्थानमनुदृश्य अधस्तनकल्पोत्पन्नानामवसिताधिकाराणां मार्गं विलोक्य पूर्वकल्पोत्पन्नैर्ऋषिभिर्यथा सृष्टं तथा सृष्टवन्त इत्यर्थः । 'सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत्' इत्युक्तेः । कथमिव । रथ्यो न रश्मीन् । नकार उपमार्थः। रथे साधुः रथ्यः रथी यथा इष्टदेशप्राप्त्यर्थं प्रथमं रश्मीन् प्रग्रहानालभते स्पृशति सृजति वा तथा तेऽपि सृष्टियज्ञं सृष्टवन्तः । किंभूता ऋषयः । सहस्तोमाः स्तोमसहिताः । सहच्छन्दसः छन्दोभिर्गायत्र्यादिभिः सहिताः । आवृतः अत्रापि सहशब्दाध्याहारः । आवृच्छब्देन कर्मोच्यते । सहावृतः कर्मसहिताः श्रद्धासत्यप्रधानानां कर्मणामनुष्ठातारः । सहप्रमाः प्रमाणं प्रमा तत्सहिताः शब्दप्रमाणपरीक्षणतत्पराः । धीराः धीमन्तः ॥ ४९ ॥ पञ्चाशी। आ॒यु॒ष्यं॒ वर्च॒स्य॒ᳪं᳭ रा॒यस्पोष॒मौद्भि॑दम् । इ॒दᳪं᳭ हिर॑ण्यं॒ वर्च॑स्व॒ जैत्रा॒यावि॑शतादु॒ माम् ।। ५० ।। उ० आयुष्यम् । तिस्रः हिरण्यस्तुतिः उष्णिक्शक्वरी त्रिष्टुभः । यदिदं हिरण्यम् । आयुष्यं आयुषे हितम् । वर्चस्यं वर्चसे हितम् । रायस्पोषं धनस्य वर्धयितृ । औद्भिदं उद्भेत्तृ धनस्य स्वर्गस्य वा । वर्चस्वत् अन्नसंयुक्तम् । तत् जैत्राय विजयाय । आविशतात् आविशतु । उः पादपूरणार्थः । मामप्यवस्थानं करोतु ॥ ५० ॥ म० तिस्रः उष्णिक्शक्वरीत्रिष्टुभः दक्षदृष्टाः । हिरण्यस्तुतिः । इदं हिरण्यं कनकं जैत्राय जयाय मामु मामेवाविशतात् आविशतु मयि तिष्ठतु । कीदृशम् । आयुष्यमायुषे हितम् । वर्चस्यं वर्चसे तेजसे हितम् । रायो धनस्य पोषं पोषयितृ वर्धकम् । औद्भिदम् उद्भिनत्तीति उद्भिद् उद्भिदेवौद्भिदमुद्भेत्तृ धनस्य स्वर्गस्य वा प्रकाशकम् । वर्चस्वत् अन्नसंयुक्तम् ॥ ५० ॥ एकपञ्चाशी। न तद्रक्षा॑ᳪं᳭सि॒ न पि॑शा॒चास्त॑रन्ति दे॒वाना॒मोज॑: प्रथम॒जᳪं᳭ ह्ये॒तत् । यो बि॒भर्ति॑ दाक्षाय॒णᳪं᳭ हिर॑ण्य॒ᳪं᳭ स दे॒वेषु॑ कृणुते दी॒र्घमायु॒: स म॑नु॒ष्ये॒षु कृणुते दी॒र्घमायु॑: ।। ५१ ।। उ० न तत् हिरण्यं रक्षांसि न च पिशाचाः तरन्ति हिंसन्ति । देवानां प्रथमजं ओजः हि एतत् । यतश्च देवानामोजः प्रथमजम् अतः यो बिभर्ति दाक्षायणं हिरण्यम् । दाक्षायणमित्यलंकारविशेषः । स देवेषु देवलोकेषु कुरुते दीर्घमायुः । चिरं देवलोके वसतीत्यर्थः । स मनुष्येषु कुरुते दीर्घमायुः । स च मानुष्यमायुरतिक्रम्य जीवतीत्यर्थः॥५१॥ म०. रक्षांसि पिशाचाश्च तत् हिरण्यं न तरन्ति न हिंसन्ति । हि यस्मात् एतत् हिरण्यं देवानां प्रथमजमोजः । प्रथमोत्पन्नं देवानां तेज एवेदम् । अतएव यो हिरण्यं दाक्षायणं बिभर्ति अलंकारत्वेन धारयति । दाक्षायणशब्दोऽलंकारार्थः । स वेदेषु देवलोकेषु दीर्घमायुः कृणुते कुरुते । देवलोके चिरं वसतीत्यर्थः । स च मनुष्येषु मनुष्यलोकेषु स्वमायुर्दीर्घं कृणुते मनुष्यायुरतिक्रम्य जीवति ॥ ५१ ॥ द्विपञ्चाशी। यदाब॑ध्नन् दाक्षाय॒णा हिर॑ण्यᳪं᳭ श॒तानी॑काय सुमन॒स्यमा॑नाः । तन्म॒ आ ब॑ध्नामि श॒तशा॑रदा॒यायु॑ष्माञ्ज॒रद॑ष्टि॒र्यथास॑म् ।। ५२ ।। उ० यदाबध्नन् यत् हिरण्यम् आबध्नन् आबद्धवन्तः । दाक्षायणाः दक्षस्यापत्यानि बहूनि । नडादिपाठात्फक् । शतानीकाय राज्ञे शतं बहूनि अनीकानि सेना यस्य स तथोक्तस्तस्मै शतानीकाय । सुमनस्यमानाः शोभनेन मनसा ध्यायन्तः । तत् हिरण्यम् । मे । मयि आत्मनीति सम्यगुक्तिः । अहं आबध्नामि । शतशारदाय शतं शरदां जीवनाय । आयुष्मान् च जरदष्टिः जरामश्नुते व्याप्नोतीति जरदृष्टिः । यथा येन प्रकारेण आसं भूयासम् तथा बध्नामीति शेषः ॥ ५२ ॥ म० दाक्षायणाः दक्षस्यापत्यानि । नडादित्वात् फक् । दक्षवंशोत्पन्ना ब्राह्मणा यत् हिरण्यं शतानीकाय राज्ञे अबध्नन् बबन्धुः । शतं बहूनि अनीकानि सैन्यानि यस्य सः शतानीकस्तस्मै । किंभूताः दाक्षायणाः । सुमनस्यमानाः मनसि शोभनं ध्यायन्तः शोभनं मनः कुर्वते सुमनस्यन्ते सुमनस्यन्ते सुमनस्यमानाः । तत् हिरण्यं मे मयि आबध्नामि । किमर्थं शतशारदाय शतं शरदो जीवनाय । यथा येन प्रकारेण हिरण्यबन्धनाख्येन अहमायुष्मान् दीर्घजीवी जरदष्टिश्च आसं भूयासम् तथा आबध्नामि । जरदष्टिः जरामश्नुते व्याप्नोति जरदष्टिः । यद्वा जरन्ती जरां प्राप्ता अष्टिः शरीरं यस्य स जरदष्टिः ॥ ५२॥ त्रिपञ्चाशी। उ॒त नोऽहि॑र्बु॒ध्न्य॒: शृणोत्व॒ज एक॑पात्पृथि॒वी स॑मु॒द्रः । विश्वे॑ दे॒वा ऋ॑ता॒वृधो॑ हुवा॒ना स्तु॒ता मन्त्रा॑: कविश॒स्ता अ॑वन्तु ।। ५३ ।। उ० उत नः। बहुदेवत्या त्रिष्टुप् । उत अपिच नः अस्माकम् । वचांसि अहिर्बुध्न्यः शृणोतु । अजएकपात् रुद्रः प्राणो वा शृणोतु । पृथिवी च समुद्रश्च शृणोतु । श्रुत्वा च अवन्तु । विश्वे च देवाः ऋतावृधः सत्यवृधः यज्ञवृधो वा हुवाना आहूयमानाः स्तुताश्च मन्त्राः । मन्त्रैरिति विभक्तिव्यत्ययः। कविशस्ता मेधाविशस्ताः । अवन्तु पालयन्तु ॥५३॥ म० बहुदेवत्या त्रिष्टुप् । उत अपिच अहिर्बुध्न्यः रुद्रविशेषः शृणोतु । नः अस्माकं वचांसीति शेषः । अजएकपात् रुद्रः प्राणो वा शृणोतु पृथिवी च शृणोतु समुद्रश्च शृणोतु विश्वे देवाश्च शृण्वन्तु । श्रुत्वा च ते अहिर्बुध्न्यादयः अवन्तु पालयन्तु अस्मान् । किंभूतास्ते । ऋतावृधः सत्यवृधो वा। हुवाना आहूयमानाः । मन्त्राः मन्त्रैरिति विभक्तिव्यत्ययः। स्तुताः कविशस्ताः मेधाविभिः पूजिताः ॥ ५३ ॥ चतुःपञ्चाशी। इ॒मा गिर॑ आदि॒त्येभ्यो॑ घृ॒तस्नू॑: स॒नाद्राज॑भ्यो जु॒ह्वा॒ जुहोमि । शृ॒णोतु॑ मि॒त्रो अ॑र्य॒मा भगो॑ नस्तुविजा॒तो वरु॑णो॒ दक्षो॒ अᳪं᳭श॑: ।। ५४ ।। उ० इमा गिरः आदित्यदेवत्या त्रिष्टुप् । या इमा गिरः वाचः आदित्येभ्यः घृतस्नूः घृतप्रस्राविणीः घृतप्रसारिणीर्वा घृतहोमसहचरिताः । सनात् चिरम् चिरकालम् राजभ्यः चिरराजभ्यो वा । जुह्वा स्रुचा जुहोमि । ताश्च शृणोतु मित्रः अर्यमा च भगश्च नः अस्माकम् । तुविजातश्च धाता च । स हि बहुशः प्रजायते । वरुणश्च दक्षश्च अंशश्च एते सूर्यविशेषाः ॥ ५४॥ म० आदित्यदेवत्या त्रिष्टुप् । इमा गिरो वाचः जुह्वा स्रुचा कृत्वा आदित्येभ्यो जुहोमि । स्तुतिलक्षणा वाणीर्बुद्धिरूपया स्रुचादित्येभ्यः समर्पयामीत्यर्थः । किंभूता गिरः । घृतस्नूः घृतं स्नुवन्ति स्रवन्ति ताः घृतस्नुवः ता घृतस्नूः । तुगभाव आर्षः । घृतप्रसारिणीर्घृतहोमसहचरिता वा । किंभूतेभ्य आदित्येभ्यः । सनात् चिरकालं राजभ्यः दीप्यमानेभ्यः । ताः स्रुचा हूयमानाः नोऽस्माकं गिरः शृणोतु । कः । मित्रः अर्यमा भगश्च । तुविजातो बहुजातः त्वष्टा वातो वा । स हि बहुशः प्रजायते । वरुणः दक्षः अंशश्च । एते सूर्य विशेषाः ॥ ५४ ॥ पञ्चपञ्चाशी । स॒प्त ऋष॑य॒: प्रति॑हिता॒: शरी॑रे स॒प्त र॑क्षन्ति॒ सद॒मप्र॑मादम् । स॒प्ताप॒: स्वप॑तो लो॒कमी॑यु॒स्तत्र॑ जागृतो॒ अस्व॑प्नजौ सत्र॒सदौ॑ च दे॒वौ ।। ५५ ।। उ० सप्त ऋषयः । अध्यात्मवादिनी जगती । सप्त प्राणाः षडिन्द्रियाणि मनःसप्तमानि । प्रतिहिताः प्रतिनिहिताः शरीरे व्यवस्थिताः ये त एव । सप्त रक्षन्ति सदं सदाकालं शरीरम् । अप्रमादं प्रमादमकुर्वाणाः । ते एव सप्त आपः आपना व्यापनाः । स्वपतः पुरुषस्य लोकं ईयुः । लोकशब्देन विज्ञानात्मा हृदयाकाशप्रतिष्ठित उच्यते । तत्र च संवित्स्थाने । तस्यामेवावस्थायां जागृतः जागरणं कुर्वाते । अस्वप्नजौ। ययोर्न जायते स्वप्नः तौ तथोक्तौ । सत्रसदौ सत्रे सतां त्राणे कृतावस्थानौ । देवौ जीवितदातारौ प्राणापानौ ॥ ५५॥ म० अध्यात्मवादिनी जगती । सप्त ऋषयः प्राणाः त्वक्चक्षुःश्रवणरसनाघ्राणमनोवुद्धिलक्षणाः शरीरे प्रतिहिताः व्यवस्थिताः ते एव सप्त सदं सदाकालमप्रमादं सावधानं यथा तथा शरीरं रक्षन्ति । ते सप्त स्वपतो नरस्य लोकमात्मानमीयुः प्राप्नुवन्ति । लोकशब्देन विज्ञानात्मा हृदयाकाशप्रतिष्ठ उच्यते। किंभूताः सप्त । आपः आप्नुवन्ति व्याप्नुवन्ति देहमित्यापः व्यापनाः । तत्र तस्यामृषीणां लोकगमनावस्थायां देवौ दीप्यमानौ प्राणापानौ जागृतः जागरणं कुर्वाते । कीदृशौ । अस्वप्नजौ न स्वप्नो निद्रा जायते ययोस्तौ अस्वप्नजौ । तथा सत्रसदौ सतां जीवानां त्राणं रक्षणं सत्रं तत्र सीदतः तौ सत्रसदौ । जीवितदातारावित्यर्थः ॥ ५५ ॥ पटूपञ्चाशी ।। उत्ति॑ष्ठ ब्रह्मणस्पते देव॒यन्त॑स्त्वेमहे । उप॒ प्रय॑न्तु म॒रुत॑: सु॒दान॑व॒ इन्द्र॑ प्रा॒शूर्भ॑वा॒ सचा॑ ।। ५६ ।। उ० उत्तिष्ठ । तिस्रो ब्राह्मणस्पत्यः द्वे बृहत्यौ तृतीया त्रिष्टुप् । हे ब्रह्मणस्पते, उत्तिष्ठ ऊर्ध्वो भव आरब्धकार्यो भव । यस्मात् देवयन्तः देवान्कामयमानाः यजमानाः त्वां भवन्तम् ईमहे याचामहे आगच्छेति । भवन्तमागच्छन्तम् उपप्रयन्तु उपसंगम्य आगच्छन्तु । मरुतः सुदानवः कल्याणदानाः । त्वं च हे इन्द्र, प्राशूः प्रकर्षेण शीघ्रो भव । सचा सहगमनाय ॥ ५६ ॥ म० तृचो ब्रह्मणस्पतिदैवतः । द्वे बृहत्यौ तृतीया त्रिष्टुप् । हे ब्रह्मणो देवस्य पते पालक, उत्तिष्ठ ऊर्ध्वः आरब्धकार्यो भव । यतो वयं देवयन्तो देवान्कामयमानाः त्वा त्वामीमहे याचामहे आगच्छेति । मरुतः भवन्तमागच्छन्तमुप समीपे प्रयन्तु आगच्छन्तु । किंभूताः मरुतः । सुदानवः शोभनं ददति ते सुदानवः । हे इन्द्र, त्वमपि सचा सह गमनाय प्राशूः प्रकर्षेण शीघ्रो भव । देवान्कामयन्ते देवयन्ति ततः शतृप्रत्ययः 'सुप आत्मनः क्यच्' (पा० ३ । १।८) 'न छन्दस्यपुत्रस्य' (पा. ७ । ४ । ३५ ) इति निषेधात् 'क्यचि च' इतीत्वाभावः (पा० ७ । ४ । ३३ ) 'अश्वाघस्यात्' (पा० ७ । ४ । ३७ ) इत्यश्वाघयोरेवाकारविधानात् 'अकृत्सार्वधातुकयोः' (पा. ७ । ४ । २५) इति दीर्घोऽपि न स्यात् । ईमहे याचतिकर्मसु पठितः 'ई गतौ' दिवादित्वादागतस्य श्यनश्छान्दसो लोपः । सुदानवः 'दाभाभ्यां नुः' ( उणा० ३ । ३२ ) प्राशूः आशुशब्दे दीर्घश्छान्दसः । भवा संहितायां 'द्व्यचोऽतस्तिङः' (पा० ६ । ३ । १३५) इति दीर्घः ॥५६॥ सप्तपञ्चाशी। प्र नू॒नं ब्रह्म॑ण॒स्पति॒र्मन्त्रं॑ वदत्यु॒क्थ्य॒म् । यस्मि॒न्निन्द्रो॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा दे॒वा ओका॑ᳪं᳭सि चक्रि॒रे ।। ५७ ।। उ० प्र नूनम् नूनमिति पादपूरणः । प्रवदति प्रोच्चारयति ब्रह्मणस्पतिः मन्त्रं उक्थ्यम् । उक्थ्यमिति शस्त्रमुच्यते तत्र सन्नमन्मन्त्र उक्थ्यः । कथंभूतोसौ मन्त्रः । यस्मिन् मन्त्रे इन्द्रश्च वरुणश्च अर्यमा च अन्ये देवाश्च ओकांसि । ओक इति निवासनाम । निवासानि चक्रिरे कृतवन्तः ॥ ५७ ॥ म० ब्रह्मणस्पतिः नूनं निश्चितमुक्थ्यं 'शस्त्रयोग्यं मन्त्रं प्रवदति प्रकर्षेणोच्चारयति । यस्मिन् मन्त्रे इन्द्रः वरुणः मित्रः अर्यमा अन्ये च देवाः ओकांसि निवासान् चक्रिरे कृतवन्तः । सर्वदेवाधारभूतं शस्त्रं पठनीयं मन्त्रवदित्यर्थः ॥ ५७ ॥ अष्टपञ्चाशी । ब्रह्म॑णस्पते॒ त्वम॒स्य य॒न्ता सू॒क्तस्य॑ बोधि॒ तन॑यं च जिन्व । विश्वं॒ तद्भ॒द्रं यदव॑न्ति दे॒वा बृ॒हद्व॑देम वि॒दथे॑ सु॒वीरा॑: ।। य इ॒मा विश्वा॑ वि॒श्वक॑र्मा॒ यो न॑: पि॒ता ऽन्न॑प॒तेऽन्न॑स्य नो देहि ।। ५८ ।। इति माध्यन्दिनीयायां वाजसनेयिसंहितायां चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३४ ॥ उ० ब्रह्मणस्पते । हे ब्रह्मणस्पते, त्वम् अस्य जगतः यन्ता । एवंचेत् विज्ञापयामि । सूक्तस्य साधुवचनस्य बोधि बुध्यस्व अवगतार्थो भव । तनयं च अपत्यानि च जिन्व । जिन्वति प्रीतिकर्मा । प्रीणीहि विश्वं च तत् भद्रं भन्दनीयम् अस्माकम् अस्तु । यत् अवन्ति पालयन्ति देवाः त्वत्प्रसादात् । बृहत् महत् ऊर्जितम् । वदेम दीयतां भुज्यतामिति । विदथे यज्ञे । सुवीराः कल्याणपुत्राः सन्तः । अथ चतस्रः प्रतीकोक्ताः । इमा विश्वा भुवनानि जुह्वत् । विश्वकर्मा विमना । यो नः पिता । अन्नपतेऽन्नस्य नो देहीति ॥ ५८ ॥ इति उवटकृतौ मन्त्रभाष्ये चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः ॥ ३४ ॥ म०. हे ब्रह्मणस्पते, त्वं यतोऽस्य जगतो यन्ता नियन्ता अतः प्रार्थ्यते । सूक्तस्यास्मदुक्तस्य साधुवचनस्य । कर्मणि षष्ठी। सूक्तम् बोधि बुध्यस्व । अस्मदुक्ता स्तुतिर्भवता ज्ञायतामित्यर्थः । तनयं च अस्मदपत्यानि जिन्व प्रीणीहि । जिन्वतिः प्रीतिकर्मा । देवा यत् भद्रं कल्याणमवन्ति पालयन्ति तत् विश्वं सर्वं भद्रमस्माकमस्त्विति शेषः । किंच सुवीराः कल्याणपुत्राः सन्तो वयं विदथे यज्ञे बृहत् महत् वदेम दीयतां भुज्यतामित्यादि उच्चारयेम । अथ चतस्रः कण्डिकाः प्रतीकोक्ताः य इमा विश्वा भुवनानि जुह्वत् ( १७ । १७ ) विश्वकर्मा विमनाः ( १७ । २६ ) यो नः पिता ( १७ । २७) अन्नपतेऽनस्य नो देहि ( ११ । ८३ ) इति । ता ब्रह्मयज्ञेऽध्येयाः॥५८ ॥ श्रीमन्महीधरकृते वेददीपे मनोहरे। चतुस्त्रिंशोऽयमध्यायो ब्रह्मयज्ञार्थकोऽगमत् ॥ ३४ ॥ </span></poem> }} lswu09a9rthf97fij0558qhrpm09wre 104 67864 345860 152871 2022-08-20T12:08:28Z Srkris 3283 /* Not proofread */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>OUTLINES OF THE HISTORY OF SANSKRIT 49 brevity is achieved by the invention of an algebraical system of notation of a kind not found outside the grammatical schools. The system is so idiosyncratic that it could not possibly have been invented there and then by one man and imposed immed- iately on all his colleagues. It is clearly the growth of many centuries and Panini is to be regarded as the final redactor of a traditional Vydkarana who superseded all others on account of his superior comprehensiveness and accuracy. Many of the pre- decessors of Panini are in fact cited in the text, but the merits of his own work condemned theirs to early oblivion. The brevity which the Sutra style aimed at and achieved was due to the fact that all instruction was still oral and dependent on memory. It implies also from the very beginning the exist- ence of a commentary {vrtti), also oral, in which the examples were contained. When this was first written down is not known, but the earliest existing commentary on Panini, the Kasika , dates from a thousand years after his time (c. a.d. 700). A ganapdtha containing lists of words referred to in the Sutra by citation of the first word in them followed by - ddi , and a dhdtupdtha, containing a list of verbal roots, formed essential parts of his system. The Sutras of Panini were supplemented and to some extent corrected by Katyayana at a date not long after the composi- tion of the A stadhydyi itself. These notes ( Vdrttika -) are of the same brevity as the original work, but were fortunately soon made the subject of an extensive commentary ( Mahabhdsya ) by Patarijali. His date is fortunately known through contemporary references, notably to the Suhga king Pusyamitra and to an invasion of the Bactrian Greeks, which fix him definitely in the second century b.c. Later grammatical works exist in abundance, and many diverse schools arose, but none of them have any independent authority, being completely derivative from Panini. The earliest is the Kdtantra which arose about the Christian era, and whose author Sarvavarman is said by tradition to have been connected with the Satavahana dynasty of the Deccan. The work aimed at introducing the study of correct Sanskrit to a wider public than the educated Brahmins for whom Panini and his immediate successors had written. Of later works mention may be made of the Grammar of Candra (a.d. sixth century) which achieved great popularity among the Buddists, and the<noinclude></noinclude> jy32q3d2q3fscyz5s25q6c4ylr90jog 104 68768 346405 159445 2022-08-20T23:55:04Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Shubha" /></noinclude>PREFACE F late years great efforts have been made to raise the standard of education in our schools and universities, and the study of no subicct has attracted so much attention as that of the Indian Vernacalars. The educated public, as well as those responsible for our educational institutions, have been taking progressive interest in their teaching and development. Not long ago an academy has been instituted for the purpose of improving the Vernacolars with the moral and material blessings of the Government. The classics, however, have not been so fortunate. Their studies are in comparative neglect. They have to yield their high place to mere utilitarian and modern subjects. The present day tendency in education to subordinate what is purely or mostly cultural, to what is primarily utilitarian has thrown classics in shade. Of all the classical langeages Sanskrit has suffered most. Persian and Arabic are still popular with their admirers, for they (the admirers) have not yet decided to break off more or less completely from their past culture or ancient literature. They would not be satisfied with a second-hand and scrappy knowledge of their old literature through the translations by foreigners in foreign languages. With the former champion of Sanskrit it is otherwise. A great many of those, who wield influence in the spheres of politics, education or social matters, even hesitate to do lip-service to that language in which the glories of their past are recorded. To them all old things of their country are only fit to be forgotten. Their neglect of Sanskrit has almost verged on hatred. They object even to that style of Hindi, which uses Sanskrit or words derived from it. And these very persons would gladly support the infusion of foreign words and derivatives into Prindi which might sound Hebrew and Greek to an average Hindi-speaking person! Yet Sanskrit occupies an unique position-not only in the history and enl ture of Aryavarta-but also among the languages of the world. Dr. Ogilvie and Wilson did not overestimate the importance of Sanskrit when they said:<noinclude></noinclude> g6iunmzbwdxqyb93ormrj7sdr1pif0u 104 68769 346406 159446 2022-08-20T23:55:15Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Shubha" /></noinclude>→ Sanskrit, the ancient language of the Hindoos, has been termed the language of the lan guages and is even regarded, as the key to all those termed 'Indo-Buropean' including the Teutome family, French, Italian, Spanish, Sclavonian, Lithuanian, Greek, Latin and Celtic. It is found to bear such a striking resemblance both in its more importaut words and its grammatical forms to the Indo-European languages, as to lead to the conclusion that all must have sprung from a common source-some primitive language, now lost, of which they are all to be regarded as mere varieties." It is very painful, for these reasons to find that Sanskrit does not possess an Etymological and Explanatory dictionary worthy of its importance and status. And when we consider the circumstances prevailing among our intelligentsia, it is idle to hope that the study of Sanskrit would receive any very serious impetus for some time to core-at any rate in these Provinces. However, it is our sacred duty to help the praiseworthy efforts of those who are still inclined to study Sanskrit. With this object in view, the present work was undertaken and this very simple compilation is placed before the public. There are two other valuabic works on the subject-one by Dr. A. A. MacDonell and the other by the late Principal Varman Shivaram Apte. But they could be of use to those only who know English. The great work known as the great Vachaspatya is a standard work and is very useful for scholars. But until a well edited edition of the work comes out, it could not be of much help to even an average Sanskrit student. There are three other works, vi, the Padmachandra Kosha, the Chaturvedi Kosha and the Yugal Kosha, which can help a Sanskrit reader, but they are tou small for much practical use. It is, therefore, hoped that the present work will answer the needs of those Hindi and Sanskrit-knowing students who are studying Sanskrit in a college or school or privately. It is designed to be an adequate guide to a knowledge of Sanskrit words. It contains as many explanations and details as were permitted by the limited space at the disposal of the compiler. No doubt the work could be improved and enlarged, but there was a danger of defeating the very object of the compilation by such improvement. For an enlarged volume should have increased the price and thus it should have been out of reach of the Sanskrit students who are the poorest students in this poor country. The compiler is doubtful if the cost and price of the book-low as they are are not already high for the Sanskrit students. The compiler acknowledges with thanks the many works he has consulted in preparing this work. They are too numerous to be enumerated in a short preface. He must, however, acknowledge his special gratitude to the late<noinclude></noinclude> mw6t9gmublx98hg530atrj9txxa0p47 104 122986 346412 331548 2022-08-21T04:45:57Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>अथ त्रयोदशः पटलः । श्रीभैरव उवाच । अथ वक्ष्ये महेशानि सावधानावधारय । महाकाल्याः परं मन्त्रं सर्वसारस्वतप्रदम् ॥ १ ॥ यामाहुराद्यां प्रकृतिं वराङ्गनां प्रमातुराद्यां सकलां तुरीयाम् । परापराम्बां वरदां वरेण्यां वीरेश्वरी साधकसिद्धिदात्रीम् ।। २ ।। यामाद्यां प्रकृतिं प्राहुः काली कालस्वरूपिणीम् । तस्या मन्त्रं महामन्त्रं मन्त्रसारमिमं प्रिये ॥ ३ ॥ यज्ज्ञात्वा साधकाः सर्वे सिद्धि प्रापुर्महर्षयः । शिवरूपा शवारूढा वरदा भयनाशिनी ॥ ४ ॥ सर्वकामप्रदा देवी सर्वविस्मयकारिणी । नात्र चित्तादिशुद्धिः स्याद् न चामित्रादिदूषणम् ॥ ५ ॥ न कालनियमस्तत्र महामन्त्रस्य साधने । न वारं नच नक्षत्रं नच तिथ्यादिदूषणम् ॥ ६ ॥ गुरुचिन्ता न चैवात्र महाकाल्याश्च साधने । मन्त्रं शृणु वरारोहे सर्वसारस्वतप्रदम् ॥ ७ ॥ महाशक्तिद्वयं देवि शब्दबीजद्वयं ततः । निजबीजत्रयं चैव दक्षिणे कालिके-पदम् ॥ ८ ॥ संहारक्रमयोगेन पूर्वबीजानि चोच्चरेत । वर्तुलाद्यं महामन्त्रं वह्विप्रियान्तकं शिवे ॥ ४ ॥<noinclude></noinclude> l2x1uehcu449oyev0523mvb6m8d0lb0 104 122988 346413 331550 2022-08-21T04:48:59Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>त्रयोदशः पटलः । १६३ त्रयोविंशत्यक्षरात्मा मनुः परमशोभनः । अनेन मन्त्रराजेन शिवोऽहं नात्र संशयः ॥ १० ॥ भैरवोऽस्य ऋषिः प्रोक्तो उष्णिक् छन्द उदाहृतम् । महाकाली देवता च लज्जाबीजं तु बीजकम् ॥ ११ ॥ हूँबीजं मन्त्रशक्तिः स्याद् विनियोगः प्रकीर्तितः । ध्यानं शृणु वरारोहे जपात् सिद्धिप्रदायकम् । यस्याभ्यासवशाद् देवि पशवो वीरतां गताः ॥ १२ ॥ मेघाङ्गीं विगताम्बरां शवशिवारूढां त्रिनेत्रां(परां) कर्णालम्बितबालयुग्मशुभदां मुण्डस्रजा मालिनीम् । वामेऽधोर्ध्वकराम्बुजे नरशिरः खड्गं च सव्येतरे दानाभीति विमुक्तकेशनिचयां वन्दे महासुन्दरीम् ॥ १३ ॥ इति ध्यानेन संपूज्य तोषयेत् परमेश्वरीम् । गायत्रीं शृणु चार्वङ्गि जपात् सार्वज्ञदायिकाम् ॥ १४ ॥ कालिकायै-पदं चोक्ता विद्महे-पदमन्तरम् । श्मशानान्ते च वासिन्यै धीमहीति पदं ततः ॥ १५ ॥ तन्नो घोरा च देवेशि प्रचोदयादनन्तरम् । जप्ता विंशतिधा देवी सर्वसंपत्प्रदायिनी ॥ १६ ॥ जपेद् विंशतिसाहस्रं पुरश्चरणसिद्धये । होमयेत् तद्दशांशेन तद्दशांशेन तर्पयेत् ॥ १७ ॥ दशांशेनाभिषेकं च भोजयेद् ब्राह्मणांस्ततः । तदन्ते महतीं पूजां कृत्वा सर्वम समाचरेत् ॥ १८ ॥ ततो विसर्जयेद् देवि घटं चैव जले क्षिपेत् । तत्प्रयोगमहं वक्ष्ये दृष्टादृष्टफलप्रदम् ॥ १६ ॥ साधिते च प्रयोगेऽस्मिन् मन्त्राः सिद्ध्यन्ति नान्यथा । गते तु(प्रहरे?प्रथमे)यामे तृतीयप्रहरावधि ॥ २० ॥<noinclude></noinclude> id7amcdrrkswe2mut061l90w5tjyxnu 104 122990 346414 331552 2022-08-21T04:51:57Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>बृहन्नीलतन्त्रम् । प्राङ्गने चाथवा भूमौ साधयेद् वीरसाधनम् । कदलीस्तम्भमारोप्य वेदिकां च महेश्वरि ॥ २१ ॥ घटं तत्र च संस्थाप्य सिन्दूरेण समन्वितम् । आम्रपल्लवमेतस्मिन् पानसं खादिरं तथा ॥ २२ ॥ अश्वत्थबदरीपत्रं क्षिपेत् कुम्भे गणेश्वरि । स्वर्णं रुप्यं तथा मुक्तां प्रवालं स्फटिकं तथा ॥ २३ ॥ एतत् सर्वं समुत्क्षिप्य साधयेद् वीरसाधनम् । संलिख्य मातृकायन्त्रं तत्रोपरि विशेन्मुदा ।। २४ ।। कम्बले संविशेन्मन्त्री उत्तराशामुखः स्थितः । नानाद्रव्यैः पूजयित्वा अन्नव्यञ्जनसंयुतम् ॥ २५ ॥ छागमांसं तथा सान्नं परमान्नं मनोरमम् । पायसं च तथा देवि महादेव्यै प्रदापयेत् ॥ २६ ॥ आनीय युवतीं रम्यां नानालङ्कारभूषिताम् । केशसंस्करणं कृत्वा ताम्बूलं च प्रदापयेत् ॥ २७ ॥ स्तनद्वये रमाबीजं मुखे वाग्भवबीजकम् । भगपार्श्वद्वये देवि लिखेत् कामद्वयं शिवे ।। २८ ।। कुन्तलाकर्षणं कुर्यात् स्तनमर्दनपूर्वकम् । संक्षिप्य लिङ्गं तद्योनौ घातं कुर्याचशुचिस्मिते ॥ २६ ॥ सहस्रस्य प्रमाणेन जपं कुर्याद् वरानने । सप्तदिनप्रयोगेण मन्त्रसिद्धिर्भवेत् प्रिये । ३० ॥ अथवा प्रजपेत् मन्त्रं यावत्पत्रं न दृश्यते । पत्रे जाते महेशानि मन्त्रसिद्धिर्न संशयः ॥ ३१ ॥ इति ते कथितं देवि रहस्यं सर्वकामदम् । न प्रकाश्यं महेशानि न प्रकाश्यं कदाचन ॥ ३२ ॥<noinclude></noinclude> si09b0mg9odvxle3u9ot0hwplff18xm 104 122992 346415 331554 2022-08-21T04:54:00Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>१६५ चतुर्दशः पटलः । भवभीतिर्महेशानि नास्ति हे नगनन्दिनि । प्रयोगोऽयं महेशानि सर्वसिद्धिप्रदायकः ।। ३३ ।। मूलमन्त्रस्य माहात्म्यं कथितुं नैव शक्यते । वक्त्रकोटिसहस्रेस्तु जिह्वाकोटिशतैरपि ॥ ३४ ॥ तथापि वक्तुं शक्नोमि नच वै परमेश्वरि । अस्ति गुह्यतमं स्थानं त्रैलोक्ये चातिदुर्लभम् ॥ ३५ ॥ कामरूपं महापीठं सर्वकामफलप्रदम् । एवं जप्तं महेशानि अनन्तफलदं भवेत् ॥ ३६ ।। यदि भाग्यवशेनैव पीठं प्राप्नोति मानवः । तत्र जप्तं महेशानि अनन्तफलदं भवेत् ॥ ३७ ।। सिद्धिर्यत्र महेशानि तत्र तिष्ठति भैरवी । तस्मात् परतरं स्थानं तत्रेऽस्मिन्नात्र संशयः ॥ ३८ ॥.. इति श्रीबृहन्नीलतन्त्रे भैरव भैरवीसंवादे (महाकालीमन्त्र-तत्पुरश्च- रणादिप्रयोग-वीरसाधननिरूपणं ) त्रयोदशः पटलः ॥ १३ ॥ - अथ चतुर्दशः पटलः । श्रीभैरव उवाच । अथ वक्ष्ये महादेवि कामाख्यामत्रमुत्तमम् । कामाख्यापञ्चमूर्तीनां रूपकं पञ्चभैरव(म्) ॥ २ ॥<noinclude></noinclude> n6r2uhq7wutlgxp04ufzq3ohrlnnsm2 104 122994 346416 331556 2022-08-21T05:18:03Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>बृहन्नीलतन्त्रम् । कामस्थं काममध्यस्थं कामोदरपुटी(ह्र कृ)तम् । कामेन कामयेत् कामी कामं कामेन कामयेत् ॥ २ ॥ ज्येष्ठं तु व्यञ्जनं ब्रह्मा अपरः शक्र उच्यते । प्रथमं पुरतः कुर्यात् संसक्तं वसुधामयम् ॥ ३ ॥ प्रजापतिस्तथा शक्रबीजसंस्थाक्षिसंयुतम् । चन्द्रार्धसहितं बीजं कामाख्यायाः प्रचक्षते ॥ ४ ॥ इदं धर्मप्रदं काममोक्षा(र्थी र्थ)संप्रदायकम् । इदं रहस्यं परममन्यतस्तु सुदुर्लभम् ॥ ५ ॥ स्तुत्यमिदं यः शृणुयाद् गुरुवक्त्राद् वरोत्तमम् । स कामान् निखिलान् प्राप्य परे लोके महीयते ॥ ६ ॥ कालीतत्रस्य मन्त्रस्य यथापूर्वं मयोदितम् । मण्डलं प्रतिपत्त्या तु पर्याय आलयस्य च ॥ ७ ॥ स एव प्रथमः कार्यः शिलायां पुष्पचन्दनैः । पात्रादीनां प्रतिष्ठार्थ तथैवात्रापि योजयेत् ।। ८ ॥ तत्र ताः सकलाः ग्राह्या आसनादेश्च पूजनम् । प्रथमं भासकरायार्ध्यं प्रदद्याच्श्वेतसर्षषेः ॥ ६ ॥ रक्तचन्दनपुष्पौश्च सगणाय महात्मने । आसनार्चनशेषे तु पीठोक्ताः सर्वदेवताः ॥ १० ॥ पीठनाम्ना तु संपूज्य मण्डलस्य तु मध्यतः । ध्यानस्वरूपं भिन्नं तु महाकाल्या वरानने ॥ ११ ॥ कामाख्यासर्वसाम्ये तु महामायास्तवोद्गतम् । योगिनीस्तु चतुःष्षष्टिं पूजयेत् परमेश्वरि ॥ १२ ॥ गुहं मनोभ(वो?वं) देवि महोच्छ्वासां तथा सखीम् । अनन्तरं पूजयेत्तु दिक्पालांश्च नवग्रहान् ॥ १३ ॥<noinclude></noinclude> r3wwmc868muts4tohd21oj6foup41cw 104 122996 346417 331558 2022-08-21T05:42:05Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>चतुर्दशः पटलः । रूपतस्तान् समुद्दिश्य पूजयेत् स गणाधिपे । पूर्वद्वारे गणपतिं प्रथमं पूजयेच्शिवे ॥ १४ ॥ नन्दिनं च हनूमन्तं पश्चिमद्वारि पूजयेत् । भृङ्गी चोत्तरतः पूज्यो महाकालस्तु दक्षिणे ॥ १५ ॥ एते मम द्वारपालास्तव द्वारे प्रपूजयेत् । पात्रामृतीकृतवि(धौ?धिं) कुर्याद्वै काममुद्रया ॥ १६ ॥ भूतापसरणं कुर्यात् पूर्वं तालत्रयेण तु । वामहस्ते दक्षिणेन पाणिना तालमाचरेत् ॥ १७ ॥ हूँहूँ फडिति मन्त्रेण वेतालादींश्च सर्पयेत् । अत्रोक्तेन स्वरूपेण प्राणायामान्तमाचरेत् ॥ १८ ॥ स्थापयेत् प्रथमं देवीं मूलमन्त्रेण पूजकः । मधुक्षीराज्यदधिभिर्गोमूत्रीमयैस्तथा ॥ १६ ॥arina रत्नोदकैः शर्करादिगुडरत्नकुशोदकैः । सितसषपमुद्गाभ्यां तिलक्षीरैस्तथा यवैः ।। २० ॥ रक्तचन्दनपुष्पैश्च दूर्वागोरोचनायुतैः । नवभिर्वितरेदर्ध्यं शिलाया योनिसन्निधौ ॥ २१ ॥ आसनं पाद्यमर्घ्यं च तत आचमनीयकम् । मधुपर्कं स्नानजलं वस्त्रं चन्दनभूषणे ॥ २२ ॥ पुष्पं धूपं च दीपं च नेत्राञ्जनमतः परम् । नैवेद्याचमनीये तु प्रदक्षिणानमस्कृती ॥ २३ ॥ एते षोडश निर्दिष्टा उपचारास्तु सुन्दरि । आवाहयेद् महादेवि गायत्र्या कामरूपया ॥ २४ ॥ तामेवं विद्धि बेतालगुह्यदैवतभैरवैः । कामाख्ये त्वमिहागच्छ यथावन्मम संनिधौ ॥ २५ ॥ : ॥२<noinclude></noinclude> 24hxabggy15lzqfbp8ppaupmsorr3mv 104 122998 346418 331560 2022-08-21T05:44:23Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>१६८ बृहन्नीलतन्त्रम् । पूजाकर्मणि सान्निध्यमिह कल्पय कामिनि । पूजावसाने च बलिं देवीप्रीत्यै निवेदयेत् ॥ २६ ॥ रुद्राक्षमालया जप्यमाधायैव समापयेत् । त्र्यक्षरैर्मूलमन्त्रस्य त्रिरावृत्तैः प्रपूजयेत् ॥ २७ ॥ महाकाल्याः षडङ्गानि स्वाङ्गानामन्तरे तथा । नीलमन्त्रस्य मन्त्रस्य कराङ्गन्यासयोश्च ये ॥ २८ ॥ स्वरैः प्रोक्ता महादेवि सार्धचन्द्रैः सबिन्दुकैः । मूलमन्त्राद्यक्षराभ्यां युगपद्भुवि योजयेत् ॥ २६ ।। कनिष्ठादिक्रमेणैव खङ्गन्यासं समाचरेत् । अङ्गन्यासकरन्यासौ कृत्वा पश्चात्तु साधकः ॥ ३० ॥ हृच्छिरस्तु शिखा वर्म नेत्रास्योदरपृष्ठतः । बाह्वोः पार्श्वयोर्जङ्घयोः पादयोश्चापि विन्यसेत् ॥ ३१ ॥ अभयं वरदं हस्तमक्षमालां सुरेश्वरि । पूजयेच्च शिवं सूर्यं शिवाश्चन्द्रकलास्तथा ॥ ३२ ।। रक्तपद्मं शरं चैव लोहितं ब्रह्मपुत्रकम् । मनोभवशिलां तत्र शक्तिहस्तां सुमध्यमाम् ॥ ३३ ।। देव्याः प्रपूजयेद् भक्तः करवालं च पार्श्वतः । पीठाधिदेवतास्तत्र यजेत् कामेश्वरी शुभाम् ॥ ३४ ।। त्रिपुरां पूजयेन् मध्ये पीठे प्रत्यधिदेवताम् । शारदां च महोच्छ्वासां मध्य एवं प्रपूजयेत् ।। ३५ ॥ चण्डेश्वरी महादेवी देव्या निर्माल्यधारिणी । योनिमुद्रा समाख्याता निर्माल्यस्य विसर्जने ॥ ३६ ॥ इदं द्रव्यं तु सिन्दूर अङ्गरागं तु कुङ्कुमैः । इति योऽत्र मया प्रोक्तो विशेषः परिपूजने ॥ ३७ ॥<noinclude></noinclude> j5ksugu5mcb7h8rfn4ur8r26509mlny 104 123000 346419 331562 2022-08-21T05:46:26Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>१६६ चतुर्दशः पटलः । एतैर्विशेषैः सहितं महादेव्याः प्रपूजने । सर्वं कल्पं समासाद्य कालिकां परिपूजयेत् ॥ ३८ ॥ मनोभवगुहामध्ये स याति परमां गतिम् । ब्रह्माणी चण्डिका रौद्री गौरीन्द्राणी तथैव च ॥ ३६ ॥ कौमारी वैष्णवी दुर्गा नारसिंही च कालिका । चामुण्डा शिवदूती च वाराही कार्तिकी तथा ॥ ४० ॥ माहेश्वरी शङ्करी च जयन्ती सर्वमङ्गला । काली (क)पालिनी मेधा शिवा शाकम्भरी तथा ॥ ४१ ॥ भीमा शान्ता भ्रामरी च रुद्राणी चाम्बिका तथा । क्षेमा धात्री तथा स्वाहा स्वधाऽपर्णा महोदरी ॥ ४२ ॥ घोररूपा महाकाली भद्रकाली भयङ्करी । क्षेमङ्करी चोग्रचण्डा चएडोग्रा चण्डनायिका ।। ४३ ॥ चएडा चण्डवती चण्डी महाप्रियङ्करी तथा । बलविकरणी देवी बलप्रमथनी तथा ॥ ४४ ।। मनोन्मथनी चैव हि सर्वभूतस्य दमनी । उमा तारा महानिद्रा विजया च जया तथा ॥ ४५ ।। पूर्वोक्ताः शैलपुत्र्याद्या योगिन्यष्टौ तथा क्रमात् । ताभिराभिश्च सहिताश्चतुष्पष्टिं च योगिनीः ॥ ४६ ।। पूजयेद् मण्डलस्या(न्ता न्तः) सर्वकामार्थसिद्धये । नानाविधं तु नैवेद्यं पानं पायसमेव च ॥ ४७ ॥ मोदकापूपपिष्टादि देव्यै सम्यक् प्रदापयेत् । एवं तु पूजयेद् देवी कालिकां कामदायिनीम् ॥ ४८ ।। भक्तियुक्तो नरो भूत्वा सर्वान् स लभते प्रियान् । महोच्छ्वासा महादेवी महामाया तु सा स्मृता ॥ ४६ ॥<noinclude></noinclude> npodyto5shs7uukrf1a709tbwzg7wm6 104 123002 346420 331564 2022-08-21T05:49:54Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>१७० बृहन्नीलतनम् । कालिकातन्त्रमन्त्रेण संपूज्य योनिमण्डले । तदेव मण्डलं चास्या ह्यङ्गन्यासं तदेव च ॥ ५० ॥ स एव पूजापर्यायस्तध्यानं सैव देवता । मण्डलादि विसर्गान्तं महामायाः प्रपूजने ॥ ५१ ॥ यत् प्रोक्तं तेन तां देवीं महोच्छ्वासां तु मण्डले । स्नानपूर्वं पूजयेत् तु मध्वाज्यादिभिरासवैः ।। ५२ ।। शृणुष्वेकमनाः कान्ते त्रिपुरायाः प्रपूजनम् । एतस्या मूलम(त्रेण?त्रं तु) पूर्वमुत्तरतन्त्रके ॥ ५३ ॥ वाग्भवं कामबीजं च डामरं चेति तत्त्रयम् । सर्वधर्मार्थकामादिसाधनं कुण्डलीयुतम् ॥ ५४ ।। त्रीण्यस्याः पूजने दद्यात् स्वर्गा(?)ध्याता महेश्वरी । त्रिपुरेति ततः ख्याता कामाख्या कामरूपिणी ।। ५५ ।। तस्यास्तु स्नापनं यादृङ् महाकाल्याः प्रकीर्तितम् । तेनैव स्नापनं कुर्याद् मूलमन्त्रेण साधकः ॥ ५६ ॥ त्रिकोणमण्डलं चास्यास्त्रिपुरं च त्रिरेखकम् । मन्त्रस्तु त्र्यक्षरं ज्ञेयं तथा रूपत्रयं ततः ॥ ५७ । त्रिविधा कुण्डलीशक्तिस्त्रिदेवानां च भूतये । सर्वं त्रयं त्रयं यस्मात् तस्मात् सा त्रिपुरा मता ॥ ५८ ।। उदीच्याद्यथ पू(र्णा र्वा)न्ता रेखाः कार्यास्तु मण्डले । त्रिस्त्रिरेखास्तु कर्तव्याः स्युः पुनः पुष्पचन्दनैः ॥ ५६ ॥ ऐशान्याद्यथ नैऋत्यां यन्त्रं कुखाञ्ज(सो)ल्लिखेत् । नैर्ऋत्यां चैव वायव्यां तत ऐशान्यगाः पुनः ।। ६० ।। एवं त्रिकोणं विलिखेद् मण्डलस्यान्तरे पुनः । ऐशान्यां या तु देवेशि सा शक्तिः परमेश्वरी ॥ ६१ ।।<noinclude></noinclude> pi2zxxdqqsnirgfkvg3qepc1pgnd0rl 104 123004 346421 331566 2022-08-21T05:51:35Z Shardashah 5308 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Shardashah" /></noinclude>१७१ पञ्चदशः पटलः । एवं क्रमेण देवेशि वेतालादीन् प्रपूजयेत् । 500- - इति श्रीबृहन्नीलतत्रे भैरव भैरवीसंवादे (कामाख्यामत्र-त्रिपु. रामण्डलपूजादिनिरूपणं) चतुर्दशः पटलः ॥ १४ ॥ अथ पञ्चदशः पटलः । श्रीभैरव उवाच । अथ वक्ष्ये महेशानि साधनस्थानमुत्तमम् । यत्र जप्तं महेशानि हठात् सिद्धिप्रदायकम् ॥ १ ॥ दर्पणो देवि नाम्ना तु पर्वतः परमेश्वरि । कुबेरो यत्र वसति लोकपालैर्युतः शिवे ॥ २ ॥ रोहितो मध्यदेशे तु तस्मिन्नास्ते महेश्वरि । रक्तवर्णो महेशानि लोहाकृतिरिवापरः ॥ ३ ।। पर्वतस्य महेशानि माहात्म्यात् स्वर्गतिं गतः । हिमालयेन सदृशः सर्वकर्मसुसाधकः ॥ ४ ॥ समुत्पन्नं तु लोहित्यं सर्वैर्देवगणैर्हरिः । सर्वतीर्थोदकैः सम्यक् स्नापयामास तं सुतम् ॥ ५ ॥ तस्य स्नानात् महेशानि पापदर्पस्य पाटनात् । तेनायं दर्पणो नाम सर्वैर्देवगणैः कृतः ॥ ६ ॥<noinclude></noinclude> 2p0x3w08rztcjk9h3litmhv3iv5mroz 104 124896 346500 339214 2022-08-21T09:30:26Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Shubha" /></noinclude> विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>नृपं कठोरव्रतचर्यया कृशं समाहिता सा नरनाथसुन्दरी | निशातशाणोल्लिखितं समन्वगात्यमेव माणिक्यमतीष निर्मला ॥ ४६ मृगाङ्क चूडस्य किरीटनिम्नगातरंगवातैरिव वारितश्रमा | उपाचरत्सम्यगसो नराधियं स्वहस्तलिप्तेश्वरमन्दिराजिरा ॥ ४७ ॥ तथाविधायाः सदृशं यदुन्नतेर्मतं यदौदार्यधनस्य श्वेतसः । सदद्विकन्यादयितस्य पूजने जितेन्द्रियः कल्पयतिस्म पार्थिवः ॥४८ इति क्षितीन्द्रश्चिरमिन्दुशेखरप्रसादनाय व्रतमुग्रमाश्रितः । कदाचिदाकर्णयतिस्म भारत प्रभातपूजासमये नमश्चरोम् ॥ ४९ अलं चुलुक्याक्षतिपालमण्डन श्रमेण विश्राम्यत कर्कशं तपः । कमध्यपूर्वं त्वाये पार्वतीपतिः प्रसादमारोहति भक्तवत्सलः ॥ ५० इयं त्वदीया दयिता भविष्यति क्षितीन्द्रपुत्रत्रितयस्य भाजनम् । चुलुक्यवंशः शुचितां यदर्जितैर्यशोभिरायास्यात मौक्तिकैरिव ॥५१ निधिः प्रतापस्य पदं जयश्रियः कलालयस्ते तनयस्तु मध्यमः । दिलीप मानवातमुखादि पार्थिव प्रथामतिक्रम्य विशेष मेष्यति ॥ ५२ । सुतद्वयं ते निजकर्मसंभवं मम प्रसादात्तनयस्तु मध्यमः । पथोनिधेः पारगतामापे श्रियं स दोर्बलाग्राम इवाहारष्यति ॥ ५३ गिरं निपीय श्रुतिशुक्तिमागतां सुधामिय व्योमपयोनिधोरेति । उदासमं ततः स शैत्यसंपर्कमिव न्यवेदयत् ॥ ५४ उदञ्चदानन्दजलपुतेक्षणस्ततः प्रमोदालसलोचनोत्पलाम् । स वल्लभामन्यपुरंधदुर्लभैर्गुणैरुपेतां गुणधानतोषयत् ॥ ५५ ॥ शनैर्षिधाय व्रतपारणाविधिं धनैः कृतार्थी कृतविप्रमण्डलः । अखण्ड सौभाग्यावेलासया पुनस्तया समं राज्यमुखेष्वरज्यत ॥ ५६ क्रमेण तस्यां कमनीयमात्मजं शुभे मुहूर्ते पुरुहूतसंनिभः |</poem> II. 49. शेषर Ms. -II. 50. कर्केसं Ms.<noinclude></noinclude> p5f92v4yo3h5chbod80a55gfxav1eku 104 124897 346474 339215 2022-08-21T08:58:08Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Shubha" /></noinclude>॥ अथ विक्रमाङ्कदेवचरितम् ॥<br> भुजप्रमादण्ड इवोर्ध्वगामी स पातु वः कंसरिपोः कृपाणः ।<br> यः पाञ्चजन्यप्रतिबिम्बभङ्गया धाराम्भस: फेनमिव व्यक्ति ॥ १ ॥<br> श्रीधानि दुग्धोदधिपुण्डरीके यश्चञ्चकतिमातनोति ।<br> नीलोत्पलश्यामलदेहकान्तिः स वोस्तु भूत्यै भगवान्मुकुन्दः ॥ २ ॥<br> वृक्षःस्थली रक्षतु सा जगन्ति जगत्प्रसूतेर्गरुडन्यजस्य |<br> श्रियोङ्गरामेण विभाध्यते या सौभाग्यहेनः कपट्टिके ॥ ३ ॥<br> एकः स्तनस्तु ङ्गतरः परस्य वार्त्तामिव प्रष्टुमगान्मुखाग्रम् ।<br> यस्याः प्रियार्धस्थितिमुद्द्दन्त्याः सा पातु वः पर्वतराजपुत्री ॥ ४ ॥<br> सान्द्रां मुदं यच्छतु नन्दको वः सोल्लासलक्ष्मीप्रतिबिम्बगर्भः ।<br> कुन्भजस्रं यमुनाप्रवाहसलीलराधास्मरणं मुरारेः ॥ ५ ॥<br> पार्श्वस्थपृथ्वीधरराज कन्याप्रकोप विस्फू जिसकातरस्य |<br> नमोस्तु ते मातरिति प्रणामाः शिवस्य संध्याविषया जयन्ति ॥ ६ ॥<br> यचांसि वाचस्पतिमत्सरेण साराणि लडधुं ग्रहमण्डलीय |<br> मुक्ताक्षसूत्रत्वमुपैति यस्याः सा सप्रसादास्तु सरस्वती वः ॥ ७ ॥<br> अशेषाधिनप्रतिषेधदक्षमन्त्राक्षतानामिव दिनखेषु ।<br> विक्षेपलीला करशीकराणां करोतु वः प्रीतिमिमाननस्य ॥ ८ ॥<br> अनभ्रवृष्टिः श्रवणामृतस्य सरस्वतीविभ्रमजन्मभूमिः ।<br> वैदर्भरीतिः कृतिनामुदेति सौभाग्यलाभप्रतिभूः पदानाम् ॥ ९ ॥<br> $4,<br> I. 6. पार्श्वपृथ्वी Ms.<br><noinclude></noinclude> bbsn1j5t99z832klz2xz8gkdbdpif49 346481 346474 2022-08-21T09:07:40Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Shubha" /></noinclude>{{Block center|<poem>॥ अथ विक्रमाङ्कदेवचरितम् ॥ भुजप्रमादण्ड इवोर्ध्वगामी स पातु वः कंसरिपोः कृपाणः । यः पाञ्चजन्यप्रतिबिम्बभङ्गया धाराम्भस: फेनमिव व्यक्ति ॥ १ ॥ श्रीधानि दुग्धोदधिपुण्डरीके यश्चञ्चकतिमातनोति । नीलोत्पलश्यामलदेहकान्तिः स वोस्तु भूत्यै भगवान्मुकुन्दः ॥ २ ॥ वृक्षःस्थली रक्षतु सा जगन्ति जगत्प्रसूतेर्गरुडन्यजस्य | श्रियोङ्गरामेण विभाध्यते या सौभाग्यहेनः कपट्टिके ॥ ३ ॥ एकः स्तनस्तु ङ्गतरः परस्य वार्त्तामिव प्रष्टुमगान्मुखाग्रम् । यस्याः प्रियार्धस्थितिमुद्द्दन्त्याः सा पातु वः पर्वतराजपुत्री ॥ ४ ॥ सान्द्रां मुदं यच्छतु नन्दको वः सोल्लासलक्ष्मीप्रतिबिम्बगर्भः । कुन्भजस्रं यमुनाप्रवाहसलीलराधास्मरणं मुरारेः ॥ ५ ॥ पार्श्वस्थपृथ्वीधरराज कन्याप्रकोप विस्फू जिसकातरस्य | नमोस्तु ते मातरिति प्रणामाः शिवस्य संध्याविषया जयन्ति ॥ ६ ॥ यचांसि वाचस्पतिमत्सरेण साराणि लडधुं ग्रहमण्डलीय | मुक्ताक्षसूत्रत्वमुपैति यस्याः सा सप्रसादास्तु सरस्वती वः ॥ ७ ॥ अशेषाधिनप्रतिषेधदक्षमन्त्राक्षतानामिव दिनखेषु । विक्षेपलीला करशीकराणां करोतु वः प्रीतिमिमाननस्य ॥ ८ ॥ अनभ्रवृष्टिः श्रवणामृतस्य सरस्वतीविभ्रमजन्मभूमिः । वैदर्भरीतिः कृतिनामुदेति सौभाग्यलाभप्रतिभूः पदानाम् ॥ ९ ॥</poem>}} $4, I. 6. पार्श्वपृथ्वी Ms.<noinclude></noinclude> 23mvnal8er0ev3qhizg1cils5lk96mc 346482 346481 2022-08-21T09:09:10Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Shubha" /></noinclude><poem>॥ अथ विक्रमाङ्कदेवचरितम् ॥ भुजप्रमादण्ड इवोर्ध्वगामी स पातु वः कंसरिपोः कृपाणः । यः पाञ्चजन्यप्रतिबिम्बभङ्गया धाराम्भस: फेनमिव व्यक्ति ॥ १ ॥ श्रीधानि दुग्धोदधिपुण्डरीके यश्चञ्चकतिमातनोति । नीलोत्पलश्यामलदेहकान्तिः स वोस्तु भूत्यै भगवान्मुकुन्दः ॥ २ ॥ वृक्षःस्थली रक्षतु सा जगन्ति जगत्प्रसूतेर्गरुडन्यजस्य | श्रियोङ्गरामेण विभाध्यते या सौभाग्यहेनः कपट्टिके ॥ ३ ॥ एकः स्तनस्तु ङ्गतरः परस्य वार्त्तामिव प्रष्टुमगान्मुखाग्रम् । यस्याः प्रियार्धस्थितिमुद्द्दन्त्याः सा पातु वः पर्वतराजपुत्री ॥ ४ ॥ सान्द्रां मुदं यच्छतु नन्दको वः सोल्लासलक्ष्मीप्रतिबिम्बगर्भः । कुन्भजस्रं यमुनाप्रवाहसलीलराधास्मरणं मुरारेः ॥ ५ ॥ पार्श्वस्थपृथ्वीधरराज कन्याप्रकोप विस्फू जिसकातरस्य | नमोस्तु ते मातरिति प्रणामाः शिवस्य संध्याविषया जयन्ति ॥ ६ ॥ यचांसि वाचस्पतिमत्सरेण साराणि लडधुं ग्रहमण्डलीय | मुक्ताक्षसूत्रत्वमुपैति यस्याः सा सप्रसादास्तु सरस्वती वः ॥ ७ ॥ अशेषाधिनप्रतिषेधदक्षमन्त्राक्षतानामिव दिनखेषु । विक्षेपलीला करशीकराणां करोतु वः प्रीतिमिमाननस्य ॥ ८ ॥ अनभ्रवृष्टिः श्रवणामृतस्य सरस्वतीविभ्रमजन्मभूमिः । वैदर्भरीतिः कृतिनामुदेति सौभाग्यलाभप्रतिभूः पदानाम् ॥ ९ ॥</poem> $4, I. 6. पार्श्वपृथ्वी Ms.<noinclude></noinclude> 44mea6fidcwjzk51mxzstesgk1ikqat 346483 346482 2022-08-21T09:09:59Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Shubha" /></noinclude>==॥ अथ विक्रमाङ्कदेवचरितम् ॥== <poem>भुजप्रमादण्ड इवोर्ध्वगामी स पातु वः कंसरिपोः कृपाणः । यः पाञ्चजन्यप्रतिबिम्बभङ्गया धाराम्भस: फेनमिव व्यक्ति ॥ १ ॥ श्रीधानि दुग्धोदधिपुण्डरीके यश्चञ्चकतिमातनोति । नीलोत्पलश्यामलदेहकान्तिः स वोस्तु भूत्यै भगवान्मुकुन्दः ॥ २ ॥ वृक्षःस्थली रक्षतु सा जगन्ति जगत्प्रसूतेर्गरुडन्यजस्य | श्रियोङ्गरामेण विभाध्यते या सौभाग्यहेनः कपट्टिके ॥ ३ ॥ एकः स्तनस्तु ङ्गतरः परस्य वार्त्तामिव प्रष्टुमगान्मुखाग्रम् । यस्याः प्रियार्धस्थितिमुद्द्दन्त्याः सा पातु वः पर्वतराजपुत्री ॥ ४ ॥ सान्द्रां मुदं यच्छतु नन्दको वः सोल्लासलक्ष्मीप्रतिबिम्बगर्भः । कुन्भजस्रं यमुनाप्रवाहसलीलराधास्मरणं मुरारेः ॥ ५ ॥ पार्श्वस्थपृथ्वीधरराज कन्याप्रकोप विस्फू जिसकातरस्य | नमोस्तु ते मातरिति प्रणामाः शिवस्य संध्याविषया जयन्ति ॥ ६ ॥ यचांसि वाचस्पतिमत्सरेण साराणि लडधुं ग्रहमण्डलीय | मुक्ताक्षसूत्रत्वमुपैति यस्याः सा सप्रसादास्तु सरस्वती वः ॥ ७ ॥ अशेषाधिनप्रतिषेधदक्षमन्त्राक्षतानामिव दिनखेषु । विक्षेपलीला करशीकराणां करोतु वः प्रीतिमिमाननस्य ॥ ८ ॥ अनभ्रवृष्टिः श्रवणामृतस्य सरस्वतीविभ्रमजन्मभूमिः । वैदर्भरीतिः कृतिनामुदेति सौभाग्यलाभप्रतिभूः पदानाम् ॥ ९ ॥</poem> $4, I. 6. पार्श्वपृथ्वी Ms.<noinclude></noinclude> taa6rpteznrmrs0nvfu9sj4jk5sfzxj 104 126631 345829 344363 2022-08-20T12:01:10Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" /></noinclude>उल्काद्भुतावर्त्तः । सव्यापसव्यं विहितान्तनादा सा हन्ति दीप्ताकुलजाबलाङ्गलान् ॥ मयूरचित्रे । उल्का ज्वलन्ती यदि रेणुरूपा सधृभ्रदण्डा पृथुतालमात्रा । सव्यापसव्यं विकृता सधूमा निहन्ति दस्यून् कुनृपाननेकान् ॥ पराशरः । सधूमा स्वरनिर्ह्नादिनी व्यभ्रेऽतिचण्डनिर्घाता नैर्ऋतीं दिशमभिपतेत् ज्वलन्ती तालमात्रा सधूमदण्डा हन्याद्रक्षः पिशाचदस्यून् कुराज्ञश्च । गार्गीये । पूर्वरात्रे तथोलका चेदादित्यपथमाश्रिता । पश्चिमाऽभिमुखी याति मध्यं गत्वा विशीर्यते ॥ तदा शस्येषु नष्टेषु दुर्भिक्षमचिराद्भवेत् । मयूरचित्रे तु । पर्वरात्रे तु सम्भूता आदित्यपथमाश्रिता ॥ पश्चिमाभिमुखी याति मध्ये चैव विशीर्यते । निष्पन्नेष्वपि शस्येषु तदा दुर्भिक्षमादिशेत् ॥ मानुषाश्च विपद्यन्ते समृद्धाश्च कुटुम्बिनः । पराशरः । यत्रातिमात्रज्वालाङ्गारकणानि चोद्वमन्ती भृशं स्तनयित्नुमत्यभिपतेत् तत्राचिरात् परचक्रम् । मयूरचित्रे।| यदा महोल्का निपतेत् सधूमा घोरेण रूपेण च सस्फुलिङ्गा । अङ्गारवर्ष विपुलं सृजन्ती भयाय सा शंसति पार्थिवानाम् ॥ अभीक्ष्णमुल्का निपतन्ति यत्र स्फुलिङ्गयुक्ताश्च नभःस्थलान्ताः। विनाशमाहूर्नृपतेस्तदानीं यथाऽऽह गर्गौ हरभाषितानि ॥<noinclude></noinclude> dx8nl8uqgpmvm3p7b7w1w1wa0ih7no6 104 126632 345861 344364 2022-08-20T12:10:04Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" /></noinclude>अद्भुतसागरे उल्कावर्षो यदि भवेच्छिलावर्षसमन्वितः । योधमुख्यसहस्राणां भूमिः पास्यति शोणितम् ॥ आदिपर्वणि गरुणेन गजकच्छपभक्षणनिमित्तम् । "पतुरुल्काः सहस्रशः” । तथा । मौशले वृष्णिवंशक्षयनिमित्तम् । "उल्काश्चाङ्गारवर्षिण्यः प्रपेतुर्गगनाद्भुवि" । पराशरः । या चावनिमभिपत्याशु पुरुषमात्रमभिज्वलेत् सा पञ्चमासाभ्यन्तरादन्यभूपतिकारिणी स्यात् । या च निपत्याङ्गारमिवाभासेन्मुहुरन्तर्दशरात्रीः साऽन्यमवनिपतिमधिकुर्यात् । पद्मपुराणे तारकामययुद्धे देवानां पराजयनिमित्तम् । पेतुरुल्काः सहस्राणि निपेतुः खचराणि च । पराशरः । तथा सुमहती सधूमज्वाला तारागणानुसृता यमभिप्रायात् तमपसव्यतः प्रतिलोमं वाऽऽगच्छेत् तं हन्यात् । अथोल्काया अधोमुखादिपतनफलं बार्हस्पत्ये । अधोमुखो नृपं हन्याद्राह्मणानूर्ध्वगामिनी । तिर्यगाराजपत्नीश्च श्रेष्ठिनः प्रतिलोमिनी ॥ वराहसंहितायाम् । हन्त्यधोमुखी नृपान् ब्राह्मणाँस्तथोर्ध्वगा। तिर्यगानृपाङ्गानाः श्रेष्ठितः प्रतीपगा । अथ वर्णफलं गार्गीये । यदा विनिपतन्त्युल्काः कुन्देन्दुरजतप्रभाः । राजा विजयमाप्नोति सुभिक्षेक्षेम एव च ॥ ३० अ. ३५ लो । १ अ. ३ श्लो. ।<noinclude></noinclude> etxiviftb3xhkwiaqr8l0afddnw04zo 104 126634 345882 344366 2022-08-20T13:50:57Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" /></noinclude>अद्भुतसागरे यदुक्तं गार्गीये । श्वेता च सस्फुलिङ्गोल्का ब्राह्मणानां भयावहा । क्षत्रियाणां तु संरक्ता वैश्यानां पीतवर्णिका ॥ कृष्णा सधूमा शूद्राणां भयमाख्याति दारुणम् । मयूरचित्रे तु । रजउल्कापातविद्युद्दिग्दाहाः प्रभवन्ति चेत् । श्वेताः पीतास्तथा रक्ताः कृष्णा विप्रादिनाशनाः ॥ अनुवर्णं क्रमेणोक्ता यथा गर्गेण भाषितम् । अथ दिक्फलं वराहसंहितायाम् । उत्तरदिगादिपतिता विप्रादीनामनिष्टदा रूक्षा । स्निग्धा खण्डा ऋज्वी नीचोपगता च तद्वृद्द्यै ॥ वटकणिकायां तु । उदगादिषु विप्रादीन् सितरक्तसुवर्णकृष्णवर्णाश्च । घ्नन्तीति सम्बन्धः । पराशरास्तु । श्वेतरक्तपीतकृष्णवर्णाः सौम्यादिदिगनुगामिन्यो ब्राह्मणादिवर्णघातायान्यवर्णाऽन्यदिशमभिपतन्त्युभयवर्णमभिहन्यात् । आदित्यचन्द्राभिमुखाद्युल्कापातफलं गार्गीये । आदित्याभिमुखी या च उल्का पतति दारुणा । पराशरस्तु । महती चोज्ज्वलन्ती तिर्यक् सूर्यमभिद्रवेद्वधाय राज्ञ : । मयूरचित्रे । आदित्याभिमुखी चोल्का पतन्ती दारुणा मता । शशाङ्गाभिमुखी यत्र पतत्युल्का सुदारुणा ॥ करोति द्विजपीडाश्च पुरोहितवधं तथा ।<noinclude></noinclude> 0omxg4cydnxpnhddo7tjmj8wmr7517n 104 126635 345879 344367 2022-08-20T13:16:17Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" /></noinclude>उल्काद्भुतावर्त्तः । विष्णुधर्मोत्तरे । दिवोल्का चन्द्रार्कविनिर्गता उद्योतिनी अतिस्थूला सस्फुलिङ्गा तथोर्ध्वगा राजमृत्यवे स्यात् । अथ ग्रहनक्षत्रपीडाकृदुल्काफलं मयूरचित्रे । ग्रहर्क्षसोमसूर्येषु पतत्युल्का भयावहाः । कास्यपः । नक्षत्राणि ग्रहाश्चैव उल्कया ध्वस्तधूपिताः । तद्देशनाथनाशाय लोकानां संक्षयाय च ॥ पराशरस्तु । सूर्यमेव चेदभिहत्योल्का याम्यां दिशमभिपतेद्राज्ञो वधाय । पराशरः । या चार्कचन्द्रयोरग्रतो निपतेन्नृपतिजयमविजयं च पृष्ठतः। वराहसंहितायाम् । पौरेतरघ्नमुल्काऽपसव्यकरणं दिवाकरहिमांश्वोः । उल्का शुभदा पुरतो दिवाकरविनिःसृता यातुः ॥ आदित्यमण्डलादुल्कपातोऽतीव भयावहः । तथा च भीष्मपर्वणि कुरुक्षयनिमित्तम् । “पपात महती, चोल्का मध्येनादित्यमण्डलात्" । द्रोणपर्वणि द्रोणवर्धनिमित्तम् । “पपात महती चोल्का आदित्यान्निःस्वनत्युत” | स्कन्दपुराणे लोकोद्वेगनिमित्तम् । दिवाकरात् कबन्धाङ्गात् पेतुरुल्काः समन्ततः । चन्द्रविम्बविनिःसृताऽपि दोषावहा भवति । वराहसंहितायाम् । संस्पृशती चन्द्रार्कौ तद्विम्बविनिःसृता सभूकम्पा । ११२ अ. ९१ श्लो. । १९२ अ. १८ श्लो. तत्र 'निश्चरन्त्युत' इति पाठः ।<noinclude></noinclude> p741dpivfzvsth1uay4vju1czx0d59g 104 126636 345877 344368 2022-08-20T12:36:38Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" /></noinclude>अद्भुतसागरे परचक्रागमनृपभयदुर्भिक्षावृष्टिभयजननी । हरिवंशे बाणपराजयनिमित्तम् । "सूर्य भित्वा महोल्का च पपात धरणीतले” * । आश्वमेधिके सैन्धवपराजयनिमित्तम् । "उल्काश्च जघ्निरे सूर्यं विकीर्यन्त्यः समन्ततः”* । शल्यपर्वणि कौरवक्षयनिमित्तम् । "सदण्डा: सोल्मुका राजन् कोर्यमाणाः समन्ततः । उल्का: पेतुर्दिवो भूमावाहत्य रविमण्डलम् ॥ भीष्मपर्वणि कुरुक्षयनिमित्तम् । “पपात महती चोल्का प्राङ्खी भरतर्षभ । उद्यन्तं सूर्यमाहत्य व्यशीर्यत महास्वना” ” ॥ पराशरः । उदयेऽस्तमये भानुमुल्काऽऽहत्य समुच्छ्रिता । प्रज्वलन्ती तदा राजा क्षिप्रं शस्त्रेण हन्यते ॥ वराहसंहितायाम् । दिवसकरमुदयसंस्थितमुल्काशनिविद्युतो यदा हन्युः । नरपतिमरणं विद्यात् तदाऽन्यराष्ट्रप्रतिष्ठां च ॥ अथ चन्द्र पीडाकृदुल्काफलम् । पद्मपुराणमत्स्यपुराणयोर्हिरण्यकशिपुत्रधनिमित्तम् । उल्काः प्रज्वलिताश्चन्द्रे विचरन्ति यथासुखम् । गार्गीये । चन्द्रमण्डलगा या च पावकार्चिः प्रभाऽथ वा । उल्का विनिपतेत् तत्र युवराजवधं वदेत् ॥ ११६ अ. २१ श्लो. । ७७ अ. १६ श्लो. । ११ अ. १५ श्लो. । तत्र 'सदण्डशूला दीप्ताग्रा दीर्यमाणाः समन्ततः । उल्का भूमिं दिवः पेतुराहत्य रविमण्डलम्' एवमुपलभ्यते । १० अ. ३८ श्लो. ।<noinclude></noinclude> imlwabzecge6pqtagwbx5ylyotbstsf 104 126637 345875 344369 2022-08-20T12:30:04Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" /></noinclude>उल्काद्भुतावर्त्तः । पराशरः । चन्द्रमसमभिहन्यादभियाक्कुर्वधाय च । सूर्ये नागराणां तयोरेवान्तरा चंद्रजेद्यायिनागरसंधानय- इति । वराहसंहितायां तु । उल्कया यदा शशी ग्रस्त एव हन्यते । हन्यते तदा नृपो यस्य जन्मनि स्थितः ॥ जन्मनि जन्मराशावित्यर्थः । पराशरः । उपरक्तं चन्द्रमसमभिदध्यादभियोक्तुर्वधाय । "गृहीतो राहुणा चन्द्र उल्काभिरभिहन्यते" । पराशरः । पीताऽरुण नीलासितरक्ता वा सस्फुलिङ्गाङ्गारार्चिर्वाऽर्कमिन्दुपुद्यन्तमभिघ्नती प्रवरनरपतिविनाशिनी स्यात् । मत्स्यपुराणे हिरण्यकशिपुवधनिमित्तम् । वरासंहितायाम् । उदये घ्नती रवीन्दू पौरेतरमृत्यवेऽस्ते वा । बृहद्यात्रायाम् । लग्नेऽर्केन्दू निघ्नती शास्ति पौरान् उल्का हन्याद्या तु पौरग्रहाँश्च । यातुः शस्ता समृता वा ध्रुवर्क्षे नेष्टाऽतोऽन्या धूमिनी या न रूक्षा ॥ भौमघातफलं गागीये । यदा तु निपतन्त्युल्का हन्यादङ्गारकं ग्रहम् । तदा सेनापतिवधं शस्त्रकोपं च निर्दिशत् ॥ मयूरचित्रे । निपतन्ती यदा चोल्का निहन्त्यङ्गारकं ग्रहम् । सेनापतिवधं ब्रूयाच्छाग्निभयमेव च ॥ बुधघातफलं गार्गीये । यदा बुधं तापयन्ती उल्काज्वलनसन्निभा । १६३ अ. ४२ श्लो. ।<noinclude></noinclude> 5dn0lhfx3qnb9ez5hbkkhe0yoq6j7v6 104 126638 345866 344370 2022-08-20T12:17:18Z Sumanta Pramanik1 7729 /* शोधितम् */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="Sumanta Pramanik1" /></noinclude>अद्भुतसागरे तदा कुमारमरणं ज्ञेयं देशस्य पीडनम् ॥ मयूरचित्रे । बुधं सन्तापयत्युल्का ज्वालामालासमाकुला । कुमारमरणं ब्रूयाद्भृपपीडा च सम्भवेत् बृहस्प्रतिघातफलं गार्गीयमयूरचित्रयोः । बृहस्पतिं देवगुरुं यचुल्का परितापयेत् । पुरोहितवधं ब्रूयात् पीड्यन्ते च द्विजातयः ॥ भार्गवघातफलं गार्गीये । भार्गवं तापयन्ती सा तत्र राजवधं वदेत् । मयूरचित्रे । भार्गवं तापयन्ती सा महाराजभयावहा । शनैश्चरघातफलं मयूरचित्रे । निपतन्ती यदा चोल्का दीप्ता हन्ति शनैश्वरम् । तदा नायक मुख्यानां गार्गीया ब्रुवते फलम् ॥ नाये । यदा रविसुतं दीप्ता उल्का हन्ति शनैश्चरम् । तदा नायक मुख्याँश्च बलाध्यक्षाँश्च पातयेत् ॥ अथ नक्षत्रघातफलं वराहसंहितायाम् । भाग्यादित्यधनिष्ठामूलषूल्काहतेषु युवतीनाम् । उम्रक्षत्रिय पीडा पुष्यानिलविश्वदेवेषु ॥ ध्रुवसौम्येषु नृपाणामुग्रेषु सवारुणेषु चौराणाम् । क्षिप्रेषु कलाविदुषां पीडा साधारणे च हते ॥ जन्मनक्षत्रघातफलं गार्गीये । यस्य राज्ञस्तु नक्षत्रमुल्कया प्रतिहन्यते । स राजा नश्यति क्षिप्रं यदि शान्तिं न कारयेत् ॥ * विप्रक्षत्रिय इति अ. ।<noinclude></noinclude> mhkfykkuppwgqt8uwooapa7f06p3hpe 106 126680 345886 344590 2022-08-20T21:17:31Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[अनुक्रमणिका:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf]] पृष्ठं [[अनुक्रमणिका:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf]] प्रति स्थानान्तरितम्: Source file moved proofread-index text/x-wiki {{:MediaWiki:Proofreadpage_index_template |Type=book |Title=Nārāyaṇīyam with Bhaktapriyā commentary |Language=sa |Volume= |Author=Nārayaṇabhaṭṭa & Deśamaṅgalavarya |Co-author1= |Co-author2= |Translator= |Co-translator1= |Co-translator2= |Editor=T.G. Gaṇapati-Śāstrī |Co-editor1= |Co-editor2= |Illustrator= |Publisher=Travancore State Government |Address=Travancore Government Press |Year=1912 |Key= |ISBN= |DLI= |IA=https://archive.org/details/TSS018NarayaniyamWithBhaktapriyaCommentaryTGSastri1912_201809 |NLI= |Source=pdf |Image=1 |Progress=OCR |Pages=<pagelist /> |Volumes= |Remarks= |Notes= |Width= |Css= |Header= |Footer= }} [[वर्गः:Sanskrit literature]] pw6eudn5zo4vuoikel3f1cpoijo1n21 104 126681 345888 344591 2022-08-20T21:18:29Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><center>TRIVANDRUM SANSKRIT SERIES.<br> NO. XVIII.<br> THE<br> NARAYANÎYA<br> OF<br> NARAYANA BHATTA<br> WITH THE COMMENTARY, BHAKTAPRIYA<br> OF<br> DESAMANGALA VARYA<br> EDITED BY<br> T. GANAPATI SASTRI<br> Curator of the Department for the publication of Sanskrit Manuscripts,<br> TRIVANDRUM.<br> PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT OF<br><br> HIS HIGHNESS THE MAHARAJAH OF TRAVANCORE.<br> <br> TRIVANDRUM.<br> PRINTED AT THE TRAVANCORE GOVERNMENT PRESS.<br> 1912.<br> (All Rights Reserved.) </center><noinclude></noinclude> kgwojbv6i24crl21r9bjs6cgujj0o0n 104 126682 345890 344592 2022-08-20T21:19:08Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><center>अनन्तशयसंस्कृतग्रन्थावलिः <br> ग्रन्थाङ्कः १८.<br> <br> नारायणीयं<br> नारायणप्रणीतं<br> देशमङ्गलवार्यकृतया भक्तप्रियाख्यव्याख्यया समेतं<br> संस्कृतग्रन्थप्रकाशनकार्याध्यलेण<br> त. गणपतिशास्त्रिणा<br> संशोधितम्<br> तच्च<br> अनन्तशयने<br> राजकीयमुद्रणयन्त्रालये<br> मुद्रयित्वा प्रकाशितम् ।<br> कोळम्यान्दाः १०८७, कैस्तान्दाः १९१२.</center><noinclude></noinclude> qvlhzi46bnl1d4fisuf3xmmict8ql49 104 126683 345892 344595 2022-08-20T21:19:33Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><center>PREFACE.</center><br> This stotra, Narayaniya, so called because of the deity Narayana<br> whom it extols as well as because it is composed by Narayana,<br> summarises, in order, the whole story of Srimad-Bhagavata. It consists<br> of 100 Dasakas (decades) of more or less 10 slokas each, and contains,<br> on the whole, 1036 slokas. This is not only an excellent stotra, in<br> itself, being an effusion of devotional sentiment, but also a Karya, on<br> account of its wealth of poetic merits. It is regarded in Kerala as much<br> a work of devotion as Srimad-Bhagavata, and the pious people make it<br> their duty to recite it daily with the utmost faith and reveronce. It<br> was thought advisable to publish a commentary also for the elucidation<br> of certain concise and abstruse portions. Hence the gloss of Desa-<br> mangala Varya is added to this. It is now issued in Devanagari<br> characters to secure wider circulation. The present edition of the text is<br> based on five manuscripts, and the commentary, on three manuscripts,<br> all obtained from the Palace Library.<br><br> The author of the work, Nárayana Bhatta was the son of a<br> Brahmin of Kerala, named Mátridatta. He was born in Mepputtar<br> Illam, in the village of Perumanam, near the temple of Tirundvd, on<br> the northern bank of the river, Nila, in North Malabar. He studied<br> Vyakarana and other subjects under one Achyuta Pisharodi. Tradition<br> has it that he was once attacked with rheumatism, and to get himself<br> freed from this dire disease he propitiated his favourite deity, Srikrishna<br> of Guruvayur composing in His honor a Dasaka of this work each day<br> and that he was completely cured of the disease. In course of times<br> his fame as a poet and an author grew high, and the excellence of his<br> works was recognized by all. Devanarayana, King of Ambalapuzha.<noinclude></noinclude> 2wpk2gpltfcxtc371nabp3b809nqdx2 104 126684 345894 344597 2022-08-20T21:19:46Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/४]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><center>ii</center> age. It was at his instance that he composed his masterpiece Pra-<br> kriyásarvasta. & voluminous Vakanna work, which is said to<br> have elicited unstiffed praise from the great Bhottoji Dikshita.<br> The following works are now known to have been written by the<br> author:----<br> 1 Narayaniya.<br> 2. Mânameyodaya.<br> 3. Prakriyâsarvasva.<br> 4. Dhâtukâvya.<br> 5. Ashtamichampukávya.<br> 6. Kailasasailavarnanâ.<br> 7. Kounteyushtaka.<br> 8. Ahalyasipamoksh..<br> 9. Commentury of the sloka ....' in Amaruka.<br> 10. Sürpanakhâpralâpa.<br> 11. Ramakatha.<br> 12. Dûtavákyaprabandha.<br> 13. Nilayanicharita.<br> 14. Nrigamokshaprabandha.<br> 15. Rajasayaprabandha.<br> 16. Subhadraharanaprabandha.<br> 17. Svahasudlhákara,<br> 18. Kotiyaviraha<br> Sangitaketusringâralilācharita.<br> It is traditionally known that the Kalidina on which the com-<br> position of Narayaniya was completed is indicated by the last werd<br> angudadan" in the book. This is about 1590 A.D., and the<br> date of the author is therefore conclusively fixed in the latter half of<br> the 16th century A.D.<br> Trivandrum.<br> T. GANAPATI SASTRI.<noinclude></noinclude> 5l5nbzoun8scqht3tljr67ukpuoldk1 345900 345894 2022-08-20T21:23:41Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><center>ii</center> age. It was at his instance that he composed his masterpiece Pra-<br> kriyásarvasta. & voluminous Vakanna work, which is said to<br> have elicited unstiffed praise from the great Bhottoji Dikshita.<br> The following works are now known to have been written by the<br> author:----<br> 1 Narayaniya.<br> 2. Mânameyodaya.<br> 3. Prakriyâsarvasva.<br> 4. Dhâtukâvya.<br> 5. Ashtamichampukávya.<br> 6. Kailasasailavarnanâ.<br> 7. Kounteyushtaka.<br> 8. Ahalyasipamoksh..<br> 9. Commentury of the sloka ....' in Amaruka.<br> 10. Sürpanakhâpralâpa.<br> 11. Ramakatha.<br> 12. Dûtavákyaprabandha.<br> 13. Nilayanicharita.<br> 14. Nrigamokshaprabandha.<br> 15. Rajasayaprabandha.<br> 16. Subhadraharanaprabandha.<br> 17. Svahasudlhákara,<br> 18. Kotiyaviraha<br> Sangitaketusringâralilācharita.<br> It is traditionally known that the Kalidina on which the com-<br> position of Narayaniya was completed is indicated by the last werd<br> angudadan" in the book. This is about 1590 A.D., and the<br> date of the author is therefore conclusively fixed in the latter half of<br> the 16th century A.D.<br> Trivandrum.<br> T. GANAPATI SASTRI.<noinclude></noinclude> ep6zqld6p2r4kuzywe6k27h5gfsgmel 345901 345900 2022-08-20T21:23:57Z Srkris 3283 /* Not proofread */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><center>ii</center> age. It was at his instance that he composed his masterpiece Pra-<br> kriyásarvasta. & voluminous Vakanna work, which is said to<br> have elicited unstiffed praise from the great Bhottoji Dikshita.<br> The following works are now known to have been written by the<br> author:----<br> 1 Narayaniya.<br> 2. Mânameyodaya.<br> 3. Prakriyâsarvasva.<br> 4. Dhâtukâvya.<br> 5. Ashtamichampukávya.<br> 6. Kailasasailavarnanâ.<br> 7. Kounteyushtaka.<br> 8. Ahalyasipamoksh..<br> 9. Commentury of the sloka ....' in Amaruka.<br> 10. Sürpanakhâpralâpa.<br> 11. Ramakatha.<br> 12. Dûtavákyaprabandha.<br> 13. Nilayanicharita.<br> 14. Nrigamokshaprabandha.<br> 15. Rajasayaprabandha.<br> 16. Subhadraharanaprabandha.<br> 17. Svahasudlhákara,<br> 18. Kotiyaviraha<br> Sangitaketusringâralilācharita.<br> It is traditionally known that the Kalidina on which the com-<br> position of Narayaniya was completed is indicated by the last werd<br> angudadan" in the book. This is about 1590 A.D., and the<br> date of the author is therefore conclusively fixed in the latter half of<br> the 16th century A.D.<br> Trivandrum.<br> T. GANAPATI SASTRI.<noinclude></noinclude> 5l5nbzoun8scqht3tljr67ukpuoldk1 345939 345901 2022-08-20T21:40:57Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ii age. It was at his instance that he composed his masterpiece Pra- kriyásarvasta. & voluminous Vakanna work, which is said to have elicited unstiffed praise from the great Bhottoji Dikshita. The following works are now known to have been written by the author:---- 1 Narayanîya. 2. Mânameyodaya. 3. Prakriyâsarvasva. 4. Dhâtukâvya. 5. Ashtamichampukávya. 6. Kailasasailavarnanâ. 7. Kounteyushtaka. 8. Ahalyasipamoksh.. 9. Commentury of the sloka ....' in Amaruka. 10. Sürpanakhâpralâpa. 11. Ramakatha. 12. Dûtavákyaprabandha. 13. Nilayanicharita. 14. Nrigamokshaprabandha. 15. Rajasayaprabandha. 16. Subhadraharanaprabandha. 17. Svahasudlhákara, 18. Kotiyaviraha Sangitaketusringâralilācharita. It is traditionally known that the Kalidina on which the com- position of Narayaniya was completed is indicated by the last werd angudadan" in the book. This is about 1590 A.D., and the date of the author is therefore conclusively fixed in the latter half of the 16th century A.D. Trivandrum. T. GANAPATI SASTRI.<noinclude></noinclude> a69evshv7iiyq16ap7ubhqrhpb2n3mq 104 126686 345898 344599 2022-08-20T21:20:26Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/६]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/६]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१६ सुभद्राहरणप्रबन्धः । १७ स्वाहासुधाकरम् । १८ कोटियविरहः -- सीकेशृङ्गारलीलाचरितम् । श्र नारायणीयस्यान्तिमपचे 'आयुरारोग्यसौख्यम्' इति पदेन तत्समाप्तिक- लिदिनसंख्या सूच्यत इति शिष्टोपदेशपरम्परा | सा च संख्या १७१२२१ • इत्येवंरूपा १५९० -तमः क्रैस्ताब्दो भवतीति स एव महाकवेर्नारायणभट्टस्य जीवितसमयो निश्चितः । अनन्तशयनम् . त. गणपतिशास्त्री.<noinclude></noinclude> 848uoln8kky45nsv4oynv5pj2d4gdaq 104 126687 345902 344600 2022-08-20T21:27:17Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/७]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१ दशके भगवन्महिमानुवर्णनम्, २ भगबहूपवर्णनं, भगवद्भक्त्युत्पत्त्यादिवर्णनं च. भक्तस्वरूपवर्णनं, प्रार्थना च. ३ 22 ७ >> प्रथमस्कन्धपरिच्छेद ४ अष्टाङ्गयोगवर्णनं, योगसिद्धिवर्णनं च. " विराट्पुरुषोत्पत्तिप्रकारवर्णन विराइदेहस्य जगदात्मत्व वर्णनम् हिरण्यगर्भोत्पत्तिवर्णनं, हिरण्यगर्थतपश्चरणवर्णनं, वैकुण्ठवर्णनं, भगवत्स्वरूपसाक्षात्कारवर्णनं, भगवदनुग्रहवर्णनं च. ů 6 5. " अथ तृतीयस्कन्धपरिच्छेदः प्रलयवर्णनं, जगत्सृष्टिप्रकारवर्णन च. जगत्सृष्टिप्रकारवर्णनम्. सृष्टिमेदवर्णनम् . सनकादीनां वैकुण्ठप्रवेशवर्णनं, जयविजयशापवणेनं हिरण्य- कशिपुहिरण्याक्षोत्पत्तिवर्णनं च. बराहावतारवर्णनं, भूम्युद्धरणवर्णनं च.<noinclude></noinclude> prhx4dawq6j38tbub0kqvfra63xzdgn 104 126688 345904 344601 2022-08-20T21:27:33Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/८]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१३ दशके हिरण्याक्षयुद्धवर्णनं, हिरण्याक्षबधवर्णनं, यज्ञवराहस्तुति वर्णनं च. १५ २० २१ ”} कपिल्येपाख्यानम् . >> >> AAMALP अथ चतुर्थस्कन्धपरिच्छेदः नरनारायणचरितवर्णनं, दक्षसागवर्णनं च. ध्रुवचरितवर्णनन्. पृथुचरितवर्णनम् . दक्षोत्पत्तिप्रसङ्गवर्णनं, दक्षोत्पत्तिवर्णनं च. अथ पञ्चमस्कन्धपरिच्छेदः. ऋषभयोगिचरितवर्णनम् . जम्बूद्वीपादिषु भगवदुपासनाप्रकारवर्णनम्. अथ षष्टस्कन्धपरिच्छेदः.. २२ अजामिलोपाख्यानम्. २३. चित्रकेतूपाख्यानं, मरुदुत्पत्तिवर्णनं च. अथ सप्तमस्कन्धपरिच्छेदः, प्रह्लादचरिते नृसिंहाविर्भावप्रसवर्णनम् २४ १ २५ प्रदादचरितवर्णनम् भ. .<noinclude></noinclude> qr1nxzjy5axbdd3yjqgmfhx5ceoh5sw 104 126689 345906 344602 2022-08-20T21:27:52Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/९]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/९]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२६ दशके गजेन्द्रमोक्षवर्णनम् २७ २८ २९ war ३२ ३३ ३४ 12 20 " ३८ 79 ३५ ११ 39 → 39 >> ४१ ” ३ अथाष्टमस्कन्धपरिच्छेदः. 33 अमृतमथने देवासुराणामशक्ती भगवत्कृतमथनवर्णनम्... अमृतमथनवर्णनम् . देवानाममृतोपलब्धिप्रकारवर्णनं, मोहिनीदर्शनेन शिवस्य धैर्यच्युतिवर्णनं च. वामनचरिते महाबलेरातिथ्यवर्णनम् . बामनचरितवर्णनम् . मत्स्यावतारवर्णनम् . अथ नवमस्कन्धपरिच्छेदः, अम्बरीषचरितवर्णनम्. श्रीरामचरिते पम्पासरसि हनुमत्सभागमवर्णनम्. श्रीरामचरितवर्णनम् . दत्तात्रेयपरशुरामयोरखता रवर्णनं, परशुरामचरितवर्णनं च. अथ दशमस्कन्धपरिच्छेड़+ कृष्णावतारप्रसङ्गवर्णनम् . कृष्णावतारवर्णनम्, कृष्णस्य गोकुलनयनवर्णनं च. योगमायानयनादिवर्णनम् . , वार्षिककरदानाय नन्दस्य मथुराप्रवेशवर्णनं, पूतनामोक्ष- वर्णनं च. पूतनाशरीरदाहवर्णनं, बालकलालनेन यशोदादीनां निरति- शयानन्दवर्णनं च. शकटासुरवधवर्णनम् .<noinclude></noinclude> j9d02md9i06rkioljih15kwwh8zem33 104 126691 345910 344604 2022-08-20T21:28:23Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/११]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/११]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>६८ दशके रासक्रीडायां गोपीनां भगवत्समागमादानन्दपारवश्यवर्णनं, प्रणयकोपवर्णनं, भगवत्कृतसान्त्वनवर्णनं च. रासक्रीडायां कमनीयरूपधारिणा भगवता सह गोपीनां नृत्त- गीतादिविलासवर्णनम् . सुदर्शनाख्यविद्याधरस्य शापमोक्षवर्णनं, शङ्खचूडवघवर्णनं, वृषभासुरवधवर्णनं च. ७१,, केशिवधवर्णनं, व्योमासुरवधवर्णनं च. ७० " 33 ७२ अक्रूरस्य गोकुलयात्रावर्णनं, बृन्दावनप्राप्तिवर्णनं, भगवत्स- मागमवर्णनं, भगवत्कृतसत्कारादिवर्णनं च. , भगवतो मथुराप्रस्थानवर्णनं, यमुनाजले अक्रूरस्य भगवत्स्व - रूपसाक्षात्कारादिवर्णनं च. ७७ " 23 उद्धवदूत्यवर्णनम्. सैरन्ध्रयाम् उपश्लोकोत्पत्तिवर्णन, जरासन्धादियुद्धवर्णनं, सुचु- कुन्दानुग्रहवर्णनं च. ७८ द्वारकावासवर्णनं, रुक्मिणीपरिणये भगवतः कुण्डिनमाप्तिवर्णनं च "" ११ " 25 33 22 भगवतो मथुरापुरीप्रवेशवर्णन, रजकनिग्रहबायकमालाकारानुम हवर्णनं, कुब्जानुग्रहवर्णनं धनुश्शालायां धनुर्भङ्गादिवर्णनं च. कुवलयापीडवधवर्णनं, भगवतो मल्लरङ्गप्रवेशवर्णनं, मल्लयुद्ध- वर्णनं, मल्लवधादिवर्णनं, कंसवधवर्णनं च. 5" " रुक्मिणीपरिणयवर्णनम् . स्यमन्तकोपाख्यानम्. सुभद्राहरणवर्णनं, कृष्णस्य महिष्यन्तरपरिग्रहवर्णनं, नरका- सुरवधादिवर्णनं च. ८४ समन्तपञ्चकयात्रावर्णनम् . उषापरिणयवर्णनं, बाणासुरयुद्धवर्णनं च. पौण्ड्रकवधवर्णनं, काशिपुरी दाहवर्णनं, बलभद्रप्रतापवर्णनं च. जरासन्धवघवर्णनं, युधिष्ठिरराजसूयवर्णनं च. साल्वादिवघवर्णनं, भारतयुद्धोपक्रमवर्णनं, भारतयुद्धवर्णनं च.<noinclude></noinclude> g85mll5lf0rknsllvnogbqb5i4xp4rc 104 126692 345912 344605 2022-08-20T21:28:51Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१२]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१२]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>८८ ८७ दशके कुचेलोपाख्यानम्. अर्जुनगर्वापनयनवर्णनम् वृकासुरवधवर्णनं, मूर्तित्रितये भगवतः श्रैष्ठ्यवर्णनं च. आगमादीनां भगवत्येव परमतात्पर्यनिरूपणम् . mo अथ एकादशस्कन्धपरिच्छेदः. भक्तेरेव निःश्रेयसावाप्तिहेतुत्ववर्णनं, भक्तिस्वरूपतत्कार्यवर्णनं च. कर्ममिश्रभक्तिस्वरूपवर्णनम् . पञ्चविंशतेर्गुरुभ्यः शिक्षणीयस्य वर्णनम् . ९४, तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रकारवर्णनं, बन्धमोक्षस्वरूपवर्णनम्, अभक्तनि- न्दापूर्वकं भक्तिप्रार्थनावर्णनं च. भक्त्या विशुद्धचित्तस्यैव भगवत्स्वरूपध्यानयोग्यतावर्णनम्. भगवद्विभूतिवर्णनं, कर्मज्ञानभक्तिमार्गाधिकारिवर्णनं, चित्तोप- शममार्थनावर्णनं च. उत्तमभक्तिप्रार्थनावर्णनम् ९२ 33 ९८ १०० 39 १५ " → 99 ✔ 29 a * . अथ द्वादशस्कन्धपरिच्छेदः. मार्कण्डेयस्य प्रलयप्रदर्शनवर्णनं, परमेश्वरप्रसादवर्णनं च. सत्यज्ञानादिस्वरूपाद् ब्रह्मणो जगदुत्पत्त्यादिनिरूपणम्. भगवन्महिमानुवर्णनम् . केशादिषादवर्णनम्.<noinclude></noinclude> ezkywbasmrxu8442cqxh7wp2cvbbvah 104 126693 345914 344606 2022-08-20T21:32:05Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१३]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१३]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>॥ श्रीः ॥ श्रीनारायण भट्टकृतं नारायणीयं देशमङ्गलवार्यकृतया भक्तप्रियाख्यया व्याख्यया संवलितम् । गजाननं गिरां देवीं व्यासं कंसहनं गुरुन् । भूतेशमीशमाशासितार्थदान् प्रणमाम्यहम् || श्रीमद्भागवतार्थसज्ञहमयं नारायणीयाह्रयं स्तोत्रं हृयमनर्घमुज्ज्वलतरं ध्वस्तान्धकारोदयम् । यत् कण्ठेषु सतामनुत्तमगुणं प्रत्यप्रमुद्भासते तस्येयं क्रियते यथामति मया व्याख्या हि भक्तप्रिया । कीर्तन भगवत्कीर्ते संस्कृतावानुषङ्गिकम् | इत्येव प्रयते नास्मद्व्याख्यातृत्वप्रसिद्धये ॥ इह खलु समधिगतनिखिलनिगमार्थसतत्त्वतया, शाव्दपारावारपारी- णतया, परमभागवततया च सकलसहृदयमहितयशाः श्रीनारायणकविः परमका- रुणिकतया भक्तानुग्रहाय श्रीभागवतार्थानुसारि नारायणीयाभिधं स्तोत्ररतं चि- कीर्षुः प्रथमं प्रथम श्लोकेन प्रारिप्सितस्य स्तोत्रस्याविनेन परिसमाप्तिप्रचयगमनाभ्यां • श्रोतृजनसैकळसमीहितसिद्धये च स्तोत्रप्रतिपाद्यजगत्सर्गविसर्गादिदशलक्षणलीला- निदानभूतपरतत्त्वानुस्मरणरूपं मङ्गलमाचरति - www. सान्द्रानन्दावबोधात्मकमनुपमित कालदेशावधिभ्यां निर्मुक्तं नित्यमुक्तं निगमशतसहस्रेण निर्मास्यमानम् । १. 'णतोऽस्म्य' खः पाठः. ३. 'लहू' ख. पाठ:. ४. 'निखिल' ख. पाठन ३- 'धानं स्तो' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> 1j00lf0m958xd75gg1duu5nmkmn7wsm 104 126694 345916 344607 2022-08-20T21:32:15Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१४]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>तत्तावद् भाति साक्षाद् इन् भाग्यं जनानाम् ॥ १ ॥ सान्द्रेति । ब्रह्म गुरुपचनपुरे साक्षाद् भातीति सम्बन्धः । ब्रह्म सर्वाश्रयं सर्वा - नुस्यूतं शुद्धचैतन्यम् | गुरुपचनपुरे गुरुपचनपुरमिति प्रसिद्धे क्षेत्रे | साक्षाद् भाति भक्तानुग्रहायातिस्वच्छतरशुद्धसत्त्वनयमूर्ति सद् आच्छादितनिजसच्चिदानन्दरूपं प्रतिमामिषेण सकलजनचवानगोचरीभवतीत्यर्थ: । ननु किं सकलं निष्कलं वा ब्रह्म साक्षाद् भातीत्युच्यत इत्याशङ्कायामाह- -तत्तावदिति । तावच्छब्दोऽवधा- रणे । यद् उक्तविशेषणविशिष्टं निष्कलं ब्रह्म, सदेवेत्यर्थः । शुद्धसत्त्वस्य च नि- कलब्रह्मानन्यत्वं 'निष्कम्प (लो. ४) इत्यत्रोपपादयिष्यते । अथवा तावच्छब्दः क्रमार्थ: । तद् ब्रह्म तावत् क्रमानुरोधेन साक्षाच्चाक्षुषतया मानसतया स्वप्रका- शसंविद्रूपेण च भातीत्यर्थः । अयं चाशयः -- - श्रीगुरुपवनपुराधीशं चक्षुषा साक्षा- स्कृत्य श्रवणकीर्तनाविलक्षणया भक्त्या भजतां झटिति सञ्जातया प्रेमलक्षणया भक्त्या निखिलकल्मषनाशे सति निर्मलचेतस्तयः विलम्बितमेव साधनचतुष्टयसम्प- चेरधिकारित्वे जाते सकललोकगुरोः श्रीहरेरेव प्रभावेणाहमखण्डं ब्रह्मास्मीति चित्त- वृत्तिरुदेति | सा च ब्रह्मविपया सती ब्रह्मगताज्ञानबाधनद्वारा तत्कार्यभूतं शरीरा- दिप्रपञ्चं, तदन्तर्भूतामखण्डाकारां चित्तवृत्तिमपि बाधते । तदा दर्पणाद्यभावे बिम्ब- प्रतिबिम्बैक्यवत् प्रत्यगभिन्नं सच्चिदानन्दं ब्रह्म स्वप्रकाशसंविद्रूपेणावतिष्ठत इति । एवमनायासेनार्यलज्यिः सुकृतपरिपाकैकमूलेत्याह - हन्त भाग्यं जना- नामिति । जनानां भाग्य पुरुषार्थ इत्यर्थः । जनानामित्य- www.m • विशेषोक्त्या सर्वेषामपि भगवद्भजनाधिकार इति द्योत्यते । इन्तेति हर्षे । जनानां भाग्ये सति हर्षाविर्भावोऽस्य शुक्रनारदादिभगवदधिकारिपुरुषाणामिव परमकारुणि- कतया परार्थघटनकुतुकित्वं द्योतयति । ननु किमर्थनिदमुच्यते 'ब्रह्म भाति, हन्त भाग्यं जनानामिति । न तावत् स्वप्रतिपत्त्यर्थ, वाक्यप्रयोगवैयर्थ्यात् । न परं बोध- यितुं, 'भजध्वनि' त्यादितदुपपादक वाक्यशेषाश्रवणादिति चेद्, मैवम् । यथा केनचिल्लाक्षाणिकेन ‘निधिगर्भेयं भूमि:, हन्त भाग्यवन्तो यूयम्' इत्युक्ते श्रोतार- १. "कजनानु' क. पाठः ९. 'तत्त्वस्य नि' क. पाठ ३. 'वधु' के. पाठ<noinclude></noinclude> 9gdujgs7vyiubmcscksswt6gg5e0xak 104 126695 345918 344608 2022-08-20T21:33:06Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१५]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१५]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>+ दशकम् - १1 भगवन्मडिमानुवर्णनम् | स्तदर्थिमिर्निधिग्रहणं कर्तव्यनित्यनेनोक्तनित्यध्याहृत्य वाक्यशेष कल्पयन्ति तद्व- दत्रापि वाक्यशेषोऽध्याहर्तव्यः । एवञ्च कथञ्चिद् बहुजन्मार्जितपरिपाकवशेन लब्धमनुष्यजन्मानो यूर्य भक्तिरसर भक्तानुमायानाकृतसत्त्वविग्रहं श्रीगुरु- वायुपुरनाथं परं ब्रह्म संसेव्य परमपुरुषार्थमनुभवतेत्युपदेशरहत्यमेवैतदित्यवगन्त- ध्यम् | ननु भाग्यमिति कर्मफलमुच्यते । तज्जन्यत्वे परमपुरुवार्थस्यानित्यत्वप्रस- ङ्ग इति चेद्, , 'एषां नित्यादीनां बुद्धिशुद्धिः परं प्रयोजनम्' इति । ब्रह्मणः स्वरूपलक्षणमाह - सान्द्रानन्दावबोधात्मकं तत्त्वमिति | आनन्दः सुखम् अवबोषो ज्ञानं, सान्द्रौ घनीभूतौ आनन्दावबोधावात्मा स्वरूपं यम्य तत् तथोक्तम् । आनन्दस्य सान्द्रत्वं नाम सक्चन्दनापाध्यनवच्छिन्नत्वम् । अवयोधस्यै च घटादिविषयानवच्छिन्न- त्वम् । यदुक्तमभियुक्तैः. · 'यस्मिन्यस्मिनस्ति लोके बोधस्तत्तदुपेक्षणे । - यद् बोधमात्रं तद् ब्रह्मेत्येवं वेदान्तनिश्चयाद् || ' इति । तत्त्वं परमार्थं सत्, सर्वस्याध्यात्मत्वेन प्रसिद्धत्वात् । कस्यापि हि न नामस्मीति प्रतीतिरुदेति । एवञ्चाहंमत्यय एव प्रत्यगात्मत्वेन ब्रह्मणः सिद्धवान तत्सत्त्वे विप्रतिपत्तिरिति भावः | आभ्यां विशेषणाभ्यां सच्चि- दानन्दं ब्रह्मेति स्वरूपलक्षणमुक्तं, यथा प्रकाशचन्द्रमा इति । नन्वेद- लक्षणमपि ब्रह्म नानुभवपदवीमवतराते । अत ईदृशं तदिति सदृष्टान्तं प्रद- शर्यतामित्याशङ्कचाह -- अनुपमितमिति | सजातीयस्य विजातीयस्य वान्यस्या- भावाद् ब्रह्मणः केनाप्युपमान मशक्यमिति भावः । अनेन च ब्रह्मणोऽद्वितीयत्वम- प्यर्थादुक्तम् । ननु जीवेश्वरयोजवानां तदुपावीनां च मेढ़े जाग्रति कथमद्वितीय- त्वं ब्रह्मण इति चेद्, मैवं, मेदप्रपञ्चस्य ब्रह्मण्यनाद्यविद्याकालपतत्वेन सम्भुज- जवन्मिथ्यात्वात् । तेन तावन्न सद्वितीयत्वम् | अविद्या चेन्द्रजालावद्येव स्वाश्रयमै - न्द्रजालिकमाविमोहयती ब्रह्माश्रिता कविनेणिशक्तिः । शक्तिशक्ति- मतोरभेद् इति ब्रह्माद्वैनत्वमिद्धिः । ननु जीवेश्वरौ मिनो विरुद्धधर्मत्वाद् दहनतु- हिनवदिति भेदानुमानमस्तीतिर्ननियाधित विषयत्वादस्यानु- मानस्य । नन्वीश्वरस्य जीवैकत्वे संसारित्वं ज्याद, जीवानां चेश्वरत्वे संसारोभाव- १. 'क्या क' ख. पाठः. २. 'त्वे च पु' क. पाठः, ३. 'श्य घ' क. पाठः, के रू. पाठः, ५. 'राज' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> 9dyg7u7ldlk8kmn7dd5p5cx5hqpajur 104 126696 345920 344609 2022-08-20T21:33:15Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१६]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१६]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>4 नारायणाये [स्कन्धः - १. काल- प्रसङ्ग इति चेद्, न, विद्याविद्ययोर्मेंदा दुभयोपपत्तेः । तथाहि विद्या नाम विक्षेप- शक्तिप्रधानेश्वरोपाधिः, ययेश्वरः सृयादि करोति । अविद्या नामावरणशक्तिप्रधाना जीवोपाधिः, ययेश्वरः सन्नपि जीवस्तस्कृतोपाधिभेदेन संसारी भवति । अतो जीवे- श्वरयोरे कत्वेऽप्यविद्यया संसारो विद्ययां च तदभावो नानुपपन्नः । अनादित्वान्नि- र्गुणत्वाच्चेश्वरस्य जरामरणादिसांसारिकथर्माश्च न भवन्ति, यथा स्वादुस्थितस्य स्वामाः कर्तृत्वभोक्तृत्वादय इत्यलमतिप्रसङ्गेन । ननु कर्तृत्वकृत्वादिरात्मनः स्वाभाविको धर्म दात न कदाचिन तेन वियोगः स्यादित्याशङ्कचाह देशावधिभ्यां निमुक्तमिति । कालतो योऽवधिर्देशतश्च, ताभ्यां निर्मुक्तं, विरहित- मित्यर्थः । ततश्च व्योमबदमूर्तस्य कूटस्थस्य ब्रह्मणः क्रियादिसंयोगानुपपत्तेर्न कर्तृ- स्वभोकृत्रे इत्यर्थः । नित्यत्वं च ब्रह्मणः कार्यप्रपञ्चस्योत्पत्तेः प्राक् पश्चादपि विद्य- मानत्वम् | विभुत्वं च यथा मृत्युवर्णादेर्घटकुण्डलादिषूपादानकारणत्वेनानुगमः, तद्वत् सर्वोपादानस्य ब्रह्मणोऽपि सर्वत्र शरीरादौ कारणत्वेनानुस्यूतत्वात् सर्वव्या- तत्वम् । अतोऽनेन जगत्कारणं ब्रह्मेति अयावलक्ष्यभावि तटस्थलक्षणमप्यर्थादुक्तं बेदितव्यम् । एवं लक्षणद्वयसिद्धन्य वस्तुनः प्रमाणापेक्षायामाह - निगमेति । निगमा उपनिषदः, तासां शतसहस्रमिति बहुत्वाभिप्रायम् | बहुभिरुपनिषद्वाक्यै- रित्यर्थः । अस्पत्रं यथा भवति तथा निर्भस्यमानमिति, उपक्रमोपसंहारादिभिर्लि- जैस्तात्पर्येण लक्षणया प्रतिपाद्यमानमित्यर्थः । यद्वा दृष्टमात्रेऽस्पष्टमिति सम्बन्धः । वाक्यार्थज्ञाने सत्यपि विपरीतान्यथाभावनादि दियोहवत् सहसा न निवर्तते । अतः श्रवणमननादिना तन्निवृत्तावेव ब्रह्मज्ञानमनुभवपर्यवसाय्यवतिष्ठत इति भाषः | नम्बेवंभूतमदर्शने सति किं फलं सत्राह- पुनरुरुपुरुषार्थात्मकमिति । पुनः ब्रह्मज्ञानानन्तरमित्यर्थः । उरुः पुरुषार्थो मोक्षः | तस्य चोरुत्वं दुःखानुषङ्गा- भावात् कालदेशानवच्छेदाच परिपूर्णत्वम् इतरपुरुषार्थानां कर्मजन्यतया तदभा- वात् । पुरुषार्थात्मकमिति । ब्रह्मज्ञानसमनन्तरमेव ब्रह्म पुरुषार्थरूपेणावतिष्ठत इत्यर्थः । एवं ब्रह्मभूतस्य न पुनरावृत्तिरित्यभिप्रायेण ब्रह्म विशिनष्टि -- नित्यमु- तमिति | नित्यमेव मुक्तं मायातत्कापिरागरहितम् । परमार्थतोऽद्वितीयस्यावि- 1 FAY १. 'यात' क. पाठः २. 'कमिति वि' क. पाठः, ३. 'ति या' ख. पाठ: ४. 'तेषां शख. पाट:. ५. 'ण प्र' क. पाठः. ६. 'हादिव' क, पाठः. ७. 'ने किं' क. पाठः, ८. 'तू |ञ' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> d7h5qwsqh7rw1e52xpi0ip4hwbdvqk3 104 126697 345922 344610 2022-08-20T21:33:27Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१७]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भगवन्महिमानुवर्णनम् । द्यातत्कल्पितशरीरादिसम्बन्धस्यासम्भावनीयत्वादिति भावः । एवञ्च मुक्तावस्थाया अजन्यत्वान्न पुनरावृत्तिरिति भावः । एवं सान्द्रानन्दावबोधात्मकं तत्त्वमिति पद- द्वयेन सच्चिदानन्दं ब्रह्मेति स्वरूपलक्षणभुक्तम् । अनुपमितपदेन तस्याद्वितीयत्व- मुक्तम् । कालदेशावधिभ्यां निर्मुक्तमिति ब्रह्मणो जीवैक्येऽपि कर्तृत्वादिजीवधर्मा- सम्भव उक्तः । अर्थात् तटस्थलक्षणमप्युक्तम् । निगमशतसहस्रेण निर्भास्यमान- मित्युपनिषदां प्रामाण्यं चोक्तम् । एवम्भूतं ब्रह्म गुरुपवनपुरे साक्षाद् भातीत्यतिम- याससाध्यस्य ब्रह्मदर्शनस्य सकलजन सुसम्पाद्यत्वमुक्तम् | हन्त भाग्यं जनानामिति ब्रह्मदर्शनाधिकारस्य सुकृतैकमूलत्वं चोक्तम् । दृष्टमात्रे अस्पष्टमिति ब्रह्मानन्दानु- भवस्य श्रवणादिसाध्यत्वमुक्तम् । पुनरुरुपुरुषार्थात्मकमिति संसारदुःखोच्छेदो ब्रह्मानन्दावातिश्चेति ब्रह्मदर्शनस्य फलद्वितयं दर्शितम् । नित्यमुक्तमिति ब्रह्म प्राप्त- स्य 'अनावृत्तिः शब्दाद्' (ब्र. सू. ४. ४.२२) इति न्यायेनापुनरावृत्तिश्च दर्शितां । एवं ब्रह्मण उपास्यत्वोक्तेः 'ब्रह्म भाति, परं धीमही' त्यादिपदानां तात्पर्येक्यादप्य- नेन श्लोकेन श्रीभागवतप्रथम लोकार्थ एक प्रदर्शितः । अत्र च स्तोत्रे ब्रह्म प्रतिपा द्यत्वेन विषयः, तत्प्राप्तिः प्रयोजनं, भाग्यवन्तोऽधिकारिण इत्यपि सूचितम् ॥ १ ॥ एवं ताबन्मङ्गलाचरणपरेण प्रथमश्लोकनार्थात् प्रतिपादिते अपि विषयप्र- योजने श्रोतृजनसुखप्रतिबोधनाय मुखतः प्रतिपादयति – एवं दुर्लभ्यवस्तुन्यपि सुलभता हस्तलब्धे यदन्यत् तन्वा वाचा धिया वा भजति वत जनः क्षुद्रतैव स्फुटेयम् । एते तावद् वयं तु स्थिरतरमनसा विश्वपीडापहत्यै निश्शेषात्मानमेनं गुरुपवनपुराधीशमेवाश्रयामः ॥ २ ॥ देशकम् - १] एवामति । अनौबिशिष्टेन वस्तुशब्देन परमार्थसह्मोच्यते, मिथ्यार्थे बिशिष्टस्यैव प्रयोगदर्शनात् । तद् दुर्लभ्यं दुःखेन ज्ञातुं प्राप्तुं वा शक्यं, साध- नचतुष्टय सम्पन्नैर्गुरूपसतिद्वारा श्रवणमननादिमिरेवावगन्तुं शक्यत्वात् तस्मिन् । एवम् उक्तेन प्रकारेण सुलभतया अनायासेन । हस्तलब्ध इत्यनेन तज्ज्ञानप्रा- १. 'ता। ब्रह्म भा' ख. पाठः २. 'ते वि' क. पाठः. ३. 'न वि' क. पाठ: दुःशब्दस्य लभ्यशब्देन समासः,<noinclude></noinclude> qi86oebkbhp218c9mk5megapm1g4w6x 104 126698 345924 344611 2022-08-20T21:36:00Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१८]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - १. 1 प्त्योः सौकर्ये द्योत्यते । दुर्लभ्यवस्तुन्येवं सुलभतया हस्तब्धे सत्यपि अन्यद् देवतान्तरं विषयादिकं वा तन्वा नाचा धिया वा भजति जन इति यत्, तद् बत कष्टम् । इयं क्षुद्रता असारतैव, अविवेकितैवेति यावत् | स्फुटा सर्वसम्मते- त्यर्थः । विवेकिनो विशेषमाह - एत इति । वयमित्यात्मनि बहुवचनम् । एत इति स्वस्य भगवद्भजनसंरम्भं दर्शयति । यद्वा एते वयमिति श्रोतारोऽपि गृह्यन्ते। एते वयं तावत् तु तथा क्षुद्रतां न कुर्मः, किन्तु स्थिरतरेण एतद्भजनमेव श्रेय इति निश्चितेन मनसा गुरुपवनपुराधीशं परं ब्रह्मैव आश्रयाम: सेवामहे । अत्र ये सकामास्तान प्रति फलं दर्शयति --- विश्वेति । विश्वपीडानामाध्यात्मिकादीनां सर्वपीडानाम्, अपहत्यै नाशाय | अथवा विश्वपीडापहतिर्मोक्षः तस्यैव सकल- पीडानिवृत्तिरूपत्वात् । अनेन च येऽकामनयैनं सेवन्ते, त उत्तमाधिकारिणः, ये तु फलकामनया सेवन्ते, ते मध्यमाधिकारिणः, ये तु भेद्द्यान्यद् देवतान्तरं सकामाः सेवन्ते, तेऽवमाधिकारिण इति स्तोत्रेऽधिकारिभेदोऽपि प्रदर्शितः । विश्व- पीडापहत्यै इति प्रयोजनमुक्तम् । निश्शेषात्मानमिति भगवद्विशेषणेन विषयो निर्दिश्यते । निश्शेषाणां चराचराणाम् आत्मा कारणम्, अथवा निश्शेषश्चराचर- प्रपञ्च आत्मा स्वरूपं यस्य स तथा सर्वात्मा, यद्वा निश्शेषाणामात्मा अन्तर्यामी, यदिवा निश्शेषाणां ब्रह्मविष्णुगिरीशादीनाम् आत्मा स्वरूपभूतः तं सर्वदेवमय- मित्यर्थः । अत्र क्रियारूपा साधनभक्तिरपि विषयत्वेन निर्दिश्यते १ तन्वा वाचा घिया वेति । तदुक्तं - “भक्तिर्हि द्विविधा प्रोक्ता साध्यसाधनभेदतः । साध्या ह्यह्रैतुकी प्रीतिः क्रिया स्यात् साधनात्मिका || सा पुनर्नवथा प्रोक्ता पुराणे साधनात्मिका । " इति । अत्र चाचेति कीर्तनमुच्यते, तन्वेत्यर्चनवन्दननमस्काराः, धियेति श्रवण- स्मरणदास्यसख्यात्मनिवेदनानीति । अथवा दुर्लभ्यं वस्तु मनुष्यजन्म तस्मिन् | एवं ब्राह्मण्यविद्यापटुकरणत्वाद्याश्रयतया हस्तलब्ध इति कैङ्कर्यादिराहित्यं द्योते- यति । एवं सत्यपि अन्यद् अन्यशरीरेष्वपि सुलभं विषयादि जनो भजति १. 'म्' । साइ' क. पाठ:. २. 'अवि' क. पाठ:. ३. 'रभेदी द' क. पाठः, क. पाठः, ५. 'सते' क. पाठः,<noinclude></noinclude> 3d86skgxztv6dgu9z9q6q46ixem9ptn 104 126702 345932 344615 2022-08-20T21:36:31Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२२]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२२]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्ध: - १ रसेन ब्रह्मणा तिरस्कृतजाड्यं चिदानन्देकरसमेव भवतीति । स्वच्छत्वादच्छादित- परसुखचिगर्भनिर्भातरूपं तद्वपुर्यदिति सम्बन्धः । तस्मिन्निति 'स वा अयं ब्रह्म महद्विमृग्यम्', 'कृष्णस्तु भगवान् स्वयम्' इत्यादिभिः परचिदभेदेन प्रतिपादिते वपुषीत्यर्थः । धन्याः अभ्युपगतभक्तिमार्गतयेतरमार्गोक्तबहुसाधनपरिश्रमरहितोः । रमन्ते प्रेमलक्षणां भक्ति कुर्वन्तीत्यर्थः । अत्र हेतुमाह -- श्रुतिमतिमधुर इति । माधुर्ययुक्तत्वाच्छ्रवणस्मरणादिषु सकलेन्द्रियाह्लादक इत्यर्थः । अत एव सुग्रहे सुखआ विमहे मूर्ती ॥ ३ ॥ एवं भगवतः शुद्धसत्त्वमयीं मूर्तिमुपपाद्य तस्या निष्कलनाभेदमुपपादयति- निष्कम्पे नित्यपूर्ण निर्वाधिपरमानन्दपीयूषरूपे निलन/ नेकमुक्तावलि सुभगतमे निर्मलब्रह्मसिन्धौ । कल्लोलोल्लासतुल्यं खलु विमलतरं सस्यमाहुस्तदात्मा कस्मात्र निष्फलस्त्वं सकल इति वचस्त्वत्कलास्वेव भूमन् ॥ ४ ॥ , निष्कम्प इति । तत्र ब्रह्मणः सिन्धुसाम्यमापादयति चतुर्भिर्विशेषणैः । निष्कम्पे निर्विकारे, अन्यत्रै अक्षोभ्ये गम्भीरे इत्यर्थः । नित्यपूर्णे अखण्डे, अन्यत्र वर्षासु प्रभूतनानानदीजलौघे सति ग्रीष्मे तस्मिन्नसति चैकरूपे | निरवधिः कालतो देशत उपाधितश्चापरिच्छिन्नः परमानन्द एव पीयूष मुक्तैरास्वादनीयत्वात्, तद्रूपे | अन्यत्र निरवधिः परमानन्दः स्रक्चन्दनवनितादिसुखातिशायि सुखं यस्मात् तस्य पीयू- षस्य रूपं प्रकाश उत्पत्तिर्यस्मात्, स तथा | निलींनानामपुनरावृत्तिं गतानामने- केषां मुक्तानां ब्रह्मसायुज्यं प्राप्तानामावलिः समूहः, तेन सुभगतमे अतिमनोहरे । अन्येषामपि मुमुक्षाजनक इति भावः । अन्यत्र मुक्तावलिभिः मुक्तारत्ननिकरैः सुभगतमे शोभिते । निर्मलब्रह्मसिन्धाविति । ब्रह्मणो निर्मलत्वं मायात कार्योपरागरा- हित्यम् । सिन्धौ त्वनाविलत्वम् । एवम्भूते ब्रह्मसिन्धौ यः कल्लोलोल्लास: कल्लोला- नां तराणामुलासस्ते तुल्यम् । विमलतरं शुद्धं सत्त्वमित्यर्थः । अयमभिप्रायैः- १. 'र्थ: । अ' ख. पाठः, २. 'ता धन्या र' ख. पाठः, ४. 'नाज' ह. पाट:. ५. 'त इत्यर्थः । नि' क. पाठः. 'त' ख. पाठ: -- ३. 'त्र सिन्धौ अ' क. पाठः ६. स्तत्तु' क. पाठः,<noinclude></noinclude> 6nl76hp84438i5zkkc10ex9gpttyf7o 104 126703 345934 344616 2022-08-20T21:36:47Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२३]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२३]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भगवन्महिमानुवर्णनम् | MAL - यथा तरङ्गाणां कल्लोलादिशब्दवाच्यत्व व्यतिरेकेण सिन्धोर्भेदं नोपलभामहे, एवं शुभ द्धसत्त्वस्यापि ब्रह्मणोऽभेद इति । अत्र प्रमाणमाह - आहुरिति । आचार्या इति शेषः । ते ह्याहुः - अथवा चिदानन्दजलनिधेरे कोऽभिनवस्तरङ्ग एव सत्त्वम् इत्यादि । नन्वेवं शुद्धसत्त्वस्य ब्रह्मानन्यत्वे भगवन्मूर्तेः किमायातं, तत्राह – तदात्मेति । तत् सत्त्वमे बात्मा श्रीमूत्तिर्यस्य सः । त्वं कस्मान्नो निष्कलः निष्कलं ब्रह्मैव त्वभित्युक्तियुक्ति- मतीत्यर्थः । नन्वेवं तर्हि सकलमूर्तिशब्दोऽनन्यगतेर्निरालम्बः स्यादित्याशङ्कयाह - सकल इति । त्वत्कलासु अंशावतारेप्वेव सकलशब्दः प्रयुज्यत इति शेषः | हे भूमन् ! परिपूर्ण ! त्वं तु निष्कलब्रह्मैवेत्यर्थः ॥ ४ ॥ । दशकम् - १] - एवं भगवन्मूर्ते: स्वरूपोत्पत्तिं विमृश्य सम्प्रति तस्या उत्पत्ति विमृशति- निर्व्यापारोऽपि निष्कारणमज भजसे यत् क्रियामीक्षणाख्यां तेनैवोदेति लीना मकृतिरसतिकल्पापि कल्पादिकाले । तस्याः संशुद्धमंश कमपि तमतिरोधायकं सत्त्वरूप सत्वं धृत्वा धाति स्वमहिमविभवाकुण्ठ ! बैकुण्ठ ! रूपम् ॥ ५ ॥ निर्व्यापार इति । हे अज! विष्णो ! त्वं निर्व्यापारी निष्क्रियः सन्नपि ईक्षणाख्यां मायाप्रेरणात्मिकां क्रियां भजसे अङ्गीकरोषि | यथा अयस्कान्तमणि- निष्क्रियोऽपि सनिधिमात्रेण लोहधातुमाकर्षति, तद्वदित्यर्थः । निष्कारण निर्गत कारणं प्रयोजनं यस्मादिति क्रियाविशेषणम् | तव मायाप्रेरणे कारगमस्मदादिमि- र्न ज्ञातव्यमिति भावः । एवं त्वमीक्षणाख्यां क्रियां भजस इति यत्, तेनैव कारणेन लीना द्विपरार्धावसाने त्वयि लयं प्राप्ता प्रकृतिर्माया उदेति प्रकाशते । अत्र ली- नोदेतिशब्दौ प्रकृतेरुत्पत्तिविनाशाभावं सूचयत इति न तस्या अनादित्वहानिः । कदोदेतीत्यत आह - कल्पादिकाल इति । कल्पानां ब्रह्मणो दिनानामादिकाले आद्यदिनारम्भकाले ब्रह्मप्रलयावसान इत्यर्थः । न तु कल्पस्यादिकाले, तदा प्रक- तिलयोदयाभावात् । मायां विशिनष्टि - असतिकल्पेति । प्रायेणासती सदसत्त्वा- भ्यामनिर्वचनीयेत्यर्थः । हे बैकुण्ठ ! विकुण्ठनिलय | सः मायाप्रेरकस्त्वं तस्या मायायाः तं पूर्वोक्तं सत्त्वरूपं कमप्यंश पुत्वा उद्धृत्य रूपं लीलाविग्रहं दधा- सि भक्तानुग्रहाय गृह्णासि । ननु विग्रहवांश्चेत् संसारप्रसङ्ग इत्याशङ्कयाह - अतिरो- बायकमिति । तत्र हेतुमाह - संशुद्धमिति । अयं भावः - शुद्धसत्त्वरूपस्य मायां- - १. 'मन' ख. पा<noinclude></noinclude> cr2q2ehlf48fm4foysq7j9f45qxsnnm 104 126704 345940 344617 2022-08-20T21:42:32Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२४]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१२ नारायणीये शस्यातिस्वच्छतमा चैतन्य परिच्छेद करदाभावात् तन्मये लीलाविग्रहेऽहंगमाभिमा- नासम्भवात् तनिवन्धगत्य संसारस्यापि भगवत्यसम्भव एवेति । ननु शरीरसम्बन्धे समानेऽप्येकः संसरत्यम्यः संसारयतीति कुत एतद् वैषम्यमिति शङ्कां रिहरन् भगवन्तं सम्बोधयति - स्वमहिनविभवाकुण्ठेति | स्वस्य महिमा योगैश्वर्य, स एव विभवः शक्तिः तेनाकुण्ठ: अप्रतिहतचिच्छक्तिरित्यर्थः । अयमाशय:- जीवो मायापरतन्त्रः संसरति, ईश्वर स्वाधीनया माययाङ्गीकृतलीलाविग्रहः सन् सर्गादिलीली: करोतीति महदिदं वैषम्यम् ॥ ५ ॥ - 1- A सम्प्रति भगवन्मूर्तेः सौन्दर्य वर्णयति द्वाभ्यां-- तत्ते शा लावण्यस्यैका दिशां पूर्णपुण्यावतारम् । लक्ष्मीनिश्शकमलदीहरुन्तः [स्कन्धः - १ - सिञ्चत् सञ्चिन्तकानां पुरनुलये मारुतागारनाथ ! |॥ ६ ॥ तदिति । हे सातारानाथः ते तत् शुद्धसत्त्वमयं वपुः अनुकलये स्म- रामीत्यर्थः । प्रत्यमेति सजलजलघरवत् प्रतिनवकलायकुसुमचच्चातिमनोहरं, श्याम- लॅमित्यर्थः । लावण्यध्यैकसारनिति लावण्यद्रव्यस्य केवलसारांशेनैव विरचितमि- त्यर्थः । सुकृतिजनदृशां पूर्णपुण्यावतारमिति । अत्र फलाभिसन्धिरहितानि विहित- सकलकर्माणि सुकृतान्युच्यन्ते तदनुहातारः सुकृतिजनाः, तेषां ह॒शां पूर्णस्य निश्शेषस्य पुण्यस्यावतारः (तं), सुजनानां चक्षुरिन्द्रियैरनुभवनीय पुण्यपूर- मेव भगवन्मूर्त्याकारेण परिणतमित्यर्थः | अपिच लक्ष्म्याः प्रेमप्रतिपत्तिविस्रम्भा- द्येक विषयतया निश्शङ्कलीलानिलयनम् । किञ्च सञ्चिन्तकानाम् उपासकांनाम् अन्तः हृदये अमृतस्यन्दसन्दोहं ब्रह्मानन्दामृतद्रवशरी सिञ्चदू, उपासकानां हृदयं ब्रह्मानन्दामृतद्रवेणालाव्य सकलसन्तापं शमयतीत्यर्थः ॥ ६ ॥ कष्टा ते सृष्टिचेष्टा हुतरभवखेदावहा जीवभाजा- मित्येवं पूर्वमालोचितमजित ! मया नैवमद्याभिजाने । १. 'लोक' ख. पाठः १. 'लम् । ला' ख. पाठः, है, 'यभु' क, पाठ,<noinclude></noinclude> s1tqr7bg996gwbd5au2uu1k7xqegoyd 104 126705 345942 344618 2022-08-20T21:42:41Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२५]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२५]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भगवन्महिमानुवर्णनम् । नो चेजीवाः कथं वा मधुरतरमिदं त्वइपुचिद्रसाई नेत्रैः श्रोत्रेय पीत्वा परमसुधाम्भोधिपूरे मुरन् ॥ ७ ॥ दशकम् - १] कष्टेति । हे अजित ! मायापारतन्व्यरहित ! ते तव सृष्टिचेष्टा कष्टा । कुत इत्यत आह - जीवभाजां बहुतरमवखेदावहति । अत्र जीवशब्देन लिङ्ग- शरीरमुच्यते, तद् भजन्तीति जीवभाजो जीवा एव, तेषाम् । भवखेदा जनन- मरणदुःखानि, तानावहतीति तथा । इत्येवं मया मूढमतिना पूर्वमालोचितं चि- न्तितम् । तत्तु नेत्याह --- नैवमद्याभिजान इति । इदानीं त्वद्रूपास्वादन- व्याटते मनसि महानुपकार एवास्माकमिति निश्चिनमीत्यर्थः । निश्चितमाह - नो चेदिति । यदि त्वं त्वय्यनुशयितान् जीवान् तद्धोग्यं प्रपश्चं च न सृजसि, तर्हि जीवाः कथं केन प्रकारेण चिद्रसाई चिदानन्दामृतद्रवेणान्तर्बहिश्च व्यासं त्वद्वपुः नेत्रैः श्रोत्रैश्च पीत्वा तद्दर्शनतदुपासनतत्कथा श्रवणद्वारेण हृदये कृत्वा परमरससु- धाम्मोधिपूरे परमानन्दामृताम्भोघौं रमेरन् उन्मज्जननिमज्जनाभ्युक्षणास्वादनादि- क्रियां कुर्युरित्यर्थः ॥ ७ ॥ एवं भगवतः सौन्दर्यगुणस्य लोकोत्तरत्वमुक्त्वा फलदातृत्वस्यापि लोको- तरत्वं वर्णयति - 7-47 * नम्राणां सन्नियते सततनपि पुरस्तैरनभ्यर्थितान- प्यर्थान् कामानजस्रं वितरति परमानन्दसान्द्रां गतिं च । इत्थं निश्शेषलभ्यो निरवधिकफलः पारिजातो हरे ! त्वं क्षुद्रं तं शक्रवाटीकुममभिलपति व्यर्थमार्थव्रजोऽयम् || ८ || नम्राणामिति । लोके हि पारिजातोऽभीष्टफलंद इति भगवतस्तदतिशायि- - हे हरे ! त्वं पारिजातः त्वदात्मकः कल्पवृक्षः नम्राणां नमस्कारमात्रे- गापि भजतां पुरः पुरतः सततमपि सन्निधत्ते वरदित्सया प्रादुर्भवति । अ- न्यतु कल्पवृक्षः स्वयं न सन्निधत्ते, न च नमस्कारमात्रेण, नच सततें, किन्तु गुणानाह ww १. 'जः, ते' ख. पाठः, २. 'र्यस्य' ख. पाठः, ३. 'लं ददाति भ' ख. पाठ: ४. 'स्तु स्व' ख. पाटः. ५. 'तं स्व' ख. पाठः. इत्यादिनवमश्लोकोऽष्टमत्वेन, 'नत्राणाम्' इत्यायटम श्लोको ख-पुस्तके तु 'कारुण्याद्' . नवमस्वेन च व्याख्यायते ।<noinclude></noinclude> i0hva4ot0y726zgjpwfg1o3e8exri4x 104 126706 345944 344619 2022-08-20T21:42:55Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२६]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२६]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१४ नारायणीये [स्कन्धः- १ स्वकर्मभिर्देवान् प्रसाद्य स्वर्गे गतानां पुरत एव सन्निधत्ते । किञ्च, अजसम् इहा- मुत्रे च तैर्मक्तैः- अनभ्यर्थितान् कामान् अभीष्टान् अर्थात् पुरुषार्थान् वितरति ददाति। अन्यस्त्वनभ्यार्थि॑तान् न ददाति, न च सर्वान् कामान्, न चाजस्रं, किन्तु अनुत्रैवाभ्यर्थितेषु कांश्चिदेवार्थान् ददाति । अपिच अकामनया ये सेवन्ते, तेभ्यः परमानन्दसान्द्रां गतिं मोक्षं च ददाति । अन्यस्तु सकामेभ्योऽकामेभ्यो वा मोक्षं न ददाति । एवं निश्शेषलभ्यः सकलजीवनिवः प्राप्यस्त्वदात्मकः पारिजातः नि- रवधिकफलः अपरिच्छिन्नमोक्षाख्यफलप्रदः । अन्यस्तु परिच्छिन्नफलप्रदः । एवं त्वदात्मके पारिजाते तिष्ठति अयमर्थित्रजः कामिसमूहः व्यर्थ वृथैव क्षुद्रम् असारं तं मुधा पारिजातशब्दवाच्यं शक्रवाटी द्रुमम् इन्द्रोद्यानवृक्षम् अभि लपति बहुक्लेशेन प्राप्तुमिच्छतीत्यर्थः ॥ ८ ॥ ननु ब्रह्मरुद्रादयोऽपीश्वरत्वसाम्याद भक्ताभीष्टफलदाः । अतस्तेऽपि सेव्या इत्याशङ्कय भगवतस्तेभ्यो विशेषमाह - —— कारुण्यात् काममन्यं ददति खलु परे स्वात्मदस्त्वं विशेषा- दैश्वर्यादीशतेऽन्ये जगति परंजने स्वात्मनोऽपीश्वरस्त्वम् । त्वय्युचैरारमन्ति प्रतिपदमधुरे चेतनाः स्फीतभाग्या- स्त्वं चात्माराम एवेत्वतुलगुणगणाधार ! शौरे ! नमस्ते ॥ ९ ॥ कारुण्यादिति । परे ब्रह्मादयः । कारुण्याद् भक्तवत्सलतया । अन्यं मोक्षा- व्यतिरिक्तं कामं वरं ददति | त्वं विशेषाद् विशिष्टाद् ब्रह्माद्यतिशयितात् कारु- ण्यात् स्वात्मदः स्वात्मानं स्वरूपं मोक्षमपि ददासीत्यर्थः । किञ्च, अन्ये ब्रह्मादगः ऐश्वर्याद् जगति अस्मिन् प्रपञ्चे परजने स्वव्यतिरिक्तेषु स्थिरचरेष्वेव ईशले निग्रहीतुमनुग्रहीतुं वा शक्ता भवन्ति । त्वं तु स्वात्मनः स्वरूपस्य ब्रह्मणोऽपश्वरः । स्वात्मानमेव जीवरूपेण संसारार्णवे निक्षिप्य निग्रहीतुं, तत्समकालमेव स्वानन्दानुभ- बपदे (सं) स्थाप्यानुग्रहीतुमपि शक्तो मवसीत्यर्थः । ननु सेवकानां स्वात्मदाने किं फल- मित्याशङ्कय भगवतः स्वस्यैव फलरूपतां दर्शयति- त्वयति । त्वायें ब्रह्माण। स्फी- १. 'त्रापि तैं' क, पाठः, २. 'नून' ख. पाठः, ३. भ्य एव । न मोक्षं द' ख. पाठः, ४. 'रि' क, पाठ ५. 'यि स्फी' क. पाठः,<noinclude></noinclude> 7y1tzpzfi75kjwccvuwwa7xwnd91x8o 104 126707 345946 344620 2022-08-20T21:43:06Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२७]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भगवन्महिमानुवर्णनम् । १५ तभाग्याः जन्मजन्मान्तरार्जितपुण्यसञ्चयेनाधिगतभक्तिज्ञानमार्गाः चेतना जीवाः उच्चैरारमन्ति अतिशयेन मोदन्ते । त्वं चात्माराम एवं, चस्त्वर्थः, त्वं तु त्वय्येव -रमसे, तव चान्येषां च त्वमेव निरतिशयसुखभूत इत्यर्थः । इति अतो हेतोः अतुलानां लोकोत्तराणां गुणानामाधार ! आश्रयभूत ! हे शौरे ! श्रीकृष्ण ! ते तुभ्यं नमः नमस्करोमीत्यर्थः ॥ ९ ॥ षड्गुणाश्रयताया अभ्यसाधारणतामाह दशकम् - १] - ऐश्वर्य शङ्करादीश्वरावनियमनं विश्वजोहराणां • तेजस्संहारि वीर्य विमलमपि यशो निस्पृहैथोषगीतम् । अङ्गासङ्गा सदा श्रीरखिलविदसि न कापि ते सङ्गवार्ता तद् वातागारवासिन् ! हुरहर! भगवच्छन्दमुख्याश्रयोऽसि ॥ १०॥ ऐश्वर्यमिति । हे वातागारवासिन् ! मुरहर! ते तवैश्वर्यं शङ्करादीनामीश्व- राणां विनियमनं तत्तदधिकारप्रवर्तकम् । किञ्च तत्र वीर्य विश्वेषां सर्वेषां तेजः पराक्रमं हरन्तीति विश्वतेजोहराः श्रीशङ्करादयः, तेषां तेजः प्रभावं संहतु शील- मस्येति तथा । बक्ष्यति च 'मुहुस्तावच्छक्रम् ' ( दश. ८२.लो. ९) इत्यादि । त यशोऽपि विमलं पापशोधकम् | निस्पृहैर्मुक्तैरप्युपगीतं, त्वचरिताकृष्टचेतस्तया तैर्वर्णितमित्यर्थः । श्रीश्च सदा अङ्गासङ्गा तव वक्षःस्थलमाश्रियैते | अखिलवि- दसीति । अखिलं स्वमात्मानं स्वमायां तत्कार्यं च वेत्तीत्यखिलविदसि त्वम् । अन्ये त्वां तत्त्वतो न जानन्तीति भावः । कापि विषये! ते सस्य वार्तापि कथापि न श्रूयत इत्यर्थः । तत् तस्मात् यस्मादैश्वर्ययशः श्री वीर्यज्ञानासतानां भगव- च्छब्दवाच्यानां त्वय्यतिशयेन वृत्तिस्तस्मादित्यर्थः । भगवच्छन्दस्य मुख्या- श्रयो वाच्यार्थो भवसि, अन्येषु भगवच्छब्दस्य लाक्षणिकी वृत्तिरि- त्यर्थः ॥ १० ॥ २ इति भगवन्सहिमानुवर्णनं प्रथमं दशकम् १. 'वेत्यर्थः' क. पाठः. २. 'सि । अ' ख. पाठः. ३. 'येषु ते' क. पाठ..<noinclude></noinclude> p3shyh4meiqa5u0w1sg4fmndommiy2p 104 126709 345950 344622 2022-08-20T21:43:23Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२९]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२९]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>• दशकम् -- २] भगवद्भूपवर्णनम् । परार्ष्यानि रत्नानि येषु, तैरङ्गुलीयै(आ) किमान श्रीमता शोभमानेनाजानु- लम्बिना पीवरेण बाहुचतुप्केण सङ्गतानि गृह्णतानि गदाशङ्कारहाण यां सा तथा, ताम् । काञ्चनकाञ्चिलाञ्छितेति । काञ्चनकाञ्च्या उपरिविन्यस्तया ला ञ्छितं जातपरभाग स्वतः समुल्लसत्पीताम्वरमालम्बितुं परिधातुं शीलमस्या इति तथा, ताम् । विमलाम्बुजचुतिपदां प्रतिनवारुणसरोजवद् विराजमानपदयुगलाम् । भक्तानां हृदि सन्निविष्टा सती तेषामाध्यात्मिकायाति पीडां छिनत्तीत्यातिच्छित्, ताम् । काञ्चिद् ब्रह्मादिभिरज्यशक्यवर्णलगाया | तब मूर्तिमालम्बे आश्रयामि, ऊर्ध्वमुखीकृतोन्निद्रहृदयकमलकर्णिकायां न्यस्योपात्मह इत्यर्थः ॥ २ ॥ सम्प्रति भगवन्मूर्तेः सौभाग्यं वर्णयति- यत् त्रैलोक्यमहीयसोऽपि महित सम्मोहनं मोहनात् कान्तं कान्तिनिधानतोsपि मधुरं माधुर्यधुर्यादपि । सौन्दयोंचरतोऽपि सुन्दरतरं प्याथर्य भुवने न कस्य कुतुत विष्णो ! विभो ! ॥ ३ ॥ यदिति । त्रैलोक्येऽस्मिन् जगति यद् महीयः अतिशवेन महत् पूजितम् उत्कृष्टं वस्तु, तस्मादपि महितम् अत्युत्कृष्टं यत् । यच त्रैलोक्ये मोहनं वस्तु, तस्मादप्यतिमोहन माह्लादकन् । यच्च कान्तिनिधानतः शोभापात्रीभूता बस्तुनोऽपि कान्तमतिशोभनं सकलेन्द्रियाकर्षणसिौषधम् । यच्च माधुर्यधुर्याद् माधुर्यकार्यस मर्थाद् वस्तुनोऽपि मधुरमतिमाधुर्ययुक्तं सन्तापशान्तिकरम् | यच्च सौन्दर्येणोत्तरमु- त्कृष्टंमतिसुन्दरं च यद्वस्तु तस्मादपि सुन्दरतरम् | यच्चाश्चर्यम् अद्भुतरसालम्बन भूतं वस्तु, तस्मादप्याश्चर्यतरं । हे विभो ! संसारार्णवोचारणसमर्थ | हे विष्णो: तादृशं त्वद्रूपं भुवने कस्य कुतुकं न पुष्णाति, बद्धमुक्तमुमुक्षुजनानाम- व्यतिशयेन श्रवणस्मरणाद्यौत्सुक्यं ददात्येवेत्यर्थः ॥ ३ ॥ तत्ताहमधुरात्मकं तव वपुः सम्माप्य सम्पन्मयी सा देवी परमोत्सुका चिरतरं नास्ते स्वभक्तेष्वपि । तेनास्या वत कष्टमच्युत विभो ! त्वपमानोज्ञक- प्रेमस्थैर्यमयादचापलवलाचापल्यवादभूत् ॥ ४ ॥ १. 'उच्या ला' ख. पाठः २. ति। उपरि विन्यस्तया काञ्चनमव्या काञ्च्या ला' क.पाठः, ३. 'घंव' ख. पाठ: ४. 'च यत् । हे' क. पाठ:.<noinclude></noinclude> 5yjhc9tuj2bsn1gkaknlyp3ua020h55 104 126710 345952 344623 2022-08-20T21:43:35Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३०]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३०]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये रुदिति । तदेव तासयत्व तत् तत्तादृन्, अनुपममित्यर्थः । तादृशमाथुर्य आत्मा स्वरूप तत् तब वपुः सन्प्राप्य वक्षस्यधिवासं लब्ध्वा सा देवी महालक्ष्मी: अनक्तवपि सम्पन्मयी धनधान्यादिरूपिणी भूत्वा चिरतरं चिरकाळ नाटते चलेव भवति । अत्र हेतुमाह - परमोत्सुकेति, त्वद्वपुः - सौभाग्यातिशयेनापहृतहृदयतयेतरत्र गन्तुमशक्यत्वादित्यर्थः । तेन यस्मादेवं तस्माद् हे अच्युत बिमो: अस्यास्तव महिप्याः त्वद्वपमानोज्ञकप्रेमस्थैर्यमयात् त्वद्रूपस्य मानोज्ञ सौभाग्ये यत् मे प्रेम्णः स्थैर्य तन्मयात् - अचापलस्य चापल्यासाइट बलादेव चापल्यवार्ता चपलेयमिति वार्ता दुष्कीर्तिरुदभूद् उद्भूता | कष्टं बतेति खेदे | गुण एव दोपडेतुर्जात इति खेदहेतुः । किञ्चे, त्वत्सौभाग्याति- शयेनोद्भूता दुष्कीतिः त्वमपि स्पृशतीति मम खेद इति भावः ॥ P ननु अस्याः सेवकजनमेवाकादाचित्कतया चापल्यं जातं, किमत्र मया कर्त व्यमित्याशङ्का परिहरति wy स्वेदेवसात स्थिरैव दयितमस्तावदत्तादरा ॥ ५॥ , . लक्ष्मीरिति । इयं लक्ष्मीः सायकं त्वदीयं यद् रामणीयकं सौभाग्यं, तेन ह्तै- बापहृतहृदयतयैव परेषु त्वदन्येषु स्वभक्तेष्वप्यस्थिरा चपलेत्यस्मिन्नर्थे नैतिशमात्रं प्रमाणं, किन्तु अन्यत् मनपनयना वक्ष्यामि । पूर्व लक्ष्म्या उद्भूतया चा- पस्यवार्तया परेवस्थित्यमर्थोऽनुमितः तत्र च त्वया सेवकजनसेवाकाद्राचितप्रधः शतिः अतोऽन्यदनुमानान्तरं वक्ष्यामीत्यर्थः । प्रयोगश्च - लक्ष्मीनाम्यामा परेण्यस्थिरा, त्वच्यानगुणानुकीर्तनरसास- तेषु खद्भक्तेषु मतदाता स्थिरवासस्वाद् या एवं, ता एवं, यथा त्वयानगुणानुकीर्तनरसासक्तेषु त्वद्भतेषु दयितप्रस्तावदत्तादरतया स्थिरवासा गोप्यः त्वत्सौभाग्यापहृतहृदयतया परेषु स्वभर्तृप्वप्यस्थिरा इति । श्लोकश्च व्या- ? , ख्यातप्रायः ॥ ९ ॥ १. 'ति दु' क. पाठः. २. 'बल' क. पाठः, 'केन त्वदीयेन रामणी- यकेन सौभाग्येन हू ख. पाठः ४.मि प्रयोक पाठः, ५. 'तत' क. पाठः<noinclude></noinclude> fjnqpinz01r2j9u0168m4c95cpn0ch8 104 126711 345954 344624 2022-08-20T21:43:46Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३१]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३१]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 126712 345956 344625 2022-08-20T21:43:55Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३२]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३२]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये Over Chapte - योगीश्वरै- ट्र्याद् भृशम् अतिशयेन उत्तमतरः अत्युत्कृष्टः । क्षेत्र प्रमाणमाह रिति, व्यासनलदादिभिः पुराणेषु गीयते वर्ण्यते इत्यर्थः । किञ्च, हे रमावल्लभ ! त्वयि प्रेम्णो यः प्रकर्षोऽतिशयः, तदात्मिका तत्स्वरूपा भक्तिः निःश्रमम् अनायासं यथा भवति तथा विश्वपुरुषः सकलजनैः लभ्या खलु, नात्र सन्देह इत्यर्थः । तत्र हेतु- माह – सौन्दर्यैकरसात्मक इति । सौन्दर्यमेकमेव रस आत्मा स्वरूपं यस्य स तथा, तस्मिन्नित्यर्थः ॥ ७ ॥ निष्कामं नियतस्वधर्मचरणं यत् कर्मयोगाभिवं तद् दूरेत्यफलंयौनोपलभ्यं पुनः । तत् त्वव्यक्ततया सुदुर्गमतरं चित्तस्य तस्माद् विभो ! त्वत्प्रेमात्मकभक्तिरेव सततं स्वादीयसी श्रेयसी ॥ ८ ॥ निष्काममिति । कर्मयोग इत्यभिधौ नाम यस्य, तत् कर्मयोगाभिघम् । निर्गतः कामः फलाभिसन्धिर्यत्मात् तन्निष्कामं, तादृशम् । नियतस्य नित्यनैमित्ति- कादेः स्वधर्मस्यै विहितस्य चरणम् अनुष्टानं यत्, तद् दूरेत्यफलं दूरेत्यं दूरभवं फलं यस्य, कालान्तरे फलप्रदम् । औपनिषदम् उपनिषत्प्रतिपाद्यं ब्रह्म, तस्य ज्ञानेनो- पलभ्यं मोक्षाख्यं फलं यत् तत् पुनरव्यक्ततया करणागोचरतया चित्तस्य सुदु- र्गमतरं कथञ्चनापि प्राप्तुमशक्यं निरस्तसमस्तैषणानां संन्यस्त समस्तकर्मणामेव तत्राधिकारात् । हे विभो । कर्मज्ञानभक्तिमार्गनिष्ठा नामप्यभीष्टफलप्रदान समर्थ ! तस्मात् त्वाय प्रेमात्मिका भक्तिरेव सततम् उत्पत्ती उत्पन्नायां फलप्राप्तौ च स्वादीयसी अतिशयेनास्वादनीया श्रेयसी ब्रह्मादिभिरपि प्रशस्यतरा चेत्यर्थः ॥ ८॥ , अत्यावासकराणि कर्णपटलान्याचर्य निर्यन्मला बोधे भक्तिपथेऽथवाध्युचिततागायान्ति किं तावता | क्रिष्टा तर्कपथे परं तब वपुर्वद्यालयमन्ये पुन- विचाईत्वमृते विचिन्त्य बहुभिः सिध्यन्ति जन्मान्तरैः ॥ ९ ॥ अतीति । अत्यायासकराणि बहुसावनपरिश्रमपूर्वकमनुष्ठेयानि कर्मणां पट- लानि नित्यनैमित्तिकप्रायश्चित्तोपासनारूप बहुविध कर्मसम्हान् आचर्य अनुष्ठाय ४. 'तनि- १. 'त' स्त्र. पाठः यम्यनि' ख. पाठ:. .२. 'ते। कि' ख, पाठः ५. 'स्य चर' ख. पाठ: ३. 'धानं संज्ञा य' क. पाठः. ६. 'लंका' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> mku05vz0baev0watp9kfg1t6v9zilon 104 126713 345958 344626 2022-08-20T21:44:05Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३३]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३३]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>F दशकम् - २] भगवद्भक्त्युत्पत्यादिवर्णनम् । निर्यन्मला निर्यन्ति निर्गच्छन्ति रागद्वेषमोहमदमात्सर्यरूपाणि मनोमलानि येषां त, तथा, तादृशाः केचिद् बोधे ज्ञानमार्गे भक्तिमार्गे वाप्युचिततामयान्ति अधिकार प्राप्नुवन्ति । यदि सभ्यविरक्तास्तहि ज्ञानयोगेऽधिकारिणः, यदि वेषद्विरक्तास्तहिं भक्तिमार्गेऽधिकारिणो भवन्ति । तदुक्तं ' न निर्विष्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिद ' इति । तावता तावन्मात्रोपयोगिता कर्मणा भक्तिमार्गप्रस्थितानामस्माकं किं प्रयोजनं, न किमपीत्यर्थः । अन्ये पुनश्चित्तीद्त्वं रागादिराहित्यम् ऋते विना विरक्तम्मन्याः केचित् तर्कपथे वेदान्तशास्त्रे पर ट्विा क्लेशकभाजनानि भूत्वा हे विभो ! तब ब्रह्माख्यं वपुः स्वरूपं विचिन्त्य वेदान्तार्थविचारोपायभूतैर्विविधैर्यायै- विचार्य बहुभिरुपासनाविधिभिश्योपास्स बहुभिर्जन्मान्तरैः सिध्यन्ति फलं साघ यन्ति ॥ ९ ॥ " तर्हि भक्तियोगेऽपि किमुक्तदोषाः सन्ति, नेत्याह- त्वद्भक्तिस्तुकारामझरीनिर्मजनेन स्वयं सिध्दी सद्यः सिद्धिकरी जयत्याय विभो ! सैवास्तु मे त्वत्पद- मदिरसाता दुतरालपाधीश्वर ! ॥ १० ॥ - त्वदिति । त्वद्भक्तिस्तु तथा न भवतीत्यर्थः । किन्तु जयति कर्मज्ञानमयाद् योगद्वयादुत्कृष्टा भवति । उत्कर्ष मेवाह - कथारसेति । स्वस्थायां यः शृङ्गारा- दिरूपो रसः, अथवा कथा श्रद्धा, स एवामृतझरी मधुद्रवः तस्मिन् नितरां मज्ज- नेन स्वयं सिध्यन्तीति । अयमर्थः - त्वत्कथाः शृण्वतां पुनःपुनः शुश्रूषा जायते । ततध्ध विविधविषयतृष्णापैति । ततचित्तशुद्धिद्वारा भक्तिः स्वयमेवोत्पद्यत इति । ननूत्पन्नापि भक्तिरज्ञानक्कृतं बन्धं न निवर्तयति, ज्ञानस्यैवाज्ञाननाशकत्वादित्याश- ट्र्याह - विमलेति । अलेशतः केशं विनैव विगतं नष्टं मलं शरीराद्यहंममाभिमा- नरूपमज्ञानं यस्मात् प्रबोधात् स विमलप्रबोधो ब्रह्मज्ञानं, स एव पदवी मार्ग उपायो ब्रह्मप्राप्तेः, तां तन्वती कुर्वतीति । अयमाशयः - भक्तर्हि बन्धमोक्षारूय- फलजनने त्वत्स्वरूपब्रह्मज्ञानभवान्तरव्यापारमात्रमिति सा भक्तिरेव भगवत्यक्लेशेनैव Pe १. 'तस्याद्र' ख. पाठ:. २. 'सेवाय' क. पाठः ३. 'कल्पितं' क. पाठः,<noinclude></noinclude> jk9m9cgrbk4nhxebddq3u7e5fkq8h60 104 126714 345960 344627 2022-08-20T21:44:16Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३४]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ब्रह्मज्ञानमुत्पाद्याज्ञानानेवृत्तिद्वारा मोक्षमणि ददातीति। किच, सद्यः अस्मिन् जन्म- न्येव सिद्धिं फलं करोति, न ज्ञानमार्ग इव कालान्तरे | अयि विभो ! वाताव्या- धीश्वर ! मे मम त्यदेकशरणस्य साकेशरम त्वत्पदप्रेमप्रौढिरसाईता तत्र पादाम्बुजयोः प्रेम्णः प्रौढिरतिशयोऽनपायिनी प्रीतिः स एव सः, आस्वाद- नीयत्वात् तेनार्द्रता विलीनहृदयता तादृशी भक्तिरेव द्रुततरमेवास्तु, मम सेवामा- न्येऽपि मदेकशरणोऽयमिति घिया मह्यं तादृशी भक्तिमेवानुगृहाणेत्यर्थः ॥ १० ॥ } इति भगवद्रूपवर्णनं भगवद्भक्त्युत्पत्त्यादिवर्णनं च द्वितीयं दचकम् | अथ भक्तानां स्वरूपं वर्णयति पठन्तो नामानि ममदभरसिन्धौ निपतिताः स्मरन्तो रूपं ते वरद ! कथयन्तो गुणकथाः । .. चरन्तो ये भक्तास्त्वयि खलु रमन्ते परमभू- नई धन्यान् मन्ये समधिगतसर्वाभिलषितान् ॥ १ ॥ पठन्त इति । ये भक्ताः त्वाय खल्लु त्वयीश्वर एव रमन्ते, नान्तरान्तरा विष- येष्वपि, तानमून परं केवलम् अहं धन्यान् भाग्यवतो मन्ये । रमणप्रकारमाह- पठन्त इति । ते नामानि पठन्तः उच्चैः कीर्तयन्तः, हे वरद ! भक्ताभीष्टमंद| कीर्त- नद्वारा हृदि प्रविष्टं तय रूपं स्मरन्तः, अत एव प्रमदभरसिन्धौ आनन्दातिशयरूपे समुद्रे निपतिताः तादृशानन्दानुभाबैर्हर्षाथुरोमाञ्चादिभिश्चोपलक्षितः, गुणकश्नाः भक्तवात्सल्यादीन् गुणान् अत्यद्भुतानि चरितानि चान्योन्यं कथयन्तः, गृहाद्यनपे- क्षैया चरन्तः । एवम्भूतानां मनः पुनस्त्वत्पादारविन्दाच्चालयितुं पारमेष्ठ्यादिपद- मध्यकिञ्चित्करमित्याह – समधिगतेति । समधिगतानि सम्प्राप्तानि सर्वाण्यभिलषि- तान्यमष्टानि येषां ते तथा । खत्पादारविन्दस्य सकलपुरुषार्थरूपतया तत् प्राप्ताः पुनरपरं न काङ्क्षन्तीत्यर्थः ॥ १ ॥ ४ --- १. 'ति । स क. पाठः २. 'फलद' क. पाठ:. ३. 'ताः। किच, ते गु' क. पाठः ४. 'दिगु' कं. पाठ: ५. 'क्षतया' ख. पाठः.<noinclude></noinclude> 4lywtleqdk55nsa65ls1r491fprdbx8 104 126715 345962 344628 2022-08-20T21:44:27Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३५]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३५]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ३] भक्तस्वरूपवर्णनम् | ननु किमर्थं भक्तान् स्तौषि, त्वमपि नामानि पठनू, गुणकथाश्च कथयन्, • मद्रूपं च स्मरन् तेषामन्यतमो भवेशासह तावत् तान् भक्ताननुकर्तुमस- मर्थ इत्याह- गदकिष्ट- कष्टं तव चरणसेवारसभरे- stयनासक्तं चित्तं भवति वत विष्णो ! कुरु दयाम् । भवत्पादाम्भोजस्मरणरसिको नामनिवडा- नई गार्यगायं कुहचन विवरस्यामि विजने ॥ २ ॥ C गदेति । बाह्यैर्वातादिभिरान्तरै रागादिमिश्च गदैर्व्याधिभिः क्लिष्टं सञ्जातक्लेशं मदीयं चित्तं तव चरणसेवारसभरे भवत्पादाम्बुजोपासनरूपे सुखातिशयेऽप्यनासक्तं समाधातुमशक्यं भवति कष्टं यत खिन्नोऽस्मि । हे विष्णो ! मय्यनन्यशरणे दयां कुरु। अहं तु भवत्पादाम्भोजस्मरणे रसिकः यद्यहमरोगोऽभविप्यं तर्ह्यस्मरिष्यमिति सोत्कण्ठः सन् नाम्नां निवहान् समूहान् गायंगायं पुनःपुनः सङ्कीर्तयन् कुचन कुत्रापि विजने प्रदेशे विवत्स्यामि विशिष्टं वासं करिष्यामि ॥ २ ॥ जाता चेत् किमिव न हि लभ्यं तनुभृतां मदीयलेशौघमशमनदशा नाम कियती । न के के लोकेऽस्मिन्ननिशमयि शोकाभिरहिता भवद्भक्ता मुक्का: सुखगतिमसक्ता विद्यते ॥ ३ ॥ कृपा ते ते कृषेति । अयि बिष्णो ! ते कृपा जाता चेत्, तनुभृतां स्त्रीशूद्रादीनां गज- मृगादिशरीरभाजामपि किमिव हि न लभ्यं, तिष्ठन्त्वितरे पुरुषार्थाः, त्वदैक्यं मोक्षोपे तेषां सुलभ एव । एवं स्थिते मदीयाः क्लेशा विविधा आधयो व्याधयश्च तेषामोघस्य समूहस्य प्रशमनदशा समूलोन्मूलनरूपावस्था कियती अतिलघीयसी नाम, यथा ज्वलनज्वालावलीढतूलराशेः प्रशमनदशा, तद्वदिति भावः । नन्वेता- हक्कृपापात्रीभूता दुर्लभा इति चेद्, नेत्याह - न के क इति । के के जना अनिशं सर्वदा शोकाभिरहिताः निवृत्तशरीराधनमाभिमानतया तन्मूलाधिव्याधिक्केशविरहि- ताः भवद्भक्ताः भवतीश्वरे लब्धप्रेमतया नामानि कीर्तयन्तश्चरितानि गायन्तश्च मुक्ता जीवन्मुक्ता भूत्वास्मिन् लोकेऽसक्ताः परानुग्रहैकपराः सुखगतिम् अभीष्टसञ्चार न १. 'पिघं' क. पाठः २. 'ण' . पाठः ३. 'मि वा क. पाठः,<noinclude></noinclude> ki7foyvbl077o6c5miv55wv94i5lal5 104 126716 345964 344629 2022-08-20T21:44:44Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३६]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३६]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीय स्किन्धः -- १ 5 विदधते कुर्वन्ति । अथवा सुखगतिः नाहि, तां न विद्यते । अस्मिल्लो- के त्वत्कृपयैव त्वद्भक्ता भूत्वा सञ्चरन्तो जमा बहवः श्रूयन्ते । आये विष्णो!- मय्यपि तादृशीं कृपां कुर्विति भावः || ३ || के ते जना इत्यत आह -- मुनियाँढा रूडा जगति खलु गूढात्मगतयो भवत्पादाम्भोजस्मरणविरुजो नारदुखाः । चरन्तीश ! स्वैरं सततपरिनिर्भातपरचित्- सदानन्दाद्वैतमसरपरिमग्नाः किमपरम् ॥ ४ ॥ सुनीति । श्रीनारदो मुखमादिर्येषां ते मुनिप्रौढाः मुनिश्रेष्ठाः जगति रूढाः प्रसिद्धाः खलु | किन्तु गूढालगतयः गूढोऽस्मदादिभिरशक्यदर्शन आत्मा गतिश्च येषां, ते तथा। अंथवा आत्मगतिर्मनोगतिः देवैरप्यविदितनिग्रहानुग्रहाद्यभिप्रायवि- शेषाः । अथवा आत्मन गतिर्ज्ञानम् | भवत्पादाम्भोजस्मरणेन विरुजो विगतस- कलपीडाः, ते खलु जगति स्वैरं चरन्ति । कथमित्यत आह - सततेति । सततं सर्वदैव परिनिर्भातम् अनुभवपदेवीमारूढं परचित्सदानन्दं सच्चिदानन्दं परं ब्रह्म, तदेवोपाधिलयादद्वैतं, तस्य यसरे संलवे परिमाः तदेकीभूताः सन्तः सञ्चरन्ति । हे ईश ! अतः परं किं तेषां प्रार्थनीयमवशिष्टम् । तद्न्मामध्यनुगृह्णीष्वेति भावः ॥ ननु श्रीनारदादयो मत्कृपया ज्ञाननिष्ठाः सन्तो विधूतलेशाः स्वैरं चरन्तीति ज्ञानमेव प्रार्थ्यताम् । किमज्ञानजनितक्लेशनिरसने संशयितया भक्त्याशङ्कां परिहरन् भक्ति प्रार्थयते--- भवद्भक्तिः स्फीता भवतु मम सैव मशमये- दशेषलेशौघं न खलु हृदि सन्देहकणिका | न चेद् व्यासस्योक्तिस्तव च वचनं नैगमवचो भवेन्मिथ्या रथ्यापुरुषवचनप्रायमखिलम् ॥ ५ ॥ भवद्भक्तिरिति । मम स्फीता भवद्भक्तिर्भवतु । सैव ममाशेषक्लेशौवं प्रशमये- १. 'त इयर्थः । अ' क. पाठः, २. 'श्रेष्ठाः' क. पाठः, ३. 'यद्रा' क. पाठः ४, 'त्मग' क. पाठ: ५. 'दमा' क. पाठः ६. 'मिति भा' क. पाठः, ७. 'शा: सब क. पाठः,<noinclude></noinclude> 6yycjz9a3q6lrshuzpmg3djbkrfu7xc 104 126717 345966 344630 2022-08-20T21:44:56Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३७]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- ३! भक्तिप्रार्थना | , —— दित्यत्र प्रमाणमाह -- न चेदिति । व्यासस्योक्तिः भगवद्भक्तिमाहात्म्यप्रतिपाद- कानि पुराणवचनानि तव च वचनम् अर्जुनमुद्धवं च प्रति यदुक्तवानसि, नैगम- वचः वेदवाक्यानि, यद्वा नैगमा वेदज्ञास्तेषां वचनम् | यदि भक्तिरशेषक्लेशौघं न प्रशमयति, तर्खेतत् सकलं प्रायेण रथ्यापुरुषवचनवन्मिथ्यौ अप्रमाणं भवेदिति विपक्षे बाधकस्तर्कः। अवैदिकास्त्वेवं प्रलपन्ति – वेदस्मृतिपुराणवचनानि प्रमाणं न भव- न्ति, वाक्यत्वाद्, रथ्यापुरुषवचनवादति । नेदमनुमानं श्रुतिस्मृतिपुराणवचनामामा- ण्यापादकमित्याह- -न खल्विति । अयमभिप्रायः -- यद्यद्वाक्यं तत्तदप्रमाणमिति इदमनुमानमपि वाक्यत्वादेवाप्रमाणमिति तैर्मुक्तो बाणस्तानेव विध्यति । किञ्च, आचार्यैर्वेदस्य प्रामाण्यं तन्मूलतया स्मृतिपुराणवचनानामपि प्रामाण्यं प्रश्चितम् | अतः श्रुतिपुराणवचनादीश्वरवचनाच सिद्धा भक्तेनोपावता ॥ ५ ॥ - एवञ्च भक्तिरेवोक्तमार्गेण प्रार्थनीयेति वादेतुं तस्या ज्ञानादुत्कर्षमाह भवद्भक्तिस्तावत् प्रमुखमधुरा त्वद्गुणरसात् किमप्यारूढा चेदखिलपरितापमशमनी । पुनधान्ते स्वान्ते विमलपरिबोधोदय मिल- न्महानन्दाद्वैतं दिशति किमतः परम् || ६ || . भवदिति । तावच्छब्दः क्रमार्थः । भवद्भक्तिः प्रमुखे आदौ प्रथमसन्निपाते मधुरा सुखरूपा । कुत इत्यत आह त्वगुणरसादिति । तव गुणेषु श्रवणस्मर- णादिषु जातश्रद्धतयाहादाद | ज्ञानमार्गे तु नैवं, 'यत्तदये विषमिवे'ति भगवद्- चनात् । सा त्वद्गुणरसात् त्वत्कथा श्रवणश्रद्धेयैव किमपि किञ्चिद् आरूढा प्रवृद्धा चेद् यथाभक्ति तत्त्वावबोधस्य विषयविरक्तेरपि सम्भवादखिलपरितापप्रशमनी अखिलस्याध्यात्मिकादेः परितापस्य प्रकर्षेण समूलं शान्ति कर्त्री | पुनरन्ते परि- णामे च स्वयं परिपोषं नीतायां सत्यां स्वान्ते हृदि । विमलपरिबोधेति । विगतं नष्टं मलं शरीराद्यहंममाभिमानरूपमज्ञानं यस्मात् परिबोधात् स बिमलपरिबोधो ब्रह्म॑ वेदं सर्वमिति ज्ञानं, तस्योदयेन मिलत् सहितं महानन्दाद्वैतं महद् ब्रह्मैवानन्दरूपं निरस्तसमस्तोपाधिकतयाद्वितीयं दिशति । भक्तिरेवानुभवपर्यन्तं ब्रह्मज्ञानं दत्त्वा 3 १. 'श्या भवेन त्र' ख. पाठ:. २. 'इतयै' क. पाठ:. ३. 'लेन शा' क. पाठः, ४, 'तो' क. पाठ: ५.श' क. पाठ:.<noinclude></noinclude> bkac5snr1u6c7qiwx8x5a6y9rz8ypxn 104 126718 345968 344631 2022-08-20T21:45:05Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [ स्कन्ध: - १ चिदानन्दाद्वैतव्रह्मैक्यरूपं मोक्षमपि ददातीत्यर्थः । अतः अस्मान्मोक्षादपरं जीवैः कि प्रार्थ्य, नपत्यर्थः । अथवा अतः अस्या आदिमध्यावसानेऽपि सुखरू - पाया भक्तेः अपरं ज्ञानादि कि प्रार्थ्य, न प्रार्थनीयमेवेत्यर्थः ॥ ६ ॥ एवं प्रेमलक्षणां भक्ति स्तुत्वा स्वस्य तस्यामनधिकारमनुसन्देधानस्तत्साधन- रूप क्रियामिकां भक्ति प्रार्थयते - विषय केशान् मे कुरु चरणयुग्मं धृतरसं यवत करमपि च ते पूजनविधौ । भवन्त्यलोके नयनमथ ते पादतुलसी- परित्राणे घ्राणे श्रवणमा ते चारुचरिते ॥ ७ ॥ विध्येति | केशान् रोगान् बाह्यानाभ्यन्तरान् वा विषय मे चरणयोर्युग्मं भवत्क्षेत्रप्राप्तौ धृतरसं सञ्जातकौतुकं कुरु, अन्यथा कौतुके सत्यपि त्वत्क्षेत्रगमनप्रद- क्षिणादेरशक्यत्वात् । करं करयुगलमपि च ते पूजनस्य विधिर्व्यापारः तस्मिन् धृतरसं कुरु | नयनद्वयमपि भवतः पूर्वोक्ताया मूर्तेरालोके दर्शने धृतरसं कुरु | अथ ते तव श्रीपादेऽचितायास्तुलस्याः परित्राणे प्रोणं प्राणेन्द्रियं धृतरसं कुरु । श्रवणं श्रोत्रेन्द्रियमपि ते चारुणि मनोहरे चरिते स्तुतौ धृतरसं कुरु ॥ ७ ॥ अनन्तरं स्मरणं प्रार्थयते- प्रभूताधिव्याधिसभचलिते मामकहृदि स्वदीयं तद् रूपं परमरसचिद्रपमुदियात् । उदञ्चद्रोमाञ्चो गलितबहर्षाशुनिनहो यथा विस्मर्यास दुरुपशमपीडापरिभवान् ॥ ८ ॥ प्रभूतेति । प्रभूतै रूढपदैः आधिभिरान्तरैर्व्याधिभिर्वाश्यैश्च प्रसभं बलात् चलिते शरीरादियोगक्षेमैकव्याप्ते मामकहदि मदीये हृदये त्वदीयं 'सत्त्वं यत्तद् - ' (दशकं १. श्लो. ३) इत्यारभ्य त्रयोदशभिः श्लोकैर्वर्णितं परमरसचिद्रूप परम- रसः परमानन्दश्चासौ चिद् ज्ञानं च, तन्मयं रूपमुदियात् | यथा तरणिमण्डलमु १. 'दा' ख. पाठः २. 'घ्राणे' क. पाठ:. ३. 'शो' ख. पाठः.<noinclude></noinclude> f12e40v1gv9s31d7utx7geeub7pvz9z 104 127552 345869 345530 2022-08-20T12:18:12Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" />{{center|x}}</noinclude>{{Multicol}} 2. The Atharvaveda also shows familiarity with birds of prey like the Laggar Falcon or the Red-headed Merlin who hunt in pairs (feat. AV 7.70.3). The mutual attachment of a pair of the Brahminy Ducks () who keep together during the day and move apart during the night in search of food among water plants but keep in touch with one another by mutual calls is the basis for pronouncing a blessing for mutual love upon a newly married couple in AV 14.2.64. 3. By the time the Samphitäs of the Yajurveda came to be com- posed (c. 1000 B.C.) the Indo-Aryans had become familiar with many more birds and able to teach the Hill Myna and the Parrot (mfe and ) to repeat human speech, and the priests at the horse-sacrifice dedicated them to rent, the goddess of speech, and to #cm (VS 24-33). They had also observed the parasitic habit of the Indian Koel laying its eggs in the nests of crows, and allotted it under the name of a to the half months because it assigned the work of brooding on its eggs and bringing up the young to others (VS 24.37). The Yajus Samhitäs mention about sixty birds in all in the litany of the horse-sacrifice. 4. The broad V-form of a flight of Demoiselle Cranes was copied by the Pandavas in their war against the Kauravas for the arrangement of a squadron under the name of a (MBh 6.51.1) and this formation has been well-defined in fr ch. 4, sec. 7. 297: "As the flight of cranes across the air assumes a regular formation, so should the state's army (a) be arranged when at war like the stage." Like the Crane, the Barheaded Goose (g) is also a winter visitor in India and a flock takes to wing in V-formation, and the Monkey-force of Ramacandra, assuming the form of Geese in the air (garett) attacked the demon- force of Ravana(Råm. VI. 69.36-37). The return of the geese to the Indian lakes and tanks in winter has been very compassionately mentioned in Vişņu Purăņa, V.10.9: "Like an imperfect f turally suffers from worry and many an obstacle, the Geese (gr) who had deserted the tanks and riddles). The single verse, much later मुह, उप., श्वेता. detached from the other two is differently interpreted in the and the free: the tree as the human body and the birds as the individual and the Supreme spirits. As for the two birds sharing a common tree for their abode in RV 1.164.20 compare the story of two bird-friends, both woodpeckers, one quite strong and the other quite weak. The latter wanted to share the hardwooded tree occupied by the former, but despite the strong one's advice against the ides, tried to peck a hole in the tree and lost its life (Jataka, II. 162). The two birds were the Goldenbacked and the Rufous Woodpeckers; the latter does not dig a hole in a tree but nests into the leafy bowls of tree-ants, and as it feeds on the ants it even shares it with them. The Jataka of the Pali Text Society contains many bird- stories, and the story of three birds in V. 109 clearly shows that the ancient Indian gained knowledge of birds from the indigenous tribes (frres) as well. 2. For these birds TS 5.5.12 has viawife and re: where we must render the word as 'bright' or beautiful, for there is no white Myna or Parrot in India at all. (xi) {{Multicol-break}} lakes earlier, have come back again to them (and run the risk of being killed by archers for food)." In Raghuvamsa XIII.55 flocks of the geare said to visit India from the Mânasarovara lake, and the Himalayan passes through which these birds and the cranes fly over to India are called इंसद्वार and [फचरंघ respectively. 5. By the time AV 20.135 came to be composed, the prejudice against the pigeon had disappeared, for in verse 12 of the hymn, Indra is said to have helped a wounded pigeon with food and water; and we also note it as a pet bird (गृहकपोत) in मालविकाग्निमित्र 4.17. We have seen above how as early as the age of the Yajus Samhitas, Parrots and Mynas were trained to talk, and we may not be surprised if the practice of keeping numbers of pretty birds had become common with kings and the rich, for we find in Act IV offee that the courtesan w maintained a large variety of birds in her palace including a parrot which could repeat even verses from the Veda. Pet birds were also common in all hermitages. 6. Love of the calls of certain birds explains the comparison of the tones of music with the pleasant voices of birds like the Peacock, Hawk- cuckoo, Sarasa Crane, and the Kokil in time 1.3.46. On the other hand, the silly pride of a physician went so far as to compare the pulse- beats of certain patients with the gait or steps of Geese, Peacock, Dove, Pigeon, Cock, Quail, Partridge etc. in the book are where the author proudly declares that he has indicated the best method of judging ailments for the ignorant physicians: 7. Some popular maxims have also been coined after the ways of birds, e.g. काकतालीय न्याय, खनेकपोत न्याम, अण्डकुक्कुटी न्याय का न्याय etc. The last of these is based upon a wrong belief that the crow has only one eye-ball because the bird, when looking down from a high perch turns its head both right and left. The rotor is clearly reflected in the ng VI. 28, where the g (Goose) is credited with the habit of sucking up only pure milk from a mixture of milk and water. This, however, seems to be poetic extension of the Vedic picture of the Sun as a Swan or Goose (g f, RV 4.40.5) who sucks up pure water (fr, RV. 1.164.7) with his rays from even muddy pools. 8. In the Bh. P. X.15.11-13 fondness of Sri Krspa for sweet notes and songs of birds and the dance of the Peacock, is said to be so great that he learnt to imitate them quite correctly. In the Gità (10.30) he identifies himself with 4, the best of the birds-ar was the one who robbed the सोम or अमृत well-guarded by the मस्तूs in the सुपर्णाव्यान 9. The slow and graceful gait of pretty young women has often been poetically compared to that of a domestic Goose, e.g. in i 8.59; gure. 1.34; ब्रह्मवैवर्तपुराण 11.2.37; किरातार्जुनीय 8.29; मुज्छकटिक 4.28. 3. Comp. the rendering in Sanskrit of the first half of the Ardha Magadhi Nyaya verse quoted in अभिधानराजेन्द्र, the Ardha Magadhi lexicon: "गया अभया बलाका " (the same as "Egg first or the hen first"). {{Multicol-end}}<noinclude></noinclude> retr2tb9n00u3gzfm4l0n0x5jd3l6z3 345873 345869 2022-08-20T12:27:58Z Shubha 190 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" />{{center|x}}</noinclude>{{Multicol}} 2. The Atharvaveda also shows familiarity with birds of prey like the Laggar Falcon or the Red-headed Merlin who hunt in pairs (श्येनौ संपातिनौ, AV 7.70.3). The mutual attachment of a pair of the Brahminy Ducks (चक्रवाक) who keep together during the day and move apart during the night in search of food among water plants but keep in touch with one another by mutual calls is the basis for pronouncing a blessing for mutual love upon a newly married couple in AV 14.2.64. 3. By the time the Samhitas of the Yajurveda came to be composed (c. 1000 B.C.) the Indo-Aryans had become familiar with many more birds and able to teach the Hill Myna and the Parrot (शारि and शुक ) to repeat human speech, and the priests at the horse-sacrifice dedicated them to सरस्वती, the goddess of speech, and to सरस्वान् (VS 24-33). They had also observed the parasitic habit of the Indian Koel laying its eggs in the nests of crows, and allotted it under the name of अन्यवाप to the half months because it assigned the work of brooding on its eggs and bringing up the young to others (VS 24.37). The Yajus Samhitas mention about sixty birds in all in the litany of the horse-sacrifice. 4. The broad V-form of a flight of Demoiselle Cranes was copied by the Pandavas in their war against the Kauravas for the arrangement of a squadron under the name of a (MBh 6.51.1) and this formation has been well-defined in fr ch. 4, sec. 7. 297: "As the flight of cranes across the air assumes a regular formation, so should the state's army (a) be arranged when at war like the stage." Like the Crane, the Barheaded Goose (g) is also a winter visitor in India and a flock takes to wing in V-formation, and the Monkey-force of Ramacandra, assuming the form of Geese in the air (garett) attacked the demon- force of Ravana(Råm. VI. 69.36-37). The return of the geese to the Indian lakes and tanks in winter has been very compassionately mentioned in Vişņu Purăņa, V.10.9: "Like an imperfect f turally suffers from worry and many an obstacle, the Geese (gr) who had deserted the tanks and riddles). The single verse, much later मुह, उप., श्वेता. detached from the other two is differently interpreted in the and the free: the tree as the human body and the birds as the individual and the Supreme spirits. As for the two birds sharing a common tree for their abode in RV 1.164.20 compare the story of two bird-friends, both woodpeckers, one quite strong and the other quite weak. The latter wanted to share the hardwooded tree occupied by the former, but despite the strong one's advice against the ides, tried to peck a hole in the tree and lost its life (Jataka, II. 162). The two birds were the Goldenbacked and the Rufous Woodpeckers; the latter does not dig a hole in a tree but nests into the leafy bowls of tree-ants, and as it feeds on the ants it even shares it with them. The Jataka of the Pali Text Society contains many bird- stories, and the story of three birds in V. 109 clearly shows that the ancient Indian gained knowledge of birds from the indigenous tribes (frres) as well. 2. For these birds TS 5.5.12 has viawife and re: where we must render the word as 'bright' or beautiful, for there is no white Myna or Parrot in India at all. (xi) {{Multicol-break}} lakes earlier, have come back again to them (and run the risk of being killed by archers for food)." In Raghuvamsa XIII.55 flocks of the geare said to visit India from the Mânasarovara lake, and the Himalayan passes through which these birds and the cranes fly over to India are called इंसद्वार and [फचरंघ respectively. 5. By the time AV 20.135 came to be composed, the prejudice against the pigeon had disappeared, for in verse 12 of the hymn, Indra is said to have helped a wounded pigeon with food and water; and we also note it as a pet bird (गृहकपोत) in मालविकाग्निमित्र 4.17. We have seen above how as early as the age of the Yajus Samhitas, Parrots and Mynas were trained to talk, and we may not be surprised if the practice of keeping numbers of pretty birds had become common with kings and the rich, for we find in Act IV offee that the courtesan w maintained a large variety of birds in her palace including a parrot which could repeat even verses from the Veda. Pet birds were also common in all hermitages. 6. Love of the calls of certain birds explains the comparison of the tones of music with the pleasant voices of birds like the Peacock, Hawk- cuckoo, Sarasa Crane, and the Kokil in time 1.3.46. On the other hand, the silly pride of a physician went so far as to compare the pulse- beats of certain patients with the gait or steps of Geese, Peacock, Dove, Pigeon, Cock, Quail, Partridge etc. in the book are where the author proudly declares that he has indicated the best method of judging ailments for the ignorant physicians: 7. Some popular maxims have also been coined after the ways of birds, e.g. काकतालीय न्याय, खनेकपोत न्याम, अण्डकुक्कुटी न्याय का न्याय etc. The last of these is based upon a wrong belief that the crow has only one eye-ball because the bird, when looking down from a high perch turns its head both right and left. The rotor is clearly reflected in the ng VI. 28, where the g (Goose) is credited with the habit of sucking up only pure milk from a mixture of milk and water. This, however, seems to be poetic extension of the Vedic picture of the Sun as a Swan or Goose (g f, RV 4.40.5) who sucks up pure water (fr, RV. 1.164.7) with his rays from even muddy pools. 8. In the Bh. P. X.15.11-13 fondness of Sri Krspa for sweet notes and songs of birds and the dance of the Peacock, is said to be so great that he learnt to imitate them quite correctly. In the Gità (10.30) he identifies himself with 4, the best of the birds-ar was the one who robbed the सोम or अमृत well-guarded by the मस्तूs in the सुपर्णाव्यान 9. The slow and graceful gait of pretty young women has often been poetically compared to that of a domestic Goose, e.g. in i 8.59; gure. 1.34; ब्रह्मवैवर्तपुराण 11.2.37; किरातार्जुनीय 8.29; मुज्छकटिक 4.28. 3. Comp. the rendering in Sanskrit of the first half of the Ardha Magadhi Nyaya verse quoted in अभिधानराजेन्द्र, the Ardha Magadhi lexicon: "गया अभया बलाका " (the same as "Egg first or the hen first"). {{Multicol-end}}<noinclude></noinclude> 7ckpvvmir67v9sc9nvmgxg86ro2wnj0 104 127831 345818 2022-08-20T11:59:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ (५) क्षाचपञ्चरत्नस्तवस्तथा । तथा शिखरिणीमाला ब्रह्मतर्कस्तवादयः॥ शिवतत्वविवेकश्च शिवकर्णामृतन्तथा । शिवार्चनाचन्द्रिकाच तड़या- 'ख्याबालचन्द्रिके'त्यादिप... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>(५) क्षाचपञ्चरत्नस्तवस्तथा । तथा शिखरिणीमाला ब्रह्मतर्कस्तवादयः॥ शिवतत्वविवेकश्च शिवकर्णामृतन्तथा । शिवार्चनाचन्द्रिकाच तड़या- 'ख्याबालचन्द्रिके'त्यादिपद्यैश्शिवार्चना चंद्रिकायाअपिस्वकृतित्वं प्रति- पादितवन्तः। तस्मान्निरङ्कुशमप्पयदीक्षितविरचितमेवेदं ग्रन्थरत्नमि- ति । अस्यचग्रन्थरत्नस्य दुर्लभ तयाविरळप्रचार तामालोकयन्तः परो- पकारधुरन्धराश्शिवभक्तिभरिताः श्रीमन्तोदेवसालपुरवास्तव्याचे- ष्टिवर्याः स्त्रपुरे शिवागमपरिपालनार्थ प्रतिष्ठिते अन्वर्थाभिधाने शिवागमपरिपालनस ऽग्रासनाधिपोपाय | सनाधिपकार्यदर्थ्यागमा- र्जकागमपोषकादिपदभाजः निखिलरौवग्रन्थरत्नमुद्रणकार्यमङ्गळ- त्वेन शिवार्चनाचन्द्रिकामेनां प्रथमंमुद्रयित्वाप्रकाशयामासुः । अ- न्यान्यप्यष्टप्रकरण सिद्धान्तशेखर पौष्करवृत्ति मृगेन्द्रवृत्यादीनि ग्र- स्थरत्नानिकामिकादिमूलागमांञ्चाचिरादेवमुद्रणेनप्रकाशयिष्यन्ति ॥ (आदर्शदातृनामानि ) अस्यच शिवार्चना चन्द्रिकाख्यग्रन्थस्य मुद्रणविषये प्रथमं मा तृकादातारः कण्डदेव्यग्रहाराभिजनाश्शिवागममुद्रणप्रोत्साहकाः श्री- मन्तः पण्डितवर्याः काळीश्वर शिवाचार्याः । एतेषां मातृकामनुसृत्यै- वमुद्रितमेतद् ग्रन्धरत्नम् ॥ शोधनार्थन्तु काळीश्वरपुरवास्तव्याः का ळीश्वरशिवाचार्याः तथामधुरान्तकवास्तव्याः सुब्रह्मण्यशिवाचार्याः तथा कुंबघोणनगरवास्तव्यास्स बृजिष्टरधिकारस्थिताः कृष्णस्वामि- शास्त्रिणश्च एकैकंमातृकारत्नं प्रदाय उपाकुर्वन् । एतेषां प्रत्युपकार- विपये अशक्ताः प्रेमपूर्वकाननन्तान् प्रणामान् समर्पयन्ति शिवागम- सङ्घाध्यक्षा इति शिवम् ॥ इत्थं, अळ. अरु. राम. अरुणाचलश्रेष्ठी. देवसालपुरी जमीन्तार्, आगमार्जकः,<noinclude></noinclude> j5r7tm63we2nrovxikt4kzmjhs5pf6o 104 127832 345819 2022-08-20T11:59:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ________________ சிவமயம். முகவுரை சிவபெருமானிடத்திடையறாத அன்புஞ் செல்வமும் உடைய பண்டித மணிகளே! இவ்வுலகமானது சுமார் நானூறு வருடங்கட்கு முன்னர் புற மதங்களால் சைவசமய... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>________________ சிவமயம். முகவுரை சிவபெருமானிடத்திடையறாத அன்புஞ் செல்வமும் உடைய பண்டித மணிகளே! இவ்வுலகமானது சுமார் நானூறு வருடங்கட்கு முன்னர் புற மதங்களால் சைவசமய விளக்கம் சிறிது குன்றி, அதனால் சைவ சாத்திரங்களும் விளக்கமுராமலிருந்தமையின், அக்குறையை நீக்கிச் சைவசமயத்தையும், சைவசாத்திரங்களையும் விளக்கமுறச் செய்யத் திருவுளங்கொண்டு, ஸ்ரீகண்டபரமேசுவார், தொண்டை நாட்டி னுள் காஞ்சீபுரத்திற்குச் சமீபத்திலுள்ள அடையப்பலம் என்னும் சிற்றூரில், எட்டு மகாயாகங்கள் செய்தவராயும் தன்னுடைய ஒழுக் கத்தினால் வேதாகமங்களைப் பிரயோசனமாகச் செய்யப்பெற்றவ ராயும் உள்ள ஆசாரிய தீசதிதரவர்களின் புத்திரர் இரங்கராஜ தீக்ஷித ரவர்களுக்குப் புத்திரராக அப்பய தீக்ஷிதர் என்னும் திருகாமத்துடன் அவதாரஞ் செய்தருளினர் என்பது யாவரும் அறிந்த விஷயமே. ஸ்ரீமத் திசுத்தரவர்களுடைய அவதாரத்தில் நிகழ்ந்த சரிதங்கள் பதஞ்சலி முனிவர் முதலியவர்களாலுஞ் சொல்லுதல் அரிது. ஆயி னும், பண்டிதமணிகள் சிலர் ஆங்காங்கு சிறிது சிறிது கூறியுள் ளார்கள். ஆதலின் அது விஷயத்தில் நான் உபசாந்தியடைகிறேன். ஸ்ரீமத் நீசபிப்ரவர்கள் தமக்கபி டானியாயுள்ள வேலூர் சின்ன பொம்மமகாராஜாவின் பிரார்த்தனையை அனுசரித்தும், தன்னுடைய அவதாரத்தின் பயனை உலகிறதபகரிக்கக்கருதியும், அவ்வப்பொழுது கனவில் சிவபெருமானால் உத்திரவு செய்யப்பெற்று, நான்கு சாஸ்தி ரங்களின் சம்பந்தமான கிரந்தங்களைச் செய்து வருகின்ற லீலையின் நடுவில், இல தவில் முத்தியைத்தருதற்கு உபாயமான சைவக்கிரந்தங் கள் பலவற்றையுஞ் செய்தருளினர். அவற்றுள், ஆன்மார்த்த பூசை யைத் தெரிவிக்கக்கூடியதாயும், சித்தாந்தமென்னுஞ் சிவாகமங்களை அனுசரித்ததாயும் உள்ள சிவார்ச்சனா சந்திரிகை என்பதும் ஒன்று. இது ஸ்ரீமத் திரிதரவர்களாலேயே செய்யப்பெற்றதென்பது, இச்சிவார்ச்சனா சந்திரிகையின் இறுதியிலுள்ள ''வேலூரதீச'' என் றற் றொடக்கத்துச் சுலோகத்தாலினிது விளங்கும் இன்னும் ஸ்ரீமத் தீக்ஷிதரவர்களே தாம் செய்தருளிய கிரந்தங்களின் பெயர் களைக் கூறுமிடத்து நான்கு சாத்திர சம்மந்தமான கிரந்தங்களைக்<noinclude></noinclude> n4ydf1lkyanbehzvhhpfvrq68jbzbe5 104 127833 345820 2022-08-20T11:59:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ________________ கூறிவிட்டு, சைவசாத்திர கிரந்தங்களைக் கூரப்புகுந்து, ஸ்ரீகண்ட பாஷிய வியாக்கியான்மாகிய சிவார்க்கமணி தீபிகை, சிவானந்தலகரி என்னும் ஆனந்தலகரி, சிவாத்வ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>________________ கூறிவிட்டு, சைவசாத்திர கிரந்தங்களைக் கூரப்புகுந்து, ஸ்ரீகண்ட பாஷிய வியாக்கியான்மாகிய சிவார்க்கமணி தீபிகை, சிவானந்தலகரி என்னும் ஆனந்தலகரி, சிவாத்வைதவிநிர்ணயம் , இரத்தினத்திரய பரீக்ஷை, பஞ்சரத்தினஸ்தவம், சிகாணிமாலை, பிரம்மதர்க்கஸ்தவம், சிவதத்துவவிவேகம், சிவகர்ணாமிர்தம். சிவார்ச்சனாசந்திரிகை, இதன் வியாக்யானமான பாலசந்திரிகை , என்பன வாதியாக கூறியிருக் கின்றமையாலும் விளங்கும். இந்தக் கிரந்தம் இதுகாறும் அச்சுக்குவராமலிருந்தது. அத னால் இதன்கண் உள்ள அருமையான விஷயங்களைப் பலரும் அறிந்தனுபவிக்காக்குறையை நிவர்த்திக்கக்கருதி பரோபகார்சீலர்களா யும் சிவபத்தசிரோமணிகளாயும், பிரபுக்களாயுமுள்ள தேவகோட்டை வாசிகளான தனவைசியர்கள், சிவாகமங்களின் ஜீரணோத்தாரணத் தின் பொருட்டு, ''சிவாகமசித்தாந்தபரிபாலன சங்கம்'' ஒன்று நிருவி, அதில் அக்கிராசனாதிபதி, உபஅக்கிராசனாதிபதி, காரியதரிசி, போஷகர், ஆகமார்ச்சகர் முதலிய அங்கத்தினர்களாக இருந்து சிவாகமங்களை அச்சிட்டுதவுதற்கு மங்கலமாய், முதலாவதாக இக் நூலை பண்டிதர்களாற் சோதித்து அச்சிட்டு உதவியிருக்கின் றனர். இன்னும், அஷ்டப்பிரகரணம் , சித்தாந்தசேகரம், பௌட்கா விருத்தி, மிருகேத்திர விருத்திகளையும், மூலாகமங்களையும் அச்சிட் டுதவதற்கு வேண்டும் பிரபல முயற்சிகள் செய்து வருகின்றனர். பிரதி உதவினவர்கள். சிவாகமங்களை அச்சிட்டு உபகரிக்கவேண்டுமென்ற பெரு நோக்கமுடைய கண்டதேவி ஸ்ரீலஸ்ரீ காளீசுவாசிவாசாரியாவர்கள். இவர்கள் பிரதிதான் முதலாவதாகக்கிடைத்தது. பின்னர் சோதிப்பதற் காகக்காளையார்கோவில் ஸ்ரீலஸ்ரீ பெரிய காளீசுவரசிவாசாரியரவர் களும், மது ராந்தகம் ஸ்ரீலஸ்ரீ சுப்பிரமணிய சிவாசாரியரவர்களும், கும்பகோணம் சப்ரிஜிஸ்டர் பிரம்மஸ்ரீ கிருஷ்ணசாமி சாஸ்திரிகள வர்களும் தங்களிடத்திலுள்ள பிரதிகளை உதவினர். இப்பெரியாரனை வருக்கும் இச்சங்கத்தார் மனமார்ந்த வந்தனத்தை நன்றியறி தலின் அறிகுறியாக அன்புடன் செலுத்துகின்றனர். இங்ஙனம் அழ. அரு . ராம. அருணாசலஞ் செட்டியார். சிவாகமசித்தாந் தபரிபாலன தேவகோட்டை ஜமீந்தார். சங்கம், கோட்டை. ஆகமார்ச்சகர்,<noinclude></noinclude> d5i9v6vcmmsyn7l88infxcqkxrvscrm 104 127834 345821 2022-08-20T12:00:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १०२ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् रक्षतेति विज्ञाप्य | पञ्चवक्रयुतं रक्तं सप्तजिह्वाविराजितम् । दशहस्तं त्रि* णेत्रञ्च सर्वाभरणभूषितम् ॥ रक्तवस्त्रपरीधानं पङ्क... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१०२ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् रक्षतेति विज्ञाप्य | पञ्चवक्रयुतं रक्तं सप्तजिह्वाविराजितम् । दशहस्तं त्रि* णेत्रञ्च सर्वाभरणभूषितम् ॥ रक्तवस्त्रपरीधानं पङ्कजोपरि संस्थितम् । बद्धपद्मासनासीनं दशायुधसमन्त्रितम् || शिवाग्निं ध्यात्वा तस्योर्द्धवक्रे कनका बहुरूपाऽतिरिक्तेति जिह्वात्रयं पूर्वादिवक्त्रेषु सुप्रभाकृष्णारक्ताहि- रण्मयीति जिह्वाचतुष्टयं ध्यायेत् । ततोहामग्नयेनम इति संपूज्य हां हूम- नये स्वाहेति तिलाहुतिपञ्चकं हुत्वा ।' अग्ने त्वमैश्वरं तेजः पावनं परमं यतः । तस्मात्त्वदीयहृत्पद्मे स्थाप्य सन्तर्पयाम्यह' मित्यग्निं विज्ञाप्याग्नेः हृदय- कमले आसनमूर्तिसदाशिवावाहनपूर्वकं सर्वोपचारसंपूज्य अग्निवक्त्रे रिशव- वक्त्रेसन्निधानंविभाव्य स्वाहान्तमूलेन समिदन्नाज्यलाजसर्षपतिलादिमि श्शतं तदर्धेवा यथाशक्ति हुत्वा ब्रह्माङ्गानां दशांशाहुति हुत्वा हौंशिवाय वौषडि- त्यूवको पूर्णाहुतिं दत्वा स्वाहान्तमूलेन चरुं ग्रासत्रयपरिमितं हुवा ब्र झाङ्गानामेकेकाहुर्ति हुत्वाऽऽचमनं प्रदाय चन्दनतांबूलानिदत्वा भस्मपाद्या- ष्टपुष्पिकया संपूजयेत् । आज्याद्यभावे पत्रपुष्पादिभिर्वा जुहुयात् । ततः स्तोत्रप्रदक्षिणनमस्कार सन्तोष्य परामदत्वा शित्रमुत्थाप्य लिङ्गस्थे शिवे संपूजयत् । ततः परिस्तरणदर्भान्संगृह्याग्रमध्यमूलान्याज्यसिक्तानि कृत्वा एकं दर्भ समादाय शेषमग्रप्रभृति दहेत् । तमेकं दर्भ ममौ निक्षि - : प्य तद्भस्मना ललाटे तिलकं कुर्यात् । तद्भस्मधारण मायुश्रीकीर्तिवर्धनं विजयारोग्यकरञ्च । ततस्तस्य दक्षिणभागे चतुरनं मण्डलं कृत्वा मण्ड-: लात् प्राग्भागे पूर्वाद्युत्तरान्तासु महादिक्षु रुद्रमातृगणयक्षा नीशानादि- कोणेषु ग्रहासुरराक्षसनागान् मण्डलमध्ये ईशानाग्नेयनैर्ऋतकोणेषु नक्ष- त्रराशि विश्वदेवान् वायुवरुणदिशोर्मध्ये क्षेत्रपालञ्चाभ्यय दत्वा जल- मिश्रान्नेन रुद्रादिभ्यो बलिं दत्वाऽऽचमनं दद्यात् । रुद्रादीनामभ्यर्चने नमो- तास्तत्तन्नाममन्त्राः | बलिदाने स्वाहान्ताः । क्षेत्रपालस्यैकवचन मन्ये - - -<noinclude></noinclude> kr22nwy2otvp50g6t57iz2ugb61hzxk 104 127835 345822 2022-08-20T12:00:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवशानपूजाविधिः ॥ षां बहुवचनमिति भेदः । ततः प्राग्भागे चतुरश्रमण्डले इन्द्रादिविष्ण्व- न्तानां लोकपालानां बलिं दद्यात् । ततोमण्डपाद्वाह्यांकणे गोमयमण्ड- ल... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवशानपूजाविधिः ॥ षां बहुवचनमिति भेदः । ततः प्राग्भागे चतुरश्रमण्डले इन्द्रादिविष्ण्व- न्तानां लोकपालानां बलिं दद्यात् । ततोमण्डपाद्वाह्यांकणे गोमयमण्ड- ले वायसादिभ्यस्समयभेदिभ्यः स्वाहा । अग्न्यादिभ्यः स्वाहा । सर्वेभ्योग्रह- वास्तुदेवेभ्यः स्वाहा । इतिपृथक्पृथक् बलिं दत्वा श्वभूतपतितप्रेतादिभ्यो ऽप्येकं बलिंदद्यात् । यद्वा - संक्षिप्य सर्वोद्देशन 'येरुद्रारुद्रकर्माणो रौद्र- स्थाननिवासिनः । ( सौम्याश्चैवतु केचित् सौम्यस्थान निवासिनः ।) मातरो रुद्ररूपाश्च गणाना अधिपाश्च ये ॥ ॥ विघ्नभूतास्तथा न्येच दिग्विदिक्षु समाश्रिताः । सर्वे सुप्रीतमनसः प्रतिगृह्णविमंचलिम् || सिद्धिं जुषन्तु नः क्षिप्रं भयेभ्यः पांतुमांसदेति मन्त्रेणेकंबलिंक्षिपेत् || सर्वमिदं बलिकार्यमग्निकार्याधिकारिणेत्र कर्तव्यं नसः । अग्निकार्याधिकारे सत्यपि होमोपकरणवैकल्ये तदशक्तौवा होममन्त्रान् होमसङ्ख्यापेक्षया दशगुणावृत्त्या जपेत् । ततश्शिवज्ञानपूजां कुर्यात् ॥ शिवशानपूजाविधिः ॥ शिवज्ञानानि कामिकादयो दिव्यागमाः । तत्र कामिक विभेद परार्द्धग्रन्थम् | योगजं पञ्चभेदं लक्षग्रन्थम् | सूक्ष्म मेकतन्त्रं पद्मग्रन्थम् । सहस्त्रं दशभेदं शङ्खग्रन्थम् । अंशु द्वादशभेदं पञ्चलक्षग्रन्थम् । सुप्रभेद मेकतन्त्रं त्रिकोटिग्रन्थम् । विमष्टभेदं त्रिकोटिग्रन्थम् । निश्वा- समष्टभेदं कोटिग्रन्थम् | स्वायम्भुवं त्रिभेदं सार्धकोटिग्रन्थम् । अनल मेकतन्त्रं त्रिंशत्सहस्त्रग्रन्थम् वीरतन्त्रं त्रयोदशभेदं लक्षग्रन्थम् । रौरवं षट् भेद मष्टार्बुदग्रन्थम् । मकुटं द्विभेदं लक्षग्रन्थम् । विमलं पोडश- भेदं लक्षग्रन्थम् । प्रोद्गीतं षोडशभेदं त्रिलक्षप्रन्थम् । लळितं त्रिभेद मष्टसहस्त्रग्रन्थम् । सिद्धं चतुर्भेदं सार्धकोटिग्रन्थम् । सन्तानं सप्तभदं पट्सहस्रप्रन्थम् । शर्वोक्तं पञ्चभेदं द्विलक्षग्रन्थम् । पारमेश्वरं सप्तभेद<noinclude></noinclude> 49l05ohcgv6rcrs53lwjy9sp4n0v3f1 104 127836 345823 2022-08-20T12:00:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् द्वादशलक्षप्रन्थम् । किरणं नवभेदं पञ्चकोटिग्रन्थम् | वातुळं द्वादशे भेदं लक्षग्रन्थम् । एवमष्टाविंशतिभेदा दिव्यागमाः । परार्धशङ्ख... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् द्वादशलक्षप्रन्थम् । किरणं नवभेदं पञ्चकोटिग्रन्थम् | वातुळं द्वादशे भेदं लक्षग्रन्थम् । एवमष्टाविंशतिभेदा दिव्यागमाः । परार्धशङ्खपषट्प ञ्चाशत्सहस्राधिकैः षडुत्तरषष्ट्यालक्षन्यूनं पद्मंचेत्येतावत्संख्या ग्रन्थाः । तभेद: अष्टोत्तरशतसङ्ख्याः । इत्थंभूतान् सर्वानपि दिव्या- गमान् यथालाभं कतिचिद्वा एकंवा तत्रापि स्त्रपूजोपयोगिसंहितामात्रं वा लक्षणशालिषु पुस्तकेषु लेखयेत् । पुस्तकेषु द्वाविंशत्यंगुळदीर्घ चतु रंगुळविस्तारं पुस्तकं लक्ष्मीभद्रम् | एकविंशत्यंगुळदीर्घं त्र्यंगुळविस्तारं श्रीरक्षम् । विंशत्यंगुळदीर्घ यवहीनत्र्यंगुळविस्तारं चन्द्रकान्तम् । इदमुत्तमन्त्रयम् । अष्टादशांगुळदीर्घ अर्घाधिकांगुळयविस्तारं नळिनम् । सप्तदशांगुळदीर्घ त्रियवाधिकांगुलत्रयविस्तारं श्रीनिवासम् । षोडशांगुळ- दीर्घ द्वियवाधिकांगुळद्वयविस्तारं श्रीभद्रम् । इदं मध्यमवयम् | पञ्चदशांगु- ळदीर्घं यवाधिकांगुलद्वयविस्तारं लक्ष्मीनिवासम् । चतुर्दशांगुलदीर्घ मंगुळद्वय विस्तारं उमाभद्रम् । त्रयोदशांगुळदीर्घं यवहीनांगुलद्वयवि- स्तारं वीरभद्रम् । एवंविधेषु पुस्तकेषु यजमानस्ययान्यनुकूलानि प- त्रीयचतुष्टयांशतृतीयांशयोर्मत्रेमद्रयगतसुषिरवन्ति कारयित्वा यत्रोदरमानैः कार्पाससूत्रे राबनीयात् । एतेषां शिवज्ञानपुस्तकानां पूजनाय शिवस्य दक्षिणपश्चिमे वायव्यभागेचा त्रयस्त्रिंशद्धस्तप्रभृतिषु त्रिहस्तपर्यन्तेषु परि- माणेष्वन्यतमपरिमाणवद्विद्याकोशगृहं कृत्वा सुगन्धिचन्दनाद्यनुलिप्तभित्ति- कस्य तस्य मध्ये नागदन्तादिरचितं सुवर्णरेखादिचित्रितं विद्यासिह्मासनं निधाय तत्र दुकूलादिकमास्तीर्य तन्मध्ये स्वर्णरूप्यताम्रकांस्यारकूटलोह- दारु वेणुविदळिकादिकृतां विद्यारत्नकरण्डरूपां मञ्जूषां निधाय तस्यां पुस्तकानि निदयात् । तेषु 'सर्वेभ्यरिशत्रज्ञानेभ्योनमः' इति गन्धपुष्पधूप- दीपनैवेद्येस्संपूज्य || 'सर्वज्ञानप्रदं शम्भुं सर्वज्ञानविघातकम् | कायेन मनसा वाचा विद्यापीठाश्रयं भजे' इति स्तुत्वा नमस्कुर्यात् । पुस्तकालाभे<noinclude></noinclude> 2ha9z2rsoduw57um82cjt8hqwp89oqr 104 127837 345824 2022-08-20T12:00:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 14] . शिवशनपूजाविधिः ॥ चतुरश्रमण्डले अष्टदळपद्मं तदावारक मष्टादशदळपद्मंच लिखित्वा कर्णि- कायां हौं शिवायनमः । हां वागीशायनमः । इति वागीश्वरसहितं शिवं संपूज्य प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>14] . शिवशनपूजाविधिः ॥ चतुरश्रमण्डले अष्टदळपद्मं तदावारक मष्टादशदळपद्मंच लिखित्वा कर्णि- कायां हौं शिवायनमः । हां वागीशायनमः । इति वागीश्वरसहितं शिवं संपूज्य पूर्वादिषु दशसु दळेषु कामिकादीन् सुप्रभेदान्तान् शिवेना- धिकरणान्तरनिरपेक्षेण साक्षान्निर्मिततया शेवसंज्ञान् दिव्यागमान संपूज्य अष्टादशसु दळेषु विजयादिवातुळान्तान् अनादिरुद्राद्यधिकरणेन शिवेन निर्मिततया रौद्रसंज्ञान् पूजयेत् । अथ गुरुं स्वपीठस्थं गत्वा तस्य पादौ प्रक्षाकय शिवबुद्ध्या गन्धादिभिस्संपूज्य पुष्पाञ्जलिलयं कृत्वा साष्टाङ्गं त्रिः प्रणम्योत्थाय भूमौ जानुनी न्यस्य कृताञ्जलिपुटः क्षमस्त्रेति ब्रूयात् । यदि 'मधुलुब्धो यथा भृङ्गः पुष्पात्पुष्पं बनान्तरे । ज्ञानलुब्धस्तथा शिष्यो गुरोर्गुर्वन्तरं व्रजेत्' इति शास्त्र मनुसृत्याधिकज्ञानार्थ मन्यं गुरु माश्रयति, तथापि पूर्वगुरुमपि यथापूर्वी पूजयेत् । ततरिशवसमीपमागत्याष्टपुष्पि- कया शिवं संपूज्य विशेषार्ध्य दत्वा प्रणामपुरस्सर मभितः प्रार्थनां कृत्वा ‘न्यूनं बाऽप्यधिकं वाऽपि यन्मया मोहतः कृतम् । सर्वे तदस्तु संपूर्ण त्वत्प्रसादात् प्रभोममे ति संप्रार्थ्य। 'अपरावसहस्त्राणि क्रियन्तेऽहर्निशं मया । दासोऽयमिति मां मत्वा क्षन्तव्यं भक्तवत्सल ॥ स्वामिन्क्षुद्रेण दासेन मलीमसधिया मया । कदर्थितो वायद्भक्तिवशात् प्रीतः क्षमस्वत' दिति विज्ञापयेत् । ततस्सद्योजातादिक्रमेण पञ्चसुशिरस्सुशिवमभ्यर्च्या- स्त्रादिहृदयान्तान्यंगानिच प्रातिलोम्येन संपूज्य पूर्वबद्यथेष्टमूर्द्धमुखोभवति संप्रार्थ्य हां हौं शिवाय साङ्गाय पराखा स्वाहेति परामखार्घ्य दत्वा स- द्यादीनि ब्रह्माण्यस्नादीन्यङ्ग निच गर्भावरणरूपाणि देवस्यांगेषु योजयेत् । अन्येभ्योऽपि तत्तदावरणदेवेभ्यः परामखार्ध्यं दद्यात् । हुंफडन्तास्त्रेण करद्वयांगुष्ठतर्जन्यप्राभ्या मूर्द्धे पुष्पं प्रक्षिपन्नाराचमुद्रया मन्त्रानुत्थाप्य हां हं हां शिवमूर्तयेनमः । इतिदिन्यमुद्रया शिवस्य हृदयस्थाने संयोग्य तेषां<noinclude></noinclude> 9g9vn3id6pch00znsqstd0ekfjztwbo 104 127838 345825 2022-08-20T12:00:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् ु तत्र लयं विभावयेत् । तदनु गुरुगृह विद्यापीठ सप्तगुरु महालक्ष्मी गण- पति द्वारपालेभ्योऽपि पराया दत्वा स्वस्वमन्त्रेणतान्विसर्ज ये... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् ु तत्र लयं विभावयेत् । तदनु गुरुगृह विद्यापीठ सप्तगुरु महालक्ष्मी गण- पति द्वारपालेभ्योऽपि पराया दत्वा स्वस्वमन्त्रेणतान्विसर्ज येत | ततः परिवारदेवेभ्योपि पराङ्मखार्ध्यदत्वा प्रत्येकं सपुष्पैर्वस्त्रे राच्छाद्य अस्त्रमन्ते - पेटकस्य पार्श्वेषु निदद्धयात् । तताश्शवमन्त्रं समुच्चार्य पद्मपीठा- लिङ्गमादाय दुकूलादिभिस्संवेष्टय पेटकमध्ये विन्यस्य भीमरुद्रं स्मरन् रक्षेति शिवाज्ञां विज्ञाप्य पिधानं कुर्यात् । ततः मिश्रपूजां कुर्यात् । प्राग- कृतचण्डपूज रिशवस्योद्वासनानन्तर मावाहनादिसर्वोपचारसहितां चण्डपू- नां कुर्यात् ॥ इत्थं प्रातर्मध्याह्नसायार्धरात्रिषु प्रातरादिषुकालेषु वा प्रातरादिका- लद्वये वा प्रातःकालमात्रेवा घटिकात्रयेण पूजा कर्तव्या । संक्रान्त्युपरा- गाष्टमोचतुर्दश्यादिव्यतिरिक्तकालेषु बुभूक्षुणा रात्री पूजा वर्जनीया । ते- नापि त्रिकालपूजा क्रियतेचे दस्तमयं समारभ्य घटिकात्रयमध्ये सायङ्काल- पूजा समापनीया । मुमुक्षोस्तु नकालनियमः । यद्वा बुभुक्षोरपि न कालनियमः । यथासंभवकाले तु यथासंभवनाडिका: । 'आत्मार्थयज- नं कुर्या द्यथाशक्त्यनुरोवत' इत्यव्यागमदर्शनात् । एवं प्रपञ्चोपचारान् कर्तुमशक्नुवन् पोडश पञ्चोपचारानकुर्यात् । आवाहनासन पाद्यार्थ्याचमन- स्नान वस्त्रोपवीत गन्धपुष्प धूपदीप नैवेद्य मुखवास स्तोत्रसहितप्रणाम- प्रदक्षिणसहितत्रिसर्जनानि पोडशोपाचराः । यद्वा -- आसनावाहन पाद्या- चमनार्ष्यस्नान वस्त्र गन्धपुष्प नैवेद्य तांबूल धूपदीपारात्रिक भस्म चुळ- कोदकानि पोडशोपचाराः | आवाहनासन पाद्याचमनार्ध्य स्नान वस्त्र - गन्धपुष्प नैवेद्यानि दशोपचाराः । गन्धपुष्पधूपदोपनैवेद्यानि पञ्चोपचाराः । यद्यपि 'पार्थिवं गन्धपुष्पाद्यं कन्दमूलफलादिकम् । आप्यं बारि पयो वस्त्रं दाधे गोमूत्रकादिकम् || आग्नेयं हेमरनादि दीपमाभरणादिकम् । वायव्यं चामरं श्रव्यजनं ताळवृन्तकम् || नाभसं गेयवाद्याद्यं वीणावेणुस्वना-<noinclude></noinclude> e1giute1y8fh5rctle1k59cx8bl0bpb 104 127839 345826 2022-08-20T12:00:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवज्ञानपूजाविधिः || १०७ दिकम् । एते पञ्चोपचारास्तु कथिता शास्त्रवेदिभि' रिति पञ्चोपचाराः प्र- पञ्चेन दर्शिताः । अथाप्यशक्तानां गन्धादिनैवेद्यान्तोपचारा एव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवज्ञानपूजाविधिः || १०७ दिकम् । एते पञ्चोपचारास्तु कथिता शास्त्रवेदिभि' रिति पञ्चोपचाराः प्र- पञ्चेन दर्शिताः । अथाप्यशक्तानां गन्धादिनैवेद्यान्तोपचारा एव क्रमात् . पार्थिव नाभस वायव्य तेजसाप्याः पञ्चोपचाराः । सर्वोपचाराश्शिवस्या- बाहनवत् निश्वासोछासरूपचन्द्रार्कगतिनिरोधेन कर्तव्याः इत्यागमप्र- सिद्धे: केषुचि दुपचारेषु मात्रागणनेन कालनियमोऽप्यागमेषु दर्शितः | आवाहने द्वादश मात्राः | पाद्ये पञ्च | आचमने तिस्रः । अर्घ्ये एकम् । गन्धे पटू । धूपे द्वादश । दीपे षट् । नैवेद्ये चतुर्विंशतिः । आरात्रिके सप्त। नीराजने षोडश । भस्मार्पणे सप्त | छत्रे पञ्च | चामरे दश । व्यजनेति- स्त्रइति । एवं चन्द्रार्कगतिनिरोधेन क्रियमाणेषूपचारेषु तत्तन्मन्त्राः मनसैव जप्तव्याः । मन्त्राश्च प्रासाद शिवमन्त्र पञ्चब्रह्म पडङ्गरूपा स्तत्तदु- पचारेषु यथाविधि विनियोक्तव्याः । तत्रावाहनपाद्य वस्त्र विलेपन- भूपणदर्पणच्छत्रचामर तालवृन्त जपस्तोत्र नमस्कोरष्वन्येषुचविशेपोक्तिरहि- तेषूपचारेषु मन्त्रान्ते नश्शब्दः । अर्ध्यस्नानधूपदीप नैवेद्यपानीयमुखवा- सनीराजनपवित्रजपपूजासमर्पणेषु स्वाहाशब्दः । मार्जन सेचन पुष्पपूर्णाहुति- पुर्वाषट्शब्दः। मलस्नानशोधन पाशच्छेदन प्रोक्षण ताडनभेदन विघ्ननिवार- णेषु हुंफट्शब्दः । रक्षायां फशब्दः । आचमनेस्त्रधाशब्दः । एवमु- क्तनियमैः पञ्चोपचारानपि कर्तुमशक्तः केवल मष्टपुष्पिकयाऽर्चयेत् । 'आ- ·सने प्रथमं पुष्पं दातव्यं शुद्धचेतसा | मूर्तिव्यानं हृदा कार्ये पुष्पेणैवापरे णतु || पञ्चपुष्पप्रदानेन पञ्चाङ्गानि प्रकल्पयेत् । शिवं तथाऽष्टमेनेच कथिताचाष्टपुष्पिका | पञ्चाङ्गानि मूर्धादीनि पञ्चब्रह्माणि नेत्रवर्जिता- नि हृदयादीनि वा । 'एतानि सर्वसाधारणानि तु | सर्व- सिद्धिप्रदानी तथा सर्वाश्रमेषु च || सर्वेषां चैत्र वर्णानां सर्वसाधारणानिचा एककालं द्विकालं वा त्रिकालं या प्रपूजयेत् || प्रातव्याहसमय तथा<noinclude></noinclude> mf7qy07c64dhmz38biy95g0dbn9ej79 104 127840 345827 2022-08-20T12:01:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ परार्थालयदर्शनम् ॥ - तत्रायं क्रमः— देवालयसमीपं गत्वा गोपुरद्वारंबाह्ये वा बलिपीठस्य बाह्ये षा स्थूललिङ्गात्मकस्य विमानस्य नमस्कारं कुर्यात् । ततो भद्रालि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>परार्थालयदर्शनम् ॥ - तत्रायं क्रमः— देवालयसमीपं गत्वा गोपुरद्वारंबाह्ये वा बलिपीठस्य बाह्ये षा स्थूललिङ्गात्मकस्य विमानस्य नमस्कारं कुर्यात् । ततो भद्रालिङ्गस्य बलिपीठस्य ध्वजस्तम्भस्य वृषभस्यापि नमस्कारं कृत्वा । (श्लो) ' अन्तः प्रवेशे शिवदर्शनेच शिवार्च नेतत्फल सिद्धिलाभे । देशभ्यनुज्ञां भगवन् प्र सन्न स्त्वत्पादपद्मप्रणतायमा मिति वृषभं संप्रार्ध्य बलिपीठाप्रदेशे साष्टाङ्गं शिवं प्रणमेत् । देहं वस्त्रेणाच्छाद्य नप्रणमेत् । शिवस्याग्रष्पृष्ठ वामभाग गर्भगृहेषु च नप्रणमेत् । प्रत्याखे चोत्तर दियखेच लिङ्गे वामभागे प्रणमेत् | प्रणम्यच देवस्थ पुरतः पुष्पाञ्जलिं क्षिपेत् । ततः प्रदक्षिणं कुर्यात् । गर्भगृहेप्रदक्षिण मर्चकस्यैव । अन्तर्मण्डले प्रदक्षिणं दीक्षितानामेव | अन्तर्हा - रादिषु सर्वेषाम् । तत्रान्तर्हा रे प्रदक्षिण मेकगुणम् । मध्यहारेतिगुणैम् । मर्या- दायांचतुर्गुणं । महामर्यादायां पञ्चगुणं क्षेत्रावधौषड़गुणं । एवं बलकालाधिकारा नुरूपेप्रदेशे एकविंशतिंपञ्चदशवा सप्तवापञ्चवात्रीणिवा प्रदक्षिणानिकुर्यात् । अत्यन्तमनबसरे एकंप्रदक्षिणंवा कुर्यात् । एवंप्रदक्षिणं कुर्वन् गर्भगृहेन्तर्मण्ड- लेच संभावितं सोमसूत्रलङ्घनं नकुर्यात् । तल्लङ्घन्नवर्जनार्थं गर्भगे हे सोमसू तप्रभृति सव्यापसव्यमेव कर्तव्यम् । ततोबहि रन्तर्मण्डलमांत्रे सव्या पसव्यम् । तत्वेन्द्रादि सोमसूतादि वा कार्यमिति प्रागुक्तम् । प्रदोषेतु वृषादिचण्डनाथान्तं वृषभं सोमसुतकम् । पुनर्वृषं चण्डनाथं नाळदेश- स्य पार्श्वतः ॥ पुनः प्रयाया च्चण्डञ्च तथैव वृषपृष्ठकम् । एवं सव्या- पसव्यंतु प्रदक्षिण मिहोच्यते ॥ आद्यन्तं वृषदेवस्य चतुस्स्थान मुदाहृतम् । त्रिचण्डस्थानसंयुक्तं द्विस्थानं सोमसूत्रक' मित्युक्त प्रकारण कर्तव्यम् । सो- मसूत्रंच प्रासादाद्वहिर्नाळप्रदेशे प्रासादविस्तारमानं तदर्धमानं वा । तस्य लड़ने दोषः । सूवाद्वर्हिर्लंघनेतु नदोषः ॥ तदभ्यन्तरेऽपि सङ्कटे तृ- णादिक मन्तर्धाय लङ्घनीयम् । तृणैः काष्ठे स्तथा पर्णैः पाषाणे लष्टका- दिभिः । अन्तर्धानं पुनः कृत्वा सोमसूत्रं तु लङ्घयेत्' इतिवचनात् । क-<noinclude></noinclude> 3yaoss8u2hnlxvb6ujwfpll92m9en0p 104 127841 345828 2022-08-20T12:01:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ११० शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् चिदपसव्यस्य निषेधो दृश्यते । 'सोमसूत्रद्वयं यत्र यत्र वा विष्णुमन्दिरम् । अपसव्यं नकुर्वीत कुर्यादेव प्रदक्षिण' मिति ॥ ततो द्वार... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>११० शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् चिदपसव्यस्य निषेधो दृश्यते । 'सोमसूत्रद्वयं यत्र यत्र वा विष्णुमन्दिरम् । अपसव्यं नकुर्वीत कुर्यादेव प्रदक्षिण' मिति ॥ ततो द्वारपालं नन्दिकेश्व- रं च नमस्कृत्य तत्तदनुज्ञयाऽन्तः प्रविश्य विघ्नराजं पुष्पाञ्जलिविकिरण मस्त- काहतिपूर्वकं नमस्कृत्य मण्डपं प्रविश्य देवदेवं नमस्कृत्य मस्तके हृदये वा sञ्जलिं बद्धा यथाधिकारं वैदिकागमिक पौराणिक लौकिक द्राविडादि- स्तोत्रैः स्तुवीत ।। तत्राचार्यस्यैव गर्भगृहं प्रविश्य सेवा | इतरेषां ब्राह्मणा- ना मर्धमण्डपं प्रविश्य । क्षत्रियाणा मर्धमण्डपद्वारमुखेऽवस्थाय | वैश्या- नां वृषाप्रे | शूद्राणां वृषपृष्ठे | वैश्यशूद्राणां वृषाग्रे वृषपृष्ठेच गोमयेन चतुरश्रमण्डलं कृत्वा तत्रैव पुष्पाञ्जलिर्दातव्यः । एवं नृत्तमूर्त्यादीनामपिपुष्पो- प्रहारपूर्वकं प्रणामः कार्यः । एवं प्रणामानन्तरं चण्डेश्वरं प्रणमेत् । इत्थं पीठादिचण्डान्तनमस्कारानन्तरं देवालये संभाविताना मपराधानां क्षाळनाय देवस्य सन्निधौ यथाशक्ति देवस्यमूलमन्त्रं जप्त्वा देवस्य पृष्टीकरणं विना निर्गच्छेत् । अपराधाश्च शिवालयमध्ये वाहनारोहण सोपानहसंचारगोपुर- प्रतिमाच्छायालंघन निर्माल्यस्पर्श तल्लङ्गन शिवबलिपीटमध्यसञ्चार प्रम- दास्पर्श रागपूर्वकतद्वक्षिण वृथाहास गानभाषण सोत्तरीयप्रदक्षिणनमस्का- रैकहस्त नमस्कार वामभागादिनमस्काराकालनमस्कारप्रभृतयः । एतेषु संभावितान् वर्जनीयानपराधान् क्षमाप्य निर्गच्छेत् । एवं शिवं सेवमा- नेन ग्रामभूपणादिपत्रपुष्पपर्यन्तेन द्रव्येणवा संमार्जनादिना शरीरव्या- पारेण वा देवालयोपकारपर्यवासायिवा यात्रेणवा कैडूर्य कृत्वेवसेवनीयम् । प्रतिदिनं सेवाया मशक्तश्चेत् अष्टम्यादिषु सेवेत । अष्टम्यामष्टभिर्दिवसैः पर्वणि पक्षेण संक्रान्तौ मासेनच कृतस्य पापस्य क्षयः । प्रदोषे त्रिविधकर- णार्जितानां महत्तराणामपि पापानां क्षयः । विवायनोपरागमहोत्सवादि- पु सेवया शिवपदप्राप्तिः । ततः गृहमागत्य यथावसरं स्वल्पमात्रं वा सिद्धान्तशास्त्रश्रवणं तदभ्यासंवा दीक्षितेरसहादीक्षितसन्निधिं परिहृत्य कु.<noinclude></noinclude> jvjh10qzhn51itb1kaiokts8qd7pdmq 104 127842 345830 2022-08-20T12:01:15Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ चुल्लीहोमविधिः ॥ यत् । 'नप्रकाश्यमिदं ज्ञान मभक्तानां वरानने । रक्षणीयं प्रयत्नेन त - स्करेभ्यो यथावन' मिति वचनात् । अथ मध्याह्नसमये प्रपश्चेन संकोचे- नाष्टपुष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>चुल्लीहोमविधिः ॥ यत् । 'नप्रकाश्यमिदं ज्ञान मभक्तानां वरानने । रक्षणीयं प्रयत्नेन त - स्करेभ्यो यथावन' मिति वचनात् । अथ मध्याह्नसमये प्रपश्चेन संकोचे- नाष्टपुष्पिकामात्रेण वा पूजयेत् | कुतश्चकल्यात् परिगृहीतलिङ्गार्च- नालाभे तुल्यानुष्टायिना परेणार्चिते लिङ्गे संक्षेपेणाष्टपुष्पिकामात्रं कुर्यात् । 'प्रणवो मातृका माया व्योमव्यापी पडक्षरम् | प्रासादोऽघोरमन्त्रश्च सप्त साधारणामताः ॥ एवं यथाकथंचित् शिवमभ्यर्च्य काले भोक्तुमिच्छन् सर्वस्मादपि पाकादग्रथमुद्धृत्य तलार्थ शिवाय निवेद्य अर्धेन यथाधिकारं वैदिकं शैवं च होमं कुर्यात् । वैदिको वैश्वदेवहौमः । शैवः चुट्टीहोमः || छुट्टीहोमः ॥ तस्यायं क्रमः । (१) चुलीं निरीक्षणादिभिस्संशोद्ध्य तत्राप्निं पूरककुंभ- काभ्यां बिन्दुनाभिस्थानाभ्यां सहेकीकृत्य भौतिकबैन्दवजाठराग्नित्रयं रेचकेन निस्सार्य पिङ्गळया चुलिकाग्नौ निक्षिप्य तदनन्तरं अग्नये नमः | सोमाय नमः । सूर्याय नमः । बृहस्पतये नमः | प्रजापतये नमः । सर्वेभ्यो देत्रेभ्यो नमः । सर्वेभ्यो विश्वेभ्यो नमः । अग्नये स्त्रिष्टकृते नमः । इत्यग्नावाग्नेषा- दिपूर्वान्तमग्नयादीन् संपूज्यस्वाहान्तैस्तत्तन्मन्त्रैर्हुत्वा तान्विसर्जयेत् ॥ निर्माल्यभोजनम् || - ततो निवेदितं तच्छे वा भुंजीत | शिवनिवेदितभोजने फलबच- नानि बहूनि श्रूयन्ते– 'मदीयमुक्तनिर्माल्यं पादांबु कुसुमं दळम् । धर्म- मर्थच कामञ्च मोक्षं च ददते क्रमात् इति ॥ तन्निषेधवचनान्यपि श्रूयन्ते ' नधारयेत् कचिच्छंभो निर्माल्यं नच भक्षये दिल्यादीनि । एतेषां शिवदी- क्षासहित तद्रहितविषयत्वेन व्यवस्था ।' निर्माल्यं निर्मलं शुद्धं निर्मलखा ९. बुद्धिमिति पाठभेदः ।<noinclude></noinclude> iabfra7go0vtcvllx1615rwaks8dw0l 104 127843 345831 2022-08-20T12:01:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ११२ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् - दनिन्दिंतम् । तस्मादभोज्यं निर्माल्य मशुद्धै रशिवात्मकैः ॥ जिह्वाचाप- व्यसंयुक्त शिशवसंस्कारवर्जितः । शिवनिर्माल्यभोजी चेत्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>११२ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् - दनिन्दिंतम् । तस्मादभोज्यं निर्माल्य मशुद्धै रशिवात्मकैः ॥ जिह्वाचाप- व्यसंयुक्त शिशवसंस्कारवर्जितः । शिवनिर्माल्यभोजी चेत् रौरवं नरकं व्रजे? दिति शिवपुराणवचनादिति केचित् । कामिकादिसिद्धान्ततन्त्रेषु दीक्षि तानामेव समयाचारविधानेन ' निर्माल्यं नचभुञ्जीते'ति शिवभक्तानं न निन्दये 'दित्यादीनि निषेधवचनानि 'निर्माल्यभक्षणेऽघोरं प्रमादादयुतं- जपे'दिति प्रायश्चित्तविधानानि च श्रूयन्ते । अतः 'स्वाद्यानिचादनीयानि पेयान्यन्यानि यानि च । देयानि तानि वै शंभो रश्नीयाद्दासभावतः' इत्या दिपुराणवचनानि वैदिक पौराणिकपाशुपतादिविहित शिवसंस्कारण ये दी क्षितास्तेषामेव शिवनिर्माल्यं ग्राह्यम् । नतु कामिकादिसिद्धान्ततन्त्रेण दीक्षितान मिति केचित् | कामिक एव – 'अशुद्धात्माऽशुचिर्लोभान्मद्भुक्तं पावनं परम् । भक्षयन्नाशमाप्नोति रसभोक्ता यथाद्विजः ॥ मल्लिङ्गधारि- गोलोके देशिका मत्परायणाः । मदेकशरणास्तेषु योग्यं नैवान्यजन्तुषु' इति वचनात्, ' उपवाससहस्त्राणि प्राजापत्यशलानिच । शिवप्रसादसिद्धस्य कोटयंशेनापि नोसमाः' इत्यादिवातुळागमप्रभृतिवचनदर्शनाच्च । सि- द्धान्ततन्त्रे दीक्षितानामपि शिवनिवेदितं प्रशस्तमेव | शिवनिर्माल्यनिषेध - प्रायश्चित्तवचनानि तु ' देवस्वं देवताद्रव्यं नैवेद्यंच निवेदितम् । चण्ड- भुक्तबहिःक्षिप्त'मिति पञ्चविधनिर्माल्य विषयाणि । कामिके 'देवस्त्रं देवताद्रव्यं नैवेद्यंच निवेदितम् । चण्डद्रव्यञ्च निर्माल्यं निर्माल्यं षड़िधं भवेत् ॥ ग्रामोदीशस्य देवस्वं देवद्रव्यं पटादिकम् । नैवेद्यं कल्पितं तस्मै देवोच्छि- ष्टं निवेदितम् ॥ चण्डद्रव्यंतु तद्दत्तं निर्माल्यं प्रेरितं बहि' रिति निर्माल्य - यि निर्माल्योपभोगदोषसंकीर्तन तत्प्रायश्चित्तोपदेशानन्तरमेव निवेदि- ताख्यानमाल्यस्वीकारानुमत्यर्थ 'मशुद्धात्माऽशुचिर्लोभा'दित्यादिसार्धश्लो- कद्वयस्य पठितत्वात् । एवञ्च सिद्धान्ततत्रेषु शिवनिवेदितनिषेधवचनानि 6<noinclude></noinclude> bvtlks8w6vrv3f4pkg6kfay6v4u1nm9 104 127844 345832 2022-08-20T12:01:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निर्माल्यभोजन विचारः ॥ तदुक्तशिवदीक्षारहितविषयाणीत्यपरे || सुप्रभेदे - 'सदाशिवस्य नि- माल्यं मनुष्याणां नभोजनम् । पशूनांच गजानांच जलेवाऽथ विनिक्षिपेत् || अथवा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निर्माल्यभोजन विचारः ॥ तदुक्तशिवदीक्षारहितविषयाणीत्यपरे || सुप्रभेदे - 'सदाशिवस्य नि- माल्यं मनुष्याणां नभोजनम् । पशूनांच गजानांच जलेवाऽथ विनिक्षिपेत् || अथवा वह्निना दह्याद्भूमौवा खातये वः इति सदाशिवनिर्माल्यस्य मनुष्य- मात्रसाधारण्येनाभोज्यत्वं प्रतिपाद्य तस्यभूत्रन्हिगोगजादिष्वेव प्रतिपत्तिवर्ण- नाच सदाशिवनिर्माल्यं दीक्षितानामप्यभोज्यमेव । तेषां शिवनिर्माल्यं प्र शस्तमिति वचनानि तु सकळ निर्माल्पविषयाणि ।' प्रतिमासु च सर्वासु न चण्डोऽधिकृतोभवे'दिति सकळेषु चण्डाधिकारनिषेधात् । कारणे स- कळानांच नैवेद्यं सर्वेषां भोजनं भवेदिति सकळनैवेद्यानुमतिवर्णनात् । तदपि शिवदीक्षितैस्तत्परिचारकं रेव भोक्तव्यम् | सुप्रभेदे - सदाशिवस्य निर्माल्य’मित्याद्युक्त्यनन्तरं‘सकळानां तु निर्माल्यं परिचारक भोजनम् । तद- प्यन्यजनानां तु भोजने दोषकद्भवेत्' इत्युक्तत्वादित्यपरे । सदाशिवनिर्माल्ये- ध्वपि मनुष्यादिस्थापितशिवलिङ्गापितेष्वेव निषेधः । नतु चरलिङ्गादिषु । तेषु चण्डाधिकाराभावात्। 'बाणलिङ्गे चरे लोहे रत्नलिङ्गे स्वयंभुवि । प्रति- मासुच सर्वासु नचण्डोऽधिकृतो भवेत् || लिस्वायंभुवेबाणे रत्नजेरसनि- भि॑िते । सिद्धप्रतिष्ठितेलिङ्गे न चण्डोधिकृतोभषेत्' इति च वचनादित्येके । चललिङ्गादिषु चण्डाधिकारो नास्तीति वचनानि वैदिकपौराणिक बामद- क्षिणतन्त्रादिविषयाणि । नतु कामिकादिसिद्धान्तविषयाणि । 'स्थिरेचरे तथा रत्ने मृद्दारौशैलकल्पिते । लोहचित्रमये बाणे स्थितश्चण्डोनियामकः ॥ सिद्धान्ते नेतरे तन्त्रे नवामे नच दक्षिणे' इति ॥ 'अव्यक्तव्यक्तलिङ्गेषु म ण्डले स्थण्डिलेऽनले । चरे स्थिरे तथा रत्ने मणिचित्रादिके तथा ॥ गन्धान्नसंभवें लि मृद्धस्मफलकल्पिते । तथा पुष्पमये लिङ्गे चण्डपूजा नियामिके'ति च कालोत्तरादिषु विशेषदर्शनात् । अतो निर्माल्यविधि- निषेधयोश्चरस्थिरादिविषयत्वेननव्यवस्था । किन्तु निर्माल्यविशेषविषयत्वेन | 'तांबूलं भस्म तेलं च गन्धपुष्प मधूपकम् | फलादि क्षणद्रव्यं निर्माल्य- 157<noinclude></noinclude> 9icc3ekw146c19g0cohvkwcejfg67og 104 127845 345833 2022-08-20T12:01:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् मिति नोच्यत' इति बच्चनादितिकेचित् । कामिके- 'स्त्रेष्टलिङ्गे च यद्दत्तं चरुवत्तन्न संशयः । नैवेद्यं भ्रातृपुत्राणां भगिनीनां च दापय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवार्चना चन्द्रिकायाम् मिति नोच्यत' इति बच्चनादितिकेचित् । कामिके- 'स्त्रेष्टलिङ्गे च यद्दत्तं चरुवत्तन्न संशयः । नैवेद्यं भ्रातृपुत्राणां भगिनीनां च दापये दिति चरु- दृष्टान्तवचनात् । कारणे-'स्फाटिकं बाणलिङ्गन्ध स्थापितं चरमेव वा । तन्निवेदितनिर्माल्यं न निर्माल्य प्रकल्पयेत् ॥ बालानां युवतीनांच भोजनं बलवर्द्धन’मित्यनिर्माल्यत्त्रप्रतिपादनाच्च चरलिङ्गादिनिवेदितान्नमपि भोः ज्यमेव । किन्तु पूजकस्य न भोज्यम् । 'नैवेद्यं भ्रातृपुत्राणा'मित्या- दिविशेषवचनात् । तांबूलादिमात्रस्य ग्राह्यत्ववचनंतु मनुष्यादिस्थापित- लिङ्गविषयमित्यपिकेचित् । 'नैवेद्यं कल्पयित्वातु शिवायेतितदूद्धृतः । निवेद्यं मह्यमुच्छिष्टं भुङ्गे प्रत्यहमादरात् || सोऽयं मत्सदृशः प्रोक्तः चरुद्रव्यस्तथाभवे'दिति कामिके निवेदनकर्तुरपि तदु/च्छिष्टभोजनप्रतिपा- दनात्पूजेकस्यापि शिवनिवेदितं भोज्यमेव । तस्य निवेदितभोजन निषेध- चचनोनित संहाररुद्रादिनिवेदितविषयत्वेनयोज्यानीत्यपि केचनवदंति । स- दाशिवमूर्ती परमशिवाबाहनपुरस्सरं तत्पूजानिरूपणावसानएव तन्निवेदित- निषेधस्यदिव्यागमेषुबहुशश्श्रवणात् विधिनिषेधसहस्त्रशबळितं सर्वविधमपि शिवनिर्माल्यंवर्जनीयमित्येत्रयुक्तम् । 'श्रूयतेचमहान्दोषःश्रूयतेच महाफलम् फलं तत्रपरित्याज्यंदोषोहिबलवत्तर' इति वचनात् । नचकामिके– 'पपुष्पं फलं तोयमन्नं पाद्यमधौषधम् | अनिवेद्य नभुञ्जीत भगवन्तं सदाशिव 'मि- त्यनिवेदितभोजनेऽपि निषेधः श्रूयते इति वाच्यम् । तस्यातिथिसत्काररहित- भोजननिषेधव त्तच्छेषभोजनविधिपरत्वसंभवात्, 'अन्नाद्य मोषधं तोयं पतं पुष्पं फलादिकम् | शिवाय दत्वातच्छेषं भोज्यं भुञ्जीत बुद्धिमा' नितिं सि- द्धान्तशेखरे तथैवप्रतिपादनाच्चेत्येवमितरेवर्णयन्ति । एवं निर्माल्यविधि- निषेधवचनानां विचारे नव पक्षास्संपन्नाः । शिवसंस्काररूपदीक्षावतामेव शिवनिर्माल्यानुमतिरन्येषान्तन्निषेध इत्याद्यः पक्षः । शिवसंस्कारवत्स्वपि वे- दिकदीक्षावतामेवात्याश्रमिप्रभृतीनांतदनुमतिः, नतुकामिकादिसिद्धान्ततन्त्रो- : -<noinclude></noinclude> tcscqwk9yt9pi4cwsa849sjddol1a8q 104 127846 345834 2022-08-20T12:01:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निर्माल्यभोजन विचारः || क्तदीक्षावतां तनिषेधतद्भक्षणप्रायश्चित्तविधानदर्शनादिति द्वितीयः पक्षः । निवेदितव्यतिरिक्तपञ्चविधनिर्माल्यविषय एव निषेधप्रायश... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निर्माल्यभोजन विचारः || क्तदीक्षावतां तनिषेधतद्भक्षणप्रायश्चित्तविधानदर्शनादिति द्वितीयः पक्षः । निवेदितव्यतिरिक्तपञ्चविधनिर्माल्यविषय एव निषेधप्रायश्चित्तोपदेशः । नि: वेदितं तु तेषामपि ग्राह्ममिति तृतीयः पक्षः । निवेदितमयेऽपि शिवाल- ङ्गनिवेदितनिषेधात् सकळनिवेदितमेव ग्राह्यमिति चतुर्थः पक्षः । शिवलि ङ्गनिवेदितं न सर्वनिषिद्धं, किन्तु मनुष्यादिप्रतिष्ठापित स्थिरलिङ्गनिवेदि- तमेव । चरलिङ्गादिनिवेदितन्तुग्राह्यम् । तत्र चण्डाधिकाराभावादिति प अमः पक्षः । कामिकादिगत निवेदितनिषेधतदनुमतिवचनानां स्थिर- चरादिविषयतया न व्यवस्था, कामिकाद्रिसिद्धान्तमार्गे चरादिपूजायामपि चण्डसद्भावात् । किन्तु अन्नादिविषयो निषेध | फलापूपतांबूलादिविषयाऽनुम- तिरिति व्यवस्था । तदितरेषुविशेषवचन सद्भावादितिषष्ठःपक्षः । चरलिङ्गादि- निवेदितमन्नादिकमपिग्राह्यमेव । किन्तु भ्रात्रादिभ्योदेयं, नतु पूजकेनभो- क्तव्यमिति सप्तमः प्रक्षः। शिवार्पणबुद्ध्याशिवनिवेदितं पूजकेनापि भोज्यमि- त्यष्टुमः पक्षः। फलनिषेधवचनयोर्निषेधवचनस्य बलीयस्त्वात् सर्वस्यापिशिव- निर्माल्यस्यवर्जनमेव युक्तमिति नवमःपक्षः 11 एवेषु नवमः पक्षस्ता वदत्यन्त- मयुक्तः । शिवनिर्माल्य स्वीकारे महाफलप्रतिपादकानां बहूनां दिव्यागम- पुराणादिवचसा मप्रामाण्यप्रसङ्गात् । नार्षेषु वचनेषु वर्णमालमप्यप्रामाण्यं सहते । नितरां शिववाक्येषु । येष्वर्थवादकतया प्रामाण्योपपादनमपि महते प्रत्यवायायेति सर्वदिव्यागमघण्टाघोषः । 'श्रूयतेच महान्दोष' इत्यादि वचनं तु यत्र विधिनिषेधयोरुभयोरप्यन्यत्रप्रामाण्यावकाशः तत्र तयोः द्व- योः क्वचिन्मेळने निपेवोबली यानित्येतत्परम् । यथाद्वादश्यामामलकप्राश- स्त्यवचनप्रामाण्य मर्कचारमेळ नरहितद्वादश्यां सावकाशं अर्कवारे तन्नि- षेधवचनप्रामाण्यं द्वादशी मेळ नरहितेऽर्कवारे सावकाशम् । द्वादश्यर्कवार- मेळने सत्यामामलकफलनिषेत्रवचनद्वय प्राप्तौ निषेधवचनं बलीय इति । फलवचनानां सर्वथैवाप्रामाण्योपपादकं निषेचचचनानां चलीयस्त्वंतु प्रा-<noinclude></noinclude> trmca3jia4jzas8dp9bpub71lyhl1xg 104 127847 345835 2022-08-20T12:01:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ११६ शिवार्चना चन्द्रिका माणिका नाद्रियन्ते । अतो विधिनिषेधवचनानां विषयव्यवस्थाप्रदर्शन- मेव युक्तम् ॥ (श्लो) तां तु प्रदर्शयिष्यामः पूर्वदर्शितवर्त्मना । स... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>११६ शिवार्चना चन्द्रिका माणिका नाद्रियन्ते । अतो विधिनिषेधवचनानां विषयव्यवस्थाप्रदर्शन- मेव युक्तम् ॥ (श्लो) तां तु प्रदर्शयिष्यामः पूर्वदर्शितवर्त्मना । सर्वागमा विरोधेन सर्वशैवानुमोदिनीम् ॥ शैवानां भोजनं त्रिविधम् | शिवपूजा- समाप्तौ बाह्यकुण्डे शिवाग्निकार्यवत् तदनन्तरं शिवाग्निकार्यान्तर मात्म- भोजनमिति भावनयैकम् । नैवेद्यसमये निवेद्यमानद्रव्याणां रूपार्पणात्मकं शिवे निवेदनस्यारम्भमात्रकृत मात्मभोजनंतु शिवाय तद्रुच्यर्पणात्मकनिवेद नपूरणमिति भावनया द्वितीयम् । प्रथमं निवेदनसमय एव परस्त्रदांदिया- गीयहविरिव सूक्ष्मरूपतया नैवेद्यं रुच्यासह शिवेन उपभुक्तमेवात्मभोजनं शिवदासस्य कर्म तदुच्छिष्टस्वीकरणरूपमिति भावनया तृतीयम् । तत्राद्यं सुप्रभेदे बह्निकार्यपटलेप्रपश्चितम् - 'अग्निकार्यस्य चान्तेतु प्राणाग्नौहोममाच- रेत्। तत्पार्श्वे वह्निशालायां भोजनस्थानमुच्यते ॥ गृहेवाऽपि प्रकर्तव्यं प्राणा- ग्नियजनं परम् । तत्स्थानं गोमयालिप्तं शुद्धं कृत्वा विशेषतः ॥ पिष्टचूर्णैरलं- कृत्यसवितानं सदीपकम् । सौवर्ण राजतं ताम्रं कांस्यं वा कदळीदळम् । पात्रमेतत्तु सङ्ग्राह्यंशोधयित्वा यथार्हकम् ॥ पात्रेऽशेषाणि संयोज्य स्वात्मस्थं शिवमर्चयेत्। आत्मातु यजमानोऽसौ बुद्धिस्तत्पत्निकास्मृता ॥केशरोमाणिदर्भा स्स्युजिह्वा द्या यज्ञपात्रकम् । हृत्पुण्डरीकवेद्यां तमन्तस्थाग्नौ सुपूजयेत् ॥ रोमदर्भान्परिस्तीर्य प्रणवं शिवसंयुतम् । उच्चार्य परिषिच्याथ शिवेनोड- क्ष्य मन्त्रवत् ॥ शिवमन्त्रं जले जप्त्वा ब्रह्माण्यंगान्यनुक्रमात् । शिवंध्या- त्वा शिवायेति जलं पीला हृदा पुनः ॥ शिवाय जुहुया दीशमन्त्राद्यै र्ब्रह्मपञ्चभिः । मध्यमानामिकांगुष्ठे रादायान्नं शनैश्शनैः ॥ यच्चामृतेत्यादि- नैव जलं पीत्वा विशेषतः । पञ्चाहुतीच जुहुयात् प्राणमन्त्रैस्तु पञ्चभिः ॥ पात्रसंस्पर्शनं कृत्वा पश्चाद्भुञ्जीत साधकः । आचम्य च विधानेनादित्याभि- मुखसंस्थितः ॥ उदरं शिवमन्त्रेण सव्येनाभिमृशेत्ततः । दक्षिणांगुष्ठकेनां-<noinclude></noinclude> gvrxk10l6q0bglh245ndmh6e683la6r 104 127848 345836 2022-08-20T12:01:55Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निर्माल्यभोजन विचारः ॥ - भः पादांगुष्ठे तु दक्षिणे ॥ स्त्रावयेत्तु शिवं स्मृत्वा हृन्मन्त्रं तु समुच्चरन् । चुळकोदकमेतःस्यात् स्वात्मनः पादमूलतः ॥ प्राणाग्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निर्माल्यभोजन विचारः ॥ - भः पादांगुष्ठे तु दक्षिणे ॥ स्त्रावयेत्तु शिवं स्मृत्वा हृन्मन्त्रं तु समुच्चरन् । चुळकोदकमेतःस्यात् स्वात्मनः पादमूलतः ॥ प्राणाग्निहोत्रमित्येवं नि- व्यमेतदुदाहृतम् । अग्निकार्य मिदं प्रोक्तं शृणुत्वं कुण्डलक्षण' मिति || इदं भोजनमनिवेदितान्ननेत्र कर्तव्यम् । तदर्थमनिवेदितान्नसद्भावः परा- र्थपूजाया 'मेकभागं निवेद्यं स्या देकभागं हुतं भवेत् । एकभागं तु ब ल्यर्थं शेषमाचार्यभोजन'मिति आगमवचनैर्दर्शितः । आत्मार्थपूजायां 'पा- कादर्धे समुद्धृत्य तस्यार्धे शंभवेऽर्पयेत् । अग्नावर्धेन जुहुयात् तद्विविश्व निगद्यत' इत्यादि चुलीहोमप्रकरणागमत्रचनेदर्शितः । द्वितीयभोजनंतु वातुळोत्तरे दर्शितम् – 'रूपं समर्प द्रव्यस्य रुचिमप्यर्प येच्छिवे । उभया- र्पणहीनं चेत् नैवेद्यं निष्फलं भवेत् ॥ तत्तत्प्रसादभोगान्तं नैवेद्यार्पणमु- च्यते । प्रसाददानहीनं चेत् नेवेद्यमपि निष्फल मित्यादिना । इदमार- ब्धासमाप्त निबेदनक्रियेणान्नेन कर्तव्यम् । नैवेद्योपचारसमये देवस्य पुर- तो यन्नेवेद्यं निहितं तस्य तदानीं रूपार्पणेनारब्धा निवेदनक्रिया रुच्य र्पणपर्यन्त मनुवर्तत इति तदेवारब्धासमाप्तनिवेदनक्रियमन्नम् । तच्चं देव- पित्रायुद्देशेन दत्तमन्नं तत्समर्पणबुद्ध्येव पूजकरिशवसमर्पण बुद्ध्या भुञ्जीत तत्तृतीयं भोजनं । 'मलिङ्गधारिणो लोके देशिका मत्परायणाः । मदेक- शरणास्तेषु योग्यं नेवान्यजन्तुषु || स्त्राद्यानिचादनीयानि पेयान्यन्यानि यानि च । देयानितानिये शंभो रश्नीया हासभावतः|| दासमार्गप्रपन्नाये शै- वे पाशुपते स्थिताः । तैरेव पेयंभोज्यं चाघ्रातत्र्यंच मुमुक्षुभि' रिति का- मिकागमादिषु प्रसिद्धमिदं भोजनं निवेदितेनैव कर्तव्यम् । देवस्य पुरतो मुमुक्षुभि नैवेद्योपचारसमये यन्निहितं तत्तदानीमेव सूक्ष्मरूपेण रुच्यासह शिवेनोपभुक्तमिति निवेदितमुच्यते । तदेव शिवोच्छिष्टं शुश्रूषार्थ ब्राह्मण- दास्यं प्रपन्नश्शूद्रस्तदुच्छिष्टमित्र शिवदास्यं प्रपन्नः भुञ्जीत । एवंच शिवनि- मल्ये यानि सामान्यतो निषेत्रवचनानि तानि शिवदास्यभावनारहितपशुरू- -<noinclude></noinclude> m9bn6r4a3cr8d8lp8qkh4c0irvi8ohm 104 127849 345837 2022-08-20T12:02:02Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् 11 -- पमनुष्यमात्र विषयाणि । यानि तु दीक्षितान् शिवदास्यभावनावत ए- बाधिकृत्य तन्निषेधवचनानि तानि निवेदितातिरिक्तपञ्चविधनिर्माल्य वि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवार्चना चन्द्रिकायाम् 11 -- पमनुष्यमात्र विषयाणि । यानि तु दीक्षितान् शिवदास्यभावनावत ए- बाधिकृत्य तन्निषेधवचनानि तानि निवेदितातिरिक्तपञ्चविधनिर्माल्य विष- याणीति व्यवस्थाद्वयं प्राचीनैरेव दर्शितम् । अत्र द्वितीयव्यवस्था ‘नि र्माल्ये षड्डिधे भोज्य मेक्रमेत्र निवेदित 'मित्याद्यागमप्रसिद्धा । प्रथमव्यवस्था. शिवपुराणे स्पष्टं प्रपञ्चता । तत्रहि - अनर्ह सम नैवेद्यं पादांबु दळम् । इतीश्वरेण कथितमिति केचिन्सहर्षयः ॥ वदन्ति तत्कथं स्वामिन् यथार्थं कथयस्वमे' इति जैमिनिप्रश्ने—'देवदेवस्य वचसोविषय- स्वत्र नैमिने । ये वीरभद्रशपितारिशवभक्तिपरामखाः ॥ शंभोरन्येषु दे- वेषु ये अक्का ये न दीक्षिताः । ये शुद्धकर्मिणशशम्भो रन्यत्र समबुद्धयः ।। तेषामनर्हमीशस्य तत्प्रसादचतुष्टय 'मिति व्यासवचनं दृश्यते । अन्यानि चादीक्षिताना मभक्तानां शिवनिर्माल्यमयोग्य मित्यर्थे कामिकादिप्रसिद्धानि वचनानि प्रागुदाहृतानि । ननु शिवनिर्माल्यं सकलपातकहरं सकलव्याधि - निवर्तक मखिलयज्ञफलप्रद मशेषतीर्थस्नानतुल्यं भुक्तिमुक्त्येकसाधनमि- ति शिवशास्त्रज्ञेरुद्धष्यते । भक्तिदीक्षारहितैर्नभक्ष्यं नस्प्रष्टव्य मित्यप्युच्यते । कथमेतदुपपद्यते । तथा सकलपापनिवर्तनशक्त्यादियुक्तं सर्वप्रायश्चित्ता: दिवच्छिवनामकीर्तनवद्वा सर्वसाधारणीभवितुमेवाह योग्यम् । कथं के- षांचित् परिहरणीयं स्यात् । अतरिशवनिर्माल्यं निकृष्टमित्येव केषांचित् परिहरणीय मासीदिति कुतो नभवति । हरदत्ताचार्यैरपि सममुक्तरीत्यो- त्कर्षापकर्षसाधारण्येनेवोक्तम् – 'उत्कर्षतः परिहरत्यपकर्षतो वा का वास- ना भवति कस्य कृते न विद्मः । यदीक्षितस्य पतितस्य च तुल्यरूपं प्रत्या दिशन्ति मुनयः कमनीयमन्त्रम् || चण्डाल चण्डिलचितानल शौण्डिका- नां गोब्राह्मण ज्वलनदीक्षितयोषितां वा । स्पर्शः कथंभवति भावनया निषि द्धः स्पृष्टेषु वा शिवकथा विहिता विशुद्धिः ॥ वर्ज्यान्नमाहु रपि दीक्षित म ● ग्रिकल्पं भोज्यानमेव कृतराजपरिक्रयं तम् । शङ्खास्थि पावन मपावनमस्थि:<noinclude></noinclude> i1znv22bdtgait753skwd2q0q52tp42 104 127850 345838 2022-08-20T12:02:09Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निर्माल्यभोजनविचारः ॥ - तॄणामित्थं स्थिते वचनमन्त्र परायणं नः' इति ॥ तस्माद्विविच्येदं कंथनीयमि- ति । किमुत्कर्षतः शिवनिर्माल्यं केषांचित्परिहरणीयं अपकर्षत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निर्माल्यभोजनविचारः ॥ - तॄणामित्थं स्थिते वचनमन्त्र परायणं नः' इति ॥ तस्माद्विविच्येदं कंथनीयमि- ति । किमुत्कर्षतः शिवनिर्माल्यं केषांचित्परिहरणीयं अपकर्षतोवेति । उच्च- ते । शिवनिर्माल्यं सकलपापहरत्वादिसर्वोत्कृष्टगुणशालीत्यत्र तावन्नविवादा- वकाशः । येषु पुराणागमेषु केषांचित्तन्निषेधः कृतः तेष्वेव तथाविधगु- णशालीत्यपि प्रतिपादितत्वात् । श्रूयन्तेहिपुराणागमेषु वचनानि – 'पा- दोदकं च निर्माल्यं भक्त्या धार्य प्रयत्नतः । न तं स्पृशन्ति पापानि म नोवाक्कायजान्यपि ॥ भक्षये द्यो नरो भक्त्या पत्रित्रमिति शंसितः । शुद्धा- त्मा ब्राह्मणस्तस्य पापं क्षिप्रं विनश्यति ॥ मत्प्रसादोदकं पुष्पं सदा धार्य मिहाश्रितैः । रोगिभिश्च विशेषेण विपदिग्धैश्च यत्नतः ॥ स्त्रेष्टलिङ्गे च यद्दत्तश्चरुवत्तन्नसंशयः । राजसूयसहस्त्रस्य फलं प्राप्नोति नारद || पृथूदकं महातीर्थे गङ्गा च यमुनानदी | नर्मदा सरयूर्विप्रास्तथा गोदावरी - नदी || सदासन्निहितास्त्वेता इशंभोः स्नानोदके मुने । शंभोस्स्नानोदकं से- व्यं सर्वतीर्थमयं हि तत् || अयुतं योगवां दद्याच्छ्रोत्रियायाहिताग्नये । मम पादजले स्नात्वा तत्फलं समवाप्नुयात्' इत्यादीनिच ॥ वैद्यशास्त्रेच - ' निर्माल्यसलिलं प्राश्य देवदेवस्य शूलिनः । क्षयकुष्ठज्वरश्वा सैर्मुच्यते कि- विषेरपि' इति ॥ रामायणेऽपि - 'तत्र देवर्षिगन्धर्वा वसुधातलवासिनः । भवांगपतितं तोयं पवित्रमिति पस्पृशु रिति ॥ भागवतेऽपि - 'किं वा शि- वाख्य मशिवं न विदुत्त्वदन्ये ब्रह्मादयस्तदवकीर्यजटाः श्मशाने । तन्माल्यभ- स्मनृकपालवसत्पिशाचैर्ये मूर्द्धभिर्दधति तच्चरणावसृष्ट' मिति ॥ एवं परम- पावनस्यापि शिवनिर्माल्यस्य स्पर्शे केषां चिन्निषेधरिशवलिङ्गस्पर्शे निषेध इत्र तेषामनधिकारप्रयुक्त एव । यथाहिं पूर्व लौकिकाशलाविशेषरूपमपि शिवलिङ्गं प्रतिष्ठासंस्कारेण निरस्तमायाविकारभूताशुद्धरूपं चिन्मयं जात- मिति तदनन्तरमदीक्षितानामस्पृश्यमासीत्, एवं निर्माल्यमपि निरीक्षणा- दिसंस्कारबृन्देन तथाभूतं जातं तदनन्तरं शिवेन स्त्रोपभोगयोग्यमित्युप-<noinclude></noinclude> 8hj4zlfhkz9mok5jirx153j4bt08hb0 104 127851 345839 2022-08-20T12:02:15Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवाचनाचन्द्रिकायाम् 1 मुक्तञ्चेत्यतिविशुद्धं जात मतस्तेषामस्पृश्यमासीत् । एतदभिप्रायेणोक्तं वातु- ळोत्तरे — सुप्रतिष्ठितलिङ्गेषु न यथापूर्वभावना । तथा श... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवाचनाचन्द्रिकायाम् 1 मुक्तञ्चेत्यतिविशुद्धं जात मतस्तेषामस्पृश्यमासीत् । एतदभिप्रायेणोक्तं वातु- ळोत्तरे — सुप्रतिष्ठितलिङ्गेषु न यथापूर्वभावना । तथा शिवप्रसादस्य पू- र्वनामनसंस्मरेत्' इति ॥ एवंभूतं शिवनिर्मास्यं दीक्षया विधूतकल्मषाणां छिन्नपांशानांशिवभक्तानामेव शिवलिङ्गमिव स्पृश्यं तदाज्ञया भोज्यं । ते हि शिवभक्तारिशवदीक्षया प्रतिदिवसपरिचीयमानभूतशुद्धिदंडमुण्डकला- न्यासेन च शिवलिङ्गवच्छिवनिर्माल्यवच्चाप्राकृतरूपा संपन्नाः । 'हस्त- पादादिसाधर्म्याद्रुद्रान्ममवपुर्वरान् । प्राकृता नेव मन्वानो नावजानाति बुद्धिमान्' इति वायुसंहितावचनात् । यत्तुसकलपापहरत्वादिगुणवत्वे सर्व- प्रायश्चित्तवकिमिति सर्वसाधारणं नजातमिति शङ्कितं तदप्येतेन निर- स्तम् । अतिशुद्धशिवनिर्माल्यस्पर्श एवान्येषा मनधिकारस्योक्तत्वात । नहि ब्रह्महत्यादिमहापातकहरमिति अघमर्षणादि वैदिकसूक्तं वेदश्रवणे ऽप्यनधिकारिणामत्रैवर्णिकानां साधारणं भवति । नच तावतावैदिकसूक्त - स्य कश्चिदपकर्षः । किंचोत्कर्ष एव । तदभिप्रायेणैव पुराणोष्वीश्वरवचनं 'अशुद्धात्माऽशुचिर्लोभान्मभुक्तं पावनं परम् । भक्षयन्नाशमाप्नोति शूद्रोह्यध्ययनादिव' इति ॥ यत्तु शिवनामवंदतिविशुद्धमपि शिवनिर्माल्पं स र्वसाधारणं किमिति नजातमिति शङ्कितं तत्र ब्रूमः । अतिविशुद्धमप्राकृत- मपि शिवनाम शिवाज्ञया सर्वसाधारणं जातम् । तदूवटितं वैदिकं पञ्चा- क्षरं जीवरत्नमपि । तथाहि वायुसंहितायाम् – 'कलो कलुषिते काले दु- र्जयेदुरतिक्रमे । अपुण्यतमसाच्छन्ने लोके धर्मपराङ्मुखे ॥ क्षीणेवर्णसमाचा- रे संकरे समुपस्थिते । सर्वाधिकारे संदिग्धे निश्चिते वा विपर्यये ॥ गुरू- पदेशेविहितगुरुशिष्यव्यतिक्रमे । केनोपायेन मुच्यन्ते भक्तास्तव महेश्वरे'. त्यंविकायाः प्रश्ने । शिववचनम् - 'आश्रित्यपरमां विद्यां हृद्यां पञ्चाक्षरी मम । भक्त्याच भावितात्मनो मुच्यन्ते कलिजानराः ॥ मनोवाक्कायजेदशेषे ईक्तुं स्मर्तुमगोचरैः । दूषितानां कृतघ्नानां निर्दयानां खलात्मनाम् ॥ - -<noinclude></noinclude> an6votvbo7nbhumtq28az12s5m5p8t7 104 127852 345840 2022-08-20T12:02:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 167 निर्माल्यभोजन विचम् ॥ १२१ द्धानां वक्रमनसा मपि मत्प्रवणात्मनाम् ॥ ममपञ्चाक्षरीविद्या संसारभय- तारिणी । मयेव मसकृद्देविप्रतिज्ञातं धरातले ॥ पतितोऽपि विमुच... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>167 निर्माल्यभोजन विचम् ॥ १२१ द्धानां वक्रमनसा मपि मत्प्रवणात्मनाम् ॥ ममपञ्चाक्षरीविद्या संसारभय- तारिणी । मयेव मसकृद्देविप्रतिज्ञातं धरातले ॥ पतितोऽपि विमुच्येत मद्भ- क्तो विद्ययाऽनये'ति ॥ पुनश्च – 'कर्मयोग्यो भवेन्मर्त्योऽपतितो यदि सर्व- था। कर्मायोग्येन यत्कर्म कृतंतन्नरकायहि ॥ ततः कथं विमुच्येत पतितोवि- द्ययाऽनये'ति अंबिकाप्रश्ने । शिववचनम् –'सत्यमेतत् त्वया प्रोक्तं तथा ऽपि श्रृणु सुन्दरि । रहस्यमिति मत्रैतत् गोपितं यन्मया पुरा || स्वकर्मप तितो मर्त्यः पूजयेद्यदि मोहतः । नारकी स्यान्नसन्देहो मम पश्चाक्षरं विने' ति॥ एवं शिवाज्ञयासर्वसाधारण्यापादनादेवेदमाज्ञासिद्धमित्यपि तत्र व्यवहृतम् । 'तदल्पाक्षर मर्थाढ्यं वेदसारं विमुक्तिदम् । आज्ञीसद्ध मसंदिग्धं वाक्य मे- तच्चिवात्मक'मिति ॥ तस्मादतर्कनीयरिशचनाम्नी महिमेति तस्यपतितच- ण्डालादिसाधारण्यं युक्तमेवेत्यलं प्रपञ्चेन ॥ प्रकृतमनुसरामः ॥ 1 - यत्तु 'सदाशिवस्य निर्माल्यं मनुष्याणां नभोजन' मित्युदाहृतं, तच्च- ण्डसमार्पतसदाशिबनिर्माल्यविषयम् || कामिके- 'निर्माल्यं तुसमानीय चण्डेशाय निवेदयेत् । यतो निर्मलतां याति तन्निर्माल्यं प्रकीर्तितम् ॥ च एडस्याचमनं दत्वा निर्माल्यंतु विसर्जयेत् । अगाधेऽम्भसिवाऽग्नौवा गवां वा विनिवेदये 'दिति चण्डसमर्पणानन्तरमेव जलादिषु प्रतिपत्तिविधानात् । तत्रैव – 'चण्डभोज्यं दुराधर्षे वर्जनीयं प्रयत्नतः' इति, 'देवस्त्रं चण्डभोज्यंः वा नान्यभोगाय कल्प्यत इति च चण्डद्रव्यस्य सर्वाभोज्यत्वप्रतिपादनेन ता- बन्मात्रस्यैव जलादिषु प्रतिपत्यपेक्षत्वाच्च । नन्वेवं सति सर्वमपि शिवलिङ्ग निर्माल्य मभोज्य मेवेत्युक्तं भवति । 'लेह्यचोष्यान्नपानादि तांबूलंस्त्रग्विले .. पनम् । निर्माल्यं निखिलं तुभ्यं प्रदत्तं तु शिवाज्ञये ति चण्डसमर्पणमन्त्र- लिङ्गानुसारेण सर्वस्यापि शिवनिर्माल्यस्य चण्डायसमर्पणीयत्वावगमादिति केचित् । मेवम् | कामिके- 'परार्थपूजायाम् ऐशान्यां पूजयेन्चण्डं गन्ध- पुष्पादिभिः क्रमात् । तस्मै समर्पयेत्सर्वे निर्माल्यं यत्प्रकल्पित 'मिति सर्व-- - -<noinclude></noinclude> d8gqcjilhlav44vb0jqdbrei3s7i17e 104 127853 345841 2022-08-20T12:02:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 'शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् स्य निर्माल्यस्य चण्डेशाय समर्पणीयत्वपक्षमुक्त्वा 'लिङ्गमूर्ध्निस्थमित्त्येके • पिण्डिकास्थमथापरे । ऐशान्यांपिण्डिकास्थंवा बा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>'शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् स्य निर्माल्यस्य चण्डेशाय समर्पणीयत्वपक्षमुक्त्वा 'लिङ्गमूर्ध्निस्थमित्त्येके • पिण्डिकास्थमथापरे । ऐशान्यांपिण्डिकास्थंवा बाह्येचण्डगृहेनये दिति ग- न्धपुष्पनिर्माल्यैकदेशसमर्पणपक्षस्याप्युक्ततया तन्न्यायेन निवेदितान्नेऽप्येक- देशसमर्पणपक्षांगीकारोन्नयनात् । अन्यत्रच - 'शिवोपभुक्तं स्त्रग्गन्धमन्न- पानादिकं तथा । निवेदितमिति प्रोक्तं सर्वपापहरं परम् ॥ निर्माल्ये ष ट् विधे भोज्यमेकमेव निवेदित 'मिति चण्डद्रव्यात्पृथक्निवेदितसद्भावस्य त - - भोज्यतायाश्च साक्षादेव प्रतिपादनाञ्च । आत्मार्थपूजायां तु नेतच्छङ्का- . " 6 वकाशः 1 कामिकएवं शित्रपूजानिरूपणानन्तरं 'अन्ते चण्डेश्वरं यजे' दि- त्युपक्रम्य 'बाणे लोहे चले सिद्धे नचण्डेश स्वयंभुवी'ति चण्डपूजानिषे- धात् । अजितेऽप्यात्मार्थपूजायाम्-नद्वारिपूजा कर्तव्या न चण्डेशीनवेद- नम् | नाममन्त्रह विस्तल न नित्योत्सवमेवच' इति तत्प्रतिषेधात् । यदितु प्रागुदाहृत कालोत्तरवचनानुसारेण चण्डपूजाक्रियते, तथाऽपि न दोषः । अंशुमति चण्डेशार्चनपटले- 'केवलंसहजं चैव स्वतन्त्रं च विधामतम् । आत्मार्थ केवलं प्रोक्तं मण्डलेतु समर्पयेत् ॥ यामाङ्गं सहज ज्ञेयं चण्डरूपं प्रतिष्ठितम् । प्रामा चेत् स्वतन्त्रस्या चण्डेशस्यार्चनं त्रिवे'ति चण्डेशार्चन- त्रेविध्यमुपक्रम्यात्मार्थयजनान्तचण्डपूजायां - विलेपनं च दानं च दत्वा तन्मूलमन्त्रतः। नैवेद्यं चैवतांबूलं तन्मूलेनैव दापये दिति पृथगेव गन्धपु- पादिकमुक्त्वा • केवलस्यार्चनं प्रोक्तं सहजस्यार्चनं शृणु । अन्तर्म- ण्डलदेशे तु मण्डलस्य च गोचरे ॥ चण्डेशं स्थापयद्विद्वान्निर्मात्येनैवच - चये दिति यामाङ्गचण्डेश्वरपूजायामेव निर्माल्यसमर्पणस्योक्तत्वात् । सि द्धान्तसारावळ्यामपि चण्डपूजाप्रकरणे - 'नैवेद्यं तद्विधानोक्तं दत्वा तांबू- लसंयुतम् ॥ यामाङ्गश्चेच्छिवेनोपभुक्तं चापि निवेदये दित्युक्तत्वाच । 'स- दाशिवस्यनिर्माल्यै चण्डेशायसमर्पये' दिति आत्मार्थपूजागतसूक्ष्मवचनानुरो धेन चण्डेशाय निर्माल्यसमर्पणपक्षेऽपि नदोषः । परार्थपूजोक्तरीत्या त .<noinclude></noinclude> bi7waqw1hmroyv4uno8an5zikfvtgh1 104 127854 345842 2022-08-20T12:02:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निर्माल्यभोजनविचारः ॥ १२३ देकदेशसमर्पणसंभवात् । स्मृतिनिबन्धनेषुच - 'विष्वक्सेनाय दात- व्यं नैवेद्यञ्च शतांशकम् । पादोदकं प्रसादं च लिङ्गे चण्डेश्वराय चेति.... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निर्माल्यभोजनविचारः ॥ १२३ देकदेशसमर्पणसंभवात् । स्मृतिनिबन्धनेषुच - 'विष्वक्सेनाय दात- व्यं नैवेद्यञ्च शतांशकम् । पादोदकं प्रसादं च लिङ्गे चण्डेश्वराय चेति. निवेदितशतांशस्य चण्डांशस्यैव चण्डभागत्वप्रतिपादनाच्च । एवं 'सदा- शिवस्य निर्माल्य'मिति सुप्रभेदवचनस्य कामिकवचनाद्यनुसारेण 'यत्स- दाशिवनिर्माल्यं चण्डेशाय समर्पितम् तन्मनुष्याणांनभोज्य मित्यर्थः ॥ अथ- वैवं तदभिप्रायः । शिवस्य निर्माल्यं शिवदास्यभावरहितानां पशुप्रायाणां केवलमनुष्याणां नभोज्यम् । अतः काम्यतया परार्थपूजाया मात्मार्थपूजा- यांवा समृद्धमहाहविर्निवेदने सति तावद्भोजनासमर्थानां देवालये परिचार- काणां पूजकगृहवासिना मन्येषांच शिवदीक्षावतां शिवभक्तानामलाभे ते- भ्योदत्तावशिष्टं यथाकथञ्चिन्मनुष्यमात्रेन दातव्यम् । किंतु गोगजेभ्यो देयम् । अगाधेऽम्भस्यग्नौवा क्षेतव्यं भूमौ वाखातव्यमित्येतत्परम् । यथाऽश्व- मेधादिऋतुषुऋत्विजां हविश्शेषभक्षणसामर्थ्या भावेऋत्विग्भ्योदत्तावशिष्टुंह वि- रनुपनीतेषु वर्णान्तरेषु नदातव्यम् । किंतूपनीतेषु ब्राह्मणादिषुदातव्यमझौ वाक्षेप्तव्यमित्येतत्परं 'हविश्शेषान्मक्षयितु मृत्विजश्चेन्न शक्नुयुः । विप्रेभ्य- स्संप्रयच्छेयुः क्षिपेयुर्वा हुताशन' इति वचनम् | यथावा 'ब्राह्मणोच्छिष्ट - भोक्तृतद्दासशूद्राभावे तदुच्छिष्ट मप्सुक्षेप्तव्यं भूमौवाखातव्यमित्येत्पर 'मश- तौभूमौ निखने दप्सुवा प्रवेशये दितिवचनम् । एतदभिप्रायेणेवोक्तं हर- दत्ताचार्यैः– 'यद्ब्राह्मणस्त्वमसिनाकसदां निकाये तुभ्यं निवेदितमभोज्यमि- ति स्मरन्ति । उच्छिष्टमीश्वर विशिष्टमपि द्विजानां भूमौ निखेय मधवा ऽम्भसिमज्जनीय‘मिति । अस्य श्लोकस्य उच्छिष्टभोक्तदाससद्भावेऽपि तदु- च्छिष्टं भूमौ निखेय मंभसिवा मज्जनीयमिति न तात्पर्यम् । 'उच्छिष्टमन्नं दातव्यंशीर्णानि वसनानिचे ति दासेन प्रपन्नाय शुश्रू षुशूद्रायोच्छिष्टदान- - स्मरणात् ॥ 'जीर्णान्युपानच्छतवासः कूर्चान्युच्छिष्टाशनं शिल्पवृत्तिश्चेति शुश्रू षुशूद्रधर्मस्मरणाच्च । एवमेव 'तुभ्यं निवेदितं भोज्य' मित्यत्रापि -<noinclude></noinclude> sihdzr3nw6642bh17qbbocqyeo49ych 104 127855 345843 2022-08-20T12:02:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् शिवनिवेदितभोजनार्हस्य शिवदास्यं प्रपन्नस्यालाभे " यस्मैकस्मैचिन्नदातव्यं किन्तु खननादिनव तत्प्रतिपादनीयमिति तात्पर्यम् । इत्थम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् शिवनिवेदितभोजनार्हस्य शिवदास्यं प्रपन्नस्यालाभे " यस्मैकस्मैचिन्नदातव्यं किन्तु खननादिनव तत्प्रतिपादनीयमिति तात्पर्यम् । इत्थमनेन श्लोकेनाचा- ये रुत्कर्षतरवनिर्माल्य दासातिरिक्तैः परिहार्य नत्वपकर्षत इति विभावित मेव । 'उत्कर्षत' इत्यायनन्तरश्लोकैस्तु शिवोत्कर्षनिरूपणग्रन्थे तत्प्रसादो- त्कर्ष निरूपणं नोपयोगीति विभावनाय प्रौड्यासममुक्तरीतिरवलंबिता । या नितु वेष्टलिङ्गसमर्पितमपि भ्रातृपुतभगिन्यादिभ्य एवं देयमित्येवं प्रतिपादि- • तानि तान्यग्निकार्यरूपभोजनकर्तृशिवाचक विषयाणि । तेन तत्त्वयंभो- तुमशक्यम् । शिवाग्निकार्यरूपस्वभोजनेनैव प्रसङ्गात् (१ ) आपत्तिरूप स्वकार्यस्यापि सिद्धेः । अदीक्षितेभ्यस्तु तदानंप्रतिषिद्धं इष्ट्यादि हविश्शेषवदुपेक्षांदोषपरिहाराय न्यायतो भक्षणेनैव प्रतिपांदनीयम् । दी- क्षितानाच तद्भोजन महाफलप्रदम् । अतः केभ्यो देय मित्याकांक्षायां स्वगृह दीक्षावत्वेऽपि येऽग्निकार्यानधिकारिणः स्त्रीबालादयस्तेभ्योदेय मित्येवं- पराणि । यत्तु कामिके– ' निर्माल्यलंघनं कृत्वा दक्षिणस्यायुतं जपेत् लङ्घनेन समस्स्पर्श स्समे विक्रयभक्षणे' इति लङ्घननिर्माल्यस्पर्शेऽपि दीक्षिं - तानां प्रायश्चित्तविधानम् । यच्च – यन्निर्माल्येन संस्पृष्टं तद्भुजा पुरुषेण जा। पादोनं तत्र पूर्वोक्तं स्पर्शलंघनभक्षण' इति निर्माल्पतद्भक्षयितृस्पृष्टस्य स्पर्शे प्रायश्चित्तविधानं तत्र सर्वत्रापि निर्मास्यपदं बहिः क्षिप्तनिर्माल्यविषयम् । तस्मिन्ं प्रायश्चित्तप्रकरणे देवस्वं देवताद्रव्यं 'नैवेद्यंच निवेदितम् । च ण्डद्रव्यं च निर्माल्यं निर्माल्यं षडिधं भवेदिति बहिः क्षिप्ते विशिष्य नि- मल्यिसंज्ञाकरणात् । पिण्डिकास्थं न निर्माल्यमपिदेवेविसर्जित' मितिदेव- विसर्जनानन्तरमपि बहिः क्षेपर्पयन्तस्र्पशप्रा यीश्चत्तपीरहाराय प्रायश्चित्तप्रकर- णे ' देवस्वं देवताद्रव्य' मिति पदैर्निर्माल्यत्वाभाववर्णनाच्च । अन्यथा प्राय- १. ' क्लृप्ति' इति कोशान्तरे ||<noinclude></noinclude> ojs4rdmarmyv3ta6rzeq949vkrut6q6 104 127856 345844 2022-08-20T12:02:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निर्माल्यभोजन विचारः ॥ श्चित्तत्रिधानगतनिर्माल्यशब्दानां सर्वनिर्मास्यविषयत्वे तत्र बहिः क्षिप्तेति वि- शिष्य निर्माल्यसंज्ञाकरणस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गात... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निर्माल्यभोजन विचारः ॥ श्चित्तत्रिधानगतनिर्माल्यशब्दानां सर्वनिर्मास्यविषयत्वे तत्र बहिः क्षिप्तेति वि- शिष्य निर्माल्यसंज्ञाकरणस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । विसर्जनानन्तरमपि बहिः क्षेपपर्यन्तं निर्माल्यत्वाभाववर्णनस्यासामञ्जस्यप्रसङ्गाच्च । देवभूम्यादिस्पर्श तत्संस्पृष्टस्पर्शेषु दोषभावन स्पर्शप्रायश्चित्तगतनिर्माल्यशब्दानां विशेषविष- यत्वावश्यंभावाच्च । बहिः क्षिप्तञ्च तदुच्यते यन्महाहविर्निवेदनादिषु भ क्तपरिचारकेभ्यो दत्तावशिष्टं गोगजादिभ्यो बहिर्नीतं जलादिषु क्षिप्तं बहि- र्बल्यर्थ दत्तंवा | तत्सर्वं वचनबलाद्धूपोपस्थानानन्तरंधूप दस्पृश्य मेव । न न्येवं तर्हि तत्र निर्माल्यभक्षणादिप्रायश्चित्तोपदेशानां बाहि. क्षिप्तमातविष - त्वे 'देवस्त्र देवताद्रव्यनिवेद्यचण्डद्रव्याणां भक्षणादिषु प्रायश्चित्तविधानं नलभ्यतइति चेन्न । तत्रैव निर्माल्यभक्षणोपेक्षणदानविक्रयलंघनस्पर्शेषु, निर्माल्यतद्भक्षयितृस्पृष्टभक्षणलंघनस्पर्शेषुच प्रायश्चित्तविधानानन्तरं 'देवा- यतनवस्त्वन्यदेवप्रामादिसंभवम् । श्रीह्यादियेनकेनैवोपाधिनाऽऽदायभक्षणम् ॥ करोति यस्स संमूढोमलिनःस्तेनकृन्मत' इत्यादिना देवस्त्र देवताद्रव्यनिवे- द्यचण्डद्रव्याणां भोगदानयोःपृथगेवस्तेयप्रायश्चित्तवर्णनात् । सूक्ष्मागमे - ‘निर्माल्यस्य निवेद्यस्य लङ्घन्ने दानकर्मणि । चान्द्रायणं चरेत्तत्तुगोनागानां विनिक्षिपे'दिति निर्माल्यात्पृथक् निवेद्यग्रहणादपि प्रायश्चित्तोपदेशगल- निर्माल्यशब्दानां विशिष्य निर्माल्यसंज्ञिक बहिः क्षिप्तमात्रविषयत्वं ज्ञायते । अन्यथा तेषां षड़िधनिर्माल्यपरत्वे निवेदनस्यापि तदन्तर्भूततया प्राक् नि वेदनग्रहणं व्यर्थ स्यात् । यत्तु कामिक एव – 'स्नानपानीय दुग्धाद्यैर्य दि सिक्तो भवेत्तदा । स्नायात् प्रक्षाळयेत् द्वेधानाभे रुमधस्तथा ॥ चललिङ्गेऽप्ययं न्यायो विहितो यज्ञमन्दिरे' इति शिवस्याभिषेकसमये अ- भिषेकजल दुग्धदध्यादिकरण सेकेनायू तदधोगात्र विभागेन स्नानप्रक्षा- ळन विधानं, तत् शिवाभिषेकजलादिबिन्दूना मर्चकं प्रति अपवित्रताभि- प्रायेण न भवति । शिवाभिषेकजल/दिप्राशस्त्यस्य प्राक्प्रपञ्चतत्वात् । -<noinclude></noinclude> 1alev89r6ixuoq2h7njxik4deykssk3 104 127857 345845 2022-08-20T12:02:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ . २२६ शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् ': किन्तु तदनन्तरमर्चकेन करिष्यमाणं शिवस्य गन्धविलेपनादिकं तन्निर्मा- ल्वसंसिक्तगात्रेण कर्तुमयुक्तम्, गुरोरभ्यङ्गलपनं कृतवत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>. २२६ शिवार्चनाचन्द्रिकायाम् ': किन्तु तदनन्तरमर्चकेन करिष्यमाणं शिवस्य गन्धविलेपनादिकं तन्निर्मा- ल्वसंसिक्तगात्रेण कर्तुमयुक्तम्, गुरोरभ्यङ्गलपनं कृतवता तत्तैलबि- दुसिक्तगात्रेण शिष्येण गुरोर्गन्ध्रविलेपनादिकमिवेत्यभिप्रायेण । एवम न्यान्यप्येवं संभाक्तिानि वचनानि नेतव्यानि । तदित्थमग्निकार्यबुद्ध्या भुञ्जानै र्निवेदितशेषं भोक्तव्यं । दास्यबुद्ध्या भुंजाने निवेदितं भोक्त- व्यमिति व्यवस्था निरवद्या । तथाच वायुंसंहितायामपि दर्शितम् - 'ततस्स्वयच भुञ्जीत शुद्धमन्नं यथासुखम् । निवेदितंवा देवेशे तच्छेषं वा ·SSत्मशुद्धये ॥ श्रद्दधानो नलोभेन न चण्डाय समर्पितम् । गन्धमाल्यादि यच्छान्यत्तत्राप्येष समो विधिः ॥ नतुतत्र शिवोऽस्मीति बुद्धिं कुर्याद्विचक्षण' इति ॥ निवेदितं भुञ्जानः स्वहृत्पुण्डरीकान्तरवह्निमध्यगतशिवभावनया स्वस्य शिवाग्निकार्य रूप(१)शिवपूजाकर्तृतामभिप्रेत्य श्रीशिवोऽहमिति बुार्द्धं म कुर्यात् । किन्तु शिवदास्यबुद्धिमेव कुर्यादित्यर्थः । एवं निबोदतान्न- भोजनं कुर्बता प्राणाहुतयोऽपि निवेदितेनैव कर्तव्याः ' प्राणाग्निहोत्रं यः कुर्याच्चिवस्यैव प्रसादतः । अश्वमेधायुतं पुण्यं सिद्धे सिद्धे भवेन्नरः इति शिवपुराणवचनात् || भोजन विधिः ॥ अथभोजनविधिः|| स्वाहान्तैः स्वसूत्रोक्त मन्त्रैः हुत्वा तान्विसर्जयेत् । एवमग्नि- कार्य कर स्समाचान्त शिशभक्तैस्सदाचारस्सहितो हीनजाती- यानदीक्षितानेकपड़ी परिहरन् भोजनस्थानमासाद्य पीठे प्राच्यख उपविश्य चतुरश्रेण: हस्तमानेनाचार्यपुत्रसाधकसमयिक्रमेण चतुविकरेखाङ्कतपरि तोभस्म रेखांकितेन मण्डले नभूषितभूतले सुवर्णरजतताम्रलोहान्यतम निर्मितं १. शिवस्याज्ञा कर्ततामितिपाठभेदः ॥<noinclude></noinclude> 390sftvwlzls0pmt7iqp4t3ectubk1d 104 127858 345846 2022-08-20T12:02:58Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निर्माल्यभोजन विचारः ॥ कांस्यनिर्मितं वा सप्तधा भस्मना शोधितमघोराभिमन्त्रितं तदभावे कदळी- पलाशपद्मचूतमधूकाद्यनिन्दितपत्रं वा पालं निवेश्य तत्र घृतेनोपस्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निर्माल्यभोजन विचारः ॥ कांस्यनिर्मितं वा सप्तधा भस्मना शोधितमघोराभिमन्त्रितं तदभावे कदळी- पलाशपद्मचूतमधूकाद्यनिन्दितपत्रं वा पालं निवेश्य तत्र घृतेनोपस्तिर्य परिवे- षितं द्विरभिधारितं सव्यञ्जनं शुद्धमन्नमस्त्रेण संप्रोक्ष्यत्र्यक्षरमृत्युञ्जयपूर्वकेण मृत्युञ्जयाय वौषडिति मन्त्रेण सप्तवारमभिमन्त्र्य यथावर्ण परिपेचनादिकं कृत्वाग्रासार्द्धमात्रेणानेन नागकर्मककर देवदत्तधनंजयेभ्यः उपप्राणवायु- भ्यः स्वाहेति स्वस्यदक्षिणभागे गोमये पलिते मण्डले दद्यात् । ततस्सव्य- हस्तकनिष्ठिकया स्त्रत्रणेन नागादिभ्यश्चुळकोदकं दत्वा मात्रमज्जनाई शि- ष्टजलममृतमन्त्रेण प्राश्य प्राणाहुतिपञ्चकं कुर्यात् । तेन प्राणापानव्यानो- दानसमानानां क्रमेण तदावाहिताना मात्मभूतयोनयः पाताळतलवासिनः पितरो देवा इत्येतेषांच तृप्तिं भावयेत् । ततो यथाकिञ्चिदुच्छिष्टान्नमादा- य नरकवासिभ्यः स्वाहेति भूमी दत्वा उत्तरापोशनानन्तरं तच्छेषजलं कनि- टांगुळ्यानि स्त्राव्य हस्ताद्वर्तनादि शुद्धाचमनान्तं कर्म कृत्वा भुक्तदोषशु- द्धयर्थ दक्षिणकरांगुष्ठजलेन दक्षिणपादांगुष्ठाग्रस्थकालाग्निरुद्रं सेचयेत् । अनिवेदितभोजिनां तु भोजने विशेषः प्रागेव सुप्रभेदोदाहरणेन दर्शितः । निवेदितभोजिनामनिवेदितभोजिनाञ्च भोजनकालादन्यत्र यदन्यदोषधतांबू- ' लपानीयादि भोज्यं गन्धपुष्पादि भोग्यं बोपतिष्ठते, तत्सर्वे मनसावादेवा- य समप्यैव भोक्तव्यम् । 'पत्रं पुष्पं फलं तोय मन्नपानाद्य मौषधम् । अ निवेद्यनभुञ्जीत भगवन्तं समाहित इति कामिकवचनात् । 'उपभोगाय पुरतो वस्तु यद्यदुपस्थितम् । तत्तत्समर्प्य देवाय विदधीताःमसात्ततः' इति वातुळवचनाच्च । यत्तु – 'अन्नाद्यमौषधं तोयं पत्रं पुष्पं फलांदिकम् । शिवस्य दत्वा तच्छेषं भोज्यं भुञ्जीत बुद्धिमा 'नित्यै। पधादे निवेदितशेपस्य भोजनविधानं, तत् कार्यार्थमनिवेदितभोजनं कुर्वतो भोजनमध्यग्राह्यो पचा- दिविषयम् । अन्यत्र शिवदासानां शिवोच्छिष्टमेव ग्राह्यम् । किञ्च भक्तेन यत्किञ्चित्फलमुद्दिश्यया क्रिया लौकिकी वैदिकीवा कर्तुमिष्यते सा सर्वाऽपि - .<noinclude></noinclude> 647n61tgzi247zopyqudowv0z7qkv9y 104 127859 345847 2022-08-20T12:03:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवार्चना चन्द्रिकायाम् शिवाराधनरूपेति भावेन कर्तव्या तत्तत्क्रियाजन्यसुखमपि शिवस्तद्धो- केति शिवे समर्प्यतद्भुक्तमेव सुख मया भुज्यतइति भावेन भोक्तव्यम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवार्चना चन्द्रिकायाम् शिवाराधनरूपेति भावेन कर्तव्या तत्तत्क्रियाजन्यसुखमपि शिवस्तद्धो- केति शिवे समर्प्यतद्भुक्तमेव सुख मया भुज्यतइति भावेन भोक्तव्यम् । एवं विनैव स्वयत्नमुपनताशब्द स्पर्शरूपरसगन्धाख्या विषयाश्च शित्र- समर्पण पूर्वकं तदुच्छिष्टबुद्ध्यैवस्वेन्द्रियैरनुभवितव्याः । तत्तद्विषयानुभवज - न्यंसुखमपि तदुच्छिष्टबुद्ध्यैवभोक्तव्यम् । 'या या क्रिया विधातव्या प्रस्तु- वा जायते पुरः । तां तां कुर्यान्महादेवसमर्पितधिया सुधीः ॥ इन्द्रियादा मतं किञ्चित्सुखं तच्छिवार्पितम् । कृत्वा प्रसादं भोक्तव्यं तदिन्द्रियमुखे- नचे' तिवातुळश्रवणात् || तदर्थच भक्तेन सदा सावधानेन भाव्यम् । संयो गेषु वियोगेषु सावधानोनिरन्तरम् । गच्छन्तिष्ठन्स्वपन्जा प्रदुआनो मे. थुनेरतः ॥ याशिवार्पितचेतस्कोभक्तिमांस्तु नचान्यथे 'तिबृहत्काल त्तरे श्रव- णात् । एवं क्रियासमर्पणपूर्वकं क्रियां कुर्वतः विषयसमर्पणपूर्वकं विष याननुभवत स्तत्तजन्य सुखसमर्पण पूर्वकं सुखं भुञ्जानस्य च सावधानस्य भक्तस्य पूर्वजन्मवासनान्ते कचित् कचित् प्रमादान्निषिद्धक्रियां कुर्वतोऽपि निषिद्धविषयाननुभवतोऽपि निषिद्धसुखंभुञ्जनस्यापिनपापलेपोभवति । किंतु- सर्वे शिवसमाराधनमितिभावयत स्सर्वमपि शिवप्रीतय एव भवति । तत्रात्मभो गार्थ नृत्तावलोकनहर्म्या पवनदीर्घिकादिक्रीडारूपां क्रियामारभमाणस्तत्तक्रि · यासमये संभावितानां वाक्पाणिपादपायूपस्थरूपकर्मेन्द्रियव्यापारसाध्यानां श्रोतत्वकक्षुर्जिह्वाघ्राणरूपज्ञानेन्द्रिय जन्यतत्तद्विषयसाध्यानाच सुखानां समर्प- पार्थस्वकीये श्रोत्रादिज्ञानेन्द्रियपञ्चके वागादिकर्मेन्द्रिय पञ्चके च क्रमेणाधि- छातृत्वेन सन्निहिताना मीशानादीनां श्रोत्रादि वागादीनि स्वकीयश्रोत्रादिष्वै- क्येनानुसंधाय तत्तादन्द्रियव्यापाराद्ध्यसुखान्यैशानादि मूर्तीरधिष्ठात्राशिवे - नानुभूयमानानि विभाव्य तान्येव सुखानि शिवोच्छिष्टबुद्ध्या स्वयं भुञ्जीत । अयत्नोपनमद्विषयसुखसमर्पणं तत्तद्विषयोपभोगसमयेषुसावधानेन कर्तुमशक्तः प्रातर्वाशिवपूजावसानेवाभविष्यदेतत्समयपर्यन्संभावितायत्नोपन मच्छब्दरूपरस ·<noinclude></noinclude> lrud5cb1hkwv6cvjasp4karcns6eqrl 104 127860 345848 2022-08-20T12:03:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ भोजनांवधिः ॥ गन्धात्म कविषयानुभवतज्जन्यसुखानिशिवायार्पयामीति युगपदेवार्पयेत् । एवं युगपद्विषयार्पणं हृदयादिषु वा हृदयादिस्थानभावितस्यसांबशिवस्य श्रो-... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भोजनांवधिः ॥ गन्धात्म कविषयानुभवतज्जन्यसुखानिशिवायार्पयामीति युगपदेवार्पयेत् । एवं युगपद्विषयार्पणं हृदयादिषु वा हृदयादिस्थानभावितस्यसांबशिवस्य श्रो- वादिषुवा, हृदयादिस्थानभावितस्य सदाशिवस्य क्रमादीशानाढिमुखगंत- श्रोत्रादिषु वा स्वकीयश्रोताद्यैक्येन संहितेष्वीशानादीनां श्रोवादिषुवा कर्त- व्यम् । सर्वत्रापि समर्पणे नमोन्तशिवमन्त्र एवमन्त्रः | तस्यच शिवा- येदं नममेति अर्थो भावनीयः । सन्चार्थो मकारस्य जीववाचकस्य षष्ट्यन्ततया लभ्यतइति सर्वमेतदतिरहस्यम् । एवं प्रतिदिनंप्रात- शिवचिन्तनंशक्यस्नानविभूतिरुद्राक्षवारणसंध्योपासनपूर्वकं त्रिकालंद्विकाल मेककालंबा चत्वारिंशता षोडशभिर्दशभिः पञ्चभिरुपचारे राष्ट्रपुष्पिकामा- त्रेण वा शिवं पूजयन् यथावसरंशिवशास्त्राण्यधीयानश्शिवकवास्समाकर्णयन भोजनकाले शिवाग्निकार्यबुद्ध्या शिवनिवेदितशेषं वा शिवदास्यबुद्ध्या शिव- निवेदितंत्रा स्वीकुर्वन् अन्यत्तांबूलपानीयगन्त्रपुष्पादिभोग्यजातं शिवसम- पितं जानन् चिकीर्पितं कर्मजातं तत्कलरूपाणां सुखानां शिवोपभोग्यत्वं विभाव्य शिवाराधनबुद्ध्या कुर्वाणः स्वयत्नमनपेक्ष्य उपनतानपि विषयान् त - तद्विषयोपस्थितिसमयेषु युगपद्वा शिवार्पितान्विदधानः सर्वाण्यपि सुखानि शियोच्छिष्टबुद्ध्यैवानुभवन बहिौकिक कार्यविचारकालेप्यनन्त शिवनामा- नुसन्धानेन मफलयन्नन्तरध्वनि गमागमाभ्यां विहरंती निरतिशयप्रकाशा- ममृतरूपिणी मानन्दलेखामपि समयेष्वाकलयन पञ्चाक्षरपरदेवता मशेषोप- निषदन्विष्यमाणचरणांबूज मग्विलदेवतामार्वभौम मारकररुणांबधिमा मंत्रियामह निजहृदयजलरुह कुहरे बिहरमाणमानन्दमन्दी- हमूर्ति परमशियमनवरतमन्तर्दशावलोकयन इटबन्धुभिम्म भग्वमाभात || वेन्द्ररधीशचिनबोम्मविभोरुहारे चित्ते च धामनि सिगदभिवर्धमानाम् | 99 -<noinclude></noinclude> iu6yowrho32ge9hd792gd5m8ni97p0l 104 127861 345849 2022-08-20T12:03:17Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शिवार्चनाचन्द्रिकायाम अर्चाविधां पशुपते रमराभिनन्द्या मित्थं समाचकलमीश्वरशासनेन || सद्राजयोगनिजचंचुरनाहताज्ञा- शक्त्यांदिसारसमुदञ्चितदिव्यतेजाः । आवाह... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शिवार्चनाचन्द्रिकायाम अर्चाविधां पशुपते रमराभिनन्द्या मित्थं समाचकलमीश्वरशासनेन || सद्राजयोगनिजचंचुरनाहताज्ञा- शक्त्यांदिसारसमुदञ्चितदिव्यतेजाः । आवाहनक्रमकलानिपुणोऽतिधीरः श्रीबोम्मभूपतिलकरिशवपूजकस्स्यात् || करोतु ज्वरकण्ठेश स्स्वकीयार्चनचन्द्रिकाम् । आकल्पस्थायिनी मेनां द्युस्थले चन्द्रिकामिव || हरिः ओम् ॥ शुभमस्तु । गुरुभ्यो नमः ॥ भजामिञ्चर कण्ठेशमृत्युञ्जयपदांबुजम् । यदाश्रितो नख-याजा द्वाति जैवातृकस्मदा || शिवार्चनाचन्द्रिका समाप्ता ||<noinclude></noinclude> bahbzwtghcivunjog7msbagw9jq9t08 104 127862 345850 2022-08-20T12:06:45Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 345851 345850 2022-08-20T12:07:11Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude>The Sanskrit Language T. Burrow<noinclude></noinclude> bj6bliv7dh73tsac0x16b3hg8pbomx3 345859 345851 2022-08-20T12:08:13Z Srkris 3283 /* Not proofread */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>The Sanskrit Language T. Burrow<noinclude></noinclude> mjagl876dv69hsrbbgd40p117ukqgee 104 127863 345852 2022-08-20T12:07:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ The Sanskrit Language T. Burrow MOTILAL B ANARS ID ASS PUBLISHERS PRIVATE LIMITED • DELHI नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>The Sanskrit Language T. Burrow MOTILAL B ANARS ID ASS PUBLISHERS PRIVATE LIMITED • DELHI<noinclude></noinclude> se13zabgv8o90c535g97pms00sly7t0 104 127864 345853 2022-08-20T12:07:25Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ First Indian Edition: Delhi , 2001 First Edition: UK 1955 <D FABER & FABER LTD., LLK. All Rights Reserved. ISBN: B 1-208-1 767-2 Also available at: MOTILAL BANARSIDASS 41 U.A. Bungalow Road, Jawahar Nagar, Delhi 110 007 8 Mahalaxmi Chamber, Warden Road, Mumbai 400 026 120 Royapettah High Road, Mylapore, Chennai 600 004 236, 9th Main III Block, Jayariagar, Bangalore 560 011 Sanas Plaza, 1302 Baji Rao Road,... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>First Indian Edition: Delhi , 2001 First Edition: UK 1955 <D FABER & FABER LTD., LLK. All Rights Reserved. ISBN: B 1-208-1 767-2 Also available at: MOTILAL BANARSIDASS 41 U.A. Bungalow Road, Jawahar Nagar, Delhi 110 007 8 Mahalaxmi Chamber, Warden Road, Mumbai 400 026 120 Royapettah High Road, Mylapore, Chennai 600 004 236, 9th Main III Block, Jayariagar, Bangalore 560 011 Sanas Plaza, 1302 Baji Rao Road, Purie 411 002 8 Camac Street, Kolkata 700 017 Ashok Rajpath, Patna 800 004 Ghowk, Varanasi 221 001 FOR SAIF IN SOOTH ASIA ONLY Printed in India BYJAINENDRA PRAKA5HJAIN AT SHRI JAJNENDRA PRESS, A -45 NARAINA, PHASE4, NEW DELHI 110 028 AND PUBLISHED BYNARENDRA PRAKASH JAIN FOR MOTILAL BANARSIDASS PUBLISHERS PRIVATE LIMITED, BUNGALOW ROAD, DELHI 110 007<noinclude></noinclude> rv5g4gbystf2cnmwsmuxx8n6esls05v 104 127865 345854 2022-08-20T12:07:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE The discovery of the Sanskrit language by European scholars at the end of the eighteenth century was the starting point from which developed the study of the comparative philology of the Indo-European languages and eventually the whole science of modern | linguistics. In spite of this there does not exist in English any book presenting a systematic account of Sanskrit in its relation to the other Indo-Euro... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE The discovery of the Sanskrit language by European scholars at the end of the eighteenth century was the starting point from which developed the study of the comparative philology of the Indo-European languages and eventually the whole science of modern | linguistics. In spite of this there does not exist in English any book presenting a systematic account of Sanskrit in its relation to the other Indo-European languages. One may even go further and say that there is no work in any language which adequately fulfils this purpose. Wackernagel's great work, begun sixty years ago, still remains to be completed, although, with the recent appearance of a further instalment, its completion has been brought nearer. Thumb’s Handbuch des Sanskrit which was of service to many generations of students is now very much dated, and always fell between the two stools of trying to be an elementary text-book of Sanskrit and a treatise on its comparative grammar at the same time. On account of its antiquity and well-preserved structure Sanskrit is of unique importance for the study of Indo-European, and an up-to-date account of its comparative grammar is necessary, not only to students of Sanskrit itself, but also to those interested in any branch of Indo-European philology. Consequently when I was asked to contribute a book on Sanskrit to the series The Great Languages , it was clear that by concentrating on the study of Sanskrit from this point of view the greatest need would be met. This is particularly true since for the history of Indo-Aryan inside India, from Sanskrit down to modern times, students already have at their disposal the excellent work of Jules Bloch. Providing a reliable account of Sanskrit in its relation to Indo-European is at the present moment not altogether a simple matter. Forty years ago there existed a generally agreed doc- trine of Indo-European theory which had been systematically presented in the early years of the century in Brugmann's Grundriss, At that time it would merely have been a question<noinclude></noinclude> 204r2euvnfwzuw24hsxmnz51kidfoea 104 127866 345855 2022-08-20T12:07:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ VI PREFACE of adopting this corpus of agreed doctrine to the needs of the student and general reader, and of the particular language described. Since then the .discovery of Hittite has revolution- ised Indo-European studies and a considerable part of the older theory has been unable to stand up to the new evidence. Consequently Indo-European studies can now be said to be in a state of flux. New theories have app... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>VI PREFACE of adopting this corpus of agreed doctrine to the needs of the student and general reader, and of the particular language described. Since then the .discovery of Hittite has revolution- ised Indo-European studies and a considerable part of the older theory has been unable to stand up to the new evidence. Consequently Indo-European studies can now be said to be in a state of flux. New theories have appeared, and are clearly necessary, but the process is not yet completed. There is no generally received body of doctrine replacing the old, and many of the fundamental points at issue remain disputed. Further- more attention has tended to be largely concentrated on phonetic questions raised by Hittite, and matters of morpho- logy, on which its evidence is also of fundamental importance, have been less exhaustively studied. In these circumstances I have attempted to present a reason- ably consistent account of the comparative grammar of Sanskrit based on the evaluation of the new evidence, A work like this is not the .place to enter into discussion of the various conflicting theories that are in the field, if only for reasons of space, and bibliographical references have been systematically omitted. What has been written in recent years on these problems has been taken into account, and such theories as appear acceptable are incorporated in this exposition. It is hoped that it will go some way to providing an up-to-date synthesis of a subject which in its present state is hardly accessible outside the widely scattered specialist literature. The study of Sanskrit has advanced recently in another direc- tion also. Investigation of the influence of the pre-Aryan languages of India on Sanskrit and on Indo-Aryan in its later stages, has shown that this is considerable and solid results have been achieved. As far as the structure of the language is concerned, particularly in its early stage, which is the only one relevant to the comparative study of Indo-European, this influ- ence hardly counts at all. On the other hand in the field of vocabulary it is very important that the Indo-European and non-Indo-European elements should be separated. The last chapter of the book contains a summary of the main finding^ on the part of the subject so far as established at the present stage. Future work will no doubt add more. T. Burrow<noinclude></noinclude> gemlejg7x6k60evq9uq33knw6wdbw7y 104 127867 345856 2022-08-20T12:07:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE TO THE THIRD EDITION A number of alterations to the text of the The Sanskrit Language have been made in this edition, the principal ones being as follows. In Chapter I the latter part of Section 6 has been rewritten to conform with the now prevailing opinion that the Aryan vestiges of the ancient Near East are to be connected specifically with Indo- Aryan. Also rewritten are Section u and (in part) Section... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE TO THE THIRD EDITION A number of alterations to the text of the The Sanskrit Language have been made in this edition, the principal ones being as follows. In Chapter I the latter part of Section 6 has been rewritten to conform with the now prevailing opinion that the Aryan vestiges of the ancient Near East are to be connected specifically with Indo- Aryan. Also rewritten are Section u and (in part) Section 17 of Chapter III to take account of the conclusions reached on those topics in the articles of mine which are quoted in the Appendix, Chapter VIII has been renamed Loanwords in Sanskrit, so that loanwords from Greek and Iranian (Section 2) can be dealt with in it as well as loanwords from AusLfo- Asiatic and Dravidian (Section 1). The list of loanwords from Dravidian in this chapter has been shortened by the omission of some items now' considered to. be false or dubious ( At the end an Appendix has been added containing references to the moat important contributions to the subject which have appeared since 1955, and also some supplementary notes. September IQJ2 T. Burrow<noinclude></noinclude> 7cqg4sm9jblsvwd2wqw0s9sfr3xf6nr 104 127868 345857 2022-08-20T12:07:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CONTENTS PREFACE page V I. SANSKRIT AND INDO-EUROPEAN I II, OUTLINES OF THE HISTORY OF SANSKRIT 35 III. PHONOLOGY 67 IV. THE FORMATION OF NOUNS Il 8 V. THE DECLENSION OF NOUNS 220 VI. NUMERALS, PRONOUNS, I NDECLIN ABLES 258 VII, THE VERB 289 VIII. LOANWORDS IN SANSKRIT 374 APPENDIX TO THE THIRD EDITION 390 SELECT BIBLIOGRAPHY 399 INDEX 402 ix नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CONTENTS PREFACE page V I. SANSKRIT AND INDO-EUROPEAN I II, OUTLINES OF THE HISTORY OF SANSKRIT 35 III. PHONOLOGY 67 IV. THE FORMATION OF NOUNS Il 8 V. THE DECLENSION OF NOUNS 220 VI. NUMERALS, PRONOUNS, I NDECLIN ABLES 258 VII, THE VERB 289 VIII. LOANWORDS IN SANSKRIT 374 APPENDIX TO THE THIRD EDITION 390 SELECT BIBLIOGRAPHY 399 INDEX 402 ix<noinclude></noinclude> r4xci7avyxx7jp2gihz23pvrwuo3jkw 104 127869 345858 2022-08-20T12:07:55Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHAPTER I SANSKRIT AND INDO-EUROPEAN §i. Indo-Aryan and Indo-Iranian In the greater part of India today languages are spoken which are derived from a single form of speech which was introduced into India by invaders from the north-west more than three thousand years ago. The invading peoples were knowm in their own language as ivy a-, a word which is also commonly used as an adjective meaning * noble, honourab... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHAPTER I SANSKRIT AND INDO-EUROPEAN §i. Indo-Aryan and Indo-Iranian In the greater part of India today languages are spoken which are derived from a single form of speech which was introduced into India by invaders from the north-west more than three thousand years ago. The invading peoples were knowm in their own language as ivy a-, a word which is also commonly used as an adjective meaning * noble, honourable Behind them in Central Asia remained kindred peoples who eventually occupied the plateau of Iran, as well as large tracts of Central Asia. These peoples used the same name of themselves, in Avestan airy a-, and from the genitive plural of this word the modern name Iran is ultimately derived. In conformance with this usage the term Aryan is now used as the common name of these peoples and their languages ; alternatively the term Indo- Iranian is commonly used. To distinguish the Indian branch from the Iranian, the term Indo-Aryan has been coined, and as applied to language, it covers the totality of languages and dialects derived from this source from the earliest times to the present day. It is practical to distinguish three periods, Old, Middle and Modern Indo-Aryan. The classical form of Old Indo-Aryan eventually came to be designated by the term Samskrta- meaning ' polished, cultivated, correct (according to the rules of grammar) in contradistinction to Prdkrta the speech of the uneducated masses, which was the same Indo- Aryan in origin, but was subject to a process of steady change and evolution. As a term to distinguish Indo-Aryan from the non-Aryan languages the adjective ary a- was used in opposition to mlecchd- 4 barbarian In addition we may note that one of the terms for ' speech bkarati (sc. vdk) had originally an ethnic sense, meaning * language of the Bharatas ’A 1 At an early period the most prominent of the Indo-Aryan tribes, whence also the indigenous name of India bharata(-varsa).<noinclude></noinclude> jetwbsji8x79bir7n5yun2wwoq5o1or 106 127870 345887 2022-08-20T21:17:31Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[अनुक्रमणिका:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf]] पृष्ठं [[अनुक्रमणिका:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf]] प्रति स्थानान्तरितम्: Source file moved proofread-index text/x-wiki #REDIRECT [[अनुक्रमणिका:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf]] 8uowcbttj04li90fanjb1ybjp3r6b2e 104 127871 345889 2022-08-20T21:18:29Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१]]<noinclude></noinclude> 2ie93qonjidffdtxb5f9pbh7se0kzgg 104 127872 345891 2022-08-20T21:19:08Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२]]<noinclude></noinclude> 85i35ngbv8jid2krgjziuykbg5soqxm 104 127873 345893 2022-08-20T21:19:33Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३]]<noinclude></noinclude> csyx5hbp89rh47xc8m711tl0eki2uho 104 127874 345895 2022-08-20T21:19:46Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/४]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/४]]<noinclude></noinclude> o39fjp4xqhufust8dbz8eqjfk1wd6i3 345896 345895 2022-08-20T21:20:08Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/५]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/४]]<noinclude></noinclude> o39fjp4xqhufust8dbz8eqjfk1wd6i3 104 127875 345897 2022-08-20T21:20:08Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/५]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/५]]<noinclude></noinclude> t319q22t2fydvz11jdccnszr8rkv22i 104 127876 345899 2022-08-20T21:20:26Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/६]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/६]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/६]]<noinclude></noinclude> q2n2tizkunkltnza1wvj09dguzd2qqd 104 127877 345903 2022-08-20T21:27:17Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/७]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/७]]<noinclude></noinclude> ct56eeq4h6f50mqnnlabnjg83j0dn7g 104 127878 345905 2022-08-20T21:27:33Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/८]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/८]]<noinclude></noinclude> 8pnv45vowv6ki4ksiobdj6cjp7ed8f7 104 127879 345907 2022-08-20T21:27:52Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/९]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/९]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/९]]<noinclude></noinclude> 8n0e5a0ge4kpjxj3m24i3c529toz2jp 345908 345907 2022-08-20T21:28:01Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/९]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१०]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/९]]<noinclude></noinclude> 8n0e5a0ge4kpjxj3m24i3c529toz2jp 104 127880 345909 2022-08-20T21:28:01Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/९]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१०]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१०]]<noinclude></noinclude> gsfy060quq4i48qal9wtsqsi7ujricr 104 127881 345911 2022-08-20T21:28:23Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/११]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/११]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/११]]<noinclude></noinclude> c2zj3s8cqpg9q74co6lsmqg9fliijxp 104 127882 345913 2022-08-20T21:28:51Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१२]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१२]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१२]]<noinclude></noinclude> scbl9x0kr91djehuonf4aujuyecoctl 104 127883 345915 2022-08-20T21:32:05Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१३]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१३]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१३]]<noinclude></noinclude> 2wo5gxhwql9v1r4tvspzrxbb95t2933 104 127884 345917 2022-08-20T21:32:15Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१४]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१४]]<noinclude></noinclude> 61epqnzw1a92r6rkrrs09svaq89ytr3 104 127885 345919 2022-08-20T21:33:06Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१५]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१५]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१५]]<noinclude></noinclude> 5i8lh50j2110rkh1m2drp38x3n5uqy7 104 127886 345921 2022-08-20T21:33:15Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१६]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१६]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१६]]<noinclude></noinclude> 1ehtrltbupt63ouur4ufom7755vsk9p 104 127887 345923 2022-08-20T21:33:27Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१७]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१७]]<noinclude></noinclude> fo7p284mpasrqpm0uqeav4q789ge3z6 104 127888 345925 2022-08-20T21:36:00Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१८]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१८]]<noinclude></noinclude> hoesnehvsy9l55i7vcyltx7c75vw93v 345926 345925 2022-08-20T21:36:07Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१९]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१८]]<noinclude></noinclude> hoesnehvsy9l55i7vcyltx7c75vw93v 104 127889 345927 2022-08-20T21:36:07Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१९]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१९]]<noinclude></noinclude> 24f1t29b0hrejvkieox10f39kkcrwzq 345928 345927 2022-08-20T21:36:13Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२०]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१९]]<noinclude></noinclude> 24f1t29b0hrejvkieox10f39kkcrwzq 345936 345928 2022-08-20T21:37:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ हटाया गया रीडायरेक्ट [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/१९]] के लिए proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दिङ्मात्रं प्रदर्शितमिति । *ननु भक्तियोगपरतया भक्तैरादरणयामदामेत्युक्तम् । अथ केयं भक्तिर्नाम । उच्यते । उपायपूर्वकं भगवति मनसः स्थिरीकरणं भक्तिः । सच भक्तिरसो विहिताविहितकर्मज्ञानमिश्रादिभेदेन बहुधा | पुनरपि शृङ्गाराद्यु- पायभेदान्नवघेति बोप्पदेवः | अन्ये त्वेवं भक्तावपि वाध्यमिति वदन्तो भक्तेररस- तामाचक्षते । तथाहि ---- भक्तिर्न रसः, रसलक्षणाभावाद्, “बिभावैरनुभावैश्च सात्त्विकैर्व्यभिचारिभिः । आनीयमानः स्वादुत्वं स्थायी भावो रसः स्मृतः ॥” इति हि रसलक्षणम् । यथा शृङ्गारादिरसे रत्यादि: स्थायी भावः । नायिकानायक- चन्द्रमन्दानिलादयो विभावाः | कटाक्षवीक्षणादयोऽनुभावाः स्तम्भस्वेदादयः साविका: । निर्वेदग्लान्यादयो व्यभिचारिणः । एवंविधविभावादिसंयोगाभावान्न भक्ती रसतामापद्यत इति, मैवम्, अत्रापि रससामग्रीसद्भावात् । केनाप्युपायेन श्रीकृष्णे मनोनिवेशः स्थायी भावः । 'तस्मात् केनाप्युपायेन मनः कृष्णे निवेश- येद्' (स्क. ७. अ. १. श्लो. ३१.) इति श्रीभागवतवचनात् । तत्रोपायो नवधा | तदुक्तं बोप्पदेवेन 'भक्तिरसस्यैव हास्यरूरौद्रभयानकबभत्सशान्ताद्भुतवी- ररूपेणानुभवाद्' इति 'व्यासादिभिः कविभिर्वर्णितस्य विष्णोर्विष्णुभक्तानां वा चरित्रस्य नवरसात्मकस्य श्रवणादिना जनितश्चमत्कारो भक्तिरस' इति च । अत एते भगवति प्रयुज्यमाना भक्तिरसतामापद्यन्ते । गोविन्दो गोप्यश्चालम्बनविभावाः। चन्द्रे॑मन्दानिलचरित्रश्रवणाय उद्दीपनविभावाः | कटाक्षवीक्षणस्तम्भस्वेदादयोऽनु- भावाः । निर्वेदग्लानिशङ्कवृत्यादयो यथायोगं व्यभिचारिणः । एवं सामग्री- सद्भावेऽपि भक्तेर्बहिष्करणं स्वयं भक्तिरसास्वादबहिरङ्गतामात्रशरणम् । नच वाच्य- मसर्वदिषयत्वाद् भक्ते रसपदव्यनारोह इति । तथाच श्रोत्रियब्रह्मचार्याद्यविषयतया शृङ्गारादीनामप्यर सतापातादिति सिद्धं भक्ते रसत्वम् । एवंविधभक्त्यनुभवाद् भक्ता अपि नवविधाः । “गोप्यः कामाद् भयात् कंसो द्वेषाश्चैद्याइयो नृपाः । सम्बन्धाद् वृष्णयः स्नेहाद् यूयं भक्त्या वयं विभो ! ॥" (स्क. ७. अ. १. लो. ३०.) १'ए' क. पाठः, २. 'भा' ग. पाठः, ३. 'हातपच' क. पाठः ४. 'णश्च' पाठ.. ५. 'भा' ग. पाठः. * 'ननु' इत्यारभ्य 'सुगमम्' इत्यन्तं तृतीय लोकव्याख्यानमध्ये उपरिस्थमुपादायते' इत्ये- तदन्तं व्यतिक्षिप्तं मुद्रितपुस्तके |<noinclude></noinclude> ggp04t48mvv8thqjipomszvosnusj3d 104 127890 345929 2022-08-20T21:36:13Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२०]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२०]]<noinclude></noinclude> b55uk2qgqa9a563uiq9qbr5pzhwenu7 345930 345929 2022-08-20T21:36:21Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२१]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२०]]<noinclude></noinclude> b55uk2qgqa9a563uiq9qbr5pzhwenu7 345937 345930 2022-08-20T21:38:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२०]] से [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२१]] तक पुन्नः प्रेषित लक्ष्य बदल गया| proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२१]]<noinclude></noinclude> 5oqft2elcxx9pvif4915rw27iktj0i8 345938 345937 2022-08-20T21:38:59Z Srkris 3283 [[Special:Contributions/Srkris|Srkris]] ([[User talk:Srkris|talk]]) द्वारा कृता 345937 पूर्ववत्-प्रक्रिया निरस्तीक्रियताम् । proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>इति भागवतोक्तेः । एवम्भूर्भतरुपास्यं विष्णुरूपमति पञ्चविधं पुरुषब्रह्मगिरिश- विष्णुनिर्गुणभेदात् । तत्र शुद्धसत्त्वमयं - उपासनक्रमं तु वक्ष्यामः । सुगमम् ॥ २ ॥ एवं विषयप्रयोजनप्रदर्शनेन श्रोतुनभिमुखांकृत्य तेषामुपासनासिद्धये भगवडूप वर्णयन् भगवन्तं स्तौति · - सत्यं यत्तत् पराभ्यामपरिको निर्मल तेल arवद् भूतर्भूतन्द्रियैस्ते बहुरिति यः प सत्यमिति । तत् प्रसिद्धम् । पराभ्यां जम्तनोभ्याम् । परिकलनम् इतरेतरमे- लनं, तदभावोऽपरिकलनं, तेन । निर्मल शुद्धं सत्वं यत्, तेन तावादति तेनैवो- पादानकारणेन । भूतर्महदादिक्रमेणोपः। भूतेन्द्रियः भूतकादशेन्द्रियः । ए- तच्च प्राणादीनामप्युपलक्षणम् । हे भूमन्निति सिंहावलोकन्यायेतोपरन्थमुपादीयते । एतैः स्वेच्छया विरचितं ते तव माणता व्यासस्य - 1 'मुनीनामध्यहं व्यास' इति तवात्मत्वेनानिय वाक्यम् | बहुशो बारंवारं पुराणेषु श्रूयत इत्यर्थः | वाक्यं च – 'जगृहे पौरुष रूपम्', 'विशुद्धं सत्त्वमूर्जितम्', 'सत्त्वं विशुद्ध क्षेमाय', 'नारायणकलात्मकम् '. 'श्रेयांस तत्र खलु सत्त्वतनोर्नृणां स्यु: ' इत्यादि । तद् बहुशः श्रुतं वपुः । स्वच्छत्वान् स्फटिकवदतिनिर्मलतया । अच्छादि- ता अनुपहिता या परसुखचित् चिदानन्देकरसं ब्रह्म सा प्रतिविम्वतः प्रविष्टा गर्ने यस्य तदच्छादितपरसुखचिर्भम् अत एव निर्भसरूलं च । वपुर्विशेषणमे तत् । अयं भावः – • शुद्धसत्त्वमयस्य वपुषोऽतित्वच्छतया तत्प्रविष्टया परानन्द- चिदा तन्निर्मास्यांशस्य जाड्यस्य तिरस्कृतत्वात् परसुखचिदेकतामापन्नमिति । तदुक्तममृततरङ्गिण्यां – त्वद्वपुरतिस्वच्छता स्वस्मिन् प्रतिफलता चिदानन्दैक- 7 " -<noinclude></noinclude> adw8zj5pkh9fru8xsx8rnklj8hj31a1 104 127891 345931 2022-08-20T21:36:21Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/१८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२१]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२१]]<noinclude></noinclude> rfbxpanubfzll1jv1pwmky1wq9cqvu7 104 127892 345933 2022-08-20T21:36:31Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२२]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२२]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२२]]<noinclude></noinclude> 72367av2yg9t9euk2syrb2occxm9760 104 127893 345935 2022-08-20T21:36:47Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२३]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२३]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२३]]<noinclude></noinclude> np8p0qn4ibihgs94nj5flgwu1gys4rn 104 127894 345941 2022-08-20T21:42:32Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२४]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२४]]<noinclude></noinclude> f5d2qh8azuml5iuqjzcs7ostarvizg0 104 127895 345943 2022-08-20T21:42:41Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२५]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२५]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२५]]<noinclude></noinclude> cw8yorejat1kljb6t17h9ch3g22coih 104 127896 345945 2022-08-20T21:42:55Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२६]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२६]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२६]]<noinclude></noinclude> 1dbrgmpe2f5prtden0mucsvopn641zo 104 127897 345947 2022-08-20T21:43:06Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२७]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२७]]<noinclude></noinclude> lz8pqscn04iync6hot5x9kiiz3aaj65 345948 345947 2022-08-20T21:43:14Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२८]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२७]]<noinclude></noinclude> lz8pqscn04iync6hot5x9kiiz3aaj65 104 127898 345949 2022-08-20T21:43:14Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२८]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२८]]<noinclude></noinclude> bbfznacv4zekx0uhhonk8a828w0gym1 104 127899 345951 2022-08-20T21:43:23Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/२९]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२९]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/२९]]<noinclude></noinclude> fmdtc9h19y162f5gh3a2qaq59bmb3jq 104 127900 345953 2022-08-20T21:43:35Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३०]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३०]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३०]]<noinclude></noinclude> a9bypmwpicytabp9gthryxspw8u9kl0 104 127901 345955 2022-08-20T21:43:46Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३१]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३१]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३१]]<noinclude></noinclude> sf3sn5dctkjtvkyht0wood2561de4sx 104 127902 345957 2022-08-20T21:43:55Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३२]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३२]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३२]]<noinclude></noinclude> 5yi5oh6yc4vytyl3m7qrbkz0bmiyi4n 104 127903 345959 2022-08-20T21:44:05Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३३]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३३]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३३]]<noinclude></noinclude> cio7u2f93wmx2q0pmqmjjpoxnq9uq0v 104 127904 345961 2022-08-20T21:44:16Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३४]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३४]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३४]]<noinclude></noinclude> 561cb13eyqat1q0r8eftcx9z1nvi7f0 104 127905 345963 2022-08-20T21:44:27Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३५]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३५]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३५]]<noinclude></noinclude> 2xmoqem07zyoqpa2826u1q20zbnfkua 104 127906 345965 2022-08-20T21:44:44Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३६]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३६]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३६]]<noinclude></noinclude> o51z4lqvqvb6pc8rsfq3r4hkx9y322u 104 127907 345967 2022-08-20T21:44:56Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३७]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३७]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/३७]]<noinclude></noinclude> 96h075g3x19pupw8kfpok9oa99j37xd 104 127908 345969 2022-08-20T21:45:05Z Srkris 3283 Srkris इत्यनेन शीर्षकं परिवर्त्य [[पृष्ठम्:TSS-018 Narayaniyam with Bhaktapriya Commentary - TG Sastri 1912.pdf/३८]] पृष्ठं [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/]] प्रति स्थानान्तरितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="" /></noinclude>#पुनर्निर्दिष्टम् [[पृष्ठम्:Narayaniyam with Bhaktapriya Vyakhya 1912.pdf/]]<noinclude></noinclude> a6085mlgna8jed8dbg65g179ww1o599 104 127909 345970 2022-08-20T21:47:25Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [ स्कन्ध: - १ चिदानन्दाद्वैतव्रह्मैक्यरूपं मोक्षमपि ददातीत्यर्थः । अतः अस्मान्मोक्षादपरं जीवैः कि प्रार्थ्य, नपत्यर्थः । अथवा अतः अस्या आदिमध्यावसा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [ स्कन्ध: - १ चिदानन्दाद्वैतव्रह्मैक्यरूपं मोक्षमपि ददातीत्यर्थः । अतः अस्मान्मोक्षादपरं जीवैः कि प्रार्थ्य, नपत्यर्थः । अथवा अतः अस्या आदिमध्यावसानेऽपि सुखरू - पाया भक्तेः अपरं ज्ञानादि कि प्रार्थ्य, न प्रार्थनीयमेवेत्यर्थः ॥ ६ ॥ एवं प्रेमलक्षणां भक्ति स्तुत्वा स्वस्य तस्यामनधिकारमनुसन्देधानस्तत्साधन- रूप क्रियामिकां भक्ति प्रार्थयते - विषय केशान् मे कुरु चरणयुग्मं धृतरसं यवत करमपि च ते पूजनविधौ । भवन्त्यलोके नयनमथ ते पादतुलसी- परित्राणे घ्राणे श्रवणमा ते चारुचरिते ॥ ७ ॥ विध्येति | केशान् रोगान् बाह्यानाभ्यन्तरान् वा विषय मे चरणयोर्युग्मं भवत्क्षेत्रप्राप्तौ धृतरसं सञ्जातकौतुकं कुरु, अन्यथा कौतुके सत्यपि त्वत्क्षेत्रगमनप्रद- क्षिणादेरशक्यत्वात् । करं करयुगलमपि च ते पूजनस्य विधिर्व्यापारः तस्मिन् धृतरसं कुरु | नयनद्वयमपि भवतः पूर्वोक्ताया मूर्तेरालोके दर्शने धृतरसं कुरु | अथ ते तव श्रीपादेऽचितायास्तुलस्याः परित्राणे प्रोणं प्राणेन्द्रियं धृतरसं कुरु । श्रवणं श्रोत्रेन्द्रियमपि ते चारुणि मनोहरे चरिते स्तुतौ धृतरसं कुरु ॥ ७ ॥ अनन्तरं स्मरणं प्रार्थयते- प्रभूताधिव्याधिसभचलिते मामकहृदि स्वदीयं तद् रूपं परमरसचिद्रपमुदियात् । उदञ्चद्रोमाञ्चो गलितबहर्षाशुनिनहो यथा विस्मर्यास दुरुपशमपीडापरिभवान् ॥ ८ ॥ प्रभूतेति । प्रभूतै रूढपदैः आधिभिरान्तरैर्व्याधिभिर्वाश्यैश्च प्रसभं बलात् चलिते शरीरादियोगक्षेमैकव्याप्ते मामकहदि मदीये हृदये त्वदीयं 'सत्त्वं यत्तद् - ' (दशकं १. श्लो. ३) इत्यारभ्य त्रयोदशभिः श्लोकैर्वर्णितं परमरसचिद्रूप परम- रसः परमानन्दश्चासौ चिद् ज्ञानं च, तन्मयं रूपमुदियात् | यथा तरणिमण्डलमु १. 'दा' ख. पाठः २. 'घ्राणे' क. पाठ:. ३. 'शो' ख. पाठः.<noinclude></noinclude> f12e40v1gv9s31d7utx7geeub7pvz9z 104 127910 345971 2022-08-20T21:47:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ भक्तिप्राथनी दशकम् ~~ ३] यत्तिमिरनिकरं दूरीकुर्बदेवोदेति, तद्वन्ममाज्ञानावेजृम्भिताविव्याषिजालं समूलमु- न्मूलयदेव मम हृदि त्वद्रूपमुदेत्विति भावः । एवञ्चा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भक्तिप्राथनी दशकम् ~~ ३] यत्तिमिरनिकरं दूरीकुर्बदेवोदेति, तद्वन्ममाज्ञानावेजृम्भिताविव्याषिजालं समूलमु- न्मूलयदेव मम हृदि त्वद्रूपमुदेत्विति भावः । एवञ्चाई भवति मेमातिशयलामाद् उदञ्चद्रोमाञ्चालङ्कृतशरीरः गतिभिवो वाजलावसिक्कसर्वानः सन् दुरुपशमाः शमयितुमशक्या याः पीडा आध्यात्मिकाचाः, तत्कर्तृकान् परिभवान् उपद्रवान् यथा सम्यग् विस्मसं विस्मरणं कुर्याम् | अथवा यथा विस्मयसिं तथा हृदि त्वद्रूपमुदियादिति सम्बन्धः ॥ ८ ॥ अपिच -- मरुदेहाषीश ! त्वयि खल पराभ्योऽपि मुखितो भवरस्नेही सोऽहं सुबहु परितव्यै च किमिदम् । अकीर्तिस्ते या भूद् वरद ! गदभारं मशमयन् भवद्भक्तोतंसं शरिति कुरु मां कंसदमन ! ॥ ९ ॥ 3. मरुदिति । मरुद्गेहाधीश ! हे श्रीगुरुवायुपुरनाथ ! त्वयीश्वरे पराञ्चोऽपि विमुखा नास्तिका अपि सुखिनो दृश्यन्ते खलु, अन्ये भक्ताः सुखिन इति किमु च्यते । भवतीश्वरे खेहोऽस्यास्तीति भवत्लेही सोऽहं यः सेहे सत्यपि लेशाभि- भूततया स्मरणादिष्वसमर्थः, सोऽहं सुबहु अधिकं परितध्ये परितः श्मनुभवामि च किमिदमीश्वरेऽपि वैषम्यमिव । न च तेऽपि जन्मान्तरे भवन्तं सेवितवन्तः, अतः सुखिनो भवन्ति, कुतश्चित कारणात् सम्प्रति त्वयि पराञ्चो जाता इति शक्यं शङ्कितुं, भवत्सेवकानामप्रच्युतिप्रसिद्धिभङ्गप्रसङ्गात् । किच, अहं दुःखिप्वन्त- र्भवाणि, नात्र खेदः | तव त्वीश्वरस्यापि जीवैपु वैषम्यमस्तीति दुष्कीर्तिः स्यात् । ततश्च जीवानां सेवामान्द्यमपि स्यादित्येव मम खेद इत्याह – अकीर्तिरिति । हे वरद ! कंसदमन ! इत्याभ्यां सम्बोधनाभ्यां दुष्टनिग्रहशिष्टाभीष्टदानाभ्यामेवे- श्वरस्य शरीरोपादानमिति सत्कीर्तियत्यते । तस्यां सत्यां ते तव कुतश्चिकीर्ति- दुष्कीर्तिरपि मा भूत् । तत्रोपायमाह - गदभारमिति | गदा रोगा एव भारः सोडुमशक्यत्वात् तं प्रशमयन् मां झटिति अकीर्तिव्याप्तेः पूर्वमेवातिशीघ्रं भवद्भक्तानामुत्तंसमलङ्कारभूतं प्रधानं कुरु | एवंच त्वं चाहं च कृतार्थी स्व इत्यर्थः ॥ ९ ॥ - - " १. 'भगव' क. पाठ:. के. पाठः, २. 'रेsपि भ' क. पाट:. ३. 'वि' क. पाट:. ४. 'स्वः ॥'<noinclude></noinclude> a001bwt4wqp726ye7p6pxuc9fu6flxz 104 127911 345972 2022-08-20T21:47:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २८ नारायणीये [स्कन्ध: - १ एवं स्तुतिमुखेन प्रार्थनानु च भक्तेर्भक्तानां च स्वरूपं वर्णयन् प्रकरण- मुपसंहरति AMANG ★ किमुक्कै योभिस्तव हि करुणा मानदिया- ईदेव | पुरः क... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२८ नारायणीये [स्कन्ध: - १ एवं स्तुतिमुखेन प्रार्थनानु च भक्तेर्भक्तानां च स्वरूपं वर्णयन् प्रकरण- मुपसंहरति AMANG ★ किमुक्कै योभिस्तव हि करुणा मानदिया- ईदेव | पुरः क्ऌते पादे बरद ! सब नेप्यामि दिवसान् प्रयाशक्ति व्यक्तं नतिनुतिनिषेता विरचयन् || १० || किमिति । भूयोभिरुक्तैर्बहुभिः प्रलापैः किं फलं, तब करुणाभावे न कि- मपीत्यर्थः। हे देव! भक्तानां हृद्योतमान ! यावद् यस्मिन् काले तव हि ईश्वर- स्यैव करुणा कृपा उदियात् प्रादुर्भवति, तावत् तावत्कालपर्यन्तम् अहं प्रहितं त्यक्तं विविधम् उक्तप्रकारेण बहुविधम् आर्तानां प्रलपितं निरर्थकं वचनं येन स प्रहित- विविधार्तप्रलर्पितः तथाभूतः सन् पुरः पुरोभागे क्लृप्ते सङ्कल्पिते अथवा प्रतिमास- म्वन्धिनि तव श्रीपादे यथाशक्ति यावदारोग्यं व्यक्तं निश्चिनोमीति यावत् । नति- नमस्कारः नुतिः स्तुतिः निषेवा पूजा, ताः विरचयन् विशेषेण भक्तिश्रद्धावृत्तिस- हिनं कुर्वन् दिवसान् नेप्यामि, मम प्रलापेने केवलेन त्वत्कृपा नोदयमासादयति । किञ्च, वृथा कालक्षेपः स्याद्, अतो यथाशक्ति त्वत्सेवां कुर्वन् त्वत्कृपां च प्रति- पालयन् दिवसान् नयामीत्यर्थः । एवं पञ्चदशभिः श्लोकै परीक्षिदाख्यानसिद्धं भक्तेर्भक्तानां च स्वरूपं वर्णितम् ।। १० ।। इति भक्तस्वरूपवर्णनं भक्तिप्रार्थना च तृतीयं दशकम् । इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियायां प्रथमस्कन्धपरिच्छेदः | आदितः लोकसङ्ख्या ३०. १. 'न त्व' ख. पाठः. २. 'पा' क. पाठ:<noinclude></noinclude> ofioz815mlript8kpck1e67x608gfgd 104 127912 345973 2022-08-20T21:48:58Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ द्वितीयस्कन्धपरिच्छेदः । त्रिगुणं द्विगुणं शुद्धसत्त्वैकगुणनिर्गुणम् । द्वितीयोक्तं हरे रूपमुपास्यमुपवर्ण्यते ॥ अथ द्वितीबस्कन्धाश्रयणेन भगवन्मूर्त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ द्वितीयस्कन्धपरिच्छेदः । त्रिगुणं द्विगुणं शुद्धसत्त्वैकगुणनिर्गुणम् । द्वितीयोक्तं हरे रूपमुपास्यमुपवर्ण्यते ॥ अथ द्वितीबस्कन्धाश्रयणेन भगवन्मूर्तिभेदतदुपासनसत्कलादि प्रपञ्चयिष्यन् प्रथमं स्वस्य तस्मिन्नधिकारायारोग्यं प्रार्थयते- कल्यतां मम कुरुष्व तावती कल्यते भवदुपासनं यया । स्पष्टमष्टविधयोगचर्या ष्टयाश्च तव तुष्टिमाप्नुयाम् ॥ १ ॥ कल्यतामिति । मम तावती कल्यताम् आरोग्यं कुरुष्व, यया यावत्या कल्यतया भवदुपासनं कल्यते अनुष्ठातुं शक्यते । स्पष्टम् इदं निश्चितम् | यग्रह- मरोगः स्यां, तर्हि आश्चष्टविधस्य यमनियमाद्यष्टाङ्गस्य योगस्य चर्यया अनुष्ठानेन पुष्टया सम्पूर्णाङ्गया | सम्प्रति मदकल्यतैव योगाङ्गवैकल्ये कारणमिति भावः । तव तुष्टि प्रसादम आनुयाम् लभेयै ॥ १ ॥ इदानीं यथाशक्ति करोशीत्याह- ब्रह्मचर्यतादिमिर्चमैरालवादिनियमैश्च पाविताः । कुर्महे दृढममी सुखासनं पङ्कजाद्यमपि वा भवत्पराः ॥२॥ ब्रह्मचर्येति । ब्रह्मचर्यस्य दृढता नाम स्त्रीणां दर्शनैस्पर्शनादिवर्जनम् । आदिशब्देनाहिंसासत्यास्तेयादि गृह्यते । आप्लवः स्नानम् । अत्रादिशब्देन मनः- शुद्धिजपतपोहोमादि गृह्यते । एतैर्यमैर्नियमैश्च पाविताः शुद्धाः सन्तैः भवान् परः प्रधानो येषां ते भवत्पराः अमी वयं पङ्कजमाद्यं प्राथमिकं यस्य तत् पङ्कजाद्यं पद्मा- सनं स्वस्तिकासनमन्यद् वा सुखासनं यथासुखमासनं दृढं कुर्महे ॥ २ ॥ आसनदा सति प्राणायाम कुर्म इत्याह- तारमन्तरतुचिन्त्य सन्ततं प्राणवायुमभियस्य निर्मलाः । इन्द्रियाणि विषयादथापहत्यास्महे भवदुपासनोन्मुखाः ॥ ३ ॥ तारमिति | तारं प्रणवम् अन्तः हृदि सन्ततं तैलधाराबद् घण्टानादवच्चा- विच्छिन्नमनुचिन्त्य विजातीयप्रत्ययानन्तरितसजातीय प्रत्ययप्रवाहं कृत्वा प्राणवायु- १. 'येति ॥ ' क. पाठः, २. 'नादि' ख. पाठः, ३. 'न्तः भवत्पराः भ' स.पाठः ४ 'ने कु' क. पाठ:<noinclude></noinclude> pr3r2a1vssto8ssc4n00ng8khch07rb 104 127913 345974 2022-08-20T21:50:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः - २. मभियम्य पूरकरेचककुम्भकैः वायुंजयं कृत्वा निर्गतानि सलानि रागादीनि येभ्यस्ते निर्मला: | लंदुक्तं 'प्राणायामैदेहेद् दोषान् धारणाभिश्च क... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - २. मभियम्य पूरकरेचककुम्भकैः वायुंजयं कृत्वा निर्गतानि सलानि रागादीनि येभ्यस्ते निर्मला: | लंदुक्तं 'प्राणायामैदेहेद् दोषान् धारणाभिश्च किल्बिषान्' (श्रीभा. इक. ३. अ. २८. श्लो. ११) इति । अथ अनन्तरम् इन्द्रियाणि विषयाद पह्त्येति प्रत्याहारै उक्तः । भवदुशसने धारणायुत्तरभूमिकायाम् उन्मुखा आरुरुक्षवः सन्तः आत्महे पूर्वभूमिकामेवाभ्यस्यन्तो भवत्कृपां प्रतिपालयाम इत्यर्थः ॥ ३ ॥ क्रमप्राप्तां धारणामाह- अस्फुटे वपुषि ते प्रयव्रतो धारयेम धिषणां मुहुर्मुहुः । तेन भक्तिरसमन्तराईतामुद्हेम भवदधिचिन्तकाः ॥ ४ ॥ -- अस्फुटेति । अस्फुटे अस्पष्टे आपाततः प्रतीते ते तव वपुषि प्रयत्नतो मु- हुर्मुहुर्धिषणां बुद्धिं धारयेम | भत्र बुद्धेर्निद्रादोषे सति तदुद्बोधने प्रयासः प्रयत्नः । तथान्यविषयलम्बने सति तच्छमनं कर्तव्यमिति मुहुर्मुहुरित्युक्तम् । एवं धारणां कॅलयाम इति यत् तेन धारणॉकलनेन भक्तिरेव रसः तं तदनुभावमन्तराद्वैतां चोद्वहेम प्राप्नुयाम । ततो वयं भवदङ्घ्रिचिन्तकाः परमभागवतश्च भवेमेति ॥ ४॥ ध्यानमाह विस्फुटावयवभेदसुन्दरं वपुः सुचिरशीलनावशात् । अश्रमं मनसि चिन्तयामहे ध्यानयोग निरतास्त्वदाश्रयाः ॥ ५ ॥ --- विस्फुटेति । बिस्फुटा बिशेषेण स्पष्टाः श्रीमत्पादादिकेशान्ता अवयवभेदा यस्मिंस्तद् बिस्फुटावयवभेदं तादृशं सुन्दरं स्फुटमतीयमानसौन्दर्य चं त्वद्वपुः सुचिरशीलना दीर्घकालं धारणाध्यानयोरभ्यासः तद्दशाद् अश्रमम् अनायासेन मनसि चिन्तयामहे । 'आहूत इव मे शीघ्रं दर्शनं याति चेतसि' (श्रीभा. स्क. १. १. 'युजित्वा' ख. पाटः २. 'स्तादृशाः सन्तः । त' ख. पाठः. ३. 'रो दर्शितः ।' ख. पाठः ४. 'यावलम्बनेऽपि स' ख. पाठः ५. 'हुद्यीयते । ए' क. पाठ:. ६. 'कुर्यामेति' क. पाय:. 'णानुष्टाने' क. पाठः. ८. 'ताः सन्तो जन्म (भ) जि: स्यामे' ख. पाठ:. ९. 'षतः स्प' ख. पाठ: १०. 'दसु' क. पाठ:. ११. 'च किं तत् त्व' क. पाठः.<noinclude></noinclude> bm20lsscyi7omzno2amsqepi7os4ax3 104 127914 345975 2022-08-20T21:50:58Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ४ ] अष्टायोगवर्णनम् । अ. ६. श्लो. ३४) इति यथा श्रीनारदवचनं, तथेत्यर्थः । एवञ्चं वयं ध्यानयोगे ध्यान रूपे त्वत्प्राप्युपाये निरतास्तत्परोस्त्वदाश्रयास्त्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ४ ] अष्टायोगवर्णनम् । अ. ६. श्लो. ३४) इति यथा श्रीनारदवचनं, तथेत्यर्थः । एवञ्चं वयं ध्यानयोगे ध्यान रूपे त्वत्प्राप्युपाये निरतास्तत्परोस्त्वदाश्रयास्त्वद्भका भवेमेति शेषः ॥ ५ ॥ 3 अथ समाधिमाशास्ते. --- ध्यायतां सकलमूर्तिमीहशीसुन्मिषन्मधुरताहृतात्मनाम् । सान्द्रमोदरसरूपमान्तरं ब्रह्म रूपमाये ! तेऽवभासते ॥ ६ ॥ ध्यायतामिति | अयि भगवन् ! ते तव ईदृशीं सकलमूर्ति ध्यायताम् उन्मिषन्त्या अभिव्यक्तया मधुरतया तव वपुस्सौभाग्येन हृत आत्मा मनो येषां ते उन्मिषन्मधुरताहृतात्मानः, तेषां सान्द्रमोदरसरूपं सान्द्रानन्दैकरसस्वरूपं ते रूपं स्व- रूपभूतं ब्रह्म आन्तरम् अन्तरिन्द्रियग्राचे ज्ञातृज्ञानज्ञेयरूपेण भेदेनाभेदेन चावभासते। अनेन सविकल्पकसमाधिरुक्तः । तत्र वैवमेव भानप्रकार: । तदुक्तमाचार्येण 'तदा मृण्मयगजादिभानेऽपि मृद्धानवद् द्वैतभानेऽप्यद्वितीयं वस्तु भासत' इति ॥ ६ ॥ अंथ निर्विकल्पकसमाधे: स्वरूपं दर्शयति- तत्समास्वदनरूपिणी स्थिति त्वत्समाधिमयि विश्वनायक ! | आश्रिताः पुरतः परिच्युतावारभेमहि च धारणादिकम् ॥ ७ ॥ - तदिति । तस्य तादृशस्य ब्रह्मणः समास्वदनं सम्यगनुभव:, तद्रूपिणीं स्थितिं ज्ञातृज्ञेययोरपि ज्ञानरूपेणावस्थानं त्वत्समाधिं त्वद्विषयं निर्विकल्पकसमाधि- मित्यर्थः । अत्र चायमेव भानप्रकार: । तदुक्तं 'तदा जलाकाराकारितलवणानवभा- सेन जलमात्रावभासवदद्वितीयवस्तुमानमवभासत' इति । हे विश्वनायक ! जगन्नाथ ! तादृशं त्वत्समाधिमाश्रिता वयं पुनरतोऽस्मात् स्थानात् परिच्युतौ सत्यां भ्रंशे सति धारणादिकं पुर्नश्चारमेमहीति । अयमाशयः - निर्विकल्पकसमाघेर्लयविक्षेपकथावर- सास्वादरूपाश्चत्वारो विघ्नाः संभवन्ति । तत्र लयो निद्रा । विशेषोऽन्यावलम्बनम् । कषायो विषयवासनया स्तभावः | रसास्वादः सविकल्पकानन्दास्वादनम् । १. 'वेद् व' क. पाठ:. 'तादृशानां सा' ख. पाठः, ७. 'यभेदेन च भासत इत्यर्थः । :---तदा' ख. पाठः, १९. से ज' क. पाठ:. - २ 'राः सन्तस्त्व' क. पाठ:. ३. 'धिं दर्शयति' क. पाठ.. ५. 'मिति अ' क. पाठ:. ६. 'ह्यतया ज्ञा' क. पाठः, अनेन च स क. पाठः, ८. 'वं भानप्रकार आचार्येणो. 'निर्वि' क. पाठ: १०. र उक्त: तदा' ख. पाठः, १२. 'नरप्यार' क. पाट:. १३. कधी क. पाठः,<noinclude></noinclude> mw6mtrpg3fkb4skarpfcmy4gfwzewgj 104 127915 345976 2022-08-20T21:51:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ एतदोषैः परिच्युती सत्यां पुनरपि धारणादिकमारब्धव्यम् । यदा तु चिसमेतैदों- वैदिरहिततयाञ्चलं ब्रह्ममात्रमवतिष्ठते, तदा निर्विकल्पकसमाधिरित्युच्यते 'यथा दीपो... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>एतदोषैः परिच्युती सत्यां पुनरपि धारणादिकमारब्धव्यम् । यदा तु चिसमेतैदों- वैदिरहिततयाञ्चलं ब्रह्ममात्रमवतिष्ठते, तदा निर्विकल्पकसमाधिरित्युच्यते 'यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता' (गी. अ. ६. श्लो. १९) इति भगवद्वचना- दिति ॥ ७ ॥ अथ समाधिविजये जीवन्मुक्तता प्राप्तिमाह --- इत्थमभ्यसननिर्भरोल्लसच्चत्परात्मसुखकल्पितोत्सवाः मुक्तभक्तकुल मौलितां गताः सञ्चरेम शुकनारदादिवत् ॥ ८ ॥ । इत्थमिति । इत्थम् उक्तप्रकारेण धारणाध्यानसमाधीनामभ्यसनेन निर्भरम् अतिशयेन उल्लसता आविर्भूतेन त्वत्परात्मसुखेन त्वत्स्वरूपपरब्रह्मानुभवजनितेना- नन्देन कल्पितो निर्वृत्त उत्सवो येषां तथाभूताः सन्तो वयं मुक्तानां भक्तानां च कुलानि समूहाः, तेषां मौलितां प्रधानतां गतः प्राप्ताः सन्त इति । अयं भावः- यद्यपि ब्रह्माण साक्षात्कृते सति अज्ञानतत्कार्यपूर्वसञ्चितकर्म संशयविपर्ययादीनां बा- धितत्वादखिलबन्धरहिता ब्रह्मनिष्ठा भवन्ति, तथापि यावत् प्रारब्धकर्म परिसमाप्यते, तावत् पूर्ववासनया क्रियमाणानि कर्माणि भुज्यमानानि च । यथेन्द्रजालमिदमिति ज्ञानवन्तस्तदिन्द्रजालं पश्यन्तोऽपि परमार्थतो न पश्यन्ति, तद्वदेतेऽपि लोकन्यव- हारं ब्रह्मज्ञानबाधितत्वादपरमार्थतया पश्यन्तः कश्चित् कालं सञ्चरन्ति । सह जी- वन्मुक्तावस्थोच्यत इति तादृशावस्थापन्नाः शुकनारदादयः । हे भगवन् ! वय- मपि यदि भवत्कृपाभाजनं भवेम, तर्हि तादृशाः सन्तः सञ्चरेमेत्यर्थः ॥ ८ ॥ 3 ननु ब्रह्मज्ञानानन्तरं प्रारब्धकर्मावसाने मुक्तिरित्युक्तम् । तदनुपपन्नं, श्रीना- रदादीनां प्रारब्धकर्मनाशाद् देहपातेऽसत्यपि देहान्तरप्राप्तिश्रवणादित्याशङ्कय विजित- समाधीनां तादृशां यथेष्टां गतिमाह सप्तभि:- + - त्वत्समाधिविजये तु यः पुनर्मनु मोक्षरसिकः क्रमेण वा । योगवश्यमनिलं घडाश्रयैरुन्जयत्यज! सुषुम्णया शनैः ॥ ९ ॥ त्वदिति । हे अज! त्वयीश्वरे समाधिश्चित्तैकायचं त्वत्समाधिः, तस्य वि जयो निवातस्थैितदीपवदनायासेन दीर्घकालमबस्थानं, तस्मिन् सति यस्तु पुन- १. 'मनेनोक्त' ख. पाठ.. २. 'ताइ' क. पाठ: ३. 'सा हि जी' ख. पाठ: ४. 'श्शेन दे' ख. पाठः, ५. 'द्द त्वत्समाधीत्यादिस' ख. पाठ:. ६ स्थदी' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> pyikvau5qle2du36h7ox5sf3g3pkoyj 104 127916 345977 2022-08-20T21:52:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ४] योगसिद्धिवर्णनम् । • मैक्षु ज्ञाति मोक्षरसिकः 1 भवति । क्रमेण वेति यस्तु मुक्त्या अनिलं प्रा- मही वाँ भवतीत्यर्थः । द्विविधोऽपि सः योगवश्यं प्राणायाम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ४] योगसिद्धिवर्णनम् । • मैक्षु ज्ञाति मोक्षरसिकः 1 भवति । क्रमेण वेति यस्तु मुक्त्या अनिलं प्रा- मही वाँ भवतीत्यर्थः । द्विविधोऽपि सः योगवश्यं प्राणायाम णवायुं षडाश्रयैः सुषुम्णया सुषुम्नाडीद्वारेण उन्नयतीति, स्वपाणिना गुंदं संपीड्य मूलाधारनाभिहदुरस्तालुमूलभूमध्यरुपैः षडभिराश्रयैः स्थानैः शनैः क्रमादधिरो- पयतीत्यर्थः ॥९॥ एतदन्तमुभयोरपि समानं, पुनर्निरान्य विशेषमाह लिहमपि सन्त्यजनथो लीयते त्वयि परे निराग्रहः । ऊर्ध्वोतः सार्वमेव करणैर्नियते ॥ १० ॥ x - लिङ्केति । निराग्रहः सचमुक्त्यांमही अथो अनिलं भूमध्यमधिरोप्य मुहू तीर्थ स्थित्वानन्तरं लिङ्गदेहमापे सन्त्यजन् स्थूलशरीरं सूक्ष्मशरीरं च सम्यगपुन- रावृत्तये त्यजत् त्वयि परे ब्रह्मात्मके लीयते मूर्धनि विभिद्य | यथा ज्योतिर्ज्योतिषि लीयते, तथा त्वत्सायुज्यं प्राप्नोतीत्यर्थः । अन्यस्य विशेषमाह - ऊर्ध्वलोककुतुकी तु ब्रह्मादिलोकानुभवकौतुकवांश्चेद् भवति, तर्हि मूर्धतः मूर्धनि निर्भिध तद्वारेण करणैरिन्द्रियैः सार्धमेव पञ्चप्राण मनोबुद्धिदशेन्द्रिय समुदायात्मकलिङ्गशरीरेण सह निरीयते * निर्गच्छति । अयमाशयः -- ब्रह्मरन्ध्रान्तःस्थितायाः सुषुम्णानाड्याः सूर्य- रश्मीनां च नित्यसम्बन्धोऽस्ति । अतो जीवस्तद्वारा ब्रह्मरन्ध्रान्तमागत्य निर्यद्भिः सूर्यरश्मिभिः सह बहिर्निर्गच्छतीनि ॥ १० ॥ अनन्तरमग्न्याद्यातिवाहिकदेवतातिक्रमणप्रकारमाह- अनिवासरवलपक्षरुत्तरायणजुवा च दैवतैः । प्रापितो रविपदं भवत्परो मोदवान ध्रुवपदान्तमीयते ॥ ११ ॥ - १. क्षे. पाट: २. 'स्यात् ।' ख. पाठः, ३ 'स्वादिल' ख. पाट:. ४. 'ति । 'लिङ्गदेहमपि सन्त्यजन् नि' स. पाठा. ५. 'तिमिच्छु: अ' ख. पाठ:. ६. 'लस्य भ्रू' ख. पाठ: ७. 'ध्याधिरोपणानन्तरं स्थू' ख. पाठः ८. 'तचा त्व' क. पाठः, 'जनू परे परब्रह्मात्मके त्वयि ली' ख. पाठः ९. 'वलोकनकी' ख, पाठः १०. 'धीनं भित्त्वा त ख. पाठः ११ 'यात्मलि' क. पाठः. ' निरीयते 'ईड् गतौ' दिवादिः ।<noinclude></noinclude> 5kprl2yu0halk5ln9n7y7whwdfsd82g 104 127917 345978 2022-08-20T21:52:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 4 ----- अश्विासरेति । वलर्क्षपक्ष शुक्लपक्षः | अमिं वासरं वलर्क्षपक्षं च गच्छ- तित्वेन प्रामुवन्तीति तथा उत्तरायणजुषा उत्तरायणैषण्मासान् जुषते अधितिष्ठतीति तथा !... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>4 ----- अश्विासरेति । वलर्क्षपक्ष शुक्लपक्षः | अमिं वासरं वलर्क्षपक्षं च गच्छ- तित्वेन प्रामुवन्तीति तथा उत्तरायणजुषा उत्तरायणैषण्मासान् जुषते अधितिष्ठतीति तथा ! अग्न्यायभिमानिभिर्देवरित्यर्थः । : रविपदं ज्योति- चक्रं प्रापितो जीवः भवत्परः भवानीश्वर एव पर: सेव्यतथा प्रधानो यस्य स तथा | मोदवान् तत्तद्देवतातुल्यभोगानुभवेन सन्तोषातिशयवान् भूत्वा ध्रुवपदान्तं ध्रुवलोकावधि ईयते प्राप्नोति । अत्र चेयं प्रक्रियां - अग्न्यादिदेवता ह्येनं जीवमल- लिगतपुत्रिकावत् क्रमाद् ब्रह्मलोकं प्रापयन्ति । तत्र प्रथमममिदेवता स्वेच्छया शरीरमुत्सृज्य सूर्यरश्मिद्वारा निर्गच्छन्तं जीवमझिलोकमार्गेण नीत्वा वीसराभिमा- निदेवताहस्तं प्रापयति । सा शुक्लपक्षाभिमानिदेवताहस्तं प्रापयति । सा चोत्तरा- यणपण्मासाभिमानिदेवताहस्तं प्रापयति । सा संवत्सराभिमानिदेवतहस्तं प्रापयति । सा पुनर्देवलोकमार्गेण नीत्वा वायुदेवताहस्तं प्रापयति । सा च स्वलोकमार्गेणा- दिव्यदेवताहस्तं नयति । सा च स्वमण्डलद्वारा गच्छन्तं जीवं स्वलोकमार्गेण नीत्वा चन्द्रदेवताहस्तं नयति । सी स्वलोकमार्गेण विद्युलोकं प्रीपयति । ततश्च ध्रुवलो- कान्तं गच्छतीति ॥ ११ ॥ आस्थितोऽथ महरालये यदा शेषवऋदहनोष्मणार्यते । ईयते भवदुपाश्रयस्तदा वेधसः पदमतः पुरैव वा ।। १२ ।। आस्थित इति । अथ ध्रुवपदप्राप्त्यनन्तरं महरालये कल्पायुषां भृग्वादी- नामालयभूने महर्लोके आस्थितः सुखेन वसन् यदा यस्मिन् काले शेषवऋदहनो- प्मणा अनन्तस्य मुखात् त्रैलोक्यदाहाय निर्गतोऽमिरुध्र्ध्वशिखो वर्धते, तेन च त्रैलोक्यं दह्यमानं निरीक्ष्य तस्योप्मणा चार्धते पीड्यते तदा भवदुपाश्रयो भव- न्तमश्वरमेव शरणं गतो वेधसः पदं सत्यलोकाख्यम् ईयते प्राप्नोति । भृग्वादिभिः सह जनलोकं तपोलोकं चातीत्य ब्रह्मसभाँ प्रविशतीत्यर्थः । अतः पुरैव बेति , १. 'निवासरवलक्षपक्षान् ग' क. पाठ:. २. 'नतया प्रा' क. पाठ:. ३. 'णं जु' ख. पाठ:. ४. 'दे' क ख. पाठ: ५. 'या ज्ञेया अ' ख. पाठ ६. 'अइरभि क. पाठ:. ७. 'तां सन्त्रि- चाप' क. पा. ८. 'चन्द्रदेवता च स्व' क. पाठ:. ९ 'नय' क. पाठ: पाठ: ५१. 'तस्तत्र सुखेन निद' क. पाठ:. १२. 'दा शे' क. पाठः क. पाठ: १४. 'गत्वा तदुपर्यपि क्रमेण गच्छतीत्यर्थः । ' क. पाठः, १०. 'ये मह' क. १३. 'प्राप्तः सन् वे'<noinclude></noinclude> 8xjmgvvuu1rs7kk89qafyhh2wu9wm57 104 127918 345979 2022-08-20T21:52:25Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ योगसिद्धिवर्णनम् । ३५ शेषवऋदहनोप्मप्राप्तेः प्रागेव वा येथेच्छं तत्र गन्तुं शक्यमेव । अयमन्त्राभि प्राय:- यद्ययं त्वरितं त्वत्पदं जिगमिषुर्भवति, तर्हि विद्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>योगसिद्धिवर्णनम् । ३५ शेषवऋदहनोप्मप्राप्तेः प्रागेव वा येथेच्छं तत्र गन्तुं शक्यमेव । अयमन्त्राभि प्राय:- यद्ययं त्वरितं त्वत्पदं जिगमिषुर्भवति, तर्हि विद्युल्लोकावधि गर्नमेन ब्रह्माज्ञयाँ यः कश्चिदमेययपुर्ब्रह्मलोका दाग विद्युलोकमार्गेण शक्रप्रजापतिलोकमा- र्गेण च नीत्वा विरजानदीं तारयित्वा ब्रह्मलोकं प्रापयति । तदा चायं दिव्यश्रीगे भवतीति ॥ १२ ॥ दशकम् - ४] - अथ ब्रह्मलोक प्राप्तानां गतिविध्यमाह तत्र वा तव पदेऽथवा वसन् माकृतप्रलय एति मुक्तताम् | स्वेच्छया खलु पुरापि मुच्यते संविभिद्य जगदण्डमोजसा ॥ १३ ॥ --- तत्रेति । एवं सत्यलोकं प्राप्तोऽयं तत्र ब्रह्मलोके वा अथवा तव पदे विष्णुलोके वा वसनिति । अत्रीयमाशयः सत्यलोकान्तर्भाग एव ब्रह्मविष्णु- गिरिशानां लोका इति त्रयो लोकाः सन्ति । तत्र ब्रह्मविष्णुशिवानामुपासकास्त- तल्लोकं प्राप्य तत्तत्समानान् भोगाननुभवन्ति च । प्राकृतप्रलये सति मुक्ततामेति प्राकृतानां प्रकृतिकार्याणां महदहकारीतन्मात्रपञ्चकादीनां स्वस्वकारणेषु प्रकृष्टो लयो हि प्राकृतप्रलयः तस्मिन् सति ब्रह्मणा सह मुक्तो ब्रह्ममात्रमवतिष्ठते । अथवा स्वेच्छयेति । इदमत्राकूतं यद्ययं भुज्यमानेषु ब्रह्मादिभोगेषु मध्ये विरक्तिमापद्यते, तर्हि महाप्रलयात् प्रागेव विमुच्यते मुक्तो भवति । कथमित्य- त्राह --- जगदण्डं ब्रह्माण्डम् ओजसो संविभिद्य स्वस्य योगवलेनैव ब्रह्माण्डकटाई निर्भिद्य तद्द्वारेत्यर्थः ॥ १३ ॥ ब्रह्माण्डभेदनप्रकारमाह - तस्य च क्षितिपयोमहोनिलयोमहत्यकृतिसप्तकावृतीः । तत्तदात्मकतया विशन् सुखी याति ते पदमनावृतं विभो! ॥ १४ ॥ १. 'गच्छतीति । अ' क. पाठः २. 'तं जीवं व्र' क. पाठ: ३. 'याक' क. पाठ:. त्यैनं वि' क. पाठ: ५. 'तिमा' क. पाठ: ६. 'यमभिप्राय:' क. पाठः, ७. 'नभोगमनु' क. पाठः ८. 'ये प्रा' क. पाठ:. ९. 'रपञ्चतन्मात्राणां मलये ब्रह्मप्रलये मुक्ततामेति च क. पाठः. १०. 'त इत्यर्थः । अ' क. पाठः, 'ते स्वे' ख. पाठ:. ११. 'ति । यदि ब्रह्मादिभोगेषु अतितरां विरकत महाप्रलयात् प्रागेव मोक्षेच्छा जायते तर्हि इत्यर्थः । पुरा खल प्रागे' क. पाठः १२. 'ये ज' क. पाठः १३. 'सा स्वस्थ योगबलेनैव संविभिय ब्रह्माण्डमेदनद्वा' क. पाठः,<noinclude></noinclude> l9uvte5ve087m2sbuegycqgzo1mdyp7 104 127919 345980 2022-08-20T22:00:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २ . तस्य चेति । तस्य ब्रह्माण्डस्व च महावरणनि सन्ति । तान्यांह- क्षि- तीति । क्षितिपयोमहोनिलथावः पञ्चचारी, महँत् महत्तत्त्वं, प्रकृतिर्माया, आसां सप्तकमेव आवृतय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२ . तस्य चेति । तस्य ब्रह्माण्डस्व च महावरणनि सन्ति । तान्यांह- क्षि- तीति । क्षितिपयोमहोनिलथावः पञ्चचारी, महँत् महत्तत्त्वं, प्रकृतिर्माया, आसां सप्तकमेव आवृतयः आवरणानि । अत्र महच्छन्दोऽहत्तत्त्वस्याप्युपलक्षकः । तेन पञ्चभूतानि महदहजारौ च सतावस्या | प्रकृत्यावरणं, त्वष्टमं व्यापकमेव । एता आवृतस्तित्तदात्मकतय तत्तदावरणम्मेवात्मा मूर्तिर्यस्य स तत्तदात्मकः, तत्तैया विशन्त्रिति तत्तदावरणेषु तत्तदात्मना सूक्ष्म शरीरण प्रविशन्नित्यर्थ: । सुखी तत्र तत्र निरतिशयं सुखमनुभवन् हे विभो ! विश्वव्यापिन् ! ते अनावृतं पदं ब्रह्मपदं याति । एवमावरणान्यतिक्रम्यान्ते प्राणेन्द्रियाणि स्वस्वकारणे विलाप्य तत आवरणस्यापि विलयादनावृतं ब्रह्ममात्रमेव भवतीत्यर्थः ॥ १४ ॥ एवं मुक्तः पुनर्न संसारीत्याह अविरादिगतिमीशी व्रजन विच्युतिं न भजते जगत्पते ! । सच्चिदात्मक ! भवद्गुणोदयानुच्चरन्तमनिलेश ! पाहिमाम् ॥ १५ ॥ · अर्चिरादीति | ईदृशीमचिरादिगतिं व्रजन् जीवः विच्युतिं पुनरावृत्ति न भजते । अत्र हेतुग सम्बोधनं -- सच्चिदात्मकेति । हे अनिलेश ! श्रीगुरुवायु- पुरनाथ ! जगत्पते ! भवद्गुणोदयान् त्वगुणोत्कर्षान् उच्चरन्तं यथाशक्ति स्तुवन्तं मां पाहि आधिव्याधिसङ्कटेभ्यो रक्षे ॥ १५ ॥ www इति अष्टाङ्गयोगवर्णनं योगसिद्धिवर्णनं च चतुर्थ दशकं सपञ्चकम् । www एवं शुद्धसत्त्वमपासनां फलपर्यन्तामुपपाद्य तस्यामनधिकारिणां विश्वमूर्ती- शोपासनां दर्शयिष्यन्नादौ भगवतः स्थूलशरीरस्योत्पत्युपपत्तये तस्य प्रागभावं दर्श- यति व्यक्ताव्यक्तमिदं न किञ्चिदभवत् माकू याकृतप्रक्षये मायायां गुणसाम्यरूद्धविकृतौ त्वय्यामतायां लयम् । १. 'नाह' क. ग. पाठः, २. 'तिप' क. ग. पाट: ३. 'हान्' ख. पाठः. विशन् त' ख. पाठः ५. 'द्भावेन वि' क. ग. पाठः, 'तया प्रवि' ख. पाठ:, ख. पाठः, ७. 'ण सई प्र' क. ग. पाठः ८. : सन्नि क. ग. पाठः क. पाठ, ६. 'न् त' ९. 'क्षेत्यर्थः ।'<noinclude></noinclude> adgar6uuae68lc2ku0tfnplee5on8nk 104 127920 345981 2022-08-20T22:00:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विराट् पुरुषोत्पतिप्रकारवर्णनम् । नो मृत्यु तामृतं च समभूवादी न रात्रेः स्थिति- स्तत्रैकस्त्वमशिष्यथाः किल परानन्दमकाशात्मना ।। १ ।। दशकम् - ५] 199 9 व्यक्तेति ।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विराट् पुरुषोत्पतिप्रकारवर्णनम् । नो मृत्यु तामृतं च समभूवादी न रात्रेः स्थिति- स्तत्रैकस्त्वमशिष्यथाः किल परानन्दमकाशात्मना ।। १ ।। दशकम् - ५] 199 9 व्यक्तेति । प्राकू पुरा प्राकृतमक्ष ब्रह्मप्रलये व्यक्ताव्यक्तं स्थूलसूक्ष्मात्मकं का र्यकारणात्मकं न्या इदं दिकं किश्चिन्नाभवत् । अत्र हेतुमाह-मायायां त्व- यि लयभागताथामिति । मायालय हेतुमाह - गुणसाम्यरुद्धविकृताविति । गुणा: सत्वरजस्तमांसि तेषां साम्यावस्थया लद्धा: स्तम्भिता विकृतयः कार्याणि यस्यां तादृश्यां, मायाया ब्रह्मणि लीनत्वात्मायाकार्ये किञ्चिदपि तढा नासीदित्यर्थः । मृत्युः संसारः | अमृतं मोक्षः । तदा बन्धो मोक्षश्च न समभूत् । नाहो न रात्रेः स्थितिः मर्यादाविभागो नासीत् । तत्र तस्मिन् काले त्वमेको ब्रह्मैवाशिष्य- थाः शिष्टोऽभूः | तवापि तदानीं न लीलाविग्रहपरिग्रह इत्याह - परानन्दप्रका- शात्मना सच्चिदानन्दस्वरूपेणेति । किर्लंशब्दोऽत्राम्या अवस्थायाः तद्वापा- नायान्तैकवेद्यत दर्शयति ॥ १ ॥ M एतदेव प्रपञ्चपति. कालः कर्म गुणाच जीववि विश्वं च कार्य विभो ! चिठ्ठीलारतिमेयुपि त्वयि तदा निर्लीनतामाययुः । तेषां नैव वदन्त्यसत्त्वमयि भोः ! शवयात्मना तिष्ठतां नो चेत् किं गगनशां भूयो भवेत् सम्भवः ॥ २ ॥ 3 काल इति । गुणः सत्त्वादिः, काल: तत्क्षोभकः, कर्म जीवादृष्ट, जीवानां निवहाः समूहाच, किं बहुना विश्वम् अखिलमपि कार्य मायाकार्य हे विभो ! सर्गस्थितिलयनिदानभूत ! स्वयि चिदात्मके स्वम्वरूपानुसन्धानरूपा लीला चिल्लीला तस्यां रतिम इच्छाम् एयुषि प्राप्तवन्ति, योगनिद्रामारिप्सौ सती- त्यर्थः । तदैतानि निलीनताम् अदर्शनताम् आययुः प्राप्तवन्ति । न चात्यन्त- मसत्वं जातमित्याह - तेषामिति । तेषां कालकर्मादीनां शशविषाणवदत्यन्तास- एवं नैव वदन्ति, श्रुतस्तद्रष्टार इति वा शेषः । तत्रोपपत्तिमाह -- शक्त्यात्मने- ति । अयि भोः ! भगवन् ! त्वाये शक्त्यात्मना कारणरूपेण तिष्ठतां स्थितानामित्य- 1 । १. 'लेलनेनात्र त्य' ख. पाठः, २ 'ता दर्शिता । ख. पाटः 'ति । त्वयि यो' क.<noinclude></noinclude> t4qemtf7vvpqukuasgvtxryf3dy33d6 104 127921 345982 2022-08-20T22:00:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ र्थः । ननु लीनाश्चेदसन्त एवेत्याशङ्कय विपक्षे बाधकमाह -- नो चेदिति । य- द्वेषामसत्त्वं, तर्हि गगनकुसुमसदृशानामतेषां भूयः प्रलयावसाने सम्भवो न. भवेत् । तञ्चानिष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>र्थः । ननु लीनाश्चेदसन्त एवेत्याशङ्कय विपक्षे बाधकमाह -- नो चेदिति । य- द्वेषामसत्त्वं, तर्हि गगनकुसुमसदृशानामतेषां भूयः प्रलयावसाने सम्भवो न. भवेत् । तञ्चानिष्टम् । अतस्तेषां कारणात्मना सत्त्वमङ्गीकर्तव्यमित्यर्थः ॥ २ ॥ सम्प्रति भगवतो विरामूर्तेरुत्पत्तिप्रकारं दर्शयत्येवामित्यष्टामे:- वञ्च द्विपरार्धकाल विगतावीक्षां सिसृक्षात्मिकां विभ्राणे त्वयि चुभे त्रिभुवनीभावाय माया स्वयम् । मायातः खलु कालशक्तिरखिलादृष्टं स्वभावोऽपि च प्रादुर्भूय गुणान् विकास्य विदधुस्तस्याः सहायक्रियाम् ॥ ३ ॥ एवमिति । एवमुक्कप्रकारेण ब्रह्ममात्रावशेषेण द्विपरार्धकालस्य विगतौ अ- बसाने सति । अत्र चकारो द्विपरार्धपरिमितकाल एवं ब्रह्मणः परमायुरिति दर्श- यति । अयं भावः - अस्मादृशां संवत्सरो देवानामहोरात्र: "मासेन स्यादहोरात्रः पैत्रो वर्षेण दैवत" इति वचनात् सबै ज्ञेयम् । प्राकृतप्रलयस्यापि ब्रह्मायुः परिमि- तद्विपरार्धकालतुल्यपरिमाणत्वमनुमेयमिति । तादृशकालविगमे सति त्वयि ब्रह्मणि सिस्सृक्षात्मिकामीक्षां बिआगे इति । ईक्षां सिसृक्षाचिन्तनादिशब्दवाच्यां मायाप्रे - रणरूपां क्रियामिव बिभ्राणे अङ्गकृतवति सति माया स्वयं चुक्षुभे चलिता ब्र- झणः पूर्येगिव प्रकाशं प्राप्ता स्थिता । किमर्थ, त्रिभुवनीभावाय, प्रागतथावि- थापि पुनस्त्रैलोक्यरूपेण विवर्तितुमित्यर्थः । मायातः एवं क्षुब्धाया मायायाः सका- शात् । खल्वित्यवधारणे | कालशक्तिः ईश्वरस्य कालाख्या शक्तिः । अखिलानां प्राक्तनजीवाननॊमित्यर्थाद्, अदृष्टं सुकृतदुष्कृतरूपं स्वभावोऽपि च प्रादुर्भूयास्या गु गान् रजस्तमः सत्त्वाख्यान् विकास्य साम्यावस्थामपास्य कार्योन्मुखान् कृत्वा तस्या मायायाः सहायकियां त्रिभुवनीभावापत्तये परिकर्म विदधुश्चक्रुः ॥ ३ ॥ , . ९. 'वं ब्र' ख. पाठ:. २. 'संवत्सरै: ? वासरैः षष्टयुत्तरशत त्रयसङ्ख्यापरिमितैः देवानामहो- रात्र उच्यते । तादृशाहोरात्रैर्दिव्य संवत्सरः । तैर्द्वादशसहस्रैश्चतुर्युगं द्विसहस्रैश्चतुर्युगेर्ब्रह्मणोऽहोरात्रः । तादृशाहोरात्रैर्ब्रह्मणः संवत्सरः । पञ्चाशद्भिः संवत्सरैर्ब्रह्मण आयुषोऽर्द्ध परार्द्धमुच्यते । तद्वितयं द्विपरार्द्धमिति । त्वयि' क. पाठः, ३. 'णे अ' ख. पाठ: ४, 'थग्भूय स्थि' ख. पाठः ५. 'नामनुशयितानामह' क, पाठः.<noinclude></noinclude> kz0tl8isfxkznko4pkjkvvddk8qsa3o 104 127922 345983 2022-08-20T22:00:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ . एवं मायासृष्टिमुक्त्वा तत्कार्यस्य महतः सृष्टिमभिधातुं पुरुषस्वरूपमाह- मायासन्निहितोऽपविष्टवपुषा साक्षीति गीतो भवान् • भेदैस्तां प्रतिबिम्बतो विविशिवा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>. एवं मायासृष्टिमुक्त्वा तत्कार्यस्य महतः सृष्टिमभिधातुं पुरुषस्वरूपमाह- मायासन्निहितोऽपविष्टवपुषा साक्षीति गीतो भवान् • भेदैस्तां प्रतिबिम्बतो विविशिवान् जीवोऽपि नैवापरः । कालादिमतिबोधिताथ भवता सञ्चोदिता च स्वयं माया सा खलु बुद्धितत्वमजदू योऽसौ महानुच्यते ॥ ४ ॥ मायेति । मायासन्निहितो मायोपाधिक: अप्रविष्टेन तदाश्रयत्वेन बहि: स्थि- तेनानुपहितेन वपुषा स्वरूपेण चोपलक्षितः, एकांशेन मायामवष्टभ्य स्थित इत्यर्थः । अत्र सन्निहितशब्देन परमार्थरूपस्य परमात्मनोऽपरमार्थभूतोपाधिसम्बन्धस्यापरमा- र्थता द्योत्यते । एवम्भूतो भवान्ं सर्वप्रकाशकत्वात् साक्षीति गीतः निगमान्तै- स्तद्विद्भिर्वेति शेषः । भेदैरिति यावदुषाविभेदमात्मानं विभज्य तां मायां तत्कृतानु- पाधीनिति यावत्, प्रतिबिम्बतः प्रतिबिम्वरूपेण विविशिवान् प्रविष्टः शरीरादि- ध्वहमित्यभिमन्यमानो भवानेव जीवोऽपि, नापरः न त्वत्तोऽन्यो जीवः । एवं जी- वेश्वरभेदेन पुरुषस्य द्वैविध्यमुक्त्वा तत्सम्बन्धे महत उत्पत्तिं दर्शयति दीत । कालकर्मस्वभावैः प्रतिबोधिता संक्षोभितरजआदिगुणतया कार्योन्मुख कृता भवता च सञ्चोदिता आहितवीर्या सती सामाया खलु बुद्धितत्त्वमसृजत् सृष्टवती, योऽसौ महानिति महत्तत्त्वमित्युच्यते । महच्छन्दसामानाधिकरण्याय पुंस्त्वनिर्दे शः । तद् बुद्धितत्त्वमिति पूर्वेणान्वयः ॥ ४ ॥ नैनु किमिदं महच्छब्दवाच्यं, बुद्धितत्त्वमिति चेत्, तदपि किं, कीदृशं चास्य स्वरूपमित्याशङ्कायामाह् तत्रासौ त्रिगुणात्मकोऽपि च महान् सत्त्वप्रधानः स्वयं जीवेऽस्मिन् ख निर्विकल्पमहमित्युद्धोधनिष्पादकः । चक्रेऽस्मिन् सविकल्पबोधक महन्तन्त्वं महान् खल्वसौ संपुष्टं त्रिगुणैस्तयोतिबहुलं विष्णो ! भवत्प्रेरणात् ॥ २ ॥ तत्रेति । तत्र मायाकार्येषु असौ महान् स्वयं त्रिगुणात्मकोऽपि सत्त्वप्रधानः प्रकाशबहुलत्वाज्जीवानां समष्टिरेको महान् जीवः । यथा वृक्षाणां समष्टिर्वनम्, एवं १. 'न् विष्णु स' क. पाठ:. २. 'तत्स्वरूपमा' ख. पाठ:. ३. 'ले' क. पाठ:-<noinclude></noinclude> 03unvjzpeec9s7a4d74o633hpj9zt0p 104 127923 345984 2022-08-20T22:00:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ समयात्मकेऽस्मिन् जीये खलु निर्विकल्प मनुष्यत्वादिविशेषणरहितं यथा भवति तथा अहमित्येवंप्रकारेण स्थितस्योद्धोधस्य ज्ञानस्य कारणम् । असी म. हान् महत्तत्वं कर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>समयात्मकेऽस्मिन् जीये खलु निर्विकल्प मनुष्यत्वादिविशेषणरहितं यथा भवति तथा अहमित्येवंप्रकारेण स्थितस्योद्धोधस्य ज्ञानस्य कारणम् । असी म. हान् महत्तत्वं कर्तृ हे विष्णो ! भवन्प्रेरणात् खलु भवान् हि प्रेरितवान्, अतः खल्बसौ अहंतत्त्वं चक्रे क्षाद्रि जीवे अहं मनुष्य इत्यादिसविकल्पकज्ञाननिष्पादकं त्रिगुणैः संपुष्टं तमोतिब हुलम् अतितरां तमःप्रधानमित्यर्थः ॥ ५ ॥ अथाहमस्त्रैविध्यमाह - you सोऽहं च त्रिगुणक्रमात् विविधतामासाद्य वैकारिको भूयस्तैजसतामसाविति भवन्नाद्येन सत्यात्मना । देवानिन्द्रियमानिनोऽकृत दिशावता वहीन्द्राच्युतभित्रका वि॥ ६ ॥ स इति । सः महत्कार्यभूतः अहं च अहङ्कारश्च भवन् उत्पन्नः सन् भूयः पुनः त्रिगुणक्रमात् त्रयाणां गुणानां सत्त्वं रजस्तम इत्यनेन क्रमेण जिस- स्तामस इत्यनेन क्रमेण त्रिविधतां त्रिप्रकारतामासाद्य प्राप्य सत्त्वात्मना सात्त्विकेन आद्येन वैकारिकाहकारेण इन्द्रियमानिनो देवान् इन्द्रियाणामधिष्ठातृदेवान् अ कृतवान् । के ते इत्यत आह - दिशेति । दिग्वातार्कप्रचतोश्विनः क्रमाच्छ्रो- त्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणानां ज्ञानेन्द्रियाणामधिष्ठानदेवताः । तत्र चायं जीवः कर्णद्वा- रादिषु स्थितानां श्रोत्राढीन्द्रियाणां स्वस्वाधिष्ठानदेवताभिः प्रेरितः श्रोत्रादीन्द्रिय- द्वारा निर्गच्छन्तीभिरन्तःकरणवृत्तिभिः शब्दादिविषयाननुभवति । एवं वीन्द्रोपे- न्द्रमित्रप्रजापैतिसंज्ञाः क्रमाद् बाक्पाणिपादपायूवस्थारूयकर्मेन्द्रियैपञ्चकाधिष्ठात्र्यो देवताः । तैरयं प्रेरितो जीवो वचनादानगमनविसर्गानन्दानुभवरूपाणि कर्माणि क रोति । एवं चन्द्रचतुर्मुखश्रीरुद्रक्षेत्रजी मनोबुद्ध्यहङ्कारचित्तौख्यान्तःकर्ण चतुष्टय- देवताः । तैरयं सङ्कल्पनिश्चयशरीराभिमानधारणी अधिगच्छति ॥ ६ ॥ 1 २. 'प्रतिभिः प्रेरितैः वा क्र. पाठः, १. 'तो' क. पाठ: ४. 'नपुरीषोत्स' क. पाटः. ५ 'न्दाननुभवति' क. पाट:. ७. 'तैरन्तःकरणवृत्तिभिः स' क. पाठः, ८. 'णा अनुभवति' क. पाठ:. + वहीन्द्रोपेन्द्रमित्रप्रजापतिभिः । ३. 'यै: वंच' क. पाठ:. ६. 'ज्ञप्रेरितैर्म' क. पाटः.<noinclude></noinclude> 11z78x790ye03bwm2jz85viubxmq3hd 104 127924 345985 2022-08-20T22:00:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ देशकम् – ५ ] - विराट्पुरुषोत्पत्ति प्रकारवर्णनम् | पुनरपि वैचारिकटिह भूमन्! मानसबुद्धचतिमिल विख्यात तच्चान्तःकरणं विभो ! तब बलात सश्यांस स्वासृजत् । जातस्तैजसत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>देशकम् – ५ ] - विराट्पुरुषोत्पत्ति प्रकारवर्णनम् | पुनरपि वैचारिकटिह भूमन्! मानसबुद्धचतिमिल विख्यात तच्चान्तःकरणं विभो ! तब बलात सश्यांस स्वासृजत् । जातस्तैजसतो स्तन्मात्रं नमसो महरपते! शब्दोऽजति महशत् ॥ ७ ॥ भूममिति । हेमन् ! विभो ! तय वलालू त्वत्प्रेरणात् सत्वांश: साच्चिका- हङ्कार एव मानसयुद्ध्यहमतिभिः मिलत्या सहितया चित्ताख्यवृत्यान्वितं सहितं तत् सत्त्वप्रधानमन्तः करणं चास्सृजत् सृष्टवान् | तैजसतः राजसाहङ्काराद् दशानां ज्ञानेन्द्रियाणां कर्मेन्द्रियाणां च गणो जातः । तस्याहङ्कारस्य तामसांशात् पुनः हे मरुत्पुरपते ! वातालयेश ! त्वलात् त्वत्प्रेरणाद् नमस आकाशस्य तन्मात्रम् अप- चीकृतत्वात् सूक्ष्मोंऽशः शब्दः अजनि जातः ॥ ७ ॥ प्रपञ्चयति . पुनरपि शब्दाद् व्योम ततः सतथि विथो! स्पर्श ततो मारुत तस्माद् रूपमतो महोsयच एवं तोयं च गन्धं महीम् । एवं मानव | पूर्वपूर्वक यान्वितं भूतम्राथमिमं त्वमेव अगवन् ! शशकाशवस्तामसात् ॥ ८ ॥ शब्दादिति | हे विभो ! त्वं शब्दाद् व्योम आकाशं ससर्जिव सृष्टवानसि | ततो ज्योम्नः स्पर्शे वायुगुणं, ततः स्पर्शाद् वायुं, तस्माद् मारुगद् रूपं तेजोगुणं, अतोऽस्माद् रूपाद् महस्तेज, अथच अनन्तरम् अर्थात् तेजसो रसम् अब्गुणं, रसात् तोयं, तोयाद् गन्धं थिवीपुणं, गन्माद हीं पृथिवींच ससर्जिय | एवं पूर्वपूर्वैः कलनाद् मेलनाद् उत्तरमुत्तरम् आद्याद्यधर्मैरवितमिति । अत्रायमर्थः- आकाशं शब्दगुणकं, वायुः शब्दस्पर्शगुणक:, तेजः शब्दस्परीरूपगुणकं, जलं श- ब्दस्पर्शरूपरसगुणकं, पृथिवी शब्दस्पर्शरूपरसगन्धयतीति । हे भगवन् ! भजनी- यगुण ! हे माधव ! श्रीपते! त्वमेवेमं भूतश्रामं सगुण महाभूतपञ्चकं तामसात् ता- मसाहकारात् प्राकाशय: प्रकाशितवानसि ॥ ८ ॥<noinclude></noinclude> e6pz5177ft6bgpzydt53mwegp8evwk9 104 127925 345986 2022-08-20T22:01:06Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ श्रेहाशक्तिमुदीर्य तानि चश्यन् हैरण्यमण्ड व्यंपाः ॥ ९॥ 19 " एत इति । एते पूर्वोक्का भूतगणाः शब्दादिसूक्ष्मभूतानां व्योमादिमहाभूतानां च गणा दशकं कर्मेन्द्रिया... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>श्रेहाशक्तिमुदीर्य तानि चश्यन् हैरण्यमण्ड व्यंपाः ॥ ९॥ 19 " एत इति । एते पूर्वोक्का भूतगणाः शब्दादिसूक्ष्मभूतानां व्योमादिमहाभूतानां च गणा दशकं कर्मेन्द्रियाणि अन्तरिन्द्रियवृत्तिभिश्च- तसृभिः सह चतुर्दश, तदधिष्ठान्यो देवताथ चतुर्दश। वः समुचये, यद्वा अप्यर्थे । एते जाता अपि भुवनाण्डनिर्मितिविधी ब्रह्माण्ड निर्माणव्यापारे पृथक् पृथग्भूत- त्वाद् नो शेकुः नाशत् | यदा न शंकुः तदा अभिर्देवैश्चतुर्दशभिः नाना- विधाभिः सूक्तिभिः । अयं भावः – मायासृश्यनन्तरमेव त- लोड • कडुद्धसयाजीत्वा देवाः सूक्तिभिः स्तुतवन्त इति । तदर्थ- नया चापूने तत्त्वान्याविशन् प्रविशन् तेषां तत्वानां चेष्टाशक्तिमुदीर्य क्रियासाम र्थ्यमुत्पाद्य तानि मिथो घटवन् गुणप्रधानभावेन जयन् हरण्यं प्रकाशबहुलतया सुवर्गपिण्डयदत्युज्ज्वलम् अण्डं ब्रह्माण्डारूप स्वशरीर व्यथाः निर्मितवानसी- त्यर्थ: अण्डं तत् खलु पूर्वसलिलेऽतिद्वत् सहस्रं समा निर्भिन्दबकृथायदेशदू विराडाइयम् । साहस्रैः सरपादनको नियोsiस महत्पुराधिप ! समां बायस्व सर्वामयात् ॥ १० ॥ अण्डमिति । तत् खलु तदचेतनमेवाण्डं पूरीनलले आचरणोदके सहस्रं समाः संवत्सरान् | अत्यंन्तसंयोगे द्वितीया अतिष्ठत् स्थितमभूत् । ततश्च त्वं स्वांशेन तत् प्रविश्य निर्भिन्दन् विविधं विभजन् चतुर्दशजगद्रूपं विविधं राजमान- त्वाद् बिराट्संज्ञकं शरीरथाः कृता । ततः साहस्रैः सहस्रसङ्ख्यापरिमितैः करपादमूर्धाद्यवयवानां निवः समूहै: विशेषजीवात्मक: निश्शेषाणां चराचराणां पः समप्ठ्यात्मक एवात्मा स्वरूपं यस्य स निश्शेषजीवात्मको हिरण्यगर्भः, जीवः १. 'ताः स्तुत्ता गुणा यस्य स त्वं नुतगुणः । अ' क. पाठः २. 'तक्ष त्वममू' क. पाठ:, 'पुरदेवि' क. पाठ:.<noinclude></noinclude> h7yyekaatde4hq69hzpkqeeiwxcw0sl 104 127926 345987 2022-08-20T22:01:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ६। H विराड्देहस्य जगदात्मत्यवर्णनम् । ६३ i तथाविधस्त्वं निर्मातोऽसि । हे पुराधिप स त्वं सर्वामयात् सर्वस्माद् बाह्या- दाभ्यन्तराच रोगाद् मां त्रायस्व र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ६। H विराड्देहस्य जगदात्मत्यवर्णनम् । ६३ i तथाविधस्त्वं निर्मातोऽसि । हे पुराधिप स त्वं सर्वामयात् सर्वस्माद् बाह्या- दाभ्यन्तराच रोगाद् मां त्रायस्व रक्षतादित्यर्थः ।। १० ।। इति विराद्पुरुषोत्पत्तित्रकारवर्णनं पञ्चमं दशकम् | एवं भगवतो बिराडाहृयस्य स्थूलशरीरस्योत्पत्ति प्रदर्श्य सम्प्रत्युपासनार्थं तदवयवभेदकल्पना प्रकारमाह- एवं चतुर्दशजगन्मयतां गतस्थ पातालमीश तव पादतलं वदन्ति | पादोर्ध्वदेशमपि देव ! रसात ते गुल्फद्वयं खड महानतात्मन् ! || १ || ? एवमिति । हे ईश ! एवम् उक्तप्रकारेण चतुर्दश जगन्ति लोकाः तन्म- यतां तन्निर्मितशरीरतां गतस्य तर पादतलं पाताल बदन्ति | उपासनाविदो मुनय इति शेषः | पादोर्ध्वदेशं प्रपतयुगलम् | अद्भुता आत्मानः शरीराणि यस्य सोऽद्भुतात्मा ॥ १ ॥ जते तलातलमथो सुतलं च जानू किञ्चोहमयुग निकायले द्वे । क्षोणीतलं जघनमम्बरमङ्ग ! नाभि- र्वक्षश्व शक्रनिलयस्तव चक्रपाणे ! ॥२॥ जङ्के इति । ऊरुभागयुगलमिति ऊर्वोरोभागो वितलम् ऊर्श्वभागोऽतलामे- त्यर्थः । क्षोणीतलं जघनं कटीतटम् | जघनशब्दानिर्देशस्तु भगवरकटितटस्य सौन्द र्यविवक्षया, ‘पश्चान्नितम्बः स्त्रीकट्याः क्लीचे तु जवनं पुरः' इत्युक्तत्वात् । अङ्ग ! हे भगवन् ! शक्रनिलयः स्वर्गस्तव वक्षश्च हे चक्रपाणे ! ॥ २ ॥ ग्रीवा महस्तव मुखं च जनस्तपस्तु फालं शिरस्तव समस्तमयस्य सत्यम् । एवं जगन्मयतनो ! जगदाधितैर- प्यन्यैर्निबद्धवपुषे भगवन् ! नमस्ते ॥ ३ ॥ .<noinclude></noinclude> 19ge1m4gctex07otd9joibds197dmsh 104 127927 345988 2022-08-20T22:01:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणाये [ स्कन्ध: -- २ ग्रीवेति । तव ग्रीवा कण्ठदेश: महः महर्लोक: जनो जनलोकः तप- स्तपोलोकः फालं ललाट मतमस्य विश्वात्मनः सत्यं सत्यलोकः हे जगन्म- यतनो ! विश्वमूर्ते... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणाये [ स्कन्ध: -- २ ग्रीवेति । तव ग्रीवा कण्ठदेश: महः महर्लोक: जनो जनलोकः तप- स्तपोलोकः फालं ललाट मतमस्य विश्वात्मनः सत्यं सत्यलोकः हे जगन्म- यतनो ! विश्वमूर्ते! एवम् उकप्रकारेणैव जगदाश्रितैरन्यैर्वक्ष्यमाणैश्च निबद्धं सम्पूर्णावयवत्वेन सम्पादित वपुर्यस्य स निबद्धवपुः । हे भगवन् ! तस्मै ते नमोऽस्तु ॥ ३ ॥ जगदाश्रितैरन्यैरपि निवद्रवपुष इत्युक्तम् । तदेव प्रपञ्चयति- त्वह्मरन्ध्रपदमीश्वर ! विश्वकन्द- च्छन्दांसि केशैत्र! घनास्तव केशपाशाः | उल्लासिचिलियुगलं वृहिणस्य गेहूं पक्ष्याणि रात्रिदिवसौ सविता च नेत्रे ॥ ४ ॥ --- त्वदिति । हे ईश्वर ! विश्वकन्द जगत्कारणभूत ! तव ब्रह्मरन्धं द्वादशान्तं, तदेव पदं स्थानं छन्दांसि वेदा एव । घना मेघः तव केशपाशा: । उल्लासिचिलि युगलं शोभनशीलं भ्रूयुगं दुहिणस्य ब्रह्मणो गेहं गृहम् | पक्ष्माणि ऊर्ध्वाधम्तनाक्षि- रोमाणि क्रमाद् रात्रिदिवसौ। नेत्रे नयनेन्द्रिययुगं सविता सूर्यः । चकारोऽनुक्तसमु- चयार्थः । अतः साङ्ख्ययोगौ मकरकुण्डले, आतपत्र विकुण्ठनिलय इत्याद्यन्वे- ष्टव्यम् ॥ ४ ॥ निश्शेषविश्वरचना च कटाक्षमोक्षः कर्णौ दिशोऽश्वियुगलं तब नासिके द्वे । लोभत्र च भगवन्नघरो तरोशे तारागणाच रदनाः शमन दंष्ट्रा ॥ ५ ॥ निश्शेषेति । तव निश्शेषविश्वरचना चतुर्दशलोक निर्माण कटाक्षमोक्षः । तव कर्णौ दिश: । अश्विनौ तव नासिके द्वे । लोभस्तवाधरोष्ठः । त्रपा तवोत्त- रोष्ठ: । हे भगवन् ! तारागणा नक्षत्रपङ्क्तयस्तव रदनाः दन्ताः | शमनो यम- स्तव दंष्ट्रा ॥ ५ ॥ १. 'तैं भगवन् ए' ख. पाठ: २. 'दल घ' क. पाटः ३. 'घा उ' क. पाठः,<noinclude></noinclude> d8idyp99w925at9jlu6pernzeixk95a 104 127928 345989 2022-08-20T22:01:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ बिराङ्देहस्य जगदात्मत्ववर्णनम् । माया विलासहसितं श्वसितं समीरो जिह्वा जलं वचनमीश! शकुन्तपङ्क्तिः । सिद्धादयः स्वरगणा मुखरन्ध्रमग्नि- देवा भुजाः स्तनयुगं तव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>बिराङ्देहस्य जगदात्मत्ववर्णनम् । माया विलासहसितं श्वसितं समीरो जिह्वा जलं वचनमीश! शकुन्तपङ्क्तिः । सिद्धादयः स्वरगणा मुखरन्ध्रमग्नि- देवा भुजाः स्तनयुगं तव धर्मदेवः ॥ ६ ॥ दशकम् -- ६.] मायेति । तव विलासहसितं लीलास्मितं माया । समीरो वायुः श्वसितं श्वा- सः । तव जिह्वा जलम् । हे ईश ! ईश्वर ! तव वचनं शकुन्तपङ्क्तिः पक्षिसमूहः। सि- द्धादयः सिद्धविद्याधरचारणादयः तव स्वरगणाः स्वराणां श्रुतिभेदभिन्ना गणाः षड्- जादयः । मुखरन्ध्रमास्यम् अग्निः । देवा इन्द्रादयस्तव भुजाः । धर्मदेवः देवतामूर्तेि- धर्मस्तव स्तनयुगम् ॥ ६ ॥ पृष्ठं त्वधर्म इह देव! मनः सुधांशु- रव्यक्तमेव हृदयाम्बुजमम्बुजाक्ष ! | कुक्षि: समुद्रनिवहा वसनं तु सन्ध्ये शेफ: प्रजापतिरसौषणौ च मित्रः ॥ ७ ॥ पृष्ठमिति । पृष्ठं त्वधर्मः । हे देव! द्योतनशील! इह अस्मिन् रूपे सुधांशुश्चन्द्रः तव मनः | तव हृदयाम्बुजमव्यक्तमेव सत्त्वादिगुणत्रयसाम्यं प्रधानमेव । हे अम्बु- जाक्ष ! समुद्रनिवहाः समुद्रसमूहास्तव कुक्षिः उदरम् । प्रातः सायंसन्ध्ये तु तव वसनं वासोयुगलम् । प्रजापतिर्ब्रह्मा तव शेफ: मेम् | असौ मित्रः तब ऋषणौ ॥ ७ ॥ श्रोणीस्थलं मृगगनाः पदयोर्नखास्ते हस्त्युष्ट्रसैन्धवमुखा गमनं तु कालः । विशादिवर्णभवनं वदनाब्जबाहु चारूरुयुग्मचरणं करुणाम्बु ! ते ॥ ८ ॥ श्रोणीति | तव श्रोणीस्थलं मृगगणाः । ते तव पदयोनेखाः हस्स्युष्ट्रसैन्धव- मुखाः। सैन्धवोऽश्वः | तव गमनं तु कालः | हे करुणाम्बुधे ! एवंविधमूर्युपासनायां माय तव कृपया भाव्यमिति भावः । वदनाब्जं बाहुश्च चारु सुन्दरमूरुयुग्मं च चरणौ च तेषां द्वन्द्वः । प्राण्यङ्गत्वादेकवचनम् । ते तव वदनाब्जादिकं विशादीनां<noinclude></noinclude> 66a4ph2uauzz5mfxj151vqe0sm34ua2 104 127929 345990 2022-08-20T22:01:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये वर्णानां भवनं स्थानम् । विप्राणां स्थानं तब मुखं, क्षत्रियाणां स्थानं तब बाहुः, वैश्यानां स्थानं तवोरुयुग्मम्, शुद्धाणां स्थानं तव चरणौ चेत्यर्थः ॥... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये वर्णानां भवनं स्थानम् । विप्राणां स्थानं तब मुखं, क्षत्रियाणां स्थानं तब बाहुः, वैश्यानां स्थानं तवोरुयुग्मम्, शुद्धाणां स्थानं तव चरणौ चेत्यर्थः ॥ ८ ॥ संसारचक्रमाये चक्रधर ! क्रियास्ते वीर्य महासुरगणोऽस्थिकुलानि शैलाः । नाड्य: सरित्समुदयास्तरवश्च रोम जीयादिदं वपुरनिर्वचनीयमीश ! ।। ९ ।। [स्कन्धः -- २ - संसारेति । अयि चक्रधर ! ईश! सर्वनियन्तः ! संसारो जननमरणादिदुःखं, तदेव परिवृत्तिसाम्याचक्रं ते क्रिया : अभिज्ञाभिवदनोपादानार्थक्रियारूपाः । मह- तामसुराणां गणः समूहः तव वीर्य पराक्रमः | तवास्थिनखानि अस्थिकुलानीति वा पाठः, शैलाः पर्वताः । नाड्यः सिराः सरित्समुदया नदीततयः | रोम तनूरुहाणि तरयो वृक्षाः । चोऽनुक्तसमुच्चये । इदम् ईदृशं बपुरनिर्वचनीयम् अपरिच्छेद्यं जीयात् सर्वोत्कर्षण सहाविष्कुरुतादित्यर्थः ॥ ९ ॥ । एवं विश्वमूर्युपासनासिद्धये भगवद्र्षं विमृश्यास्यामुपासनायामधिकारिण आह— ईदृग् जगन्मयव पुस्तव कर्मभागां कर्मवसानसमये स्मरणीयमाहुः । तस्यान्तरात्मवपुषे विमलात्यने ते वातालयाधिप ! नमोऽस्तु निरुन्धि रोगान् ।। १० ।। ईद्यगिति । ईदृग् उत्तप्रकारं तव जगन्मयवपुः बिरारूपं कर्मभाजां कर्माव सानसमये स्मरणीयमाहुः । कर्माणि श्रवणस्मरणकीर्तनादीनि भक्त्यङ्गानि भज- न्तीति कर्मभाज: साधनभक्त्यधिकारिणः तेषां कर्मणः षोडशोपचारायाः पूजाया अवसानसमये स्मरणीय स्मर्तु शक्यम् । तदन्या निष्कलोपासना शरीराभिमानि- भिरशक्येत्यर्थः । तदुक्तमर्जुनायें विश्वरूपं प्रदर्थ 'मय्येव मन आधत्स्व' (गी. १२.८) इति, 'अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते' (गी. १२.५) इति च । एवं त्रिगुणात्मक विश्वमूर्युपासकः क्रमाच्छुद्धसत्त्वमयमूर्युपासनायामधिक्रियत इ- १, 'स्याम' ख. पाठः, ९. 'मणि' क. पाठ:. ३, 'य' भगवान् वि' ख, पाठः,<noinclude></noinclude> 80frs8hctb32i6ht8snvjgqa6mbq4zu 104 127930 345991 2022-08-20T22:01:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ हिरण्यगर्भोत्पत्तिवर्णनम् । ति दर्शयन् भगवन्तं प्रार्थयते तस्येति । तस्य तादृशस्य विराजः अन्तरात्मव पुषे अन्तर्यामिरूपाय बिमलात्मने शुद्धसत्त्वमयमूर्तय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>हिरण्यगर्भोत्पत्तिवर्णनम् । ति दर्शयन् भगवन्तं प्रार्थयते तस्येति । तस्य तादृशस्य विराजः अन्तरात्मव पुषे अन्तर्यामिरूपाय बिमलात्मने शुद्धसत्त्वमयमूर्तये ते तुभ्यं नमोऽस्तु | हे बाता- ल्याधिप ! एवं क्रमादुपासनासामर्थ्याय मम रोगान् निरुन्धि नाशयेत्यर्थः ॥ १ ॥ इति विराइदेहस्य जगदात्मत्ववर्णनं षष्ठं दशकम् | दशकम् - ७] h दर्शयति एवं त्रिगुणात्मके भगवद्पे स्थिरमनसो द्विगुणात्मकहिरण्यगर्भाख्य भगवद्रूपं --- एवं देव ! चतुर्दशात्मकजनभूपेण जातः पुन- स्तस्यो खलु सत्यलोकनिलये जातोऽसि धाता स्वयम् । यं शंसन्ति हिरण्यगर्भमखिलत्रैलोक्यजीवात्मकं योऽभूतस्फीसृिक्षारसः ॥ १ ॥ wwwwww एवमिति । अत्रायमभित्रायः - स्थूलसूक्ष्मक्रमेण हि बुद्धयोऽर्थमवगाहन्त इति प्रथमं त्रिगुणात्मके भगवद्रूपे मनः प्रणिधाव तत्र स्थिरं सद् द्विगुणात्मके, ततः परं सत्त्वैकगुणे, ततब्ध निर्गुणे सूक्ष्मे ब्रह्मणि प्रवेश्य निरतिशयानन्दलाभेन कृतकृत्यतामेतीति । हे देव एवं चतुर्दशात्मकजगदूपेण जातस्त्वं स्वयं खलु त्वमेव पुनरनंन्तरं तस्य जगत ऊर्ध्वम् उपरि सत्यलोकनिलये धाता जातोऽसि । यं त्वां हिरण्यगर्भ शंसन्ति शास्त्रविद इति शेषः । यतोऽखिलनैलोक्यस्य बिराजो जीवः पञ्चप्राणमनोबुद्धिदशेन्द्रियात्मकलिङ्गशरीरसमयभिमानी, तदात्मकं तत्स्व- रूपम् । यः स्फीतैः प्रवृद्धै: रजोविकारैः रजोगुणकार्यैः अत्र भेदबुद्धिरुपकारबुद्धी रागादयश्च रजःकार्याणि तैर्विकसन आविर्भवन् नाना सुरनरतिर्यगादिशरीराणि तद्भोग्यानि च स्रष्टुमिच्छा सिक्षा तस्यां रस आग्रहो यस्य स विकसन्नानासिस - क्षारसः । अत्र ब्रह्ममूर्तिर्विश्वकर्मशास्त्रे दर्शिता -- १ "हंसारूढा चतुर्वॠा तप्तकाञ्चनसन्निभा | शुक्लबस्ला लम्बकर्णकूर्चसौम्या चतुर्भुजा || तुन्दिला सोत्तरीयोपवीता योगपदासना | जटामकुटशोभाव्या पिङ्गलांक्षी वरप्रदा ||<noinclude></noinclude> fljvous4txv1o0uzqqlz0an0o2u8xd0 104 127931 345992 2022-08-20T22:01:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये कमण्डलाक्षसूत्रस्रुक्खुव पुस्तकधारिणी । प्रसन्ना ब्रह्मणो मूर्तिश्चिन्तनीया सुरैरपि" ॥ १ ॥ सोऽयं विश्वविसर्गदत्तदृदयः संपश्यमानः स्वयं बोधं खल्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये कमण्डलाक्षसूत्रस्रुक्खुव पुस्तकधारिणी । प्रसन्ना ब्रह्मणो मूर्तिश्चिन्तनीया सुरैरपि" ॥ १ ॥ सोऽयं विश्वविसर्गदत्तदृदयः संपश्यमानः स्वयं बोधं खल्वनवाप्य विश्वविषयं चिन्ताकुलस्तस्थिवान् | तावत् त्वं जगतां पते ! तप तपेत्येवं हि वैहायसीं वाणीमेनमशिश्रवः श्रुतिसुखां कुर्वस्तपःप्रेरणाम् ॥ २ ॥ [स्कन्धः -- २ स इति । सोऽयं विश्वेषां चराचराणां विसर्गे गुणवैषम्याद् विविधे सर्गे सृष्टौ दत्तहृदयः उत्साही सन् स्वयं संपश्यमानो जिज्ञासमानो विचारयन् विश्व- विषयं बोधं किमाश्रय किंवा कोदृग् वाहं सृजामीत्यजानन् चिन्ताकुलस्त- स्थिवान् तस्था । हे जगतां पते ! लोकोत्पत्तिस्थितिलयकुशल ! तावत् तस्मिन्नव सरे त्वमेनं ब्रह्माणं तर तपेत्येवं वाणीं तपसि प्रेरणात्मकं विधिं कुर्वन् अशिश्रवः श्रावितवानसि । कहिशीं वैहायसीं बिहायस्यभिव्यक्ताम् अदर्शितशरीरामित्यर्थः । अश्रापि श्रुतिसुखां श्रोत्रानन्ददायिनीम् ॥ २ ॥ "" तंद्रचनानन्तरं विधेः प्रवृत्तिमाह- कोऽसौ मामवदत् पुमानिति जलापूर्ण जगन्मण्डले दिदीक्ष्य किमप्यनीक्षितवता वाक्यार्थमुत्पश्यता | दिव्यं वर्षसहस्रमाततपसा तेन त्वमाराधित- स्तस्मै दर्शितवानसि स्वनिलयं वैकुण्ठमेकाद्भुतम् ॥ ३ ॥ कोऽसाविति । जगन्मण्डले जलापूर्णे सति कोऽसौ पुमान् मामजदत् । जलमात्र शेषे जगति सतिमां कश्चिदन्तर्हितोऽयमीदृशीं गिरमुक्तवान् किल । स पुमान् कः । न च कोऽपि नास्तीति शक्यं वक्तुम् । असौ इति । व्यक्तस्य वच- सः श्रवणात् कोऽपि वक्तास्तीत्यनुमयत एव । अतः स द्रष्टव्य इति दिक्षु चतसृषूवीक्ष्य तद्द्वकृदिदृक्षया स्वस्थानादुत्थाय परिक्रामन् मुखमुन्नमय्यावलोक्य किमप्यनीक्षितवता न केवलं वक्तारं पुमांस, जलाइन्यत् किञ्चिदपि वस्त्वदृष्टवता तेन पुनस्तद्वाक्यार्थी विचार्योत्पश्यता जानता त्वं तपश्चर, ततस्ते सृष्टि- १. 'एवं तपसि भगवत्प्रेरणान' क. पाठः,<noinclude></noinclude> g2dmm1qu4jwwcqv6v7myq4hu2xlytp5 104 127932 345993 2022-08-20T22:13:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ७] कुण्ठस्वरूपवर्णनम् | सामर्थ्य भविष्यतीति मां प्रतीदमीश्वरप्रेरणामति निश्चिन्वानेनेत्यर्थः । अनन्तरं च स्वाधिष्ण्यमेवाधिष्ठाय दिव्यं वर्षसहसमित... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ७] कुण्ठस्वरूपवर्णनम् | सामर्थ्य भविष्यतीति मां प्रतीदमीश्वरप्रेरणामति निश्चिन्वानेनेत्यर्थः । अनन्तरं च स्वाधिष्ण्यमेवाधिष्ठाय दिव्यं वर्षसहसमित्यत्यन्तसंयोगे द्वितीया । तं स्वीकृतम् अनुष्ठितमिति यावत्, तपो येन तादृशेन तेन ब्रह्मणा आराधितः सेवितस्त्वं तस्मै ब्रह्मणे स्वनिलयं स्वधिष्ण्यभूतं वैकुण्ठं वैकुण्ठलोकं दार्शतवानसि । कोह- शम् एकाद्भुतम् एकं मुख्यमद्भुतम् आश्चर्यम् । यस्मादद्भुतान्तरं नास्ति, तदेका- द्भुतं तादृशामित्यर्थः ॥ ३ ॥ J एकाद्भुतत्वं प्रतिपादयति मायेति त्रिभिः माया यत्र कदापि नो विकुरुते भाते जगद्भ्यो बहिः शोकक्रोधविमोहसाध्वसमुखा भावास्तु दूरं गताः । सान्द्रानन्दझरी च यत्र परमज्योति प्रकाशात्मके तत् ते धाम विभावितं विजयते वैकुण्ठरूयं विभो ! ॥ ४ ॥ मायेति । यत्र यस्मिन् वैकुण्ठनिलये माया कदापि ब्रह्मण उत्पत्तौ प्रल- येsपि नो विकुरुते आत्मनः शरीरादेवेंश्वरात् पृथक्त्वेन प्रदर्शनरूप कार्य न करोतीत्यर्थः । तथाच सति कामक्रोधादिसम्भवाभावः किमु वक्तव्य इत्याह- शोकक्रोधविमोहसाध्वसमुखा भावास्तु दूरं गता इति । शोक: पीडा, क्रोधो- इमर्षः, विमोहः शरीरादिष्वहंममाभिमानः, साध्वलं मरणादिमयम् एताया भावा: पदार्थास्तु दूरं गताः, यस्मादिति शेषः । यत्र च सान्द्रस्य घनीभूतस्या- मन्दस्य झरी प्रवाहः, वर्तत इत्यर्थात् । यत्र स्थितानां सर्वदा ब्रह्मानन्दानुभव एव भवतीत्यर्थः । ननु सत्यलोकेऽप्यस्ति लेशतः शोकः । तदेकदेशश्चेद् वैकुण्ठ- लोकः, कथंकारं क्लेशलेशराहित्यमित्याशङ्कायामाह - जगच्यो बहिर्भात इति । - चतुर्दशभ्यो लोकेभ्यो बहिर्भाते शोभित इत्यर्थः । अत एव परमज्योति प्रका- शात्मके, नात्रादित्यचन्द्रादिज्योतिषां प्रकाशः, किन्तु तेषामपि प्रकाशकं ज्योतिः परमज्योतिः, आदित्यादिप्रकाशकत्व प्रदं ज्योतिर्ब्रह्म, तदेव प्रकाशो यत्र स पर मज्योति प्रकाश, तदात्मके तादृशस्वरूपे । हे विभो ! विश्वव्यापिन् । विभावित , - ★ १. 'स्यादित्यहं श्रीनारायणेन प्रेरितस्तस्य वाक्यमेतदिति निश्चिततेत्यर्थः क. ग. पाठ:. २. 'रं स्व' ख. पाठ:. ३. 'मातेन चीर्णेन तपसा अष्टानयोगेन, आत्तं तपो येनेति वा विग्रहः । तेन ब्रह्मणा त्वमीश्वर आराधितः सेवितः, ततस्त्वं तस्मै ब्रह्मणे वैकुण्णाख्यं स्वनिलयं 'इ' क. ग. पाठः, ४, 'तं य' क. ग. पाट:. ५. 'तम् ॥' ख, पाठ..<noinclude></noinclude> devs4tanbnhsubjqgzphabeuz5583ll 104 127933 345994 2022-08-20T22:13:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ते स्वया ब्रह्मणे दर्शितं सत. तथाविधं वैकुष्टरूपं वैकुण्ठाख्यं ते तव धाम विजयते सर्वोत्कृष्टत्वेन दर्तन इत्यर्थः ॥ ४ ॥ यस्मिन नान चतुर्भुजा हरिमणिश्यामावदात... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ते स्वया ब्रह्मणे दर्शितं सत. तथाविधं वैकुष्टरूपं वैकुण्ठाख्यं ते तव धाम विजयते सर्वोत्कृष्टत्वेन दर्तन इत्यर्थः ॥ ४ ॥ यस्मिन नान चतुर्भुजा हरिमणिश्यामावदातत्विषो नानासूरजदीपितदियो राजद्विमानालयाः | भक्तिमारुतथाविधतपदा दीव्यन्ति दिव्या जना- स्तत् ते धाम निरनसर्कलं वैकुण्ठरूपं जयेत् ॥ ५ ॥ आह यस्मिन्निति | यस्मिन लोके दिव्याः शुद्धसत्त्वमयमूर्तयो भक्ता जना भवत्सारूप्यं प्राप्ता दीव्यन्ति द्योतन्ते । ननु किं कुर्वन्तो वैकुण्ठं गमिप्यन्तीत्यत - अक्तीति । फलाभिसन्धिरहितया प्रेमलक्षणया भक्त्या प्राप्तं लब्धं तथा- विधम् उन्नतं च पदं स्थानं येस्ते, तादृशाः सन्तो दीव्यन्तीति भगवत्सारूप्यस्य प्राप्तिः कर्मणा न भवतीति द्योतयितुंम् | भगवत्सारू प्यमेवाह - चतुर्भुजा इत्यादि । हरिमणिरिन्द्रनील राण: तद्रच्छ्यामा चासाववढाता म्वच्छा च विद् शोभा येषां ते । किञ्च, नानाविधेषु भूषणेषु मकुटमकरकुण्डलमञ्जीरादिषु प्रत्यु सानीत्यर्थाद् यानि रखानि तैदीपितदिशो घोतितदिगन्तरालाः । राजन्ति मणि- । + • किङ्किणीजालमालावितानादिभिः शोममानानि विमानानि व्योमयानानि आलया येषां ते, तादृशाश्व सन्तो दीव्यन्ति । यत्रैवं, तत् तादृशं a तब निरस्तानि परा- कृतानि सर्वाणि शुमलान्यज्ञाननस्कार्याणि येन तद् बैकुण्ठरूपं धाम जयेत् सर्वो स्कृष्टतया प्रकाशतामित्यर्थः ॥ ९ ॥ नानादिव्यवघृजनैरभिट्टता विद्युततुल्या विश्वोन्मादनहगावलतया त्रिद्योतिताशान्तरा | त्वत्पादाम्बुजसरकुक्ष्मी स्वयं लक्ष्यते यस्मिन् विस्मयनीयदिव्यविभवा तत् ते पदं देहि मे ॥ ६ ॥ नानेति । यमिन् त्यत्वादाम्बुजयोः सौरभे सौरभ्ये एककुतुकाद् अव्यभि चारिण: कौतुकादेव हेतोः लक्ष्मी: विश्वमाता महालक्ष्मर्भिगवती स्वयं स्वात्मना १. ं भवतील' क. ग. पा. २. 'स्ते भक्तिप्राप्तथाविधोन्नतपदाः । न कमँभिस्तां गतिं गमिष्यन्तीत्यर्थः । भ' क. पाठ: इ. 'तुं तान् जनानं विशिनटि -च' ख. पाठः. ४. 'भर्तिधरा.ल' क. पाठ:..<noinclude></noinclude> bbrdv8f3orf0rwnptc60p4h1zkh16mf 104 127934 345995 2022-08-20T22:13:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ लक्ष्यते । तत्रस्यानां नयनगोचरीभवति । कीदृशी, नानादिव्यवभूजनैः बहुविध दिव्याङ्गनासहस्त्रैरभिता परिवारिता । विद्युततुल्यया सुधालिमविद्युत्समया । विश्वोन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>लक्ष्यते । तत्रस्यानां नयनगोचरीभवति । कीदृशी, नानादिव्यवभूजनैः बहुविध दिव्याङ्गनासहस्त्रैरभिता परिवारिता । विद्युततुल्यया सुधालिमविद्युत्समया । विश्वोन्मादनह्या चासौ गात्रलता चेति कर्मधारयः तया करणेन विद्यौतिता- शान्तरा प्रकाशित दिगन्तराला सती । किञ्च, विस्मयनीया इतरत्राश्रुतपूर्वाः दिव्याः सात्त्विका बिभवा उपकरणानि यस्याः सा तादृशी न सती लक्ष्यत इति । अध विस्मयनीयादेव्यविभवमिति चेत् पाठः तदा ते तत् पदमिति सम्बन्धः | तन्मे देहि तद् बैकुण्ठपदं मामत्युत्युकं प्रापये का ले हानिरिति शेपः ॥ ६ ॥ 2 · प्रसङ्गे सति पद्यत्रयेण वैकुण्ठपदं वर्णयित्वा स्वस्य तात्कण्ठामपि प्रका- स्य प्रकृतेऽवतरति ---- तत्रैवं प्रतिदर्शिते निजपढे रवासनाध्यासित भास्वत्कोटिलसत्किटिकटकायाकल्पीति | श्रीवत्साङ्कितमात्तकौस्तुभमणिछायारुणं कारणं विश्वेषां तत्र रूपमैक्षत विधिस्तत् ते विभो ! भातु मे ॥ ७ ॥ 3 तत्रेति । सत्र तस्मिन् एम् उक्तमकारेण प्रतिदर्शित प्रसादेन प्रकाशिते, स्वयंति शेषः । निजपदे आत्मलोके विधिर्ब्रह्मा तव रूपमैक्षत दृष्टवान् । कीदृशं तदित्यत आह -- रत्नासनाध्यासितं मणिसिंहासनोपविष्टं | भास्वदिति । कोटिस- सत्यापरिमितादित्यबिम्बसन्निपातसद्भिः शोभमानैः किरीटकटकादिभिराकल्पैर्भू पणैदीप्रा आकृतिर्यस्य तत्, श्रीवत्सेन भृगुपदन्यासाङ्केतिम्, आत्तस्य स्वीकृतस्य कौस्तुभमणे : कौस्तुभाव्यरत्नस्यच्छाया शोभ्या सर्वाङ्गीण अरुणं पाटलं प्राप्त- परभागमित्यर्थः, विश्वेषां चराचराणां कारणम् उपादानकारणभूतं यत्, तद् रूपं ब्रह्मा दृष्टवान् | हे विभो विश्वव्यापिन् तत् तादर्श ते तव रूप मे भातु ममापि प्रत्यक्षं भवतु | इदमत्राकूतं स्वस्थानस्थिताय ब्रह्मणे यः प्रसीदन् आ. स्मीयमद्भुतं वैकुण्ठलोकं तत्र रत्नगृहे सणिमयासनोपविष्टं प्रकृष्टदिव्याकल्पप्रभा- पटलपाटलं स्वरूपं च [य::] प्रदर्शितवानसि, तम्य ते मत्पुरतोऽप्येचं प्रादुर्भवि- तुं प्रयासो नास्त्येव । अतोऽहं प्रार्थयेतरां तन्मे भाविति ॥ ७ ॥ > 1 १. 'तद्वदत्थुज्ज्वलया' ऋ. पाठः २. नि अलङ्कारादीनि यी क, पाठः ३. 'येसर्थः ॥ तंत्र' क्र. ग. पाठः, ४ 'तु ॥ किञ्च, काला' क, ग. पाठ,<noinclude></noinclude> 8cfcwnb6cobdk3qtni654dpya7mt4ph 104 127935 345996 2022-08-20T22:13:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ यद्यप्येतावत् पुण्यं मम नास्ति, तथाप्येतत् प्रार्थय इत्याह कालीम्भोदकलायकोमलरुची चक्रेण चक्रं दिशा- मावृण्वानमुदारमन्दहसितस्यन्दप्रसन्नाननम् । राजत्कम्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>यद्यप्येतावत् पुण्यं मम नास्ति, तथाप्येतत् प्रार्थय इत्याह कालीम्भोदकलायकोमलरुची चक्रेण चक्रं दिशा- मावृण्वानमुदारमन्दहसितस्यन्दप्रसन्नाननम् । राजत्कम्बुगदारिपङ्कज पर श्रीमद्भजामण्डलं खडस्तुष्टिकरं वपुस्तव विभो ! मद्रोगमुद्रासयेत् ॥ ८ ॥ 3 कालेति । कालाम्भोदवत् कलायकुसुमवच्च कोमला या रुच्य: शोभाः, तासां चक्रेण मण्डलेन दिशां चक्रं मण्डलम् आवृण्वानम् आच्छादयद् उदारस्य अतिमनोहरम्य मन्दहसितस्य स्यन्देन निरन्तरप्रसरेण प्रसन्नमाननं यत्र तत् तथा विराजमानशङ्खगदांचक्राम्बुजधारि श्रीमत् शोभानित्ययुक्तं भुजामण्डले यस्मिस्तत्प्रुर्ब्रह्मणः तुष्टिकरं हे विभो ! तव वपुर्मद्रोगं ममामयम् उद्धासयेद् उच्चाटयेद् मम मनसि त्वद्रुपमा विर्भवेद् यदि, मद्रोगाः पातकहेतुकाः पलायेरन्नेव । 66 'स्मृते मनास गोविन्दे दूरतो यान्ति पातकाः । उदयाचलमारूढे दिननाथे तमो यथा ॥ " इति वचनादिति तदप्याशास्यत इत्यर्थः ॥ ८ ॥ मसयशादी सुक्येवमाशास्त्र प्रस्तुतमविस्मरन्नाह ---- दृष्टा सम्भृतसम्भ्रमः कमलभूस्त्वत्पादपाथोरुहे हर्षावेशवशंवदो निपतितः मीत्या कृतार्थीभवन् । जानास्येव मनीषितं मम विभो ! ज्ञानं तदापादय द्वैताद्वैतभवत्स्वरूपपरमित्याचष्ट तं त्वां भजे ॥ ९ ॥ दृष्ट्येति । कमलभूः ब्रह्मा तव तद् वपुर्दृष्ट्वा सम्भृतसम्भ्रमः झटिति कर्त- व्येषूपचारपूजानतिनुत्यादिष्वितिकर्तव्यता मौढ्य मापादयता सम्भ्रमेण कश्चित् कालं किञ्चिदपि कर्तुमचमोऽवस्थितः सन् हर्षस्य भगवत्सन्निधानजन्यस्यावेशस्य वशंबदः अधीनश्च सन् त्वत्पादपाथरुहे तव पादाजे निपतितः साष्टांङ्गं दण्डवत् पतितः । पुनश्चोत्थाय मीत्या कृतार्थीभवन्नित्याचष्ट उक्तवान् । हे विभो ! त्वं मम मनोषित हृद्रतं जानास्येव, सर्वजनबुद्धिसाक्षित्वात् । तथापि वक्ष्यामीत्यभिप्रायेणाह --- * ऋदिकारादतिन इति ङीष ।<noinclude></noinclude> 3zszven8n1s34qwp2cjij3v5914dcoj 104 127936 345997 2022-08-20T22:13:42Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ भगवदनुग्रहवर्णनम् । द्वैताद्वैतं यद् भवत्स्वरूपं परावरे ब्रह्मणी, तत्परं तद्वेिषयं तद् यथार्थं ज्ञानम् आपा- दय मय्यनुग्रहेणोत्पादयेति यमाचष्ट, तं त्वां भजे... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भगवदनुग्रहवर्णनम् । द्वैताद्वैतं यद् भवत्स्वरूपं परावरे ब्रह्मणी, तत्परं तद्वेिषयं तद् यथार्थं ज्ञानम् आपा- दय मय्यनुग्रहेणोत्पादयेति यमाचष्ट, तं त्वां भजे ॥ ९ ॥ दशकम् - ७] १० आताम्रे चरणे विनम्रमथ तं हस्तेन हस्ते स्पृशन् बोधस्ते भविता न सर्गविधिभिर्वन्धोऽपि सजायते । इत्याभाष्य गिरं प्रतोष्य नितरां तच्चित्तगूढः स्वयं सृष्टौ तं समुदैरयः स भगवनुल्लासयोल्लाघताम् ॥ १० ॥ आताम्र इति । ( अथ स भगवान् ?) आताम्रे अरुणसरोजवदीपत्ताम्रवर्णे चरणे विशेषेण भक्तिविश्वासबहुमानादिभिः सह नम्र नमनशीलं तं ब्रह्माणं सखा सखायमिव हस्तेन हस्ते स्पृशन् ते बोधो भविता यत् प्रार्थितं तद् ज्ञानं तवा- चिरादेव भविष्यात, किञ्च सर्गविधिभिः सृष्टिव्यापारैः बन्धः शरीरबन्धोऽपि न स जायत इति गिरमाभाष्य सानुसरणमुक्ता नितराम् अतिशयेन प्रतोप्य सन्तुष्टं कृत्वा स्वयं तच्चित्तगूढः तस्य ब्रह्मणः चित्त एवान्तर्हितः सन् तं ब्रह्माणं सृष्टौ समुदैरयः ब्रह्मणो हृद्यन्तर्यामिरूपेण स्थित्वा सृष्टौ तं सम्यक् प्रेरितवान् यः, स त्वं भगवन् ! उल्लाचतां ममारोग्यम् उल्लासय सम्यक् संपादयेत्यर्थः ॥ १० ॥ ४९ ॥ त्रिगुणं द्विगुणं शुद्धसत्त्वैकगुण निर्गुणम् । द्वितीये सफलं रूपमुपास्यमुपवर्णितम् || इति हिरण्यगर्भोत्पत्ति तपश्चरण-वैकुण्ठस्वरूप-भगवत्स्वरूपसाक्षात्कार-भगवदनुग्रहवर्णनं सप्तमं दशकम् । इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायां द्वितीयस्कन्धपरिच्छेदः । आदितः लोकसङ्ख्या ७५<noinclude></noinclude> cl4sctuhditxkj13ofdrpyqrag3wawp 104 127937 345998 2022-08-20T22:13:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ तृतीयस्कन्धपरिच्छेदः । उक्तरूपेश्वरोपास्तिविघ्न जालनिवृत्तये । विष्णुलीलानुसन्ध्या तत्र सर्गो निरूप्यते || एवं मुमुक्षूणामुपासनासिद्धये समग्र समाधिसा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ तृतीयस्कन्धपरिच्छेदः । उक्तरूपेश्वरोपास्तिविघ्न जालनिवृत्तये । विष्णुलीलानुसन्ध्या तत्र सर्गो निरूप्यते || एवं मुमुक्षूणामुपासनासिद्धये समग्र समाधिसामग्री दर्शिता 1 तत्र योगा- न्तराया व्याधिस्त्यानसंशयप्रमादालस्याविरतिभ्रान्तिमनोलब्ध भूमिकत्वानवस्थितत्वानि दुःखदौर्मनस्याङ्गकम्पश्वासप्रश्वासाः तत्सहभुवश्च । तत्र व्याधिर्ध्यानाकल्यता । अवि रतिर्विषयेच्छा | अलव्धभूगिकत्वं समाधिभूमेरलाभः | समावेरुत्थानदशायामेतेषां शमनार्थमिष्टावाप्त्यर्थं च भगवदवतारलीलानुसन्धानं कर्तव्यम् । तदुक्तं + "जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः । त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ! ॥" (भ.गी. अ. ४. श्लो. ९) इति । तत्र लीला दशविधा- - “अत्र सर्गो विसर्गश्च स्थानं पोषणमूतयः | मन्वन्तरेशानुकथा निरोधो मुक्तिराश्रयः ॥' (श्री. भा. स्क. २. अ. १०. श्लो. १) इति वचनात् । तत्रापि प्रथमं भगवतः सृष्टिलीलां तदुपयोगिनस्तत्प्रासाङ्गकांश्च वराह- कपिलचतुःसनश्रीरुद्रनारद मन्वादी नवतारान् दर्शयितुमारभते---- एवं तावत् प्राकृतमक्षयान्ते ब्राह्मे कल्पे ह्यादिमे लब्धजन्मा | ब्रह्मा भूयस्त्वत्त एवाप्य वेदान् सृष्टि चक्रे पूर्वकल्पोपमानाम् ॥ १ ॥ एवमिति । प्राकृतप्रक्षयो महाप्रलयः, तस्यान्ते अवसाने सति आदिम बा कल्पे शब्दब्रह्माख्यम्येदानीन्तनस्य ब्रह्मण आदिदिनारम्भे त्वत्तो विष्णो- लेब्वजन्मा जातः सन् ब्रह्मा भूयः पुनः त्वत्त एव वेदान् ऋगादीन् आप्य ल ध्वा पूर्वकल्पोपमानां सृष्टिं चक्रे, यथर्तुषु ऋतुलिङ्गानि एकरूपाणि तथा प्रति- कल्पं सृष्टिसाम्यमिति महाभारतोक्तेरुत्तरोत्तरेषु कल्पेषु पूर्वपूर्वकल्पसमानां सृष्ट बहुशोऽसौ कृतवानित्यर्थः ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> ko0md7iunzn96fskdfafzrkbtw6ukj6 104 127938 345999 2022-08-20T22:13:53Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ सोऽयं चतुर्युगसहस्रमितान्यहानि तावन्मिताथ रजनीबहुशो निनाय । निद्रात्यसौ त्वयि निलीय समं स्वसृष्टै नैमित्तिकमलयमाहुरतोऽस्य रात्रिम् || २ || स इति । सोऽयं ब्रह... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>सोऽयं चतुर्युगसहस्रमितान्यहानि तावन्मिताथ रजनीबहुशो निनाय । निद्रात्यसौ त्वयि निलीय समं स्वसृष्टै नैमित्तिकमलयमाहुरतोऽस्य रात्रिम् || २ || स इति । सोऽयं ब्रह्मा चतुर्युगाणां सहस्रसङ्ख्या मितानि परिच्छिन्नानि अहानि दिनानि कल्पाख्यानि ताबन्मिताः तत्समप्रमाणा रजनी रात्रीश्च ब- हुशो निनाय बहुवारं नीतवान् । असौ खप्सृष्टैश्चराचरैः समं सह त्वयि श्रीना- रायणे निलीय निद्रातीति, अहःअये हि ब्रह्मा स्वसृष्टं चराचरं सङ्गृहन्नेकार्णवेऽही- न्द्रतल्पमधिशयानेन श्रीनारायणेन सहकीभूय निद्रां गच्छति । अतः प्रलयस्य ब्रह्मणः स्वापनिमित्तत्वादस्य रात्रि नैमित्तिकालयमाहुर्वदन्तीति ॥ २ ॥ अस्मादृशां पुनरहर्मुखकृत्यतुल्यां सृष्टिं करोत्यनुदिनं स भवत्प्रसादात् । प्राग् ब्राह्मकल्पजनुषां च परायुषां तु सप्तभवोधनसमास्ति तदा विसृष्टिः ॥ ३ ॥ अस्मादृशामिति । स पुनर्ब्रह्मा अस्मादृशामहर्मुखे यानि कृत्यानि शौचाचम- नप्राणायामसन्ध्यावन्दन जपहोमादीन्यनुदिनमनुष्ठेयानि कर्माणि, तत्तुल्यां सृष्टिं सो- ऽपि भवत्प्रसादादनुदिनं करोति । अत्र च प्राक् पूर्व ब्राह्मे कल्पे जनुर्जन्म येषां ते तथा परम् अतिचिरकालम् आयुर्वेषां तेषां मार्कण्डेयादीनामपि तदा नमि- त्तिकप्रलयावसाने सुप्तप्रबोधनसमा स्वापप्रबोधतुल्या । ननु तेषामपि ब्रह्मण इब सुप्तप्रबोधस्त इत्येव वाच्यम् 1 किमिति कल्पादौ सृष्टिरस्तीत्युच्यते, मैवं, तेषां ब्रह्मणि लीनत्वात् पुनश्च ब्रह्मणैव सृष्टत्वाच | ब्रह्मणः पुनः ब्रह्मसृष्टयभा- वात् स्वापप्रबोधावेव । ननु तर्ह्यस्मादृशामिव सृष्टिरेवास्तु, किमर्थमुच्यते सुप्तप्रबो- धनसमेति, मैवं, प्राक्कल्पविषयानुस्मरणानषायात् सुप्तप्रबोधेन तुल्यत्वम् । अ स्मादृशां तु तदभावात् सृष्टिरेवेति भेद इति युक्तमुक्तम् ॥ ३ ॥ पञ्चाशदब्दमधुना स्ववयोर्धरूप- मेकं परार्धमतित्य हि वर्ततेऽसौ । 'धौ न स्त' क. पाठः,<noinclude></noinclude> bzg19w2805ezzhwgwerd7qymnc6zyb2 104 127939 346000 2022-08-20T22:13:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः - ३ - तत्रान्त्यरात्रिजनितान् कथयामि भूमन् ! पश्चाद् दिनावतरणे च भवद्विलासान् ॥ ४ ॥ पञ्चाशदिति | असौ ब्रह्मा अधुना पञ्चाशद् अब्दाः संवत्सरा: प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - ३ - तत्रान्त्यरात्रिजनितान् कथयामि भूमन् ! पश्चाद् दिनावतरणे च भवद्विलासान् ॥ ४ ॥ पञ्चाशदिति | असौ ब्रह्मा अधुना पञ्चाशद् अब्दाः संवत्सरा: प्रमाणं यस्य तत् पञ्चाशददं स्वस्य वयसो द्विपरार्धलक्षणस्यार्धरूपं पूर्वार्धात्मकमेकं परार्धमतिवृत्य अतिक्रम्य वर्तते । हिशब्दः प्रसिद्धौ । अयं वाराहः कल्पो द्वितीयपरार्धस्यादिरिति प्रसिद्ध इत्यर्थः । तत्र तेषु कल्पेप्यादिमो ब्राह्मः कथितः । पुनश्च अन्त्यरात्रिजनितानिति समनन्तरातीतः पाद्मः कल्पः, तस्मा- दर्वाचीना रात्रिः प्रथमपरार्धस्यान्त्यरात्रिः, तस्यां जनितान् पश्चात् पुनश्च दिनाव- तरणे (पाद्म/वाराह) कल्पारम्भे च हे भूमन् ! कालदेशापरिच्छिन्न ! ये भवद्विलासाः भवतः सर्गप्रलयसम्बन्धिन्यो लीलाः, तान् विलासान् कथयामि स्तोतुमारभ इत्यर्थः ॥ दिनावसानेऽथ सरोजयोनिः सुषुप्तिकामस्त्वयि सन्निलिल्ये । जगन्ति च त्वज्जटर समीयुस्तदेदमेकार्णवमास* विश्वम् ।। ५ ।। दिनावसान इति । अथ सरोजयोनिर्ब्रह्मा दिनावसाने प्राक्कल्पावसाने सुषुप्तिकामः त्वयि श्रीनारायणे सन्निलिये निलीनः सन् निद्रां कृतवान् | जग- न्ति लोकाश्च तदा त्वज्जठरं तवोदरदेशं समीयुः ब्रह्मणा सह प्राप्ताः । तदा प्र लये इदं विश्वम् एकार्णवं जलमात्रशेषम् आस अभूत् ।। ५ ।। तवैव वेषे फणिराजि शेषे जलैकशेषे भुवने स्म शेषे । आनन्दसान्द्रानुभवस्वरूपः स्वयोगनिद्रापरिमुद्रितात्मा ॥ ६ ॥ तवेति । एवं भुवने जलैकशेषे जलमात्रशेषे सति त्वं तव वेषे अवस्थाभे- दरूप एव शेषे अनन्ताख्ये फणिराजि नागश्रेष्ठे शेषे स्म अशयिष्ठाः । आनन्द- श्चासौ सान्द्रश्च स एवासावनुभवः सम्यग्ज्ञानं तद्रूपः । अत्र सान्द्रत्वमान- न्दानुभवेतररूपराहित्यं सच्चिदानन्दस्वरूप इत्यर्थः | योगः स्वस्वरूपानुसन्धानं स एव निद्रेव निद्रा योगनिद्रा स्वीयया योगनिद्रया परिमुद्रितः सम्यग् ला- । ञ्छितः आत्मा स्वरूपं यस्य स तथा ॥ ६ ॥ २. 'निद्रा यो' ख. पाठ: १ 'वे तद्रूप' ख पाट: * आस प्रचकाशे । ‘अस गतिघ्यादानेषु । भ्वादिः । आसत्यव्ययं वा तिङ्झतिरूपम स्त्यर्थकम् ।<noinclude></noinclude> lpmxna8kcty2yp2qw03ktmce9194uuv 104 127940 346001 2022-08-20T22:14:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ मलयवर्णनम् । कालारुयशक्ति प्रलयावसाने प्रबोधयेत्यादिशता *किलादौ । त्वया प्रसुप्तं परिसुप्तशक्तित्रजेन तत्राखिलजीवधाना ॥ ७ ॥ दशकम् - ८] - १७ कालेति । तत्रादौ प्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>मलयवर्णनम् । कालारुयशक्ति प्रलयावसाने प्रबोधयेत्यादिशता *किलादौ । त्वया प्रसुप्तं परिसुप्तशक्तित्रजेन तत्राखिलजीवधाना ॥ ७ ॥ दशकम् - ८] - १७ कालेति । तत्रादौ प्रलयारम्भे परिसुप्तशक्तित्रजेन परिसुप्तो निलीन: श- क्तीनां मूलप्रकृतिमहदहङ्कारादीनां ब्रजः समूहो यस्मिन्, तथाभूतेन अखिलजीव- धाम्ना संसारदुःखखिन्नानां जीवानामतिचिरकालं विश्वमस्थानभूतेन कालाख्यश- क्ति प्रलयावसाने चतुर्युगसहस्रलक्षणाया रात्रेरवसाने सति त्वं मां प्रबोधयेत्यादि- शता आज्ञापयता च त्वया तथा कालाख्यशक्तया सह प्रसुप्तं शक्तिशक्तिमतोर- भेदमवलम्ब्य स्थितम् । यथा कश्चिद् बहुभार्यः पुरुषः इतरासु प्रसुप्तासु दयितया सह कश्चित् कालं वसन् सुप्रबोधां तां प्रभाते त्वं मां प्रबोधयेत्यादिश्य तयैव सह गाढगाढमालिङ्गय सुसुखं निद्रां गच्छति, तद्वदिति भावः ॥ ७ ॥ चतुर्युगाणां च सहस्रमेवं त्वयि प्रसुप्ते पुनरद्वितीये | कालाख्यशक्तिः प्रथमप्रबुद्धा प्राबोधयत् त्वां किल विश्वनाथ ! ॥ ८ ॥ चतुर्युगाणामिति । अद्वितीये त्वयि एवं चतुर्युगाणां सहस्रं यावत्प्रलया- वसानं प्रसुप्ते सति पुनः कालाख्यशक्तिः प्रथमत्रवुद्धा हे विश्वनाथ ! त्वां प्राबोध- यच्च | किलशब्दोऽत्र केवलपुराणप्रसिद्धिं द्योतयति ॥ ८ ॥ विबुध्य च त्वं जलगर्थशायिन् ! विलोक्य लोकानखिलान् मलीनान् । तेष्वेव सूक्ष्मात्मतया निजान्तःस्थितेषु विश्वेषु ददाथ दृष्टिय् ॥ ९ ॥ विबुध्येति । हे जलगर्भशायिन् ! आवरणोदकमध्यशायिन्। त्वं प्रबुध्य अखिलान् लोकान् त्वाये मलीनान् विलोक्य । ननु मलीनानां कुतो विलोकनस म्भवस्तत्राह -~-तेप्विति । सूक्ष्मात्मतया कारणरूपेण निजान्तः स्थितेषु तेष्वेव विश्वेषु लोकेषु दृष्टिं ददाश च दत्तवान् ईक्षितवानित्यर्थः ॥ ९ ॥ नामिपद्मद्वारा प्रपञ्चसृष्टिप्रकारमाह -- ततस्त्वदीयादयि ! नाभिरन्ध्रादुदञ्चितं किञ्चन दिव्यपद्मम् । निलीननिश्शेषपदार्थमाला सङ्क्षेपरूपं मुकुलायमानम् ॥ १० ॥ * 'तयादौ ' इति ब्याख्यातूपाठ: स्यात् ।<noinclude></noinclude> odd0xc036ki4h1f6lksdme6xk1ncq8v 104 127941 346002 2022-08-20T22:14:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये तत इति । अयि ! भगवन् ! ततः तव विलोकनानन्तरं त्वदीयाद् ना- भिरन्धात् किञ्चन दिव्यं प्रकाशबहुलत्वात् सत्त्वमयं पद्मस् उदञ्चितम् उद्भूतम् । निश्शेषाणां... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये तत इति । अयि ! भगवन् ! ततः तव विलोकनानन्तरं त्वदीयाद् ना- भिरन्धात् किञ्चन दिव्यं प्रकाशबहुलत्वात् सत्त्वमयं पद्मस् उदञ्चितम् उद्भूतम् । निश्शेषाणां जीवतदुपभोग्यानां पदार्थानां माला समूहः, तस्य सङ्गेष: सूक्ष्मरूपेणा- वस्थानं तद्रूपं निश्शेषप्रपञ्चबीजरूपनित्यर्थः । मुकुलायमानं सुकुलावस्थया स्थि- तदेतदम्भोरुहकुमलं ते कलेवरात् तोगपये मरूढम् । बाहिर्निरीतं परितः स्फुरद्भिः स्वधामभिर्ध्वान्तमलं न्यकृन्तत् ॥ ११ ॥ तदेतादेति । तदेतदम्भोरुहस्य कुड्मलं मुकुलं ते तब श्रीनारायणस्य क लेबरात् शरीरातू तोयपथे परितो जलावृतत्वाजलप्रदेशे प्ररूढम् अङ्कुरितम् | क्रमाज्जलमतिक्रम्य बहिर्निरीतम् । ततश्च परितः स्फुरद्भिः स्वधामभिः निजदीप्ति - भिः ध्वान्तमलं तमोरूपं मलं, यहा अलम् अतिशयेन ध्वान्तं न्यकृन्तद् उन्मू- लितवदित्यर्थः ॥ ११ संफुलपत्रे नितरां विचित्रे तस्मिन् भवदीर्यते सरोजे । स पद्मजन्मा विधिराविरासीत् स्वयंप्रबुद्धाखिलवेदराशिः ॥ १२ ॥ सम्फुलपत्र इति । सम्यक् फुल्लानि विकसितानि पत्राणि दलानि यस्मि- स्तत् तथा नितराम् अतिशयेन विचित्रे असामान्ये भवत ईश्वरस्य वीर्येण यो- गबलेन घृते प्रतिष्ठिते तस्मिन् सरोजे स त्वमेव विधिराविरासीद् ब्रह्मणो रूपं गृ- हीत्वा प्राविशैदित्यर्थः । अत एव पद्मजन्मेति नामाप्यासीत् । किञ्च स्वयम् उप- देशनिरपेक्षं प्रबुद्धाखिलवेदराशि: अर्थावबोधपर्यन्तमवगतनिगमसमूह:, स्वतः स र्वज्ञश्चाभूदित्यर्थः ॥ १२ ॥ अस्मिन् परात्मन् ! ननु पाद्मकल्पे त्वमित्यमुत्थापित पद्मयोनिः । अनन्तभूमा मम रोगराशि निरुन्धि वातालयवास ! विष्णो ! ॥ १३ ॥ अस्मिन्निति । परात्मन् ! हे परमात्मन्! जगत्कारणभूत ! अस्मिन् ननु पाझकल्पे इत्थमुक्तप्रकारेण उत्थापितः सृष्टः पद्मयोनिर्येन स तथा अनन्तभूमा १. 'सी: त्र'.ख. पाठः, २. 'श इत्य' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> ssvkav5fcdp611r57i6eqqdx74o3wyc 104 127942 346003 2022-08-20T22:14:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये सयोगवलविद्यया समवरूढवान् प्रौढधी- स्त्वदीयमतिमोहनं न तु कलेवरं दृष्टवान् || ३ || अमुष्येति । अनुष्य मदधिष्ठितस्य सरोरुहः सरोजस्याधस्तात् किमपि का- रण... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये सयोगवलविद्यया समवरूढवान् प्रौढधी- स्त्वदीयमतिमोहनं न तु कलेवरं दृष्टवान् || ३ || अमुष्येति । अनुष्य मदधिष्ठितस्य सरोरुहः सरोजस्याधस्तात् किमपि का- रणम् अधिष्ठानं सम्भवेत् । सम्भावनायां लिङ् | इतिस्म कृतनिश्चयः स खलु ब्रह्मा नालरन्ध्राध्वना कमलदण्डस्य रन्धं सुषिरमेव अध्वा मार्गः, तेन समवरूढ- बान् अवरोद्दणं कृतवान् । कथमस्यैतदुपायबोध इत्यत आह - प्रौढधीरिति । प्रौ- ढा ऊहापोहनिपुणा धीर्यस्य स तथा । ननु बुद्धिसामर्थ्ये सत्यपि सुसूक्ष्मरन्ध्रप्रवेशः कथं सम्भवेदित्यत आह - सयोगबलविद्ययेति । योगबलं तपोबलं विद्या आत्मज्ञा- नम् । योगबलसहितया विद्ययेति । तपसा विद्यया च प्राप्तैश्वर्यतयातिसूक्ष्मशरीरो भूत्वा तत्सरोरुहनालरन्धं प्रविष्टवानित्यर्थः । तदैपि त्वदीयमतिमोहनं लोकोत्तर- सौन्दर्ययुक्तं कलेबरं मूर्ति बहिर्मुखैर्व्यापार्दुप्प्रापं न तु दृष्टवान् नैव ददर्श ॥ ३ ॥ ततः सकलनालिकाविवरमार्गगो मार्गयन मयस्य शतवत्सरं किमपि नैव सन्दृष्टवान् | निवृत्य कमलोदरे सुखनिषण्ण एकाग्रधी: समाधिबलमादधे भवदनुग्रहैकाग्रही ॥ ४ ॥ [स्कन्ध: - ३ - तत इति । ततः अनन्तरं सकलानि नालिकाविवराणि नालरन्ध्राण्येव मार्गाः, तान् गच्छतीति सकलनालिकाविवरमार्गग: मार्गयन् अन्वेषणं कुर्वन् । अयमर्थ:- कमलनालस्य बहुरन्ध्रत्वादेकेन रन्ध्रेणावरुद्यान्विष्यादृष्ट्वा पुनरन्येन पुनश्चान्येनैव- मतन्द्रितोऽन्विष्टवानित्यर्थः । एवं शतवत्सरं दिव्यसंवत्सराणां शतं प्रयस्य प्रयासं कृत्वा कमलस्याश्रयत्वेन किमपि वस्तु नैव सन्दृष्टवान् | निवृत्येति ईश्वर- स्यानुग्रहं बिना किमपि ज्ञातुं कर्तुं वाशक्यमिति निश्चित्य बहिर्मुखात् प्रयासा- निवृत्य विरम्य कमलोदरे सुखनिषण्ण इत्यष्टाङ्गोपलक्षणम् । एकाग्रधीरिति धार- णोच्यते । समाधिबलं समाधेश्चिचैकाग्र्यस्य बलम् अचाञ्चल्यम् आदधे कृतवान् | भवदनुग्रह एकस्मिसेवाग्रहोऽस्यास्तीति भवदनुप्रहैकामही ॥ ४ ॥ १. 'या' क. पाठ:. २. 'रंब' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> 24lyyniu00wpt79waeeziii06ivvhqs 104 127943 346004 2022-08-20T22:14:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ जगत्सृष्टिप्रकारवर्णनम् । एवमन्तर्दृष्टयान्वेषणे कृते तु भवन्तं दृष्टधानित्याह---- शतेन परिवत्सरैटेढसमाधिबन्धोल्लस- त्मबोधविशदीकृतः स खलु पद्मिनीसम्भवः ।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>जगत्सृष्टिप्रकारवर्णनम् । एवमन्तर्दृष्टयान्वेषणे कृते तु भवन्तं दृष्टधानित्याह---- शतेन परिवत्सरैटेढसमाधिबन्धोल्लस- त्मबोधविशदीकृतः स खलु पद्मिनीसम्भवः । अदृष्टचरमतं तव हि रूपमन्तर्दृशा व्यचष्ट परितुष्टधीर्भुजगभोगभागाश्रयम् ॥ ५ ॥ दशकम् - ९] - शतेनेति | शतेन परिवत्सरैः दिव्यसंवत्सरैः शतेन स खलु पद्मिनी सम्भवो ब्रह्मा दृढेन निश्चलेन समाधेश्चित्तैकाग्र्यस्य बन्धेन चित्ततद्विषययोरेकीभावलक्षणेन ग्रथनेन उल्लसता शोभमानेन प्रबोधेन ध्यातृध्येयध्यानभेदभानाभावादे कात्मविषयेण ज्ञानेन अविशदो विशदः कृत इति विशदीकृतः अज्ञानमालिन्यास्तमयेन विमलः सन् तब हि रूपं तव बिष्णोरेव साक्षात् स्वरूपम् अन्तर्दशा भगवतानुगृहीतेन दिव्येन चक्षुषा व्यचष्ट दृष्टवान् । कीदृशम् अदृष्टचरम् इतः पूर्व महता प्रयासेनापि यन्त्र दृष्टं तद् | अद्भुतम् अत्याश्चर्ये रूपं भुजगभोगभागाश्रयं भुजगस्य अनन्ताख्य- भुजगस्य भोगः शरीरं तस्य भागः तत्कल्पिततल्पदेश: स आश्रयो यस्य तत् तथा । तत् तब रूपं दृष्ट्वा परितुष्टधीः सन्तोषातिशयेन परवशोऽभवदित्यर्थः ॥ ९ ॥ तदेव रूपं वर्णयति. ==== किरीटमकुटोल्लसत् कटकहारकेयूरयुग् मणिस्फुरितमेखलं सुपरिवीतपीताम्बरम् | कलायकुसुममभं गलतलोल्लसत्कौस्तुभं वपुस्तदयि ! भावये कमलजन्मने दर्शितम् || ६ || *** , किरीटेति । मूर्ध्नि पुरः पृष्ठतञ्चालङ्कृताभ्यां किरीटमकुटाभ्याम् उल्लसत् शोभमानम् | कटकैः प्रकोष्ठस्थवलयैः हारैः मुक्ताहारैः अंसदेशालङ्कृतैः केयू- रैश्च युज्यत इति कटकहारकेयूरयुक् । तत् । मणिभिः परार्ध्यनानारत्तनिकरैः स्फु- रिता उज्ज्वला मेखला यस्मिंस्तद् मणिस्फुरितमेखलम् । सुपरिवीतम् अतिमोहन- वेषविशिष्टतया परिवीतं परिहितं पीताम्बरं यस्मिंस्तत् तथा| अयि ! भगवन् ! त्वया कमलजन्मने यद् दर्शितं नयनगोचरीकृतं, तद् वपुः सम्प्रत्यहं भावये केवलं स्मरा- मीत्यर्थः ॥ ६ ॥ १. 'ते भ' ख. पाठ:. ,<noinclude></noinclude> 705e9dhg58e3wjjofrq9poqz77hqqp9 104 127944 346005 2022-08-20T22:14:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ३२- नारायणीये (स्कन्ध:-२ एवं भगवद्रुपदर्शनानन्तरं विधेः प्रवृत्तिं वर्णयन् भगवन्तं प्रार्थयते---- श्रुतिकरदर्शितप्रचुरवैभव ! श्रीपते ! हरे ! जय जय प्रभो ! पदमुपैपि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३२- नारायणीये (स्कन्ध:-२ एवं भगवद्रुपदर्शनानन्तरं विधेः प्रवृत्तिं वर्णयन् भगवन्तं प्रार्थयते---- श्रुतिकरदर्शितप्रचुरवैभव ! श्रीपते ! हरे ! जय जय प्रभो ! पदमुपैपि दिष्ट्या दृशो: । कुरुष्व धियमाशु मे भुवननिर्मिती कर्मठा- मिति द्रुहिणवर्णितस्वगुणबंहिमा पाहि माम् ॥ ७ ॥ श्रुतीति । श्रुतिप्रकरैः उपनिषद्वाक्यनिकरै: दर्शितं लक्षणया प्रतिपादितं प्रचुरवैभवम् अतिशयेन महत्त्वं यस्य | अथवा वैभवं जगत्सृष्ट्यादिसामर्थ्य श्रुति- भिर्जगत्कारणत्वेन प्रतिपादितमित्यर्थः । श्रीपते | जगदनुग्राहक ! हरे ! जगत्- इर्तः! त्वं जय उत्कर्षमाविष्कुरु | हर्षावेशसम्भ्रमाद् द्विरुक्तिः । हे विभो! त्वं मम दृशोः पदं गोचरम् उपैषि प्राप्तोऽसि दिष्ट्या अहो मम सुखं जातम् । ममाशु भुवननिर्मिती जगत्सृष्ट। कर्मठां समर्थो धियं कुरुष्व जगन्निर्माणेतिकर्तव्यताविषयं ज्ञानमनुगृहाणेत्यर्थः । इति दुहिणेन ब्रह्मणा वर्णितः संस्तुतः स्वगुणानाम् ऐश्वर्या- दीनां बंहिमा बाहुल्यं यस्य स त्वं त्वद्गुणानेव वर्णयन्तं पाहि हिणवात्मानं पुर: प्रदर्श्य कृतार्थीकुर्वित्यर्थः ॥ ७ ॥ अथ स्तुवतोऽस्य भगवदनुग्रहप्रकार माह--- लभस्व भुवनत्रयीरचनदक्षतामक्षतां गृहाण मदनुग्रहं कुरु तपश्च भूयो विधे ! । भवत्वखिलसाधनी मयि च भक्तिरत्युत्कटे- सुदीर्य गिरमादधा मुदितचेतसं वेधसम् ॥ ८ ॥ लभस्वेति | अयि विधे! त्वम् अक्षताम् अनपायिनीं भुवनत्रयीरचनदक्षतां त्रैलोक्यनिर्माणसामर्थ्यं लभस्व प्राप्नुहि । मदनुग्रहं गृहाण, तब जगन्निर्माणविधौ यद्यदनुगृह्णामि तत्तत् परित्यर्थ: । भूयस्तपः कुरु । किञ्च तव मय्यखि- लसाधनी यद्यदिच्छसि, तस्य तस्यानायासेन निष्पादयित्री अत्युत्कटा प्रष्टप्रे- मलक्षणा भक्तिश्च भवत्विति गिरमुदीर्योक्ता बेधसं ब्रह्माणं मुदितचेतसं सन्तुष्टमा- नसम् आधाः कृतवानसि ॥ ८ ॥ १. 'चि' मूलकोशपाठ:.<noinclude></noinclude> 3n4ecyrimw2d5k65561jgbuq0s72aar 104 127945 346006 2022-08-20T22:14:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ जगत्सृष्टिप्रकारवर्णनम् । एवमनुगृह्य भगवति तिरोहिते वेधसः प्रवृत्तिमाह ---- शतं कृततपास्ततः स खलु दिव्यसंवत्सरा- नवाप्य च तपोवलं मतिबलं च पूर्वाधिकम् । उदीक्ष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>जगत्सृष्टिप्रकारवर्णनम् । एवमनुगृह्य भगवति तिरोहिते वेधसः प्रवृत्तिमाह ---- शतं कृततपास्ततः स खलु दिव्यसंवत्सरा- नवाप्य च तपोवलं मतिबलं च पूर्वाधिकम् । उदीक्ष्य किल कम्पितं पयसिपकजं वायुना भवर्द्धलविजृम्भितः पवनपाथसी पीतवान् ।। ९ ।। देशकम् - ९] शतमिति । सः ब्रह्मा खळु शतं दिव्यसंवत्सरान् कृतं चोर्ण तपो येन स कृततपाः ततः पूर्वाधिकं तपोबलं मतिबलं विज्ञानबलं चावाप्य स पुनः पयस्ये- कार्णवे वायुना तात्कालिकेनात्युत्कटेन वातेन कम्पितं स्वाधिष्ठानं पङ्कजमुद्वीक्ष्य भवलेन भवानेव बलं भवटूलं तेन, 'सबै बलं बलिनां चापरेषाम् ' ( श्री. भा. स्क. ७. अ. ८. श्लो. ८.) इति प्रह्लादवचनात् । विजृम्भितो वर्धेितः यवनपाथसी वायुं जलं च पीतवान् न्यपिबत् किल ॥ ९ ॥ तवैव कृपया पुनः सरसिजेन तेनैव स प्रकल्प्य भुवनत्रयीं प्रववृते प्रजानिर्मितौ । तथाविधकृपारो गुरुमरुत्पुराधीश्वर ! त्वमाशु परिपाहि मां गुरुदयोक्षितैरीक्षितैः ।। १० ।। तवेति । स पुनस्तव कृपयैव तेनैव अतिबिपुलेन सरसिजेन भुवनत्रयीं भूर्भुवः स्वरिति त्रीन् लोकान् । प्रकल्प्येति । अत्रातलवितलसुतलतलातलमहातल- रसातलपातालानां सप्तानां भूर्लोकेऽन्तर्भावाद् महर्जनस्तपः सत्यमित्येतेषां स्वर्लोके चान्तर्भावात् त्रिलोकपक्षः कथ्यते । ततश्च तत् कमलं द्विसप्तधा विभज्य चतुर्द- श लोकानकरूपयदित्यर्थः । अनन्तरं च प्रजानां शुभाशुभादृष्टतारतम्येन तत्तल्लोक- योग्यानां जीवानां निर्मितौ शरीरविरचनायां प्रववृते प्रवृत्तवान् | हे गुरुमरुत्पुरा- धीश्वर ! तथाविधः सर्वजनविषयः कृपाभर: करुणातिशयो यस्य स त्वं गुरुदयो- क्षितैः गुर्व्या घनीभूतया दयया उक्षितैः आर्द्रीकृतैः ईक्षितैः कटाक्षैः आशु द्रुततरं मां पाहीति ॥ १० ॥ Q इति जगत्सृष्टिप्रकारवर्णनं नवमं दशकम् | १. 'प' घ. पाठः<noinclude></noinclude> a2kjiddq90jdf5a6jascunl2q20vygg 104 127946 346007 2022-08-20T22:14:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये अथ सृष्टिभेदानाह वैकुण्ठेति दशभिः- वैकुण्ठ ! वर्धेितवलोऽथ भवत्प्रसादा- दम्भोजयोनिरसृजत् किल जीवदेहान् | स्थास्नूनि भूरुहमयानि तथा तिरक्षां जातीर्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये अथ सृष्टिभेदानाह वैकुण्ठेति दशभिः- वैकुण्ठ ! वर्धेितवलोऽथ भवत्प्रसादा- दम्भोजयोनिरसृजत् किल जीवदेहान् | स्थास्नूनि भूरुहमयानि तथा तिरक्षां जातीर्मनुष्य निवहानाप देवभेदान् ॥ १ ॥ वैकुण्ठेति । हे' 'वैकुण्ठ | विष्णो ! भवत्प्रसादाद् वर्धितबलो विद्याकर्मभ्यां प्राप्तैश्वर्यः सन्नम्भोजयोनिः अथ अनन्तरं जीवानां देहानसृजत् किल । तत्र देहाः स्थावरजङ्गमभेदाद् द्विविधाः । तदाह – स्थास्नूनीति | भूरुहमयाणि वृक्षप्रायाणि - ओषघिलतावीरुद्रपाणि स्थावराणीत्यर्थः । तिरां गवावीनां जाती:, तत्र गया- दयो द्विशफाः, अश्वादय एकशफा, श्वादयः पञ्चनखा: काककादयश्च, एतान् | देवान् मनुष्यांश्चासृजदित्यर्थः ॥ १ ॥ अथ त्रष्टुरबुद्धिकृतं तामससर्गमाह - मिथ्याग्रहास्मिमतिरागविकोपभीति- रज्ञानवृत्तिमिति पञ्चविधां स सृष्ट्रा उद्दामतामसपदार्थविधानदून- स्तेने त्वदीयचरणस्मरणं विशुद्धयै ॥ २ ॥ मिथ्येति । आत्मनोऽन्यत्वेन प्रपञ्चम्यास्तित्वप्रतीतिर्मिंथ्याग्रहः, शरीरादा- बहसमाभिमानोऽस्मिमतिः, उपभोग्यबुद्ध्या धनादिष्विच्छा रागः, धनायपहर्तरि क्रोधो विकोपः, उपभोग्यपदार्थानां व्ययनाशात्प्रेक्षया जनितं भयं भीतिः इत्येवं पञ्चविधां पञ्चप्रकाराम् अज्ञानवृत्तिम् आत्माज्ञानकार्यं मिथ्याग्रहादिपञ्चाज्ञानकार्याणि सृनेत्यर्थः । अनन्तरम् उद्दान्नां प्रभूतानां तामसपदार्थानां केवलतमोगुणकार्याणां पदार्थानां विधानेन सृथा दूनः क्षीणमानसः सन् स विशुद्ध्यै अज्ञाननिवृत्तये त्वदीय- चरणस्मरणं तेने कृतवान् ॥ २ ॥ तावत् ससर्ज मनसा सनकं सनन्दं [स्कम्ध:- ३ - भूयः सनातनमुनिं च सनत्कुमारम् । १. 'णां तामसप' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> h9vyzsggdyr7onpu0oijckpxpthkjw2 104 127947 346008 2022-08-20T22:14:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ सृष्टिभेदवर्णनम् । ते सृष्टिकर्माण तु तेन नियुज्यमाना- स्त्वत्पादभक्तिरसिका जगृहुर्न वाणीम् || ३ || दशकम् - १०] - तावादति | यावदसौ त्वदीयचरणस्मरणेन शुद्धमना जातः,... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>सृष्टिभेदवर्णनम् । ते सृष्टिकर्माण तु तेन नियुज्यमाना- स्त्वत्पादभक्तिरसिका जगृहुर्न वाणीम् || ३ || दशकम् - १०] - तावादति | यावदसौ त्वदीयचरणस्मरणेन शुद्धमना जातः, तावत् तस्मिन् काले सनकसनन्दसनातनसनत्कुमारान् मनसा ससर्ज | ते तु सनकादयः तेन ब्र- झणा सृष्टिकर्मणि नियुज्यमानाः प्रेस्तिाः तस्य वाणी नियोगरूपं वाक्यं न जगृहुः नाङ्गीकृतवन्तः । तत्र हेतुः -- स्वत्पादभक्तिरसिका इति । त्वत्पादाम्बुजयोः या प्रेमलक्षणा भक्तिः, तस्यां रसिका इच्छावन्तैः शरीरा दिबन्धप्रदं सर्गकर्म नैच्छनि त्यर्थः ॥ ३ ॥ तावत् प्रकोपमुदितं प्रतिरुन्धतोऽस्य भ्रूमध्यतोऽजनि मृडो भवदेकदेशः । नामानि मे कुरु पदानि च हा विरिश्चे- त्यादौ रुराद किल तेन स रुद्रनामा ॥ ४ ॥ ६५ तावदिति । यदैवं पुत्रैः स्वानुशासनं प्रत्याख्यातं, तदेत्यर्थः । उदितम् उ- त्पन्नं प्रकोपं प्रकृष्टं कोपं प्रतिरुन्धतो धिया नियच्छतोऽप्यस्य ब्रह्मणः भूमध्यतो भ्रुवोर्मध्याद् मृडोऽजान तं कोपमेव शरीरत्वेन परिगृह्य श्रीशङ्करस्तत्रावतीर्ण इत्यर्थः । स च भवदेकदेश: विष्णोरेवांश:, “परः पुरुष एक इहास्य धत्ते स्थित्यादये हरिवरिञ्चहरेत संज्ञा: ।” ( श्री. भा. स्क. १. अ. २. श्लो. इति वचनात् । स चादौ जातमात्र एव हा विरिञ्च ! मे नामानि पदानि स्थानानि च कुर्विति रुरोद किल, तेन रोदनेन स रुद् इति नाम प्राप्तवान् ॥ ४ ॥ एकादशाह्वयतया च विभिन्नरूपं रुद्रं विधाय दयिता वनिताच दवा | तावन्त्यदत्त च पदानि भवत्मणुन्न: पाह प्रजाविरचनाय च सादरं तम् ॥ ५ ॥ १. 'स्तः सन्तः श' के. पाठः, २. 'दना' क. पाठः,<noinclude></noinclude> 328fkofyxkgcvkriq7u4rtw3072cux7 104 127948 346009 2022-08-20T22:14:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये एकादशाहयतयेति । "मनुमन्युर्महादेवो महाञ्छिव ऋतध्वजः । उरुरेता भवः कालो बामदेवो घृतव्रतः ॥" 3. ( श्री भा. एक. ३. अ. १२. लो. १२) इत्येकादशनामभेदात् अकारात् स्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये एकादशाहयतयेति । "मनुमन्युर्महादेवो महाञ्छिव ऋतध्वजः । उरुरेता भवः कालो बामदेवो घृतव्रतः ॥" 3. ( श्री भा. एक. ३. अ. १२. लो. १२) इत्येकादशनामभेदात् अकारात् स्थानभेदाच्च विभिन्न भेदबुद्धिगोचरं रुद्रं विधाय तेभ्यो दयिता वनिताश्चेति “धीरृत्तिरशनोमा च नियुत्सपिरिडाम्बिका । इरावती सुधा दीक्षा" ( श्री. भा. स्क. ३. अ. १२. श्लो. १३) इत्युक्ताः स्त्रियश्च दत्त्वा तारित एकादशैव पदानि स्थानानि च अदत्त । तानि च "हृदिन्द्रियाण्यसुर्व्याम य, उरमिर्जलं मही । सूर्यश्चन्द्रस्तपश्चैव” श्री. भा. स्क. ३. अ. १२. श्लो. ११) इत्युक्तानि स्थानानि च अदत्त दत्तवान् । भवत्प्रणुन्नः हृदि स्नेश्वरेण प्रेरितः विधिः तं रुद्रं नामादिभेदादनेकत्वप्रतिभानेऽपि परमार्थत एकरूपं प्रजाविरचनाय भार्यासु पुत्रानुत्पादयितुं सादरं संमानसहितं प्राह न्ययुङ्ग ॥ ५ ॥ रुद्राभिसृष्टभयदाकृतिरुद्रसङ्घ- संपूर्यमाणभुवनत्रयमीतताः । मा मा प्रजा: सृज तपश्चर मङ्गलाये- त्याचष्टतं कमलभूर्भवदीरितात्मा ॥ ६ ॥ [स्कन्धः - ३ रुद्रेति । रुद्राभिसृष्ट: रुद्रेण स्वासु स्त्रीषूत्पादितः, भयदा वृषभारूढा भस्मा- *गगा घृतखड्वाङ्गपरशुहरिणकपालचर्मवसना फणिपतिभूषणा वहिनयना आक्क - तिर्यस्य तादृशेन रुद्रसङ्घन संपूर्यमाणं यद् भुवनत्रयं तस्माद् भीतचेताः तत्क्षणं र तेन भवतेरितः प्रेरित आत्मा मनो यस्य स कमलभूः ब्रह्मा तं रुद्रमाचष्ट आ.. ख्यातवान् । मा मेहंशीः प्रजाः सृज किन्तु मङ्गलाय सर्वलोकसुखाय तपश्चरेति ॥३॥ तस्याथ सर्गरसिकस्य भरीचिरत्रि- स्तत्राङ्गिराः क्रतुमुनिः पुलह पुलस्त्यः | अनादजायत भृगुव वसिष्ठदक्षौ श्रीनारदश्च भगवान् भवदङ्घ्रिदासः ॥ ७ ॥ 'व' घ. पाठः,<noinclude></noinclude> 4jt7s28zz2pdkk33e5p8yxhtspq6xf1 104 127949 346010 2022-08-20T22:15:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - सृष्टिभेदवर्णनम् । तस्येति । अथ तपश्चरणाय स्वपितरमनुज्ञाप्य रुद्रस्य तपोवनप्रवेशानन्तरं सगैरसिकस्य कथं स्रक्ष्यामीत्येवं चिन्तयतस्तस्यामाद् मरीच... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - सृष्टिभेदवर्णनम् । तस्येति । अथ तपश्चरणाय स्वपितरमनुज्ञाप्य रुद्रस्य तपोवनप्रवेशानन्तरं सगैरसिकस्य कथं स्रक्ष्यामीत्येवं चिन्तयतस्तस्यामाद् मरीच्यादयो बुश पुत्रा अ- जांयन्त । तत्र मरीचिर्ब्रह्मणो मनसोऽजायत, अत्रिनेत्रादू, अङ्गिरा मुखतः, ऋतु- मुनिः करात्, पुलहो नामेः, पुलस्त्यः कर्णतः, भृगु त्वच, वसिष्ठः प्राणादू, द क्षोऽङ्गुष्ठाद्, उत्सङ्गान्नारदश्चाजायत । भवदङ्क्षिदासः भवतः श्रीपादाब्जयोर्दा - सोऽहमित्यभिमन्यमान इत्यर्थः ॥ ७ ॥ . धर्मादिकानभिसृजन्नथ कर्दमं च वाणीं विधाय विधिरजसकुलोऽभूत् । त्वद्रोधितैः सनकदक्ष मुखैस्तनूजै- रुद्रोधितश्च विरराम तमो विमुञ्चन् ॥ ८ ॥ धर्मादिकानिति । विधेर्दक्षिणात् स्तनाद् धर्मः श्रीनारायणश्च जातः, अधर्मो मृत्युश्च पृष्ठतः, हृदयात् कामः, भ्रुवोः क्रोधः, अधराल्लोभ इत्याद्यन्वेषणीयम् । अथ कर्दमं चाभिसृजन् छायायाः कर्दमो जात इत्यर्थः । अथ विधिर्वाणी सरस्वतीं विधाय अङ्गजसकुलः कामपरवशोऽभूत् । ततः सर्वजन बुद्धिसाक्षिणा त्वया बोधितैः सनकादिभिर्दक्षादिमिचे तनूजैः पुत्रैरुद्बोधितः प्रतिबोधितः तमोऽज्ञानं विमुञ्चन् विरराम निवृसोऽभूत् ॥ ८ ॥ वेदान् पुराणनिवहानपि सर्वविद्याः कुर्वन् निजाननगणाच्चतुराननोऽसौ । पुत्रेषु तेषु विनिधाय स सर्गवृद्धि- मप्राप्नुवंस्तव पदाम्बुजमाश्रितोऽभूत् ॥ ९ ॥ वेदानिति । असौ चतुराननो ब्रह्मा निजाननगणात् चतुर्मुखेभ्यः वेदान् ऋगादींश्चतुरः पुराणनिवहान् सरूपान् सर्वविद्याः शिक्षायङ्गानि षड् मीमां- साधुपानानि चत्वारि, आयुर्वेदाधुपवेदाश्चत्वार इति चतुर्दश विद्याः । तत्र सर्ववि १. 'श्व पु' ख. पाठः<noinclude></noinclude> 8ihhv084p8u53vwpegdqgemwlcadid6 104 127950 346011 2022-08-20T22:15:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्ध:- ३] द्या इति पुराणस्यापि ग्रहणे पुराणनिवहानिति तस्य पृथगुपादानं प्राधान्यख्याप- नार्थम् । तदुक्तं-- “यश्चतुर्वेदविद् विप्रः पुराणं वेत्ति न... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्ध:- ३] द्या इति पुराणस्यापि ग्रहणे पुराणनिवहानिति तस्य पृथगुपादानं प्राधान्यख्याप- नार्थम् । तदुक्तं-- “यश्चतुर्वेदविद् विप्रः पुराणं वेत्ति नार्थतः । तं दृष्ट्वा भयमामोति वेदो मां प्रतरिष्यति ॥" इति । किञ्चास्य पञ्चमवेदत्वात् सर्वमुखेभ्य: सृष्टत्वाच प्राधान्यम् । ता वि द्यास्तेषु मरीच्यादिषुं पुत्रेषु विनिधाय सङ्क्रमय्य स ब्रह्मा सर्गवृद्धिम् अप्राप्नुवन् त्रिलोक्यां प्रजाविस्तारार्थं नित्यव्याप्तोऽपि तदलाभात् तत्र दैवविरोधमाशङ्कय त- निवृत्तये तब पदाम्बुजमाश्रितोऽभूत् चिन्तयामासेत्यर्थः ॥ ९ ॥ जाननुपायमथ देहमजो विभज्य स्त्री पुंसभावमभजन्मनुतद्वधूभ्याम् । ताभ्यां च मानुषकुलानि विवर्धर्यस्त्वं गोविन्द ! मारुतपुराधिप ! रुन्धि रोगान् ॥ १० ॥ जानन्निति । भवत्पदाम्बुजध्यानानुभावेन सर्गवृद्धायुपायज्ञोऽजः ब्रह्मा स्वदेहं विभज्य द्विधा कृत्वा मनुः स्वायंभुवः तद्धूः शतरूपा ताभ्यां स्त्रीपुंसभा- वमभजत् स्वशरीरार्धेन शतरूपाम् अन्यार्धेन मनुं च ससर्जेत्यर्थः । ताभ्यां मनुश- तरूपाभ्यां ब्रह्मण आदेशेन मैथुनधर्मेण प्रजास प्रवृत्ताभ्यां भुवि मनुष्यकुलानि विवर्धयन् हे गोविन्द ! मारुतपुराधिप ! त्वं मम रोगान् रुन्धि वारयेत्यर्थः ॥ १० ॥ इति सृष्टिभेदवर्णनं दशमं दशकम् । क्रमेण सर्गे परिवर्धमाने कदापि दिव्याः सनकादयस्ते । भवद्विलोकाय विकुण्ठलोकं प्रपेदिरे मारुतमन्दिरेश ! ।। १ ।। क्रमेणेति | दिव्या अप्राकृताः सात्विका इत्यर्थः । प्रपेदिरे प्रापुः ॥ १ ॥ १. 'णे त' ख. पाठः, २. 'घुवि' ख. पाठः<noinclude></noinclude> fax7abzur6aop4achoz8t72biw0paum 104 127951 346012 2022-08-20T22:15:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ११] - सनकादीनां बैकुण्ठप्रवेशवर्णनम् | विकुण्ठानलयं वर्णयति--- मनोज्ञनैःश्रेयसकाननाद्यैरनेकवापामणिमन्दिरैश्च । अनोपमं तं भवतो निकेतं मुनीश्वराः मापुर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ११] - सनकादीनां बैकुण्ठप्रवेशवर्णनम् | विकुण्ठानलयं वर्णयति--- मनोज्ञनैःश्रेयसकाननाद्यैरनेकवापामणिमन्दिरैश्च । अनोपमं तं भवतो निकेतं मुनीश्वराः मापुरतीतकक्ष्याः ॥ २ ॥ मनोज्ञेति | मनोज्ञैः सर्वर्तुशोभादिभिरतिमनोहरैः नैः श्रेयसकाननाद्यैः निःश्रेयसं कैवल्यमेव मूर्तिमत्वेन स्थितमिति नैःश्रेयसं नाम काननमुद्यानं तदाद्यैः अनेकैः बाप्यो दीर्घिकाः मणिमन्दिराणि रत्नमयानि भवनावि तैः अनो- पमम् अनुपमं तं सर्वलोकाभिवन्द्यं भवतो निकेतं विकुण्ठनिलयं मुनीश्वराः सन- कादयः अतीतकक्ष्याः परिखाप्राकारादिविभक्ताः षट् कक्ष्या अतीत्य भवननिक- टस्थां सप्तमी कक्ष्यां प्रापुरित्यर्थः ॥ २ ॥ A 1, भवद्दिदृक्षून् भवनं विविक्षून् द्वाःस्थौ जयस्तान् विजयोऽप्यरुन्धाम् । तेषां च चित्ते पदमाप कोपः सर्वे भवत्प्रेरणयैव भूमन् ! ॥ ३ ॥ भवदिति । भवद्दिदृक्षून् समाधिगम्यं भवन्तं नयनगोचरीकर्तुकामान् तदर्थ भवनं भवन्मणिमन्दिरं विविक्षून प्रवेष्टुमारब्धान् तान् सनकादीन् जयो विजयश्च द्वाःस्थौ भवत्सारूप्यं प्राप्तौ द्वारपालौ अरुन्धां वेत्रेण प्रत्यषेधतां, तत- स्तेषां चित्ते कोषः पदमवकाशमाप च । सर्वे सनकादीनां वैकुण्ठप्राप्तिः, जयवि- जययोस्तत्प्रतिकूळाचरणं, मुनीनां कोपश्चैतत् सर्वे हे भूमन् | भवतो वराहनरसिं- इश्रीरामकृष्णाद्यवतारैः क्रीडिष्यतो भवत ईश्वरस्य प्रेरणयैवेत्यर्थः ॥ ३ ॥ एवं भगवदर्शनभङ्गे सति सञ्जातेषत्कोपा मुनयो द्वाःस्थौ शतवन्त इत्याह वैकुण्ठलोकानुचितप्रचेष्टौ कष्टौ युवां दैत्यगतिं भजेतम् । इति प्रसप्तौ भवदायौ तौ हरिस्मृतिर्नोऽस्त्विति नेमतुस्तान् ॥ ४॥ बैकुण्ठलोकेति । रजस्तमः क्षोभरहिते वैकुण्ठलोके अनुचिता इतः प्राक कस्याप्यनुत्पन्ना प्रारब्धा सदतिक्रमरूपी चेष्टा व्यापारो ययोस्तौ कष्टौं अतिक्रूरो युवां दैत्यगतिम् आसुरी योनिं भजेतं प्राप्नुतम् इति मुनिभिः प्रशप्तौ तौ भवदा- यौ भवतिककरौ जयविजयौ नः अस्माकं हरिस्मृतिरस्तु युष्मदतिक्रमेण यां यां योनिं व्रजामस्तत्र तत्रापि भगवत्स्मृतिरस्त्विति नेमतुः भुवि पतित्वा तेषां पादान् सयैवं प्रार्थयन्तौ नमश्चतुरित्यर्थः ॥ ४ ॥ ‘पा प्रचे' ख. पाठः. abpm<noinclude></noinclude> s3wcz7h0cct8kjqmte9wrv6rrsjv2dr 104 127952 346013 2022-08-20T22:15:22Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये तदेतदाज्ञाय भवानवासः सहैव लक्ष्म्या बहिरम्वुजाक्ष ! | खगेश्वरांसार्पितचारुबाहुरानन्दर्यस्तानभिराममूर्त्या ॥ ५ ॥ तदेतदिति । तस्मिन्नवसरे अम्बुजा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये तदेतदाज्ञाय भवानवासः सहैव लक्ष्म्या बहिरम्वुजाक्ष ! | खगेश्वरांसार्पितचारुबाहुरानन्दर्यस्तानभिराममूर्त्या ॥ ५ ॥ तदेतदिति । तस्मिन्नवसरे अम्बुजाक्ष ! भवान् एतत् स्वीयानां सदति- क्रमादिकमाज्ञाय विबुध्य लक्ष्म्या सहैव बहिः मणिभवनस्थ बाह्याकणे अवाप्तः निष्क्रान्तः खगेश्वरस्य श्रीगरुडस्यांसे समर्पितो विन्यस्तः चारुबाहुः आजानुलम्बी पीवरो भुजो यस्य किश्चिद् वामपार्श्वलम्बितमूर्तितया श्रीगरुडस्य वामांसदेशदत्त- कराम्बुज इत्यर्थ: । अभिरामया अतिमनोहरया मूर्त्या तान् मुनीन्द्रान् आनन्दयन् ब्रह्मानन्दपरितृप्तानामपि शरीरमनः क्षोभं जनयन्त्रित्यर्थः ॥ ९ ॥ प्रसाद्य गीर्भि: स्तुवतो मुनीन्द्राननन्यनाथावथ पार्षदौ तौ । संरम्भयोगेन भवैस्विभिमभुपेतमित्यात्तकृपं न्यगादीः ॥ ६ ॥ i प्रसाद्येति । ततश्च त्वं स्तुवतः त्वदर्शनानन्तरं मूर्ध्ना प्रणम्य स्तुवतो मुनीन्द्वान् माध्वीभिर्गीर्भिः प्रसाद्य अथ अनन्तरम् अनन्यनाथौ आत्मैकशरणौ तो सङ्कटस्थौ स्वपार्षदौ जयविजयों आतकृपम् आत्ता अङ्गीकृता कृपा यस्मिन्त्रि- ति क्रियाविशेषणम् । इत्येवं न्यगाढ़ीः उक्तवान् । कथमित्याह - त्रिमिर्हिरण्य- कशिपुरावणशिशुपाला विरूपैर्भवैर्जन्मभिः तत्र तत्र संरम्भयोगेन संरम्भकर्तृकेण माये समाधिनैरन्तर्येण युवां मामुपेतं मत्समीपमागच्छतमिति न्यगादीरित्यर्थः ॥ १ ॥ त्वदीयभृत्यौ किल काश्यपात् तौ सुरारिवीराबुदितौ दितौ द्वौ । सन्ध्यासमुत्पादनकष्टचेष्टौ यमौ च लोकस्य यमाविवान्यौ ॥ ७ ॥ त्वदीयेति । तौ त्वदीयभृत्यों भवत्पार्षदौ काश्यपान्मुनेदितौ तद्भार्यायां द्रौ सुरारिवोरी हिरण्यकशिपुहिरण्याक्षनामधेयायसुरश्रेष्ठौ उदितौ उत्पन्नौ किल । सन्ध्यासमुत्पादनकष्टचेष्टाविति दितिः किल सपत्नीनां पुत्रसमृद्ध्या सन्तप्तहृदया सती काश्यपं स्वभर्तारं सन्ध्यायामग्निमिवान्यगार आसीनं कामातुरा मयि पुत्र- मुत्पादयेति प्रार्थितवती । तेन च सन्ध्येयं क्षणं प्रतिपालयेत्युक्तापि मन्मथोन्म- * 'स्वानाम्' इति तु सर्वत्र पठ्यते ।<noinclude></noinclude> 97ug47iw9rmyy1odkrz7a7io528dcuk 104 127953 346014 2022-08-20T22:15:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ११] हिरण्यकशिपुहिरण्याक्षोत्पत्तिवर्णनम् । थितचित्ता बलाढषेर्वासो जग्राह | स च तथा सहोपविवेशेति । अतः सन्ध्यायां समुत्पादनेन कष्टचेष्टौ क्रूरकर्माण... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ११] हिरण्यकशिपुहिरण्याक्षोत्पत्तिवर्णनम् । थितचित्ता बलाढषेर्वासो जग्राह | स च तथा सहोपविवेशेति । अतः सन्ध्यायां समुत्पादनेन कष्टचेष्टौ क्रूरकर्माणौ यमौ युगपदेकगर्भटतौ यमौ लोकस्य जनस्या- न्यौ यमौ क्रूरकर्मणा वैवस्वताद् यमादन्यावन्तकौ (इव) बभूवतुरित्यर्थः ॥ ७ ॥ हिरण्यपूर्वः कशिपुः किलैकः परो हिरण्याक्ष इति प्रतीतः । उभौ भवन्नाथमशेषलोकं रुक्षा न्यरुन्धां निजवासनान्धौ ॥ ८ ॥ हिरण्यपूर्व इति । तयोरेको ज्येष्ठो हिरण्यपूर्वः कशिपुः हिरण्यकशिपुरिति प्रतीतः प्रसिद्धः । परोऽनुजो हिरण्याक्ष इति प्रसिद्धः । तावुभौ भवान् नाथो रक्षिता यस्य स भवन्नाथः, तमशेषलोकं सर्वलोकवासिनो जनान् रुषा न्यरुन्धां पीडयामासतुः । निजवासनया आसुरेश स्वभावेन अन्धौ बिभ्रंशितपरमार्थज्ञाना- वित्यर्थः ॥ ८ ॥ तयोहिरण्याक्षमहासुरेन्द्रो रणाय बावनवाप्तवैरी । भवमियां क्ष्मां सलिले निमज्ज्य चचार गर्वाद् विनदन् गदावान् ॥९॥ तयोरिति । तयोर्मध्ये हिरण्याक्षमहासुरेन्द्रः त्रिलोक्यां रणाय धावनन- वासवैरी देवानपि प्रतियोगितयालभमानः भवत्प्रियां क्ष्मां भूमिं सलिले प्रलयार्णवे निमज्ज्य भूमि कर्णाभरणीकृत्य जले निमनः सन् गदावान् असन्यस्तमहागदः गर्वाद् विनदंश्वचार ॥ ९ ॥ ततो जलेशात् सदृशं भवन्तं निशम्य बभ्राम गवेषयंस्त्वाम् | भक्तकदृश्यः स कृपानिधे ! त्वं निरुन्धि रोगान मरुदालयेश ! ॥ १० ॥ तत इति । ततो जानुघ्नजले वारिनिधौ क्रीडिष्यन् विभावरी वरुणपुरीं गत्वा तं संयुगायाह्वयत् । ततो जलेशाद् वरुणमुखाद् भवन्तं सदृशं निशम्य रण- मार्गेषु भवतः सदृशः पुराणपुरुषः श्रीनारायण एक एवेतित्व गवेषयन् मृगयन् बभ्राम। स त्वं भक्तैकदृश्य इति । केवलं भक्तैरेव प्रह्लादनारदादिभिः दृश्यः द्रष्टुं शक्यः । ननु भक्तैकदृश्यश्चेद् भगवान्, उपरि “भवन्तं संप्रापद् " ( द. १३. लो. २) इत्युक्तिरनुपपन्नेति चेद्, मैवं, हिरण्याक्षो हि रौद्ररसोपायेन भगवति मनोनिवेशनाद् भक्तः । 'तस्मात् केनाप्युपायेन मनः कृष्णे निवेशयेद्' (श्री. भा. स्क. ७. अ. १. लो. ३४) इति वचनात् । अतोऽस्य भगवदर्शन सम्भवति ।<noinclude></noinclude> ggkgzzvwdp9g9tdh25r3w082v4fgpqu 104 127954 346015 2022-08-20T22:15:33Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये विशेषतो मरणदशायामित्यपि सूचितम् ॥ १० ॥ इति सनकादिवैकुण्ठप्रवेश-जयविजयशाप - हिरण्यकशिपुहिरण्याक्षोत्पत्तिवर्णनम् एकादशं दशकम् | अथ वराहावतारहिरण... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये विशेषतो मरणदशायामित्यपि सूचितम् ॥ १० ॥ इति सनकादिवैकुण्ठप्रवेश-जयविजयशाप - हिरण्यकशिपुहिरण्याक्षोत्पत्तिवर्णनम् एकादशं दशकम् | अथ वराहावतारहिरण्याक्षवधाद्यवतारयितुं मनोः प्रवृत्तिमाह -- स्वायम्भुवो मनुरथो जनसर्गशीलो दृष्ट्वा महीमसमये सलिले निमनाम् | स्रष्टारमाप शरणं भवदङ्घ्रिसेवा- तुष्टाशयं मुनिजनैः सह सत्यलोके ॥ १ ॥ स्वायम्भुव इति । अथो प्रजासर्गे ब्रह्मणो निदेशानन्तरं जनसर्गः प्रजो- त्पादनं शीलं यस्य स जनसर्गशील: असमये अनासन्नेऽपि प्रलयकाले स्रष्टारं स्वजनकं ब्रह्माणं भवदङ्घ्रिसेवया त्वत्पादाम्बुजोपासनया तुष्टाशयं सन्तुष्टमनसं मुनिजनैः सह सत्यलोके स्थितम् । मुनिजनैः सह शरणमापेति वा ॥ १ ॥ कष्टं प्रजाः सृजति मय्यवनी निमग्रा स्थानं सरोजभव! कल्पय तत् प्रजानाम् । इत्येवमेष कथितो मनुना स्वयम्भू- रम्भोरुहाक्ष! तव पादयुगं व्यचिन्तीत् ॥ २ ॥ कष्टमिति । हे सरोजभव ! मयि प्रजाः सृजति सति अवनिः मलयाम्भसि निमनाभूत् कष्टम् अनाश्रयत्वान्नाहं भवन्निदेशं कर्तुं समर्थः । तत् तस्मात् प्रजानां मम च स्थानं कल्पय इत्येवं मनुना कथितो विज्ञापितः एष स्वयम्भूः हे अम्भो- रुहाक्ष ! तव पादयुगं व्यचिन्तीत् चिन्तयामास |॥ २ ॥ चिन्तयंस्तत्क्षणमेव हृदि दर्शनं गतं भवन्तं खिन्दानमानसश्चैवमाह-~~ हा हा विभो ! जलमहं न्यपिवं पुरस्ता- दद्यापि मज्जति मही किमहं करोमि ।<noinclude></noinclude> o679cl8cybhbbr1ry0twfe2n16tz38v 104 127955 346016 2022-08-20T22:15:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ वराहावतारवर्णनम् । इत्थं त्वदङ्घ्रियुगलं शरणं यतोऽस्य नासापुटात् समभवः शिशुकोलरूपी ॥ ३ ॥ दशकम् - १२] हाहेति । हे विभो ! हाहा कष्टं जातम् । अहं पुरस्ताद् जनसर्गात... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>वराहावतारवर्णनम् । इत्थं त्वदङ्घ्रियुगलं शरणं यतोऽस्य नासापुटात् समभवः शिशुकोलरूपी ॥ ३ ॥ दशकम् - १२] हाहेति । हे विभो ! हाहा कष्टं जातम् । अहं पुरस्ताद् जनसर्गात् प्रागेव पृथिवीनिवेशनाय जलं न्यपिवं पीतवानस्मि | अद्यापि तुच्छीकृते जले मही मज्जति । अहं भवता सर्गे योजितः सन्नपि किं करोमि । अस्मिन् कर्मण्यस्माकं त्वमेव शरणम् । इत्थं त्वदङ्घ्रियुगलं शरणं यतः प्राप्नुवतः अस्य ब्रह्मणः नासा- पुटाद् नासिकोदरतः शिशुकोलरूपी वराहतोकरूपं विअत् समभवः अवतीर्णो- ऽभूरित्यर्थः ॥ ३ ॥ अङ्गुष्ठमात्रवपुरुत्पतितः पुरस्ताद् भूयोऽथ कुम्भिसदृशः समजृम्भवास्त्वम् । अभ्रे तथाविधमुदीक्ष्य भवन्तमुच्चे- विस्मेरतां विधिरगात् सह सूनुभिः स्वैः ॥ ४ ॥ अङ्गुष्टुति | स्वं पुरस्तात् पूर्वी नासापुटाद् अङ्गुष्ठमात्रवपुः अङ्गुष्ठेमा- त्रपरिमितशरीरः सन् उत्पतितः । अथ अनन्तरं भूयः पुनश्च कुम्भिसदृशो गज- मात्रः समजृम्भथाः वधिषे । तथाविधं क्षणेन वर्धिष्णुम् अम्रे मेघमार्गे उच्चैः उन्नतमुदीक्ष्य मुखान्युन्नमय्य दृष्ट्वा विधिः ब्रह्मा विस्मेरतां विस्मितत्वम् अगात् प्राप | सह् सूनुभिः स्वैरिति । सूनवो मरीच्यादयः, तेऽपि विस्मिता बभूवुरित्यर्थः । कोऽसावचिन्त्यमहिमा फिटिरुत्थितो मे घोणापुटात् किमु भवेदजितस्य माया | इत्थं विचिन्तयति धातरि शैलमात्रः सद्यो भवन् किल जगर्जिथ घोरवोरम् ॥ ५ ॥ कोऽसाविति । अचिन्त्यमहिमा अपरिच्छेद्यशरीरमहत्त्व: अप्रमेयप्रभावो या किटि: सूकरो मे घोणापुटाद् नासापुटाद् उत्थित उत्पन्नः | अजितस्य विष्णो- र्माया किमु भवेत् स एक मायया सूकरमूर्तिरवतीर्णः किमु भवेत् | धातार इ १. 'ष्ठा' ख. पाठ: २. 'नासापु' क. पाठः,<noinclude></noinclude> s2z3epbvlvvcny2svd3la0r0mre1axt 104 127956 346017 2022-08-20T22:15:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ [स्कन्ध: - ३ विचिन्तयति सति सद्यः शैलमात्र: शैलद्वयसवपुर्भवन् त्वं घोरघोरम् अतिशयेन भयङ्करं यथा, भवति तथा जगजैिथ किल ॥ ५॥ नारायणीये तं ते निनादमुपकर्ण्य जनस्तपः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>[स्कन्ध: - ३ विचिन्तयति सति सद्यः शैलमात्र: शैलद्वयसवपुर्भवन् त्वं घोरघोरम् अतिशयेन भयङ्करं यथा, भवति तथा जगजैिथ किल ॥ ५॥ नारायणीये तं ते निनादमुपकर्ण्य जनस्तपःस्था: सत्यस्थिताय सुनयो नुनुनुर्भवन्तम् । तत्स्तोत्रहर्षुलमनाः परिणध भूप्र स्तोयाशयं विपुलमूर्तिरवातरस्त्वम् ॥ ६ ॥ तमिति । ते तब तं निनादं गर्जितं जनस्तपःस्थाः जनस्तपोलोकस्था अपी- त्यर्थः । सत्यस्थिताः सत्यलोकस्था नुनुवुः तुष्टुवुः । तत्स्तोत्रेण तेन स्तोत्रेण हर्षु- लमनाः प्रसन्नचेताः सन् विपुलमूर्तिः पूर्वस्मादतिविस्तृतकायः सन् त्वं भूयः पुन- रपि तेषां प्रसादाय परिणद्य गर्जन् तोयाशयं प्रलयाब्धिमवातरः अवगाहसे स्म |॥ ऊर्ध्वरिपरित रोमा मोक्षितवाल धरवाङ्मुखधोरधोणः । तूर्णमदीर्णजलदः परिघूर्णदणा स्तोतॄन् मुनीञ्छिशिरयन्नवतेरिथ त्वम् ॥ ७ ॥ } 3 ऊर्चेति । ऊर्ध्वं प्रसरणशीलानि परिधूम्राणि कृष्णलोहितानि विधूतानि कम्पितानि रोमाणि यस्य स तथा | उत्क्षिप्तवालधि: उन्नीतपुच्छ: अवाङ्मुखा अधःकृता घोरा भयङ्करौकारा घोणा नासिका यस्य स तथा । तूर्णम् अतिलघु प्रदीर्णाः शकलकिता जलदा येन | परिधूर्णता अक्षणा कम्पितपिङ्गलितोच्छूनाक्षि- द्वयेन प्रकटितानुकम्पेन स्तोतॄन् मुनीन् शिशिरयन् आनन्दयन् त्वमवतेरिथ अव- जगाहिषे ॥ ७ ॥ अन्तर्जलं तदनु सकुलनक्रचक्रं भ्राम्यत्तिमिङ्गिलकुलं कलुपोर्मिमालम् । आवश्य भीषणरवेण रसातलस्था- नाकम्पयन वसुमतीमगवेषयस्त्वम् ॥ ८ ॥ १. 'रा घो' क. पाठः<noinclude></noinclude> mgnd8j0a7gqzmyp4svfysttz1r9xfl1 104 127957 346018 2022-08-20T22:15:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - १२] भूम्युद्धरणवर्णनम् । - अन्तर्जलमिति । तदनु जलप्रवेशानन्तरं त्वं सङ्कलनकचक्रं ग्राम्याहस- मूहं भ्राम्यत्तिमिङ्गिलकुलं भ्राम्यन्त इतस्ततः सञ्चरन्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - १२] भूम्युद्धरणवर्णनम् । - अन्तर्जलमिति । तदनु जलप्रवेशानन्तरं त्वं सङ्कलनकचक्रं ग्राम्याहस- मूहं भ्राम्यत्तिमिङ्गिलकुलं भ्राम्यन्त इतस्ततः सञ्चरन्तः तिमिझिला अनेक योजना- यामविस्तारा महामत्स्याः, तेषां कुलं समूहो यस्मिन् । क्षुब्धजलत्वात् कलुषा आविला ऊर्मिमाला: तरङ्गसमूहा यस्मिंस्तद् अन्तर्जलं जलमध्यम् आविश्य भीषणरवेण रसातलस्थान् जनान् आ समन्तात् कम्पयन् वसुमती निजप्रियां भूमिम् अगवेषयः अन्वेषणमकरोरित्यर्थः ॥ ८ ॥ दृष्टाथ दैत्यहतकेन रसावलान्ते संवेशितां झटिति कूटकिटिर्विभो ! त्वम् । आपातुकानविगणय्य मुरारिखेटान दंष्ट्राङ्कुरेण वसुधामधाः सलीलम् ॥ ९ ॥ दृष्टेति । अथ अनन्तरं दैत्यहतकेन असुराधमेन हिरण्याक्षेण रसातलान्ते संवेशितां विन्यस्तां वसुधां भूमिं हे बिभो ! कूटकिटिमयाबराहवपुस्त्वम् आपातु- कान् आगच्छतः सुरारिखेटान् असुरापशदान् अविगणय्य तृणीकृत्य दंष्ट्राङ्कुरेण दशनाग्रेण सलीलं यथा भवति तथा अधाः उद्धृतवानसि ॥ ९ ॥ अभ्युद्धरनथ धरां दशनाग्रलग्न- मुस्ताङ्कुराङ्कित इवाधिकपीवरात्मा | उद्धृतघोरसलिलाजलघेरुदञ्चन् क्रीडावराहवपुरीश्वर ! पाहि रोगात् ।। १० ।। अभ्युद्धरनिति । अथ घरामभ्युद्धरम् दशनामलममुस्ताङ्कुराङ्कित इव यथान्यो वराहः पल्वले मुस्ताक्षतिं कुर्वन् दशनामे मुस्ताङकुरेणाङ्कितो भवति, तद्वद् दर्शनीयो भवन् अधिकपीवरात्मा अतिपीनकायः उद्भूतं संक्षुब्धं घोरं मय- करं सलिलं यस्मिन्, तस्माज्जलवेरुदञ्चन्नुन्मज्जन् हे क्रीडाबराहवपुः ! क्रीडा धृत- बराहतनो ! हे ईश्वर ! त्वं रोगात् पाहि ॥ १० ॥ इति वराहावतार-भूम्युद्धरणवर्णनं हादशं दशकम् ।<noinclude></noinclude> 4ohb6gh4rltvofz3zqgmm6d5kfzl7do 104 127958 346019 2022-08-20T22:15:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणी ये अनन्तरं नारदस्य हिरण्याक्षवधसाहाय्यं दर्शयति- हिरण्याक्षं तावद् वरद ! भवदन्वेषणपरं चरन्तं सांवते पयसि निजजङ्घापरिमिते । भवद्भक्तो गत्वा कपटपदुधी... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणी ये अनन्तरं नारदस्य हिरण्याक्षवधसाहाय्यं दर्शयति- हिरण्याक्षं तावद् वरद ! भवदन्वेषणपरं चरन्तं सांवते पयसि निजजङ्घापरिमिते । भवद्भक्तो गत्वा कपटपदुधीर्नारदमुनिः शनैरूचे नन्दन दनुजमपि निन्दस्तव बलम् ॥ १॥ हिरण्याक्षमिति । तावत् तव धरोद्धरणसमकालमेव संवतः प्रलयः, तत्सम्बन्धिान पयसि कपटपटुधी: जगदनुग्रहायाङ्गीकृतकापव्या पट्टी तन्निपुणा धीर्यस्य स तथा दनुजं हिरण्याक्षं नन्दन् प्रशंसन् तब बलमपि निन्दन् शनैः सानुनयमूचे उक्तवान् ॥ १ ॥ श्रीनारदोक्तिमेव दर्शयति स मायावी विष्णुर्हरति भवदीयां वसुमती प्रभो ! कष्टं कई किमिदमिति तेनाभिगदितः । नदन कासौ कासाविति स मुनिना दर्शितपथो भवन्तं संप्रापद् धरणिधरमुयन्तमुदकात् ॥ २ ॥ AURA [स्कन्धः - ३ स इति । स विष्णु: मायावी भवद्भिया वराहण्याजेनात्मानमाच्छाद्य भवदीयां भवता ब्रह्मणोऽपहृत्य रसातले निवेशितां, बसुमतीमिति । अनेनोपेक्षानौचित्यं द्योतयति । प्रभो ! तन्निवारणसमर्थ ! कष्टं कष्टं किमिदम् अहो मन्दा अपि प्रभूत् धिपुर्वन्ति, प्रभवश्चोपेक्षापराः कोऽयं क्रम इति तेनाभिगदितः प्रोत्साहितः स नदन् सिंहनाद कुर्वन् कासौ कासाविति सामिनिवेशं पृष्टेन मुनिना इत इत इति दर्शितः पन्था यस्य सः धरणिधरम् उदकादुद्यन्तं भवन्तं संप्रापत् संप्राप्तवान् ॥ २॥ दर्शनसमनन्तरमेव स भगवन्तमविक्षिप्तवानियाहू- अहो आरण्योऽयं मृग इति हसन्तं बहुतरै - दुरुविंध्यन्तं दितिसुतमवज्ञाय भगवन् ! | महीं दृष्ट्वा दंष्ट्राशिरसि चकितां स्वेन महसा पयोधावाधाय समुदा मृविधौ || ३ || www.<noinclude></noinclude> bwed4787yhpfhjrppxi1pmes7t7wied 104 127959 346020 2022-08-20T22:16:01Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - १३] हिरण्याक्षयुद्धवर्णनम् । अहो इति । अहो कष्टमेतदनेन मुनिना मम प्रतियोवृत्वेन प्रदर्शितोऽय- भारण्यः अरण्यनिवासी मृगः सूकर इति हसन्तम् एवमादिवचनैः प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - १३] हिरण्याक्षयुद्धवर्णनम् । अहो इति । अहो कष्टमेतदनेन मुनिना मम प्रतियोवृत्वेन प्रदर्शितोऽय- भारण्यः अरण्यनिवासी मृगः सूकर इति हसन्तम् एवमादिवचनैः परिहसन्तं पुन.. रपि. बहुतरैर्दुरुक्तैः रे सुराधम ! मायामात्रप्रभाव ! अनया गढ्या शीर्णशिरस्कं त्वां निहन्मि, इत्यादिभिर्दुर्वागिषुभिर्विध्यन्तं ताडयन्तं दितिसुतं दितेः प्रियं पुत्रं न तु काश्यपस्य हे भगवन् ! त्वमप्यवज्ञायाधिक्षिप्य दंष्ट्राशरसि चकितां दुःस्थां मही दृष्ट्वा मस्त्रियस्याने सरे सति निमज्जेयमह मिति विचिन्त्य भीतां स्वेन अनन्यसाधारणेन महसा योगैश्वर्येण पयोधौ अगाधस्य सिन्धुजलस्योपरि आघाय विन्यस्यावनिमज्जनाभावाय चराचरसन्तानाय च तस्यां स्ववीर्यमाघायेत्यर्थः । प्रसभं बलात्कारेण सृधविधौ युद्धकर्माणि उदयुङ्क्थाः सन्नाहं चकृषे ॥ ३ ॥ गदापाणी दैत्ये त्वमपि हि गृहीतोन्नतगदो नियुद्धेन क्रीडन् घटघटरवोद्घुष्टवियता । रणालोकौत्सुक्यान्मिलति सुरसङ्गे द्रुतममुं निरुन्ध्याः सन्ध्यातः प्रथममिति धात्रा जगदिषे ।। ४ ।। गदापाणाविति । दैत्ये गदापाणौ युयुत्सति सति, हि हेतौ, यस्मादेवं तस्मात् त्वमपि गृहीता स्मृतिमात्र एव कराम्बुजं प्राप्ता उन्नता महती गदा कौमोदकी येन तथाभूतः सन् नियुद्धेन द्वन्द्वयुद्धेन क्रीडन् शनैश्शनैः । कीदृशेन नियुद्धेन, घटघटर- चैरितरेतरगदाभिघातसमुत्थैरुघुष्टमुच्चैः शब्दायमानं वियद् अण्डकटाहंकुहरं यस्मि स्तद् घटघटरवोद्घष्टवियत् तेन । रणालोकौत्सुक्याद् भगवतः श्रीवराहमूर्तेः पराक्रमदर्शनकौतुकातिशयेन सुराणां सङ्घे मिलति ससम्म स्थिति सति सन्ध्यातः प्रथमं पूर्व द्रुततरं यावत् सन्ध्यां स्वकालं प्राप्यासौ न वर्धेत ताबद् द्रुततरममुं दैत्यं निरुन्ध्या निगृहाण इति धात्रा जगदिषे ब्रह्मा भवन्तं विज्ञापि- तवानित्यर्थः ॥ ४ ॥ > गदोन्मदें तस्मिंस्तव खड गदायां दितिभुवो गदाघाताद भूमौ झटिति पतितायामहह भो ! | मृदुस्मेरास्यस्त्वं दनुजकुल निर्मूलनचणं महाचक्रं स्मृत्वा करभुवि दधानो रुरुचिषे ॥ ५॥ १. 'ति अहमहमिकया स' क. पाठः.<noinclude></noinclude> mpcdx84r6k3e0pj38ovsfxp1mvoiupx 104 127960 346021 2022-08-20T22:16:09Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्ध:- ३ गोन्मर्द इति । तस्मिन् गदोन्मर्डे गदायुद्धे तव खलु गदायां तव हस्तस्थितायामेव दितिभुवो हिरण्याक्षस्य गदाघाताद् गदाप्रहारेण झटिति भूमौ पत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्ध:- ३ गोन्मर्द इति । तस्मिन् गदोन्मर्डे गदायुद्धे तव खलु गदायां तव हस्तस्थितायामेव दितिभुवो हिरण्याक्षस्य गदाघाताद् गदाप्रहारेण झटिति भूमौ पतितायाम् । अहहेति खेदे, अथवाद्भुते । मयि संरम्भयोगेनापि समाधिनैरन्तयै कुर्वतो मद्दासस्य सकृदपि समीहितं साधयामीति भगवता स्वयमेव पातिता गदा, अहो भवतो भक्तवात्सल्यमिति भावः | हे विभो ! अतएव त्वं मृदुस्मेरास्यः न गदापातात् खिन्नोऽभू:, किन्तु मृदुमन्दस्मितविकसितमुखाम्बुज: सन् दनुजकुला- नामसुरसमूहानां निर्मूलनेन सुदर्शनमिति प्रसिद्धं महाचक्रं स्मृत्वा करभुवि स्मृतमात्र एव सम्प्राप्तं दधानो रुरुचिषे शत्रोः कण्ठदेशं लक्षीकृत्योन्नमितदक्षिण- करेण सुदर्शनं गृह्णन् त्वम् । जाज्वल्यमानकालचक्रतेजसा वैष्णवेन तेजसा च सज्जातोत्कर्ष तब रूपं सकलजनचक्षुरिन्द्रियगोचरता मगमदित्यर्थः ॥ ५ ॥ ततः शूलं कालमतिमरुषि दैत्ये विसृजात त्वयिच्छिन्दत्येनत् करकलितचक्रमहरणात् । समारुष्टो मुष्ट्या स खलु वितुदंस्त्वां समतनोद् गलन्माये मायास्त्वयि किल जगन्मोहनकरीः ॥ ६ ॥ तत इति । यस्मात् तब करकमलाद् गदापातेऽप्यव्याकुलहृदयता वैष्णव- तेज:प्रकाशश्च तत इत्यर्थः । कालप्रतिमरुषि जगत्संहारकारिकालाग्निरुद्रसदृश कोपे दैत्ये कर्तरि शूलं विसृजति प्रयोक्तुमुपच्छति सत्येव त्वाय एनत् त्रिशूलं करे कलितस्य चक्रस्य सुदर्शनस्य प्रहरणात् छिन्दति द्विधाकुर्वति सति स खलु दैत्यः समारुष्टः पूर्वस्मादप्यतिकुपितो मुष्टया त्वां वितुदन् मुष्टीकृताभ्यामुभाभ्यां करा- भ्यामुरसि दृढं महरन् त्वयि जगन्मोहनकरीः त्वदितरजनसम्मोहसम्पादयित्रीः माया: समतनोत् प्रायुङ्क | गलन्माय इति एवंविधा माया गलन्त्यो दूरस्था भवन्ति यस्मात् स तथा, अथवेश्वरस्य स्वरूपभूता विगलन्ती पृथगिवात्मानं प्रकाशयन्ती जगत्सृष्ट्यादिकारिणी यस्मात् तादृशे त्वर्यात्यर्थः ॥ ६ ॥ गलन्मायत्वमेव दर्शयति भवचक्रज्योतिष्कणलवनिपातेन विधुते ततो मायाचक्रे विततवनरोषान्धमनसम् । १. 'भगव' क. पाठः, minde<noinclude></noinclude> tsdql9ak0yiggyf41lcwf2nhsge3yyu 104 127961 346022 2022-08-20T22:16:22Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ हिरण्याक्षवघवर्णनम् । गरिष्ठाभिर्मुष्टिमहतिभिरभिन्नन्तमसुरं कराग्रेण स्वेन श्रवणपदमूले निरवधीः ॥ ७ ॥ भवदिति । भवतो विष्णोः सुदर्शनाख्यस्य चक्रस्य ज्योति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>हिरण्याक्षवघवर्णनम् । गरिष्ठाभिर्मुष्टिमहतिभिरभिन्नन्तमसुरं कराग्रेण स्वेन श्रवणपदमूले निरवधीः ॥ ७ ॥ भवदिति । भवतो विष्णोः सुदर्शनाख्यस्य चक्रस्य ज्योतिषस्तेजसः कणः स्फुलिङ्गस्तस्य लवो लेशस्तस्य निपातेन प्रसरणेन मायानामासुरीणां चक्रे समूह विधुते चलिते । यथा रवेः प्रकाशलेश निपातेन नैशं तमः, तद्वददर्शनं गते सती- त्यर्थः । ततः स्वारम्भवैफल्यानन्तरं विततो व्याप्तो घनो निबिडो यो रोषस्तेना- न्धं मनो यस्य स विततघनरोषान्धमनाः तम् । करकलितं सुदर्शनमनन्यसाधारणं प्रभावं च दृष्ट्वापि प्राग्जन्मशापप्रभावेन स्वस्वामिनमजानन्तमिति भावः । गरिष्ठाभि- गुरुतराभिर्मुष्टिप्रहृतिभिरभिघ्नन्तं विजिगीषया पुनः पुनः प्रयुञ्जानं " करायेण स्वेन श्रवणपदमूल " इति पाठ: समीचीनः । “करेण कर्णमूलेऽहन्", "निहतः करेण" (स्क. ३. अ. १९. लो. २५, २८) इति च भागवतोक्तेः । अनन्तरलोके च करसरोजप्रमथित " इति ॥ ७ ॥ " 66 तव दशकम् - १३] महाकायः सोऽयं तव कैरसरोजममथितो गलद्रक्तो वक्त्रादपतदृषिभिः श्लाघितहतिः । तदा त्वामुद्दामममदभरविधोतिहृदया मुनीन्द्रा: सान्द्राभिः स्तुतिभिरनुवन्नध्वरतनम् ॥ ८ ॥ 30 < महाकाय इति । 'भगवता स्वकरायेण कर्णकपोलसन्धौ ताडितोऽस्य मुखं पश्यन्नेवासौ तनुं जहौ, अहो भाग्यं, को विमां संस्थितिं लभेत' इत्यृषिभिः लाधिता सशिरःकम्पं स्तुता हतिर्निग्रहो यस्य स तथा । उद्दामप्रमदभरणान्स- दुर्बहेण सन्तोषातिशयेन विद्योति शोभनशीलं हृदयं येषां ते मुनन्द्रा जनस्तपः- सत्यलोकनिवासिनः सान्द्राभिः सम्भूय कृतत्वाद् बधिरीकृतदशदिशाभिः स्तु- तिभिः स्तोवर यज्ञाङ्गं श्रीवराहमूर्तिमनुवन् तुष्टुवुः ॥ ८ ॥ अध्वरतनुत्वेनैव स्तौति --- त्वचि च्छन्दो रोमस्वपि कुशगणश्चक्षुषि घृतं चतुर्होतारोऽौ सुगपि बदने चोदर इडा । १. 'स्वपादाङ्गुष्ठेन' ख. पाठः. २. 'चरणपातन' ग. घ. पाठः ३. 'ग' क, पाठ:.<noinclude></noinclude> odtyokrabi7xl5b6f5r073c5cyzv3ms 104 127962 346023 2022-08-20T22:17:33Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ग्रहा जिह्वायां ते परपुरुष ! कर्णे च चमसा विभो ! सोमो वीर्ये वरद ! गलदेशेऽप्युपसदः ॥ ९ ॥ त्वचीति । छन्दो गायत्र्यादि त्वचि गायत्र्यादिच्छन्दांस्येव तव त्वगत्यर्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ग्रहा जिह्वायां ते परपुरुष ! कर्णे च चमसा विभो ! सोमो वीर्ये वरद ! गलदेशेऽप्युपसदः ॥ ९ ॥ त्वचीति । छन्दो गायत्र्यादि त्वचि गायत्र्यादिच्छन्दांस्येव तव त्वगत्यर्थः । अध्वर्युहोगातारश्चत्वार ऋत्विग्यजमाना एव चतुर्होतार: अङ्घ्रावङ्घ्रिषु । सुग् जुहूः वदने तुण्डे । इडा पुरोडाशद्रव्यनिधान पात्र विशेष: उदरे | ग्रहाः सोमसङ्ग्र हणपात्रविशेषास्ते जियान् | चमसाः भक्षणसाधनद्रव्यनिधानपात्रभेदाः कर्णे कर्ण- रन्ध्रयोः । सोमः सोमवल्लीरसो वीर्ये रेतः । उपसद: प्रवनन्तर क्रियमाणा इष्टयः, तास्ते गलदशे ॥ ९॥ मुनीन्द्रैरित्यादिस्तवनमुखरैमोदितमना महीयस्या मूर्त्या विमलतरकीय च विलसन् । स्वाधिष्ण्यं संत्रातः सुखरसविहारी मधुरिपो ! निरुन्ध्या रोगं मे सकलमपि वातालयपते ! ।। १० ।। सुनीति । मुनीन्द्रैरित्यादीत्यादिशब्देन प्रायणीयोदयनीये इष्टी से दंष्ट्रे इत्यादि गृह्यते । स्तवनमुखरैः स्तुतिशब्दजल्पाकैः मोदितं कृतप्रसादं मनो यस्य स तथा । महीयस्या अतिशयेन पूजनीयया मूर्त्या स्वविग्रहेण विमलतरया जगत्पवित्ररूपया कीर्त्या च विलसन् शोभमान: सुखरसविहारी स्वैरं क्रीडमानः स्वधिष्ण्यं वैकुण्ठं संप्राप्तः ॥ १० ॥ इति हिरण्याक्षयुद्ध-तद्वव-यज्ञवराहस्तुतिवर्णन त्रयोदशं दशकम् | एवं वराहावतारेण कृतप्रतिष्ठायां भुवि तदाश्रयत्वेन स्वायंभुवस्य मनोः प्रजापा- लनप्रकारमाह MATE समनुस्मृततावका घ्रियुग्मः स मनुः पङ्कजसम्भवाङ्गजन्मा निजमन्तरमन्तरायहीनं चरितं ते कथयन् सुखं निनाय ॥ १ ॥ १. 'नम' के. पाठ<noinclude></noinclude> jc6ylhw5ety6b1gil5ln97tj2pxe8ko 104 127963 346024 2022-08-20T22:17:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - १४] कपिलोपाख्यानम् | समनुस्मृतेति । सम्यग् यमनियमादियुक्तमनुस्मृतं लयविक्षेपादिराहित्येन चि- न्तितं ताबकाङ्घ्रियुग्मं त्वत्पादपद्मयुगलं येन । पङ्कज... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - १४] कपिलोपाख्यानम् | समनुस्मृतेति । सम्यग् यमनियमादियुक्तमनुस्मृतं लयविक्षेपादिराहित्येन चि- न्तितं ताबकाङ्घ्रियुग्मं त्वत्पादपद्मयुगलं येन । पङ्कजसम्भवस्याङ्गजन्मा पुत्रः स प्रसिद्धः स्वायम्भुवो मनुः निजमन्तरं चतुर्युगाणां साधिकैकसप्ततिपरिमितं कालम् अन्तरायाः शारीरमानसदौर्वक भौतिकाः क्लेशाः प्रजापालनोपरोधाः, तद्रहितम् । एतञ्च भवदस्मिरणतच्चरितकथनानुभावात् । अत एव सुखं स्वैरं यथा भवति तथा निनाय गमयामास ॥ १ ॥ अथ कापिलप्रसङ्गाय कर्दमकथा प्रस्तूयते - समये खलु तत्र कर्दमाख्यो दुहिणच्छायभवस्तदीयवाचा | धृतसर्गरसो निसर्गरम्यं भगवंस्त्वामयुतं समाः सिषेवे ॥ २ ॥ समय इति । तत्र समये तस्मिन् काले कर्दम इत्याख्या यस्य स प्रजापतिः दुहिणच्छायभव इति, “छायायाः कर्दमो जज्ञे" ( श्री. भा. एक. ३. अ. १२ लो. २७) इत्युक्तेः । तदीयवाचा प्रजाः सृजेति ब्रह्मण आदेशाद् धृतसर्गरसः प्रजास- ष्टिकामः सन् | निसर्गरम्यं स्वत एव सञ्चिन्तकहृदयरञ्जकम् अयुतं समा दशसहस्रसंवत्सरं सिषेचे तपश्चकार ॥ २ ॥ गरुडोपरि कालमेघकम्रे विलसत्केलिसरोजपाणिपद्मम् । हसितोल्लासताननं विभे! त्वं पुराविष्कुरुषे स्म कर्दमाय ॥ ३ ॥ गरुडेति । स्वं तस्मै गरुडोपरि गरुडांसदेशविन्यस्तचरणाम्बुजं वपुराविष्कु- रुषे स्म दर्शयामासिथ || ३ ॥ स्तुवते पुलकाताय तस्मै मनुपुत्र दयितां नवापि पुत्रीः । कपिलं च सुतं स्वमेव पश्चात् स्वगतिं चाप्यनुगृह्य निर्गतोऽभूः ॥ ४ ॥ - स्तुवत इति । ततश्च भुवि पतित्वा प्रणभ्योत्थाय स्तुवते प्रमोद भारेण पुलकावृ ताय तस्मै कर्दमप्रजापतये मनुपुत्रीं देवहूतिं दयितां भार्थी तस्यां नव पुत्रीरपि स्वं स्वां- शभूतं कपिलं सुतं च पश्चादन्ते स्वगतिं मोक्षं चानुगृह्य निर्गतोऽर्भूः प्रस्थितवानास। स्वायंभुवो मनुर्ब्रह्मावर्त नाम देशमधिवसति, सरथेन स्वमहिष्या शतरूपया सहेतः १. 'त्थिताय' ख. पाठः, २. 'सि' क. पाठ:<noinclude></noinclude> 0vos4syp2bo7il9wm5mv395xu46l12f 104 127964 346025 2022-08-20T22:17:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीय परश्वस्त्वां दिक्षुराग तुभ्यं स्वात्मजां दास्यति, त्वं च तस्यां नव पुत्रीर्जनयि- प्यसि, अहं च स्वांशेन तय पुत्रत्वेनावतरिष्यामीत्यनुगृह्ण भवान् जग... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीय परश्वस्त्वां दिक्षुराग तुभ्यं स्वात्मजां दास्यति, त्वं च तस्यां नव पुत्रीर्जनयि- प्यसि, अहं च स्वांशेन तय पुत्रत्वेनावतरिष्यामीत्यनुगृह्ण भवान् जगामेत्यर्थः ॥४॥ 00 स मनुः शतरूपया महिष्या गुणवत्या सुतया च देवहूत्या | भवदीरितनारदोपदिष्टः समगात् कर्दममागतिप्रतीक्षम् ॥ ५ ॥ स इति । भवदीरितनारदोपदिष्टः भवदीरितेन भवता प्रेरितेन नारदेनोप- दिष्टः । नारदेन हि देवहूत्यै कर्दमवयः शीलरूपगुणवर्णनपूर्वक कर्दमाय स्वात्मजां प्रयच्छेति मनुरुक्तः । आगतिप्रतीक्षमिति, अपिनाम मनुरिदानीं स्वां दयितां दुहितरमादायागच्छतीति मार्गे दत्तदृष्टिमित्यर्थः ॥ ५॥ मनोवतं तरुणीरत्नमवाप्य कर्दमोऽसौ । भवदर्चननिर्वृतोऽपि तस्यां दृढशुश्रूषणया दधौ प्रसादम् ॥ ६ ॥ मनुनेति । उपहृतां सपारिबर्हं सत्कृत्य दत्ताम् । भवदर्चननिर्वृतोऽपि निवृ- त्तिधर्मनिरतोऽपि दृढया अव्यभिचारिण्या अमायया शुश्रूषणया प्रसाद दधौ || ३ || स पुनस्त्वदुपासनप्रभावाद् दयिताकामकृते कृते विमाने । वनिताकुलसङ्कुले नवात्मा व्यहरद् देवपथेषु देवहूत्या ॥ ७ ॥ स इति । दयिताकामक्ते प्रिययाभ्यर्थितस्तदिच्छानुसरणार्थं कृते स्वयो- गानुभावेन रचिते वनिताकुलसङ्कुले परिचारकविद्याधरस्त्रीसहस्रपरिवृते नवो नूलो मोहनवेषोज्ज्वलः षोडशवर्षीय आत्मा देहो यस्य स नवात्मा । अथवा नव आत्मानः शरीराणि यस्य, सुरतोत्सुकां प्रियामात्मानं नवधा विभज्य रमयन् देवपथेषु नन्दन- पुष्पभद्रचैत्ररथादिदेवोद्यानेषु व्यहरत् क्रीडां चक्रे ॥ ७ ॥ , शतवर्षमथ व्यतीत्य सोऽयं तव कन्याः समवाप्य धन्यरूपाः । वनयानसमुद्यतोऽपि कान्ताहितकृत् त्वज्जननोत्सुको न्यवात्सीत् ॥ ८ ॥ शतवर्षमिति । बन्यानसमुद्यतः तपसे वनं जिगमिषुरपि कान्ताहितद् दु- हितृवरप्रदान पुत्रजननादि कुर्वन्, तत्रापि त्वज्जनोत्सुकः ॥ ८ ॥ १. 'भगवा' क. पाठः. २. 'सुकोऽपि' ध. पाठः,<noinclude></noinclude> 7cy1ec8eoynpcakt6qcyj0hi8102a2g 104 127965 346026 2022-08-20T22:17:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - १५] कपिलोपाख्यानम् | निजभर्तुगिरा भवभिषेवानिरतायामथ देव! देवहूत्याम् । कपिलस्त्वमजायथा जनानां प्रथयिष्यन् परमात्मतत्वविद्याम् ।। ९ ।। निजेति । परमात्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - १५] कपिलोपाख्यानम् | निजभर्तुगिरा भवभिषेवानिरतायामथ देव! देवहूत्याम् । कपिलस्त्वमजायथा जनानां प्रथयिष्यन् परमात्मतत्वविद्याम् ।। ९ ।। निजेति । परमात्मनस्तत्त्वानां चतुर्विंशतेश्च विद्यां ज्ञानं जनानां प्रथयि- ष्यन् आचार्यपरम्परया गमरूपेण प्रकाशयितुमुद्यतः ॥ ९ ॥ वनमेयुषि कर्दमे प्रसन्ने मतसर्वस्वमुपादिशञ्जनन्यै | कपिलात्मक ! वायुमन्दिरेश! त्वरितं त्वं परिपाहि मां गौघात् ॥ १० ॥ वनमिति । वनमेयुषि स्वदुहितुर्मरीच्यादिभ्यो ब्रह्मपुत्रेभ्यो दत्त्वा वनं गतवति सति जनन्यै मतसर्वस्वं सर्वस्वीयावयवयुक्तं स्वसिद्धान्तमुपादिशन् ग्राहयन् । त्वरितमतिलघु ॥ १० ॥ इति कपिलोपाख्यानं चतुर्दशं दशकम् । मतिरिह गुणसक्ता बन्धकृत् तेष्वसक्ता त्वमृतकृदुपरुन्धे भक्तियोगस्तु सक्तिम् । महदनुगमलभ्या भक्तिरेवात्र साध्या कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ १ ॥ मतिरिति । इह् त्रिषु लोकेषु ये गुणाः सञ्चन्दनयनितामृतादिविषयास्तेषु सक्ता मतिः पुरुषस्य बन्धकृत् शरीरबन्धं करोति । तेषु गुणेष्वसक्ता तु तथा बन्धाय न भवति । अपिचामृतं मोक्षं करोति । तर्हि गुणसङ्गः केन त्यज्येतात आह - उपरु - न्ध इति । भक्तियोगस्तु सक्तिमुपरुन्धे प्रतिबद्धाति । अथ भक्ति: केन साध्यत इत्यत आह - महदिति । महतां सतामनुगमनेन शुश्रूषया लभ्या भक्तिः | सैवात्र लोके मुमुक्षुभिः साध्येति कपिलतनुः कपिलवासुदेवत्वेनावतीर्णस्त्वं देवहूत्यै स्वमात्रे म्यगादी: उपदिष्टवान् ॥ १ ॥ प्रकृतिमहदहङ्काराथ मात्राश्च भूता- न्यपि हृदपि दशाक्षी पूरुषः पञ्चविंशः | इति विदितविभागो मुच्यतेऽसौ प्रकृत्यां कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ २ ॥ १० 'त्या' मूलपाठ.<noinclude></noinclude> 4su9e315ediudem72sjbrtho259umyc 104 127966 346027 2022-08-20T22:18:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः-३ प्रकृतीति । प्रकृतिर्मूलप्रकृतिः सर्वकारणत्वाद्, या प्रधानमव्यक्तमविद्या माये- त्यादिशब्दैरभिधीयते, महद् महत्तत्त्वं मूलप्रकृतिकार्य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः-३ प्रकृतीति । प्रकृतिर्मूलप्रकृतिः सर्वकारणत्वाद्, या प्रधानमव्यक्तमविद्या माये- त्यादिशब्दैरभिधीयते, महद् महत्तत्त्वं मूलप्रकृतिकार्यम्, अहङ्कारा महत उत्पन्नाः सा- त्त्विकराजसतामसाः, मात्रास्तामसाहङ्कारकार्याण्यपञ्चीकृतपञ्चभूतानि शब्दस्पर्शरूप- रसगन्धरूपाणि भूतानि पञ्च महाभूतानि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशरूपाणि, हृद् म नः, दशानामक्षाणामिन्द्रियाणां घ्राणरसनचक्षुः श्रोत्रत्वग्वादपाणिपादपायूपस्थानां समाद्दारो दशाक्षी । एवं चतुर्विंशतितत्त्वानि | पूरुषः पुरुषो जीवेश्वरभेदादू द्विधा इति विदितो विभागो येन स तथा । असौ जीवः । प्रकृत्या मायया, तत्कार्यशरीरा- दिबन्धैर्वा ॥ २ ॥ ननु बन्धस्य वास्तवत्वे जीवस्य तस्माद् मोक्षो न स्यादित्याशङ्कय तस्यावि- द्याविलसितत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वमाह -- प्रकृतिगतगुणौधैर्नाज्यते पूरुषोऽयं यदि तु सजति तस्यां तद्गुणास्तं भजेरन् । मदनुभजनतत्त्वालोचनैः साप्यपेयात् कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ ३ ॥ प्रकृतीति । प्रकृतिरिति प्रकृतिकार्यचतुर्विंशतितत्त्वमयानि जरायुजाण्डजस्वे- दजोद्भिज्जानि चतुर्विधानि शरीराण्युच्यन्ते, तद्गतगुणौधाः कर्तृत्वभोक्तृत्वादयः, तैर्नाज्यते नोपरज्यते। शरीरस्थोऽध्ययं जीवः परमार्थतः शररिधः कर्तृत्वभोक्तृत्व- जन्ममरणादिभिर्न लिप्यत इत्यर्थः । अयं पुरुषो यदि तस्यां प्रकृत्यां शरीरादौ सजति अहं ममेत्यभिमन्यते, तर्हि तद्गुणाः प्रकृतिगुणास्तं भजेरन् जननमरणादिसंसार- दुःखमनुभावयन्तीत्यर्थः । अत्र यदिशब्दः प्रकृतिसंबन्धस्यापरमार्थत्वं द्योतयति । मदनुभजनमीश्वरप्रणिधानं, तत्त्वालोचनं ब्रह्मज्ञानं, तैः । तत्र श्रवणमनननिदिध्या- सनरूपप्रकारभेदाद् बहुवचनम् | सा प्रकृतिरपेयात् । तदुक्तं “तीव्रेणात्मसमाधिना | प्रकृतिः पुरुषस्येह दह्यमाना त्वहर्निशम् | तिरोभवित्री" (श्रीभा. स्क. ३. अ. २७. श्लो. २२, २३) इति ॥ ३ ॥ - ईश्वरभजनस्याष्टाङ्गस्वमाह विमलमतिरुपाचैरासनाद्यैर्मदर्श गरुड समधिरूढं दिव्यंभूषायुधाकम् |<noinclude></noinclude> t4tf5c7x33xwq6gqq8mqcjrq5itjo18 104 127967 346028 2022-08-20T22:18:07Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ कपिलोपाख्यानम् । रुचितुलिततमालं शीलयेतानुवेलं कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ ४ ॥ दशकम् - १५] विमलेति । विमला यमनियमैर्विशुद्धा मतिर्यस्य स तथा । उपात्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कपिलोपाख्यानम् । रुचितुलिततमालं शीलयेतानुवेलं कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ ४ ॥ दशकम् - १५] विमलेति । विमला यमनियमैर्विशुद्धा मतिर्यस्य स तथा । उपात्तैः स्वीकृतै- विजितैरित्यर्थः। आसनाद्यैः प्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधिभिः ममेश्वरस्याङ्गं रूपं दिव्यान्यप्राकृतानि भूषायुधान्येवाको लाञ्छनं यस्य । अनुवेलं सर्वदा शीलयेता- भ्यस्येत् ॥ ४ ॥ संप्रति ज्ञानयोगाद् भक्तिमार्गस्य सुगमत्वमाह -- मम गुणगणलीलाकर्णनैः कीर्तनायै- मयि सुरसरिदोघमख्यचित्तानुवृत्तिः । भवति परमभक्तिः सा हि मृत्योर्विजेत्री कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ ५ ॥ ममेति । तत्र भक्तिर्द्वधा साधनसाध्यभेदात् । ममेश्वरस्य गुणमणा भ सवात्सल्यादयः, लीलाः चरितानि, तदाकर्णनैः । कीर्तनमाद्यं येषां स्मरणनमस्कारा- र्चनवन्दनदास्यसख्यात्मनिवेदनानां ते तथा तैः । नवलक्षणया साधन भक्त्येत्यर्थः । परमभक्तिः साध्यभक्तिर्भवतीत्युक्तम् । तस्याः स्वरूपमाह—मयीति | सुरसरिदोघ- प्रख्या गङ्गाप्रवाहतुल्या चित्तानुवृत्तिः प्रेमात्मिका मनोवृत्तिः, साध्यभक्तिरित्यर्थः । सा भक्तिः। हिरवधारणे । मृत्योः संसारस्य विजेत्री विशेषेणानायासेनैव संसारस्य समूलोन्मूलनीत्यर्थः ॥ ५ ॥ अथ भक्तिदायर्थ केवलपापकर्मणा नरकपातप्रकारमाह--- अहह बहुलाहिंसासञ्चितार्थैः कुडम्बं प्रतिदिनमनुपुष्णन् स्त्रीजितो बाललाली । विशति हि गृहसक्तो यातनां मय्यभक्तः कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ ६॥ अहहेति । अहहेति खेदे । बहुलया प्रभूतया हिंसया उपद्रवेण परार्थस्पृहया इतस्ततश्चौर्यादिना सञ्चितैरार्जितैरर्थैर्धनधान्यादिभिः कुडम्बं पुत्रभार्यादीन् । यातनां रौरवादिनरकं विशति । केवलपापकर्मिणो नरकप्रवेशप्रकारचोक्तः "यमदूतैर्यातना<noinclude></noinclude> edjx4vgdr6r6ql2dtguhbo1yjlqpofr 104 127968 346029 2022-08-20T22:18:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः-३ शरीरं नीत्वा पाशैर्गले बढाकृष्य त्रिभिर्मुहूर्तेर्नवनवतिसहस्रयोजनदूरे यमसदनं प्रापितोऽष्टाविंशतिकोटिनरकभेदान् पापतारतम्येनानुभूय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः-३ शरीरं नीत्वा पाशैर्गले बढाकृष्य त्रिभिर्मुहूर्तेर्नवनवतिसहस्रयोजनदूरे यमसदनं प्रापितोऽष्टाविंशतिकोटिनरकभेदान् पापतारतम्येनानुभूयानन्तरं तृणादिषु विंश- तिलक्षं जन्मान्यवाप्य जलजन्तुषु नवलक्षं कृमिजातिप्वेकादशलक्षं पक्षिजातिषु दशलक्षं चतुष्पाज्जातिषु सप्तकोटिजन्मानि चावाप्यानन्तरं मनुष्यजातिषु चतुर्लक्षं ब्राह्मण जातिषु हीनमध्योत्तमतया शतं च जन्मान्यवाप्य तत्र पुनरपि पापक्कचेन्न- रकेषु पतति" इति ॥ ६ ॥ सम्प्रति समाभ्यां पुण्यपापाभ्यां पुनः पुनर्मर्त्यलोकप्राप्तिमाह - युवतिजठरखियो जातबोधोऽप्यकाण्डे प्रसवगलितबोधः पीडयोलङ्ग्य वाल्यम् । पुनरपि बत मुह्यत्येव तारुण्यकाले कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ ७ ॥ युवतीति । मातुर्गर्भे विमूत्रगर्ते खिन्नः कटुम्लक्षारोष्णैर्मातृभुक्तान्नपा- नादिभिः कृमिभिश्योपद्भुतः अकाण्डे दुःखप्रतीकारकरणासम्भवकाले जातबोधः गर्भस्थः सप्तमे मासि दैवाल्लव्धस्मृतिर्भवति । तथापि जीवः किं नाम करोति । प्रसवे सूतिमारुतनोदनेन योनियन्त्रनिप्पीडनेन च गलितोऽपगतो जन्मशतसञ्चित - कर्मविषयो बोधो यस्य | पुनश्च पीडयेष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारासामर्थ्यसम्भूतेन दुःखेन सह चाल्यमुल्लङ्घय पुनरपि तारुण्यकाले भगवद्भजनसामर्थ्य सत्यपि मुझत्येव । कामक्रोधपराधीनः सन् काम्थं निषिद्धं वा कर्म कुर्वाणस्तमो विशतीत्यर्थः ॥ ७ ॥ केवलेन पुण्येन स्वर्गादिगतिं दर्शयति--- पितृसुरगणयाजी धार्मिको यो गृहस्थः सच निपतति काले दक्षिणाध्वोपगामी । मयि निहितमकामं कर्म तूदक्पथार्थ कपिलतनुरिति त्वं देवहूत्यै न्यगादीः ॥ ८ ॥ पित्रिति । भगवद्धर्मविमुखतया पितॄन् सुरगणांश्च सर्वकाम्यादिफलकामनया मष्टुं शीलमस्येति तथा । धार्मिकः निषिद्धकर्मपरित्यागेन केवलविहितकर्मानुष्ठाता।<noinclude></noinclude> 8x6ahoozj3lork8uo40tq80kpox9aiv 104 127969 346030 2022-08-20T22:18:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - १५] कपिलोपाख्यानम् । चोडप्यर्थे । सोऽपि काले पुण्यक्षये सति निपतति पुनरावर्तते । दक्षिणाध्वोपगामी धूमादिमार्गगमनशीलः । धूमादिमार्गगमनागमनप्रकारश्च... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - १५] कपिलोपाख्यानम् । चोडप्यर्थे । सोऽपि काले पुण्यक्षये सति निपतति पुनरावर्तते । दक्षिणाध्वोपगामी धूमादिमार्गगमनशीलः । धूमादिमार्गगमनागमनप्रकारश्चेत्थं – फेवलकास्त्रकर्मकुज्जीवः प्रारब्धावसाने चक्षुरादीन्द्रियद्वारा लिङ्गशरीरेण निर्गच्छति । तं च धूमाभिमानिनी देवता राज्यभिमानिदेवताहस्ते प्रयच्छति, रात्रिकालाभिमानिनी देवता कृष्णपक्षाभि मानिदेवतायै, सा च दक्षिणायनषण्मासाभिमानिन्यै | सा च पितृलोकमार्गेणाकाशे चन्द्रमसं सन्निधापयति । तत्र यावत्सुकृतावसानं स्वर्गसुखमनुभूय भूमौ पतिष्यन् प्रथममाकाशमार्गे पतित्वा ततो वायुधूमाश्रवृष्टिक्रमेणौषधीषु पतति । ओषधीभ्यः अन्नमन्नाद्रेतो भूत्वा स्त्रीयोनिं गतः शरीरी भवतीति । यदि पुण्यशेषस्तर्हि ब्राह्मणादियोनौ, पापशेषस्तार्ह चण्डालादियोनौ च जायते । तर्हि किं कुर्वत- रायणमार्गेण यातीत्यत आह - मयीति । मयीश्वरे निहितं समर्पितम् अकामं काम्य- निषिद्धव्यतिरिक्तं कर्म नित्यनैमित्तिकप्रायश्चित्तोपासनरूपम् | तुरेवायें । उदक्प- थार्थमर्चिरादिमांर्गप्राप्तिफलकामति यावत् ॥ ८ ॥ अथ भगवत्प्रयाणं देवहूतेर्मोक्षप्राप्तिं चैकेन श्लोकेनाह--- इति सुविदितवेद्यां देव! हे देवहूसिं कृतनुतिमनुगृण त्वं गतो योगिसङ्गैः । विमलमतिरथासौ भक्तियोगेन मुक्ता त्वमपि जनहितार्थ वर्तसे मागुदीच्याम् ॥ ९ ॥ इतीति | सुविदितं सम्यगववृतं वेद्यं वस्तु ब्रह्म तत्प्राप्तिसाधनं च यया ताम् । अथ त्वद्गमनानन्तरम् । असौ देवहूतिः । त्वमपि कपिलोऽपि जनहितार्थ त्रैलोक्यरक्षायै प्रागुदीच्यां दिशि वर्तसे ॥ ९ ॥ अथ कापिलमुपसंहरन् भक्ति प्रार्थयते - परम! किमु बहूक्त्या त्वत्पदाम्भोजभक्ति सकलभयविनेत्रीं सर्वकामोपनेत्रीम् । बदास खलु डढं त्वं तद् विधूयामयान् मे गुरुपवनपुरेश! त्वय्युपाधत्स्व भक्तिम् ॥ १० ॥ १. 'अमेघवृ' क. पाठः, २. 'ति । अभ्रं जलं बि (अति ? भर्ति) वर्षति मेघ इति भेदः । ओ' क. पाठ:.<noinclude></noinclude> epcuokuxshq9jfqmt65n9nikel50i1n 104 127970 346031 2022-08-20T22:18:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये परमेति । सकलभयानां संसारदुःखस्यापि विनेत्रीं विनयनमुपशमं कर्त्री समू- लोन्मूलनीमियर्थः । सर्वकामानभीष्टार्थानुपनयति प्रापयतीति सर्वकामोपनेत्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये परमेति । सकलभयानां संसारदुःखस्यापि विनेत्रीं विनयनमुपशमं कर्त्री समू- लोन्मूलनीमियर्थः । सर्वकामानभीष्टार्थानुपनयति प्रापयतीति सर्वकामोपनेत्री, ताम् । दृढं निश्चयेन । तत् तस्माद् यस्माद् भयनिवृत्तयेऽभीष्टप्राप्त्यै च त्वद्भक्तिरेव प्रार्थनीयेति निस्संशयं त्वयोक्तं, तस्मादित्यर्थः । उपाधत्स्व सङ्क्रामय । भक्ति प्रेमलक्षणाम् ॥ १० ॥ ८३ ॥ इति कपिलोपाख्यानं पञ्चदशं दशकम् । इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायां तृतीय स्कन्धपरिच्छेदः । आदितः लोकसङ्ख्या १५८. [स्कन्धः - ३ COM<noinclude></noinclude> dodvab49fyjeoy4b2klqzphym8p2sbw 104 127971 346032 2022-08-20T22:18:35Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ चतुर्थस्कन्धपरिच्छेदः । महदादेः प्रजेशानां ब्रह्माण्डस्य च सम्भवः । सर्गलीलोदिता विष्णोर्विसर्गोऽथ निरूप्यते || अथ विसर्गोपयोगिनरनारायणावतारचरितप्रस्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ चतुर्थस्कन्धपरिच्छेदः । महदादेः प्रजेशानां ब्रह्माण्डस्य च सम्भवः । सर्गलीलोदिता विष्णोर्विसर्गोऽथ निरूप्यते || अथ विसर्गोपयोगिनरनारायणावतारचरितप्रस्तावाय दक्षपरिणयनाद्याह दक्षो विञ्चितनयोऽथ मनोस्तनूजां लब्ध्वा प्रसूतिमिह षोडश चाप कन्याः | धर्मे त्रयोदश ददौ पितृषु स्वधां च स्वाहां हविर्भुजि सतीं गिरिशे त्वदंशे || १ || दक्ष इति । कथान्तरारम्भार्थोऽथशब्दः | मनोः स्वायम्भुवस्य । इह प्रसू- तिसंज्ञायां स्वभार्यायाम् । धर्मे धर्मदेवाय त्रयोदश मैन्याद्याः पुत्रीः । पितृषु पितृभ्यो युक्तेभ्यः स्वधाम् | त्वदंशे त्वत्स्वरूपे ॥ १ ॥ मूर्तिहिं धर्मगृहिणी सुषुवे भवन्तं नारायणं नरसखं महितानुभावम् | यज्जन्मनि प्रमुदिताः कृततूर्यघोषाः पुष्पोत्करान प्रववृषुर्नुनुवुः सुरौघाः ॥ २ ॥ ma मूर्तिरिति । मूर्ति: धर्मगृहिणीष्ववरजा भवन्तं नारायणं नरसखमिति विष्णोरंश भूतो नरनारायणौ सुषुवे जनयामास ॥ २ ॥ दैत्यं सहस्रकवचं कवचैः परीतं साहस्रवत्सरतपस्समराभिलव्यैः । पर्यायनिर्मिततपस्समरौ भवन्तौ शिष्टैककङ्कटममुं न्यहतां सलीलम् ॥ ३ ॥ दैत्यमिति । कवचैः परीतं सहजसहस्रकवचसन्नद्धशरीरम् । साहस्रेति । सहस्रसंवत्सरं चीर्णन तपसा ताबत्कालं कृतेन समरेण चच्छेद्यरित्यर्थः । पर्यावनिर्मितौ परस्परपरिहारेण कृतौ तपस्समरौ याभ्यां तौ तथा । एकस्मि भ<noinclude></noinclude> 2earfxnuylu5irjisr1yxshkpaok1wg 104 127972 346033 2022-08-20T22:18:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये स्तपस्यति सत्यन्यो युध्यति, तथान्यस्मिन्नपीत्यर्थः । शिष्टैकफङ्कटम् अवशिष्टेकक- वचं न्यहतामवधिष्टाम् ॥ ३ ॥ अन्वाचरनुपदिशनपि मोक्षधर्म त्वं भ्रा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये स्तपस्यति सत्यन्यो युध्यति, तथान्यस्मिन्नपीत्यर्थः । शिष्टैकफङ्कटम् अवशिष्टेकक- वचं न्यहतामवधिष्टाम् ॥ ३ ॥ अन्वाचरनुपदिशनपि मोक्षधर्म त्वं भ्रातृमान् बदरिकाश्रममध्यवात्सीः । शक्रोऽथ ते शमतपोबलनिस्सहात्मा दिव्याङ्गनीपरिवृतं प्रजिघाय मारम् ॥ ४ ॥ अन्वाचरनिति | लोकसङ्ग्रहणार्थं स्वयमनुतिष्ठन्, उपदिशन् तदर्थिभ्यो नारद्रादिभ्य इति शेषः । मोक्षधर्मे निवृत्तिलक्षणं धर्मम् | त्वं श्रीनारायणः भ्रातृ- मान् नरेण भ्रात्रा सहितः । शमेनेन्द्रियनिग्रहेण तपोबलेन च निस्सह ईर्ष्यायुक्त आत्मा मनो यस्य स तथा । प्रांजेवाय प्रेषयामास । अयं तपसा स्वर्ग जिघृक्षतीति शङ्कया तपोनाशाय कामं सपरिवार प्रेषयामासेत्यर्थः ॥ ४ ॥ अथ शऋप्रहितस्य कामस्य प्रवृत्तिमाह - कामो वसन्तमलयानिलबन्धुशाली कान्ताकटाक्षविशिखैर्विकसद्विलासैः । विध्यन्हमुहरकम्पमुवीक्ष्य च त्वां भीतस्त्वयाथ जगदे मृदुहासभाजा ॥ ५ ॥ M काम इति । कान्ता दिव्याङ्गनास्तासां कटाक्षा एव विशिखाः तैः विकस- न्तोऽभिव्यक्ता विलासा भ्रूचलनादयः पत्रस्थानीया येषु तैः मुहुर्मुहुर्विध्यन् अक म्पं समाधेरचलचित्तं त्वां भीतः सन् उदीक्ष्य दूरादेवोन्नामेतवदनः सन्नवलोक्याथ मृदुहासभाजा मन्दस्मितसहितेन त्वया जगदे ॥ ५ ॥ भीत्यालमङ्गजवसन्तसुराङ्गना ! वो मन्मानसं लिह जुषध्वमिति वा । त्वं विस्मयेन परितः स्तुवतामथैषां मादर्शय: स्वपरिचारककातराक्षीः ॥ ६ ॥ १. 'नागणवॄ' च. पाठः,<noinclude></noinclude> f4ncljwnzvd04wk7ut5jcbgtho0b73j 104 127973 346034 2022-08-20T22:18:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दक्षयागवर्णनन् । ९१ भीत्येति । हे अङ्गजवसन्तसुराङ्गनाः | वो युप्माकं भीत्या अलं भयं मा कुरुत । इहास्मत्सकाशमेत्य मन्मानसं तु जुषध्वं मच्चित्तमनुवर्तध्वम् । अ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दक्षयागवर्णनन् । ९१ भीत्येति । हे अङ्गजवसन्तसुराङ्गनाः | वो युप्माकं भीत्या अलं भयं मा कुरुत । इहास्मत्सकाशमेत्य मन्मानसं तु जुषध्वं मच्चित्तमनुवर्तध्वम् । अथ- या मम मानसं मनसा सङ्कल्पितं सत्कारं जुषचं प्रीत्या निर्भयाः परिगृह्णी - ध्वम् । यद्वा मम मुनसा सृज्यमानं वः स्वर्गदुर्लभं किञ्चिद्वस्तु खरिलाख्यं मया दीयमानं जुषध्वमाददीध्वम् । मुन्माननमिति पाठे मत्कर्तृकां पूजामित्यर्थः । इति ब्रुवाणं त्वां परितः किञ्चित् समीपं गत्वा परिवार्य स्तुवतामेषाम् अथ वच- नानन्तरं स्वपरिचारिका आत्मशुश्रूषां कुर्वतीः कातराक्षीः सुन्दरी: प्रादर्शयः योग- बलेन सृष्ट्वा प्रदर्शितवान् असि ॥ ६ ॥ देशकम् - १६] - सम्मोहनाय मिलिता मदनादयस्ते त्वदासिकापरिमलैः किल मोहमापुः । दत्तां त्वया च जगृहपयैव सर्व- स्वर्वासिगर्वशमनी पुनरुर्वशीं ताम् ॥ ७ ॥ सम्मोहनायेति । त्वां मोहयितुं सहिताः संहत्यागता मदनादयो मदनमलय- मारुतवसन्तसुराङ्गनाः । उर्वशीं त्वत्सृष्टास्वन्यतमाम् ॥ ७ ॥ दृष्ट्वोर्वशीं तव कथां च निशम्य शक्रः पर्याकुलोऽजान भवन्महिमावमर्शात् । एवं मशान्तरमणीयतरोऽवतार- स्त्वत्तोऽधिको वरद ! कृष्णतनुस्त्वमेव ॥ ८ ॥ दृश्येति । प्रशान्तः सौम्यः । त्वत्तः श्रीनारायणावताराद् अधिकः प्रशान्त- त्वेन विचित्रकर्मतया रमणीयतरत्वेन चोत्कृष्ट: । कृष्णतनुः श्रीकृष्णात्मा ॥ ८॥ एवं दक्षपुत्रीषु धर्मपल्या भूर्ते: कश्थामुक्त्वा भवपत्न्याः सत्याः कथामाह -- दक्षस्तु धातुरतिलालनया रजोन्धो नात्यातस्त्वयि च कष्टमशान्तिरासीत् । येन व्यरुन्ध स भवत्तनुमेव शर्व यज्ञे च वैरपिशुने स्वसुतां स्व्यमानीत् ॥ ९ ॥ + विमानितवान् | 'माम पूजायाम्' इत्यत आधुषीयाद णिजभाने लुङि रूपम् |<noinclude></noinclude> jeojemykgz2r3j2bnuiwcg0bwvq85xp 104 127974 346035 2022-08-20T22:18:53Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये दक्ष इति । धातुर्ब्रह्मण अतिलालनया प्रजापतीनामा विपत्ये संस्थाप्या- भिषेकादिरूपया रजसा तत्कार्येण कामकोषलोभादिना अन्धो विवेकशून्य; अत एव ब्रह्मण... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये दक्ष इति । धातुर्ब्रह्मण अतिलालनया प्रजापतीनामा विपत्ये संस्थाप्या- भिषेकादिरूपया रजसा तत्कार्येण कामकोषलोभादिना अन्धो विवेकशून्य; अत एव ब्रह्मणापि नात्याद्वतः उपेक्षित: अशान्तिरविद्यमाना शान्तिः क्षमा यस्य स अशान्तिरक्षम आसीत् । येनाशान्तित्वेन स दक्षो भवत्तनुं त्वदंशभूतमेव शर्वं व्यरुन्ध द्वेष्टि स्म, यज्ञे दक्षाध्वरे वैरपिशुने दक्षशर्ववैरथोतके स्वसुतां शर्य- पत्नीं सती व्यमानीद् अवमानितवान् ॥ ९ ॥ कुद्धेशमर्दितमखः स तु कृत्तशीर्षो देवमसादितहरादथ लब्धजीवः । त्वत्पूरितक्रतुवरः पुनराप शान्ति स त्वं प्रशान्तिकर ! पाहि मरुत्पुरेश ! ॥ १० ॥ कुद्धेशेति । स्वप्रियायमानेन क्रुद्धेनेशेन मर्दितश्चूर्णीकृतो मखस्तदुपकर णयज्ञपात्रयूपशालादिर्यस्य सः स्वयं च दक्षः कृत्तशीर्षोऽभवत् । अथ देवैः प्रसादिताद्धराद् लब्धजीव अजमुखश्चाभूत् । ततस्त्वया पूरितः सम्यक् समापितः ऋतुवरो यस्य स दक्षः पुनः शान्ति स्वां प्रकृतिमाप | हे प्रशान्तिकर ! एवंप्रभावः सत्वं पाहि ॥ १० ॥ इति नरनारायणचरितवर्णनं दक्षयागवर्णनं च षोडशं दशकम् । EN'S एवं मनुपुत्रीणां परम्परां वर्णयित्वा तत्पुत्रपरम्परां वर्णयिष्यन् प्रथमं ध्रुवन्वरि- सार्थमुत्तानपादचरितमाह -- उत्तानपादनृपतेर्मनुनन्दनस्य जाया बभूव सुरुचिर्नितरामभीष्टा । अन्या सुनीतिरिति भर्तुरनादृता सा त्वामेव नित्यमगतिः शरणं गताभूत् ॥ १ ॥ उत्तानेति । उत्तानपादाख्यस्य नृपतर्मनोः स्वायम्भुवस्य नन्दनः प्रिय-<noinclude></noinclude> j2mi78nqy06wpmen1jfppa1g3iypjfu 104 127975 346036 2022-08-20T22:19:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -- १७] ध्रुवचरितवर्णनम् । · व्रतावरजः, तस्य द्वे जाये सुरुचिः सुनीतिश्च । तयोः सुरुचिर्नाम जाया नितरा- मष्टा बभूव । सुनीतिरित्यन्या जाया सा भर्तुरनादृता ना... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- १७] ध्रुवचरितवर्णनम् । · व्रतावरजः, तस्य द्वे जाये सुरुचिः सुनीतिश्च । तयोः सुरुचिर्नाम जाया नितरा- मष्टा बभूव । सुनीतिरित्यन्या जाया सा भर्तुरनादृता नात्यभष्टा अत एवाग - तिरशरणा त्वामीश्वरमेव नित्यं शरणं गताभूत् निजदौर्भाग्य हेतुदुरितशमनायेश्वर- मुपासांचक्र इत्यर्थः ॥ १ ॥ अङ्के पितुः सुरुचिपुत्रकमुत्तमं तं दृष्ट्वा भुवः किल सुनीतिसुतोऽधिरोक्ष्यन् | आचिक्षिपे किल शिशुः सुतरां सुरुच्या दुस्सन्त्यजा खळु भवाद्वमुखैरसूया ॥ २ ॥ अङ्क इति । कदाचित् सुनीतिसुतो ध्रुवः पितुः सिंहासनस्थस्याङ्के उत्तमा- स्वयं तं सुरुचिपुत्रत्वेनातिलालितं दृष्ट्वा स्त्रयमधिरोक्ष्यन् आरोढुमारब्धः सन् सुतरां शिशुरपि सुरुच्या आचिक्षिपे दुर्वाग्मिरधिक्षिप्तोऽभूत् । भवद्विमुखैरसूया दुस्सन्त्य जा त्यक्तुमशक्या खलु । अनेन सुरुच्या ईश्वरविमुखतया पुत्रनाशादि, सुनीतेश्चे- श्वरानुग्रहेण पुत्रेण सह ध्रुवपदप्राप्त्यादि व्यज्यते ॥ २ ॥ त्वन्मोहिते पितरि पश्यति दारवश्ये दूरं दुरुक्तिनिहतः स गतो निजाम्बाम् । सापि स्वकर्मगतिसन्तरणाय पुंसां त्वत्पादमेव शरणं शिशवे शशंस || ३ || त्वदिति । त्वन्मोहिते ईश्वरशक्त्या भवितव्यतया मूढचित्ते | दारवश्य इत्यनेन स्वरुरुक्षन्तं स्वपुत्रं पश्यन्नपि सुरुचिभयेन नारोपयदिति व्यज्यते । दूरमतिशयेन दुरुशक्तभिर्दुर्वाग्भिर्निहतो विद्धः स ध्रुवः निजाम्बां स्वमातरं सुनीति- मेव गतः प्राप्तवान् | सापि स्वस्थ कर्मगतेदुष्कर्मफलस्य दौर्भाग्यस्य सन्तरणाय निवृत्तये । यद्वा पुंसां सर्वशरीरिणामपि स्वकर्मगतेः संसारार्णवस्य सन्तरणमनायासे- नातिक्रमः तस्मै त्वत्पादमेव शरणं नान्यदिति शशंस | शिशव इत्यनेन पुत्रमङ्क- मारोप्य मा रोदीरित्याधनुनयपूर्वकमुक्तवतीति व्यज्यते ॥ ३ ॥ १. 'शा' घ, पाठः,<noinclude></noinclude> rk2w3m7zyw8y067hjv6pw7n8xxmcwgt 104 127976 346037 2022-08-20T22:19:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ आकर्ण्य सोऽपि भवदर्चननिश्चितात्मा मानी निरेत्य नगरात् किल पञ्चवर्षः । सन्दृष्टनारदनिवेदितमन्त्रमार्ग- स्त्वामारराध तपसा मधुकाननान्ते ॥ ४ ॥ आकति । आकर्ण्य म... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>आकर्ण्य सोऽपि भवदर्चननिश्चितात्मा मानी निरेत्य नगरात् किल पञ्चवर्षः । सन्दृष्टनारदनिवेदितमन्त्रमार्ग- स्त्वामारराध तपसा मधुकाननान्ते ॥ ४ ॥ आकति । आकर्ण्य मातुर्वचनमिति शेषः । स ध्रुवः भवदर्चने तपश्चरणे निश्चित आत्मा मनो यस्य सः मानी | पञ्चवर्ष इति । पञ्चवया अपि जिगमिषुं दृष्ट्वा विषण्णां स्वमातरं कथञ्चिदनुज्ञाप्यान्याननवलोकयन्नेका- की स्वयं नगरान्निर्जगामेत्यर्थः । स पाथ दृष्टेन नारदेन निवेदित उपदिष्टो मन्त्रमार्गो यस्य सः त्वाम् आरराध प्रसादयामास | मधुकाननान्ते मधुवन मिति प्रसिद्धे देशे ॥ ४ ॥ ताते विषण्णहृदये नगरीं गतेन श्रीनारदेन परिसान्त्वित चित्तवृत्तौ । बालस्त्वदर्पितमनाः क्रमवर्धितेन निन्ये कठोरतपसा किल पञ्च मासान् ॥ ५ ॥ तात इति । ताते पितर्युत्तानपाढे विषण्णहृदये आत्मदोषेण बालकस्य नगरान्निर्गमनमुपश्रुत्य तस्यापायशङ्कया सोत्कण्ठहृदये ध्रुवस्य तपश्चरणेतिकर्त- व्यतोपदेशानन्तरमेवास्य पितृदर्शनाय नगरी गतेन श्रीनारदेन परिसान्त्विता तस्य भाविञेयः प्राप्तिकथनादिना मन्दीकृतशोकावेगो चित्तवृत्तिर्मनो यस्य स तथा तस्मिन् एवंस्थिते सति बालो ध्रुवस्त्वदर्पितमनाः त्वयश्वरे समाहितचित्तः सन् क्रमव चिंतेन फलपर्णजलादिक्रमेण शनैः परिहृतेनाहारेणाभिव्यक्तक्रमोत्कर्षेण कठोरेणो- मेण तपसा पञ्च मासान् निन्ये ॥ ५ ॥ ततश्च जातशत्रैर्देवैरथितः श्रीहरिस्तस्य पुरतः प्रादुर्बभूषेत्याह- तावत् तपोबलनिरुच्छ्रसिते दिगन्ते देवार्थितस्त्वमुदयत्करुणाईचेताः ।. त्वद्रूपचिद्रसनिलीनमतेः पुरस्ता- दांविर्षभूविथ विभो ! गरुडाधिरूढः ॥ ६ ॥ १. 'ण इति' क. पाठः २. 'शा' क. पाठः,<noinclude></noinclude> 2rx39tmy3fpt2m1g7nizy5jovmv9dt7 104 127977 346038 2022-08-20T22:19:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -- १७] ध्रुवचरितवर्णनम् । तावदिति । स्वद्रूपचिद्रसे त्वदाकारे चतुर्भुजत्वादिविशिष्टतया घनीभूय स्थिते चिद्रसे परब्रह्मणि निलीना तदाकाराकारिता मतिर्यस... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- १७] ध्रुवचरितवर्णनम् । तावदिति । स्वद्रूपचिद्रसे त्वदाकारे चतुर्भुजत्वादिविशिष्टतया घनीभूय स्थिते चिद्रसे परब्रह्मणि निलीना तदाकाराकारिता मतिर्यस्य तृस्येत्यर्थः । यद्वा ताहश्या मतेस्तस्य पुरस्तादाविर्बभूविथेति । अनेन च त्वद्रूपं हृदि सह- सा तिरोहितमुपलक्ष्योन्मीलितनयनस्तदवस्थं बहिःस्थितं भगवद्रूपमसौ ददर्शति व्यज्यते ॥ ६ ॥ त्वदर्शनममदभारतरङ्गितं तं दृग्भ्यां निमग्नमिव रूपरसायने ते । तुश्रूषमाणमवगम्य कपोलदेशे संस्पृष्टवानसि दरेण तथादरेण ॥ ७ ॥ त्वदिति । त्वद्दर्शनप्रमदभारे तरङ्गितम् इतिकर्तव्यतामूढतया किञ्चि- दिव सम्भ्रान्तं पुनश्च ते रूपरसायने रूपामृते दृग्भ्यां निमग्नमबगाढनयनयुग्म - मिवस्थितं तं तुष्षूषमाणं स्तोतुमिच्छन्तं तदसमर्थ चावगम्य तत्सामर्थ्यसम्पादनाय दरेण शब्दब्रह्मात्मकेन पाश्चजन्याख्येन शङ्खेन कपोलदेशे संस्पृष्टवानसि | आदरेण लालनपूर्वकम् ॥ ७ ॥ तावद् विबोधबिमले प्रणुवन्तमेन- माभाषयास्त्वमवगम्य तदीयभावम् । राज्यं चिरं समनुभूय भजस्व भूयः सर्वोत्तरं ध्रुव ! पदं विनिवृत्तिहीनम् ॥ ८ ॥ तावदिति । दरेण कपोले स्पृष्टमात्र एव विबोधेन ज्ञानविज्ञानाभ्यां तं मलमज्ञानं यस्मात् स विमलः, तम् । यद्वा विमलं यथा भवति तथेति स्तव- । अनेन च स्तुतेर्निर्गुणब्रह्मनिष्ठत्वं व्यज्यते । तदीयं ध्रुवसम्ब- यमवगम्य आभाषथा उक्तवानसि । सर्वोत्तरं सप्तर्षिलोकादप्यु- • परिष्टात् स्थितं पदं स्थानं हे ध्रुव ! विनिवृत्तिहीनं पुनरावृत्तिरहितम् ॥ ८ ॥ ध्रुवे राज्यभारं न्यस्य पिता वनं गतवानित्याह- इत्यूचुषि त्वयि गते नृपनन्दनोऽसा- बानन्दिताखिलजनो नगरीमुपेतः । १. 'वं तु ख, पाठः,<noinclude></noinclude> 7vzrg7nvlwbaixv22xd0tdcl6wfoc4e 104 127978 346039 2022-08-20T22:19:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रेमे चिरं भवदनुग्रहपूर्णकाम- स्वाते गते च वनमाहतराज्यभारः ॥ ९ ॥ पुनरुत्तमचरितमाह - www..ccamm भारायणीये यक्षेण देव ! निहते पुनरुत्तमेऽस्मिन् यक्षैः स युद्धनिरतो विरत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>रेमे चिरं भवदनुग्रहपूर्णकाम- स्वाते गते च वनमाहतराज्यभारः ॥ ९ ॥ पुनरुत्तमचरितमाह - www..ccamm भारायणीये यक्षेण देव ! निहते पुनरुत्तमेऽस्मिन् यक्षैः स युद्धनिरतो विरतो मनुकत्या | शान्त्या प्रसन्नहृदयाद् धनदादुपेतात् त्वद्भक्तिमेव सुदृढामहणोन्महात्मा ॥ १० ॥ अथ ध्रुवस्य स्वादप्राप्तिमाह- अन्ते भवत्पुरुषनीत विमानयातो मात्रा समं ध्रुवपदे मुदितोऽयमास्ते । एवं स्वभृत्यजनपालनलोलधीस्त्वं वातालयाधिप ! निरुन्धि ममामयौघान् ॥ ११ ॥ यक्षेणेति । उत्तमे मृगयायां केनचिद् यक्षेण युद्धे निहतेऽनन्तरं स ध्रुवो भ्रातृवधामषेण यक्षैर्युद्धनिरतस्तान् निहतवान्, मनोः पितामहस्योक्त्या विरतश्चा- भूत् । अथ ध्रुवस्य शान्त्या युद्धानेवृत्त्या ध्रुवसमीपमागताद् धनदादू राजराजाद् वरं वृणीष्वेत्युक्तो ध्रुवस्त्वद्भक्तिमेवावृणोत् । अत्र हेतुर्महात्मेति ॥ १० ॥ १. 'यां याते के' क. पाठ: स्कन्धः Wudaging - अन्त इति । अन्ते षड्विंशद्वर्षसहस्रं राज्यमनुभूय तदन्ते भवत्पुरुषाभ्यां सुनन्दनन्दाभ्यां नीतेन विमानेन यातो गतः सन् मात्रा सुनीत्या सर्व सह मुदि- तः सन्तुष्ट अयमास्ते इत्यनेनाधुनापि तस्य विद्यमानत्वं नक्षत्ररूपेण दृश्यमानत्वं च सूचितम् ॥ ११ ॥ इति ध्रुवचरितवर्णनं सप्तदशं दशकं सैकम् ।<noinclude></noinclude> q41fzgpw7zg268lm2le1nq586f4jagz 104 127979 346040 2022-08-20T22:19:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ तन्नाशादिति । तस्य वेनस्य नाशादराजके खलजनेभ्यो दस्युभ्यो भीरु- कः | तन्मात्रा सुनथिया योगवलेन रक्षिते तदङ्गे वेनशरीरे परिमथितादूरुद- ण्डात् त्यक्ताष इति । अय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>तन्नाशादिति । तस्य वेनस्य नाशादराजके खलजनेभ्यो दस्युभ्यो भीरु- कः | तन्मात्रा सुनथिया योगवलेन रक्षिते तदङ्गे वेनशरीरे परिमथितादूरुद- ण्डात् त्यक्ताष इति । अयमर्थः --- ऋषिमिर्मथितादूरोर्निषादो नाम कश्चित् पुरुषो जातः । स च वेनकल्मषांशत्वात् कृष्णवर्णः । तदृश्य नैषादा गिरिका- नचरायाभूचन्निति । अथ दोर्दण्डे परिमथिते तस्मात् त्वं पृभुवषुः सन् आवि- रासी: अवतीर्णवान् ॥ ४॥ विख्यातः पृथुरिति तापसोपदिष्टैः •स्तायैः परिणुतभाविभूरिवीर्यः । बेनार्त्या कवलितसम्पदं धरित्री- माकान्तां निजधनुषा समामकार्षीः ॥ ५ ॥ विख्यात इति । पृथुरिति विख्यातस्त्वं तापसोपदिष्टैः “अयं साक्षा- द्धरेरश: " ( श्रीमा. स्क. ४. अ. १५. श्लो. ६) इत्यादितापसोपदेशेन तत्प्रभावज्ञैः सूतमागधबन्दिभिः परिणुतानि स्तुतानि भाविभूरिवीर्याणि महीदोहनैकोनशतवा - जिमेवादीनि यस्य स तथा । वेनार्त्या वेनकृतया आर्त्या पीडया कबलिता ग्रस्ता सम्पदोषधिर्यया तां कबालितसम्पदम् अत एवाक्रान्तां क्रुद्धेन त्वया आचशरासनेन धावयता नतोन्नतां कृतां निजधनुष्कोट्या समामकार्षी, गिरिकूटानि चूर्णयन् पुरप्रामादिविभागेन प्राय: समतलां कृतवानिति भावः ॥ ५ ॥ हरियाह अथ प्रजाः पृथुशासनाद् गोरूपिणीं महीं स्वस्वाभिमतान्नभयं क्षीरं दुदु- -- भूयस्तां निजकुलमुख्यवत्सयुक्त- देवाद्यैः समुचितचारुभाजनेषु । अन्नादीन्यभिलषितानि यानि तानि स्वच्छन्दं सुरभितनूमद्दुहस्त्वम् ॥ ६ ॥ भूय इति । तां महीं निजकुलमुख्य वत्सयुक्तैरिति । अयमर्थः ---- पृथुः स्वकुलमुख्यं मनुं यत्सं कृत्वा पाणिपात्रे ओषधीरघुक्षत् | ऋषयो बृहस्पति वत्सं कृत्वेन्द्रियेषु पात्रेषु महीं छन्दोमयं क्षीरं दुदुहुः । देवा इन्द्रं वसं कृत्वा<noinclude></noinclude> g629tr7vrovhyy1vbsrqgm3qcxqc5ma 104 127980 346041 2022-08-20T22:19:51Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ पृथुचरितवर्णनम् । स्वर्णपात्रे सोमं दुदुहुः । असुराणां प्रह्लादो वत्सः अयः पात्र सुरा पयः, गन्धर्वा मधु | पितरः कम्यम् । एवं द्रष्टव्यम्। सुरभितनूं गोरू पिणीम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>पृथुचरितवर्णनम् । स्वर्णपात्रे सोमं दुदुहुः । असुराणां प्रह्लादो वत्सः अयः पात्र सुरा पयः, गन्धर्वा मधु | पितरः कम्यम् । एवं द्रष्टव्यम्। सुरभितनूं गोरू पिणीमदुहः, त्वच्छासनाद् दुदुहुरिति तात्पर्यम् ॥ ६ ॥ दशकम् - १८] - आत्मानं यजति मखैस्त्वयि त्रिधाम- नारब्धे शततमवाजिमेधयागे । स्पर्धालुः शतमख एत्य नीचवेषो हृत्वावं तव तनयात् पराजितोऽभूत् ॥ ७ ॥ आत्मानमिति | हे त्रिधामन् ! विष्णो ! त्वयि पृथौ मखैरश्वमेघैरात्मा - नं सर्वदेवमयं विष्णुं यजति सति शततमे शतसंख्याया अन्तिमे वाजिमे- घयागे आरब्धे शतमखः इह जगत्यहमेक एवं शतक्रतुरित्यभिमानीन्द्रः नीचवेषः पाषण्डवेषः सन्नेत्याश्चं हत्वा तव तनयात् पृथुपुत्रादनेनैव कर्मणा विजि- ताश्वसंज्ञात् ॥ ७ ॥ देवेन्द्रं मुहुरिति वाजिनं हरन्तं वहौ तं मुनिवरमण्डले जुहूषौ । रुन्धाने कमलभवे क्रतो: समाप्तौ साक्षात् त्वं मधुरिपुमैक्षथाः स्वयं स्वम् ॥ ८ ॥ देवेन्द्रमिति । अनेन प्रकारेण नम्ररक्तपटजटा भस्मादिपाषण्डवेषेण मुहुः पुनः पुनः वाजिनमश्वं हरन्तं मुष्णन्तं तं देवेन्द्रं मुनिवराणां मण्डले समूहे बहौ दक्षिणामौ जुहूषौ वधार्थमाभिचारविधाने॒न होतुमिच्छति सति कमलभवे ब्रह्मणि रुन्याने 'तबैकोनशतक्रतुत्वेनालं, शतक्रतुश्च प्रीतो भवतु, हे पृथो ! तव ऋतु- मिरलम्' इत्यागत्य प्रतिषेधं कुर्वति सति क्रतोः समाप्तौ जातायां त्वं पृथुः मधुरिपुं विष्णुं साक्षाच्चाक्षुषतया ऐक्षया दृष्टवान् | स्वयं स्वमित्यनेन पृथोरवतारव- तदत्तं वरमुपलभ्य भक्तिमेकां गङ्गान्ते चिहितपद: कदापि देव ! | १. 'रपि वा' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> c6p5ezdw41v1pbgoltw7urk9vnwm501 104 127981 346042 2022-08-20T22:19:58Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ Q नारायणीये सत्रस्थं मुनिनव हितानि शंस वैशिष्टाः सनकमुखान् सुनीन् पुरस्तात् ॥ ९ ॥ [स्कन्धः -- ४ तहत्तमिति | तेन विष्णुना दत्तं वरनेकामनपायिनी भक्तिमुपलभ्यानन्त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>Q नारायणीये सत्रस्थं मुनिनव हितानि शंस वैशिष्टाः सनकमुखान् सुनीन् पुरस्तात् ॥ ९ ॥ [स्कन्धः -- ४ तहत्तमिति | तेन विष्णुना दत्तं वरनेकामनपायिनी भक्तिमुपलभ्यानन्तरं गङ्गान्ते गङ्गायमुनयोर्मध्ये विहितं पदं स्थानं यस्य स तथा ) तत्र वसन् कदापि सत्रस्थं सत्रया यातं मुनीनां देवर्षिब्रह्मर्षिराजवीगां निवहं समूहं हितानि प्रवृत्ति- निवृत्तिलक्षणं धर्मद्वयं हंसन् उपदिशन् तदन्ते सनकमुखान् सनकसनन्दसनातन- सनत्कुमारान् ऐक्षिष्ठा दृष्टवान् ॥ ९ ॥ विज्ञानं सनकमुखोदितं दधानः स्वात्मानं स्वयमगमो बनान्तसेवी । तत्तादृक्पृथुवपुरीश ! सत्वरं मे रोगौधं मशमय वातगेहवासिन् ! ।। १० ।। विज्ञानमिति | सतमुखोदिनं विज्ञानं ब्रह्मज्ञानं दधानः सम्यगवधार्य स्वयं जगदनुग्रहायाजीकृत सत्त्वविग्रहः त्वं स्वात्मानं स्वस्वरूपं परब्रह्मागमः अहं ब्रह्मेत्यनुभूतवान् | पश्चाच्च बनान्तसेवी पुत्रे राज्यं न्यस्य वनं गतस्तपश्चरन् स्वयं स्वात्माननगमः प्राप्तवान् | परब्रह्म मात्र भुपतिष्ठसे स्म इति भावः ॥ १० ॥ इति पृथुचरितवर्णनम् अष्टादशं दशकम् । अथ प्राचीन बहिषश्चरितमारभते--- पृथोस्तु नता पृथुधर्मकर्मठ: प्राचीनवितौ शतडतौ । मचेतसो नाम सुचेतसः तुतानजीजनत्त्वकरुणा कुरानिव ॥ १ ॥ पृथोरिति । नता पौत्रस्य पुत्रः | पृथोः पुत्रो विजिताश्वः, तत्पुत्रो हवि- र्थानः, तत्पुत्रो बर्हिम्मदयमुच्यते । स च पृथुर्विस्तृतो धर्मो यस्य, यद्वा पृथोरिव धर्मो यस्य सः पृथुधर्मा कर्मठः कर्मशूरः, कर्मकाण्डे निष्णात इत्यर्थः । अत एव १. 'मवाते' क. पाठ:<noinclude></noinclude> m7t0soriun2rw3rbbbj5y9berm6i3be 104 127982 346043 2022-08-20T22:20:04Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दक्षोत्पत्तिप्रसङ्गवर्णनम् । प्राचीनायैः कुशैरास्तृतमिदं भूमण्डलमिति प्राचीन बर्हिरिति नामास्याभूत् । स च शतद्रुतौ भार्यायां प्रचेतसो नामेति प्रचेतस इति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दक्षोत्पत्तिप्रसङ्गवर्णनम् । प्राचीनायैः कुशैरास्तृतमिदं भूमण्डलमिति प्राचीन बर्हिरिति नामास्याभूत् । स च शतद्रुतौ भार्यायां प्रचेतसो नामेति प्रचेतस इति तुल्यनाम्नः सुतानजजनत् । ते च सर्वे सुचेतसः । अत एव त्वत्करुणायाः प्राचीनबर्हिर्विषयाया अङ्कुरा निवेति ॥ १ ॥ दशकम् - १९] - पितुः सिसृक्षानिरतस्य शासनाद् भवत्तपस्यानिरता दशापि ते । पयोनिधि पश्चिममेत्य उत्तटे सरोवरं सन्दहशुमनोहरम् ॥ २ ॥ पितुरिति । सिसृक्षानिरतस्य प्रजासर्गकामस्य प्रजाः सृजतेति शासनात् ते प्रचेतसो दशापि भवत्तपस्यायां निरताः ॥ २ ॥ अथ भगवान् रुद्रस्तत्रागत्य तेषां भगवत्स्तोत्रमुपदिदेशेलाह- तदा भवत्तीर्थमिदं समागतो भवो भवत्सेवकदर्शनादृतः । प्रकाशमासाद्य पुरः प्रचेतसामुपादिशद् भक्ततमस्तव स्तवम् || ३ || स्तवं जपन्तस्तममी जलान्तरे भवन्तमासेविषतायुतं समाः । भवत्सुखास्वादरसादमीष्विान् बभूव कालो ध्रुववन्न शीघ्रता ॥ ४ ॥ स्तवमिति । भवानेव सुखं भवत्सुखं ब्रह्मानन्दः तस्यास्वादने रस आग्रहः || तपोभिरेषामतिमात्रवर्धिभिः स यज्ञहिंसानिरतोऽपि पावितः । पितापि तेषां गृहयातनारदप्रदर्शितात्मा भवदात्मतां ययौ ॥ ५ ॥ तपोभिरिति । स यज्ञहिंसानिरतो वेनः प्रथोर्जनकः पावितः दुरितनिवृ- तिद्वारा नरकादुत्तारितः | तेषां पिता प्राचीनवर्हिरपि गृहयातेन नारदेन प्रदर्शित उपदिष्ट आत्मा श्रीहरिर्यस्य, 'आप्तत्वाच्च प्रमातृत्वादात्मा हि परमो हाररित्युक्त- त्वात् । भवदात्मतां सायुज्यम् ॥ ५ ॥ अथ भक्तवात्सल्यॆनैव तेषां त्वं प्रादुरभूरित्याह- कृपावलेनैव ततः मचेतसा प्रकाशमागाः पतगेन्द्रवाहनः । विराजिचक्रादिवरायुधांशुभिर्भुजाभिरष्टाभिरुदञ्चितद्युतिः ॥ ६ ॥ प्रचेतसां तावद्द्याचतामपि त्वमेव कारुण्यभराद् वरानदाः । भवद्रिचिन्तापि शिवाय देहिनां भवत्वसौ रुद्रनुतिश्र कामदा ॥ ७ ॥<noinclude></noinclude> n1tggety40ykhbfh6u5qns50e80q7nv 104 127983 346044 2022-08-20T22:20:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये (स्कन्धः - ४ प्रचेतसामिति । वरानदा इत्युक्तं तदेवाह भवद्विचिन्तेति । भवतां प्रचेतसां विचिन्तानुस्मरणं शिवाय मङ्गलाय, रुद्रनुतिः रुद्रेण गीता मम स्त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये (स्कन्धः - ४ प्रचेतसामिति । वरानदा इत्युक्तं तदेवाह भवद्विचिन्तेति । भवतां प्रचेतसां विचिन्तानुस्मरणं शिवाय मङ्गलाय, रुद्रनुतिः रुद्रेण गीता मम स्तुतिश्च ॥ ७ ॥ अवाप्य कान्तां तनयां महीरुहाँ तया रमव्वं दशलक्षवत्सरीम् । सुतोऽस्तु दक्षों ननु तत्क्षणाच मां प्रयास्यथेति न्यगदो सुदैव तान् || ८ || अवाप्येति । किञ्च महीरुहां वृक्षाणां तनयां पुत्रीं, मम्लोचानाम्नोऽप्सर- सः पुत्री तत्परित्यक्ता वृक्षैः पुत्रीत्वेन परिगृहीतेति द्रष्टव्यम् । तां कान्तामदाप्य युप्माभिर्दशभिः सहैवोद्वाय तथा दशलक्षवत्सराणां समाहासे दशलक्षवत्सरी ताव- त्कालं रमध्वं भोगाननुभवत | तस्यां दक्षो नाम सुतश्चास्तु | तत्क्षणाद् दशल- क्षवत्सरानन्तरमेव मां प्रयास्यथ मुक्ता भविष्यथ इति मुदेव तत्प्रार्थनां विना त्वं तान् न्यगद उक्तवान् ॥ ८ ॥ १०२ ततय ते भूतलरोधिनस्तरून् क्रुषा दहन्तो द्रुहिणेन वारिताः । द्रुमैथ दत्तां तनयामवाप्य तां त्वदुक्तकालं सुखिनोऽभिरेमिरे ॥ ९ ॥ ततश्चेति । ततो भगवद्गमनानन्तरं सलिलादुत्थितास्ते भूतलं रोद्धुं शीलं येषामिति भूतलरोधिनस्तान् तरून् क्रुषा क्रोधोद्धृताभ्यामनिलानलाभ्यां दहन्तो दुहिणेन ब्रह्मणा वारिताः । ततश्च भीतैर्ब्रह्मणोपदिष्टैमैर्दत्तां तां कमललो - चनाम् ॥ ९ ॥ अवाप्य दक्षं च सुतं कृताध्वराः प्रचेतसो नारदलब्धया धिया । अवापुरानन्दपदं तथाविधस्त्वमीश ! वातालयनाथ ! पाहि माम् ॥ १० ॥ अवाप्येति । नारदाल्लब्धया धिया ज्ञानेनानन्दरूपं पदं, पद्यते प्राप्यत इति पदं ब्रह्म अवापुः । तथाविधस्तादृशभक्तवात्सल्ययुक्तः ॥ १० ॥४१॥ इति दक्षोत्पत्तिप्रसङ्गवर्णनं दक्षोत्पत्तिवर्णन य एकोनविंशं दशकम् । इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायां चतुर्थस्कन्धपरिच्छेदः । आदितः श्लोकसङ्ख्या १९९<noinclude></noinclude> ilcqhfjcasic840z1te8ttfst0bbxee 104 127984 346045 2022-08-20T22:20:15Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ पञ्चमस्कन्धपरिच्छेदः । लोकानां प्राक् स्वसृष्टानां मर्यादापालनात्मिका । लीला स्थानसमाख्याता रेः प्रस्तूयतेऽधुना ॥ इदानीं पञ्चमस्कन्धाश्रयणेन भगवतो मर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ पञ्चमस्कन्धपरिच्छेदः । लोकानां प्राक् स्वसृष्टानां मर्यादापालनात्मिका । लीला स्थानसमाख्याता रेः प्रस्तूयतेऽधुना ॥ इदानीं पञ्चमस्कन्धाश्रयणेन भगवतो मर्यादापालनात्मिकां लीलामभिदधानः प्रथम मृषभदेवावतार कथनाय तरपूर्वपरम्पर|माह-- " त्रियव्रतस्य मिपुत्रभूतादात्रीधराजादुदितो हि नाभिः । त्वां दृष्ट्वानिवृदमिष्टिमध्ये तवैव तुष्ट्यै कृतयज्ञकर्मा ॥ १ ॥ प्रियव्रतस्येति । स्वायम्भुवस्य मनोर्ज्येष्ठपुत्रः प्रियव्रतः | तस्य वर्हिष्मत्यां दश पुत्रा अभवन् । तेषु ज्येष्ठ आमीश्रो नाम राजा स्वसमानशीलतया पितुः प्रियः । तस्मात् पूर्वचित्तिनामाप्सरसि नाभिर्नाम राजा उदित उत्पन्नः । इष्टिमध्ये यज्ञमध्ये ॥ १ ॥ अभिष्तस्तत्र मुनीश्वरैस्त्वं राज्ञा स्वतुल्यं सुतमर्थ्यमानः । स्वयं जनिष्येऽहमिति नुवाणस्तिरोदधा बर्हिषि विश्वमूर्ते ! ॥ २ ॥ अभित इति । स्वतुल्यमश्विरतुल्यम् | बर्हिषि अनौ तिरोदधाः ॥ २ ॥ नामिप्रियायामथ मेरुदेव्यां त्वम॑शतोऽभूर्ऋषभाभिधानः | अलोकसामान्यगुणप्रभावप्रभाविताशेषजनप्रमोदः ॥ ३ ॥ नाभीति | मेरुदेव्यां मेरुसुतायाम् । अलोकसामान्यैरमानुषैर्गुणैः प्रभावैश्व प्रभावित उत्पादितः अशेषजनप्रमोदो येन || ३ || त्वयि त्रिलोकीभृति राज्यभारं निधाय नाभिः सह मेरुदेव्या । तपोवनं माध्य भवन्निषेवी गतः किलानन्दपदं पदं ते ॥ ४ ॥ त्वयीति | आनन्दपदं निरतिशयसुखस्थानं ते पदं वैकुण्ठम् ॥ ४ ॥ इन्द्रस्त्वदुत्कर्षकृतादमर्षाद् ववर्ष नास्मिन्नजनाभवर्षे | यदा तदा त्वं निजयोगशक्त्या स्वरर्षमेनद् व्यदधाः सुवर्षम् ॥ ५ ॥<noinclude></noinclude> lx5omjzqimtoey20q4dxd4z1ygkxfj3 104 127985 346046 2022-08-20T22:20:20Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १०४ नारायणीये [स्कन्धः - ५ जितेन्द्रदत्तां कमनी जयन्तीमथोत्परताशयोऽपि । अजीजनत् तत्र शतं तनूजान् येषां क्षितीशो भरतोऽग्रजन्मा ॥ ६ ॥ जितेति । योगशक्त्या जितेन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१०४ नारायणीये [स्कन्धः - ५ जितेन्द्रदत्तां कमनी जयन्तीमथोत्परताशयोऽपि । अजीजनत् तत्र शतं तनूजान् येषां क्षितीशो भरतोऽग्रजन्मा ॥ ६ ॥ जितेति । योगशक्त्या जितेनेन्द्रेण दत्ताम् । आत्मरतः आत्मनः श्रीहरु- पासन एवोत्सुक आशयोऽन्तःकरणं यस्य || ६ || नवाभवन् योगिवरा नवान्ये त्वपालयन भारतवर्षखण्डान् । सैका त्वशतिस्तव शेषत्रास्तपोवाद् भूसुरभूमीयुः ॥ ७ ॥ नवेति । भारतवर्षखण्डान् कुशावर्तेलावर्तब्रह्मावर्तमलयकेतुमद्रसेनविदर्भ- कीकटादन | सैका अशीतिरेकसहिता अशीतिः | रभूयं ब्राह्मणत्वम् ॥ ७॥ उक्त्वा सुतेभ्योऽथ मुनीन्द्रमध्ये विरक्तिभक्त्यन्वितमुक्तिमार्गम् । स्वयं गतः पारमहंस्यवृत्तिमधा जडोन्मत्तपिशाचचर्यास् ॥ ८ ॥ उक्त्वेति । स्वयमृषभदेवः । सुतेभ्यो भरतादिभ्यः । परमहंसानां वृत्तिं गतो जडोन्मत्तपिशाचवच्चरणमधा: अकरो: परात्मभूतोऽपि परोपदेशं कुर्वन् भवान् सर्वनिरस्यमानः | विकारहीनो विचचार कृत्स्नां महीमहीनात्मरामिनः ॥ ९ ॥ - परेति । भवान् परात्मभूतो ब्रह्मभूतः, तथापि परेभ्य उपदेशं कुर्वन् ब्रह्मोपदेशं वा । स्वस्य पारमहंस्यवृत्त्यैव परोपदेशो न मुखत इत्याह -- सर्वेति । सर्वनिरस्यमानोऽवधूतः । विकारहीनः शरीराभिमाननिवृत्तेः कर्तृत्वभोक्तृत्वसुखदुःखा दिरहितः । तत्र हेतुः अहीनात्मरसे परमानन्दानुभवे अभिलीनः तदैक्यं प्राप्तो जी- वन्मुक्त इति यावत् ॥ ९ ॥ शयुवतं गोमृगकाकचर्या चिरं चरनाप्य परं स्वरूपम् । दवाहताङ्गः कुटकाचले त्वं तापान ममापाकुरु वातनाथ ! ॥ १० ॥ शय्विति । शथुव्रतमाजगरं व्रत गोगकाकवर्या च चिरं चरन् शयुवद - नुयमः सन् गोमृगका कवच्शुद्धिविधिनिषेधादेर्निवृतः केवलं देहत्वभात्रात् सञ्चरन्नित्यर्थः । परं स्वरूपमाप्य कुटकाचले दवाहताङ्गो दवामिदग्धशरीरः पपातेत्यर्थः ॥ • Il इति ऋषभयोगिचरितवर्णनं विशं दशकम् । .<noinclude></noinclude> 5yosaeop1gjk9jjwd7jw8iy8ucozh64 104 127986 346047 2022-08-20T22:20:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् – २१] जम्बूद्वीपादिषु भगवदुपासनाप्रकारवर्णनम् । - १०५ अथ लोकरक्षायै तत्तद्भूखण्डेषु तत्तद्रूपेण सन्निदधानं भगवन्तं स्तौति- मध्योगवे व नाम्नि वर्षे गौर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् – २१] जम्बूद्वीपादिषु भगवदुपासनाप्रकारवर्णनम् । - १०५ अथ लोकरक्षायै तत्तद्भूखण्डेषु तत्तद्रूपेण सन्निदधानं भगवन्तं स्तौति- मध्योगवे व नाम्नि वर्षे गौरीप्रधानवनिताजनमात्रभाजि । शर्वेण मन्त्रनुतिभिः समुपास्यमानं सङ्कर्षणात्मकमधीश्वर ! संश्रये त्वाम् ॥ १ ॥ मध्योद्भव इति । भुवो मध्यं जम्बूद्वीपः, तन्मध्यभवे वर्षे खण्डे । गौरी- शापेन पुरुषागम्यतयात्र शर्व एक एव पुरुषः । अतो गौरीप्रधानं वनिताजनमा- श्रमेव भजतीति तथा । शर्वेण मन्त्रैर्नुतिभिश्च ॥ १ ॥ भद्राश्वनामक इलाहतपूर्ववर्षे भद्रश्रवोभिरृषिभिः परिचूयमानम् | कल्पान्तगूढ निगमोद्धरणप्रवीणं ध्यायामि देव ! हयशीर्षतनुं भवन्तम् || २ || ध्यायामि दक्षिणगते हरिवपवर्षे महादमुख्यपुरुषैः परिषेव्यमाणम् । उत्तुशान्तभवलाकृतिमेकशुद्ध- ज्ञानमदं नरहरिं भगवन् ! भवन्तम् || ३ || ध्यायामीति | एकं शुद्धं निरुपाधिकं ज्ञानं ददातीति तथा ॥ ३ ॥ वर्षे प्रतीचि ललितात्मनि केतुमाले लीलाविशेषललितस्मितशोभनाङ्गम् । लक्ष्म्या प्रजापति निषेव्यमाणं तस्याः प्रियाय घृतकामतनुं भजे त्वाम् ॥ ४ ॥ वर्ष इति । धृतकामतनुम् अङ्गीकृतकामदेवस्वरूपम् ॥ ४ ॥ रम्येऽप्युदीचि खलु रम्यकनानि वर्षे तदर्षनाथमतुवर्यसपर्यमाणम् * ।<noinclude></noinclude> lyhksukhm8drkkfrl6wkae7cjrijvu4 104 127987 346048 2022-08-20T22:20:33Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये भक्तैकवत्सलममत्सरहत्सु भान्तं मत्स्याकृति भुवननाथ ! भजे भवन्तम् ॥ ५ ॥ रम्य इति । रम्यकवर्षनाथेन वैवस्वतेन मनुवर्येण सपर्यमाणमारा- ध्यमानम् ॥ ५ ॥ वर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये भक्तैकवत्सलममत्सरहत्सु भान्तं मत्स्याकृति भुवननाथ ! भजे भवन्तम् ॥ ५ ॥ रम्य इति । रम्यकवर्षनाथेन वैवस्वतेन मनुवर्येण सपर्यमाणमारा- ध्यमानम् ॥ ५ ॥ वर्ष हिरण्मयसमाइयमौत्तराह- मासीन मदिधृतिकर्मठका मठाङ्गम् । संसेवते पितृगणनवरोऽयमायं [स्कन्धः - ५ तं त्वां यजागि भगवन् ! परचिन्मयात्मन् ! ॥ ६ ॥ चर्षमिति । औत्तराहम् उत्तरदिग्भवम् । अद्रिधृतिकर्मटम् अमृतमथने मन्दराद्विधारणौपायकं कामठं कौर्ममङ्गं यस्य । परचिन्मयात्मन् ! विशुद्धज्ञान- स्वरूप ! ॥ ६ ॥ किञ्चोत्तरेषु कुरुषु मियया धरण्या संसेवितो महितमन्त्रनुतिप्रभेदैः । दंष्ट्राग्रवृष्टघनपृष्ठगरिष्ठवर्ष्मा त्वं पाहि विज्ञनुतयज्ञवराहमूर्ते ! ॥ ७ ॥ किञ्चेति । दंष्ट्राग्रेण घृष्टं वनपृष्ठं येन तादृशं गरिष्ठमत्युन्नतं च वर्ष्म स्व- रूपं यस्य । विज्ञैर्ज्ञानिभिर्नुता स्तुता यज्ञवराहरूपा मूर्तिर्यस्य ॥ ७ ॥ याम्यां दिशं भजति किम्पुरुषाख्यवर्षे संसेवितो हनुमता दृढभक्तिभाजा । सीताभिरामपरमातरूपंशाली १. 'रव' क. पाठ:. रामात्मकः परिलसन् परिपाहि विष्णो ! ॥ ८ ॥ याम्यामिति । याम्यां दिशं भजति इलावलममनन्तरंदेशवर्तिनि ॥ ८ ॥ श्रीनारदेन सह भारतखण्ड मुख्यै- स्त्वं योगनुतिभिः समुपास्यमानः | आकल्पकालमिह साधुजनाभिरक्षी नारायणो नरसखः परिपाहि भूमन् ! ॥ ९ ॥<noinclude></noinclude> 9geunm0ve3sac01v0osjhqw2c2sui32 104 127988 346049 2022-08-20T22:20:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ जम्बूद्वीपादिषु भगवदुपासनाप्रकारवर्णनम् । १०७ श्रीति । साङ्ख्यं प्रकृतिपुरुषविवेकज्ञानं, योगोऽष्टाङ्गः, ताभ्यां नुति- दशकम् - २१] - भिश्च ॥ ९ ॥ इमं जम्बूद्वीपं... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>जम्बूद्वीपादिषु भगवदुपासनाप्रकारवर्णनम् । १०७ श्रीति । साङ्ख्यं प्रकृतिपुरुषविवेकज्ञानं, योगोऽष्टाङ्गः, ताभ्यां नुति- दशकम् - २१] - भिश्च ॥ ९ ॥ इमं जम्बूद्वीपं परितः क्रमात् लक्षशाल्मलिकुशकौञ्चशाकपुष्करनामानः षड् द्वीपाः । तत्र क्रमादर्केन्दुवचम्बुवायुब्रह्मरूपेण तत्रत्या भगवन्तं भजन्तीत्याह--- प्लार्करूपमयि शाल्मल इन्दुरूपं द्वीपे भजन्ति कुशनामनि वह्निरूपम् | क्रौञ्चेऽम्बुरूपमथ वायुमयं च शाके त्वां ब्रह्मरूपमाय पुष्करनानि लोकाः ॥ १० ॥ अथ ज्योतिरनीकात्मकस्य भगवत उपासनाप्रकारमाह -- सर्वैर्भुवादिभिरुडुकरैश्च पुच्छादिकेष्ववयवेष्यभिकल्प्यमानैः । त्वं शिशुमारवपुषा महतामुपास्यः सन्ध्यासु रुन्धि नरकं मम सिन्धुशायिन् ! ॥ ११ ॥ सर्वैरिति । उड्डप्रकरैरश्विन्यादिभिः ग्रहैः सूर्यादिभिर्यथाक्रमं पुच्छाद्यवय बेषूपासकैरभिकल्प्यमानैरुपलक्षितस्त्वं शिंशुमारवपुषा अवाक्शिरसः कुण्डली भूत- शरीरस्य शिंशुमारस्य वपुरिव वपुर्यस्य, तद्रूपेण महतां महद्भिः सन्ध्यासु त्रिका- लमुपास्यः ॥ ११ ॥ अथ प्रपञ्चस्योद्धारकं शेषमूर्ति स्तौति --- पातालमूलभुवि शेषतनुं भवन्तं लोलैककुण्डलविराजिसहस्रशीर्षम् नीलाम्बरं धृतहलं भुजगाङ्गनाभि- t जुष्टं भजे हर गदान् गुरुगेहनाथ | || १२ || २२ ॥ इति जम्बूद्वीपादिषु भगवदुपासनाप्रकारवर्णनम् एकविंशं दशकं सद्विकम् । इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायां पञ्चमस्कन्धपरिच्छेदः । आदितः श्लोकसङ्ख्या २२९.<noinclude></noinclude> go1j1alr3dft4hk6qpmh02uoybwzqb4 104 127989 346050 2022-08-20T22:20:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ षष्टस्कन्धपरिच्छेदः । कृतेऽपि पापे भक्तानां यातना नव नारकी । इति षष्ठगतो विष्णोः स्तूयतेऽनुग्रहोऽधुना || अथाजामिलोपाख्यानमारमते अज्ञानिकाराधिः- अजामिलो... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ षष्टस्कन्धपरिच्छेदः । कृतेऽपि पापे भक्तानां यातना नव नारकी । इति षष्ठगतो विष्णोः स्तूयतेऽनुग्रहोऽधुना || अथाजामिलोपाख्यानमारमते अज्ञानिकाराधिः- अजामिलो नाम महीसुरः पुरा चरन विभो ! धर्मपथान् गृहाश्रमी । गुरोगिरा काननमेत्य दृष्टवान् सुषृष्टशीलां कुलटां मदाकुलाम् ॥ १ ॥ अजामिल इति । पुराजामिलो नाम अजामिमकुलीनां स्त्रियं लात्यादत इत्यजामिल इति प्रसिद्धः कश्चिद् महीमुरो गृहाश्रमी स्वाश्रमोचितान् धर्मपथान् प्रवृचितिवृत्तिमार्गान् चरन् अनुतिष्ठन् गुरोगिंरा पितुर्निर्देशन फलपुष्पसमित्कुशा- नाह काननत्य सुवृष्टमतिशयेन श्रृष्टं मिथ्याविलासादिभिः परमतिबञ्चनसमर्थ शील यस्याः, मदाकुलां मधुमदखेलगमनां काञ्चित् कुलटां पुंधली दृष्टवान् ॥ १॥ स्वतः प्रशान्तोऽपि तदाहताशयः स्वधर्मयुत्सृज्य तथा समारमन् | अधर्मकारी दशमी भवन् पुनदेवी भवनामते ते तिम् ॥ २ ॥ स्वत इति । ततश्च स्वतः प्रशान्तोऽप्यसौ तयाहृत आशयो यस्य स तथा स्वधर्म सहधर्मचारिणी चोत्सृज्य तथा सह समारमन् तस्याः कुडुम्बभरणायाध- र्मकारी बभूव । पुनश्च दशमी भवन् जरठः सन् भवन्नामयुते नारायणाये सुते चालके दशमपुत्रे रतिमतिस्नेहं दधौ ॥ २ ॥ स मृत्युकाले यमराजकिङ्करान् भयङ्करांस्त्रीनभिलक्षयन् भिया । पुरा मनाक् त्वत्स्मृतिवांसनावलाज्जुहाव नारायणनामकं सुतम् ॥ ३ ॥ स इति । मृत्युकाले मरणसमये मनागू ईषत् स्वस्मृतेर्भगवदुपासनाया या वासना संस्कारस्तइलादू नारायणनामकं सुतं जुहाव नारायण ! इत्याजु- हाव ॥ ३ ॥ दुराशयस्यापि तदात्वनिर्गतत्वदीयनामाक्षरमाञवैभवात् । पुरोऽभिपेतुर्भवदीय पार्षदाश्चतुर्भुजाः पीतपटा मनोहराः ॥ ४ ॥<noinclude></noinclude> 9l9t1lwb92gwrvxa2wi77fcn3go2egg 104 127990 346051 2022-08-20T22:20:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अजामिलोपाख्यानम् । दुराशयस्येति । कुटुम्बासक्तचेतसोऽप्यस्य तदात्वे मरणदशायां निर्गतस्य स्वदीय नामाक्षरमात्रस्येत्यनेन भक्तिश्रद्धावृत्तिवर्णव्यक्तैत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अजामिलोपाख्यानम् । दुराशयस्येति । कुटुम्बासक्तचेतसोऽप्यस्य तदात्वे मरणदशायां निर्गतस्य स्वदीय नामाक्षरमात्रस्येत्यनेन भक्तिश्रद्धावृत्तिवर्णव्यक्तैताद्यभावो व्यज्यते, तथापि नारायणे त्यक्षरचतुष्टयस्य प्रभावाद् भवदीय पार्षदा विष्णुदूता अस्य पुरोऽभिपेतुः प्रादुर्भूताः ॥ ४ ॥ दशकम् - २२] E अमुं च सम्पाश्य विकर्षतो भटान् विमुञ्चतेत्यारुरुधुर्बलादमी । निवारितास्ते च भवज्जनैस्तदा तदीयपापं निखिलं न्यवेदयन् ॥ ५ ॥ असुमिति | अमुमजामिलं सम्पाश्य पाशेन गले बद्धा विकर्षतो भटान् यमभटान् अमी विष्णुदूता बलाद् विमुञ्चतेस्थेनेन बचनेनेवारुरुधुः । ते यमभ- टास्तदीयमजामिलस्येदं पापं निखिलं न्यवेदयन् ॥ ५ ॥ भवन्तु पापानि कथं तु निष्कृते कृतेऽपि भो दण्डनमस्ति पण्डिताः ! | न निष्कृतिः किं विदिता भवादृशामिति प्रभो ! त्वत्पुरुषा बभाषिरे ॥६॥ भवन्त्विति । अनन्तरं च त्वत्पुरुषा विष्णुदूता यमभटानिदमुत्तरं बभा- षिरे भोः पण्डिताः ! सत्यं भवद्भिरुक्तानि पापान्यस्य भवन्तु, किन्तु निष्कृते प्रायश्चित्ते कृतेऽपि कथं दण्डनमस्ति, अनेन च हरिनामग्रहणरूपं प्रायश्चित्तं कृतमेव, भवादृशां युष्मधैिर्धर्मराजकृतिः किं न विदितेति ॥ ६ ॥ ननु महतामपि पापानां नामग्रहणमात्रं प्रायश्चित्तमित्ययुक्तं, श्रौतस्मार्तादिप्रा- यश्चित्तानामतिक्लेशमात्ररूपाणां वैयर्थ्यप्रसङ्गादित्याशङ्कयाह- M श्रुतिस्मृतिभ्यां विहिता व्रतादयः पुनन्ति पापं न लुनन्ति वासनाम् । अनन्तसेवा तु निकृन्तति द्वयीमिति प्रभो ! त्वत्पुरुषा बभाषिरे ॥ ७ ॥ श्रुतीति | व्रतानि चान्द्रायणादीनि, आदिशब्देन तीर्थसानादि । एता निष्कृतयः पाप पुनन्ति शोधयन्ति केवलं, न वासनां सजातीयकर्मोत्पादकं संस्कारमपि लुनन्ति । ततश्च पुनरपि पापं कुर्वन्ति । एवं चान्द्रायणादीनां पापा- त्यन्तिकनिवर्तकत्वाभावान्न मुख्यप्रायश्चित्तत्वम् | अनन्तस्य हरेः सेवा स्मरणकीर्त- नादि तु द्वयीं पापं तद्वासनां च निक्कन्तति उन्मूलयति ॥ ७ ॥ १. 'क्त्याय' क. ग. पाठः, २. 'त्यादिव' क. पाठ: (<noinclude></noinclude> 5099q4mnnkri012gydnsod3v4597g6p 104 127991 346052 2022-08-20T22:20:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये अयं च मरणभयाकुलः सन् हरिनामोच्चारितवान्, अत इतः परं न भवद- ण्डनमर्हतीत्याह-~~ . अनेन भो ! जन्मसहस्रकोटिभिः कृतेषु पापेष्वपि निष्कृतिः कृता i यदग्रहीन्न... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये अयं च मरणभयाकुलः सन् हरिनामोच्चारितवान्, अत इतः परं न भवद- ण्डनमर्हतीत्याह-~~ . अनेन भो ! जन्मसहस्रकोटिभिः कृतेषु पापेष्वपि निष्कृतिः कृता i यदग्रहीन्नाम भयाकुलो होरिति प्रभो ! त्वत्पुरुषा वभाषिरे ॥ ८ ॥ ननु नासौ श्रियमाणो हरिनामोच्चारितवान्, किन्तु पुत्रं तन्नामानमाजुहाचैव । अतो न पापक्षय इत्याशङ्कयाह- नृणामबुद्धयापि मुकुन्दकीर्तनं दहत्यघौघान् महिमास्य तादृशः । यथाग्निरेधांसि यथौषधं गदानिति प्रभो ! त्वत्पुरुषा बभाषिरे ॥ ९ ॥ नृणामिति । इदं भगवन्नाम कीर्तित सदशेषाधौषहरं चेति घिया नामो- चारणीयम् । अतोऽन्यथाबुद्धयापि मुकुन्दकीर्तनमघौघान् दहति, दहनकणस्तूल- पिण्डसञ्चयमिवोन्मूलयति । कथमस्य तादृशं सामर्थ्यमिति नानुयोजनीयम् | नाम्नो महिन्नः श्रूयमाणत्वाद् दृष्टत्वाच्चेत्याह - महिमेति । अस्य नाम्नस्तादृशोऽप- रिच्छेद्यो महिमा विद्यते । तेषां सन्देहहानाय सदृष्टान्तमाह-यथेति । बालादिना अबुद्ध्या निक्षिप्तोऽग्निः अबुद्धयोपयुक्तमौषधं च यथा ॥ ९ ॥ - . इतीरितैर्याम्यभरपासृते भवद्भटानां च गणे तिरोहिते। भवत्स्मृति कञ्चन कालमाचरन् भवत्पदं प्रापि भवद्भदैरसौ ॥ १० ॥ इतीति । इतीरितैः प्रतियोधितैर्याम्यभटैरपासृतेऽपसरणे कृते सति भवद्भ- टानां गणे समूहे तिरोहिते अन्तर्हिते च सति असावजामिलो गङ्गाद्वारे कस्मिंश्चिद् देवसदने स्थित्वा कञ्चन कालं भवस्मृतिमाचरन् समाधिजये सति प्रादुर्भूतैस्तैरेव भवत्पार्षदेलेब्सारूप्यो विमानेन भवत्पदं वैकुण्ठं प्रापि अनीयत ॥ १० ॥ स्वकिङ्करावेदनशक्तिो यमस्त्वदङ्घ्रिभक्तेषु न गम्यतामिति । स्वकीय भृत्यान शिशिक्षदुच्चकैः स देव! वातालयनाथ! पाहि माम् ॥ ११॥ स्वेति । यमकिङ्करास्तु स्वामिने सबै निवेदयामासुः । यमस्तु स्वकिङ्करा- णामाचेदनेन शक्तिः स्वभृत्यापराधः स्वस्मिन्नपि स्यादिति भीतः सन् त्वदङ्घ्रि-<noinclude></noinclude> 08up110zc71k1bmtu54neeio9cwk7g9 104 127992 346053 2022-08-20T22:21:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ चित्रकेतूपाख्यानम् । भक्तेषु भवद्भिर्न गम्यतां भगवद्भक्ताः परिहरणीया युष्माभिरित्युच्चकै र तिनिर्बन्धेन स्वभृत्यानशिशिक्षत् शिक्षितवान् | तादृशभक्तवात्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>चित्रकेतूपाख्यानम् । भक्तेषु भवद्भिर्न गम्यतां भगवद्भक्ताः परिहरणीया युष्माभिरित्युच्चकै र तिनिर्बन्धेन स्वभृत्यानशिशिक्षत् शिक्षितवान् | तादृशभक्तवात्सल्ययुक्तस्त्वं पाहि ॥ ११ ॥ इत्यजामिलोपाख्यानं द्वाविंशं दशकं सैकम् | दशकम् - २३] - एवमजामिलदृष्टान्तेन नृणामनुप्रहमुक्त्वा स्वार्गेणां भगवदनुग्रहं दर्शयितुं दक्षकथामारभते- -34 माचेतसस्तु भगवनपरोऽपि दक्ष- स्त्वत्सेवनं व्यक्ति सर्गविवृद्धिकामः । आविर्बभूविथ तदा लसदष्टबाहु- स्तस्मै वरं ददिय तां च वधूमसिनीम् ॥ १ ॥ प्राचेतस इति । प्राचीनबर्हिषः पुत्रा दश प्रचेतसः, तेषां पुत्रः प्राचे- तसो दक्षः । अपरो ब्रह्मपुत्राद् दक्षादन्यः । स मनसैवेमाः प्रजाः सृष्ट्वा पुनस्तद्वि- वृद्धिका मस्त्वत्सेवनं व्यक्ति कृतवान् | लंच वरं त्वत्तः प्रभृति व्यवायधर्मेण प्रजासर्गो भविष्यतीत्येवं रूपं, तां पञ्चजनदुहितरम् असिक्की वधूं भार्थी च ददिश दत्तवान् ॥ १ ॥ तस्यात्मजास्त्वयुतमीश ! पुनः सहस्रं श्रीनारदस्य वचसा तव मार्गमापुः । नैकत्रवासमृषये मुमुचे स शापं भक्तोत्तमस्त्वषिरनुग्रहमेव मेने ॥ २ ॥ तस्येति । तस्य दक्षस्य हर्यश्वसंज्ञा अनुतमात्मजा आसन् । पुनः शब- लावसंज्ञाः सहस्रं च सुता आसन् । ते सर्वेऽपि पितुरादेशात सर्गवृद्धये तपः कुर्वन्तः श्रीनारदस्य वचसा निवृत्तिमार्गोपदेशरूपेण तव मार्ग मोक्षमापुः प्राप्त- वन्तः । स दक्षः क्रुद्धो मुनये श्रीनारदाय नैकत्रवास सदासञ्चारित्वं शापं मुमुचे | ऋषिस्तु भक्तोत्तमत्वेन तमनुग्रहमेव मेने ॥ २ ॥<noinclude></noinclude> 6svy2s8clh7uy4fvzcet4z3487ao76e 104 127993 346054 2022-08-20T22:21:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ षष्ट्या ततो दुहितृभिः सृजतः कुलौघान् दौहित्रमनुरथ तस्य स विश्वरूपः । त्वत्स्तोत्रच मितमजापयदिन्द्रमाजौ देव ! त्वदीयमहिमा खलु सर्वत्रः ॥ ३ ॥ षष्टयेति । ततः षष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>षष्ट्या ततो दुहितृभिः सृजतः कुलौघान् दौहित्रमनुरथ तस्य स विश्वरूपः । त्वत्स्तोत्रच मितमजापयदिन्द्रमाजौ देव ! त्वदीयमहिमा खलु सर्वत्रः ॥ ३ ॥ षष्टयेति । ततः षष्ट्या दुहितृभिरदितिदित्याद्याभिः कुलमान स्थिरचरमे- दसमूहान् सृजतोऽस्य दक्षस्य दौहित्रो दितेः पुत्रस्त्वष्ट | तत्सूनुस्त्याष्ट्रो विश्वरूपः | सः त्वत्तोत्रे नारायणात्मकेन वर्मणा वर्मितं कृतरक्षम् इन्द्रम् आजौ देवासुरयुद्धे अजापयद् +जयमकरोत् ॥ ३ ॥ अथ वृत्रवधप्रस्ताचाय प्राग्जन्मकथामाह् प्राकू शूरसेनविषये किल चित्रकेतुः पुत्राग्रही नृपतिरङ्गिरसः प्रभावात् । लब्ध्वैकपुत्रमथ तत्र हते सपत्नी- सरदवशस्तव माययासौ ॥ ४ ॥ प्रागिति | अङ्गिरस: प्रभावात् तत्कृतयज्ञोच्छिष्टप्राशनेन ज्येष्ठभार्यायामेकं पुत्रं लब्ध्वा तत्र तस्मिन् पुत्रेपली ॥ ४ ॥ तं नारदस्तु सममङ्गिरसा दयालुः सम्माप्य तावदुपदर्य सुतस्य जीवम् । कस्यास्मि पुत्र इति तस्य गिरा विमोह त्यक्त्वा त्वदर्चनविधौ नृपतिं न्ययुङ्क्त ॥ ५ ॥ तमिति । अङ्गिरसा समं सह सुतस्य मृतस्य जीवं योगबलेनोपदर्श्य दर्श- यित्वा अहं कस्य पुत्रोऽस्मीति तस्य गिरा नृपतेर्विमोहं क्या ॥ ५ ॥ स्तोत्रं च मन्त्रमपि नारदतोऽथ लब्ध्वां तोपाय शेषत्रपुषो ननु ते तपस्यन् । + जयन्तं प्रयोजितवान् ।<noinclude></noinclude> 4cpzw3cqft38jr02yax3kwlwg3th8bk 104 127994 346055 2022-08-20T22:21:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ चित्रकेतूपाख्यानम् | विद्याधराधिपतितां स हि सप्तरात्रे • लब्ध्वाप्यकुण्ठमतिरन्वभजद् भवन्तम् ।। ६ ।। दशकम् -- २३] स्तोत्रमिति | शेषवपुषोऽनन्तमूर्तेः ते तव हरेस... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>चित्रकेतूपाख्यानम् | विद्याधराधिपतितां स हि सप्तरात्रे • लब्ध्वाप्यकुण्ठमतिरन्वभजद् भवन्तम् ।। ६ ।। दशकम् -- २३] स्तोत्रमिति | शेषवपुषोऽनन्तमूर्तेः ते तव हरेस्तोषाय प्रसादाय तपस्यन् स चित्रकेतुः सप्तरात्रे सप्तरात्रान्ते विद्याधराधिपतितां लब्ध्वा भवन्तं शेषमूर्तिम् ॥ ६ ॥ त्वं चानन्तरूपेण प्रादुर्भूयात्मतत्त्वमुपदिश्य तिरोहितवानित्याह-- तस्मै मृणालघवलेन सहस्रशीर्णा रूपेण बद्धनुतिसिद्धगणावृतेन । प्रादुर्भवन्नचिरतो नुतिभिः प्रसन्नो दत्त्वात्मतवमनुगृह्य तिरोद्वाथ ॥ ७ ॥ त्वद्भक्तमौलिरथ सोऽपि च लक्षलक्षं वर्षाणि हर्षुलमना भुवनेषु कामम् । सङ्गापयन् गुणगणं तव सुन्दरीभिः सङ्गातिरेकरहितो ललितं चचार ॥ ८ ॥ स्वदिति । (ते?) तव गुणगणं हरिचरितं विद्याधरसुन्दरीभिः सङ्गापयन् ॥ अत्यन्तसङ्गविलयाय भवत्मणुओं नूनं स रूप्यगिरिमाप्य महत्समाजे । निश्शमककृतवल्लभमजारि तं शङ्करं परिहसनुमयाभिशेषे ॥ ९ ॥ अत्यन्तेति । स च श्रीशङ्करं परिहसन् उमयाभिशेपे आसुरी योनिं याही- ति शप्तोऽभूत् । स्वतः सङ्गातिरेकरराहतस्यात्यन्तसङ्गविलयाय भववेश्वरेण प्रणुनः प्रेरितोऽसौ नूनमिति तर्कयामि, अन्यथा तस्य देवहेलनायोगात् ॥ ९ ॥ निस्सम्भ्रमस्त्वयमयाचितशापमोक्षो वृत्रासुरत्वमुपगम्य सुरेन्द्रयोधी । १. 'ति' ख. पाठ:. २. 'पः प्रा' ख. पाठ:.<noinclude></noinclude> kjsv36rcgr0mj0bxoxcxetzj6s5kduo 104 127995 346056 2022-08-20T22:21:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये भक्त्यात्मतत्त्वकथनैः समरे विचित्रं शत्रोरपि गतः पदं ते ॥ १० ॥ [स्कन्धः -- ६ - निःसम्म इति । ततश्चासौ निःसम्भ्रमः शापभयरहितः समर आत्मत- स्वकथनैः शत्रोर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये भक्त्यात्मतत्त्वकथनैः समरे विचित्रं शत्रोरपि गतः पदं ते ॥ १० ॥ [स्कन्धः -- ६ - निःसम्म इति । ततश्चासौ निःसम्भ्रमः शापभयरहितः समर आत्मत- स्वकथनैः शत्रोरिन्द्रत्यापि अममज्ञानसपास्य तद्वज्रेण हतः ते पदं बैकुण्ठं गतः । चित्रमाश्चर्यमेतत्। अत्र गुरुहेलनेनाखरेभ्यः पराजितैर्देवैः पौरोहित्याय वृतो विश्व- रूपः । स तु दितियतया मान रहसि दैत्येभ्यो हविर्भागं दत्तवान् | इन्द्र तदाळक्ष्यास्थ शिरोस्यवृश्चत् । ततश्च स्वर्हतपुत्रस्याभिचारकुण्डा दुत्थितो वृत्रः समरभुवि इन्द्रेण हत इतिहाइवे ॥ १० ॥ अथ दितेर्घोरसङ्कल्पादिन्द्रस्य महवाच भगवदनुग्रहाच्छ्रेयः प्राप्तिमाह ---- त्वत्सेदनेन दितिरिन्द्रोद्यतापि तान् प्रत्युतेन्द्रसुहृदो मरुतोऽभिलेभे । दुष्टाशयेऽपि शुभदैव भवनिषेवा तत्तादृशस्त्वमव मां पवनालयेश | ॥ ११ ॥ त्वदिति । दितिरिन्द्रबोशा काश्यपं प्रसाद्य इन्द्रहणं पुत्रं वृतवती । तस्माद् गर्ने चाधत । तथापि त्वत्सेवनेन काश्यपोपदिष्टपुंसवनवतानुष्ठानेनेन्द्रहणं पुत्रं लेभे | अपितु प्रत्युतविपरीतं जातम् । इन्द्रेणाकाले स्वपन्त्या दितेरुदरं प्र- विश्य ये सप्त सप्तधा वृवणास्तानिन्द्रस्य सुहृद्रो महत एकोनपञ्चाशत्पुत्रानभिलेभे। एवं च दुष्टाशयेऽपि भवन्निषेवा शुभदैव, यथा वितेरिन्द्रस्य च | तत्तादृशोऽनन्य- सहशः ॥ ११ ॥ २२ ॥ इति चित्रकेतूपाख्यानं मरुत्पत्तिवर्णनं च त्रयोविंशं दशकं सैकम् । इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायां षष्ठस्कन्धपरिच्छेदः । आदितः लोकसङ्ख्या २४३.<noinclude></noinclude> r4t3trbta56b2sceyzq2it1bl345s1a 104 127996 346057 2022-08-20T22:21:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ सहमस्कन्धपरिच्छेदः । प्राकर्मवासनाभेदा ऊतयः सप्तमोदिताः । महादपितृदृष्टान्तैर्लक्ष्यन्तेऽथ हरेर्गुणाः ॥ अथ प्रह्लादचरितवर्णनाय तृदुत्पतेः पूर्वं तत्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ सहमस्कन्धपरिच्छेदः । प्राकर्मवासनाभेदा ऊतयः सप्तमोदिताः । महादपितृदृष्टान्तैर्लक्ष्यन्तेऽथ हरेर्गुणाः ॥ अथ प्रह्लादचरितवर्णनाय तृदुत्पतेः पूर्वं तत्पितुर्हिरण्यकशिपोर्भ गवद्विदे- पादिकं प्रस्तौति- हिरण्याक्षे पोषा देव ! भवता हते शोकको धलपततिरेतस्य सहजः । हिरण्यमारम्भः कशिपुरमरारातिसदसि प्रतिज्ञामातेने तब किल वार्य हुरियो । ॥ १ ॥ विधातारं घोरं स खलु तपसिला नचिरतः पुरः साक्षागार निधनम् । वरं लब्ध्वा हलो जगदिह भवनायकनिदै परिशुन्दनिन्द्रादहरत दिवं स्वाभगणयन् || २ || विधातारमिति | परिक्षुन्दन् चूर्णीकुर्वन् ॥ २ ॥ निहन्तुं त्वां भूयस्तव पद्मवातस्य च रिपो- बहिर्दृष्टेरन्तदेघिय हृदये सूक्ष्मवपुषा । नदनुच्चैस्तत्राप्यखिलभुवनान्ते च मृगयन् भिया यात मत्वा स खलु जितकाशी निववृते ॥ ३ ॥ निहन्तुमिति | तव पदं बैकुण्ठमवातस्य प्राप्तस्य रिपोर्हिरण्यकाशेपोबहि- ईष्टेमसचक्षुषः सकाशात् त्वं सूक्ष्मवपुषा ज्ञानदृष्टिरहितम्यास्य हृदये अन्तर्दधिथ अन्तर्हितवान् । ततस्त्वां भीतं मत्वोचैर्नदन सिंहनादं कुर्वन् तत्र बैकुण्ठलोके अखिलभुवनान्ते चतुर्दशसु लोकेषु जितकाशी जितमन्यो निववृते निवृत्तोऽभूत् || ततोऽस्य प्रह्लादः समजाने सुतो गर्भवसतौ मुनेर्वीणापाणेरधिगतभवद्भक्तिमहिमा । १. 'मधुर' क. घ. पाठः,<noinclude></noinclude> m0r8x1v7i4ntiyw2sfoygvp6a7u8nf7 104 127997 346058 2022-08-20T22:21:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये सबै जात्या दैत्यः शिशुरपि समेत्य त्वयि रतिं - गतस्त्वद्भक्तानां वरद! परमोदाहरणताम् ॥ ४ ॥ तत इति । हिरण्यकशिपौ तपसे मन्दराद्रिं गतवति देवा असुरान् निर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये सबै जात्या दैत्यः शिशुरपि समेत्य त्वयि रतिं - गतस्त्वद्भक्तानां वरद! परमोदाहरणताम् ॥ ४ ॥ तत इति । हिरण्यकशिपौ तपसे मन्दराद्रिं गतवति देवा असुरान् निर्जि- यान्तवली महादमातरं कयाधुं नेतुमारब्धा नारदवचनाद् विसृज्य प्रति- निवृत्ताः । देवर्षिस्तु तस्यै प्रह्लादमुद्दिश्य भक्तिज्ञानमार्गानुपदिदेश | अतोऽसौ शिशुरपि त्वयीश्वरे रतिं प्रेमलक्षण भक्तिम् ॥ ४ ॥ 1 सुरारीणां हास्यं तव चरणदास्यं निजसुते सदृष्ट्वा दुष्टात्मा गुरुभिरशिशिक्षचिरममुम् । गुरुप्रोक्तं चासाविदमिदमभद्राय दृढाम- - त्यपाकुर्वन् सर्वे तव चरणभक्त्यैव वधे ॥ ५ ॥ सुराणामिति । गुरुभिः शुक्रपुत्राभ्यां शण्डामर्काभ्याम् | गुरुप्रोक्तं त्रिव- गॅस्योपायं वार्तादण्डनीत्यादि मेददृष्ट्याश्रितत्वादिदमिदमभद्राय शरीरबन्धेन संसा- राय भवति दृढं निश्चितमिति त्वद्भक्तेरन्यत् सर्वमपाकुर्वन् तव चरणभक्त्या केवलया । अस्य शरीरवृद्धयनुसारेण भक्तिरपि ववृध इत्यर्थः ॥ ५ ॥ अधीतेषु श्रेष्ठं किमिति परिपृष्टेऽथ तनये भवद्भक्ति वर्यामभिगदति पर्याकुलधृतिः । गुरुभ्यो रोषित्वा सहजमतिरस्येत्यभिविदन् वधोपायानस्मिन् व्यतनुत भवत्पादशरणे ॥ ६ ॥ [ स्कन्धः-७ अधीतेष्विति । अथ कदाचित् पित्रा त्वयाधीतेषु मध्ये किं श्रेष्ठमिति तनये प्रह्लादे पृष्ठे संति भवद्भक्ति वर्या श्रेष्ठामभिगदति च सति पर्याकुला चलिता धृतिर्यस्मात् स तथा अस्य मतिः सहजेति गुरुमुखादभिविदन् अस्मिन् महादे वधोपायान् व्यतनुत ॥ ६ ॥ बधोपायानाह-- PAKAR स शुलैराविद्धः सुबहु मथिती दिग्गजगणै- महासर्पैर्दष्टोऽप्यनशनगराहारविधुतः ।<noinclude></noinclude> 5dlnuc4snyve8bjvh7ym2rpftc2disq 104 127998 346059 2022-08-20T22:21:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ प्रह्लाद चरितवर्णनम् । गिरीन्द्रावक्षिप्तोऽप्यहह परमात्मन्नयि विभो ! त्वयि न्यस्तात्मत्वात् किमपि न निपीडामभजत ॥ ७ ॥ दशकम् - २४] स इति । परमात्माने त्वाय न्यस्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>प्रह्लाद चरितवर्णनम् । गिरीन्द्रावक्षिप्तोऽप्यहह परमात्मन्नयि विभो ! त्वयि न्यस्तात्मत्वात् किमपि न निपीडामभजत ॥ ७ ॥ दशकम् - २४] स इति । परमात्माने त्वाय न्यस्त आत्मा मनो यस्य | अथवात्मा जीवः, ब्रह्मभूतत्वादित्यर्थः ॥ ७ ॥ ततः शङ्काविष्टः स पुनरतिदुष्टोऽस्य जनको गुरूक्त्या तद्द्वेहे किल वरुणपाशैस्तमरुणत् । गुरोधासान्निध्ये स पुनरनुगान् दैत्यतनयान् भवद्भक्तेस्तत्त्वं परममपि विज्ञानमशिषत् || ८ || तत इति । तदेहे गुरुगृहे स महादोऽनुगान् सखीन् भवद्भक्तेस्तत्त्वं स्वरूपं कारणं फलं च परमं विज्ञानं ब्रह्मज्ञानमप्याशेषद् उपदिदेश || ८ || पिता शृण्वन् बालप्रकरमखिलं त्वत्स्तुतिपरं रुवान्धः माह्रैनं कुलहतक ! कस्ते बलमिति । बल मे वैकुण्ठस्तव च जगतां चापि स बलं स एव त्रैलोक्यं सकलमिति धीरोऽयमगदीत् ॥ ९ ॥ पितेति । कुलहतक ! अनुराधम ! ममाशालङ्घने कस्ते बलमिति पिता प्राह पप्रच्छ । वैकुण्ठो विष्णु बलं, न केवलं मम, तवापि त्रिभुवनविजये स बिष्णुरेव बलं, जगतां जगद्वासिनामपि । किञ्च सकलं त्रैलोक्यं स विष्णुरेव, न ततः पृथक् किञ्चिदप्यस्तीत्ययं प्रह्लादोऽगदीद व्यक्तमुक्तवान् | धीरो निर्भयो विद्वान् वा ॥ ९ ॥ तदनन्तरं हिरण्यकशिपोः प्रवृत्तिमाह - BUTY अरे ! कासौ कासौ सकलजगदात्मा हरिरिति मभिन्ते स्म स्तम्भं चलितकरवालो दितिसुतः । अतः पश्चाद् विष्णो! न हि वदितुर्माशोऽस्मि सहसा कृपात्मन् ! विश्वात्मन् ! पवनपुरवासिन्! मृडय माम् ॥ १० ॥ १. 'इ' क.. घ. पाठ<noinclude></noinclude> esdbr60150noonhz9obto8q444iija0 104 127999 346060 2022-08-20T22:21:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः-७ अतः पश्चात् अरे इति । सकलं जगद् आत्मा स्वरूपं यस्यासौ हरिः केति दुर्घटत्वेन कोपावेशेन न्वासकृदुच्चरन्नेव स्तम्भं प्रभिन्ते स्म ताडितवान... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः-७ अतः पश्चात् अरे इति । सकलं जगद् आत्मा स्वरूपं यस्यासौ हरिः केति दुर्घटत्वेन कोपावेशेन न्वासकृदुच्चरन्नेव स्तम्भं प्रभिन्ते स्म ताडितवान् स्तम्भमभञ्जनानन्तरं तत्र कि जातमिति न हि सहसा वक्तुमीशोऽस्मि | कृपायुक्त आत्मा यस्य, हे कृपात्मन् ! भक्तवत्सल ! विश्वात्मन् ! स्पष्टविश्वात्मतत्त्व ! हे विष्णो ! जगध्यापनशील ! हे पवनपुरवासिन् ! मां मृडय सुर्खय ॥ १० ॥ इति प्रह्लादचरिते नृसिंहाविर्भावप्रसङ्गवर्णनं चतुर्विंशं दशकम् | स्तम्भे घट्टयतो हिरण्यकशिपोः कर्णो समाचूर्णय- आघूर्णज्जगदण्डकुण्डकुहरो घोरस्तवासूद रवः | त्वयं किल दैत्यराजदये पूर्व कदाप्यत कम्पः कश्चन सम्पपात चलितोऽप्यम्भोजभूर्विष्टात् ॥ १ ॥ - स्तम्भ इति । एवं स्तम्भभजनानन्तरं प्रादुर्भवतस्तव घोरो रवः सिंह- नादोऽभूत् । घोरत्वमेवाह – बढयतो निघ्नतः । आघूर्णज्जगदण्डकुण्डकुहरः सम्भ्रान्तब्रह्माण्ड कटाहान्तर्गतचराचरः । पूर्वे कदाप्यश्रुतं यं श्रुत्वा दैत्यस्य हिर- ण्यकशिपोर्हृदये कश्चनानिर्देश्यरूप: कम्पः सम्पपात | अपिच अम्भोजभूरपि विष्टपात् सत्यलोकाचलितः किमिदमकाण्डे कल्पापाय इति सम्भ्रान्तोऽभूत् ॥ १ ॥ दैत्ये दिक्षु विसृष्टचक्षुषि महासंरम्भिणि स्तम्भतः सम्भूतं न मृगात्मकं न मनुजाकारं वपुस्ते विभो ! । किं किं भीषणमेतद्भुतमिति व्युद्भ्रान्तचित्तेऽसुरे विस्फूर्जद्धवलोग्ररोमविकसद्वर्ष्मा समाजम्भवाः ॥ २ ॥ दैत्य इति । विसृष्टचक्षुषि सर्वतः सञ्चारितनयने सति न मृगात्मकं न मनुजाकारं नरसिंहाकारं वपुः तद् दृष्ट्वा किं किमेतद् भीषणमद्भुतं चेति व्युद्धा न्तचित्तेऽसुरे हिरण्यकशिपौ विस्फूर्जद्भिर्विकस्वरैर्धवलोअरोमभि: विकसत् प्रकाश- मानं च वर्ष्म स्वरूपं यस्य स त्वं समाजृम्भयाः स्फुटनिर्गतोन्नतरूपोऽभूः ॥ २ ॥ १. 'त्मक | हे' क. पाठः, २. 'त: क. घ. पाठः, ३. 'रा' घ. पाठ:.<noinclude></noinclude> 19z8aj7355khhc3qslk6fgw0kneb8x7 104 128000 346061 2022-08-20T22:21:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - २५] - प्रह्लादचरितवर्णनम् । तद्रूपमेत्र वर्णयति— तप्तस्वर्णसवर्णधूर्णदतिरुक्षाक्षं सटाकेसर- मोत्कम्पमनिकुम्विताम्बरमहो जीयात् तवेदं वपुः | व्यात्तव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - २५] - प्रह्लादचरितवर्णनम् । तद्रूपमेत्र वर्णयति— तप्तस्वर्णसवर्णधूर्णदतिरुक्षाक्षं सटाकेसर- मोत्कम्पमनिकुम्विताम्बरमहो जीयात् तवेदं वपुः | व्यात्तव्याप्तमहादरीसखमुख खड्गोग्रवल्गन्महा- जिहानिर्गमदृश्यमानसुमहादंडायुगोड्डामरम् || ३ || 3 तप्तेति । तप्तस्वर्णसवर्णे विलीनावस्थितपुरटसदृशे घूर्णती भ्रमिते अतिरू- क्षे अक्षिणी यस्मिन् सटाकेसरप्रोत्फम्पप्रनि कुम्विताम्बरं प्रचलितस्कन्घरोमाञ्चला- च्छादितगगनतलं, व्यात्तं विवृतं व्याप्तमहादरीसखं विस्तृतमहागुहासदृशं मुखं य स्मिन्, खजवदुग्राया वल्गन्त्याश्चलिताया महाजिह्वाया बहिर्निर्गमे दृश्यमानेन सुमहता दंष्ट्रायुगेनोड्डामरमतिभीषणं तदिदं ते वपुर्जीयात् सर्वोत्कृष्टतया प्रका शताम् ॥ ३ ॥ उत्सर्पद्वलिभङ्गभीषणहनु हस्वस्थवीयस्तर- ग्रीवं पीवरदोश्शतो तनखकुरांशुदूरोल्यणम् | व्योमोल्लङ्गिपनापनोपमघनमध्याननिर्धावित- स्पर्धामकरं नमामि अवतस्तारसिंहं वपुः ॥ ४ ॥ - उत्सर्पदिति । भवतस्तन्नारसिंह वपुर्नमामि । कीदृशम् उत्सर्यद्भिरट्टहासवि जृम्भणादिधूपर्युपरि गच्छद्भिर्वलिभङ्गैर्भीषणौ हनुप्रदेशौ यस्मिन्, ह्रस्वा स्थवीयस्तरा अतिशयेन स्थूला ग्रीवा यस्मिन्, पीवराणां दोष्णां शतादुगतानां नखानां कुरै- रंशुभिरोल्वणमतिशयेन भयङ्करं, सजलजलघरध्वानबदतिमीषण सिंहनादै विद्रावि- तवैरिनिकरम् || ४ || नूनं विष्णुरयं निहन्म्यमुमिति भ्राम्यद्भदाभीषणं दैत्येन्द्रं समुपाद्रवन्तमष्टया दोर्भ्यां पृथुभ्याममुम् | वीरो निर्गलितोऽथ खड्गफलके गृह्णन् विचित्रश्रमान् व्यावृण्वन् पुनरापपात भुवनग्रासोद्यतं त्वामहो ॥ ५ ॥ नूनमिति । कपटवेषभृद् विष्णुरेवार्य नूनं तर्कयामि, अमुं भ्रातृहणं निहन्मीति निश्चित्य | अघृथास्त्वमग्रीः । कराभ्यां निर्गलितो बीरो वीरम्भन्यो-<noinclude></noinclude> fi820s5sy44riitcd3lhure4iv49ge8 104 128001 346062 2022-08-20T22:21:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये थानन्तरं विचित्रश्रमान् व्यायाममार्गेषु दक्षिणसव्यसञ्चारणभेदेषु शिक्षाविशेषान् व्यावृण्वन् प्रकाशयन् भुवनप्रासोद्यतं ब्रह्माण्डकवलीकरणसमर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये थानन्तरं विचित्रश्रमान् व्यायाममार्गेषु दक्षिणसव्यसञ्चारणभेदेषु शिक्षाविशेषान् व्यावृण्वन् प्रकाशयन् भुवनप्रासोद्यतं ब्रह्माण्डकवलीकरणसमर्थ त्वामापपाता- ससाद ॥ ५ ॥ भ्राम्यन्तं दितिजाघमं पुनरपि प्रोद्गृह्य दोर्भ्यो जवाद् द्वारेऽथोरुयुगे निपात्य नखरान् व्युत्खाय वक्षोभुवि । निर्भिन्दन्नधिगर्भनिर्भरगलद्रक्ताम्बु बद्धोत्सवं पायं पायमुदैरयो बहुजगत्संहारिसिंहारवान् ॥ ६ ॥ www भ्राम्यन्तमिति । अन्तर्बहिश्च हन्तुमशक्यत्वाद् द्वारे | जले स्थले चाश- यत्वावगे दितिजाधमं निपात्यायु वैर्हन्तुमशक्यत्वान्नखरान् वक्षोभुवि व्यु- रखाय निर्भिन्दन् विदारयन् अधिगर्भ वक्षोन्तर्भागे निर्भरगताम्बु सिरामुखतः सन्ततनिःष्यन्दमानं रुधिराम्बु | बद्धोत्सवं यथा भवति तथा । बहून् जगत्संहारिणो ब्रह्माण्डकटाहभेदकान् सिंहारवानुदैरयः प्रायुङ्क्थाः || ६ ॥ त्यक्त्वा तं इतमाशुं रक्तलहरीसिक्तोन्नमवर्ष्माणि प्रत्युत्पत्य समस्तदैत्यपटलीं चाखाद्यमाने त्वयि | भ्राम्यभूमि विकम्पिताम्बुधिकुलं व्यालोलटोत्करं प्रोत्सर्पत्खचरं चराचरमहो दुःस्थामवस्थां दधौ ॥ ७ ॥ त्यक्त्वेति । रक्तलहरीसिक्तोन्नमद्वर्ष्माणि रुधिरखाबाक्तोन्नतकाये त्वयि हतं तं त्यक्त्वा प्रत्युत्पत्य तदनुगसमस्तदैत्यसमूहांश्चास्खाद्यमाने भक्षयति च सति चराचरं दुःस्थामनवस्थितस्वस्थाननिवेशामवस्थां दधौ | तदेवाह - भ्राम्यन्ती भूमि- र्यस्मिन् । बिकम्पितमम्बुधिकुलं यस्मिन् । व्यालोलशैलोत्करं कन्दुकायमानक्कुला- चलनिकरम् | प्रोत्सर्पत्खचरं केसरोत्क्षिप्तज्योतिर्गणम् ॥ ७॥ : तावन्म[सवपाकरालवपुषे घोरान्त्रमालाघरं त्वां मध्येसभमिद्धरोषमुषितं दुर्वारगुर्बारवम् । अभ्येतुं न शशाक कोऽपि भुवने दूरे स्थिता भीरखः सर्वे शर्वविरिञ्चवासवमुखाः प्रत्येक मस्तोषत ॥ ८॥ १. 'कोपमु' ख. पाठः<noinclude></noinclude> 69j6xabe2joj4pa5adoe58mi9u4sakz 104 128002 346063 2022-08-20T22:21:51Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दचरितवर्णनम् । तावदिति । तावत् तस्मिन् काल एव मध्येसभमुषितं त्वामभ्येतुं कोऽपि न शशाक । कोऽपि ब्रह्मापीति वा । तत्र हेतवः मांसवपाभ्यां करालं वपुर्यस्य तम् । त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दचरितवर्णनम् । तावदिति । तावत् तस्मिन् काल एव मध्येसभमुषितं त्वामभ्येतुं कोऽपि न शशाक । कोऽपि ब्रह्मापीति वा । तत्र हेतवः मांसवपाभ्यां करालं वपुर्यस्य तम् । ततश्च सर्वे प्रत्येकमस्तोषत तुष्टुवुः ॥ ८ ॥ - दशकम् - २५] भूयोऽध्यक्षतरोषधानि भवति ब्रह्माज्ञया बालके महादे पदयोर्नमत्यपभये कारुण्यभाराकुलः । शान्तस्त्वं करमस्य मूर्ध्नि समयाः स्तोत्रैरथोद्गायत- स्तस्याकामधियोsपि तेनिथ वरं लोकाय चानुग्रहम् ॥ ९ ॥ भूय इति । भूयोऽपि ब्रह्माद्यैः संस्तुतोऽप्यक्षतरोषधाम्नि अन्यूनकोपभाजि भवति सति महादे तव पदयोर्नमति सति तद्वात्सल्येन शान्तस्त्यक्तरोषस्त्वमस्य मूर्ध्नि करं समधाः । अकामधियोsयस्य दैत्याधिपत्यं लोकानुग्रहरूपं वरं तेनिथ तदौदासीन्येऽपि स्वयं चकर्थ ॥ ९ ॥ ननु किमेवं क्रूरस्वभावो हरिः, न, यथा नढो रौद्ररसमभिनयति तद्वदित्याह- एवं नाटितरौद्रचेष्टित! विभो! श्रीतापनीयाभिष- श्रुत्यन्तस्फुटगीत सर्वमहिमन्नत्यन्तशुद्धाकृते! । तत्तादृनिखिलोत्तरं पुनरहो कस्त्वां परो लङ्घयेत् महादप्रिय ! हे मरुत्पुरपते! सर्वामयात् पाहि माम् ||१०|| एवमिति । अत्र प्रमाणमाइ --श्रीतापनीयेति । श्रीतापनीयोपनिषत्प्रति- पादितैवंविधसकलमहत्त्व ! अत्यन्तशुद्धा सच्चिदानन्दरूपा आकृतिः स्वरूपं यस्य | तत्तादृशमनुपमं निखिलोत्तरं सर्वोत्कृष्टं त्वां कः परो लङ्घयेत् त्वत्स्वरूपभूतत्वत्पा- र्षदादन्यः को वा त्वदप्रियमाचरेदित्यर्थः । हे प्रह्लादप्रिय! भक्तवत्सल ! ॥ १० ॥२०॥ इति प्रह्लादचरितवर्णनं पञ्चाशं दशकम् | इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायां सप्तमस्कन्धपरिच्छेदः । आदितः श्लोकसङ्ख्या २६३.<noinclude></noinclude> m79s50csdepyzsz1yada75ao2bia30l 104 128003 346064 2022-08-20T22:21:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथाष्टमस्कन्धपरिच्छेदः । मन्वन्तराख्यः सद्धर्मो मन्त्रादिप्रतिबोधितः । कक्ष्यतेऽष्टम निर्दिष्टो हरिलीलोपबृंहितः || अथापदि श्रीह्रौ मनोनिवेशन धर्मसारांश... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथाष्टमस्कन्धपरिच्छेदः । मन्वन्तराख्यः सद्धर्मो मन्त्रादिप्रतिबोधितः । कक्ष्यतेऽष्टम निर्दिष्टो हरिलीलोपबृंहितः || अथापदि श्रीह्रौ मनोनिवेशन धर्मसारांशभूतमिति गजेन्द्रदृष्टान्तेन दर्शयि- ध्यन् अस्य प्राग्जन्मकथामाह द्वाभ्याम् - इन्द्रधुम्नः पाण्डयखण्डाघिराजस्त्वद्भक्तात्मा चन्दनाद्रौ कदाचित् । वत्सेवायां मगधीरालुलोके नैवागस्त्यं प्राप्तमातिथ्यकामम् ॥ १ ॥ इन्द्रेति । पाण्ड्यखण्डो भारतखण्डदक्षिणभागः ॥ १ ॥ कुम्भोद्भूतः सम्भृतक्रोधभार: स्तब्धात्मा त्वं हस्तिभूयं भजेति । शप्स्वाथैनं प्रत्यगात् सोऽपि लेभे हस्तीन्द्रत्वं वत्स्मृतिव्यक्तिधन्यम् ॥२॥ कुम्भोद्भूत इति । हस्तिभूयं हस्तित्वम् । प्रत्यगात् प्रतिनिवृत्तः । त्वत्स्मृतेः प्रारजन्माभ्यस्ताया व्यक्तिः प्रकाशस्तेन धन्यं पुरुषार्थप्रदम् || २ || दुग्धाम्भोधेमध्यभाजि त्रिकूटे क्रीडले यूथपोऽयं वशाभिः । सर्वान् जन्तूनत्यवर्तिष्ट शक्तचा खद्भक्तानां कुत्र नोत्कर्षलाभः ॥ ३ ॥ दुग्धेति । त्वद्भक्तानां कुत्र केषु योनिषु नोत्कर्षलामः, यद् गजस्वेऽपि सर्वजन्तूनयवर्तिष्ट अतिशयितवान् ॥ ३ ॥ स्वेन स्थेना दिव्यदेहत्वशक्तचा सोऽयं खेदानप्रजानन् कदाचित् । शैलमान्ते वर्मतान्तः सरस्यां यूथैः सार्धे खत्मणुन्नोऽभिरेमे ॥ ४ ॥ स्वेनेति । स्वेनानन्यसाधारणेन स्थेना बलेन बलाधिकेतरसत्वसमुद्भूतान् खेदान् पीडाः | घर्मतान्तः ग्रीष्मकालोद्भूतेनोष्मणा क्लान्तः । शैलप्रान्ले पर्वतनि- तम्बवर्तिनि ऋतुमन्नाम्न्युद्याने सरस्यां त्वत्प्रणुन्नो निजपदं प्रापयिष्यतेश्वरेण प्रेरितः ॥ ४ ॥<noinclude></noinclude> iv3f8f736geb0hrqltxm7j5pimizylw 104 128004 346065 2022-08-20T22:22:02Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ गजेन्द्रमोक्षवर्णनम् । हूहूस्तावद् देवलस्यापि शापाद् ग्राही भूततज्जले वर्तमानः । जग्रानं हस्तिनं पाददेशे शान्त्यर्थं हि श्रान्तिदोऽसि स्वकानाम् ॥ ५ ॥ दशकम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>गजेन्द्रमोक्षवर्णनम् । हूहूस्तावद् देवलस्यापि शापाद् ग्राही भूततज्जले वर्तमानः । जग्रानं हस्तिनं पाददेशे शान्त्यर्थं हि श्रान्तिदोऽसि स्वकानाम् ॥ ५ ॥ दशकम् - २६] -- हूहूरिति 1 तावत् तस्मिन् काल एव हूहूर्नाम गन्धर्वोऽपि देवलस्यर्षेः शापाद् ग्राहीभूतो ग्राहतां प्राप्तः । ननु गजेन्द्रश्चेद् भक्तः कथं ग्राहादभिभव इति नाशङ्कनीयमित्याह–शान्त्यर्थमिति | हि यस्माच्छान्त्यर्थं विषयविरक्त्यर्थं स्वकानां भक्तानां श्रान्तिदोऽसि पीडाकरो भवसि ॥ ५ ॥ खत्सेवाया वैभवाद् दुर्निरोधं युध्यन्तं तं वत्सराणां सहस्रम् | माप्ते काले खत्पदैकाग्रसिद्धयै नकाक्रान्तं हस्तिवीरं व्यधास्त्वम् ॥ ६ ॥ त्वदिति । प्राप्ते काले प्रारब्धेऽवसिते त्वत्पदयोरैकाग्र्यं समाधिस्तस्य सिद्ध्यै प्राप्तये | अथवा प्राग्जन्माभ्यस्तस्य त्वत्पदैकाग्र्यस्य सिद्धिः फलं मोक्षस्त प्राप्तये ॥ ६ ॥ आतिंव्यक्तमाक्तनज्ञानभक्तिः शुण्डोत्तैः पुण्डरीकैः समर्चन् । पूर्वाभ्यस्तं निर्विशेषात्मनिष्ठं स्तोत्र श्रेष्ठं सोऽन्वगादीत् परात्मन् ॥ ॥ ७ ॥ आर्तीति । आर्त्या नक्राकान्तिजन्यया पीडया व्यक्ते प्राक्तने जन्मान्तरा- भ्यस्ते ज्ञानभक्ती यस्य । निर्विशेषात्मनिष्ठं निर्गुणब्रह्मविषयम् ॥ ७ ॥ श्रुत्वा स्तोत्रं निर्गुणस्थं समस्तं ब्रह्मेशाद्यैर्ना हमित्यमयाते | सर्वात्मा त्वं भूरिकारुण्यवेगात् तार्थ्याख्दः प्रेक्षितोऽभूः पुरस्तात् || ८ || श्रुत्वेति । ब्रह्मेशाद्यैर्ब्रह्माहमीशोऽहमित्यभिमानिभिर्नाहमनेन स्तुतः, यतो ब्रह्मनिष्ठं स्तोत्रमस्येत्यप्रयाते सति त्वं पुरस्तात् प्रेक्षितः प्रादुर्भूतोऽभूः । ननु विष्णु- रपि विष्णुरहमित्यभिमान्येव, नेत्याह – सर्वात्मेति । ब्रह्मादीनामप्यात्मान्तर्यामी त्वम् ॥ ८ ॥ अथ गजेन्द्रमोक्षमाह - हस्तीन्द्रं तं हस्तपद्येन धृत्वा चक्रेण त्वं नक्रवर्य व्यदारी: । गन्धर्वेऽस्मिन मुक्तचापे स हस्ती त्वत्सारूप्यं प्राप्य देदीप्यते स्म ॥ ९ ॥<noinclude></noinclude> 8v9cjgmlt430r5vvujoyhlpe7gqhetd 104 128005 346066 2022-08-20T22:22:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीय भगवतैवानुगृहीतां फलश्रुतिमाह ---- एतद् वृत्तं त्वां च मां च मगे यो गायेत् सोऽयं भूयसे श्रेयसं स्यात् । इत्युक्त्वेनं तेन सार्थ गतस्त्वं धिष्ण्यं विष्ण... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीय भगवतैवानुगृहीतां फलश्रुतिमाह ---- एतद् वृत्तं त्वां च मां च मगे यो गायेत् सोऽयं भूयसे श्रेयसं स्यात् । इत्युक्त्वेनं तेन सार्थ गतस्त्वं धिष्ण्यं विष्णो! पाहि वातालयेश ! ||१०|| १२४ एतदिति । प्रगे प्रातः । वृत्तं गजेन्द्रमोक्षणरूपं हरिचरितम् । भूयसे श्रेयसे स्याद् मोक्षप्राप्तियोग्यो भवेदित्युक्त्वानुगृह्य | धिष्ण्यं वैकुण्ठम् ।। १० ।। इति गजेन्द्रमोक्षवर्णनं पड़विशं दशकम् । अथ समुद्रदृष्टान्तेन सम्पदि सत्यां नामधिषु स्वात्मना सह समर्पयेदित्ययं धर्मः प्रकाश्यते । स हि सुरासुरेभ्योऽर्थभ्य आत्ममथनेन सक्कलसम्पत्समर्पणं कृतवा- निति जलधिमथनतदुपयोगिभगवदवतारचरितकथनाथ प्रथमं देवानां शापनिमित्तैश्व- र्यभ्रंशमाह द्वाभ्यां - दुर्वासाः सुरवनितातदिव्यमालयं शऋाय स्वयमुपदाय तत्र भूयः । नागेन्द्रमतिमृदिते शशाप शर्क का क्षान्तिस्त्वदितरदेवतांशजानाम् ॥ १ ॥ दुर्वासा इति । सुरवनिताया हस्ताल्लब्धं शक्रायैरावतमारुह्य गच्छते । उपदाय दत्त्वा | तन्त्र दिव्यमाल्ये । शक्रं नि:श्रीका (देवा) भवन्त्विति शशाप | त्वदितरदेवताः श्रीशङ्करादयः, दुर्वासा हि शङ्करांशजः ॥ १ ॥ [स्कन्व:- ८ शापेन मथितजरेऽथ निर्जरेन्द्र देवेष्वप्यमुरजितेषु निष्प्रभेषु | शर्वाद्याः कमलजमेत्य सर्वदेवा निर्वाणप्रभव ! समं भवन्तमापुः ॥ २ ॥ शापेनेति । हे निर्वाणप्रभव ! मोक्षप्राप्तिस्थानभूत ! ॥ २ ॥ ब्रह्मातमहिमा चिरं तदानीं प्रादुःषन् वरद ! पुरः परेण धाम्ना | हे देवा ! दितिजकुलै विधाय सन्धि पीयूष परिमथतेति पर्यशास्त्वम् ||३|| १ स्थिताय उ' क. पाठ: + 'नि:श्रीको भव त्वमिति' इति वा पाउथम् । * * ‘मथे विलोडने' मौवादिकः<noinclude></noinclude> dv4cm9wg2qabb6aum6eo6a4sxqxh6u1 104 128006 346067 2022-08-20T22:22:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अमृतमथनवर्णनम् । १२५ सन्धानं कृतवति दानवैः सुरौधे मन्थानं नयति मदन मन्दराद्रिम् । भ्रष्टेऽस्मिन् बदरमिवोहन् खगेन्द्रे सद्यस्त्वं विनिहितवान् पयःपयोधौ ॥ ४ ॥... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अमृतमथनवर्णनम् । १२५ सन्धानं कृतवति दानवैः सुरौधे मन्थानं नयति मदन मन्दराद्रिम् । भ्रष्टेऽस्मिन् बदरमिवोहन् खगेन्द्रे सद्यस्त्वं विनिहितवान् पयःपयोधौ ॥ ४ ॥ दशकम् - २७] - सन्धानमिति | सुरदानवौषे मन्थानं मथनसाधनम् । अस्मिन् मन्दराद्रौ श्रान्तश क्रभैरोचनादिइस्तेभ्यो भ्रष्टे निपतिते सति त्वं खगेन्द्रे गरुडे एकेन हस्तेनोद्धृत्यारोप्योव्हन् |॥ ४ ॥ आवाय द्रुतमथ वासुकिं वरत्रां पाथोषौ विनिहितसर्वबीजजाले । प्रारब्धे मथनविधौ सुरासुरैस्तैर्व्याजात् त्वं भुजगमुखेऽकरोः सुरारीन् ॥ ५ ॥ आघायेति । अथ वासुकिं वस्त्रां नेत्रम् | विनिहितानि निक्षिप्तानि सर्व- बीजजालानि वीरुत्तृणौषधिसमूहा यस्मिन् । व्याजादिति । हरि: सुरैः सार्धमहिषु- च्छममङ्गल मित्युच्चैर्वदन् पूर्व पूर्वकायं जगृहे । ततोऽसुरा वयं लाध्याः पुच्छं न गृह्णीम इति तूणभूतान मुरारीन् अतिसम्माननया भुजगमुखे निर्गमिष्यद्विषा- न्युल्बणे ॥ ५ ॥ अन्धभितजलोदरे तदानीं दुग्धान्धौ गुरुतरभारती निममे । देवेषु व्यथिततमेषु तत्मियैषी प्राणैषीः कमठतनुं कठोरपृष्ठाम् ॥ ६ ॥ क्षुब्धेति । क्षुब्धे भ्रमितेऽद्रौ मन्दराचले दुग्धाब्धौ निमग्ने सति त्वं कम- उतनुं कच्छपरूपं प्राणैत्रीः प्रणीतवान् ॥ ६ ॥ वत्रातिस्थिरतरकर्परेण विष्णो ! विस्तारात् परिगतलक्षयोजनेन । अम्भोधेः कुहरगतेन वर्ष्मणा त्वं निर्मग्नं क्षितिधरनाथमुन्निनेथ ॥ ७ ॥ वज्रेति । वज्रादतिस्थिरतरपृष्ठदेशयुक्तेन वर्ष्मणा मूर्त्या उन्निनेथ उन्मन- मकरोः ॥ ७ ॥ उन्मने झटिति तदा धराधरेन्द्रे निर्मेथुढमिह सम्मदेन सर्वे । आविश्य द्वितयगणेऽपि सर्पराजे वैवश्यं परिशमयन्नवीवृधस्तान् ॥ ८ ॥ उन्मन इति । द्वितयगणे सुरगणेऽसुरगणे च तदन्यतमरूपेणाविश्य सर्प- राजेऽपि सूक्ष्मरूपेणाविश्य तेषां वैवश्यं पीडां परिशमयन् अवीस्तान बलवीर्य- सम्पन्नानकरोः ॥ ८ ॥<noinclude></noinclude> pz080hoxg64yjiaktg09owk8nbr5l6u 104 128007 346068 2022-08-20T22:22:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ [स्कन्धः ८ उद्दामभ्रमणजवोन्नमगिरीन्द्रन्यस्तैकस्थिरत रहस्तपङ्कजं त्वाम् । अभ्रान्ते विधिगिरिशादयः प्रमोदादुद्भ्रान्ता तुतुबुरुषासपुष्पवर्षाः ॥ ९ ॥ १२६... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>[स्कन्धः ८ उद्दामभ्रमणजवोन्नमगिरीन्द्रन्यस्तैकस्थिरत रहस्तपङ्कजं त्वाम् । अभ्रान्ते विधिगिरिशादयः प्रमोदादुद्भ्रान्ता तुतुबुरुषासपुष्पवर्षाः ॥ ९ ॥ १२६ नारायणीये उद्दामेति । उद्दाना सातिशयेन भ्रमणजवेनोन्नमति उत्पतति गिरीन्द्रे न्यस्तो निक्षिप्त एकः स्थिरतरहजो (?) येन तं त्वाम् । अभ्रान्ते मेघमार्ग उद्भ्रान्ताः प्रमोदविवशा नुनुवुस्तुष्टुवुः ॥ ९ ॥ दैत्योंघे भुजगमुखानिलेन तप्ते तेनैव त्रिदशकुलेऽपि किञ्चिदार्ते । कारुण्यात् तव किल देव ! वारिवाहाः मावर्षन्नमरगणान् न दैत्यसङ्घान् दैत्यौघ इति । वारिवाहाः मेघाः ॥ १० ॥ उद्भ्राम्यद्वहुतिमिनकचक्रवाता चिरमथितेऽपि निर्विकारे । एकस्त्वं करयुगकृष्टसर्पराजः संराजन् पवनपुरेश ! पाहि रोगात् ॥ ११ ॥ उद्भ्राम्यदिति । उद्धाम्यतामुत्पततां, तिमिर्महामत्स्य, बहुतिमिनक्राणां चक्रवालं समूहो यस्मिन् । तत्र तस्मिन् ॥ ११ ॥ इल्यमृतमथने देवासुराणामशक्ती भगवत्कृतमधनवर्ण- सप्तविंशं दशकं सैकम् । गरलं तरलानलं पुरस्ताज्जलधेरुद्विजगाल कालकूटम् | अमरस्तुतिवादमोदनिनो गिरिशस्तपिपौ भवत्यार्थम् ॥ १ ॥ , गरलमिति । उद्विजगाल उद्गलितमभूत् तदामराणां गिरिशविषयो यः स्तुतिवादस्तन्निघ्नस्तदधीनः सन् तद् गरलं निपपौ पीतवान् ॥ १ ॥ विमयत्सु सुरासुरेषु जाता सुरभिस्तामृषिषु न्यधास्त्रिधामन् ! | हम थाप्सरसः सुरेषु तानि ॥ २ ॥ विमत्स्वितिं । हयरलमुच्चैःश्रवाः । इभरलमैरावतः | तरुः कल्पवृक्षः । ताने सुरेषु च न्यधाः दत्तवान् ॥ २ ॥<noinclude></noinclude> 56iox7fqfiymb256xnomve51ih64lu0 104 128008 346069 2022-08-20T22:22:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - २८] अमृतमधनवर्णनम् । जगदीश ! भवत्परा तदानीं कमनीया कमला बभूव देवी । अमलामवलोक्य यां विलोल: सकलोऽपि स्पृहयाम्बभूव लोकः ॥ ३ ॥ जगदिति । भवान् परः प्रधानो यस्य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - २८] अमृतमधनवर्णनम् । जगदीश ! भवत्परा तदानीं कमनीया कमला बभूव देवी । अमलामवलोक्य यां विलोल: सकलोऽपि स्पृहयाम्बभूव लोकः ॥ ३ ॥ जगदिति । भवान् परः प्रधानो यस्याः सा भवत्परा ॥ ३ ॥ त्वयि दत्तहृदे तदैव देव्यै त्रिदशेन्द्रो मणिपीटिकां व्यतारीत् । सकलोपहुताभिषेचनीयैर्ऋषयस्तां श्रुतिगीर्भिरभ्यषिञ्चन् ॥ ४ ॥ 1 वयीति | त्वयि दत्तं समर्पितं हृद् यया सा तथा तस्यै दत्तहृदे | यदैव- भवगता, तदैव सकलैः सरिद्भूम्यादिभिरुपहृतैरभिषेचनीयैरभिषेकसाधनैरोषधीकु- म्भपवित्रादिभिर्ऋषयस्तां महालक्ष्मी श्रुतिगीर्भिर्मन्त्रैरभ्यषिञ्चन् ॥ ४ ॥ अभिषेकजलानुपातिमुग्धत्वदपाङ्गैरवभूषिताङ्गम् । मणिकुण्डलपीतचेलहारममुखैस्ताममरादयोऽन्वभूषन् ॥ ५ ॥ अभिषेकेति । अभिषेकजलपातसमनन्तरं पतितुं शीलं येषां तैर्मुग्धैस्त्वद- पारेवावभूषिता अङ्गवल्ली यस्यास्ताम् | अमरादयो मणिकुण्डलपीतचेलहारप्रमुखै- रन्वभूषन् + अलञ्चक्रुः ॥ ५ ॥ वरणस्रुजमात्तभृङ्गनादां दधती सा कुचकुम्भमन्दयाना | पदशिञ्जितमञ्जुनूपुरा त्वां कलितव्रीलविलासमाससाद ॥ ६ ॥ वरणेति । वरणस्रजं स्वयंवरमालाम् || ६ || गिरिशद्वहिणादिसर्वदेवान् गुणभाजोऽप्यविमुक्तदोषलेशान् । अवमृश्य सदैव सर्वरम्बे निहिता त्वय्यनयापि दिव्यमाला ॥ ७ ॥ गिरिशेति । अविमुक्तदोषलेशान् कामक्रोधादिषड्दोषयुक्तान् अवमृश्य विचार्य सदैव सर्वैर्गुणैर्दोषरहितै रम्ये त्वयि तवांसदेशेऽनया श्रिया दिव्यमाला निहिता ७ ॥ + 'भूष अलकारे' भौवादिकः ।<noinclude></noinclude> a4wc7evm1a6vfjvzpfmmdnx5q3tbduf 104 128009 346070 2022-08-20T22:22:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ उरसा तरसा ममानिथैनां भुवनानां जननीमनन्यभावाम् | त्वदुरोविलसत्तदीक्षणश्रीपरिवृष्टया परिपुष्टमास विश्वम् ॥ ८ ॥ उरसेति । त्वं च तरसैनामुरसा ममानिथ स्वोरसि निव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>उरसा तरसा ममानिथैनां भुवनानां जननीमनन्यभावाम् | त्वदुरोविलसत्तदीक्षणश्रीपरिवृष्टया परिपुष्टमास विश्वम् ॥ ८ ॥ उरसेति । त्वं च तरसैनामुरसा ममानिथ स्वोरसि निवासमकरोः । नान्यस्मिन् भावोऽनुरागो यस्याः सानन्यभावा । त्वदुरसि विलसन्त्यास्तस्या ईक्ष- णश्रियः सकरुणकटाक्षशोभायाः परिवृथा विश्वं परिपुष्टं सकलसम्पत्समृद्धम् आस अभूत् ॥ ८ ॥ अथ वारुणी देव्युदभूदिसाह - अतिमोहनविभ्रमा तदानीं मदयन्ती खलु वारुणी निरागात् । तमसः पदवीमदास्त्वमेनामतिसम्माननया महासुरेभ्यः ॥ ९ ॥ अतीति । तमसोऽज्ञानस्य पदवीं हेतुभूतां वारुणीम् ॥ ९ ॥ अथ धन्वन्तर्यवतारमाह- तरुणाम्बुदसुन्दरस्तदा त्वं ननु धन्वन्तरिरुत्थितोऽम्बुराशेः । अमृतं कलशे वहन कराभ्यामखिलार्ति हर मारुतालयेश ! ॥ १० ॥ इत्यमृतमथनवर्णनम् अष्टाविंशं दशकम् । उद्भच्छतस्तव करादमृतं हरत्सु दैत्येषु तानशरणाननुनीय देवान् । सद्यस्तिरोदधिथ देव ! भवत्प्रभावा- दुद्यत्सयूथ्यकलहा दितिजा बभूवुः ॥ १ ॥ उद्रच्छत इति । उद्गच्छतः प्रादुर्भवतः । अशरणाननन्यशरणान् | भवतः प्रभाव: शक्तिर्माया तस्मादुद्यन् सयूथ्यकलहोऽन्योन्यविवादो येषां ते ॥ १ ॥ श्यामां रुचापि वयसापि तनुं तदानीं प्राप्तोऽसि तुझकुचमण्डलभङ्गुरुं लम् । पीयूषकुम्भकलहं] परिमुच्य सर्वे तृष्णाकुलाः प्रतिययुस्त्वंदुरोजकुम्भे ॥ २ ॥ श्यामामिति । वयसापि श्यामां यौवनमध्यस्थाम् । भङ्गुरां नमाम् । त्वदुरो- जकुम्भे पीयूषादप्यतिमधुरे ॥ २ ॥ १. 'परिय' घ. पाठ:.<noinclude></noinclude> a3a125s7pvrz3jy8bfclndd2g3yyai8 104 128010 346071 2022-08-20T22:22:33Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -- २९] देवानाममृतोपलब्धिप्रकारवर्णनम् । का वं मृगाक्षि विभजस्व सुधामिमामि- त्यारूढराग विवशानभियाचतोऽभून् । विश्वस्यते माये कथं कुलटास्मि दैत्या ! इत्या... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- २९] देवानाममृतोपलब्धिप्रकारवर्णनम् । का वं मृगाक्षि विभजस्व सुधामिमामि- त्यारूढराग विवशानभियाचतोऽभून् । विश्वस्यते माये कथं कुलटास्मि दैत्या ! इत्यालपन्नपि सुविश्वसितानतानीः ॥ ३ ॥ केति । हे दैत्याः ! अहं कुलटा पुंश्चल्यस्मि, भवार्द्धः कथं मयि विश्वस्यते इत्यालपन्नपि तदानीन्तनस प्रेमम्मितकटाक्षादिभिः सुविश्वसिता- मतानीः ॥ ३ ॥ मोदात् सुधाकलशमेषु ददत्सु सावं दुश्चेष्टितं मम सहध्वमिति वा । पङ्क्तिमभेद विनिवेशितदेवदैत्या लीलाविलासगतिभिः समदाः सुधां ताम् ॥ ४॥ मोदादिति । यत्किञ्चिद् मया क्रियमाणं दुश्चेष्टितं सहध्वम् । पङ्क्तिप्र- मेदेन द्विधा विनिवेशिता देवदैत्या यया सा तथा दैत्यान् बञ्चयितुं तद्विषयया ललिया विलासेन गत्यातिसमीपसञ्चरणेन च समदाः सम्यक् सुरेभ्य एवाददाः । तां जरामरणहारिणी सुधामित्यर्थः ॥ ४ ॥ अस्मास्वियं प्रणयिनीत्यसुरेषु तेषु जोषं स्थितेष्वथ समाप्य सुधां सुरेषु । वं भक्तलोकचशगो निजरूपमेत्य स्वर्भानुमर्धपरिपीतसुधं व्यलावीः ॥ ५ ॥ अस्मास्विति । असुरेषु तु अस्मास्वियं प्रणयिनी, अहो भाग्यम् एषास्मान् न बञ्चयेदिति । जोषं तूष्णीम् । स्वर्भानुं देवलिङ्गच्छन्नं चक्रेण व्यलाबीः शिरोऽच्छिनः ॥ ५ ॥ त्वत्तः सुधाहरणयोग्यफलं परेषु दत्त्वा गते लयि सुरैः खलु ते व्यगृह्णन् । ते घोरेऽथ मूर्च्छति रणे बलिदैत्यमाया- व्यामोहिते सुरगणे खमिहाविरासीः ॥ ६ ॥ १. 'भिश्च सु' ग. पाठः<noinclude></noinclude> 6dgx568vn5spqtu8c25ki5s7kavar0k 104 128011 346072 2022-08-20T22:22:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्ध:- वत्त इति । त्वत्तः सुधाहरणस्य योग्यं फलं व्यर्थपरिश्रमं परेषु दैत्येषु | ते दैत्याः सुरैर्व्यगृह्णन् कलहं चक्रुः ॥ ६ ॥ १३० त्वं कालनेमिमथ मा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्ध:- वत्त इति । त्वत्तः सुधाहरणस्य योग्यं फलं व्यर्थपरिश्रमं परेषु दैत्येषु | ते दैत्याः सुरैर्व्यगृह्णन् कलहं चक्रुः ॥ ६ ॥ १३० त्वं कालनेमिमथ मालिखाञ्जघन्थ शक्रो जघान बलिजम्भवलान् सपाकान् । शुष्काईदुष्करवधे नमुचौ च लूने फेनेन नारदगिरा न्यरुणो रणं तम् ॥ ७ ॥ समिति । शुष्केणार्द्रेण च दुष्करवधो नमुचिस्तस्मिन् उभयात्मकेन फेनेन लूने छिन्नशिरस्के ब्रह्मणा प्रेषितस्य नारदस्य गिरा त्वं रणं न्यरुणः ॥ ७ ॥ योषात्र पुर्दनुजमोहनमाहितं ते श्रुखा बिलोकनकुतूहलवान् महेश: । भूतैः समं गिरिजया च गतः पदं ते स्तुत्वाब्रवीदभिमतं त्वमथो तिरोधाः || ८ || योषेति । ते योषाबपुः स्त्रीरूपमाहितं कृतं श्रुत्वा ते पदं वैकुण्ठम् । अभि- मतं योषिद्वपदर्शनम् । अथो प्रार्थनानन्तरम् ॥ ८ ॥ आरामसीमनि च कन्दुकघातलीला- लोलायमाननयनां कमनीं मनोज्ञाम् । खामेष वीक्ष्य विगलद्वसनां मनोभू- वेगादनगरिपुरङ्ग ! समालिलिङ्ग ॥ ९ ॥ आरामेति । विगलद्वसनां मारुतहृतदुकूलाम् । यद्यप्यनङ्गरिपुरयं, तथापि मनोभूवेगात् त्वां समालिलिङ्ग ॥ ९ ॥ भूयोऽपिं विद्रुतवतीमुपधाव्य देवो वीर्यप्रयोक्षविकसत्परमार्थबोधः । सन्मानितस्तव महत्त्वमुवाच देव्यै तत्तादृशस्त्वमव वातनिकेतनाथ! ।। १० ।।<noinclude></noinclude> frragbtyyjvmr6vwtzj42vwwz7icvi2 104 128012 346073 2022-08-20T22:22:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ वामनचरितवर्णनम् । भूय इति । विद्रुतवतीं प्राद्रवन्तीमुपवाव्य वीर्यस्य रेतसः प्रमोक्षेण । सम्मानितः तव महत्त्वं देव्यै उवाच ॥ १० ॥ दशकम् - ३०] - इति देवानाममृतो... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>वामनचरितवर्णनम् । भूय इति । विद्रुतवतीं प्राद्रवन्तीमुपवाव्य वीर्यस्य रेतसः प्रमोक्षेण । सम्मानितः तव महत्त्वं देव्यै उवाच ॥ १० ॥ दशकम् - ३०] - इति देवानाममृतोपलब्धिप्रकारवर्णनं मोहिनीदर्शनेन शिवस्य धैर्यच्युतिवर्णनं च एकोनत्रिंशं दशकम् । प्रतिज्ञानिर्वहणादौ धर्मे महाबलिदृष्टान्त इति तत्कथां तदुपयोगिभगवदवतार- चरितं च प्रकाशयिष्यन् प्रथमं बलिविजयमाह – शक्रेण संयति हतोsपि बलिर्महात्मा शुक्रेण जीविततनुः क्रतुवर्धितोष्मा | विक्रान्तिमान भयनिलीनसुरां त्रिलोकी चक्रे वशे स तव चक्रमुखादभीतः ॥ १ ॥ शक्रेणेति । शक्रेण हतोऽपि शुक्रेण मृतसञ्जीविन्याख्यया विद्यया जीवितैतनुः । विश्वजिदाख्येन ऋतुना वर्षित ऊष्मा शक्तिर्यस्य | भयेन युद्धे जिलीनाः सुरा यस्याम् । स बलिश्चक्रमुखात् सुदर्शनादभीतः, प्रह्लादवंश्यत्वात् ॥ १ ॥ पुत्रार्तिदर्शनवशाददितिर्विषण्णा तं काश्यप निजपतिं शरणं प्रपन्ना | खत्पूजनं तदुदितं हि पयोव्रताख्यं सा द्वादशाहमचरत् त्वयि भक्तिपूर्णा ॥ २ ॥ पुत्रेति । पुत्रस्याति: इन्द्रस्य स्वर्गीपहरणजा पीडा । तदुदितं काश्य- पोदितम् ॥ १ ॥ तस्यावर्षी त्वयि निलीनमतेरसुष्याः श्यामचतुर्भुजवपुः स्वयमाविरासीः । नम्रां च तामिह भवत्तनयो भवेयं गोप्यं मदीक्षणमिति मलपन्यासीः ॥ ३ ॥ "त:' क. पाठः. १. 'वन्या वि' ख. पाठः, २.<noinclude></noinclude> 1al64r6fg9in5imqxj8syjovctfzh4r 104 128013 346074 2022-08-20T22:22:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः -- ८ तस्येति । तस्य पयोव्रतस्यावधावन्ते । प्रलपन् त्वं भर्तर्येवंरूपं मां भाव- यन्ती भर्तारमुपतिष्ठेत्यादि कथयन् अयासी: तिरोभूः ॥ ३ ॥ त्वं का... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः -- ८ तस्येति । तस्य पयोव्रतस्यावधावन्ते । प्रलपन् त्वं भर्तर्येवंरूपं मां भाव- यन्ती भर्तारमुपतिष्ठेत्यादि कथयन् अयासी: तिरोभूः ॥ ३ ॥ त्वं काश्यपे तपसि सन्निवत् तदानीं प्राप्तोऽसि गर्भयदितेः अशुतो विधात्रा | प्रामृत च प्रकट वैष्णव दिव्यरूप सा द्वादशीश्रवणपुण्यदिने भवन्तम् ॥ ४ ॥ स्वमिति | काश्यपे काश्यनसम्बन्धिान तपस तपःसम्भृते वीर्ये सन्निधत् प्रविष्टः । प्रकटवैष्णवदिव्यरूपं शङ्खचक्रगदपद्मकिरीटमकुट मकरकुण्डल श्रीवत्स- कौस्तुभवनमालापीतवसनकाच्चीनपुराचुपलक्षितम् ॥ ४ ॥ पुण्याश्रमं तमभिवर्षति पुष्पवर्षे ईर्पाकुले सुरकुले कृततूर्यघोषे । वड्वाञ्जलिं जय जयेति तुतः पितृभ्यां त्वं तत्क्षणे पटुतमं वटुरूपमाधाः ॥ ५ ॥ पुण्येति । तत्क्षण एवं वटुरूपम् ॥ १ ॥ तावत् प्रजापतिमुखैरुपनीय मौञ्जी- दण्डाजिनाक्षवलयादिभिरर्च्यमानः | देदीप्यमानवपुरीश! कृताग्निकार्य- स्त्वं मास्थिया वलिगृह प्रकृताश्वमेधम् ॥ ६ ॥ तावदिति । प्रजापतिमुखैऋषिभिरुपनीय उपनयनाख्यं कर्म कृत्वा तैर्मों- ज्यादिभिरर्च्यमान इति । सविता तस्य गायत्री मुपदिदेश | बृहस्पतिर्यज्ञोपवीतं, पिता मौजीं, भूमिः कृष्णाजिनं, सोमो दण्डम्, अदितिः कौपीनं, चौरछत्रं, ब्रह्मा कमण्डलु, सप्तर्षयो दर्भान्, सरस्वत्यक्षमालां च ददौ । एवं देदीप्यमानमतिशयेन शोभमानं वपुर्यस्य, कृतामिकार्योऽनुष्ठितसमिदाधानकर्मा प्रकृताश्वमेधं प्रारब्धाश्व- मेधयागं बलिगृह बलेर्यज्ञशालां प्रास्थिवाः प्रस्थितवान् ॥ ६ ॥ १. 'रं' क. पाठः, २. व पद्धतमं बटुरूपम् आधा: (दधौ ?)' क. पाठः,<noinclude></noinclude> o0nnitvsnygj2ih34vg3mka2on19e8f 104 128014 346075 2022-08-20T22:22:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ३०] वाम नचरितवर्णनम् । मात्रेण भाविमहिमोचितगौरवं माग् व्यावृण्वतेव धरणीं चलयन्नवासीः । छत्रं परोप्मतिरणार्थमिवादधानो दण्डं च दानवजनेष्विव सन्निधातु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ३०] वाम नचरितवर्णनम् । मात्रेण भाविमहिमोचितगौरवं माग् व्यावृण्वतेव धरणीं चलयन्नवासीः । छत्रं परोप्मतिरणार्थमिवादधानो दण्डं च दानवजनेष्विव सन्निधातुम् ॥ ७ ॥ गात्रेणेति | भाविमहिमा विश्वरूपं, तदुचितं गौरवं प्रागेव धरणीचलनेन व्यावृण्वता प्रकाशयता । परेषां दैत्यानामूप्मणः पराक्रमस्य तिरणार्थं वारणार्थम् । सन्निधातुं दण्डयितुम् ॥ ७ ॥ तां नर्मदोत्तरतटे हयमेधशाला- मासेदुषि त्वयि रुचा तव रुद्धनेत्रैः । भास्वान् किमेष दहनो नु सनत्कुमारो योगी नु कोऽयमिति शुक्रसुखैः शशङ्गे ॥ ८ ॥ तामिति । आसेदुषि प्राप्तवति ॥ ८ ॥ आनीतमाशु भृगुभिर्महसाभिभूत- स्त्वां रम्यरूपमसुर: पुलकावृताङ्गः । भक्त्या समेत्य सुकृती परिषिच्य पादों तत्तोयमन्वधूत मूर्धनि तीर्थतीर्थम् ॥ ९ ॥ १३३ आनीतमिति । त्वन्महाभिभूत [ष्टतेजस्कैभृंगुभिः शुक्रेणानीतं प्रतिगृह्य बलिनिकटं नीतम् । असुरो बलिः | तीर्थतीर्थं सर्वशोधकम् ॥ ९ ॥ महादवंशजतया क्रतुभिर्द्विजेषु विश्वासतो नु तदिदं दितिजोऽपि लेभे । यत् ते पदाम्बु गिरिशस्य शिरोभिलाल्यं स त्वं विभो ! गुरुपुरालय ! पालयेथाः ॥ १० ॥ महादेव । भक्तोत्तंसप्रह्लादवंशजतया नु, क्रतुभिर्नु, द्विजेषु विश्वासतः सत्सङ्गानु, समस्तैरेतैर्नु (न) निश्चितं, बलिर्दितिजोऽपि तदिदं पादोदकस्य मूर्ध्नि<noinclude></noinclude> 2tr1kdsa6fue2xfsr90kmleqclc0bvo 104 128015 346076 2022-08-20T22:23:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये धारण लेभे । तादृङ्यहिमेदमित्याह - यदिति ॥ १० ॥ इति वामनचरिते महाबलेरातिथ्यवर्णनं त्रिशं दशकम् । [स्कन्धः-८ प्रीत्या दैत्यस्तव तनुमहम्प्रेक्षणात् सर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये धारण लेभे । तादृङ्यहिमेदमित्याह - यदिति ॥ १० ॥ इति वामनचरिते महाबलेरातिथ्यवर्णनं त्रिशं दशकम् । [स्कन्धः-८ प्रीत्या दैत्यस्तव तनुमहम्प्रेक्षणात् सर्वथापि त्वामाराध्यन्नजित ! रचर्यनञ्जलिं सञ्जगाढ़ | मत्तः किं ते समभिलषितं विप्रसूनो ! वद त्वं वित्तं भक्तं भवनमवनीं वापि सर्वे प्रदास्ये ॥ १ ॥ श्रीत्येति । तनोर्महसश्च प्रेक्षणात् सर्वथा स्वागतवचनादिभिः । भक्त मृष्टान्नम् ॥ १ ॥ तामक्षीणां बलिगिरमुपाकर्ण्य कारुण्यपूर्णा- ऽप्यस्योत्सेकं शमयितुमना दैत्यवंशं प्रशंसन् । भूमिं पादत्रयपरिमितां प्रार्थयामासिथ त्वं सर्वे देहीति तु निगदिते कस्य हास्यं न वा स्यात् ॥ २ ॥ 3 तामिति । अक्षीणां जगदीश्वरत्वख्यापयित्रीं, हे विश्वेश्वर ! सर्वे सर्वस्वं मे देहीति निगदिते याचिते तद्वचः कस्य वा न हास्यं स्यात् । अतः पदत्रयमेव याचितवानसि ॥ २ ॥ विश्वेशं मां त्रिपदमिह किं याचसे वालिशस्त्वं सर्वो भूमिं वृणु किममुनेत्यालपत् त्वां स दृप्यन् । यस्माद् दर्षात् त्रिपदपरिपूर्त्यक्षमः क्षेपवादान् बन्धं चासावगमदतदहोंऽपि गाढोपशान्त्यै ॥ ३ ॥ विश्वेशमिति । स दृप्यन् सर्वा भूमिं वृण्वित्यालपत् । दर्पस्य फलमाह -- यस्मादिति । अतदर्हो बन्धनक्षेपवादानर्हः । तर्हि कथं भगवान् बबन्ध | अनुम- हायेत्याह- गाढेति । सम्यग् विषयविरक्तिमावाद्य स्वस्मिन् मनस्समाधानाये- त्यर्थः ॥ ३ ॥<noinclude></noinclude> 5bwspnwfgjt7fe0lkbcy6hkntfohwos 104 128016 346077 2022-08-20T22:23:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये हर्षोत्कर्षात् सुबहु ननृते खेचरैरुत्सवेऽस्मिन् भेरी निम्नन् भुवनमचरज्जाम्बवान् भक्तिशाली ॥ ७ ॥ [स्कन्ध:- ८ त्वदिति । निजपद्गतं सत्यलोकागतम् ॥ ७ ॥ त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये हर्षोत्कर्षात् सुबहु ननृते खेचरैरुत्सवेऽस्मिन् भेरी निम्नन् भुवनमचरज्जाम्बवान् भक्तिशाली ॥ ७ ॥ [स्कन्ध:- ८ त्वदिति । निजपद्गतं सत्यलोकागतम् ॥ ७ ॥ तावद् दैत्यास्त्वनुमतिमृते भर्तुरारब्धयुद्धा देवोपेतैर्भवदनुचरैः सङ्गता भङ्गमापन | कालात्मायं वसति पुरतो यद्वशात् मागू जिताः स्मः किं वो युद्धैरिति बलिगिरा तेऽथ पातालमापुः || ८ || पाद्धं पतगपतिना दैत्यमुच्चैरवादी- स्तार्तीयीक दिश मम पदं किं न विश्वेश्वरोऽसि । पादं मूर्ति प्रणय भगवन्नित्यकम्पं वदन्तं महादस्तं स्वयमुपगतो मानयन्नस्तवीत् त्वाम् ॥ ९॥ पाशैरिति । ठायीक तृतीयम् ॥ ९ ॥ दपोंच्छिन्त्यै विहितमखिलं दैत्य ! सिद्धोऽसि पुण्यै- लोकस्तेऽस्तु त्रिदिवविजयी वासवत्वं च पश्चात् । मत्सायुज्यं भज च पुनरित्यन्वगृह्णा बलिं तं विभैः सन्तानितमखबरः पाहि वातालयेश ! ॥ १० ॥ दर्पेति । विप्रैः सन्तानितः कारितप्रायश्चित्तो मखबरो राजसूयाख्यों येन ॥ १० ॥ इति वामनचरितवर्णनम् एकत्रिंशं दशकम् | andalandadeanjaga qaraga अथ ब्रह्मणे सत्यव्रताय च वेदतदर्थप्रतिपादनाय मात्स्यं वपुर्घृततो भगव- तश्चरितमुपक्रमते---. पुरा हयग्रीवमहासुरेण षष्टान्तरान्तोद्यदकाण्डकल्पे । निद्रो खाद्धृतेषु वेदेष्वधित्सः किल मत्स्यरूपम् ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> aexbzvhqnxwl7dor0sfakh3hs6ducn3 104 128017 346078 2022-08-20T22:23:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ मत्स्यावतारवर्णनम् । १३७ पुरेति । षष्ठान्तरस्य चाक्षुषमन्वन्तरस्त्यान्तेऽवसाने उद्यत्युद्भूते अत एवा- काण्डकल्पेडवान्तरमलये | अघित्सः विधातुमैच्छः ॥ १ ॥ द... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>मत्स्यावतारवर्णनम् । १३७ पुरेति । षष्ठान्तरस्य चाक्षुषमन्वन्तरस्त्यान्तेऽवसाने उद्यत्युद्भूते अत एवा- काण्डकल्पेडवान्तरमलये | अघित्सः विधातुमैच्छः ॥ १ ॥ दशकम् - ३२] - सत्यव्रतस्य द्रमिलाधिभर्तुर्नदीजले सर्पयतस्तदानीम् । कराञ्जल सज्वलिता कृतिस्त्वमध्यथाः कथन वालमीनः ॥ २ ॥ सत्येति । नधा कृतमालाया जले ॥ २ ॥ क्षिप्तं जले त्वां चकितं विलोक्य निन्थेऽम्बुपात्रेण मुनिः स्वगेहम् । स्वल्पैरहोभिः कलशीं च कूपं वापीं सरचानशिषे विभो ! त्वम् ॥ ३ ॥ क्षिप्तमिति । आनशिषे व्याप्तोऽभूः ॥ ३ ॥ योगमभावाद भवदाइयैव नीतस्ततस्त्वं मुनिना पयोधिम् । पृष्टोऽमुना कल्पदिक्षुमेनं सप्ताहमा स्वेत यासीः ॥ ४ ॥ योगेति । मुनिना राजर्षिणा | योगप्रभावात् तपश्शक्त्या | भवदाज्ञया महामत्स्यं मामपीदानीमुदधिजले प्रक्षिपेत्येवरूपया | कल्पदिक्षु मल्यार्णव- दर्शनोत्सुकम् ॥ ४ ॥ मासे त्वदुक्तेऽहनि वारिधारापरिप्लुते भूमितले मुनीन्द्रः । सप्तर्षिभिः सार्धमपारवारिण्युचूर्णमानः शरणं ययौ त्वाम् ॥ ५ ॥ माप्त इति । अपारवारिणि प्रलयाब्धौ | उचूर्णमानः सम्भ्रान्तः ॥ ५ ॥ धरां त्वदादेशकरीमवाप्तां नौरूपिणीमारुरुहुस्तदा ते । तत्कम्पकम्पेषु च तेषु भूयस्त्वमम्बुधेराविरभूमहीयान् ॥ ६ ॥ धरामिति । ततस्त्वदादेशकरी त्वत्प्रेरितां नौरूपिणी भूमिम् । तेषु सत्य- व्रतसप्तर्षिषु ॥ ६ ॥ झषाकृतिं योजनलक्षदीर्घा दवानमुणैस्तर तेजसं त्वाम् । निरीक्ष्य तुष्टा मुनयस्त्वदुक्त्या त्वतरणिं ववन्धुः ॥ ७ ॥ झषाकृतिमिति । तरणि नावम् ॥ ७ ॥ १. 'प्युद' क. पाठ:<noinclude></noinclude> df5fvvo7gecro4ou3bwu7j1wvhmvemo 104 128018 346079 2022-08-20T22:23:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणी ये आकृष्टनौको मुनिमण्डलाय प्रदर्शयन् विश्वजगद्विभागान् । संस्तूयमानो वरेण तेन ज्ञानं परं चोपदिशनचारीः ॥ ८ ॥ १३८ आकृष्टेति । मुनिमण्डलाय सत्यवत सप्त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणी ये आकृष्टनौको मुनिमण्डलाय प्रदर्शयन् विश्वजगद्विभागान् । संस्तूयमानो वरेण तेन ज्ञानं परं चोपदिशनचारीः ॥ ८ ॥ १३८ आकृष्टेति । मुनिमण्डलाय सत्यवत सप्तर्षिभ्यः | ज्ञानं परं च शास्त्रज्ञानं ब्रह्मज्ञानं च ॥ ८ ॥ [स्कन्ध: - ८ कल्पावधौ सप्त मुनीन् पुरोवत् प्रस्थाप्य सत्यव्रतभूमिप॑ तम् । वैवस्वताख्यं मनुमादधानः क्रोधाद्धयग्रीवभिडतोऽभूः ॥ ९ ॥ कल्पेति । वैवस्वताख्यमिदानीन्तनम् ॥ ९ ॥ स्वक्षसं तं निपात्य दैत्यं निगमान ग्रहत्विा । विरिञ्चये प्रीतहृदे ददानः प्रभञ्जनागारपते ! प्रपायाः ॥ १० ॥ स्वेति | विरिञ्चये ब्रह्मणे ॥ १० ॥ ७१ ॥ इति मत्स्यावतारवर्णन द्वात्रिंशं दशकम् । इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायाम् अष्ट्रगस्कन्धपरिच्छेदः । आदितः श्लोकसङ्ख्या ३३४.<noinclude></noinclude> fq2j2f2vb1zjaxd8p9kanycrpl9wpko 104 128019 346080 2022-08-20T22:23:20Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ नवमस्कन्धपरिच्छेदः । वर्णिते रामचरिते किमन्यैश्चरितैरिति । तत्प्रधानेशानुकथा लक्ष्यते नवमोदिता ॥ अथाम्बरीषचरितमुपक्रमते-- वैवस्वताख्यमनुपुत्रनभागजात... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ नवमस्कन्धपरिच्छेदः । वर्णिते रामचरिते किमन्यैश्चरितैरिति । तत्प्रधानेशानुकथा लक्ष्यते नवमोदिता ॥ अथाम्बरीषचरितमुपक्रमते-- वैवस्वताख्यमनुपुत्रनभागजात- नाभागनामकनरेन्द्रसुतोऽम्बरीषः । सप्तार्णवावृतमहीदयितोऽपि रेमे त्वत्सnिg त्वयि च मनाः सदैव ॥ १ ॥ वैवस्वतेति । ब्रह्मणः पुत्रो मरीचिः, तत्पुत्रः काश्यपः, तत्पुत्रो विवस्वान्, तत्पुत्रः श्राद्धदेवोऽयं चैवस्वताख्यमनुः, तत्पुत्रो नभागः, तत्पुत्रो नाभागः, तस्य पुत्रोऽम्बरीषः, स सप्तार्णवातायाः सप्तद्रीपवत्या दयितः सार्वभौमोऽपि त्वयि ईश्वरे त्वत्सशिषु त्वद्भक्तेषु च रेमे ॥ १ ॥ त्वत्मीतये सकलमेव वितन्वतोऽस्य भक्त्यैव देव ! नचिराद्भृथाः प्रसादम् । येनास्य याचनमृतेऽप्यभिरक्षणार्थी चक्रं भवान् प्रविततार सहस्रधारम् ॥ २ ॥ त्वदिति । सकलं लौकिकं वैदिकं च कर्म त्वत्प्रीतये वितन्वतः कुर्वतोऽस्य भक्त्यैव त्वं नचिरादल्पेन कालेन प्रसादमभृथाः, येन प्रसादेनाम्याभिरक्षणार्थ शत्रु निवारणार्थं भवान् चक्रं सुदर्शनं प्रविततार दत्तवान् ॥ २ ॥ स द्वादशीव्रतमथो भवदर्चनार्थ वर्षद मधुवने यमुनोपकण्ठे । पत्न्या समं सुमनसा महतीं वितन्वन् पूजां द्विजेषु विसृजन पशुषष्टिकोटिम् || ३ || ' परेषु च' ग. पाठ:<noinclude></noinclude> opu9g3gnogbhg6s1hhm8bwiqltlufrb 104 128020 346081 2022-08-20T22:23:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये स इति । अथो अनन्तरं सोऽम्बरीषो भवदर्चनार्थं वर्ष संवत्सरं द्वादशीव्रतं दधौ | यमुनोपकण्ठे यमुनाया उपकण्ठे तीरे सुमनसा भक्तियुक्तया महती सर्वो- पहारम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये स इति । अथो अनन्तरं सोऽम्बरीषो भवदर्चनार्थं वर्ष संवत्सरं द्वादशीव्रतं दधौ | यमुनोपकण्ठे यमुनाया उपकण्ठे तीरे सुमनसा भक्तियुक्तया महती सर्वो- पहारमहाभिषेकयुक्तां पूजां वितन्यन् | विसृजन् ददत् ॥ ३ ॥ तत्राथ पारणदिले अनदर्चनान्ते दुर्वाना भवनं प्रपेदे । भोक्तुं वृतश्च स नृपेण परार्तिशीलो मन्दं जगाम यमुनां नियमान् विधास्यन् ॥ ४ ॥ तत्रेति । भवहर्चनस्यान्तेऽवसाने । पारणदिन इत्यवसान दिने विप्रान् भोजयित्वा स्वयं भोक्तुकामे सतीत्यर्थः । श्रीदुर्वाससा मुनिनास्य भवनं प्रपेदे प्रापद्यत । परार्तिशील: परपीडानिरतः | अतः पारणकालातिक्रम एवं नियमान् विधायागमिष्यामीति मन्दं जगाम ॥ ४ ॥ राज्ञस्तत्सङ्कटमाह राज्ञाथ पारणमुहूर्तसमाप्तिखेदाद् वारैव पारणमकारि भवत्परेण । मातो मुनिस्तदथ दिव्यदशा विजानन् क्षिप्य धोतो विततान कृत्याम् ॥ ५ ॥ राज्ञेति । पारणमुहूर्तस्य समाप्तिर्भविष्यति प्रतिपालने, अप्रतिपालने च मुनिकोप: स्यादिति खेदादू वारा जलेनैव पारणमकारि । तत् पारणं विजानन् क्षिप्यन् बह्वाक्षेपवादान् कुर्वन् क्रुधोवृतजटः जटया कृत्यां विततान ॥ ५॥<noinclude></noinclude> t56fg1ikonyai89zyylvu5w42894e4h 104 128021 346082 2022-08-20T22:23:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ३३] - अम्बरीषचरितवर्णनम् । धावनशेषभुवनेषु भिया स पश्यन् विश्वत्र चक्रमपि ते गतवान् विरिञ्चम् | कः कालचक्रमतिलङ्घयतीत्ययास्त: शर्वे ययौ स च भवन्तमवन्दतै... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ३३] - अम्बरीषचरितवर्णनम् । धावनशेषभुवनेषु भिया स पश्यन् विश्वत्र चक्रमपि ते गतवान् विरिञ्चम् | कः कालचक्रमतिलङ्घयतीत्ययास्त: शर्वे ययौ स च भवन्तमवन्दतैव ॥ ७ ॥ धानिति । स विश्वत्र सर्वत्रापि ते चक्रं पश्यन् विरिश्चं शरणं गतवान् । कः कालचक्रमतिलङ्घयतीति तद्वचनादपास्तः प्रतिनिवृत्तः शर्वे शिवं प्राप्तवान् | यस्य चक्रमिदं, तमेव हरिं शरणं व्रजेत्यभिप्रायेण स भवन्तमवन्दतैव ॥ ७ ॥ भूयो भवनिलयमेत्य मुनिं नमन्तं प्रोचे भवानहपृषे ! ननु भक्तदासः । ज्ञानं तपश्च विनयान्वितमेव मान्यं याह्यम्बरीषपदमेव भजेति भूमन् ! ॥ ८ ॥ भूय इति । भवन्निलयं बैकुण्ठम् | अहं भक्तानां दास इव, तदधीनत्वात् । नन्वहमपि ज्ञानतपोनिष्ठत्वात् त्वद्भक्त एव | सत्यम् | ज्ञानं तपश्च यदि विनयेनो- पशमेन युक्तं भवति, तर्हेव मान्यं निःश्रेयसाय भवति । दुर्बिनीतस्यैतद् द्वयमपि न सुखाय, यथा भवतः । तदम्बरीषस्य पदं पाढावेच शरणं भज व्रज ॥ ८ ॥ तावत् समेत्य मुनिना स गृहीतपादो राजापसृत्य भवदमसाव (नौषी नावी)त् । चक्रे गते मुनिरदादखिलाशिषोऽस्मै त्वद्भक्तिमागसि कृतेऽपि कृपां च शंसन् ॥ ९ ॥ तावदिति । सोऽम्बरीषः पादस्पर्शलज़या अपसृत्य भवदस्त्रं सुदर्शनमनौ- षीत् तुष्टाव । चक्रे गते शान्ते सति आगसि कृत्योत्पादनापराधे कृतेऽपि स्ववि- षयामम्बरीषस्य कृपां शंसन् स्तुवन् अस्मा आशिषो वरान् ॥ ९ ॥ राजा प्रतीक्ष्य मुनिसेकसमामनाश्वान् सम्भोज्य साधु तमृषि विसृजन् प्रसन्नम् ।<noinclude></noinclude> 3miu3ehwee166roesukmc81dxr3ph0n 104 128022 346083 2022-08-20T22:23:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये भुक्त्वा स्वयं स्वयि ततोऽपि दृढं तोऽभूत सायुज्यमाप च स मां पवनेशः पायाः ॥ १० ॥ राजेति । राजा एकसमामेकसंवत्सरमनाश्वान् अनभन्नभक्षो भूत्वा मुनि प्रती... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये भुक्त्वा स्वयं स्वयि ततोऽपि दृढं तोऽभूत सायुज्यमाप च स मां पवनेशः पायाः ॥ १० ॥ राजेति । राजा एकसमामेकसंवत्सरमनाश्वान् अनभन्नभक्षो भूत्वा मुनि प्रतीक्ष्य प्रतिपाल्य साधु सम्भोज्य तच्छेषं स्वयं भुक्त्वा विसृजन्ननुज्ञाय ततोऽपि पूर्वस्मादपि त्वयि रतो भक्तोऽभूत् । अन्ते सायुज्यं मोक्षं चाप ।। १० ।। इत्यम्बरीपचरितवर्णनं त्रयस्त्रिर्श दशकम् | अथ श्रीरामचरितं प्रस्तौति गीर्वाणैरर्थ्यमानो दशमुखनिधनं कोसलेष्वृश्यशृङ्गे पुत्रीयामिष्टिमिट्टा ददुषि दशरथक्ष्माभृते पायसाग्रयम् । तद्भुक्त्या तत्पुरन्ध्रीष्वपि तिसृषु समं जातगर्भात जातो रामस्त्वं लक्ष्मणेन स्वयमथ भरतेनापि शत्रुननाम्ना ॥ १ ॥ - MA back त्वं श्रीहरिरेव रामो जात इत्युक्तम् । तदुपपादयति कोदण्डी कौशिकस्य ऋतुवरमवितुं लक्ष्मणेनानुयातो यातोऽभूस्तातवाचा मुनिकथितमनुद्वन्द्वशान्ताध्वखेदः । नृणां त्राणाय वाणैर्मुनिवचनबलात् ताटकां पाटयित्वा लब्ध्वास्मादखजालं मुनिवनमगमो देव! सिद्धाश्रमाख्यम् ॥ २ ॥ कोदण्डीति | बाल्य एव दुष्टनिग्रहशिष्टपरिपालनसज्जनबहुमानादि: केव- लमनुष्यसम्बन्धी न भवतीति भावः ॥ २ ॥ अपिच, मुनिपल्या: शापमोक्षो महेश्वरचापखण्डनादि चास्य विष्ण्वंशत्वं प्रकटयतीत्याह- मारीचं द्रावयित्वा मखशिरसि शरैरन्यरक्षांसि निनन् कल्यां कुर्वनहल्यां पथि पदरजसा प्राप्य वैदेहगेहम् | भिन्दानश्चान्द्रचूड धनुरेवनिमुतामिन्दिरामेव लब्ध्वा राज्यं प्रतिष्ठास्त्वं त्रिभिरपि च समं भ्रातृवीरैः सदारैः ॥ ३ ॥ १. 'थ' क. पाठ:. २. 'स' क, ख. पाठः,<noinclude></noinclude> liae1o71ts1qkb9rpw5pdms4nhw3ozd 104 128023 346084 2022-08-20T22:23:42Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ३४] श्रीरामचरितवर्णनम् । भार्गवरामजयः तेन स्वतेजसः श्रीरामे समर्पणमपि रामावतारस्येतरावताराद् विशिष्टत्वमवगमयतीत्याह- १४३ आरुन्याने रुषान्धे भृगुक... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ३४] श्रीरामचरितवर्णनम् । भार्गवरामजयः तेन स्वतेजसः श्रीरामे समर्पणमपि रामावतारस्येतरावताराद् विशिष्टत्वमवगमयतीत्याह- १४३ आरुन्याने रुषान्धे भृगुकुलतिलके संक्रमय्य स्वतेजो याते यातोऽस्ययोध्यां सुखमिह निवसन् कान्तया कान्तमूर्ते ! | शत्रुघ्नैकदाथो गतवति भरते मातुलस्याधिवासं तातारब्धोऽभिषेकस्तव किल विहतः केकयाधीशपुत्र्या || ४ || एवमवतारमुपपाद्यास्य लोकसंग्रहणार्थमङ्गीकृतं चरितं स्तौति तातोक्त्या यातुकामो बनमनुजवधूसंयुतचापधारः पौरानाध्य मार्गे गुहनिलयगतस्त्वं जटाचीरधारी । नावा सन्तीर्य गङ्गामविपदवि पुनस्तं भरद्वाजमारा- नत्वा तद्वाक्यहेतोरतिसुखमवस चित्रकूटे गिरीन्द्रे ॥ ५॥ तातोक्त्येति । तातोक्त्यैव राज्यश्रियमपहाय जटाचीरघारी त्वं चित्रकूटे सुखमवसः । एवं गुरुवचन परैर्भवितव्यमिति लोकान् माहयितुमेतदिति भावः ॥ ५॥ श्रुत्वा पुत्रातिखिनं खलु भरतमुखात् स्वर्गयात स्वतात तप्तो दत्त्वाम्बु तस्मै निदधिय भरते पादुकां मेदिनीं च । अत्रि नत्वाथ गत्वा वनमतिविपुलां दण्डकां चण्डकाय हत्वा दैत्यं विराधं सुगतिमकलयश्चारु भो ! शारभनीम् ।। ६ ।। श्रुत्वेति । शारशरभङ्गसम्बन्धिनीं सुगतिं मोक्षम् ॥ ६ ॥ नत्वागस्त्यं समस्ताशरनिकरसपत्राकृतिं तापसेभ्यः प्रत्यश्रौषी: मिथैषी तदनु च मुनिना वैष्णवे दिव्यचापे । ब्रह्मास्त्रे चापि दत्ते पथि पितृसुहृदं वीक्ष्य भूयो जटायुं मोदाइ गोदातदान्ते परिरमसि पुरा पञ्चवट्यां वधूट्या ॥ ७ ॥ नत्वेति । समस्ताशरनिकरसपत्राकृतिं सर्वराक्षसवधं प्रत्यश्रौषी: प्रतिज्ञा- तवान् । गोदा गोदावरी । परिरमसि पुरा स्वैरं न्यवसः ॥ ७ ॥ १. 'धे किस भृगुति' ष. पाठः<noinclude></noinclude> 3ob9sedzfqq8tgp98afmrl6mjy4ja6l 104 128024 346085 2022-08-20T22:23:58Z Srkris 3283 \ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>प्राप्तायाः शूर्पणख्या मदनचलघुतेरनैर्निस्सहात्मा तां सौमित्रौ विसृज्य प्रबलतमरुपा तेन निर्लननासाम् । नां रुष्टचत्तां खरगभिपतितं दूषणं च त्रिमूर्ध व्याहिंसीराशरान प्ययुतसमधिकांस्तत्क्षणादक्षतोष्मा ॥ ८ ॥ सोदर्याप्रोक्तवार्ताविवशदशमुखादिष्टमारीचमाया- सार सारसाक्ष्या स्पृहितमनुगतः प्रावधी र्वाणघातम् | तन्मायाक्रन्दनिर्यापितभवदनुजां रावणस्तामहार्षीत् तेनार्तोऽपि स्वमन्तः किमपि मुमधास्तधोपायलाभात् ॥ ९ ॥ सोदर्येति । तेन सीताविरहेण वहिरात इति सिध्यति, अन्तः किमपि मुदमधा इत्युक्तेः । अनेन च स्त्रीवचनं प्रमाणीकुर्वतामेवं दुःखमिति ग्राहयितुमे- तदित्यपि सूचितम् ॥ ९ ॥ भूयस्तन्वीं विचिन्वन्नहुत दशमुखस्त्वद्वधूं मद्धेने- त्युक्त्वा याते जटायो दिवसथ सुहृदः प्रातनोः शेतकार्यम् । गृह्णानं तं कवन्धं जधनिथ शबरी प्रेक्ष्य पम्पातटे स्वं सम्माप्तो वातसूनुं भृशमुदितमनाः पाहि वातालयेश ! ।। १० ।। इति श्रीरामचरिते पम्पासरसि हनुमत्समागसवर्णनं चतुर्खिशं दशकम् | · नीतः सुग्रीवमैत्री तदनु हनुमता दुन्दुभे: कायमुचैः क्षिप्त्वाइन्गुष्ठेन भूयो लुलविथ युगपत् पत्रिणा सप्त सालान् । हत्वा सुग्रीवघातोद्यतमतुलबलं वालिनं व्याजवृत्या वर्षावेलायनपीर्विरहतरलितस्त्वं मतङ्गाश्रमान्ते ॥ १ ॥ सुग्रीवेणानुजोक्त्या सभयमभियती व्यूहितां वाहिनीं ता- मृक्षाणां वीक्ष्य दिक्षु द्रुतमथ दयितामार्गणायावनम्राम् । १. 'तां' क. ग. पाठ.. * 'करणे हन:' (३०४०३७) इति णमुल् ।<noinclude></noinclude> 6wvjgzmp2ct8z35tgej3n0okkeb432m 104 128025 346086 2022-08-20T22:24:04Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ श्रीरामचरितवर्णनम् । सन्देशं चाङ्गुलीयं पवनसुतकरे मादिशो मोदशाली मार्गे मार्गे ममार्गे कपिभिरपि तदा त्वत्प्रिया समयासैः ॥ २ ॥ दशकम् -- ३५] - सुग्रीवेणेति । अनु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>श्रीरामचरितवर्णनम् । सन्देशं चाङ्गुलीयं पवनसुतकरे मादिशो मोदशाली मार्गे मार्गे ममार्गे कपिभिरपि तदा त्वत्प्रिया समयासैः ॥ २ ॥ दशकम् -- ३५] - सुग्रीवेणेति । अनुजस्य लक्ष्मणस्योक्त्या सुश्रीवेण सहाभियतीभिगच्छता । ऋक्षाणां वाहिनीम् । ममार्गे अन्विष्टा || २ || त्वद्वार्ताकर्णनोयन रुद्रुजवसम्मातिसम्पातिवाक्य- प्रोत्तीर्णार्णाधिरन्तर्नगरि जनकजां वीक्ष्य दत्त्वाङ्गुलीयम् । प्रक्षुद्योद्यानमक्षक्षपणचणरणः सोढबन्धो दशास्वं दृष्ट्वा प्रुष्ट्वा च लङ्कां झटिति स हनुमान मौलिरनं ददाँ ते ॥ ३ ॥ त्वदिति । रामायणोकर्णनेन सातपक्षस्य उरुजवसम्पातिन उपर्युड्डीय सीतां दृष्टवतः सम्पातेर्वाक्येन | प्रक्षुच चूर्णीकृत्य । अझक्षपगेनाक्षकुमारवधेन प्रसिद्धो रणो यस्य | सोढः शापस्मरणान्मर्षितो बन्धो येन ॥ ३ ॥ त्वं सुग्रीवादादिप्रवलकपिचमूचऋविक्रान्तभूमी- चक्रोऽभिकम्य पारेजलधि निशिचरेन्द्रानुजाश्रीयमाणः | तत्प्रोक्तां शत्रुवार्ती रहसि निशमयन प्रार्थनापार्थ्यरोष- प्रास्तानेयास्त्र तेजस्व सदुदधिगिरा लब्धवान् मध्यमार्गम् ॥ ४ ॥ त्वमिति | पारेजलधि जलवे: पारे । प्रार्थनाया आपा वैफल्यम् । प्रास्तस्य प्रक्षितस्य ॥ ४ ॥ कीश राशान्तरोपाहत गिरिनिकरैः सेतुमाधाप्य यातो यातून्यामर्थ दंष्ट्रानखशिखरिशिलासालशस्त्रैः स्वसैन्यैः । व्याकुर्वन सानुजस्त्वं समरवि परं विक्रम शक्रजेत्रा वेगानागाबद्धः पतगपतिगरुन्मास्तैर्मोचितोऽभूः ॥ ५॥ कीशैरिति । व्याकुर्वन् प्रकाशयन् ॥ ५ ॥ सौमित्रिस्त्वत्र शक्तिप्रवृतिगलदसुर्वातजानीतशैल- घाणात् प्राणानुपेतो व्यकृणुत कुसृतिश्लाघिनं मेघनादम् । १. 'तामभिगच्छताम्' क. ग. पाठः, २. 'जानुक' ख. पाठः,<noinclude></noinclude> c3rdoifc5tvx7g2qfzem9m7qbpakwo6 104 128026 346087 2022-08-20T22:30:06Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये मायाक्षोभेड वैभीषणवचनदृतस्तम्भनः कुम्भकर्ण सम्प्राप्त कम्पितोर्वीतलमखिलचमूयक्षिणं व्यक्षिणोस्त्वम् ॥ ६ ॥ गृह्णन् जम्धारिसने सत्कवचौ रावणेनाभ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये मायाक्षोभेड वैभीषणवचनदृतस्तम्भनः कुम्भकर्ण सम्प्राप्त कम्पितोर्वीतलमखिलचमूयक्षिणं व्यक्षिणोस्त्वम् ॥ ६ ॥ गृह्णन् जम्धारिसने सत्कवचौ रावणेनाभियुध्यन् ब्रह्मास्त्रेणास्य भिन्दन् गलततिमवलामभिशुद्धां मगृहन् । देव ! श्रेणीबरोज्जीवितसमर मृतैरतक्षसङ्के- लङ्काभत्र च साकं निजनगरमगाः सप्रियः पुष्पकेण ॥ ७ ॥ गृह्णन्निति । श्रेणीवरैर्हनुमदादिभिरुज्जीविताः समरमृता येषु ऋक्षसङ्गेषु । देवश्रेणीनां वरैरुज्जीविता इति वा ॥ ७ ॥ भीतो दिव्याभिषेकैरयुतसमधिकान् वत्सरान् पर्यरंसी- मैथिल्यां पापवाचा शिव शिव किल तो गर्भिणीमभ्यहासीः । शत्रुघ्नेनायित्वालवणनिशिचरं प्रादयः शूद्रपाशं तावद् वाल्मीकिगेहे कृतवसतिरुपासूत सीता सुतौ ते ॥ ८ ॥ प्रीत इति । अर्दयित्वा घातयित्वा स्वयमेव शूद्रपाशं कुत्सितं शूद्रमुनिं प्रायः ॥ ८ ॥ - वाल्मीकेस्त्वत्सुतोगापितमधुरकृतेराज्ञया यज्ञवाटे सीतां स्वय्यानुकामे क्षितिमविशदसौ त्वं च कालार्थितोऽभू: । हेतोः सौमित्रिघाती स्वयमथ सरयूमननिश्शेषभृत्यै: साकं नाकं प्रयातो निजपदमगमो देव! वैकुण्ठमाद्यम् ॥ ९ ॥ वाल्मीकेरिति । त्वत्सुताभ्यां कुशलवाभ्यामुतापिता मधुरा कृती रामा- यणं काव्यं येन स तथा । कालार्थितो यमधर्मराजेन स्वर्गारोहणाय याचितोऽभूः । हेतोः सौमित्रिघातीति । अयमर्थः -- रहस्संवादिनोरावयोईष्टारं त्य(क्ष्ये?क्ष्यामि ) इति धर्मराजस्य पुरतः कृतप्रतिज्ञो रामस्तदन्तरा प्राप्तं सौमित्रिं प्रतिज्ञाभङ्गभयात् तत्याजेति । अथ स्वयं निश्शेषैर्देवांशः पौरैश्च साकं नाकं स्वर्ग ततश्च निजपदं चैकुण्ठम् । आद्यं ब्रह्माण्डोत्पत्तेः प्रागपि विद्यमानम् ॥ ९ ॥ * युष्यन्नित्लनुदात्तेत्त्वलक्षणस्यात्मनेपदस्यानित्यत्वात् ।<noinclude></noinclude> ehpky4ye8bgwggixc2i78fev3w37ui1 104 128027 346088 2022-08-20T22:30:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -- ३६] दत्तात्रेयावतारवर्णनम् । नन्वीश्वरस्यापि यदि शरीरबन्धस्तर्हि संसारित्वप्रसङ्ग इति चेद् नेत्याह- सोऽयं मर्त्यावतारस्तव खल नियतं मर्त्यशिक्षार्थ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- ३६] दत्तात्रेयावतारवर्णनम् । नन्वीश्वरस्यापि यदि शरीरबन्धस्तर्हि संसारित्वप्रसङ्ग इति चेद् नेत्याह- सोऽयं मर्त्यावतारस्तव खल नियतं मर्त्यशिक्षार्थमेवं विश्लेषार्तिर्निरागस्त्यजनमपि भवेत् कामधर्मातिसक्त्या | नो चेत् स्वात्मानुभूतेः कनु तव मनसो विक्रिया चक्रपाणे ! सत्वं सत्रैमूर्ते पवनपुरपते ! व्याधुनु व्याधितापान् ॥ १० ॥ १४७ स इति । तव स्वाधीनमायस्य सः ब्रह्लादिभिरप्यविज्ञातविभवः अयं प्रदर्शितो मत्यवतारः खलु लीलाविग्रहपरिग्रह एव, नेतरवन्मायापरतन्त्रतया संसार इति भावः । तदपि मर्त्यशिक्षार्थम् | किन्तर्ह्यनेन शिक्षितं भवति, तत्राह- एवमिति । कामातिसक्त्या विश्लेशतिः प्रियाविरहदुःखं धर्मातिसक्त्या निरागस्त्य- जनमपि भवति, यथा सीतायाः । अतः कामादावतिसक्तिर्मा भूदिति । तदुपपाद- यति – नो चेदिति । स्वात्मा स्वस्वरूपमेवानुभूतिः प्रकाशो यस्य तस्य स्वप्रकाश- संविद्रपस्य परब्रह्मणस्तव मनसो विक्रिया रागद्वेषमोहादयः क्कनु, न भवत्येवेत्यर्थः । कालात्मकं चक्रं पाणौ स्वाधीनतया स्थितं यस्य तस्य तव संसारापादने कालो न प्रभुः । किन्तु सत्त्वैकमूत्चें! इति । भक्तानुग्रहाय शुद्धसत्त्वमयमूर्त्यङ्गीकार एवाय- मवतार इति भावः | व्याधुनु अपाकुरु ॥ १० ॥ इति श्रीरामचरितवर्णनं पञ्चत्रिंशं दशकम् | अथ दत्तात्रेयावतारमाह- अत्रेः पुत्रतया पुरा त्वमनसूयायां हि दत्ताभिधो जातः शिष्यनिबन्धतन्द्रितमनाः स्वस्थवरन् कान्तया । दृष्टो भक्ततमेन हेहयमहीपालेन तस्मै वरा- नश्चर्यमुखान प्रदाय ददिथ स्वेनैव चान्ते वधम् ॥ १ ॥ अत्रेरिति । दत्तो मयाहमिति भगवतोक्तत्वाद् दत्त इत्यभिधा यस्य स त्वं समाधिनैरन्तर्यविघातकतया शिष्यनिबन्धतन्द्रितमनास्तन्निराकरणाय कान्तया सह मधुमदविवशभावं प्रददर्य स्वस्थ आत्मारामश्चरन् हेहयमहीपालेन श्रीकार्तवी- र्यार्जुनेन ॥ १ ॥ t<noinclude></noinclude> 5zek88od2eh146hfz93s4ky6k5spf33 104 128028 346089 2022-08-20T22:30:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये अथ श्रीपरशुरामावतारमाह - Atterbury सत्यं कर्तुमथार्जुनस्य च वरं तच्छक्तिमात्रानतं ब्रह्मद्वेषि तदाखिलं नृपकुलं हन्तुं च भूमेर्भरम् । सञ्जातो जमदनितो भृ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये अथ श्रीपरशुरामावतारमाह - Atterbury सत्यं कर्तुमथार्जुनस्य च वरं तच्छक्तिमात्रानतं ब्रह्मद्वेषि तदाखिलं नृपकुलं हन्तुं च भूमेर्भरम् । सञ्जातो जमदनितो भृगुकुले त्वं रेणुकायां हरे ! रामो नाम तदात्मजेष्ववरजः पित्रोरधाः सम्पदम् ॥ २ ॥ - सत्यमिति | अर्जुनस्य वरमन्ते स्वेनैव वधम् । तच्छत्तिरर्जुनस्य शक्तिस्त- न्मात्रेणानतम् ईषच्छमितब्रह्मोपद्रवम् ॥ २ ॥ लब्धाम्नायगणञ्चतुर्दशवया गन्धर्वराजे मना- गासक्तां किल मातरं प्रति पितुः कोषाकुलस्याज्ञया । ताताज्ञातिगसोदरैः सममिमां छित्वाथ शान्तात् पितु- स्तेषां जीवनयोगमापिथ वरं माता च तेऽदाद् वर॑म् ॥ ३ ॥ लब्धेति । चतुर्दशवया एव लब्ध अर्थज्ञानपर्यन्तमधीत आम्नायगणो येन गन्धर्वराजे चित्ररथे मनागीषदासक्तामत एव जलानयने सविलम्बां मातरं रेणुकां प्रति इमां जहीति तातस्य जमदमेराज्ञामतिगच्छन्त्यतिक्रामन्तीति तथा तैः सोदरै- ज्येष्ठैः समं सहेमां रेणुकां मातरं छित्वा निगृह्य पुनः शान्तात् प्रसन्नात् पितुः सकाशात् तेषां मातुश्रतॄणां च जीवनयोगं बरमापिथ प्राप्तवान् ॥ ३ ॥ पित्रा मातृमुदे स्तवातवियद्धेनोर्निजादाश्रमात् प्रस्थायाथ भृगोगिरा हिमगिरावाराध्य गौरीपतिम् । लब्ध्वा तत्परशुं तदुक्तदनुजच्छेदी महास्त्रादिकं प्राप्तो मित्रमथाकृतत्रणमुनिं प्राप्यागमः स्वाश्रमम् ॥ ४ ॥ पित्रेति । अथानन्तरं पित्रा जमदमिना मातू रेणुकाया मुद्दे प्रीत्यै स्तवना - हृतानता वियद्धेनु: सुरभिर्यस्मिन् तस्मादाश्रमाद् भृगोः पितामहस्य गिरा प्रस्थाय तस्य गौरीपतेः परशुं लब्ध्वा तेन गौरीपतिनोक्तम् । तस्मादेव महास्त्रादिकं प्राप्तः सिंहमुखाद् रक्षितमकृतत्रणमुनिं मित्रं प्राप्य स्वाश्रममगमः ॥ ४ ॥ १. 'रान्' घ, पाठः,<noinclude></noinclude> 88l6f4occzy4xuhct10ep5wlh5yso59 104 128029 346090 2022-08-20T22:30:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ परशुरामचरितवर्णनम् । आखेटोपगतोऽर्जुनः सुरगवी सम्प्राप्तसम्पद्गणै- स्त्वत्पित्रा परिपूजितः पुरगतो दुर्मन्त्रिवाचा पुनः । गां क्रेतुं सचिवं न्ययुङ्क्त कुध... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>परशुरामचरितवर्णनम् । आखेटोपगतोऽर्जुनः सुरगवी सम्प्राप्तसम्पद्गणै- स्त्वत्पित्रा परिपूजितः पुरगतो दुर्मन्त्रिवाचा पुनः । गां क्रेतुं सचिवं न्ययुङ्क्त कुधिया तेनापि रुन्धन्मुनि- माणक्षेपसरोपगोहतचसूचक्रेण वत्सोवृतः ॥ ५ ॥ दशकम् - ३६] - आखेटेति । आखेटोपगतो मृगयाप्रसङ्गेनाश्रमं गतः । सुरगवीसम्प्राप्तैः सुरभिसकाशाल्लब्धैः सम्पद्गणैर्दिव्यैर्भोग्यैः । पुरं माहिष्मती गतः । पुनदुर्मन्त्रिवाचा गां तां सुरभि केतुं स्वीकर्तुम् । कुधिया (तेन सचिचेन ? 1) गवाहरणं रून्यतो सुने - र्जमदने: प्राणक्षेपो वधस्तेन सरोषया गया हतं चमूचक्रं यस्य तेन सचिबेन सुरभेत्सो हृतो माहिष्मती नीतः ॥ ५ ॥ शुक्रोज्जीविततातवाक्यचलितक्रोधोऽथ सख्या समं विभ्र ध्यातमहोदरोपनिहितं चापं कुठारं शरान् । आरूढः सहवाहयन्तृकरथं माहिष्मतीमाविशन् वाग्भिवेत्समदाशुषि क्षितिपतौ सम्मास्तुथाः सङ्गरम् ॥ ६॥ शुक्रेति । सख्या अकृतनणेन ध्यातेन महोदरेण गिरिशपार्षदेनोपनिहित- मानीतं चापादिचतुष्टयं बिभ्रदारूढश्च सन् क्षितिपतावर्जुने । सम्प्रास्तुथा आर ब्धवान् ॥ ६ ॥ अथ सैन्यनाशे सत्यर्जुनः स्वयमेव श्रीपरशुराममापतदित्याह---- पुत्राणामयुतेन सप्तदशभिश्राक्षौहिणीभिर्महा- सेनानीभिरनेकमित्रनिवहैर्व्याजृम्भितायोधनः । सद्यस्त्वत्ककुठारवाणविदलनिश्शेष सैन्योत्करो भीतिमद्रुतनष्टशिष्टतनयस्त्वामापतदेहयः ॥ ७ ॥ लीलावारितनर्मदाजलवलल्लङ्केशगर्वापह- श्रीमद्धाहुसहस्र मुक्तबहुशस्त्रास्त्रं निरुन्धनमुम् ।<noinclude></noinclude> snjascavq0zdftcw2clhnp1bhotk9cl 104 128030 346091 2022-08-20T22:30:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १५० नारायणीये [स्कन्धः -- ९ चक्रे त्वय्यथ वैष्णवेऽपि विफले बुद्ध्वा हरिं त्वां मुदा ध्यायन्तं छितसर्वदोषमवधीः सोऽगात् परं ते पदम् ॥ ८ ॥ लीलेति । लीलया बाहुसहस्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१५० नारायणीये [स्कन्धः -- ९ चक्रे त्वय्यथ वैष्णवेऽपि विफले बुद्ध्वा हरिं त्वां मुदा ध्यायन्तं छितसर्वदोषमवधीः सोऽगात् परं ते पदम् ॥ ८ ॥ लीलेति । लीलया बाहुसहस्रेण वारिते नर्मदाजले चलतः प्लवमानस्य लङ्केशस्य गर्वमपहन्तीति तथा, येन कारागृहं प्रापितो रावणस्तेन श्रीमद्वाडसहस्रेण मुक्तानि बहूनि शस्त्राणि अस्त्राणि च येन तममुं कार्तवीर्य निरुन्धन् निवारयन् अथ त्वाय तत्प्रयुक्ते वैष्णवे चक्रेऽपि विफले जाते त्वां हरिं बुवा श्रीहरिं ध्यायन्तमत एव छितसर्वदोषं नष्टकामक्रोधादिदोषं वृक्णबाहुसहस्रं कृत्वावधीनििहतवान् ॥ ८ ॥ च भूयोऽमर्पितहेहयात्मजगणैस्ताते हते रेणुका- मानानां हृदयं निरीक्ष्य बहुशो घोरां प्रतिज्ञां वहन् । ध्यानानीतरथायुधस्त्वमकृया विहः क्षत्रियान् दिक्चक्रेषु कुठारयन् विशिखयन् निःक्षत्रियां मेदिनीम् ॥ ९ ॥ भूय इति । अमर्पितैर्निजपितृवधमसहमानैर्नष्टशिष्टैर्हेहयात्मजगणैस्त्वद्विही- नमाश्रमं प्राप्तैस्तव ताते जमदग्नौ हते हृदयमानानां सोरस्ताडनं विलपन्तीम् । पूर्व- बद् ध्यानानीतरथायुधो दिक्चत्रेषु ये विद्रुहः क्षत्रियास्तान कुठारयन् कुठारेण निघ्नन् विशिखयन् विशिखैर्निनन् ॥ ९ ॥ तातोज्जीवनकुनृपालककुलं त्रिः सप्तकृत्वो जयन् सन्तयिथ समन्तपञ्चकमहारक्तदोघे पितॄन् । यज्ञे क्ष्मामपि काश्यपादिषु दिशन् साल्वेन युध्यन् पुनः कृष्णोऽमुं निहनिष्यतीति शमितो युद्धात कुमारैर्भवान् ।। १० ।। तातेति | पितुः शिरः कायेन सन्धाय मखैः पितरं जीवयन् काश्यपा- दिष्वृत्विक्षु दिशन् ददत् पुनः साल्वेन युध्यन् कुमारैः सनकादिभिस्तद्वाक्येन श्रीकृष्णोऽनुं निहनिष्यतीति ज्ञात्वा भवान् युद्धाच्छमितोऽभूत् ॥ १० ॥ * 'प्रातिपदिकाद् धात्वर्थे बहुलमिष्ठवन्च' इति णिच् । एवं विशिखयन्निति |<noinclude></noinclude> orbcbtd4o6kbpia4ygqyxl5ga5bro1i 104 128031 346092 2022-08-20T22:30:58Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ परशुरामचरितवर्णनम् । अथ महेन्द्रभूभृति तपस्यन् मुनिभिरभ्यर्थितः केरलभूमिं समुद्रमनामुद्धृत- दशकम् -- ३६] वानियाह न्यस्यास्त्राणि महेन्द्रभूभृति तपस्तन्वन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>परशुरामचरितवर्णनम् । अथ महेन्द्रभूभृति तपस्यन् मुनिभिरभ्यर्थितः केरलभूमिं समुद्रमनामुद्धृत- दशकम् -- ३६] वानियाह न्यस्यास्त्राणि महेन्द्रभूभृति तपस्तन्वन् पुनर्मज्जितां गोकर्णावधि सागरेण धरणीं दृष्टार्थितस्तापसैः | ध्यातेष्वासधृतानलाखचकितं सिन्धुं सुवक्षेपणा- दुत्सार्योतकेरलो भृगुपते! वातेश ! संरक्षमाम् ॥ ११ ॥ ४१ ॥ इति दत्तात्रेय परशुरामयोरवतारवर्णनं परशुरामचरितवर्णनं च षनिशं दशकं सैकम् । श्लोकार्थचिन्तासन्देहप्रश्नाख्यानोपपादनैः । हरिचिन्ताविनाभूतैः क्षणं सफलयामहे || इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायां नवमस्कन्धपरिच्छेदः । आदितः श्लोकसङ्ख्या ३७५.<noinclude></noinclude> 15dpe7qnn6094cnwhh92gon2z3hz5en 104 128032 346093 2022-08-20T22:31:02Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ दशमस्कन्धपरिच्छेदः । कृष्णलीला निरोधाख्या भूभारहरणात्मिका | स्तूयते नातिसंक्षिप्ता श्लोकैः श्रोत्रमनोहरैः ॥ सान्द्रानन्दतनो ! हरे ! ननु पुरा दैवासुरे समर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ दशमस्कन्धपरिच्छेदः । कृष्णलीला निरोधाख्या भूभारहरणात्मिका | स्तूयते नातिसंक्षिप्ता श्लोकैः श्रोत्रमनोहरैः ॥ सान्द्रानन्दतनो ! हरे ! ननु पुरा दैवासुरे समरे त्वत्कृत्ता अपि कर्मशेषवशतो ये ते न याता गतिम् | तेषां भूतलजन्मनां दितिभुवां भारेण दूरादिता भूमि: प्राप विरिश्चमाश्रितपदं देवैः पुरैवागतैः ॥ १ ॥ सान्द्रानन्देति । आदौ मङ्गलार्थमुपात्तमन्तेऽपि 'परमानन्द सन्दोहलक्ष्मी म् इति प्रयोक्ष्यन् मध्येऽपि मङ्गलार्थ परब्रह्मवाचकमानन्दपदं प्रयुङ्क्ते –सान्द्रानन्देति । हे परमानन्दस्वरूप ! दैवासुरे देवासुरसम्बन्धिनि | त्वत्कृत्ता अपीति | त्वया निगृ- हीतानां सद्य एव मुक्तिः द्वित्रैर्जन्मभिर्वा स्यादेव । तत्र ये ते प्रसिद्धाः कालनेम्यादयो दैत्याः, ते कर्मशेषवशतो मनुष्यत्वापादक पुण्यपापशेषपरतन्त्रतया भगवता निगृहीता अपि गतिं मोक्षं न याताः न प्राप्ताः । अत एव कंसादिरूपेण भूतले जन्म येषां तेषां भारेण भरेण दूरार्दिता अतिशयेन पीडिता पुरा भुवः प्राप्तेः पूर्वमेवागतैः प्राप्तैर्देवैः सह भूमिर्विरिश्चं प्राप | आश्रितपदं सत्यलोकस्थन्, अथवोपासितभगव- त्पादपद्मं, यद्धा देवैराश्रितं पादपद्मं यस्य स तथेति ॥ १ ॥ हा हा दुर्जनभूरिभारमथितां पाथोनिधौ पातुका- मेतां पालय हन्त मे विवशतां संपृच्छ देवानिमान् । इत्यादिमचुरमलापविवशामालोक्य धाता महीं देवानां वदनानि वीक्ष्य परितो दथ्यौ भवन्तं हरे ! ॥ २ ॥ हा होत । हा हा कष्टं दुर्जना एव भूरिभारस्तेन मथितां परिक्लिष्टाम् । पाथोनिधावावरणोदके पातुको मनप्रायाम् । वदनानि सत्यमेवास्या वच इति बचनगर्भाणि मुखानि परितो विलोक्य ॥ २ ॥ ऊचे चाम्बुजभूरमूनाय सुराः सत्यं वरित्र्या वचो नन्वस्या भवतां च रक्षणविधौ दक्षो हि लक्ष्मीपतिः । १. पिक, पाठः..<noinclude></noinclude> hhr49ogi2cf985hgnqs2wj7ugb8xd11 104 128033 346094 2022-08-20T22:31:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ कृष्णावतारप्रसङ्गवर्णनम् । सर्वे शर्वपुरस्सरा वयमितो गत्वा क्योवारिधि नत्वा तं स्तुमहे जवादिति ययुः साकं तवाकेतनम् ॥ ३॥ दशकम् -- १७] ऊच इति । धरित्र्या वचः सत्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कृष्णावतारप्रसङ्गवर्णनम् । सर्वे शर्वपुरस्सरा वयमितो गत्वा क्योवारिधि नत्वा तं स्तुमहे जवादिति ययुः साकं तवाकेतनम् ॥ ३॥ दशकम् -- १७] ऊच इति । धरित्र्या वचः सत्यं, मया दिव्येन चक्षुषा दृष्टम् | लक्ष्मीपति- रिति । भुत्रो रक्षणाभावेऽसौ केवलं लक्ष्मीपतिरेव स्यादिति भावः । तवाकेतनं क्षीराब्धिम् ॥ ३ ॥ ते मुग्धानिलशालिदुग्धजलस्तीरं गताः सङ्गता यावत् त्वत्पदचिन्तनैकमनसस्वावत् स पायोजभूः । त्वद्राचं हृदये निशम्य सकलानानन्दयनुचित्रा- नाख्यातः परमात्मना स्वयमहं वाक्यं तत्राकर्ण्यताम् ॥ ४॥ त इति । ते यावत् तीरं गताः, तावत् पाथोजभूस्तव शेषशायिनो वाचं हृदये हृदयाकाशे प्रकाशितां निशम्यावगम्य परमात्मना विष्णुना स्वयं स्वेनैवाह- माख्यातः, तत् तस्य वाक्यमाकर्ण्यतामित्यचिवान् ॥ ४ ॥ जाने दीनदशामहं दिविषदां भूमेश्च भीमतृपै- स्तत्क्षेपाय भवामि यादवकुले सोऽई समयात्मना । देवा दृष्णिकुले भवन्तु कलया मत्सेवार्थमिति त्वदीयवचनं पाथोजसूरूचिवान् ॥५॥ जान इति । भीमेर्नृपैर्जरासन्धादिभिर्हेतुभूतैः । दीनदशां पराधीनवृत्तिताम् । तेषां क्षेपाय निग्रहाय सः सच्चिदानन्दस्वरूपोऽहं समग्रात्मना, नांशेन | देवाः कल- या अंशेन वृष्णिकुले गोपालाः देवाशना गोप्यश्च भवन्तु ॥ ५ ॥ श्रुत्वा कर्णरसायनं तव नचः सर्वेषु निर्वापित- स्वान्तेष्वीश ! गतेषु तावककृपापीयूपढतात्मसु । विख्याते मथुरापुरे किल भवत्सान्निध्यपुण्योत्तरे धन्यां देवकनन्दनामुदवहद् राजा स शूरात्मजः ॥ ६ ॥ श्रुत्वेति । निर्वापितानि सुखितानि स्वान्तानि येषाम् | भवत्सान्निध्येन यत् पुण्यमभ्युदयानःश्रेयसकरत्वं तेनोत्तर उत्कृष्टे उदवहद उपयेमे । शूरामंजो वसुदेवः ॥ ६ ॥<noinclude></noinclude> 1m5tq398ioywv6cy7ggc7vyxb93l172 104 128034 346095 2022-08-20T22:31:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीय उद्वाहावसितौ तदीयसहज : कंसोऽथ सम्मानय नेतौ सूततया गतः पथि रथे व्योमोत्थया त्वद्विरा | अस्यास्त्वामतिदुष्टमष्टमसुतो हन्तेति हन्तेरितः सन्त्रासात् स... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीय उद्वाहावसितौ तदीयसहज : कंसोऽथ सम्मानय नेतौ सूततया गतः पथि रथे व्योमोत्थया त्वद्विरा | अस्यास्त्वामतिदुष्टमष्टमसुतो हन्तेति हन्तेरितः सन्त्रासात् स तु हन्तुमन्तिकगतां तन्वीं कृपाणीमधात् ॥ ७ ॥ उद्वाहेति । एतौ देवकीवसुदेवौ सूततया सम्मानयन् | त्वद्भिरेति 'दैवम- प्यनुतं वक्ति' (श्रीभा. स्क. १०. अ. ४. श्लो. १७) इति पुनः कंसवचनात् । हन्ता इनिप्यति । हन्त अहो कृतार्था देवा भूश्चेतीरितः | तवीं देवकीम् | अधाद् आददे || गृहानचिकुरेषु तां खलमतिः शौरेभिरं सान्त्वनै- नों मुञ्चन् पुनरात्मजार्पणगिरा प्रीतोऽथ यातो गृहान् । आद्यं त्वत्सहजं तथार्पितमपि स्नेहेन नाहन्नसो दुष्टानामपि देव ! पुष्टकरुणा दृष्टा हि धीरेकदा ॥ ८ ॥ www गृह्णान इति । चिरं दीर्घकालं प्रयुक्तैः सान्त्ववचनैः । आत्मजार्पणगिरा अस्याः पुत्रांस्तुभ्यं दास्यामीति प्रतिज्ञया तावत् त्वन्मनसैव नारदमुनिः मोचे स भोजेश्वरं यूर्य नन्वसुराः सुराध यदवो जानासि किं न प्रभो! । मायावी स हरिर्भवधकृते भावी सुरमार्थना- दित्याकर्ण्य यदुनधुनदसौ शौरेथ सूनूनहन् ॥ ९ ॥ ताबदिति । यावत् कंसो गृहं गतवान् तावत् त्वन्मनसा त्वया प्रेरित एव, अन्यथा श्रीनारदस्थ कंसं प्रति द्वैधीभाचप्रकाशनायोगात् | यूयमसुराः काल- नेम्यादयः । भवद्वधकृते नृपीभूतानां भवतां वधार्थी हरिरस्या अष्टमपुत्रो भावी । अधुनत् स्थानाच्च्यावयामास ॥ ९ ॥ प्राप्ते सप्तमगर्भतामहिपतौ त्वत्प्रेरणान्मायया नीते माधव ! रोहिणीं त्वमपि भोः ! सच्चित्सुखैकात्मकः ।<noinclude></noinclude> o1kpsfyn1knltls4f1sb4o7uqcp754b 104 128035 346096 2022-08-20T22:31:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ कृष्णावतारवर्णनम् । देवक्या जठरं विवेशिथ विभो ! संस्तूयमानः सुरैः स त्वं कृष्ण! विध्य रोगपटलीं भक्ति परां देहि मे ॥ १० ॥ दशकम् - ३८] प्राप्त इति । देवक्याः सप्तमगर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कृष्णावतारवर्णनम् । देवक्या जठरं विवेशिथ विभो ! संस्तूयमानः सुरैः स त्वं कृष्ण! विध्य रोगपटलीं भक्ति परां देहि मे ॥ १० ॥ दशकम् - ३८] प्राप्त इति । देवक्याः सप्तमगर्भतां प्राप्तेऽहिपतावनन्ते मायया रोहिणीं नीते । सञ्चिदिति सच्चिदानन्दैकरसः | हे कृष्ण ! सः देवकीजठरस्थः ॥ १० ॥ इति कृष्णावतारप्रसङ्गवर्णनं सप्तत्रिंशं दशकम् । आनन्दरूप! भगवन्नाये! तेऽवतारे प्राप्ते प्रदीप्तभवदङ्ग निरीयमाणैः । कान्तिजैरिव घनाघनमण्डलैद्य- मातृण्वती विरुरुचे किल वर्षवेला ॥ १ ॥ आनन्देति । प्रदीप्तात् प्रकाशोज्ज्वलादू भवदनान्निरीयमाणैर्बहिनिर्ग- च्छद्भिः ॥ १ ॥ आशासु शीतलतरासु पयोदतोयें- राशासिताप्तिविवशेषु च सज्जनेषु । नैशाकरोदयविधौ निशि मध्यमायां केशापहस्त्रिजगतां त्वमिहाविरासीः ॥ २ ॥ आशास्विति | आशासितस्याभीष्टार्थस्याप्त्या लाभेन विवशेषु प्रीतिवेंगे- नाविदितेतिकर्तव्यताकेषु । मध्यमायां निशि अर्धरात्रे ॥ २ ॥ वाल्यस्पृशापि वपुषा दधुषा विभूती- रुघत्किरीटकटकाङ्गदहारभासा | शङ्खारिवारिजगदापरिभासितेन मेघासितेन परिलेसिथ सूतिगेहे ॥ ३ ॥ बाल्येति । बाल्यं स्पृशति तेन सम्बध्यत इति बाल्यस्पृक् । विभूतीरीश्व- # 'ह् गतौ' दिवादिः ।<noinclude></noinclude> drfztg19wdcl7umnrj0hn0m6hykfo20 104 128036 346097 2022-08-20T22:31:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रस्त्रद्योतकानि दनुषा तत। तदेवाह -- उद्यदिति ! उद्यन्त्यः किरीटादीनां मालो ग्रस्मिन्निति वटुप | परिलेसिथ शुशुभिषे ॥ ३ ॥ वक्षःस्थलीमुखनिलीनविलासिलक्ष्मी- मन्द... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>रस्त्रद्योतकानि दनुषा तत। तदेवाह -- उद्यदिति ! उद्यन्त्यः किरीटादीनां मालो ग्रस्मिन्निति वटुप | परिलेसिथ शुशुभिषे ॥ ३ ॥ वक्षःस्थलीमुखनिलीनविलासिलक्ष्मी- मन्दाक्षलक्षितकटाक्षविमोक्षभेदैः । तन्मन्दिरस्य खलकंसकृतामलक्ष्मी- मुन्मार्जयषि विरेजिथ वासुदेव ! ॥ ४ ॥ वक्षःस्थलीति | वक्षःस्थलीसुखनिलीनाया निजकमितुर्मूर्त्यन्तरपरिग्रहेण विलासिन्या नवीकृतप्रेमप्रकर्षयोतकचेष्टाविशेषयुक्ताया लक्ष्म्या मन्दाक्षेण लाक्षेतैरु- पलक्षितैर्लज्जामन्थैररित्यर्थः ॥ ४ ॥ शौरिस्तु धीरमुनिमण्डलचेतसोऽपि दूरस्थितं पुरुदीक्ष्य निजेक्षणाभ्याम् । आनन्दबाष्पपुलको मगइदाई - स्तुष्टाव दृष्टिमकरन्दरसं भवन्तम् ॥ ५ ॥ शौरिरिति । धीरस्य साधनचतुष्टय सम्पन्नस्य मुनिमण्डलस्य चेतसः समाधेः सकाशादपि दूरे स्थितम् आनन्दबाप्पेण पुलकोद्गमेन गद्गदेने चा मिलितः सन् ॥ देव! प्रसीद परपूरुष ! तापवली- निर्लनिदात्र ! समनेत्र ! कलाविलासिन्! । खेदानपाकुरु कृपागुरुभिः कटाक्षै- रित्यादि तेन मुदितेन चिरं नुतोऽभूः ॥ ६ ॥ देवेति । परपूरुष ! परमात्मन् ! तापवल्ल्या निर्लनौ मूलच्छेदे दात्र ! अ- तिर्तीक्ष्णशस्त्रभूत ! समनेत्र ! सर्वेनियन्तः ! कलया स्वांशभूतया मायया जगत्सृष्ट्या- दिक्रीडाशील !, अथवा तापवल्ल्या निर्लनौ दात्रसमो नेत्रकलायाः कटाक्षस्य बिला- सोऽस्यास्तीति तथेति ॥ ६ ॥ ↑ 'ति । निज' क. एख. पाट: २. 'दवाक्येन' ग. पाठः, ३. 'न वाक्येन चा ख. पाठः "<noinclude></noinclude> jymnbro260qxz0aesxttw4750wm6y54 104 128037 346098 2022-08-20T22:31:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ३८] - कृष्णस्यै गोकुलनयनवर्णनम् । मात्रा च नेत्रसलिलास्तृतगात्रवलया स्तोत्रैरभिष्टुतगुणः करुणालयस्त्वम् । प्राचीनजन्मयुगलं प्रतिबोध्य ताभ्यां मातु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ३८] - कृष्णस्यै गोकुलनयनवर्णनम् । मात्रा च नेत्रसलिलास्तृतगात्रवलया स्तोत्रैरभिष्टुतगुणः करुणालयस्त्वम् । प्राचीनजन्मयुगलं प्रतिबोध्य ताभ्यां मातुर्गिरा दधिथ मानुषवालवेषम् ॥ ७ ॥ मात्रेति । प्राचीनजन्मयुगलं प्राग् युवयोः पृश्निसुतपसोः पुत्रतया पृश्नि- गर्भाख्ययाहं जातः, पुनश्चादितिकाश्यपयोर्वामनाख्ययेति प्रतिबोध्य ॥ ७ ॥ त्वत्प्रेरिस्ततदनु नन्दतनूजया ते व्यत्यासमारचयितुं स हि शूरसूनुः । त्वां हस्तयोरधित चित्तविधार्यमायै- रम्भोरुहस्थकलहंस किशोररम्यम् ॥ ८ ॥ त्वदिति । कंसश्रान्त्यर्थं मां यशोदाशयने न्यस्य तत्सुतां मन्मातुः शयने कुर्विति त्वया प्रेरितः सः आर्मुनिभिश्चित्तेन विधार्य ध्येयम् ॥ ८ ॥ जाता तदा पशुपसद्मनि योगनिद्रा निद्राविमुद्रितमथाकृत पौरलोकम् । त्वत्प्रेरणात् किमिह चित्रमचेतनैर्यद् द्वार: स्वयं व्यघट सङ्घः सुगाढम् ॥ ९ ॥ जातेति । तदा त्वत्प्रस्थावारम्भे सति योगनिद्रा माया भगवती पशुपस्य नन्दगोपस्य समान यशोदायां जातावतीर्णा सा स्वप्रेरणात् पौरलोकं मधुरापुर- वासिनं जनं निद्राविमुद्रितं निश्चेष्टमकृत | किमिव चित्रमिति | अघटमानघटना- पटीयस्यास्त्वत्प्रेरणाद् द्वारविघटनकरणादि न चित्रमित्यर्थः ॥ ९ ॥ शेषेण भूरिफणवारितवारिणाथ स्वैरं प्रदर्शितपथो माणदीपितेन । १. 'सर्वलो' क. पाठः<noinclude></noinclude> 0ziy1qaixjdcg9057u9rc9ajew0rghi 104 128038 346099 2022-08-20T22:31:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ त्वां धारयन् स खलु धन्यतमः प्रतस्थे सोऽयं त्वमीश! मम नाशय रोगवेगान् || १० || शेषेणेति । भूरिभिः फर्णैर्वारितं वारि वर्षबिन्दवो येन तेन शेषेणान-तेन फणामणिदीपितेना... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>त्वां धारयन् स खलु धन्यतमः प्रतस्थे सोऽयं त्वमीश! मम नाशय रोगवेगान् || १० || शेषेणेति । भूरिभिः फर्णैर्वारितं वारि वर्षबिन्दवो येन तेन शेषेणान-तेन फणामणिदीपितेनात एव स्वैरं प्रदर्शितः पन्था मार्गो यस्य ॥ १० ॥ इति कृष्णावतारवर्णनं कृष्णस्य गोकुलनयनवर्णनं च अष्टात्रिंशं दशकम् | भवन्तमयमुद्हन् यदुकुलोद्हो निस्सरन् ददर्श गगनोचलज्जलभरां कलिन्दात्मजाम् । अहो सलिलसञ्चयः स पुनरैन्द्रजालोदितो जलौघ इव तत्क्षणात् प्रपद्मेयतामाययौ ॥ १ ॥ भवन्तमिति | निस्सरन् गच्छन्ं । गगनोच्चलज्जलभरां वीचीजालैगगनतल- बिलभिजलौघपूर्णाम् ॥ १ ॥ मतपशुपालकां निभृतमारुदडालिका- मपातकवाटिकां पशुपवाटिकामाविशन् । भवन्तमयमर्पयन् प्रसवतल्पके तत्पदाद् वहन् कपटकन्यकां स्वपुरमागतो वेगतः || २ || मसुतेति । प्रसुप्ता: पशुपालिका यस्यां निभृतं यशोदासूतिगेहज्ञापनार्थ मन्दं मन्दमारुदती बालिका यस्याम्, अपांवृता विघटिताः कवाटिका यस्यां तां पशुपवाटिकां नन्दगोपगृहमाविशन्नयं वसुदेवो यशोदायाः प्रसवतल्पके भवन्तम- पयन् तत्पदात् तस्मात् स्थानात् ॥ २ ॥ ततस्त्वदनुजारवक्षपितनिद्रवेगद्रव- भटोत्करनिवेदितमसववार्तयैवार्तिमान् ।<noinclude></noinclude> 2hkwdf2m9lp7fesrg9m2qyvar7eu2sk 104 128039 346100 2022-08-20T22:31:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ योगमायानयनादिवर्णनम् । विमुक्तचिकुरोत्करस्त्वरितमापतन भोजरा- डतुष्ट इव दृष्टवान् भगिनिकाकरे कन्यकाम् ॥ ३ ॥ दशकम् - ३९] तत इति । त्वदनुजाया यशोदाकन्याया रुदित... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>योगमायानयनादिवर्णनम् । विमुक्तचिकुरोत्करस्त्वरितमापतन भोजरा- डतुष्ट इव दृष्टवान् भगिनिकाकरे कन्यकाम् ॥ ३ ॥ दशकम् - ३९] तत इति । त्वदनुजाया यशोदाकन्याया रुदितरवेण क्षपितनिद्र बेगैः प्रबु- दैवद्भिवद्भिर्मटोत्करै रक्षिपुरुषैर्निवेदितया, देवक्या अष्टमः पुत्रो जात इति प्रसववार्तयैवार्तिमान् मरणभययुक्तः कथमियं कन्यका भवेदिति बहुविधचिन्ताकु- लतयातुष्ट इव ॥ ३ ॥ ध्रुवं कशालिनो मधुहरस्य माया भवे- दसाविति किशोरिकां भगिनिकाकरालिङ्गिताम् । द्विपो नलिनिकान्तरादिव मृणालिकामाक्षिप- त्र्यं त्वदनुजामजामुपलपट्टके पिष्टवान् ॥ ४ ॥ ध्रुवमिति | मधुहरस्य मधुसूदनस्य | अजां मायाम् ॥ ४ ॥ ततो भवदुपासको झटिति मृत्युपाशादिव प्रमुच्य तरसैव सा समधिरूढरूपान्तरा । अधस्तलमजग्मुषी विकसदष्टवाहुस्फुर- न्महायुधमहो गता किल विहायसा दिद्युते ॥ ५ ॥ तत इति । ततः प्रमुच्यं कंसकराद् विगलिता विकसन्त्यष्टबाहुस्फुरन्महायु- धानि यस्मिन्निति क्रियाविशेषणम् | विहायसा मार्गेण गता दिधुते शुशुभे ॥ ५ ॥ नृशंसतर! कंस ! ते किसु मया विनिष्षिष्टया बभूव भवदन्तकः वचन चिन्त्यतां ते हितम् । इति त्वदनुजा विभो ! खलमुदीर्य तं जग्मुषी मरुद्गणपणायिता भुवि च मन्दिराण्येयुषी ॥ ६ ॥ नृशंसेति । नृशंसतर! अतिदुष्कर्मकारिन् || तं खलं कंसमुदीर्योक्त्वा मरु- * क्षपितनिद्रैवेंगेन द्रवद्भिश्चेति तु युक्तम् ।<noinclude></noinclude> 6saa9plb8eeqxdx451tnktqu1x2noms 104 128040 346101 2022-08-20T22:32:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये. दुणैः पणायिता स्तुता जग्नुषी गतवती भुवि मन्दिराण्येयुषी नृणामनुग्रहाय तत्तत्स्थानाभिमानितया स्थितवती ॥ ६ ॥ प्रगे पुनरगात्मजावचनमीरिता भूभुजा प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये. दुणैः पणायिता स्तुता जग्नुषी गतवती भुवि मन्दिराण्येयुषी नृणामनुग्रहाय तत्तत्स्थानाभिमानितया स्थितवती ॥ ६ ॥ प्रगे पुनरगात्मजावचनमीरिता भूभुजा प्रलम्बबकतनखानचा मानिनः । भवन्निधनकाम्यया जगति बमुनिर्भया: कुमारक विमारकाः किमिव दुष्करं निष्कृषैः ॥ ७ ॥ ततः पशुपमन्दिरे त्वयि मुकुन्द ! नन्दप्रिया- प्रसूतिशयनेशये रुवति किञ्चिदश्चत्पदे । विबुध्य वनिताजनैस्तनयसम्भवे घोषिते मुदा किमु बदाम्यहो सकलमाकुलं गोकुलम् ॥ ८ ॥ प्रग इति । पुनः परेधुः प्रगेडहर्मुखे भूभुजा कंसेन प्रलम्बाद्या अगात्म- जाया देव्या वचनमीरिता उक्ताः ॥ ७ ॥ अहो खलु यशोदया नवकलायचेतोहर भवन्तमलमन्तिके प्रथममापिबन्त्या दृशा | पुनः स्तनभरं निजं सपदि पाययन्त्या मुदा मनोहरतनुस्पृशा जगति पुण्यवन्तो जिताः ॥ ९ ॥ M तत इति । ततः पशुपमन्दिरे नन्दगेहे प्रसूतिशयने शेत इति प्रसूतिशयने- शयस्तस्मिन् किञ्चिदञ्चत्पदे चकिताल्पकमृदुलाङ्घ्रिपल्लवे त्वयि रुवति रुदति सति ॥ ८ ॥ . 6 भवत्कुशलकाम्यया स खलु नन्दगोपस्तदा प्रमोदभरसंकुलो द्विजकुलाय किं नाददात् । अहो इति । यशोदया भवदर्शनस्पर्शनस्तनदानादिना पुण्यवन्तो सुन- योऽपि जिता अधःकृताः खलु अहो ॥ ९ ॥<noinclude></noinclude> 7mkepl0s3id9i5u19ep39m247papv17 104 128041 346102 2022-08-20T22:32:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ - दशकम् - ४०] वार्षिक करदानाय नन्दस्य मथुराप्रवेशवर्णनम् । तथैव पशुपालकाः किमु न मङ्गलं तेनिरे जगत्रितयमङ्गल ! त्वमिह पाहि मामासयात् ।। १० ।। भवदिति । भवतः कुशलक... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>- दशकम् - ४०] वार्षिक करदानाय नन्दस्य मथुराप्रवेशवर्णनम् । तथैव पशुपालकाः किमु न मङ्गलं तेनिरे जगत्रितयमङ्गल ! त्वमिह पाहि मामासयात् ।। १० ।। भवदिति । भवतः कुशलकाम्ययाभ्युदयेच्छया ॥ १० ॥ इति योगमायानयनादिवर्णनम् एकोनचत्वारिंशं दशकम् । तदनु नन्दभमन्दशुभास्पदं नृपपुरीं करदानकृते गतम् । समवलोक्य जगाद भवत्पिता विदितर्कससहायजनोद्यमः ॥ १ ॥ तदन्विति । अमन्दशुभास्पदं लोकोत्तरगुणाकरं नन्दं करदानकृते यदुरा- जाय वार्षिकषष्ठांशदानार्थं गतं मथुरापुरीस्थो भवत्पिता वसुदेवो विदितः कंसस- हायजनानां पूतनातृणावर्तादनामुद्यमः सकलबालहननोत्साहो येन ॥ १ ॥ अयि सखे ! तव बालकजन्म माँ सुखयतेऽद्य निजात्मजजन्मवत् । इति भवत्तिां वजनायके समधिरोप्य शशंस तमादरात् ॥ २ ॥ अयीति | वसुदेवो नन्दं प्रति त्वद्नेहस्थो बालो मत्पुत्र इति नोवाच, किन्तु ब्रजनायके नन्दे भवत्पितृतामारोप्य तमादराच्छशंस | स्वपुत्रवत् साव- धानं रक्षितुमेतदिति ज्ञातव्यम् ॥ २ ॥ इह च सन्त्यनिमित्तशतानि ते कटकसीनि ततो लघु गम्यताम् । इति च तद्वचसा व्रजनायको भवदपायभियां द्रुतमाययौ ॥ ३ ॥ इहेति | अनिमित्तशतानि दुर्निमित्तानि | कटकसीझि बजे ॥ ३ ॥ नन्दस्य बजागमनात् पूर्व ललितवेषायाः पूतनाया व्रजप्रवेशमाह - • अवसरे खलु तत्र च काचन व्रजपदे मधुराकृतिरङ्गना । तरलषद्पदलालितकुन्तला कपटपोतक! ते निकटं गता ।। ४ ।।<noinclude></noinclude> hja7e32veu6jlb91yyp0cftnal1kx0l 104 128042 346103 2022-08-20T22:32:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रिक्तं पृष्ठं निर्मितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 2ll1kios0xhs0w3mpwq11y17w77irlf 346104 346103 2022-08-20T22:32:21Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>[स्कन्धः - १० D नारायणीये सपदि सा हृतबालकचेतना निशिचरान्वयजा किल पूतना व्रजवभूष्विह केयमिति क्षणं विभृतीषु भवन्तमुपाददे ॥ ५॥ सपदीति | हृतमालकचेतना बालघातिनीत्यर्थः ॥ ५॥ ललितभावविलासहतात्मभिर्युवतिभिः प्रतिरोडमपारिता । स्तनमसौ भवनान्तनिषेदुषी प्रदुषी भवते कपटात्मने ॥ ६ ॥ 1 ललितेति । युवतिभिर्गोपीभिः प्रतिरोडुं लङ्घयितुमपारिताशक्या सती भवनान्ते निषेदुषी उपविष्टा प्रददुषी दत्तवती । कपट आत्मा मनो मूर्तिर्वा यस्य ॥ ६ ॥ समधिरु तदमशङ्कितस्त्वमथ बालकलोपनरोषितः । महदिचाम्रफलं कुचमण्डलं प्रतिचुचूषिथ दुर्विषदूषितम् ॥ ७ ॥ समधिरुह्येति । बालकानां लोपनेन मारणेन रोषितः प्रतिचुचूषिथ आमू- लाद् वक्त्रे निवेश्यौष्ठाभ्यामबपीड्य बहुशो निष्ठीवनं कृतवान् ॥ ७ ॥ असुभिरेव समं धयति त्वाय स्तनमसौ स्तनितोपमनिस्वना | निरपतद् भयदायि निजं वपुः प्रतिगता प्रविसार्य भुजावुभौ ॥ ८ ॥ असुभिरिति । असुभिः प्राणैः समं सह धयति पिबति सत्यसौ पूतना स्तनितोपमो मेवध्वनिसदृशो निस्वन आकन्दितं यस्याः सा तथा ॥ ८ ॥ भयदघोषणभीषणविग्रहश्रवणदर्शनमोहितवल्लवे । व्रजपदे तदुरःस्थलखेलनं ननु भवन्तमगृहत गोपिकाः ॥ ९ ॥ भयदेति । भयदघोषणस्य भीषणविग्रहस्य च श्रवणेन दर्शनेन च मोहिता बलवा गोपा यत्र ॥ ९ ॥<noinclude></noinclude> jphr07esrh49tmgmv2rbospah7jo8fy 104 128043 346105 2022-08-20T22:32:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् – ४१] पूतनाशरीरदाहवर्णनम् । भुवनमङ्गल ! नामभिरेव ते युवतिभिर्बहुधा कृतरक्षणः । त्वमयि वातनिकेतननाथ! मामगदयन् कुरु ताबकसेवकम् ।। १० ।। भुवनेति । अगदयन् नी... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् – ४१] पूतनाशरीरदाहवर्णनम् । भुवनमङ्गल ! नामभिरेव ते युवतिभिर्बहुधा कृतरक्षणः । त्वमयि वातनिकेतननाथ! मामगदयन् कुरु ताबकसेवकम् ।। १० ।। भुवनेति । अगदयन् नीरोगं कुर्वन् ॥ १० ॥ इति वार्षिककरदानाय नन्दस्य मथुराप्रवेशवर्णन पूतनामोक्षवर्णनं च चत्वारिंशं दशकम् । १६३ बजेश्वर: शौरिवचो निशम्य समाजमध्वनि भीतचेताः । निष्पिष्ट निश्शेषतरुं निरीक्ष्य कञ्चित् पदार्थ शरणं गतस्त्वाम् ॥ १ ॥ बजेति । शौरिखच 'इह च सन्त्यानिमित्तशतानि' (दश. ४०. श्लो. इति । समाव्रजन् स्वगृहमागच्छन् निप्पिष्टाः पतनजवेन पतिताश्चूर्णीकृताच निश्शेषतरवो गव्यूत्यन्तरस्थमा येन तं पूतनादेहं कञ्चित् पदार्थमतिमहत्त्वाद- दृष्टपूर्वतया च किमिदमिति ज्ञातुमशक्यम् एतादृशसङ्कट भ्रमन् बालकः क्वेति परवशस्त्वद्रक्षणाय त्वामेव शरणं गतः रक्षितृत्वेनाश्रितवान् ॥ १॥ निशम्य गोपीवचनादुदन्तं सर्वेऽपि गोपा भयविस्मयान्धाः । त्वत्पातितं धोरपिशाचदेहं देहुर्विदूरेऽथ कुठारकुत्तम् ॥ २॥ निशम्येति । उदन्तं पूतनावृत्तान्तम् । घोररूपदर्शनाद् भयं, त्वया पातितमिति चिस्मयः । अथ विदूरे कुठारैः खण्डशः कृत्वा बहुभिर्दूरं नीत्वा देहुर्मस्मीचक्रुः ॥ २ ॥ त्वत्पीतपूतस्तनतच्छरीरात् समुच्चरो हि धूमः । शङ्कामधादागरवः किमेष किं चान्दनो गौग्गुलवोsथवेति || ३ || त्वदिति । त्वत्पीतत्वात् पूतं रजस्तमोविलये शुद्धसत्त्वमयः स्तनो यस्मि- १. 'टेऽत्र महाल' क. ख. पाठ<noinclude></noinclude> t4iuvlqw0w3btcch1ydsv7dsenbkmn1 104 128044 346106 2022-08-20T22:32:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स्तस्मात् तच्छरीरादिति, तत्स्तनाधिष्ठानतथा भगवतस्तदङ्गारोहणाञ्च शुद्धसत्त्वम- यतामापन्नात् पूतनाशवशरीरादित्यर्थः । अत एव सत्त्वकार्यत्वाद् धूमस्यागरबा-... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स्तस्मात् तच्छरीरादिति, तत्स्तनाधिष्ठानतथा भगवतस्तदङ्गारोहणाञ्च शुद्धसत्त्वम- यतामापन्नात् पूतनाशवशरीरादित्यर्थः । अत एव सत्त्वकार्यत्वाद् धूमस्यागरबा- दिशङ्का || ३ || मदङ्गसङ्गस्य फलं न दूरे क्षणेन तावद् भवतामपि स्यात् । इत्युपन् वल्लवतलजेभ्यस्त्वं पूतनामातनुथाः सुगन्धिम् ॥ ४ ॥ मदिति । मम ब्रह्ममयस्याङ्कारोपणलालन (दौ योऽङ्गसङ्गस्तस्य फलं मुक्तिर्न दूरे जन्मान्तरे, यथा मां हन्तुमिच्छन्त्या अस्याः पिशाच्याः । भवतां मद्योगक्षे- मैकचित्तानां क्षणेन। बल्लवतल्लजेभ्यो भाग्यवत्तया प्रशस्तेभ्यो गोपालकेभ्यः इत्युल्लपन् इति सम्यग् बोधनार्थमेव त्वं पूतनां सुगन्धिमातनुथाः ॥ ४ ॥ चित्रं पिशाच्या न हतः कुमारश्चित्रं पुरैवाकथि शौरिणेदम् । इति प्रशंसन् किल गोपलोको भवन्मुखालोकरसे म्यमाङ्क्षीत् ॥ ५ ॥ चित्रमिति । पुरैव "इह च सन्त्यनिमित्तशतानी'त्यादिनेदं भयं शौरिणा वसु- देवेनाकथि कथितमिति शौरिं प्रशंसन् भवन्मुखालोके रस आनन्दस्तास्मिन् न्यमाङ्क्षीद् निमग्नोऽभूत् ॥ ५ ॥ दिने दिनेऽथ प्रतिवृद्धलक्ष्मीरक्षीणमङ्गल्यशतो व्रजोऽयम् । भवन्निवासादाय वासुदेव प्रमोदसान्द्रः परितो विरेजे ॥ ६ ॥ दिने दिन इति । जो ब्रजजनः परितः प्रमोदसान्द्र इति स्थिरचराणाम- घ्यानन्दातिशय उक्तः ॥ ६ ॥ गृहेषु ते कोमलरूपहासमिथःकथासङ्कुलिताः कमन्यः । वृत्तेषु कृत्येषु भवन्भिरीक्षासमागताः प्रत्यहमत्यनन्दन् ॥ ७ ॥ गृहेष्वति । कोमलयो रूपहासयो मिथः कथया सङ्कुलिताः सव्यापाराः । वृत्तेष्ववसितेषु ॥ ७ ॥ १. 'पलोके' क. ख. पाठः २. 'न्स' ख. पाठ..<noinclude></noinclude> j7hd2449rjokxah2w81gmfpffwff4bb 104 128045 346107 2022-08-20T22:32:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ४२] शकटासुरवधवर्णनम् । अहो कुमारो मयि दत्तदृष्टि: स्मितं कृतं मां मति वत्सकेन । एह्येहि मामित्युपसार्य पाणिं त्वयीश! किं किं न कृतं वषृभिः ॥ ८ ॥ अहो इति । ह... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ४२] शकटासुरवधवर्णनम् । अहो कुमारो मयि दत्तदृष्टि: स्मितं कृतं मां मति वत्सकेन । एह्येहि मामित्युपसार्य पाणिं त्वयीश! किं किं न कृतं वषृभिः ॥ ८ ॥ अहो इति । हे ईश ! बिष्णो ! त्वयि गोपबालरूपिणि वधूभिरङ्कारोपणाश्वे- षचुम्बनलालनादि किं किं न कृतम्, अहो भाग्यवत्यस्ता इति भावः ॥ ८ ॥ भवद्रपुःस्पर्शनकौतुकेन करात करं गोपववृजनेन । नीतस्त्वमाताम्रसरोजमालाव्यालम्बिलोलम्बतुलामलासी: * ॥ ९ ॥ * भवदिति । वधूजनपाणिपरम्पराया अरुणसरोजमालायमानतया तव च तब्यालम्बिप्रतिनवमधुलुब्धलोलम्बदेशीयतया तत्तुलामलासी: कालेलबानसीत्यर्थः ॥ निपाययन्ती स्तनमकगं त्वां विलोकयन्ती वदनं हसन्ती । दशां यशोदा कतमा न भेजे स तादृशः पाहि हरे ! गदान्माम् ॥ १० ॥ निपाययन्तीति | यशोदा कतमां कीदृशीं दशां विस्मयौत्सुक्यापायशङ्का- दैवप्रार्थनचैबश्यादिरूपामवस्थां न भेजे प्राप्तवती ।। १० । इति पूतनाशरीरदाहवर्णनं बालकलालनेन यशोदादीनां निरतिशयानन्दवर्णनं च एकचत्वारिंशं दशकम् । कदापि जन्मदिने तव प्रभो! निमन्त्रितज्ञातिवधूमहीसुरा। महानसस्त्वां सविधे निघाय सा महानसादौ वते व्रजेश्वरी ॥ १ ॥ कदापीति | निमन्त्रिता आमन्त्रिता ज्ञातयस्तद्वध्वो महीसुराश्च यया । मह- तोऽनसः शकटस्य । महानसादौ पाकगेहादौ ववृते प्रवृत्ताभूत् ॥ १ ॥ ततो भवत्त्राणनियुक्तबालकप्रभीतिसङ्कन्दनसकुलारवैः । विमिश्रमावि भवत्समीपतः परिस्फुटदारुचटचटारवः ॥ २ ॥ अलासीरिति 'ला आदाने' इत्यतो लुङ् ।<noinclude></noinclude> tlmdze0je2awyjh1gafneiu26td0w9r 104 128046 346108 2022-08-20T22:32:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ तत इति । भवतैः तव बालकस्य त्राणे रक्षणे यशोदया नियुक्तानां बाल- कानां शकट्रपतनचटचटाशब्दोत्या प्रभीत्या संक्रन्दनस्याक्रन्दनस्य बहुभिः कृत- त्वात् सङ्कुलाखै... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>तत इति । भवतैः तव बालकस्य त्राणे रक्षणे यशोदया नियुक्तानां बाल- कानां शकट्रपतनचटचटाशब्दोत्या प्रभीत्या संक्रन्दनस्याक्रन्दनस्य बहुभिः कृत- त्वात् सङ्कुलाखैः प्रवृद्धैरारवैर्विमिश्रं यथा भवति तथा परिस्फुटतां विघटितसृन्धि- बन्धानां दारूणाननोवयवानामारवोऽश्रावि यशोदादिभिः श्रूयते स्म ॥ २ ॥ भवन्तमन्तर्दष्टशुः समन्ततो विविष्यवहारुणदारुमध्यगम् ॥ ३ ॥ तत इति । ततस्ताकर्णरोज प्राग्वत् किमिदमिति सम्भ्रमेण स्वस्त्रगेहान्न- न्द्गेहं प्रति भावनपरिश्रमेण च प्रकम्पिनौ वक्षोभरी यासां ताः अन्तर्भवनान्ते समन्ततः परितो विनिष्पततां दारुणानां गुरुतराणां दारूणामक्षकूवरायनोवयवानां मध्यगं ददृशुः ॥ ३ ॥ शिशोरहो किं किमभूदिति द्रुतं प्रधाव्य नन्दः पशुपाश्च भूसुराः । भवन्तमालोक्य यशोदया घृतं समायसन्नथुजलाईलोचनाः ॥ ४ ॥ शिशोरिति । नन्दादयः प्रधाव्य वेगादागत्य यशोदया धृतमुद्धृतमवलोक्य समाश्वसन् आश्वासं कृतवन्तः ॥ ४ ॥ कस्को नु कौतस्कृत एप विस्मयो विशङ्कटं यच्छकटं विपाठितम् । न कारणं किञ्चिदिहेत ते स्थिताः स्वनासिकादत्तकरास्त्वदीक्षकाः ॥५॥ कस्क इति । कस्को नु कौतस्कुतः कः कः कीदृशः कुतैः कुतः कस्मात् कारणादागतः । सम्भ्रमाद् द्विरुक्तिः । विशङ्कटं विस्तृतं विपाटितं केनापि भिन्नाव- यवं कृतम् । इह न किञ्चित् कारणं, यतोऽस्मरणीयैवंविधसामर्थ्यो बालकः । स्व- नासिकादत्तकरा इति विस्मयानुभावः ॥ ५ ॥ कुमारकस्यास्य पयोधरार्थिनः मरोदने लोलपदाम्बुजाहतम् । मया मया दृष्टमनो विपर्यगादितीश ! ते पालकवालका जगुः ॥ ६ ॥ १ 'त: स्वबा' खं. ग. पाठ:. २. 'त आगतः कौतस्कृतः, कुतः क' क. पाठः.<noinclude></noinclude> hmiwd7pnjr4i3lk581bppnjiki9ei77 104 128047 346109 2022-08-20T22:32:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शकटासुरवधवर्णनम् । कुमारकस्येति । कुमारकस्य पदाम्बुजाभ्यामाहतमनो विपर्यगाद् व्यत्य- स्तावयवमसूद्, मया दृष्टं मयापि दृष्टमिति बालका जगुः ॥ ६ ॥ दशकम् - ४२] d भिय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शकटासुरवधवर्णनम् । कुमारकस्येति । कुमारकस्य पदाम्बुजाभ्यामाहतमनो विपर्यगाद् व्यत्य- स्तावयवमसूद्, मया दृष्टं मयापि दृष्टमिति बालका जगुः ॥ ६ ॥ दशकम् - ४२] d भिया तदा किञ्चिदजानतामिदं कुमारकाणामतिदुर्घटं वचः । भवत्प्रभावाविदुरै रितीरितं मनागिवाशयत दृष्टपूतनैः ॥ ७ ॥ भियेति । इदं वचोऽतिदुर्घटमत्यन्तानुपपन्नम् । अत्र हेतु: - कुमारकाणां बालानां विशेषतस्तदा मिया किञ्चिदव्यजानतामिति । भवतः प्रभावः शक्तिस्तद- विदुरैस्तदनभिज्ञैः कैश्चिदितीरितमुक्तम् | दृष्टपूतनैनन्दोपनन्दादिभिर्मनागीषत् त्व- प्रभावादिदमित्थमित्याशङ्कयतैव ॥ ७ ॥ प्रवालताम्रं किमिदं पदं क्षतं सरोजरम्यौ नु कसै विरोजितौ । इति प्रसपत्करुणातरङ्गितास्त्वदङ्गमापस्पृशुरङ्गनाजनाः ॥ ८ ॥ प्र॒वालेति । पदं क्षतं व्रणितं किं, करौ विरोजितौ भनौ न्विति बदन्त्यः प्रसर्पन्त्या करुणया तत्कार्य सन्ततश्रुधारापनयनप्रवृत्त्या तरङ्गिताश्चलिता अङ्गना गोप्यस्त्वदङ्गं मन्दं मन्दमापस्पृशुः ॥ ८ ॥ अये सुतं देहि जगत्पतेः कृपातरङ्गपातात् परिपातमद्य मे । इति स्म सद्गृह पिता त्वद मुहुर्मुहुः लष्यति जातकण्टकः ॥ ९ ॥ अये इति । अपायनिश्चये सत्यतथादर्शनादये इत्यतर्कितोपनते । जगत्पते- विष्णोः : कृपातरङ्गपातात् करुणालवप्राप्तेरच परिपात रक्षितं मे सुतं देहीति पिता नन्दः श्लिष्यति स्म ॥ ९ ॥ अनोनिलीनः किल हन्तुमागतः सुरारिरवं भवता विहिंसितः । रजोऽपि नो दृष्टमसुष्य तत् कथं स शुद्धसत्त्वे त्वयि लीनवान् ध्रुवम् || अनोनिलीन इति । अनोनिलीनस्तद्रूपः । ननु विहिंसित इत्युक्तं, तत्<noinclude></noinclude> ea9hah3eyktat4wvvcytnj0igt6dt4l 104 128048 346110 2022-08-20T22:32:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ कथम् अमुष्य शकटासुरस्य रजोऽपि रजोमात्रतयापि शरीरं नो दृष्टमित्याशङ्कच - आ ज्ञातमित्याह - सइति । स दैत्यः सशरीर एवं त्वयि निलनिवान् ध्रुवं निश्चि- नोमि | रजोऽपि न... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कथम् अमुष्य शकटासुरस्य रजोऽपि रजोमात्रतयापि शरीरं नो दृष्टमित्याशङ्कच - आ ज्ञातमित्याह - सइति । स दैत्यः सशरीर एवं त्वयि निलनिवान् ध्रुवं निश्चि- नोमि | रजोऽपि नो दृष्टमतस्तमसः का कथा | रजस्तमोविलये च त्वयि लोन- वान् इत्युक्तियुक्तिमतीत्यर्थः ॥ १० ॥ प्रपूजितैस्तत्र ततो द्विजातिभिर्विशेषतो लम्भितमङ्गलाशिषः ॐ । वजं निजैर्वाल्पर सैर्विमोहयन् मरुत्पुराधीश ! रुजां जहीहि मे ॥ ११ ॥ प्रपूजितैरिति । भविष्यदपायशङ्कया विशेषतो लम्भिताः प्रापिता मङ्गल- रूपा आशिषोऽनुग्रहा यस्य स त्वं मे रुजां रोगं जहीहि त्यज ॥ ११ ॥ इति शकटासुरवधवर्णनं द्विचत्वारिंशं दशकं सैकम् । त्वामेकदा गुरुमरुत्पुरनाथ! वोढुं गांढाधिरूढगरिमाणमपारयन्ती । माता निधाय शयने किमिदं बतेति ध्यायन्त्यचेष्टत गृहेषु निविष्टशङ्का ॥ १ ॥ स्वामिति । त्वां गाढाधिरूढगरिमाणमतिशयेन प्राप्तगुरुत्वं वोढुम अङ्केनो- द्वर्तुमपारयन्त्यशक्नुवती माता यशोदा शयने निधाय किमिदं बतेति निविष्टा शङ्का यस्यां सा त्वां ध्यायन्ती गृहेष्वचेष्टत ॥ १ ॥ तावद् विदूरमुपकर्णितधोरघोष- व्याजृम्भिपांसुपटलीपरिपूरिताशः । वात्यावपुः स किल दैत्यवरस्तुणाव- र्ताख्यो जहार जनमानसहारिणं त्वाम् ॥ २ ॥ $ 'अच्' (५-४-७५) इति योगविभागाद् अच्प्रत्ययः समासान्तः पद्मनाभवत । आशिष शब्द एव वा स्वार्थाणन्तः समासे घटितः प्रज्ञादेराकृतिगणत्वात् ।<noinclude></noinclude> d9uuei9qjv7pnqu2j27k1zf8boblaih 104 128049 346111 2022-08-20T22:32:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ४३] तृणावर्तवधवर्णनम् । तावदिति । विदूरं दूरादेवोपकर्णितेन घोरघोषेण व्याजृम्भिन्या प्रवृद्धया पांसुपटल्या च परिपूरिता दशाशा येन | वाल्या वातसमूहस्तद... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ४३] तृणावर्तवधवर्णनम् । तावदिति । विदूरं दूरादेवोपकर्णितेन घोरघोषेण व्याजृम्भिन्या प्रवृद्धया पांसुपटल्या च परिपूरिता दशाशा येन | वाल्या वातसमूहस्तद्वपुस्तृणावर्ताख्यो जनानां मानसहारी त्वं, तं त्वामेव जहार || २ उद्दामपांसुतिमिराहतदृष्टिपाते द्रष्टुं किमप्यकुशले पशुपाललोके । हा बालकस्य किमिति त्वदुपान्तमाता माता भवन्तमविलोक्य भृशं रुरोद || ३ || उद्दामेति । उद्दामाभ्यां पांसुतिमिराभ्यामाहतो दृष्टिपातो यस्य | अतः किमपि द्रष्टुमकुशलेऽसमर्थे बालकस्य किं जातमिति ॥ ३ ॥ तावत् स दानववरोऽपि च दीनमूर्ति- भवकभारपरिधारणलूनवेगः | सङ्कोचमाप तदनु क्षतपांसुघोषे घोषे व्यतायत भवज्जननीनिनादः ॥ ४ ॥ ताबदिति । दीनमूर्तिः क्षीणशरीरः | भावत्को भवदीयो भारो गुरुत्वं तस्य परिधारणेन लूनवेगो नष्टगमनवेगः सङ्कोचं निश्चेष्टतामाप | तदनु अनन्तरं क्षता नष्टाः पांसवो घोषश्च यस्मिन् तस्मिन् घोषे जे व्यतायत व्याप्तोऽभूत् ॥ ४ ॥ रोदोपकर्णनवशादुपगम्य गेहूं ऋन्दत्सु नन्दमुखगोषकुलेषु दीनः । त्वां दानवस्त्वखिलमुक्तिकरं मुमुक्षु- स्त्वय्यमुमुञ्चति पपात वियत्मदेशात् ॥ ५ ॥ रोदेति । यशोदाया रोदोपकर्णनवशात् तस्या गेहमुपगम्य । कण्ठे बाहुभ्यां बद्धं त्वां मुमुक्षुः | दीनः क्षीणजीवितः ॥ ९ ॥ रोदाकुलास्तदनु गोपगणा बहिष्ट- पाषाणपृष्ठभुवि देहमतिस्थविष्ठम् ।<noinclude></noinclude> 51t5typjljabs67wca22qboqttf0u47 104 128050 346112 2022-08-20T22:33:02Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये मैक्षन्त हन्त निपतन्तममुष्य वक्ष- स्यक्षीणमेद च भवन्तमलं इसन्तम् ॥ ६ ॥ रोदेति । तदनु निपतन्तमतिस्थविष्ठं स्थूलतरं तृणावर्तस्य देहम् अमुष्य वक्षसि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये मैक्षन्त हन्त निपतन्तममुष्य वक्ष- स्यक्षीणमेद च भवन्तमलं इसन्तम् ॥ ६ ॥ रोदेति । तदनु निपतन्तमतिस्थविष्ठं स्थूलतरं तृणावर्तस्य देहम् अमुष्य वक्षसि निपतन्तं भवन्तं च प्रेक्षन्त, यतोऽलं हसन्तम् अतोऽक्षीणमेव च शैक्षन्तेत्यर्थः ॥ ६ ॥ ग्रामपातपरिपिष्टगरिष्ठदेह- भ्रष्टासुदुष्टदनुजोपरि वृष्टहासम् । आम्नानमम्बुजकरेण भवन्तमेत्य गोपा दधुगिरिवरादिव नीलरत्नम् ॥ ७ ॥ ग्रावेति । ग्रावप्रपातेन पाषाणपृष्ठनिपतनेन परिपिष्टचूर्णीकृतो गरिष्ठो यो देहस्तस्माद् अष्टा असवो यस्य तस्य दुष्टदनुजस्योपरि अम्बुजकरेणानानं मया हतोऽयमिति दिविष्ठान् ग्राहयितुं निघ्नन्तमिव चलितकराम्बुजम् अत एव कपटहासयुक्तं गोपा दधुरुद्धृतवन्तः ॥ ७ ॥ एकैकमा परिगृह्य निकामनन्द- मन्दादिगोपपरिरब्धविचुम्बिताङ्गम् । आदातुकामपरिशतिगोपनारी- इस्ताम्बुजप्रपति प्रणुमो भवन्तम् || ८ || [स्कन्ध:- १० एकैकमिति । एकैकं मृदुकरचरणादिकं परिगृह्य निकाममतिशयेन नन्द- द्भिर्मोदमानैर्नन्दादिभिः परिवार्य युगपत् परिरब्धानि विचुम्बितानि चाज्ञानि यस्य | आदातुकामेति मामादातुकामेयमिति परिशकितानां गोपनारीणां हस्ताम्बुजेषु प्रपतितं हस्तप्रसारणात् पूर्वमेव निपत्य ता आकुलीकुर्वन्तम् ॥ ८ ॥ ** भूयोऽपि किन्नु कृणुमः प्रणतार्तिहारी गोबिन्द एव परिपालयतात् सुतं नः । * कुर्म इत्यर्थः । 'कृवि हिंसाकरणयोश्च' ।<noinclude></noinclude> d6144g146u2ebd6pcm7by6kt8fv7q8o 104 128051 346113 2022-08-20T22:33:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ४४] कृष्णस्य जातकर्मनामकरणवर्णनम् । इत्यादि मातरपितृसुखैस्तदानीं सम्मार्थितस्त्वदवनाय विभो ! त्वमेव ॥ ९ ॥ भ्रूय इति । भूयोऽप्येवंविधसङ्कटेषु गोविन्द... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ४४] कृष्णस्य जातकर्मनामकरणवर्णनम् । इत्यादि मातरपितृसुखैस्तदानीं सम्मार्थितस्त्वदवनाय विभो ! त्वमेव ॥ ९ ॥ भ्रूय इति । भूयोऽप्येवंविधसङ्कटेषु गोविन्दो विष्णुरेव नः सुतं परिपाल- यतात् ॥ ९ ॥ बातात्मकं दनुजमेवमयि प्रधून्वन् बातोद्भवान् मम गढ़ान् किमु नो धुनोषि । किं वा करोमि पुनरप्यनिलालयेश ! निश्शेषरोगशमनं मुहुरर्थये त्वाम् ।। १० ।। वातेति । वातात्मकं तृणावर्ते प्रधून्वन् निगृह्णन् हे अनिलालयेश ! तव वातालयस्थत्वे बातनिग्राहकत्वे च सत्यपि मम वातोद्भवान् गदान् किमु नो धुनोषि मत्प्रारब्धकर्मदोषादिति चेत् किं वा करोमि । अपि वा पुनः प्रारब्धावसाने स्थूल- सूक्ष्मदेहद्वयपातेन निःशेषाणां बाह्यानां वातादीनामान्तराणां रागादीनामपि रोगाणां शमनं मोक्षमप्यर्थये प्रार्थयामि ॥ १० ॥ इति तृणावर्तवधवर्णनं त्रयश्चत्वारिंशं दशकम् । अथ श्लोकदशकेन गर्गस्य नामकरणजातकर्माख्याने दर्शयति गूढं वसुदेवगिरा कर्तुं ते निष्क्रियस्य संस्कारान् । हृद्रतहोरातत्त्वो गर्गमुनिस्त्वद्गृहॉन् विभो ! गतवान् ॥ १ ॥ -- गूढमिति । परमार्थतो निष्क्रियस्यापि मनुष्यदृष्ट्या कर्तव्यान् संस्कारान् नामकरणादीन् हृद्गतहोरातत्त्वः सम्यग् विदितज्योतिश्शास्त्रयाथार्थ्यः ॥ १ ॥ नन्दोऽथ नन्दितात्मा बृन्दिष्टं मानयन्नमुं यमिनाम् । मन्दस्मिताईमूचे त्वत्संस्कारान् विधातुमुत्सुकधीः ॥ २ ॥ 1. ' सो क. ग. पाठः, २. 'ई' क. पाठः.<noinclude></noinclude> ec1fxoowrh0iwcvxq2na801l1e3fhj3 104 128052 346114 2022-08-20T22:33:17Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १७२ नारायणीये [स्कन्ध : - १० नन्द इति । नन्दितात्मा सन्तुष्टः यमिनां मुनीनां वृन्दिष्ठं श्रेष्ठं मानयन् पूजयन् यथाविधि यदुवंशाचार्यत्वात् सुनिभृतमिदमार्य ! का... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१७२ नारायणीये [स्कन्ध : - १० नन्द इति । नन्दितात्मा सन्तुष्टः यमिनां मुनीनां वृन्दिष्ठं श्रेष्ठं मानयन् पूजयन् यथाविधि यदुवंशाचार्यत्वात् सुनिभृतमिदमार्य ! कार्यमिति कथयन् । गर्गो निर्गतपुलकञ्चक्रे तब साग्रजस्य नामानि ॥ ३ ॥ यद्विति । मम यदुवंशाचार्यत्वान्मया संस्कृते तव पुत्रे कंसस्य यदुकुमारशङ्का स्यात् । तत्परिहाराय सुनिभृतमतिगूढ मिदं कार्यम् | त्वत्स्पर्शान्निर्गतपुलकः || ३ || कथमस्य नाम कुर्वे सहस्रनाम्नो घैनन्तनाम्रो वा । इति नूनं गर्गमुनिचक्रे तब नाम नाम रहसि विभो ! ॥ ४ ॥ कथमिति । अनन्तनाम्नः कथं नाम कुर्वे । कथं कानिचिन्नामानि कृतवा- निति पृष्टः किं ब्रूयामिति विषण्णो नाम मुनिस्तव नाम रहसि चक्रे ॥ ४ ॥ कृष्णनाम निर्वक्ति- कृषिधातुणकाराभ्यां सत्तानन्दात्मतां किलाभिलपत् । जगदधकर्षित्वं वा कथयदृषिः कृष्णनाम ते व्यतनोत् ॥ ५ ॥ तयोः सामा- कृषीति । कृषिधातुः सत्तावाचकः, णकार आनन्दवाचकः, नाधिकरण्येन कृष्णनाम सत्तानन्दात्मताममिलपत् परब्रह्मवाचकं भवति । किलश- ब्दोऽत्र पुराणप्रसिद्धिं द्योतयति । तदुक्तं - “कृषिर्भूयाचकः शब्दो णश्च निर्वृतिबाचकः । तयोरैक्यं परं ब्रह्म कृष्ण इत्यभिधीयते || " इति । अथवा जगतामघं कर्षतीति कृष्ण इति निर्वचनमित्याह - जगदिति । कथयदिति नामविशेषणम् ॥ ५ ॥ Pohlre अन्यांच नामभेदान् व्याकुर्वनग्रजे च रामादीन् । अतिमानुषानुभावं न्यगदत् त्वामप्रकाशयन् पित्रे ॥ ६॥ १. 'घ्य' क. पाठः,<noinclude></noinclude> ss1qpgom4jx1oxybk6t77cj0u91q9jh 104 128053 346115 2022-08-20T22:33:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये गर्गेऽथ निर्गतेऽस्मिन् नन्दितनन्दादिनन्धमानस्त्वम् । मद्रमुद्रतकरुणो निर्गमय श्रीमरुत्पुराधीश! ॥ १० ॥ [स्कन्धः - १० गर्ग इति । नन्दितैर्मुदितैर्न... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये गर्गेऽथ निर्गतेऽस्मिन् नन्दितनन्दादिनन्धमानस्त्वम् । मद्रमुद्रतकरुणो निर्गमय श्रीमरुत्पुराधीश! ॥ १० ॥ [स्कन्धः - १० गर्ग इति । नन्दितैर्मुदितैर्नन्दादिभिर्नन्द्यमानो लाल्यमानो मम गदं रोगं निर्गमय निराकुरु ॥ १० ॥ इति कृष्णस्य जातकर्मनामकरणवर्णनं चतुश्चत्वारिंशं दशकम् । आये सबल! मुरारे! पाणिजानुमचारैः किमपि भवनभागान् भूषयन्तौ भवन्तौ । चलितचरणकसे मञ्जुयञ्जीरशिञ्जा- श्रवणकुतुकभाजौ चेरतुचारू वेगात् ॥ १ ॥ अयीति । पाणिजानुप्रचारैः पाणिद्वयेन जानुद्वयेन च कृतैश्चङ्गमणैर्भवनभागा- नालन्दादिप्रदेशान्, एकत्र चिरमनबस्थानात् किमपि कञ्चित् कालं भूषयन्तौ चलिते चरणकजे पादाम्बुजे मञ्जुमञ्जीरशिखा श्रवणकुतुकमाजौ यतः, अतो बेगाचेरतुः ॥ १. 'ओ' मूलपाठ: मृदु मृदु विहसन्तावुन्मिषदन्तवन्तौ वदनपतितकेशौ दृश्यपादाब्जदेशौ । भुजगलितकरान्तव्यालगत्कङ्कणाको मतिमहरतमुचैः पश्यतां विश्वनृणाम् ॥ २ ॥ मृद्विति । अन्तरान्तरा यत्किञ्चिदवलोक्य मृदु मृदु विहसन्सावत एवोन्मि- षद्दन्तवन्तौ दृश्यमानकतिपयदन्तमुकुलौ । अङ्घ्रिद्वयाकर्षणे दृश्यौ ध्वजवज्रायकि- तत्वेन दर्शनीयौ पादाब्जदेशौ ययोः । भुजगलितेति भुजोपरिदेशाद् गलितत्वान्म- णिबन्धलमकङ्कणैः सञ्जातपरभागौ युवां विश्वेषां नृणां मतिमुचैरतिशयेनाहरत जह्रथुः ॥ २ ॥<noinclude></noinclude> oqwlc5k9wllxtjka0buvt6p2sp2fzze 104 128054 346116 2022-08-20T22:33:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ४५] कृष्णस्य बालक्रीडावर्णनम् । अनुसरति जनौधे कौतुकव्याकुलाक्षे किमपि कृतनिनादं व्याइसन्तौ द्रवन्तौ । वलितवदनपद्मं पृष्ठतो दत्तदृष्टी किमिव न विधार... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ४५] कृष्णस्य बालक्रीडावर्णनम् । अनुसरति जनौधे कौतुकव्याकुलाक्षे किमपि कृतनिनादं व्याइसन्तौ द्रवन्तौ । वलितवदनपद्मं पृष्ठतो दत्तदृष्टी किमिव न विधार्थ कौतुकं वासुदेव ! ॥ ३ ॥ । अन्विति । जनौघेऽनुसरति सति द्रवन्तौ वेगेन चरन्तौ ततो दूरस्थे जनौ- घे वलितबदनपद्मं तिर्यक्कृतमुखपद्मं यथा तथा पृष्ठतो दत्तदृष्टी, किमिवेति अति- शयेन कौतुकं विदधाथे अजनयतमित्यर्थः ॥ ३ ॥ द्रुतगतिषु पतन्तापुत्थितौ लिसपड़ो दिवि मुनिभिरप: सस्मितं वन्द्यमानौ । द्रुतम जननीभ्यां सानुकम्पं गृहीतो मुहुरपि परिरब्धौ द्राग् युवां चुम्बितौ च ॥ ४ ॥ १७५ द्रुतेति । द्रुतगतिषु वेगेन सञ्चरणेषु व्रजकर्दमे पतन्तौ दिवि द्रष्टुमागतैर्मु- निभिरस्मानपङ्कीकर्तुं समर्थावेतौ स्वयं लिप्तपक अध:पतनभयेन यावाश्रयामस्तौ स्वयं पतन्ताविति सस्मितम्, अहो भक्तपारतन्त्र्यमीश्वरयोरिति वन्द्यमानौ ॥ ४ ॥ स्तुतकुचभरम धारयन्ती भवन्तं तरलमति यशोदा स्तन्यदा धन्यधन्या | कपटपशुप ! मध्ये मुग्धहासाङ्कुरं ते दशनमुकुलहृद्यं वीक्ष्य वक्रं जहर्ष ॥ ५ ॥ "स्नुतेति । स्नुतं प्रसृतस्तन्यं कुचयुगं यस्मिन्, तरला कूपाकुला मतिर्य- स्मिन् इति च क्रियाविशेषणम् । तथा भवन्तमके धारयन्ती या स्तन्यं ददाति, सा यशोदा धन्यधन्या | हे कपटपशुप ! स्तनपानमध्ये ते दशनमुकुर्हृद्यं मुग्धो हा- साङ्कुरो मन्दस्मितं यस्मिन् तद् वक्रं वीक्ष्य जहर्ष सन्तुष्टाभूत् ॥ १ ॥ तदनु चरणचारी दारकै: साकमारा- निलयततिष खेलन् बालचापल्यशाली ।<noinclude></noinclude> p7v0ur5h43az6vcv7d5k5j6yeiv03ri 104 128055 346117 2022-08-20T22:33:35Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये भवनशुकबिडालान् वत्सकांश्चानुधावन् कथमपि कृतहासर्गोपकैर्वारितोऽभूः ॥ ६ ॥ [स्कन्ध:- १० तदन्विति । आरात् समीपस्थासु निलयततिषु भवनान्तरेषु खेलन् गच्छ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये भवनशुकबिडालान् वत्सकांश्चानुधावन् कथमपि कृतहासर्गोपकैर्वारितोऽभूः ॥ ६ ॥ [स्कन्ध:- १० तदन्विति । आरात् समीपस्थासु निलयततिषु भवनान्तरेषु खेलन् गच्छन् ॥ ६ ॥ गोपीनां भवदनुसरणैकचित्ततया गृहकृत्यादिष्वपि विस्मृतिर्जातत्याह----- हलधरसहितस्त्वं यत्र यत्रोपयातो विवश पतितनेत्रास्तत्र तत्रैव गोप्यः | विगलितगृहकृत्या विस्मृतापत्यभृत्या सुरहर! मुहुरत्यन्ताकुला नित्यमासन् ॥ ७ ॥ गोपीनां नवनीतादिपणेन त्वं तदर्शनार्थ नर्तनाद्यपि कृतवानसीत्याह- प्रतेनवनवनीतं गोपिकादत्तमिच्छन् कलपदमुपगायन कोमलं कापि नृत्यन् । सदययुवतिलोर्केरर्पित सर्पिरश्नन् कचन नवविपकं दुग्धमप्यापिवस्त्वम् ॥ ८ ॥ मम खलु बलिगेहे याचनं जातमास्ता- मिह पुनरबलानामग्रतो नैव कुर्वे । इति विहितमतिः किं देव! सन्त्यज्य याच्चां दधेिघृतमहरस्त्वं चारुणा चोरणेन ॥ ९ ॥ ममेति । मम बलिगेहे प्राम् याचनं जातम् । तत्तु बलेर्बलित्वादेव नास्माकं दैन्यापादकमित्यास्तां स्वल्वेतत् । इह तद्विपरीतानामबलानामग्रतस्तन्न कुर्वे इति विहितमतिर्निश्चितचित्तश्चारुणा विचित्रोपायरचितेन चोरणेन स्तेयकर्मणा ॥ ९ ॥ तव दधिघृतमोषे घोषयोषाजनाना- मभजत हृदि रोषो नावकाशं न शोकः । हृदयमपि सुषित्वा हर्षसिन्धौ न्यधास्त्वं स मम शमय रोगान् वांतगेहाधिनाथ! ॥ १० ॥<noinclude></noinclude> ly8q7czm22q7vouqjvq57s6p2unbyo3 104 128056 346118 2022-08-20T22:33:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रोषो द्रव्यनाशे शोकश्चावकाशमास्पदं नामजत । कम्मादित्यत्राह हृदयामिति । तत्राह- सुषित्वापहृत्य । नन्वपहृतं हृदयं यत्र तत्र रोषशोकौ प्राप्नुयातामेव । हर्षसि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>रोषो द्रव्यनाशे शोकश्चावकाशमास्पदं नामजत । कम्मादित्यत्राह हृदयामिति । तत्राह- सुषित्वापहृत्य । नन्वपहृतं हृदयं यत्र तत्र रोषशोकौ प्राप्नुयातामेव । हर्षसिन्धाविति । यथा जलस्थे काटे ज्वलनप्रवेशोऽशक्या, तद्रद्धर्षसि तविरुद्धयो रोषशोकयोरप्यनवकाश इति भावः ॥ १० ॥ * कि किं ते मिति संभ्रमभाजयेनं ब्रह्माणवे क्षणममुं परिमज्ज्य तातम् । मायां पुनस्तनयमोहमयी विनत्य- ** * शाखाग्रेऽथ विधुं विलोक्य फलमित्यग्वां च तातं मुहुः सम्मार्थ्याथ तदा तदीयवचसा मोत्क्षिप्तवाही स्वयि चित्रं देव शशी स ते करमगात् किं ब्रूमहे सम्पत ज्ज्योतिर्मण्डलपूरिताखिलवपुः प्रागा विराडूपताम् ॥ ११ ॥ नानन्दचिन्मय! जगन्मय! पाहि रोगात् ।। १२ ।। इति कृष्णस्य बालकांडावर्णन पञ्चचत्वारिंशं दशकं सदिकम् । अयि देव! पुरा किल त्वयि स्वयमुत्तानशयै स्तनन्धयं । परिजृम्भणतो व्यपात्रते वदने विश्वमचष्ट वटुवी ॥ १ ॥ - हृदये अयीति | अयि देव | क्रीडापर ! पुरातिशैशवे स्वयं साक्षादीवरे त्वयि उत्तानशय ऊर्ध्वमुखशायिनि । स्तनं घयति पिवतीति स्तनन्धयः | परिजृम्भणतो मुखविजृम्भणदशायां व्यपावृते विदारिते वदने आस्ये विश्वमचष्ट दृष्टवती ! बलवी यशोदा ॥ १ ॥ पुनरप्यथ वालकैः समं त्वयि लीलानिरते जगत्पते! | फलसञ्चयवञ्चनकुधा तव मृद्धोजनमूचुर्भकाः ॥ २ ॥ १. 'ति । न केवलं दविघृतमोषणमेव कृतवान् तासां हृदयमपि मुपित्या तव हर्षसिन्धो न्यथाः ॥' ग. पाठः, पद्यद्वयमिदं क. पुस्तके परं दृश्यते । तत्रापि न व्याख्या दृश्यते ।<noinclude></noinclude> 31hqasfibae94r4b2c4l41ki76j98ti 104 128057 346119 2022-08-20T22:33:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १७८ नारायणीये [स्कन्धः - १० पुनरिति । पुनरपि किञ्चिद्वयोतिक्रमणे सति त्वयि बालकैः समं सह ॥ २ ॥ अयि से मलयावध विभो ! क्षितितोयादिसमस्तभक्षिणः । मृदुपाशनतो राजा भव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१७८ नारायणीये [स्कन्धः - १० पुनरिति । पुनरपि किञ्चिद्वयोतिक्रमणे सति त्वयि बालकैः समं सह ॥ २ ॥ अयि से मलयावध विभो ! क्षितितोयादिसमस्तभक्षिणः । मृदुपाशनतो राजा भवेदिति भीता जननी चुकोप सा ॥ ३ ॥ अयति । प्रलय एवावधिः प्रलयावधिः । प्रत्यहमिव प्रतिप्रलयं क्षित्यादिस- मस्तं प्रपञ्च मक्षयितुं शीलमस्येति तथा तस्य' से मृदुषाशनतः क्षितिलवमात्रभक्षणेन रुजा रोगो भवेत् ॥ ३ ॥ अयि दुर्विन्यात्मक ! त्वया किमु मृत्सा बत वत्स ! भक्षिता | इति मातृगिरं चिरं त्रिभो ! वितथां त्वं प्रतिजज्ञिषे हसन् ॥ ४ ॥ अग्रीति | वित्थामयथार्थी प्रतिजज्ञिषे प्रतिज्ञातवानसि ॥ ४ ॥ आये ते सकलैर्विनिश्चिते विमतिश्चेद् वदनं विदार्यताम् । इति मातृविभर्तिसतो मुखं विकसत्पद्मनिभं व्यदारयः ॥ ५ ॥ अयीति | सकलैस्त्वत्सखिभिस्तवाग्रजेन च विनिश्चिते भृद्धोजने तवैकस्य विमतिबिंवादोऽस्ति चेत् सन्देहहानाय वदनमास्यं विदार्यतामिति मात्रा विभसिं- तोऽधिक्षितः विकसत्पद्मनिभं यथा भवति तथा व्यवारयः ॥ ५ ॥ अयि मृल्लवदर्शनोत्सुकां जननीं तां बहु तर्पयन्निव । पृथिवीं निखिलां न केवलं भुवनान्यप्यखिलान्यदीदृशः ॥ ६ ॥ अयीति | बहु अतिशयेन तर्पयन् प्रीणयन् अदीदृशः प्रदर्शयामासिथ || कुहचिद् वनमम्बुधिः कचित् कचिदभ्रं कुहचिद् रसातलम् । मनुजा दनुजाः कचित् सुरा ददृशे किं न तदा त्वदानने ॥ ७ ॥ कुहचिदिति । तवान्तर्भागे कुहचित् कुत्रचित् ॥ ७ ॥ ! कलशाम्बुधिशायिनं पुनः पवैकुण्ठपदाधिवासिनम् । स्वपुरश्च निजार्भकात्मकं कतिधा त्वां न ददर्श सा मुखे ॥ ८ ॥ 7. 'पि' क.स पाठः २. '३' ल. पाठः.<noinclude></noinclude> ovumsmsl4dmtuvq1oi9lsi3qes9oxy8 104 128058 346120 2022-08-20T22:33:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ४७] कृष्णस्पोखलवन्धनवर्णनम् । कलशेति । कलशाम्बुधिशायिनं क्षीराब्धौ शेषपर्यङ्कशायिनं, पुनस्ततः पर बैकुण्ठपदाधिवासिनं, स्वस्य पुरः पुरतो निवार्भकात्म... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ४७] कृष्णस्पोखलवन्धनवर्णनम् । कलशेति । कलशाम्बुधिशायिनं क्षीराब्धौ शेषपर्यङ्कशायिनं, पुनस्ततः पर बैकुण्ठपदाधिवासिनं, स्वस्य पुरः पुरतो निवार्भकात्मकं यशोदातनयरूपं त्वां सा कतिधा न ददर्श ॥ ८ ॥ , ननु यशोदा स्वसुतस्यास्ये स्वसुतं ददर्शयुक्तं तस्याप्यास्ये किं भुवनानि विद्यन्ते न वेति शङ्कायामाह- विकसभुवने मुखोदरे ननु भूयोऽपि तथाविधाननः । अनया स्फुटमीक्षितो भवाननवस्थां जगतां बतातनोत् ।। ९ ।। विकसदिति । विकसन्ति भुवनानि यस्मिस्तद् विकसद्भुवनं प्रकाशितव्र- ह्माण्डं तस्मिन् मुखोदर आस्ये तथाविधं विकसङ्खुवनमाननं यस्य स भवाननया स्फुटं स्पष्टमीक्षितः जगतां प्रपञ्चानामनवस्थामनवसानताम् । अयमर्थ: यशोदा स्वसुतस्यास्ये जगत् स्वसुतं च ददर्श | तस्यापि स्वसुतस्वास्ये जगत् स्वसुतं च ददर्श, पुनस्तस्याप्येवं, पुनश्च तस्यापि । एवं दर्पणस्थप्रतिबिम्बदर्पणानवस्थाबद् भवान् जगतामनवस्थामातनोदिति ॥ ९ ॥ घृततत्त्वधियं तदा क्षणं जननीं तां प्रणयेन मोहयन् । स्तनमम्ब! दिशेत्युपार्सेजन भगवद्भुतवाल! पाहि माम् ॥ १० ॥ · घृतेति । तस्यान्तर्मागेऽनेक ब्रह्माण्डस्य तद्वहिष्ठवैकुण्ठलोकस्यापि दर्शनात् तहिष्ठायाः प्रकृतेः परं सच्चिदानन्दाद्वयं ब्रह्मैवेदं योगैश्वर्येण मत्पुत्रभावेनात्मानं प्रदर्श्य मोहयतीति क्षणं वृता तत्वधः सम्यग्ज्ञानं यया तामुपासजन्नकमारुरुक्षन् अनेक ब्रह्माण्डदर्पणस्थानीयत्वादद्भुतबाल! || १० || इति विश्वरूपप्रदर्शनवर्णनं षट्चत्वारिंशं दशकम् । एकदा दघिविमाथकारिणीं मातरं सघुपसेदिवान् भवान् । स्तन्यलोलुपतया निवारयङ्कमेत्य पपिवान् पयोधरौ ॥ १ ॥ एकदेति । दो विमाथो विमथनं तत् करोतीति तथा । समुपसेदिवान समीपं प्राप्तवान् । अङ्कमेत्यारुह्य निवारयन् दधिविमथनमिति शेषः ॥ १ ॥ १. 'स्ये स्वात्मानं स्वतं च द 'ग. पाठः. २. 'व' क. पाठ:. ३. 'त्र' क. स. पाठ:.<noinclude></noinclude> ewmdw29pfggkykle8jtnjrdtwjsqlna 104 128059 346121 2022-08-20T22:33:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १९० नारायणीये अपीतमले स्वयि हारामधुराननाम्बुजे | grafia certedर्तुमाशु जननी जगाम ते ॥ २ ॥ अर्धेति । त्वय्यर्पपीतकुचकुड्मलेऽतृते तदन्तरा मात्राङ्गुलीभ्यां कंपोल- तलच... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१९० नारायणीये अपीतमले स्वयि हारामधुराननाम्बुजे | grafia certedर्तुमाशु जननी जगाम ते ॥ २ ॥ अर्धेति । त्वय्यर्पपीतकुचकुड्मलेऽतृते तदन्तरा मात्राङ्गुलीभ्यां कंपोल- तलचालनात् विग्हासमधुराननाम्बुजे च सति ॥ २ ॥ सामिपीतरसभङ्गसङ्गतकोपरचेतसा । मन्थदण्डप पाटितं हन्त देव! दधिभाजनं त्वया ॥ ३ ॥ SHA सामीति | सामिपीतस्यार्धपीतस्य रसस्य स्तन्यस्य भङ्गेन विच्छेदन सक्तः मातो यः क्रोधभारस्तेन परिभूतमावेशितं येतो यस्य स तथा ॥ ३ ॥ उच्चलद् ध्वनितपुचकैस्तदा संनिशम्य जननी समाता । वद्यशोविसरवद् ददर्श सा सद्य एवं दधि विस्तृतं क्षितौ ॥ ४ ॥ उच्चरुदिति । उच्चकैः पूर्णकुम्भपाटनेन सातिशयमुच्चलद॒द्भुतं ध्वनितं शब्दं निशम्य समाद्रुता वेगेनागता | यशसो विसरो व्याप्तिः । सद्यः समाद्रुता दध्येव ददर्शेत्यनेन तब नवनीतमोषणार्थमन्यतो गमनं व्यज्यते ॥ ४ ॥ वेदमार्गपरिमार्गित रुपा स्यामवीक्ष्य परिमार्गयन्त्यसौ । सन्ददर्श सुकृतिन्युलखले दीयमाननवनीतमोतवे ॥ ५॥ वेदेति । असौ यशोदा मुनिभिर्वेदमार्गे: काण्डत्रयात्मकैः परिमार्गित न दृष्टं तं त्वां रुपा, न भक्त्या, परिमार्गयन्त्यन्वेषणं कुर्वन्ती सम्यक् चाक्षुषतया ददर्श । अतः सुकृतिनी नवनीतभाजनाघःस्थितोलूखलेऽग्रपादेन स्थित्वातवे मार्जा- राय दीयमानं नवनीतं येन तम् ॥ ५ ॥ त्वां प्रत भीतिभावनाभासुराननसरोजमाशु सा । रोषरूपितमुखी सखीपुरो बन्धनाय रशनामुपाददे ॥ ६ ॥ त्यामते | नाट्यवद् भीतिभावनया भासुरमाननसरोजं यस्य तं त्वाम् | वं रोषेण रूषितं भ्रूभङ्गदशनच्छद्रदेश ननेत्ररक्तिमादिभिश्रितं मुखं यस्याः | • सखीनां पुरः पुरोभागे रशनां पाशम् ॥ ६ ॥ .<noinclude></noinclude> fzirwj82ddk0ztkkthwa18gipet200j 104 128060 346122 2022-08-20T22:34:02Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकन्-४७० कृष्णस्योखलवन्धनवर्णनम् । बन्धुमिच्छति यमेव सज्जनस्तं भवन्तमाये बन्धुमिच्छती । सा नियुज्य रशनागुणान् बहून् बगुलोनमखिलं किलैक्षत ॥ ७ ॥ बन्धुमिति |... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकन्-४७० कृष्णस्योखलवन्धनवर्णनम् । बन्धुमिच्छति यमेव सज्जनस्तं भवन्तमाये बन्धुमिच्छती । सा नियुज्य रशनागुणान् बहून् बगुलोनमखिलं किलैक्षत ॥ ७ ॥ बन्धुमिति | आये भगवन् | यं सज्जनो मोक्षार्थी बन्धुं शरणामेच्छति, तं भवन्तं सा यशोदा माशेन बन्धुमिच्छती रशनागुणान् बहून् नियुज्य त्वदङ्गे निक्षिप्य व्यङ्गुलोनतया पुनः पुनर्निक्षिप्याखिलमपि रशनागुणं यङ्गुलोनमै- क्षत दृष्टवती किल ॥ ७ ॥ विस्मितोत्स्मितसखीजनेक्षितां स्विन्त्रसन्नवपुत्रं निरीक्ष्य ताम् । नित्यमुक्तवपुरध्यहो हरे! चन्मेव कृपयान्वमन्यथाः ॥ ८ ॥ विस्मितेति । व्यङ्गुलोनतादर्शनेन विस्मितैरत एवोल्मितैः सखीजनैरी- क्षितां स्विनं स्वेदाई सनं क्लान्तं च वपुर्यस्यास्ताम् । नित्यमुक्तं परब्रह्माख्यं वपुर्यस्य स त्वं रशनागुणैर्वन्धं बन्धनमेवान्वमन्यथा अनुज्ञातवान् ॥ ८ ॥ स्थीयतां चिरमुलूखले खलेत्यागता भवनमेव सा यहा । प्रामुलूखलबिलान्तरे तदा सपिरमिककस्थियाः ॥ ९ ॥ स्थीयतामिति । सा त्वां बद्ध्वा हे खल ! त्वया चिरमुलूखले स्थीयता- मित्युक्त्वा भवनमेचागता यदा, तदा मागुलखलविलान्तरेऽर्पितं सर्पिर्नवनीतमन्न- वास्थिथा स्थितवानसि ॥ ९ ॥ यद्यपाशसुगमो भवान् विभों! संयतः किंधु सपाशयानया | एवमादि दिविजैरभिडतो वातनाथ! परिपाहि मां गदात् ।। १० ।। यदीति | अपाशानामपगतविषयश्रद्धानां सुगम: सुखेन प्राप्तुं शक्यः | एवं सति संपाशया पाशसहितवानया यशोदया किसु कथं संयतो बद्धः ॥ १० ॥ इति कृष्णस्योलूखलवन्धनवर्णनं समन्चत्वारिंशं दशकम् ।<noinclude></noinclude> 1sfmk1venbvnegeq2ttro6g5c3g7cyf 104 128061 346123 2022-08-20T22:34:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये मुदा सुरौघैस्त्वमुदारसम्म दैरुदीर्य दामोदर इत्यभितः । मृदूदर: स्वैरमुलूखले लगन्जदूरतो द्वौ ककुभावुदैक्षथाः ॥ १॥ सुदेति । मागेवोदारसम्मदैः प्रवृ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये मुदा सुरौघैस्त्वमुदारसम्म दैरुदीर्य दामोदर इत्यभितः । मृदूदर: स्वैरमुलूखले लगन्जदूरतो द्वौ ककुभावुदैक्षथाः ॥ १॥ सुदेति । मागेवोदारसम्मदैः प्रवृद्धसन्तोषैः सुरौघैर्दामोदरे बद्धत्वाद्धेतों- मोदर इत्युदीर्य सम्बोध्य मुदाभिष्टुतः मृदु बन्धनायोग्यमुदरं यस्य स त्वं स्वैरं यथासुखं लगन् लग्नः सन् ककुभौ वृक्षावुदैक्षथाः दृष्टवानसि ॥ १ ॥ कुबेरस्नुर्नलकूबराभिषः परो मणिग्रीव इति प्रथां गतः । महेश सेवाधिगतश्रियोन्मदौ चिरं किल त्वद्विमुखावखेलताम् ॥ २ ॥ a कुबेरेति । परोऽन्यः सुतो मणिग्रीव इति प्रथां प्रसिद्धिं गतः । महेशस्य शिवस्य सेवयाधिगतया प्राप्तया श्रियोन्मदौ प्रवृद्धमदौ त्वद्विमुखौ विष्णुविभुखा- बखेलतां चेरतुः किल ॥ २ ॥ सुरापगायां किल तौ मदोत्कटौ सुरापगायद्वहुयौवतादृतौ । विवाससौ केलिपरौ स नारदो भवत्पदैकप्रवणो निरैक्षत ॥ ३ ॥ सुरेति । सुरापगायां गङ्गायां सुरापेन गायता बहुना यौवतेन युवतिसम्- हेनावृतौ परिवारितौ भवत्पद एकस्मिन् प्रवणो दत्तहृदयो निरैक्षत दृष्टवान् ॥ ३ ॥ भिया प्रियालोकमुपात्तवाससं पुरो निरीक्ष्यापि मदान्धचेतसौ । इमौ भवद्भक्त्युपशान्तिसिद्धये मुनिर्जगौ शान्तिमृते कुतः सुखम् ॥ ४ ॥ भियेति । मिया शापभयेनोपात्तवाससं घृतस्वस्ववसनं प्रियालोकं निजस्त्री- समूहम् । भवद्भक्तिर्विष्णुभक्तिः, उपशान्तिरीदृशकर्मणो मनसो निग्रहणं, तयोः सिद्धये मुनिर्नारदः जगौ शप्तवान् । ननु शान्त्या किं फलं तत्राह- शान्ति- मिति | ऋदिन सुखं मोक्षः ॥ ४ ॥ 1 युवामवासौ ककुभात्मतां चिरं हरिं निरीक्ष्याथ पदं स्वमाप्नुतम् । इतीरितौ तौ भवदीक्षणस्पृहां गतौ व्रजान्ते ककुभौ बभूवतुः ॥ ५ ॥ युवामिति । ककुमात्मतामर्जुनतरुयुम्मरूपताम् । अथ हरिं श्रीकृष्णं निरीक्ष्य स्वं पदं कुबेरान्तिकमासुतं प्रामुतम् ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> k0n0a3yv0er6vh43ntpsvzz86p8x663 104 128062 346124 2022-08-20T22:34:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ यमलार्जुनभञ्जनवर्णनम् । अतन्द्रमिन्द्रद्रुयुगं तथाविधं समेयुषा मन्थरगामिना त्वया । तिरायितोलूखलरोधनिर्धुती चिराय जीण परिपातितौ तरू ॥ ६ ॥ दशकम् - ४८] L - १८३ अत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>यमलार्जुनभञ्जनवर्णनम् । अतन्द्रमिन्द्रद्रुयुगं तथाविधं समेयुषा मन्थरगामिना त्वया । तिरायितोलूखलरोधनिर्धुती चिराय जीण परिपातितौ तरू ॥ ६ ॥ दशकम् - ४८] L - १८३ अतन्द्रमिति । तथाविधं यमलमिन्द्रद्रुयुगमर्जुनतरुयुग्ममतन्द्रं सोत्साहं यथा भवति तथा उलूखलाकर्षणान्मन्थरगामिना मन्दगामिना समेयुषा प्राप्तवता तिरायितस्य तिर्यग्गतस्योलखलस्य रोधेन निर्धुतौ निर्भिन्नमूलों चिराय जीर्णो पुराणौ परिपातितौ सर्वतः प्रसुतशा खोपशाखतया पातितौ ॥ ६ ॥ अभाजि शाखिद्वितयं यदा त्वया तदैव तद्गर्भतलान्निरेयुषा । महात्विषा यक्षयुगेन तत्क्षणाभाजि गोविन्द ! भवानपि स्तवैः ॥ ७ ॥ अभाजीति । त्वया शाखिद्वितयं यदाभाजि भमं, तदा तद्गर्भतलाच्छा- खिद्वितयान्तर्भागान्निरेयुषा निर्गतेन महती दिङ् यस्य तेन यक्षयुगेन स्तवैः स्तोत्रैर्भवानध्यभाजि सेवितः । अत्र भग्नं शाखिद्वितयं पुरुषरूपं गृहीत्वा प्रत्युप- चकारेति प्रतीयते ॥ ७ ॥ इहान्यभक्तोऽपि समेष्यति क्रमाद् भवन्तमेतौ खलु रुद्रसेवकौ । मुनिप्रसादाद् भवदघिमागतौ गतौ वृणानौ खलु भक्तिमुत्तमाम् ||८|| इहेति । इह जगत्यन्येषां त्रिगुणद्विगुणमूर्तीनां ब्रह्मगिरिशादीनां भक्तः 'सेवकोsपि क्रमादधिकारक्रमेण भवन्तं शुद्धसत्त्वमूर्ति समेष्यति भजनाधिकारी भविष्यति खलु निश्चितम् । कुत इत्यत आह - एताविति । उत्तमां प्रेमलक्षणां भक्तिं वृणानौ प्रार्थयन्तौ ॥ ८ ॥ . ततस्तरूद्दारणदारुणारत्रकम्पिसम्पातिनि गोपमण्डले । विलज्जितत्वज्जननीमुखेक्षिणा व्यमोक्षि नन्देन भवान् विमोक्षदः ॥९॥ तत इति । तर्वोरुहारणं भञ्जनं तज्जनितेन दारुणेनारवेण प्रकम्पिसम्पा- तिनि केदं किमिदमिति ससम्ममागमनशीले सति बन्धनानुशयेन विलंजिताया स्त्वज्जनन्याः 'किं कृतं यशोदे ! त्वया, अहो अविमृश्यकारिता भवत्या' इत्यभि- मायगर्भ मुखेक्षिणा नन्देन भवान्ं व्यमोक्षि पाशचन्धनान्मोचितः ॥ ९॥<noinclude></noinclude> o3qcne0dyyvrbe4m9nac0guxmrhipci 104 128063 346125 2022-08-20T22:34:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः -- १० महीरुहोर्मध्यगतो पदार्थको हरे: भावादपरिक्षतोऽधुना । इति बुदाणैर्गमितो गृहं भवान्वीश्वर! पाहि मां गंदात् ॥ १० ॥ महीति | महीरुहोर्वृक्षय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः -- १० महीरुहोर्मध्यगतो पदार्थको हरे: भावादपरिक्षतोऽधुना । इति बुदाणैर्गमितो गृहं भवान्वीश्वर! पाहि मां गंदात् ॥ १० ॥ महीति | महीरुहोर्वृक्षयोः । प्रभावः शक्तिः । अपरिक्षतोऽविकलाङ्गः । ब्रुवाणैर्नन्दादिभिरिति शेषः ।। १० ।। इति यमलार्जुनभञ्जनवर्णनम् अन्चत्वारिंशं दशकम् । भवत्यभावाविदुरा हि गोपास्तरुत्रपातादिकपत्र गोष्ठे । अहेतुमुत्पातगणं विशङ्कय प्रयातुमन्यत्र मनो वितेतुः ॥ १ ॥ भवदिति । भवताभावाविंदुरा अविदितभवत्स्वरूपैश्वर्याः केवलं मर्त्यबु- द्धयः तरुमपातादिक महेतुत्वादुत्पातगणं दुनिमित्तौघं विशङ्कय ॥ १ ॥ तत्रोपनन्दाभिधगोपवर्यो जग भवत्प्रेरणयैव नूनम् | इतः प्रतीच्यां विपिनं मनो वृन्दावनं नाम विराजतीति ॥ २ ॥ तत्रेति । तत्र तेषु गोपेषपनन्दाभिधो गोपवर्य इति अगाबुवाच | तत्तु भवत्प्रेरणयैव नूनं निश्चिनोमि ॥ २ ॥ बृहद्वनं तत् खलु नन्दमुख्या विधाय गौष्टीनमथ क्षणेन । स्वदन्वितत्वज्जननीनिविटारियानानुगता विचेलुः ॥ ३ ॥ बृहदिति | नन्दमुख्या नन्दादयो गोपाः । यत्रस्थो भगवानेतावन्तं कालं क्रीडितवान्, तत् खलु बृहद्वनं नाम देशं गौष्टीनं भूतपूर्वगोस्थानं विधाथ कृत्वा बृहद्वनाख्यं पूर्वगोष्ठं बिहायेत्यर्थः । त्वदन्वितेति । रामकृष्णान्वितयशोदारोहिणी- निविष्टमत एव गरिष्ठं महनीयं यानं शकटमनुगता गोपा विलुर्जग्मुः || ३ || अनोमनोज्ञध्वनिधेनुपालीखुरप्रणादान्तरतो वधूभिः । भवद्विनोदालपिताक्षराणि प्रपीय नाज्ञायत मार्गदैर्घ्यम् ॥ ४ ॥ अन इति । अनसः शकटस्य मनोज्ञो यो ध्वनिः, यश्च धेनुपाल्या: पशु-<noinclude></noinclude> hedaygyp3jkz991bzkx97w8efe4vk2d 104 128064 346126 2022-08-20T22:34:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ४९] बृन्दावनगमनवर्णनम् । १८५ समूहस्य खुरप्रणादः, तयोरन्तरतो मध्ये श्रयमाणानि भवद्विनोदालपितेषु कल- भाषणेष्वमृतमयानि अक्षराणि प्रपीय श्रोत्राञ्जलिभि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ४९] बृन्दावनगमनवर्णनम् । १८५ समूहस्य खुरप्रणादः, तयोरन्तरतो मध्ये श्रयमाणानि भवद्विनोदालपितेषु कल- भाषणेष्वमृतमयानि अक्षराणि प्रपीय श्रोत्राञ्जलिभिरापीय मार्गदैये नाज्ञायत न विदितम् ॥ ४ ॥ निरीक्ष्य बृन्दावनमीश! नन्दप्रसूनकुन्दप्रमुखदुमघम् । अमोदथा: शाहलसान्द्रलक्ष्म्या हरिन्मणीकुट्टिमपुष्टशोभम् ॥ ५ ॥ निरीक्ष्येति । नन्दन्ति समृद्धानि प्रसूनानि येषु तथाविधा: कुन्दप्रमुखा द्रुमौषा यस्मिन् । शाद्वलसान्द्रलक्ष्म्या हरिततृणनीरन्धितस्थलशोभया हरिन्म- णीकुट्टिमवदिन्द्रनीलमणिकुट्टिमवत् पुष्टशोभं संपूर्णशोभायुक्तम् | अमोदथा: स- न्तुष्टोऽभूः ॥ ५ ॥ नवाकनिर्व्यूढनिवासभेदेष्वशेषगोपेषु सुखासितेषु । वनश्रियं गोपकिशोरपालीविमिश्रितः ‘पर्यगलोकथास्त्वम् ॥ ६ ॥ नव।केति । नवाकनिर्व्यूढेषु भूतनतया रचितेषु निवासभेदेषु विशिष्टेषु भवनेषु । पर्यगलोकथाः परितो दृष्टवानसि ॥ ६ अरालमार्गागत निर्मलापां मरालकूजाकृतनर्मलापाम् । निरन्तरस्मेरसरोजवक्रां कलिन्दकन्यां समलोकयस्त्वम् ॥ ७ ॥ अरालेति | मरालकूजाभिः कलहंसकूजितः कृतनर्मलापामुचारितसरस- वचनाम् | अरालेन कुटिलेन मार्गेणागता निर्मला आपो यस्याम् । निरन्तराणि नीरन्त्रितानि स्मेराणि सरोजान्येव व यस्याः | कलिन्दकन्याम् अत एवोप- भोगक्षमाम् ॥ ७ ॥ मयूरकेकाशतलोभनीयं मयूखमालाशवलं मणीनाम् । विरिञ्चलोकस्पृशमुच शृङ्गैगिरं च गोवर्धनमैक्षशास्त्वम् ॥ ८ ॥ मयूरेति । मयूराणां केकाशतैः कलकल निनादैर्लोमनीयं मनोहरं मणीनां १. 'अर्धचन्द्राकारतया २' ग. पाठः २. 'न्यां कालिन्दीमत' ख. पाठः. + अन्वगादिवद् अचूत्तरपदं पर्यगिति प्ररित इति तदर्थः ।<noinclude></noinclude> flvqvl5ih25ic4u2864a5mvauptjor8 104 128065 346127 2022-08-20T22:34:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १८६ नारायणी [ स्कन्धः - १० रत्नानां मयूखमालाभिः प्रभापटलैः शवलं विचित्रवर्णमुरुन्तैः शृ: विरिञ्चलोक सत्यलोकं शतीति तथा ॥ ८ ॥ समं ततो गोपकुमारकैस्त्वं समन्ततो य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१८६ नारायणी [ स्कन्धः - १० रत्नानां मयूखमालाभिः प्रभापटलैः शवलं विचित्रवर्णमुरुन्तैः शृ: विरिञ्चलोक सत्यलोकं शतीति तथा ॥ ८ ॥ समं ततो गोपकुमारकैस्त्वं समन्ततो यत्र वनान्तमागाः । ततस्ततस्तां कुटिलामपश्यः कलिन्दजां रागवतीमिवैकाम् ।। ९ ।। सममिति । ततो गोपकुमारकैः समं सह वनान्तं समन्ततः सर्वत्र यत्र यत्रागाः गतवानसि ततस्ततः तत्र तत्र कलिन्दजामेकामपश्यः । तत् कथं, कुटि- लां वक्रमार्गेण तत्र तत्रागतामतस्त्वदनुसरणात् त्वाय रागवतीमिव ॥ ९ ॥ तथाविधेऽस्मिन् विपिने पशव्ये समुत्सुको वत्सगणप्रचारे । चरन सरामोऽथ कुमारकैस्त्वं समरंगेहाधिप ! पाहि रोगात् ॥१०॥ तथेति । पशव्ये पशुभ्यो हिते ॥ १० ॥ रति वृन्दावनगमनवर्णनम् ऊनपञ्चाशं दशकम् | तरलमधुकृवृन्दे वृन्दावनेऽथ मनोहरे पशुपशिशुभिः साकं वत्सानुपालनलोलुपः । हलधरसखो देव! श्रीमन् ! विचेरिथ धारयन् गवलमुरलीवेत्रं नेत्राभिरामतनुयुतिः ॥ १ ॥ तरलेति । तरलमधुकुन्दे चलितभृङ्गसमूहे | गवलं शृङ्गं मुरली वेणुं वेत्र याष्टे च धारयन् विचेरिथ सञ्चरणं कृतवान् ॥ १ ॥ विहितजगतीरक्षं लक्ष्मीकराम्बुजलालित ददति चरणद्वन्द्व वृन्दावने त्वयि पावने । किमिव न वभौ सम्पत्सम्पूरितं तरुवल्लरी- सलिलधरणीगोत्रक्षेत्रादिकं कमलापते! || २ || विहितेति । विहिता जगत्या भूम्या रक्षा येन | लक्ष्म्याः कराम्बुजाभ्यां<noinclude></noinclude> lra2pli9zxucqidy0c5zpp5zz5er3yp 104 128066 346128 2022-08-20T22:34:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ५०] वत्सासुरवधवर्णनम् । लालितं संवाहितम् । तर्वादिकं किमिव सम्पत्सम्पूरितं न बभौ शुशुभे तरवः पुष्पादिभिः सम्पद्धिः, वल्लर्यश्च, सलिलं पद्मादिभिः, धरणी... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ५०] वत्सासुरवधवर्णनम् । लालितं संवाहितम् । तर्वादिकं किमिव सम्पत्सम्पूरितं न बभौ शुशुभे तरवः पुष्पादिभिः सम्पद्धिः, वल्लर्यश्च, सलिलं पद्मादिभिः, धरणी सस्यादिभिः, गोत्रः पर्वतो - रत्नादिभिः, क्षेत्रमाकरो हेमादिभिश्च सम्पूर्ण शुशुभ इत्यर्थः ॥ २ ॥ विलसदुलपे कान्तारान्ते समीरणशीतले विपुलयमुनातीरे गोवर्धनाचलमूर्धसु | ललितमुरली नादः सञ्चारयन् खलु वात्सकं कचन दिवसे दैत्यं वरसाकृतिं त्वमुक्षयाः ॥ ३ ॥ विलसदिति | बिलसदुलपे शोभमानतृणविशेषयुक्ते कान्तारान्ते वनम- देशे, यमुनातरङ्गसङ्गिना समीरणेन शीतले बिपुले पुलिनमयतया विस्तृते यमुना- तीरे च वात्सकं वत्ससमूहम् | उड़ैक्षया दृष्टवान् ॥ ३ ॥ रभसविलसत्पुच्छं विच्छायतोऽस्य विलोकयन् किमपि वलितस्कन्धं रन्ध्रप्रतीक्षमुदीक्षितम् । तमथ चरणे विभ्रद् विभ्रामयन मुहुरुचकैः कुहचन महावृक्षे चिक्षेपिथ क्षतजीवितम् ॥ ४ ॥ रभसेति । रभसविलसत्पुच्छं वेगादितस्ततः सञ्चारितपुच्छं यथा भवति तथा विच्छायतो गच्छतोऽस्य वत्सासुरस्य किमपि वलितस्कन्धमीषत्तिर्यकृतमीचं, रन्ध्रप्रतीक्षमवसरप्रतिपालनरूपं च यदुदीक्षितमवलोकनं तद् विलोकयन् अथ मां हन्तुकामोऽयमिति निश्चित्य तं चरणे बिश्रद् गृहीत्वोच्चकैचेंगान्मुहुर्विभ्रामयन् विभ्र- मणेनैव क्षतजीवितं कुहचन कस्मिंश्चिच्चिक्षेपिथ प्रक्षिप्तवान् ॥ ४ ॥ 4 निपतति महादैत्ये जात्या दुरात्मनि तत्क्षणं निपतनजवक्षुण्णक्षोणीरुहक्षतकानने । दिवि परिमिलवृन्दा वृन्दारकाः कुसुमोत्करैः शिरसि भवतो हर्षाद् वर्षन्ति नाम तदा हरे ! ॥ ५ ॥ निपततीति । जात्या जन्मतः प्रभृत्यासुरभावेन दुरात्मनि दुष्टे निपतन-<noinclude></noinclude> 2aowwrbuj6nzflv1l6dvonfdokps0xs 104 128067 346129 2022-08-20T22:34:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये जबेन क्षुण्णैश्चूर्णीकृतैः क्षोणीरुहवृक्षैः क्षतं नष्टं काननं येन । परिमिलान्त समूहीभूतानि वृन्दानि गणा येषु ते बृन्दारका देवाः कुसुमोत्करैः सु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये जबेन क्षुण्णैश्चूर्णीकृतैः क्षोणीरुहवृक्षैः क्षतं नष्टं काननं येन । परिमिलान्त समूहीभूतानि वृन्दानि गणा येषु ते बृन्दारका देवाः कुसुमोत्करैः सुरतरु- कुसुमनिकरैः ॥ ९ ॥ सुरभिलतमा मूर्धन्यूर्ध्वं कुतः कुसुमावली निपतति तवेत्युक्तो बालैः सहेलमुदैरयः । झटिति दनुजक्षेपेणोर्ध्वं गतस्तरुमण्डलात् कुसुमनिकरः सोऽयं नूनं समेति शनैरिति ॥ ६ ॥ कचन दिवसे भूयो भूयस्तरे परुषातपे तपनतनयापाथः पातुं गता भवदादयः । चलितगरुतं प्रेक्षामासुर्वकं खलु विस्मृतं क्षितिधरगरुच्छेदे कैलासशैलमिवापरम् ॥ ७ ॥ - सुरभिलेति । सुरभिलतमातिशयेन सुरभिला सौरभ्ययुक्ता कुसुमावली कुतस्तव मूर्धनि निपतति ऊर्ध्वमुपरिभागे वृक्षाभावात् कुत एतदिति बालैरुक्तः पृष्टस्त्वं सहेलं सलीलमुदैरय उक्तवान्, दनुजक्षेपेण वत्सासुरशवशरीरप्रक्षेपेण तद्वेगोत्थः कुसुमनिकरस्तरुमण्डलादू वृक्षनिकरादूर्ध्वं गतः सोऽयं शनैः समेति मूर्ध्नि पतति नूनं तर्कयामि ॥ ६ ॥ Q पिवात सलिलं गोपत्राते भवन्तमभितः स किल निगिलन्नग्निप्रख्यं पुनर्हुतमुद्वमन् | दलयितुमगार त्रोट्या: कोट्या तदा तु भवान् विभो ! खलजनभिदाचुञ्चुअञ्चू मगृह्य ददार तम् ॥ ८ ॥ 'शु' ग. पाठः. २. 'क्षणात्' ख. घ. पाठः, कचनेति । भूयः पुनः वचन दिवसे भूयस्तरे भूयिष्ठे परुषातपे ग्रीष्मकाले तपनतनयायां यमुनायां पाथो जलं पातुं भवदादयो गोपबालका बकं बकासुरं प्रेक्षामासुः दृष्टवन्तः । चलितगरुतं चलितपक्षम् । इन्द्रकर्तृके क्षितिधरगरुच्छेदे विस्मृतमच्छिन्नपक्षमपरं द्वितीयम् ॥ ७ ॥<noinclude></noinclude> gwl7s1t3cp855kb377g7czejj9ek8vq 104 128068 346130 2022-08-20T22:34:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अघासुरवधवर्णनम् । पिवतीति । गोपानां बाते समूहे । अभिद्रुतोऽभिधावत् भवन्तं निगिलन् ग्र- सन् अग्निप्रख्यमग्निसदृशमत एव द्रुतमुद्धमन् पुनर्वमनानन्तरं त्रोट्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अघासुरवधवर्णनम् । पिवतीति । गोपानां बाते समूहे । अभिद्रुतोऽभिधावत् भवन्तं निगिलन् ग्र- सन् अग्निप्रख्यमग्निसदृशमत एव द्रुतमुद्धमन् पुनर्वमनानन्तरं त्रोट्या: चञ्चोः कोट्या- श्रेण दलयितुं विदारयितुमगात् । खलजनभिदाचुञ्चुर्दुष्टनिग्रहेण प्रसिद्धो भवान् अधरोत्तरे चञ्चू प्रगृह्य तं ददार निगृहीतवान् ॥ ८ ॥ दशकम् - ५१] - सपदि सहजा सन्द्रष्टुं वा मृतां खलु पूतना- मनुजमघमध्यग्रे गत्वा प्रतीक्षितुमेव वा । शमननिलयं याते तस्मिन् बके सुमनोगणे किरति सुमनोबृन्दं बृन्दावनाद् गृहमैयथाः ॥ ९ ॥ सपदीति | अग्रे पूर्व गत्वाघमघासुरं प्रतीक्षितुं प्रतिपालयितुम् । तस्मिन्नघ- पूतनाज्येष्ठे बकासुरे शमननिलयं यमसदनं याते सति सुमनसां देवानां गणे सुम- नसां पुष्पाणां बृन्दं समूहं किरति वर्षति सत्यैयथा अगच्छः ॥ ९ ॥ ललितमुरलीनादं दूरान्निशम्य वधूजनै- स्त्वरितमुपगम्यारादारूढमोद मुदीक्षितः । जनितजननीनन्दानन्दः समीरणमन्दिर - प्रथितवसते! शौरे! दूरीकुरुष्व ममामयान् || १० || ललितेति । ललितमतिसुन्दरं मुरलीनादं बेणुनादं निशम्य दूरादुदीक्षित उन्नमितवदनं वीक्षितः पुनस्त्वरितमुपगम्य प्रस्थाय तत्समीपं गत्वारात् समी- पेऽङ्गप्रत्यङ्गदर्शनादारूडमोदमुदीक्षितः जनित उत्पादितो जननीनन्दयोरानन्दो येन ॥ १० ॥ इति वत्सासुरवधवर्णनं बकासुरवभवर्णनं च पञ्चाशंदशकम् | कदाचन व्रजशिशुभिः समं भवान् बनाशने विहितमतिः प्रगेतराम् । समावृतो बहुतरवत्समण्डलैः and सतेमनैर्निरगमदीश! जेमनैः ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> sixv62arwvqwugleb553my9k5s5dv82 104 128069 346131 2022-08-20T22:35:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १९० नारायणीये [स्कन्धः -- १० कदाचनेति । प्रगेतरामुषस्यासन्ने सतेमनैः सव्यञ्जनैजैमनैरोदनैः ॥ १ ॥ विनिर्यतस्तव चरणाम्बुजव्या- दुदश्चितं त्रिभुवनपावनं रजः । महर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१९० नारायणीये [स्कन्धः -- १० कदाचनेति । प्रगेतरामुषस्यासन्ने सतेमनैः सव्यञ्जनैजैमनैरोदनैः ॥ १ ॥ विनिर्यतस्तव चरणाम्बुजव्या- दुदश्चितं त्रिभुवनपावनं रजः । महर्षयः पुलकधरैः कलेबरै- रुदूहिरे धृतभवदीक्षणोत्सवाः ॥ २ ॥ विनिर्यत इति । विनिर्यतो विनिर्गच्छतः । उदञ्चितं पतितं त्रिभुवनपा- वनं जगतां पापशोधकम् । पुलकधरैरिति भक्तचनुभावः । उदूहिरे धृतवन्तः ॥ २ ॥ प्रचारयत्यविरलशाहले तले पशुन् विभो ! भवति समं कुमारकैः । अघासुरो न्यरुणदयाय वर्तनी भयानकः सपदि शयानकाकृतिः ॥ ३ ॥ मचारयतीति । अविरलशाहले तृणभूयिष्ठे तले प्रदेशे | अघाय भवतो भवन्नाथानां च ग्रसनरूपमघमपराधं कर्तुं, परमार्थतस्तु भवभयप्रदमघं दुरितं त्यक्तुं वर्तनीं मार्गे न्यरुणद् रुरोध | शयानकाकृतिरजगररूपः ॥ ३ ॥ महाचलप्रतिमतनोर्गुहानिभ- प्रसारितप्रथितमुखस्य कानने । मुखोदरं विहरणकौतुकाद् गताः कुमारकाः किमपि विदूरगे त्वयि ॥ ४ ॥ महाचलेति । कुमारका विवेकरहितास्त्वयि किमपि किञ्चिद् विदूरगे दूर- स्थे सति कानने विहरणकौतुकात् तस्य मुखोदर मास्यं गताः प्रविष्टाः । कथमेतद्, महाचलप्रतिमतनोः पर्वतगुहानिभं प्रसारितमास्तृतं प्रथितं विस्तृतं मुखमास्यं यस्य, अतः अजगरतनोर्महाचलम्रान्त्या तन्मुखस्याचलगुहाभ्रान्त्या चेत्यर्थः ॥ ४ ॥ १. 'नां गोपगोपीनां च' ख, ग. पाठः<noinclude></noinclude> b3zh7ycc5bc85di0ye18bv4971dx84w 104 128070 346132 2022-08-20T22:35:09Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ६१] - अथासुरवचवर्णनम् । प्रमादतः प्रविशति पन्नगोदरं कथत्तनौ पशुपकुले सवात्सके । विदन्निदं त्वमपि विवेशिय प्रभो ! सुहृज्जनं त्रिशरणमाशु रक्षितुम् ॥ ५ ॥ प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ६१] - अथासुरवचवर्णनम् । प्रमादतः प्रविशति पन्नगोदरं कथत्तनौ पशुपकुले सवात्सके । विदन्निदं त्वमपि विवेशिय प्रभो ! सुहृज्जनं त्रिशरणमाशु रक्षितुम् ॥ ५ ॥ प्रमादत इति । कथतनौ दयमानशरीरे सवात्सके वत्ससमूहसहिते । त्वम पीदमघासुरचेष्टितं विदन् जानन् ॥ ५ ॥ गलोदरे विपुलितबर्ष्मणा त्वया महोरगे लुठति निरुद्धमारुते । द्रुतं भवान् विदलितकण्ठमण्डलो विमोचयन पशुपपशुन् विनिर्ययौ ॥ ६ ॥ १९१ गलोदर इति । विपुलितवर्मणा वर्धितशरीरेण त्वया निरुद्धो मारुतः प्राणवायुर्यस्य । अत एव प्राणनिरोधालुठति इतस्ततो वेष्टमाने सति बिदलितं विदारितं कण्ठमण्डलं येन स भवांस्तेन प्राणनिर्गममार्गेण पशुपान् पशुश्च विमो चयन् बहिर्निर्गमयन् स्वयमपि विनिर्ययौ ॥ ६ ॥ क्षणं दिवि त्वदुपगमार्थमास्थितं महासुरप्रभवमहो महो महत् । विनिर्गते स्वयि तु निलीनमञ्जसा नभःस्थले ननृतुरथो जगुः सुराः ॥ ७ ॥ क्षणमिति । त्वदुपगमार्थं त्वन्निर्गमनार्थं त्वयि प्रवेष्टुं वा क्षणं दिव्याकाश आस्थितं महासुरप्रभवमघासुरशरीरान्निर्गतं महद् विपुलं महा सूक्ष्मशरीरस्यापि त्यागेन परिच्छेदकाभावादत्युज्ज्वलं तेजःपुखं त्वयि ज्योतिषि ज्योतिरिव निली- नम् । अहो द्विषन्नप्यघालुरो भवन्तमन्तःकृत्वा भृतोऽतस्तत्क्षणं तत्फलं सायु- ज्याख्यं मोक्षं सर्वलोकसमक्षं प्रासवान् । अहो भक्तवात्सल्यं भवत इति भावः ॥ ७ ॥<noinclude></noinclude> d12opx6wiygfabki3hj8humo8cnt6ml 104 128071 346133 2022-08-20T22:35:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 2 १९२ नारायणीये सविस्मयैः कमलभवादिभिः सुरै- रनुहुतस्तदनु गतः कुमारकैः । दिने पुनस्तरुणदशामुपेयुषि [स्कन्धः – १० - स्वकैर्भवानतनुत भोजनोत्सवम् ॥ ८ ॥ सविस्मयैरि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>2 १९२ नारायणीये सविस्मयैः कमलभवादिभिः सुरै- रनुहुतस्तदनु गतः कुमारकैः । दिने पुनस्तरुणदशामुपेयुषि [स्कन्धः – १० - स्वकैर्भवानतनुत भोजनोत्सवम् ॥ ८ ॥ सविस्मयैरिति | अनुद्भुतो व्योममार्गेणानुगतः दिने तरुणदशामुपेयुषि मध्याह्ने प्राप्ते सति भोजनोत्सवं बनाशनकौतुकम् ॥ ८ ॥ विषाणिकामपि मुरलीं नितम्बके निवेशयन् कबलधरः कराम्बुजे । महासयन् कलवचनैः कुमारकान् बुभोजिथ त्रिदशगणैर्मुदा नुतः ॥ ९ ॥ विषाणिकामिति । विषाणिकांशृङ्ग, मुरली वेणुं, नितम्बके कटिप्रदेशे पीतपटान्तरे ॥ ९ ॥ सुखाशनं त्विह तव गोपमण्डले मखाशनात् प्रियमिव देवमण्डले । इति स्तुतस्त्रिदशवरैर्जगत्प्रभो ! मरुरीनिलय ! गदात् प्रपाहि माम् ॥ १० ॥ सुखाशनमिति | गोपमण्डले सुखाशनं देवमण्डले मखाशनाद् यज्ञभा- गभोजनात् प्रियमिव त्रिदशवरैर्ब्रह्मादिभिरिति स्तुतः ॥ १० ॥ इत्यघासुरवधवर्णनम् एकपञ्चाशं दशकम् । अन्यावतारनिकरध्वनिरीक्षितं ते मातिरेकमभिवीक्ष्य तदाघमोक्षे । ब्रह्मा परीक्षितुमनाः स परोक्षभावं निन्येऽथ वत्सकगणान् पवितस्य मायाम् ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> lg5qf70xtxmykemqvcko2ndveuynwtj 104 128072 346134 2022-08-20T22:35:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ब्रह्मकृतवत्सापहारवर्णनम् । अन्येति । अन्यावतारनिकरेषु नृसिंहादिष्वप्यनिरीक्षितमदृष्टं भूमातिरेक- मैश्वर्यातिशयम् । परीक्षितुमना इतोऽप्यैश्वर्यातिशयं... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ब्रह्मकृतवत्सापहारवर्णनम् । अन्येति । अन्यावतारनिकरेषु नृसिंहादिष्वप्यनिरीक्षितमदृष्टं भूमातिरेक- मैश्वर्यातिशयम् । परीक्षितुमना इतोऽप्यैश्वर्यातिशयं द्रष्टुकामः प्रवितत्य, प्रयुज्य । परोक्षभावमन्तर्धानम् ॥ १ ॥ दशकम् - ५२] B वत्सानवक्ष्य विवशे पशुपोत्करे ता- नानेतुकाम इव धातृमतानुवर्ती । त्वं सामिभुक्तकबलो गतवांस्तदानीं भुक्तांस्तिरोधित सरोजभवः कुमारान् ॥ २ ॥ वत्सानिति | धातुर्मतं भूमातिरेकदर्शनं तदनुवर्ती तदर्शनार्थीत्यर्थः । सामिभुक्तकबलोऽर्धभुक्तपाणिकबल: अहमेव वत्सानानेध्यामीति भुजानान् बालकानाख्याय तानानेतुकाम इव, नानेतुकामः, किन्तु धातृमतानुवर्तनार्थं गत- वांस्त्वम् । तदानीं श्रीकृष्णे दूरस्थे सति सरोजभवो ब्रह्मा भुक्तान् भुजानान् तिरोधित तिरस्कृतवान् ॥ २ ॥ 1 एवं वत्सकवत्सपेषु ब्रह्मणा तिरस्कृतेष्वेकाकी भगवान् सायमेतविना मम व्रजप्रवेशे सति गोगोपीनां स्वात्मजादर्शनजनितः खेदः स्याद् एतान् ब्रह्मणोऽपद्धृ- त्य गमने ब्रह्मणोऽपि खेद इति विचिन्त्य तदुभयाभावाय स्वमायया स्वेनैव सबै सम्पादितवानित्याह- www.rak वत्सायितस्तंदनु गोपगणायितस्त्वं शिक्यादिभाण्डमुरलीगवलादिरूपः । भाग्वद विहृत्य विपिनेषु चिराय सायं त्वं माययाथ बहुधा व्रजमाययाथ || ३ || वत्सायित इति । तदनु ब्रह्मणा वत्सवत्सपसमूहे तिरस्कृते सतित्व मायया बहुधा सर्वस्वरूपो भूतः यत्सायितो वत्सा इवाचरन् गोपगणायितः शिक्यादिरूपश्च चिराय चिरं विपिनेषु प्राग्वद् विकृत्याथ सायं सन्ध्यायां नजमाययाथागतवान् ॥ ३ ॥<noinclude></noinclude> pdu5ww1r70r4gk6w04mn3mrsy39uh5y 346135 346134 2022-08-20T22:36:23Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ब्रह्मकृतवत्सापहारवर्णनम् । अन्येति । अन्यावतारनिकरेषु नृसिंहादिष्वप्यनिरीक्षितमदृष्टं भूमातिरेक- मैश्वर्यातिशयम् । परीक्षितुमना इतोऽप्यैश्वर्यातिशयं द्रष्टुकामः प्रवितत्य, प्रयुज्य । परोक्षभावमन्तर्धानम् ॥ १ ॥ दशकम् - ५२] B वत्सानवक्ष्य विवशे पशुपोत्करे ता- नानेतुकाम इव धातृमतानुवर्ती । त्वं सामिभुक्तकबलो गतवांस्तदानीं भुक्तांस्तिरोधित सरोजभवः कुमारान् ॥ २ ॥ वत्सानिति | धातुर्मतं भूमातिरेकदर्शनं तदनुवर्ती तदर्शनार्थीत्यर्थः । सामिभुक्तकबलोऽर्धभुक्तपाणिकबल: अहमेव वत्सानानेध्यामीति भुजानान् बालकानाख्याय तानानेतुकाम इव, नानेतुकामः, किन्तु धातृमतानुवर्तनार्थं गत- वांस्त्वम् । तदानीं श्रीकृष्णे दूरस्थे सति सरोजभवो ब्रह्मा भुक्तान् भुजानान् तिरोधित तिरस्कृतवान् ॥ २ ॥ 1 एवं वत्सकवत्सपेषु ब्रह्मणा तिरस्कृतेष्वेकाकी भगवान् सायमेतविना मम व्रजप्रवेशे सति गोगोपीनां स्वात्मजादर्शनजनितः खेदः स्याद् एतान् ब्रह्मणोऽपद्धृ- त्य गमने ब्रह्मणोऽपि खेद इति विचिन्त्य तदुभयाभावाय स्वमायया स्वेनैव सबै सम्पादितवानित्याह- वत्सायितस्तंदनु गोपगणायितस्त्वं शिक्यादिभाण्डमुरलीगवलादिरूपः । भाग्वद विहृत्य विपिनेषु चिराय सायं त्वं माययाथ बहुधा व्रजमाययाथ || ३ || वत्सायित इति । तदनु ब्रह्मणा वत्सवत्सपसमूहे तिरस्कृते सतित्व मायया बहुधा सर्वस्वरूपो भूतः यत्सायितो वत्सा इवाचरन् गोपगणायितः शिक्यादिरूपश्च चिराय चिरं विपिनेषु प्राग्वद् विकृत्याथ सायं सन्ध्यायां नजमाययाथागतवान् ॥ ३ ॥<noinclude></noinclude> 4yocny3m748rk6tc0uu8u23n4xbkxqw 104 128073 346136 2022-08-20T22:36:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये त्वामेव शिक्यगवलादिमयं दधानो भूयस्त्वमेव पशुवत्सकबालरूपः । गोरूपिणी भिरपि गोपवधूमयभि रासादितोऽसि जननीभिरतिमहर्षात् ॥ ४ ॥ त्वामिति । भूयः पुनः पश... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये त्वामेव शिक्यगवलादिमयं दधानो भूयस्त्वमेव पशुवत्सकबालरूपः । गोरूपिणी भिरपि गोपवधूमयभि रासादितोऽसि जननीभिरतिमहर्षात् ॥ ४ ॥ त्वामिति । भूयः पुनः पशुवत्सकबालरूपस्त्वं शिक्यगवलादिमयं त्वामेव दधानः । गोरूपिणीभिरिति । गोरूपिणीभिर्जननीभिः पशुवत्सरूपस्त्वमतिप्रहर्षा- दतिशयेन वात्सल्यादास दितः स्वं स्वं वत्सं मत्वा गावस्त्वां सहुङ्कारमौधसं पयो- उपाययन् | तथा गोपवधूमयी भिर्जननीभिर्गोपचालकरूपत्वमासादितोऽसि ता अपि स्वं स्वं सुतं मत्वा त्वामङ्कारोपणाश्लेषस्तनदानादि चरित्यर्थः ॥ ४ ॥ ननु गोगोपीनां वत्सवत्सपबाले वेवमतिमहर्षे को हेतुरित्याशङ्कय सर्वोऽन्यो- त्मान स्निह्यति । अन्ये हि तदर्थं प्रियाः । आत्मा च विष्णुः कृष्णः । अतस्तद्रूपेषु पुत्रेषु प्रेमधिरभूदिति परिहरन्नाह --- जीवं हि कश्चिदभिमानवशात् स्वकीयं मत्वा तनूज इति रागभरं वहन्त्यः | आत्मानमेव तु भवन्तमवाप्य सूनुं [स्कन्धः - १० प्रीतिं ययुर्ननिताच गावः ॥ ५ ॥ जीवमिति | कञ्चित् स्वप्रारब्धकर्मफलभोगायोद्यतं जीवमात्मत्वेनाभिमतं स्थूलं सूक्ष्म वा शरीरमभिमानवशान्ममत्वारोपवशेन तनूजो मम पुत्र इति स्वकीय मत्वा रागभद्रं वहन्त्यो भवन्ति तन्मातरः | हि यस्मादित्थंभावेऽप्येतादृशो रागः, विशेषे सति किमुच्यत इत्याह- आत्मानमिति । आत्मानमहम्प्रत्यये नेदमंशरूपं भवन्तं श्रीकृष्णमेव सूनुमवाप्य वविता गोप्यो गायश्च न कियतीं प्रीतिं ययुः अतिमहतीं प्रीतिमवाप्ता एवेत्यर्थः ॥ ५ ॥ े 'ह्या' ख. ग. पाठः, नमहम्प्रत्यय' क्र. ख. पाठः, - २. 'कृष्णस्तु सर्वेषामात्मा | अ' क पाठ: ३. 'देव तस्मादात्मा..<noinclude></noinclude> oz89nf1h5ixfmgc3vdaphn8fdx7jdtc 104 128074 346137 2022-08-20T22:36:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -- ५२] भगवन्मायया ब्रह्मणो मोहवर्णनम् । एवं प्रतिक्षणविजृम्भित हर्षभार- निश्शेषगोपगणल (लितभूरिमूर्तिम् । त्वामग्रजोऽपि बुबुधे किल वत्सरान्ते ब्रह्मात्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- ५२] भगवन्मायया ब्रह्मणो मोहवर्णनम् । एवं प्रतिक्षणविजृम्भित हर्षभार- निश्शेषगोपगणल (लितभूरिमूर्तिम् । त्वामग्रजोऽपि बुबुधे किल वत्सरान्ते ब्रह्मात्मनोरपि महान् युवयोर्विशेषः ॥ ६ ॥ + एवमिति । प्रतिक्षणं विजृम्भितो वर्धितो हर्षभारः सन्तोषातिशयो येषां तेषां निश्शेषाणां गोपानां गणेन लालितमूरिमूर्ति तसद्भोगोप्नात्मजरूपं त्वामग्रजः श्रीबलभद्रोऽपि (स्वरिमूर्तित्वं?) वत्सरान्ते संवत्सरावसाने बुबुधे । ब्रह्मात्मनोर्ब्रह्मस्व- रूपयोरपि युवयोस्त्वं निष्कलं ब्रह्म अग्रजः सकलमिति महान् विशेषः ॥ ६ ॥ वर्षावधौ नवपुरातनवत्सपालान् दृष्ट्वा विवेकमसृणे द्रुहिणे विमूढे । मादीदृशः प्रतिनवान् मकुटाङ्गदादि- भूषांचतुर्भुजयुजः सजलाम्बुदाभान् ॥ ७ ॥ वर्षावधाविति । वर्षावधी संवत्सरावसाने नवान् श्रीकृष्णमयान् पुरात नान् स्वेन तिरस्कृतान् वत्सान् वत्सपालांश्च दृष्ट्वा दुहिणे ब्रह्मणि विमूढे एते सत्या अन्ये मायामया इति सम्यग्ज्ञानरहिते विवेकमणे विचारयितुमप्यसमर्थे सति प्रतिनवान् मायामयान् मकुटाङ्गदादिविशिष्टान् प्रादीदृशः प्रदर्शयामा- सिथ ॥ ७ ॥ प्रत्येकमेव कमलापरिलालिताङ्गान् भोगीन्द्रभोगशयनान् नयनाभिरामान | लीलानिमीलितदृश: सनकादियोगि व्यासेवितान् कमलभूर्भवतो ददर्श ॥ ८ ॥ - प्रत्येकमिति । लीलानिमीलितदृशोऽङ्गीकृतयोगनिद्रान् भवतो विष्णून् ददर्श ॥ ८ ॥ १. 'द्रोपगो': ख. ग. पाठः<noinclude></noinclude> c4149lefzso0dnesn6ndbibmbxetlvg 104 128075 346138 2022-08-20T22:36:42Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये नारायणाकृतिमतमां निरीक्ष्य सर्वत्र सेवकमपि स्वमवेक्ष्य धाता। मायानिमन्महदयो विमुमोह याव- देको बभूविथ तदा कबलार्धपाणिः ।। ९ । [स्कन्धः - १० नारायणेत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये नारायणाकृतिमतमां निरीक्ष्य सर्वत्र सेवकमपि स्वमवेक्ष्य धाता। मायानिमन्महदयो विमुमोह याव- देको बभूविथ तदा कबलार्धपाणिः ।। ९ । [स्कन्धः - १० नारायणेति । सेवकं स्वमात्मानम् | मायायां निमनं मूढं हृदयं यस्य | याबद् विमुमोहाचेतनप्रायोऽभूत् तदा त्वं बहुरूपं संहृत्यैक: कबलार्धपाणिः श्रीकृ व्णरूपेण वत्सान्वेषणपरो बभूविथ ॥ ९ ॥ नभ्यन्मदे तद्नु विश्वपतिं मुहुस्त्वां नत्वा च नूतवति धातरि धाम याते | पोतैः समं प्रमुदितैः प्रविशनिकेतं चातालयाधिप! विभो! परिषाहि रोगात् ॥ १० ॥ नश्यदिति । नूतवति स्तुतवति सति धाम सत्यलोकं याते गते च सति. पोत्सपालैः समं सह निकेतं गृहं प्रविशन् ॥ १० ॥ इति ब्रह्मकृतवत्सापहारवर्णनं भगवन्मायया ब्रह्मणो मोहवर्णनं च द्विपञ्चाशं दशकम् । अतीत्य वाल्यं जगतां पते! त्वमुपेत्य पौगण्डवयो मनोज्ञम् । उपेक्ष्य वत्सावनमुत्सवेन प्रावर्तथा गोगणपालनायाम् ॥ १ ॥ 'णू स्तवनं' तुदादिः । अतीत्येति । बाल्यं पञ्च वर्षाणि । पौगण्डचयो द्वितीयपञ्चकं मनोज्ञं बा- ल्यादतिमोहनं तदुपेत्य प्राप्य वत्सानामवनं रक्षणमुपेक्ष्योत्सवेन कौतुकेन गोग- णपालनायां प्रावर्तथाः प्रवृत्तोऽभूः ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> or2o0jjnu3gkpa81farsl1tvcpwnrhv 104 128076 346139 2022-08-20T22:36:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ . धेनुकासुरवधवर्णनम् । उपक्रमस्थानुगुणैव सेयं मरुत्पुराधीश! तब प्रवृत्तिः । गोत्रापरित्राणतीर्णस्तदेव देवारभयास्तदा यत् ॥ २ ॥ दशकम् - ५३] - उपक्रमस्येति । उपक्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>. धेनुकासुरवधवर्णनम् । उपक्रमस्थानुगुणैव सेयं मरुत्पुराधीश! तब प्रवृत्तिः । गोत्रापरित्राणतीर्णस्तदेव देवारभयास्तदा यत् ॥ २ ॥ दशकम् - ५३] - उपक्रमस्येति । उपक्रमस्यारम्भस्यानुगुणा योग्या | गोत्रापरित्राणकृते. भूमे रक्षणार्थम् । तदेव ंगोत्रापरित्राणं गोरक्षणम् ॥ २ ॥ कदापि रामेण समं वनान्ते वनश्रियं वीक्ष्य चरन् सुखेन । श्रीदामनाम्नः स्वसखस्य वाचा मोढादगा धेनुककाननं त्वम् ॥ ३ ॥ कदेति । धेनुककाननं धेनुकासुरनिवासस्थानं तालवनम् ॥ ३ ॥ उत्तालतालीनिवहे त्वदुक्तथा बलेन धूतेऽथ बलेन दोर्भ्याम् । मृदुः खरथाभ्यपतत् पुरस्तात् फलोत्करो धेनुकदानवोऽपि ॥ ४ ॥ उत्तालेति । उत्तालेऽतिमहति तालीनिवहे तालवृक्षसमूहे बलेन शक्त्या दोभ्य धूते चालिते पुरस्तात् प्रथमं मृदुरपरिणतः खरः परिणतः फलोत्करः फलसमूहोऽभ्यपतत् सम्भूयापतत् । अनन्तरं धेनुकदानवोऽपि तालफलपतनरवज- नितक्रोधेन खररूप्यभ्यपतदभ्यधावत् ॥ ४ ॥ समुद्यतो घैनुकपालनेऽहं वर्ष कथं धेनुकमय कुर्वे । इतीव मत्वा ध्रुवमग्रजेन सुरौधरोद्धारमजीतस्त्वम् ॥ ५ ॥ समुद्यत इति । धैनुकस्य धेनुसमूहस्य पालने समुद्यत उत्साही घैनुकं वधं धेनुकासुरवध मिति प्रकृतोऽर्थः । कथं कुर्वे न करोमि ध्रुवं निश्चितमिति मत्वा निश्वित्येवाग्रजेन तमजीवतो घातितवानसि ॥ ५॥ तदीयभृत्यानपि जम्बुकत्वेनोपागतानग्रजसंयुतस्त्वम् । जम्बूफलानीव तदा निरास्थस्तालेषु खेलन् भगवन् ! निरास्थः ॥ ६ ॥ तदीयेति । जम्बुकत्वेनोपागतान् जम्बुकाः क्रोष्टारो भूत्वागतान् । निरास्थ आस्थारहितः सन् निरास्थो निरसनं कृतवान् निगृहीतवान् ॥ ६ ॥ $ 'इनित्रकटयचश्च' (४-२-५१) इति त्रप्रत्ययः ।<noinclude></noinclude> sw9ajg2zj0k97dca4n6khm6yzpl6e9r 104 128077 346140 2022-08-20T22:36:51Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १९८ नारायणीये (स्कन्धः - १० विनिम्नति त्वय्यथ जम्बुको सनामकत्वावरुणस्तदानीम् । भयाकुलो जम्बुकनामधेयं सिद्धं व्यथितेति मन्ये ॥ ७ ॥ विनितीति । सनामकत्वात् स्वस... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१९८ नारायणीये (स्कन्धः - १० विनिम्नति त्वय्यथ जम्बुको सनामकत्वावरुणस्तदानीम् । भयाकुलो जम्बुकनामधेयं सिद्धं व्यथितेति मन्ये ॥ ७ ॥ विनितीति । सनामकत्वात् स्वस्यापि जम्बुकनामकत्वात् ॥ ७ ॥ तवावतारस्य फलं मुरारे! सञ्जातमद्येति सुरैनुतस्त्वम् । सत्यं फलं जातमिहेति हासी बालः समं तालफलान्य भुङ्क्थाः ॥ ८॥ तवेति । अवतारस्य फलं धेनुकनिग्रहः । तदद्य सजातमिति सुरैर्नृतस्त्वं तव स्तुतिश्रवणात् सत्यं यथार्थवादिनो देवा इह फलं तालफलजातं जातम् ॥ ८ ॥ मधुद्रव चुन्ति बृहन्ति तानि फलानि मेदोभरभृन्ति भुक्त्वा । तृसैथ उसैर्भवनं फलौघं बहद्भिरागाः खलु बालकैस्त्वम् ॥ ९ ॥ मधुद्रवेति | मधुद्रवः सवत्येभ्य इति तथा मेदोभरभृन्ति अन्तःसारवन्ति तालफलानि भुक्त्वा तृतैरत एवं सैरहड्कृतैर्वन्धुभ्यो दातुं फलौघं स्कन्धोपनेयं भवनं वहाद्भः प्रापयद्भिः ॥ ९ ॥ हतो हतो धेनुक इत्युपेत्य फलान्यदद्भिर्मधुराणि लोकैः । जयेति जीवेति नुतो विभो! त्वं मरुत्पुराधीश्वर! पाहि रोगात् ।। १० ।। हत इति । हर्षातिशयेन हतो हत इति द्विरुक्तिः ॥ १० ॥ इति धेनुकासुरवधवर्णनं त्रिपञ्चाशं दशकम् । अथ दशकत्रयेण कालिमरूप भगवच्चरित कथयन् स्तौति -- स्वत्सेवोत्क: सौभरिनम पूर्व कालिन्यन्तर्द्वादशाब्द तपस्यन् । मीनवाते स्नेहवान् भोगलोले तार्क्ष्य साक्षादक्षताग्रे कदाचित् ॥ १ ॥ त्वदिति । त्वत्सेवायामुक उत्सुकः सौभरिर्नाम मुनिर्भोगलोले इतरेतर.. बेहसुखपरे । साक्षात् प्रत्यक्षत एैक्षत दृष्टवान् || १ ||<noinclude></noinclude> pyjgt07e0wpowm01x630kbjahjxahiv 104 128078 346141 2022-08-20T22:37:04Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ________________ १९९ . दशकम् -५४] कालियमर्दनवर्णनम् । त्वद्वाहं तं सक्षुधं वृक्ष मीनं कचिजक्षतं लक्षयन् सः। तमश्चित्ते शक्षवानत्र चेत् त्वं जन्तून् भोक्ता जीवितं चापि म... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>________________ १९९ . दशकम् -५४] कालियमर्दनवर्णनम् । त्वद्वाहं तं सक्षुधं वृक्ष मीनं कचिजक्षतं लक्षयन् सः। तमश्चित्ते शक्षवानत्र चेत् त्वं जन्तून् भोक्ता जीवितं चापि मोक्ता ॥२॥ - त्वदिति । त्वद्वाहं तव वाहनभूतं तृक्षसूनुं ताक्ष्य जक्षतं भक्षयन्तं लक्षयन् पश्यन् चित्ते तप्तः सन्तापवान् अत्र कालिन्दीहदे त्वं जन्तून् मत्स्यादीन् भोक्ता भक्षयिष्यसि चेद् जीवितं मोक्ता मरिष्यसि ॥ २॥ तस्मिन् काले कालियः वेलदत् सारातः कल्पित भागमश्नन् । तेन क्रोधात् त्वत्पदाम्भोजभाजा पक्षक्षिप्तस्तदुरापं पयोऽगात् ।। ३ ॥ तस्मिन्निति । श्वेलदद् विषवीर्यमदात् सपँरात्मरक्षणार्थ कल्पितं भागं मासिकं बलिमश्नन् त्वत्पदाम्भोजं भजतीति तथा । अतः पक्षेण सव्येन क्षिप्तो विवशीकृतः तदुरापं सर्पारातिदुरापं पयः कालिन्दीह्रदमगात् ॥ ३ ॥ घोरे तस्मिन् सूरजानीरवासे तीरे वृक्षा विक्षताः वेलवेगात् । पक्षिवाता: पेतुरभ्रे पतन्तः कारुण्याई त्वन्मनस्तेन जातम् ॥ ४॥ घोर इति । घोरे क्रूरकर्मणि तस्मिन् कालिये सूरजानीरवासे कालिन्दीहृदनिवासिनि सति विक्षता विषाग्निज्वालावलीढतथा नष्टाः । अम्र उपरिभागे। तेन, यतो न केवलं तज्जलोपभोगाभावः प्रत्युत सर्वलोकविनाशश्च, तेनेत्यर्थः ॥ ४ ॥ काले तस्मिन्नेकदा सीरपाणि मुक्त्वा याते यामुन काननान्तम् । त्वय्युद्दामग्रीष्मभीष्मोष्मतता गोगोपाला व्यापिवन क्ष्वेलतोयम् ॥५॥ काल इति । सीरपाणिं मुक्त्वा रामं विना यामुनं यमुनासम्बन्धिन काननान्तं वनप्रदेशं याते त्वाय । उद्दामेति । प्रवृद्धग्रीष्मकालोस्थेन भीष्मेणोष्मणा तप्ताः श्वेलतोयं विषजलं व्यापिबन् यथासुखं पपुः ॥ ५ ॥ नश्यज्जीवान् विच्युतान् क्ष्मातले तान् विश्वान् पश्यन्नच्युता त्वं दया। माप्योपान्तं जीत्रयामासिथ द्राक् पीयूषाम्भोवर्षिभिः श्रीकटाक्षः ॥६॥<noinclude></noinclude> qc7f9s6gavp7nb0zof103v9am2ipj81 104 128079 346142 2022-08-20T22:37:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये नश्यदिति । नश्यज्जीवान् म्रियमाणान् विच्युतान् पतितान् विश्वान् सर्वान् ॥ ६ ॥ २०० - किं किं जातो हर्षवर्षातिरेकः सर्वाङ्गेयुत्थिता गोपसङ्काः । दृष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये नश्यदिति । नश्यज्जीवान् म्रियमाणान् विच्युतान् पतितान् विश्वान् सर्वान् ॥ ६ ॥ २०० - किं किं जातो हर्षवर्षातिरेकः सर्वाङ्गेयुत्थिता गोपसङ्काः । दृष्ट्वाग्रे त्वां त्वत्कृतं तद् विदन्तस्त्वामालिङ्गम् दृष्टनानाप्रभावाः ॥ ७ ॥ * किमिति | गोपसङ्घास्ततः किं किमिदमहो सर्वाङ्गेषु हर्षवर्षातिरेकः पर- मानन्दपीयूषाप्लो जात इति स्वप्नादिवोत्थिताः प्रागप्यत्रपूतनामोक्षादिषु दृष्ट- नाना प्रभावतया इदं विषजलादू रक्षणं स्वत्कृतं विदन्तस्त्वामालिङ्गन् आश्लेषं कृतवन्तः ॥ ७ ॥ गावश्चैवं लब्धजीवाः क्षणेन स्फीतानन्दास्त्वां च दृट्वा पुरस्तात् । द्रागावः सर्वतो हर्षवाष्पं व्यामुञ्चन्त्यो मन्दमुथन्निनादाः ॥ ८ ॥ गाव इति । गावश्चैवमुत्थिता द्वागू झटित्यावनुः परिवाय स्थिताः ॥ ८ ॥ रोमाञ्चोऽयं सर्वतो नः शरीरे भूयस्यन्तः काचिदानन्दमूर्छा | आर्योऽयं क्ष्वेलवेगो मुकुन्देत्युक्तो गोपैर्नन्दितो बन्दितोऽभूः ॥ ९ ॥ रोमाञ्च इति । हे मुकुन्द ! अयं क्ष्वेलवेगो विषवेग आश्चर्य: सर्पदष्टाना- मदृष्टपूर्वः । नोऽस्माकमन्तर्हदि काचिदपरिच्छेद्यानन्दस्य निरतिशय सुखस्य मूर्छा वृद्धिः भूयस्यतिनिबिडा । कथं ज्ञायते, शरीरे सर्वतः सर्वत्र रोमाञ्चोऽयं पश्यतु भवानिति भावः ॥ ९ ॥ एवं भक्तान् मुक्तजीवानपि त्वं युग्धापारस्तरोगांस्तनोषि । ताहरभूतस्फीतकारुण्यभूमा रोगात् पाया वायुगेहाधिवास ! ॥ १० ॥ एवमिति । मुक्तजीवान् मृतानच्यस्तरोगान् लब्धजीवांस्त्यक्तशोकांश्च तनोषि ॥ १० ॥ इति कालियमईने विषजलेन मृतानां गोगोपानासुजीचनवर्णनं चतुष्पश्चाशं दशकम् ।<noinclude></noinclude> g6b95gn2rhcyzxs3s099nzkao0jwb4d 104 128080 346143 2022-08-20T22:37:17Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ५५] कालियमर्दनवर्णनम् । अथ वारिणि घोरतरं फणिनं प्रतिवारयितुं कृतधीभगवन् ! | द्रुतमाथि तीरगनीपतरुं विषमारुतशोषितपर्णचयम् ॥ १ ॥ अथेति । प्रतिवारयितुं कृत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ५५] कालियमर्दनवर्णनम् । अथ वारिणि घोरतरं फणिनं प्रतिवारयितुं कृतधीभगवन् ! | द्रुतमाथि तीरगनीपतरुं विषमारुतशोषितपर्णचयम् ॥ १ ॥ अथेति । प्रतिवारयितुं कृतधीनिश्चितबुद्धिनपतरुं कदम्बवृक्षमारिथ प्रा- तवान् ॥ १ ॥ २०१ अधिरुह्य पदाम्बुरुहेण च तं नदपलवतुल्य मनोज्ञरुचा । हृदवारिणि दूरतरं न्यपतः परिघूर्णितधोरतरङ्गगणे ॥ २ ॥ अधिरुश्चेति । नवपल्लवतुल्यमनोज्ञरुचेत्यनेन नीपतरुर्मंगवस्पर्शात् व्यक्त- विषदोषः सञ्जातनवपल्लवश्च जात इत्यधःस्थितानां प्रतीतते ॥ २ ॥ भुवनयभारभृतो भवतो गुरुभारवि कम्पिविजृम्भिजला | परिमज्जयति स्म धनुःशतकं तटिनी झटिति स्फुटघोषवती ॥ ३ ॥ भुवनेति । भुवनत्रयमेव भारस्तमुदरे बिभर्तीति तथा, तादृशस्य भवतो गुरुभारेण विकम्पि कम्पनशीलं विजृम्भि वर्धनशीलं च जलं यस्यां तथाभूता तटिनी नदी झटिति धनुः शतप्रमाणं परिमज्जयति स्म प्लावयामास ॥ ३ ॥ अथ दिनु विदिक्षु परिक्षुभितभ्रमितोदरवारिनिनाद्भरैः । उदकाददगादुरगाधिपतिस्त्वदुपान्तमशान्तरुपान्धमनाः ॥ ४ ॥ अथेति । दिक्ष्वष्टसु विदिक्ष्यवान्तरेषु (?) च परिक्षुभितं परिचलितं भ्रमितं स- लातावर्तमुदरमन्तर्भागो यस्य तादृशं यद् वारि तस्य निनाद रैर्हेतुभूतैरशान्तरुपान्धं मनो यस्य तादृशः सन् त्वदुपान्तं त्वत्समीपमुदगाद् उन्मज्ज्य प्राप्तवान् ॥ ४ ॥ फणशुसहस्रविनिःसृमरज्वलदग्निकणोग्रविषाम्बुधरम् । पुरतः फणिनं समलोकयथा बहुभृङ्गिणमञ्जनशैलमिव ॥ ५ ॥ फणेति । फणवङ्गसहस्राद् विनिःसृमरं क्षरणशीलं ज्वलदमिकणमत एवोग्रं क्रूरं विषाम्बु विषद्रवं भरत इति तथा ॥ ५ ॥ १. 'प्रसिद्धियों' ख. पाउ::<noinclude></noinclude> jcsjm6ha8ftwskglfx543kwia2erm0i 104 128081 346144 2022-08-20T22:37:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ज्वलदक्षिपरिक्षरदुग्रविषश्वसनोष्मभरः स महाभुजगः । परिदश्य भवन्तमनन्तवलं समवेष्टयदस्फुटचेष्टमहो ॥ ६ ॥ ज्वलदिति । ज्वलदक्षि यथा भवति तथा परिक्षारसुत्रविषश... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ज्वलदक्षिपरिक्षरदुग्रविषश्वसनोष्मभरः स महाभुजगः । परिदश्य भवन्तमनन्तवलं समवेष्टयदस्फुटचेष्टमहो ॥ ६ ॥ ज्वलदिति । ज्वलदक्षि यथा भवति तथा परिक्षारसुत्रविषश्वसनस्योष्म- भरो यस्य सः परिदृश्य मर्मसु दृष्ट्वा समवेष्टयत् तदास्फुट चेष्टमदृश्यव्यापारम् || अविलोक्य भवन्तमथाकुलिते तटगामिनि बालकनुगणे । व्रजगेहतलेऽप्यनिमित्तशतं समुदीक्ष्य गता यमुनां पशुपाः ॥ ७ ॥ अविलोक्येति । अनिमित्तशतं दुर्निमित्तौघम् । पशुपा नन्दादयः ॥ ७ ॥ अखिलेषु विभो ! भवदीयदशामवलोक्य जिहासुषु जीवभरम् । फणिबन्धनमाशु विमुच्य जवादुदगम्यत हासजुषा भवता ॥ ८ ॥ अखिलेविति। जीवभरं भवद्विरहे वोढुमशक्यान् प्राणान् जिहासुषु विहातुमिच्छत्सु तेभ्य आत्मंकुशलज्ञापनार्थ हासजुषा भवतोदगम्यतोत्थितम् ॥८॥ अधिरुह्य ततः फणिराजफणान् नतृते भवता मृदुपादरुचा । कलशिञ्जितनूपुर मञ्जुमिलत्करकङ्कणसंकुलसंकणितम् ॥ ९॥ 2 अधिरुह्येति । ततः फणिराजस्य कालियस्य फणानधिरुह्य भवता ननुते नृत्तमकारि | मृद्धी फणामणिरजिततया स्निग्धा पादरुग् यस्य । कलशिक्षितौ नूपुरौ यस्मिन् तत् कलशिञ्जितनू पुरं मञ्जु मनोज्ञं च तालव्याटततया मिळतोः करयोः कङ्कणसंकुलस्य संकणितं यस्मिन्निति नर्तनक्रियाविशेषणम् ॥ ९ ॥ जहषुः पशुपास्तुतुषुर्मुनयो ववृषुः कुसुमानि सुरेन्द्रगणाः । स्वाय नृत्यति मारुतगेहपते ! परिपाहि स मां त्वमदान्तगदात् ॥ १० ॥ जहपुरिति । जहषुईष्टाः | तुतुषुस्तुष्टाः | अदान्तादविरतं वर्धमानाद् गदाद् व्याधेः परिपाहि ॥ १० ॥ इति कालियमदेने कालियशिरसि भगवन्नर्तनवर्णन पञ्चपञ्चाश दशकम् ।<noinclude></noinclude> d6orvhp8h1mjrbrlx1s2vbztnnv3xpj 104 128082 346145 2022-08-20T22:37:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ कालियमर्दनवर्णनम् । रुचिरकम्पितकुण्डलमण्डलः सुचिरमीश! ननर्तिथ पनगे । अमरताडितदुन्दुभिसुन्दरं वियति गायति दैवतयौवते ॥ १ ॥ दशकम् - ५६] रुचिरेति । दैवतयौवते देव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कालियमर्दनवर्णनम् । रुचिरकम्पितकुण्डलमण्डलः सुचिरमीश! ननर्तिथ पनगे । अमरताडितदुन्दुभिसुन्दरं वियति गायति दैवतयौवते ॥ १ ॥ दशकम् - ५६] रुचिरेति । दैवतयौवते देवस्त्रीसमूहेऽमरताडितदुन्दुमिसुन्दरं यथा तथा वियति दिवि विमानेषु गायति सति पन्नगे तत्फणासु सुचिरं ननर्तिथ || १ || नमति यद्यदमुष्य शिरो हरे ! परिविहाय तदुनतमुन्नतम् । परिमथन् पदपकरुहा चिरं व्यहरथाः करतालमनोहरम् ॥ २ ॥ नमतीति । अमुष्य फणिनो यद्यच्छिरो भगवत्पदपरिमथिततया नमति, तत्तत् परिविहायोन्नतमुन्नतं तच्छिर: पदपकरुहा परिमथन् व्यहरथा: क्रीडि तवान् ॥ २ ॥ त्वदवभनविभुम्नफणागणे गलितशोणितशोणितपाथसि । फणिपताववसीदति सन्तास्तदवलास्तव माधव पादयोः ॥ ३ ॥ स्वदिति | त्वयावभनो मर्दितो विभुम्नः कुटिलोऽदाङ्मुखः फणागणो यस्य । गलितेन वान्तेन शोणितेन रक्तेन शोणितमरुणीकृतं पाथो जलं येन । अवसीदति भनगात्रे सति तदबला नागपल्यः ॥ ३ ॥ अयि पुरैव चिराय परतत्वदनुभावविलीनदो हि ताः । मुनिभिरण्यनवाप्यपथैः स्तवैनुनुवुरीश! भवन्तमयन्त्रितम् ॥ ४ ॥ अयीति | पुरा पूर्वमेव चिराय चिरं परिश्रुतेन तवानुभावेन माहात्म्येन विलनिहृदः ऋथैद्धृदयाः अत एवं मुनिभिरष्यनवाप्यः पन्थाः सकलनिष्कल- रूपार्थयोजनरूपो मार्गो येषु तादृशैः स्तवैरयन्त्रितमनर्गलं नुनुवुस्तुष्टुवुः ॥ ४ ॥ फणिवधूगणभक्तिविलोकनप्रविकसत्करुणाकुलचेतसा | फणिपति जीवितस्त्वयि समर्पितमूर्तिरवानमत् ॥ ५ ॥ १. 'यह' क. पाठः.<noinclude></noinclude> lssvahamkxkbptz3qkhuj3qupycw1rc 104 128083 346146 2022-08-20T22:37:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये फणीति | जीवितो मरणान्निवर्तितस्त्वयि समर्पितमूर्ति: साष्टाङ्गपातमवा- नमद् नमश्चकार ॥ ५ ॥ रमणकं व्रज वारिधिमध्यगं फणिरिपुर्न करोति विरोधिताम् । इति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये फणीति | जीवितो मरणान्निवर्तितस्त्वयि समर्पितमूर्ति: साष्टाङ्गपातमवा- नमद् नमश्चकार ॥ ५ ॥ रमणकं व्रज वारिधिमध्यगं फणिरिपुर्न करोति विरोधिताम् । इति वचनान्यतिमानयन फणिपतिर्निरगादुरगैः समम् ॥ ६ ॥ रमणकमिति | रमणकं रमणकाख्यं नागानां निवासभूतं द्वीपम् । फणि- रिपुर्गरुडः सापराधेऽपि त्वयि विरोधितां न करोति ॥ ६ ॥ फणिवधूजनदत्तमणिब्रजज्वलितहारदुकूलविभूषितः । तटगतैः प्रमदाश्रुविमिश्रितैः समगथाः स्वजनैर्दिधौ ॥ ७ ॥ फणीति । प्रमदानुबिमिश्रितैः प्रमदारिश्रुमिंश्च प्रमदाश्रुमिर्हर्षा श्रुभिर्वा विमिश्रितैः स्वजनैः समगथाः सङ्गतोऽभूः ॥ ७ ॥ निशि पुनस्तमसा यजमन्दिरं व्रजितुमक्षम एव जनोत्करे । स्वपति तत्र भवचरणाश्रये दवकृशानुररुन्ध समन्ततः ॥ ८ ॥ निशीति | पुनरनन्तरं निशि रात्रौ तमसा ब्रजमन्दिरमेव व्रजितुं गन्तु- मक्षमे तत्र कालिन्दीतट एव स्वपति सत्यरुन्धावृणोत् ॥ ८ ॥ प्रबुधितानथ पालय पालयेत्युदयदार्तरवान् पशुपालकान् । अवितुमाशु पपाथ महानलं किमिह चित्रमयं खलु ते मुखम् ॥ ९ ॥ अबुधितानिति । अथ प्रबुधितान् कृशानूष्मणा प्रबुद्धानवितुं त्रातुं पपाथ पीतवान् । इह महानलपाने किं चित्रं, यतोऽयं कृशानुस्ते मुखम् ॥ ९ ॥ शिखिनि वर्णत एव हि पीतता परिलसत्यधुना क्रिययाप्यसौ । इति नुतः पशुपैर्मुदितैर्विभो ! हर हरे! दुरितैः सह मे गदान् ॥ १० ॥ शिखिनीति | शिखिन्यग्मौ वर्णतो रूपभेदेनैव पीतता | अधुना क्रियया १. 'ति । च्युतजी' क्र. ख, पाट:. २. 'भिः प्र' क. स्त्र. पाठ:.<noinclude></noinclude> bky79k750j4gwzfi8fjej358xkmhzez 104 128084 346147 2022-08-20T22:37:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ५७] प्रलम्बासुरवधवर्णनम् । पानक्रियाकर्मतयाप्यसौ पीतता हे हरे दुरितैर्गदकारणभूतैर्दुष्कर्मफलैः सह गदान् कार्यभूतान् हर नाशय ॥ १० ॥ इति कालियमर्दने क... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ५७] प्रलम्बासुरवधवर्णनम् । पानक्रियाकर्मतयाप्यसौ पीतता हे हरे दुरितैर्गदकारणभूतैर्दुष्कर्मफलैः सह गदान् कार्यभूतान् हर नाशय ॥ १० ॥ इति कालियमर्दने कालियस्य भगवदनुग्रहबर्णनं भगवतो दवानलपानवर्णनं च षट्पञ्चाशं दशकम् । रामसखः कापि दिने कामद ! भगवन् ! गतो भवान् विपिनम् । सुनुभिरपि गोपानां धेनुभिरभिसंकृतो लसद्वेषः ॥ १ ॥ रामेति । रामः सखा यस्य स भवान् लसद्वेष: शोभमानालङ्कृति- विशेषः ॥ १ ॥ सन्दर्शयन् बलाय स्वैरं वृन्दावनश्रियं विमलाम् । काण्डीरैः सह वालैर्भाण्डीरकमागमो वढं क्रीडन् ॥ २ ॥ सन्दर्शयमिति । काण्डीरैर्याष्टीकैरुतयष्टिभिरित्यर्थः । भाण्डीरकं नाम बटमागतः ॥ २ ॥ तावत् तावकनिधनस्पृहयागमूर्तिरदयालुः । दैत्यः मलम्वनामा मलम्बबाहुं भवन्तमापेदे || ३ || तावदिति । तावकनिधनस्पृहयालुस्त्वन्निग्रहेच्छावान् गोपमूर्तिर्गोपवेषः अढ्यालुः निष्कृपः प्रलम्बनामा दैत्यः प्रलम्बबाहुं तादृशबाहुद्वययुक्तमापेदे प्राप || जानन्नप्यविजानन्निव तेन समं निबद्धसौहार्दः । चटनिकटे पटुपशुपव्याबद्धं द्वन्द्वयुद्धमारब्धाः ॥ ४ ॥ जानन्निति | जानन्नपि वैरोत्पादनाय निबद्धं सौहार्द सुहृद्भावो येन । वटस्थ निकटे समीपे पटुभिर्द्वन्द्वयुद्धक्रीडाकोविदैः पशुपैः श्रीदामादिभिर्व्याबद्धमि- तरेतरसम्बद्धं द्वन्द्वयुद्धमारब्धाः प्रारब्धवान् ॥ ४ ॥ * रामस्य सखा । ब्याख्यानरीत्या तु रामसखेति पाठः स्यात् । ·<noinclude></noinclude> kzpkm3wmyq3tmp5ms5nho2lvuguemte 104 128085 346148 2022-08-20T22:37:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये गोपान् विभज्य तन्वन् स *बलभद्रकं भवत्कमपि । त्वलभीरु दैत्यं त्वद्धलगतमन्वमन्यथा भगवन् ! ॥ ५ ॥ गोपानिति । गोपान् योगिप्रतियोगिभेदेन विभज्य बलभद्रकं... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये गोपान् विभज्य तन्वन् स *बलभद्रकं भवत्कमपि । त्वलभीरु दैत्यं त्वद्धलगतमन्वमन्यथा भगवन् ! ॥ ५ ॥ गोपानिति । गोपान् योगिप्रतियोगिभेदेन विभज्य बलभद्रकं स भवक्कं सङ्कं च तन्वन् । त्वद्वलभीरुमिति । प्रलम्बञ्चिन्तितवान् अस्मिन् द्वन्द्वयुद्धे परा- जिता जेतार बहेयुरिति न्यायः । दिक्षा मिथ्यापराजितोऽहमनयोरन्यतरं वहन् नेष्यामि । तत्र रामसङ्घस्थः कृष्णं वहन् कदाचित् तृणावर्त इव विपन्नः स्यामिति त्वलादू भीरुं त्वद्वलगतं त्वत्सङ्घस्थं त्वमन्वमन्यथा अनुज्ञातवान् ॥ ५ ॥ ऋतिक नेतृहने समरे परयूथगं स्वदयिततरम् । श्रीदामानमघत्थाः पराजितो भक्तदासतां प्रथयन् ॥ ६ ॥ कल्पितेति । कल्पितं विजेतॄणां वहनं यस्मिन् । भक्तानां मच्छिर आक्र- म्य स्थातुमपि शक्यमिति भक्तदासतां प्रथयन् प्रकाशयन् श्रीदामानमधत्था ऊढ- वान् ॥ ६ ॥ एवं बहुषु विभूमन्! वालेषु वहत्सु वाह्यमानेषु । रामविजितः मलम्बो जहार तं दूरतो भवद्भीत्या ॥ ७ ॥ एवमिति । भवद्भीत्या रामम् । दूरत इति । वहन्नवरोहणस्थानावधि शनैर्गत्वा ततो जहार क्षिप्रं नीतवान् ॥ ७ ॥ तद् दूरं गमयन्तं तं दृष्ट्वा हलिनि विहितगरिमभरे । दैत्यः स्वरूपमागाद् यद्रूपात् स हि वलोऽपि चकितोऽभूत् ॥ ८ ॥ त्वदिति । त्वत् त्वत्सकाशाद् दूरं दूरदेशं गमयन्तं नयन्तं तं दैत्यं सशङ्कं हलनि रामे विहितगरिमभर उत्पादितात्मगौरवे सति बहनाक्षमतया दैत्यः स्वरूपमतिमीषणमागात् । यस्मापाद् रूपं दृष्ट्वा स हि बलोऽपि शेषमूर्तिरपि मानुषभावेन चकित ईषत् त्रस्तोऽभूत् ॥ ८ ॥ 1. 'ति । त्वत्स' ख. ग. पाठ:. * बलभद्रनेतृकमित्यर्थः । एवं भवत्कम् | उभयत्र 'स एषां ग्रासणी: ' (५-२-७८) इति कन् ।<noinclude></noinclude> byg7i6ckvz2wszn746b3uwwtx633ir0 104 128086 346149 2022-08-20T22:37:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ बशकम् - ५८] गोगोपानां दावाग्निमोक्षवर्णनम् । उच्चतया दैत्यतनोस्त्वन्मुखमालोक्य दरतो रामः । विगतभयो दृढमुष्ट्या भृशदुष्टं सपदि पिष्टवानेनम् ॥ ९॥ उच्चतयेति ।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>बशकम् - ५८] गोगोपानां दावाग्निमोक्षवर्णनम् । उच्चतया दैत्यतनोस्त्वन्मुखमालोक्य दरतो रामः । विगतभयो दृढमुष्ट्या भृशदुष्टं सपदि पिष्टवानेनम् ॥ ९॥ उच्चतयेति । उच्चतयोन्नततया तत्स्कन्धस्थो रामो दूरतोऽपि त्वन्मुखमा- लोक्य भृशमतिशयेन दुष्टं दृढया स्थिरया मुष्ट्या सपदि झटिति पिष्टवान् निगृहीतवान् ॥ ९ ॥ हत्वा दानववीरं प्राप्त वलमालिलिङ्गिथ प्रेरणा | तावन्मिलतोर्युवयोः शिरसि कृता पुष्पवृष्टिरमरगणैः ॥ १० ॥ हत्वेति । मिलतोः प्रकृतिलये सकलनिकलेक्यवदेकीभूतयोः ॥ १० ॥ आलम्बो भुवनानां मालम्बं निधनमेवमारचयन् । कालं विहाय सद्यो लोलम्बरुचे ! हरे ! हरे: क्लेशान् ॥ ११ ॥ २०७ आलम्ब इति । भुवनानामालम्ब आश्रयः मालम्बं प्रलम्बस्येदं निधनं निमहमेवमुक्तप्रकारेणारचयन् कुर्वन् कालं कालविलम्बं विहाय त्यक्त्वा हरेर्नाशय || इति प्रलम्बासुरवधवर्णनं सप्तपञ्चाशं दशकं सैकम् । त्वाय विहरणलोले बालजालैः मलम्व- प्रमथनसविलम्बे घेनवः स्वैरचाराः । तृणकुतुकनिविष्टा दूरदूरं चरन्त्यः किमपि विपिनमैषीकाख्यमीषांबभूवुः ॥ १ ॥ त्वयीति | त्वयि लम्बमथनेन सावेलम्बे सति इषकतृणभूयिष्ठत्वादै- षीकाख्यं वनमीषांबभूवुर्जग्मुः ॥ १ ॥ अनधि गतनिदापक्रौर्यवृन्दावनान्ताद् बहिरिदमुपयाताः काननं धेनवस्ताः । १. 'लकपदे' क. पाठ-<noinclude></noinclude> qdo30z5oz30opp59eog21kb5yhwr6bb 104 128087 346150 2022-08-20T22:37:58Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २०८ नारायणीये तव विरहविषण्णा ऊष्मलग्रीष्मताप- प्रसरविसरदम्भस्याकुलाः स्तम्भमापुः ॥ २ ॥ अनधिगतेति । अनधिगतमप्राप्तं निदाघक्रौर्य ग्रीष्मकालभव ऊष्मा यस्मिं... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२०८ नारायणीये तव विरहविषण्णा ऊष्मलग्रीष्मताप- प्रसरविसरदम्भस्याकुलाः स्तम्भमापुः ॥ २ ॥ अनधिगतेति । अनधिगतमप्राप्तं निदाघक्रौर्य ग्रीष्मकालभव ऊष्मा यस्मिंस्तस्माद् वृन्दावनान्तादू बहिर्देश मिदमैषीकाख्यं काननमुपयाताः तव विरहेण विषण्णाश्च ऊष्मलो यो ग्रीष्मस्तत्तापप्रसरैर्विसरदम्भसि नष्टजल इति बहिर्देशविशेषणम् । अथवोष्मलग्रीष्मतापप्रसरेण विसरन्त्या व्यासयाम्भस्यया पिपासयाकुलाः स्तम्भं निश्चेष्टतामापुः प्रापुः ॥ २ ॥ तदनु सह सहायैद्रमन्विष्य शौरे ! गलितसरणिञ्जारण्यसञ्जातखेदम् । पशुकुलमभिवीक्ष्य क्षिप्रमानेतुमारात् त्वयि गतवति ही ही सर्वतोऽग्निर्जजम्भे ॥ ३ ॥ तदन्विति । गलितसरणी अष्टमार्गे मुखाख्यतृणप्रधानेऽरण्ये | त्वय्यारात् समीपं गतवति ही ही कष्टं कष्टं दवामिः सर्वतो गोपैगवां परितो जज़म्भे प्रज्व- लितोऽभूत् ॥ ३ ॥ - सकलहरिति दीप्ते घोरभाङ्कारभीमे शिखिनि विहतमार्गा अर्धदग्धा इवार्ताः । अहह भुवनवन्धी ! पाहि पाहीति सर्वे शरणमुपगतास्त्वां तापहर्तारमेकम् ॥ ४ ॥ [स्कन्धः - १० सकलेति । सकलहरित्यष्टसु दिक्षु । विहतमार्गा बहिर्गन्तुमपारयन्तस्त्वां शरणमुपगताः ॥ ४ ॥ अलमलमतिभीत्या सर्वतो मीलयध्वं दृशमिति तव वाचा मीलिताक्षेषु तेषु | कनु दवदहनोऽसौ कुत्र मुञ्जाटवी सा सपदि ववृतिरे ते हन्त भाण्डीरदेशे ॥ ५ ॥ - अलमिति । सर्वतः सर्वे | सपदि पुनर्नयनोन्मीलनानन्तरमेव भाण्डीरदेशे 1 'पंगोपी: प' ख. ग. पाठः, s<noinclude></noinclude> m87ztyed6gvtinsrn4a08nirdkgoo1i 104 128088 346151 2022-08-20T22:38:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ऋतुवर्णनम् । बवृतिरे स्थिता आसन् । भगवता योगेश्वर्येण पूर्वस्थानं नीतास्त इति ज्ञान- व्यम् ॥ ५ ॥ दशकम् - ५८] - जय जय तव माया केयमशेति तेषां नुतिभिरुदितहासो बद्धना... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ऋतुवर्णनम् । बवृतिरे स्थिता आसन् । भगवता योगेश्वर्येण पूर्वस्थानं नीतास्त इति ज्ञान- व्यम् ॥ ५ ॥ दशकम् - ५८] - जय जय तव माया केयमशेति तेषां नुतिभिरुदितहासो बद्धनानाविलासः । पुनरपि विपिनान्ते माचर: पाठलादि- असवनिकरमात्र ग्राह्य धर्मानुभावे ॥ ६ ॥ जयेति । हे ईश! जय जय लोकोत्तरी भूयाः । केयं तब माया, यत ऐषीकस्था वयं मीलिताक्षाः सन्तो भाण्डीरवटमूलस्थाः स्मः | पाटलेति । पाटल- शिरीषादितरुकुसुममात्रेण ग्राह्यो धर्मानुभाव ऊष्मा यस्मिंस्तस्मिन् प्राचरः सञ्चर- णं चकृषे ॥ ६ ॥ त्वयि विमुखमिवोचैस्तापभारं वहन्तं तव भजनवदन्तः पङ्कमुच्छोषयन्तम् । तव भुजवदुदञ्चदभूरितेजःप्रवाहं तपसमयमनैषीर्यामुनेषु स्थलेषु ॥ ७ ॥ त्वयीति | त्वं यामुनेषु स्थलेषु यमुनातीरेषु क्रीडन् तपसमयं श्रीष्म- कालमनैषीः | तपसमयं विशिनष्टि -- त्वयीति | त्वयीश्वरे विमुखं सेवारहितमिव तापभारं वहन्तं प्रापयन्तम् । असेवकपक्षे तापभारं चित्तसन्तापं वहन्तं दधतम् | तब भजनवदन्तर्नद्यादेः मनसि वा पर्क कर्दमं दुरितं वा । तपसमयपक्षे तेज आतपः अन्यत्र पराक्रमः ॥ ७ ॥ तदनु जलदजालैस्वद् पुस्तुल्यभाभि- विकसदमलविद्युत्पीतवासोविलासैः । सकलभुवनभाजां हर्षदां वर्षवेलां क्षितिधरकुहरेषु स्वैरवासी व्यनैषीः ॥ ८ ॥ तदन्विति । त्वद्वपुस्तुल्या भा: श्यामला दीप्तिर्येषाम् । विकसन्त्यः शोभ- माना भमला विद्युत एव पीतं वासस्तद्विलासाः शोभा येषाम् । त्वद्वपुरपि पीतवासो-<noinclude></noinclude> sstja6aa6got6n9tkxj8g58jn8di070 104 128089 346152 2022-08-20T22:38:09Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २९० नारायणीये [स्कन्धः - १० बिलासयुक्तम् ! या सस्यसम्पत्त्या वा हर्षदाम् । क्षितिधरकुहरेषु गोव- र्धनगुहासुरवासीकडव्यनैपोः ॥ ८ ॥ कुहरतलतिविधं त्वां गरिष्ठं गिर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२९० नारायणीये [स्कन्धः - १० बिलासयुक्तम् ! या सस्यसम्पत्त्या वा हर्षदाम् । क्षितिधरकुहरेषु गोव- र्धनगुहासुरवासीकडव्यनैपोः ॥ ८ ॥ कुहरतलतिविधं त्वां गरिष्ठं गिरीन्द्रः शिखिकुलन बकेफाकाकुभिः स्तोत्रकारी । स्फुटकुटजकदम्बस्तोमपुष्पाञ्जलिं च मविदधदनुभेजे देव! गोवर्धनोऽसौ ॥ ९ ॥ कुहरेति । कुहरतलनिविष्टमात्मगुहाश्रितं गरिष्ठं महानुभाव त्वामीश्वरं गिरन्द्रिो गोबर्धनः शिखिकुलानां नवा वर्षारम्भोगताः केकास्तद्रवा एव काकबो भक्त्यतिशय जनितोकिविताभिः स्तोत्रकारी स्फुटानां विकसितानां कुटजानां गिरिमल्लिकाकुतुमानां फदयकुसुमानां (च) स्तोमेन समूहेन पुष्पाञ्जलिं प्रविदधत् कुर्वन्ननुभेजे उपसाच ॥ ९॥ अथ शरदमुपेतां तो भवरक्तचेतो- विलसलिलपूरा मानयन् काननेषु । तृणमगलबनान्ते चारु सञ्चारयन् गाः पवनपुरपते ! त्वं देहि मे देहसौख्यम् ॥ १० ॥ अथेति । भवद्भक्तचेतोषद् विमलः सलिलपूरो यस्यां तामभिसरन्ती नायिकामियोपैतां शरदं मानयन् । तृणं सञ्चारयन् भक्षयन् | मे देहसाख्यमारो- ग्यम्, अथवा देहसौख्यं विदेहकैवल्यम् ॥ १० ॥ इति गोगोपानां दावाग्निमोक्षवर्णनम् ऋतुवर्णनं व अष्ट्रपञ्चाशं दशकम् | त्वद्वपुर्नवकलायकोमलं प्रेमदोहनमशेषमोहनम् । ब्रह्म तस्वरचिदात्मकं वीक्ष्य सम्मुमुहुरन्वहं स्त्रियः ॥ १ ॥ त्वदिति | स्वपुर्ब्रह्म तच तत्त्वपर चिन्मुदात्मकं सच्चिदानन्दात्मकम् | 3 अतः प्रेमदोहनं रागवर्धनम् । स्त्रियो गोप्यः सम्मुमुहुः ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> f2ryjvvgm5s90atn97mkan18129avm9 104 128090 346153 2022-08-20T22:38:15Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २१२ नारायणीये निर्विशङ्कभवदनदर्शिनी: खेचरी: खगमृगान् पशूनपि । त्वत्पद्मृणयि काननं च ता धन्यधन्यमिति नन्वमानयन् ॥ ७ ॥ [स्कन्ध :- १० निर्विशङ्केति । निर्विशङ्कभव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२१२ नारायणीये निर्विशङ्कभवदनदर्शिनी: खेचरी: खगमृगान् पशूनपि । त्वत्पद्मृणयि काननं च ता धन्यधन्यमिति नन्वमानयन् ॥ ७ ॥ [स्कन्ध :- १० निर्विशङ्केति । निर्विशङ्कभवदनदर्शिनीस्तिरस्कृतशरीरतया सन्निहिततया निमेषरहिततया च नित्यं भवदङ्गप्रत्यङ्गदर्शनशीलाः । त्वत्पदप्रणाये भवत्पदाम्बु- जसंसार्गे काननमपि धन्यधन्यम् अतिशयेनू भाग्यवदिति ता वजस्थाः पशुपा- जना अमानयत् ॥ ७ ॥ आपिबेयमधरामृतं कदा वेणुभुक्तरसशेषमेकदा | दूरतो बत कृतं दुराशयेत्याकुला मुहुरमा समामुहन् ॥ ८ ॥ आपिबेयमिति | येणुना भुक्तो रसावशेषो यस्मिन् तदधरामृतम् । तद् दूरतोऽस्माकं न सम्भवति । तत्र दुराशया कृतमलम् । समामुहन् सम्मुमुहुः ॥ ८ ॥ प्रत्यहं च पुनरित्यमङ्गनाश्चित्तयोनिजनितादनुग्रहात् । बद्धरागविवशास्त्वयि प्रभो ! नित्यमापुरिह कृत्यमूडताम् ॥ ९ ॥ प्रत्यहमिति । अनुग्रहाद् न तूपद्रवात् । कुतः, यतस्त्वयि बद्धरागवि- बशाः शृङ्गाराख्यप्रेमलक्षणभक्तिविवशा इह कृत्यमूढताम् इदं मयैव कर्तव्यमित्य- वधारणविधुरतामापुः ॥ ९॥ रागस्तावज्जायते हि स्वभावान्मोक्षोपायो यत्नतः स्यान्न वा स्यात् । तासां त्वेकं तद् द्वयं लब्धमासीद् भाग्यं भाग्यं पाहि मां मारुतेश ! |॥१०॥ राग इति | रागस्तावत् स्त्रीणां पुंसां वा मिथः स्वभावादेव जायते । मोक्षोपायस्त्वीश्वरे प्रेम केषाञ्चिदेव प्रयत्नतः स्याद्वा न वा । तासां व्रजाङ्गनानां तयं कामसुखदं कान्तप्रेम मोक्षसुखदमीश्वरप्रेम चैकं लब्धमासीद् एकस्य कृष्णस्यैव कान्तत्वादीश्वरत्वाञ्च | अहो भाग्यं भाग्यम् ॥ १० ॥ इति वेणुगानवर्णनम् एकोनषष्टितमं दशकम् । १. 'मुहुरि' क. पाठः २. 'त्रिरुप' ख. ग. पाठ:.<noinclude></noinclude> b9mybwctua05ks9zsuq9rwyhx9hob6m 104 128091 346154 2022-08-20T22:38:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ गोपीवापारवर्णनम् | मदनातुरचेतसोऽम्बई भवद कवियदास्यकाम्यया । यमुनातटसीलि सैकती तरलाक्ष्यो गिरिजां समाचिचन् ॥ १ ॥ दशकम् - ६०] - २१३ मदनेति । सैकती सिकतामयी प्रति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>गोपीवापारवर्णनम् | मदनातुरचेतसोऽम्बई भवद कवियदास्यकाम्यया । यमुनातटसीलि सैकती तरलाक्ष्यो गिरिजां समाचिचन् ॥ १ ॥ दशकम् - ६०] - २१३ मदनेति । सैकती सिकतामयी प्रतिमां समार्चिचन् पूजयामासुः ॥ १ ॥ 1 तब नामकथारताः समं सुदृशः प्रातरुपागता नदीम् । उपहारशतैर पूजयन दयितो नन्दसुतो भवेदिति ॥ २ ॥ तवेति । तव नाम्नि कथायां च रत्ता नाम कीर्तयन्त्यः कथाः कथयन्त्यश्च समं सम्भूयोपहारशतैर्जलगन्धपुष्पधूपादिभिर्नन्दपुतो दायतो भयोदेति प्रार्थयन्त्य इति शेषः ॥ २ ॥ इति मासमुपाहितव्रतास्तरलाक्षीरभित्रीक्ष्य ता भवान् । करुणामृदुलो नदीतदं समयासीत् तदनुग्रहेच्छया ॥ ३ ॥ इतीति । उपाहितव्रता धृवत्रताः ॥ ३ ॥ नियमावसितौ निजाम्बरं तटसीमन्यवमुच्य तास्तदा । यमुनाजलखेलनाकुलाः पुरतस्त्वामवलोक्य लजिताः ॥ ४ ॥ नियमेति | नियमावसितौ व्रतावसाने निजाम्बरमवमुच्य नमा यमुनायां जलखेलन उदकवाद्यादावाकुलश्चलिताः ॥ ४ ॥ त्रपया नमिताननास्वथो वनितास्वम्बरजालमन्तिके | निहितं परिगृह्य भूरुहो विटपं तं तरसाधिरूढवान् ॥ ५॥ त्रपयेति । त्रपया दयितसन्निधौ विवस्त्रताजनितलज्जया । भूरुहो वृक्ष- इह तावदुपेत्य नीयतां वसनं वः सुदृशो ! यथायथम् । इति नर्ममृदुस्मिते त्वयि ब्रुवति व्यामुमुहे वधूजनैः ॥ ६ ॥ इहेति । हे सुदृशः ! इहोपेत्य वो वसनं यथायथं स्वं स्वं नीयताम् | नर्मणा<noinclude></noinclude> i7p8hfhnzbi0huy8cg2i2s13v9no8lg 104 128092 346155 2022-08-20T22:38:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २१४ नारायणी ये [स्कन्ध: - १० मृदु स्मितं यस्मिस्तस्त्वयि बुवति सति वधूजनैर्व्यामुमुहे तत् कर्तुं मा मैवमिति वदितुमप्यसमर्था बभूवुरित्यर्थः ॥ ६ ॥ आये जीद-चिरं क... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२१४ नारायणी ये [स्कन्ध: - १० मृदु स्मितं यस्मिस्तस्त्वयि बुवति सति वधूजनैर्व्यामुमुहे तत् कर्तुं मा मैवमिति वदितुमप्यसमर्था बभूवुरित्यर्थः ॥ ६ ॥ आये जीद-चिरं किशोर ! नस्तव दासीरवशीकरोषि किम् । प्रदिशाम्बरमम्बुजेक्षणेत्युदितस्त्वं स्मितमेव दत्तवान् ॥ ७ ॥ अयीति | अयि किशोर! कुमारक! त्वं चिरं जीव, तब दासीः प्रोक्त- कारिणीर्नः किं किमर्थमवशीकरोषि परवशाः करोषि, अम्बरं प्रादेश देहीत्यु- द्वितो याचितःत्वं स्मितमेव दत्तवान् नाम्बरमपि | अयि किशोर! अप्राप्तविवाह! तब दासी: प्रेमा: किमवशीकरोषि वशीकुरु परिगृहाण, अम्बरं प्रदिश, नः पतिस्त्वं, हे अम्बुजेक्षण! कटाक्षविरहे वयं पराधीनजीविता इति सामिप्रा- यमिवोदितत्वात् त्वं तदनुमोदनरूपं मन्दस्मितं दत्तवान् ॥ ७ ॥ अधिरुह्य तटं कृताञ्जली: परिशुद्धा: स्वगतीर्निरीक्ष्य ताः । वसनान्यखिलान्यनुग्रहं पुनरेवं गिरमध्यदा मुदा ॥ ८ ॥ अधिरोति । परिशुद्धाः त्वन्नमनरूपप्रायश्चित्ताद् विवस्त्रालवनरूपव्रत- भदोषानिवृताः स्वगतीरामशरणाः । अनुग्रहरूपामेवं वक्ष्यमाणरूपां गिरमप्यदा: दत्तवान् ॥ ८ ॥ विदितं ननु वो मनीषित बदितार स्त्विह योग्यमुत्तरम् । यमुनापुलिने सचन्द्रिका क्षणदा इत्यवलास्त्वमूचिवान् ॥ ९ ॥ विदितमिति | मनीषितं सङ्कल्पः । इह वो मनीषिते योग्यमुत्तरं तथा- स्त्विति इदानीं नाहं चढामि । किन्तु यमुना पुलिने सचन्द्रिकाः क्षणदा भवतीभ्यो योग्यमुत्तरं केवलं क्रिययैव वदितारो चदिव्यन्तीति ॥ ९ ॥ उपकर्ण्य भवन्मुखच्युतं मधुनिष्यन्दि वचो मृगीदृशः । प्रणयादयि वीक्ष्य वीक्ष्य ते बदनाब्जं शनकैगृहं गताः ।। १० ।। उपकर्ण्यति | उपकर्ण्य श्रोत्राञ्जलिभिः पीत्वा ॥ १० ॥<noinclude></noinclude> 5fflqp9rg9lspiu0d1xedzeivd24vip 104 128093 346156 2022-08-20T22:38:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ६१] यज्वपत्न्युद्धरणवर्णनम् । इति नन्वनुगृह्य वल्लवी विपिनान्तेषु पुरेव सञ्चरन् । करुणाशिशिरों हरे ! हर त्वरया मे सकलामयावलिम् ॥ ११ ॥ इतीति । करुणया भक्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ६१] यज्वपत्न्युद्धरणवर्णनम् । इति नन्वनुगृह्य वल्लवी विपिनान्तेषु पुरेव सञ्चरन् । करुणाशिशिरों हरे ! हर त्वरया मे सकलामयावलिम् ॥ ११ ॥ इतीति । करुणया भक्तवात्सल्येन शिशिर आर्द्रहृदयः ॥ ११ ॥ इति गोपीवस्त्रापहारवर्णनं षष्टितमं दशकं सैकम् । ततश्च वृन्दावनतोऽतिदूरतो वनं गतस्त्वं खलु गोषगोकुलैः । हृदन्तरे भक्ततर द्विजाङ्गनाकदम्बकानुग्रहणाग्रहं बहन् ॥ १ ॥ २१५ तत इति । बृन्दावनतो वृन्दावनादतिदूरतोऽतिदूरे ॥ १ ॥ ततो निरीक्ष्याशरणे वनान्तरे किशोरलोकं क्षुषितं तृषाकुलम् । अदूरतो यज्ञपरान् द्विजान प्रति व्यसर्जयो दीदिवियाचनाय तान् || तत इति । अशरणे गृहरहिते किशोरलोकं बालजनं तृषा पिपासया क्षुधा चाकुलम् । अदूरतस्तरप्रदेशात् समीपे यज्ञारात् कर्मप्रधानतया भक्ति- ज्ञानविमुखान् दीदिवियाचना यान्त्रयाचनाय तान् गोपान् व्यसर्जयः प्रेषयामा- सिथ ॥ २ ॥ गतेष्वथो तेष्वभिवाय तेऽभिधां कुमारके बोदनयाचिषु प्रभो! | श्रुतिस्थिरा अध्यभनिन्युरश्रुतिं न किञ्चिदूचुश्च महीसुरोत्तमाः ॥ ३ ॥ गतेष्विति । तेऽभिधां कृष्णो व ओदनं याचत इति तव नामाभित्राय | श्रुतौ स्थिरा निश्चितबुद्धयोऽप्यश्रुतिं श्रवणाभावमभिनिन्युरभिनीतवन्तः । महीसुरो- त्तमा ब्राह्मण श्रेष्ठम्मन्याः किश्चिद् दास्यामि नेति वा नोचुरपि ॥ ३ ॥ अनादरात् खिन्नधियो हि वालकाः समाययुर्युक्तमिदं हि यत्व | चिरादभक्ताः खलु ते महीसुराः कथं हि भक्तं लयि तैः समर्पते ॥ ४॥ . अनादरादिति । यज्वसु यायजूकेवमर्थिनिराकरणं युक्तम् । भक्त- मन्त्रम् ॥ ४ ॥<noinclude></noinclude> jjdnbw6drji4qmoxv24bbszsm4ogt4c 104 128094 346157 2022-08-20T22:38:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निवेदयध्वं गृहिणीजनाय मां दिशेयुरनं करुणाकुला इमाः | इति स्मिताई भवतेरिता गतास्ते दारका दारजनं ययाचिरे ॥ ५ ॥ निवेदयध्वमिति | इसा यज्वपल्यः अन्नं दिशेयुर्दयुर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निवेदयध्वं गृहिणीजनाय मां दिशेयुरनं करुणाकुला इमाः | इति स्मिताई भवतेरिता गतास्ते दारका दारजनं ययाचिरे ॥ ५ ॥ निवेदयध्वमिति | इसा यज्वपल्यः अन्नं दिशेयुर्दयुरितीरिता उक्तास्ते दारकाः कुमारा दारजनं गृहिणीजनं ययाचिरे याचितवन्तः ॥ ५ ॥ गृहीतनानि त्वयि सम्माकुलाचतुर्वि भोज्यरसं प्रगृह्य ताः । चिरं तत्वलोकनाप्रहाः स्वनिरुद्धा अपि तूर्णमायपुः ॥ ६ ॥ गृहीतोते | गृहीतनाम्नि कृष्णोऽस्मन्मुखेन भक्तीरोदनं याचत इति स्वन्ना- मश्रवणमात्र एव ता दारजनाश्चतुर्विधं भोज्यखाद्यपेयलेह्यरूपं भोज्यरसं रसवद् भोज्यम् | स्वकैर्भर्त्रादिभिर्निरुद्धा अपि तूर्णमाययुः ॥ ६ ॥ बिलोलपिन्छ चिकुरे कपोलयोः समुत्कुण्डलमाईमीक्षिते । निधाय बाहु सुहृदंससीमान स्थितं भवन्तं समलोकयन्त ताः ॥ ७ ॥ विलोलेति । ईक्षित कटाक्षे आई वात्सल्यातिशय जनितानन्दजला- ईम् ॥ ७ ॥ तदा च काचित् त्वदुपागमोद्यता गृहीतहस्ता दयितेन यज्वना | तदैव सञ्चिन्त्य भवन्तमञ्जता विवेश कैवल्यमहो कृतिन्यसौं ॥८॥ तदेति । तदा इतरानु प्रस्थितालु काचिद् यज्वपली त्वदुपगमे उद्यता यज्वना गृहीतहस्ता पापे ! किमिदं प्रतिकूलाचरणमिति प्रतिरुद्धा भवन्तं सञ्चिन्त्य निरतिशय भवरसङ्कल्पसुखानुभवेन भवद्विरहजनितसन्ताप दुःखानुभवेन च क्षीणसु कृतदुष्कृता अञ्जसानायासेन कैवल्यं मोक्षं विवेश | कृतिनी भाग्यवती ॥ ८ ॥ आदाय भोज्यान्यनुगृह्यताः पुनस्त्वदजस गृहयोज्झतीगृहम् । विलोक्य यज्ञाय विसर्जयन्त्रिमाञ्चकर्थ भर्तनपि तास्वगर्हणान् ॥ ९ ॥ आदायेति । त्वदङ्गसमस्पृहया स्वथा सह रिशंसया गृहं सानुबन्धमुज्झती- स्त्यजतीः विलोक्यानुगृह्य तास्वगर्हणान् बहुमानयुक्तांश्चकर्थ ॥ ९ ॥<noinclude></noinclude> khvdiwkajsh4cwj0f7pg8zvesrhefhs 104 128095 346158 2022-08-20T22:38:42Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ इन्द्रयागविघातनम् | २१७ निरूप्य दोषं निजमङ्गनाजने विलोक्य भक्ति च पुनर्विचारिभिः | मबुद्धतत्त्वैस्त्वमभितो द्विजैर्मरुत्पुराधीश! निरुन्धि मे गढ़ान् । १० ।।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>इन्द्रयागविघातनम् | २१७ निरूप्य दोषं निजमङ्गनाजने विलोक्य भक्ति च पुनर्विचारिभिः | मबुद्धतत्त्वैस्त्वमभितो द्विजैर्मरुत्पुराधीश! निरुन्धि मे गढ़ान् । १० ।। दशकम् – ६२] - निरूप्येति । निजं दोषमङ्गनाजने भक्ति च निरूप्य प्रबुद्धं तत्त्वं यैस्तै- द्विजैरभिष्टुतः ॥ १० ॥ इति यज्वपत्न्युद्धरणवर्णनमेकषष्टितमं दशकम् । कदाचिद् गोपालान् विहितमखसम्भारविभवान् निरीक्ष्य त्वं शौरे ! मघवमदमुद्ध्वंसितुमनाः | विजाननप्येतान् विनयमृदु नन्दादिपशुपा- नपृच्छ: को वार्य जनक ! भवतामुद्यम इति ॥ १ ॥ कदाचिदिति | विहिता उपार्जिता मखसम्भारविभवा इन्द्रयागसाधनरू- पपदार्था यैस्तानेतान् नन्दादिपशुपान् विनयेन मृदु अनुद्धतं यथा भवति तथा अपृच्छः ॥ १ ॥ बभाषे नन्दस्त्वां सुत ! ननु विधेयो मघवतो मखो वर्षे वर्षे सुखयति स वर्षेण पृथिवीम् । नृणां वर्षायत्तं निखिलमुपजीव्यं महितले विशेषादस्माकं तृणसलिलजीवा हि पशवः || २ || बभाष इति । उपजीव्यं सस्यादि । अस्माकं पशुवृत्तीनां विशेषाद्, यत- `स्तृणसलिलजीवनाः पशवः ॥ २ ॥ इति श्रुत्वा वाचं पितुरयि भवानाह सरसं धिगेतो सत्यं मघवजनिता दृष्टिरिति यत् । 'अदृष्ट जीवानां सृजति खलु दृष्टिं समुचितां महारण्ये वृक्षाः किमिव बलिमिन्द्राय ददते ॥ ३ ॥<noinclude></noinclude> oklik16agl3pxqq5acfnjk80qkp87g9 104 128096 346159 2022-08-20T22:38:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ इतीति | धिग् अहो अन्धपरम्परा महतां मनोऽपि स्पृशति, यतो मघ- बजनिता वृष्टिरित्येतन्नो सत्यम् । यद् यस्माजवानामदृष्टं कर्मफलं खलु वृष्टिं सृजति, न मघवा । सोऽप्यनै... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>इतीति | धिग् अहो अन्धपरम्परा महतां मनोऽपि स्पृशति, यतो मघ- बजनिता वृष्टिरित्येतन्नो सत्यम् । यद् यस्माजवानामदृष्टं कर्मफलं खलु वृष्टिं सृजति, न मघवा । सोऽप्यनैवेन्द्रं पदमाप्तः । अत्र हेतुमाह - महारण्य इति । अकृतेन्द्रयागानां वृक्षाणामपि वृष्टिकृतयोगक्षेमदर्शनादित्यर्थः ॥ ३ ॥ इदं तावत् सत्यं यदिह पशवो नः कुलधनं' तदाजीव्यायासौ बलिरचलभर्त्रे समुचितः । सुरेभ्योऽप्युत्कृष्ट ननु धरणिदेवाः क्षितितले ततस्तेऽप्याराध्या इति जगदिथ त्वं निजजनान् ॥ ४ ॥ इदमिति । यदिहोक्तं पशवो नः कुलघनमिति, तदिदं तावत् सत्यम् । अतस्तदाजव्याय तृणसलिलसम्पत्तयेऽसौ प्रारब्धो बलिरचलम गोवर्धनाय, यतोऽचलो नस्तृणं जलं च ददाति, अतः समुचितः । फिञ्च धरणिदेवा ब्राह्मणाः, अतस्तेऽप्याराध्या: पूजनीया इति जगदिथ ॥ ४ ॥ भवद्राचं श्रुत्वा बहुमतियुतास्तेऽपि पशुपा द्विजेन्द्रानर्चन्तो बलिमददुरुचैः क्षितिभृते । व्यधु: मादक्षिण्यं सुभृशमनमन्नादरयुता- स्त्वमाद: शैलात्मा बलिमखिलमाभीरपुरतः ॥ भवदिति । उच्चैः पूर्वस्माद् विशिष्टबहुसाधनोपबृंहितं बलिं पूजां अददुः । व्यधुर्विदधिरे | त्वं शैलात्मा शैलवदतिमहद् वपुगृहीत्वा आभीराणां गोपानां पुरतः शैलोऽस्मि प्रसन्नोऽस्मीति ब्रुवन् बलिमाद: अभुङ्क्थाः ॥ ५ ॥ अवोचश्चैवं तान् किमिह वितथं मे निगदितं गिरीन्द्रो नन्वेषं स्ववलिमुपभुङ्क्ते स्ववपुषा । अयं गोत्रो गोत्रद्विषि च कुपिते रक्षितुमलं समस्तानित्युक्ता जहपुरखिला गोकुलजुषः ॥ ६ ॥ अवोच इति । रूपान्तरेण गोपसमूहस्थश्च त्वं तान् गोपानेवं वक्ष्यमाणम-<noinclude></noinclude> 364nd8wm3r4yrur1dpk13u84rkp8w5q 104 128097 346160 2022-08-20T22:53:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ६२] इन्द्रयागविघातवर्णनम् | २१६ कारमवोचः । इह मे निगदितं किं वितथमसत्यम् । अयं मूर्तिमत्त्वेन दृश्यमानो गोत्रो गोवर्धनाख्यो गोत्रद्विष इन्द्रे चापि कु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ६२] इन्द्रयागविघातवर्णनम् | २१६ कारमवोचः । इह मे निगदितं किं वितथमसत्यम् । अयं मूर्तिमत्त्वेन दृश्यमानो गोत्रो गोवर्धनाख्यो गोत्रद्विष इन्द्रे चापि कुपिते रक्षितुमलं शक्तः ॥ ६॥ परिमीता याताः खलु भवदुपेता ब्रजजुषो वर्ज यावत् तावन्निजमखविभङ्गं निशमयन् | भवन्तं जानन्नप्यधिकरजसाक्रान्तहृदयो न सेहे देवेन्द्रस्त्वदुपरचितात्मोन्नतिरपि ॥ ७ ॥ परिश्रीता इति । निजमखविभङ्गं निशमयन् शृण्वन् भवन्तं श्रीकृष्णं विष्णुं जाननपि अधिकरजसा तत्कार्यरागादिभिराकान्तं हृदयं यस्य सः निजम खविभङ्गं न सेहे । त्वदुपरचिता त्वत्कृता आत्मोन्नतिरैन्द्रं पदं यस्य ॥ ७ ॥ मनुष्यत्वं यातो मधुभिदपि देवेष्वविनयं विधत्ते चेनष्टस्त्रिदशसदसों कोऽपि महिमा | ततश्च ध्वंसिष्ये पशुपहतकस्य श्रियमिति प्रवृत्तस्त्वां जेतुं स किल मघवा दुर्मदनिधिः ॥ ८ ॥ मनुष्यत्वमिति | मधुभिद् विष्णुरपि मनुष्यत्वं या तो निकृष्टो जातः । अयं मधुभिच्चेद् देवेष्वविनयं न विधत्ते, यदि चद् विधत्तं तर्हि न मधुमिदय मिति भावः । एवं चेत् त्रिदशसदसां देवसभानां कोऽप्यनिर्देश्यो महिमा नष्ट एव । पशुपहतकस्य गोपालाघमस्य कृष्णस्य || ८ || त्वदावासं हन्तुं प्रलयजलदानम्बरभुवि महिण्वन् विभ्राण: कुलिशमयमभ्रेभगमनः ।. मतस्थेऽन्यैरन्तर्द हनमरुदाद्यैर्विहसितो भवन्माया नैव त्रिभुते ! मोहयति कम् ।। ९ ।। त्वदिति । प्रहिण्वन् मुञ्चन् अत्रेभगमन ऐरावतमारूढः अन्यैर्दहनमरुदा- द्यैरग्निवाय्वादिभिरन्तर्हदि विहसितः परिहसितः । भवन्माया के नैव मोह- यति ॥ ९ ॥ १. 'न मो' ग. पाठः.<noinclude></noinclude> 3wqhl7a8lwh6monq0uye4qhr0gacjrs 104 128098 346161 2022-08-20T22:53:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २२० नारायणीये सुरेन्द्र: क्रुद्धवेद् द्विजकरुणया शैलकृपया- प्यनातकोऽस्माकं नियत इति विश्वास्य पशुपान् । अहो किं नायातो गिरिभिदिति सञ्चिन्त्य निवसन् सरुदेहा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२२० नारायणीये सुरेन्द्र: क्रुद्धवेद् द्विजकरुणया शैलकृपया- प्यनातकोऽस्माकं नियत इति विश्वास्य पशुपान् । अहो किं नायातो गिरिभिदिति सञ्चिन्त्य निवसन् सरुदेहाश! मणुद सुरवैरिन् ! मम गदान् ॥ १० ।। सुरेन्द्र इति । आतङ्कात् सङ्कटादन्योऽनातङ्कः सुखं नियतो निश्चितः । गिरिभिदिन्द्रः कुपितः किं नायात इति सञ्चिन्त्य निवसन् | प्रणुद त्यज ॥ १० ॥ इति इन्द्रयागविघातवर्णनं द्विषष्टितमं दशकम् | दहशिरे किल तत्क्षणमक्षतस्तनितज्जृम्भितकम्पितदितटाः । सुषमया भवदङ्गतुलां गता ब्रजपदोपरि वारिधरास्त्वया ॥ १ ॥ दाशर इति । अक्षतेनाविच्छिन्नेन स्वनितेन जृम्भितेन मेवव्याप्त्या च कम्पिता दिक्तटाः तत्स्थाश्चराचरा यैः । सुषमया शोभया भवदङ्गस्य तुलामुपमां गता बारिधरास्त्वया अजपदस्य त्वद्गृहस्योपरि दहशिरे अदृश्यन्त ॥ १ ॥ विपुलकरकमिस्तोयधारानिपाते- दिशि दिशि पशुपाना मण्डले दण्ड्यमाने । कुपितहरिकृतानः पाहि पाहीति तेषां वचनमजित ! शृण्वन् मा बिभीतेत्यभाणीः ॥ २ ॥ विपुलेति । विपुलकरकमि: स्थूलजलशर्करामिक्षैः । कुपितेन हरिणेन्द्रेण कृताद् वर्षादिति शेषः । मा विभीत भयं मा कुरुलेत्यभाणीरवादीः ॥ २ ॥ कुल इद्द खलु गोत्रो दैवतं गोत्रशत्रो- विहतिमिह स सन्ध्यात् को नु वः संशयोऽस्मिन् | इति सहसितवादी देव! गोवर्धनाद्रि त्वरितमुदमुमूलो मूलतो बाल! दोर्भ्याम् ॥ ३ ॥<noinclude></noinclude> 1o48lqgegrnwjua31wtyilm1w8nqafh 104 128099 346162 2022-08-20T22:54:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -- ६३] गोवर्धनोद्धरणवर्णनम् । कुल इति । इह् कुले गोत्रः पर्वतो दैवतम् । स गोबर्धनो गोत्रशत्रोरिन्द्रा- ज्जातां विहतिं नाशं रुन्ध्यात् । अस्मिन् मदुक्ते वः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- ६३] गोवर्धनोद्धरणवर्णनम् । कुल इति । इह् कुले गोत्रः पर्वतो दैवतम् । स गोबर्धनो गोत्रशत्रोरिन्द्रा- ज्जातां विहतिं नाशं रुन्ध्यात् । अस्मिन् मदुक्ते वः कः संशयः, यतो गोत्राणाद् गोत्रो गोवर्धन इति चास्य संज्ञा | उदमुमूल उन्मूलितवानसि ॥ ३ ॥ तदनु गिरिवरस्य योद्धृतस्यास्य तावत् सिकतिलमृदुदेशे दूरतो वारितापे । परिकरपरिमिश्रान् धेनुगोपानधस्ता- दुपनिदधदधत्था हस्तपद्मेन शैलम् ॥ ४ ॥ तदन्विति । सिकतिले वालुकामाये मृदुनि लिग्धे देशे वारिता बहिष्कृता आपो यस्मात् तत्र गिरिवरस्याधस्तात् परिकरैः शिक्यभाण्डादिभिः परिमिश्रान् उपनिदधत् प्रवेशयन् अधत्था धृतवान् ॥ ४ ॥ भवति विधृतशैले बालिकाभिर्वयस्यै- रपि विहितवित्लास केलिलापादिलोले । सविधमिलितधेनूरेकहस्तेन कण्डू- यति सति पशुपालास्तोष पन्त सर्वे ॥ ५ ॥ भवतीति । केलिलापादौ क्रीडासलापादौ लोले सकुतुके तोषं सन्तोषमै- षन्त । बालिकाबालनर्मालापैकहस्तधेनुकण्डूयनादिभिरपगताचलपतनमयाः सन्तोषं प्राप्ता इत्यर्थः ॥ ५ ॥ अतिमहान् गिरिरेष तु वामके करसरोरुहि तं धरते चिरम् । किमिदमद्भुतमद्रिवलं न्विति त्वदवलोकिभिराकथि गोपकैः ॥ ६ ॥ अतीति । करसरोरुहि कराब्जे धरते दधाति, किमिदमदेवलं पक्षरहित- स्याप्युड्डयनशक्तिर्नु इत्याकथि कथ्यते स्म ॥ ६ ॥ १. 'वा (च्य? स्य) सं ख. पाठः.<noinclude></noinclude> 9d277my1u8mkjiz5qmh9508s24bm8b9 104 128100 346163 2022-08-20T22:54:06Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये २२२ अहह घाटर्यममुष्य बटोगिरिं व्यथितबाहरसाववरोपयेत् । इति हरिस्त्वयि बद्धविगर्हणो दिवससप्तकमुग्रमवर्षयत् ॥ ७ ॥ [स्कन्ध:- १० अहहेति । व्यथितः प्राप... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये २२२ अहह घाटर्यममुष्य बटोगिरिं व्यथितबाहरसाववरोपयेत् । इति हरिस्त्वयि बद्धविगर्हणो दिवससप्तकमुग्रमवर्षयत् ॥ ७ ॥ [स्कन्ध:- १० अहहेति । व्यथितः प्राप्तसादो बाहुर्यस्य | अवरोपयेद् अधः स्थापयेत् । बद्धविगर्हणः सञ्जातनिन्दः हरिः इन्द्रः दिवससप्तकमुग्रमवर्षयत् ॥ ७ ॥ अचलति त्वयि देव ! पदात पदं गलितसर्वजले च नोकरे । अपहृते मरुता मरुतां पतिस्त्वदभिशती: समुपाद्रवत् ॥ ८ ॥ अचलतीति | त्वयि पदात् स्वस्थानात् पदप्रमाणं देशमपि अचलति अगच्छति सति गलितसर्वजले निस्सारे अत एव मरुता वायुना अपहृते त्वत्सका- शाद् अभिशङ्कितधीभतः । अथवा त्वदभिशकिता विष्णुः स्वयमयमिति सशङ्का धर्यिस्य । समुपाद्रवत् सम्प्राप्तवान् ॥ ८ ॥ शममुपेयुषि वर्षभरे तदा पशुपधेनुकुले च विनिर्गते । भुवि विभो ! समुपातिधरः प्रमुदितैः पशुपैः परिरेभिषे ॥ ९ ॥ शममिति । उपेयुषि प्राप्तवति । भुवि समुपाहितभूधर: यथास्थानं निक्षि- तगोवर्धनः त्वं परिरेभिषे आश्लिष्टोऽभूः ॥ ९ ॥ १. 'तू त्वद् अ' ख. पाठः धरणिमेव पुरा वृतवानसि क्षितिधरोद्धरणे तव कः श्रमः । इति नुतखिदश: कमलापते! गुरुपुरालय ! पालय मां गदात् ॥ १० ॥ धरणिमिति | पुरा वराहावतारे ॥ १० ॥ इति गोवर्धनोद्धरणवर्णनं त्रिषतिमं दशकम् ।<noinclude></noinclude> t1qbezxx7ayt4yr56j9zmogr57u5psa 104 128101 346164 2022-08-20T22:54:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -- ६४] गोबिन्दपट्टाभिषेकवर्णनम् । आलोक्य शैलोद्धरणादिरूपं प्रभावमुच्चैस्तव गोपलोकाः । विश्वेश्वरं त्वामभिमत्य विश्वे नन्दं भवज्जातकमन्वपृच्छन् ॥ १ ॥... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- ६४] गोबिन्दपट्टाभिषेकवर्णनम् । आलोक्य शैलोद्धरणादिरूपं प्रभावमुच्चैस्तव गोपलोकाः । विश्वेश्वरं त्वामभिमत्य विश्वे नन्दं भवज्जातकमन्वपृच्छन् ॥ १ ॥ १ आलोक्येति । विश्वे सर्वे गोपालकास्तबोच्चैः उत्कृष्टं प्रभावमालोक्य त्वां विश्वेश्वरमवबुध्य नन्दं प्रति भवतो जातकमन्वपृच्छन् । 11 गर्गोदितो निर्गदितो निजाय वर्गाय तातेन तव प्रभावः । पूर्वाधिकस्त्वय्यनुराग एषामैषिष्ट तावद् बहुमानभारः ॥ २ ॥ २२३ गर्गोदित इति । तातेन नन्देन गर्गोदित : 'जेप्यति बहुतरदैत्यान्' (द. ४४. श्लो. ८) इत्येवंरूपः तव प्रभावो निजाय वर्गाय गोपसमूहाय निर्गदित उपदिष्टः । ततोऽवमानोदिततत्ववोधः सुराधिराजः सह दिव्यगव्या | उपेत्य तुष्टाव स नष्टगर्वः स्पृष्ट्वा पढ़ाजं मणिमौलिना ते ॥ ३ ॥ तत इति । ततः अवमानेन पराजयेन उदिततत्त्वबोध: मदर्थमवतीर्णो मत्स्वाम्ययमिति | दिव्यगवी सुरभिः, तथा सह ॥ ३ ॥ स्नेहस्तुतैस्त्वां सुरभिः पयोभिर्गोविन्दनामाङ्कितमभ्यषिञ्चत् । ऐरावतोपातदिव्यापाथोभिरिन्द्रोऽपि च जातहर्षः ॥ ४ ॥ , स्नेहेति । स्नेहेन स्नुतैः क्षरितैः सुरभिरभ्यषिञ्चद् अत एव गोविन्दना - माहितम् इन्द्रोऽपि दिव्यगङ्गायाः पाथोभिः जलैः ॥ ४ ॥ जगत्त्रयेशे त्वयि गोकुलेशतयाभिषिक्ते सति गोपवाटः । नाकेsपि वैकुण्ठपदेऽप्यलभ्यां श्रियं प्रपेदे भवतः प्रभावात् ॥ ५ ॥ जगदिति । त्वयि गोकुलेशतयाभिषिक्ते सति गोपवाटो नजः नाके स्वर्गे ॥ १. 'वामभिमत्योद्द्यि न' ख. ग. पाठः २. 'शे तथाभि' ग. च. ड. च. पाठ:-<noinclude></noinclude> jjskc5a05kvb41bgsjsxudawowf7skz 104 128102 346165 2022-08-20T22:54:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः -- १० कदाचिदन्तर्यमुनं प्रभाते स्नायन् पिता वारुणपूरुषेण । नीतस्लमानेतुमगा: पुरीं त्वं तां वारुणीं कारणमर्त्यरूपः ॥ ६ ॥ २२४ कदाचिदिति । अन्त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः -- १० कदाचिदन्तर्यमुनं प्रभाते स्नायन् पिता वारुणपूरुषेण । नीतस्लमानेतुमगा: पुरीं त्वं तां वारुणीं कारणमर्त्यरूपः ॥ ६ ॥ २२४ कदाचिदिति । अन्तर्थमुनं यमुनायाम् | वारुणपूरुषेण वरुणदूतेन । कार- णमर्त्यरूपः भूमारहरणायोपात्तमनुष्यदेहो वारुणीं पुरीमगाः ॥ ६ ॥ ससम्भ्रमं तेन जलाधिपेन प्रपूजितस्त्वं प्रतिगृह्य तातम् । उपागतस्तत्क्षणमात्मगेहं पितावदत् तच्चरितं निजेभ्यः ॥ ७ ॥ ससम्भ्रममिति । जलाधिपेन वरुणेन ससम्भ्रमं त्वदर्शनजातसम्भ्रमं प्रपू- जितः । तातं नन्दम् । तच्चरितं नन्दहरणरूपम् ॥ ७ ॥ हरिं विनिश्चित्य भवन्तमेतान् भवत्पदालोकनबद्धतृष्णांन् । निरीक्ष्य विष्णो ! परमं पदं तद् दुरापमन्यैस्त्वमदी दृशस्तान् ॥ ८ ॥ हरिमिति । एवमादिप्रभावैर्भवन्तं हरिं विनिश्चित्य भवतः पदं परं ब्रह्म, तदालोकने बद्धतृष्णान् परमं पदं ब्रह्म अदहशः प्रदर्शयामासिथ || ८ || स्फुरत्परानन्दर[संप्रवाहमपूर्णकैवल्यमहापयोधौ । चिरं निमनाः खलु गोपसङ्घास्त्वयैव भूमन् ! पुनरुतस्ते ॥ ९ ॥ स्फुरदिति । परमानन्दामृतप्रवाहपूर्ण कैवल्याख्ये महार्णवे ॥ ९ ॥ त्वं श्रीकृष्णः साक्षात् परमात्मैव, भक्तेभ्यः करामलकवत् स्वस्वरूपब्रह्मप्रद- शकस्वादित्याह- करबदरवदेवं देव ! कुत्रावतारे निजपदमनवाप्यं दर्शितं भक्तिभाजाम् । १. 'ष्णो:' क. पाठ:.<noinclude></noinclude> sv3nvza5hsdsumncx3xr88iu01ms167 104 128103 346166 2022-08-20T22:54:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रासक्रीडवर्णनम् । तदिह पशुपरूपी त्वं हि साक्षात् परात्मन् ! पवनपुरनिवासिन् ! पाहि मामामयेभ्यः ॥ १० ॥.. दशकम् - ६५] - इति गोविन्दप्राभिषेकवर्णनं वरुणलोकाद् नन्दान... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>रासक्रीडवर्णनम् । तदिह पशुपरूपी त्वं हि साक्षात् परात्मन् ! पवनपुरनिवासिन् ! पाहि मामामयेभ्यः ॥ १० ॥.. दशकम् - ६५] - इति गोविन्दप्राभिषेकवर्णनं वरुणलोकाद् नन्दानयनवर्णनं च चतुष्षष्टितमं दशकम् । गोपीजनाय कथितं नियमावसाने मारोत्सवं त्वमथ साधयितुं प्रवृत्तः | सान्द्रेण चान्द्रमहसा शिशिरीकृताशे प्रापूरयो मुरलिकां यमुनावनान्ते ॥ १ ॥ गोपीति | नियमावसाने गिरिजार्चनवतसमाप्तौ कथित प्रतिज्ञात मारो- त्सवं रासक्रीडादि । यमुनावनान्ते स्थित्वा मुरलिकां वेणुं प्रापूरयः उदैरयः ॥ सम्मूनाभिरुदितस्वरमण्डलाभिः सम्पूर्खयन्तमखिलं भुवनान्तरालम् । त्वद्वेणुनादमुपकर्ण्य विभो ! तरुण्य- स्तत्तादृशं कमपि चित्तविमोहमापुः ॥ २ ॥ २२५ सम्पूर्छनाभिरिति । उदितानि स्वरमण्डलानि प्रयोगभेदाः यासु ताभिः सम्मूर्च्छनाभिः आरोहावरोहणरूपैः सप्तभिः स्वरैः ‘क्रमयुक्ताः स्वराः सप्त मूर्च्छनाः परिकीर्तिताः' इत्युक्तेः । सम्मूर्छयन्तं मोहयन्तम् | तत्तादृशम् अनुपमम् ॥ २ ॥ ता गेहकृत्यनिरता स्तनयप्रसक्ताः कान्तोपसेवनपराच सरोरुहाक्ष्यः | सबै विसृज्य मुरलीरवमोहितास्ते कान्तारदेशमयि कान्ततनो ! समेताः ॥ ३ ॥ १. 'त्मा' ग. घ. ह. च. पाठः,<noinclude></noinclude> ltu9u828djwhi687ziba557xi07rr5e 104 128104 346167 2022-08-20T22:54:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २२६ नारायणीये ता इति । कान्तोपसेवनपराः भर्तृशुश्रूषापराः ॥ ३ ॥ काबिभिजाङ्गपरिभूषणमादधाना वेणुत्रणादमुपकर्ण्य कृतार्धभूषाः । त्वामागता ननु तथैव विभूषिताभ्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२२६ नारायणीये ता इति । कान्तोपसेवनपराः भर्तृशुश्रूषापराः ॥ ३ ॥ काबिभिजाङ्गपरिभूषणमादधाना वेणुत्रणादमुपकर्ण्य कृतार्धभूषाः । त्वामागता ननु तथैव विभूषिताभ्य- स्ता एव संरुरुचिरे तब लोचनाय ॥ ४ ॥ [स्कन्धः - १० काश्रिदिति । निजाङ्गपरिभूषणं सर्वावययभूषणम् आदधानाः कुर्बत्यः बेणुप्रणादमुपकर्ण्य त्वामागताः प्राप्ताः काश्चित् । कृतार्धभूषाः वेणुप्रणादमुपकर्ण्य तथैव कृतार्धभूषा एवागताः । तत्र विभूषिताभ्यः सर्वावयवभूषणसविलम्बाभ्यः ताः कृतार्धभूषा एवं एता नत्प्रेमातिशयेन विस्मृतभूषणवैकल्या अहो इति ननु तथ लोचनाय संख्रूचिरे तव नयनरुचिविषया बभूवुरित्यर्थः ॥ ४ ॥ हार नितम्बभुवि काचन धारयन्ती काञ्चीं च कण्ठभुवि देव! समागता त्वाम् | हारित्वमात्मजघनस्य मुकुन्द ! तुभ्यं व्यक्तं वभाष इव मुग्धमुखी विशेषात् ॥ ५ ॥ हारमिति | हारोऽस्त्यस्मिन्निति हारी, तत्त्वं हारित्वं मनोहरत्वं च आत्मनः स्वस्य जघनस्य विशेषान्मनोहरत्वं मुग्धमुखी तुभ्यं भवते बभाष इव ॥ ५ ॥ काचित् कुचे पुनरसज्जितकञ्चुलीका व्यामोहतः परवधूभिरलक्ष्यमाणा | त्वामाययौ निरुपमप्रणयातिभार राज्याभिषेकविधये कलशीधरेव ॥ ६ ॥ काचिदिति । असज्जितकञ्चुलीका असंयोजितगात्रिका | तस्याः परव- धूनां च व्यामोहतः । निरुपमेति । प्रणयातिशयरूपे राज्येऽवस्थाप्याभिषेकाय कुचभररूपकलशीवरेव ॥ ६ ॥<noinclude></noinclude> 97a2e52664vn8mpntnkmnkpvlu1v8uz 104 128105 346168 2022-08-20T22:54:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रासक्रीडा वर्णनम् । काचिद् गृहात् किल निरंतुमपारयन्त्य- स्त्वामेव देव ! हृदये सुदृढं विभाव्य | देहं विधूय परचित्सुखरूपमेकं त्वामाविशन् परमिमा ननु धन्यधन्याः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>रासक्रीडा वर्णनम् । काचिद् गृहात् किल निरंतुमपारयन्त्य- स्त्वामेव देव ! हृदये सुदृढं विभाव्य | देहं विधूय परचित्सुखरूपमेकं त्वामाविशन् परमिमा ननु धन्यधन्याः ॥ ७ ॥ दशकम् - ६५] - काश्चिदिति । काश्चिद् बन्धुभिर्निषिध्यमानतया गृहद् निरेतुं निर्गन्तुम् अपारयन्त्यः अशक्ताः त्वां सुदृढं विभाव्य समाधाय देहं स्थूलं सूक्ष्मं च विधूय त्यक्त्वा । परचिदिति । सच्चिदानन्दाद्वयं परं ब्रह्माविशन् । धन्यधन्याः अतिश- येन भाग्यवत्यः ॥ ७॥ जारात्मना न परमात्मतया स्मरन्त्यो नार्यो गताः परमहंसगति क्षणेन । तत् त्वां प्रकाशपरमात्मतनुं कथञ्चि- चित्ते वहन्नमृतमश्रममवीय ॥ ८ ॥ २२७ जारात्मनेति । जारात्मना जारबुद्धया न परमात्मतया किन्तु केवलमनु- ष्यबुद्ध्या त्वां स्मरन्त्यो नार्यो गोप्यः परमहंसानाम् आत्मानात्मविवेकिनां गतिं मोक्षं गताः प्राप्ता इति यत् तत् तस्मात् प्रकाशपरमात्मतनुं प्रकटीकृतब्रह्मस्व- रूपं त्वां कथाश्चेत् कामाद् द्वेषाद् भयाद्वा चित्ते वहन् चिन्तयन् अमृतं मोक्षम् अनुवीय प्रानुयाम् ॥ ८ ॥ 3 अभ्यागताभिरभितो वजसुन्दरीभि मुग्धस्मिताईबदनः करुणावलोकी । निस्सीमकान्तिजलधिस्त्वमवेक्ष्यमाणो विश्वैकहा ! हर मे परमेश ! रोगान् ॥ ९ ॥ अभ्यागताभिरिति । हे विश्वैकहृद्य ! अभितोऽभ्यागताभिः परिवार्य स्थिताभिः अवेक्ष्यमाणः कटाक्षपात्रीभूतः ॥ ९ ॥ इति रासक्रीडायां गोपीनां भगवत्समीपगमनवर्णनं पञ्चषष्टितमं दशकमेकोनम् ।<noinclude></noinclude> 5dtpv1dj7xyjbpwhgvzw7ay7ccxuqjm 104 128106 346169 2022-08-20T22:54:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २२८ नारायणीये उपयातानां सुदृशां कुसुमायुधबाणपातविवशानाम् । अभिवाञ्छितं विधातुं कृतमतिरपि ता जगाथ वाममिव ॥ १ ॥ [ स्कन्ध : - १० उपयातानामिति । उपयातानां समीपं प्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२२८ नारायणीये उपयातानां सुदृशां कुसुमायुधबाणपातविवशानाम् । अभिवाञ्छितं विधातुं कृतमतिरपि ता जगाथ वाममिव ॥ १ ॥ [ स्कन्ध : - १० उपयातानामिति । उपयातानां समीपं प्राप्तानां सुदृशां सुन्दरीणाम् अभि- वाछितं मारोत्सवं विधातुं कर्तुं कृतमतिर्निश्चितबुद्धिरपि प्रथमं ताः गोपीः यामं प्रतिकूलमिव जगाथ उक्तवान् ॥ १ ॥ गगनगतं मुनिनिवई श्रावयितुं जगिथ कुलवधूधर्मम् | धर्म्यं खलु ते वचनं कर्म तु नो निर्मलस्य विश्वास्यम् ॥ २ ॥ गगनेति । अगिथ उक्तवान् । नन्वनुपनीतस्य कुलवधूभिः कामोत्सबोऽध- मस्तक प्रोक्त कुलवधूधर्मे कथं मुनीनां विश्वास इत्याशङ्कायामाह - धर्म्य खाल्बति । ते ईश्वरस्य वचनं धर्म्यं धर्मादनपेतम् । कर्म तु नो विश्वास्यम् । क्वचि- दधर्मरूपमपि भवति । तेन तव न दोषः, यतो निर्मल:, निर्गुणत्वात् कर्मानधि- कारी त्वम् ॥ २ ॥ आकर्ण्य ते प्रतीपां वाणीमेणीदृशः पर दीनाः । मा मा करुणासिन्धो! परित्यजेत्यतिचिरं विलेपुस्ताः ॥ ३ ॥ आकर्ण्यति । ते तव प्रतीपां 'भवतीनां निशि भर्तॄन् विरहय्येह मत्समी- पागमनम् अनुचितम् । अतस्त्वरितमात्मगृहं याते त्यादिरूपतया प्रतिकूलाम् । दीनाः क्षीणमानसा मा मास्मान् परित्यजेति विलेपुः रोदनपूर्वकमुक्तवत्यः ॥ ३ ॥ तासां रुदितैर्लपितैः करुणाकुलमानसो मुरारे! त्वम् । ताभिः समं प्रवृत्तो यमुनापुलिनेषु काममभिरन्तुम् ॥ ४॥ 3 तासामिति । लपितैर्वचनैश्च । ताभिः समं सह कामं यथेच्छम् अभिरन्तुं क्रीडितुं प्रवृत्तः आरब्धः ॥ ४ ॥ चन्द्रकरस्यन्दलसत्सुन्दरयमुनातटान्तवीथीषु । गोपीजनोत्तरीयैरापादितसंस्तरो न्यषदस्त्वम् ॥ ५ ॥<noinclude></noinclude> 5g3a9gvp8kq9c19jwqhwirf6ogxro7g 104 128107 346170 2022-08-20T22:54:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रासक्रीडावर्णनम् । २२९ चन्द्रेति । चन्द्रकरस्यामृतमयस्य स्यन्दो द्रवः तेन लसन्तीषु सुन्दरीषु य- मुनातीरस्थलीषु गोपीजनानामुतरीयैरापादित उत्पादितः संस्तरो... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>रासक्रीडावर्णनम् । २२९ चन्द्रेति । चन्द्रकरस्यामृतमयस्य स्यन्दो द्रवः तेन लसन्तीषु सुन्दरीषु य- मुनातीरस्थलीषु गोपीजनानामुतरीयैरापादित उत्पादितः संस्तरो विष्टरो यस्य स त्वं न्यषीद उपविष्टोऽभूः ॥ ५ ॥ दशकम् - ६६] 2 सुमधुरंनर्मालपनैः करसंग्रहणैच चुम्बनोलासैः । गाढालिङ्गसङ्गैस्त्य मङ्गनालोकमाकुलीचकृषे || ६ || 1 सुमधुरेति । सुमधुरैः श्रोत्रानन्दैः नर्मालपनैः क्रीडावचनैः । गाढालिङ्गनैः क्षीरनीरवदङ्गप्रत्यङ्गसंश्लेषणै: आकुलीचकृषे द्रावयामासिथ ॥ ६ ॥ वासोहरणदिने यद् वासोहरणं श्रुतं तसाम् । तदपि विभो! रसविवशस्वान्तानां कान्तसुध्रुवामदधाः ॥ ७ ॥ वास इति । वासोहरणदिने गिरिजार्चनसमातिदिने प्रतिश्रुतं प्रतिज्ञातं वासोहरणं तासां नितम्बप्रदेशाद् वसनाक्षेपम् अदधाः कृतवान् ॥ ७ ॥ कन्दलितधर्मलेश कुन्दमदुस्मेरवकपाथोजम् । नन्दसुत ! त्वां त्रिजगत्सुन्दर नन्दिता बालाः ॥ ८ ॥ कन्दलितेति । कन्दलिता अङ्कुरिताः धर्मलेशाः स्वेदविन्दवो यस्मिन् । कुन्दकुसुमवद् मृदुम्मेरम् अल्पस्मितं वॠपाथोजं वदनपद्मं यस्य । नन्दिता हृष्टाः ॥ ८ ॥ विरहेष्वङ्गारमयः शृङ्गारमयश्व सङ्गमेऽपि त्वम् । नितरामङ्गारमयस्तत्र पुनः सङ्गमेऽपि चित्रमिदम् ॥ ९ ॥ विरहेष्विति । शृङ्गारमयः शृङ्गाररसोचितभाषावेषव्यापारस्त्वं विरहेषु स्त्री- णामकारमयो दहनरूपश्च सन्तापकरत्वात् । सङ्गमेsपि त्वं नितरामङ्गारमय इतीदं चित्रम् | हे अङ्ग! त्वं नितरामरमय इत्येवार्थः ॥ ९ ॥<noinclude></noinclude> aq5axa8e2aq0j5wupz553ap4xgzvt2f 104 128108 346171 2022-08-20T22:54:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ यते । तासु राधायां भगवतः प्रेमातिशयात् सविशेषं तामसिरमयन्तं भगवन्तं प्रार्थ- "f राधातुङ्गपयोधरसाधुपरीरम्भलोलुपात्मानम् । आराधये भवन्तं पवनपुराधीश ! शमय सकलग... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>यते । तासु राधायां भगवतः प्रेमातिशयात् सविशेषं तामसिरमयन्तं भगवन्तं प्रार्थ- "f राधातुङ्गपयोधरसाधुपरीरम्भलोलुपात्मानम् । आराधये भवन्तं पवनपुराधीश ! शमय सकलगदान ।। १० ।। इति रासक्रीडायां गोपीनां भगवत्कृतधर्मोपदेशवर्णने यमुनापुलिने भगवता सह विहारवर्णनं च षट्पष्टतमं दशकम् । स्फुरत्परानन्दरसात्मकेन त्वया समासादितभोगलीलाः । असीममानन्दभरं प्रपन्ना महान्तमा पुर्मदमम्बुजाक्ष्यः ॥ १ ॥ स्फुरदिति । स्फुरत्परानन्दरस आत्मा मूर्तिर्यस्य तेन त्वया समासादिता प्राप्ता भोगलीला रतिक्रीडा याभि: । असीमम् अनवधिम् आनन्दरसं रतिसु- खापरपर्यायं ब्रह्मानन्दं प्रपन्ना महान्तं मदमापुः ॥ १ ॥ तत्प्रकारमाह निलीयतेऽसौ मयि मध्यमायं रमापतिर्विश्वमनोभिरामः । इतिस्म सर्वाः कलिताभिमाना निरीक्ष्य गोविन्द ! तिरोहितोऽभूः || २ || 1 निलीयत इति । असौ कृष्णो मध्यमायं निर्व्याज निलीयते सक्तो भवति । अन्यासु सौजन्याद्यर्थं मायया प्रणयवानिव | अन्या मयि निलीयते । इति कलितो धृतोऽभिमानो यासां ता निरीक्ष्य तिरोहितोऽन्तर्हितोऽभूः ॥ २ ॥ राधाभिषां तावदजातगवमतिप्रियां गोपवधूं मुरारे ! | भवानुपादाय गतो विदूरं तया सह स्वैरविहारकारी ॥ ३ ॥ राधेति । अजातगर्वतयातिप्रियाम् ॥ ३ ॥ तिरोहितेऽथ त्वाय जाततापाः समं समेताः कमलायताक्ष्यः । बने बने त्वां परिमार्गयन्त्यो विषादमापुर्भगवन्नपारम् ॥ ४ ॥<noinclude></noinclude> qqzi99wvbjp6l9thyut99n5qkt9dkhf 104 128109 346172 2022-08-20T22:54:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ६७] रासक्रीडावर्णनम् । तिरोहित इति । समं जाततापास्तुल्यसन्तापाः समेताः सहिताः परि- मार्गयन्त्योऽन्वेषमाणाः भवन्तं नापुः किन्तु विषादमापुः ॥ ४ ॥ ता विष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ६७] रासक्रीडावर्णनम् । तिरोहित इति । समं जाततापास्तुल्यसन्तापाः समेताः सहिताः परि- मार्गयन्त्योऽन्वेषमाणाः भवन्तं नापुः किन्तु विषादमापुः ॥ ४ ॥ ता विषण्णतयाचेतनानपि भवन्तं पप्रच्छुरित्याह हा चूत ! हां' चम्पक! कर्णिकार! हा मल्लिके! मालति! बालवल्ल्य! | किं वीक्षितो नो हृदयैकचोर इत्यादि तास्त्वत्प्रवणा विलेषुः ॥ ५ ॥ - हा चूतेति | हे बालवल्ल्यः! युष्माभिर्नोऽस्माकं हृदयैकचोरः किं वीक्षितः। त्वत्प्रवणाः त्वदेकचित्ताः ॥ ५ ॥ निरीक्षितोऽयं सखि ! पकजाक्षः पुरो ममेत्याकुलमालपन्ती | त्वां भावनाचक्षुषि वीक्ष्य काचित् तापं सखीनां द्विगुणीचकार ॥ ६ ॥ निरीक्षित इति । हे सखि ! अयं पङ्कजाक्षः कृष्णः मम पुरो निरीक्षितः प्रत्यक्षीकृतः । भावनाचक्षुषि सङ्कल्पात्मके चक्षुषि प्रत्यक्षमिव त्वां वीक्ष्य सखीनां तापम् आशाजननेन द्विगुणीचकार ॥ ६ ॥ त्वदात्मिकास्ता यमुनातटान्ते तवानुचक्रुः किल चेष्टितानि । विचित्य भूयोऽपि तथैव मानात् त्वया विर्युक्तां ददृशुभ राधाम् ॥ ७ ॥ त्वदिति । त्वदात्मिका: भावनाबेलेन स्वन्मयतां गताः तव चेष्टितानि पूतनावधार्जुनभञ्जनादीनि अनुचक्रुः अनुकृतवत्यः । भूयोऽपि त्वां विचित्य अन्वि- प्य यथान्यासां तथैव मानाद् अहमस्यातिप्रियेत्यभिमानात् त्वया वियुक्तां राधां दहशुः ॥ ७ ॥ ततः समं ता विपिने समन्तात् तमोवतारावधि मार्गयन्त्यः | पुनर्विमिश्रा यमुनातटान्ते भृशं विलेपुच जगुर्गुणांस्ते ॥ ८ ॥ तत्त इति । ततः समं तया सह ता गोप्यः बने समन्तात् पर्यन्ततः तमो- बतारावधि चन्द्रास्तमयपर्यन्तं मार्गयन्त्यः अन्वेषमाणाः चिमिश्राः सहिताः विलेपुः सप्रार्थनं सुस्वरं रुरुदुः ॥ ८ ॥ १. 'सु' क. च. पाठः● २. 'प्रकर्षण त्व' क. ग. पाठ:. ३. 'पतं परिमा' ख. पाठः.<noinclude></noinclude> 3z1i51k9h3oi98zc4avjv2gf81limle 104 128110 346173 2022-08-20T22:55:07Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २३२ नारायणीये तथाव्यथासंकुलमानसानां वजाइनानां करुणैकसिन्धो ! । जगत्रयमोहनमोहनात्मा त्वं मादुरासीरयि मन्दहासी ॥ ९ ॥ [स्कन्ध: - १० तथेति । तथाभूतया अनिर्देश्यय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२३२ नारायणीये तथाव्यथासंकुलमानसानां वजाइनानां करुणैकसिन्धो ! । जगत्रयमोहनमोहनात्मा त्वं मादुरासीरयि मन्दहासी ॥ ९ ॥ [स्कन्ध: - १० तथेति । तथाभूतया अनिर्देश्यया व्यथया पीडया संकुलम् आकुलं मानसं यासाम् । जगत्रयीमोहनः काम: तस्यापि मोहन आत्मा मूर्तिर्यस्य स त्वं मन्दहा- सी सन् प्रादुरासीः ॥ ९ ॥ C सन्दिग्धसन्दर्शनमात्मकान्तं त्वां वक्ष्यि तन्व्यः सहसा तदानीम् । किं किं न चक्रुः प्रमदातिभारात् स त्वं गदात् पालय मारुतेश! ||१०|| सन्दिग्धेति । इतः परमपि नाम तं द्रक्ष्यामि न वेति सन्दिग्धं सन्दर्शन 9 यस्य | प्रमदातिभाराद् हर्षावेशेन ॥ १० ॥ इति रासक्रीडायां गोपीनां मदापनोदाय भगवतस्तिरोधानवर्णनं भगवदन्वेषणवर्णनं भगवदाविभीववर्णनं च सप्तषष्टितमं दशकम् | न तव विलोकनार गोषिकाजनाः प्रमदसंकुलाः पङ्कजेक्षण !! अमृतधारया संता इव स्तिमिततां दधुस्त्वत्पुरोगताः ॥ १ ॥ तवेति । प्रमदसंकुलाः प्रमोदाकुला: संडता : अभिषिक्ताः स्तिमिततां निश्चलतां दधुः ॥ १ ॥ तदनु काचन त्वत्कराम्बुजं सपदि गृहती निर्विशङ्गितम् । घनपयोधरे सन्निधाय सा पुलकसंवृता तस्थुषी चिरम् ॥ २ ॥ तदन्विति | सपदि दर्शनसमनन्तरमेव इतरासु स्थितासु निर्विशतिं घने निविदे पयोधरे त्वत्कराम्बुजस्पर्शजनितानन्दातिशयानुभावेन पुलकेन संवृता चिरं तस्थुषी स्थितवती ॥ २ ॥ 2 'मीति' क. स्त्र. पाठः,<noinclude></noinclude> 9ymitoi11lqcakedf3bfl6f1eqo26jm 104 128111 346174 2022-08-20T22:55:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ६८] रासक्रीडावर्णनन् । तक विभो ! परा कर्ज तिरे पर्यवेत् । गलसमुहूर्त प्रतिनिरुत्वतीयातिहईला ॥ ३ ॥ , तवेति । अपरा तव सुजं गृहीत्वा निजगलान्तरे पर्यवेष्टवद... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ६८] रासक्रीडावर्णनन् । तक विभो ! परा कर्ज तिरे पर्यवेत् । गलसमुहूर्त प्रतिनिरुत्वतीयातिहईला ॥ ३ ॥ , तवेति । अपरा तव सुजं गृहीत्वा निजगलान्तरे पर्यवेष्टवद् बबन्ध त्वद्वि- रहव्यथया निर्गसिप्यन्ते माणमारुतं प्रतिनिरुन्तीव ॥ ३ ॥ अपगतत्रया कापि कामिनी तुत्र मुखाम्बुजा पूजचर्वितम् । प्रतिगृहय्य तद् वक्रपजे निवती गता अपगतेति । प्रतिगृहथ्य गृहीत्वा तत् पूगचर्वित स्वarपजे निदधती आस्वादयन्ती पूर्णकामतां सञ्जातजीवनफलतां गता प्राप्ता ॥ ४ ॥ विकरुणो बने संविहाय मागतोऽसि का त्वामह स्पृशेत् । इति सरोषया तावदेका समलोचनं वीक्षितो भवान् ॥ ५ ॥ २३३ विकरुण इति । बने मां सेविहाय अपगतो दूरं गतोऽसि । अतो विक- रुणो निष्कपस्त्वमिदानी किमर्थमागतोऽसि । इह अस्मासु का त्वां स्पृशेदिति सजललोचनं यथा भवति तथा वीक्षितः ॥ ५ ॥ इति मुदाकुर्वल्लवीजनैः यमुने तटे । मृदुकुचाम्बरैः कल्पिवासने घुसुमारे पर्यशोभयाः ॥ ६ ॥ इतीति । मृदुभिः कुचाम्बरैः उत्तरीयैः कल्पिते आसने घुसृणभासुरे कुङ्कुमशोभिते ॥ ६ ॥ तत्तश्च सहोपविष्टास्ता भवन्तमाहुरित्याह- कतिविधा कृपा केऽपि सर्वतो धृतदयोदयाः केचिदाश्रिते । कतिचिदीदृशा मादृशेष्वपीत्यभिहितो भवान् वडवीजनैः ॥ ७ ॥ कंतिविधेति । इह जगति कतिविधा कृपा | केऽपि सर्वतः सर्वजनेषु धृतदयोदयाः कृपावन्तः । केचिदाश्रित जन एव धूतदयोदयाः । कतिचित् केचिद् महईशाः भवानिव निष्करुणाः । तत्र तत्त्वं ब्रूहीति शेषः ॥ ७ ॥ " WE HA १. 'ति । त' क. ख. पाठ:-<noinclude></noinclude> 98yj6xh4ehwqe70crygif7ppy28rbe4 104 128112 346175 2022-08-20T22:55:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः - १० - भवानुत्तरमाह- अयि कुमारिका ! नैव शङ्कयतां कठिनता मयि प्रेमकातरे । माय तु चेतसो वोऽनुवृत्तये कृतमिदं मयेत्यृचिवान् भवान् ॥ ८ ॥ अवीति । हे... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - १० - भवानुत्तरमाह- अयि कुमारिका ! नैव शङ्कयतां कठिनता मयि प्रेमकातरे । माय तु चेतसो वोऽनुवृत्तये कृतमिदं मयेत्यृचिवान् भवान् ॥ ८ ॥ अवीति । हे कुमारिकाः ! अबलाः ! प्रेमकातरे या मि कठिनता निष्करुणता नैव शङ्कयताम् । वो युष्माकं मयि चेतसोऽनुवृत्तये मनस्स- माधानाय मयेदं तिरोधानं कृतम् ॥ ८ ॥ अयि निशम्यतां जीववभाः ! प्रियतमो जनो नेशो मम । तदिह रम्यतां रम्ययामिनीष्वनुपरोधमित्यालपो विभो ! ॥ ९ ॥ अयीति | अयि जीववल्लभाः! प्राणनाथाः! निशम्यतां तत्त्वम् | ममेदृशः प्रियतमो नास्ति यथा भवत्यः । तत् तस्माद् इह यमुनातीरेषु सचन्द्रतया रम्यासु यामिनीषु अनुपरोधं निश्शङ्कं मया सह रम्यतामित्यालपः ऊचिषे ॥ ९ ॥ इति गिराधिकं मोदमेदुरैर्ब्रजवपूजनैः साकमारमन् । कलित कौतुको रासखेलने गुरुपुरीपते ! पाहि मां गदात् ।। १० ।। इतीति | मोदेन मेदुरैः व्याप्तैः । आरमन् क्रीडन् । रासखेलने रासक्री- डायां कलितकौतुकः श्रुतामहः ॥ १० ॥ इति रासक्रीडायां गोपीनां भगवत्समागमादानन्दपारवश्यवर्णनं प्रणयकोपवर्णनं भगवत्कृत सान्त्वनवर्णनं च अष्टषष्टितमं दशकम् अथ रासक्रीडां वर्णयति- केशपाशधृतपिञ्छिकावितति सञ्चलन्मकरकुण्डलं हारजालवनमालिकालंलितमगधनसौरभम् । पीतलतकाञ्चका ञ्चत मुदञ्चदंशुमाणिनूपुरं रासकेलिपरिभूषितं तब हि रूपमीश ! कलयामहे ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> n2e45tc7lb8rvpzpenrgcxrjfi4w60p 104 128113 346176 2022-08-20T22:55:22Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ वर्णम् । केशेति । केशपाशधृतपिञ्छिकवितति मयूरपिञ्छविरचितः परितः परि दृश्यमानचन्द्रकः शिरोलङ्कारविशेषो यस्य | गण्डमण्डले सञ्चलद् मकुरकुण्डलं यस्य ! हारजालैर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>वर्णम् । केशेति । केशपाशधृतपिञ्छिकवितति मयूरपिञ्छविरचितः परितः परि दृश्यमानचन्द्रकः शिरोलङ्कारविशेषो यस्य | गण्डमण्डले सञ्चलद् मकुरकुण्डलं यस्य ! हारजालैर्वनमालिकया च ललितं सुन्दरम् | समनुलितैरङ्गरागैः कुङ्कुमा- दिभिः वनं निबिडं सौरभ सौरभ्यं यस्य | पीतचेलोपरि वृतया काञ्चिका मणि- मेखलया अञ्चितं शोभितम् | उदञ्चदंशु उद्धृतमयूखं मणिमयं नूपुरं यस्य | एवं रासकेल्यै परिभूषितं विरचितनैपथ्र्यं तब रूपं कल्यामहे उपास्महे ॥ १ ॥ दशकम् - ६९] - तावदेव कृतमण्डने कलितकलीककुचमण्डले गण्डलोलमणिकुण्डले युवतिमण्डलेऽथ परिमण्डले | अन्तरा सकलसुन्दरीयुगलमिन्दिरारमण ! सञ्चरन् मञ्जुलाँ तदनु रासकेलिमयि कञ्जनाभ! समुपादाः ॥ २ ॥ े, तावदिति । यावद् धृतरासक्रीडोचितवेषो भगवान्, तावदेव कृतं मण्डनं येन | कलिता धृता कञ्चुली गात्रिका यत्र तत् कलित कञ्चुलीकं, तत् कुचमण्डलं यस्य । अथ भूषणानन्तरं परिमण्डले निखातशकुनि समतलदेशे मण्डलाकारेग स्थिते सकलसुन्दरीयुगलमन्तरा द्वयोर्द्वयोर्मध्ये सञ्चरन् तत्कुचकण्ठकपोलादावभि- नये च व्यग्रभुजयुगलतथा सम्यक् चरन् । मञ्जुलां मनोहराम् ॥ २ ॥ वासुदेव! तव भासमानमिह रासकेलिरससौरभ दूरतोऽपि खलु नारदागदितमाकलय्य कुतुकाकुला | वेषभूषणविलासपेशलविलासिनीशतसमावृता ड नोकतो युगपदागता वियति वेगतोऽयं सुरमण्डली ॥ ३ ॥ वासुदेवेति । रासकेलिरेव रसः सकलेन्द्रियाह्लादकत्वात् तस्य सौरभं मानोज्ञकं श्रीनारदेनागढितं निवेदितम् आकलय्य श्रुत्वा । वेषभूषगविलासेषु पेशलै: विदग्धैः विलासिनीशतैः स्वस्त्रीसहस्रैः । नाकतः स्वर्गात वेगतो युगपद् विमानैर्वियत्यागता सुरमण्डली देवसमूहः || ३ || वेणुनादकृततानदानकलगानरागगतियोजना- लोभनीयमृदुपादपातकृततालमेलनमनोहरम् | १. 'नादक' घ. ड. च. पाट.. + इदं परिमण्डलवि स्थान |<noinclude></noinclude> stgrs1vo6nrojq2sbd800fa8iidpxeb 104 128114 346177 2022-08-20T22:55:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ पाणिसंकणितकणं च मुहुरंसलम्बितकराम्बुजं श्रोणिविम्बचलदग्दरं भजत रासकेलिरसडम्वरम् ॥ ४ ॥ वेण्विति । वेणुनादेन कृतेन तानदानेन गाननिदानभूतरवृरप्रदर्शनेन कले... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>पाणिसंकणितकणं च मुहुरंसलम्बितकराम्बुजं श्रोणिविम्बचलदग्दरं भजत रासकेलिरसडम्वरम् ॥ ४ ॥ वेण्विति । वेणुनादेन कृतेन तानदानेन गाननिदानभूतरवृरप्रदर्शनेन कलेन कण्ठोस्थिततयातिमधुरे गानेन रागमतियोजनया राजविशेष मार्गसंयोजनेन च लोमनीयो यः पादयातः, तत्कृतेन तालमेलनेन मनोहरं रासकेलिरसस्य डम्बरं परिपोषम् ।। ४ । श्रद्धया विरचितानुगानकृततारतारमधुरस्वरे नर्तनेऽथ ललितहारमणिभूषणे । सम्मदेन कुष्पवर्षमलडमिर दिविषदां कुलं चिन्मये त्वयि निलीयमाननिव संघमोह सवधूकुलम् ॥ ५ ॥ श्रद्धयेति । श्रद्धवा कौतुकेनान परोनीतोञ्जयनेन कृत- स्तारतारः क्रमादत्युचो मधुरत्वरमहारः अनविक्षेपैः तुलितानि स्वस्थानात् च्युतानि अङ्गस्थहाएमजिभूषणानि यस्मिन्, तस्मिन् नर्तने सति सम्म देन स्वातिशायिप्रयोगातिशयदर्शन जनितहपदेशेन कृतः पुष्पवर्षी येन । अलम् अतिशयेन उन्मिषद् दर्शनोत्सुक सबधूकुलं सखीसमूहं दिविषदां कुलं वेबसमूहः संसुमोह । निलीवपणनच अदृष्टनहृदृश्यदर्शनभेदमित्यर्थः ॥ ५ ॥ स्विनमनहरी तह काष नाम पशुपाया कान्त स्म तब तान्तियारलेक्षणा । काचिदानंदसौरभ बञ्चनेन तव सञ्चुचुम्बकम् ॥ ६॥ स्विनेति । स्विन्ना स्वेदा सन्ना प्राहसादा तनुवल्लरी यस्याः सा तथा तान्तिभारेण कुमातिशयेन मुकुनयना तब कान्तं सुन्दरम् अंसं भुजमूलम् अवलम्बते स्म आश्रितवती । काचिद् अपरा आचलितकुन्तला विश्वत्कबरी- भरा नवपटीरसारेण मार्लेयेन नवम् अननुभूतचरं सौरभ यस्मिन् | यद्वा नवप- १. ‘धनसौ' क. ग. पाठः, २. 'रा' व. ङ च पाठः,<noinclude></noinclude> qgjjxiaqkcrzethesy5sce62na368k8 104 128115 346178 2022-08-20T22:55:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ६९] रासक्रीडावर्णनम् । २३७ टीरसारवन्नवसौरभुं तव भुजं बञ्चनेन अन्यापदेशेन सञ्चुचुम्ब | तज्जनितम् उरुपुलकाङ्कुरं यस्मिन् ॥ ६ ॥ कापि गुण्डवि सभिवाय निजगण... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ६९] रासक्रीडावर्णनम् । २३७ टीरसारवन्नवसौरभुं तव भुजं बञ्चनेन अन्यापदेशेन सञ्चुचुम्ब | तज्जनितम् उरुपुलकाङ्कुरं यस्मिन् ॥ ६ ॥ कापि गुण्डवि सभिवाय निजगण्डमाकुलितकुण्डलं पुण्यपूरनिधिरम्बवाप तव पूगचर्वितरसामृतम् | इन्दिराविकृतिमन्दिरं मनसुन्दरं हि नटनान्तरे त्यामवाव्य दधुरङ्गना: किषु न सम्मदोन्मददशान्तरम् ॥ ७ ॥ कापीति | तव गण्डभुवि निजगण्डम् आचलितकुण्डलं यथा भवति तथा सन्निधाय पूगचर्वितरसामृतम् अमृतमयं वीटिकारसमन्वचाप | सम्मदेन प्रमोदा- तिशयेन उन्मददशान्तरं पूर्वापरानुसन्धान वैधुर्यलक्षणमवस्थान्तरम् ॥ ७ ॥ गानमीश! विरतं कवेण किल बाघमेलनमुपारतं ब्रह्मसम्मदरसाकुलाः सदति केवलं अनृतुरङ्गनाः | नविन व किमपि कुन्तलीमपि च कञ्चुली ज्योतिषामपि कदश्वकं दिवि विलम्वित किमपरं ब्रुवे || ८ || I गानमिति | अङ्गनाः ब्रह्मसन्मदरसेन ब्रह्मानन्दानुभवेरसेन आकुलाः पर- वशा: केवलं सदमि ननुतुः | नर्तनस्य कैवल्यमेवाह - गानमिति । ज्योतिषां ग्रहनक्षत्रादीनां कदम्बकमपि दिवि विलम्बितमित्यनेन सूर्यादयविलम्बात् त्रिया- मायामो द्योत्यते । किमपरं ब्रुचे गानवाचाच प्रमाद: नीवीकुन्तलगा त्रिकाविश्लथ- नानवगतिरित्यादि भुविस्थानां पारवश्यं किमर्थमुच्यत इत्यर्थः ॥ ८ ॥ मोदसीनि भुवनं विलाप्य विवृति समाप्य च ततो विभो ! केलि सम्पूदित निर्मलाइनवधर्मसुभगात्मनाम् | मन्मथासहनचेतसां पशुपयोपितां सुकृतचोदित- स्तावदाकलिंतमूर्तिरादधिथ मारवीरपरमोत्सवान् ॥ ९ ॥ मोदेति ! मोदसीम्नि ब्रह्मानन्दे भुवनं द्रष्टृलोकं विलाप्य मज्जयित्वा १. 'वेन' ग. पाठः. २. 'नाविदनिति' ग. पाठः, ३. 'धी' क. पाठः,<noinclude></noinclude> j1ar3n3tn3jq657qzbrlh24xb4qlij3 104 128116 346179 2022-08-20T22:55:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ केलिसम्मृदिततया निर्मलानि ललितान्यज्ञानि यासां नवधर्मलेशैः सुभग आत्मा शरीरं यासां, मन्मथेनासहनं सुरतलीला कालक्षेपासहिष्णु चेतो यासां, तासां सुकृतेन चोदित... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>केलिसम्मृदिततया निर्मलानि ललितान्यज्ञानि यासां नवधर्मलेशैः सुभग आत्मा शरीरं यासां, मन्मथेनासहनं सुरतलीला कालक्षेपासहिष्णु चेतो यासां, तासां सुकृतेन चोदितः प्रेरितः यावत्यो गोप्यस्तावत्य आकलिता धृता मूर्तयो येन ॥ ९ ॥ के लिभेदपरिलोलिताभिरतिलालिताभिरबलालिभिः स्वैरमीश! ननु सूरजापयसि चारु नाम विवृति व्यधाः | काननेsपि च बिसारिशीतलकिशोरमारुतमनोहरे मूनसौरभमये विलेसिथ विलासिनी शतविमोहनम् ।। १० ।। केलीति। केलिभेदैः आलिङ्गनचुम्बनप्रर्हरणदन्तत्रणनखक्षतचूषणसीत्कार- हिक्कावासादिप्रयोगरूपैः परिलोलिताभिः आकुली क्रियमाणाभिः । सूरजापयसि यमुनाजले विहति जलक्रीडां काननेऽपि च विहृतिं व्यधाः कृतवान् | बिसारिणा वीजनशीलेन शीतलेन किशोरमारुतेन मन्दवायुना मनोहरे सूनानां पुष्पाणां सौरभमये । विलासिनीशतविमोहनं यथा तथा विलेसिथ अशोभथाः ॥ १० ॥ कामिनीरिति हि यामिनीषु खलु कामनीयकनिधे ! भवान् पूर्णसम्मदरसार्णवं कमपि योगिगम्यमनुभावयन् । ब्रह्मशङ्करमुखानपीह पशुपाङ्गनासु बहुमानयन् भक्तलोकगमनीयरूप! कमनीय! कृष्ण! परिपाहि माम् ॥११॥ कामिनीरिति । हे कामनीयकनिधे! सौभाग्यार्णव! भवान् यामिनीषु कामि- नी: योगिभिर्गम्यं प्राप्यं पूर्णसम्मदरसार्णवं ब्रह्मानन्दम् अनुभावयन् आस्वादयन् ब्रह्मादीनपि पशुपाङ्गनासु बहुमानयत् बहुमानयुक्तान् कुर्वन् भक्तलोकैर्गमनीयं माप्यं रूपं यस्य | कमनीय! कान्त ! हे कृष्ण! परिपाहि ॥ ११ ॥ इते रासक्रीडायां कमनीयरूपधारिणा भगवता सह गोपीनां नृत्तगीतादिविलासवर्णन एकोनसप्ततितमं दशकं सैकम् । १. 'इणनद' क. पाठः.<noinclude></noinclude> ikdhuqi9p8l0a6zziyf6da32w8ja1ce 104 128117 346180 2022-08-20T22:55:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ सुदर्शनाख्यविद्याधरस्य शापमोक्षवर्णनम् | इति त्वयि रसाकुलं रमितवल्लभे वल्लवाः कदापि पुर्नरम्विकाकमितुरम्विकाकानने । समेत्य भवता समं निशि निषेव्य दिव्योत्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>सुदर्शनाख्यविद्याधरस्य शापमोक्षवर्णनम् | इति त्वयि रसाकुलं रमितवल्लभे वल्लवाः कदापि पुर्नरम्विकाकमितुरम्विकाकानने । समेत्य भवता समं निशि निषेव्य दिव्योत्सवं सुखं सुषुपुरग्रसीद्वजपमुग्रनागस्तदा || १ || - दशकम् -- ७०] इतीति । इति उक्तमकारे रसेन कौतुकेन आकुलं यथा भवति तथा रमिता बल्लभा येन तस्मिंस्त्वयि सति पुनः कदाचिद् वलवा गोपा: अम्बिकाक मितुः अम्बिकावनाख्ये शिवक्षेत्रे भवता समं समेत्य निशि दिव्योत्सवं निषेव्य सुखं सुषुपुः । तदा उग्रः क्रूरो नागोऽजगरो ब्रजपं नन्दम् अग्रसीत् ॥ १ ॥ समुन्मुखमथोल्मुकैरभिहतेऽपि तस्मिन् चला- दमुञ्चति भवत्पदे न्यपति पाहि पाहीति तैः । तदा खलु पदा भवान् समुपगम्य पस्पर्श तं बभौ स च निजां तनुं समुपसाद्य वैद्यावरीम् || २ || समुन्मुखमिति | समुन्मुखं प्रसनव्यग्रम् | उल्मुकैः अलातैः । तैः गोपैः भवत्पदे न्यपति । वैद्याघरीं विद्याधरसम्बन्धिनीम् । समुपसाद्य प्राप्य बभौ शुशुभे ॥ २ ॥ . २३९ सुदर्शनघर ! प्रभो! ननु सुदर्शनाख्योऽस्म्यहं मुनीन् क्वचिदपाहसं त इह मां व्यधुर्वाहसम् । भवत्पदसमर्पणादमलतां गतोऽस्मीत्यसौ स्तुवन् निजपदं ययौ ब्रजपदं च गोपा मुदा ॥ ३ ॥ सुदर्शनेति । कचित् कदाचिद् मुनीन् अङ्गिरस: अपाहसम् अपहसित- वानस्मि । ते मुनयः इह अस्मिन् प्रदेशे मां वाहसम् अजगरं व्यधुः यत आत्मनः सुरूपतया हप्तोऽस्मान् विरूपतया पहसितवान्, अतस्त्वमजगरो भवितेति शप्त- वन्तः । इदानीममलतां गतः शापान्मुक्त इत्युक्त्वा स्तुवन् निजपदं विद्याधर- लोकम् ॥ ३ ॥ १. 'स्मम्बि' क्र. ग. घ. उ. पाठः, * परस्मैपदमात्मनेपदानित्यत्वात् ।<noinclude></noinclude> k8x6b7shwufe5qzp16i4kv8lc9lrdhp 104 128118 346181 2022-08-20T22:55:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रिक्तं पृष्ठं निर्मितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 2ll1kios0xhs0w3mpwq11y17w77irlf 346182 346181 2022-08-20T22:55:55Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कदापि खलु सीरिणा विहरति त्वयि स्त्रीजनै- जंहार धनदानुगः स किल शहडोवलाः । अतितमनुहुतस्तपथ मुक्तनारीजन सरोजिथ शिरोमणि हलभृते च तस्याददाः ॥ ४ ॥ कदापीति | सीरिणा बलभद्रेण सह विहरति क्रीडति सति धनदानुगो वैश्रवणभृत्यः अबलाः गोपीः जहार | अतिश्रुतं शीघ्रम् अनुद्रुतः अनुगतः भयान्मु- तो नारीजनो येन तं शङ्खचूडं रुरोजिथ निगृहीतवान् तस्य शिरोमणि हल- भृतेऽप्रजायाददाश्च ॥ ४ ॥ दिनेषु च सुहृज्जनैः सह वनेषु लीलापरं मनोभवमनोहरं रसितवेणुनादावृतम् | भवन्तममरीदृशाममृतपारणादायिनं विचिन्त्य किस नालपन् विरहतापिता गोषिकाः ॥ ५ ॥ दिनेष्विति । एवं दिनेषु प्रतिदिनं च सुहृज्जनैः गोपबालकैः सह । मनो- भवादपि मनोहरम् | रसितम् आस्वादितं वेणुनाद एवाभृतं येन । अमरीदृशां स्वर्गस्त्रीनयनानाम् अमृतपारणादाथिनं निजरूपामृतपानमापादयन्तम् | विरहेण क्षणं जातेन तापिताः सन्तप्तहृदया: किंतु नाला, तत्सदवस्थां विचिन्त्य बिलेपुरित्यर्थः ॥ ५ ॥ भोजराजभृतस्त्वथ कश्चित् कष्टदुष्टपथदृष्टेिररिष्टः । निराकृतिरपनिनादस्तिष्ठते स्म भवते वृषरूपी ॥ ६॥ भोजेति । भोजराजस्य कंसस्य भूतकः भृत्यः । कष्टा हिंसाबहुला दुष्ट- पथे परोपद्रवे दृष्टिरन्वेषणं यस्य | निष्ठुरा क्रूरा आकृतिर्यस्य । वृषरूपी अपष्टुनि - नादः क्रूरस्वनः भवते तिष्ठते स्म भवदर्शनपथे स्थितवान् || ६ ॥ शाकरोऽथ जगतीवृतिहारी मूर्तिमेष बृहती प्रदधानः । पक्तिमाशु परिधूर्ण्य पशूनां छन्दसां निधिमवाप भवन्तम् ॥ ७ ॥<noinclude></noinclude> doy73g5yyf7w7oaih3w9c03eqjejm9a 104 128119 346183 2022-08-20T22:56:01Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ७० वृषभासुरवधवर्णनम् । शाकर इति । शाकरो वृषभ: जगत्या भूम्या श्रृति स्थैर्ये हर्तुं शीलम- स्येति तथा । पशूनां पङ्क्तिं परिघ्र्ण्य विद्राव्य छन्दसां निधि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ७० वृषभासुरवधवर्णनम् । शाकर इति । शाकरो वृषभ: जगत्या भूम्या श्रृति स्थैर्ये हर्तुं शीलम- स्येति तथा । पशूनां पङ्क्तिं परिघ्र्ण्य विद्राव्य छन्दसां निधिं वेदगर्भम् । एषो- sरिष्टः शकरीजतीतिपच्छिन्दोमात्रयुक्तः । भवस्तुच्छन्दोनिधिरिति महान् विशेष इति च प्रतीयते ॥ ७ ॥ तुमुखमाश्यभियन्तं गृहय्य रभसादभियं तम् । भद्ररूपमपि दैत्यमभद्रं मयन्नमदयः सुरलोकम् ॥ ८ ॥ तुङ्गेति । तुङ्गे शृङ्गमुखे शृङ्गाग्रे यस्य, तुङ्गशृङ्गं मुखं यस्येति वा । अभियन्तम् अभिगच्छन्तम् अभियं भयरहितं भद्ररूपं वृषरूपम् अभद्रं दुष्टं सगृहय्य गृहीत्वा मर्दयन् निगृह्णन् । अमदयः प्रसाद यामासिथ ॥ ८ ॥ चित्रमय भगवन्! दृषघातात् सुस्थिराजनि वृपस्थितिरुम् । वर्धते च वृषचेतसि भूयान्मोद इत्यभिनुतोऽसि सुरस्त्वम् ॥ ९ ॥ । चित्रमिति | वृषघाताद् अरिष्टवाद् उर्थी वृषस्य धर्मत्य स्थितिः सु- स्थिराजाने | वृष्ण इन्द्रस्य चेतसि, वृषस्य धर्मस्य चेतसि, धर्मबुद्धौ सजने वा | वृषघाताद् वृषस्य स्थितिः वृषचेतसि मोदश्चेति चित्रम् ॥ ९ ॥ औक्षकाणि! परिधावत दूरं वीक्ष्यतामय मिहोतविभेदी | इत्थमात्तहसितैः सह गोपैगैहगस्त्वमत्र वातपुरेश ! ।। १० ॥ औक्षकाणीति । हे औक्षकागि ! उक्षसमूहाः | वृषभसमूडाः ! यूयं दूरं परिधावत । इहायमुक्षविभेदी वृषहन्ता अरिष्टहन्ता वा । इत्थमातहसितैः व्याङ्ग्- तहास्यवचनैः ॥ १० ॥ इति सुदर्शनाख्यविद्याधरस्य शापमोक्षवर्णनं शङ्खचूड. वधवर्णनं वृषभासुरवधवर्णनं च सप्ततितमं दशकम् । १. 'सिः । बू' क. ख. पाठ, २. सिधा क. भूख. पाठः,<noinclude></noinclude> 79g7j1spe4rm35w18y2fkfnp108w7pk 104 128120 346184 2022-08-20T22:56:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ यत्वेषु सर्वेष्वपि नावकेशी केशी स भोजेशितुरिष्टबन्धुः । त्वं सिन्धुजावाप्य इतीव मत्वा संप्राप्तवान् सिन्धुजवाजिरूपः ॥ १ ॥ यत्नेविति । यत्लेषु नावशी अवन्ध्य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>यत्वेषु सर्वेष्वपि नावकेशी केशी स भोजेशितुरिष्टबन्धुः । त्वं सिन्धुजावाप्य इतीव मत्वा संप्राप्तवान् सिन्धुजवाजिरूपः ॥ १ ॥ यत्नेविति । यत्लेषु नावशी अवन्ध्यः स केशी वं सिन्धुजया लक्ष्म्या अवाप्य इति सिन्धुजाचाप्यश्वेदहमपि सिन्धुजो भवामीति मत्वेद ॥ १ ॥ गन्धर्व आमेष गतोऽ पे रूक्षैर्नाद: समुद्वेजितसर्वलोकः । भवद्विलोकावधि गोपवार्टी प्रमद्ये पापः पुनरापतत् त्वाम् ॥ २॥ गन्धर्वतामिति । गन्धर्वताम् अश्वताम् गतोऽपि रूक्षैर्नादैः । गन्धर्वो हि मृदुनादः ॥ २ ॥ . तार्पितास्तत्र तार्क्ष्य एष चिक्षेप वक्षोभुवि नाम पादम् । भृगोः पदाघातकथां निशम्य स्त्रेनापि शक्यं तदितीव मोहात् ॥ ३ ॥ तार्येति । एष तार्क्ष्यो दनुजः । भृगुर्हि विष्णुं वक्षास पदाहन् । तत्कथां निशम्य तत् पदाहनन स्वेनात्मनापि शक्यमिति मोहादिव ॥ ३ ॥ प्रवञ्चयन्नस्य खुराञ्चलं द्वागतुं च चिक्षेपिथ दूरदूरम् । संमूर्छितो पितनि कोषोष्मणा खादितुमातस्त्वाम् ।। ४ ।। प्रवञ्चयनित | खुराञ्चलं खुरप्रहारं प्रवञ्चयन् छलयन् द्राग् झटिति पादयोर्गृहीत्वानुं दूरहूर चिक्षेपिय निससर्जिय | अतिमूर्छितेन प्रवृद्धेन । आद्रुतः अभिपतितः ॥ ४ ॥ त्वं वाहदण्डे कृतधीच वाहादण्डं न्यधास्तस्य मुखे तदानीम् । तद्वृद्धिरुद्धश्वसनो गतासुः सप्तीभवन्नप्ययमैवयमागात् ॥ ५ ॥ त्वमिति | वाहदण्डे अश्ववधे । बाहादण्डं भुजतुण्डम् । तद्वृद्धघा बाहादण्डवृद्धया | सप्तभिवन् अश्वीन्नपि भगवत्यैक्यं सायुज्यम् । वाहदण्डे कृतधीरपि बाहादण्डमिति विरोधश्च द्योत्यते ॥ ५॥ १. 'वां' क. ख. पाठः, २. 'व'ख. पाठः २. 'बा' पाठ<noinclude></noinclude> gz6fbkojv520dczav2yzbckjwc80nb6 104 128121 346185 2022-08-20T22:56:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ न्योमासुरवधवर्णनम् । आलम्भमात्रेण पशो: सुराणां प्रसादके नून इवाश्वमेधे । कृते त्वया हर्षवशात् सुरेन्द्रास्त्वां तुष्टुवुः केशवनामयन् ॥ ६ ॥ आलम्भेति । अश्वम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>न्योमासुरवधवर्णनम् । आलम्भमात्रेण पशो: सुराणां प्रसादके नून इवाश्वमेधे । कृते त्वया हर्षवशात् सुरेन्द्रास्त्वां तुष्टुवुः केशवनामयन् ॥ ६ ॥ आलम्भेति । अश्वमेधयागे हि पशुमालभ्य तेन यजने कृत एव देवानां प्रसादः स्यात् । इह लालम्भमात्रेण अश्व हंसामात्रेण सुराणां प्रसादो जातः । अतो नूने अपूर्वे अश्वमेधयागे अश्ववधे वा कृते ततः केशवनामधेयं त्वां तुष्टुवुः ॥ ६ ॥ कंसाय ते शौरितत्वमुक्त्वा तं तद्वधोत्कं प्रतिरुध्य वाचा । मातेन केशिक्षपणावसाने श्रीनारदेन त्वमभिडतोऽभूः ॥ ७ ॥ कंसायेति । नायं कृष्णो नन्दसुतः, किन्तु देवक्या अष्टमसुत इति ते शौरिद्युतत्वमुक्त्वा ततस्तद्वषोत्कं वसुदेववधोयुक्तं कंसं वाचा प्रतिरुध्य के शिक्षण- गावसाने प्राप्तेन ॥ ७ ॥ कदापि गोपैः सह काननान्ते निलायनक्रीडनलोलुपं त्वाम् । मयात्मजः प्राप दुरन्तमायो व्योमाभिधो व्योमचरोपरोधी ॥ ८ ॥ कदापीति | निलायनक्रडिने तिरोधाननिरीक्षण स्पर्श नरूपे सश्रद्धन् । व्योमचरोपरोधी देवशत्रुः ॥ ८ ॥ स चोरपालायितवल्लवेषु चोरायितो गोपशिशुन् पशूंच ग्रहासु कृत्वा पिदधे शिलाभिस्त्वया च बुद्ध्वा परिमर्दितोऽभूत् ॥ ९॥ स इति । केचिद् वल्लवाश्चोरायिताः । केचित् पालायिताः । मयपुत्रस्तु गो- पवेषधारी चोरायितः पशून गोपशिशूंश्च पर्वतगुहासु कृत्वा निक्षिप्य पिदघे व- बन्ध । त्वया परिमर्दितो निगृहीतः ॥ ९ ॥ एवंविषैद्भुतकेलिभेदैरानन्दमूर्छामतुलां व्रजस्य | पदे पदे नूतनयन्नसीमं परात्मरूपिन् ! पवनेश ! पायाः ॥ १० ॥<noinclude></noinclude> qqmn1n34o7y5s1dgtdel1dsa4wg7x0o 104 128122 346186 2022-08-20T22:56:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये एवंविधैरिति । आनन्दस्य सूर्छा वृद्धि पदे पदे अनुक्षणम् असीमं निरवधि । अत्र हेतुः परात्मरूपीति ॥ १० ॥ इते के शिवधवर्णनं व्योमासुरवधवर्णनं च एकसप्तति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये एवंविधैरिति । आनन्दस्य सूर्छा वृद्धि पदे पदे अनुक्षणम् असीमं निरवधि । अत्र हेतुः परात्मरूपीति ॥ १० ॥ इते के शिवधवर्णनं व्योमासुरवधवर्णनं च एकसप्ततितमं दशकम् । ত है . अथ कंसवधमाह दशकचतुष्टयेन- कंसोऽथ नारदगिरा त्रजवासिनं त्वा- माकर्ण्य दीर्णहृदयः स हि गान्दिनेयम् । आहूय कार्डकमखच्छलतो भवन्त मानेतुमेनमहिनोदाहनाथशायिन् ! ॥ १ ॥ wwwwwww कंस इति । विष्णुत्वद्वधार्थं देवक्या जातो नन्दवजे वसतीति नारदस्य गिरा दीर्गहृदयश्चकितमतिः गान्दिनेयम् अक्रूरं कार्मुकमखच्छलतो धनुर्यागनिरी- क्षणार्थमिति व्याजेन अहिनोत् प्रेषयामास ॥ १ ॥ अक्रूर एष भवदपिरश्चिराय त्वदर्शनाक्षममनाः क्षितिपालभीत्या | तस्याज्ञयैव पुनरीक्षितुमुद्यतस्त्वा- A मानन्दभारमतिभूरितरं बभार ॥ २ ॥ अक्रूर इति । भवदङ्घ्रिपरः भवद्भक्तः क्षितिपालभीत्या कंसमयेन अहं कृष्णदर्शनाक्षम इति मनो यस्य स त्वदर्शनाक्षममनाः ॥ २ ॥ सोऽयं रथेन सुकृती भवतो निवासं गच्छन् मनोरथगणांस्त्वयि धार्यमाणान् । आस्वादयन सुदुरपायभयेन दैवं संमार्थयन् पथि न किञ्चिदपि व्यजानात् ॥ ३ ॥ सइति । त्वाय त्वद्विषये मनोरथगगान् दर्शनस्पर्शनादिरूपान् मनसा धार्यमाणान् आस्वादयन् अपायभयेन स्वस्य कंसभृत्यतादिहेतुकेन भगवद्दर्शनाभा-<noinclude></noinclude> e7gr2gznjl9cygtazwahkl3gig0f678 104 128123 346187 2022-08-20T22:56:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ७२] अक्रूरस्य गोकुलयात्रावर्णनम् । बभयेन ममाद्य श्रीकृष्णदर्शनं भूयादित दैवं प्रार्थयन् । एवं पथि त्वामेव चिन्त- यन् नान्यत् किञ्चिदपि व्यजानात् ॥ ३ ॥... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ७२] अक्रूरस्य गोकुलयात्रावर्णनम् । बभयेन ममाद्य श्रीकृष्णदर्शनं भूयादित दैवं प्रार्थयन् । एवं पथि त्वामेव चिन्त- यन् नान्यत् किञ्चिदपि व्यजानात् ॥ ३ ॥ तदेवाह - O द्रक्ष्यामि वेदशतगीतगतिं पुमांसं स्मध्यामि किंस्विंदपिनाम परिष्वजेय | किं वक्ष्यते स खलु मां क नु वीक्षितः स्या- दित्थं निनाय स भवन्मयमेव मार्गम् ॥ ४ ॥ द्रक्ष्यामीति | वेदशतैः उपनिषद्भिः गीता प्रतिपादिता गतिः स्वरूपं यस्य तं पुमांसं पुरुषं किंस्विद् द्रक्ष्यामि स्प्रक्ष्यामि स्पर्शन सुखमनुभवामि । अपि- नामैवं भूयात् । स खलु भगवान् मां कृताञ्जलिं 'हे अक्रूरेति किं वक्ष्यते । क्कनु कस्मिन् प्रदेशे मया स वीक्षितः स्यात् । इत्थं भवत्स्मरणनैर-तर्येण तदालम्बनतया भवन्मय मार्ग निनाय अतिक्रान्तवान् ॥ ४ ॥ भूयः क्रमादभिविशन् भवदधिपूर्त बृन्दावनं हरविरिञ्चसुराभिवन्धम् । आनन्दमन इव लग्न इव मोहे किं कि दशान्तरमवाप न पङ्कजाक्ष ! ॥ ५ ॥ भूय इति । प्रमोहे लम्रो बहिर्विकाराभावान्मूढ इव किं किं दशान्तरं नावाप ॥ ५ ॥ पश्यन्नवन्दत भवतस्थलानि पांसुष्ववेतृत भवञ्चरणाङ्कितेषु । किं ब्रूमहे बहुजना हि तदापि जाता एवं तु भक्तितरला विरलाः परात्मन् ! ॥ ६ ॥ · पश्यनिति । भवद्विहृतिस्थलानि क्रीडा स्थानानि अवन्दत । भवच्चरणाङ्कितेषु पां- १. 'दि' क.. पाठः.<noinclude></noinclude> 7afdh37plgxbqk7z23dpdwqe49bln1g 104 128124 346188 2022-08-20T22:56:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ भारायणीये सुष्ववेष्टत श्रीकृष्णपादपांसव इति सर्वाङ्गेष्वकरोत् । किं ब्रूमहे । तदा भक्तः काले बहुजना जाताः, तथाप्यक्रूरवदेवं भक्त्या तरलाः परवशाः विरला न्यू... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भारायणीये सुष्ववेष्टत श्रीकृष्णपादपांसव इति सर्वाङ्गेष्वकरोत् । किं ब्रूमहे । तदा भक्तः काले बहुजना जाताः, तथाप्यक्रूरवदेवं भक्त्या तरलाः परवशाः विरला न्यूनाः ॥ ६ ॥ M सायं स गोपभवनानि भवचरित्र- गीतकर्ण रसायनानि । पश्यन् प्रमोदसरितेव किलोद्यमानो गच्छन् भवद्भवन निधिमन्वयासीत् ॥ ७ ॥ A सायमिति | सायं सन्ध्याकाले भवच्चरित्रगीतमेवामृतं, तत्प्रसृतममृतनि- ष्यन्दः, तदेव कर्णरसायनं श्रोत्रानन्दकरं येषु तानि गोपभवनानि पश्यन् प्रमोद - रूपया सरिता नद्या उद्यमान इव ॥ ७ ॥ तावद् ददर्श पशु बिकलोलं मागतिमिव प्रतिषालयन्तम् । भूमन् ! भवन्तमयमग्रजवन्तमन्त- र्ब्रह्मानुः तिरससिन्धुमित्रोदुमन्तम् ॥ ८ ॥ 2004 तावदिति । पशुदोहविलोकने लोलं सश्रद्धं भक्तोत्तमस्याक्रूरस्य आगति मिवायमकूरो भवन्तं ददर्श ब्रह्मानुभूतिर्ब्रह्मज्ञानं, तज्जन्यो रससिन्धुः 1 सुखार्णव आनन्दः । पथि श्रीकृष्णाकाराकारितामाश्चित्तवृत्तेः अन्तःस्थत्वाद् भगवदर्शनसमनन्तरं तत्था इन्द्रियद्वारा बहिनिर्गमनाञ्चान्तःस्थं श्रीकृष्णदर्शनसुख बहिरुद्वमन्तमिवेत्यर्थः ॥ ८ ॥ सायन्तनाप्लवविशेषविविक्तगात्रौ द्वौ पीतनीलरुचिराम्बरलोभनीयौ । नातिमपञ्चधृतभूषणचारुद्वेषौं मन्दस्मितार्द्रवदनौ स युवां ददर्श ॥ ९ ॥ * यदिभवनानुकुव्यापारवृत्तमस्ति बहिर्भायमात्रे वृत्तिनिवृत्तत्रेषणपक्षाश्रयसेन । एमचा- क्रूर हृदयात् बहिर्भवन्तं अह्मानुभूतिरसा धुमिव स्थितमिति भगवद्विशेषणमुपपत्रम् | अस्या एवापपत्तये व्याख्याने 'पथि श्रीकृष्ण 'व्याधुफि: ।<noinclude></noinclude> a9ndnxmnuok73e92h3xzmmlnfpv9dqz 104 128125 346189 2022-08-20T22:56:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ७२१ अक्रूरस्य भगबत्कृतसस्कारादिवर्णनम् । सायन्तनेति । सायन्तनः सन्ध्यासमयस्थः आम्लव: आकण्ठं खानं तेन विशेषेण विविक्तगात्रौ स्वच्छदेही नातिप्रपञ्चम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ७२१ अक्रूरस्य भगबत्कृतसस्कारादिवर्णनम् । सायन्तनेति । सायन्तनः सन्ध्यासमयस्थः आम्लव: आकण्ठं खानं तेन विशेषेण विविक्तगात्रौ स्वच्छदेही नातिप्रपञ्चम् अनतिबहुलं यथा तथा धृतः भूषणैः चार्मनोहरो वेषोऽलङ्गियाविशेषो ययोः ॥ ९ ॥ दूराद् रथात् समवरुह्य नमन्तमेन- मुत्थाप्य भक्तकुलमौलिमथोषगृहन् । हर्षान्मिताक्षरगिरा कुंशलानुयोगी पाणि प्रगृह्य सबलोऽथ गृहूं निनेथ ॥ १० ॥ दूरादिति । हर्षादुपगृहन् मिताक्षरया गिरा कुशलानुयोगी कुशलं पृच्छन् गृहं निनेथ प्रवेशयामासिथ ॥ १० ॥ नन्देन साकममितादरमर्चयित्वा तं यादव सदुदितां निशमय्य वार्ताम् । गोपेषु भूपतिनिदेशकथां निवेद्य नानाकथाभिरिह तेन निशामनैषीः ॥ ११ ॥ नन्देनेति । भूपतिनिदेशकथां कंसाज्ञावचनं निषेध उपायनसंभारसंभृत- शकटसंयोजनाद्यादिश्य तेनाक्रूरेण सह नानाकथाभिः निशामनैषीः ॥ ११ ॥ तस्यां निशायां श्रीकृष्णे गोपीनामन्यासक्तिशङ्काभूदित्याह चन्द्रागृहे किमुत चन्द्रभगागृहे तु राधागृहे नु भवने किमु मैत्रविन्दे । धूर्यो बिलम्बत इति ममदाभिरुचै- www रातो निशि मरुत्पुरनाथ! पायाः ॥ १२ ॥ इति अनुरस्य गोकुलयात्रा-वृन्दावनप्राप्ति-भगवत्समागम- भगवत्कृतसत्कारादीनां वर्णनं द्विसप्ततितमं दशके सठिकम् । १. 'तो' क. पाठः,<noinclude></noinclude> fx6mmgqo6dptwmzjhvnpmvo32js8tvc 104 128126 346190 2022-08-20T22:56:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये निशमय्य तवाथ यानवार्ता भृशमार्ताः पशुपालवालिकास्ताः । किमिदं किमिदं कथं न्वितीमाः समवेताः परिदेवितान्यकुर्वन् ॥ १ ॥ २४८ [स्कन्ध:- १० - निशमध्ये.ते | य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये निशमय्य तवाथ यानवार्ता भृशमार्ताः पशुपालवालिकास्ताः । किमिदं किमिदं कथं न्वितीमाः समवेताः परिदेवितान्यकुर्वन् ॥ १ ॥ २४८ [स्कन्ध:- १० - निशमध्ये.ते | यानवार्ती इत्रः प्रभाते श्रीकृष्णं नेतुमागतोऽक्रूर इत्येवंरू- पाम् । किमिदम् अमृतास्वादे विषयानमिवातिकष्टमबस्थान्तरमापतितम् । कथं न्विदम् अस्मद्भाग्यदोषाद् नन्दसूनोनिष्करुणतया वा इत्येवमादीनि परिदेवितानि बिलपनान्यकुर्बन् ॥ १ ॥ परिदेवितान्येवाह - करुणानिधिरेष नन्दसूनुः कथमस्मान् विसृजेदनन्यनाथाः । बत नः किमु दैवमेवमासीदिति तास्त्वद्गतमानसा विलेषुः ॥ २ ॥ करुणेति । नो दैवं भाग्यम् एवं निरतिशयसुखप्रदं सहसा नष्टं चासीत् किमु बत विद्यामहे ॥ २ ॥ चरममहरे प्रतिष्ठमानः सह पित्रा निजमित्रमण्डलैश्च । परितापभरं नितम्विनीनां शमयिष्यन् व्यमुचः सखायमेकम् ॥ ३ ॥ चरमेति । चरमप्रहरे अन्त्ययामे प्रतिष्ठमानो निर्गच्छन् एकं सखायमीप्तं दूततया व्यमुचः प्रेषितवान् ॥ ३ ॥ अचिरापयामि सन्निधिं वो भविता साधु मयैव सङ्गमश्रीः । अमृताम्बुनिधौ निमज्जयिष्ये द्रुतमित्याश्वसिता वधूरकार्षीः ॥ ४ ॥ अचिरादिति । वो युष्माकं मया सङ्गमश्रीः संभोगसौख्यम् अचिराद् भवितैव । किञ्च अमृताम्बुनिधौ सुखार्णवे, अथवा अमृतं मोक्षस्तद्रूपेऽम्बुनिषौ । अन्ते मोक्षमपि वो वितरिष्यामीत्यर्थः ॥ ४ ॥ सविषादभरं सयाच्यमुच्चैरतिदूरं वनिताभिरीक्ष्यमाणः । मृदु तदिशि पातयन्नपाङ्गान् सबलोग्क्रूररथेन निर्गतोऽभूः ॥ ५ ॥ १. 'माहूय दूं' ख. पाठः कार<noinclude></noinclude> 7iays43912s6yhd0zjej28zrmxbfifx 104 128127 346191 2022-08-20T22:56:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २५० [स्कन्ध:- १० हर्षतिधो नुवृत्या परमानन्दानुभवानिवृत्तेः पुलकावृतां ययौ उन्मज्ज्य त्वत्स- मीपमाप |॥ ९ ॥ किमु शीतलिमा महान जले यत् पुलकोऽसाविति चोदितेन तेन । अ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२५० [स्कन्ध:- १० हर्षतिधो नुवृत्या परमानन्दानुभवानिवृत्तेः पुलकावृतां ययौ उन्मज्ज्य त्वत्स- मीपमाप |॥ ९ ॥ किमु शीतलिमा महान जले यत् पुलकोऽसाविति चोदितेन तेन । अतिहर्षनिरुत्तरेण सार्ध स्थवासी पवनेश! पाहि मां त्वम् ॥ १० ॥ किन्ति । अहर्षनिहतरेण भगवतः स्वरूपदर्शनेनानन्द बाप्प निरुद्ध - कष्ठतमा अदत्तोत्तरेण ॥ १० ॥ नारायणीये स्याह इति भगवतो मथुराप्रस्थानवर्णनं यमुनाजले अक्रूरस्य भगवत्स्वरूप साक्षात्कारादिवर्णनं च त्रिसप्ततितमं दशकम् सम्माहो मधुरा दिवाधविगमे तत्रान्तरस्मिन् यस नारामे विहिताशनः सखिजनैर्यात: पुरीमीक्षितुम् | मापी राजपथं चिरतिव्यालोक कौतूहल- श्रीकृष्णाणो नु किम् ॥ १ ॥ acustandes MICROORC सात इति । दिनार्षविणमे मध्याहे तत्र मधुरायाम् अन्तरस्मिन्नारामे काङ्कोद्याने बसन् राजपथं राजमार्ग प्रापः प्रातदशन् | चिरश्रुत्या धृतं व्यालोककौ- तूहलं येषां तेभ्यः स्त्री सेभ्यः उद्यन्ति फललेन्दुखानि अगण्यानि अपरिमेयानि पुण्यान्येव निगलाः शृङ्खलाः तैराकृष्यमाणः किन्तु ॥ १ ॥ तत्र कथमपि वत्सादृश्यानुमेयसुकृता मथुरास्त्रियस्त्वदर्शनसुखमन्वभूवान - त्वत्पाद तिवत्सरागसुभगास्त्वमूर्तिवद् योषितः सम्माता विलसत्पयोधररुची लोला भववष्टिवत् । हारिण्यस्त्वदुरस्स्थलीवदाये ते मन्दस्मितमोदिव- मोल्लसिताः कचौधरुचिवद् राजरकला पाश्रिताः ॥ २ ॥ 4 'तो' इ. च. पाठः,<noinclude></noinclude> eiupqkvg69qzbzwjamnf5jpd9eltugq 104 128128 346192 2022-08-20T22:56:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रिक्तं पृष्ठं निर्मितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 2ll1kios0xhs0w3mpwq11y17w77irlf 346193 346192 2022-08-20T22:57:08Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 128129 346194 2022-08-20T22:57:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये कुब्जामन्जविलोचनां पथि पुगे तया ६ ते साधु ● किलाङ्गरागमददास्वस्या महान्तं हृदि । चित्तस्थामृतामथ प्रथयितुं गात्रेऽपि तस्याः स्फुटं गृहन् मञ्जु कर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये कुब्जामन्जविलोचनां पथि पुगे तया ६ ते साधु ● किलाङ्गरागमददास्वस्या महान्तं हृदि । चित्तस्थामृतामथ प्रथयितुं गात्रेऽपि तस्याः स्फुटं गृहन् मञ्जु करेण तामुदन यस्तावज्जगत्सुन्दरीम् ॥ ५ ॥ कुब्जामिति । कुब्जां त्रिवम् अजविलोचनाम् इतरावयवसौन्दर्यातिश- ययुक्तम् । तयाङ्गरागे अनुलेपने दत्ते सति तस्या हृादे महान्तम् अङ्गे भवन्मूर्ती रागपुरागं भवत्वपरपर्यायमददाः । अङ्गेति पृथक्पदं वा । चित्तस्थां परोक्षाम् ऋजुतां गात्रेऽपि प्रथयतुम् अपरोक्षीकर्तुं म्फुटं नूनं करेण मञ्जु अनुत्पादितवेदनं यथा भवति तथा गृह्णन् उदनयः ऋज्वीचकर्थ ॥ ५ ॥ तावनिचितवैभवास्तव विभो! नात्यन्तपापा जना यत्किञ्चिद् ददते स्म शक्त्यनुगुणं ताम्बूलमाल्यादिकम् । गृह्णानः कुसुमादि किञ्चन तदा माग निबद्धाञ्जलि नतिष्बत हा यतोऽद्य विपुलामार्ति व्रजामि प्रभो! ॥६॥ तावदिति । याचदरागसमर्पगेन त्रिचक्रामप्यनुगृहीतवान्, तावत् तद्- दृष्टान्तेन तव निश्चितं वैभव वरप्रदानशक्तियैः | ये न चात्यन्तपापाः, जना: शक्त्यनुगुणं यत्किञ्चित् ताम्बूलनाल्यादिकं तुभ्यं ददते स्म दत्तवन्तः । ते च कृता- र्थाः । तदाहमापे किञ्चन कुसुमादि गृह्णानो मार्गे निबद्धाञ्जलिर्नालिष्ठम् । हा बत कष्टं यतस्तदकरणादद्य विपुलां महतीम् आर्ति रोगादिजानतां पीडा ब्रजा- मि॥ ६॥ 1 एष्यामीति विमुक्तयापि भगवन्नालेपदाच्या तया दूरात् कातरया निरीक्षितगतिस्त्वं प्राविशो गोपुरम् । अघोविनम हाहर्षोडलदेवकी- वो जगलत्पयोरस मिषात् त्वत्कीर्तिरन्तर्गता ॥ ७॥ एष्यम। महानगच्छेत प्रार्थितेन त्वया कृतकार्योऽहमेष्याम्यागच्छा- मीति विमुक्तया प्रेषितयापि तया आलेपदाच्या त्रिवक्रया कातरया विरहमीतया<noinclude></noinclude> 8dqa7gzqqfqi2k4gqop3qo2yb6c96ch 104 128130 346195 2022-08-20T22:57:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ७४] धनुश्शालायां धनुर्भङ्गादिवर्णनम् । दूराद् निरीक्षिता गतिर्यस्य स त्वं गोपुरं प्राविशः प्रविष्टन् । आघोषेण त्वदर्शनादिप्रवृत्त गौरजनजनितेनानुमि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ७४] धनुश्शालायां धनुर्भङ्गादिवर्णनम् । दूराद् निरीक्षिता गतिर्यस्य स त्वं गोपुरं प्राविशः प्रविष्टन् । आघोषेण त्वदर्शनादिप्रवृत्त गौरजनजनितेनानुमितः कल्पितो यस्त्वदागमः तज्जनितेन महता हवेंग उल्ललतः क्षुभिताद् देवकीवक्षोजाइ यः पयोरसः प्रजगाल, तद्याजेन त्वत्कीर्तिस्त्वत्प्रवेशात् पूर्वमन्तर्गता नगरं प्रविष्ठा ॥ ७ ॥ ● आविष्टो नगरी महोत्सववती कोदण्डशालां वजन् माधुर्येण नु तेजसा नु पुरुषैरेण दत्तान्तरः । खग्भिभूषितमर्चितं वरधनुर्मा मेति वादात् पुरः मागृहाः समरोपयः किल समाक्राक्षीरभक्षीरपि ॥ ८ ॥ आविष्ट इति । माधुर्येण वा श्रीमूर्तेर्वा मधुरतया तेजसा अनृप्यतया वा प्रतिषेद्धुमशक्यतया रक्षिपुरुषैईरेण दत्तान्तरः परिहृतमार्गः सन् मा मा धनुः स्पृशेति वादादू रक्षिपुरुषवचनात् पुरः पूर्वमेव धनुः प्रागृह्णाः अग्रहोः । पुनरपि मा मा समारोपयेति वादात् पुरः समरोपयः । एवं मा मा आकर्षयेति वादात् पुरः समानाक्षीः । मा मा भारित वादात् पुरः ॥ ८ ॥ व: कंसक्षपणोत्सवस्य पुरतः प्रारम्भतूर्योपम आपसमहाध्वनिस्तव विभो! देवानरोमाञ्चयत् । कंसस्यापि च वेपथुस्तदुदितः कोदण्डखण्डद्वयी- चण्डाभ्याइतरक्षिपूरुषर वैरुत्कूलितोऽभूत् त्वया ॥ ९ ॥ व इति। कंसक्षपणं कंसवधनामोत्सवो भावो | तस्य पुरतः पूर्व मङ्गलार्थः प्रारम्भतूर्यरवः कर्तव्यः । तत्महशतव चापध्वंस महाध्यनिर्देवानरोमाञ्चयत् कंस- मपि •वधिप्यतीति रोमाञ्चितशरीरानकृत | कंसस्यापि तदुदितः चापध्वं सैमहाघ्व- निश्रवणाज्जातो वेपथुः कम्पः तस्यैत्र कोदण्डस्य खण्डद्वय्या चण्डाभ्याहतानां सुदृढ प्रहृतानां रक्षिपूरुषाणां रवैः धिग धिग् हा हताः स्म इति विलपनरूपैः त्वया उत्कूलितो वर्धितोऽभूत् ॥ ९ ॥ -------- १. 'पूर्वे स' क. पाठः, २. 'सध्व' क. ग. पाठः, * 'अधिः प्रकृत्यन्तरं व्यञ्जनान्तोऽस्ति' इति 'जनिवध्योश्च' (७.३. ३५) इति सूत्रे ऋति कारः ।<noinclude></noinclude> ptjqtakuo2djkudf7fvs6lyn3w0uw2h 104 128131 346196 2022-08-20T22:57:33Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये शिष्टैर्दुश्जनैष दृष्टमहिमा मीत्या च भीत्या ततः संपन् पुरसम्पदं वि वरन् सायं गतो वाटिकाम् । श्रीदाम्ना सह वारिहर्ज खेदं वदन् शस्वप- नानन्द गवतारकार... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये शिष्टैर्दुश्जनैष दृष्टमहिमा मीत्या च भीत्या ततः संपन् पुरसम्पदं वि वरन् सायं गतो वाटिकाम् । श्रीदाम्ना सह वारिहर्ज खेदं वदन् शस्वप- नानन्द गवतारकार्यघटना बातेश! संरक्षमाम् ॥ १० ॥ शिटैरिति । शिटैः सज्जनैः प्रीत्या हो महिना अद्भुतपराक्रमो यस्य | दुष्टजनैः मीत्या दृष्टमहिमा सन् सायं सन्ध्यायां वाटिकां शकटस्थानं गतः श्रीदा- म्नाप्तेन गोपेन । अवतारकार्यघटनात् कंसे हते तच्छृस्य मागधस्य परिभवात् तस्य तीच वो भागीयादिचिन्तया भूमारहरगानेर्वाहद- शेनादानन्दन् ॥ १० ॥ इति भगवतो मथुरापुरीप्रवेश रजक्रनिग्रह-वायलमालाकार- कुब्जानुग्रह- धनुर्भङ्गादिवर्णनं चतुस्सततितमं दशकम् । [स्कन्धः - १० - प्रातः सन्त्रस्तभोजक्षितिपतिवचसा प्रस्तुते महतूर्ये सङ्के राज्ञां च मञ्चानभित्रयुषि गते नन्दगोपेऽपि हर्म्यम् । कंसे सौधाधिरूढे त्वमपि सहबल: सानुगवारुत्रेषो रद्वारं गतोऽभूः कुपितकुवलयापीडनागाव जीठम् ॥ १ ॥ प्रातरिति । अरेः प्रातः सन्त्रसन्य देय अष्टाअतिमानु- षेण पराक्रमे चायं मां निष्यतीति भीत य (कंसन्य) वचसा आज्ञया मल्लतूर्ये मल्ल- क्रीडानुसारिबाद्यप्रयोगे प्रस्तुते आरब्धे सति । अभिययुषि आरूढे च सति । महा- मात्रप्रणोदात् कुपितेन कुवलयापीडाख्येन नागेन अवलीढं विभितप्रवेशं मल्लरत्र- द्वारं गतोऽभूः ॥ १ ॥ पापिष्ठापेहि मार्गान हुतामिति वचसा निरक्रुद्धबुद्धे- रम्वष्टस्य प्रणोदादधिकजवजुषा हस्तिना गृह्यमाणः । १. 'वषिष्य' क. पाठः.<noinclude></noinclude> erljjxuqohdbffhyq3k3rufmqhfoz0k 104 128132 346197 2022-08-20T22:57:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ७५] भगवतो मल्लरङ्गमत्रेशवर्णनन् । केलीमुक्तोऽथ गोपीकुचकलशचिरस्पर्धिनं कुम्भमस्य व्याहत्यालीयथास्त्वं चरणमुवि पुनर्निर्गतो वल्गुहासी ॥२॥ २९५ पापिष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ७५] भगवतो मल्लरङ्गमत्रेशवर्णनन् । केलीमुक्तोऽथ गोपीकुचकलशचिरस्पर्धिनं कुम्भमस्य व्याहत्यालीयथास्त्वं चरणमुवि पुनर्निर्गतो वल्गुहासी ॥२॥ २९५ पापिष्ठति । हे पानिष्ठ! अतिशयेन दुष्ट मार्गाद् द्रुततरम् अपहि अपसर इसि त्वद्वचसा निष्ठुरा स्वतः कूरा क्रुद्धा च बुद्धि य तत्याग्वष्ठत्य महामात्रस्य प्रणोदात् चोदनया | केलीमुक्तः फ़ीडया हत्तिकराद् विगलितः अथ अनन्तरं गोपी कुचकलश चिरस्पर्धिनम् अत एव तत्साभ्यापादकपुप्येन भगवत्करस्पर्शलाभः, अस्य कुम्भं मस्तकं व्याहृत्य हस्तेन ताडयित्वा चरणभुवि चरणचतुष्टयमध्ये लीलयालीयथाः ॥ २॥ , हस्तमाप्योऽप्यगम्यो झटिति मुनिजनस्येव धावन् गजेन्द्रं क्रीडापत्य भूमौ पुनरभिपततस्तस्य दन्तं सजीवम् । मूलादुन्मूल्य तन्मूलगम हितमहामौक्तिकान्यात्म मित्रे मादास्त्वं हारमेभिर्खलितविरचितं राधिकायै दिशेति ॥ ३ ॥ हस्तेति । हस्तेन शुण्डया प्राप्यः स्पृश्यमानोऽप्यगम्योऽम्पृश्यमानो यथा भवति तथा झटिति धावन् क्रीडन् भूमौ स्वयमापत्य दण्डवत् पतित्वा पुनः पश्चादभिपततो दन्ताभ्यां भूमौ मतस्तस्य सजीव जीवन सह दन्तं मूलादखण्ड- मुन्मूल्य तन्मूलगानि दन्तमूलस्थानि महितानि परार्ध्यानि महान्ति स्थूलानि मौक्ति कान्यात्मभित्रे श्रीदानि मादाः एमिलीले वि वितं मनोहरतना रचितं हारं मालां राधिकायै मध्प्रेयस्यै दिश प्रदेहीति वचनपूर्वकम् ॥ ३ ॥ गृह्णानं दन्तमंसे युतमय हलिना रङ्गमङ्गाविशन्तं त्वां मङ्गल्याङ्ग्भीरभसहृतमनोलोचना वीक्ष्य लोकाः । हो धन्यो नै नन्दो नहि नहि पशुपालाड़ना नो यशोदा नो नो धन्येक्षणाः स्मखिजगति वयमेवेति सर्वेश संतुः ॥ ४ ॥ गृह्णानमिति | अङ्ग! हे श्रीकृष्ण ! इतर न्तमंते गृह्णानेन हलिना युतं १. येडलीये' क. स. पाठः १. 'हि' इति सूलपाठ<noinclude></noinclude> 4omcf4ou722hfhp6vn3byd6yng63un2 104 128133 346198 2022-08-20T22:57:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ मल्लक्रीडारङ्गमाविशन्तम् । मङ्गल्यरूपयाङ्गभङ्गचा रभसहृतानि बलात्कारेण हृतानि मनोलोचनानि येषाम् | हंही हे लोकाः! यत्तुत्रोऽयं, स नन्दस्त्रिजगति धन्यः नु निश... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>मल्लक्रीडारङ्गमाविशन्तम् । मङ्गल्यरूपयाङ्गभङ्गचा रभसहृतानि बलात्कारेण हृतानि मनोलोचनानि येषाम् | हंही हे लोकाः! यत्तुत्रोऽयं, स नन्दस्त्रिजगति धन्यः नु निश्चितम् । अथवा नाहे नहि, याः एनं स्तनान्तरे कृत्वा आलिङ्गनादि- सुखमन्वभूवन्, ताः पशुपालाङ्गना: नन्दादपि धन्यतमा इति केचित् | नो नो गोप्यः, यास्य मातृभावमन्वभूत् सा यशोदा धन्या । नो तो यशोदा, वयमेव धन्येक्षणाः यानि श्रीकृष्णाच्ये परब्रह्मणि निममानि तान्यस्माकमीक्षणान्थेव भाग्यवन्तीति शशंसुः स्तुतवन्तः ॥ ४ ॥ - , ननु सर्वेषामेवं माये ब्रहबहुमानादेः किं कारणमित्याशङ्कायामाह- पूर्ण ब्रह्मैव साक्षानिरवधिपरमानन्दसान्द्रप्रकाशं गोपेषु त्वं व्पलासीर्न खलु बहुजनैस्तावदावेदितोऽभूः । दृष्ट्वाय त्वां तदेदंप्रथममुपगते पुण्यकाले जनौधाः पूर्णानन्दा विषाषाः सरसमभिजगुस्त्वत्कृतानि स्मृतानि ॥ ५ ॥ ** - - पूर्णमिति । पूर्ण सर्वा गतम् । अतस्तचैव सर्वशरीरेषु जीवरूपेणावस्था- नाद् आत्मनि च सर्वेषां निरतिशय स्नेहबहुमानादिसम्भवात् त्वयीदमुपपद्यत इति भावः । नन्वेकस्याने कत्राव थानं कथमित्यत्राह - ब्रह्मेति । आकाशंबद् बृहत्त्वा- देवेत्यर्थः । ननु ब्रह्मणः कथं चाक्षुषतः तत्राह -- साक्षादू गोषेषु व्यलासीरिति । श्रीकृष्णात्मनावतीर्णस्यादित्यर्थः । ननु शरीरपरिग्रहश्चेद् ममापि संसारमरूझ इत्य- त्रा --- निरवधिपरमानन्दसान्द्रप्रकाशमिति | निरवधि नित्यं परमानन्दरूपं सान्द्रप्रकाशं विज्ञानघनम् । तत्र नित्यत्वात् जननमरणासम्भवः, परमानन्दरूप - त्वाद् दुःखाभावः, विज्ञानघनत्वादज्ञानाभावश्चेति संसारनिदानाभावात्रोक्तदोष इति भावः । कथं तर्हि कंसादयो मां ब्रह्मतया न जानन्तीत्यत आह -- न खस्विति । यैः कैश्चजन्मजन्मान्तराजितपुण्यपरिपाकवद्भिरेव त्वं ब्रजेत्यावेदितो- भूरित्यर्थः । ननु ताई पाठिानां कथं मदर्शनं संबोभवीतीति चेत्, सत्यं, पुण्य- पापयोः पुण्याधिक्ये सति तलरिपाकत्रशेन त्वदर्शनसुखं तावत् सम्भवति । तत्- स्त्वदर्शन स्मरणचरित्रवर्णनादिना विगतपापाः सन्तः क्रमादेतेऽपि त्वत्तत्त्वज्ञानेऽधि- कियन्त एवेत्यभिप्रायेणाह - दृष्ट्राथ स्वामिति । अनौषाः शानिनोऽज्ञानिनच त्यां 1 WWW.<noinclude></noinclude> 95x5vfpk2pad4gt679ih19qppgaqdgq 104 128134 346199 2022-08-20T22:57:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ पुण्यकाले पुण्यपरिपाक उपगते इदंप्रथमं दृष्ट्वा विगतपापा: पूर्णानन्दाश्च सन्तः त्वदर्शनेन स्मृतानि त्वञ्चरितानि सरसं सानन्दं यथा भवति तथा अभिजगुः प्रशशंञ्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>पुण्यकाले पुण्यपरिपाक उपगते इदंप्रथमं दृष्ट्वा विगतपापा: पूर्णानन्दाश्च सन्तः त्वदर्शनेन स्मृतानि त्वञ्चरितानि सरसं सानन्दं यथा भवति तथा अभिजगुः प्रशशंञ्जुरित्यर्थः ॥ ५ ॥ चाणूरो मलवीरस्तदनु नृपगिरा सृष्टिको मुष्टिशाली त्वां रामं चाभिषेदे झटझटिति मिथो मुष्टिपातातिरूक्षम् । उत्पातापातनाकर्षणविविधरणान्यासतां तत्र चित्रं मृत्योः प्रागेव मलमभुरगमदयं भूरिशो बन्धमोक्षान् ॥ ६ ॥ , चाणूर इति । झटझटिति सशब्दं मियो मुष्टिपातरतिरूक्षं यथा भवति तथा । उत्पात उन्नयनम् आपातनं भुव्यवपातनम्, मिथो बद्धहस्तपादयोरितरे- तरत आकर्षणम् एवंविधानि विविधानि रणानि तावदासताम् । मृत्योर्मरणात् प्रागेबान्योन्य हस्तपादादिकृतान् बन्धान् मोक्षांश्चायमगमत् किमुच्यते मृतो बन्धा- मोक्षमगमदितीति भावः ॥ ६ ॥ a 7 हा धिक कष्टं कुमारौ सुललितवपुषौ मलवीरौ कठोरौ न द्रक्ष्यामो व्रजामस्त्वरितमिति जने भाषमाणे तदानीम् । चाणूरं तं करोद्भ्रामणविगलदसुं पोथयामासिथोव्या पिष्टोऽभून्मुष्टिकोऽपि द्रुतमथ हलिना नष्टशिष्टैर्दधावे ॥ ७ ॥ हा घिगिति । करेण यद् उद्धामणं तेनैव विगलदसुम् उर्व्यां पोथयामासिथ प्रक्षिप्तवान् | नष्टशिष्टैः प्राणपरीप्सया दुधावे धावनमकारि ॥ ७ ॥ कंसः संवार्य तूर्ये खलमतिरविदन् कार्यमार्यान् पितृस्ता- नाहन्तुं व्यासमूर्तेस्तव च समशिषद् दूरमुत्सारणाय । रुष्टो दुष्टोक्तिभिस्त्वं गरुड इव गिरिं मञ्चमञ्चनुदश्चत् - खड्डव्यावलगदुस्संग्रहमपि च हठात् प्राग्रहीरौग्रसेनिम् ॥ ८ ॥ कंस इति । कंसः कार्यम् एवं स्थिते यत् कर्तव्यं त्वत्पादपतनं, तद् भ वितव्यंतॉबलाद् अविदन् अजानन् आर्यान् सज्जनान् । आहन्तुं निग्रहाय । पितॄन् १. 'तुं सझि' ख. पाठः<noinclude></noinclude> c9l6zihnqthf5je3zxy8ej0arjpbyv8 104 128135 346200 2022-08-20T22:57:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ , वसुदेवनन्दोग्रसेनादीन् । व्याप्तस्योत्सारणमशक्यं तदपि समशिषत् आज्ञापया- मास | दुष्ठस्य कंसस्योक्तिभिः रुष्टः कुपितस्त्वम् अञ्चन् उत्पतन् उदञ्चतः उन्न- मि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>, वसुदेवनन्दोग्रसेनादीन् । व्याप्तस्योत्सारणमशक्यं तदपि समशिषत् आज्ञापया- मास | दुष्ठस्य कंसस्योक्तिभिः रुष्टः कुपितस्त्वम् अञ्चन् उत्पतन् उदञ्चतः उन्न- मितस्य खड्डस्य व्यावल्गेन चलनेन दुस्सङ्ग्रहं महीतुमशक्यमपि हठादू बला- त्कारेणैव औमसेनि कंसं प्राग्रहीः ॥ ८ ॥ सद्यो निष्पष्टसन्धि भुवि नरपतिमापात्य तस्योपरिष्टात् त्वय्यापात्ये* तदैव त्वदुपरि पतिता नांकिनां पुष्पवृष्टिः । किं किं धूमस्तदानीं सततमपि भिया त्वद्गतात्मा स भेजे सायुज्यं त्वद्वधोत्था पैरम ! परमियं वासना कालनेमेः ॥ ९ ॥ सद्य इति । आपात्य पातयित्वा तस्योपरिष्टाद् उपरि आपात्ये आपतति वय तब कंसोपरिपतनं नाकिनां पुष्पवृष्टिपतनमपि युगपज्जातमित्यर्थः । किं किं ब्रूमः । त्वत्स्मरणं त्वत्सायुज्यं कुरुत इत्यत्रोपपत्तीर्बहु न कथयामः, यतस्तदानीं भिया सततं त्वद्गतात्मा स कंसः सायुज्यं भेजे । यद् भीत्यापि विष्णुस्मरणं, सेयं परं केवलं कालनेमेस्त्वद्वधोत्था बासना | कंसः प्राकू कालनेमिर्नामासुरः । स च विष्णुना हतः ॥ ९ ॥ तद्द्भ्रातृनष्ट पिष्ठ्ठा द्रुतमथ पितरौ सन्मनुग्रसेनं कृत्वा राजानमुच्चैर्यदुकुलमखिलं मोदयन् कामदानैः । भक्तानामुत्तमं चोद्धवममरगुरोराप्तनीति सखायं लब्ध्वा तुष्टो नगर्यो पवनपुरपते ! रुन्धि मे सर्वरोगान् ॥ १० ॥ तदिति । तद्भ्रातून कंसानुजान् ककन्यग्रोधकादीन् । पितरौ देवकीवसु- देवौ । उच्चैः अतिशयेन मोदयन् | अमरगुरोः बृहस्पतेः आप्ता गृहीता नीतिर्नय- शास्त्रं येन तमुद्धवं सखायं कार्यसचिवतया नर्मसचिवतया च लब्ध्वा तुष्टः कृत- कृत्य इव नगर्थी वसन्निति शेषः ॥ १० ॥ इति कुवलयापीढवधवर्णनं भगवतो महरञ्जप्रवेशवर्णनं मलयुद्धवर्णन मल्लवधवर्णनं कंसवधादिवर्णनं च पञ्चसप्ततितमं दशकम् । १. 'ण औं' क.ग. पाठः, २. 'सम् ॥' क. पाठः, ३. 'वरद!' क.घ.डे. च. पाठः ४. 'कृत्वा तु घ.रु. पाठ.. * आपततीत्यापात्यः 'भव्यगेय-' (३-४०६८) इति निपातनात् कर्तरि ण्यत् ।<noinclude></noinclude> ln4r6n1o7j2bd02k38wi2lbf8cgugc9 104 128136 346201 2022-08-20T22:57:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथोपनयनपूर्वकं विद्यां गृहीत्वा मृतपुत्रं दक्षिणीकृत्य समावृत्त इत्याह-- गत्वा सान्दीपनिमथ चतुष्पष्टिमात्रैरहोभिः सर्वज्ञस्त्वं सह मुसलिना सर्वविद्यां ग... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथोपनयनपूर्वकं विद्यां गृहीत्वा मृतपुत्रं दक्षिणीकृत्य समावृत्त इत्याह-- गत्वा सान्दीपनिमथ चतुष्पष्टिमात्रैरहोभिः सर्वज्ञस्त्वं सह मुसलिना सर्वविद्यां गृहीत्वा । पुत्र नष्ई यमनिलयनादाहृतं दक्षिणार्थं दत्त्वा तस्मै निजपुरमगा नादयन् पाञ्चजन्यम् ॥ १ ॥ गत्वेति । स्वतः सर्वज्ञस्त्वं, तथापि लोकसङ्ग्रहार्थ सान्दीपनि नाम मुनिं गत्वोपनयनं प्राप्य सर्वविद्याः साङ्गोपाङ्गोपवेदरूपाः गृहीत्वा नष्टं मृतं गुरोः पुत्रं तस्मै गुरवे दक्षिणार्थं दत्त्वा पाञ्चजन्यं शङ्खवेषधरपञ्चजननामासुरवधात् तदङ्गप्र- भवं शङ्खम् ॥ १ ॥ श्रीकृष्णेन बृन्दावनान्मधुराप्रस्थाने गोपीनां परितापेशमनार्थं यदुक्तम् 'अचिरादुपयामि सन्निधिं व इति तत् सत्यं कर्तुमात्म निर्विशेषमुद्धवं मथुरास्थः स्वयं प्रेषयामासेत्याह स्मृत्वा स्मृत्वा पशुपसुदृश: प्रेमभारमणुन्नाः कारुण्येन त्वमपि विवशः माहिणोरुद्धवं तम् । किञ्चामुष्मै परमसुहृदे भक्तवर्याय तासां भक्त्युदेकं सकलभुवने दुर्लभं दर्शयिष्यन् ॥ २ ॥ स्मृत्वेति । पशुपसुदृशो गोप्यः त्वां स्मृत्वा स्मृत्वा पुनः पुनः स्मरणात् प्रेमभारेण अनुरागातिशयेन प्रणुन्नाः परवशा जाताः । त्वमपि कारुण्येन भक्तवा- त्सल्येन विवशः परवशः । किञ्चेति, उद्धवप्रेषणे हेत्वन्तरमप्यस्तीत्यर्थः । तदेवाह - अमुष्मा इति । तासां भक्युद्रेकम् उद्धवात् भक्त्यतिशयम् अमुष्मै उद्धवाय प्रद- र्शयिष्यन् प्रदर्शनार्थमित्यर्थः । परमसुहृदे भक्तवर्यायेति भक्तवर्याभिमानापगम एवं त्वत्परमसुहृत्त्वमुचितमिति तवाभिप्राय इत्यभिप्रायः ॥ २ ॥ त्वन्माहात्म्यमथिमपिशुनं गोकुलं प्राप्य सायं त्वद्वार्ताभिर्बहु स रमयामास नन्दं यशोदाम् । १. 'पायनपूर्वकं प्रा' क. पाठ: २. 'पप्रश' क. पाठः<noinclude></noinclude> plyhpwv2742vx4x295wvjqkfs3ximmj 104 128137 346202 2022-08-20T22:58:07Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ प्रातर्दृड्डा मणिमयरथं शङ्किताः पङ्कजाक्ष्यः .. श्रुत्वा प्राप्तं भवदनुचरं त्यक्तकार्याः समीयुः ॥ ३ ॥ त्वादिति । त्वन्माहात्म्यस्य प्रथिमा विस्तार तत्पिशुन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>प्रातर्दृड्डा मणिमयरथं शङ्किताः पङ्कजाक्ष्यः .. श्रुत्वा प्राप्तं भवदनुचरं त्यक्तकार्याः समीयुः ॥ ३ ॥ त्वादिति । त्वन्माहात्म्यस्य प्रथिमा विस्तार तत्पिशुनं तत्सूचकं गोकुलं तत्र नन्दगेहं प्राप्य सायं सन्ध्यायाम् । अतः स्वस्खगेहस्था मिर्गोपभिरुद्धवागमनं न विदितम् । अतः केवलं नन्दं यशोदामेव बहु अतिशयेन रमयामास । प्रातस्त्व- दागमं शङ्किताः ॥ ३ ॥ . दृष्टा चैनं त्वदुपमलसद्वेषभूषाभिरामं स्मृत्वा स्मृत्वा तव बिलसितान्युच्चकैस्तानि तानि । रुद्धालापाः कथमपि पुनर्गद्गदां वाचमूचुः सौजन्यादीन् निजपरभिदामप्यलं विस्मरन्त्यः ॥ ४ ॥ दृष्ट्येति । त्वदुपमाभ्यां त्वद्वेषभूषणसदृशाभ्यां लसयां वेषभूषाभ्याम् आाभरणतद्विन्यास विशेषाभ्यामभिरामम् । अतः सहशदर्शनादुच्चकैरतिशयेन तानि तानि विलसितानि क्रीडाः स्मृत्वा बाष्पकण्ठतया रुद्ध आलापो यासाम् । त्वद्गत- मानसतया निजपरमिदां खपरभेदमपि ॥ ४ ॥ श्रीमन् ! किं त्वं पितृजनकृते प्रेषितो निर्दयेन कासौ कान्तो नगरसुदृशां हा हरे! नाथ! पार्याः | आश्लेषाणाममृतवपुषो हन्त ते चुम्बनाना- सुन्मादानां कुहकवचसां विस्मरेत् कान्त का वा ॥ ५ ॥ श्रीममिति । निर्दयेन कृष्णेन पितृजनकृते नन्दयशोदयोः प्रियार्थी किं प्रेषितोऽसि । असौ नगरसुदृशां कान्तः विदग्धजनविधेय इदानीं के इति प्रणय- वचनसमनुस्मृतभगवद्भुणकृतपारवश्या ऊचुः हा इति । हरे! भक्तजनसन्तापशमन ! हा नाथ! अस्ममाणसंरक्षक! निजरूपामृतपानेन जीवय | अमृतमयं वपुर्यस्य तस्य तव आश्लेषाणां चुम्बनानां हन्त उन्मादानाम् आत्मानं विस्मृत्यैव कृतानां तत्त- १. हि च. पाठः, 'प' घ. क. पाठः,<noinclude></noinclude> 5j9i2l28wk7sm9tq4k90xx57ulafqvz 104 128138 346203 2022-08-20T22:58:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ द्विलसितानां कुहकवचसां कपटवचनानाम् । अथवा हे कुहको कृपट! तनोन्मा- दानाम् अननुसंहितपूर्वापराणां बचसां का वा विस्मरेत् ॥ ५ ॥ 'रासक्रीडालुलितललितं विश्लथत्केशप... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>द्विलसितानां कुहकवचसां कपटवचनानाम् । अथवा हे कुहको कृपट! तनोन्मा- दानाम् अननुसंहितपूर्वापराणां बचसां का वा विस्मरेत् ॥ ५ ॥ 'रासक्रीडालुलितललितं विश्लथत्केशपाशं मन्दोद्भिन्न श्रमजलकणं लोभनीयं त्वेदङ्गम् । कारुण्याब्धे! सकृदपि समालिङ्गितुं दर्शयेति मेमोन्मादाद् भुवनमदन! त्वत्प्रयास्त्वां विलेषुः ॥ ६॥ रासेति । रासक्रीडायां लुलितं मर्दितं ललितं सुन्दरं च त्वदनं हे कारु- ण्याब्धे ! भक्तवत्सल ! सकृद् एकवारमपि समालिङ्गितुमपि । भुवनमदन | सर्वेषां सर्वदापि सर्वकामोन्मादमद! ॥ ६ ॥ एवम्मायैर्विवशवचनैराकुला गोपिकास्ता- स्त्वत्सन्देशैः प्रकृतिमनयत् सोऽथ विज्ञानगर्भैः । भूयस्ताभिर्मुदितमतिभिस्त्वन्मयीभिर्वधूभि- स्तत्तदातोसरसमनयत् कानिचिद् वासराणि ॥ ७॥ एवमिति । अथोद्धवो विज्ञानगर्भैस्त्वत्सन्देशैस्ताः प्रकृतिं कृतार्थतामनयत् । त्वन्मयीभिः त्वाच्चन्तयात्मानं विस्मरन्तीभिः तत्तद्वार्ताभिः सरसं यथा भवति तथौ कानिचिद् बासराण्यनयत् ॥ ७ ॥ त्वत्मोद्वानैः सहितमनिशं सर्वतो गेहकृत्यं त्वद्वार्तेव प्रसरति मिथः सैव चोत्स्वापलापाः । चेष्टाः प्रायस्त्वदनुकृतयस्त्वन्मयं सर्वमेवं दृष्ट्वा तत्र व्यमुहदधिकं विस्मयादुद्धवोऽयम् || ८ || त्वदिति । उत्खापलापा: स्वप्नवचनानि सैव त्वद्वातैव । चेष्टाः व्या- पाराः प्रायस्त्वदनुकरणरूपाः । एवम् उक्तप्रकारेण तासां सर्वे त्वन्मयं दृष्ट्वा अयमुद्धवो विस्मयादधिकं व्यमुहद् विमुमोह प्रतिपत्तिमूढोऽमूदित्यर्थः ॥ ८ ॥ 'का वि' क. पाठः. २. 'त' घ. ड. च. पाठः, ३. 'धान' क, पाठ,<noinclude></noinclude> elldbr3v3baj6ltip44b0qtjf0td2qy 104 128139 346204 2022-08-20T22:58:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ एवमुद्धवः स्त्रीणामपीश्वरे स्वातिशय प्रेमलक्षणभक्तिदर्शनात् सक्तभक्तंमन्यभा- वस्ताः प्रत्येकमाश्वासयामास । तत्र प्रधानभूतायां राधायोमाश्वासनप्रकारमाह... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>एवमुद्धवः स्त्रीणामपीश्वरे स्वातिशय प्रेमलक्षणभक्तिदर्शनात् सक्तभक्तंमन्यभा- वस्ताः प्रत्येकमाश्वासयामास । तत्र प्रधानभूतायां राधायोमाश्वासनप्रकारमाह - राधाया में प्रियतममिदं मत्मियैवं ब्रवीति त्वं किं मौनं कलयास सखे ! मानिनी मत्प्रियेव । इत्याद्येव प्रवदति सखि! त्वप्रियो निर्जने मा मित्थवादररमयदयं त्वत्मिामुपलक्षम् ॥ ९ ॥ राधाया इति । हे सखि ! राधे! त्वत्प्रियः श्रीकृष्णः निर्जने मामित्यादि त्वत्सम्बन्धिवचनमेव प्रवदति । कथं, हे सखे| उद्धव! मे राधाया इदं प्रियतमं, मझिया सैवं ब्रवीति, किं त्वं मानिनी मप्रियेव मौनं कलयास घरस इति । जनसंसदि तु तस्य गम्भीरचेतस्तया सन्नपि त्वद्विरहखेदो ज्ञातुमशक्यः । अयम् उद्धव इत्थंवादस्त्वत्प्रेम सूचकैर्वचनैरेव त्वत्रियां राधामरमयत् ॥ ९ ॥ सन्देशमाह - एष्यामि द्रागनुपगमनं केवलं कार्यभाराद् विश्लेषेsपि स्मरणदृढतासम्भवान्मास्तु खेदः । ब्रह्मानन्दे मिलति नचिरात् सङ्गमो वा वियोग- स्तुल्यो वः स्यादिति तवं गिरा सोऽकरोन्भिर्व्यथास्ताः ॥१०॥ एण्यामीति । अहं द्राग् झटिति एष्यामि । अनुपगमनं भवत्सन्निधावनागमनं केवलं मम कार्यभारादेव, न प्रेममान्द्यात् । किञ्च भवतीनां महिश्लेषो महते फलाय, मत्स्मरणस्य दृढतासम्भवात् । तस्माद् विश्लेषेविषयः खेदो मास्तु | स्मरणदृढतायाः समाध्यपरपर्यायायाः फलमाह ब्रह्मानन्द इति । ब्रह्मरूपस्य- मम स्मरणदृढतायां सत्यां नचिराद ब्रह्मानन्दे मिलति सति वो भवतीनां मत्सङ्ग- मो मद्वियोगश्च तुल्य: स्यात् । विरहेऽपि वः सर्वात्मना न मद्विरहः, भवती- नामप्यन्तरन्तर्यामिरूपेण ममैवावस्थानादिति भावः । इति या तव गीः सन्देशः, तथा स उद्धवस्ता निर्व्यथा अकरोत् ॥ १० ॥ Serband १. 'या' क. ग. पाठ:. २. 'या आ' क. ग. पाठः ३. 'राधैवं' क. पाठ:. ४. 'सुकर: । ' क. ग. पाठ. ७ 'घेऽपि वः खे' क. ग. पाठः,<noinclude></noinclude> hh8eodzme20go69kwx9qcvb8j75mb6c 104 128140 346205 2022-08-20T22:58:25Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ एवं भक्तिः सकलभुवने नेक्षिता ने श्रुतावा किं शाखौघैः किमिह तपसा गोपिकाभ्यो नमोऽस्तु । .इत्यानन्दाकुलमुपगतं गोकुलादुद्धवं तं दृष्ट्वा हृष्टो गुरुपुरपते! पाह... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>एवं भक्तिः सकलभुवने नेक्षिता ने श्रुतावा किं शाखौघैः किमिह तपसा गोपिकाभ्यो नमोऽस्तु । .इत्यानन्दाकुलमुपगतं गोकुलादुद्धवं तं दृष्ट्वा हृष्टो गुरुपुरपते! पाहि मामामयौघात् ॥ ११ ॥ एवमिति । एवं गोषिकानामिव । शास्त्रौघैस्तपसा वा किं फलम् । तद्रहि- तानामपि भक्तिदर्शनान्न शास्त्रादिफलं भक्तिरित्यर्थः । तस्माद् गोपिकाभ्यो नमो- ऽस्तु । इति ' एवम् एवंभक्तिरित्यादिनमोऽस्त्वि'त्यन्तमन्त्रपुरस्सरं पुनः पुनस्ता नम- स्कृत्य आनन्दाकुलं गोकुलादुपगतं त्वत्सन्निधिं प्राप्तं तं त्यक्तभक्ताभिमानमुद्धवं दृष्ट्वा हृष्टः इदानीमस्य मत्सखित्वाधिकारो जात इति सन्तुष्टः ॥ १२ । इति उद्धवदूत्यवर्णनं षट्सप्ततितमं दशकं सैकम् । सैरन्ध्रयास्तदतु चिरं स्मरातुराया यातोऽभू: सललितमुद्धवेन सार्धम् । आवास खदुपगमोत्सवं सदैव ध्यायन्त्याः प्रतिदिनवाससज्जिकायाः ॥ १ ॥ सैरन्ध्रया इति । अद्वैष्यति कान्त इति प्रतिदिनं तदुचितवेषभूषणविभव- संभरणपूर्वकं वासगृहे प्रतिपालनात् वासकसज्जिकायाः सैरन्ध्रया अनुलेपदाव्या आवास सललितं ललितवेषभूषण सहायसम्पत्सहितं यथा भवति तथा यातोऽभूः | त्वदुपगमोत्सवं त्वत्सम कौतुकम् ॥ १ ॥ उपगते त्वाय पूर्णमनोरथां ममदसम्भ्रमकम्पपयोधराम् । विविधमाननमादधतीं मुदा रहसि तां रमयाञ्चकृषे सुखम् ॥ २ ॥ १. 'वा' क. घं. पीठ:. २. 'क्यतिशयद' क. ग. पाठ.. ३. 'सवन्तं स्य' क. पाठा<noinclude></noinclude> ctf7rl7mss71o0h8m3ms0kx2u1axuzf 104 128141 346206 2022-08-20T22:58:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ उपगत इति । प्रमदसम्भ्रमेण हर्षातिशयजनित सौजन्यव्यापारत्वरया कम्प्रौ कम्पनशीली पयोधरौ यस्याः | विविधमाननं संमाननम् आदधतीं तो सुखं रम- याञ्चषे ॥ २ ॥ पृष्टा वरं... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>उपगत इति । प्रमदसम्भ्रमेण हर्षातिशयजनित सौजन्यव्यापारत्वरया कम्प्रौ कम्पनशीली पयोधरौ यस्याः | विविधमाननं संमाननम् आदधतीं तो सुखं रम- याञ्चषे ॥ २ ॥ पृष्टा वरं पुनरसावणोद् वराकी भूयस्त्वया सुरतमेव निशान्तरेषु । सायुज्यमस्त्विति वदेद् बुध एव कार्य सामीप्यमस्त्वनिशमित्यपि नाब्रवीत् किम् ॥ ३ ॥ पृष्टेति । यदिच्छसि, तद् वृण्विति त्वया पुनः प्रस्थाने बरं पृष्टी असौ सैरन्ध्री भूयस्त्वया सुरतमेवावृणोद्, न मोक्षम् त्वत्सायुज्यसामीप्यादिरूपम् । तत्र बुधः सायुज्याख्यमोक्षरसाभिज्ञ एव सायुज्यमस्त्विति वदेत् प्रार्थयेत् । एषा तु वरा- की निर्विषयमोक्षरसानभिज्ञेत्येतत् कामं भवतु | अनिशं सामीप्यमस्त्वित्यपि किं नाब्रवीत् । त्वत्सामीप्यसुखं तु तथा कञ्चित् कालमनुभूतमेव | तस्मात् सर्वमीश्वरे - च्छापरतन्त्रमिति वेदितव्यम् || ३ || ततो भवान् देव! निशानु कासुचि मृगीदृशं तां निभृतं विनोदयन् । अदादुपश्लोक इति श्रुतं सुतं स नारदात् सात्त्वततन्त्रविद् बभौ ॥ ४ ॥ तत इति । उपश्लोक इति श्रुतं विश्रुतं सुतम् अदाद् उत्पादयामास । सः नारदात् सात्त्वततन्त्रं पाञ्चरात्राद्यागमं वेतीति तथा ॥ ४ ॥ अक्रूरमन्दिरमितोऽथ बलोद्धवाभ्या- मभ्यर्चितो बहु नुतो मुदितेन तेन । एनं विसृज्य विपिनागतपाण्डवेय- वृत्तं विवेदिय तथा धृतराष्ट्रचेष्टाम् ॥ ५ ॥ अक्रूरेति । एनम् अक्रूरं विसृज्य विपिनाद् आगतानां पाण्डवेयानां वृत्त तथा धृतराष्ट्रचेष्टां च विवेदिथ ॥ ५ ॥ १. 'टा सा सै'. क. पाठः, २. 'स्विति किं क. पाठः.<noinclude></noinclude> pjtciixevz982e1386bs06ougcg30hg 104 128142 346207 2022-08-20T22:58:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विघाताज्जामातुः परमसुहृदो भोजनृपते- र्जरासन्धे सन्थत्यनवधिरुपान्थेऽथ मथुराम् । रथाद्यैर्द्यौलब्धैः कतिपयवलस्त्वं बलयुत- खयोविंशत्यक्षौहिणि तदुपनीतं समय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विघाताज्जामातुः परमसुहृदो भोजनृपते- र्जरासन्धे सन्थत्यनवधिरुपान्थेऽथ मथुराम् । रथाद्यैर्द्यौलब्धैः कतिपयवलस्त्वं बलयुत- खयोविंशत्यक्षौहिणि तदुपनीतं समयाः ॥ ६ ॥ विघातादिति । जरासन्धस्य जामाता कंसः, तत्पुत्र्योरस्तिप्रास्त्योः पति- त्वात्, तस्य भोजनृपतेर्वधाद् अनबधिरुषान्धे जरासन्धे मथुरां रुन्धति सति द्योः स्वर्गालब्धैर्मातलिनानीतै रथाद्यैः सपरिकरें: कतिपयबल: परिमितसेनासहितः तदुपनीतं जरासन्धाहृतं त्रयोविंशत्यक्षौहिणि बलं समहथाः सञ्जहर्थ || ६ || बद्धं बलादथ वलेन वलोत्तर त्वं भूयो बलोधमरसेन मुमोचिथैनम् । निश्शेषदिग्जय समाहत विश्वसैन्यात् कोऽन्यस्ततो हि वलपौरुषवांस्तदानीम् ॥ ७ ॥ बद्धमिति । अथ चलेन वलाइ बद्धं बलेन उत्तरम् उत्कृष्टं भूयो बलोद्यमरसेन जरासन्धः पराजितो भूयोऽपि भूरिबलमुपनेष्यतीति कौतुकेन एनं जरासन्धं मुमोचिथ । कीदृशो जरासन्ध इत्यपेक्षायामाइ --- निश्शेषदिग्जये समाहृतानि विश्वेषां सर्वनृपाणां सैन्यानि येन तस्माज्जरासन्धादन्यः कः ॥ ७ ॥ भग्नः स लग्ग्रहृदयोऽपि नृपैः मणुन्नो युद्धं त्वया व्यक्ति षोडशकृत्व एवम् । अक्षौहिणी: शिव शिवास्य जघन्थ विष्णो! सम्भूय सैकनवतित्रिशतं तदानीम् ॥ ८ ॥ भग्न इति | से जरासन्धस्त्वत्सकाशात् सप्तदशकृत्वः पराजितः ॥ ८ ॥ अष्टादशेऽस्य समरे समुपेयुषि त्वं दृष्ट्वा पुरोऽथ यवनं यवनत्रिकोट्या | १. 'विधाताद्वधा' क. ग. पाठ: ३. इदं क. ग. पुस्तकयो यते,<noinclude></noinclude> l6mlpbcowmm603j3hrx61kg4ndtq149 104 128143 346208 2022-08-20T22:58:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ त्वष्ट्रा विधाप्य पुरमाशु पयोधिमध्ये तत्राथ योगबलतः स्वजनाननैषीः ॥ ९ ॥ अष्टादश इति । अस्याष्टादशे समरे समुपेयुषि ऋआगामिनेि सति त्वं यवनानां म्लेच्छानां त्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>त्वष्ट्रा विधाप्य पुरमाशु पयोधिमध्ये तत्राथ योगबलतः स्वजनाननैषीः ॥ ९ ॥ अष्टादश इति । अस्याष्टादशे समरे समुपेयुषि ऋआगामिनेि सति त्वं यवनानां म्लेच्छानां त्रिकोट्या युतं श्रवनं पुरतो दृष्ट्वा त्वष्टा विश्वकर्मणा पयोधिमध्ये आशु द्वारवत्याख्यं पुरं विधाप्य कारयित्वा योगबलतः योगैश्वर्येण तत्र वजनान- नैषीः ॥ ९ ॥ पद्भ्यां त्वं पद्ममाली चकित इव पुरान्निर्गतो धावमानो म्लेच्छेशनानुयातो वधसुकृतविहीनेन शैले न्यलेषीः । सुप्तेना चाहतेन द्रुतमथ मुचुकुन्देन भस्मीकृतेऽस्मिन् भूपायास्मै गुहान्ते सुललितवपुषा तस्थिषे भक्तिभाजे ॥१०॥ पद्भ्यामिति । त्वया वधः सुकृतैकलभ्यः तद्विहीनेन । शैले तद्गुहायां देवदत्तया निद्रया चिरं सुप्तेन यवनेन कृष्णोऽयमिति अन्त्या अङ्मचाहतेन मुचुकुन्देनास्मिन् यवने भस्मीकृते तस्मै मुचुकुन्दाय तस्थिषे आत्मानं प्रकाश्य स्थितवानसि ॥ १० ॥ ऐक्ष्वाकोऽहं विरक्तोऽस्म्यखिलनृपसुखे त्वत्प्रसादककाङ्क्षी हा देवेति स्तुवन्तं वरविततिषु तं निस्पृहं वीक्ष्य हृष्यन् । मुक्तेस्तुल्यां च भक्ति धुतसकलमलं मोक्षमण्याशु दत्त्वा कार्य हिंसाविशुद्धयै तप इति च तदा मात्थ लोकप्रतीत्यै ॥ ११॥ ऐक्ष्वाक इति । ऐक्ष्वाक: इक्ष्वाकुवंशजः अखिलनृपसुखे राज्यभोगे विर- क्तः | आशु समनन्तरब्राह्मणजन्मान्ते धुतसकलमलम् अज्ञानकल्पितसंसारनिवृत्ति रूपं मोक्षं तावत्कालपर्यन्तं मुक्तेस्तुल्यां निरतिशयसुखरूपां प्रेमलक्षणां भक्तिमपि दत्त्वा क्षात्रधर्मेण कृताया हिंसाया विशुद्ध्यै तपः कार्यमिति च तदा प्रात्थ अब्रवीः । यद्यपि त्वदर्शनादेव कृतकृत्यो मुचुकुन्दः, तथापि लोकप्रतीत्यै क्षत्रधर्म लोकान् ग्राहयितुमिदमात्थेत्यर्थः ॥ ११ ॥ १. 'न् ॥' ख. पाठः * आर्थिकार्थकथन मिद्रम् । 3<noinclude></noinclude> bmfbugtp494da0j4ahbcebo6xonxdiv 104 128144 346209 2022-08-20T23:07:17Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ तदनु मथुरां गत्वा हत्वा चमूं यवनाहूतां मगधपतिना मार्गे सैन्यैः पुरेव निवारितः । चरमविजयं दर्षायास्मै मदाय पलायितो जलधिनगरीं यातो वातालयेश्वर! पाहि माम् ॥ १२... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>तदनु मथुरां गत्वा हत्वा चमूं यवनाहूतां मगधपतिना मार्गे सैन्यैः पुरेव निवारितः । चरमविजयं दर्षायास्मै मदाय पलायितो जलधिनगरीं यातो वातालयेश्वर! पाहि माम् ॥ १२ ॥ तदन्विति । द्वारकां जन् सर्गे मगधपतिना जरासन्धेन पुरा यथा, तथा निवारितः चरमविजयम् अष्टादशसङ्ग्रामजयं दर्पाय अहङ्कारमुत्पादयितुं प्रदाय पलायितो धावन् प्रवर्षणाख्यं गिरिमारुह्य तस्मादुत्पत्य भुवि पतित्वा जरा- सन्धेनालक्षितो जलधिनगरी द्वारकां यातः ॥ १२ ॥ इति सैरन्ध्रचामुप श्लोकोत्पत्तिवर्णनं जरासन्वादियुद्धवर्णनं मुचुकुन्दानुग्रहवर्णनं च सप्तसप्ततितमं दशकं सद्विकम् । त्रिदिववर्धकिवर्धितकौशलं त्रिदशदचसमस्तविभूतिमत् । जलधिमध्यगतं त्वमभूषयो नवपुरं वपुरञ्चितरोचिषा ॥ १ ॥ २ त्रिदिवेति । त्रिदिववर्धकिना विश्वकर्मणा वर्धितानि सर्वप्रयत्लेन कृतानि कौशलानि यत्र । त्रिदशैर्लोकपालैः दत्ताः प्रत्यर्पिता: समस्ता विभूतयः सुधर्मापा- रिजाताद्याः सन्त्यस्मिन्निति तथा । नवपुरं द्वारकां वपुरञ्चितेन रोचिषा देहकान्त्या त्वमभूषयः ॥ १ ॥ ददुषि रेवतभूभृति रेवतीं हलभृते तनयां विधिशासनात् । महितमुत्सवघोषमपुषः समुदितैर्मुदितैः सह यादवैः ॥ २ ॥ ददुषीति | रेवतो नाम राजा रेवत्याख्यामात्मतनयामादाय सत्यलोकं गत्वा ब्रह्माणं पृष्टवान् 'एनां कस्मै प्रदास्यामी'ति । 'त्वत्समानकालिका राजानः सम्प्रत्यदर्शनं गताः । किन्तु त्वयि भूमिगते सति रामकृष्णाववतीर्णौ भविष्यतः । तयो रामायैनां देही’ति विधेः शासनात् । समुदितैः सहितैः ॥ २ ॥ १. 'दशवर्ध' क. ग. पाठ: २. 'दशवर्ध' क. ग. पाठ:<noinclude></noinclude> fc645n1scerja0keeptkusdwrz3gmuf 104 128145 346210 2022-08-20T23:07:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २६८ नारायणीये [स्कन्धः-- १० अथ विदर्भसुतां खल रुक्मिणी यणायनीं त्वयि देव! सहोदरः । स्वयमदित्सत चेदिमहीजे स्वतमसा तमसाधुमुपाश्रयन् ॥ ३ ॥ अथेति । सहोदरो रुक्मी स्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२६८ नारायणीये [स्कन्धः-- १० अथ विदर्भसुतां खल रुक्मिणी यणायनीं त्वयि देव! सहोदरः । स्वयमदित्सत चेदिमहीजे स्वतमसा तमसाधुमुपाश्रयन् ॥ ३ ॥ अथेति । सहोदरो रुक्मी स्वयं, नान्ये पित्रादयः, चेदिमहीभुजे शिशु- पालाय अदित्सत दातुमैच्छत् । स्वतमसा स्वाज्ञानेन, तर्मसाधुं चेदिनृपम् उपाश्रयन् ॥ ३ ॥ चिरवृतमणया त्वयि बालिका सपदि काङ्क्षितभङ्गसमाकुला | तब निवेदयितुं द्विजमादिशत् स्वकदनं कदनङ्गविनिर्मितम् ॥ ४ ॥ चिरेति । कदनङ्गेन विनिर्मितं स्वस्य कदनं पीडाम् ॥ ४ ॥ द्विजसुतोऽपि च तूर्णमुपाययौ तब पुरं हि दुराशदुरासदम् । मुदमवाप च सादरपूजितः स भवता भवतापहृता स्वयम् ॥ ५ ॥ द्विजेति । दुराशदुरासदं हि दुष्टाशयैरेव दुष्प्रवेशम् | भवतापं संसारदुःखं हरतीति भवतापहृत् ॥ ५ ॥ स च भवन्तमवोचत कुण्डिने नृपसुता खलु राजति रुक्मिणी । वयि समुत्सुकया निजवीरतारहितया हि तया महितोऽस्म्यहम् ॥ ६॥ स चेति । कुण्डिने विदर्भपुरे | तयाः प्रहितोऽस्मि ॥ ६ ॥ रुक्मिण्या : सन्देशमाह द्वाभ्यां - तब हतास्मि पुरैव गुणैरहं हरति मां किल चेदिनुपोऽधुना । अयि कृपालय! पालय मामिति मजगढ़े जगदेकते! तया ॥ ७ ॥ तवेति । गुणैः पाशस्थानीयैस्तव भक्तवात्सल्यादिगुणैः अहं पुरा स्वयंव- रप्रसङ्गात् प्रागेव | अधुना स्वयंबरे चेदिनृपः शिशुपाल: मां त्वदूद्धृतमनसं हरति हर्तुमुत्सहते फिल | अयि कुपालय! भक्तवत्सल ! मां पालय शरीरमपि हृत्वा मनसा संयोजयेति तथा प्रजगदे ॥ ७ ॥ १. 'ध्यापम् ।' क.ग. पाठः,<noinclude></noinclude> 3y4mrwzor6d2h1omrukw6e6mn1qgyte 104 128146 346211 2022-08-20T23:07:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अशरणां यदि मां त्वमुपेक्षसे सपदि जीवितमेव जहाम्यहम् । इति गिरा सुतनोरनो भृशं सुहृदयं हृदयं तव कातरम् ॥ ४॥ • अशरणामिति । अयं द्विजः इति सुतनो रुक्मिण्या गिरा तव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अशरणां यदि मां त्वमुपेक्षसे सपदि जीवितमेव जहाम्यहम् । इति गिरा सुतनोरनो भृशं सुहृदयं हृदयं तव कातरम् ॥ ४॥ • अशरणामिति । अयं द्विजः इति सुतनो रुक्मिण्या गिरा तव हृदयं भृशं कातरं प्रियतमाप्राणापायभीरु अतनोत् ॥ ८ ॥ अकथयस्त्वमथैनमये सखे ! वदशिका मम मन्मथवेदना । नृपसमक्षमुपेत्य हराम्यहं तदयि तां दयितामसितेक्षणाम् ॥ ९ ॥ अकथ्य इति । तदधिका रुक्मिण्या अधिका | तत् तस्माद् अयि सखे ! नृपसमक्षं पश्यतां नृपाणां तां दयितां हरामि ॥ ९ ॥ प्रमुदितेन च तेन समं तदा स्थगतो लघु कुण्डिनमेयिवान् । गुरुमरुत्पुरनायक! मे भवान् वितनुतां तनुतां निखिलापदाम् ||१०|| प्रमुदितेनेति । त्वद्वचनश्रवणेन प्रमुदितेन तेन द्विजेन समं सह रथे गतः लघु शीघ्रम् एयिवान् गतवान् भवान् | तनुतां न्यूनतां वितनुतां कुरुताम् ॥१०॥ इति द्वारकावासवर्णनं रुक्मिणीपरिणये भगवतः कुण्डिनपुरप्राप्तिवर्णनं च अष्टसप्ततितमं दशकम् । बलसमेतबलानुगतो भवान् पुरमगाहत भीष्मकमानितः । द्विजसुतं त्वदुपागमवादिनं धृतरसा तरसा गणनाम सा ॥ १ ॥ बलेति । कलहशङ्किना बलसमेतेन सेनासहितेन श्रीवलभद्रेणानुगतः भीष्मकेण रुक्मिण्या जनकेन मानितः पूजितः । अगाहत प्रविवेश | त्वदुपागमवा- दिनं प्राप्तस्त्वइयित्त इति निवेदयन्तम् | धृतरसा सजातकौतुका तरसा प्रणनाम, नान्यत् किञ्चिद् दत्तवती । सा श्रियभूता नमस्कारेण स्वात्मानं समग्रां श्रियमर्पितवती ॥ १ ॥ भुवनकान्तमवेक्ष्य भवद्रपुर्नृपसुतस्य निशम्य व चेष्टितम् । विपुलखेदजुषां पुरवासिनां सरुदितैरुदितैरगमन्निशा ॥ २ ॥<noinclude></noinclude> fq2trgnmxprms91hpfex1ff0dt82dd6 104 128147 346212 2022-08-20T23:07:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ भुवनेति । नृपसुतस्य रुक्मिणः चेष्टितं शिशुपालाय कन्यां साधयितुमुद्यमं रुक्मिण्याः संदृशं भवद्रपुश्चावेक्ष्य सरुदितैरूदितैः प्रलापैः ॥ २ ॥ तदनु वन्दितुमिन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भुवनेति । नृपसुतस्य रुक्मिणः चेष्टितं शिशुपालाय कन्यां साधयितुमुद्यमं रुक्मिण्याः संदृशं भवद्रपुश्चावेक्ष्य सरुदितैरूदितैः प्रलापैः ॥ २ ॥ तदनु वन्दितुमिन्दुमुखी शिवां विहितमङ्गलभूषणभासुरा | निरगमद् भवदर्पितजीविता स्वपुरतः पुरतः सुभटावृता ॥ ३ ॥ तदन्विति | स्वपुरतः स्वस्थ पुरात् । पुरतः पुरोभागे ॥ ३ ॥ कुलवधूभिरुपेत्य कुमारिका गिरिसुतां परिपूज्य च सादरम् । मुहुरयाचत तत्पदपङ्कजे निपतिता पतितां तब केवलम् ॥ ४ ॥ कुलेति । कुलवधूभिः मङ्गलस्लीभिः सहोपेत्य तत्पदपकजे गिरिसुतापदप- बजे निपतिता केवलं तव पतितां श्रीकृष्णो मे पतिर्भूयादिति मुहुरयाचत ॥ ४ ॥ समवलोक्य कुतूहलस ड्कुले नृषकुले निभृत लाय च स्थिते । नृपसुता निरगाद् गिरिजालयात सुरुचिरं रुचिरञ्जितदिङ्मुखा ॥ ५ ॥ समिति | त्वयि च निभृतं स्थिते तां हर्तुं रन्धं प्रतीक्ष्य गूढं स्थिते सति । रुच्या रञ्जितानि दिङ्मुखानि यया ॥ ५ ॥ भुवनमोहनरूपरूचा तदा विवशिताखिलराजकदम्बया | त्वमपि देव! कटाक्षविमोक्षणैः प्रमदया पदयाञ्चकृषे मनाक् ॥ ६ ॥ भुवनेति । विवशितः परवशीकृत: अखिलराजकदम्बो यया तया प्रमदया रुक्मिण्या त्वमपि मनाग ईषद् मदयाञ्चकृषे सञ्जातमदः कृतः ॥ ६ ॥ क नु गमिष्यसि चन्द्रमुखीति तां सरसमेत्य करेण हरन् क्षणात् । समधिरोप्य रथं त्वमपाया भुवि ततो विततो निनदो द्विषाम् ॥ ७॥ क नु गमिष्यसीति | अपादृथाः अपहृतवान् ॥ ७॥ १. 'ते ष' क. पाठ:.<noinclude></noinclude> c9o444c2fh3508hm3246oiz50gsfeow 104 128148 346213 2022-08-20T23:07:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ क नु गतः पशुपाल इति कुधा कृतरणा यदुभिश्च जिता नृपाः न तु भवानुदयाल्यत तैरहो पिशुनकैः शुनकैरिव केसरी ॥ ८ ॥ क नु गत इति । कृतो रणो यैः ते नृपाः यदुभिर्जिताः पराजिता... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>क नु गतः पशुपाल इति कुधा कृतरणा यदुभिश्च जिता नृपाः न तु भवानुदयाल्यत तैरहो पिशुनकैः शुनकैरिव केसरी ॥ ८ ॥ क नु गत इति । कृतो रणो यैः ते नृपाः यदुभिर्जिताः पराजिताः | तैः पिशुनकैः दुर्जभैः भवान् न तूदचाल्यत, तानू भवान् नाजीगणदित्यर्थः । शुनकैः श्वभिः केसरीव ॥ ८ ॥ " तदनु रुक्मिणमागतमाहवे वधमुपेक्ष्य निवध्य विरूपयन् | हृतमदं परिमुच्य बलोक्तिभिः पुरमया रमया सह कान्तया ॥ ९ ॥ तदन्विति | रुक्मिणं विरूपयन् वपनादिना विरूपं कुर्वन् बलोक्तिभिः अग्रजवचनैः परिमुच्य विगलितबन्धनं कृत्वा रमया कान्तया सह पुरमयाः प्राप्तवान् ॥ ९ ॥ नवसमागमलज्जितमानसां प्रणयकौतुकजृम्भितमन्मथाम् । अरमयः खलु नाथ! यथासुखं रहसि तां हसितांशुलसन्मुखीम् ||१०|| नवसमागमेति । हसितांशुभिर्लसन्मुखीं तां रहस्यरमयः ॥ १० ॥ विविधनर्मभिरेवमहर्निश प्रमदमाकलयन् पुनरेकदा । ऋजुमतेः किल वक्रगिरा भवान् वरतनोरतनोदतिलोलताम् ॥ ११ ॥ विविधनर्मभिरिति । प्रमदं हर्षमाकलयन् जनयन् | बऋगिरा बक्रो- तथा ऋजुमतेः रुक्मिण्याः अतिलोलतां परवशतामतनोत् ॥ ११ ॥ तदधिकैरथ लालनकौशलैः प्रणयिनीमधिकं मयनिमाम् । अयि मुकुन्द ! भवचरितानि नः प्रगदतां गदतान्तिमपाकुरु ॥ १२ ॥ तदधिकैरिति । प्रगदतां स्तुवतां गदतान्ति रोगपीडाम् अपाकुरु ॥१२॥ इति रुक्मिणीपरिणयवर्णनम् एकोनाशीतितमं दशर्क सडिकम् । १. 'हि' घ, ङ, पाठः. २. 'सुखय' ग, घ ङ. च. पाठः,<noinclude></noinclude> f778l8r0t0ecbawv6k2i8tg6heghwk4 104 128149 346214 2022-08-20T23:07:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २७२ नारायणीये सत्राजितस्त्वमथ लुब्धवदर्कलब्धं दिव्यं स्यमन्तकमणि भगवायाचीः । तत्कारणं बहुविधं मम भाति नूनं तस्यात्मजां त्वयि रतां छलतो विषोदुम् ॥ १ ॥ A सत्रा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२७२ नारायणीये सत्राजितस्त्वमथ लुब्धवदर्कलब्धं दिव्यं स्यमन्तकमणि भगवायाचीः । तत्कारणं बहुविधं मम भाति नूनं तस्यात्मजां त्वयि रतां छलतो विषोदुम् ॥ १ ॥ A सत्राजित इति । तस्य स्यमन्तकयाचनस्य कारणं जाम्बवदनुग्रहतरसुता- वाप्तिसत्यभामादातृप्रतिग्रहीतृसत्राजिच्छतधन्यवधाकुरप्रीत्यापादनादिरूपं बहुविध मम भाति प्रतिभाति । नूनम् एवं तु निश्चिनोमि । तस्य सत्राजित आत्मजां त्वयि रतां सत्यभामां छलतो व्याजेन विवोढुं विवाहार्थम् | खापराधभीरुणानि- च्छतापि स्वसुतां दापयितुमित्यर्थः ॥ १ ॥ [स्कन्धः- १० अदतं तं तुभ्यं मणिवरमनेनाल्पमनसा मसेनस्तद्भ्राता गलभुवि वहन् माप मृगयाम् | अहन्नेनं सिंहो मणिमहसि यांसभ्रमवशात् कपीन्द्रस्तं हत्वा मणिमपि च बालाय ददिवान् ॥ २ ॥ अदत्तमिति । कपीन्द्रो जाम्बवान् ॥ २ ॥ शशंसुः सत्राजिगिरमनु जनास्त्वां मणिहर जनानां पीयूष भवति गुणिनां दोषकणिका | ततः सर्वज्ञोऽपि स्वजनसहितो मार्गणपरः प्रसेनं तं दृष्ट्वा हरिमपि गतोऽभूः कपिगुहाम् ॥ ३ ॥ शशंसुरिति । कृष्णो मे भ्रातरं हत्वा मणि हृतवानिति सत्राजिगिर- मनु तच्छ्रुत्वा जनाः प्राङ्मणियाचनात् तब मणिजिवृक्षामप्युत्पश्यन्तस्त्वां मणिहरं शशंसुः । गुणिनां दोषकणिका दोषलेशोऽपि जनानां पीयूषवदास्वादनीया भवति हि । हरिं सिंहमपि दृष्ट्वा कर्जाम्बयतो गुहाम् || ३ || भवन्तमवितर्कयत्रतिवयाः स्वयं जाम्बवान्, मुकुन्दशरणं हि मां क इह रोमित्यालपन् । विभो! रघुपते! हरे! जय जयेत्यलं मुष्टिभि- औरंस्तव समर्चनं व्यक्ति भक्तचूडामणिः ॥ ४ ॥ १. 'श्चिरं त' ग, घ, ङ, पाठः,<noinclude></noinclude> r8t4vxoz4hmxjlzssb4e4amm6kf0sl5 104 128150 346215 2022-08-20T23:10:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ भवन्तमिति । अतिवयाः वृद्धः अत एव भवन्तं श्रीकृष्णात्मनावतीर्णम् अवितर्कयन् अनिरूपयन् मुकुन्दो विष्णुः शरणं यस्य तं मां रोद्धुम् इह जग- ति कुः शक्तः विभो! हरे!... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भवन्तमिति । अतिवयाः वृद्धः अत एव भवन्तं श्रीकृष्णात्मनावतीर्णम् अवितर्कयन् अनिरूपयन् मुकुन्दो विष्णुः शरणं यस्य तं मां रोद्धुम् इह जग- ति कुः शक्तः विभो! हरे! रघुपते! जय जय खोत्कर्षमाविष्कुवित्यालपन मन्त्र- मिव पुनः पुनर्जन् चरन् प्रदक्षिणं कुर्वन्निव द्वन्द्वयुद्धमार्गे सञ्चरन् मुष्टिभिः कुसुमैरिव तव स्वरूामिनः समर्चनं सम्यक् संरम्भात्मकभक्ति पुरस्सरं पूजां व्याधित प्रसादयामास, यतोऽयं भक्तचूडामणिः त्वत्प्रीत्यै कृतसकलकर्मा ॥ ४ ॥ बुढाथ तेन दत्तां नवरमणी वरमणीं च परिगृहन् । अनुगृहन्नमुमागाः सपदि च सत्राजिते मणि मादाः ॥ ५ ॥ बुद्ध्वेति । अथ बुद्ध्वा त्वन्मुष्टिपातेन सञ्जातव्यथतया त्वां पुराणपुरुष ज्ञात्वा स्वापराधमार्जनाय तेन जाम्बवता दत्तां नवाम् अप्रौढां रमणी जाम्बवतीं वरमण स्यमन्तकं च परिगृह्णन् अनुं भक्तम् अनुगृह्णन् पाणिपद्मेन प्रत्यङ्गमभिमृ- श्यापनीताखिलपरितापं कुर्वन् द्वारकामागाः | सपदि आगमनानन्तरमेव सत्राजि- ते मणि तत्प्राप्याख्यानपूर्वकं प्रादाः दत्तवान् ॥ ५ ॥ · तदनु स खलु ब्रीडालोलो विलोलविलोचनां दुहितरमहो धीमान् भामां गिरैव परार्पिताम् । अदित मणिना तुभ्यं लभ्य समेत्य भवानपि प्रमुदितमनास्तस्यैवादान्मणिं गहनाशयः ॥ ६ ॥ तदन्विति । स खलु सत्राजित् सत्यमामाख्यं स्त्रीरत्वं रत्नमपि श्रीकृष्णाय दत्त्वा आत्मापराधं प्रमाज्मीति शुभा धीरस्यास्तीति धीमान् गिरैव, न क्रियया पराय शतधन्वने अर्पितां प्रतिम मणिना सह तुभ्यम् अदित दत्तवान् | भवा- नपि मणेर्लभ्यं स्वर्णभाराष्टकं समेत्य दातव्यमिति समयपूर्वकं प्राप्य तस्य सत्रा- जित एव मणिमदात् । किमर्थं गहनाशयः भूयोऽप्यस्य मणिहेतुकामापदं विधातुं वान्यत् किञ्चिद्वेति देवैरप्यविदित आशयोऽभिप्रायो यस्य |॥ ६ ॥ व्रीडाकुला रमयति त्वाय सत्यभामा कौन्तेयदाहकथयाथ कुरून् मयाते ।<noinclude></noinclude> 7apan2zlpo3p9tqd6ivuwi1dwi6b0c6 104 128151 346216 2022-08-20T23:10:06Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये ही गान्दिनेयकृतवर्मगिरा निपात्य सत्राजित शतधनुर्मणिमाजहार ॥ ७ ॥ बीडाकुलामिति । जतुगेहे कौन्तेया दग्बा इति कथा लोकवादः, तया त्वयि कुरून् हस्तिनपुर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये ही गान्दिनेयकृतवर्मगिरा निपात्य सत्राजित शतधनुर्मणिमाजहार ॥ ७ ॥ बीडाकुलामिति । जतुगेहे कौन्तेया दग्बा इति कथा लोकवादः, तया त्वयि कुरून् हस्तिनपुरं प्रयाते सति ही कष्टं गान्दिनेयस्य अक्रूरम्य कृतवर्म- णश्च प्रतिश्रुतम्यादातारं जहीति गिरा शतधन्वा सत्राजित निपात्य हत्वा मणिमा- जहार ॥ ७ ॥ शोकात् कुरूनुपगतामवलोक्य कान्तां हत्व द्रुतं शतधनुं समहर्षयस्ताम् । रने सशङ्क इव मैथिलगेहभेत्य रामो गदां समशिशिक्षत धार्तराष्ट्रम् ॥ ८ ॥ [स्कन्धः - १० रै शोकादिति । तो सत्यभामां पितृहन्तुर्वधेन समहर्षयः प्रसादितवान् | रले मणौ सशक इव मणिहेतोः शतधन्वानं निहतवानिति ख्यापयितुं तवाससि माणमन्विष्टबानित्यर्थः।‘त्वं पुरीं गत्वा मणिमन्विच्छे 'ति कृष्णमुक्त्वा रामो मैथि- लस्य गेहमेत्य धार्तराष्ट्रं सुयोधनं गदां समशिशिक्षत ॥ ८ ॥ नन्बक्रूरो भक्तः कथं सत्यभापायाः पितरं हन्तुं शतधन्वानं नियुक्तवानिया- शङ्कास्य भक्तम्मन्यतागर्वा पनयनाय कुबुद्धिस्त्वयैवोत्पादितेत्या अक्रूर इति द्वाभ्याम्- अक्रूर एष भगवन् ! भवदिच्छयैव सत्राजितः कुचरितस्य युयोज हिंसाम् । अक्रूरतो मणिमनातवान् पुनस्त्वं तस्यैव भूतिमुपधातुमिति ब्रुवन्ति ॥ ९ ॥ अक्रूर इति । अक्रूरतः शतधन्वना श्रीकृष्णभीत्या पलायने सति न्यस्तं मणि स्वमनाहृतवान् | तस्याक्रूरस्य भूतिम् ऐश्वर्यम् उपधातुम् उत्पादयितुमिति ब्रुवन्ति । अभिज्ञा इति शेषः ॥ ९ ॥ १ वा ॥ क. पाठः, २. 'ति । मणि' क. पाठ:<noinclude></noinclude> 66nr599lrl7xulyv9sgg57hn1uy1aiw 104 128152 346217 2022-08-20T23:10:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ भक्तस्त्वयि स्थिरतरः स हि गान्दिनेय- स्तस्यैव कापथमतिः कथमीश! जाता । विज्ञानवान् मशमवानहमित्युदीर्ण गर्व ध्रुवं शमयितुं भवता कृतैव ।। १० ।। भक्त इति । कैापथे क... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भक्तस्त्वयि स्थिरतरः स हि गान्दिनेय- स्तस्यैव कापथमतिः कथमीश! जाता । विज्ञानवान् मशमवानहमित्युदीर्ण गर्व ध्रुवं शमयितुं भवता कृतैव ।। १० ।। भक्त इति । कैापथे कुत्सिते मार्गे हिंसादौ । उदीर्णम् उत्पन्नम् ॥ १० ॥ यातं भयेन कृतवर्मयुतं पुनस्त माहूय तद्विनिहितं च मार्ग प्रकाश्य । तत्रैव सुव्रतधरे विनिधाय तुष्यन् भामाकुचान्तरैशयः पवनेश! पायाः ॥ ११ ॥ यातमिति | सत्राजिद्धन्तुर्वधात् तत्प्रयोजकयोर। वयोरपि वधः कृष्णेन भावीति भयेन यातं विदेशगतं कृतवर्मसहितं तम् अक्रूरं पुनदूतमुखेम आहूय अनीय शतधन्वना स्क्रूरे विनिहितं प्रकाश्य अग्रजादिभ्यः प्रदर्श्य तत्र अक्रूर एव विनिधाय तुष्यन् कृतकृत्यः सन् ॥ ११ ॥ इति स्यमन्तकोपाख्यानमशीतितमं दशकं सैकम् । स्निग्धां मुग्धां सततमपि तां लालयन् सत्यभामां यातो भूयः सह खलु तथा याज्ञसेनीविवाहम् । पार्थत्रीत्यै पुनरपि मनागास्थितो हस्तिपुर्या शक्रप्रस्थं पुरमपि विभो! संविधायागतोऽभू: ॥ १ ॥ स्निग्यामिति । स्निग्धां प्रणयिनीं मुग्धां मोहनरूपाम् । संविधाय विश्वक- र्मणा कारयित्वा ॥ १ ॥ भद्रां भद्रां भवदवरजां कौरवेणार्थ्यमानां त्वद्वाचा तामहृत कुहनामस्करी शक्रसुनुः । १. इदं पद्यं क. घ. ङ ३. 'शयनः प' क. ड. च, पाठः, ४. 'जिदूधा' ख. पाट:. च पुस्तकेषु न दृश्यते । २. इदं वाक्यं क. पुस्तके न दृश्यते ।<noinclude></noinclude> klts08uh1n2rkhzfs2m8wlv6itve1ue 104 128153 346218 2022-08-20T23:11:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २७६ नारायणीये तत्र क्रुद्धं बलमनुनयन प्रत्यगास्तेन सार्ध 'शक्रमस्थं मियससमुदे सत्यभामासहायः ॥ २ ॥ [स्कन्धः - १० भद्रामिति । भद्रां सुभद्रां भवतोऽवरजां कनीयसी... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२७६ नारायणीये तत्र क्रुद्धं बलमनुनयन प्रत्यगास्तेन सार्ध 'शक्रमस्थं मियससमुदे सत्यभामासहायः ॥ २ ॥ [स्कन्धः - १० भद्रामिति । भद्रां सुभद्रां भवतोऽवरजां कनीयसीम् | कुहनामस्करी कपटयतिः । तत्र सुभद्राहरणे । तेन अर्जुनेन सार्धम् । प्रत्यगाः गतवान् ॥ २ ॥ तत्र क्रीडपि च यमुनाकुलदृष्टां गृहीत्वा तां कालिन्दी नगरमगम: खाण्डवप्रीणिताग्निः । भ्रातृत्रस्तां प्रणयविवशां देव! पैतृष्वसेयीं राज्ञां मध्ये सपदि जषे मित्रविन्दामवन्तीम् ॥ ३ ॥ तत्रेति । तत्र शक्रप्रस्थे क्रीडन् अर्जुनेन सह मृगयां गच्छन् तां सूर्यपुत्रीं कालिन्दीम् । तदैव खाण्डवेन प्रीणितस्तर्पितोऽग्निर्येन | आतृभ्यां विन्दानुविन्दा- भ्यां तद्वरणप्रतिषेधात् त्रस्तां राज्ञां मध्ये स्वयंवरे ज(?) हृतवान् || ३ || सत्यां गत्वा पुनरुदवहो नग्नजिनन्दनां तां बद्ध्वा सप्तापि च द्वषवरान् सप्तमूर्तिर्निमेषात् । भद्रां नाम प्रददुरथ ते देव! सन्तर्दनाद्या- स्तत्सोदय वरद ! भवतः सापि पैतृष्वसेयी ॥ ४ ॥ सत्यामिति । पुनर्नभजिन्नृपते राजधानीं गत्वा आत्मानं सप्तधा कृत्वा सप्त वृषवरान् बद्ध्वा तन्नन्दनां सत्याम् उदवहः | तत्सोदय सन्तर्दनादिसोदरीं श्रुतकीर्तेः सुतां मद्रां ते तत्सोदराः ते तुभ्यं प्रददुः । पैतृष्वसेयी वसुदेवसोदर्याः पुत्रीं ॥ ४ ॥ पार्थाद्यैरप्यकृतलवनं तोयमात्राभिलक्ष्यं लक्षं छित्वा शफरमवृथा लक्षणां मद्रकन्याम् | अष्टावेवं तव समभवन् वल्लभारतत्र मध्ये शुश्रोथ त्वं सुरपतिगिरा भौमदुश्चेष्टितानि ॥ ५ ॥ १. 'य' घ. ङे. च. पाठः २. 'धूम' घ. पाठः + इकाररेफसंयोगे पाक्षिकं लघुत्वं ह्रस्वस्य 'प्रहे वा' इति ।<noinclude></noinclude> 9xovaecumjxq3omob0pqjsnq9ahrusp 104 128154 346219 2022-08-20T23:11:42Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ पार्थाद्यैरिति । पार्थाचैः भीमदुर्योधनमागधादिभिर प्यकृतलवनम् अशक्य- च्छेदनं तोयमात्रे केवलं जले प्रतिबिम्वरूपेणाभिलक्ष्यं शफरं मत्स्यात्मकं लक्षम् । अवृ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>पार्थाद्यैरिति । पार्थाचैः भीमदुर्योधनमागधादिभिर प्यकृतलवनम् अशक्य- च्छेदनं तोयमात्रे केवलं जले प्रतिबिम्वरूपेणाभिलक्ष्यं शफरं मत्स्यात्मकं लक्षम् । अवृथाः इतवान् ॥ ५ ॥ स्मृतायातं पक्षिवरमधिरूढस्त्वमगमो वहनके भामामुपवनमिवारातिनगरम् । विभिन्दन् दुर्गाणि त्रुटितपृतनाशोणितरसैः पुरं तावत् प्राग्ज्योतिषमकुरुथा: शोणितपुरम् ॥ ६ ॥ स्मृतायातमिति । स्मृतायातं स्मरणमात्रेण प्राप्तम् । अरातेभमस्य नगरम् । दुर्गाणि गिरिशस्खजलाग्न्यनिलादिमयानि विभिन्दन् त्रुटितानां शस्त्रकृत्तानां पृतनानां शोणितरसै: रुधिरद्रवैः प्राग्ज्योतिषाध्यं पुरं शोणितं रक्तवर्णमकु- रुथाः ॥ ६ ॥ सुरस्त्वां पञ्चास्यो जलधिवनमध्यादुदपतत् स चक्रे चक्रेण प्रदलितशिरा मञ्जु भवता । चतुर्दन्तैर्दन्तावलपतिभिरिन्धा रथाङ्गेनच्छित्वा नरकमकरोस्तीर्णनरकम् ॥ ७ ॥ सुर इति । मुरो नाम दैत्यः जलधिवनमध्यात् समुद्रजलान्तर्भागात् । सः मुरः भवता चक्रेग प्रदलितशिराच कृतः । इन्धाने प्रवृद्धे समरे नरकं भौमं तीर्णनरकं संसारोतीर्णम् ॥ ७ ॥ स्तुतो भूम्या राज्यं सपदि भगदत्तेऽस्य तनये गजं चैकं दवा प्रजिधयिथ नागान् निजपुरीम् | खलेनाबद्धानां स्वगतमनसां षोडश पुनः सहस्राणि स्त्रीणामपि च धनराशि च विपुलम् ॥ ८ ॥ स्तुत इति । खलेन भौमेन आवद्धानां स्त्रीणां षोडशसहस्त्राणि विपुल धनराशि चतुर्दन्तान् नागानपि च निजपुरी प्रजिघथि माहिणोः ॥ ८ ॥ १. 'लज' क, पाठः,<noinclude></noinclude> aaasske4wb5ammtlw75ttzopxermm5l 104 128155 346220 2022-08-20T23:11:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २७८ नारायणीय भौमापाहतकुण्डलं तददितेर्दातुं प्रयातो दिवं शक्राद्यैर्महितः समं दयितया सुखीषु दत्तहिया | हृत्वा कल्पतरु रुषाभिपतितं जित्वेन्द्रमभ्यागम- स्तत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२७८ नारायणीय भौमापाहतकुण्डलं तददितेर्दातुं प्रयातो दिवं शक्राद्यैर्महितः समं दयितया सुखीषु दत्तहिया | हृत्वा कल्पतरु रुषाभिपतितं जित्वेन्द्रमभ्यागम- स्तत्तु श्रीमददोष ईदृश इति व्याख्यातुमेवाकृथाः ॥ ९॥ [स्कन्धः -- १० भौमापाहृतकुण्डलामति । भौमेनेन्द्रादपहृतं कुण्डलम् अदितेस्तन्मात्रे दातुम् | स्त्रीषु शच्युर्वश्यादिषु रूपातिशयेन दत्ता हार्यया तथा दयितया समं सह् महितः पूजितः । तत् पारिजातहरणेनेन्द्रस्य परिभवजननं श्रीमददोष ईडशो यथेन्द्रस्येति व्याख्यातुं प्रकाशयितुमेवाकृथाः कृतवान् ॥ ९ ॥ कल्प सत्यभामाभवनभुवि सृजन व्यष्टसाहस्रयोषाः स्वीकृत्य प्रत्यगारं विहितबहुवपुर्लालयन् केलिभेदैः । आश्चर्यान्नारदालोकितविविधगतिस्तत्र तत्रापि गेहे भूयः सर्वासु कुर्वन् दश दश तनयान् पाहि वातालयेश! ॥ १०॥ कल्पनुमिति | सत्यभामाया भवनभुवि गृहोद्याने सृजन् स्थापयन् प्रत्य- गारं विहितबहुवपुः भवनं प्रति भवनं प्रति रूपभेदेन स्थित्वा ह्यष्टसाहसयोषाः युगपत् स्वीकृत्य परिणीय आश्चर्यात् तदाश्चर्यं श्रुत्वा नारदेनालोकिता विविधा गतयो गार्हस्थ्यभेदा यस्य ॥ १० ॥ इति सुभद्राहरणवर्णनं श्रीकृष्णस्य महिष्यन्तरपरिग्रहवर्णनं नरकासुरवधादिवर्णनं च एकाशीतितमं दशकम् । प्रधुम्नो रॉक्मिणेयः स खलु तब कला शम्बरेणाहृतस्तं इत्वा रत्या सहातो निजपुरमहद् रुक्मिकन्यां च धन्याम् । तत्पुत्रोऽथानिरुद्धो गुणनिधिरवहद रोचनां रुक्मिपौत्रीं तत्रोद्वाहे गतस्त्वं न्यवधि मुसलिना रुक्म्यपि द्यूतवैरात् ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> i1sweph37pkv55k71w3afh0vroa25ub 104 128156 346221 2022-08-20T23:11:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ प्रद्युम्न इति । तव कला विष्ण्वंशः तं शम्बरं हत्वा रत्या भार्यया सह निजपुरमाप्तः प्रधुम्नो रुक्मिकन्यां रुक्मवतीम् अवहद् उपये मे । तत्रानिरुद्धोद्धाहे द्यू... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>प्रद्युम्न इति । तव कला विष्ण्वंशः तं शम्बरं हत्वा रत्या भार्यया सह निजपुरमाप्तः प्रधुम्नो रुक्मिकन्यां रुक्मवतीम् अवहद् उपये मे । तत्रानिरुद्धोद्धाहे द्यूतवैरात् छलेन बलभद्रे पराजयमारोप्याधिक्षेपाद् मुसलिना रुक्मी न्यबधि हतः। अपिशब्देन कालिङ्गुस्य दन्ताः पाटिता इत्यप्युक्तम् || १ || वाणस्य सा वलिसुतस्य सहस्रबाहो- महेश्वरस्य महिता दुहिता किलोषा | स्वत्पौत्रमेनमनिरुद्धमदृष्टपूर्व स्वप्मेऽनुभूय भगवन् ! विरहातुराभूत् || २ || बाणस्येति | माहेश्वरस्य शिवभक्तस्य | महिता लाया ॥ २ ॥ योगिन्यतीव कुशला खड चित्रलेखा तस्याः सखी विलिखती तरुणानशेषान् | तत्रानिरुद्धमुषया विदितं निशाया- मानेष्ट योगवलतो भवतो निकेतात् || ३ || योगीति । योगिनी अणिमाद्यष्ठैश्वर्यवती अतीव कुशला चित्रकर्मा- दिकलाकौशलवती च । तत्र विलिखितेषु तथा विदितम् अयमेव खमदृष्ट इति, अनिरुद्धं भवतो निकेताद् द्वारकायाः आनेष्ट आनीतवती ॥ ३ ॥ कन्यापुरे दयितया सुखमारमन्तं चैनं कथश्चन ववन्धुपि शर्वबन्धौ । श्रीनारदोक्ततदुदन्तदुरन्तरोषै- स्त्वं तस्य शोणितपुरं यदुभिर्न्यरुन्धाः ॥ ४ ॥ कन्यापुर इति । दयितया उषया समम् आरमन्तं क्रीडन्तम् । एनम् अनि- रुद्धं शर्वबन्धी बाणे बन्धुषि नागपाशेन बद्धं कुर्वति सति श्रीनारदोक्तात् तद्- दन्ताद् अनिरुद्धबन्धनरूपाद् वृत्तान्ताद् दुरन्तोऽनवधी रोषो येषां तैर्यदुभिः सह त्वं तस्य बाणस्य शोणितौख्यं नगरं न्यरुन्धाः आवृणोः ॥ ४ ॥ १. 'तपुराख्यं' क, ख. पाठः,<noinclude></noinclude> nef38eey432yvcaw6fe2tswgrdbujw0 104 128157 346222 2022-08-20T23:14:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २८० [ स्कन्ध - १० नारायणीये पुरीपाल: शैलमियदुहितनाथोऽस्य भगवान् समं भूतत्रातैर्यदुबलमशङ्कं निरुरुधे । महाप्राणो वाणो झटिति युयुधानेन युयुधे गुहः प्रधुम्नेन त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२८० [ स्कन्ध - १० नारायणीये पुरीपाल: शैलमियदुहितनाथोऽस्य भगवान् समं भूतत्रातैर्यदुबलमशङ्कं निरुरुधे । महाप्राणो वाणो झटिति युयुधानेन युयुधे गुहः प्रधुम्नेन त्वमपि पुरहन्त्रा जघटिषे ॥ ५ ॥ पुरीपाल इति । अस्य बाणस्य पुरीपाल: शैलस्य हिमवतः प्रियदुहितुः पार्वत्याः नाथो भगवान् | महाप्राण: महाबलः । त्वमपि पुरहन्त्रा श्रीशङ्करेण सह जघटिषे अयुध्यथाः ॥ ५ ॥ निरुद्धाशेपास्त्रे मुमुहुषि तवास्त्रेण गिरिशे द्रुता भूता भीताः प्रमथकुलवीराः प्रमथिताः | परास्कन्दत् स्कन्दः कुसुमशरबाणैश्च सचिव: स कुम्भाण्डो भाण्ड नवमिव बलेनाशु विभिदे || ६॥ 1 निरुद्धेति । निरुद्धानि प्रत्यत्रै: शमितानि अशेषास्त्राणि यस्य | तव मोहनास्त्रेण मुमुहुषि मोहं गते च सति । द्रुताः पलायिताः । प्रमथिताः पीडिताः । कुसुमारस्य प्रद्युम्नस्य बाणैः 1: स्कन्दः परास्कन्दत् प्रतिनिवृत्तः । बाणस्य सचिवः कुम्भाण्डो नवं जलपूर्ण मृण्मयं भाण्डमिव बिभिदे भिन्नः ॥ ६ ॥ चापानां पञ्चशत्या प्रसभमुपगते छिन्नचापेऽथ बाणे व्यर्थे याते समेतो ज्वरपतिरशनैरज्वरि त्वज्ज्वरेण । ज्ञानी स्तुत्वाथ दत्त्वा तव चरितजुषां विज्वरं स ज्वरोगात् प्रायोऽन्तर्ज्ञानवन्तोऽपि च बहुतमसा रौद्रचेष्टा हि रौद्राः ॥ ७ ॥ चापानामिति । बाणे व्यर्थे विरथे याते ज्वरपतिर्माहेश्वरंज्वरः त्वज्ज्वरेण समेतो युध्यन् अशनैर्झटिति अज्वरि सन्तप्तोऽभूत् । अथ माहेश्वरो ज्वरः ज्ञानी त्वां स्तुत्वा त्वत्प्रसादात् तव चरितजुषां विज्वरं ज्वराभवं दत्त्वानुगृह्य स माहेश्वरो ज्वरोऽगात् । यद्वा सज्वरः सन्तापयुक्तः । यतोऽन्तर्हदि ज्ञानवन्तोऽपि बहुतमसा तमोगुणाधिक्येन रौद्रचेष्टाः क्रूरकर्माणो हि रौद्राः रुद्रपार्षदाः ॥ ७ ॥ १. 'रस्त्व' क. ग. पाठ:<noinclude></noinclude> e2sd3xtezbgfq85evm7chjcubfbk19l 104 128158 346223 2022-08-20T23:14:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ वाणं नानायुधोनं पुनरभिपतितं दर्पदोषाद् वितन्वन् निर्लनाशेषदोषं सपाद बुबुधुषा शङ्करेणोपगीत: तद्वाचा शिष्टबाहुद्वितयमुभयतो निर्भयं तत्त्रियं तं 1 मुक्त्वा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>वाणं नानायुधोनं पुनरभिपतितं दर्पदोषाद् वितन्वन् निर्लनाशेषदोषं सपाद बुबुधुषा शङ्करेणोपगीत: तद्वाचा शिष्टबाहुद्वितयमुभयतो निर्भयं तत्त्रियं तं 1 मुक्त्वा तद्दत्तमानो निजपुरमगम: सानिरुद्धः सहोषः ॥ ८ ॥ वाणमिति | दर्प एक एव दोषः तस्माद् निर्लनाः छिन्ना: अशेषा दोषो बाहवः दोषा गर्वादयश्च यस्य । बुबुधुषा आत्मानं विष्णुमप्येकमधिजम्मुषा उपगीतः तः स्तुतः | तस्य श्रीशङ्करस्य वाचा । उभयतो विष्णुशङ्करयोरपि निर्भयं तत्प्रियं शिवभक्तम् । तद्वृत्तमान: बाणेन दत्तपारिबर्हः । निजपुरं द्वारकाम् ॥ ८ ॥ मुहुस्तावच्छकं वरुणमजयो नन्दहरणे यमं बालानीतौ दवदहनपानेऽनिलसखम् । विधिं वत्सस्तेये गिरिशमिह बाणस्य समरे विभो! विश्वोत्कर्षी तदयमवतारो जयति ते ॥ ९ ॥ मुहुरिति । मुहुः इन्द्रयागपारिजातापहरणखाण्डवदाहाढौं शक्रमजयः । तत् तस्मात् ते तब अयमवतारः विश्वेभ्यो देवेभ्य उत्कर्षोऽस्यास्तीति तथा । अत एव जयति सर्वावतारेभ्य उत्कृष्टो भवति ॥ ९ ॥ द्विजरुषा कुकलासवपुर्धरं नृगनृपं त्रिदिवालयमापयन् । निजजने द्विजभक्तिमनुत्तमामुपदिशन पवनेश्वर! पाहि माम् ॥ १०॥ द्विजरुषेति । द्विजस्य दत्तापहरणजनितया रुपा तत्कार्येण शापेन निरुद- फकूपस्थं कृकलासवपुर्धरं नृगतृपं त्रिदिवालयं स्वर्गम् आपयन् प्रापयन्। न विद्यते उत्तमो य (स्मादि ? स्या इ) त्यनुत्तमाम् | नृगस्य ब्राह्मणगवापहरणेन कुकलासत्वा - पत्तेस्तहानमाहात्म्येन स्वर्गमाप्तेश्च नुगमुखेन निवेदनपुरस्सरमुपदिशन् ॥ १० ॥ इति उषापरिणयवर्णनं बाणासुरयुद्धवर्णनं नृगस्य शापभोक्षवर्णनं त्र अशीतितमं दशकम् ।<noinclude></noinclude> je6jz7j6kzohpgd6dyvg6jgixypkcdj 104 128159 346224 2022-08-20T23:14:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २८२ नारायणाये रामेऽथ गोकुलगते प्रमदात्रसके हूतानुषेतयमुनादमने मदान्धे । स्वैरं समारमति सेवकवादसूढो दूतं न्ययुक्त तव पौण्डकवासुदेवः ॥ १ ॥ राम इति। प्रमदासु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२८२ नारायणाये रामेऽथ गोकुलगते प्रमदात्रसके हूतानुषेतयमुनादमने मदान्धे । स्वैरं समारमति सेवकवादसूढो दूतं न्ययुक्त तव पौण्डकवासुदेवः ॥ १ ॥ राम इति। प्रमदासु गोपीषु प्रसक्ते बोले । हूताम् आहूतां तथाप्यनुपेता- मनागतां यमुनां दमयतीति तथा । वारुणीमदिरामदान्धे रामे स्वैरं समारमति सतित्वं जगदीश्वर इति सेवकवादैर्मूढः पौण्डकवासुदेवः तव दूतं न्ययुङ्क्त नियुक्तवान् ॥ १ ॥ नारायणोऽहमवतीर्ण इहास्मि भूमौ वत्से किल त्वमपि मामकलक्षणानि । उत्सृज्य तानि शरणं व्रज मामिति त्वां दूतो जगाद सकलैर्हसितः सभायाम् ॥ २ ॥ -- नारायण इति । त्वमपि मामकलक्षणानि श्रीवत्सकौस्तुभादीनि धत्से किल, तान्युत्सृज्य मां शरणं व्रजेति सभायां जगाद ॥ २ ॥ तेऽथ यातवति यादवसैनिकस्त्वं यातो ददर्शिथ वपुः किल पौण्डकीयम् । तापेन वक्षसि कृताङ्मनल्पमूल्य- श्री कौस्तुभं मकरकुण्डलपीतचेलम् ॥ ३ ॥ दूत इति । यादवाः सैनिका यस्य स त्वं काशी यातः पौण्डकीयं वपुर्द- दारींथ । तापेन तप्तलोहन्यासेन कृतः श्रीवत्साङ्को यस्य | अनल्पमूल्य: अनल्पेन मूल्येन क्रीत्वानीय कण्ठे बद्धः श्रीकौस्तुभो यस्य ॥ ३ ॥ कालायसं निजसुदर्शनमस्यतोऽस्य कालानलोत्करकिरेण सुदर्शनेन । भोगको क.ग. पाठ.. ३. इदं पदं क. ग. पुस्तकबोर्न दृश्यते ।<noinclude></noinclude> q2sa12p55ks3nz4xkdr4ngdg2oqzyfq 104 128160 346225 2022-08-20T23:14:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ शीर्ष चकर्तिथ ममर्दिथ चास्य सेनां तन्मित्रकाशिपशिरोऽपि चकर्थ काश्याम् ।। ४ ।। कालायसमिति । कालायसमयं निजसुदर्शनम् अस्यतः प्रयुञ्जतः अस्य पौण्ड्रकस्य । काला... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>शीर्ष चकर्तिथ ममर्दिथ चास्य सेनां तन्मित्रकाशिपशिरोऽपि चकर्थ काश्याम् ।। ४ ।। कालायसमिति । कालायसमयं निजसुदर्शनम् अस्यतः प्रयुञ्जतः अस्य पौण्ड्रकस्य । कालानलोत्करकिरेण संहारकार्यङ्गारवर्षिया | चकर्तिथ कृत्त- बान् । तन्मित्रस्य काशिपस्य शिरः काश्यां पतितं चकर्थ अकरोः ॥ ४ ॥ जाड्येन बालकगिरापि किलाहमेव श्रीवासुदेव इति रूढमतिथिरं सः । सायुज्यमेव भवदैक्यधिया गतोऽभूत् को नाम कस्य सुकृतं कथमित्यवेयात् ॥ ५ ॥ जाड्येनेति । जाड्येन मूढताहेतुकेन परप्रत्ययत्वेन बालकानां मन्दभियां बाचा गिरा रूढा स्थिरा मतिर्यस्य ॥ ५ ॥ काशीश्वरस्य तनयोऽथ सुदक्षिणाख्यः शर्व मपूज्य भवते विहिताभिचारः । कृत्यानलं कमपि बाणरणातिभीत- भूतैः कथञ्चन हतैः सममभ्ययुञ्चत् ॥ ६॥ काशीश्वरस्येति | कथश्चन वृतैः भूतैः समं सह कृत्यानलम् अभिचारक- ण्डोत्थितं मूर्तिमन्तमग्निम् अभ्यमुञ्चद् विससर्ज ॥ ६ ॥ तालप्रमाणचरणामखिलं दहन्तीं कृत्यां विलोक्य चकितैः कथितोऽपि पौरैः । द्यूतोत्सवे किमपि नो चलितो विभो! त्वं पार्श्वस्थमाशु विससर्जिथ कालचक्रम् ॥ ७ ॥ तालप्रमाणेति । पौरैः कथितो विज्ञापितोऽपि धूतोत्सवे द्यूतक्रीडाकौतुके नो चलितः न विमुखो जातः, किन्तु पाश्र्वस्थं चक्रं हस्तसंज्ञया विसर्जिथ ॥७॥ १. 'र्यनळोत्कर' क. पाठः<noinclude></noinclude> eewsoi2yt9wcje4ahzws5tbv51x1gab 104 128161 346226 2022-08-20T23:14:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये अभ्यापतत्यमितधाम्नि भवन्महाखे हा हेति विद्रुतवती खेड धोरकृत्या । रोषात् सुदक्षिणमदक्षिणचेष्टितं तं पुलोष चक्रमपि काशिपुरीमधाक्षीत् ॥ ८ ॥ " अभ्याप... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये अभ्यापतत्यमितधाम्नि भवन्महाखे हा हेति विद्रुतवती खेड धोरकृत्या । रोषात् सुदक्षिणमदक्षिणचेष्टितं तं पुलोष चक्रमपि काशिपुरीमधाक्षीत् ॥ ८ ॥ " अभ्यापततीति । अमितम् अपरिच्छिन्न धाम तेजो यस्य, परिमित- धाम्नामग्न्यादितेजसामपि तेज:प्रदत्वादमितं धामैव वा, 'यदपि च परमं सर्व- धानां च धाम' इति वचनात् तस्मिन् भवन्महात्रे सुदर्शनोख्ये अभ्यापत- ति कृत्यामभिधावति सति हा हेत्याक्रन्दन्ती विद्रुतवती । आभिचारस्याब्रह्मण्ये सफलतायाः शर्वेणानुगृहीतत्वात् तदनादरेण ब्रह्मण्यदेवे श्रीकृष्णे प्रयोगाददक्षिण- चेष्टितं सुदक्षिणं रोषात् पुलोष काशिपुरीं सुदक्षिणराजधानीमपि अधाक्षीद् ददाह ॥ ८ ॥ स खलु विविदो रक्षोघाते कृतोपकृतिः पुरा तब तु कलया मृत्युं मार्मु तदा खलतां गतः । नरकसचिवो देशक्लेशं सृजन् नयादो झटिति हलिना युध्यन्नद्धा पपात तलाहतः ॥ ९॥ सखल्विति । रक्षोघाते रावणवधे कृतोपकृतिः श्रीरामपक्षीयः, तथापि तव कलया अंशभूतेन श्रीबलभद्रेण मृत्युं मृति प्राप्तुं खलतां तव वैरितां गतः नरकसचिवः भौमस्य सखा त्वन्नगरान्तिके देशानां क्लेशम् उपद्रवं सृजन् उत्पा- दयन् हलिना तलेन करतलेन आहतः अद्धा सम्यग् अनायासेन पपात मृतः ॥९॥ साम्ब कौरव्यपुत्रीहरणनियमितं सान्त्वनार्थी कुरूणां यातस्तद्वाक्यरोषोतृतकरिनगरो मोचयामास रामः । ते घात्याः पाण्डवेयैरिति यदुवृतनां नामुचस्त्वं तदानीं तं त्वां दुर्बोधलीलं पवनपुरपते! तापशान्त्यै निषेवे ।। १० ।। साम्वमिति | कौरव्यपुत्रीं सुयोधनसुतां लक्षणां साम्ब: स्वयंवरे हृतवान् । १. 'किक' क. पेठ: २. 'ने अ' क. ग. पाठ:. ३. 'क्ष्म' के. पाठ:<noinclude></noinclude> s2t8klj60q4p00mwq2p8zc1fc8ml9vx 104 128162 346227 2022-08-20T23:14:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ तत्र च कुरुभिर्नियमितं बद्धं श्रुत्वा कुरुभिर्विरोधो मास्त्विति सान्स्वनार्थी यातः तेषामधिक्षेपवाक्यैर्जातेन रोषेणोतं करिनगरं हस्तिनपुरं येन स रामः साम्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>तत्र च कुरुभिर्नियमितं बद्धं श्रुत्वा कुरुभिर्विरोधो मास्त्विति सान्स्वनार्थी यातः तेषामधिक्षेपवाक्यैर्जातेन रोषेणोतं करिनगरं हस्तिनपुरं येन स रामः साम्ब मोचयामास | तदानीम् अग्रजपरिभवे त्वं यदुष्टतनां नामुच: ते पाण्डवेयैर्धात्या इति । एवं दुर्बोधा लीला यस्य ॥ १० ॥ इति पौण्ड्रकनचवर्णनं कशिपुरीदाहवर्णनं बलभद्रप्रतापवर्णनं व घ्यशीतितमं दशकम् C कचिदथ तपनोपरागकाले पुरि निदधत् कृतवर्मकामसूतू । यदुकुलमहिलाकृतः सुतीर्थ समुपगतोऽसि समन्तपञ्चकाख्यम् ॥ १ ॥ क्वचिदिति । तपनोपरागकाले सूर्यग्रहणकाले पुरि द्वारकायां कृतवर्माण- मनिरुद्धं च निदधद् रक्षणार्थं निक्षिप्य ॥ १ ॥ बहुतरजनताहिताय तत्र त्वमपि पुनन् विनिमज्ज्य तीर्थतोये । द्विजगणपरिमुक्तवित्तराशिः सममिलथाः कुरुपाण्डवादिमित्रैः ॥ २ ॥ बहुतरेति । तत्र समन्तपञ्चके तीर्थतोयं पुनन् तीर्थतोयस्य पापशोधकत्व- मुत्पादयन् । तदपि बहुतरजनताहिताय तीर्थस्नायिजनानुग्रहाय द्विजगणेभ्यः परि मुक्तो दतो वित्तराशिर्येन स त्वं मित्रैर्बन्धुभिः सममिलथाः सम्मिलितोऽभूः ||२|| तव खलु दविताजनैः समेता द्रुपदसुता त्वयि गाढभक्तिभारा | तहदितभवदाहृतित्रकारैरतिमुमुदे सममन्वयामिनीभिः ॥ ३ ॥ तवेति । द्रुपदसुता तब दयिताजनैः रुक्मिण्यादिभिर्मिलिता तदुदितैः त्वयिताभिरुदितैः भवत्कर्तृकात्माहरणप्रकारैः सप्तगोवृषबन्धनादिरूपैः अन्यमा- मिनीभिः सुभद्रादिभिः सममतिमुमुदे ॥ ३ ॥ तदनु च भगवन् ! निरीक्ष्य गोपानतिकुतुकादुपगम्य मानयित्वा । चिरतरविरहातुराङ्गरेखा; पशुपवधूः सरसं त्वमन्वयासीः ॥ ४ ॥<noinclude></noinclude> nngnzin3390p7a7hig1pi7lfksbiub0 104 128163 346228 2022-08-20T23:14:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २८६. नारायणीये तदन्विति । चिरतरविरहेण आतुराः अङ्गरेखाः कृशशरीराणि यासां ताः | अन्वयासीः अनुगतः ॥ ४ ॥ [स्कन्धः - १० K सपदि च भवदीक्षणोत्सवेन प्रमुषितमानां नितम्बि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२८६. नारायणीये तदन्विति । चिरतरविरहेण आतुराः अङ्गरेखाः कृशशरीराणि यासां ताः | अन्वयासीः अनुगतः ॥ ४ ॥ [स्कन्धः - १० K सपदि च भवदीक्षणोत्सवेन प्रमुषितमानां नितम्बिनीनाम् । अतिरसपरिमुक्तकञ्चुलीके परिचयरे कुचे न्यलैषीः ॥ ५ ॥ सपदीति । प्रमुषितो मानो यस्मिन् तादृशं हृदू यासाम् । अतिरसेन अतिशयिते नान्योन्यानुरागेण परिमुक्ता यथाकथञ्चिदपनीता कञ्चुलीका गात्रिका यस्मात् । परिचयहृद्यतरे प्रागनुभूतस्य प्रत्यभिज्ञायमानतया कौतुकविशेषजनके कुचे न्यसैषीः क्षीरनीराख्यपरिरम्भणसुखमन्वभूः ॥ ५ ॥ रिजनकल है: पुनः पुन समुपगतैरियती बिलम्बनाभूत् । इति कृतपरिरम्भणे त्वयि द्रागतिविवशा खलु राधिका निलिल्ये ||६|| रिपुजनकल हैरिति । मे मम पुनः पुनः समुपगतै रिपुजनकलहै: इयती अतिमहती बिलम्बना कालक्षेपोऽभूदिति वचनपुरस्सरं कृतपरिरम्भणे त्वयि द्वाग- तिविवशा झटिति त्यक्तमाना निलिल्ये त्वदैक्यमिवान्वभूत् ॥ ६ ॥ अपगतविरहव्यथास्तदा ता रहसि विधाय ददाथ तत्त्ववोधम् । परमसुखचिदात्मकोऽहमात्मेत्युदयतु वः स्फुटमेव चेतसीति ॥ ७ ॥ अपगतेति । तदा रहसि ताः परिरम्भणादिभिरपगतविरहव्यथा विधाय अहं परमसुखचिदात्मकः परमानन्दबोधस्वरूपः सर्वेपामात्मान्तर्यामी च अतो बो मद्विरहः शोकावकाशश्च परमार्थतो नास्त्येवेति वश्चेतसि स्फुटमुदयतु निश्चयात्मि- का बुद्धिर्मदनुमहात् स्यादेवेति तत्त्वबोधं ददाथ || ७ || सुखरसपरिमिश्रितो वियोगः किमपि पुराभवदुद्धवोपदेशैः । समभवदतः परं तु तासां परमसुखैक्यमयी भवद्विचिन्ता ॥ ८ ॥ सुखरसेति । तासां गोपत्रीणां पुरा उद्धबोपदेशैः उद्भवमुखेन कृतैरुपदेशै : मुखरसेनाल्पीयसा परिमिश्रितो वियोगो विरहदुःखं किमपि किश्चिदभवत् । अनु-<noinclude></noinclude> bwkknerm5xkwp560fyyji1kd6o3mcr8 104 128164 346229 2022-08-20T23:15:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ततो मगधभूभृता चिरनिरोधसंक्लेशितं शताष्टकयुतायुतद्वितयमीश! भूमीभृताम् । 1 अनाथशरणाय ते कमपि पूरुषं माहिणो- दयाचत स मागधक्षपणमेव किं भूयसा ॥ १ ॥ तत इति । ततः अनन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ततो मगधभूभृता चिरनिरोधसंक्लेशितं शताष्टकयुतायुतद्वितयमीश! भूमीभृताम् । 1 अनाथशरणाय ते कमपि पूरुषं माहिणो- दयाचत स मागधक्षपणमेव किं भूयसा ॥ १ ॥ तत इति । ततः अनन्तरं मगधभूभृता जरासन्धेन गिरिगुहायां चिरनिरो- धेन संक्लेशितं भूमीभृतां शताष्टकयुतायुतद्वितयम् अष्टशतोत्तरायुतद्वर्य । ते तुभ्यम् । सः दूतः । किं भूयसा विज्ञापनेनं । मागघक्षपणं जरासन्धवधमेवायाचत ॥ १ ॥ यियासुरभिमागधं तद्नु नारदोदीरिताद् युधिष्ठिरमखोद्यमादुभयकार्यपर्याकुलः । विरुद्धजयिनोऽध्वरादुभयसिद्धिरित्युद्धवे शशंसुषि निजैः समं पुरमियेथ यौधिष्ठिरीम् ॥ २ ॥ यियासुरिति । अभिमागधं मागधमभिमुखीकृत्य यियासुः जिगमिषुः । उभयेति । मागधयुधिष्ठिरनिग्रहानुग्रहरूपोभय कार्यपर्याकुलः विरुद्धजयिनः शत्रु- निग्रहपूर्वकं कर्तव्याद् अध्वरादू राजसूयाख्या उभयसिद्धिः मागधनिग्रहबुधि- ष्ठिरेष्टसिद्धिरित्युद्धवे शशंसुषि उक्तबति सति यौषिष्ठिरी पुरम् इन्द्रमस्थम् इयेथ गतवान् ॥ २ ॥ अशेषदयितायुते त्वयि समागते धर्मजो विजित्य सहजैर्महीं भवदपाङ्गसंवर्धितः । श्रियं निरुपमाँ वहहह भक्तदासायितं भवन्तमयि ! मागधे महितवान् सर्भमार्जुनम् ॥ ३ ॥ - अशेषेति । त्वयि अशेषदयितायुते षोडशसहसपलीयुते समागते सति धर्मजः भवदपाऊन त्वत्कटाक्षेण संवर्धितैः वर्धितबलैः महीं कृत्स्नां विजित्य निरु पमां श्रियं दिग्विजये लब्धं धनसञ्चयं वहन् अये ! भगवन् ! अहह आश्चर्यमेतत् भक्तदासायितं भक्तदासवदाचरन्तं मागधे जरासन्धे तज्जयार्थी प्रहितवान् ॥ ३ ॥ 'नेति मा' क. ग. पाठः २. 'नसि ॥ ' क्र. ग. पाठ: ३. जयल क. पाठ ४. 'रित भवन्त' क. ग. पाठा ५. 'अवघार्थ' क. पाठ:<noinclude></noinclude> 9temnrprlf858f1awi9xjqca2qbuk0j 104 128165 346230 2022-08-20T23:15:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ गिरिव्रजपुरं गतास्तदनु देव! यूयं त्रयो याच समरोत्सवं द्विजमिषेण तं मागधम् | अपूर्णसुकृतं त्वभुं पवनजेन संग्रामयन् निरीक्ष्य सह जिष्णुना त्वमपि राजयुध्वा स्थ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>गिरिव्रजपुरं गतास्तदनु देव! यूयं त्रयो याच समरोत्सवं द्विजमिषेण तं मागधम् | अपूर्णसुकृतं त्वभुं पवनजेन संग्रामयन् निरीक्ष्य सह जिष्णुना त्वमपि राजयुध्वा स्थितः ॥ ४ ॥ गिरिजेति । गिरिजपुरं जरासन्धनगरी गताः समरोत्सवं द्रष्टुंजनकौ- तुकजनकं द्वन्द्वयुद्धं ययाच प्रार्थितवन्तः । अपूर्णमुक्कृतमिति । यद्यपि मृतिसमये त्वद्दर्शनाबकाशः सुकृतेन, तथापि सथोमुक्तिप्रदत्वत्कर्तृकवधसुकृतहीनमित्यर्थः । अतः पवनजेन संग्रामयन् युद्धं कारयन् राजानौ भीममागधौ, अथवा पाण्डव- दुर्योधनतत्पक्षीयान् राज्ञोऽन्योन्यं योधितवानिति राजयुध्वा त्वम् ॥ ४ ॥ अशान्तसमरोद्धतं विटपपाटनासंज्ञया निपात्य जरसः सुतं पवनजेन निष्पादितम् । विमुच्य नृपतीन् मुदा समनुगृह्य भक्ति परां दिदेशिथ गतस्पृहानपि च धर्मगुप्त्यै भुवः ॥ ५ ॥ अशान्तेति | अशान्ते अदृष्टान्यतरजयपराजये समरे उद्धतम् अहङ्कृतं जरसः सुतं जरानाम्म्या पिशाच्या जातमात्र एव धान्या त्यक्तं देहशकलद्वयं संयोज्य सञ्जातचेतनतथा पुत्रत्वेन परिगृहीतम् । एवञ्च देहशकलयोद्वैधीभाव एवास्य मृतिः । एतद् विद्वांस्त्वं विटपपाटनारूपया संज्ञया ज्ञापकेन ज्ञाततत्त्वेन पवनजेन निष्पाटितं विदारितशरीरं कृत्वा निपात्य घातयित्वा तेन दिग्जये गृहीत्वा गिरिदर्यां निरुद्धान् नृपतीन् विमुच्य तेभ्यो मुदा परां प्रेमलक्षणां भक्ति समनुगृह्ण निजराज्यभोगे गतस्पृहानपि भुवो धर्मेण गुप्त्यै दिदेशिथ प्रेषयामासिथ । अथवा राज्ञां प्रजापालनरूपस्य स्वधर्मस्य गुप्त्यै भुवः स्वस्वविषयान् दिदेशिथ दत्त- वान् ॥ ५ ॥ प्रचॠषि युधिष्ठिरे तदनु राजसूयाध्वरं प्रसन्नभृतकीभवत्सकलराजकव्याकुलम् | १. 'कौ' क. ग. पाठः,<noinclude></noinclude> samrs8swxx2bwxgqf9ddtj5d1yv6362 104 128166 346231 2022-08-20T23:15:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २९ नारायणीये त्वमप्ययि जगत्पते! द्विजपदावनेजादिकं चकर्थ किसु कथ्यते नृपवरस्य भाग्योन्नतिः ॥ ६ ॥ [स्कन्धः - १० प्रचक्रुषीति | प्रचऋषि प्रारब्धवति । अभृतका भृतका... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२९ नारायणीये त्वमप्ययि जगत्पते! द्विजपदावनेजादिकं चकर्थ किसु कथ्यते नृपवरस्य भाग्योन्नतिः ॥ ६ ॥ [स्कन्धः - १० प्रचक्रुषीति | प्रचऋषि प्रारब्धवति । अभृतका भृतका दासा भवन्तीति भृतकीभवन्तः, प्रसन्नैः अनसूयकैः भृतकीभवद्भिः सकलै राजकैकुलम् ॥ ३ ॥ ततः सवनकर्मणि प्रवरमग्र्यपूंजाविधि विचार्य सहदेवबागनुगतः स धर्मात्मजः । व्यधत्त भवते मुदा सदसि विश्वभूतात्मने तदा ससुरमानुषे भुवनमेव तृप्तिं दधौ ॥ ७ ॥ तत इति । भगवान् श्रीकृष्णोऽग्रपूजामर्हतीति सहदेवस्य वाचमनुगतः अनुसृतः विश्वभूतात्मने सर्वभूतानामात्मभूताय अभ्यपूजाविधिं व्यधत्त । अतः ससुरमानुषं चराचरात्मकं भुवनमेव तृप्तिं दधौ ॥ ७ ॥ ततः सपदि चेदिपो मुनिनृपेषु तिष्ठत्स्वहो सभाजयति को जड: पशुपदुर्दुरुटं बटुम् । इति त्वयि स दुर्वचोविततिमुन्नासना- दुदापतदुदायुधः समपतन्नमुं पाण्डवाः ॥ ८ ॥ तत इति । चेदिपः शिशुपाल: । सभाजयति पूजयति। पशुपदुर्दुरूटं पशु- पापशदम् | त्वयित्वद्विषये दुर्वचोबिततिं यथा कश्चिन्मुमूर्षुर्भुक्तं सर्वमुद्रमति, तथोद्वमन् जल्पन् उदायुधः उद्धृतायुधः आसनादुदापतद् उत्थायाभ्ययात् । तदा त्वत्परिभवेन पाण्डवाः अमुं समपतन् हन्तुमुद्यताः ॥ ८ ॥ निवार्य निजपक्षगानभिमुखस्य विद्वेषिण- स्त्वमेव जहिषे शिरो दनुजदारिणा स्वारिणा | जनुत्रितयलब्धया सततचिन्तया शुद्धधी- स्त्वया स परमेकतामवृत योगिनां दुर्लभाम् ॥ ९ ॥ * हकाररेफसंयोगे पाक्षिकं लघुत्वं ह्रस्वस्य 'ग्रहे वा' इति ।<noinclude></noinclude> 3c8l9z9bz0hfw0jwf783p0385rsv7mq 104 128167 346232 2022-08-20T23:15:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निवार्येति । निजपक्षगान् पाण्डवान् निवार्य त्वं दनुजदारिणा असुरशरीर- भेदनशीलन स्वस्यारिणा सुदर्शनाख्येन चक्रेण विद्वेषिणः शिशुपालस्य शिरो जद्दिषे अच्छिनः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निवार्येति । निजपक्षगान् पाण्डवान् निवार्य त्वं दनुजदारिणा असुरशरीर- भेदनशीलन स्वस्यारिणा सुदर्शनाख्येन चक्रेण विद्वेषिणः शिशुपालस्य शिरो जद्दिषे अच्छिनः । जनुस्त्रितये हिरण्यकशिपुरावणशिशुपालरूपे लब्धया ॥ ९ ॥ ततः सुमहिते त्वया क्रतुवरे निरूढे जनो ययौ जयति धर्मजो जयति कृष्ण इत्यालपन् । खलः स तु सुयोधनो धुतमनाः सपत्नश्रिया , मयार्पितसभामुखे स्थलजलभ्रमादभ्रमीत् ॥ १० ॥ तत इति । ततः शिशुपालवधानन्तरं सुतरां महिते पूजिते । त्वया निरूढे परिसमापिते श्रीकृष्णो जयति सर्वस्मादुत्कृष्टो भवति, स ईश्वरो यस्य वशे स धर्मजो जयतीत्यालपन् जनो महाजनः स्वं स्वं भवनं ययौ | स कल्यंशः सुयोधनस्तु सपलानां शत्रूणां पाण्डवानां श्रिया समृद्ध्या श्रुतम् अस्यादिभि चलितं मनो यस्य | खाण्डवदाहे मयेनार्पिताया दत्तायाः समाया मुखे स्थलजल- भ्रमात् स्थलधिया जले पतनाद् जलधिया स्थळे वस्त्रान्तग्रहणाच्च अभ्रमीत् सम्भ्रान्तोऽभूत् ॥१०॥ तदा हसितमुत्थितं द्रुपदनन्दनाभीमयो- रपाङ्गकलया विभो! किमपि तावदुज्जृम्भयन् । धराभरनिराकृतौ सपाद नाम बीजं वपन् जनार्दन! मरुत्पुरीनिलय! पाहि मामामयात् ॥ ११ ॥ तदेति । तदा सुयोधनस्य जाड्ये सति द्रुपदनन्दनाभीमयोर्मुख उत्थितं हसितं अपाङ्गकलया कटाक्षलेशेन किमप्युज्जृम्भयन् सातिशयं कुर्वन् तदेव धरामरनिराकृतौ बीजं वपन् कारणत्वेन स्थापयन् ॥ ११ ॥ इति जरासन्धवधवर्णनं युधिष्ठिरराजसूयवर्णनं च पञ्चाशीतितमं दशकं सैकम् ।<noinclude></noinclude> l2gm6hrjtrmdcyu0fsssrooja28945y 104 128168 346233 2022-08-20T23:15:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये साल्वो भैष्मीविवाहे यदुवलविजितश्चन्द्रचूडाद् विमानं विन्दन् सौभं स मायी त्वयि वसति कुरूंस्त्वत्पुरीमभ्यभाङ्क्षीत् । मस्तं निरुन्धनखिल यदुदैर्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये साल्वो भैष्मीविवाहे यदुवलविजितश्चन्द्रचूडाद् विमानं विन्दन् सौभं स मायी त्वयि वसति कुरूंस्त्वत्पुरीमभ्यभाङ्क्षीत् । मस्तं निरुन्धनखिल यदुदैर्न्यत्र हीदुग्रवीर्य तस्यामात्यं द्यु॒मन्तं व्यजनि च समरः सप्तविंशत्यहान्तम् ॥ १ ॥ [स्कन्धः - १० साल्व इति । भैष्मीविवाहे रुक्मिणीस्वयंवरे यदुनलेन यदुसेनया विजितः पराजितः यादवोच्छेदप्रतिज्ञापूर्वकं प्रसादितात् चन्द्रचूडात् सौमाख्यं विमानं बिन्दन् त्वयि कुरून् वसति सति त्वत्पुरी द्वारकाम् अभ्यमाङ्क्षीत् बभञ्ज | प्रद्युम्नस्तु तं साल्वं निरुन्धन् घुमन्तं न्यग्रहीद् जधान ॥ १ ॥ तावत् त्वं रामशाली त्वरितमुपगतः खण्डितप्रायसैन्यं सौभेशं तं न्यरुन्धाः स च किल गदया शार्ङ्गमभ्रंशयत् ते । मायातात व्यहिंसीदपि तब पुरतस्तत् स्वयापि क्षणार्धे नाशायीत्याहुरेके तदिदमवैमतं व्यास एवं न्यपेधीत् ॥ २॥ तावादति | सौमेशं साल्वम् । ते शार्ङ्ग धनुः अभ्रंशयत् त्याजयामास, तब पुरतो मायानिर्मितं तातं वसुदेवं व्यहिंसीदपि । तदिदं साल्वमायामोहनमत्र- मतमिति व्यास एव " क शोकमोहौ नेहो वा भयं वा येऽज्ञसम्भवाः । क चाखण्डितविज्ञानज्ञानैश्चर्येश्वरो हरिः ॥” (श्री. भा. स्क. १०. अ. ७७. हो. ३१) इति न्यषेधीत् ॥ २ ॥ क्षिप्त्वा सौभं गदाचूर्णितनिधौ मञ्जु साल्वेऽपि चक्रे- णोत्कृत्ते दन्तवक्त्रः प्रसभमभिपतन्नभ्यमुञ्चद् गदां ते । कौमोदक्या हतोऽसावपि सुकृतनिधिचैद्यवत् मापदैवयं सर्वेपामेष पूर्व त्वयि धृतमनसां मोक्षणार्थोऽवतारः ॥ ३ ॥ क्षिप्त्वेति । ते तुभ्यं त्वां हन्तुं गदामभ्यमुञ्चत् । एषोऽवतारस्त्वयि घृतमनसां मोक्षणाय ॥ ३ ॥ १ कि. ङ. पाठः, २. 'प' ख. घ. ङ. पाठः.<noinclude></noinclude> jqu12s3y0knsr7wtjx2xb8xlalzu10r 104 128169 346234 2022-08-20T23:15:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ त्वय्यायातेऽथ जाते किल कुरुसदसि द्यूतके संयतायाः ऋन्दन्त्या याज्ञसेन्याः सकरुणमकृथाओलमालामनन्ताम् । अन्नान्तमासशर्वाशजमुनिचकित द्रौपदीचिन्तितोऽथ प्रा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>त्वय्यायातेऽथ जाते किल कुरुसदसि द्यूतके संयतायाः ऋन्दन्त्या याज्ञसेन्याः सकरुणमकृथाओलमालामनन्ताम् । अन्नान्तमासशर्वाशजमुनिचकित द्रौपदीचिन्तितोऽथ प्राप्तः शाकानमनन् मुनिगणमकथास्तृतिमन्तं बनान्ते ॥ ४ ॥ त्वयीति । अथ त्वाये इन्द्रप्रस्थाद् द्वारकामायाते सति कुरुसदसि जाते द्यूतके सब्याजे द्यूते संयतायाः दुश्शासनेन गृहीतायाः चेलमालां वस्त्रपरम्पराम् | अन्नान्ते अन्नावसाने प्राप्तात् शर्वीशजाद् दुर्वाससो मुनेश्चकितया शापशङ्कितया द्रौपद्या चिन्तितस्तत्र प्राप्तः पात्रलमं शाकान्नम् अश्नन् मुनिगणं शिष्यवर्गसहितं दुर्वाससं तृप्तिमन्तमकृथाः ॥ ४ ॥ युद्धोद्योगेऽथ मन्त्रे मिलति सति वृतः फल्गुनेन त्वमेकः कौरव्ये दत्तसैन्यः करिपुरमगमो दूत्यकृत् पाण्डवार्थम् । भीष्मद्रोणादिमान्ये तब खल वचने विक्रेते कौरवेण व्यावृण्वन् विश्वरूपं मुनिसदसि पुरीं क्षोभयित्वागतोऽभूः ॥ ५ ॥ युद्धोद्योग इति । अथ युद्धोद्योगे मिलति सति फल्गुनेन त्वमेको मन्त्रे कार्यनिरूपणे वृत: समकालमागते कौरव्ये दत्तसैन्यः दुर्योधनाव दत्तयदुसैन्यः पाण्डवार्थ पाण्डवानामर्धराज्यलब्धये दूत्यं दूतकर्म करोतीति तथा भीष्म- द्रोणादिभिर्मान्ये पूजनीये कौरवेण दुर्योधनेन धिकृते सति मुनिसदसि विश्वात्मकं स्वं रूपं व्यावृण्वन् प्रकाशयन् जिष्णोस्त्वं कृष्ण ! सूतः खलु समरमुखे बन्धुघाते दयालुं खिन्नं तं वीक्ष्य वीरं किमिदमयि सखे ! नित्य एकोऽयमात्मा | को वध्यः कोऽत्र हन्ता तदिह वधभियं प्रोज्जय मय्यर्पितात्मा धर्म्यं युद्धं चरेति प्रकृतिमनयथा दर्शयन् विश्वरूपम् ॥ ६॥<noinclude></noinclude> 104sarg1aw2w2kj0ywh6wlhlrzaurli 104 128170 346235 2022-08-20T23:15:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः जिष्णोरिति । खिन्नं युद्धाद् विमुख तमर्जुनं वीक्ष्य | नित्य एक इति । नित्य- त्वादवध्यत्वम् एकत्वाद् वध्यहन्तुभेदाभावश्च | तत् तस्माद्, यस्मा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः जिष्णोरिति । खिन्नं युद्धाद् विमुख तमर्जुनं वीक्ष्य | नित्य एक इति । नित्य- त्वादवध्यत्वम् एकत्वाद् वध्यहन्तुभेदाभावश्च | तत् तस्माद्, यस्मादबध्य आत्मा तस्माद् चघभियं भीष्मद्रोणादिवधे याधर्मभीस्तां प्रोज्य त्यक्ता धर्म्य क्षत्रिय- धर्मादनपेतं युद्धं चरेत्युपदिश्य विश्वासाथै विश्वरूपमैकात्म्य दर्शयन् प्रकृतिं गतसम्मोहताम् अनयथाः प्रापयामासिथ ॥ ६ ॥ २९४ भक्तोत्तंसेऽथ भीष्मे तव धरणिभरक्षेपकृत्यैकसक्ते नित्यं नित्यं विभिन्दत्यवानभृदयुतं प्राप्तसादे च पार्थे । निश्शत्वप्रतिज्ञां विजहदरिवरं धारयन् क्रोधशाली- वाधावन् माञ्जलिं तं नतशिरसमथो वीक्ष्य मोदादपागाः॥ ७ ॥ रक्षितवानित्याह www - भक्तोत्तंस इति । पार्थे भीष्मसायकैः प्राप्तसादे सञ्जातक्लेशे सति शस्त्रं न गृह्णामीति प्रतिज्ञां विजहत् त्यजन् क्रोधशालीव अरिवरं सुदर्शनम् । शस्त्रं ग्राह्या- मीति तत्प्रतिज्ञां सत्यं कर्तुमेव, न तत्र क्रोधशालित्वात् ॥ ७ ॥ भगदत्तप्रयुक्तनारायणास्त्राद् जयद्रथवधप्रतिज्ञायाः, कर्णनागास्त्राच्चार्जुनं 3 युद्धे द्रोणस्य हस्तिस्थिररणभगदत्तरितं वैष्णवास्त्रं वक्षस्याधत चक्रस्थगितरविमहा: प्रार्दयन् सिन्धुराजम् । नागात्रे कर्णमुक्ते क्षितिमवनमयन् केवलं कृत्तमौलिं तत्रे तत्रापि पार्थ किमिव न हि भवान् पाण्डवानामकापीत ||८|| युद्ध इति । चक्रेण स्थगितं तिरस्कृतं रविमहो येन | सिन्धुराजं जयद्रथम् । कृत्तमौलिं खण्डितसकेशकिरीटम् । तत्रे ररक्ष | पाण्डवानां किमिवोपकारं भवान् नाकार्षीत् ॥ ८ ॥ युद्धादौ तीर्थगामी स खलु हलधरो नैमिशक्षेत्रमृच्छ- अप्रत्युत्थायिस्तक्षयकृदय सुतं तत्पदे कल्पयित्वा । यज्ञनं बरवलं पर्वणि परिदलयन् स्नाततीर्थो रणान्ते सम्पाप्तो भीमदुर्योधनरणमशमं वीक्ष्य यातः पुरीं ते ॥ ९ ॥<noinclude></noinclude> bd5js4g5xchbabpn66me9gpmbz4ep2l 104 128171 346236 2022-08-20T23:15:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् ८६] भारतयुद्धवर्णनम् । युद्धादाविति । ऋच्छन् गच्छन् अप्रत्युत्थायिनः सूतस्य रोमहर्षणस्य क्षयकृद् वधं कुर्वन् अथ मुनिवचनात् सुतं तत्पुत्रं तत्पदे मुनि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् ८६] भारतयुद्धवर्णनम् । युद्धादाविति । ऋच्छन् गच्छन् अप्रत्युत्थायिनः सूतस्य रोमहर्षणस्य क्षयकृद् वधं कुर्वन् अथ मुनिवचनात् सुतं तत्पुत्रं तत्पदे मुनिदत्ते ब्रह्मासने । पर्वणि पर्वणि यज्ञघ्नं बल्वलं दैत्यं परिदलयन् निघ्नन् ॥ ९ ॥ संमुद्रौपदेयक्षपणहतधियं द्रौणिमेत्य त्वदुक्त्या तन्मुक्तं ब्राह्ममस्त्रं समदृत विजयो मौलिरत्नं च जह्रे । उच्छियै पाण्डवानां पुनरपि च विशत्युत्तरागर्भमस्त्रे रक्षन्नङ्गुष्ठमात्रः किल जठरमगाश्चऋपाणिर्विभो ! त्वम् ॥ १० ॥ संसुप्तेति । संसुप्तपञ्चद्रौपदेयक्षपणेनं हतवियम् अविदितेतिकर्तव्यताकं द्रौणिम् अश्वत्थामानमेत्य तेन अश्वत्थाम्ना मुक्तं ब्राह्ममस्त्रं त्वदुक्त्या विजयः समहृत संहृतवान्, तस्य मौलिरलं च जेहे । पाण्डवानामुच्छित्त्यै मूलच्छेदा पुनस्तत्प्रयुक्ते अस्त्रे ब्रह्मास्त्रे उत्तरागर्भ विशति सति अङ्गुष्ठमात्रवपुश्चक्रपाणिः सन् त्वमुत्तराया जठरमगाः किल ॥ १० ॥ अथ धर्मजभीष्मयोर्भुक्तिमुक्ती प्रदाय कृतकृत्यो भगवानित्याह -- धर्मोघ धर्मसूनोरभिदधदखिलं छन्दमृत्युः स भीष्म- स्त्वां पश्यन् भक्तिभूम्नैव हि सपदि ययौ निष्कलब्रह्मभूयम् । संयाज्याथाश्वमेधैस्त्रिभिरतिमहितैर्धर्मजं पूर्णकाम सम्माप्तो द्वारकां त्वं पवनपुरपते ! पाहि मां सर्वरोगात् ॥ ११ ॥ धर्मोघमिति । सः भूभारहरणे परमसुहृद् भीष्मः त्वां पश्यन् त्वद्भक्ते- भूम्नैवानपायिन्या भक्त्या निष्कलब्रह्मभूयं निष्कलब्रह्मत्वं मोक्षं सपदि ययौ । अथाश्वमेधैः संयाज्य याजयित्वा ॥ ११ ॥ इति सात्वादिवघवर्णनं भारतयुद्धोपक्रमवर्णनं भारतयुद्धवर्णनं च षडशीतितमं दशकं सैकम् ।<noinclude></noinclude> 15wiz1w1c6mv26gjxjb01p6i21or6nv 104 128172 346237 2022-08-20T23:15:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ कुचेलनामा भवतः सतीर्थ्यतां गतः स सान्दीपनिमन्दिरे द्विजः । त्वदेकरागेण धनादिनिःस्पृहो दिनानि निन्ये गशमी गृहाश्रमी ॥ १ ॥ कुचेलनामेति । सतीर्थ्यतां सब्रह्मच... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कुचेलनामा भवतः सतीर्थ्यतां गतः स सान्दीपनिमन्दिरे द्विजः । त्वदेकरागेण धनादिनिःस्पृहो दिनानि निन्ये गशमी गृहाश्रमी ॥ १ ॥ कुचेलनामेति । सतीर्थ्यतां सब्रह्मचारिताम् | त्वदेकरागेण त्वयि प्रेम- लक्षणया भक्त्या | प्रशमी जितेन्द्रियः ॥ १ ॥ समानशीलापि तदीयवल्लभा तथैव नो चित्तजयं समेयुपी । कदाचिदूचे वत वृत्तिलब्धये रमापतिः किं न सखा निषेव्यते ॥ २ ॥ समानशीलेति । यद्यपि समानशीला, तथापि तथैव कुचेलवञ्चित्तजयं धनादिनिःस्पृहत्वं नो समेयुषी प्राप्तवती । वृत्तेर्जीवनोपायस्य लब्धमे रमापतिः । सखेति निषेवौचित्यम् ॥ २ ॥ · इतीरितोऽयं प्रियया क्षुधार्तया जुगुप्समानोऽपि धने मदावहे । तदा त्वदालोकनकौतुकाद् ययौ वहन् पटान्ते पृथुकानुपायनम् || ३ || इतीरित इति । पटान्ते उपायनम् उपहारं बहन् द्वारकां ययौ ॥ ३ ॥ गतोज्यमाचर्यमयीं भवत्पुरीं गृहेषु शैव्याभवनं समेयिवान् । प्रविश्य वैकुण्ठामवाप निर्वृतिं तवातिसम्भावनया तु किं पुनः ॥ ४ ॥ गत इति । आश्चर्यमयीम् अनल्पशिल्पां भवत्पुरी द्वारकां गतोऽयं कुचेलः तत्र गृहेषु व्यष्टसहस्रेषु मध्ये शैब्याया भवनं समेयिवान् प्राप्तः । तवाति - सम्भावनया अतिसम्मानेन निर्वृतिं सुखमबापेति किं पुनरुच्यते ॥ ४ ॥ प्रपूजितं तं प्रियया च वीजितं करे गृहीत्याकथयः पुरा कृतम् । यदिन्धनार्थ गुरुदारचोदितैरपर्तुवर्षं तदमर्षि कानने ॥ ५ ॥ प्रपूजितमिति। अपर्तौ वर्षतुव्यतिरिक्तकाले तत् सुमहद् वर्षममर्षि सो- ढमिति यत्, तत् पुरा कृतं गुरुकुले कृतं कर्माकथयः ॥ ५ ॥ १. 'ति किं न निषेव्यते इत्यूचे उफनती ॥' क. पाठ, २. 'तूक' क्र. पाठ<noinclude></noinclude> 5jamn10fh2ouzl1b6eegpflnsfnlohw 104 128173 346238 2022-08-20T23:15:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ८७ ] कुचेलोपाख्यान वर्णनम् । २९७ त्रपाजुषोऽस्मात् पृथुकं बलादथ प्रगृह्ण सृष्टौ सकृदाशिते त्वया । कृतं कृतं नन्वियतेति सम्भ्रमादरमा किलोपेत्य करें रुर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ८७ ] कुचेलोपाख्यान वर्णनम् । २९७ त्रपाजुषोऽस्मात् पृथुकं बलादथ प्रगृह्ण सृष्टौ सकृदाशिते त्वया । कृतं कृतं नन्वियतेति सम्भ्रमादरमा किलोपेत्य करें रुरोध ते ॥ ६ ॥ त्रपाजुष इति । त्रपाजुषः श्रीपतये पृथुकप्रसृतिप्रदानलज्जयावाङ्मुखाद् बलात्कारेण पृथुकं प्रगृह्य त्वया मुष्टौ सदाशिते सति रमा श्रीः सम्भ्रमादुपेत्ये- यता प्रसादेन कृतं कृतम् अलमल ननु इतोऽधिकत्वत्प्रसादोचित सम्पत्सम्पादनेऽह- मसमर्थेति ते करं रुरोध किल ॥ ६ ॥ भक्तेषु भक्तेन स मानितस्त्वया पुरीं वसन्नेकनिशां महासुखम् । बता द्रविणं विना ययौ विचित्ररूपस्तव खल्वनुग्रहः ॥ ७ ॥ भक्तेष्विति । भक्तेषु उद्धवादिषु भक्तेन प्रीतियुक्तेन त्वया सः कुचेलः मानितः पूजितः, चतेति खेदे, अपरेधुः श्वोमूते द्रविणं धनं विना ययौ । विचि त्ररूपः समक्षासमक्षादिभेदेन बहुप्रकारः ॥ ७ ॥ r यदि हायाचिष्यमदास्पदच्युतं वदामि भायौ किमिति वजन्मसौ | त्वदुक्तिलीलास्मितमनधी: पुन: क्रमादपश्यन्मणिदीप्रमालयम् || ८ || यदीति । यद्यहमयाचिण्यं तच्युतोऽदास्यत् । नाई याचितवान् अच्यु- तश्च न दत्तवानित्यर्थः । अतो भार्यो किं वदामीति चिन्तयन्नेव व्रजन् तवोक्तौ ली- लायां स्मिते च ममा धीर्यस्य | मणिभी रत्नैः दीमं दीपनशीलम् आलयं निजभवनं क्रमादपश्यत् ॥ ८ ॥ किं मार्गविभ्रंश इति भ्रमन् क्षणं गृहं प्रविष्टः स ददर्श वल्लभाम् । सखीपरीतां मणिहेमभूषितां बुवोध च त्वत्करुणां महाहुताम् ॥ ९ ॥ किमिति । किं मार्गविश्रंशः पुनरपि द्वारकामागतवानमिति क्षणकालं भ्रमन् गृहं प्रविष्टः वल्लभां दृष्ट्वा महाद्भुतां त्वत्करुणामात्मसम्पदं तद्धेतुकां बुबोध च ॥९॥<noinclude></noinclude> k51vb1vucma3gcf8jbb4zwnwecj27kn 104 128174 346239 2022-08-20T23:16:04Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २९८. नारायणीये [स्कन्धः - १० स रत्नशालासु नसऋपि स्वयं समुन्नपद्भक्तिभरोऽमृतं ययौ । त्वमेवमापूरितक्तातो मरुत्पुराधीश ! हरस्व मे गढ़ान् ॥ १० ॥ स इति । सः स्वयं रत्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२९८. नारायणीये [स्कन्धः - १० स रत्नशालासु नसऋपि स्वयं समुन्नपद्भक्तिभरोऽमृतं ययौ । त्वमेवमापूरितक्तातो मरुत्पुराधीश ! हरस्व मे गढ़ान् ॥ १० ॥ स इति । सः स्वयं रत्नशालासु कामोद्दीपन विभावेषु बसन्नपि समुन्न- मद्भक्तिभरः क्रमात् प्रवृद्धभक्त्यतिशयः अमृतं मोक्षं ययौ ॥ १० ॥ इति कुचेलोपाख्यानं सप्ताशीतितमं दशकम् । मागेवाचार्यपुत्रातिनिशमनया स्वीयषमुनुवीक्षां काङ्क्षन्त्या मातुरुक्त्या सुतलभुवि बलिं प्राप्य तेनार्चितस्त्वम् । धातुः शापाद्धिरण्यान्वितकशिपुभवान् शौरिजान् कंसभग्ना- नानीयैनान् प्रदर्श्य स्वपदमनयथाः पूर्वपुत्रान् मरीचेः ॥ १ ॥ प्रागेवेति । मृतं पुत्रमानीयाचार्यदाक्षिणां कृतवानिति निशमनया श्रवणेन कंसहतस्वीयषट्सूनुवीक्षां प्रागेव अतिचिरं काङ्क्षन्त्या मातुर्देवक्या उक्त्या महा- बलिं प्राप्य पूर्व मरीचेः पुत्रान् स्मरोगीथपरिष्वज्ञपतक्षुद्रभुण्याख्यान पुनश्च धातुर्ब्रह्मणः शापाद् हिरण्यकशिपुभवान् शौरिजान् वसुदेवपुत्रान् मात्रे प्रदर्श्य स्वपदं स्वर्गम् अनयथाः प्रापयामासिथ ॥ १ ॥ श्रुतदेव इति श्रुतं द्विजेन्द्रं बहुलाश्वं नृपतिं च भक्तिपूर्णम् । युगपत् त्वमजुग्रहीतुकामो मिथिलां प्रापिथ तापसैः समेतः ॥ २ ॥ श्रुतदेव इति । श्रुतं विश्रुतम् ॥ २ ॥ गच्छन् द्विमूर्तिरुभयोर्युगपत्रिकेत- मेकेन भूरिविभवैविंहितोपचारः । अन्येन तदिनभृतैश्च फलौदनाद्यै- स्तुल्यं प्रसेदिय ददाथ च मुक्तिमाभ्याम् ॥ ३ ॥ १. 'भ' क. पाठः.<noinclude></noinclude> b4k67hrkhah8y2n7l7e5nzmd0besas1 104 128175 346240 2022-08-20T23:16:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ गच्छन्निति । द्विमूर्ति: अङ्गीकृतशरीरद्वयः | एकेन बहुलाश्वेन भूरि- भिर्विभवैः उपकरणैः विहितः कृतः उपचारः पूजा यस्य ॥ ३ ॥ अथ द्विजस्य मृतपुत्रानयनेनार्जुनस्य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>गच्छन्निति । द्विमूर्ति: अङ्गीकृतशरीरद्वयः | एकेन बहुलाश्वेन भूरि- भिर्विभवैः उपकरणैः विहितः कृतः उपचारः पूजा यस्य ॥ ३ ॥ अथ द्विजस्य मृतपुत्रानयनेनार्जुनस्य गर्यापनयनपूर्वकमात्मान तत्त्वबुद्ध्या- पादनप्रकारमाह भूयोऽथ द्वारंवत्यां द्विजतनयमृतिं तत्मलापानपि त्वं को वा दैवं निरन्ध्यादिति किल कथयन् विश्ववोढाप्यसोढाः । जिष्णोर्गव विनेतुं त्वयि मनुजधिया कुण्ठितां चास्य बुद्धि तत्त्वारूढां विधातुं परमतमपद्प्रेक्षणेनेति मन्ये ॥४॥ भूय इति । दैवं स्त्रकर्मफलं को निरुध्याद् अन्यथाकर्ते कः समर्थ इति कथयन् त्वं तस्य द्विजस्य प्रलापानपि विश्ववोढा जगदीश्वरोऽपि असोढाः मर्षि- तवान् । परमतमस्य पदस्य वैकुण्ठपदस्य प्रेक्षणेन अस्य जिष्णोः गर्व विनेतुम् अपनेतुम् । मनुजधिया त्वाय कुण्ठितां निश्चयरहितां तत्त्त्रारूढां विधातुम् इद- मिति मन्ये ॥ ४ ॥ नष्टा अष्टास्य पुत्राः पुनरपि तव तूपेक्षया कष्टवादः स्पष्टो जातो जनानामथ तदवसरे द्वारकामार पार्थः । मैत्र्या तत्रोषितोऽसौ नवमतौ विश्वर्यमरो श्रुत्वा चक्रे प्रतिज्ञामनुपहतसुतः सन्मिवेक्ष्ये कृशानुम् ॥ ५ ॥ नष्टा इति । अस्य द्विजवरस्य अष्ट पुत्रा नष्टाः । तदा तु तवोपेक्षया द्विजसुतरक्षणौदासीन्याद् जनानां कष्टवादो लोकापवादो जातः । तदवसरे पार्थो द्वारकाम् आर प्राप | मैव्या सख्येन तत्रोषितः उवास | अनुपहृतसुतः अदत्तज- निष्यमाणकुमारश्चेद् अहं कृशानुम् अग्निं सन्निवेक्ष्ये प्रविशामि ॥ ५ ॥ मानी स त्वामवृष्ट्वा द्विजनिलयगतो बाणजालैमेहास्त्र रुन्धान: सुतिगेहं पुनरपि सहसा दृष्टनटे कुमारे । १. 'नसि' क. पाठः. २. 'ब्यवप' क. ग. पाठः.<noinclude></noinclude> 7wbimxezcczvdnebq62386ckv4m93tp 104 128176 346241 2022-08-20T23:16:33Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ याम्यामैन्द्री तथान्याः सुरवरनगरीविद्ययासाथ सद्यो मोयोद्योगः पतिष्यन् हुतभुजि भवता सस्मितं वारितोऽभूत् ॥ ६ ॥ मानीति । स पार्थः मानी आश्रितरक्षणेऽद्वितीयो... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>याम्यामैन्द्री तथान्याः सुरवरनगरीविद्ययासाथ सद्यो मोयोद्योगः पतिष्यन् हुतभुजि भवता सस्मितं वारितोऽभूत् ॥ ६ ॥ मानीति । स पार्थः मानी आश्रितरक्षणेऽद्वितीयोऽहमित्यभिमानी । अत एवं त्वां परमबन्धुमप्यष्टष्ट्वा महास्त्रैः आमेयादिभिः सूतिगेहं रुन्धानः कृतशर- पञ्जरः दृष्टनष्टे जातमात्र एवं सशरीरमदर्शनं गते याम्यां यमनगरीम् ऐन्द्रीम् इन्द्रस्य नगरीम् अन्याः वरुणकुबेरादिसुरवरनगरी: विद्यया योगेश्वर्येण आसाद्य प्राप्य हुतभुजि अग्नौ पतिष्यन् पतिनुमारब्धो भवता सस्मितम् । पौरुषस्य दैवसा- पेक्षत्वम् इदानीं किमवसितमित्यर्जुनस्य भावावेदनं तव स्मितहेतुः ॥ ६ ॥ साई तेन प्रतीचीं दिशमतिजविना स्यन्दनेनाभियातो लोकालोक व्यतीतस्तिमिरभरमथो चक्रधाम्ना निरुन्धन् । चक्रांशुद्धिष्टदृष्टिं स्थितमथ विजयं पश्य पश्येति वारां पारे त्वं माददर्श: किमपि हि तमस दूरदूरं पदं ते ॥ ७॥ सार्थमिति । अतिजविना वेगातिशयवता | वारां पारे कारणजलमध्य- चर्तिनि किमपि अनिर्देश्यं तमसां दूरदूरम् अत्यन्तदूरस्थितम् ॥ ७॥ तासीनं भुजङ्गाधिषशयनतले दिव्यभूषायुधाद्यै- रावीतं पीतचेलं प्रतिनवजलदश्यामलं श्रीमदङ्गम् । मूर्तीनामी शितारं परमिह तिसृणामेकमर्थ श्रुतीन त्वामेव त्वं परात्मन् ! प्रियसखसहितो नेमिथ क्षेमरूपम् ॥ ८ ॥ तत्रेति । तिसृणां मूर्तीनामीशितारं नियन्तारम् अत एव परं जगत्कारणं श्रुतीनामेकम प्रधानप्रतिपार्थ क्षेमरूपं पुरुषार्थभूतं त्वामेव त्वं नेमिथ नमस्य- कृषे ॥८॥ सुत्रां मामेव द्वावधिकवितातिया विभिन्यो सन्द्रष्टुं स्वयमहमहाष द्विजसुतान् । १. 'हिंदू' क, पाठः,<noinclude></noinclude> ewory6h21epxxytltda1ktoly0ztlhf 104 128177 346242 2022-08-20T23:16:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नयेतं द्रागेनानिति खलु वितीर्णान् पुनरमून द्विजायादायादाः प्रणुतमहिमा पाण्डुजनुषा ॥९॥ युवामिति । युवां कृष्णार्जुनौ मामेव मदंशभूतावेव द्वौ अधिकविवृता- न्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नयेतं द्रागेनानिति खलु वितीर्णान् पुनरमून द्विजायादायादाः प्रणुतमहिमा पाण्डुजनुषा ॥९॥ युवामिति । युवां कृष्णार्जुनौ मामेव मदंशभूतावेव द्वौ अधिकविवृता- न्तर्हिततया विभिन्नौ । एकः शुद्धसत्त्वोपाधिकतयाधिकविवृतः प्रकटितनिजैश्वर्यः । अन्य उपाध्यन्तर्हित निजैश्वर्यः । अतो जीवेश्वररूपेण विभिन्नौ द्विधाभूतौ सम्द्रष्टुं स- मीपे द्रष्टुमहं स्वयं द्विजमुतानाम् आनीतवान् । एनान् द्राग् झटिति नयेतं द्विज - वरनिकटं प्रापयेतम् इति वितीर्णान् दत्तान् अभून् द्विजसु न् आदाय ब्राह्मणायादाः दत्तवान् । पाण्डुजनुषा पार्थेन प्रणुतः स्तुतो महिमा यस्य ॥ ९ ॥ एवं नानाविहारैर्जगदभिरमयन् दृष्णिवंशं प्रपुष्ण- श्रीजानो यज्ञभैरतुलविहृतिभिः प्रीणयन्त्रेणनेत्राः | भूभारक्षेपदम्भात् पदकमलजुषां मोक्षणायावतीर्णः पूर्ण ब्रह्मैव साक्षाद् यदुषु मनुजतारूषितस्त्वं व्यलासीः ॥ १० ॥ एवमिति । भूभारक्षेपमिषेण मनुजतया रूषितो बहिर्लिप्तः ॥ १० ॥ प्रायेण द्वारवत्यामवृतदयि तड़ा नारदस्त्वद्रसाई- स्तस्माल्लेभे कदाचित् खलु सुकृतनिधिस्त्वत्पिता तत्त्ववोधम् । भक्तानामग्रयायी स च खलु मतिमानुद्धवस्त्वत्त एवं प्राप्तो विज्ञानसारं स किल जनहितायाधुनास्ते बदर्याम् ॥ ११ ॥ प्रायेणेति । श्रीनारदः प्रायेण दक्षशापाच्चिरमेकत्र स्थातुमशक्यतया गता- गतपूर्वकं द्वारवत्यामवृतद् वर्तते स्म । तदा तस्मान्नारदात् । जनहिताय भक्तानां ज्ञानोपदेशाय ॥ ११ ॥ सोऽयं कृष्णावतारो जयति तब विभो ! यत्र सौहार्दभीति- स्नेहद्वेषानुरागप्रभृतिभिरतुलैरश्रमैर्योगभेदैः ।<noinclude></noinclude> 1bjpqzoez9j48o1tc95t2hocri2de8w 104 128178 346243 2022-08-20T23:16:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ आर्ति तीर्खा समस्ताममृतपदमगुः सर्वतः सर्वलोकाः स त्वं विश्वार्तिशान्त्यै पवनपुरपते ! भक्तिपूर्त्यै च भूयाः ॥ १२ ॥ सोऽयमिति । यत्र श्रीकृष्णे सौहार्दादिभिः य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>आर्ति तीर्खा समस्ताममृतपदमगुः सर्वतः सर्वलोकाः स त्वं विश्वार्तिशान्त्यै पवनपुरपते ! भक्तिपूर्त्यै च भूयाः ॥ १२ ॥ सोऽयमिति । यत्र श्रीकृष्णे सौहार्दादिभिः योगभेदैः श्रीकृष्णे मनोनि- वेशनोपायविशेषैः । तत्र सौहार्दात् पाण्डवादय:, भीत्या कंस:, स्नेहाद् यदवः, द्वेषात् शिशुपालादयः, अनुरागाद् गोप्यः । सर्वतः सर्वत्र 1. सर्वे लोकाः समस्ता- माध्यात्मिकादिरूपाम् आर्ति पीडां ती अंतिक्रम्य अमृतपदं मोक्षम अगुः जग्मुः | विश्वार्तिशान्त्यै सकलपीडा पहत्यै भक्तेः प्रारब्धायाः पूत्यै प्रवृद्धये च भूयाः ॥ १२ ॥ इत्यर्जुनगवपिनयनवर्णनम् अष्टाशीतितमं दशकं सद्विकम् । रमाजाने ! जाने यदिह तव भक्तेषु विभवो न सम्पधः समस्तदिह मदकृत्वादशमिनाम् । प्रशान्ति कृत्वैव प्रदिशसि ततः काममखिलं प्रशान्तेषु शिमं न खलु भवदीये च्युतिकथा ॥१॥ रमाजान इति । हे रमाजाने ! लक्ष्मीपते ! तव भक्तेषु विभवः फलं न सद्यः किञ्चिद् भजनमात्र एव सम्पद्यः परिणतो न भवति यत्, तद् मद्कृत्त्वाद् विभ वस्य मदजनकत्वादिति जाने । अतः अशमिनाम् अशान्तानां प्रशान्ति कृत्त्रैव कामम् अभीष्टमखिलं प्रदिशसि । मागेव प्रशान्तेषु तु क्षिप्रं प्रदिशा से । अतस्त्वदीये त्वद्भक्ते न खलु च्युतिकथा अंशस्य कथा शब्दोऽपि नास्त्येव ॥ १ ॥ विधिशङ्करादयस्तु न तथेत्याह- सद्य:प्रसादरुषितान् विधिशङ्करादीन् केचिद् विभो ! निजगुणानुगुणं भजन्तः । * सम्पयत इति सम्पयः । 'कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि (५. ४. ५०.) इत्यत्र कर्तृशप्रत्ययान्ततया निपातनात् साधुता |<noinclude></noinclude> 4nq31sdk2hug51u27nrxo78kpm4yj9n 104 128179 346244 2022-08-20T23:16:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ वृकासुरवधवर्णनम् । भ्रष्टा भवन्ति बत कष्टमंदीर्घदृष्ट्या स्पष्टं टकासुर उदाहरणं किलास्मिन् ॥ २ ॥ सय इति । सद्यः अल्पाभ्यां गुणदोषाभ्यां सद्यःप्रसादाः सद्यो... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>वृकासुरवधवर्णनम् । भ्रष्टा भवन्ति बत कष्टमंदीर्घदृष्ट्या स्पष्टं टकासुर उदाहरणं किलास्मिन् ॥ २ ॥ सय इति । सद्यः अल्पाभ्यां गुणदोषाभ्यां सद्यःप्रसादाः सद्योरुषिताश्च विधिशङ्करादयः । केचिद् निजगुणानुगुणं स्वस्ववासनानुसारेण तान् भजन्तः अन- न्तरमशान्ततया तद्रोषेणैव भ्रष्टा भवन्ति । कष्टं बतेति खेदे | अदीर्घदृष्ट्या अति- चिरविष्णुभजनमान्द्यादेवान्यभजनमिति भावः । तदुक्तं -- “ रागी स पुरुषोऽवश्यं फलं प्रेप्सति शङ्करात् । ततः फलं स लभते ततस्तं विस्मरिष्यति ॥ " इति । अस्मिन्नर्थे वृकासुर: स्पष्टम् अनुरूपम् उदाहरणम् ॥ २ ॥ शकुनिजः स हि नारदमेकदा त्वरिततोषमपृच्छदधीश्वरम् । सच दिदेश गिरीशमुपासितुं न तु भवन्तमवन्धुमसाधुषु || ३ || शकुनिज इति । स हि वृकासुरः त्वरिततोष सद्यःप्रसादमधीश्वरमपृच्छत् || तपस्तप्त्वा घोरं स खलु कुपितः सप्तमदिने शिररिछच्या सद्यः पुरहरसुपस्थाप्य पुरतः । अतिव॒द्रं रौद्रं शिरसि करदानेन निधनं जगन्नाथाद् वव्रे भवति विमुखानां क शुभधीः ॥ ४॥ तप इति । उपस्थाप्य प्रत्यक्षीकृत्य | अतिक्षुद्रम् असारम् | रौद्रं क्रूरम् | भवति विष्णौ ॥ ४ ॥ मोक्तारं बन्धमुक्तो हरिणपतिरिव प्राद्रवत् सोऽथ रुद्रं दैत्याद् भीत्या स्म देवो दिशि दिशि बलते पृष्ठतो दत्तदृष्टिः । तूष्णीके सर्वलोके तब पदमधिरोक्ष्यन्तमुद्रक्ष्य श दूरादेवाग्रतस्त्वं पटुवटुवपुषा तस्थिषे दानवाय ॥ ५ ॥<noinclude></noinclude> 8hxh3equu1nx36bq1n65qajtd7bmtty 104 128180 346245 2022-08-20T23:16:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ मोक्तारमिति । स दैत्यः रुद्रमेव प्राद्रवत् । बन्धमुक्तो हरिणपतिमृगेन्द्रः मोक्तारमिव । तव पदं बैकुण्ठम् । तस्थिषे दानवाय वृकासुरायात्मानं प्रकाशय स्थितवान... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>मोक्तारमिति । स दैत्यः रुद्रमेव प्राद्रवत् । बन्धमुक्तो हरिणपतिमृगेन्द्रः मोक्तारमिव । तव पदं बैकुण्ठम् । तस्थिषे दानवाय वृकासुरायात्मानं प्रकाशय स्थितवान् ॥ ५॥ भद्रं ते शाकुनेय ! भ्रमसि किमधुना त्वं पिशाचस्य वाचा सन्देहथेन्मदुक्तौ तब किमु न करोष्यङ्गुलीमङ्ग ! मौलौ । इत्थं त्वद्वाक्यमूढः शिरसि कृतकरः सोऽपतच्छिन्नपातं भ्रंशो ह्येवं परोपासितुरपि च गतिः शूलिनोऽपि त्वमेव ॥ ६ ॥ भद्रमिति | छिन्नपातमपतत् छिन्नमूलतरुवत् पपात | परोपासितुरप्येवं त्वत्कृतो अंशो भवति । शूलिनोऽपि गतिः शरणं च स्वं विष्णुरेव भवति ॥ ६॥ भृगुं किल सरस्वतीनिकटवासिनस्तापसा- त्रिमूर्तिषु समादिशन्नधिकसत्त्वतां वेदितुम् । अयं पुनरनादरादुदितरुद्धरोषे विधौ हरेऽपि च जिर्हिसिषौ गिरिजया धृते त्वामगात् ॥ ७॥ भृगुमिति । अधिकसत्त्वतां महत्त्वम् । अयं भृगुः ब्रह्मपुत्रः अकृतमणा- मस्त दनादरा दुदितः पुनश्च रुद्धो रोषो येने तथाविधे सति विधी हरे रुद्रेऽपि च आतृतेन परिरम्भणारम्भे तदनादरजनितरुषा जिहिंसिषौ हन्तुमिच्छति सति गिरिजया धृते वारिते च सति वैकुण्ठमगात् ॥ ७ ॥ सुप्तं रमा भुवि पङ्कजलोचनं त्वां विप्रे विनिम्नति पदेन मुदोत्थितस्त्वम् । सर्वे क्षमस्व मुनिवर्य ! भवेत् सदा मे त्वत्पादचिहमिह भूषणमित्यवादीः ॥८॥ सुप्तमिति । त्वत्पादचिह्नं श्रीवत्सारख्यम् ॥ ८ ॥ 'किंघ. पाठः. २. 'अस्य त' क. ग. पाठः.<noinclude></noinclude> 9dplr1h12ubz0t1o7tsx5cod4xpq7hz 104 128181 346246 2022-08-20T23:17:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९७] आगमादीनां भगवत्येव परमतात्यनिरुपणम् | निश्चित्य ते च सुदृढं त्वयि बद्धभावाः सारस्वता सुनिवरा दधिरे विमोक्षम् | त्वामेवमच्युत ! पुनश्च्युतिदोषहीनं स... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९७] आगमादीनां भगवत्येव परमतात्यनिरुपणम् | निश्चित्य ते च सुदृढं त्वयि बद्धभावाः सारस्वता सुनिवरा दधिरे विमोक्षम् | त्वामेवमच्युत ! पुनश्च्युतिदोषहीनं सत्वोच्चयैकतनुमेव वयं भजामः ॥ ९ ॥ निश्रित्येति । बद्धो भावो भक्तिर्येषाम् | सारस्वताः सरस्वतीतीरवासिनः ॥९॥ जगत्सृष्टपादौ त्वां निगमनिवहन्दिभिरिव स्तुतं विष्णो ! सचित्परगरसनि । परात्मानं भूमन् ! पशुपवनिताभाग्यनिवहं परतापवान्त्यै पवनपुरवासिन् ! परिभजे ॥ १० ॥ जगदिति । निगमनिबहैः मूर्तिमतीभिरुपनिषद्भिः जगत्सृष्टयादाँ सगुणत्वेन स्तुतम् । सञ्चिदिति । सच्चिदानन्दाद्वयपरमात्मरूपेण च स्तुतमिति भावः । पशुपवनि- तानां भाग्यं तत्फलं नितरां वहति प्रापयतीति तथा ! यद्वा भाग्यानां निवहं श्रीकृ ष्णरूपेण परिणतमिति । एवञ्च त्रिमूर्तिषु विष्णोरेव महत्त्वमित्यस्मिन्नर्थे सारस्वता मुनिवरा निगमनिवहाश्च प्रमाणमित्यप्युक्तं वेदितव्यम् ॥ १० ॥ इति वृकासुरवधवर्णनं मूर्तित्रितये भगवतः श्रेष्ठयवर्णन न्य एकोननवतितमं दशकम् ननु त्रिमूर्तिषु महत्त्वं श्रीशङ्करस्यैवेति स्कान्दादी बहुशः श्रूयत इत्या शङ्कय परिहरति- वृकभृगुमुनिमोहिन्यम्बरीपादिवृत्ते- घ्वाय तव हि महत्त्वं सर्वशर्वादिजैत्रम् | स्थितमिह परमात्मन् ! निष्कलार्वागभिनं किमपि यदवभातं तद्धि रूपं तत्रैव ॥ १ ॥<noinclude></noinclude> qq1ssc3iorn5ayxjafu83m7ustb0p0d 104 128182 346247 2022-08-20T23:17:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ वृकेति । मोहिनी विष्णुमाया | तव विष्णोर्महत्त्वं सर्वेषां शर्वादीनां देवानां जैत्रं न्यूनतापादकम् । तत्र वृकादिचतुर्णां चरितेषु शिवस्य जैत्रं त्वन्महत्त्व... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>वृकेति । मोहिनी विष्णुमाया | तव विष्णोर्महत्त्वं सर्वेषां शर्वादीनां देवानां जैत्रं न्यूनतापादकम् । तत्र वृकादिचतुर्णां चरितेषु शिवस्य जैत्रं त्वन्महत्त्वम्, इन्द्रयाग - नन्दहरण- बालानयन - अनलपान- वत्सस्तेयादिषु इन्द्रवरुणंयमानलब्रह्मा- दिजैत्रं त्वन्महत्त्वमिति स्थितम् अत्रैव दृढीकृतम् । अत्र हेतु : - परमात्मन्निति । निरुपाधिकपरमात्मत्वमेवोपपादयति - निष्कलेति । निष्कले परमात्मनि ततोऽवक् सकलेषु ब्रह्मविष्णुगिरीशादिषु च यत् किमप्यभिन्न रूपं परमात्मतत्त्वम् अवभातं, तदेव तव विष्णो रूपं तद्रूपं च तवैव, न तेषाम् | हि यस्मादेवं विष्णोरवस्थाभे- दा गिरिशादयः तस्मात् त्रिमूर्तिषु विष्णोरेव महत्त्वमुक्तमित्यर्थः । तदुक्तं श्रीभागवते -- " " सत्त्वं रजस्तम इति प्रकृतेर्गुणास्तैर्युक्तः परः पुरुष एक इहास्य धत्ते । स्थित्यादये हरिविरिञ्चहरेति संज्ञाः श्रेयांसि तत्र खलु सत्त्वतनोर्नृणां स्युः ॥ " इति ॥ १ ॥ (स्क. १. अ. २. लो. २३) " एवमेको महादेवो मायया गुणरूपया । नामरूपक्रियाभैदैभिन्नवत् प्रतिभासते || " . इति वचनात् शिवस्यैबावस्थाभेदो मूर्तित्रयप्राधान्यं चेत्याशङ्कय संज्ञाभेद एवायं, न संज्ञिनि वस्तुस्वरूप इति परिहरति -- मूर्तियेश्वरसदाशिवपञ्चकं यत् पाहुः परात्मवपुरेव सदाशिवोऽस्मिन् । तत्रेश्वरस्तु स विकुण्ठपदस्त्वमेव त्रित्वं पुनर्भजसि सत्यपदे त्रिभागे ॥ २ ॥ सूतिंत्रयेति । ब्रह्मविष्णुगिरिशेश्वरसदाशिवाख्यमूर्तिभेदेन पञ्चात्मकः शिव इति यत् प्राहुः शैवाः, तंत्र शैवानां पक्षे यः सदाशिवैशब्दवाच्यः सोऽस्मिन् १. 'तुत्वेन सम्बोधयति- हे परमात्मन् ! | नि" कं. ग. पाठ... २. 'तु ब्रह्मगिरिशादेः । हि' क. ग. पाठः. ३. 'यं विवादो, न" क. ग. पाठः ४, 'ववा' ख. पाठः<noinclude></noinclude> kjmfht85z5248kerl86f6ukqijn6mv4 104 128183 346248 2022-08-20T23:17:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ पक्षे "विष्णुं पश्चात्मकं वन्दे " इत्युक्ते श्रीभागवतपक्षे परात्मवपुः परमात्मस्वरू- पस्त्वं विष्णुरेवेत्यर्थः। एवं विकुण्ठपढ़ो बैकुण्ठवासी त्वमेबेश्वरशब्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>पक्षे "विष्णुं पश्चात्मकं वन्दे " इत्युक्ते श्रीभागवतपक्षे परात्मवपुः परमात्मस्वरू- पस्त्वं विष्णुरेवेत्यर्थः। एवं विकुण्ठपढ़ो बैकुण्ठवासी त्वमेबेश्वरशब्दवाच्यः । त्रयो भागा ब्रह्मविष्णुशिवलोका यस्मिंस्तत् त्रिभागं तस्मिन् सत्यपदे सत्यलोके त्रयो ब्रह्मविष्णुगिरिशाः तेषां भावस्त्रित्वं, सत्यलोकस्थब्रह्मविष्णुशिवलोकेषु त्रिमूर्तित्व- मपि त्वमेव भजसीत्यर्थः । यथा हरिवंशे-- 65 'अहं त्वं सर्वगो देव ! त्वमेवाहं जनार्दन ! | आवयोरन्तरं नास्ति शब्दैरर्थैर्जगत्पते ! ॥ " इति ॥ २ ॥ ननु यदि विष्णुशिवयोरभेदः, तर्हि कथं विष्णोः प्राधान्यमुच्यते | सत्यम् । यद्यपि तत्त्वदृष्ट्या भेदो नास्ति, तथापि गौणो भेदः उत्कर्षो निकर्षश्चानयोर्भ- वत्येवेत्याह--- इति ॥ ३ ॥ तत्रापि सात्विकतनुं तव विष्णुमाहु- र्धाता तु सच्चविरलो रजसैव पूर्णः । सत्त्वोत्कटत्वमपि चास्ति तमोविकार- चेष्टादिकं च तव शङ्करनाम्नि मूर्ती ॥ ३ ॥ तत्रापीति । तत्र त्रिमूर्तिषु तव सात्त्विक शुद्धसत्त्वमयीं तनुं विष्णुं केवलविष्णुशब्दवाच्या माहुरित्यर्थः। तदुक्तं – “राजसो भगवान् ब्रह्मा सात्त्विको विष्णुरुच्यते । ईषत्तमोगुणो रुद्रः सृजत्यवति हन्त्यजः ॥” ननु "तत्रेश्वरस्तु स विकुण्ठपदस्त्वमेवे”त्युक्तम् । तदयुक्तम्, “अम्बिकापतिरीशान उपास्यो गुणमूर्तिभिः । •ईश्वरः परमात्मैको मायया स त्रिधा स्थितः ॥ 39 इति वचनादिति चेदू, नेत्याह— तं च त्रिमूर्त्यतिगतं परपूरुषं त्वां शर्वात्मनापि खलु सर्वमयत्वहेतोः । शंसन्त्युपासनविधौ तदपि स्वतस्तु त्वद्र्पमित्यतिदृढं बहु नः प्रमाणम् ॥ ४ ॥<noinclude></noinclude> f7hohler8embiwq46v6q9dpx6xsrkd3 104 128184 346249 2022-08-20T23:17:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ९ तं चेति | त्रिमूर्त्यतिगतं मूर्तित्रयात् परं तं शैवानामीश्वरशब्दवाच्यं परं ब्रह्माण्डाद् हि पुरुष एकांशेन पुरं ब्रह्माण्डं प्रविश्य च स्थितम् अन्तर्गत एव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>९ तं चेति | त्रिमूर्त्यतिगतं मूर्तित्रयात् परं तं शैवानामीश्वरशब्दवाच्यं परं ब्रह्माण्डाद् हि पुरुष एकांशेन पुरं ब्रह्माण्डं प्रविश्य च स्थितम् अन्तर्गत एवं त्वां खलपासनविधौ शैवान् प्रति शर्वात्मना शिवस्वरूपेणापि शंसन्ति पौराणिकाः । सर्वमयत्वहेतोरिति । तब त्रिमूर्त्यधिष्ठानत्वात् तदपि दार्थः । तदपि तथापि स्वतः परमार्थतस्त्वग्रूपमेव तद्, न ब्रह्म- शिवयोरित्यत्र बहु नः श्रुतिपुराणवचनप्रत्यक्षादिप्रमाणानि बहूनि सन्तीत्यर्थः । श्रुतिस्तावत् पुरुषसुक्तादौ । 'केहग्विधाविगणिते वचनानि । एवंर्जुनासिरृष्टत्वात् प्रत्यक्षमपि प्रमाणमित्यलम् ॥ ४ ॥ - श्रीशङ्करोऽपि भगवान् सकलेषु तावत् त्वमेव मानयात यो न हि पक्षपाती । विस हि नामसहस्रकादि व्याख्यद् भवत्स्तुतिपर गतिं गतोऽन्ते ॥ ५ ॥ श्रीशङ्कर इति । किञ्च श्रीशङ्करः भगवत्पादाचार्यः । त्यनिष्ठं विष्णुपरम् । . नामसहस्रकादीति | आदिशब्देन श्रीगीतादि गृह्यते । सोऽपि तदुभयमपि शिवपर- तया व्याख्यातुं शक्यमपि विष्णुपस्तयैव व्याख्यातवान् । अन्ते च भवत्स्तुतिपरः श्रीमत्पादादिकेशस्तुतिं कुर्वन् गतिं मोक्षं गतः, न तु शिवस्तुतिपरः ॥ ५॥ सकलेषु त्वामेव मानयतीति यदुक्तं, तदेवाह- मूर्तित्रयातिगमुवाच च मन्त्रशास्त्र - स्यादौ कलायमुपमं सकलेश्वरं त्वाम् । ध्यानं च निष्कलमसौ प्रणवे खलूक्त्वा त्वामेव तत्र सकलं निजगाद नान्यम् ॥ ६ ॥ wphong. ९. 'रगत शै' क. पाठः, 'रतः शै'ख. पाठः, २. 'देतो: त' क.ग. पाठ:. ३. 'ताण्डपराणु- चर्यायाताध्वरोमविवरस्य च ते महित्वास त्या ( श्री. भा. १०.१४.११) क. ग. ४. 'हि' क. घ.. ई. च. पाठ: पाठ:. ५. 'वान् | त्व' क. पाठः, 'त्पादः । त्व' ग. पाठः, 'ते' | 'श्रीशङ्कराचार्यो हि सहस्रनासगीतादिकं शि' क. ग. पाठः, !<noinclude></noinclude> tmyznk79ffol0r3sv203w36a2zmei5c 104 128185 346250 2022-08-20T23:17:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ मूर्तित्रयेति । मूर्तित्रयातिगं चतुर्थ परमेश्वरं त्वां कलायसुषमं श्रीकृष्ण- मुवाच । प्रणवे प्रणवार्थत्वेन तत्र निष्कलध्यानाङ्गत्वेन सकलं त्वामेव निजगाद, न... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>मूर्तित्रयेति । मूर्तित्रयातिगं चतुर्थ परमेश्वरं त्वां कलायसुषमं श्रीकृष्ण- मुवाच । प्रणवे प्रणवार्थत्वेन तत्र निष्कलध्यानाङ्गत्वेन सकलं त्वामेव निजगाद, नान्यं शिवमित्यर्थः ॥ ६॥ पुराणानां विष्णुमहिमपरत्वं पुराणसंग्रहे स्पष्टमित्याह- समस्त सारे च पुराणसंग्रह विसंशयं त्वन्महिमैव वर्ज्यते । त्रिमूर्तियुक्सत्यपदत्रिभागतः परं पदं ते कथितं न शूलिनः ॥७॥ समस्तेति । ननु वैकुण्ठलोकः सत्यलोकान्तर्गतः ब्रह्माण्डाद् बहिष्ठैस्तु नहि लोक इति चेद् नैवमित्याह - त्रिमूर्तीति । मूर्तित्र्ययुक्तेभ्यः सत्यलोकस्थ- लोकत्रयेभ्यः परं ब्रह्माण्डाद् बहिष्ठं यत् पदं लोकः, तत् ते तब वैकुण्ठलोक एवेति पुराणसंग्रहे कथितम् ॥ ७ ॥ यद् ब्राह्मकल्प इह भागवतद्वितीय- स्कन्धोदितं वपुरनावृतमीश ! धात्रे । तस्यैव नाम हरिशर्वमुखं जगाद श्रीमाधवः शिवपरोऽपि पुराणसारे ||८|| यदिति । यस्मिन् ब्रह्माभूत् स ब्राह्मः कल्पः तस्मिन् भगवता धात्रे प्रत्यक्षीकृतं यद् वपुः, तस्य वपुष एव हरिशर्वमुखं नाम जगाद श्रीमाधवाचार्यः पुराणसारे । यद्यप्यसौ शिवपरस्तथापि पुराणसारे घात्रे दर्शितस्य वपुषो न शिवमूर्तित्वमुक्तवान्, सर्वमयस्तु त्वमेवेति च त्यामेवोक्तवानित्यर्थः ॥ ८ ॥ ननु “गोप्ता विष्णुस्तमोमूर्तिर्व्यापारेण तु सात्विकः ।” "तदधीनो हरिः साक्षादू"<noinclude></noinclude> l4jrf5kyxxxikt0387oid7zez6fl6pm 104 128186 346251 2022-08-20T23:17:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ "विष्णुर्विरिञ्चश्च यत्पादपद्मं शिरसा बिभर्ति " इत्यादिवचनैरेर्निकृष्टतो व्यासेनैवोक्तेत्याशङ्कच तस्यार्थवादत्वेनातत्परत्वमाह 'ये स्वप्रकृत्यनुगुणम्' इ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>"विष्णुर्विरिञ्चश्च यत्पादपद्मं शिरसा बिभर्ति " इत्यादिवचनैरेर्निकृष्टतो व्यासेनैवोक्तेत्याशङ्कच तस्यार्थवादत्वेनातत्परत्वमाह 'ये स्वप्रकृत्यनुगुणम्' इति द्वाभ्यां - ये स्वत्रकृत्यनुगुणो गिरिशं भजन्ते तेषां फलं हि दृढयैव तदीयभक्त्या व्यासो हि तेन कृतवानधिकारिहेतोः स्कान्दादिकेषु तव हानिवचोऽर्थवादैः ॥ ९ ॥ य इति । “यस्येच्छा जायते यस्मिन् तं देवं स समाश्रयेद्" इति न्यायेन स्वप्रकृत्यनुगुणं प्राग्जन्मबासनानुसारेण । तेषां दृढया तदीयभक्त्यैव फलं भविष्यतीति यत् तेन हेतुना व्यासो अधिकारिहेतोः गिरीशभजनाधिकारिणं प्रति अर्थवादैः तर्फे हानिवचो न्यूनतावचनानि कृतवान् । अर्थवांदाश्च_गिरिश- भजनरुच्युत्पादनार्थाः ॥९॥ ननु रुच्युत्पादनार्थे चेद्, गिरिशं स्तूयादेव, नान्यहानिवचः कुर्यादित्यत्राह- भूतार्थकीर्तिरनुवादविरुद्धवादौ त्रेधार्थवादगतयः खलु रोचनार्थाः । स्कान्दादिकेषु बहवोऽत्र विरुद्धवादा- स्त्वत्तामसत्वपरिभूत्युपशिक्षणाद्याः ॥ १० ॥ - 3 भूतार्थेति । भूतार्थकीर्तिः यथावस्थितार्थकीर्तनम् अनुवादोऽविरुद्धगुणा- रोपः, प्रमाणान्तरविरुद्धार्थकथनं विरुद्धवाद इति त्रेधार्थवादस्य गतयो मार्गाः । त्रयोऽपि रोचनार्था एव । तत्र तेषां मध्ये त्वत्तामसत्वादयो विरुद्धवादाः प्रमाणा- न्तरविरुद्धवचनानि ते च रोचनार्थाः | विष्णुरपि यत्प्रसादमपेक्षते, अहो गिरि- १. 'ता श्रीवेदव्या' क. ग. पाठः . २. 'णं' व्याख्यासम्मतः पाठः, ३. 'नुसारेण प्रा ४. 'व विष्णोर्हा' क. ग. पाठः, 'स्तुवीतैव व्यासः । किमर्थे द्दा- 'निवचः कृतवान् इत्याशङ्कायामाह' क. ग. पाठः, ६. 'वलम्बते' क. ग. पाठः, क. ग. पाठ..<noinclude></noinclude> n7hpsx4oeuur2ly0z7a5x1ku4ef2wll 104 128187 346252 2022-08-20T23:17:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९०] आगमादीनां भगवत्येव परमतात्पर्यनिरूपणम् । शस्य प्राधान्यमिति गिरिशभजनरुच्युत्पादका एवैते, न तु विष्णोस्तामसत्वपरा- जयादिज्ञापनादौ प्रमाणभूताः ॥... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९०] आगमादीनां भगवत्येव परमतात्पर्यनिरूपणम् । शस्य प्राधान्यमिति गिरिशभजनरुच्युत्पादका एवैते, न तु विष्णोस्तामसत्वपरा- जयादिज्ञापनादौ प्रमाणभूताः ॥ १० ॥ उक्तेऽर्थे स्वकपोलकल्पितत्वशङ्कां वारयन् कविः श्रोतृश्रद्धां सम्पादयति - यत्किञ्चिदप्यविदुषापि विभो ! मयोक्तं तन्मन्त्रशास्त्रवचनाद्यभिदृष्टमेव । व्यासोक्तिसारमयभागवतोपगीत ! क्लेशान् विधूय कुरु भक्तिभरं परात्मन् ! ॥ ११ ॥ यत्किञ्चिदिति | व्यासोक्तयः पुराणानि तेषां सारमयं श्रीभागवतं, श्री- वेदव्यासस्य कृतकृत्यतापादकत्वात्, तदुपगीत ! तत्प्रतिपाद्य ! ।। ११ ।। ५५९ ।। इति आगमादीनां भगवत्येव परमतात्पर्यनिरूपणं नवतितमं दशकं सैकम् । इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायां दशमस्कन्धपरिच्छेदः । 3 आदितः लोकसङ्ख्या ९३४.<noinclude></noinclude> 8vh0rsej5ncww0k2k4c0w0ggofgdax6 104 128188 346253 2022-08-20T23:17:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथैकादशस्कन्धपरिच्छेदः । प्रवृत्तिलक्षणा लीला प्राध्यैः पद्यैः प्रकीर्तिता | निवृत्तिलक्षणा सेयं हरेलींला निरूप्यते ॥ सम्प्रति भक्तानां मुक्तिमार्गप्रदर... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथैकादशस्कन्धपरिच्छेदः । प्रवृत्तिलक्षणा लीला प्राध्यैः पद्यैः प्रकीर्तिता | निवृत्तिलक्षणा सेयं हरेलींला निरूप्यते ॥ सम्प्रति भक्तानां मुक्तिमार्गप्रदर्शनाय भगवद्गुणान् वर्णयितुमारभमाणः प्रथ- मं मोक्षोपाय मौलिभूतस्य भगवदुपासनस्य माहात्म्यं दर्शयति --- श्रीकृष्ण! त्वत्पदोपासनमभयतमं बद्धमिथ्यार्थदृष्टे- मर्त्यस्यार्तस्य मन्ये व्यपसरति भयं येन सर्वात्मनैव । यत्तावत् त्वत्प्रणीतानिह भजनविधीनास्थितो मोहमार्गे धावन्नप्यावृताक्षः स्वलति न कुहचिद् देवदेवाखिलात्मन् ! ॥१॥ - श्रीकृष्णेति । बद्धा रूढपदा मिथ्यार्थे शरीरादौ दृष्टिः अहम्ममाभिमानो यस्य, अत एव मर्त्यस्य जननमरणधर्मिणः, तस्मादार्तस्य आध्यात्मिकादिदुःख- पीडितस्य त्वत्पदोपासनमभयतमं न विद्यते भयं यस्मात् तदभयम् अतिशयेना- भयम् अभयतमं भवभयनिवर्तकं मन्ये | अभयतमत्वमाह - येनेति । येन त्वत्प- दोपासनेन भयं सर्वात्मनैव निरवशेषमेव व्यपसरति अपगच्छति । उपासनसाथ- नेषु च भगवद्धर्मोऽकुतोभय इत्याह - यदिति । इह भगवद्भजनमार्गेषु मध्ये त्व- हह्मणीतान् भक्तानुग्रहाय भगवतैव स्वमुखेनैव प्रोक्तान् अत एव भागवताख्यान् भजनविधीन् धर्मान् तावत् सत्सङ्गद्वारा क्रमादास्थित आश्रितः सन् मोहमार्गे अज्ञानद्वारभूतरथ्यापणगणिकालयगोष्ठयादिप्रदेशेष्वास्थितो धावन् किञ्चित् किञ्चि- दतिक्रम्यातिक्रम्य अतिशीघ्रमनुतिष्ठन् अपिच आवृताक्षः निमीलितश्रुतिस्मृत्याख्य नयनद्वन्द्वः । अज्ञात्वापीत्यर्थः । यदाहुः M- W " श्रुतिस्मृती उभे नेत्रे विप्राणां परिकीर्तिते । एकेन रहितः काणो द्वाभ्यामन्धः प्रकीर्तितः ॥” १. 'मं जननमरणभय' क. ग. पाठः, २. 'श आस्थि' क. पाठः,<noinclude></noinclude> g7y62k6j5rklzpatqy9xnx92fcwtd5k 104 128189 346254 2022-08-20T23:17:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ इति । कुहाचित् कुत्रापि न स्खलति अनुष्ठानवैकल्यादिना न प्रत्यवायी स्यात् । नापि फलस्यानित्यतया पुनरपि संसारी स्यादित्यर्थः । इति यत्, तद्भयतमं मन्य इति पूर्व... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>इति । कुहाचित् कुत्रापि न स्खलति अनुष्ठानवैकल्यादिना न प्रत्यवायी स्यात् । नापि फलस्यानित्यतया पुनरपि संसारी स्यादित्यर्थः । इति यत्, तद्भयतमं मन्य इति पूर्वेणान्वयः ॥ १ ॥ भगवद्धमनाह - भूमन् ! कायेन वाचा मुहुरपि मनसा स्वद्धलमेरितात्मा यद्यत् कुर्ये समस्त तदिह परतरे त्वय्यसावर्पयामि । जात्यापीह श्वपाकस्त्वयि निहितमनः कर्मवागिन्द्रियार्थ- प्राणो विश्वं पुनीते न तु विमुखमनास्त्वत्पदा विश्वर्यः ॥२॥ भूमन्निति | कायेन शिरःपाण्यादिना वाचा वागिन्द्रियेण मनसा अन्तरि- न्द्रियेण | अपिशब्दात् सर्वेन्द्रियैरित्यर्थः | तब अन्तर्यामिण: बलेन वासनारूपेण प्रेरित आत्मा मनो यस्य स तथा मुहुः यद्यत् कुर्वे इति । अयमर्थ :- न केवलं विहितं कर्मैवेति नियमः, किन्तु स्वभावानुसारि लौकिकमपि कर्म श्रीकृष्णे समर्पि- तं चेद् भगवद्धर्मो भवत्येवेति । असावहं तत् समस्तं परतरे परमात्मनि त्वयि श्रकृिष्ण अर्पयामि श्रीकृष्णायेदमिति समर्पयामि । अयं चाशयः - यथा राज्ञा प्रेरितस्य राजपुरुषस्य कर्म राज्ञः प्रीतये भवति, तथा सर्वात्मनेश्वरेण प्रेरितस्य मम सकलमाप कर्म श्रीकृष्णप्रीतये स्यादिति । अथवा तत्समर्पणमन्त्रपूर्वकं सम- पयामीति । एवं भगवद्धर्मानुष्ठातुर्माहात्म्यमाह - जात्येति । मनः सङ्कल्पविकल्पा- मकं मानसं कर्म । कर्म कायिकम् | वागू वाचिकम् । इन्द्रियाणि ज्ञानकर्मलक्षणानि । अर्थास्तद्विषयाः | प्राणाः पञ्च | विधिप्रतिषेधलक्षणं सर्वे कर्म शरीरवाङ्मनःप्र वानं, तदङ्गतया चेतरेन्द्रियकर्मेति त्रयाणां पृथगुपादानम् | त्वयि ईश्वरे निहिताः समर्पिताः मनःकर्मवागिन्द्रियार्थत्रणा येन तथाभूतः सन् जात्या श्वपाकोऽपि विश्वं पुनीते । किमुच्यते स्वात्मानं पुनीत इति । त्वत्पदाद् विमुख स्मरणादिरहितं मनो यस्य स तथा । एवम्भूतस्तु विश्वर्यः सन्नपि नासौ परं चात्मनं वो शोध- यितुं समर्थ इत्यर्थः ॥ २ ॥<noinclude></noinclude> m4f38b3efh68fq0vanytp3pat9qrwlt 104 128190 346255 2022-08-20T23:17:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः - ११ ननु विषयविक्षिप्तचेतसां कुतो मनः कर्मयागादीनामीश्वरे समर्पणं संभवतीत्या - शङ्कय न तावद् विषयो नाम वास्तवोऽस्ति किन्तु मनोविलासमात्रम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - ११ ननु विषयविक्षिप्तचेतसां कुतो मनः कर्मयागादीनामीश्वरे समर्पणं संभवतीत्या - शङ्कय न तावद् विषयो नाम वास्तवोऽस्ति किन्तु मनोविलासमात्रम् । अतो म मोनिरोधपूर्वकं सर्वे समर्पयेदित्यभिप्रायेणाह - - भीतिर्नाम द्वितीयाद् भवति ननु मनःकल्पितं च द्वितीयं तेनैक्याभ्यासशीलो हृदयमिह यथाशक्ति बुद्ध्या निरुन्ध्याम् । मायाविद्धे तु तस्मिन् पुनरपि न तथा भाति मायाधिनाथं तेत् त्वां भक्त्या महत्या सततमनुभजन्नीश! भीति विजह्याम् || ३ || भीतिरिति । द्वितीयाद् आत्मात्मीयत्वेनाभिमन्यमानाच्छरीरादेः । नाम प्रसिद्धौ । देहात्मवादिनामन्येषामपि देहस्यैव जन्मादि, नात्मनः, तस्य नित्यत्वा- दिति प्रसिद्धम् | मनःकल्पितं मनसा सङ्कल्पविकल्पात्मिकयान्तःकरणवृत्त्या कल्पि- तम् आरोपितम् । ऐक्याभ्यासशीलः यथा मृदादेरुत्पन्नस्य घटादेर्मुदाद्यात्मकत्वं, तथा ब्रह्मण उत्पन्नत्वाद् ब्रह्मैवेदं सर्वं न ततः पृथक् किञ्चिदस्तीति चिन्तनशीलः सन् हृदयं बुद्ध्या निश्चयात्मिकैयान्तःकरणवृत्त्या यथाशक्ति याबहुद्धिबलम् इह चिन्तिते- इथे निरुध्यां नियच्छेयम् । तस्मिन् हृदये मायाविद्धे मायाकार्यकामक्रोधादिराजिते सतिं पुनरपि निगृहीतेऽपि हृदये तथा न भाति नैक्यज्ञानमवतिष्ठते । तत् तस्माद् मायाधिनाथं मायाखामिनं त्वां महत्या अनपायिन्या भक्त्या प्रेमलक्षणया सत- तमनुभजन् यथावसरं सेवमान: भीर्ति संसारभयं विजयां विशेषेण सर्वात्मना त्यजेयम् ॥ ३ ॥ भक्त्यानुभजान्नयुक्त भक्तरुत्पत्तिहेत्वपेक्षायामाह- भक्तरुत्पत्तिवृद्धी तव चरणजुषां सङ्गमेनैव पुंसा- मासाद्ये पुण्यभाजां श्रिय इव जगति श्रीमतां सङ्गमेन । तत्समो देव! भूयान्मम खलु सततं तन्मुखादुन्मिषद्भि- स्त्वन्माहात्म्यमकारभवति च सुद्धा भक्तिरुतपापा ॥ ४ ॥ a 1. 'तं त्वां' ग. घ. पाठः. २. 'त्मत्वं' क. ग. पाठः ३. 'कान्त:' क. ग. पाठो<noinclude></noinclude> jf6uewsxe9gzycfhsshhozb0emabakj 104 128191 346256 2022-08-20T23:17:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् – ९१] भक्ति स्वरूपतत्कार्यवर्णनम् | 40 भक्तेरिति । उत्पत्तिश्च वृद्धिश्च उत्पत्तिवृद्धी तवेश्वरस्य चरणौ जुषन्ते सेवन्ते इति चरणजुषो भक्ताः, तेषां सङ्गमे... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् – ९१] भक्ति स्वरूपतत्कार्यवर्णनम् | 40 भक्तेरिति । उत्पत्तिश्च वृद्धिश्च उत्पत्तिवृद्धी तवेश्वरस्य चरणौ जुषन्ते सेवन्ते इति चरणजुषो भक्ताः, तेषां सङ्गमेन संसर्गेणैव पुंसां शरीरिणाम आसाद्ये लब्धुं शक्ये, नान्योऽत्रोपाय इत्यर्थ: । 'सत्सेवया विना कस्य विष्णुभक्तिः प्रजायत' इति वचनात् । तर्हि सत्सङ्गमः कथं स्यादित्यत आह- पुण्यभाजामिति । अनेकज मार्जि तपुण्यसञ्चयानामेव सत्सङ्गमः स्यादिति भावः । अत्रानुरूपं दृष्टान्तमाह - श्रिय इवेति । यथा श्रियो धनधान्यादेरुत्पत्तिवृद्धी श्रीमता सङ्गमेनैवोत्पाद्ये, तथेत्यर्थः । हे देव! श्रीकृष्ण! मम खलु सततं तत्सङ्गः तेषां भक्तानां सङ्गः संसर्गः भूयात् । तन्मुखात् तेषां तव चरणजुषां मुखाद् उन्मिषद्भिः मिथस्त्वच्चरित प्रस्तावैप्रादुर्भूतैः न तु तैरुपदिष्ठैः । अनेन च तेषां भगवञ्चरितवर्णनशीलत्वं व्यज्यते । त्वन्माहात्म्य - प्रकारैः सव विष्णोर्माहात्म्यस्य प्रकारैः श्रवणैकीर्तनस्मरणाद्याश्रिततया मार्गभेदैः भवति श्रीकृष्णे सुदृढा अनपायिनी उद्भूतपापा यथा दूरतोऽपसारिततिमिरनिकर एव तरणिरुदेति, तद्वद् दूरोत्सारितदुरितानिचया प्रेमलक्षणा भक्तिश्च मम सततं भूयादित्यनुषज्यते ॥ ४ ॥ अथ सत्सङ्गमात्रेण स्वस्य साधनभक्तिद्वारा साध्यभक्त्युत्पत्तिप्रकारमुत्पश्यन् प्रथमं स्वस्य भक्तिमार्गेऽधिकारप्रतिमाह w श्रेयोमार्गेषु भक्तावधिकबहुमतिर्जन्मकर्माणि भूयो गायन क्षेमाणि नामान्यपि तदुभयतः मद्भुतं मद्रुतात्मा | उद्यद्धासः कदाचित कुहचिदपि रुदन कापि गर्जन् प्रगाय- मादी मनृत्यन्नयि कुरु करुणां लोकबाह्यश्चरेयम् ॥ ५ ॥ श्रेयोमार्गेष्विति । श्रेयसः पुरुषार्थस्य मार्गेषु प्राप्तिसाधनेषु कर्मज्ञान- तपोदानवतादिषु मध्ये भक्तौ भक्तिमार्गे अधिका बहुमतिः श्रद्धा यस्य सोऽधिक- बहुमतिः । सोऽयं भक्तिमार्गेऽधिक्रियत इति भावः । यदुक्तं- “यहच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान् । न निर्विष्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ॥”<noinclude></noinclude> j4xbdggmydtcu7erbppbnkmca53cmoy 104 128192 346257 2022-08-20T23:17:55Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये इति । जन्मकर्माणि अवतारतच्चरितानि तन्निबन्धनानि नामानि च क्षेमाणि पुरुषार्थ रूपाणि तदुपायभूतानीत्यर्थः । एतच जन्मादित्रयविशेषणम् । भूयः पुन: पुन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये इति । जन्मकर्माणि अवतारतच्चरितानि तन्निबन्धनानि नामानि च क्षेमाणि पुरुषार्थ रूपाणि तदुपायभूतानीत्यर्थः । एतच जन्मादित्रयविशेषणम् । भूयः पुन: पुनर्गायन् कीर्तयन् । एतच्च स्मरणादीनामप्युपलक्षणम् । एवं साधन- भक्त्यनुष्ठानेन सञ्जातप्रेमलक्षणभक्तेः संसारधर्मातीतां गतिमाहू तदुभयत इति । जन्मकर्मकीर्तनानामकीर्तनाञ्च हेतोरित्यर्थः । प्रद्रुतमतिशीत्रं प्रद्भुतः द्रवीभूत आत्मा मनो यस्य स प्रहुतात्मा कदाचिद् उद्यद्धासः भक्तपराजितं भगवन्त माकलय्य सहस्तताडनं हसतीत्यर्थः । कुहचिद् क्वचिद् रुदन्नपि एतावन्तं काल- मुपेक्षितोऽस्मीति रोदिति, अथवा भगवति चित्तस्यानेकाग्रताखेदात् । यद्वा तद्रूपसाक्षात्काराद्धर्षा श्रूणि मुञ्चन्निति । क्वापि कदाचिद् गर्जन् अत्यौत्सुक्यादुच्चै- शशब्दं कुर्वन् अतिहर्षेण प्रगायत् कचिच जितं जितमिति प्रनृत्यन् प्रकर्षण सहस्ततालं सशिरः कम्पं नर्तनं कुर्वन् । किं तर्हि भक्तोऽयमिति परान् प्रति प्रकाशयितुमेतदिति चेद्, नेत्याह – उन्मादीवेति । ग्रहगृहीत इत्यर्थः | अयि भगवन् ! मयि करुणां कुरु, येनाहमेवं लोकबायैश्चरेयम् अलौकिको भूत्वा चरेयम् ॥ ५ ॥ । भूतान्येतानि भूतात्मकमपि सकलं पक्षिमत्स्यान् मृगादीन् मर्त्यान् मित्राणि शत्रूनपि यमितमतिस्त्वन्मयान्यानमानि | त्वत्सेवायां हि सिध्येन्मम तव कृपया भक्तिदाढ्यै विराग- स्त्वत्तत्त्वस्यावबोधोऽपि च भुवनपते ! यत्रभेदं विनैव ॥६॥ भूतानीति । किञ्च भूतानि पृथिव्यादीनि पञ्चैतानि । भूतात्मकं पाञ्च- भौतिक सकलं चराचरात्मकमपि पक्षिमत्स्यान् मृगादीन् जलस्थलाद्याश्रितान् मर्त्यान् मित्राणि शत्रूनपि बन्धुशत्रूदासीनांश्च त्वन्मयानि त्वद्रूपाणीति यमित- मतिः एतानि सर्वाणि श्रीहरे रूपाणीति अनुसन्दधानः सन् आनमानि प्रणामं करवाणि । ननूक्तलक्षणा भक्तिर्योगिनामपि बहुजन्मसाध्या कथं मजनमात्रेणैकस्मिन् जन्मनि भवेदित्याशङ्कयाह -- त्वत्सेवायां हि सिध्येदिति । सर्वकर्मणां समर्पण, १. 'पद' क. पा... २. 'ति बोधाय' क. पाठ:. ३. 'श्य: अ' क. ग. पाठः. ४. "नि हुश्रुतानि । भूक. ग. पाठः,<noinclude></noinclude> dc2lvssj120iz27vwkt4qxyvt92m1r0 104 128193 346258 2022-08-20T23:17:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९९] भक्तिस्वरूपतत्कार्यवर्णनम् । जन्मकर्मणां नाम्नां च कीर्तनं, सर्वत्रेश्वरदृष्टया प्रणामधेह त्वत्सेवोच्यते । तस्यां सत्यां तव कृपावश्यंभाविनी । त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९९] भक्तिस्वरूपतत्कार्यवर्णनम् । जन्मकर्मणां नाम्नां च कीर्तनं, सर्वत्रेश्वरदृष्टया प्रणामधेह त्वत्सेवोच्यते । तस्यां सत्यां तव कृपावश्यंभाविनी । तया मम भक्तेरीश्वरप्रेम्णो दाढ्य स्थैर्य, ततो विरागो विषयविरक्तिः, ततस्त्वत्तत्त्वस्येश्वर याथातथ्यस्यावबोधः सम्यं- गनुभव:, एतत् त्रितयमपि च सिध्येत् । यत्रभेदं विनैवेति । त्वत्कृपायामेव मया यत्नः कार्यः । तस्यां आतायाम् एतत् त्रयं युगपदेव सिध्येदित्यर्थः ॥ ६॥ किञ्चैवमीश्वरकुपया भक्तिविरक्तिज्ञानेषु जातेषु भक्तकुलोत्तंसतां प्राप्नुया- मित्याह -- नो मुझन् तृडायैर्भवसरणिभवैस्त्वन्निलीनाशयत्वा- चिन्तासातत्यशाली निमिषलवमपि त्वत्पदादमकम्पः । इष्टानिष्टेषु तुष्टिव्यसनविरहितो मायिकत्यावबोधा- ज्ज्योत्स्नाभिस्त्वन्न खेन्दोरधिकशिशिरितेनात्मना सञ्चरेयम् ॥ ७ ॥ नो मुह्यन्निति | नो मुह्यन् परवशतामगच्छन् । क्षुत्तृडाद्यैः भयतर्षकृच्छादिभिः भवसरणिभवैः अनादिसंसारमार्गोत्थैः । त्वन्निलीनाशयत्वात् त्वाय ईश्वरे समाहित - चित्तवृत्तित्वात्। किञ्च, चिन्ताया उपासनाया: सातत्यं सततमनुष्ठानं तदस्यास्ती- ति तथा । निमिषलवमपि निमेषकालस्यार्धमपि कालं त्वत्पदाद् भगवत्पादारविन्द भजनाद् अप्रकम्पः प्रमादरहितः इष्टानिष्टेषु सत्सु तुष्टिव्यसनविरहितः इष्टेषु पुत्रजन्मादिषु तुष्टिविहितः अनिष्टेषु पुत्रमरणादिषु व्यसनविरहितः । मायिकत्वा- वयोघाद् शरीरादेर्भोग्यस्य मायानिर्मितत्वानुसन्धानात् । ज्योत्स्नाभिः शीतलाभिदीं- प्तिभिः [त्वन्नखेन्दोः त्वत्पादनखचन्द्रस्य | अधिकशिशिरितेन सन्तापराहित्यादति- शयेन सजातानन्देन आत्मना मनसा उपलक्षितः सन् सञ्चरेयं वर्तेय ॥ ७॥ - भूतेष्वेषु त्वदैक्यस्मृतिसमधिगतौ नाधिकारोऽधुना चेत् त्वत्प्रेम त्वत्कमैत्री जडमतिषु कृपा द्विट्सु भूयादुपेक्षा । अर्चायां वा समर्चाकुतुकमुरुतरश्रद्धया वर्धतां में त्वत्संसेवी तथापि द्रुतमुपलभते भक्तलोकोत्तमत्वम् ॥ ८॥<noinclude></noinclude> fixqo8x6fcpu7bkoajanu1rr38hbxmv 104 128194 346259 2022-08-20T23:18:04Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः - ११ , भूतेष्वति । एषु भूतेषूत्कृष्टेषु निकृष्टेषु मशकादिष्वपि जगदाश्रयस्याप्रच्यु तैश्वर्यस्य तवेश्वरल्यैव जीवरूपेणावस्थानाद् यदैक्यं... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - ११ , भूतेष्वति । एषु भूतेषूत्कृष्टेषु निकृष्टेषु मशकादिष्वपि जगदाश्रयस्याप्रच्यु तैश्वर्यस्य तवेश्वरल्यैव जीवरूपेणावस्थानाद् यदैक्यं तस्य स्मृतिरनुसन्धानं तस्य सम- धिगतिः प्राप्तिः सर्वभूतेष्वन्तर्बहिश्च परिपूर्णतया भगवद्दृष्टिर्मागवतोत्तमधर्मः लत्याप्तौ ममाधुनाधिकारो न चेत् त्वयि ईश्वरे प्रेम, त्वत्केषु त्वदीय पुरुषेषु भक्तेष्विति या- बदू, मैत्री सख्यं, जडमतिषु मूढेषु कृपा, द्विसु शत्रुषूपेक्षा च भूयात् । अत्रेश्व- रादिषु भेददृष्टेरपि सद्भावादेते मध्यमभागवतधर्माः । तत्राप्यधिकारो न चेद् अर्चा- यां प्रतिमायां या समर्चा पूजा तस्यां कुतुकम् आग्रहः उरुतरया ईश्वरगुरुशास्त्र - विषयया श्रद्धया विश्वासेन। तथा त्वत्संसेवी अधमभक्तः । सोऽपि द्रुतम् अस्मिन् जन्मन्येव | उपलभते प्राप्नोति । अघमोऽपि क्रमादुत्तमभक्तो भविष्यतीत्यतोऽघमत्व- मपि प्रार्थ्यत इति भावः ॥ ८ ॥ 'मायाविद्धे तु' (श्लो. ३) इत्युक्तेर्माया स्वरूप जिज्ञासायामाह - आवृत्य त्वत्स्वरूपं क्षितिजलमरुदाद्यात्मना विक्षिपन्ती जीवान् भूयिष्ठकर्मावलिविवशगतीन् दुःखजाले क्षिपन्ती । त्वन्माया माभिभून्मामयि भुवनपते! कल्पते तत्प्रशान्त्यै त्वत्पादे भक्तिरेवेत्यवददाय विभो! सिद्धयोगी प्रबुद्धः ॥ ९ ॥ आवृत्येति । त्वत्स्वरूपं तव स्वीयं रूपं ब्रह्म आवृत्य आवरणशक्त्याच्छा- द्य | क्षितिजलमरुदादीत्यादिशब्देन स्थूलसूक्ष्मात्मकं भूतपञ्चकं चतुर्विधस्थूलशरी राणि ब्रह्माण्डं च गृह्यते । तेत्तदात्मना स्वरूपेण विक्षिपन्ती विक्षेपशक्त्याविर्भाव यन्ती जीवान् शरीरिणः भूयिष्ठकर्मावालविवशगतीन् भूयिष्ठानि काम्यनिषिद्धभे- देन बहुप्रकाराणि कर्माणि तेषाम् आवलिः समूहः तया तज्जन्यादृष्टवासना- 'वी प्राकृतभ' क. पाठ: २. 'तदात्मना तत्स्व' क. ग. पाठः. + " इति भागवतान् धर्मान् शिक्षन् भक्त्या तदुत्थया । नारायणपरो मायामजस्तरति दुस्तराम् ॥ " (श्री. भा. एक. ११. अ. ३. श्री. ३३) इति प्रबुद्धोक्तिः ।<noinclude></noinclude> clozp8qrhgh5joigtgnvfq1lufvhtmu 104 128195 346260 2022-08-20T23:18:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९१] भक्तिस्वरूपतत्कार्यवर्णनम् । भ्यामिति भावः । विवशा अस्वतन्त्रा गतिः उच्चावचशरीरप्राप्तिर्येषां ते तथा । दुःखजाले संसारार्णवे क्षिपन्ती पातयन्ती... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९१] भक्तिस्वरूपतत्कार्यवर्णनम् । भ्यामिति भावः । विवशा अस्वतन्त्रा गतिः उच्चावचशरीरप्राप्तिर्येषां ते तथा । दुःखजाले संसारार्णवे क्षिपन्ती पातयन्ती त्वन्माया त्वदर्भाना माया मां त्वत्सेवक- मपि मामिद् महद्धिमाकम्य त्वत्स्मृर्ति मापनैषीत् । अयि भुवनपते! श्रीकृष्ण ! तां वारयेति भावः । त्वत्पादे भक्तिरेव तत्प्रशान्त्यै तस्या मायायाः प्रहाणाय कल्प- ते उपायो भवति, नाभ्योऽस्त्युपाय इत्यवदत् । सिद्धयोगी सिद्धो जीवन्मुक्त: योगी चेति सिद्धयोगी नवयोगिष्वन्यतमः | योगिषु मध्ये ज्ञातृज्ञेयज्ञानरहितत्वात् प्र- बुद्ध इति संज्ञा । स हि विदेहाय राज्ञे “तँन्माययातो बुध आभजेत् तं भक्त्यैकये- शम्” (श्री. भा. स्क. ११. अ. २. श्लो. ३७) इति मायातारकत्वेन भक्तिमेवावो- चत् ॥ ९ ॥ रमाह अथ वैराग्यविवेकद्वारा गुरूपसतिलब्धभक्तिज्ञानसमुचयेन मायाजयप्रका- -- दुःखान्यालोक्य जन्तुष्वलमुदितविवेकोऽहमाचार्यवर्या- लब्ध्वा त्वद्रूपतत्त्वं गुणचरितकथायुद्भवद्भक्तिभूमा । यायामेनां तरित्वा परमसुखमये त्वत्पदे मोदिताहे तस्यायं पूर्वरङ्गः पवनपुरपते! नाशयाशेषरोगान् ॥ १० ॥ , दुःखानीति | जन्तुषु सदैव दुःखपरिहाराय सुखप्राप्तये च प्रयतमानेषु शरीरिषु तत एव जातानि दुःखान्यालोक्य अलम् अतिशयेन उदितविवेकः यथे- ह पुत्रमित्रंधनादयः सुखसाधनत्वेनाभिमन्यमानाः दुःखमेव जनयन्ति कर्मनिर्मित- त्वाद् एवं स्वर्गेऽपीत्युत्पन्नविविक्तज्ञानः सन् अहमाचार्येषु ज्ञानविज्ञानसम्पन्नेषु घर्यः परोपदेशकुशलः तस्मात् त्वद्रूपस्य ईश्वरस्वरूपस्य तत्त्वं सम्यग्ज्ञानं लब्ध्वा अवाप्य गुणचरितानां गुणानां भक्तवात्सल्यादिभगवद्गुणानां तच्चरितानां च कथा कथनम् । आदिशब्देन कीर्तनादि गुणते । गुणचरितकथादिभिः उद्भवन् भक्तेर्भूमा बाहुल्यम् अनपायित्वं यस्य स तथा । एनामित्युक्तिर्मायाकार्यस्य रागादेरनुभूय-<noinclude></noinclude> t0t48g18fvjnj7ea5kofbwepja8p62p 104 128196 346261 2022-08-20T23:18:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ३२०. नारायणी स्किन्धः -- ११ मानत्वाद् | तरित्वा अतिक्रम्य परमसुखमये निरतिशयानन्दस्वरूपे त्वत्पदे पद्यत इति पदं ब्रह्म त्वत्स्वरूपे ब्रह्मणीत्यर्थः । अथवा परम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३२०. नारायणी स्किन्धः -- ११ मानत्वाद् | तरित्वा अतिक्रम्य परमसुखमये निरतिशयानन्दस्वरूपे त्वत्पदे पद्यत इति पदं ब्रह्म त्वत्स्वरूपे ब्रह्मणीत्यर्थः । अथवा परमसुखमये निरतिशयानन्दज- नके त्वत्पदाब्जे मोदिताहे प्रसन्नो भवितास्मि भक्तजनैः सह भागवतधर्माभ्यासेन सेविष्य इति भावः । तस्य मोदस्य अयं मायाजयः पूर्वरङ्गः कारणत्वेन्द्र प्रथमम नुष्ठेयः | यदाह बोप्पदेव:- 'मायाजयोऽवरा भक्तिर्ज्ञानकर्मसमुच्चयाद्' इति । यद्वा तस्य मायातरणादेर्मदनुष्ठेयस्यार्थस्य अयं मयासकृत् प्रार्थ्यमानो मद्रोगनाशः पूर्वरङ्गः नाटकप्रयोगे नान्यादिवत् प्रथममवश्य निर्वर्त्यः । स च त्वत्करुणैका- यत्त इति त्वामेव प्रार्थयामीत्याशयेन प्रार्थयते --- पवनपुरपते | इति ॥ १० ॥ इति भक्तेरेव निःश्रेयसाबाप्तिहेतुत्ववर्णनं, भक्तिस्वरूपतत्कायवर्णनं च एकनवतितमं दशकम् । ननु सर्वकर्मणां भगवद्धर्मत्वापादनाय विना फलानुसन्धानमीश्वरसमर्पणेना- नुष्ठानमुक्तम् | तदनुपपन्नं, स्वर्गद्यर्थमेव ज्योतिष्टोमादीनां विहितत्वात् फलकामस्यै- व च तत्राधिकारादित्याशङ्कय वेदस्य परोक्षवादत्वात् तात्पर्य दुर्जेयमित्यभिप्रायेण परिहरति - वेद: सर्वाणि कर्माण्यफलपरतया वर्णितानीति बुद्ध्वा तानि त्वय्यर्पितान्येव हि समनुचरन् यानि नैष्कर्म्यमीश ! | मा भूद् वेदैनिषिद्धे कुहचिदपि मनःकर्मवाचां प्रवृत्ति- दुर्वर्ज चेदवाप्तं तदपि खलु भवत्यर्पये चित्प्रकाशे ॥ १ ॥ वेदैरिति । वेदैः विधिवाक्यैः सर्वाणि ज्योतिष्टोमादीनि कर्माणि अफलप - रतया वर्णितानि न फलसाधनत्वेन विहितानि, किन्तु नैष्कर्म्यार्थ विहितानि । फलश्रुतिस्तु रोचनार्था | यथा माता बालमौषधं पाययन्ती गुडशर्करादिभिः प्रलोभ- यन्ती पाययति, ददात्ति च गुडशर्करादि । नैतावतौषधपानस्य तल्लाभः प्रयोजनम्, अपि तु रोगनिवृत्तिः, तथा वेदोऽप्यवान्तरफलैः प्रलोभयन् कर्ममोक्षायैव कर्म विदुषातीति बुद्ध्वा तानि फलपरत्वेन श्रुतान्यपि । एवकारेण फलाभिसन्विर्ज्या- बर्त्यते । ननु यदि नैष्कर्म्यं कर्मणां फलं, तर्हि प्रथममेव कर्म त्यज्यतामित्याश- ●<noinclude></noinclude> ddlzjy5p3yio31emdtpnzqav5l11t1u 104 128197 346262 2022-08-20T23:18:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ कर्ममिश्रभक्तिस्वरूपवर्णनम् दशकम्-६९] । कामान् एवं साये समनुचरनिति । नैष्का | वैरिति स्मृत्यादरप्युप लक्षणम् । निषिद्धे कृप्यपि कर्म मनःक- मैकाचा मते मा भूव ।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कर्ममिश्रभक्तिस्वरूपवर्णनम् दशकम्-६९] । कामान् एवं साये समनुचरनिति । नैष्का | वैरिति स्मृत्यादरप्युप लक्षणम् । निषिद्धे कृप्यपि कर्म मनःक- मैकाचा मते मा भूव । दुर्ब निषिद्धकर्म, तश्चेदवा- तम् अनुद्धितं तर्हि तथापे भवति चित्रकारी ब्रह्मणि अर्पये मन्त्र पुरस्सरं समर्पया- मीत्यर्थः ॥ १ ॥ वैदिकं कर्षोन्मुकश तान्त्रिकमाह ---- यस्स्वन्यः कर्मयोगस्तव भजनस्तत्र चाष्टमूर्ति हुद्यां सरकल्पां दुवादे हृदि मुदि कापि वा भावयित्वा । व विरचितैः शतितो भक्तिपतै- नित्यं वर्षा पर्चा विश्वयि विभो! त्वत्प्रसादं भजेयम् ॥ २ ॥ ♥ * -- यस्त्वति । अन्य: वैदिकाउन्यस्तान्त्रिकः तय भजनमयः त्वरपूजारूप: आयु त्वत्प्रसादजनकः । अमां श्रीनारायणवासुदेवादिरूपां मूर्ति हृद्याम् अतिम- नोहरवेषविशिष्टां सत्वैकरूपां शुद्धसत्त्वमयीं हृषदि शिलाम मुदि लेप्यायो हृदि मनोमयां कापि कांस्बरजतसुत्रर्णादिप्रतिमायां बा । यथोक्तं -- Ge ' शैली दारुमयी लौही लेण्या लेख्या च सैकती । मनोमयी मणिमयी प्रतिमाठविधा स्मृता ||” (श्री. भा. एक. ११. अ. २७.लो. १२) इति । भावयित्वा तब मूर्ति सङ्कल्प्य विरचितैः सम्पादितैः शक्तितः यथा- शक्ति "पत्रं पुष्पं फलम् " (गी. ९.२६) इत्यादिवचनात् । भक्तिपू: पुष्पादि. भिः नित्यं नियमेन त्रिकालं वा वर्यो 'ऐसे जायालय: पूजेत्युक्तरीत्या ईश्वरे स्वशरीरार- नकार्यकारणलक्षात्मकता श्रेष्ठां सपर्या पूजां विदधत् कुर्वन् ॥ २ ॥<noinclude></noinclude> 1b4vay7gg4p3tyovaf8sp2jmbyk8xbl 104 128198 346263 2022-08-20T23:18:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ वृत्त्यर्थं ते यजन्तो बहुरानाकर्णयन्तो हमा विद्याभिजात्यैः किनु न बिदूपते तादृशं या कृथा माम् ॥३॥ सांद्रा इति । आदिशब्देन नानादि गृञ्चते | श्रवणं कीर्तनादेरप... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>वृत्त्यर्थं ते यजन्तो बहुरानाकर्णयन्तो हमा विद्याभिजात्यैः किनु न बिदूपते तादृशं या कृथा माम् ॥३॥ सांद्रा इति । आदिशब्देन नानादि गृञ्चते | श्रवणं कीर्तनादेरप्युपल- क्षणम् | त्वत्कथा श्रवणत्वन्नानकीर्तनत्वस्मरणादिविरहिता इत्यर्थः । एतच्चाज्ञानाद्, नानविकारात् । पतिश्चेच्दूपति वचनात् । अत एव ते दयाहू: सा- र्दयया सुखं बोधनीयाः | ते तावत् ति भावः । त्वत्पादासन्नयातान् उप- नयनादिसंस्कारैरथवरोधच त्वत्पादभजनाधिकार प्राप्तान् द्वि- जानां त्रैवर्णिकानां कुले जनुर्जन्म येषां तान् अशान्तान् विषयपरान् हन्त शोचा- नि । ज्ञानलवदुर्विदग्धतया बोच एते इति मम खेद इति भावः । वृत्त्य- र्थन् उदरभरणार्थं यजन्तः पशुहिंसां कुर्वन्तः बहुकथितमपि श्रुत्यादिषु सगुणनि- गुणभेदेन प्रतिपादितमपि त्वाम् ईश्वरम् अनाकर्णयन्तः शृण्वन्तोऽप्यश्रद्दधानतया श्रवणफलमनासादयन्तः । अत्र हेतुमाह- • हप्ता विद्याभिजात्यैः। 'विद्यामदो धन- मदतृतीयोऽभिजनो मद' इत्युक्तमत्रत्रययुक्ताः किमु न विदधते किं न कुर्वन्ति । आभिचारसज्जननिन्दाद्यपि कुर्वन्त्येवेत्यर्थः । मां तादृशम् आत्महनं मा कृथाः ॥ ३॥ --- सन्निन्दामेव अपञ्चायति mul पापोऽयं कृष्ण रामेत्यागकर निजं गृहितुं दुचरित्रं निर्लज्जस्यास्य वाचा बहुतरकथनीयानि मे विनितानि । भ्राता मे बन्ध्दशीको भजति किल सदा विष्णुमित्थं बुधांस्ते निन्दन्त्युच्चैर्हसन्ति त्वयि निहितरतीस्तादृशं मा कृथा माम् ॥ ४॥ पाप इति । अयं पापः परद्रव्यापहारी | तत् कथमवगम्यते, कृष्ण! रामेत्य- १. 'एसच तच्चाज्ञानानाधि' क. पा. २. 'क्या हि ले' क. पा.<noinclude></noinclude> 2p0u87g3wdudbl6a7dcob6er9zzfkfe 104 128199 346264 2022-08-20T23:18:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ बहुत [+] भिलपति । तञ्च निजं स्वेनानुष्टितं दुश्चरित्रं सोषणादि गृहितुं साधुरयं तादृशं न करोतीत्यस्मान् प्रतिबोध्यापहोतुम् । अस्य निर्लज्जस्य हरिभक्तेरन्यत्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>बहुत [+] भिलपति । तञ्च निजं स्वेनानुष्टितं दुश्चरित्रं सोषणादि गृहितुं साधुरयं तादृशं न करोतीत्यस्मान् प्रतिबोध्यापहोतुम् । अस्य निर्लज्जस्य हरिभक्तेरन्यत् सारं नास्ती - त्यौद्यस्मुत्सन्निधौ लज्जां निर्जित्य जल्पतोऽस्य वाचा हेतुना मे बहुतराणि कथनी- यानि बन्धुभिर्निरूपणीयानि कार्यजाताने विनितानि | ननु तस्मिन् कर्माणि आता किं न नियुज्यत इति चेत् तन्नाह --आता मे बन्ध्यशील इति । बन्ध्यं निष्फलं शीलं यस्य स तथा | तेन ममोपकारो नास्तीति भावः । सदा दिष्णुं भजति किल पुष्पाञ्जलिनमस्कारनामकीर्तनादि करोति । तत् किल विष्णुभजनम् । तेन तस्य मम वा किं स्यात् । इत्थं ते अशान्ताः बुधान् भक्तान् निन्दन्ति | त्वयि ईश्वरे निहिता स्थिरीकृतवा रतिः प्रेमलक्षणा मक्कियैस्तान् उच्चैर्हसन्ति त्वद्दास्या- दिप्रार्थनामन्यैः सह परिहसन्ति । एतेषां कदाचिदपि संसारनिवृत्त्यसंभवाद् मां तादृशं मा कृथाः ॥ ४ ॥ युगानुरूपं सेवाप्रकारमाह -- श्वेतच्छायं कृते त्वां मुनिवरवपुषे मीजयन्ते तपोभि- खेतायांवरूपं वजन्ते । सेवन्ते तन्त्रमागविलसदरगदं द्वापरे श्यामलाई नील सङ्कीर्तनाद्यैरिह कलिसमये भजन्ते ॥ ५॥ श्वेतच्छायामिति । श्वेतच्छायं शुक्कुवर्ण कृते कृतयुगे मुनिवरवपुषम् । अत्र मुनिशब्देन ब्रह्मचारी विवक्ष्यते, जटांवल्कलकृष्णाजिनोपवीताक्षमालादण्डक- मण्डल्वादीन् बिभ्रतमित्यर्थः । त्वां चतुर्बाहुं तपोभिः ध्यानमा: प्रीणयन्ते प्रसादय- न्ति । मानुषा इति सर्वत्रानुषज्यते । त्रेतायां त्रेतायुगे सुनुवाद्यङ्कितं स्रुग् जुहूः सुबश्च तदादिभिः कराप्रस्थितैः अङ्कितम् उपलक्षितं यजन्ते । वैदिकैः कर्मभिरिति शेषः | द्वापरे तन्त्रमा पूजामकारैः सेबन्ते पूजयन्ति । विलसदरिगढ़ विलसन्त्यौ १. 'त्यस्म' क. पाठः २. 'णि तर्हि श्रा' क. ग. पाट:. ४. 'मसङ्कीर्त' क. पाठ: ५. 'नायाभ' क. ग. पाठ:. ७. 'गैं: प्र' ख. पाठः, ८. 'तम् अरुणतनुं य' क. ग. पाठः, ग. पाठ.. पाठ.. ३. 'वः । किञ्च स' क. ६. 'त्यमा' क. ग.<noinclude></noinclude> 9yfvnwa6lgo98evmjo1njoll47xxcqz 104 128200 346265 2022-08-20T23:18:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ तत्र कला सेवासकर्यमाह पञ्चभिः Ⓒmistant सोऽयं कालेयकालो जति रो यत्र सीर्तनायें- निर्यत्नैरेव मार्गेरखिलद ! नचिरात् त्वत्मसाई भजन्ते । जाताखेताकृतादावपि हि किल कलौ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>तत्र कला सेवासकर्यमाह पञ्चभिः Ⓒmistant सोऽयं कालेयकालो जति रो यत्र सीर्तनायें- निर्यत्नैरेव मार्गेरखिलद ! नचिरात् त्वत्मसाई भजन्ते । जाताखेताकृतादावपि हि किल कलौं सम्भवं कामयन्ते दैवात् तत्रैव जातान् विषयविषरसैर्मा विभो वश्चास्मान् ॥ ६॥ सोऽयमिति । स पूर्वोतः अयं वर्तमानः कलेर कालेयः कालो जयति इतरयुगेभ्य उत्कृष्टो भवति । यत्र कलियुगे नि: यसविरहितै: सहीर्तनाचे मांगरुपायेरेव नचिराद् शीघ्रं त्वत्प्रसादं भजन्ते लमन्ते नन्दु कृतादिषु जाता अध्येवंवादिनः, नेत्याह-जाता इति । हिशदतहतः किलशब्दोस्यार्थ पुराणादिप्रसिद्धि द्योतयति । दैवात् हुक्तपराग तत्र कलावेव जातानस्मान् विषयविषरसः विषer एव विषरसा विषद्रवाः, यस्मात् तदुपयोगे मोहं गच्छेयुः | तैर्मा वश्चय ॥ ६ ॥ भक्तास्तावत् कलो स्युपिविततो ब कावेरी ताम्रपर्णीमनु किल कृतमालां च पुण्य प्रतीथीम् । हा मामध्येतदन्तर्भवमपि च विभो ! किञ्चिदञ्चसं स्व- व्याशापाशैर्निबध्य भ्रमय न भगवन् ! दूरय त्वनिषेषाम् ॥ ७ ॥ भक्ता इति । तावत् प्रथममेव कलौ भक्ताः भूरिशः तत्र तत्र बहवः स्युः, ततस्तत्र कलावपि द्रमिलभुवि भूरिशः । तत्र च दमिलावेषयेऽपि पुण्यां कावेर्यादिन- दीमनु तत्तीरेषु उच्चैः ततोऽप्यधिकौः स्युः | कावेर्यादीनां जलं येत तेऽतीव ²<noinclude></noinclude> 0n7ihycx1kg7d98y8tmwha9blxbdfip 104 128201 346266 2022-08-20T23:24:51Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रिक्तं पृष्ठं निर्मितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 2ll1kios0xhs0w3mpwq11y17w77irlf 346267 346266 2022-08-20T23:24:58Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३२६ नारायणीये [स्कन्धः - ११ H ननु त्रिभिः ऋणैर्जातस्य तदनपाकरणे कथं मुक्तिः स्यादित्यत आह - देवर्षीणां पितृणामपि न पुनर्ऋणी किङ्करो वा स भूमन् ! योऽसौ सर्वात्मना त्वां शरणमुपगतः सर्वकृत्यानि हित्वा तस्योत्पर्ण विकर्माप्यखिलमपनुदस्वेव चित्तस्थितस्त्वं तन्मेष पवनपुरपते ! रुन्धि भक्ति मणीयाः ॥१०॥ 66 -- देवर्षीणामिति । देवानाम् ऋषीणां पितृणामपि, यथा अभक्त ऋणी अध- मर्णो भवति । अत एव तदपाकरणाय यज्ञाध्ययनपुत्रोत्पादनादि तेन कर्तव्यमिति तेषां किङ्करश्च भवति । तथाच स्मृति: "हीनजाति परिक्षीणमृणार्थ कर्म कास्येत् ”(याज्ञ. अ. २. श्लो.४३) इति । स भक्तः पुनर्ऋणी किङ्करो वा न भवति । तत्र हेतुमाह -- योऽसाविति । यः पुरुषः सर्वात्मना सर्वभावेन त्वां शरणमुप- गतः सर्वकृत्यानि विहितसकलकर्माणि हित्वा । ननु तर्हि सर्वात्मना निषिद्ध - कर्मणोऽपरिहार्यत्वात् प्रायश्चित्तादिकर्म कर्तव्यं, नेत्साह – तस्येति । विकर्म निषिद्धकर्मणः फलं तस्य त्वां शरणं गतस्य तावन्न संभवति । यदि प्रमादा- दिना भवेत्, तर्हि तद्पीत्यपिशब्दार्थः । अखिलं निरवशेषम् अपनुदसि नाशयसि । ननु नास्य पापक्षयार्थी भगवदुपासनम्, अत आह - चित्तस्थितस्त्वमिति | न हि वस्तुशक्तिरर्थितामपेक्षते कार्योत्पादनाय, यथा ह्यौषधं फलार्थिनामफलार्थिना- मध्यविशेषेणारोग्यादि जनयति तथेति भावः । तत् तस्माद् यस्माञ्चित्तस्थः पापम- पनुदसि पापोत्थान् पापकर्मजनितान् तापान् दुरितानि रुन्धि वारय । भक्ति प्रणीया: अनायिनी कृषीठाः ॥१०॥ , इति कर्मभित्रभक्तिस्वरूपवर्णनं द्विनवतितमं दशकम् । १.. 'वातोत्थ' घ. पाठः २. 'नुस' ख. पाळ. ३. 'सि | ना' गः पाठः,<noinclude></noinclude> 715csd1rsjnackj0b6e3t1ido2mc7fj 104 128202 346268 2022-08-20T23:25:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -- ९३] पञ्चविंशतेर्गुरुभ्यः शिक्षणीयस्य वर्णनम् । ३२७ एवं विया लोकैः कर्ममिश्रां भक्त निरूप्य अनन्तरं ज्ञानमिश्रां निरू- पयिष्यन् प्रथमं तदधिकारप्राप्त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -- ९३] पञ्चविंशतेर्गुरुभ्यः शिक्षणीयस्य वर्णनम् । ३२७ एवं विया लोकैः कर्ममिश्रां भक्त निरूप्य अनन्तरं ज्ञानमिश्रां निरू- पयिष्यन् प्रथमं तदधिकारप्राप्तिमाह - बन्धुस्नेहं विजयाँ तब हि करुणया त्वय्युपावेशितात्मा सर्व त्यक्त्वा चरेयं सकलमपि जगद् वीक्ष्य मायाविलासम् | नानात्वाद् भ्रान्तिजन्यात् सति खलु गुणदोषावबोधे विधि व्यासेधो वा कथं तो स्वाय निहितमतेवतवैषम्यबुद्धेः ॥ १ ॥ बन्धुस्नेहमिति | बन्धुषु पुत्रमित्रकलत्रादिषु स्नेहं यतस्त्वमायाकृतम् अतस्तव कृपया विजयां त्यजेयम् । हिशब्दस्तद्धाने साधनान्तरराहित्यं दर्शयति । ततस्त्वत्कृपयैव त्वयि उपावेशितात्मा समाहितचित्तः सन् जगदूँ मायाविलासं त्वन्मायाकल्पितं वीक्ष्य अवगम्य त्वदुपासनातोऽन्यत् सर्वं कर्म विधिनिषेधमेदमपि त्यक्त्वा चरेयमिति गृहाद्यनपेक्षा द्योत्यते । ननु विहितस्य कर्मपोऽननुष्ठानं न युक्तं, पापोत्पत्तौ प्रायश्चित्तमपि कार्यमेवेत्याशङ्कय कर्मणामविदधिकारित्वेन बिंदु- षस्तदकरणे न दोष इत्याह – नानात्वादिति | मनुम्योऽहमिति देहे अहमभिमानो भ्रान्तिः । तज्जन्यं नानात्वं वर्णाश्रमादिभेदः | तत्सत्यताङ्गीकार एव गुणदोषौ नित्यनैमित्तिकं कर्म सत्त्वशोधकत्वाद् गुणः, हिंसादि दोषः, पापक्षयसाधनत्वात कृच्छ्रचान्द्रायणादि गुणः इत्यादिगुणदोषावबोधे सत्येव विधि से धो निषेधो वा भवेत् | त्वयि निहितमतेः ब्रह्मैवेदं सर्वमिति निश्चितबुद्धेः अत एव वीतवैषम्यबुद्धेः त्यक्तनानात्वभ्रमस्य मर्मं तु कथं तौ विधिनिषैधौ स्याताम् । अतो विधिनिषेधा- नधिकारात् सबै त्यक्त्वा चरेयमित्यर्थः । एवञ्च विधिनिषेधातीतो ज्ञानमि श्रायां भक्तावधिकारीत्यषि दर्शितम् । तदुक्तं मुक्ताफले "ज्ञानमिश्रैका भिक्षूणाम्" इति ॥ १ ॥ एतत् सर्वे पुरुषशरीरेणैव साध्यमिति वक्तुं तिर्यगादिदेहेभ्यः पुरुषतनुरुत्व- ष्टेति पुरुषत्वं स्तौति — १. 'तूत्व' ख. पाठः, २. 'क्षता ग्रो' क. ग. पाठ: 'मक' क. पाठः,<noinclude></noinclude> qdxdsalztw6vd2wnkx742x3vvsvookn 104 128203 346269 2022-08-20T23:25:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रिक्तं पृष्ठं निर्मितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 2ll1kios0xhs0w3mpwq11y17w77irlf 346270 346269 2022-08-20T23:25:18Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३२८, नारायणीये सततकृत जन्तवः सन्त्वनन्ता- स्तेभ्यो विज्ञानस्यात् दुरुप इह वरस्तज्ज स्थात् सुहृदपि च रिपुर्यस्त्वाचे म्वचेवा- स्वच्छ रुपायं स्वरति स हि सुहत् स्वात्मवैरी c) क्षुत्तृष्णेति । क्षुत्तृष्णयोः अशनीयापिपासयोः लोपः तृणकय अजयउतनादि एतावन्मात्रे सततं कृतधियो निश्चितबुद्धयः जन्तवः पश्वादयः अनन्ताः बहवः सन्ति । तेभ्यः विज्ञानबत्त्वाद् आत्मदर्शनसामर्थेन इह भूमौ पुरुषो मनुष्य: वरः श्रेष्ठ | तज्जनिर्मनुष्यजन्म । तत्रापि मनुष्येष्वपि सुहृद् उपकारी रिपुः अपकारी च । विवेकमाह -यस्त्वयि व्यसोता. अत एवं तापोच्छिते: मोक्षस्य उपायं साधनं स्मरति जानाति, तथाविश्वेदाला स्वयमेव आत्मनः स्वस्य सुहृद् बन्धुः स्यात् । ततोऽन्यः नैवंविधः स आत्मवैरी आत्महा ॥ २ ॥ नन्वात्मैवात्मनो गुरुरित्युक्तं तदसतमाशयद् यस्याज्ञानाशहेतुः स तस्य गुरुरितीह विवक्षितत्वात् स्थिरचराणामपि तद्वेषाद् गुरुमूर्यकरणीयं, किं पुनरात्मन इति परिहरन् पृथिव्यादिभ्यो गुरुभ्यः शिक्षणीयानि इमादीन्यात्मनः प्रार्थयते--- त्वत्कारुण्ये प्रवृत्ते क इन न हि गुरुर्लोकवृत्तेऽपि भूमन् ! सर्वाक्रान्तापि भूमिर्न हि चलति ततः सत्क्षमा शिक्षदेयम् । हामीश! तत्तद्विषयपरिचयेऽध्यमसक्ति समीराहू व्यासत्वं चात्मनो मे गगनगुरुपाद भातु निर्लेषता च ॥ ३ ॥ १. नेपाम १ 'शेषा' के विभूमनिति व्याख्यासम्भतः श्राद्धः,<noinclude></noinclude> er9jta585rlzbjfbr7nkap41aa36vez 104 128204 346271 2022-08-20T23:25:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् – ९३] पञ्चविंशतेगुरुभ्यः शिक्षणीयस्य वर्णनम् । ३२९ त्वत्कारुण्य इति । क इव नहि गुरुः, न केवलमात्मैव, पृथिव्यादिप- दार्था अपि गुरव एवेति भावः । किमेभ्यः शिक... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् – ९३] पञ्चविंशतेगुरुभ्यः शिक्षणीयस्य वर्णनम् । ३२९ त्वत्कारुण्य इति । क इव नहि गुरुः, न केवलमात्मैव, पृथिव्यादिप- दार्था अपि गुरव एवेति भावः । किमेभ्यः शिक्षणीयं, तदाह लोकवृत्त इति । लोकाः स्थिरचरादयः तेषां वृत्तं क्षमानिस्सङ्गत्वालेपकत्वादिस्वभावः । तत्रैते गुरव इत्यर्थः । हे विभूमन् ! विष्णो ! भूमिः सर्वैः खलैराक्रान्तापि न चलति हि । ततः भूमेः सत्क्षमा स्वमार्गादचलनरूपां शिक्षयेयं कर्तव्यतयावगच्छेयम् । तत्तद्विष यैर्गुणवद्भिर्दोषवद्भिश्च परिचये सम्पर्के सत्यप्यप्रसक्तिम् असङ्गत्वं समीराद् गृह्णी - यां शिक्षयेयम् । आत्मनः शरीरपरिच्छिन्नतया प्रतीयमानस्य व्याप्तत्वं सर्वशरी- रेष्वन्तर्बहिश्च व्याप्तत्वम् । मे गगनगुरुवशादिति । गगनं हि घटादिपरिच्छिन्नतया प्रतीयमानमपि बाहेरन्तश्च व्यासम् । किञ्च, निर्लेपता शरीरस्थत्वेऽपि तत्स्पर्शर- हितो निर्लेपः, तस्य भावो निर्लेपता | सा च गंगनगुरुवशादेव मे भातु । यथा गगनं मेधादिभिर्न स्पृश्यते तथेति ॥ ३ ॥ जलानलशशिर विभ्यः शिक्षणीयमाह - स्वच्छः स्यां पावनोऽहं मधुर उदकवद् वहिवन्मा स्म गृह्णां सर्वानीनोऽपि दोषं तरुषु तमित्र मां सर्वभूतेष्ववेयाम् । पुष्टिर्नष्टि: कलानां शशिन इव तनोर्नात्मनोऽस्तीति विद्यां तोयादिव्यस्तमार्तण्डवदपि च तनुष्वेकतां त्वत्प्रसादात् ।। ४ ।। स्वच्छ इति । अहमुदकवत् स्वच्छो निर्मल: पावनः दर्शनमात्रेण पापशोधकः मधुरो मधुरालापी च स्याम् । सर्वानीनः सर्वभक्षोऽपि वहिवद् दोषं’ मा स्म गृह्वां पापं नाढ्द्याम् । अग्नेर्यायान्तरमाह -तरुष्विति । तरुषु काष्ठेषु तमन्निमिव यथा काष्ठेषु प्रविष्टोऽग्निः काष्ठसमानरूपो ह्रस्वदीर्घस्थूलसूक्ष्मादिरूपोऽव- गम्यते, तथा माम् आत्मानमपि सर्वभूतेषु सुरनरतिर्यगादिशरीरेषु तदुपाधिवशात् तत्तत्समानरूपोऽवगम्यत इति अवेयाम् अवगच्छेयम् । शशिनः शिक्षणीयमाह - १. 'षं पा' ख. पाठः २. 'ममात्मापि स' क. पाठः, 8. आदयामित्यस्य स्थाने 'आददीय' इति साधु |<noinclude></noinclude> 2175nj3jkxjrny3bhk1kudra7memt7r 104 128205 346272 2022-08-20T23:25:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः - ११ पुष्टिरिति । पूर्वपक्षप्रतिपदमारभ्य क्रमाद् दूरस्थितस्यादित्यमण्डलस्य पञ्चदशः पञ्चदशो भागो जलमये चन्द्रमण्डले प्रतिबिम्बितो दृश्य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - ११ पुष्टिरिति । पूर्वपक्षप्रतिपदमारभ्य क्रमाद् दूरस्थितस्यादित्यमण्डलस्य पञ्चदशः पञ्चदशो भागो जलमये चन्द्रमण्डले प्रतिबिम्बितो दृश्यते । ते प्रतिबिम्बाश्चन्द्रस्य कला इत्युच्यन्ते । यथा तासामेव पुष्टिं नष्टिं च विद्यां, न शशिनः, तद्वत् तनोरेव जन्मास्तित्वविपरिणामविवृद्ध्यपक्षयविनाशरूपाः षडू भावविकाराः, न त्वात्मन इति विद्यामित्यर्थः । आदित्यदृष्टान्तेनावगन्तव्यमाह-तोयादीति । यथैको मार्तण्डो- ऽनेकेषु घटोदकादिषु व्यस्तोऽनेको दृश्यते, तद्वत् तनुषु सर्वशरीरेषु आत्मन उपा- धिभेदेन भेदप्रतीताबप्येकतामपि च विद्याम् | त्वत्प्रसादादिति सर्वत्र योज्यम् || 3 स्नेहाद् व्याधास्तपुत्रमणयमृतकपोतायितो मा स्म भूवं प्राप्तं प्राश्नन् सहेयँ क्षुधमपि शयुक्त् सिन्धुवत् स्यामंगाधः । मा पतं योषिदादौ शिखिनि शलभवद् भृङ्गवत् सारभागी भूयासं किन्तु तद्वद् धनचयनवशान्माइमीश! प्रणेशम् ।। ५ ।। स्नेहादिति | नेहः सन्तापहेतुरिति कपोताद् ग्राह्यमित्याह –नेहादिति | व्याधेन लुब्धकेन अस्तेषु निगृहीतेषु पुत्रेषु प्रणयेन मृतो यः कपोतः स इवाचरतीति तथा । कश्चिद् बनेचरो नीडान्तिके सञ्चरतः पक्षिणो जालमातत्य प्रतिपालयामास । तत्र प्रथममजानन्तः कपोतशिशवो जालेना- वृताः । तान् दृष्ट्वा कपोती च दुःखेनापतत् । कपोतब्ध पुत्रभार्याविलपनविचे- नादिदर्श नजनितदुःखप्रणयकरुणान्धवीः स्वयमपि विलपनपायमगमत् । एवं मा भूवमिति भावः । अजगरादुपदेष्टव्यमाह प्राप्तमिति । शयुः अजंगरः तद्वत् प्राप्तं प्राश्नन् यथालब्धेन शरीरनिर्वाहमात्रं कुर्वन् क्षुधं सहेय सोढुं शक्तो १. 'रदेशस्थि' क. ग. पाठः २. कोऽपि मा ग, पाठः, ३. 'पिवि' क. ग. पाठः. ४. 'datक्यशेष:' क. ग. पाठः, ५. 'थं' क. पाठः, * नशेडि पुषादित्वादङ् । 'मशिमन्योरलिये त्वामेति भाध्यवार्तिकादत एत्वम् । छन्दोग्रहणं तु वाक्यमेदेनामिपचोरेव सम्बध्यते, 'अनेशद् मेनकाम्' इत्यादिलक्ष्यानुरोधादिति वृत्त्यनुसारेणेदम् !<noinclude></noinclude> ll0gzv2tr704pm3bpbobs9fu9duzsg3 104 128206 346273 2022-08-20T23:25:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ - भवेयम् । अनेन च प्रारब्धकर्मफलस्यावश्यभोग्यत्वात् सुखदुःखप्राप्तिपरिहारार्थः प्रयासोडापे वृथाकालक्षेपैकफल इत्यापे दर्शितम् । अगाधो गम्भीर एवम्भूत इति प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>- भवेयम् । अनेन च प्रारब्धकर्मफलस्यावश्यभोग्यत्वात् सुखदुःखप्राप्तिपरिहारार्थः प्रयासोडापे वृथाकालक्षेपैकफल इत्यापे दर्शितम् । अगाधो गम्भीर एवम्भूत इति परिकलयितुमशक्यः । रूपविलासमोहितो नश्यतीति शलभाच्छिक्षणीय- मित्याह मा पतमिति | योषिति प्रमदायां हावभावादिभिः, आविशब्दात कटककटिसूत्रहारदुलादावतिमनोहरे वस्तुनि परमार्थतो दुःखहेतावुपभोग्यधिया मा पतं यथासौ तद्वर्णलोगितः पतङ्गः पतति तद्वत् । किञ्च, यथा भृङ्गः पुष्पेषु सारभूतं मधु भजति एवं सर्वशास्त्रेषु सारं श्रीनारायणस्मरणरूपमर्थमेव भजेयम् । शिक्षणीयान्तरमाह—– किन्विति | किन्तु विशेषोऽस्ति । तद्वद् भृङ्गवत् | यथा भृङ्गो विशिष्टगन्धलोभेनैकस्मिन्नेव पद्मे वसन्नस्तमये मुकुलिते तस्मिन् बध्यते, तद्वदह- मप्यर्थार्जनाद्याभनिवेशेनैकत्र सक्तो न नाशं गच्छेयमित्यर्थः ॥ ५ ॥ मा बध्यास तरुण्या गज इव वशया नार्जयेयं धनौघं हर्तान्यस्तं हि माध्वीहर इव मृगवन्मा मुहं ग्राम्यगीतैः । नात्यासज्जेय भोज्ये शप इव बडिशे पिङ्गलावन्निराशः सुप्यां भर्तव्ययोगात कुरर इव विभो! सामिषोऽन्यैर्न हन्यै ॥ ६ ॥ - मेति । स्त्रीणामङ्गसङ्गो बन्धहेतुरिति गजच्छिक्षणीयमित्याह -- मा बध्यास- मिति। वशया करिण्या। गजो हि करिणीं प्रदर्श्य निखातपिहितगर्ते निपात्य बध्यते । करिणीजठरे बद्धचर्मान्तर्भूतपुरुषेणेति वा । त्यागभोगहीनं धनं न सञ्चिनुयादिति माध्वीहराच्छिक्षणीयमित्याह - नार्जयेयमिति । तं धनौघम् अन्यश्चोरादिः हर्ता हरिं ष्यति । माध्वीहरो हि तरुकोटरादिषु मक्षिकाभिः सञ्चितं मंधु हरति, तद्वत् । गीतादिशब्दसक्तिर्नाश हेतुरिति मृगाच्छिक्षणीयमित्याह --मृगवदिति । नृगो हि मृगयोगतेन मोहितस्तेन निगृह्यते, तद्वत् | ग्राम्यगीतैरिति । भगवद्गीतेष्वेवासक्तिर्म- वेदिति भावः । रसासक्तिर्नाशहेतुरिति मीनाच्छिक्षणीयमित्याह –नातीति । झषो मत्स्यः बडिशे आमिषावृतलोहकण्टके | आशा दुःखहेतुः नैराश्यं सुखहेतुरिति पिङ्गलायाः शिक्षणीयमित्याह – पिङ्गलावदिति | पिङ्गला नाम स्वैरिणी अर्थाशया<noinclude></noinclude> a428in3lh256g0tzxkxk1qv5x230ijc 104 128207 346274 2022-08-20T23:25:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ प्रथममागतान् स्वल्पार्थदान् पुरुषाननादृत्य अपिनामान्यो भूरिप्रदो मामुपेष्यती- ति दुराशया दूयमानमनाः निशीथेऽपि जाग्रती पुनश्च निर्देदासिना धनादौ दुरा- शां... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>प्रथममागतान् स्वल्पार्थदान् पुरुषाननादृत्य अपिनामान्यो भूरिप्रदो मामुपेष्यती- ति दुराशया दूयमानमनाः निशीथेऽपि जाग्रती पुनश्च निर्देदासिना धनादौ दुरा- शांपाशांछित्त्वा सुखं सुष्वाप | एवं निराशो भूत्वा । सुष्यामिति सुखं लभेयेत्येव विवक्ष्यते । कस्यचिदपि ममत्वेन स्वीकारो दुःखहेतुरित्यत्र कुररो नाम पक्षी गुरु- रित्याह --- भर्तव्येति । आमिषं गृहीत्वापतन्तं कुररमन्ये पक्षिणो जघ्नुः । तद्वद् भर्तव्ययोगाद् ममत्वेन रक्षणीयद्रव्यसम्बन्धाद् अन्यैः बलिभिः न हन्यै न हतो भवेयम् ॥ ६ ॥ R वर्तेय त्यक्तमानः सुखमतिशिशुवन्निस्सहायश्चरेयं कन्याया एकशेषो वलय इव विभो ! वर्जितान्योन्यघोषः । त्वच्चित्तो नावबुध्यै परमिषुकृदिव क्ष्माभृदायानघोषं गेहेष्वन्यप्रणीतेष्वहिरिव निवसान्युन्दुरोर्मन्दिरेषु ॥ ७॥ वर्तेयेति । मानावमानपरित्यागः सुखहेतुरित्यर्भकाच्छिक्षयेयमित्याह -- वर्ते- येति । बहुभिः सह सञ्चारे गोष्ठीकलहादिना श्रीहरिस्मरणकीर्तनादौ प्रमादो भवेदिति कन्याया: शिक्षयेसमित्याह – निस्सहाय इति । काचित् कन्यकात्मवरणायागतान् पुरुषान् भोजयितुं स्वयं शाल्यवहननं कुर्वती प्रकोष्ठस्थशङ्खवलयस्वनजुगुप्सया श- त्वलयमेकावशिष्टमकरोत् । स इब वर्जितान्योन्यघोषः त्यक्तेतरेतरव्यर्थप्रलापादिः । ईश्वरे समाधावितिकर्तव्यतां शरकाराच्छिक्षयेयमित्याह - त्वच्चित्त इति । यथेषुकृद् इण्डजूकरणे दत्तचित्ततया क्ष्मामृदायाने भेर्यादिघोषं न बुबुधे, तद्वत् त्वचितोऽह- मपि परम् अन्यं नावबुध्यै | विषयवासनया मनो न विक्षिपेद्, नापि सुषुप्ताविव सर्वथा लीयेतेति भावः । गृहारम्भोऽनर्थायेति सर्पाच्छिक्षयेयमित्याह ---गेहेष्विति । अहिर्यथोन्दुरोर्मूषिकस्य मन्दिरेषु कुहरेषु वसति, स इच निवसानि ॥ ७ ॥ त्वय्येव त्वत्कृतं त्वं क्षपयसि जगदित्यूर्णनाभात् प्रतीयां त्वचिन्ता त्वत्स्वरूपं कुरुत इति दृढं शिक्षये पेशकारात् । १. 'शारिछ' ग. पाठः..<noinclude></noinclude> 7b7kha7iexz54wdrb8h6un74cpwr1xx 104 128208 346275 2022-08-20T23:25:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९३] पञ्चाशते गुरुभ्यः शिक्षणीयस्य वर्णनम् । विभस्मात्मा च देहो भवति गुरुवरो यो विवेकं विरक्तिं धत्ते सञ्चिन्त्यमानो मम तु बहुरुजापीडितोऽयं विशेषात् ॥... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९३] पञ्चाशते गुरुभ्यः शिक्षणीयस्य वर्णनम् । विभस्मात्मा च देहो भवति गुरुवरो यो विवेकं विरक्तिं धत्ते सञ्चिन्त्यमानो मम तु बहुरुजापीडितोऽयं विशेषात् ॥ ८ ॥ ३३३ । त्वयीति | ईश्वरस्य जगत्कारणत्वमूर्णनाभाच्छिक्षणीय मित्याह -स्वयीति । त्वत्कृतं त्वया निमित्तोपादानकारणभूतेन सृष्टं त्वय्येव क्षपयसि संहरसि । ऊर्णनाभ: लूता। स हि निमित्तोपादानभूतेन स्वात्मना सृष्टं तन्दुवितानं स्वस्मिन्नेव स्वयं संह- रति । भगवच्यानं तत्सारूप्यमापादयतीति पेशकाराच्छिक्षयेयमित्याह - त्वच्चिन्तेति त्वत्स्वरूपं त्वत्सारूप्यम् | दृढं निश्चितम् | पेश: क्षुद्रकुटी, तां करोतीति पेश- कारो भ्रमरविशेषः । तेन क्षुद्रकुटीं प्रवेशितो निरुद्धः कीटो भयेन तमेव ध्यायन् तत्सारूप्यं गच्छति । स्वशरीराच्छिक्षणीयमाह - विडिति | देहो मम गुरुवरो भवति । कुतः, सञ्चिन्त्यमानो विरक्तिं विवेकं च धत्ते करोति । दुर्लभत्वोपकारित्वे चिन्त्यमाने आत्मानात्मविवेकहेतुः अनित्यत्वपारक्यत्वदुःखोदकत्वेषु चिन्त्यमानेषु विरक्तिहेतुश्च भवतीति भावः । विरक्ति विवेकहेतुत्वमाह —— विस्मात्मेति । यदि श्वादिभिर्भक्षितः, तर्हि विष्ठात्मा भवति । यद्यमिना दग्धः, तर्हि भस्मात्मा भव- ति । अतः परकीयोऽनित्यश्वायम् | आत्मा तु सच्चिदानन्दस्वरूपस्तद्व्यतिरिक्त इति भावः । किञ्च, मम तु अयं देहः बहुरुजापीडितः विविधाभिर्वेदनाभिः परवशीकृतः सन् विशेषाद् विवेकं विरक्तिं च धत्त इति पूर्वेणान्वयः ॥ ८ ॥ ननु विवेकहेतुत्वेनोपकारिणि देहे मोहः कथं न सम्भवेदित्याशङ्कय देहमोहे दोषमाविष्कुर्वन् भगवन्तं प्रार्थयते- ही ही मे देहमोहं त्यज पवनपुराधीश! यत्प्रेमहेतो- गेंहे वित्ते कलवादिषु च विवशितास्त्वत्पदं विस्मरन्ति । सोऽयं वः शुनो वा परमिह परतः साम्मतं चाक्षिकर्ण- त्वग्जिह्वाया विकर्षन्त्यवशमतइतः कोऽपि न त्वत्पदाब्जे ॥ ९॥ ही हीति । ही ही एवम्भूतेऽपि देहे मम महान् मोह इत्येतदाश्चर्यम् । तं देहमोहं देहविषयसुखसाधनत्वभ्रान्ति त्यज । तत्र दोषमाह - यत्प्रेमहेतोरिति यस्मिन् देहे प्रेम्णा हेतुना गेहादिषु विवशिताः तद्योगक्षेमैकचित्ताः । किञ्च, सो-<noinclude></noinclude> ebj8zzde3o4gsx2ae8dtpiv11yg20ji 104 128209 346276 2022-08-20T23:25:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः- ११ ऽयं देह इह सकलजन्तुष्वपि परतः अवसाने परं केवलं बहेर्दहनाय शुनो भक्षणाय वा भवति । साम्प्रतं च जीवत्यपि सति | अक्षिकर्णत्वगुजिह्ववाद्या इत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः- ११ ऽयं देह इह सकलजन्तुष्वपि परतः अवसाने परं केवलं बहेर्दहनाय शुनो भक्षणाय वा भवति । साम्प्रतं च जीवत्यपि सति | अक्षिकर्णत्वगुजिह्ववाद्या इति तदधिष्ठातारोऽर्कादिदेवा गृह्यन्ते, अक्ष्यादीनां तदधीनप्रवृत्तित्वात् । आदिशब्देन वापाण्यादि गृह्यते । एनम् अतइतः स्वस्वविषयेषु रूपादिषु कर्षन्ति । एषु कोऽपि त्वत्पदाब्जे भगवत्पादारविन्दविषये न कर्षति ॥ ९ ॥ ननु प्रारब्धकर्म फलस्यावश्यं भोग्यत्वात् तद्भोगस्य च देहगे होसक्त्याय- तत्वात् तत्त्यागोऽशक्य इति चेत् तर्हि प्रकारान्तरेण मम जन्मसाफल्यं कुर्विति प्रार्थयते- दुर्बारो देहमोहो यदि पुनरधुना तर्हि निश्शेषरोगान् हुत्वा भक्ति द्रष्ठिां कुरु तव पदपरुहे परजाक्ष ! नूनं नानाभवान्ते समधिगतमिमं मुक्तिदं विप्रदे क्षुद्रे हा हन्त मा मा क्षिप विषयरसे पाहि मां मारुतेश ! ॥ १० ॥ दुर्वार इति । यदि पुनर्देहमोहो दुर्वारः, तर्हि अधुना अस्मिन् जन्मन्येव निश्शेषान् बाह्यान् वातादिरोगान् आन्तरान् रागादिरोगान् । द्रढिष्ठाम् अनपा- यिनीम् । अतिदुर्लभस्यस्य विप्रदेहस्य सफलीकरणेन मां पाहीत्याह- नूनमिति ॥ १० ॥ इति पञ्चविंशतेर्गुरुभ्यः शिक्षणीयस्य वर्णनं त्रिनवतितमं दशकम् | एवं पञ्चविंशत्या गुरुभिरुत्पन्न विवेकज्ञानस्य तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रकारं दर्शयति --- शुद्धा निष्काम: प्रवरगुरुगिरा तत् स्वरूपं परं ते शुद्धं देहेन्द्रियादिव्यपगतमखिलं व्याप्तमावेदयन्ते । १. 'श्यमों' क. ग. पाठ:. २. 'इ' क. पाठः, ४. 'स्य वि' ख. पाठ:. ३. 'नीं कुरु. । अ' ग. पाठ:<noinclude></noinclude> mt4y6wril9m8pkicvytb0epywgjy4tu 104 128210 346277 2022-08-20T23:25:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९४] तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रकारचर्णनम् । नानात्वस्थौल्य कार्यादि तु गुणजबपुस्सङ्गतोऽध्यासितं ते वहेर्दासमभेदेष्विव महदणुतादीप्तताशान्तवादे ॥१॥ $ शु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९४] तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रकारचर्णनम् । नानात्वस्थौल्य कार्यादि तु गुणजबपुस्सङ्गतोऽध्यासितं ते वहेर्दासमभेदेष्विव महदणुतादीप्तताशान्तवादे ॥१॥ $ शुद्धा इति । निष्कामधर्मः फलकामनामन्तरेणानुष्ठितैर्वर्णाश्रमधर्मैः शुद्धाः रागादिदोषरहिताः, शमदमादिसाधनचतुष्टयसम्पन्ना इति यावत् । प्रवरस्य वेदतदर्थनिष्णाततया श्रेष्ठस्य गुरोः अज्ञाननिरोधनचतुरस्य गिरा प्रवचनात्मि- कया ते तवेश्वरस्य तद् निष्कलस्वरूपम् आवेदयन्ते अवगच्छन्ति । कीदृशं, देहेन्द्रि- यादिभ्यो व्यपगतं व्यतिरिक्तम् अत एव शुद्धं माया तत्कार्यो परागरहितं परं परब्रह्माख्यम् अखिलं व्याप्तं सर्वाश्रयं सर्वानुस्यूतं च । नन्वैखिलव्याप्तत्वं कृशोऽहं स्थूलोऽहमित्यादिप्रतीतेः प्रतीतिविरुद्धमित्याशङ्कचाह–नानात्वेति । तयात्मनो नानात्वादि तु गुणजवपुस्सतः मायामयशरीरोपावित्वेन अध्यासितं कल्पितम् । अत औपाधिकत्वेन नानात्वादयो नात्मधर्मा इत्यर्थः । अत्रानुरूपं दृष्टान्तमाह-[[सदस्यः:Srkris|Srkris]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Srkris|सम्भाषणम्]])- बहेरिति । दारूप्रभेदेषु काष्ठेषु स्थितस्य वहेर्यथा महद्रणुतादि । मह- त्वमणुत्वं दीप्तत्वमुत्पन्नत्वं शान्तत्वं नष्टत्वम् । आदिशब्देन नानात्वादि गृह्यते । एते दारुधर्मा अपि यथाग्नेर्दारुणोऽविविक्तत्वादग्निधर्मतया प्रतीयन्ते, तथात्मनः शरी- रस्यापि विविच्य ज्ञानाभावान्नानात्वादयो जरामरणादयोऽप्यात्मधर्मा इव प्रतीयन्ते न परमार्थत इति भावः ॥ १॥ एतच्च ज्ञानमाचार्यालब्धमेवाज्ञानतत्कार्य निरसनक्षममिति स्फुटीकर्ते विद्यो- पतिं रूपकेण निरूपयति आचार्याख्याधरस्थारणिसमनुमिलच्छिष्यरूपोत्तरार- ण्यावेधोद्भासितेन स्फुटतरपरिबोधाग्निना दह्यमाने । कर्मालीवासनातत्कृततनुभुवन भ्रान्तिकान्तारपूरे दाह्याभावेन विद्याशिखिनि च विरते त्वन्मयी खल्ववस्था ॥ २ ॥ आचार्याख्येति । आचार्याख्यो योऽधरस्थाणिः अधोगतमथनकाष्ठविशेषः, समनुमिलन् उपनयनद्वारौँ आचार्यसन्निधिं प्राप्तो यः शिष्यः, तद्रूपो य उत्तरा-<noinclude></noinclude> 2dxhrc07ig31yz7cx6d8deina0aiz05 104 128211 346278 2022-08-20T23:26:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ३३६, नारायणीये राणः, तयोरावेधः प्रवचनरूपेण मथनदण्डेन संघट्टनं, तेनोद्भासितेन प्रकाशितेन स्फुटतरपरिबोधः सम्यग्ज्ञानं तद्रूपेणाग्निना कर्मलीवासनाः सजातीयक... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३३६, नारायणीये राणः, तयोरावेधः प्रवचनरूपेण मथनदण्डेन संघट्टनं, तेनोद्भासितेन प्रकाशितेन स्फुटतरपरिबोधः सम्यग्ज्ञानं तद्रूपेणाग्निना कर्मलीवासनाः सजातीयकर्मोत्पादकाः संस्काराः, तत्कृता तनुभुवनभ्रान्तिः शरीरादिप्रपञ्चविषयमज्ञानं, तद्रूपे कान्तारपूरे वनसमूहे दह्यमाने सति दाह्याभावेन इन्धननाशेन विद्या ब्रह्मज्ञानं, तच्चांज्ञान- तत्कार्यनाशे सति स्वयमपि तदन्तः पातितया नश्यतीत्यग्निसाम्यात्, तद्रूपे शिखिनि अग्नौ च विरते कार्यकारणाव्यवधानात् त्वन्मयी खल्ववस्था त्वद्रूपेणैवा- वस्थानम् । सच्चिदानन्दरूपो भवतीति भावः ॥ २ ॥ - www एवं लोक सर्वतो विरक्तस्य तत्त्वज्ञानेन संसारदु: खोच्छेदः परमानन्दा- वातिश्चेत्युक्तम् । तदेव दृढीकर्तु मतान्तरं निरस्यति--- एवं त्वत्प्राप्तितोऽन्यो नहि खलु निखिलक्लेशहानेरुपायो नैकान्तात्यन्तिकास्ते कृषिवदगदषाड्गुण्यषट्कर्मयोगाः । दुवैकल्यैरकल्या अपि निगमपथास्तत्फलान्यप्यवाप्ता मत्तास्त्वां विस्मरन्तः प्रसजति पतने यान्त्यनन्तान् विषादान् ||३|| एवमिति । ननु नानाविधैर्मणिमन्त्रौषधरसायनप्रयोगः षण्णयैश्चतुरुपायैः स्वर्गादीष्टसाधनैज्र्ज्योतिष्टोमादिभिरध्यापनादिमिश्च कर्मभिरेव देहिनां निखिलक्लेश- हानेः सम्भवात् किमर्थमतिदुष्करं निवृत्तिमार्गाश्रयणमित्याशङ्कायामाह-नैकान्तेति । अगदा: औषधान्यायुर्वेदोक्ता आरोग्यासुपायाः, षड्गुणा एव षाड्गुण्यं दण्डनी- युक्ताः सन्विविग्रहादयोऽर्थार्जनोपायाः, षट्कर्माणि अध्ययनाध्यापनादीनि, वेदोक्ता योगा उपायाः ये, ते नैकान्ताः न कृत्स्नदुःखनिवर्तकाः दुःखमिश्रसुखहेतु- त्वाद्, न चात्यन्तिकाः न दुःखपुनरावृत्तिनिवर्तकाः अनित्यफलत्वात् कृषिवत् । नन्विह पुत्रमित्रधनधान्यारोग्यादिपरिपन्थिनिरास फलकाने परत्र स्वर्गादिसाधना- न्यपि वैदिककर्माणि विद्यन्ते, तत्राह - दुर्वैकल्यैरिति । निगमपथाः वेदमार्गाः दुर्वै कल्यैः अपरिहरणीयैर्द्रव्यकर्मकालकर्तृ दोषरूपवैगुण्यैः अकल्या अशक्यानुष्ठाना अ फिकेवलं नैकान्तात्यन्तिका एवेत्यपिशब्दार्थः । किञ्च, कथञ्चिनिर्वैकल्यास्तत्फलानि , ,<noinclude></noinclude> qjb1kqtl2ma299t19v4vc0yy5wpv3ak 104 128212 346279 2022-08-20T23:26:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९४] तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रकारवर्णनम् | ३३७ स्वर्गादिफलानि प्राप्ताः मत्ताः विमाने स्त्रीभिः सह नन्दनादिषु क्रडिन्तः प्रमत्ताः कर्मक्षयेण पतने अध:पत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९४] तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रकारवर्णनम् | ३३७ स्वर्गादिफलानि प्राप्ताः मत्ताः विमाने स्त्रीभिः सह नन्दनादिषु क्रडिन्तः प्रमत्ताः कर्मक्षयेण पतने अध:पतने प्रसजति सति अनन्तान् विषादान् दुःखानि यान्ति ॥ ३ ॥ ननु वेदोक्तोपासनादिकर्मभिः सत्यलोकं प्राप्ताः केशरहिता ब्रह्मणा सह मोदन्त इत्याशङ्कायामाह-[[सदस्यः:Srkris|Srkris]] ([[सदस्यसम्भाषणम्:Srkris|सम्भाषणम्]]) २३:२६, २० आगस्ट् २०२२ (UTC) त्वल्लोकादन्यलोकः क नु भयरहितो यत् परार्धद्रयान्ते त्वगीतः सत्यलोकेऽपि न सुखवसतिः पद्मभू: पद्मनाभ ! | एवम्भावे त्वधर्मार्जितबहुतमसां का कथा नारकाणां तन्मे त्वं छिन्धि बन्धं वरद ! कृपणबन्धो ! कृपापूरसिन्धो ! ॥ ४ ॥ - त्वल्लोकादिति । वल्लोकाद् बैकुण्ठाद् अन्यलोकः सत्यलोकादिः भयरहितो विनाशभयरहितः क्व नु नास्तीत्यर्थः । अत्र हेतुः –परार्धद्वयम् अन्तोऽवधिर्यस्य स तथा ताहशे सत्यलोके स पद्मभूरपि त्वत् कालस्वरूपादीश्वरादू भीतः अतो न सुखवसतिः सुखरूपा विनाशभयरहिता वसतिर्वासो यस्य स तथा । पद्मभूरिति ब्रह्मण उत्पत्तिविनाशौ द्योतयति । एवम्भावे एवं सति विद्याकर्मभ्यां प्रतिश्वर्यस्य ब्रह्मणोऽपि दुःखात्यन्तिकनिवृत्त्यभावे सति अधर्मेराजितं बहुतमो दुरितं येषां तेषां नारकाणां नरकैपतितानां संसारिणां क्लेशहाने का कथा | तत् तस्माद् बन्धं शरीराद्यहम्ममाभिमानं छिन्धि, मोक्षं प्रयच्छेत्यर्थः ॥ ४ ॥ 1 ननु जीवो नाम नेश्वरादभ्यः । कुतस्तस्य बन्धमोक्षावित्याशकच परिहरति - याथार्थ्यात् त्वन्मयस्यैव हि ममन विभो ! वस्तुतो बन्धमोक्षौ मायाविद्यानुभ्यां तव तु विरचितौ स्वबोधोपमौ तौ । बद्धे जीवद्विमुक्तिं गतवति च भिदा तावती तावदेको भुके देहनुमस्थो विषयफॅलरसान् नापरी निर्व्यथात्मा ॥५॥<noinclude></noinclude> 2zpbc3h5ccuv50ienjas7wrjz792o9h 346280 346279 2022-08-20T23:26:33Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९४] तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रकारवर्णनम् | ३३७ स्वर्गादिफलानि प्राप्ताः मत्ताः विमाने स्त्रीभिः सह नन्दनादिषु क्रडिन्तः प्रमत्ताः कर्मक्षयेण पतने अध:पतने प्रसजति सति अनन्तान् विषादान् दुःखानि यान्ति ॥ ३ ॥ ननु वेदोक्तोपासनादिकर्मभिः सत्यलोकं प्राप्ताः केशरहिता ब्रह्मणा सह मोदन्त इत्याशङ्कायामाह- त्वल्लोकादन्यलोकः क नु भयरहितो यत् परार्धद्रयान्ते त्वगीतः सत्यलोकेऽपि न सुखवसतिः पद्मभू: पद्मनाभ ! | एवम्भावे त्वधर्मार्जितबहुतमसां का कथा नारकाणां तन्मे त्वं छिन्धि बन्धं वरद ! कृपणबन्धो ! कृपापूरसिन्धो ! ॥ ४ ॥ - त्वल्लोकादिति । वल्लोकाद् बैकुण्ठाद् अन्यलोकः सत्यलोकादिः भयरहितो विनाशभयरहितः क्व नु नास्तीत्यर्थः । अत्र हेतुः –परार्धद्वयम् अन्तोऽवधिर्यस्य स तथा ताहशे सत्यलोके स पद्मभूरपि त्वत् कालस्वरूपादीश्वरादू भीतः अतो न सुखवसतिः सुखरूपा विनाशभयरहिता वसतिर्वासो यस्य स तथा । पद्मभूरिति ब्रह्मण उत्पत्तिविनाशौ द्योतयति । एवम्भावे एवं सति विद्याकर्मभ्यां प्रतिश्वर्यस्य ब्रह्मणोऽपि दुःखात्यन्तिकनिवृत्त्यभावे सति अधर्मेराजितं बहुतमो दुरितं येषां तेषां नारकाणां नरकैपतितानां संसारिणां क्लेशहाने का कथा | तत् तस्माद् बन्धं शरीराद्यहम्ममाभिमानं छिन्धि, मोक्षं प्रयच्छेत्यर्थः ॥ ४ ॥ 1 ननु जीवो नाम नेश्वरादभ्यः । कुतस्तस्य बन्धमोक्षावित्याशकच परिहरति - याथार्थ्यात् त्वन्मयस्यैव हि ममन विभो ! वस्तुतो बन्धमोक्षौ मायाविद्यानुभ्यां तव तु विरचितौ स्वबोधोपमौ तौ । बद्धे जीवद्विमुक्तिं गतवति च भिदा तावती तावदेको भुके देहनुमस्थो विषयफॅलरसान् नापरी निर्व्यथात्मा ॥५॥<noinclude></noinclude> onq6uf3tqhqp65079c0ad3m9spondoi 104 128213 346281 2022-08-20T23:26:42Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [ स्कन्धः - १९ याथार्थ्यादिति । परमार्थतस्त्वन्मथस्यै ईश्वरादमिन्नस्यैव मम जीवस्य न वस्तुतो बन्धमोक्षौ, तथापि तव ईश्वरस्य माथाविद्यातनुभ्यां विद्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [ स्कन्धः - १९ याथार्थ्यादिति । परमार्थतस्त्वन्मथस्यै ईश्वरादमिन्नस्यैव मम जीवस्य न वस्तुतो बन्धमोक्षौ, तथापि तव ईश्वरस्य माथाविद्यातनुभ्यां विद्या विद्यारूपशक्तिद्वयेन विचितौ तौ बमोक्ष । अविद्यया बन्धो विद्यया च मोक्ष इति भावः । तौ च स्वप्रबोधोपमौ यथा स्वमद्रष्टुः स्वमदृष्टेन देहेन बन्धः प्रबुध्य च तन्मोक्षः, तद्वद् अविदुषो देहबन्धः विदुषो मोक्षश्च । तथाच स्वप्नवन्मायामयत्वेऽपि बन्धस्य दुःखहेतुत्वाद् ज्ञानेन बन्धच्छेदः प्रार्थनीय इति भावः । तदेव बद्धमुक्तयोवलक्षण्य- माह-बद्ध इति । बद्धे संसारिणि जीवद्विमुक्ति गतवति जीवन्मुक्ते च तावत् तावती वक्ष्यमाणरूपा । एको बद्धः देह एव द्रुमः, द्रुमवदानित्यत्वादिधर्मत्वात्, तत्स्थ: तस्मादपृथग्भूतः सन् विषयरसफलं विषयानुभवरूपं कर्मफलं भुङ्गे । अपरः जीवन्मुक्तः न विषयरसफलं । तथापि ज्ञानशक्तया निर्व्यथात्मा पोडारहितः ॥५॥ ननु तर्हि जीवन्मुक्तत्वमेव प्रार्थ्यतामित्याशङ्कय तदनधिकारमाकलथ्य भक्ति प्रार्थयते ---- जीवन्मुक्तत्वमेवंविधमिति वचसा किं फलं दूरदूरे तन्नामाशुद्धबुद्धेर्न च लघु मनसः शोधनं भक्तितोऽन्यत् । तन्मे विष्णो ! कृषीष्ठास्त्वयि कृतसकलपार्पणं भक्तिभारं येन स्यां मञ्जु किञ्चिद्गुरुवचनमिलत्त्वत्प्रबोधस्त्वदात्मा ॥६॥ जीवन्मुक्तत्वमिति | वचसा किं फलं, न तत्प्राप्तिः स्यात् । अशुद्ध- बुद्धेः रागाविदुष्टान्तःकरणस्य तद् जीवन्मुक्तित्वं दूरे नाम | तर्हन्तःकरणशुद्ध- पाया अन्वेष्टव्या इत्याशङ्कच किमुपायान्तरेण भक्तिरेव लघुरुपाय इत्याह - न चेति । न च भक्तितोऽन्यद् मनसः शोधनं शुद्धयुपाय: तीर्थस्नानादि लघु अतिशीघ्रम् अप्रयत्नं च भवति । तत् तस्मात् त्वयि भक्तिभारम् अनपायिनी भक्ति कृर्षाष्ठाः । कृतम् अनुष्ठितं सकलानां शरीरतत्सम्बन्धिनां प्रार्पणं मन्त्रपुरस्सर समर्पण यस्मिन् भक्तिभारे | किञ्चिदुरुबचनेति भक्तौ सत्यां स्वयमेव ज्ञानोत्पत्तिरिति दर्शयति । मङ्क्षु शीघ्रं गुरुवचनमात्रनिमित्तेन मिलता सञ्जातेन त्वरप्रबोधेन ब्रह्मज्ञानेन त्वदात्मा मुक्तो भवामीत्यर्थः ॥ ६ ॥ १. 'स्येश्वरस्यै' क. ग. पाठः १. 'नत्व' व्याख्यासम्मतः पठिा,<noinclude></noinclude> i75uekl71nk5s1fg0kr7krdi1qumxho 104 128214 346282 2022-08-20T23:26:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अभक्तनिन्दापूर्वकं भक्तिप्रार्थना वर्णनम् । अभक्तानां शास्त्रश्रमोऽपि पाण्डित्यमात्रफल इत्याह --- दशकम् - ९४] शब्दब्रह्मण्यपीह प्रयतितमनसस्त्वां न जानन्ति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अभक्तनिन्दापूर्वकं भक्तिप्रार्थना वर्णनम् । अभक्तानां शास्त्रश्रमोऽपि पाण्डित्यमात्रफल इत्याह --- दशकम् - ९४] शब्दब्रह्मण्यपीह प्रयतितमनसस्त्वां न जानन्ति केचित् कष्टं वन्ध्यश्रमास्ते चिरतरमिह गां बिभ्रते निष्प्रसूतिम् । यस्यां विश्वांभिरामाः सकलमलहरा दिव्यलीलावताराः सच्चित्सान्द्रं च रूपं तव न निगदितं तां न वाचं भ्रियासम् ॥ ७ ॥ शब्दब्रह्मणीति | मीमांसपोपबृंहिते साङ्गे वेदे प्रयतितमनसः कृत- श्रमा अपि इह केचित् तत्प्रधानप्रतिपाद्यं त्वां परं ब्रह्म न जानन्ति नोपासनादि कुर्बन्ति । कष्टम् | ते वन्ध्यश्रमाः व्यर्थपरिश्रमाः | ते चिरतरं दीर्घकालं निष्प्रसूर्ति भक्तिज्ञानफलोत्पादनरहितां गां वाचं जल्पवितण्डाख्यां बिते । अथवा प्रसवहीन - तया निर्दोहां ग़ां धेनुं बिभ्रते पुष्णन्ति । अहं तु यस्यां वाचि विश्वान् सर्वजनान् अभिरमयन्तीति बिश्वाभिरामाः सकलानां मलानां दुरितानां रागादीनां च निवर्तकाः दिव्याः शुद्धसत्त्वमयाः श्रीरामकृष्णाद्यवतारा न निगदिताः, सच्चित्सान्द्रं रूपं परं ब्रह्म न निगदितं न प्रतिपादितं, तां सगुणनिर्गुणेश्वरप्रतिपादनविधुरां वाचं न श्रियास न व्यवहरेयम् ॥ ७ ॥ अथ सत्सङ्गमद्वारा भक्ति प्रार्थयते त्रिभिः- यो यावान् यादृशो वा त्वमिति किमपि नैवावगच्छामि भूम- नेवश्चानन्यभावस्त्वदनुभजनमेवाद्रिये चैवैरिन् । । त्वल्लिङ्गानां त्वदङ्घ्रिप्रियजनसदसां दर्शनस्पर्शनादि- भूयान्मे त्वत्मपूजानतिनुतिमुणकर्मानुकीर्त्यादरोऽपि ॥८॥ य इति । यः यत्स्वरूप : यावान् यांमहिमा यादृशः यद्धर्मो वा त्वमिति किमपि नैवावगच्छामि । हे भूमन् ! ईश्वर ! एवञ्च सति अनन्यभावः स्वदेकचित्तः सन् त्वदनुभजनं त्वत्सेवामेवाद्रिये । कथमज्ञात्वा मद्भजनमित्यत आह-चैद्यवैरिनिति । शिशुपालवैरिन् ! गोपालबालकतया श्रुतत्वादेताबदव- गच्छामीति भावः । त्वलिङ्गानां त्वत्प्रतिमानां त्वदप्रिप्रिया भक्तजनाः, तेषां सदसां सभानाम् । दर्शनस्पर्शनादिरिति नमस्कारादि गृह्यते । यद्वा सत्सङ्ग-<noinclude></noinclude> 76hzkqz0qhjy72xuxilydxjbdl8x751 104 128215 346283 2022-08-20T23:27:01Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः - ११ विशेषणत्वात् पुँल्लिङ्गत्वम् । प्रकृष्टा समग्रोपचारयुक्ता पूजा प्रपूजा, नतिर्नमस्कारः, नुतिः स्तवनं, गुणैः सत्त्वादिभिः कृतानां सृष्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - ११ विशेषणत्वात् पुँल्लिङ्गत्वम् । प्रकृष्टा समग्रोपचारयुक्ता पूजा प्रपूजा, नतिर्नमस्कारः, नुतिः स्तवनं, गुणैः सत्त्वादिभिः कृतानां सृष्ट्यादिकर्मणामनुकीर्तिः, आसु आदरोऽपि मे भूयात् ॥ ८॥ यद्यभ्येत तत्तत् तब समुपहृतं देव ! दासोऽस्मि तेर्ह त्वद्होन्मार्जनाद्यं भवतु मम मुहुः कर्म निर्मायमेव सूर्याग्निब्राह्मणात्मादिषु लसितचतुर्बाहुमाराधये त्वां त्वत्प्रेमाईत्वरूपो मम सततमभिष्यन्दतां भक्तियोगः ॥ ९ ॥ यद्यदिति । समुपहृतं समर्पितम् | त्वद्वेहेषु क्षेत्रादिषु उन्मार्जन रजसोऽपा- करणम् आद्यं यस्य सेचनपुष्पोपहारादेः निर्माय दाम्भिकतारहितं कर्म मम मुहुर्भवतु । पूजाधिष्ठानान्याह सूर्येति । आदिशब्देन गवादि गृह्यते । एम्बधिष्ठा- नेषु लसित चतुर्बाहुमाराधये सौरसूक्तहविरातिथ्यविषयभोगयवसादिभिः पूजयामि । त्वत्प्रेम्णा आर्द्रा द्रुतहृदयः तस्य भावस्तत्त्वं, तद्रूपो भक्तियोगो मम सततम- भिष्यन्दतां त्वद्विषये प्रवाहरूपेण प्रवर्ततामित्यर्थः ॥९॥ ऐक्यं ते दानहोमव्रतनियमतपस्साङ्ख्ययोगदुरापं त्वत्सङ्गेनैव गोप्यः किल सुकृतितमाः प्रापुरानन्दसान्द्रम् | भक्तेष्वन्येषु भूयस्स्वपि बहुमनुषे भक्तिमेव त्वमासां तन्मे त्वद्भक्तिमेव द्रढय हर गदान् कृष्ण! वातालयेश! ॥१०॥ ऐक्यमिति । दानादिभिर्योगिनामपि दुरापं ते तव ऐक्यं मोक्षं गोप्य - स्त्वत्सङ्गेनैव प्रापुः किल । अतस्ताः सुकृतितमाः । आनन्दसान्द्रम् आनन्दैक- रसम् । अन्येषु भूयस्सु बहुष्वपि भक्तेषु उद्धवादिषु सत्स्वपि त्वम् आसां गोपिकानां भक्तिमेव बहुमनुषे । तत् तस्माद् मे त्वयि प्रेमलक्षणां भक्तिमेव द्रढय अनपा- यिनीं कुरु ॥ १० ॥ इति तत्त्वज्ञानोत्पत्तिप्रकारवर्णनं, बन्धमोक्षस्वरूपवर्णनम्, अभक्तनिन्दापूर्वकं भक्ति प्रार्थनावर्णनं च चतुर्नवतितमं दशकम् । .१. 'ति। आत्मान्तर्यामी । आ' क. ग. पाठः,<noinclude></noinclude> gyg82x2cmde3rdy549ov78rmc6zp3g5 104 128216 346284 2022-08-20T23:27:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९९] भक्तथा विशुद्धचित्तस्यैव भगवत्स्वरूपध्यानयोग्यतावर्णनम् । ३४१ ननु भक्त्या जीवेश्वरैक्ये सति संसारनिवृत्तिरित्युक्तम् । तदनुपपन्नं, तथोर्भि- नत्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९९] भक्तथा विशुद्धचित्तस्यैव भगवत्स्वरूपध्यानयोग्यतावर्णनम् । ३४१ ननु भक्त्या जीवेश्वरैक्ये सति संसारनिवृत्तिरित्युक्तम् । तदनुपपन्नं, तथोर्भि- नत्वे सत्यैक्यायोगाद्, अभिन्नत्वे तयाजींवस्य संसारानुपपत्तेरित्याशङ्कय ईश्वरस्यैव मायामयशरीरसम्बन्धात् संसारित्वं तदपाये स्वस्वरूपेणावस्थानं च भवतीति परिहरति आदी हैरण्यगर्थी तनुमविकलजीवात्मिकामास्थितस्त्वं जीवत्वं प्राध्य मायागुणगणखचितो वर्तसे विश्वयोने! । तत्रोद्धेन सत्त्वेन तु गुणयुगलं भक्तिभावं गतेन- च्छित्वा सत्त्वं च हित्वा पुनरनुपहितो वर्तिताहे त्वमेव ॥ १ ॥ आदाविति । आदौ ब्रह्ममलयावसाने तब सिसृक्षायां सत्यां त्वं हिरण्य- गर्भस्येयं हैरण्यगर्भी, तां तनुमास्थितः तदभिमान्यभूः | कीदृशीम, अविकल- जीवात्मिकां । अत्र जीवशब्देन सूक्ष्मशरीरमुच्यते। सूक्ष्मशरीरसमष्टिरूपा- मित्यर्थः । किमर्थमित्यपेक्षायां तद्धेतुत्वेन सम्बोधयति – विश्वयोने! इति । वि- श्वस्य विराट्च्छरीरस्य प्रपञ्चस्व योनिः कारणम् | सूक्ष्मशरीराद्धि स्थूलशरीरो- त्पत्तिः । एवञ्च जगत्सृष्ट्यर्थं हिरण्यगर्भो ब्रह्माभूरिति भावः । एवम्भूतस्त्वमेव तथ्यष्टि- रूपं जीवत्वं प्राप्य मायागुणानां मायाकार्याणां महदहङ्कारभूतेन्द्रियप्राणपञ्चक- रूपाणां तत्त्वानां गणेन, तत्सङ्घातात्मकेन शरीरेणेत्यर्थः खचितः सम्बद्धो वर्तसे त्वमेव शरीराभिमानितया संसारी भवसि । अतो मम त्वद्रूपत्वात् दै. क्यम् युज्यत इति भावः । एवं संसारिणो जीवस्य रजस्तमोवृद्धौ संसारानिवृत्तैिः । सत्त्ववृद्धौ विशेषमाह—-तत्र विति । तत्र मायागुणेषु तु सत्त्ववृद्धौ विशेषोऽस्ती- ल्यर्थः । सात्विकपदार्थसेवया उद्वृद्धेन अत एव भक्तिभावं गतेन भक्तिरूपेण परिणतेनेत्यर्थः । गुणयुगलं रजस्तमश्च तत्कार्यभूतं शरीरादिकं च छित्वा माया- मयत्वेन ज्ञानमुत्पाद्यापाकृत्य कृतकार्यतया साघनरूपं सत्त्वं च हित्वा पुनः कार्य- कारणाव्यवधानाद् अनुपहितः परिपूर्णस्त्वमेवाहं वर्तिताहे त्वदेकीभावमनुभविता- स्मीति भावः ॥ १ ॥ *<noinclude></noinclude> kzthj3449h2vmf30kd4u456zvse1n76 104 128217 346285 2022-08-20T23:27:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये ननु तर्हि सत्त्ववृद्धिरेव प्रार्थ्यतां, किं भक्त्येत्याशङ्कायामाह सत्त्वोन्मेषात् कदाचित् खलु विषयरसे दोषवोघेऽपि भूमन् ! भूयोऽप्येषु प्रवृत्तिः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये ननु तर्हि सत्त्ववृद्धिरेव प्रार्थ्यतां, किं भक्त्येत्याशङ्कायामाह सत्त्वोन्मेषात् कदाचित् खलु विषयरसे दोषवोघेऽपि भूमन् ! भूयोऽप्येषु प्रवृत्तिः सतमसि रजसि प्रोद्धते दुर्निवारा । चित्तं तावद् गुणाच ग्रथितमिह मिथस्तानि सर्वाणि सेदु तुर्ये त्वय्येकभक्तिः शरणमिति भवान् हंसरूपी भ्यगादीत् ॥ २ ॥ ३४२ [स्कन्धः- ११ P सत्त्वोन्मेषादिति । सत्त्वस्य उन्मेषो वृद्धिः, ततः खलु विषयरसे विष - यास्वादे दोषबोधे सत्यपि भूयोऽप्येषु विषयेषु प्रवृत्तिर्दुनिंदारा भवति । तत्र हेतुः—-सतमसि रजसि प्रोद्धत इति । रजस्तमोभ्यां सत्त्वस्याभिभवादिति भावः । यावदेवं, तावद् गुणा विषयाश्चित्तं च मिथो प्रथितं भवति । चित्तं हि रागादि- वशाद् विषयेषु प्रविशति । ते चानुभूता विषया वासनारूपेण चित्ते च प्रविश- न्ति । ततो मिथो अथितं भवतीत्यर्थः । ताने सर्वाणि गुणचित्तरजस्तमांसि रोडुं व्यक्तुं तुर्ये अवस्थात्रयातीते तत्साक्षिणि त्वाय ईश्वरे भक्तिरेव शरणम् | हंसरूपीति । क्षीरनौरबिवेकचतुरो हंसः, तदात्मानात्मविवेकचतुरतया परमहंसः परित्राद्, तद्रूपी भूत्वा भवान् ब्रह्मणः पुरतः सनकादिभ्यो न्यगादीद् उपविदेश | ननु किं भक्तितुल्यं श्रेयस्साधनमस्ति, नेत्याह-- सन्ति श्रेयांसि भूयांस्यपि रुचिभिदया कर्मिणां निर्मितानि क्षुद्रानन्दाथ सान्ता बहुविधगतयः कृष्ण! तेभ्यो भवेयुः । त्वं चाचख्याथ सख्ये ननु महिततमां श्रेयसां भक्तिमेकां • त्वद्भक्त्यानन्दतुल्यः खलु विषयजुषां सम्मदः केन वा स्यात् || ३ || १. 'त्तं' क. ग. पाठः, २. 'मुखैरा' क. पाठ:. सन्तीति । श्रेयांसि श्रेयस्साधनानि कर्मिणां रागादिना कर्माधिकारि- णा रुचिभिद्या अधिकारभेदेन निर्मितानि बृहस्पतिव्यासपतञ्जलिप्रभृतिभि राचार्यैः प्रोक्तानि । तेभ्यः श्रेयस्साधनेभ्यः बहुविधा: स्वर्गादिरूपाः गतयः फलानि भवेयुः । किन्तु ताः क्षुद्रानन्दाः दुःखमिश्रतया स्वल्पसुखा: सान्ताः<noinclude></noinclude> ofllmgrtb7p0gozzpulyy6a58i39xe2 104 128218 346286 2022-08-20T23:27:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् – ९५ भक्तया विशुद्धचित्तस्यैव अनित्याश्च | त्वं तु श्रेयसां मध्ये भक्तिम् एकां केवलाम् अव्यभिचरिणी वा महिततमाम् अतिशयेन पूजनीयां सख्ये उद्धवाय आचख्याथ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् – ९५ भक्तया विशुद्धचित्तस्यैव अनित्याश्च | त्वं तु श्रेयसां मध्ये भक्तिम् एकां केवलाम् अव्यभिचरिणी वा महिततमाम् अतिशयेन पूजनीयां सख्ये उद्धवाय आचख्याथ आख्यातवान् । विषयजुषाम् इन्द्रियाणि प्रीणयतां त्वद्भक्त्या य आनन्दस्तत्तुल्यः सम्मदः सुखं केन वा स्याद्, न केनापीत्यर्थः ॥ ३ ॥ तदेवाह- M-AAAAPAN भगवत्स्वरूपध्यानयोग्यतावर्णनम् । ३४३ " त्वद्भक्त्या तुष्टबुद्धेः सुखमिह चरतो विच्युताशस्य चाशा: सर्वाः स्युः सौख्यमय्यः सलिलकुहरगस्येव तोयैकमय्यः । सोऽयं खबिन्द्रलोकं कमलजभवनं योगसिद्धीय हुचा नाकाङ्क्षत्येतदास्तां स्वयमानुपतिते मोक्षसौख्येऽप्यनीहः ॥ ४ ॥ त्वद्भक्त्येति । त्वद्भक्त्या प्रेमलक्षणया तुष्टबुद्धेः भक्त्यैवालं किमन्यैरिति जातालंबुद्धे अत एव विच्युताशस्य विषयतृष्णारहितस्य अत एव इह सर्वत्र सुखं चरतः आशा: दिशः सर्वाः सौख्यमय्यः स्युः । अनुभूयमानं सर्वे सुखात्मकमेवेति भावः । यथा सलिलकुहरं महाह्रदः, तद्स्य मत्स्यादेः सर्वा दिशस्तोयैकमय्यो भवन्ति, एवं त्वद्भक्त्यानन्दनिममस्य भक्तस्यापि सर्वा दिशः सौख्यमस्य एवेत्यर्थः । फिञ्च, सोऽयं भक्तः खल्लु इन्द्रादिलोकं हृद्य मनोहराः योगसिद्धी: उपासनैफलंभूताः परकायप्रवेशाष्टैश्वर्यदूरश्रवणदर्शनाद्याः नाकाङ्क्षती- त्येतदास्ताम्, असौ मोक्षसौख्येऽप्यनीहो निराग्रहः । किं तर्हि दुष्करतादृष्टेः, न । स्वयमनुपतिते भक्तिमहिना स्वयमेव प्रादुर्भूते ॥ ४ ॥ आस्तान्तावदुत्तमभक्तकथा यतः प्राकृता अपि भक्ताः कृतार्था इत्याह- त्वद्भक्तो बाध्यमानोऽपि च विषयरसैरिन्द्रियाशान्तिहेतो भक्त्यैवाक्रम्यमाणैः पुनरपि खलु तैर्दुर्बलैर्नाभिजय्यः । सप्ताचिदपितार्दिहति किल यथा भूरिदाप्रपञ्च arerita तथैव प्रदहति दुरितं दुर्मदः केन्द्रियाणाम् ॥ ५ ॥ त्वद्भक्त इति । इन्द्रियाशान्तेः अवशीकृतेन्द्रियत्वाद्धेतोः विषयरसैर्वाध्यमानः आक्कष्यमाणोऽपि तैर्नाभिजय्यः न वशीकर्तुं शक्यः । अत्र हेतुः-दुर्बलैरिति ।<noinclude></noinclude> 2gwxpyttrj7lmn6j59p47dsjmffeh1v 104 128219 346287 2022-08-20T23:27:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ३४४. नारायणीये तत्र हेतु:- - 9 : - भक्त्या बलवत्या आकम्यमाणैः अभिभूयमानैरिति । पुनरपि भक्तौ जातायामित्यर्थः । यथा सतार्चि: अग्निः भूरिदारुप्रपञ्चं महान्तं काष्ठस... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३४४. नारायणीये तत्र हेतु:- - 9 : - भक्त्या बलवत्या आकम्यमाणैः अभिभूयमानैरिति । पुनरपि भक्तौ जातायामित्यर्थः । यथा सतार्चि: अग्निः भूरिदारुप्रपञ्चं महान्तं काष्ठसञ्चयं दहति, तथैव त्वद्भक्तेरोघे प्रबाहे दुरितं दहति सति भक्तेः पुरतः इन्द्रियाणां व दुर्मदो गर्बः । अनेनेन्द्रियाणां भक्तिप्रातिकूल्याशक्तेर्दुरितस्य मूलच्छेदो दर्शितः ॥ ५ ॥ भक्त्यभावेऽन्यत् साधनं व्यर्थमित्याह - चित्ताभावमुचैर्वपुषि च पुलकं हर्षवाष्पं च हित्वा चित्तं शुध्येत् कथं वा किमु बहुतपसा विद्यया वीतभक्तेः । त्वद्गाथास्वादसिद्धाञ्जनसततमरीमृज्यमानोऽयमात्मा चक्षुर्वत् तत्त्वसूक्ष्मं भजति न तु तथाभ्यस्तया तर्ककोव्या ॥ ६ ॥ [स्कन्व: - ११ - चित्ताद्रींभावमिति । चिचाद्रीभावादि हित्वा स्फुटप्रतीयमानैश्चिदैर्गम्य- मानया भक्त्या बिना कथं चित्तं शुध्येदित्यर्थः । ननु ब्रह्मज्ञानादेवाज्ञानकल्पितसं- सारनिवृत्तिस्तस्वरूपावाप्तिश्च, किमत्र भक्तिः करोतीत्याशङ्कायामाहत्वद्गाथेति त्वत्पुण्यगाथानामास्वादः श्रवणं कथनं वा, तदेव सिद्धाञ्जनं, तेन सततमरीसृज्य- मानः पुनः पुनः शोध्यमानः अयमात्मा चित्तं तत्त्वम् अनारोपितं यत् सूक्ष्म वस्तु परं तत्त्वं, तद् भजति विषयीकरोति । अभ्यस्तया आवर्तितया तर्ककोट्या युक्तिसमूहेन तथा न भजति । भक्तेरवान्तरव्यापार एव ज्ञानम् । अतस्तत्प्रयासो व्यर्थ एवेति भावः ॥ ६ ॥ एवं शुद्धचित्तस्य ध्यानयोग्यतामाह - ध्यानं ते शीलयेयं समतनुसुखबद्धासनो नासिकाग्र- न्यस्ताक्षः पूरकाद्यैर्जितपवनपथश्चितपद्मं त्ववाञ्चम् | ऊर्ध्वाग्रं भावयित्वा रविविधुशिखिनः संविचिन्त्योपरिष्टात् तत्रस्थं भावये त्वां सजलजलधरश्यामलं कोमलाङ्गम् ॥ ७ ॥ 1. 'मपीय' क. ग. पाऊ<noinclude></noinclude> mkbqw7uxrcfb545c8us3417ahny8cuu 104 128220 346288 2022-08-20T23:27:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९५] भक्त्या विशुद्धचित्तस्यैव भगवत्स्वरूपध्यानयोग्यतावर्णनम् । ३४९ ध्यानमिति | समतनुः समकायशिरोग्रीवः सुखबद्धासनः | नास्ति स्वस्तिकादिनियमः । अक्ष्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९५] भक्त्या विशुद्धचित्तस्यैव भगवत्स्वरूपध्यानयोग्यतावर्णनम् । ३४९ ध्यानमिति | समतनुः समकायशिरोग्रीवः सुखबद्धासनः | नास्ति स्वस्तिकादिनियमः । अक्ष्णोर्निमीलने मनोलयः, उन्मीलने मनोविक्षेपः, तदुभया- भावाय मुकुलीकरणेऽक्ष्णोर्नासिकाग्रन्यस्तता स्वयमेव स्यात् । पूरकरेचककुम्भ- कभेदैः प्राणायामैः जितः कफादिदोषनिरसनेन शोधितः पवनपथः वायुसञ्चरण- स्थानं नाडीविवरं येन स तथा चितपद्मं हृदयाम्बुजम् अवाञ्चम् अधोमुखम् ऊर्ध्वाग्रं भावयित्वा तत्कर्णिकायां रविशशिशिखिनः उपरिष्टाद् उत्तरोत्तरं संविचिन्त्य तत्रस्थं वह्निमध्यस्थम् ॥ ७॥ आनील लक्ष्णकेश ज्वलितमकरसत्कुण्डलं मन्दहास- स्यन्दा कौस्तुभश्रीपरिगतवनमालोरुहाराभिरामम् । श्रीवत्सा सुबाहुं मृदुलसदुदरं काञ्चनच्छायचेलं चारुत्निग्धोरुमम्भोरुहललितपदं भावयेयं भवन्तम् ॥ ८ ॥ आनीलेति | अतिशयेन नीला: लक्ष्णाः शिष्टाः केशा यस्य, ज्वलिते मकराकारे सती कुण्डले यस्य, मन्दहासस्य स्य. दो द्रवः तेन आई लिग्धं, कौस्तुभ श्रीभिः परिगतया व्याप्तया वनमालया उरुहारैः हारपटलै: अभिरामं, वक्षोदक्षिणभागे श्रीवत्साख्योऽको यस्य, शोमना दीर्घपीवरा बाहबो यस्य, मृदु लसत् शोभमान- मुदरं यस्य, काञ्चनच्छायचेलं परिहितपीताम्बरं, चारू स्निग्धौ मांसलावूरू यस्य, तं भवन्तं भावये चिन्तयामि ॥ ८ ॥ अथ क्रमात् समाधिभूमिकारोहणप्रकारमाह - सर्वाङ्गेष्वङ्ग ! रङ्गत्कुतुकमतिमुहुर्धारयन्नीश ! चित्तं तत्राप्येकत्र युझे बदनसरसिजे सुन्दरे मन्दहासे । तत्रालीनं तु चेतः परमसुखचिद्द्वैतरूपे वितन्व- भन्यो चिन्तयेयं मुहुरिति समुपारूढयोगो भवेयम् ॥९॥ सर्वाध्विति । रङ्गत्कुतुकं प्राप्तकौतुकं चित्तं सर्वाङ्गेषु अतिमुहुः पुनः पुनः • धारयन् तत्र अवयवेष्वपि मध्ये एकत्र एकस्मिन्नवयवे युञ्जे । तत् कुत्र, बदनसरसिजे । मन्दहास इति चदनसरसिज विशेषणम् | मन्दः हासो यस्मिन् तत्र श्रीमुखे आलीन<noinclude></noinclude> rnubf2etuo8vmoj8im8xewwtc10ayic 104 128221 346289 2022-08-20T23:27:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः-- ११ स्थरंतु चित्तं परममुखचिदद्वैतरूपे सच्चिदानन्दस्वरूपे ब्रह्मणि वितन्वन् ब्रह्माकारं कुर्वन् अन्यद् ध्यातृध्येयविभागादि नो चिन्तयेय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः-- ११ स्थरंतु चित्तं परममुखचिदद्वैतरूपे सच्चिदानन्दस्वरूपे ब्रह्मणि वितन्वन् ब्रह्माकारं कुर्वन् अन्यद् ध्यातृध्येयविभागादि नो चिन्तयेयम् | मुहुः यावज्जीवं ब्रह्मैक्यं पुनः पुनः इति अनेन प्रकारेण समुपारूढयोग: भगवदुपासनशीलः भवेयम् ॥ ९ ॥ इत्थं त्वद्धयानयोगे सति पुनरणिमाघसंसिद्धयस्ता दूरश्रुत्यादयोऽपि हाहमहमिक्रया सम्पतेयुर्मुरारे ! | त्वत्सम्माप्तौ विलम्बाबहमखिलमिदं नाद्रिये कामयेऽहं त्वामेवानन्दपूर्ण पवनपुरपते ! पाहि मां सर्वतापात् ॥ १० ॥ इत्थमिति । इत्थम् उक्तप्रकारेण त्वद्धधानमेव योगः पुरुषार्थस्योपायः तस्मिन् सति लाः सत्त्वोत्कर्षजाः अष्टौ संसिद्धयः अष्टैश्वर्याणि दूरश्रवण-दर्शन- त्रिकालज्ञत्वा दिक्षुद्रसिद्धयोऽपि अहमहमिकया सम्पतेयुः । इदमखिलं त्वत्सम्प्राप्तौ विलम्बावहमित्यहं नाद्रिये । किंतु अहम् आनन्दपूर्ण मोक्षरूपं त्वामेव कामये 1 मां सर्वतापात् संसारात् पाहि । पुनरप्यटैश्वर्यादिभिः संसारार्णवे निक्षिप्य भा मां आयेति भावः il इति भक्त्या विशुद्धचित्तस्यैव भगवत्स्वरूपध्यानयोग्यतावर्णनं पञ्चनवतितमं दशकम् । अथोक्तध्यानयोग्यतासिद्ध्यै विश्वमूर्तीशोपासनाय भगवद्विभूर्ति निरूपयति --- त्वं हि ब्रह्मैव साक्षात् परमुरुमहिमनक्षराणामकार- स्तारो मन्त्रेषु राज्ञां मनुरसि मुनिषु त्वं भृगुर्नारदोऽपि । महादी दानवानां पशुषु च सुरभिः पक्षिणां वैनतेयो नागानामस्यैनन्तः सुरसरिदपि च स्रोतसां विश्वमूर्ते ! ॥ १ ॥ 'नाधिकारिता' ख, पाठ, - 'तीर्नि' ख. ग. पाठः { , प्य क. पार्टी..<noinclude></noinclude> my8uzgdr14n0eyuri9ulqc9mymvsr72 104 128222 346290 2022-08-20T23:27:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ भगवाद्वभूतिवर्णनम् । स्वं हीति | हे उरुमहिमन् ! विश्वमूर्ते ! त्वं हि साक्षात् परं ब्रह्मैवं । सर्वत्र षष्ठीसप्तम्यौ निर्धारणे | अक्षराणां मध्येऽकारः, मन्त्रेष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>भगवाद्वभूतिवर्णनम् । स्वं हीति | हे उरुमहिमन् ! विश्वमूर्ते ! त्वं हि साक्षात् परं ब्रह्मैवं । सर्वत्र षष्ठीसप्तम्यौ निर्धारणे | अक्षराणां मध्येऽकारः, मन्त्रेषु तारः प्रणवः, स्वमिति योजनीयम् | मुनिध्विति । ब्रह्मर्षिषु भृगुः देवर्षिषु नारदः ॥ १ ॥ ब्रह्मण्यानां बलिस्त्वं ऋतुषु च जपयज्ञोऽसि वीरेषु पार्थो भक्तानामुद्धवस्त्वं बलमसि बलिनां धाम तेजस्विनां त्वम् । नास्त्यन्तस्त्वद्विभूतेर्विक सदतिशयं वस्तु सर्व त्वमेव त्वं जीवस्त्वं प्रधानं यदिह भवहते तन्न किञ्चित् प्रपञ्चे ॥ २ ॥ ब्रह्मण्यानामिति । ब्रह्मण्यानां ब्राह्मणभक्तानाम् । बलिनां तेजस्विनामिति सम्बन्धे षष्ठी | यतस्त्वद्विभूतेरन्तो नास्ति अत एतदवधारयामि | विकसदति - शयं स्फुटप्रतीयमानातिशययुक्तं यद् वस्तु तत् सर्वं त्वमेव । किञ्च, त्वं जीवः, स्वं प्रधानं, प्रकृतिपुरुषौ त्वमेव । अतः प्रकृतिपुरुषात्मके इह अस्मिन् प्रपञ्चे तत् तादृशं किञ्चिदपि नास्ति, यद् भवते त्वद्व्यतिरेकेण प्रतीयते । त्वमेवेदं सर्वमित्यर्थः ॥२॥ 3 उक्तोपासनादावनधिकारिणामीश्वरार्पणेन स्वधर्मानुष्ठानाद् वैराग्यद्वारा मुक्तिरि, त्याह--- धर्म वर्णाश्रमाणां श्रुतिपथविहितं त्वत्परत्वेन भक्त्या कुर्वन्तोऽन्तर्विरागे विकसति शनकैः सन्त्यजन्तो लभन्ते । सत्तास्फूर्तियित्वात्मकमखिलपदार्थेषु भिनेष्वभिनं निर्मूलं विश्वमूलं परममहमिति त्वद्विबोधं विशुद्धम् ॥ ३॥ 1 धर्ममिति | वर्णानामाश्रमाणां च पृथक् पृथक् श्रुतिपथविहितं नित्यनैमि- त्तिकादिरूपं भक्त्या त्वत्परत्वेन ईश्वरार्पिततया कुर्वन्तः शनैरन्तविरागे विकसति • प्रादुर्भूते सति सन्त्यजन्तः विह्नितानि कर्माणि विविना त्यजन्तः परमहंसा भूत्वा विशुद्धं विषयाकारशून्यं त्वद्विषोधं त्वत्स्वरूपभूतं विबोधं परं ब्रह्म परममहं परं ब्रह्मैवाहम् इति.<noinclude></noinclude> hjdknqy8jrj1rt132e2ou3tdvexmzng 104 128223 346291 2022-08-20T23:27:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः -- ११ J अनेन प्रकारेण लभन्ते प्राप्नुवन्ति। ब्रह्मणस्तटस्थलक्षणमाह - विश्वमूलमिति । जग जन्मादिकारणमित्यर्थः । तदुपपादयति- अखिलपदार्थेविति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः -- ११ J अनेन प्रकारेण लभन्ते प्राप्नुवन्ति। ब्रह्मणस्तटस्थलक्षणमाह - विश्वमूलमिति । जग जन्मादिकारणमित्यर्थः । तदुपपादयति- अखिलपदार्थेविति । भिन्नेषु स्वभावतः पृथग्भूतेषु अखिलपदार्थेषु स्वसृष्टेषु कार्येषु अभिन्न कारणरूपेणैकत्वेन स्थितं, कटककुण्डलादौ सुवर्णवत् । ननु तद्वत्सच्चिदानन्दं ब्रह्म स्वसृष्टेषु कार्येषु न दृश्यत इति चेद् दृश्यत एवेत्याह – सत्तेति । येयं मिनेषु घटपटादिषु घटः सन् पटः सन्नित्येकरूपा सत्ता प्रतीयते, या च भिन्नेष्वभिन्ना घटोऽयं पटोऽयमि- ति स्फूर्तिज्ञानमेकरूपं प्रतीयते, यच्च मिन्नेषु सकन्दनादिषु अभिन्नं प्रियत्वम् आनुकूल्यं सुखमिति यावत्, तानि सत्तास्फूर्तिप्रियत्वानि आत्मा स्वरूपं यस्य तदेव ब्रह्मेत्यर्थः । अत्र च भिन्नेष्वभिन्नमित्यनेन कार्यकारणानन्य- त्वोक्तेरद्वितीयत्वमप्युक्तम् । अतः सत्तास्फूर्तिप्रियत्वात्मकमिति च सच्चिदानन्दा- द्वयं ब्रह्मेति स्वरूपलक्षणमपि दर्शितम् । निर्मूलं निष्कारणं नित्यम् । अतस्तत् प्राप्तानां न पुनरावृत्तिरित्यपि सूचितम् ॥ ३ ॥ ननु भक्त्यैव कृतार्था इत्युक्तं प्राकू 'सन्ति श्रेयांसि ' (दश. ९५. लो. ३) इत्या- दिना । किमिदानीं कर्मज्ञानयोगोपादानमित्याशङ्कयाधिकारिभेदा दयाह- ज्ञानं कर्मापि भक्तित्रितयमिह भवस्थापकं तत्र सावद् निर्विण्णानामशेषे विषय इह भवेद् ज्ञानयोगेऽधिकारः । सक्तानां कर्मयोगस्त्वयि हि विनिहितो ये तु नात्यन्तसक्ता नाप्यत्यन्तं विरक्तास्त्वयि च धृतरसा भक्तियोगो ह्यमीषाम् ॥ ४ ॥ S ज्ञानमिति । भवत्प्रापकं मोक्षसाधनम् । तत्र तेषु त्रिषु मध्ये | अशेषे विषये इहामुत्र सकन्दनादौ अमृतादौ इह शरीरे च निर्विण्णानां विरक्तानां ज्ञानयोगेऽधिकारो भवेत् । सक्तानामनिर्विण्णानां हि त्वयि विनिहितैः ईश्वरे समर्पितः कर्मयोगः । ये तु मध्यस्थाः त्वयि ईश्वरे धृतरसा यदृच्छया त्वत्कथादौ जातश्रद्धाश्चेत्यर्थः । तेषाममीषां भक्तियोगः ॥ ४ ॥ १. 'त' ख. पाठः. २. ' षे खलु बिषयरसे ज्ञा' क. पाठ:. ३. 'तु' क. पाठः,<noinclude></noinclude> cqqgv78bivccx51zcczr169zxpbx66g 104 128224 346292 2022-08-20T23:27:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ कर्मज्ञानभक्तिमार्गाधिकारिवर्णनम् । -३४९ एतच त्रितयं मनुष्यशरीरसाध्यमिति तत्प्राप्तौ न कालक्षेपः कर्तव्य इत्यभिप्रा- दशकम् – ९६]. येणाह- Handym • ज्ञानं सद्भक्तत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>कर्मज्ञानभक्तिमार्गाधिकारिवर्णनम् । -३४९ एतच त्रितयं मनुष्यशरीरसाध्यमिति तत्प्राप्तौ न कालक्षेपः कर्तव्य इत्यभिप्रा- दशकम् – ९६]. येणाह- Handym • ज्ञानं सद्भक्ततां वा लघु सुकृतवशान्मर्त्यलोके लभन्ते तस्मात् तत्रैव जन्म स्पृहयति भगवन् ! नाकगो नारको वा । आविष्टं मां सुदैवाद् अवजलनिधिपोतायिते मर्त्यदेहे त्वं कृत्वा कर्णधारं गुरुमनुगुणवातायितस्तारयेथाः ॥ ५॥ ज्ञानमिति । त्वद्भक्ततां वा लघु अनायासेन | दैवात् सुकृतेन भवजंलनिधी पोतबदाचरिते आविष्टं प्रविष्टं तु तरणोपायविधुरं मां गुरुमुपदेष्टारं कर्णधारं ना- चिकं कृत्वा त्वं वातालयेशः स्वयमनुगुणवातवदाचरन् तारयेथाः पारं नय ॥ ५ ॥ तत्र साधनेषु भक्तिरेव सुगममार्ग इत्याह ---- अव्यक्तं मार्गयन्तः श्रुतिभिरपि नयैः केवलज्ञानलुब्धाः किश्यन्तेऽतीव सिद्धिं बहुतरजनुषामन्त एवाप्नुवन्ति । दूरस्थः कर्मयोगोऽपि च परमफले नन्वयं भक्तियोग- स्त्वामूलादेव हृद्यस्त्वरितमयि! भवत्प्रापको वर्धतां मे ॥ ६ ॥ अव्यक्तमिति | केवलज्ञाने लुब्धाः केवलं ज्ञानलुब्धा वा श्रुतिमिरूप- निषद्भिः नयैः मीमांसोक्तयुक्तिभिरपि अव्यक्तं ब्रह्म मार्गयन्तः विचारयन्तः अतीव क्लिश्यन्ते । बहुतरजनुषामन्त एवं सिद्धिं फलमाप्नुवन्ति । कर्मयोगोऽपि च परमफले परमपुरुषार्थे मोक्षे दूरस्थः कालान्तर एव फलप्रदः क्लेशरूपश्च । पितृ- लोकसत्यलोकावाप्त्यादिरूपेण त्वबान्तरफलेन दूरस्थः । भक्तियोगस्त्वामूलात् श्रवण कीर्तनादिक्रमेणारम्भात् प्रभृत्येव हृद्यः त्वरितं भवत्प्रापकश्च । अयि भगवन् ! मॅम स एव वर्धताम् ॥ ६ ॥ उक्तमर्थ सदाचारप्रमाणेन द्रढयति --- ज्ञानायैवातियत्नं सुनिरपवदते ब्रह्मतत्वं तु शृण्वन् गाढं त्वत्पादभक्ति शरणमयति यस्तस्य मुक्तिः कराग्रे ।<noinclude></noinclude> nc9lnxvoskg315s9dzuthvjh6ny8d0u 104 128225 346293 2022-08-20T23:27:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ : ३५० नारायणीय खड्यानेऽपीड तुल्या पुनरसुकरता चित्तचाञ्चल्यहेतो- रभ्यासादाशु शक्यं तदपि वशयितुं त्वत्कृपाचारुताभ्याम् ॥ ७ ॥ [स्कन्व: - ११ - ज्ञानायैवेति । ज्ञान... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>: ३५० नारायणीय खड्यानेऽपीड तुल्या पुनरसुकरता चित्तचाञ्चल्यहेतो- रभ्यासादाशु शक्यं तदपि वशयितुं त्वत्कृपाचारुताभ्याम् ॥ ७ ॥ [स्कन्व: - ११ - ज्ञानायैवेति । ज्ञानायैव केवलं ज्ञानमेव प्राप्तुम् अतियत्नं बहुमन्याभ्यासं मुनिर्वेदव्यासः अपवदते पुराणेषु तत्र तत्र प्रतिषेधति । किं तु ब्रह्मतत्त्वं सिद्धा- न्तसारमात्रं शृण्वन् युक्त्यानुसन्दधानः गाढम् अतिशयेन त्वादे भक्तिं यः शरण- मयति तस्य मुक्तिः करामे । जीवन्नेव मुक्त इति भावः । इह यमादिसहिते त्वयानेऽपि चित्तस्य चाञ्चल्याद्धेतोरसुकरता दुरनुष्ठेयता तुल्या। तदपि दुष्करमपि ध्यानं त्वंस्कृपया त्वञ्चारुतया श्रीमूर्ते: सौन्दर्येण चाभ्यासादाशु वशयितुं वशीकर्तु शक्यमित्यर्थः ॥ ७ ॥ निर्विण्ण: कर्ममार्गे खलु विषमतमे त्वत्कथादौ च गाढं जातश्रद्धोऽपि कामानयि भुवनपते ! नैव शक्नोमि हातुम् । तद् भूयो निश्चयेन त्वाये निहितमना दोषवुद्धया भजँस्तान् पुष्णीयां भक्तिमेव त्वयि हृदयगते मङ्क्षु नक्ष्यन्ति सङ्गाः ॥ ८ ॥ , निर्विण्ण इति । किञ्च, विषमतमे दुःखभूयिष्ठे कर्ममार्गे स्वर्गादौ निर्विण्णः विरक्तः त्वत्कथादौ जातश्रद्धश्च यद्यपि भवति, तथापि कामान् काम्यमानान् पुत्रमित्र- वित्तादीन् नैव हातुं शक्नोमि । तत् तस्माद् भूयः पुनः पुनः निश्चयेन त्वाय निहितमना भूत्वा दोषबुद्ध्या तान् कामान् भजन् सेवमानः भक्तिमेव पुष्णीयाम् | एवं भक्त्या भजनेन त्वयि हृदयगते सङ्गा विषयश्रद्धाः मञ्जु झटिति नक्ष्यन्ति नाशं गमिष्यन्ति ॥ ८ ॥ भगवद्भजने मनोनिग्रहस्यावश्यकत्वाद् भिक्षुपुरूरवसोनिदर्शनेन चित्तशान्ति • प्रार्थयते द्वाभ्यां - कश्चित् क्लेशार्जितार्थक्षयविमलमतिनुयमानो जनौधैः मागेवं प्राह विमो न खलु मम जनः कालकर्मग्रहा वा । १. 'नू भ' ल. पाठः,<noinclude></noinclude> 8lijw5fbetctdk9qnhk0lbsjdcxoecw 104 128226 346294 2022-08-20T23:28:02Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् -९६] चित्तोपशमप्रार्थना वर्णनम् । चेतो मे दुःखहेतुस्तदिह गुणगणं भावयत् सर्वकारी- त्युक्त्वा शान्तो गतस्त्वां यम च कुरु विभो! तादृशीं चित्तशान्तिम् || - कश्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् -९६] चित्तोपशमप्रार्थना वर्णनम् । चेतो मे दुःखहेतुस्तदिह गुणगणं भावयत् सर्वकारी- त्युक्त्वा शान्तो गतस्त्वां यम च कुरु विभो! तादृशीं चित्तशान्तिम् || - कश्चिदिति | प्राक् पुरा कश्चिद् विप्रः महता क्लेशेनार्जितस्यार्थस्य क्षण चोरादिभ्यो जातेन नाशेन सन्तप्यमानो निर्विणः सन् विमलमतिः प्रत्रजन् • पुनरपि नुद्यमानः पौड्यमानः सन्नेवं प्राह - अहं तावद् जनैः पीडित इव प्रतीये | न खलु मम जनो दुःखहेतुः, अस्य ममात्मनश्चैकत्वात् । न च काल: तस्येश्वरा- त्मकत्वाद्, ममात्मनश्चेश्वरांशत्वात्, स्वांशस्य सतः पीडायोगाच्च । न च कर्म दुःखहेतुः, अचेतनस्य देहस्य चित्स्वरूपस्यात्मनश्च कर्मायोगात् । न ग्रहा दुःख- निमित्तं, यतो जन्मलमापेक्षया द्वादशाष्टमादिराशिस्थैर्ग्रहै: जनिमतो देहस्यैव पीडा न ममात्मनः । किन्त्वात्मत्वेनाभिमन्यमानं चेत एव मे दुःखहेतुः । तञ्चित्तम् इह आत्मनि स्वगतं कर्तृत्वभोक्तृत्वादिरूपं गुणगणं भावयद् आरोपयत् सत् सर्वकारि सुरनरनारकीयादिशरीरभोग्यभोगस्थानादि सर्वे करोतीति सर्वकारी- त्युक्त्वा शान्तः सन् त्वां गतः मुक्तो बभूव । मम च ममापि तादृशीं चित्तशान्ति " परस्य संमृतिश्चित्त्वादचित्त्वाद् मनसोऽपि न । मनोमिमानिनश्चित्त्वादचित्त्वाच्च परस्य सा || " इति सिद्धान्तः ॥ ९॥ ऐल: प्रागुवशीं प्रत्यतिविघशमनाः सेवमानश्चिरं तां गाढं निर्विध भूयो युवतिमिदं वेति गायन् । त्वद्भक्तिं प्राप्य पूर्ण: सुखतरमचरत् तद्दुसूर्य स भक्तोत्तसं क्रिया मां पवनपुरपते ! हन्त मे रुन्धि रोगान् ॥१०॥ ऐल इति । ऐलः प्रागुर्वशीमित्यादि स्पष्टम् । प्राक् पुरूरवाः स्वयमागतासुर्वशीं सेवमानः पुनः समयभङ्गेन स्वर्लोकं गतां तां यज्ञैः प्राप्य चिरं सेवमानो निर्विद्य शान्तचित्तोऽभूदिति वेदपुराणप्रसिद्धिः ॥ १० ॥ इति भगवद्विभूतिवर्णन कर्मज्ञानभक्तिमार्गाधिकारिवर्णनं चित्तोपशमप्रार्थनावर्णनं षण्णवतितमं दशकम् ।<noinclude></noinclude> 5gpu1fcy7hm7c10m6cjqdv2phf6ixud 104 128227 346295 2022-08-20T23:28:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीचे अथ गुणत्रयवृत्तिजयेन द्वन्द्वोपरमाय त्रैगुण्यविभागमाह -- बैगुण्याद् भिन्नरूपं भवति हि भुवने हीनमध्योत्तमं य- ज्ज्ञानं श्रद्धा च कर्ता वसतिरपि सुख... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीचे अथ गुणत्रयवृत्तिजयेन द्वन्द्वोपरमाय त्रैगुण्यविभागमाह -- बैगुण्याद् भिन्नरूपं भवति हि भुवने हीनमध्योत्तमं य- ज्ज्ञानं श्रद्धा च कर्ता वसतिरपि सुखं कर्म चाहारभेदाः । त्वत्क्षेत्रत्वनिषेवादि तु यदिह पुनस्त्वत्परं तत्तु सर्व प्राहुनैर्गुण्यनिष्ठं तदनुभजनतो मञ्जु सिद्धो भवेमम् ॥ १॥ त्रैगुण्यादिति । इह भुवने ज्ञानादि यद् वस्तु तत् सर्वे त्रिगुणमयत्वाद् भिन्नरूपम् अत एव हीनमध्योत्तमं च भवति । तत्र सर्वभूतेष्वात्मन एकत्वज्ञानं सात्विक, पृथक्त्वेन ज्ञानं राजसं, बालादितुल्यं ज्ञानं तामसम् । श्रद्धा चाध्यात्मिकधर्माधर्मविषयतया त्रिधा | कर्ता च वैराग्यरागाज्ञानभेदेन त्रिविधः | बनग्रामद्यूतसदनभेदेन वसतिरपि त्रिधा । आत्मानुभवसुखं विषयसुखं निद्रायुत्थ- सुखमिति तच त्रिविधम् । ईश्वरार्पितकाम्यनिषिद्धभेदेन कर्मापि त्रिविधम् | शुद्धमिन्द्रियप्रेष्ठमशुाचे चेत्याहारद्रव्यमपि त्रिविधम् । एतत् सर्वमीश्वरविषयतया निर्गुणं भवतीत्याह–त्वत्क्षेत्रेति । इह पुनस्त्वत्क्षेत्रत्वान्नषेवादि तु यत् तत् त्वत्परं न फलपरं चेद् भवति, तर्हि तत् सबै नैर्गुण्यनिष्ठं निर्गुणं प्राहुः । तदनुभजनतो मञ्जु झटिति मुक्तो भवेयम् ॥ १ ॥ ८ सम्मति ' श्रीकृष्ण! त्वत्पदोपासनम् ' ( दश. ९०. श्लो. १) इति प्रस्तुतं भागवत धर्ममुपसंहरति द्वाभ्यां - त्वय्येव न्यस्तचित्तः सुखमय विचरन् सर्वचेष्टास्त्वदर्थं त्वद्भक्त: सेव्यमानानपि चरितचरानाश्रयन् पुण्यदेशान् । दस्यौ विशे मृगादिष्वपि च सममतिर्मुच्यमानावमान- स्पर्धास्यादिदोषः सततमखिलभूतेषु सम्पूजये त्वाम् ॥ २ ॥ त्वय्येवेति । सर्वा विहिता अविहिताश्च चेष्टाः कर्माणि त्वदर्थें कुर्व- निति शेषः । त्वद्भक्तैः सम्प्रति सेव्यमानान् चरितचरान् तैरेव पूर्वं सेवितान् | अथवा त्वद्भक्तैः सेव्यमानान् देशान्, तैश्चरितचरान् पुण्यान् पुण्यकर्माणीति विभज्य योजना । दस्यौ नीचे विप्रे उत्तमे सुगादिष्वपि । आदिशब्देन चण्डा-<noinclude></noinclude> 15nhj0d5nazu46qhzlnx5kdvxlhqypi 104 128228 346296 2022-08-20T23:28:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९७] उत्तमभक्तिप्रार्थनावर्णनम् । लादिष्वपि सममतिः सन् | अनोपायमाह मुच्यमानेति । ऐकाम्यज्ञानबलेन मुच्यमाना अवमानस्पर्धास्यादयो देहाभिमानकृता दोषा यस... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९७] उत्तमभक्तिप्रार्थनावर्णनम् । लादिष्वपि सममतिः सन् | अनोपायमाह मुच्यमानेति । ऐकाम्यज्ञानबलेन मुच्यमाना अवमानस्पर्धास्यादयो देहाभिमानकृता दोषा यस्यैवम्भूतः सन् त्वाम् अखिलभूतेषु सततं संपूजये । अथवा सममतित्वस्यावान्तरफलमाह • मुच्यमा~ नेति । अवमानादिदोषनाश एवावान्तरफलम् ॥ २ ॥ 11431 एवं समदृष्टयोपासनस्यावधिमाह - त्वद्भावो यावदेषु स्फुरति न विशदं तावदेवं ह्युपास्ति कुर्वन्नैकात्म्यवोधे झटिति विकसति त्वन्मयोऽहं चरेयम् । त्वद्धर्मस्यास्य तावत् किमपि न भगवन् ! प्रस्तुतस्य प्रणाश- स्तस्मात् सर्वात्मनैव प्रदिश मम विभो! भक्तिमार्गे मनोज्ञम् ॥ ३॥ त्वद्भाव इति । एषु दस्युविप्रादिषु सर्वजन्तुष्वपि त्वद्भावः तवान्तर्यामिरू- पेणावस्थानं यावत्कालपर्यन्तं न विशदं स्फुरति न सम्यगनुभवपदवीमवतरति, तात्कालपर्यन्तम् एवं हि पूर्वोक्तप्रकारेणैव उपास्ति कुर्वन् त्यक्तलजश्च चण्डाला- दिभ्योऽप्यन्तर्यामिरूपेणेश्वरोऽत्र वर्तत इति दृश्था नमस्कारादि कुर्वन्नित्यर्थः । ततश्च झात्यैकात्म्यबोधे विकसति सर्वभूतेष्वेक एवात्मेति ज्ञानेऽनुभवरूपे सति अहं त्वन्मयश्चरेयम् । हे भगवन् ! त्वंद्धर्भस्य भागवतधर्मस्यास्य प्रस्तुतस्यारब्धस्य तावद् आदित आरभ्य यावत्समाप्ति किमपि किञ्चिदपि प्रणाशो वैकल्यं न भवति यथा यागादेः । तस्माद् अनुष्ठानादिसौकर्याद् मम मनोज्ञं समीचीनं भक्तिमार्ग प्रेमलक्षणाया भक्तेः साधनरूपं भगवद्ध सर्वात्मना तद्पेक्षिताधिकाराङ्गादिसहितं प्रदिश, मां तत्राधिकारिणं कुर्वित्यर्थः ॥ ३ ॥ आरोग्यहीनो म कुत्रापि कर्मण्यविकारति तदेव प्रार्थयते I तं चैनं भक्तियोगं द्रदयितुमय मे साध्यमारोग्यमायु- दिष्टया तत्रापि सेव्यं तव चरणमहो भेषजायेव दुग्धम् ।<noinclude></noinclude> 190romgjjwvh52av60givj4vfiujh3u 104 128229 346297 2022-08-20T23:28:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये मार्कण्डेयो हि पूर्व गणकनिगदितद्वादशाब्दायुरुच्चैः सेवित्वा वत्सरं त्वां तव भटनिवद्रावयामास मृत्युम् ॥ ४ ॥ [स्कन्ध:- ११ सं चैनमिति । तं पूर्वोक्तम्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये मार्कण्डेयो हि पूर्व गणकनिगदितद्वादशाब्दायुरुच्चैः सेवित्वा वत्सरं त्वां तव भटनिवद्रावयामास मृत्युम् ॥ ४ ॥ [स्कन्ध:- ११ सं चैनमिति । तं पूर्वोक्तम् एर्नम् उपसंहृतं भक्तियोगं साध्यसाधनुरूपं द्रढ यितुं किञ्चिदारब्धं स्थिरीकर्तुम् अयि ! भगवन् ! मे मम आरोग्यं बाह्यान्तररोगरा- हित्यम् आयुश्च साध्यम् । तत्र आयुरारोग्यनिमित्तमपि तव चरणं मया सेव्यम् । अहो दिया साधनस्यापि सुखरूपत्वादहं कृतार्थो जातः । भेषजाय दुग्धमिव यथा सन्निपातज्वरादिनिवृत्तये पयः पातव्यं भवति, तथेत्यर्थः । नन्वायुषः प्रारब्धकर्म. नियमितत्वात् तदधिकस्य लाभः प्रार्थनयोपि न सम्भाव्यते इत्याशङ्कच मार्कण्डेय - दृष्टान्तेन परिहरति - मार्कण्डेय इति । ननु तस्य चिरायुष्टुं प्राक् कल्पितं न तु. भगवत्सेबया लब्धमिति चेद्, नेत्याह—गणकेति । गणकेन जातककोविदेन निग- दितम् उक्तं द्वादशाब्दायुः यस्य स पुनः 'अत्युत्कटैः पुण्यपापैरिहैव फलमश्नुत' इति न्यायेन संवत्सरं त्वाम् उच्चैस्तीव्रेण समाधियोगेन सेवित्वा द्वादशाब्दान्ते आत्मानं नेतुमागतं पाशदण्डहस्तं मृत्युम् अन्तकं तत्कालोपनतैः तब भटनिवहैः विष्णुदूतैः द्रावयामास पलायनमकारयत् ॥ ४ ॥ ६४ ॥ इति नारायणीयस्तोत्रव्याख्यायां भक्तप्रियाख्यायाम् एकादशस्कन्धपरिच्छेदः । आदितः लोकसङ्ख्या ९९८.<noinclude></noinclude> rb3ch0h7cgzmievazhl7aco5gzn4yhd 104 128230 346298 2022-08-20T23:28:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अथ द्वादशस्कन्धपरिच्छेदः । मुक्तानां सच्चिदानन्दब्रह्मरूपतया स्थितिः । द्वादशस्था हरेलीला सम्प्रति प्रतिपाद्यते ॥ इदानीं मार्कण्डेयकथाप्रसङ्गेष तस्य तप... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अथ द्वादशस्कन्धपरिच्छेदः । मुक्तानां सच्चिदानन्दब्रह्मरूपतया स्थितिः । द्वादशस्था हरेलीला सम्प्रति प्रतिपाद्यते ॥ इदानीं मार्कण्डेयकथाप्रसङ्गेष तस्य तपसा विष्णुमाया शवदर्शनादिचरित्रक- धनमिषेणाधिकारिणो योगत्रयेण ब्रह्म प्राप्तस्य ब्रह्ममात्रतयावस्थानं निरूप्यते- मार्कण्डेय चरायुः स खलु पुनरपि त्वत्परः पुष्पभद्रा- तीरे निन्ये तपस्यन्नतुलसुखरतिः षट् तु मन्वन्तराणि । देवेन्द्रः सप्तमस्तं सुरयुवतिमरुन्मन्मथैर्मोह यिष्यन् योगोष्मनुष्यमाणैर्न तु पुनरशकत् त्वज्जनं निर्जयेत् कः ॥ ५ ॥ मार्कण्डेय इति । स खलु पुनरपि चिरायुद्धे लब्धेऽपि त्वत्परो भगवद्भजन- परोऽभूत् । अत्र हेतुः – अतुलसुखरतिरिति । निरतिशयसुखरूपे त्वद्भजने रतिः श्रद्धा यस्य सः पुष्पमद्रातीरे हिमवदुत्तरपार्श्वे यस्यास्तीरे चित्रशिला नाम शिला भद्रवटो नाम बटश्चास्ति, तस्याः पुष्पभद्रानामनधास्तीरे तपस्यन्नेव षड् मन्वन्त - राणि एकसप्ततिचतुर्युगलक्षणानि निन्थे । देवेन्द्रः सप्तम इति मन्वन्तरेष्विन्द्रादीनां व्यत्यासं दर्शयति । सप्तमे मन्वन्तरे यः सप्तमो देवेन्द्रः सोऽयं तपसा स्वधाम जिवृक्षतीति भिया तं मार्कण्डेयं सुरसुवतिभिः अप्सरोभिः मरुता वासन्तेन मारुतेन मन्मथेन च मोहयिष्यन् योगस्य तपस ऊष्मणा सुष्यमाणैः दयमानैस्तैः सुरयुव- त्यादिभिः न तु पुनरशकत् तं मोहयितुमशक्तोऽभूत् । त्वज्जनं त्वद्भक्तं को निर्ज- येद् न कोऽपि । अहो मोहो देवेन्द्रस्यापीति भावः ॥ ५ ॥ 4 ● मीत्या नारायणाख्यस्त्वमथ नरसखः प्राप्तवानस्य पार्श्व तुष्टया तोधूयमानः स तु विविधवरैलोभितो नानुमेने । द्रष्टुं मायां त्वदीयां किल पुनरवृणोद् भक्तितृप्तान्तरात्मा मायादुःखानभिज्ञस्तदपि मृगयते नूनमाश्चर्यहेतोः ॥ ६ ॥<noinclude></noinclude> e40spr2ne39x59i92rsofvkrgw1cwrt 104 128231 346299 2022-08-20T23:28:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः - १२ प्रीत्येति । तत्तपसा जान मसादेन नरसखो नारायणाव्यस्त्वमस्य पार्श्व प्राप्तवान् । अथ अनन्तरं स तु तुझ्या तोष्ट्रयमानः पुनः पुनरतिशयेन व... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः - १२ प्रीत्येति । तत्तपसा जान मसादेन नरसखो नारायणाव्यस्त्वमस्य पार्श्व प्राप्तवान् । अथ अनन्तरं स तु तुझ्या तोष्ट्रयमानः पुनः पुनरतिशयेन वा स्तुतिं कुर्वन् त्वया विविधैर्वैरैः मलोभितो नानुमेने न तान् वरानवृणोत् । अत्र हेतुः- भक्तितृप्तान्तरात्मेति । भक्त्या तव अजनेनैव तृप्तः पूर्णः अन्तरात्मा मनो यस्य | किञ्च, त्वदीयां मायां द्रष्टुमवृणोच्च | को' हि नाम दुःखदात्री मायां वृणुयात् ॥ अतोऽस्मिन्नसम्भावनीयमेतदिति किशब्दार्थः । अथवा मार्गॆया यद् दुःख, तद्- नभिज्ञो जन्मप्रभृति । अत आहेतोः अननुभूतस्य दर्शने ह्याश्चर्य भवति, अतः तदपि मायादुःखमपि मृगयते अनुबुभूषति नूनम् इति तर्कयामि ॥ ६ ॥ यातें त्वय्याशु बाताकुलजलदगलत्तोयपूर्णातिघूर्ण- सप्ताराशिमशेजगति स तु जले सम्भ्रमन् वर्षकोटीः । • दीन: मैक्षिष्ट दूरे बदलशयनं कश्चिदाश्रर्यबाल त्यामेव श्यामलाई बदनसरा सिजन्यस्तपादाङ्गुलीकम् ॥ ७ ॥ यात इति । स्त्रयिं नरनारायणाख्ये आशु तस्य मायौदर्श नै प्रार्थनानन्तरमेव याते बदरिकाश्रमं प्रति गते सति । वातेन आकुलेभ्यः इतस्ततश्चालितेभ्यो जल- देभ्यो गलता तोयेन पूर्णैः अत एव अतिधूर्णद्भिः उपर्युपरि प्रसर्पद्भिः सप्तार्णोरा- शिभिः जगति मग्ने सति स तु मार्कण्डेयः वर्षकोटी: जले सम्भ्रमन् दीनो बटदलशयनं कञ्चिदाश्चर्यबालं दूरे प्रैक्षिष्ट ॥ ७ ॥ दृष्ट्वा त्वां दृष्टरोमा त्वरितभिगतः स्पष्टुकामो मुनीन्द्रः वासेनान्तर्निविष्टः पुनरिह सकलं दृष्टवान् विष्टपौघम् । भूयोऽपि श्वासवातैवहिरनुपतितो वीक्षितस्त्वत्कटाक्षै मदादाश्लेष्टुकामस्त्वयि पिहिततनौ स्वाश्रमे माग्वदासीत् ॥ ८॥ दृष्ट्येति। श्वासेनान्तः प्रविष्टो विष्टपौधं चतुर्दशभुवनात्मकं जगद् दृष्टवान् । १.. 'को नाम दुःखदां मा' ख. पाठ:: २. 'र्थः । आ' ख. पाठः, ३. "या" क. ४. 'ति यतः, अ' क. पाऊं:, ५. 'यात्रा' क. पाउ:. ६. 'नवरणान' ख, पाठ: * मुफ्य' ग. घ. ड.च. पाठ, पाठ.. J<noinclude></noinclude> evojpnnj5celcaf9fce31oh0d0v9rfl 104 128232 346300 2022-08-20T23:28:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ पुनश्च बहिरनुपतितः त्वयि पिहिततनौ अन्तर्हित सति स्वामे पुष्पभद्रातीरे माग्वद् यथास्थानं स्थितश्वासीत् । अत्र च मायायाः स्वरूपतः प्रदर्शनस्या- शक्यत्वाद् भ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>पुनश्च बहिरनुपतितः त्वयि पिहिततनौ अन्तर्हित सति स्वामे पुष्पभद्रातीरे माग्वद् यथास्थानं स्थितश्वासीत् । अत्र च मायायाः स्वरूपतः प्रदर्शनस्या- शक्यत्वाद् भगवता कार्यमुखेन दर्शितेति द्रष्टव्यम् ॥ ८॥ अथ विष्णुभक्त्या सन्तुष्टस्य शिवस्यानुग्रहप्रकारमाह- गौर्या सार्धं तद्ग्रे पुरभिदथ गतस्त्वत्मियप्रेक्षणार्थी सिद्धानेवास्य दत्त्वा स्वयमयमजरामृत्युतादीन् गतोऽभूत् । एवं त्वत्सेवयैव स्मररिपुरपि स प्रीयते येन तस्मा न्मूर्तित्रयात्मकस्त्वं ननु सकलनियन्तेति सुव्यक्तमासीत् ॥ ९ ॥ 1 गौर्येति । तस्य मार्कण्डेयस्य अग्रे पुरतः । अस्य स्वयं सिद्धान् स्वतपः- प्रभावेणैव प्राप्तान् अजरामृत्युतादीन्, आदिशब्देन विष्णुमतियशोज्ञानविज्ञानपु राणाचार्यतादीन् वरान् दत्त्वा अयं शिवः गतोऽभूत् । अनेन च विष्णोः सर्वेश्वरत्वं सिद्धमित्याह – एवमिति । त्वं विष्णुः सकलनियन्ता सर्वेश्वर इति सुव्यक्तं निश्चितमासीत् । अत्र हेतु:--मूर्तित्रय्यात्मकस्त्वं नन्विति । मूर्तित्रयी ब्रह्म- विष्णुगिरीशाः तदात्मकः तत्स्वरूपः । अत्र हेतुः – त्वत्सेवयेति । स स्मर- रिपुरपि त्वत्सेवयैव प्रीयते येन तस्माद् विष्णोरेव कार्यनिमित्तमवस्थाभेदों मूर्तित्रयमित्यभिप्रायः ॥ ९ ॥ ( - ननु शिवस्यावस्थाभेद इति किं न स्यादित्याशङ्क्षय स्थानभेदेन विष्णो- स्तेभ्यो व्यतिरेक ऐक्थेऽपि सम्भवतीत्याह------ त्र्यंशेऽस्मिन् सत्यलोके विधिहरिपुरभिन्मन्दिरा प्यूर्ध्वमूर्ध्व तेभ्योऽप्यूर्ध्वं तु मायाविकृतिविरहितो भाति बैकुण्ठलोकः । तत्र त्वं कारणाम्भस्यपि पशुपकुले शुद्धसत्त्वैकरूपी सच्चिद्ब्रह्माद्वयात्मा पवनपुरपते ! पाहि मां सर्वरोगात् ॥१०॥ त्र्यंश इति । त्रयो ब्रह्मविष्णुशिवलोकरूपा अंशा लोकाः यस्मिन् स त्र्यश, तस्मिन् सत्यलोके ऊर्ध्वमूर्ध्वमिति प्रथमं ब्रह्मलोके विधिमन्दिर, तदु-<noinclude></noinclude> hj0szujps3uf3fk8d9vokdo2bxjulb7 104 128233 346301 2022-08-20T23:28:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ३५८' नारायणीये परि विष्णुलोके विष्णुमन्दिरं, तदुपरि शिवलोके शिवमन्दिरमिति । तत्रस्थाः सृष्टिस्थितिसंहारकर्तारस्त्रिमूर्तयः । तेभ्योऽप्यूर्ध्वं तु ब्रह्म... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३५८' नारायणीये परि विष्णुलोके विष्णुमन्दिरं, तदुपरि शिवलोके शिवमन्दिरमिति । तत्रस्थाः सृष्टिस्थितिसंहारकर्तारस्त्रिमूर्तयः । तेभ्योऽप्यूर्ध्वं तु ब्रह्माण्डाद् बहिः । अत एव मायाविकृतयः महदहङ्कारादयः षोडशविकाराः, तैर्विरहितः शुद्धसत्त्वगुणमयो वैकुण्ठलोको भाति । तत्र वैकुण्ठलोके कारणाम्भति आवरणोदके पशुपकुंले नन्द- गेहेऽपि त्वं शुद्धसत्त्वैकरूपी तत्स्वच्छतयावरणाभावात् सच्चिद्ब्रह्माद्वयात्मा सच्चि- दानन्दाद्वयब्रह्मवपुरेव त्वम् । अतः सर्वरोगान्मां पाहि मोचयेति ॥१०॥ इत्युत्तमभक्तिप्रार्थनावर्णनं मार्कण्डेयस्य प्रलयप्रदर्शनवर्णनं, परमेश्वरप्रसादवर्णनं च सप्तनवतितमं दशकम् । SANG एवं स्तुत्यस्य विष्णोर्निष्कलत्वं प्रसाध्य तद्रूपेण स्तौति - यस्मिन्नेतद् विभातं यत इदमभवद् येन चेदं य एतद् योऽस्मादुत्तीर्णरूपः खलु सकलमिदं भासितं यस्य भासा । यो बाचां दूरदूरे पुनरपि मनसां यस्य देवा मुनीन्द्रा नो विद्युस्तत्त्वरूपं किमु पुनरपरे कृष्ण ! तस्मै नमस्ते ॥ १ ॥ . ३ यस्मिन्निति । हे कृष्ण | तस्मै सच्चिदानन्दस्वरूपाय ते नमः । ननु स्तूयतां, किं नमस्कारमात्रेणेत्यत्राह -- यस्येति । देवा मुनीन्द्रा अपि यस्य तत्त्व- रूपं, तदिति सर्वनाम, सर्व च ब्रह्म, तस्य भावस्तत्त्वं ब्रह्मत्वं तद्रूपं न विदुः । के पुनरत्र वयं ज्ञातुं स्तोतुं वेति भावः | दुर्जेयत्वमेवाह --- यो वाचामिति । लौकिकानां वैदिकानामपि वचसां दूरदूरे, वाच्यवाचकसम्बन्धाभावात् । पुनर्मन- सामपि दूरदूरे । अत्र हेतुः –यस्य भासा चिच्छक्त्या सकलमिदं जगद् भासितं प्रकाशितम् । यत्प्रकाशेन लब्बसत्ताकं मनआदि, तेन तत्प्रकाशनमशक्यमित्यर्थः । तर्हि ज्ञातुमशक्यत्वादसदेवेदमित्यत्राह - यस्मिन्निति | यस्मिन्नधिष्ठाने एतद् जगद् विभातं तिष्ठति | यतो निमित्तोपादानकारणभूतादिदं जगदभवत् | येन इद जगद्, चकारादैक्यं याति लीयत इत्यर्थः । अतो जगत्कारणत्वाद् एतद् जगद् यः यद्रूपः ईश्वर एव जगदात्मना भाति । अतो जगदात्मना प्रतीतस्य सिद्धौ न प्रमाणान्तरापेक्षेति भावः । नन्वीश्वरस्य जगदात्मत्वे विकारित्वप्रसङ्ग १. 'पुरभिल्लोके पुरभित्पुरमि' क. ग. पाठः.<noinclude></noinclude> 582n614g2qssb6j3rr8jjbyh0s5dnal 104 128234 346302 2022-08-20T23:28:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ईशकम् - ९८] सत्यज्ञाना दिस्वरूपाद् ब्रह्मणो जगदुत्पस्यादिनिरूपणम् । इति चेद्, नेत्याह—योऽहमा देति । अस्माद् आत्मन्यविद्याकल्पिताज्जगतः उत्तीर्ण व्यतिरिक्त... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ईशकम् - ९८] सत्यज्ञाना दिस्वरूपाद् ब्रह्मणो जगदुत्पस्यादिनिरूपणम् । इति चेद्, नेत्याह—योऽहमा देति । अस्माद् आत्मन्यविद्याकल्पिताज्जगतः उत्तीर्ण व्यतिरिक्त रूपं यस्य ॥ १ ॥ एवमीश्वरस्य जगत्कारणत्वमुपपाद्य अनन्तरं जगदनुग्राहकत्वमाह- जन्माथो कई नाम स्फुटमिह गुणदोषादिकं वा न यस्मिन् लोकानामृतये यः स्वयमनुभजते तानि मायानुसारी | बिभ्रच्छक्कीररूपोऽपि च बहुतररूपोऽवभात्य तस्मै कैवल्यधान्ने पररसपरिपूर्णाय विष्णो ! नमस्ते ॥ २ ॥ जन्मेति । जन्म श्रीकृष्णाद्यवतारः अथो अनन्तरं कर्म कंसहननादि नाम जन्मकर्मनिमित्तम् | गुणदोषा: निग्रहानुग्रहादयः | आदिशब्देन पुत्रमित्रादयः । एतानि यस्मिन् स्फुटं परमार्थतो न सन्ति, तथापि लोकानामूतये जगदनुग्रहाय मायानुसारी तानि जन्मकर्मादीनि स्वयम् अनन्याधीनस्वभावः सन् अनुभजते अङ्गीकरोति अपिच शक्ती: विद्याविद्याज्ञानैश्वर्यादिलक्षणाः बिभ्रत् स्वयमरूपो निर्गु णोऽपि स्थावरजङ्गमभेदेन सुरनरतिर्यगादिभेदेन च बहुतररूपश्चावभाति, अतो- अद्भुतात्मा आश्चर्य स्वरूपः तस्मै जगदनुग्राहकाय पररसेन परमानन्देन परिपूर्णाय अत एव कैवल्यधात्रे मोक्षप्रदाय ॥ २ ॥ , ननु बहुत ररूपवे कथमरूपत्वमित्याशङ्कय तत्स्वरूपस्य सर्वद्वैतनिषेधाव- धित्वेनोपपादयति- saver Calle नो तिन मयै न च सुरमसुरं न स्त्रियं नो एमांसं तु द्रव्यं कर्म जाति गुणमपि सदसद् वापि ते रूपमाहुः । शिष्टं यत् स्यान्निषेधे सतिं निगमशतैर्लक्षणावृत्तितस्तत् कुच्छेणावेद्यमानं परमसुखमयं भाति तस्मै नमस्ते ॥ ३ ॥<noinclude></noinclude> 5f7v7m025ouqkf8vn5l4byqjtggadyl 104 128235 346303 2022-08-20T23:28:55Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः-- १२ नो तिर्यञ्चमिति । ते तवेश्वस्य रूपं परत्रह्म नो तिर्यश्चं न पशुपक्ष्यादि- कमाहुः आगमास्तद्विदो वा । न मर्त्यै मनुजं सुरं देवम् असुरं न स्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः-- १२ नो तिर्यञ्चमिति । ते तवेश्वस्य रूपं परत्रह्म नो तिर्यश्चं न पशुपक्ष्यादि- कमाहुः आगमास्तद्विदो वा । न मर्त्यै मनुजं सुरं देवम् असुरं न स्त्रियमिति । स्त्रीपु- नपुंसकभेदेन त्रिप्रकारं शरीरमुच्यते । द्रव्यं विषयान् । कर्म कर्मेन्द्रियाणि | जातिं ब्राह्मणत्वादि। गुणं ज्ञानेन्द्रियाणि । सद् अन्तःकरणम् । असद् अव्यक्तम् । देवानां परिच्छिन्नत्वेन देहादीनां जडत्वेन चैतानि न ते स्वरूपमाडु:, किन्तु निगमेनैवं निषेधे सति यत्तच्छिष्टम् अवधिभूतं स्यात् । अत एव निगमशतैः उपनिषद्भिः कृच्छ्रेण वाच्यवाचक सम्बन्धं विना लक्षणावृत्तित आवेद्यमानं प्रतिपाद्यमानं परमसुख- मयं परमानन्दरूपं भाति च । अत्र निषेधवाक्यस्य मुख्यार्थस्य निषेधे बाधितत्वात् तद्वधिभूतेऽर्थे या वृत्तिः, सा लक्षणावृत्तिः । तथा प्रतिपाद्यमानं सद् अहं ब्रह्मा- स्मीति निष्कर्मतया त्वत्स्वरूपभूतं परं ब्रह्म प्रकाशत इत्यर्थः ॥ ३ ॥ ▪ अथ निषेधशेषस्याशेषत्वमशेषसाक्षित्वेन प्रतिपादयति - मायायां विम्बितस्त्वं सृजसि-महदहङ्कारतन्मात्रभेदै - भूतग्रामेन्द्रियाद्यैरपि सकलजगत् स्वमसङ्कल्पकल्पम् | भूयः संहत्य सर्वे कमठ इव पदान्यात्मना कालशक्त्या गम्भीरे जायमाने तमसि वितिमिरो भासि तस्मै नमस्ते ॥ ४ ॥ मायायामिति । स्वस्मात् पृथगवस्थितायां मायायां चिच्छक्त्या प्रतिवि- म्बितस्त्वं महत्तत्त्वेन अहङ्कारभेदै: राजसतामससात्त्विकैः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा इति पञ्चतन्मात्रभेदैः भूतादिभिः एकादशेन्द्रियैः 'आदिशब्देन प्राणादिभिरपि सकलं जगत् सृजसि | स्वसङ्कल्पकल्पमिति आगमापायित्वात् स्वमसङ्कल्पवदयं जाग्रत्प्रपञ्चो मिथ्येत्यर्थः । भूयः पुनश्च यथा कूर्मविरं विहृत्य भूयः स्वपदानि स्वस्मिन् संहृत्य तूष्णीं भवति, एवं कालशक्त्या सर्व संहत्य आत्मना स्वस्वरूपै- जैव भासि । एवंञ्चादावन्ते चासत्त्वात् प्रपञ्चस्य मध्येऽपि मिथ्यात्वमुक्तम् । ईश्वरस्यादिमध्यान्तेषु प्रपञ्चप्रकाशकत्वेन सत्त्वात् साक्षित्वं नित्यत्वं चोक्तम् । ननु<noinclude></noinclude> p950kvw58xr75sxowsw0et5dmj817gn 104 128236 346304 2022-08-20T23:28:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ + दशकम् - ९८] सत्यज्ञानादिस्वरूपाद् ब्रह्मणों जगदुत्पनिरूपणम् । ३३१ सर्वाशे ईश्वरस्यानाशे इति किं न स्यादित्यत्राह-गम्भीर इति । गम्भीरे अप्रतर्थे तमसि सुषुतौ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>+ दशकम् - ९८] सत्यज्ञानादिस्वरूपाद् ब्रह्मणों जगदुत्पनिरूपणम् । ३३१ सर्वाशे ईश्वरस्यानाशे इति किं न स्यादित्यत्राह-गम्भीर इति । गम्भीरे अप्रतर्थे तमसि सुषुतौ जायमान इति । अयमभिप्रायः -- सर्वसहारे सुषुप्तौ सति सकलुजगन्निदानभूतमज्ञानं तमश्शब्दवाच्यं न लयं गच्छति, अन्यथा जगतः पुनरुत्पत्त्यभावात् सुखमहमस्वाप्तं न किञ्चिद्वेदिषभित्युत्थितस्य परामर्शानुषप- श्वेति । एवञ्च तदापि वितिमिरः नित्योदितानस्तमितप्रकाशरूपतयाज्ञानसाक्षि- त्वेन भासि | द्रष्टुभावे दृयासिद्धेरित्यभिप्रायः । य एवम्भूतः, तस्मै नमस्ते ॥४॥ नन्वीश्वरस्य जगत्कारणत्वमसिद्धं वादिविप्रतिपत्तेरियाशङ्कायां संज्ञाभेद एव विप्रतिपत्ति: न संज्ञिनीयाह - "" शब्दब्रह्मेति कर्मेत्यणुरिति भगवन् ! काल इत्यालपन्ति त्वामेकं विश्वहेतुं सकलमयतया सर्वथा कल्प्यमानम् | 'वेदान्तैर्यत् तु गीतं पुरुषपरचिदात्माभिधं तत् तु तत्वं मेक्षामात्रेण मूलप्रकृतिविकृतिकृत् कृष्ण ! तस्मै नमस्ते ॥५॥ शब्दब्रह्मेति । त्वामेकमेव शब्दब्रह्मेत्यादिभिः शब्दः विश्वहेतुं जगत्कार- णमालपन्ति वादिनः । शब्दब्रह्म जगत्कारणमिति केचिदालपन्ति, केचित् कर्म जीवादृष्टमिति, अन्ये परमाणुरिति, अपरे काल इति । एषां शब्दानां त्वमेक एवाभिधेय इति भावः । अत्र हेतुः - सकलमयतया तब सर्वात्मकत्वेन । सर्वथा तत्तदर्शनानुसारेण शब्दब्रह्मादिरूपेण तवैव कल्प्यमानत्वादित्यर्थः । सिद्धान्तमाह — वेदान्तैरिति । वेदान्तैस्तु यत् पुरुषपरचिदात्माभिधं तत्त्वं, तत्तु .प्रेक्षामात्रेण मूलप्रकृतिविकृतिकृद् गीतमित्यन्वयः । अत्र पुरुष: 'मायायां चिम्चि- तस्त्वम्' (श्लो. ४) इति प्रामुक्तंः, पर: मायासम्बन्धरहितः, चिदिति शुद्धचैतन्यम्, 'आत्मा सर्वानुगतः । पुरुषादिशब्दा अभिधा यस्य तत् तथा । ततु तदेव तत्त्वं परं ब्रह्म प्रेक्षामात्रेण मायाप्रेरणमात्रेण मूलप्रकृतिर्माया, तस्या विकृतिः कार्य जगत्, तत् करोति तथा | ननु प्रकृतेः कार्य कथं ब्रह्म करोतीति । उच्यते । यथा राजा प्रेक्षणमात्रेण सन्निधिं प्राप्तया प्रतीहार्या कर्म करोति, तद्वत् स्वसमवेतक्रिया- ।<noinclude></noinclude> a8stjt68oto8n75sp8gyra6hi1vz329 104 128237 346305 2022-08-20T23:29:07Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये [स्कन्धः -- १२ फलशालित्वलक्षणमुख्यकर्तृत्वं विना प्रकृतिमुखेनेश्वरस्य जगत्कर्तृत्वमिति भावः । हे कृष्ण ! य एवं, तस्मै ते नमोऽस्तु ॥ ५ ॥ ३६२ ननु केयं मू... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये [स्कन्धः -- १२ फलशालित्वलक्षणमुख्यकर्तृत्वं विना प्रकृतिमुखेनेश्वरस्य जगत्कर्तृत्वमिति भावः । हे कृष्ण ! य एवं, तस्मै ते नमोऽस्तु ॥ ५ ॥ ३६२ ननु केयं मूलप्रकृतिरित्याशङ्कय सदसत्त्वाभ्यामनिर्वचनीया विद्यावियात्मि- केश्वरस्य शक्तिरित्याह --- सत्त्वेनासत्तया वा न च खलु सदसत्त्वेन निर्वाच्य रूपा धत्ते यासावविद्या गुणफणिमतिवद् विश्वव्यावभासम् । विद्यावं सेव याता श्रुतिवचनलवैर्यत्कृपास्यन्दलाभे संसारारण्यटनपरशुतामेति तस्मै नमस्ते ॥६॥ सत्त्वेनेति । यस्येयमविद्या तज्ज्ञाने सति निवर्तते । अतः सतीति वक्तुम- शक्या, सत्तास्फूर्त्यनुपपते: । नासती च, एकैव सती असती चेति नितरामनु- पपन्ना विरोधात् । अतोऽविद्या सत्त्वेनासत्तया सदसत्त्वेन वा न निर्वाच्यरूपा निष्कृष्य बक्कुमशक्यं स्वरूपं यस्याः सा तथा । तर्हि नास्तीति चेद्, नेत्याह- असाविति । 'अहमज्ञ' इति सर्वानुभवसिद्धतया तदनवकल्पनमशक्यमिति भावः । यासावविद्या गुणफणिमतिवद् रज्जुसर्पभ्रान्तिवद् विश्वदृश्यस्य सकलजगतः अवभासं जीवस्य संसारदुःखनिवासभूतं शरीराद्यहम्ममाभिमानादिरूपं धत्ते करोतीत्यर्थः । यस्येश्वरस्य कृपायाः स्यन्द: प्रवाहः, तस्य लाभे सति सैव अविद्या श्रुतिवचनलवैः वेदान्तवाक्यलेशैः, श्रवणमात्रेणेत्यर्थः, विद्यावं याता विद्यारूपिणी भूत्वा संसाररूपस्यारण्यस्य वनस्यातिनिशिततया सद्यः शीघ्रं त्रुटने खण्डने परशुतामेति, तस्मै नमस्ते ॥ ६ ॥ ... एवं प्रकृत्यधिष्ठितस्य ब्रह्मणो जगत्कारणत्वमुक्तम् । अथ तदनन्यत्वेन जगदात्मत्वमुच्यते ---- भूषासु स्वर्णवद् वा जगति घटशरावादिके मृत्तिकावत् तत्त्वे सञ्चिन्त्यमाने स्फुरति तदधुनाप्यद्वितीय वपुस्ते । स्वप्नद्रष्टुः प्रबोधे तिमिरलयविधौ जीर्णरज्जोच यद् विद्यालाभे तथैव स्फुटमपि विकसेत् कृष्ण ! तस्मै नमस्ते ॥ ७ ॥ १. 'रश' क. ग. पाठ: त्मकत्व. ल. ग. पाठः,<noinclude></noinclude> h366klav5r1iij2edh63nls29zcg0pn 104 128238 346306 2022-08-20T23:29:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ नारायणीये किश त्रैलोक्यं भावयन्तं त्रिगुणमयमिदं व्यक्षरस्यैकवाच्यं श्रीशानामैक्यरूपं त्रिभिरपि निगमैर्गीयमानस्वरूपम् । + [स्कन्धः - १२ तिस्रोऽवस्था विदन्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>नारायणीये किश त्रैलोक्यं भावयन्तं त्रिगुणमयमिदं व्यक्षरस्यैकवाच्यं श्रीशानामैक्यरूपं त्रिभिरपि निगमैर्गीयमानस्वरूपम् । + [स्कन्धः - १२ तिस्रोऽवस्था विदन्तं त्रियुगजानजुषं त्रिक्रमंक्रान्तविश्वं त्रैकाल्ये भेदहीनं त्रिभिरहमनिशं योगभेदैर्भजे त्वाम् ॥ ९॥ 66 त्रैलोक्यमिति | इदं त्रिगुणमयं सत्त्वरजस्तमस्तारतम्येन विलक्षणं त्रैलोक्यं भावयन्तं नियमेन सृजन्तं व्यक्षरस्य प्रणवस्य एवं प्रधानं वाच्यम् अभिधेयं त्रांशानां त्रिभूर्तीनाम् ऐक्यं स्वरूपं यस्य तम् | 'ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च परस्यैव विभूतयः ” इति वचनात् । त्रिभिर्निगमैः त्रय्या गीयमानं प्रतिपाद्यमानं रूपं यस्य | तिखोऽवस्थाः जाग्रत्स्वमसुषुप्तयः, ता वेत्तीति चिदन् अवस्थात्रयसाक्षी तम् । कृतयुगे प्रजानां कृतकृत्यतयावतारप्रयोजनाभावादितरेषु त्रिषु त्रेताद्वापरकलि- युगेषु जनिम् अवतारं जुत्रत इति तथा । त्रिभिः क्रमैः पदविक्षेपैः क्रान्तम् आक्रान्तं विश्वं येन । त्रैकाल्ये भूतभविष्यद्वर्तमानेषु कालेषु भेदहीनम् अद्वितीयं, जायते- अस्तीत्यादिषड्भावविकारहीनं वा । एवम्भूतं त्वाम् अहमनिशं त्रिभिर्योगभेदैः कर्मज्ञानभक्तियोगैः भजे ॥ ९ ॥ किञ्च, सत्यं शुद्धं विबुद्धं जयति तव वपुर्नित्यमुक्तं निरीहं निन्द्रं निर्विकारं निखिलगुणगणव्यञ्जनाधारभूतम् । निर्मूलं निर्मलं तन्निरवधिमहिमोल्लासि निर्लोनमन्त- निस्सङ्गानां मुनीनां निरुपमपरमानन्दसान्द्रप्रकाशम् ॥ १० ॥ सत्यमिति । तब तद्वपुः स्वरूपं जयति आविर्भूतनिरतिशयोत्कर्ष प्रका: शते । सत्यादीनि वपुर्विशेषणानि | सत्यं परमार्थसत्यम् असतः सत्ताप्रदत्वात् । विबुद्धं स्वप्रकाशसिद्धम् । मुक्तावस्थाया जन्यत्वेऽसत्यत्वप्रसक्तेः नित्यमुक्तम् । निरीहं<noinclude></noinclude> sssx2z8f26u6w1r92uq6v01pr7mdirt 104 128239 346307 2022-08-20T23:29:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ दशकम् - ९९] भगवन्महिमानुवर्णनम् । . कर्तृत्वभोक्तृत्वादिरहितम् । निर्द्वन्द्वम् अद्वितीयम् । निर्विकारं परिणामादिविक्रियार - हितम् । निखिलानां ये गुणगणाः क्ष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>दशकम् - ९९] भगवन्महिमानुवर्णनम् । . कर्तृत्वभोक्तृत्वादिरहितम् । निर्द्वन्द्वम् अद्वितीयम् । निर्विकारं परिणामादिविक्रियार - हितम् । निखिलानां ये गुणगणाः क्षमासत्यदयैश्वर्यादयः, तेषां व्यञ्जनम् उत्पत्तिः, तदाधारभूतम् । यदुपासने हि महागुणानामुत्पत्तिः । निर्मूलं निष्कारणम् । निर्मल रागादिदोषहीनं, चित्प्रकाशत्वाद् निरस्ताज्ञानम् । निरवधिमहिम्मोल्लास कालदे- शापरिच्छिन्नवैभवयुक्तम् । निस्सुङ्गानां मुनीनामन्तः समाधौ निलींनं प्रतिष्ठितम् | निरुपम: : परमानन्दः सान्द्रः प्रकाशः सान्द्रावबोधश्च यस्मिन् ॥ १० ॥ अथोक्तरूपं परं ब्रह्म प्राप्तानां न पुनः संसार इत्यभिप्रायेण कालचऋपरिभ्रम- भयनिवृत्ति प्रार्थयते--- दुर्वारं द्वादशारं त्रिशतपरिमिलत्पष्टिपर्वाभिवीतं संभ्राम्यत् करवेगं क्षणमनु जगदाच्छिद्य सन्धावमानम् | चक्रं ते कालरूपं व्यथयतु न तु मां त्वत्पदैकावलम्बं विष्णो ! कारुण्यसिन्धो ! पवनपुरपते ! पाहि सर्वामयौघात् ॥ ११ ॥ → दुर्वारमिति | हे विष्णो ! ते कालचक्रं संवत्सरात्मकं चक्रं न तु मां व्यथयतु संसारदुःखं मा कार्षीत् । कीदृशं दुर्वारं केनाप्यनिवारणीयम्। संव- सरस्य द्वादश मासाः, तदात्मकद्वादशशिखरयुक्तम् । त्रिशतपरिमिलतूषष्टचा षष्ट्युत्तरशतत्रयेण दिनैः पर्वभिर्धारासन्धिभिः अभिवीतम् अभिव्याप्तम्। संभ्राम्यद् बंश्रयमाणम् । क्रूरवेगं क्षणमनु प्रतिक्षणं जगदाच्छिद्य आदायादर्शनं नेतुं सन्धावमानम् ॥ ११ । इति सत्यज्ञानादिस्वरूपाद् ब्रह्मणो जगदुत्पत्त्यादिनिरूपणम् अष्टनवतितमे दशकं सैकम् । अथ नवभिः श्लोकैर्भगवन्महिमा वर्ण्यते- N विष्णोर्वीर्याणि को वा कथयतु धरणेः कश्च रेणून मिमीते यस्यैवात्रियेण त्रिजगदभिमितं मोदते पूर्णसम्पत् ।<noinclude></noinclude> 6vzkdkaqps80ahae5r8gddqsast8imc 104 128240 346308 2022-08-20T23:29:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ योऽसौ विश्वानि धत्ते प्रियमिह परमं धाम तस्याभियायां तद्भक्ता यत्र माद्यन्त्यमृतरसमरन्दस्य यत्र प्रवाहः ॥ १ ॥ विष्णोरिति । वीर्याणि महिनः को वा कथयतु गणयेद्,... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>योऽसौ विश्वानि धत्ते प्रियमिह परमं धाम तस्याभियायां तद्भक्ता यत्र माद्यन्त्यमृतरसमरन्दस्य यत्र प्रवाहः ॥ १ ॥ विष्णोरिति । वीर्याणि महिनः को वा कथयतु गणयेद्, न कोऽपि । कश्च धरणेः रेणून् मिमीते । तदपि न कोऽपि । यस्य विष्णोः अब्रित्रयेण त्रिभिः पदन्यासैः त्रिजगत् त्रैलोक्यम् अभिमितं परिच्छिन्नम् । अतो बलेरादाय स्वभुज- गुप्ततया पूर्णसम्पद् मोदते सन्तुष्टसकलजनं च वर्तते । किञ्च, योऽसौ विष्णुः विश्वानि सर्वलोकं धत्ते योगेर्येण धारयति तस्य प्रियं धाम बैकुण्टम् अभिया याम् अहं प्राप्नुयां, यत्र तद्भक्ता माद्यन्ति | अमृतरसो मोक्षसुखं, तद्रूपस्य मर- न्दस्य मधुनो यन्त्र वैकुण्ठे प्रवाहः सर्वतो निष्यन्दः ॥ १ ॥ १ आद्यायाशेषकर्त्रे प्रतिनिमिषनवीनाय भर्त्रे विभूते- र्भक्तात्मा विष्णवे य: प्रदिशति हविरादीनि यज्ञार्चनादौ । कृष्णाद्यं जन्म यो वा महदिह महतो वर्णयेत् सोऽयमेव प्रीतः पूर्णो यशोभिस्त्वरितमाभिसरेत् प्राप्यमन्ते पदं तंत् ॥ २ ॥ आद्यायेति । आदौ भवाय अत एव अशेषकर्त्रे सर्वकारणाय प्रतिनिमि- षनवीनाय उपासकानां नित्यनूतनाय विभूतेः श्रियः मर्त्रे | प्रेमलक्षणभक्तियुक्त आ त्मा मनो यस्य सः । यस्तथाभूतः उक्तरूपाय विष्णवे यज्ञाचनादौ हविरादीनि प्रदिशति, यो वा महतो विष्णोः महत् पूजनीयं कृष्णाद्यं जन्म अवतारं वर्णयेत्, सोऽयं भक्त एवेह यथेष्टसुखानुभवेन प्रीतः यशोभिः पूर्ण अन्ते शरीरपाते त्वरि- तं जन्मान्तरविलम्बमन्तरेण तत् पदं वैकुण्ठलोकम् अभिसरेत् प्राप्नुयाद् - नान्यः ॥ यत एवम्, अतस्तमेव स्तुवीध्वमित्याह हे स्तोतारः! कवीन्द्रास्तमिह खलु यथा चेतयध्वे तथैव व्यक्तं वेदस्य सारं प्रणुवत जननोपात्तलीला कथाभिः । 'ते' क. ग. पाठः• ,<noinclude></noinclude> ckl1epa94nv2ckwximvqf23psu3myc0 104 128241 346309 2022-08-20T23:45:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ Oxford University Press, Amen House, London E.C.4 GLASGOW NEW YORK TORONTO MELBOURNE WELLINGTON BOMBAY CALCUTTA MADRAS KARACHI CAPE TOWN IBADAN NAIROBI ACCRA SINGAPORE FIRST EDITION 1920 Reprinted photographically in Great Britain in 1941, 1948, 1953, 1956 by LOWE & BRYDONE, PRINTERS, LTD., LONDON from sheets of the first edition नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>Oxford University Press, Amen House, London E.C.4 GLASGOW NEW YORK TORONTO MELBOURNE WELLINGTON BOMBAY CALCUTTA MADRAS KARACHI CAPE TOWN IBADAN NAIROBI ACCRA SINGAPORE FIRST EDITION 1920 Reprinted photographically in Great Britain in 1941, 1948, 1953, 1956 by LOWE & BRYDONE, PRINTERS, LTD., LONDON from sheets of the first edition<noinclude></noinclude> ausxiurn3s6228sshnaot0olm5zqcfh 104 128242 346310 2022-08-20T23:45:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ A HISTORY OF SANSKRIT LITERATURE BY A. BERRIEDALE KEITH, D.C.L., D.Litt. Of the Inner Temple, Barnster-at-Law, and Advocate Regius Professor of Sanskrit and Comparative Philology and Lecturer on the Constitution of the British Empire in the University of Edinburgh OXFORD UNIVERSITY PRESS नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>A HISTORY OF SANSKRIT LITERATURE BY A. BERRIEDALE KEITH, D.C.L., D.Litt. Of the Inner Temple, Barnster-at-Law, and Advocate Regius Professor of Sanskrit and Comparative Philology and Lecturer on the Constitution of the British Empire in the University of Edinburgh OXFORD UNIVERSITY PRESS<noinclude></noinclude> 0muge1z3fh2tn92v6962l5x4jmb4lqa 104 128243 346311 2022-08-20T23:45:20Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ Printed in Great Britain नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>Printed in Great Britain<noinclude></noinclude> 18zug5924uaa9htjuu0yuf0wj095it4 104 128244 346312 2022-08-20T23:45:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ IN MEMORIAM FRATRIS ALAN DAVIDSON KEITH (1885-1938) नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>IN MEMORIAM FRATRIS ALAN DAVIDSON KEITH (1885-1938)<noinclude></noinclude> 99ox9hqhirp66ra3d4nfb9cth3efaem 104 128245 346313 2022-08-20T23:45:34Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 128246 346314 2022-08-20T23:46:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE TAKEN in conjunction with my Sanskrit Drama, published in 1924, this work covers the field of Classical Sanskrit Literature, as opposed to the Vedic Literature, the epics, and the Puranas. To bring the subject-matter within the limits of a single volume has rendered it necessary to treat the scientific literature briefly, and to avoid discussions of its subject-matter which appertain rather to the historia... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE TAKEN in conjunction with my Sanskrit Drama, published in 1924, this work covers the field of Classical Sanskrit Literature, as opposed to the Vedic Literature, the epics, and the Puranas. To bring the subject-matter within the limits of a single volume has rendered it necessary to treat the scientific literature briefly, and to avoid discussions of its subject-matter which appertain rather to the historian of grammar, philosophy, law, medicine, astronomy, or mathematics, than to the literary his- torian. This mode of treatment has rendered it possible, for the first time in any treatise in English on Sanskrit Literature, to pay due attention to the literary qualities of the Kavya. Though it was to Englishmen, such as Sir William Jones and H. T. Cole- brooke, that our earliest knowledge of Sanskrit poetry was due, no English poet shared Goethe's marvellous appreciation of the merits of works known to him only through the distorting medium of translations, and attention in England has usually been limited to the Vedic literature, as a source for comparative philology, the history of religion, or Indo-European antiquities ; to the mysticism and monism of Sanskrit philosophy ; and to the fables and fairy-tales in their relations to western parallels. The neglect of Sanskrit Kavya is doubtless natural. The great poets of India wrote for audiences of experts ; they were masters of the learning of their day, long trained in the use of language, and they aim to please by subtlety, not simplicity of effect. They had at their disposal a singularly beautiful speech, and they commanded elaborate and most effective metres. Under these circumstances it was inevitable that their works should be diffi- cult, but of those who on that score pass them by it may fairly be said ardua dum metuunt amiitunt vera viai. It is in the great writers of Kavya alone, headed by Kalidasa, that we find depth of feeling for life and nature matched with perfection of expres- sion and rhythm. The Kavya literature includes some of the great poetry of the world, but it can never e xpect to . altainjyide- popula rity^jn— th e We st^for^it^is esse ntially untran slatable.;<noinclude></noinclude> grzwaym26otbm7ss8m97jrixj6s6c02 104 128247 346315 2022-08-20T23:46:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ viii PREFACE German poets like Riickeit can, indeed, base excellent work on Sanskrit originals, but the effects produced are achieved by wholly different means, while English efforts at verse transla- tions fall invariably below a tolerable mediocrity, their diffuse tepidity contrasting painfully with the brilliant condensation of style, the elegance of metre, and the close adaptation of sound to sense of the orig... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>viii PREFACE German poets like Riickeit can, indeed, base excellent work on Sanskrit originals, but the effects produced are achieved by wholly different means, while English efforts at verse transla- tions fall invariably below a tolerable mediocrity, their diffuse tepidity contrasting painfully with the brilliant condensation of style, the elegance of metre, and the close adaptation of sound to sense of the originals. I have, therefore, as in my Sanskrit Drama, illustrated the merits of the poets by Sanskrit extracts, adding merely a literal English version, in which no note is taken of variations of text or renderings. To save space I have in the main dealt only with works earlier than A.D. 1200, though especially in the case of the scientific literature important books . of later date are briefly noticed. This book was sent in, completed for the press, in January 1926, but pressure of work at the University Press precluded printing until the summer of 1927, when it was deemed best, in order not to delay progress, to assign to this preface the notice of such new discoveries and theories of 1926 and 1927 as might have peimanent interest. On the early development of the Kavya welcome light has been thrown by Professor H. Luders's edition 1 of the fragments found in Central Asia of the K alpanamanditika of Kumaralata, which is the true description of the work hitherto known to us through a Chinese translation as the Sutralamkara of Acvaghosa. That work, it is suggested, was very different in character from Kumaralata's. It may have been an exposition in verse, possibly with prose additions, of the Canon of the Sarvastivadins, and it may be represented by fragments still extant; this suggestion can be supported by Asanga's choice of title, Mahayanasiiira- lavtkara, for his exposition of Mahayana tenets. But that is still merely a conjecture, and even less proved is the view that Subandhu's famous allusion % Bauddhasamgatim ivalamkdrabhu- sitam is to such a text as that ascribed to Acvaghosa. Kumara- lata may well have been a younger contemporary of Acvaghosa, who lived after the death of Kaniska, a fact which explains an old crux, the difficulty of ascribing to Acvaghosa the references 1 Bruchstucke der Kalfanamandttikd des Kumaralata, Leipzig, 1926. 2 Below, p. 308. LeVi (Sfitralamkara. li. 15 f.) reads saihgilim very plausibly, and holds thai a woiV of Asanga is meant. *<noinclude></noinclude> c1zesz91i0mwxfnplc0dgm9m7kq6bcu 104 128248 346316 2022-08-20T23:46:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE ix in the Sutralamkara which seemed inconsistent with the tradi- tional relation of the patriarch and that king. How the Chinese version of the Kalpanamandilika, ' that which is adorned by poetic invention ', came to bear the style Sutralamkara, remains an unexplained problem. The fragments shed a very interesting light on the develop- ment of the style of prose mingled with verses which appears in a mor... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE ix in the Sutralamkara which seemed inconsistent with the tradi- tional relation of the patriarch and that king. How the Chinese version of the Kalpanamandilika, ' that which is adorned by poetic invention ', came to bear the style Sutralamkara, remains an unexplained problem. The fragments shed a very interesting light on the develop- ment of the style of prose mingled with verses which appears in a more elaborate foim in the Jatakamala. The narratives, eighty in number, which, with ten parables, make up the work, begin with the enunciation of some doctrine, which is then established by means of an appropriate narrative ; unlike the Jatakamala, the text does not follow a stereotyped plan of drawing out at the close of each tale the moral which it inculcates. The stanzas used are normally portions of the speeches of the dramatis personae; there is a complete breach with the tradition of the canonical texts which introduce such verses by the term bkasam bhasate ; but of course this does not mean that Kumaralata, or Arya Cura who follows this plan in the Jatakamala, is the author of all the verses used ; doubtless he often adopts or adapts current maxims. Narrative * or descriptive stanzas are rare, and they are marked out for the benefit of the reciter by the words vaksyate hi. Arya Cura, on the other hand, shows a distinct advance ; he uses descriptive or narrative stanzas to the extent of over a fifth of his total number of verses, and omits any intro- duction, inserting them freely to beautify his prose narration. The parables take a different form : in them a prose parable (drstantd) is simply followed by a prose exposition (artha). The language shows the same adherence to correct Sanskrit, with occasional lapses, as in Acvaghosa, and there is a rich variety of metres, including the earliest Aryas in Kavya so far datable with reasonable certainty ; the Cloka, Upajati, Vasantatilaka, and Cardulavikrldita are affected. Very important is the fact that Prakrit lyric written in the Prakrit of the grammarians (Middle Prakrit) is preluded in two Prakrit Aryas, written in Old Cauraseni, which already manifest that affection for long compounds which is carried to excess in the Gaildavaha. 1 Cf. below, pp. 244, 2 ?6, 332- The evidence of slow development of use of narrative stanzas is cleai. For the priority of Arya Qura to the Vessanlara Jafaka, see R. Kick, I'estgabe Jacoln, pp. 145-59.<noinclude></noinclude> bdohb14shth5zz0ikyvwbflwy5sdhls 104 128249 346317 2022-08-20T23:46:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ x PREFACE Kalidasa has suffered from attempts 1 to defy style by placing him before Acvaghosa, and to ignore 2 the use of his works in Vatsabhatti by ascribing him to the period 525-75, when no great Empire existed, on the strength of his picture of India in the Raghuvanga. Much more ingenious is an effort 3 to fix his home in Kashmir, and to trace in his poetry an adumbration of the Pratyabhijnacastra of that lan... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>x PREFACE Kalidasa has suffered from attempts 1 to defy style by placing him before Acvaghosa, and to ignore 2 the use of his works in Vatsabhatti by ascribing him to the period 525-75, when no great Empire existed, on the strength of his picture of India in the Raghuvanga. Much more ingenious is an effort 3 to fix his home in Kashmir, and to trace in his poetry an adumbration of the Pratyabhijnacastra of that land, with its doctrine of recogni- tion of the unity of the divine love. Kalidasa would thus be a master of suggestion, which later was definitely developed in Kashmir as the essence of poetry by the Dhvanikara, who was doubtless not Anandavardhana. Use by Kalidasa of the Padma Purana has been suggested but is not plausible. His possible relation to the Vakatakas has been investigated, and use has been made of Ksemendra's ascription to him of a Ktmte^vara- dautya, but all is mere hypothesis. 4 Discussion of the migration of fables and other literature has failed to achieve decisive results. Some stress has lately been laid on the evidence of connexions between Egypt and India contained in the Oxyrhynchus Papyri? but it is difficult to believe seriously that Isis was worshipped in India as Maia, c as asserted with complete vagueness in the Isis litany, 7 and Professor Hultzsch's effort 8 to find Kanarese explanations for certain terms in the farce regarding Charition's adventures on the coast of a country bordering the Indian Ocean, are as little plausible as those of Sir G. Grierson to discover Sanskrit. It seems prima facie absurd to suppose that any Greek farce writer would trouble to embody passages, in foreign speeches which would be utterly unintelligible to his audience. 9 1 Kshetresacnandra Cnattopadhyaya, Allahabad Univ. Stud., ii. 80 ff. ; K. G. 3an- kar, IHQ. 1. 3090. But contrast IHQ. ii. 660 for Acvaghosa 's influence on Kalidasa's grammar. s D. R. Bhandarkar, ABI. viii. 202-4. s Lachhmi Dhar Kalla, Delhi University Publications, no. 1. * See POCM. 1924, p. 6. 4 In ii. no. 300 a woman Indike appears. 6 xi. no. 1380. That Maya is meant is not probable. 7 iii. no. 413. 8 JRAS. 1904, pp. 399 ff. 9 Pischel's view that mixture of language is Indian specifically is disproved by Reich, DLZ 1915, p. 591. India was known in Egypt, but there is not the slightest ground to believe that any one knew Kanarese or Sanskrit well enough to reproduce either of them in a ■farce.<noinclude></noinclude> li10v5xje1dn79aijw63boinwo5yh3g 104 128250 346318 2022-08-20T23:46:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE xi It is indeed probable that no assured results can be expected regarding borrowing of tales ; Sir Richard Temple's ingenious suggestions 1 as to non-Aryan origins of certain motifs, with which may be compared those of Professor Przyluski 2 regarding the influence of Austro-Asiatic peoples on early Indian thought and speech, are inconclusive, nor is it clear that, as Dr. Qaster 3 inclines to hold, we owe... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE xi It is indeed probable that no assured results can be expected regarding borrowing of tales ; Sir Richard Temple's ingenious suggestions 1 as to non-Aryan origins of certain motifs, with which may be compared those of Professor Przyluski 2 regarding the influence of Austro-Asiatic peoples on early Indian thought and speech, are inconclusive, nor is it clear that, as Dr. Qaster 3 inclines to hold, we owe to India the ideas of fallen angels, genii who return to earth, or legends of asceticism carried to ludicrous extremes. Dr. Gaster, however, rightly stresses the impossibility of assuming that India gave only and did not borrow, and insists on the importance of investigating the possibility of a literary origin for many fairy tales current among the people. Moreover, parallelism should often, it appears to me, be admitted in literary development. It is instructive, for instance, to compare the scheme of development of the practice of emboxing tales within tales given below (p. 320) for India with that suggested by Schissel von Fleschenberg i for Greek literature : the simple tale passes through stages illustrated by the Milesiaka of Aristeides, the work of Antonius Diogenes, the Golden Ass of Apuleius, and the romance of Petroniiu, to the complete outcome in later romance. The many motifs found in the Kathasaritsagara, for which parallels are adduced by the learned editor 5 of a new edition of Tawney's excellent version from western literature, suggest likewise that much may be said for the doctrine of parallelism. On Civadasa's version pi the Vetalapahcavihgatika much light has been thrown by Hertel's researches. He establishes that Civadasa used a version in verse, whence some stanzas of merit, including those cited below (p. 290), are taken ; the many verse fragments found in his prose are explained by the origin of his work. Similar features are not rare in late texts, such as 1 Ocean of Story, i. pp. xiv ff. J For other possibilities (Sumerian connexions) cf. Przyluski, BSL. xxvii. 218-29. 3 Ocean of Story, iii. pp. ixff. 4 EntwickehingsgescJtichte lies griechischen Romans im Altertum, and Vic gricch- ische Novelle ; cf. Reich, DLZ. ioif , pp. 543 f For the parallel development of the Helen and Sita legends, see Printz, Festgabe Jacob), pp. 103 ff. 6 N. M. Penzer, Ocean oj Story, ten vols., 1924-S. For elaborate notes on motifs see references in Indexes in each volume. 6 Streitberg Festgabe, pp. 135 ff. He places him not much before A. D. 1487.<noinclude></noinclude> odas2c7khv1354dq08ins28v6rdd16d 104 128251 346319 2022-08-20T23:46:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xii PREFACE Meghavijaya's Pahcakhyanoddhdra, the textus simplicior of the Qukasaptati, the Madanarekhakatha t the Kiisamasarakatha, the Aghaiakumarakatha} and that version of the Vetalapaitcavih- fatika which goes back to Ksemendra's verse rendering. This, however, does not decide the question of the original form of the Vetalapancavihcatika; the common source of Ksemendra and Somadeva may have been in prose or pr... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xii PREFACE Meghavijaya's Pahcakhyanoddhdra, the textus simplicior of the Qukasaptati, the Madanarekhakatha t the Kiisamasarakatha, the Aghaiakumarakatha} and that version of the Vetalapaitcavih- fatika which goes back to Ksemendra's verse rendering. This, however, does not decide the question of the original form of the Vetalapancavihcatika; the common source of Ksemendra and Somadeva may have been in prose or prose and verse ; we have not sufficient evidence to show which. Hertel proves by com- parison of texts that Civadasa was deeply influenced in vocabu- lary and syntax by Old GujaratI, and concludes that he was a man of small education, belonging to the class who did not use Sanskrit as their ' Hochsprache ', but understood it tant Men que ma/, and endeavoured to express themselves in it. The question of the authenticity of the dramas ascribed to Bhasa by the late T. Ganapati Castrl has been frequently dis- cussed since my Sanskrit Drama appeared, but without results of value, largely because the true issues have been misunderstood and effort has been devoted to proof of the obvious. It is true that it is not a matter of much importance whether the dramas be ascribed to Bhasa or to an unknown poet, but it is important to consider whether (i) they are all by one hand, and (a) by a writer earlier than Kalidasa and the Mrcchakatiha, Both these propositions seem to me clearly established, for, though some Indian and, less excusably, some European a scholars still seem not to have weighed the evidence adduced by Dr. Morgenstierne, the English protagonist against T. Ganapati Castrl's theory recognizes that the Carudatta must be placed before the Mrccha- katika. Priority to Kalidasa seems established by evidence of use by that poet, and of greater antiquity in technique, style, diction, metre, and forms of Prakrit ; it is significant that Kali- dasa has Maharas^rl, unknown to Bhasa. Moreover, it is perfectly clear that Bhasa's Prakrits, as revealed by the manuscripts of his plays, occupy a position intermediate between the Prakrits of Acvaghosa and of Kalidasa as shown by European critical 3 editions. It is no reply to this fact to point out that manuscripts 1 Trans. Ch Krause, Ind. Erz., iv. * Nobel, ZII. v. 141 f. He sets £udraka and the ATrcchaialika before Kalidasa. 3 Indian editions, e.g. that of the AfcaryacSdamani, have not even the value of a MS. in this connexion.<noinclude></noinclude> qwhq8knhskz75nmiim0a0tma3ig57c0 104 128252 346320 2022-08-20T23:46:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE xv dattd ; the Bhdvaprakdf. a of Caradatanaya (13th century), knew a work not merely very similar in structure, but actually con- taining a verse found in the Trivandrum text. Sagaranandin in the Natakalaksanaratnakofa ascribes to the Svapnavasavadattd a passage which undoubtedly, as T. Ganapati Castri shows, is a paraphrase of a passage at the beginning of our text, not a citation from a variant text as P... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE xv dattd ; the Bhdvaprakdf. a of Caradatanaya (13th century), knew a work not merely very similar in structure, but actually con- taining a verse found in the Trivandrum text. Sagaranandin in the Natakalaksanaratnakofa ascribes to the Svapnavasavadattd a passage which undoubtedly, as T. Ganapati Castri shows, is a paraphrase of a passage at the beginning of our text, not a citation from a variant text as Professor Levi suggested. 1 I agree also with T. Ganapati Castri that the passage cited by Ramacandra and Gunacandra in the Ndtyadarpana from Bhasa's Svapnavasavadattd could easily have found a place in our text, while in any event it is clear that that play contained a scene paiallel with one in our play. The most that can be made out from these facts against the ascription to Bhasa is simply that there were probably varying recensions of the piays. That, of course, may be taken for granted ; it was the fate of every much- studied and used play, and we have it exemplified to perfection in the case of Kalidasa, 2 the variations regarding whose works seem to have been unknown to or forgotten by those who refuse to recognize .Bhasa 's authorship of these dramas. There is no evidence at all to show that any of the veisions of the Qakuntala can be credited with any greater fidelity to the original of Kali- dasa than is possessed by the Trivandrum Svapnavasavadattd in relation to Bhasa's original. Moreover, it seems too often to be forgotten that variants may be due to the dramatist himself, who can hardly be supposed to have given his dramas a single peifectly definite text. It is, of course, tempting to adopt with Hermann Weller 3 the belief that the actors of Kerala have the responsi- bility for mangling our texts, and to accept the view that Bhasa is preserved to us in a deteriorated form, and that, for example, the Pratijiiayaugandhardyana and the Svapnavasavadattd made up a single piece. But I am satisfied that to accept this view is uncritical and is to substitute our pieferences for reality; the pedestrian character of some of Bhasa's stanzas can far better be explained by the simple fact of his early date; Kalidasa exhibits the influence of increased refinement of style in his dramas, just 1 JA cciii. 193 ff., followed in the very uncritical MASI. xxvui. 11. 2 Cf. also the recensions of the Uttararamacanta, Helvnlkar, JAOS. xxxiv. 428 ff. 3 Trans, of Svapnavasavadattd, p 8. Tne same theory applies, of course, to the Qakuntala.<noinclude></noinclude> j3galfjbl4hn2rurnan7t4l0ttmpl2p 104 128253 346321 2022-08-20T23:46:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xvi PREFACE as in his epics he normally avoids the pedestrian traits which are easily to be found in the epics of his forerunner Acvaghosa. The dramatic defects of Bhasa need not be ascribed to actors, for Kalidasa himself in any version of even the Qakimtala is far from perfect, and Shakespeare's flaws are notorious. On the other hand, we owe a very considerable debt to Hermann Weller 1 for showing in detail, wit... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xvi PREFACE as in his epics he normally avoids the pedestrian traits which are easily to be found in the epics of his forerunner Acvaghosa. The dramatic defects of Bhasa need not be ascribed to actors, for Kalidasa himself in any version of even the Qakimtala is far from perfect, and Shakespeare's flaws are notorious. On the other hand, we owe a very considerable debt to Hermann Weller 1 for showing in detail, with true insight into the nature of Bhasa's poetic talent, 2 that six of the stanzas which by the anthologies are attributed to Bhasa bear remarkable resemblance to the style ol stanzas in our dramas. We may dismiss as far-fetched the suggestion that the makers of anthologies ascribed them to him because they felt in them the spirit of his poetry; it is common sense to assume that the ascriptions are correct, and that they add one more link to the chain of evidence which ascribes the dramas to Bhasa, and vindicates the suggestion of a great Indian scholar. The effort 3 to strengthen the case for dating Dandin later than Bhamaha by using the evidence of the Avantisundarikatha and its Sara is clearly a complete mistake. The Katha should never have been published from one mutilated manuscript, whose readings, even if correctly stated, have already been proved wrong by other manuscript evidence. 4 Even, however, from the muti- lated text it was clear that Bharavi was not made out to be the great-grandfather of Dandin, who is given as Damodara. But, as Dr. D6 B has pointed. out, even the most careless reader of the Katha and the Dafakitmaracarita should have been struck by the extraordinary difference of style between the two works, the Katha rivalling unsuccessfully the worst mannerisms of the Har- sacarita and the Kadambari. If a Dandin wrote the work, he was assuredly not the author of the Dagakumaracarita, and its date may be centuries later than the great Dandin, for there is no reason to accept the suggestion 6 that the writer of the Katha lived sufficiently soon after the famous Dandin to be familiar ' Festgabe Jacobi, pp. 114-25. 3 Cf. Garbe's emphatic testimony, Festgabe Jacobi, p. 1 26, in contrast with ZII ii 250; ABA. viii. 17 ff. 8 J. Nobel, ZII. v. 136-52. 4 G. Harihar Sastri, IHQ. iii. 169-71. 6 IHQ. iii. 395 ff. As Dandin wrote according to Bhoja's Qrngaraprakafa (BSOS. iii. 282) a Dvisamdhanakavya, this may be his third work (cf. below, p. 296). « Ibid., p. 403.<noinclude></noinclude> k4n65x2nmclhuozf7crtt4yh505007p 104 128254 346322 2022-08-20T23:46:53Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ f PREFACE xvii with his genealogy and to work it into his story. It may be added that the effort 1 to find in v. 17 of the Katha. an allusion to kdvyatraya of Kalidasa, thus confirming the denial to him of the Rtusamhara, is wholly impossible and has not even the authority of the editor. It is very difficult to say whether we can derive from the Katha any assurance as to Bharavi's connexion with Visnuvardhana or... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>f PREFACE xvii with his genealogy and to work it into his story. It may be added that the effort 1 to find in v. 17 of the Katha. an allusion to kdvyatraya of Kalidasa, thus confirming the denial to him of the Rtusamhara, is wholly impossible and has not even the authority of the editor. It is very difficult to say whether we can derive from the Katha any assurance as to Bharavi's connexion with Visnuvardhana or identify the latter with the prince who became Eastern Calukya king in A.D. 615 and was the brother of that Pulakecin, whose Aihole inscription (a. D. 634) mentions Bharavi's fame, but at least there is no flagrant anachronism, though we know already of one literary forgery 2 which ascribes to Durvi- nlta of Kongani a commentary on Kiratarjuniya xv. Of Abhinavagupta's important commentary on the Natya Qdstra we have now the beginning of an edition, which, un- happily, is fundamentally uncritical, 3 while a new effort 4 has been made to assign their precise shares in the Kavyaprakaga to its two authors, but without any convincing result ; in cases of this sort it is probably hopeless a priori to expect to find any conclu- sive evidence ; an editor who has to fill out lacunae is certain to adapt the whole more or less to his own style and to render restoration of the original and his additions almost impossible. 5 The curious scepticism which has marked the attitude of Indian and some European scholars towards Bhasa has not been shown in recent work on the Kautillya Arthafdstra, on which I have written in the Patna memorial volume in honour of that great Indian, Sir Asutosh Mookerjee. The only ground of this differentiation of treatment appears to be the sanctity ascribed to the written word : because the work in an obviously brer appended verse assures us it was written by Visnugupta, i. e. Kau- tilya — the reading Kautalya is clearly 6 of no value — therefore it 1 ZII. v. 143. 3 Ep. Cam., iii. 107. It is noteworthy that a Durvinlta appears in the Katha. » Gaekwad Oriental Series 36, 1926 (i-vii) ; cf. S. K. De IHQ. iii. 859-68. 1 H. R. Divekar, JRAS. 1927, pp. 505-20 ; he assigns all the commentary to Alata as well as the Karikas from that on Pankara. •The effort of Dr. D6 to ascribe Vallabhadeva's Subh&sitavali to the 1 3th cent, has been discnssed in a note to appear in BSOS. iv. (1928). As regards Kaviraja's date (below, p. 137), Achyutacharan Chaudhuri ascribes him to the 1 ith cent, as prot^gG of a king Kamadeva of Jaintia ; see IHQ. iii. 848 f. • Cf. P. V. Kane, ABI. vii. 89 ; Jolly, ZII. v. 216-21. Bhandarkai's theory (ABI. vii. 65-84) of a verse original known to Dandin is incapable of demonstration. mi b<noinclude></noinclude> ejw5y4x8g942yalh5ttmnrwqrnrrchj 104 128255 346323 2022-08-20T23:46:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xviii PREFACE must be so, although it seems patently absurd that the minister of an Emperor should confine his work to a moderate-sized kingdom, and should not once by word or allusion betray the name of the country for which and in which he was writing. Nevertheless there is nothing too fantastic to find defenders, though it is difficult not to feel that it is a very misplaced patriotism which asks us to admire t... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xviii PREFACE must be so, although it seems patently absurd that the minister of an Emperor should confine his work to a moderate-sized kingdom, and should not once by word or allusion betray the name of the country for which and in which he was writing. Nevertheless there is nothing too fantastic to find defenders, though it is difficult not to feel that it is a very misplaced patriotism which asks us to admire the Arthacaslra as repre- senting the fine flower of Indian political thought. It would, indeed, be melancholy if this were the best that India could show as against the Republic of Plato or the Politics of Aristotle, or even the common-sense and worldly wisdom of the author ot the tract on the constitution of Athens, formerly ascribed falsely to Xenophon. Certainly fantastic is the elaborate theory worked out by J. J. Meyer in his translation, and in his treatise Uber das Weseu der indischen Rechtsschriften und ihr Verhaltnis zn einander zmd zu Kautilya (1927). These works, prodifced in great difficulties, contain, amid much that is unsound and despite disconcerting changes of view, valuable contribution / to our under- standing of Kautilya, and throw light on many of the obscure sides of Indian life. But the main thesis of the author, who seeks to distinguish two sharply severed streams of literature, the one Brahmanical, essentially concerned with magic, the other of the people, practical and legal, is clearly based on a false foundation. The effort to regard the Brahmins as something apart in Indian life is one of those delusions which may find sympathy in the non-Brahmanical classes in India and in Europe, but which run counter to all that we know of Indian thought, which owes its life and strength to the Brahmins, not to warriors or rulers, still less to the commonalty. The efforts of the author 1 £0 establish that the Arthacaslra was used by Yajiiavalkya are certainly without weight ; the evidence tends far more to show that the borrowing was the other way. Not a single passage referred to really favours the priority of the ArtUctfastra, but in several passages the obscurities of the W. Ruben's defence of Jacobi's date {Festgabejacobi, pp. 346 ff.) is ineffective. For Kalidasa's relation to the Artha(d!tra, cf. K. Balasubrahmanya Ayyar, POCM. 1924, pp. 2-16. 1 PP- 6 5> 6 9> 7°. 7«> 77. 'J t. I S°, t33. I5 8 ~79. l 19r9°, "3. 216, 284, 290, 294, 299, 300.<noinclude></noinclude> ff8sxcpxd41p7rykkpko1neooqyrtot 104 128256 346324 2022-08-20T23:47:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE xix Arthagastra can be readily understood by realizing that it was drawing from Yajriavalkya. Nor does Meyer attempt systemati- cally 1 to prove that Manu is later than the Artkafdstra, though on his theory of dates that text is more than a hundred years at least posterior to the Art/iafdstra. He has been as unable as the Indian supporters of Canakya's 2 authorship to explain the silence which the Artkafds... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE xix Arthagastra can be readily understood by realizing that it was drawing from Yajriavalkya. Nor does Meyer attempt systemati- cally 1 to prove that Manu is later than the Artkafdstra, though on his theory of dates that text is more than a hundred years at least posterior to the Art/iafdstra. He has been as unable as the Indian supporters of Canakya's 2 authorship to explain the silence which the Artkafdstra observes regarding everything imperial and its absolute ignoring of the facts as to Pataliputra. His further effort 3 to prove the late date of the Gautama Dharmafdstra is in itself less open to objection, but his con- tentions are largely inconclusive 4 and do little more than prove, what has always been admitted, that our text of that Dharma- castra has been considerably worked over. The main principles of the development of the legal literature remain as they were formulated by Max Muller and Biihler, and further established by Oldenberg and Jolly. Indeed, Meyer's own view at present 5 — his conclusions lack admittedly any great fixity — is that Bau- dhdyana and Apastamba are pre-Buddhist, Vasistlia belongs to the fouith century B. c, and Manu may be ascribed rather nearer to 200 B. c. than to A. D. 300 ; there is, however, no tolerable proof of Vdsistka's posteriority to Apastamba, still less that Apastamba is pre-Buddhist in date. Still less convincing again are Meyer's efforts 6 to assign Narada to a period anterior to Manu and Yajriavalkya ; if we take our present texts as the basis of argument, this is certainly out of the question ; if we recon- struct originals for all three, we lose ourselves in idle conjectures which, like all guesses, merely obscure knowledge. For Ydjtia- valkya there may be noted an interesting effort 7 to reconstruct the original Smrti on the basis of comparison with parallel texts in the Agni and the Garuda Purdnas. It is very possible that 1 What is said, e. g. p. 113, is quite inconclusive; contrast IHQ. ili. 812. 2 Jacobi (IHQ. lii. 669-75) holds that Canakya and Visnugupta were distinct persons later confused wilh Kaufilya. Canikya may be original, not Canakya. 3 See references at pp. 417, 418. ' for 1 further argument as to Gautama's later date, see Bata Krishna Ghosh, IHQ. in. 607-11. 5 Altmd. RechtsschnfUn, p. vii. 6 Ibid., pp. 82-114. T Hans Losch, Die YajHavalkyasmrti (1927). The Garuda has a version of the Nidanasthana of the Astahgahrdaya and Astahgasamhitd; Festgabe Garbe, pp. 103 ff. 3H9 b 2<noinclude></noinclude> lkrd19v93bzu38qpb04pgsn85qpklg1 104 128257 346325 2022-08-20T23:47:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xx PREFACE the parts of the text dealing with Rajadharma and Vyavahara have been amalgamated with a text dealing with the topics of the Grhyasutras ; but it is very dubious if it is possible to recover the original form of the Smrti. It is, of course, easy to eliminate certain obviously late passages, such as those dealing with the Vinayaka- and Graha-canti and the anatomical matter in Book iii, but the more radic... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xx PREFACE the parts of the text dealing with Rajadharma and Vyavahara have been amalgamated with a text dealing with the topics of the Grhyasutras ; but it is very dubious if it is possible to recover the original form of the Smrti. It is, of course, easy to eliminate certain obviously late passages, such as those dealing with the Vinayaka- and Graha-canti and the anatomical matter in Book iii, but the more radical analysis suggested is far less satisfactorily made out. Of auxiliary sciences architecture has at last received expert treatment from Professor Prasanna Kumar Acharya in his Dictionary of Hindu Architecture and Indian Architecture} based on a new text and rendering of the Mdnasdra, for which the period of A. D. 500-700 is suggested. Striking similarities between the prescriptions of the Mdnasdra and Vitruvius are unquestion- ably established. Unhappily, the deplorable condition of the text of the Samardnganasutradhdra' 1 of Bhoja adds to the difficulty of valuing his remarks on architecture, town-planning, engineering, and the construction of remarkable machines, pro- bably akin to the mechanical toys of the Middle Ages. 3 The Principles of Indian Silpa Sdslra, with the text of the Maya- sdstra, by Phanindra Nath Bose, is also of value. 4 Hawking figures in a Qyainikacdstra by Rudradeva. On the early development of logic an interesting light has been thrown by Professor O. Strauss's demonstration from the Mahdbhdsya 5 that Patanjali was well acquainted with the doctrine of the causes familiar from the Sdtkkhyakdrikd* why things in themselves visible are sometimes not seen, and also had some knowledge of the theory of the syllogism — how much, is not altogether certain. The evidence, however, is useful as supporting the view that our philosophical Sutras are essentially the outcome of a long period of development, and, whatever their date as we have them, contain doctrines much earlier in point of time. The effort to distinguish strata, though energetically pursued, leads to little that is certain. For instance, while we may readily believe 1 Oxford, 1927 ff. 2 GOS. 1924-5. 3 Ocean of Story, iii. 56 ff. 4 A text and trans, of a Qilpa Qattra are in print. ' Festgabe Garbe, pp. 84-94. See also Prabhat Chandra Chakravarti, IHQ. •■ 478 ff. Verse 7 ; cf. Caraka, Sutrasthana, ix. 8.<noinclude></noinclude> 2an8lhk820k48v4fk0owrhm7300dr9a 104 128258 346326 2022-08-20T23:47:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE xxi that the Purvamimansa and the Vedanta Sutras represent a long period of working over, it is by no means clear that we can deduce 1 from a remark of so late a writer as Surecvara that Jaimini, the author of the Purvamimansa, also wrote a more philosophical £ariraka Sutra,th& first two Sutras of which corre- spond with those of the extant Vedanta Sutra. The fact that in these two Sutras, Purvamimansa an... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE xxi that the Purvamimansa and the Vedanta Sutras represent a long period of working over, it is by no means clear that we can deduce 1 from a remark of so late a writer as Surecvara that Jaimini, the author of the Purvamimansa, also wrote a more philosophical £ariraka Sutra,th& first two Sutras of which corre- spond with those of the extant Vedanta Sutra. The fact that in these two Sutras, Purvamimansa and Vedanta, references are made both to Jaimini and Badarayana is best explained, not by assuming a number of Jaiminis and Badarayanas, but simply by recognizing that each text represents a long scholastic develop- ment and that the use of the names may not represent the views of the authors in question any more accurately than do, for instance, those of the Christian Fathers or the Scholastics the doctrines of Aristotle, or those of the neo-Platonists those of Plato. Nothing, of course, conclusive can be adduced against the belief in many Jaiminis or Badarayanas, and recourse has recently been had 2 to the same device to explain the fact that Prabhakara sometimes appears in tradition as later than Kumarila, while his work as known to us shows no certain trace of such a relation. In this case the suggestion is probably needless. The much discussed question of Dignaga's place in the history of Indian logic, in special his relation to Pracastapada, has been furthered by Dr. Randle's edition of Dignaga's fragments 3 ; it appears to me that Dignaga's priority is still the more probable view, but this issue, as well as the important contributions to our knowledge of Indian philosophy by Professor M. Walleser, Th. Stcherbatsky, Louis de la Vallee Poussin, S. Radhakrishnan, Das Gupta, O. Strauss, Masson Oursel, J. W. Hauer, Ryukan Kimura, Kokileswar Sastri, Mahendranath Sircar, and others, must be reserved for discussion elsewhere. Y. Kanakura * has shown that the alleged interpolations in Cankara's Bhasya are known to Vacaspati Micra, while the date adopted by me 5 for C/afikara is supported by Jinavijaya's proof that Haribhadra, whom C/afikara 1 S. K. Belvalkar, Ftstgabe Garbe, pp. 162-70; Ind. Phil. Rev., ii. 141-54, Contra, Nilakantha Sastri, IA. 1. 172. s Stcherbatsky, Festgabe Jacobi, p. 372. What is said in FOCM. 1924, pp. 475 ff , 523 ff. is inconclusive. 8 The Nyayapravefa is now published in GOS. 32 (vol. ii). * Festgabe Jacobi, pp. 381-5 ; on Anandajiiana, cf. p. 382, n. 1. 6 IOC. ii. 612.<noinclude></noinclude> 0qxg8wfuzs4op1vfl8e08w4vlq7m9w1 104 128259 346327 2022-08-20T23:47:17Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xxii PREFACE used, falls in the period A. D. 700-770. Mention, however, should be made of the controversy which has raged over the authorship of the Nyayapraveca, which is ascribed with equal confidence to Dignaga 1 and to Cafikarasvamin 2 ; a final judgement is difficult, and the matter has been dealt with by me at length in an article to appear elsewhere. 3 It should also be noted that Professor Jacobi 4 has now... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xxii PREFACE used, falls in the period A. D. 700-770. Mention, however, should be made of the controversy which has raged over the authorship of the Nyayapraveca, which is ascribed with equal confidence to Dignaga 1 and to Cafikarasvamin 2 ; a final judgement is difficult, and the matter has been dealt with by me at length in an article to appear elsewhere. 3 It should also be noted that Professor Jacobi 4 has now admitted that the Nyaya Sutra knows the Vijnanavada system, on the ground that the Sutra in iv. 2. 26 deals with a Vijnanavada tenet found in the Lankavatara ; I have already dealt with this suggestion, ,r ' and pointed out that it possesses no cogency. Professor Jacobi's further suggestion that Vatsyayana knew Vasubandhu and may be placed c. 400 accords with the results adopted by me on the score of other evidence. He criticizes the well-known attempt of S. C. Vidyabhusana to prove that Uddyotakara and Dharmaklrti were contemporaries, on the ground that (1) Uddyotakara must have flourished a generation before Bana since he was known to Subandhu, and (2) Dharmaklrti cannot have attained literary fame before Hiuen Tsang's stay in India, since he ignores him as an author of standing. These arguments are not conclusive, and it is quite possible that Subandhu, Bana, Uddyotakara, and Dharmaklrti were more or less contemporaiies ; this issue also will be dealt with elsewhere. But Professor Jacobi renders it very probable that Dignaga, perhaps even Dharmaklrti, was known to the well- known Manimekhalai in Tamil. 7 On the interesting issue of the effect of Indian philosophy on Schopenhauer and of the present importance of that philosophy for western thought reference may be made to the Fwifcehntes Jahrbuch der Schopenhauer- Gesellschaft, 1928. An eneigetic polemic against the view of early influence of Indian on Greek philosophy has been delivered by Th. Hopfner, 8 which at least 1 Vidhushekhara Bhattacharya, IHQ. iii. 152-60. 2 Tubianski, Bulletin de VAcadimie de rUSSK. 1926, pp. 975 (T. 3 IHQ. 1928. « ZII. v. 305 f. B Indian Logic and Atomism, pp. 2${. • Ibid., pp. 27 f. ' ZII. v. 305 ; the Nyayapraveca was used in the Manimekhalai (p. 309). On "the vexed date of the Cangam literature, cf. K. G. Sankar, JRAS. 1924, pp. 664-7. * Orient und gritckische Pkilosopkie (1925). For a probably forged reference to Apolloiiiui of Tyana in a Sanskrit text, see M. Hiriyanna, IHQ. 11. 415.<noinclude></noinclude> oju2qi3fqb12fv2n7fwe7x8a83cgmmx 104 128260 346328 2022-08-20T23:47:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE xxiii has the merit of showing the precaiiousncss of the assumptions of such influence. Part of the argument for Indian influence rests on the belief in early dates for the Indian schools of thought, and it is clear that there is great difficulty in arriving at definite con- clusions on this issue. Thus Professor Das Gupta 1 places the Lankavatara before Acvaghosa, but the text we have seems to know the Vi... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE xxiii has the merit of showing the precaiiousncss of the assumptions of such influence. Part of the argument for Indian influence rests on the belief in early dates for the Indian schools of thought, and it is clear that there is great difficulty in arriving at definite con- clusions on this issue. Thus Professor Das Gupta 1 places the Lankavatara before Acvaghosa, but the text we have seems to know the Vijnanavada school and the barbarian inroads of c. A. D. 500. Much stress has of late been laid on the Sarhkhya philosophy, 2 as it is presented in the Sarhhita of Caraka, but it seems to be overlooked that we have not the slightest proof that this or any special part of the text is really Caraka's. 3 Some light has been thrown by the discoveries of manuscripts in East Turkestan on the Bheda Saihhita* A paper manuscript with a fragment of the text, which can be assigned to the ninth century A. D., suggests strongly that the text published from a single Telugu MS. presents a version of the Sarhhita which has suffered alteration, a chapter on raktapitta in the Nidanasthana having been replaced by one on kasa. Another manuscript frag- ment, written on leather, from South Turkestan or Northern India, dating probably from the end of the second century A. D., say a hundred years before the manuscript of the Kalpanamandi- tika and fifty years after the manuscript of Acvaghosa's plays, is of interest, as it preserves a tradition of a doctrine of eight or ten rasas as opposed to the six which Caraka and Sucruta recognize, and which are generally accepted in Indian medicine. It is possible that we here have a trace of an older medical system, which was ultimately superseded by the system of Atreya, on which the work of Caraka is based. The vexed issue of the indebtedness of Arabia and Europe to India for the numerical system has been reconsidered by Sukumar Ranjan Das, 6 who has dealt at length with Dr. Kaye's views. 1 Hist, of Indian Phil., i. 280. '' Ibid., 1. 280 f., 312 ff. 5 Cf. Hoernle, Archivf. Gesch. d. Medizin, i. 30 ff. ; Jolly, Munich Catal., p. 48. The list of Tantrayuktis in viii is, of course, by Drdhabala, who again used the Uttaratantra of Sucruta ; Ruben, Festgabe Jacobi, pp. 354-7. 1 H. Liiders, Festgabe Garbe, pp. 148 ff. ; for the doubtful character of Caraka's text, see also pp. 154 f. 5 IHQ. ii. 97-120; iii. 356-75. See also D. E. Smith, Hist, of Math., vol. ii, ch. ii.<noinclude></noinclude> 6jsqxmvldun0qhrczyx1e8yhe32e3ew 104 128261 346329 2022-08-20T23:47:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xxiv PREFACE Some of the evidence adduced is clearly inconclusive. The Artkafdstra knows (ii. 7) an elaborate system of keeping accounts, but its date cannot be assumed as the fourth century B. c, nor does in any case the keeping of accounts imply any definite system of the use of numerals similar to that attested for the sixth century A. D. 1 References to boys learning reckoning {smhkhyanri) 2 are equally inconc... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xxiv PREFACE Some of the evidence adduced is clearly inconclusive. The Artkafdstra knows (ii. 7) an elaborate system of keeping accounts, but its date cannot be assumed as the fourth century B. c, nor does in any case the keeping of accounts imply any definite system of the use of numerals similar to that attested for the sixth century A. D. 1 References to boys learning reckoning {smhkhyanri) 2 are equally inconclusive, and the date of the Lali- tavistara is very uncertain. But the use of fiinya in the Chandas- sutra of Pingala 3 must be accorded due weight, and the Indian hypothesis has gained strength from the new investigations accorded to it. But certainty is unattainable, and it may be observed that, while the identification of Pulica with Paulus of Alexandria is merely conjectural, it is not sufficient to dispose of it by pointing out that Pulica was an authority on astronomy, Paulus on astrology, for we have nothing to show that the latter did not deal with astronomy, as would be natural enough in a professed astrologer. 4 On the question of the origin of Sanskrit no conclusive evidence has been recently adduced. Professor Hertel's conviction of the late date of the Rgveda and of Zoroaster is not likely to secure general acceptance, despite its ingenuity, 6 nor is a recent and not less ingenious effort ° to show that the Aryans lived for a time together under strong Mitanni influences and only turned definitely east, to break up into Indians and Iranians, after the Mitanni dib&cle in the middle of the fourteenth century B. c. The deductions drawn from certain terms, and from the similarity of Qiva to the Himmcls-und Wettergott of Asia Minor, whose name in Mitanni was Tesup, and of Parvati to the Great Mother of Asia Minor, Hepa in Mitanni, and from the syllabic Brahmi script, are all suggestive, biit without probative force. Very interesting and worthy of serious consideration in the field of 1 The Sumeiians {c. 3000 B. c.) and the Egyptians had elaborate systems of account- keeping ; see D. E. Smith, Hist, of Math., i. 37 ff. J Arthafastra, 1. 5 ; Lalitavistara, x. 15. 3 viii. 29). ; Weber, IS. vm. 169, 444 ff. It must be noted that this part is not probably early, and is not to be assigned to the and cent. B. C. (IHQ. hi. 374). 4 On the ketus and their influence on men's fates, see Ballalasena's Adbhutasagara (12th cent.), and J. von Negelein, JFesigabe Jacobi, pp. 440 ff. ; Festgabe Garde, pp. 47- 53- 8 Oa Zoroaster's date ci. Keith, IHQ. iii. 683-9. • W. Porzig, ZII. v. 265-80.<noinclude></noinclude> 8jdbnuomkikbtha1j22gnnk623uwoa0 104 128262 346330 2022-08-20T23:47:35Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE xxv comparative philology are the arguments recently adduced by Professor Max Walleser 1 to refute the at present accepted theory regarding the merger in Sanskrit of the three vowels a e o into a, and to show that Sanskrit preserved as late as the seventh century A. D. the labio-velar consonants. One point is of special interest, as it confirms a view in which I differ from Professor Liebich, 2 the questio... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE xxv comparative philology are the arguments recently adduced by Professor Max Walleser 1 to refute the at present accepted theory regarding the merger in Sanskrit of the three vowels a e o into a, and to show that Sanskrit preserved as late as the seventh century A. D. the labio-velar consonants. One point is of special interest, as it confirms a view in which I differ from Professor Liebich, 2 the question of the priority of the Taittiriya Pratifakhya to Panini ; it is made most probable that the distinction between a and a as connected with the openness of the former and the closed character of the latter vowel was not noted by the Rk or Taittiriya Pratifdkhyas but by the Atharva Pratifakhya, the Vajasaneyi Pratifakhya, and Panini. Liebich's argument against the priority of the Taittiriya Pratifakhya to Panini rests merely on the identity of certain Sutras in both texts and the use of pragraha for pragrhya. The latter appears to give no possible indication of relative position in time ; it may be a local variant, which accords with other evidence as to the provenance of the text ; the former fact is most naturally explained by the certainty that Panini's work embodies much earlier material, which was made use of also by the Praticakhya, unless Panini simply is the debtor to the Praticakhya. In an exhaustive analysis of Yaska's etymologies 3 Dr. Hannes Skold has suggested that certain of the suggested derivations are only explicable on the ground that Yaska was familiar with and used a Middle Indian (Prakrit) speech. Beside this suggestion may be placed the opinion recently expressed by Professor H. Liiders, 4 that the language of Acoka's Chancery was ' eine Art Hochsprache ', while the actually spoken speech was much further advanced and probably had reached the stage represented in the literary Prakrits, though it is candidly admitted that the latter point cannot be said yet to have been established. Nor, it may be added, are Skold's proofs regarding Yaska free from much doubt. But the more important issue is whether the matter is really to be viewed in the light suggested, of a contrast between actually spoken language and a Hochsprache. It is rather, it appears to me, a matter of class speeches ; Yaska spoke Sanskrit 1 ZII. v. 193-202 ; Zur Aussprache des Sanskrit und Tibetischen (1926). 2 Zur Einfuhrung in die indische einheimische Sprachwissenscha.fi, ii. 47. " The Nirukta, pp. 128 ff. * ZII, v. 259. '<noinclude></noinclude> d079e2a08m372vvuumentx5hf1xofez 104 128263 346331 2022-08-20T23:47:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xxvi PREFACE much as he wrote it, and the officials of Acoka equally conversed in a speech essentially similar to that in which they wrote, while contemporaneously lower classes of the population spoke in dialects which were far further advanced in phonetic change. It is clear that the Aryan invaders succeeded in imposing their speech on many of the earlier inhabitants of the country, and there is no cogent argume... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xxvi PREFACE much as he wrote it, and the officials of Acoka equally conversed in a speech essentially similar to that in which they wrote, while contemporaneously lower classes of the population spoke in dialects which were far further advanced in phonetic change. It is clear that the Aryan invaders succeeded in imposing their speech on many of the earlier inhabitants of the country, and there is no cogent argument to refute the natural belief that strange Prakritic forms, such as we find sporadically even in the Rgveda, when not mere later corruptions are often loan-words from class dialects with which the speakers of the more con- servative form of speech were in contact. The influence of lower speech-forms was doubtless of increasing importance, since it evoked the elaborate grammatical studies summed up in the Astddhyayi, testifying to the anxiety of the priests to preserve the Bhasa from corruption, and Patanjali's insistence 1 on the evils of barbarisms doubtless proves their occurrence. But there seems no ground for conceiving of the position as one in which the priests used a formal language only in their business, and discarded it for a true vernacular in daily life. There seems a very fair analogy with the standard English of the higher classes of society in this country; the East-end curate's true vernacular is standard English, though he ought to be able to adapt his speech to the comprehension of the dockers if he works at a mission, and a landowner's true vernacular is that which he habitually uses in his own circle, not that in which he talks familiarly to his farm workers or villagers of the old type, whose dialect often is as different from standard English as an old Prakrit from Sanskrit. The presence of many Sanskritized ver- sions of Prakrit terms, to which Zachariae 2 has suggested an interesting addition in the term protha? is a perfectly natural phenomenon where higher and lower speeches exist contem- poraneously in the same community, apart altogether from the further possibilities of speech mixture due to the development 1 So already Katjayana, Varttilca 12 on Panini, i. 3. 1. Skold's effort (IA. lv. 181 ff.) to piove l'anini older than the Rk Pratifdkhya cannot be accepted, for the reasons given by B. Liebich, Zur Einfuhi-ung in die ind. cinheim. Sprachwissenschaft, ii. 30 f, ' ZII. v. 328-31. 5 A variant for pdntham in the verse cited (from Bhasya on Panini, 1. 4. 56) below, p. 46 Kor the idea cf. Qakuntald, iv. (ed. Cappeller), p. 48.<noinclude></noinclude> o62zxd0vq3j919db130jx31eio6o875 104 128264 346332 2022-08-20T23:47:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PREFACE xxvii of local as well as class dialects. At any rate arguments used to deny vernacular character to Sanskrit are quite adequate to prove the same hypothesis of standard English, which unquestionably is a true vernacular. 1 Moreover, the fact that Sanskrit was thus regularly used in conversation by the upper classes, court circles eventually following the example of the Brahmins in this regard, helps to... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PREFACE xxvii of local as well as class dialects. At any rate arguments used to deny vernacular character to Sanskrit are quite adequate to prove the same hypothesis of standard English, which unquestionably is a true vernacular. 1 Moreover, the fact that Sanskrit was thus regularly used in conversation by the upper classes, court circles eventually following the example of the Brahmins in this regard, helps to explain the constant influence exercised by the higher form of speech on the vernaculars which reveals itself inter alia in the constant influx of Tatsamas, words whose phonetic state runs counter to the tendencies of the vernacular. It is quite impossible to explain this phenomenon adequately by the theory of borrowing from literature only ; those who adapted the vernaculars for the purpose of writing in any form or literary composition were doubtless in constant touch with circles in which Sanskrit was actually in living use. Doubtless, important changes to the dis- advantage of Sanskrit as a spoken language resulted from the Mahomedan invasions, which culminated in the substitution of a new speech in official use at the courts of Mahomedan rulers, but for the period from A.D. 300 up to 1200, dealt with in this work, there is little evidence of any fundamental change in the extent or character of the use of Sanskrit ; the same impression is given by the Kamasutra, perhaps c. 400, the Kavyamlmahsa of Rajacekhara (c. 900), and Bilhana (c. 1100). On the vital chronological issue of Kaniska's date certainty has not yet been achieved; a case for A.D. 128-9 as the initial year of his era 2 has been made out, while his death in Khotan is assigned to 152. 3 This places him half a centuiy after A. D. 78, and it can only be said at present that the new dating, while it has many merits, none the less leaves unexplained difficulties. 1 An interesting loan-word is suggested in kampana or kampand (below, p. 170) by B. Liebich (Festgabe Strcitberg, pp. 230-2) who sees in it a derivative of campus. Liebich has a most amuting note (ZII. v. 153-63) showing how in Paticatantra, i. 7 (below, p. 257) the original version has a bug, not a flea, but the latter was introduced by Burz5e's version. BurzOe's alleged narrative is suspected by Sir E. Denison Ross {Ocean of Story, v. pp. vff. ; BSOS. iii. 443), but the existence of a Pahlavi rendering, which alone is of importance to Indologists, is not questioned. 2 W. E. van Wijk, Acta Orientalia, v. 168 ff. * S. Konow, IHQ. iii. 851-6. The conclusions of this article are far from certain.<noinclude></noinclude> 5nu8dplze3yf78tcxthjetgv3vn648t 104 128265 346333 2022-08-20T23:47:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xxviii PREFACE The affairs of Harsa have recently been considered once more, 1 with the usual indecisive results. The necessity of economy of space, no less than the meagre resources of the Library of a University perforce incurious of Oriental Letters, has necessitated the reduction of bibliographical references to a minimum, but I have, I trust, passed over nothing of permanent value ; as in my Religion and Phi... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xxviii PREFACE The affairs of Harsa have recently been considered once more, 1 with the usual indecisive results. The necessity of economy of space, no less than the meagre resources of the Library of a University perforce incurious of Oriental Letters, has necessitated the reduction of bibliographical references to a minimum, but I have, I trust, passed over nothing of permanent value ; as in my Religion and Philosophy of the Veda and Upanishads, I have omitted such work as seems to display mere ingenuity or unscientifically to revive ancient errors. Specific acknowledgements will be found in the notes ; a more general debt is due to the historians of literature and the editors of anthologies, and I tender grateful thanks to Professors Macdonell, Peterson, Thomas, Weber, Oldenberg, von Schroeder, and Winter- nitz. By devoting special attention to matters of style and literary form I have endeavoured to avoid dealing at length with issues already effectively discussed by my predecessors. In my short sketch of Classical Sanskrit Literature, written in 1923 for The Heritage of India Series, 1 have anticipated many of the views which here are set out in detail and supported by further argument. I have to express my most sincere appreciation of the willing- ness of the Delegates of the Press to publish this work as well as my Sanskrit Drama, and of the great assistance rendered to me in preparing it by my wife. A. BERRIEDALE KEITH. University of Edinburgh, February 1928. 1 Nihar Ranjan Ray, IHQ. iii. 769-92. Congratulations are due to the editor, Dr. Narendra Nath Law, of this most interesting Quarterly, in which there has already appeared much useful and suggestive work on .a wide range of topics.<noinclude></noinclude> 43c9bdcb8iix5llmdrfm2cfcwi9pen6 104 128266 346334 2022-08-20T23:47:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CONTENTS Preface ....... vii Kumaralata and the early Kavya, Sanskrit, and Prakrit viii Kalidasa's Date and Place of Birth . . x Greek and Indian Fables . . . . . x The Dramas of Bhasa . . . . xii Dandin and the Avantisundarlkatha . . . xvi The Authenticity of the Arthafdstra . . . xvii The Dates of the Philosophical Systems . . . xx Medical Fragments from Turkestan . . . xxiii The Indian Origin of the... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CONTENTS Preface ....... vii Kumaralata and the early Kavya, Sanskrit, and Prakrit viii Kalidasa's Date and Place of Birth . . x Greek and Indian Fables . . . . . x The Dramas of Bhasa . . . . xii Dandin and the Avantisundarlkatha . . . xvi The Authenticity of the Arthafdstra . . . xvii The Dates of the Philosophical Systems . . . xx Medical Fragments from Turkestan . . . xxiii The Indian Origin of the Numerals . . . xxiii Sanskrit as a vernacular ..... xxiv PART I. * THE LANGUAGE I. Sanskrit, Prakrit, and Apabhranca. <> i . The Origin of Sanskrit .... a. The Character and Extent of the Use of Sanskrit 3. The Characteristics and Development of Sanskrit in Literature ..... 4. The Prakrits ..... 5. Apabhrafica ..... PART II. BELLES-LETTRES AND POETICS II. The Origin and Development of Kavya Literature 1. The Sources of the Kavya 2. The Testimony of the Ramayana 3. The Evidence of Patanjali and Pifigala 4. Kavya in Inscriptions 5. The Kamasutra and the Poet's Milieu III. Acvaghosa and Early Buddhist Kavya 1. Acvaghosa's Works 2. Acvaghosa's Style and Language 3. The Avadanas 4. Arya Cura and later Poetry IV. Kalidasa and the Guptas 1. The Guptas and the Brahmin Revival 2. Harisena and Vatsabhatti 3 8 17 26 3a 39 39 4* 45 48 5* 55 55 59 64 67 74 74 77<noinclude></noinclude> jwejdz5rmk0d6pvwb6rw284ekmj8e9f 104 128267 346335 2022-08-20T23:47:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xxx CONTENTS 3. Kalidasa's Life 4. The Rtusamhara . 5. The Meghaduta . 6. The Kumarasambhava 7. The Raghuvanca . 8. Kalidasa's Thought 9. Kalidasa's Style and Metre V. Bharavi, Bhatti, Kumaradasa, and Magha 1. Bharavi 2. Bhatti . . 3. Kumaradasa 4. Magha VI. The Lesser Epic Poets VII. Historical Kavya 1. Indian Historical Writing 2. The Beginnings of History 3. Bilhana 4. Kalhana's Life... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xxx CONTENTS 3. Kalidasa's Life 4. The Rtusamhara . 5. The Meghaduta . 6. The Kumarasambhava 7. The Raghuvanca . 8. Kalidasa's Thought 9. Kalidasa's Style and Metre V. Bharavi, Bhatti, Kumaradasa, and Magha 1. Bharavi 2. Bhatti . . 3. Kumaradasa 4. Magha VI. The Lesser Epic Poets VII. Historical Kavya 1. Indian Historical Writing 2. The Beginnings of History 3. Bilhana 4. Kalhana's Life and Times 5. The Rajatarangini and its Sources 6. Kalhana as a Historian 7. Kalhana's Style . 8. Minor Historical Kavya VIII. Bhartrhari, Amaru, Bilhana, and Jayadeva 1. Bhartrhari 2. Amaru 3. Bilhana 4. Jayadeva . IX. Lyric Poetry and the Anthologies 1. Secular Poetry 2. Religious Poetry . 3. The Anthologies . 4. Prakrit Lyrics X. Gnomic and Didactic Poetry . 1. Gnomic Poetry 2. Didactic Poetry . 79 82 84 87 92 98 101 109 109 116 119 124 132 144 144 H7 158 161 164 169 172 J 75 *75 183 188 190 199 199 210 322 223 227 227 236<noinclude></noinclude> 4n310gwv7c4tvijm8qdegtdhrc1m78u 104 128268 346336 2022-08-20T23:47:58Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CONTENTS XI. The Didactic Fable .... i. The Origin of the Fable . %. The Reconstruction of the Paficatantra and its Origin ..... 3. The Subject-matter of the Paficatantra . 4. The^Style and Language of the Paficatantra 5. The Derivative Forms of the Paficatantra 6. The Hitopadeca .... XII. The Brhatkatha and its Descendants 1. Gunadhya and the Brhatkatha . 2. The Brhatkathaclokasarhgraha of Budhasvamin... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CONTENTS XI. The Didactic Fable .... i. The Origin of the Fable . %. The Reconstruction of the Paficatantra and its Origin ..... 3. The Subject-matter of the Paficatantra . 4. The^Style and Language of the Paficatantra 5. The Derivative Forms of the Paficatantra 6. The Hitopadeca .... XII. The Brhatkatha and its Descendants 1. Gunadhya and the Brhatkatha . 2. The Brhatkathaclokasarhgraha of Budhasvamin 3. The Kashmirian Brhatkatha 4. Ksemendra's Brhatkathamafijarl . 5. Somadeva's Kathasaritsagara XIII. The Romantic and the Didactic Tale 1. The Romantic Tale 2. The Didactic Tale XIV. The Great Romances 1. The Age and Works of Dandin . 2. The Dacakumaracarita 3. The Content and Style of the Dacakumaracarita 4. Subandhu ..... 5. The Vasavadatta .... 6. Bana's Life and Works 7. The Harsacarita .... 8. The Kadambarl .... 9. Bana's Style .... XV. The later Romances and the Campus 1. The Romances .... 2. The Campus .... XVI. The Aims and Achievement of Sanskrit Poetry 1. The Aims and Training of the Poet 2. The Achievement XVII. The West and Indian Literature . 1. The Fables and Marchen of Greece and India 2. The Translations of the Paficatantra 3. The Cukasaptati .... 4. Other Cases of Contact between East and West 242 242 246 248 255 259 263 266 266 272 275 276 281 288 288 293 296 296 297 299 3°7 308 3H 316 319 326 33i 33i 33^ 338 338 344 35* 352 357 359 359<noinclude></noinclude> i4dwr4sc2u0w7abpbik7xwum84xgihs 104 128269 346337 2022-08-20T23:48:02Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xxxii CONTENTS 5. The Romance in Greece and India . 365 6. The Hexameter and Indian Metre . -37° XVIII. Theories of Poetry . .... 372 t. The Beginnings of Theory on Poetry . 37a 2. The Early Schools of Poetics . . . 375 3. The Doctrine of Dhvani . . 386 4. The Critics and Supporters of the Doctrine of Dhvani ..... 391 PART III. SCIENTIFIC LITERATURE XIX. The Origin and Characteristics of the Scientific... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xxxii CONTENTS 5. The Romance in Greece and India . 365 6. The Hexameter and Indian Metre . -37° XVIII. Theories of Poetry . .... 372 t. The Beginnings of Theory on Poetry . 37a 2. The Early Schools of Poetics . . . 375 3. The Doctrine of Dhvani . . 386 4. The Critics and Supporters of the Doctrine of Dhvani ..... 391 PART III. SCIENTIFIC LITERATURE XIX. The Origin and Characteristics of the Scientific Literature ..... 403 1. The Origin of the Castras . . . 403 2. The Characteristics of the Scientific Literature 406 XX. Lexicography and Metrics . . .412 1. The Origin and Characteristics of Sanskrit Lexicography . . . . .412 2. The Extant Lexica .... 413 3. Treatises on Metre .... 415 4. The Metres of Classical Poetry . . 417 XXI. Grammar ...... 422 1. The Beginnings of Grammatical Study . 422 2. Panini and his Followers . . . 423 3. The Later Schools . . . . 431 4. Grammars of Prakrit .... 433 XXII. Civil and Religious Law (Dharmacastra) . . 437 1. The Origin of the Dharmacastras . -437 2. The Smrti of Manu .... 439 3. The Later Smrtis .... 445 4. The Digests of Law' .... 448 XXIII. The Science of Politics and Practical Life (Artha- castra, Nlticastra) .... 450 1. The Origin of the Arthacastra . . . 450 2. The Content and Form of the Kautiliya Artha- castra ...... 452 3. The Authenticity of the Arthacabtra . . 458 4. Later Treatises ..... 462 5- Ancillary Sciences .... 464<noinclude></noinclude> rzjad4i21m1htxbsbremrviy7djfchf 104 128270 346338 2022-08-20T23:48:06Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CONTENTS XXIV. The Science of Love (Kamagastra) XXV. Philosophy and Religion . i. The Beginnings of Indian Philosophy 2. The Purvamlmansa 3. The Vedanta (a) The Doctrine of Non-duality and {b) Ramartuja . (c) Other Commentators 4. Theology and Mysticism 5. Logic and Atomism 6. The Samkhya and Yoga Schools 7. Buddhism 8. Jainism .... 9. Carvakas or Lokayatas . 10. Historians of Philosophy 11.... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CONTENTS XXIV. The Science of Love (Kamagastra) XXV. Philosophy and Religion . i. The Beginnings of Indian Philosophy 2. The Purvamlmansa 3. The Vedanta (a) The Doctrine of Non-duality and {b) Ramartuja . (c) Other Commentators 4. Theology and Mysticism 5. Logic and Atomism 6. The Samkhya and Yoga Schools 7. Buddhism 8. Jainism .... 9. Carvakas or Lokayatas . 10. Historians of Philosophy 11. Greece and Indian Philosophy . XXVI. Medicine .... 1. The Development of Indian Medicine 2. The Older Sarhhitas 3. The Medical Tracts in the Bower MS. 4. Later Medical Works . 5. Greece and Indian Medicine XXVII. Astronomy, Astrology, and Mathematics 1. The pre-scientific Period 2. The Period of the Siddhantas . 3. Aryabhata and later Astronomers 4. Aryabhata and later Mathematicians 5. Greece and Indian Mathematics 6. Varahamihira and early Astrologers 7. Greece and Indian Astrology 8. Varahamihira's Poetry . 9. Later Works on Astrology English Index Sanskrit Index . Illusion XXXlll 467 471 47 1 472 474 475 478 479 479 48a 487 491 497 498 499 500 5o5 5°5 506 509 510 5i3 516 516 5i7 521 5*3 5*5 5*8 53° 53* 534 537 559<noinclude></noinclude> 19utg0o2nbaujalib5sraubsgvn227n 104 128271 346339 2022-08-20T23:48:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ रिक्तं पृष्ठं निर्मितम् proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 2ll1kios0xhs0w3mpwq11y17w77irlf 346340 346339 2022-08-20T23:48:15Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 128272 346341 2022-08-20T23:48:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ABBREVIATIONS ABA. Abhandlungen der Berliner Akademie der Wissenschaften, philol.- histor. Klasse. ABayA. Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, phil. Klasse. ABI. Annals of the Bhandarkar Institute. AGGW. Abhandlungen der konigl. Gesellschaft der Wissenschaften zu GGttingen, philol.-histor. Klasse. AKM. Abhandlungen fur die Kunde des Morgenlandes. AMG. Annales du Muse'e Guimet. AMJV. Sir... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>ABBREVIATIONS ABA. Abhandlungen der Berliner Akademie der Wissenschaften, philol.- histor. Klasse. ABayA. Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, phil. Klasse. ABI. Annals of the Bhandarkar Institute. AGGW. Abhandlungen der konigl. Gesellschaft der Wissenschaften zu GGttingen, philol.-histor. Klasse. AKM. Abhandlungen fur die Kunde des Morgenlandes. AMG. Annales du Muse'e Guimet. AMJV. Sir Asutosh Mookerjee Silver Jubilee Volumes. AnSS. Anandacrama Sanskrit Series, Poona. ASGW. Abhandlungen der philol.-histor. Klasse der konigl. Sachs. Gesellschaft der Wissenschaften. BB. Bibliotheca Buddhica, St. Petersburg. BBeitr. Beitrage zur Kunde der indogermanischen Sprachen, herausgeb. von A. Bezzenberger. BEFEO. Bulletin de l'ecole francaise d'Extreme Orient. BenSS. Benares Sanskrit Series. BI. Bibliotheca Indica, Calcutta. BSGW. Berichte iiber die Verhandlungen der konigl. Sachs. Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig, philol.-histor. Klasse. BSL. Bulletin de la Socie'te' de Linguistique de Paris. BSOS. Bulletin of the School of Oriental Studies, London Institution. BSS. Bombay Sanskrit Series. ChSS. Chowkhamba. Sanskrit Series, Benares. DLZ. Deutsche Literaturzeitung. EH I. Early History of India, by V. A. Smith, 4th ed., Oxford, 1924. EHR. English Historical Review. EI. Epigraphia Indica. ERE. Encyclopaedia of Religion and Ethics. GGA Gottmger gelehrte Anzeigen. GIL. Geschichte der indischen Litteratur, by M. Winternitz. GN. Nachrichten von der konigl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Gdttingen, philol.-histor. Klasse. GSAI. Giornale della Societa Asiatics Italiana. Haeberlin. Kavyasamgraha, by J. Haeberlin, Calcutta, 1 847. Haraprasad, Report I, II. Report on the Search for Sanskrit MSS., 1895- 1900, 1901-6. HOS. Harvard Oriental Studies, ed. Charles Lanman. IA. Indian Antiquary.<noinclude></noinclude> gu17rv6ufeg1k4xtyzfqblwoyo1nka3 104 128273 346342 2022-08-20T23:48:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ xxxvi ABBREVIATIONS IF. Indogermanische Forschungen. IHQ. Indian Historical Quarterly. IOC. India Office Catalogue of Sanskrit Manuscripts. IS. Indische Studien, ed. A. Weber. IT. Indian Thought, Allahabad. JA. Journal asiatique. JAOS. Journal of the American Oriental Society. JBRAS. Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, JPASB. Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>xxxvi ABBREVIATIONS IF. Indogermanische Forschungen. IHQ. Indian Historical Quarterly. IOC. India Office Catalogue of Sanskrit Manuscripts. IS. Indische Studien, ed. A. Weber. IT. Indian Thought, Allahabad. JA. Journal asiatique. JAOS. Journal of the American Oriental Society. JBRAS. Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, JPASB. Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal. JRAS. Journal of the Royal Asiatic Society. KM. Kavyamala, Bombay. KZ. Zeitschrift fur vergleichende Sprachforschung. MASI. Memoirs of the Archaeological Survey of India. MSL. Memoires de la Socie'te' de Linguistique de Paris. NSP. Nirnaya Sagara Press, Bombay. OC. Orientalistenkongresse. POCM. Proceedings of the Third Oriental Congress, Madras, 1924. POCP. Proceedings and Transactions of the First Oriental Congress, Poona, 1 919. RHR. Revue de l'histoire des religions, Paris. RSO. Rivista degli studi orientali, Rome. w SBA. Sitzungsberichte der Berliner Akademic der Wissenschaften. SBayA. Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, philol.-histor. Klasse. SBE. Sacred Books of the East, Oxford. SBH. Sacred Books of the Hindus. SIFI. Studi Italiani di Filologia Indo-Iranica. SWA. Sitzungsberichte der Wiener Akademie der Wissenschaften. TSS. Trivandrum Sanskrit Series, ed. T. Ganapati £astrl. VizSS. Vizianagram Sanskrit Series. WZKM. Wiener Zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes. ZDMG. Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft. ZII. Zeitschrift fur Indologie und Iranistik.<noinclude></noinclude> 90swvda17qqnmbsaskrekml3wijyfpo 104 128274 346343 2022-08-20T23:48:27Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PART I THE LANGUAGE नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PART I THE LANGUAGE<noinclude></noinclude> hnjhobec8k8cugu1bpmizatfn61oskz 104 128275 346344 2022-08-20T23:48:35Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 128276 346345 2022-08-20T23:48:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANCA i . The Origin of Sanskrit SOMETIME in the course of the second millennium B.C. Indo-European tribes occupied, in varying degrees of com- pleteness, vast areas in Iran, Asia Minor, and north-west India. 1 The problems of their movements and affiliations are still far from solution, but on linguistic grounds we postulate a group conveniently styled Aryan, whose speech can be regard... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANCA i . The Origin of Sanskrit SOMETIME in the course of the second millennium B.C. Indo-European tribes occupied, in varying degrees of com- pleteness, vast areas in Iran, Asia Minor, and north-west India. 1 The problems of their movements and affiliations are still far from solution, but on linguistic grounds we postulate a group conveniently styled Aryan, whose speech can be regarded as the ancestor of the speeches of India and Iran. Of these Indian speeches" our oldest evidence is the Rgveda, and the language of this great collection of hymns is obviously a hieratic and conventional one. It testifies to the cultivation of sacred poetry by rival families of priests among many distinct tribes during a considerable period of time, and in various localities. Some of the hymns were doubtless composed in the Punjab, others in the region which in the Brahmanas is recognized as the home of the Kurus and Paficalas, tribes representing the con- solidation of units familiar to us in the Rgveda. It is even claimed that Book vi is the poetry of the period before the tribes entered India proper, though the contention is still implausible. That, under these circumstances, the speech of the Rgveda should show dialectic mixture is only to be expected, and, despite the great difficulties involving the attempt to discriminate, some progress is possible towards determining the characteristics of the dialect which lies at the basis of the Rgveda. It was marked by the open pronunciation of intervocalic d/i, bit, d, and dh as h, I, and Ih ; by the change of / into r ; and by the intrusion of the pronominal instrumental plural termination ebhis into the 1 Cf. Keith, Religion and Philosophy of the Veda, Chap. I. 2 Cf. V ackernagel, Altind. Gramm., i, pp. lxff. ; H. Reichelt, Festschrift Strett- berg (1924), pp. 238 £T. ; Macdonell, Vedic Grammar (1910); Meillet, IF. xxxi. i2off. ; JA. 1910, li. 184 IT.; Mllanges Livi, p. 20; Grammont, MSL. xix. 354 ff. ; Bloch, Formation de la langue maratke (1920); S. K. Chatterji, Bengali (1926). B 2<noinclude></noinclude> du6j9ydagbsml1yvwen1a0nv5ndo4vg 104 128277 346346 2022-08-20T23:48:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 4 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANCA nominal declension. Borrowings from other dialects can here and there be confidently asserted ; in some cases the forms thus found may be regarded as of equal age with those of the Rgveda, as in the case of words in / and jajjhati, with^/Vz in lieu of ks for Aryan gzh, but in other instances we find forms 1 which are phonetically more advanced than those normal in the Rgveda, an... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>4 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANCA nominal declension. Borrowings from other dialects can here and there be confidently asserted ; in some cases the forms thus found may be regarded as of equal age with those of the Rgveda, as in the case of words in / and jajjhati, with^/Vz in lieu of ks for Aryan gzh, but in other instances we find forms 1 which are phonetically more advanced than those normal in the Rgveda, and attest loans either from tribes whose speech had undergone more rapid change, perhaps as the result of greater admixture with non-Aryan elements, or from lower classes of the population. Thus we have irregular cerebrals as in kata beside krta, kata be- side karta ; ch for ps in krchra ; jy for dy in jyotis ; i for r in githira ; busa for brga, and many other anomalous forms. To localize these dialects is in the main impossible ; the rhotacism of the Rgveda accords with its western origin, for the same phenomenon is Iranian. The use of / is Jater a sign of eastern connexion, and in one stereotyped phrase, sure du/titd, we per- haps find e (or'az, as in the eastern Prakrit. From the language of t he R gveda_yif can_trace a steady dev^lo^rire"rTr~to~CrassTcal_ Sanskrit, through the later. Sarhhitas and the Brahmanas. The development, however, is of a special 'kind; if is hot the spontaneous growth of a popular speech un- hampered by tradition and unregulated by grammatical studies. The language of the tribes whose priests cherished the hymns of the Rgveda was subject doubtless to all the normal causes of speech change, accentuated in all likelihood by the gradual- addition to the community of non-Aryan elements as the earlier inhabitants of the north, Munda or Dravidian tribes, fell under their control. 2 But, at least in the upper classes of the population, alteration was opposed by the constant use of the sacred language and by the study devoted to it. Parallels to such restricted evolution are not hard to find ; the history of the Greek Koine, of Latin from its fixation in the first century B.C., and of modern English, attests the power of literature to stereotype. In India 1 In some cases, no doubt, forms have been altered in transmission. 2 Cf. W. Petersen, JAOS. xxxii. 414-28 ; Michelson, JAOS. xxxiii. 145-9 '< Keith, Camb. Hist. India, i. 109 if. Common sense renders Dravidian and Munda influences inevitable, though proof may be difficult ; Przyluski, MSL. xxii. 305 ff. ; BSL. xxiv. uo, 355ff., xxv. 66ff. ; Bloch, xxv. iff.; Levi, JA.ccin. 1-56. Przyluski endeavours to prove Austroasiatic influence on culture ; JA. ccv. 101 fl". ; ccviii. 1 fl". ; BSL. xxvi. 98 ff. Cf. Poussin, Indo-europiens, pp. 198 ff. ; Chatterji, i. 170 ff., 199.<noinclude></noinclude> fyh5v4q2o2x0r131e8m14bozvnj8dum 104 128278 346347 2022-08-20T23:48:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE ORIGIN OF SANSKRIT 5 the process was accentuated by the remarkable achievements of her early grammarians whose analytical skill far surpassed any- thing achieved until much later in the western world. In the normal life of language a constant round of destruction and reconstruction takes place; old modes of expression disappear but new are invented ; old distinctions of declension and con- jugation are wiped o... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE ORIGIN OF SANSKRIT 5 the process was accentuated by the remarkable achievements of her early grammarians whose analytical skill far surpassed any- thing achieved until much later in the western world. In the normal life of language a constant round of destruction and reconstruction takes place; old modes of expression disappear but new are invented ; old distinctions of declension and con- jugation are wiped out, but new differentiations emerge. In Sanskrit the grammarians accepted and carried even farther than did contemporary vernaculars the process of the removal of irregularities and the disuse of variant forms, but they sanctioned hardly any new formations, producing a form of expression well ordered and purified, worthy of the name Sanskrit which the Rdmayana first accords to it. The importance of the part played by religion in preserving accuracy of speech is shown by the existence of a special form of sacrifice, the SarasvatI, which was destined to expiate errors of speech during the sacrifice, and in the Mahabhasya of Patanjali (150 B.C.) it is recorded that there were at one time seers of great knowledge who in their ordinary speech were guilty of using the inaccurate yar vd nas tar vd nah for yad vd nas tad vd nah, but who, while sacrificing, were scrupulously exact. The influence of the grammarians, whose results were summed up in Panini's Astddhydyi, probably in the fourth century B.C., is seen in the rigid scheme of euphonic combination of the words within the sentence or line of verse. This is clearly artificial, converting a natural speech tendency into something impossibly rigid, and, as applied to the text of the Rgveda, often ruining the metrical effect. Similar rigidity is seen in the process which sub- stitutes in many cases y and v for the iy and uv of the earlier speech. Dialectic influence may be traced in the recognition of / in many words in lieu of r, and a certain distinction between the dialect which underlies the Rgveda and- that of Panini is revealed by the absolute ignoring by the latter of the substitution of / and Ih for d and dk. x Otherwise the chief mark of progress is the gro'wth of the tendency to cerebralization, possibly under Dravidian influence. In morphology there was elimination of double forms ; a as a variant for ena in the instrumental singular of a stems disappeared, 1 Cf. Luders, Ftstschttfl Watkernagil, pp 294 ff.<noinclude></noinclude> 0mc10tbxyxih5zm0ceuboz7bjtbn0pm 104 128279 346348 2022-08-20T23:48:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 6 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA a and a yielded to au in the dual, asas to as, a to tint, ebhis to ais, dm to anam in the plural ; ni alone is permissible in the locative singular of an stems ; the effective distinction of root and derivative stems in J disappears; the intrusion of weak forms into the place of strong and vice versa is banished ; the irregular vas of the vocative of vant stems is abandoned, and... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>6 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA a and a yielded to au in the dual, asas to as, a to tint, ebhis to ais, dm to anam in the plural ; ni alone is permissible in the locative singular of an stems ; the effective distinction of root and derivative stems in J disappears; the intrusion of weak forms into the place of strong and vice versa is banished ; the irregular vas of the vocative of vant stems is abandoned, and by eliminating the nominative yuvam and ablative yuvat the pronominal declen- sion is harmonized with the simplicity of the three forms of the nominal. Similarly, in verbal forms the variant ntasi in the first plural active is laid aside, the e of the third singular middle yields to te, 4hva in the second plural to dhvam, and forms in r in the third plural are confined to the perfect and the root gi; in the imperative dhvat is dropped, and dhi is no longer permitted to rival hi in the second person. Far more important is the laying aside of the subjunctive, whose functions were felt to.be adequately performed by the optative, save in so far as a com- plete set of forms was made up for the imperative by utilizing the first persons. Even in the optative the wealth of forms is seriously diminished, only the present and a specialized precative being allowed. The rich variety of infinitives is steadily lessened ; the final result allows only that in turn, while of the gerunds that in tva supersedes tvl and tvdya. Against these losses can be set little more than the development of two forms of periphrasis, the future middle in take, and the perfect l composed of a nominal accusative form with the auxiliaries kr, bhu, or as, the extended use of gerundives in tavya and antya, the creation of a perfect active participle in tavant, the invention of a new third singular aorist passive as in adayisi, and the development of tertiary verbal forms. In some of these losses Sanskrit keeps pace with popular speech, but the evidence is conclusive against ascribing too much weight to this fact. While such categories as the dual of noun and verb alike, the middle, and the past tenses, practically vanished from popular speech, Sanskrit rigidly retains them. On the other hand it rejects irregularities which popular speech permitted to survive, such as the a of the instrumental singular and nomina- tive plural neuter of a stems, the asas of the masculine plural, the 1 On changes in the use of verbal forms see L. Renou, La valtur du parfait dans Us hymnes vldiques (1925), pp. 88 ff., 188 ff.<noinclude></noinclude> 6rpvbga3uowa6li60mlkhyzowi7s392 104 128280 346349 2022-08-20T23:48:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE ORIGIN OF SANSKRIT 7 form gondiity the pronominal plurals asme and yusme, the short forms yat and tat, and verbal forms in r. Traces of the sub- junctive, the infinitive in tave, the aorist akar, the instrumental in ebhis exist in Prakrit, but are banned in Sanskrit. On the other hand, although Panini recognizes fully the Vedic accent, it can hardly be doubted that already by his time in actual speech in many... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE ORIGIN OF SANSKRIT 7 form gondiity the pronominal plurals asme and yusme, the short forms yat and tat, and verbal forms in r. Traces of the sub- junctive, the infinitive in tave, the aorist akar, the instrumental in ebhis exist in Prakrit, but are banned in Sanskrit. On the other hand, although Panini recognizes fully the Vedic accent, it can hardly be doubted that already by his time in actual speech in many regions it had yielded in part to an expiratory accent. The tendency to such a result is already visible in the Rgveda, where duhita by the testimony of the metre must at times be read dhita, comparable with Pali dhita ; ' the weakening of bh and dh to h occurs there normally after unaccented syllables, 2 and the curious mode of notation of the accent in the Qatapatha Brahmana has with some ground been ascribed to a stage of transition from the musical to the expiratory accent. 3 We must not, however, exaggerate the activity of the gram- marians to the exte nt of suggesting with some writers that Classic al Sanskrit i s an art i ficial creation, a product* of the .brahmins whe n they sought to counteract the Buddhist creation of an artistic literature "I nYali b y reca sting thek_QjyjL .Pll.kntjc_ speech with the aid~o~f~the Ve dic langua ge^ It is, in point of tact, perfectly obvious that there is a steady progress through the later Samhitas, the Brahmanas, and the Aranyakas and Upanisads, and that the Bhasa, the spoken language of Panini's grammar, is closely related to, though not identic with, the language of the Brahmanas and the older Upanisads. Nor in point of fact does Classical Sanskrit present the appearance of an artificial product ; simplified as it is in comparison with the redundant luxury of the Vedic texts, it yet presents no artificial symmetry, but rather admits exceptions in bewildering profusion, showing that the grammarians were not creators, but were en- gaged in a serious struggle to bring into handier shape a rather intractable material. 1 Luders, KZ. xlix. 236 f. 2 Wackemagel, Altind. Gramm., i. 253 f. 5 Leumann, KZ. xxxi. a 2 f. * Hoemle and Griersou, Bihari Did., pp. 33 ff. ; Senart, JA. s£i. 8, viii. 318 fF. Contrast Franke, B. Beitr., xvii. 86; Boxwell, Tram. Phil. Soc. 1885-7, pp. 656 ff. Ponssin (Indo-euwpiens , pp. 191 ff.) stresses the literary character of Sanskrit.<noinclude></noinclude> 5398ng14bybqowzshuwwbp4zgbqaog8 104 128281 346350 2022-08-20T23:49:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 8 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA 2. The Character and Extent of the Use of Sanskrit We have seen that the Sanskrit of the grammarians is essentially a legitimate development from the Vedic speech ; it remains to consider the extent of its use, in the time of Panini and later. In examining the matter it is essential to remember the social conditions of India. In Britain to-day the varieties of English spoken an... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>8 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA 2. The Character and Extent of the Use of Sanskrit We have seen that the Sanskrit of the grammarians is essentially a legitimate development from the Vedic speech ; it remains to consider the extent of its use, in the time of Panini and later. In examining the matter it is essential to remember the social conditions of India. In Britain to-day the varieties of English spoken and written are complex and numerous ; in India, where caste, clan, and racial distinctions were far more prominent and important, linguistic facts were far more com- plicated still. What is clear 1 is that Sanskrit represents the language of B rahma nical civilization^ and the extent oX^ihat T civilizafTorTwas ever^ncreasinp^ though thg_J|rajimanical. religion had to face competition from new faiths, in special Buddhism "and" JaTnism, from__the Jifth c entury B. C. x Th~e Buddhist texts themselves afford the most convincing evidence of all of the predominance of Brahmanism ; the Buddha is represented as attempting not to overthrow the ideal of Brahmanism, but to change its content by substituting merit in place of birth as the hall-mark of the true Brahmin. The public religious_ rites and the domestic ritual were recorde d and c ar ried out in SanskrhVand education wasTn"Brahmin hands. The Buddhist texts repeatedly conhrm trie "Brahmanical principle that instruction of the people {lokapakti) was the duty of Brahmins, and the tales of the Jatakas 2 show young men of all classes, not merely Brahmins but boys of the ruling class, Ksatriyas, and children of the people, Vaicyas, seeking instruction in the north from Brahmin teachers. Sanskrit was the. ianguage__of science, not merely grammar, prosody, astronomy, phonetics, etymology, buf Hoiibt- Iess also of more magic arts," such as ""the pTj jysjflgngmy and_ "Semonology recorded in the Buddhist texts and confirmed by the inclusion of-magiq SarpajanavKlyaTand DevajanaVrdya in the list of the subjects taught by the Brahmin to the people given in the Qatapatha Brahmana? The same text* mentions also 1 'Ihomas, JRAS. 1904, pp. 465 ff. 2 Kick, SoaaU Gliedirung, p. 131. 3 xih. 4. 3. 9 ff. * xi 5.6.8. Cf Brhadarauyaka Upanisad,.$. 10; iv. 1. 3 ; 5. n ; Chandogya, vii. 1. a; Faddegon, Act. Or. iv. 4 ff., 133. Yakovakya perhaps denotes the dialogues which develop into philosophy.<noinclude></noinclude> rff1tx1qk59whqz5t85h62vv5jc7rx2 104 128282 346351 2022-08-20T23:49:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT 9 Anucasanas, Vidyas, Vakovakya, Itihasa, Purana, Gathas, and Naracansis, and the continuity of tradition is attested by the Mahabhasya l which includes under the range of Sanskrit speech the four Vedas with their Angas and Rahasyas, the Vakovakya, Itihasa, Purana, medicine. The Agvalayana Grhyasutra? pro- bably not far removed from Panini in date, repeats in the main the... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT 9 Anucasanas, Vidyas, Vakovakya, Itihasa, Purana, Gathas, and Naracansis, and the continuity of tradition is attested by the Mahabhasya l which includes under the range of Sanskrit speech the four Vedas with their Angas and Rahasyas, the Vakovakya, Itihasa, Purana, medicine. The Agvalayana Grhyasutra? pro- bably not far removed from Panini in date, repeats in the main the list of the fatapat/ia, but adds Sutras, Bhasyas, Bhdrata, Mahabharata, and the works of the Dharmacaryas. Other sciences such as those of the bow, music, architecture, and politics are recorded in the Mahabharata? and, so far as they were in the hands of the Brahmins, we need not doubt that Sanskrit here also had its place. These facts are not in dispute, and the predominance of San- skrit in the sphere in question remained unchallenged until the Mahomedan invasions brought a new literary language into prominence. The evidence indicates clearly that Sanskrit must have been in constant use as a means of teaching and performing .religious duties arrrong the Brahmins at least. It has been denied that it was really even their vernacular in the time of Panini, and a fortiori later, but the evidence for this view is unsatisfactory. Panini has rules 4 which are meaningless for any- thing but a vernacular, apart from the fact that the term Bhasa which he applies to the speech he teaches has the natural sense of a spoken language. Thus the doubling of consonants is ex- pressly forbidden in passionate speech, as in the term of abuse putradinl applied to' a cruel mother ; he prescribes the use of prolongation in the case of calling from a distance, in greeting, question, and reply ; he gives information on the terminology of dicing and the speech of herdsmen ; he cites expressions redolent of real daily life. Indeed, it is the grammarians alone who preserve for us such usages as the repetition of the second person imperative followed by the present indicative to express intense action : khdda khadeti khadati, ' eagerly he eats ', whence we have in colloquial Marathl kha kha. khato ; other popular uses are udarapuram bhunkte, ' he eats filling his belly ' ; dandadandi £egakegi, l a. struggle in which sticks are brandished and hair is 1 i, 9. s iii. 3. 1 ; 4. 1. Cf. Utgikar, POCP. 1919, ii. 46 ff. 3 Hopkins, Great Epic, pp. 1 1 ff. 4 Wackernagel, 1, p. xliii ; Bhandarkar, JBRAS. xvi. 330.<noinclude></noinclude> 74phahhhev15gjlx9acs40ui49sd84w 104 128283 346352 2022-08-20T23:49:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ io SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN^A pulled ' ; atra khadatamodata vartate, 'eat and enjoy ' is the rule here ; jahistambo 'yam, ' he is one who says " strike the sheaves of corn"'. They record also the parenthetical use 1 of manye, ' I think ' ; the humorous apacasi, ' you're no cook ' ; and authorize such quaint forms 2 as yamaki, 'I go '. The elaborate rules regarding the accent reflect also actual speech. Con... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>io SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN^A pulled ' ; atra khadatamodata vartate, 'eat and enjoy ' is the rule here ; jahistambo 'yam, ' he is one who says " strike the sheaves of corn"'. They record also the parenthetical use 1 of manye, ' I think ' ; the humorous apacasi, ' you're no cook ' ; and authorize such quaint forms 2 as yamaki, 'I go '. The elaborate rules regarding the accent reflect also actual speech. ConGrmatory evidence can also be adduced from the references of Yaska, 3 Panini, and Katyayana to particular usages of the northerners and the eastern peoples ; Katyayana also recognizes as a matter of notoriety the existence of local variations, which Patanjali illustrates by reference to the practice of the Kambojas, Surastras, Pracyamadhyas, &c. Here too may be mentioned the references of Katyayana and Patanjali to changes in usage after Panini's time, as when the former 4 finds fault with Panini for not giving nama as well as naman as the vocative, for not mentioning that pronominal forms are permitted in the masculine as well as in the feminine singular of dvitiya and trtiya, and for allowing only the feminines upadhyayi, dryd, ksatriya, and matulani. Patanjali shows us that in his time participial phrases had superseded the second person perfects such as tera, usa,peca, a fact specially characteristic of a genuine living speech. 6 Further information of a precise character is incidentally given us by Patanjali. 8 He insists that grammar does not exist to create words, but to make clear what are correct uses; in ordinary life (loke) a man thinks of a thing and uses the appro- priate word without going to a grammar ; the words of Sanskrit are of ordinary life (laukika). We find a grammarian and a charioteer (sutd) engaged in a discussion conducted in Sanskrit, and the latter has decided opinions of his own on the etymology of his designation and on that of the term prajitr, driver. The norm of speech is that of the £istas, and these are people who speak correct Sanskrit without special tuition ; the purpose of grammar is to enable us to recognize who are Qistas, and thus to 1 As in Pali ; Franlce, ZDMG. xlvi. 311 f. 2 Keith, JRAS. 1915, pp. 502 ff. 3 tfirukta, ii 2 ; v; 5, Mahabhasya^ 1. 9 ; v. 8 on vii. 3. 4s. 4 Bhandarkar, JBRAS. xvi. 273. Cf. Macdonell, Vedic Grammar, p. 307, n. 2. 6 Bloch, MSL. xiv. 97; L.Renou, La valtur du parfait, p. 189. 8 vi. 3. 109; Bhandarkar, JBRAS. xvi. 334 ff. Grierson (JRAS. 1904, pp. 479 ff.) misunderstands the passage to mean lhat Cistas require to be taught Sanskrit.<noinclude></noinclude> l1ne6gkt8f6fx9f858s39itbp40haor 104 128284 346353 2022-08-20T23:49:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT n apply to them to find the correct form of such terms as prsodara, which do not fall under the ordinary rules of grammar. The Cistas are further defined as Brahmins of Aryavarta, the region south of the Himalayas, north of Pariyatra, east of the Adarca, west of the Kalakavana, who are not greedy, who do good dis- interestedly, and who store only so much grain as a pot ca... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT n apply to them to find the correct form of such terms as prsodara, which do not fall under the ordinary rules of grammar. The Cistas are further defined as Brahmins of Aryavarta, the region south of the Himalayas, north of Pariyatra, east of the Adarca, west of the Kalakavana, who are not greedy, who do good dis- interestedly, and who store only so much grain as a pot can hold. Other persons may make errors ; thus they may pro- nounce sasa for gaga, palasa for palaga, manjaka for tnancaka ; or they may commit graver errors by using incorrect forms {apagabdd) such as kasi for krsi, disi for drgi, gavi, goni, gota, gopotalika for gaits, or even verbal forms such as anapayati x for ajnapayati, vattati for vartate, and vaddhati for vardhate. But from the Cistas they could acquire the accurate forms. This suggests a close parallel to modern conditions in England, where an upper educated class sets the norm to all those in lower social classes ; the speech of that class is clearly a living language, and Sanskrit was so in much the same sense. The standard com- parison of Latin in the Middle Ages is somewhat unsatisfactory ; in the earlier period of the use of Sanskrit it is clear that it was much more closely similar to the speech of the lower classes in its numerous varieties than was Latin in medieval Europe. Comparison of Sanskrit with the dialects of the inscriptions of Acoka is significant in this regard ; their differences are not essential nor such as to hinder mutual comprehension, and could easily be paralleled in English speech to-day. Moreover, the conclusions thus attained are directly supported by the evidence of the drama, in which Brahmins and kings and other persons of high station and education use Sanskrit, while inferior characters employ some form of Prakrit. It has been attempted to argue against this view on the score that the drama was originally in Prakrit; and that Sanskiit was introduced only when it became essentially the general language of culture. But this contention ignores the fact that on one side at least the drama is closely connected with the epic in Sanskrit ; Bhasa, indeed, has one drama without Prakrit, and there is little of it in his other dramas based on the epic. Nor was the Sanskrit 1 So A^ka's Brahmagiri inscr. I ; vafoati (the usual single consonant is merely graphic ; CII. i, p. lix ; Grierson's argument (JRAS. 1925, p 228) from the writing of other conjuncts is clearly untenable) occurs in Delhi-Topra, iv. 20.<noinclude></noinclude> 1ggriidfa9v4007njrfyepavjeyolmf 104 128285 346354 2022-08-20T23:49:17Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 12 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN^A unintelligible in early times at least to the audience, which might be one including persons of quite humble rank ; the Natyagastra expressly lays it down that the Sanskrit is to be such as is easify intelligible to every one. The denial that realism was ever aimed at in the use of language by the characters in the drama is negatived by the facts ; the Prakrits used by the drama... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>12 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN^A unintelligible in early times at least to the audience, which might be one including persons of quite humble rank ; the Natyagastra expressly lays it down that the Sanskrit is to be such as is easify intelligible to every one. The denial that realism was ever aimed at in the use of language by the characters in the drama is negatived by the facts ; the Prakrits used by the dramatists show a steady advance from those of Acvaghosa through those of Bhasa to the dialects of Kalidasa, who introduced to the stage the Maharastrl which, earlier unimportant, had won fame in India as the medium of erotic lyric. 1 The evidence of Acvaghosa is of special value, for it attests the fact that about A. D. ioo the stage tradition was so firmly in favour of the use of Sanskrit by the persons of the highest rank that he adopted it in his plays despite their Buddhist theme, and despite the fact that the Buddha himself, according to tradition, had forbidden the employment of Sanskrit as the medium for preserving his sayings. 2 The extent to which Sanskrit was used or understood is further attested by the epics. It is perhaps hardly necessary now to do more than mention the implausible conjecture 3 which ascribes the writing of the epics in Sanskrit to some period after the Christian era and sees in them translations from some Prakrit. The silence of antiquity on this vast undertaking is inexplicable, and it is incredible that the translation should have taken place at a period when Buddhism was triumphant and Brahminism comparatively depressed. The language itself has a distinctive character which renders the idea of translation absurd ; * we have in Buddhist literature of the so-called Gatha type abundant evidence of the results produced by efforts to Sanskritize, and the arguments which are adduced to establish the reality of translation would suffice to prove that Vedic texts were likewise translations. Moreover, there is conclusive evidence that Panini 6 knew a Mahabharata or at least a Bharatan epic in Sanskrit, and that the bulk of the Ramayana* was composed 1 Keith, Sanskrit Drama^pp. 72 ff., 85 ff, ia,i f., 140, 155. 2 Cullavagga, v. 33. 1 ; Keith, IHQ. i. 501. 8 Grierson, IA. xxiii. 52 ; Barth, RHR. xxvii. 288. * Jacobi, Ramayana, p. 117 ; ZDMG. xlviii. 407 ff. ; Keith, JRAS. 1 906, pp. 2 ff. Hopkins, Great Epic, p. 385. « Keith, JRAS. 1915, pp. 318 ff.<noinclude></noinclude> fwijb1aicy3ni94yr0db5726xgz3qsn 104 128286 346355 2022-08-20T23:50:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT 13 long before Acoka. Now, though the Brahmins made the epics largely their own, they were not the earliest composers of this form of literature, and the fact is attested in the simpler, more careless, language which shows indifference to many of the refine- ments of Brahmanical speech. Panini ignores these deviations from his norm ; it was no part of his aim to deal with... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT 13 long before Acoka. Now, though the Brahmins made the epics largely their own, they were not the earliest composers of this form of literature, and the fact is attested in the simpler, more careless, language which shows indifference to many of the refine- ments of Brahmanical speech. Panini ignores these deviations from his norm ; it was no part of his aim to deal with the speech current outside the hieratic circle, and in the epic speech we have doubtless the form of language used by the Ksatriyas and the better educated of the Vaicyas during the period when the poems took shape. Both the Mahabharata and the Ramayana are, it must be remembered, essentially aristocratic ; they corre- spond to the Iliad and the Odyssey, and like them became the objects of the deep interest of wider circles. In recent times, no doubt, the epics have been unintelligible to the audience, to whom interpretation has been requisite, though delight is still felt in the sound of the sacred language. But this doubtless was not the -case in older times ; we must postulate a long period when the epic was fairly easily intelligible to large sections of the people. Doubtless, as time went on, the gulf between Sanskrit and the languages of the day became more and more marked; even between the epic language and that of the Brahmin schools there were differences to which express reference is made in the Ramayana?- and both the practice of the dramas and such passages 'as that in Kalidasa's Kumarasambhava? in which Sarasvatl addresses Qiva and his bride, the one in Sanskrit, the other in Prakrit, attest dialectic differences based on rank, sex, and locality. In a sense doubtless Sanskrit came more and more to resemble Latin in the Middle Ages, but, like Latin, its vitality as the learned speech of the educated classes was unimpaired, and it won victories even in fields which were at first hostile to it. 3 The medical textbook current under the name of Caraka tells us that Sanskrit was used in discussions in the medical schools of the day. A work of very different character, the Katnasutra of Vatsyayana, bids its man of fashion in his con- 1 v. 30. 1 7 f. ; iv. 3. 28 f. ; li. 91. 22 ; vii. 36. 44 ; Jacobi, Ramayana, p. 1 15. Cf. Hopkins, Great Epic, p. 364. 2 vii. 87. 3 Cf. Jacobi, Scuntia, xiv. 251 ff. ; Oldenberg, Das Mahabharata, pp. 129 ff.<noinclude></noinclude> t5q0shhxi82o4yiwx3c4ija2nlfog7k 104 128287 346356 2022-08-20T23:50:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ i 4 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA versation in polite society use both Sanskrit and the vernacular of his country {degabhdsa). Hiuen Tsang tells us in the seventh century that Buddhist disputants used officially Sanskrit in their debates ; in his Upamitibhavaprapaiicakatha the Jain Siddharsi (a. d. 906) gives as his reason for preferring Sanskrit for this allegory of human life that persons of culture despise a... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>i 4 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA versation in polite society use both Sanskrit and the vernacular of his country {degabhdsa). Hiuen Tsang tells us in the seventh century that Buddhist disputants used officially Sanskrit in their debates ; in his Upamitibhavaprapaiicakatha the Jain Siddharsi (a. d. 906) gives as his reason for preferring Sanskrit for this allegory of human life that persons of culture despise any other form of speech, and claims that his Sanskrit is so simple as to be understood even by those who preferred Prakrit. The writing of Sanskrit poems which even women and children — of course of the higher classes — can understand is contemplated by Bhamaha in his treatise on poetics (c. A.D. 700). Bilhana (a. D. 1060) would have us believe that the women even of his homeland, Kashmir, were able to appreciate Sanskrit and Prakrit as well as their mother tongue (janmabhasa). The famous collection of tales known as the Pancatantra owes its origin in theory in part, according to one later version, to the importance of instructing princes in Sanskrit as well as in the conduct of affairs. There were, of course, spheres in which Sanskrit was at first rejected, beyond all in the early literatures of Jainism and Buddhism, which were probably couched in an old form of what became known as Ardhamagadhl Piakrit. As has been shown, 1 however, the question was early raised, if we may trust the Buddhist tradition, whether Sanskrit should not serve as the medium to preserve the Master's instruction, a notice which bears emphatic testimony to the predominance of Sanskrit as a literary medium. In both cases, however, Sanskrit finally won its way, and first Buddhists, then Jains, rendered great services both to Sanskrit literature and grammar. The Buddhist revolt against Sanskrit had, however, one important result. The edicts of Acoka, in which he impressed on his subjects throughout his vast realm the duty of practising virtue, were inevitably couched in Prakrit, not Sanskrit, and the epigraphic tradition thus established died hard. But it had to contend with facts ; inscriptions were intended to be intelligible, and in the long run it proved that Sanskrit was the speech which had the best chance of appealing to those who could read inscriptions. In the second century B. c. traces of the influence 1 Keith, IHQ. i. 501 f.<noinclude></noinclude> 5vwwfb558mvyek23wthb6i9onttu915 104 128288 346357 2022-08-20T23:50:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT 15 of Sanskrit are apparent ; in the next century on one view 2 is found the first inscription which on the whole may be called Sanskrit, and Sanskritisms are on the increased In the first century A. D. Prakiit still prevails, but, though it is prominent also in the next century, we find the great Sanskrit inscription of Rudradaman which displays clearly the existence of... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT 15 of Sanskrit are apparent ; in the next century on one view 2 is found the first inscription which on the whole may be called Sanskrit, and Sanskritisms are on the increased In the first century A. D. Prakiit still prevails, but, though it is prominent also in the next century, we find the great Sanskrit inscription of Rudradaman which displays clearly the existence of an elaborate Sanskrit literature. In the next century Sanskrit and Prakrit contend, in the fourth Prakrit becomes rare with the Brahmanical revival under the Gupta dynasty, and from the fifth it almost disappears in Northern India. A parallel process was going on in literature ; in such Buddhist works as the Lalitavistara and the Mahavastu we find the results of an effort to convert a Prakrit into Sanskrit, and similar results are to be found in other fields, as in the medical tieatises of the Bower manuscript. From this the Buddhists soon advanced to the stage in which Sanskrit proper was used, as in the Divyavadana, perhaps of the second century A. D. 3 The Jains showed more conservatism, but even they ultimately accepted the use of Sanskrit as legitimate. Serious competition with Sanskrit as the language of literature again arose when the Mahomedan conquests brought Persian into play, and when the vernaculars in the period shortly after A. D. 1000 began first to influence Sanskrit and then to develop into literary languages. The true home of the Qistas is given by Patanjali as Aryavarta, but even in his time the Dekhan was a home of Sanskrit ; Katyayana himself seems to have lived there in the third century E. C. Yaska 4 (c. 500 B. C.) already mentions a southern use of the Vedic word vijamatr, and Patanjali records the love in the south for derivative formations and the use of sarasi, large pond. Even in Southern India, despite the existence of a vigorous Kanarese and Tamil literature, Sanskrit inscriptions appear from 1 On sacrificial post at Isapur, 34th year of Vasiska, 33 B. c. ace. Fleet, JRAS. 1910, pp. 1315 ff. ; Hoernle, Bower MS., p 65 ; Ann. Rep. A. S., India, 1910-11, pp. 39 ff. It is much more probably of the second century A. D. (' A. D. 102) ; an inscr. of Huviska shows almost correct Sanskrit; JRAS. 1934, pp. 400 ff. 3 Franke, Pah und Sanskrit, pp. 13, 58; Rapson, JRAS. 1904, p. 449. 3 Przyluski {La ligtnde de Vimftreur Afoka, pp. 14 ff.) ascribes much to the influence of Mathura and its Sarvastivadin school, and places its use of Sanskrit in the Acokavadana at least in the second century B. C. (cf. pp. 166 ff.). * vi. 9. Cf. Buhler, WZKM. i. 3. For Aryavarta, see I A. xxxiv. 179 (Madhyadeca) and Kavyamimdhsa, p. xxiv.<noinclude></noinclude> t2ak6gq37mpdimkav1ritqw3snwh307 104 128289 346358 2022-08-20T23:50:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 16 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN^A the sixth century onwards, often mixed with Dravidian phrases, attesting the tendency of Sanskrit to become a Koine, 'and Sanskrit left a deep impression even on the virile Dravidian languages. Ceylon fell under its influence, and Sinhalese shows marked traces of its operation on it. It reached the Sunda Islands, Borneo, the Philippines, and in Java produced a remark- able deve... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>16 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN^A the sixth century onwards, often mixed with Dravidian phrases, attesting the tendency of Sanskrit to become a Koine, 'and Sanskrit left a deep impression even on the virile Dravidian languages. Ceylon fell under its influence, and Sinhalese shows marked traces of its operation on it. It reached the Sunda Islands, Borneo, the Philippines, and in Java produced a remark- able development in the shape of the Kavi speech and literature. Adventurers of high rank founded kingdoms in Further India, where Indian names are already recorded by the geographer Ttolemy in the second century A. D. The Sanskrit inscriptions of Campa begin perhaps in that century, those of Cambodia betore a. D. 6oo, and they bear testimony to the energetic study of Sanskrit grammar and literature. Of greater importance still was the passage of Sanskrit texts to Central Asia and their influence on China, Tibet, and Japan. It is characteristic of the status of Sanskrit as the speech of men of education thatjn one sphere of use it only slowly came to be widely employed. Coins were meant for humble practical uses, and even Western Ksatrapas, like Rudradaman, who used Sanskrit for their inscriptions, were contented with Prakrit for coin legends ; but even in this sphere Sanskrit gradually prevailed. 1 The results which we have attained are in accord with the evidence afforded by Greek renderings of Indian terms. 2 These are neither wholly based on Sanskrit forms nor on Prakrit. Derived doubtless from the speech now of the upper, now of the lower classes, they remind us of the salient fact that at any given moment in India there were in active use several forms of speech varying according to the class of society. The denial of the vernacular character of Sanskrit 3 rests largely on a failure to realize the true point at issue, on a confusion between the earlier period when Sanskrit was far more close to the speech of the lower classes and later times, or on the fallacious view that the only speech which deserves the style of a vernacular must be 1 Bloch, Mllanges Lhii, p, 16. 2 L£vi, BSL. viii, pp. vui, *, xvii j Franke, ZDMG. xlvii. 596 ft. ; Bloch, Mllangts Lhii, pp. 1 ff. ' Grierson, JRAS. 1904, p. 481. On this view standard English would not be a vernacular.<noinclude></noinclude> 79ytauhjtf690hhktqso6dtxzapzd1u 104 128290 346359 2022-08-20T23:50:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT 17 the language of the lower classes of the population. Still less plausible is the suggestion 1 that Sanskrit as a vernacular was preserved in Kashmir during its eclipse in India generally, a view which has no support either in tradition or in the form of the Kashmirian vernacular. What we do find is that the Buddhism which penetrated Kashmir was strongly influenced by M... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTER AND EXTENT OF THE USE OF SANSKRIT 17 the language of the lower classes of the population. Still less plausible is the suggestion 1 that Sanskrit as a vernacular was preserved in Kashmir during its eclipse in India generally, a view which has no support either in tradition or in the form of the Kashmirian vernacular. What we do find is that the Buddhism which penetrated Kashmir was strongly influenced by Mathura, where the new faith had fallen into the hands of men trained in the Brahmanical schools, who applied their own language to the propagation of the faith. We have in this one more proof of the hold which Sanskrit had in Brahmanical circles, and of the obvious fact that it was far better fitted as a language of theology and philosophy than Ardhamagadhl or any similar dialect. 3. The Characteristics and Development of Sanskrit in Literature It is a characteristic feature of Sanskrit, intimately connected with its true vitality, that, unlike Medieval Latin, it undergoes important changes in the course of its prolonged literary existence, which even to-day is far from ended. Moreover, we must note the existence of two streams of movement, the Sanskrit of the Brahmanical schools as summed up in the grammar of Panini, and the less formal language of the ruling class and the Brahmins in their entourage as shown in the epics. The works of Classical Sanskrit literature show the clearest evidence of influence in both directions; the Brahmins, to whom or to whose influence and tradition we owe most of the literature, were schooled in grammar and were anxious to avoid solecisms, but they were also under the literary influence of the epics, and in special of the Ramayana, and it was not possible for them to avoid assimilating their language in great measure to that of their model. Hence it follows that much of what is taught by Panini and his followers has no representation in the literature. As we have seen, Katyayana and Patanjali recognize the disuse of certain verbal formS ; there disappear also many idioms, 2 such as anvaje- or upaje-kr, strengthen, nivacane-kr, be silent, matto- or kane- 1 Franke, Pali und Sanskrit, pp. 87 ff. * Bhandarkar, JBRAS. xvi. 273 ; Speijer, Sansk. Synl., pp. 39, 45, 61 {., 65 t, 7a, 89 f., 108. SH» C<noinclude></noinclude> qeom985bltqnp2yt9zvls4vj4vj1g8u 104 128291 346360 2022-08-20T23:51:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 18 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA han, fulfil one's longing, celaknopam vrstah, 'rained until the clothes were wet'; many words are no longer used, such as anvavasarga, allowing one his own way, niravasita, excom- municated, abhividhi, including, utsaiijana, throwing w^,abkresa, equitableness. The pronominal base tya disappears ; in the verb the infinitive tavai is lost, many formations such as jajanti dis- app... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>18 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA han, fulfil one's longing, celaknopam vrstah, 'rained until the clothes were wet'; many words are no longer used, such as anvavasarga, allowing one his own way, niravasita, excom- municated, abhividhi, including, utsaiijana, throwing w^,abkresa, equitableness. The pronominal base tya disappears ; in the verb the infinitive tavai is lost, many formations such as jajanti dis- appear, and the perfect participle middle in ana is disused. The adverbial form in tra, as in devatra, and the old VQrd parut are lost. Many nominal derivatives are not exemplified, and the^use of such phrases as quklisyat disappears. Many syntactical rules are obsolete, such as the use of the accusative with adjectives in uka ; the instrumental with samjnd or samprayam ; the dative with gldgh and stha ; trnam man or fune or gvdnam man ; the ablative with words denoting far or near ; the genitive with verbs of remembering other than smr, with naih, hope, with jas and other verbs denoting injury, and impersonally with expressions of illness, caurasya rnjati; the instrumental with prasita and titsuka ; uta in simple interrogations, and many other usages. It is, however, true that beside this feature we have the deliberate employment by poets of usages, prescribed in the grammar, but so rare as to reveal themselves as purely learned reminiscences. From Acvaghosa on, the great authors are fond of displaying their erudition; Kalidasa has anngiram, 'on the mountain', though this is given by Panini 1 merely as an optional form, and sausndtaka, ' asking if one has bathed well ', from a Varttika. 2 Magha is adept in these niceties; he has khalu with the gerund to denote prohibition ; ma jivan, ' let him not live ' ; he distinguishes vi-svan, eat noisily, and vi-svan, howl ; he affects the passive use of the perfect, revives aorist forms and gerunds in am, including vastraknopam, and uses klam as a finite verb. Qriharsa, author of the Naisadhiya, is responsible for the solitary example of the first person periphrastic future middle, dar$ayitdhe, yet cited. 3 The case is still more extreme with Bhatti, whose epic is at once a poem and an illustration of the rules of grammar and rhetoric, and who has imitators in Bhau- maka.' s RdvaHdrjunlya and Ha) ay udha' s Kavira/tasya (10th cent.). Even in writers of the folk-tale knowledge of grammar sometimes 1 v. 4. 112 (Senaka). 2 iv. 4. 1, v. 3. 3 Cf. grammatical similes ; Walter, Indica, iii 38.<noinclude></noinclude> a2g03glj2g3lczthbjp6i22rlju9h9c 104 128292 346361 2022-08-20T23:51:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTERISTICS AND DEVELOPMENT IN LITERATURE 19 is exhibited quite unexpectedly in the shape of recondite forms culled from Panini or his successors. So serious a philosopher as Cankara resorts to the use of the negative with finite verbs — which originally must have been merely a comic use — and he is guilty also of the employment of the comparative of a verb, upapadye-tarant, a linguistic monstrosity of the... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTERISTICS AND DEVELOPMENT IN LITERATURE 19 is exhibited quite unexpectedly in the shape of recondite forms culled from Panini or his successors. So serious a philosopher as Cankara resorts to the use of the negative with finite verbs — which originally must have been merely a comic use — and he is guilty also of the employment of the comparative of a verb, upapadye-tarant, a linguistic monstrosity of the worst kind. The influence of the grammarians explains also the free use of the aorist in the writers of elaborate prose^ Bana and Dandin, moreover, observe the precise rule for the use of the perfect in narration prescribed by the grammarians. It has been suggested that this may be explained by the derivation of prose from a different tradition than poetry, but the suggestion appears needless. 1 Subandhu ignores the rule as to the perfect, and the simple explanation of the accuracy of the other writers is the desire to display their skill in grammar, which was naturalfy facilitated by the absence of metrical restrictions. The same liberty explains their practice in postponing the verb to the end of the sentence, unquestionably, its traditional resting-place, but one impossible to observe in verse. Very different was the effect on Classical poetry of the influence of the epics. 2 They show, with special frequency in the case of the Mahabharata? the tendency of uncultivated speech to ignore fine distinctions and by analogical formations to simplify grammar. Thus rules of euphonic combination are not rarely ignored ; in the noun the distmction of weak and strong case-forms is here and there forgotten ; there is confusion of stems in i and in ; by analogy pusanam replaces the older pusanam ; there is confusion in the use of cases, especially in the pronoun ; in the verb primary and secondary endings are some- times confused ; active and middle are often employed for metrical reasons in place of each other ; even the passive is found with active terminations ; the delicate rules affecting the use of the intermediate i are violated at every turn ; the feminine of the present participle active is formed indifferently by antl or atl ; the 1 Speijer, Sansk. Synt., % 328 ff. ; Renou, La valeur du par/ail, pp. 86 ff. 2 For the Ramayana cf. Bohthngfc, BSGW. 1887, pp. 213 ff. ; ZDMG. xliii 53 ff.; Roussel, Mus&on, 1911, pp. 89 ff. ; I9i2,pp. 25 ff. , 201 ff. ; JA. 1910, i. 1-69; Keith, JRAS. 1910, pp. 468 ff., 1321 ff. 3 Holtzmann, Gramm.aus d. M. (1884). C 3<noinclude></noinclude> kkyxver1o0eo00qbkw3lgocoxh2831p 104 128293 346362 2022-08-20T23:51:07Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 20 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANgA middle participle of causatives and denominatives is often formed by ana, partly doubtless on grounds of metrical convenience; the rule that the gerund is formed by tva in simple, in ya in compound, verbs is constantly disregarded ; minutiae such as the substitution of dhdvati for the present of sr are habitually neglected. The tendency to prefer a bases is seen in the verb and... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>20 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANgA middle participle of causatives and denominatives is often formed by ana, partly doubtless on grounds of metrical convenience; the rule that the gerund is formed by tva in simple, in ya in compound, verbs is constantly disregarded ; minutiae such as the substitution of dhdvati for the present of sr are habitually neglected. The tendency to prefer a bases is seen in the verb and the noun alike, giving such forms as difd and duhitd. ' It was inevitable that so distinguished models as the Maha- bhdrata and the Ramdyana should deeply affect later poets, and Patafijali, in citing an epic fragment containing the irregular term priydkhya in lieu of priydkhydya, expressly asserts that poets commit such irregularities (chandovat kavayah kurvanti). We find, therefore, occasional errors such as the confusion of antla.nA atl, of tvd and ya, of active and middle, as well as regular dis- regard of the specific sense of the past tenses as laid down by the grammarians but ignored in the epic. As in the epic, the perfect and imperfect freely interchange as tenses of simple narration without nuance of any kind. Even Kalidasa permits himself sarati and dsa for babhuva, and Cnharsa with the Ramdyana uses kavdta for the kapdta of Panini. Lesser poets, especially the poetasters who turned out inscriptions, are naturally greater sinners by far against grammatical rules, especially when they can plead metrical difficulties as excuse. Neither the epic nor the grammarians, however, are responsible for the fundamental change which gradually besets the Kavya style, in the worst form in prose, but in varying degree even in verse. This is the change from the verbal to the nominal style, as Bhandarkar l not inaptly termed it. In the main, Vedic and epic Sanskrit show a form of speech closely akin to Greek and Latin; verbal forms are freely used, and relative clauses and clauses introduced by conjunctions are in regular employment. The essential feature of the new style is the substitution of the use of compounds for the older forms. 2 In its simplest form, of course, the practice is unobjectionable and tends to conciseness ; hataputra 1 JT3RAS. xvi. 366 ff. ; cf. Bloch, MSL. xiv. 27 IT. ; Renon, La valeur du parfait, pp. 90 ff. ; Stchoupak, MSL. xii. 1 ff. ; Jacobi, IF. xiv. 2360. 1 Jacobi {Compositum tind Ntbtnsatz, pp. 25, 91 ff.) points out that they are properly used for ornamental description, not for important qualifications, and also suggeits poetic convenience as a cause of popularity ; cf. Chap. II, § 4. See also Wackernagel, Altind. Gramm. t II. i. 35, 27, 159; Whitney, Sansk. Gramni., § 1346.<noinclude></noinclude> swxqc7mkw6tq7nn88gtc1oeno0a9v08 104 128294 346363 2022-08-20T23:51:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTERISTICS AND DEVELOPMENT IN LITERATURE 21 is less cumbrous than ' whose sons have been slain '. But when new members are added there are soon lost the advantages of an inflective language with its due syntactical union of formed words into sentences ; brevity is attained at a fatal cost in clearness. A compound like jaldntagcandracapala, ' fickle as the moon reflected in the water ', is comparatively innocuo... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTERISTICS AND DEVELOPMENT IN LITERATURE 21 is less cumbrous than ' whose sons have been slain '. But when new members are added there are soon lost the advantages of an inflective language with its due syntactical union of formed words into sentences ; brevity is attained at a fatal cost in clearness. A compound like jaldntagcandracapala, ' fickle as the moon reflected in the water ', is comparatively innocuous, but even a stylist like Kalidasa permits himself such a phrase as viciksobha- stanitavihagagrenikdhclgund, ' whose girdle-string is a row of birds loquacious through the agitation of the waves '. True, in such a case there is no real doubt as to the sense, but often this is not the case, and in point of fact it is one of the delights of the later poets to compose compounds which contain a double entendre, since they can be read in two ways ; of such monstro- sities Subandhu is a master. Moreover, the nominal forms of the verb are given a marked preference ; the expression of past time is regularly carried out by a past participle passive in form of an intransitive verb, such as gatas, he went, or if the verb is active the subject is put into the instrumental and the past participle passive is employed, as in mrgenoktam, the deer said. Or an active past participle is created by adding vant to the passive participle, fyrtavan, he did ; a distant parallel in the grammarians has been seen in the sanction by Panini of the use of such forms as ddgvdhs in lieu of a finite verb. Or the use of any save a verb of colourless kind may be avoided by substitut- ing such an expression as pakvant karoti for pacati, he cooks, or pakvo bhavati, it is cooked, for pacyate. Similarly the peri- phrastic future is preferred to the finite verb. Or the verb may wholly disappear as when for ayam indnsam bhaksayati we have mdhsabhojako 'yam, he is a meat eater. In harmony with this is the tendency to lay great stress on case relations as expressing meaning, a practice which in the later style in philosophy, exegesis, and dialectics results in the occurrence of sentences passim with no verb and practically only the nominative and ablative cases of abstract nouns. Frequent, and indeed in some forms of composition, such as the folk tale, tedious in its reiteration, is the use of gerunds in lieu of subordi- nate clauses. We are reduced to conjecture as to the cause of this tendency. The desire for brevity is already seen in the style of the Vedic<noinclude></noinclude> tvu9wsnil0s1dp6n37eih7inr10dyi1 104 128295 346364 2022-08-20T23:51:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 23 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANCA Sutras, and the grammarians carried it to excess ; their works furnish abundant instances of insistence on using cases in a preg- nant sense and in affecting compounds ; gerunds are frequent in the ritual texts. It has been suggested that the love for partici- pial forms is partly explained by Dravidian influence ; l the periphrastic future in both Sanskrit and Dravidian uses th... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>23 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANCA Sutras, and the grammarians carried it to excess ; their works furnish abundant instances of insistence on using cases in a preg- nant sense and in affecting compounds ; gerunds are frequent in the ritual texts. It has been suggested that the love for partici- pial forms is partly explained by Dravidian influence ; l the periphrastic future in both Sanskrit and Dravidian uses the auxiliary verb only in the first and second persons ; the type krtavan has a parallel in geydavan ; the rule of the order of words in which the governed word precedes and the verb is placed at the end of the sentence is Dravidian. Unhappily, the arguments are inconclusive ; 2 the omission of the auxiliary in the third person is natural, for in that person in any sentence whatever it is commonly omitted as easily understood ; the order of words in Sanskrit has parallels in many other languages than Dravidian and rests on genera] rules of thought. Beside the correct or comparatively correct Sanskrit of the poetic literature we find, especially in technical and non-Brah- manical works, abundant evidence of a popular Sanskrit or mixed Sanskrit in various forms. Generically it can be regarded as the result of men who were not wont to use Sanskrit trying to write in that language, but there are different aspects. Thus the early Buddhist writers who decided to adapt to the more learned language the Buddhist traditions probably current in Ardhama- gadhi were hampered by the desire not to depart unduly in verse at least from their models, a fact which explains the peculiar forms found especially in Gathas, but also in prose in such a text as the Mahavastu? Traces of this influence persist even in much more polished Buddhist writers such as Acvaghosa, and much of it may be seen in the Divyavadatia, though that work 1 Konow, LSI. iv. 2 79rT. ; Grieison, BSOS. I. iu. Ji; Carnoy, JAOS. xxxix. 1 1 7 ff . ; Chatlerji, i. I74ff. 2 Cf. R. Swaminatha Aiyar, POCP. 1919, i, pp. Ixxi ff., who legitimately points out that the evidence of Dravidian is very late in date, and these languages probably bor- rowed from Aryan. K. G. J>ankar (JRAS. 1924, pp. 664 ff.) points out that the Tot-kappiyam, the oldest Tamil work, must be after 400 a. D. as it refers to the Poruladhikaramsutra, horary astrology, and that the Moriyas of the Sangam are the Mauryas of the Konkana, who date after 494 A. d, 8 Cf. Senart, i, pp. iv, xrii ff. ; Wackernagel, Altind. Gramm., i, p. xxxix. Contrast F. W. Thomas, JRAS. 1904, p. 469, who regards the mixed Sanskrit as representing middle-class speech. Poussin (Indo-turoplcns t p. 305) stresses convention as stereo- typing usage.<noinclude></noinclude> lgjepvppxkw19uugzf59gg25ipw8yoj 104 128296 346365 2022-08-20T23:51:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTERISTICS AND DEVELOPMENT IN LITERATURE 23 marks in part a successful attempt to adapt Sanskrit prose, as known at Mathura and elsewhere, to Buddhist use. The degree of cultivation of those who endeavoured to write in Sanskrit might vary greatly ; thus the Sanskritization of the treatises in the Bower Manuscript, perhaps of the fourth century A.D., is comparatively good in the case of those on medicine, and d... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTERISTICS AND DEVELOPMENT IN LITERATURE 23 marks in part a successful attempt to adapt Sanskrit prose, as known at Mathura and elsewhere, to Buddhist use. The degree of cultivation of those who endeavoured to write in Sanskrit might vary greatly ; thus the Sanskritization of the treatises in the Bower Manuscript, perhaps of the fourth century A.D., is comparatively good in the case of those on medicine, and de- cidedly poor in those on divination and incantation. In part the deviation from Sanskrit as laid down in the grammars is purely a case of Prakritic forms intruding scarcely disguised into the texts, but in other instances popular influence reveals itself in a Sanskrit which ignores delicate distinctions and confuses forms. The distinction between Prakritisms and careless Sanskrit is not absolute, but it is convenient and legitimate. Thus we have in the phonology of this popular Sanskrit as seen in the Bower MS. some confusion of r and ri, of n and «, of ( , s, and s ; metrical lengthening and shortening of vowels is not rare ; ml becomes mbl, and rarely a is prefixed as in alatd. In Sandhi hiatus and hyper-Sandhi, even to the extent of an elided consonant {afvibhyanumatah), are known, while a is occasionally elided when initial. In declension we find is and reversely u as feminine nominatives for i and us ; is is often replaced >y yas as the accusative feminine, and in stems are treated as /stems, as in pittinam for pittinam. In the verb we have simplification in class, as in lihet for lihyat,piset for pinsydt; and, as in the epic, very free interchange of active and middle forms ; the gerunds in tva and yd are confused. Stem formation shows frequently the mixture of bases in a, i, or u for those in as, is, or us, and, rarely, such a base as hantdra from the accusative of hantr ; there is con- fusion in feminine suffixes, as in ghna for ghni, caturthd for catur- thi, while ordinals in composition are sometimes replaced by cardinals. Very characteristic is confusion of gender, especially between masculine and neuter, more rarely between masculine and feminine or feminine and neuter. Case confusion is common, as is non-observation of rules of concord and confusion of numbers, white the interpolation of particles within compounds or sentences, absolute constructions, and very loosely compacted clauses are common. Existing as it did side by side with Prakrit dialects, it was inevitable that there should be frequent borrowings on either<noinclude></noinclude> 4mj68c8zk973zyuvzb3ibepl12vi9sg 104 128297 346366 2022-08-20T23:51:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 24 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN^A side, 1 despite the objections raised from time to time by gram- marians and sticklers for purity in. the use of the sacred language in sacrificial matters. 2 Thus, though Classical Sanskrit lost many of the words and roots recorded in the Ganapatha and the Dhatupatha associated with Panini's grammar, it was enriched by numerous additions, some easy, others difficult, of detecti... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>24 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN^A side, 1 despite the objections raised from time to time by gram- marians and sticklers for purity in. the use of the sacred language in sacrificial matters. 2 Thus, though Classical Sanskrit lost many of the words and roots recorded in the Ganapatha and the Dhatupatha associated with Panini's grammar, it was enriched by numerous additions, some easy, others difficult, of detection. In many cases the Prakrit forms were taken over with only the neces- sary changes requisite to make them seem to have terminations allowed in Sanskrit. It appears as if even Panini a recognized this practice, since he allows eastern place-names to pass as correct though having the Prakrit e and o for the regular ai and au which his rules require. In other cases the retention of the Prakrit form was aided by the possibility of regarding the form as genuine Sanskrit ; thus the poetic technical term vicchitti^ really from viksiptif in all likelihood seemed to be derivable from w- chid ; Krsna's epithet Govinda, perhaps Prakrit fox gopendra, was felt asgo-vinda, winner of cows ; in late texts bhadanta, from the phrase of greeting bhadram te, is defended as from bhad with the suffix anta, and uttr is not recognized as from avatr through Prakrit otarati ; duruttara, hard to Overcome, really from Prakrit duttara for dustara, was felt as dur-uttara. In many cases, doubt- less, Prakrit words were correctly rendered into good Sanskrit equivalents, in which case borrowing cannot now be established. In others, however, the process is betrayed by false forms ; thus Prakrit marisa, friend, where s stands for g, was mechanically made into marisa ; guccha, for the lost grpsa, became gutsa, cluster ; masina, Sanskrit mrtsna, reappeared as masrna, soft ; rukkka, 5 for ruksa or rather vrksa, ruksa, tree ; and hettha, from adhastat, gave by reconstruction fiesta. A common formation in Jain texts is vidhyai, go out, which is based on Prakrit vijjhai, from Sanskrit viksai; similarly vikurv, produce by magic, is traced through viuvvai, viuvvae to vikr. Later there are borrowings from vernaculars such as GujaratI or MarathI or 1 Zachariae, Beitr. z. Lexikogr., pp. 53 ff. 2 See Qabarasvamin and .Rumania on Mimahsd Sutra, i. 3, 24 ff. ; Sarasvati- ianthabharana, i. 16 ; Mahabhasya, i. 5. * i. I. 75. 4 Zachariae, B. Beitr., xiii. 93 ; cf. argala (IA. xix. 59) through aggala for agralaka ; Kielhorn, GN. 1903, p. 308. * See Hultzsch, CII. i, pp. lxxff., contra Turner, JRAS. 1925, p. 177. I agree with Oldenberg that in RV. vi. 3. 7 ruksa is not = vrksa.<noinclude></noinclude> 3gz5yk671eei7lhhqiewrbzv3g69qto 104 128298 346367 2022-08-20T23:51:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ CHARACTERISTICS AND DEVELOPMENT IN LITERATURE 25 Hindi. 1 Often, of course, the Sanskrit version has been ingeni- ously made to appear valid In itself, as when pabbhdra is meta- morphosed into prdgbhdra, though prahvara is its origin. Occasionally we find the process of Sanskritization applied to what was really Sanskrit ; probably thus are to be explained prasabham, violently, from pra-sah ; Naghusa for the older... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>CHARACTERISTICS AND DEVELOPMENT IN LITERATURE 25 Hindi. 1 Often, of course, the Sanskrit version has been ingeni- ously made to appear valid In itself, as when pabbhdra is meta- morphosed into prdgbhdra, though prahvara is its origin. Occasionally we find the process of Sanskritization applied to what was really Sanskrit ; probably thus are to be explained prasabham, violently, from pra-sah ; Naghusa for the older proper name Nahusaj varsabhu, frog, for varsdhu. From foreign sources borrowings also occurred naturally enough in those cases where, as in the Dekhan or Further India, Sanskrit was used side by side with a native speech. Kumarila permits the incorporation of Dravidian terms, provided that they are given SanskrifHerminations, and names especially such as Sayana were freely thus Sanskritized. The / which marks South Indian texts 2 in lieu of the d and / of the north is doubtless in part due to Dravidian influence. On the other hand, invasions from the north brought early and late Iranian words such as lipi, writing, Old Persian dipt, 3 ksatrapa, satrap, and perhaps mudrd, seal,* or divira, scribe, mihira, Mithra, bahadura, sdka, and sdhi. The Greek invasions in the north left little trace in the language, but probably later India borrowed surungd from syrinx in the technical sense of an underground passage, and a large number of terms of astrology. Many of these they ingeniously altered to seem true Sanskrit, as when for hydrochoos we find hrdroga, or jdmitra for diametron. With similar ingenuity the useful camel was metamorphosed into kramela? suggesting connexion with kram, go. The Mahomedan invasion brought with it Arabic and Turkish terms, and the European powers have contributed occasional additions to the modern Sanskrit vocabulary, testify- ing to its capacity of assimilation. The scientific literature in special has shown its willingness to appropriate the terms used by those from whom knowledge has been acquired, together with considerable skill in disguising the loan. 1 Cf. Bloomfield, Festschrift Wackemagel, pp. 320-30 ; Hertel, HOS. xii. 29 f. ' Luders, Festschrift Wackernagel, p. 295. 3 Buhler, Ind. Stud., lii. 21 ff.; Hultzsch, CIL i, p. xlii. * Franke, ZDMG. xlvi. 731 ff. Hala has vandi, captive. Cf. Weber, Monatsber. Bert. Ak., 1879, pp. 810 ff. 5 L4vi {De Graecis vet. Ind. Men., p. 56) doubts this, but the word is late; lopaka (awmj() is different, as lopafa is Vedic. Hala has kalama (/niXa/ios) and tnaragaa (aptipan/Sos).<noinclude></noinclude> p8eth3t1auqziubdhn3vve67bxasp6u 104 128299 346368 2022-08-20T23:51:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 26 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA As the passage of time made Sanskrit more and more a language of culture, it reveals in increasing measure a lack of delicate sensi- bility to idiomatic use of words, such as is engendered by usage in a living speech more closely in touch with ordinary life. The defect, however, is sometimes exaggerated, for it must not be forgotten that poets of all times are apt, through consi... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>26 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA As the passage of time made Sanskrit more and more a language of culture, it reveals in increasing measure a lack of delicate sensi- bility to idiomatic use of words, such as is engendered by usage in a living speech more closely in touch with ordinary life. The defect, however, is sometimes exaggerated, for it must not be forgotten that poets of all times are apt, through considerations of metre or desire for effect, 1 to adopt unusual senses of words and to strain meanings ; Pindar and Propertius illustrate a tendency which is found more or less markedly throughout classical litera- ture, while the Alexandrian Lykophron is guilty of as distinct linguistic monstrosities as any Indian poet. The tendency in their case was accentuated by the growing love for paronomasias, and the tendency to study poetic dictionaries which gave lists of synonyms, ignoring the fact that in reality two terms are practi- cally never really coextensive in sense. The grammatical know- ledge of the poets also led them into inventing terms or using terms in senses etymologically unexceptionable but not sanc- tioned by usage. 4. The Prakrits The most widely accepted etymology of Prakrit current in India treats the name as denoting derivative, the prime source {prakrti) being Sanskrit. Another view reverses the position ; Prakrit is what comes at once from nature, what all people without special instruction can easily understand and use. 2 It is impossible to decide what was the process which led to the use of the term ; perhaps speeches other than Sanskrit received the name from being the common or vulgar speech, the language of the humble man as opposed to him of education who could talk the pure language. In the grammarians and writers on poetics the term more especially denotes a number of distinctly artificial literary dialects, which as they stand were certainly not vernaculars ; but it is customary to use the term to apply to Indian vernaculars prior to the period when the modern vernaculars became fixed. An even wider sense is given by Sir George Grierson, who classifies Prakrits in three great stages : 1 Catnllus' curious compounds in the A His illustrate this theme. 1 Pischel, Grammatik der Prakrit -Sprachcn (1900), §§ 1, 16.<noinclude></noinclude> d506sh3tmzk43ojk6mww3tzs66gv8rw 104 128300 346369 2022-08-20T23:51:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 28 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN?A agree against the east in assimilating ty to cc and ks to cck, against the representation of ty as tiy and the assimilation to kkh ; the east again is marked by the use of,£ for primitive az as against o, and by its rejection of r in favour of /. This eastern dialect may fairly be regarded as a forerunner of the Ardha- magadhI of the grammatical tradition, though that language... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>28 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRAN?A agree against the east in assimilating ty to cc and ks to cck, against the representation of ty as tiy and the assimilation to kkh ; the east again is marked by the use of,£ for primitive az as against o, and by its rejection of r in favour of /. This eastern dialect may fairly be regarded as a forerunner of the Ardha- magadhI of the grammatical tradition, though that language has been largely affected by western influences in its later form. An inscription in a cave on the Ramgarh hill, probably of the second century B. c, reveals to us the precursor of the later Magadhl, since it shows its characteristics, e for o, I for r, kkh for ks, and f for s. Our next information of a definite character regarding the dialects is afforded not so much by the various inscriptions of the post-Acokan period as by the dramas of Acvaghosa, which may be regarded as good testimony for the period c. A. D. 100. Here we find dialects which may justly be styled Old ArdhamagadhI, Old CaurasenI, and Old Magadhl; of these the former may well have been the dialect in which, as tradition asserts, Mahavlra preached his doctrines and established Jainism, and in which Buddhist teachers carried on their work. 1 The early Jain scriptures, however, have admittedly perished, and the actual canon of the Cvetambaras now extant is redacted in a form strongly influenced by the later south-western speech Maharastri, while later texts are written in what has been fairly called Jain Maharastri, and the Digambaras adopted under western influence what has been styled Jain (pauraseni. The canonical language of Buddhism, on the other hand, is more ancient ; it is not, however, ArdhamagadhI, but is distinctly of a western type, perhaps more closely connected with AvantI or Kaucambl than any other region. To the group of old Prakrits belongs also the mysterious PaicacI, in which the famous Brhatkatha of Gunadhya was written ; its home is still uncertain ; it has been connected by Sir G. Grierson 2 with the north-western dialect of the Acokan inscriptions on the one side and the modern languages of the north-west, which with dubious accuracy he has styled Picaca ; against this may be set, inter alia, the fact that the north-western 1 Cf. Keith, IHQ. i. 501 ff. * Pisaca Lang., pp. 1 ff. ; ZDMG. Ixvi. 49 ff. ; JRAS. 1921, pp. 424 ff. ; IA. xlix. U4; AMJV. i. H9ff.<noinclude></noinclude> ab2yxx4wx5vvcw7zo5oa8rnoatgzsom 104 128301 346370 2022-08-20T23:51:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE PRAKRITS 29 dialect of Acokan times kept the three sibilants which Paicaci reduces to one, although the Gipsy dialect and the dialects of the Hindu Kush distinguish still between s and s on the one hand and g on the other. 1 The possession by Paicaci of the letters / and /, and the use of one nasal n only, have been adduced by Konow 2 as proof of location in addition to its close con- nexion with Pali, and, as... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE PRAKRITS 29 dialect of Acokan times kept the three sibilants which Paicaci reduces to one, although the Gipsy dialect and the dialects of the Hindu Kush distinguish still between s and s on the one hand and g on the other. 1 The possession by Paicaci of the letters / and /, and the use of one nasal n only, have been adduced by Konow 2 as proof of location in addition to its close con- nexion with Pali, and, as these features were preserved in modern Malvi, and its hardening of soft consonants is probably due to Dravidian influence, Paicaci has been located in accord with Indian tradition in the Vindhya region. Inscriptions suggest also that south of the Narmada there was a measure of indepen- dent development, adding a south-western to the three great groups already known ; thus in the south we have duhutuya, dhua in the later Maharastrl, pointing to the source of Ardhama- gadhi dhiiyd, as opposed to the dhita of the northern inscriptions, Pali dhita, £aurasenl (beside duhida) and Magadhi dhidd, Vedic dhita. beside the normal duhita? The characteristics of these Old Prakrits are simple.* They include the loss of the vowels r and /, and of the diphthongs at and au ; reduction in the number of sibilants and nasals ; and the assimilation of consonants. They show also the operation of the substitution of the expiratory for the musical accent, a feature which is obvious in Sanskrit during the same period. Fuither, they are subject to a most important law which reduces each syllable to the form either of a vowel, short or long, a short vowel followed by one or two consonants, or a long vowel followed by a single consonant ; the resulting changes of form are intensified by the confusion which results from substituting a long vowel with a single consonant for an originally short vowel with two consonants, or the use of a nasal vowel in lieu of 1 Reichelt, Festschrift Streitbirg, p. 245. J ZDMG. lxiv. 95; JRAS. 1921, pp. 244 ff. ; cf. Ranganathaswami Aryavaraguru, IA. xlviii. 211 f. Przyluski {La ligende de tempereur Afoka, p. 72) holds that Pali may have had relations with Kaucambl. s Luders, KZ. xlix. 233 f. *~ * LiiJers, Bruchstucke buddh. Dramtn, pp. 29 ff. ; Keith, Sanskrit Drama, pp. 72 ff. 85 ff, 121 ff. Contrast Michelson, AJP. xli. 265 ff ; Bloch, JA. 1911, ii. 167. In a Prakrit of the Western Panjab is composed the Dhammapada of the Dutreuil de Rhins MS. ; Konow, Festschrift Wmdisch, pp. 85 ff. (1st cent. A. D.) ; Luders, SBA 1914, pp. 101 ff. (3rd cent. A. D.)<noinclude></noinclude> 3g8zqdwxtw0g8ya5h2dxodeayf2qm0o 104 128302 346371 2022-08-20T23:51:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 30 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA a long vowel, or a short vowel and a consonant, when another consonant follows. It is probable enough that literature of a secular character was composed in these Old Prakrits until the second century A. D., but about that date we have clear evidence of the fundamental changes which mark what may be called the Middle Prakrit of the grammarians and of most of the extant literat... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>30 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA a long vowel, or a short vowel and a consonant, when another consonant follows. It is probable enough that literature of a secular character was composed in these Old Prakrits until the second century A. D., but about that date we have clear evidence of the fundamental changes which mark what may be called the Middle Prakrit of the grammarians and of most of the extant literature. This consists in the softening or disappearance of intervocalic con- sonants, carried to the furthest in Maharastri in the dominions of the Catavahanas of the south-west, but noteworthy also in the other Prakrits recognized by the grammarians, MagadhI, and Caurasenl. We see in the dramas of Bhasa, as compared with those of Acvaghosa on the one hand and of Kalidasa on the other, clear evidence of transition, the omission of intervocalic consonants, the softening of surds to sonants, the reduction of aspirates to A, the change of y into j, the substitution of n for n, the simplification of double consonants with compensatory lengthening. The evidence of inscriptions supports the view which assigns the loss of intervocalic consonants to the second century A. D., 1 in which century Maharastri lyric began its successful career, made known to us in the anthology of Hala. Once stereotyped by the grammarians at an uncertain date, the Prakrits rapidly lost in importance as they became more and more divorced from current speech, while they did not possess the traditional sanctity of Sanskrit or its clarity of structure and beauty of form. Of the Prakrits Maharastri held pre-eminence by its use in drama, whence it was introduced perhaps by Kalidasa from lyric poetry, and by its adoption for epic poetry. Caurasenl was normally the prose Prakrit, though it appears to have been occasionally used in verse ; its employment in prose outside the drama was probably once much wider than was later the case when the Jains used a form of Maharastil for prose as well as for verse, though the presence of Caurasenl forms in prose suggests that Maharastri is here intrusive. 2 C aura senl wa s markedly more 1 Bloch, Milanges Llvi, pp. ] 2 fT. (kamdra, however, is from iarmdra). As regards lingualization cf. Turner, JRAS. 1924, pp. 555 ff., 58a ff. (danda, however, is not for dandra ; see Lklen, Stud. z. altind. und vergl. Sprachg., p 80). 3 Jacobi, Bhavisatta Kaha, pp. 88 ff. ; RSO. li. 231 ff.<noinclude></noinclude> a7j0faftm1eoqppk21smnafprn2z70l 104 128303 346372 2022-08-20T23:51:55Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE PRAKRITS 31 closely akin to Sanskrit than Maharastrl ; its place of origin was within the sphere of the strongest influence of Sanskrit, and it remained in specially close relation with it both in morphology, syntax, and vocabulary. Hence it was appropriately used-for persons of good position in the drama. MagadhI, on the other hand, was reserved for those of low rank, and, though tales 1 were composed in it,... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE PRAKRITS 31 closely akin to Sanskrit than Maharastrl ; its place of origin was within the sphere of the strongest influence of Sanskrit, and it remained in specially close relation with it both in morphology, syntax, and vocabulary. Hence it was appropriately used-for persons of good position in the drama. MagadhI, on the other hand, was reserved for those of low rank, and, though tales 1 were composed in it, it was of comparatively minor importance. The Ndtyagdstra, perhaps in the third century A. D., enumerates other dramatic dialects (vibhasds) which are clearly of no real popular origin ; such are Daksinatya, Pracya, AvantI, and Dhakkl or Takkl, which are mere varieties of (paurasenl, while Candali and (pakarl are species of MagadhI. 2 PaicacI, though practically unknown in the extant dramas, enjoyed, it appears, a consider- able vogue in the popular tale, as a result, doubtless, of the fame of the Brhatkathd. The comparatively late date at which Maharastrl appears to have come into fame, as indicated by its exclusion until late from the drama, suggests that some other Prakrit was employed for poetry before its rise into repute. Jacobi has found traces of such a Prakrit in the verses cited in the Ndtyagdstra ; 3 it was marked by the facultative retention or change or loss of inter- vocalic consonants, and was akin on the one hand to (paurasenl, for example in such forms as sadisa for sadrga and the gerund in iya, while it shared with Maharastrl the locative in amnti and the gerund in una; from these local indications he suggests that it had its centre in Ujjayim. It was, he holds, from this dialect that the softening of t to d passed into (paurasenl, which in Afvaghosa hardly shows any trace of it, and also in the dialect, otherwise similar to Jain Maharastrl, which on this account Pischel 4 named Jain (paurasenl. This poetic Prakrit, like (paurasenl, is essentially closely akin to Sanskrit. 1 Probably in verse, like Maharasfii and Apabhranca tales ; Dandin, i. 38; Rudrata, xvi. 36. Dandin's Gaud! Prakrit may be MagadhI ; he mentions also Latl. a Cf. Keith, Sanskrit Drama, pp. 140 ff., 337 ; Gawronski, KZ. xliv. 247 ff. Iranian traits in Cakarl aie not proved (JRAS. 1925, pp. 237 ff.) ; the points adduced all are essentially MagadhI (cf. ibid., pp. 218 ff.). * Bhavisatta K'aha, pp. 84 ff. He does not touch on its relation to Pali ' Op. cit., § 21.<noinclude></noinclude> koshatkpvd0qll2n9e4aswgajokepov 104 128304 346373 2022-08-20T23:51:58Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 32 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANCA 5. Apabhranqa Pischel 1 and Sir G. Grierson 2 have given currency to the view that the term Apabhranca denotes the true vernacu- lars as opposed to literary Prakrits, and the latter has con- structed a scheme for the derivation of modern vernaculars from the various local Apabhrancas; thus from Qaurasena (or Nagara) Apabhranca came Western Hindi, RajasthanI, and GujaratI ; fr... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>32 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANCA 5. Apabhranqa Pischel 1 and Sir G. Grierson 2 have given currency to the view that the term Apabhranca denotes the true vernacu- lars as opposed to literary Prakrits, and the latter has con- structed a scheme for the derivation of modern vernaculars from the various local Apabhrancas; thus from Qaurasena (or Nagara) Apabhranca came Western Hindi, RajasthanI, and GujaratI ; from Maharastra Apabhranca MarathI; from Magadha Bengali, Biharl, Assamese,, and Oriya; from Ardha- magadha Eastern Hindi; from Vracada SindhI; and from Kaikeya Lahnda. Unfortunately this theoretical scheme will not stand investigation, for the evidence of texts and even of the literature proves clearly that Apabhranca has a different signification. 3 The essential fact regarding Apabhranca is that it is the collective term employed to denote literary languages not Sans- krit or Prakrit. Bhamaha 4 expressly gives this threefold division, and Dandin 6 expressly says that Apabhranca is the term applied to the idioms of the Abhlras, &c, when they appear in poetry. Guhasena of Valabhl, whose inscriptions have dates from A. D. 559-69, is declared to have composed poems in the three languages, Sanskrit, Prakrit, and Apabhranca. Rudrata, 6 in the ninth century, asserts that Apabhraiica is manifold through the difference of lands, doubtless in agreement with Dandin. Hema- candra also does not identify Apabhranca with the vernaculars. The vernacular {degabhasa) is a different thing; hetairai are required to be skilled in the eighteen vernaculars according to the Jain canon ; the Kdmasutra, in enumerating their sixty-four accomplishments, includes knowledge of vernaculars as well as of literary speeches {kavyakriya) ; moreover, it preserves the 1 Gramm, der Prakrit-Spracken, § 4. 8 BSOS. 1. iii. 61 ff. ; cf. IA. li. 13 ff. * Jacobi, Bhavisatta Kaha, pp. 53 ff.; Sanatkutnaracaritam, pp. xviiiff. ; Fest- schrift Wackernagel, pp. 1 34 ff. < i. 16. 1 i. 31. Nobel's effort {Indian Poetry, pp. 13a, 159) to distinguish between Bharoaha's and Dandin's use of Apabhrai^a is a failure.<noinclude></noinclude> jd9087belgn1dxyfjq7odwgcql0knx4 104 128305 346374 2022-08-20T23:52:01Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ APABHRANgA 33 interesting notice that a man of taste would mingle his vernacular with Sanskrit, as is .the way with modern vernaculars, not with Apabhranca. The identification of the vernaculars and Apabhranca is given as the opinion of some authorities by the commentator of the Prakrta Pihgala, and other late authorities adopt this view. But the oldest authority who has been cited 1 for it is the Kashmirian Kseme... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>APABHRANgA 33 interesting notice that a man of taste would mingle his vernacular with Sanskrit, as is .the way with modern vernaculars, not with Apabhranca. The identification of the vernaculars and Apabhranca is given as the opinion of some authorities by the commentator of the Prakrta Pihgala, and other late authorities adopt this view. But the oldest authority who has been cited 1 for it is the Kashmirian Ksemendra (nth cent.), and it is extremely doubtful whether he meant anything of the sort when he refers to poems in vernacular ; it is as likely as not that in Kashmir, as probably in the case of Maharastra, Apabhranca was never a literary language, vernacular poems supervening directly on Prakrit poetry. The first actual remnants of Apabhranca preserved occur in a citation in Anandavardhana, in the Devlgataka, and in Rudrata. By preserving r and r it is clear that these verses belong to the species of Prakrit styled by the eastern school of grammarians (Kramadlcvara, Markandeya, Rama Tarkavagica) Vracata, which also is styled the speech of the Abhiras. This tribe appears to have entered India some time before 150 B.C., when it is mentioned by Patanjali. Its early home was Sindhudeca, by which is meant 2 not Sindh but the Peshawar district of the ^Rawalpindi division, where they had as eastern neighbours the Gurjaras. 3 Later both tribes spread ; the Gurjaras are found as Gujars in the United Provinces ; in the main, however, they went south and occupied Gujarat. The Abhiras are recorded in the Mahabharata as in the Panjab, later they are heard of in Kuruksetra, and their descendants, the Ahirs, range as far east as Bihar ; some went south and settled on the coast to the west of Gujarat ; they won considerable fame, and an Abhira dynasty is stated in the Visnu Purana to have succeeded the Andhrabhrtyas. Both Abhiras and Gurjaras were probably of the Dardic branch of the Indian race, to judge at least from the strong Dardic 1 Jacobi, Bhavisatta Kaha, p. 69, corrected p. 214. 2 Jacobi, Festschrift Wackernagel, p. 124, n. 2 ; cf. Faghuvahca, xv. 87, 89. See Mahabhasya, i. 3. 72, v. 6. 3 See references in EHL pp. 427 ff. ; R. C. Majumdar, The Gurjara- Pratlharas (1923). The view of them as Khazars or Huns is unproved, and their earliest date unknown, but Alexander did not find them in the Panjab. Cf, Grierson, IA. xliii. 141 ff., 159 ff. SHS<noinclude></noinclude> q5a269ul0ipbiabgnqxsdkd355xert0 104 128306 346375 2022-08-20T23:52:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 34 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA element in Lahnda, the speech of the western Panjab. As they grew in civilization, they must have sought to create a literature ; whether they attempted it in their own dialect at first and later produced Apabhranca must remain uncertain ; what is clear is that Apabhranca originally was an effort to infuse into Prakrit a measure of their vernacular. The effort to make Prakrit... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>34 SANSKRIT, PRAKRIT, AND APABHRANQA element in Lahnda, the speech of the western Panjab. As they grew in civilization, they must have sought to create a literature ; whether they attempted it in their own dialect at first and later produced Apabhranca must remain uncertain ; what is clear is that Apabhranca originally was an effort to infuse into Prakrit a measure of their vernacular. The effort to make Prakrit more readily intelligible to the people was not new ; in the earliest epic in Jain Maharastrl known to us, the Paumacariya x of Vimala Suri, probably not before A. D. 300, we find the free use of what the grammarians style Decicabdas, words for which no derivation from Sanskrit is obvious or normally possible ; similarly it seems that Padalipta's Tarangavati, mentioned in the Anuyogadvdra (5th cent.), though written in Prakrit, contained very many of such words. The large number of Dec! terms preserved in the Deginamamala of Hemacandra, some four thousand in all, testifies to the prevalence at one time of this practice, which, however, failed to retain favour. The reason for this may easily be conjectured ; the words takenjrom the vernaculars were a barrier to comprehension in a wide circle, and with the rapid change of the vernaculars became obscure even in the poet's own land, so that poets who desired permanence of repute and wide circles of readers pre- ferred to content themselves with those terms which had general currency. In Apabhranca, however, the effort was made to simplify Prakrit by adopting as the base of the grammar the vernacular, while using in the main the Prakrit vocabulary, and to some extent also Prakrit inflexions. There is a certain parallel with modern vernaculars which borrow freely from Sanskrit as opposed to Prakrit, but they do not use Sanskrit inflexions at all. The Prakrit used as the base of early Apabhranca seems to have been often Maharastrl, but sometimes also Qaurasenl. But once Apabhranca had become popular, perhaps through the activity of the Abhlra and Gurjara princes, it spread beyond the west and various local Apabhrancas arose, as is recognized by Rudrata ; in these, we may assume, the special characteristics of the Vracata or Vrajada Apabhranca were refined. We find this 1 Jacobi, ERE, vii, 467.<noinclude></noinclude> iwv4vs7u4wiurn3mjcuc0j2o6cmgfxy 104 128307 346376 2022-08-20T23:52:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ APABHRAN^A 35 confused condition reflected in the grammarians. Hemacandra, who belonged to the western school which goes back to the Vdlmiki Sutras, describes one kind of Apabhrarica, but alludes to others; in the eastern school we find a division as Viacata, Nagara, and Upanagara, in all of which r after consonants is kept while in the first r before consonc^ts also. Faint traces of the observance of this rule ma... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>APABHRAN^A 35 confused condition reflected in the grammarians. Hemacandra, who belonged to the western school which goes back to the Vdlmiki Sutras, describes one kind of Apabhrarica, but alludes to others; in the eastern school we find a division as Viacata, Nagara, and Upanagara, in all of which r after consonants is kept while in the first r before consonc^ts also. Faint traces of the observance of this rule may be found in a few verses cited by Hemacandra ; the great poems, Bhavisattakaha and Neminaha- cariu assimilate r, and thus belong to a later type of Apabhrarica. In Bengal we find a type of Apabhrarica long in use in Buddhist texts, and a much degraded form, Avahattha, is evidenced in the Prdkrta Pihgala (14th cent.), but the basis even of this Apabhrarica is Maharastrl, not Magadhi, testifying to its ultimate western origin. From the nature of Apabhrarica it follows naturally that in Old Gujarat! we find a considerable amount of resemblance in inflexion to Apabhrarica, as was to be expected from the fact that the vernacular is a descendant in considerable measure of that vernacular which was applied to Prakrit to form the early Apabhrarica. In other cases we could not expect to find any such important coincidences ; thus in Bengal the Apabhrarica used was not formed by applying vernacular inflexions to the local Prakrit ; at most some local colour was given to a speech which came from the west, and the same remark clearly applies in other cases. Sir G. Grietson's efforts 1 to establish a Maha- rastra Apabhrarica as a connecting link between Prakrit and MarathI are clearly unsuccessful. Nor indeed, it must be added) is there yet any adequate proof even of the relations suggested by him between the Prakrits and the vernaculars ; 2 thus traces of Magadhi in Bengali are extremely difficult to establish with any cogency. 3 There is no reason to suppose that Apabhrarica formed a necessary step towards composition in vernaculars, and in Maharastra and Kashmir Apabhrarica appears to have been 1 BSOS. f. iii. 63. 2 E. g. his view (JRAS. 1925, pp. 228 ff.) as to single consonants in the Noith-West Prakrit is clearly improbable. 3 M. Shahidullah, IHQ. i. 433 ff. Bloch {Formation de la langue marathe ; JA. '9 12 , i. 336) insists that the modern dialects presuppose a Prakrit koine. D %<noinclude></noinclude> 2ce6qm0chrqk0gcau7e1ms5h05cxd4w 104 128308 346377 2022-08-20T23:52:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 36 SANSKRIT, PRAKKIT, AND APABHRANQIA unknown, while in the latter region vernacular poetry appears to have been practised in the eleventh century. Literary evidence of compositions in the vernaculars is fragmentary, but at least from the twelfth century there was a Hindi literature, from the thirteenth one in Marathi, and probably enough still earlier dates may be assigned to the adaptation of vernaculars to liter... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>36 SANSKRIT, PRAKKIT, AND APABHRANQIA unknown, while in the latter region vernacular poetry appears to have been practised in the eleventh century. Literary evidence of compositions in the vernaculars is fragmentary, but at least from the twelfth century there was a Hindi literature, from the thirteenth one in Marathi, and probably enough still earlier dates may be assigned to the adaptation of vernaculars to literary uses. 1 1 For Bengal see Dinesh Chandra Sen, Hist, of Bengal Lang, and Lit, (1911) and S. K. Chatterji, 1. 129 ff.<noinclude></noinclude> lmxw8yz8q5ta7v26mto3vezrwuw2sk0 104 128309 346378 2022-08-20T23:52:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PART II BELLES-LETTRES AND POETICS नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PART II BELLES-LETTRES AND POETICS<noinclude></noinclude> g44b6xenk35yb9fabp4fghfhwopuo0x 104 128310 346379 2022-08-20T23:52:25Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 128311 346380 2022-08-20T23:52:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ II THR ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE i . The Sources of the Kavya INDIA produced no historian of her Sanskrit literature, and, naturally enough, the appearance of great poets of the calibre of Kalidasa, Bharavi, and Magha so eclipsed earlier efforts that their works and even their names passed into oblivion. Natural causes helped the result ; it was difficult to multiply manuscripts, difficult to... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>II THR ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE i . The Sources of the Kavya INDIA produced no historian of her Sanskrit literature, and, naturally enough, the appearance of great poets of the calibre of Kalidasa, Bharavi, and Magha so eclipsed earlier efforts that their works and even their names passed into oblivion. Natural causes helped the result ; it was difficult to multiply manuscripts, difficult to preserve them, and it is not surprising that the lesser poets should have passed from recollection. On the other hand, the absence of literary remains for the centuries just before and after the Christian era, and the fact that foreign invasions, Greeks, Parthians, and Cakas, and Yueh-chi deeply affected the north-west of India, gave an appearance of reason to Max Miiller's famous suggestion J that there was a comparative cessation of literary activity in India until in the sixth century a great renaissance began with Kalidasa and his contemporaries. The theory is now wholly discredited in the form in which it was put forward, if for no other reason than that it ignored the Brah- manical revival of the Gupta empire at the beginning of the fourth century A. V>. But it lingers on in the form of the suggestion 2 that in the period up to that revival Sanskrit was little used for secular poetry, which was composed in Prakrit, until the reviving power of the Brahmins resulted in their creating the epic by translation from Prakrit originals, developed a lyric poetry to replace the simpler Prakrit songs of the people, and transformed the popular beast-fable and fairy-tale. For this theory of a Prakrit period of Indian literature preced- 1 India (1883), pp 281 ff. Contrast Lassen, Ind. Alt., ii." 1159 a*. 2 Bhandarkar, Early Hist, of India (1920), pp. 70 ff., who admits the existence of some Sanskrit literature, but places Apvaghosa under Kamska c. A. D. 300. But as early as 185 B.C. theie was a Brahmanical revival under Pusyamilra; EHI. pp. 308 ff. ; Przyluski, La llgendt dc remfcreur Afoka, pp. 90 ff.<noinclude></noinclude> dboq01x5a3mwbx17hy815xl1w4lw0b3 104 128312 346381 2022-08-20T23:52:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 4 o ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE ing the Sanskrit period there is no evidence of value. The sug- gestion of the translation of the epic may be dismissed as absurd, but the case with other forms of literature is more worthy of consideration. The fairy-tale is a thing which readily circulates among the people long before it is dignified by literary treatment by the higher classes of society, and in poin... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>4 o ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE ing the Sanskrit period there is no evidence of value. The sug- gestion of the translation of the epic may be dismissed as absurd, but the case with other forms of literature is more worthy of consideration. The fairy-tale is a thing which readily circulates among the people long before it is dignified by literary treatment by the higher classes of society, and in point of fact there is a strong tradition to the effect that it was in a Prakrit dialect, though one closely allied to Sanskrit, that the great collection of such tales, which powerfully affected Sanskrit literature, as the Brhafkatha of Gunadhya, was composed. Gunadhya's work, however, is of very complex art and uncertain date, and in all probability came into being at a time when we have abundant evidence of the existence of Sanskrit literature, so that this instance is irrelevant to the contention in favour of a Prakrit period of literature. Equally little value attaches to the argu- ment for the priority of Prakrit lyric. It was founded on a wholly misleading view of the antiquity of the anthology of Hala, who was placed in the first centiuy A.D. Against this view must be set the form of Maharastil Prakrit, which shows a development in the language such as cannot be dated before the latter part of the second century A.D., if regard be paid to the evidence of the inscriptions and of the Prakrits of the dramas of Acvaghosa. 1 It is true that Vararuci's Prakrit grammar recognizes Maharastrf of the type of the anthology, but there is no evidence that Vararuci is early in date, for his identification by later tradition with the Katyayana who criticized Panini is without serious value. Jacobi, 2 on the other hand, has identified Hala with the Satava- hana under whom Jain tradition records a change in the Church calendar in A.D. 467. There is no cogent reason to accept or deny this date ; what .is clear is that so far as the evidence goes there is nothing to suggest great antiquity for Prakrit lyric. Ltiders, who finds traces of its existence about the second cen- tury B.C. in the short inscriptions of the Sltabenga and Jogl- mara caves on the Ramgarh hill, and who assigns to the same 1 Bruchstuckt buddh. Dramen, pp. 61 ff. On the SUabenga inscr. cf. Boyer, Melanges Livi, pp. lai ff. Kharavela's date is still disputed. 1 Ausg. Erzahlungtn in MAhdrdshtrt, p. xvii ; cf. Bhavisatla Kaha, p. 83. The Paumacariya of Vimala Sun, the oldest Maharasfrl epic, is not before A. D. 300 and may be much later (cf. ibid., p. 59).<noinclude></noinclude> hhyjguc319o4m8ru3f83adm9ua3bn9i 104 128313 346382 2022-08-20T23:52:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE SOURCES OF THE KAVYA 41 century the Hathigumpha inscription of Kharavela of Kalifiga, which displays, though faintly, some of the characteristics of Sanskrit prose Kavya, makes no claim for the priority of Prakrit to Sanskrit in these literary uses ; on the contrary he acknow- ledges fully the coexistence of a Sanskrit literature. Still less can be said for the priority of Prakrit in the sphere of the beast-f... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE SOURCES OF THE KAVYA 41 century the Hathigumpha inscription of Kharavela of Kalifiga, which displays, though faintly, some of the characteristics of Sanskrit prose Kavya, makes no claim for the priority of Prakrit to Sanskrit in these literary uses ; on the contrary he acknow- ledges fully the coexistence of a Sanskrit literature. Still less can be said for the priority of Prakrit in the sphere of the beast-fable. Such fables are readily current among the people, and the Mahabharata shows their popularity in the circles to whom the epic appealed. The Jataka tales of the Buddhists show likewise the skill by which they could be turned to the service of that faith, but of an early Prakrit fable literature we know little or nothing. On the other hand, the Sanskrit litera- ture is marked by the fact that it adopts the fable to a definite purpose, the teaching to young princes and their entourage the practical conduct of life, and thus constitutes a new literary genre. The causes of the rise of Sanskrit literature are in fact obvious, and there was no need for writers in Prakrit to set an example. It would indeed have been surprising if the simplicity of the earlier epic had not gradually yielded to greater art. The Upanisads show us kings patronizing discussions between rival philosophers and rewarding richly the successful ; we need not doubt that they were no less eager to listen to panegyrics of themselves or their race and to bestow guerdon not less lavishly. We have indeed in the Vedic lists of forms of literature refer- ences to the Naracansls, encomia, 1 which candour admitted to be full of lies, and we have actually preserved a few verses from which we can guess the high praise promiscuously bestowed on their patrons by the singers. Into the Rgveda itself have been admitted hymns which contrive to flatter patrons as well as extol the gods, and added verses, styled praises of gifts (danastulis), recount the enormous rewards which a clever singer might obtain. We cannot doubt that from such contests must have sprung the desire to achieve ever-increasing perfection of literary form as compared with the more pedestrian style of the mere narrative of the epic. In yet another sphere such heightening of style must have 1 Macdonell and Keith, Vedic Index, i. 445 f.<noinclude></noinclude> pstuf6pn46ixoessbsbgm16imhu3bps 104 128314 346383 2022-08-20T23:52:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 42 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE been striven after. The Vedic poets, who can compare 1 the goddess Dawn to a fair dancer, to a maiden who unveils her bosom to a lover, cannot have been "incapable of producing love poetry for secular use. Nor is it doubtful that it was the early writers of the love lyric who enriched Sanskrit with a vast abun- dance of elaborate metres ; for the flow of epic narrative... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>42 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE been striven after. The Vedic poets, who can compare 1 the goddess Dawn to a fair dancer, to a maiden who unveils her bosom to a lover, cannot have been "incapable of producing love poetry for secular use. Nor is it doubtful that it was the early writers of the love lyric who enriched Sanskrit with a vast abun- dance of elaborate metres ; for the flow of epic narrative such metrical forms were wholly unsuited ; on the other hand, the limited theme of love demanded variety of expression if it were to be worthily developed. The gnomic utterance of which the Aitareya Brahmana has preserved some Vedic specimens natur- ally shared in the cultivation of the lyric, and the elaboration of verse doubtless reacted on prose style, inducing writers to seek to reproduce in that medium something of the elegance after which poets now habitually strove. There is, then, no justification for presuming a breach in literary continuity, and, despite the fact that so much has perished, we have indisputable proofs of the active cultivation of Sanskrit literature during the period from 200 B.C. to A.D. 200, when on one theory it had not yet come into being, and secular literature was composed in Prakrit. 2. The Testimony of the Ramayana The validity of the Ramayana as evidence of the growth of the Kavya has been disputed on the score that the poem was, even if in large measure early in date, 2 still under constant revision, so that those features in it which foreshadow the later Kavya and justify its own claim to that title as the first of Kavyas may be dismissed as interpolations. The argument, however, is clearly unsatisfactory, and does not establish the result at which it aims. We may readily agree that some part at least of the elegancies of style 3 which mark the poem is a later addition, but there is no ground whatever to admit that these additions fall later than the second century B.C., and they may 1 Hirzel, Gltichnisse und Mttaphtrn im Rgvtda (1908). For the early, which is also the later, ideal of feminine beauty, see Qatapatha Brahmana, i. 2. 5. 16 ; iii. 5. 1. 11 ; the love charmsvof the Atharva attest the beginnings of erotic*poetry (IS. v. ai8ff.). ' Keith, JRAS. 1915, pp. 318 ft. ' Jacobi, Ramayana, pp. 1 19 ff. The Ramayana also shows the development of the (Jloka metre almost to its classic state ; cf. SIFI. VIII. ii. 38 ff. See also Krishnamachariar, Raghuvanfavimarfa (1908).<noinclude></noinclude> tn1c9il5o2fx8byu0f3qzkqs3a3g6xm 104 128315 346384 2022-08-20T23:52:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE TESTIMONY OF THE RAMAYANA 43 be earlier in date. The Ramayana in fact, as we have it, affords an illustration of the process of refinement which style was under- going, but it is essential to realize that even in its original form the poem must have shown a distinct tendency to conscious ornament. The mere theme, the blending together of two distinct legends, the couit intrigues of Ayodhya and the legend of Ra... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE TESTIMONY OF THE RAMAYANA 43 be earlier in date. The Ramayana in fact, as we have it, affords an illustration of the process of refinement which style was under- going, but it is essential to realize that even in its original form the poem must have shown a distinct tendency to conscious ornament. The mere theme, the blending together of two distinct legends, the couit intrigues of Ayodhya and the legend of Rama's war on Ravana for the rape of Sita — in ultimate origin a nature myth — is the work of an artist, and the same trait is revealed in the uniformity of the language and the delicate perfection of the metre, when compared with the simpler and less polished Mahabharata. Valmiki and those who improved on him, probably in the period 400-200 B.C., are clearly the legiti- mate ancestors of the court epic. Anandavardhana ' has' not inaptly contrasted the object of the court epic with that of the legend (itihasa) ; the latter is content to narrate what has happened, the former is essentially depen- dent on form. The Ramayana occupies an intermediate place, and its formal merits are not slight. But in any case it essenti- ally anticipates the means by which the later poets seek to lend distinction and charm to their subject-matter; as they drew deeply, upon it for their themes, so they found in it the models for the ornaments of their style. If the city of Ayodhya appears in human form to the king in Kalidasa's Raghuvanga, Valmiki has set the example in his vision of Lanka in the Sundarakanda. The action in the later Kavya is all but obstructed by the wealth of the poet's descriptive powers ; Valmlki's followers have de- scribed with no less than twenty-nine similes the woes of Sita in her captivity, with sixteen the sad plight of Ayodhya bereft of Rama. 2 Descriptions of the seasons, of mountains and rivers, bulk largely in the Kavya, but Valmiki has set the example in his elaborate accounts of the rainy season and autumn, of the winter, of Mount Citrakuta, and of the river Mandakinl. 3 Meta- phors of beauty abound in the Kavya side by side with those of strained taste and pointless wit ; the Ramayana is guilty of visadanakradhynsite paritrasormimalini kitn mam na trdyase magiidm vipule gokasagare ? 1 Dhvanyaloka,?. 148. ! 11. 19 and 114. ' iv. 28 ; iii, 16 ; ii. 94, 95. There is a brilliant picture of the sound of the sea : parvasudirnavegasya sagarasyeva nifisvanah.<noinclude></noinclude> q2u1uhnf0w2mk7xnjnmsnti9npo4c07 104 128316 346385 2022-08-20T23:52:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 44 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE ' Why dost thou not save me that am sunk in a broad ocean of woe, whose coronal of waves is horror, and in which dwell the crocodiles of despondency ? ' Much happier is the famous simile : sagaram cambaraprakhyam ambaram sagaropamam Ramaravanayor yuddkam Ramaravanayor iva. ' Ocean peer of sky, sky ocean's counterpart ; Rama and Ravana alone could match their mortal... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>44 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE ' Why dost thou not save me that am sunk in a broad ocean of woe, whose coronal of waves is horror, and in which dwell the crocodiles of despondency ? ' Much happier is the famous simile : sagaram cambaraprakhyam ambaram sagaropamam Ramaravanayor yuddkam Ramaravanayor iva. ' Ocean peer of sky, sky ocean's counterpart ; Rama and Ravana alone could match their mortal combat.' A later commonplace is foreshadowed in : tvam krtvoparato manye rupakarta sa vigvakrt na hi rupopamd hy anya tavasti gubhadargane. ' When he had made thee, I ween, the All-maker stayed from his making of lovely forms, for there is no beauty on earth to match thine, o fair-faced one.' As later, we find as prognostications of good the wind that blows free from dust, the clear skies, the flowers that are rained down to earth, and the resonance of the drums of the gods. Indra's banner, erected and then taken down at the festival in his honour, affords material for similes ; eyes expand with joy (harsotphullanayana) ; men drink in faces with their eyes (locanabhyam pibann iva) ; breasts are like golden bowls {kucau suvarnakalagopamau) ; before men's wondering eyes the host stands as if in a picture ; the Ganges shows her white teeth as she smiles in the foam of her waves {pkenanirma- lahdsini) ; winds blow with fragrant coolness ; the clouds rumble with deep and pleasant sound (snigdhagambhiraghosd) ; the action of the fool is like that of the moth that flies into the flame ; man leaves his worn frame as the snake its old skin. The love of alliteration is already present, as in daksina daksinam tiram ; we find even an example of the figure, concise expres- sion {samasokii), in which the dawn is treated on the analogy of a loving maiden : cancacccwdrakaraspargaharsonmilitataraka aho ragavati samdkya jahatu sv'ayam ambaram. • Ah that the enamoured twilight should lay aside her garment of sky, now that the stars are quickened to life by the touch of the rays of the dancing moon.' The Ramdyana ifc not given to erotic descriptions ; its tone is serious and grave, but such pas-<noinclude></noinclude> 3w5oob9jtxfkznai0x4z4wfd9x52rlu 104 128317 346386 2022-08-20T23:52:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE TESTIMONY OF THE RAMAYANA 45 sages 1 as the description of the vision by Hanumant of the sleep- ing wives of Ravana mark the beginning of a tradition which Acvaghosa handed on to his successors. Imitation in detail of the Ramayana is frequent and patent, and its language and verse technique deeply affected the whole of the history of the Kavya. The content of the Mahabharata naturally afforded to later poets a... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE TESTIMONY OF THE RAMAYANA 45 sages 1 as the description of the vision by Hanumant of the sleep- ing wives of Ravana mark the beginning of a tradition which Acvaghosa handed on to his successors. Imitation in detail of the Ramayana is frequent and patent, and its language and verse technique deeply affected the whole of the history of the Kavya. The content of the Mahabharata naturally afforded to later poets an inexhaustible material for their labours, but save in its later additions the great epic suffered little elaboration of style, and affords no evidence comparable to that of the Ramayana attesting the development of the Kavya style. 3. The Evidence of Paiafijali and Pjiigala Direct and conclusive evidence of the production of secular Sanskrit literature before 150 B.C. is afforded by the testimony of the Mahabhasya? Much earlier evidence from the point of view of grammar would be available, if we could believe the assertion 3 of Rajacekhara — perhaps the dramatist — that Panini was the author not merely of the grammar but also of the Jamba- vatlvijaya ; that epic and apparently another, the Patdlavijaya, are ascribed to him by anthologies which cite verses from them. The fact, however, that grammatical errors occur in a verse from the latter work renders the ascription implausible, even if epic excuse can be alleged, and we may reasonably accept the exis- tence of two or more Paninis, despite the rarity of the name. The testimony of the Mahabhasya, however, is quite clear, and its value is all the greater because it is given incidentally and by accident in the discussion of disputed rules of the master. Patafi- jali, of course, knows the Bharatan epic, but he refers also to dramatic recitals of epic legends — perhaps to actual dramatic performances — and the topics mentioned include the slaying by Krsna of his wicked uncle Kaiisa and the binding of Bali by the god Visnu. We are told of rhapsodes who tell their tales until the day dawns, and stories were current which dealt with the 1 Not probably by Valmiki. For Vedic precedents in alliteration and Yamakas see Hillebrandt, Kdhddsa, pp. 161 Ff. , for the epic, Hopkins, Great Epic, pp. 200 ff. » Cf. Weber, IS. xiii. 356 ff., 477 ff. ; Kielhoin, IA. xiv. 326 f. ; Buhler, Die indi~ schcn Inschriften, p. 72 ; Bhandarkar, IA. ili. 14. 3 See Thomas, Kavlndravacanasamuccaya, pp. 5 1 ff.<noinclude></noinclude> ej9qs785wglrvpckc2e4c53vll947j0 104 128318 346387 2022-08-20T23:52:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 46 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE legends of Yavakrlta, Yayati, Priyafigu, Vasavadatta, Sumanot- tara, and Bhimaratha. A Vararuca Kavya is actually mentioned, though unfortunately we know no more of it. We have, how- ever, invaluable help in appreciating the growth of Kavya in the incidental citation of stanzas clearly taken from poems of the classical type. Many are tantalizing in their brevity ; we he... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>46 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE legends of Yavakrlta, Yayati, Priyafigu, Vasavadatta, Sumanot- tara, and Bhimaratha. A Vararuca Kavya is actually mentioned, though unfortunately we know no more of it. We have, how- ever, invaluable help in appreciating the growth of Kavya in the incidental citation of stanzas clearly taken from poems of the classical type. Many are tantalizing in their brevity ; we hear of a maiden bought with a price who was dearer to her lord than his life (sd hi tasya dhanakritd prdnebhyo 'pi gariyasi). The verse varatanu sampravadanti kukktitah, ' O fair one, the cocks pro- claim together', has afforded later authors an opportunity of exhibiting skill in filling up the missing three verses {samasyd- purana)} Erotic verse is attested also by priyam mayurah pratinamrtiti, ' The peacock danceth towards his beloved ', perhaps also by a variant 'ad odakdntat priyam pdntham anuvrajet, ' Let her follow the wanderer she loveth to the end of the woods, to the end of the waters '. Epic or panegyric is found in the address prathate tvayd patimati prthivi, 'The earth with thee as lord maketh true its name as wide ' ; so also asidvitiyo 'nusara Pandavam, ' With sword as mate he attacked Pandu's son ', jqghdna Kansath kila Vasudevah, ' Vasudeva slew Kansa.' Brief as it is, there is pathos in yasmin daga sahasrani putre jate gavaih dadau brahmanebhyah priydkhyebhyah so 'yam unchena jivati. ' On his scanty gleaning now he liveth, he for whose birth were given ten thousand kine to the Brahmins who brought the good tidings.' Gnomic poetry is also strongly represented : tapah grtttam cayonig cety etad brahmanakarakam tapahgrutabhydm yo hino jatibrahmana eva sah. 'Asceticism, learning, birth, these make the Brahmin; he who lacks asceticism and learning is a Brahmin by birth alone.' Or again, bubhuksitam na pratibhati kimcit, ' Nothing seems right to a hungry man.' Solomon's maxim regarding the education of children has a worthy parallel : samrtaih panibhir ghnanti guravo na visoksitaih ladandgrayino 2 dosds tddandgrayino gundh. 1 See Chap. IX, § t. 2 Cf. the forms in Festschrift Wackernagel, p. 303.<noinclude></noinclude> p7i52zsv7wke2l8cdspaua85apxqk3x 104 128319 346388 2022-08-20T23:52:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE EVIDENCE OF PATANJALI AND PINGALA 47 ' Fraught with life, not with poison, are the blows that teachers give ; vice grows by indulgence, virtue prospers by reproof.' The inevitability of death is recorded : ahar ahar nayamano gam agvam purusam pa gum Vaivasvato na trpyati surety a iva durmadl. ' Though day by day he takes his toll in cattle, horses, men, and beasts, Vivasvant's son is sated never, as a drunka... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE EVIDENCE OF PATANJALI AND PINGALA 47 ' Fraught with life, not with poison, are the blows that teachers give ; vice grows by indulgence, virtue prospers by reproof.' The inevitability of death is recorded : ahar ahar nayamano gam agvam purusam pa gum Vaivasvato na trpyati surety a iva durmadl. ' Though day by day he takes his toll in cattle, horses, men, and beasts, Vivasvant's son is sated never, as a drunkard is never wearied of brandy.' A maxim of political wisdom may be seen in kseme subhikse krtasamcayani : purani rajnam vinayanti kopam. ' Citadels well stored in peace and abundance calm the wrath of kings.' Noteworthy also is the fact that in the scanty number of verses there occur specimens of such ornate metres as the MalatI, the Praharsini, the Pramitaksara, and the Vasantatilaka, beside the normal C/loka and Tristubh. These new metres lead us into a different sphere from the Vedic metres, and striking light on this development is afforded by the metre of the Karikas, 1 mostly, if not all, written probably by predecessors of Patanjali, which deal with disputed points of grammar. Among these are besides the C/loka and Vaktra, Indravajra, Upajati, CalinI, Van- castha,all later usual, and the much less common metres, SamanI, consisting of four verses each of four trochees, Vidyunmala, similarly made up of spondees, the anapaestic Totaka, and the Dodhaka, in which the verse has three dactyls and a spondee. This richness and elaboration of metre, in striking contrast to the comparative freedom of Vedic and epic literature, must certainly have arisen from poetical use ; it cannot have been invented for grammatical memorial verses, for which a simple metre might better suffice. The names Totaka and Dodhaka have been sus- pected of Prakritic origin, and the latter of ultimate Greek origin, but these are unproved hypotheses without literary or other support. In addition to the clear indications thus given of the existence of epic, lyric, and gnomic verse, we may deduce from other hints the existence of the material whence later developed the beast - 1 Cf. Kielhorn, IA. xv. 229 ff. ; Jacobi, Festschrift Wackernagel, p. 127.<noinclude></noinclude> 5abo4n0lmh78epeje0py410ukxyxzb8 104 128320 346389 2022-08-20T23:53:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 48 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE fable. We have allusions 1 to such proverbial tales as that of the goat and the razor (ajakrpaniya), of the crow and the palm fruit {kakataliyd), and to the hereditary enmity of the snake and the ichneumon, and of the crow and the owl, later famous as the theme of a book of the Pancatantra. Corroboration of the evidence of Patanjali can be obtained from the Chandassut... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>48 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE fable. We have allusions 1 to such proverbial tales as that of the goat and the razor (ajakrpaniya), of the crow and the palm fruit {kakataliyd), and to the hereditary enmity of the snake and the ichneumon, and of the crow and the owl, later famous as the theme of a book of the Pancatantra. Corroboration of the evidence of Patanjali can be obtained from the Chandassutra of Pingala, which ranks as a Vedanga but is mainly devoted to the exposition of secular prosody. Pingala ranks as an ancient sage, being .sometimes identified with Patanjali ; the aspect of his work suggests considerable age, and many of the metres which he describes are certainly not de- rived from the Kavya literature which has come down to us. They suggest a period of transition in which the authors of the erotic lyric 2 were trying experiment after experiment in metrical effect. The names of the metres can often most plausibly be ex- plained as epithets of the beloved ; the stanzas may have been so styled because the word in question occurred in them. Thus we have the metre Kantotplda, the plague of her lovers, Kutila- gati, she of crooked gait, Cancalaksika, she of the glancing eyes, Tanumadhya, she of the slender waist, Caruhasini, the sweet- smiling one, and Vasantatilaka, the pride of spring. Other names suggest poetic observation of animal life ; thus we have Acvalalita, the gait of the horse, Kokilaka, the cry of the cuckoo, Sinhonnata, tall as a lion, Qardulavikrldita, the tiger's play. The plant world gives others as Manjarl, the cluster, Mala, the garland. That a strong school of lyric poetry existed about the Christian era and probably much earlier we cannot seriously doubt ; to its influence we may with reason ascribe the appearance and bloom of the Maharastrl lyric about A.D. 200. 4. Kavya in Inscriptions Chance has preserved for us certain evidence in the early in- scriptions 3 which disposes definitely of the theory of the dormancy of Sanskrit during the period of foreign invasions in India. An inscription at Girnar * dated about A. D. 150-2 under the Maha- 1 Mahabkasya, li. 1. 3 ; v. 3. 106 ; IS. xiii. 4S6. 2 Jacobi, ZDMG. xxxvni. 615 f. s Buhler, Die indischen Inschrtften und das Alter der indischen Kunstpoeste (1 890). * EI. vin. 36 ff. ; EHI. pp. 139 f. ; IA. xlviii. 145 f.<noinclude></noinclude> g4uaq08ysxbx0cs57e9iyupa549xxot 104 128321 346390 2022-08-20T23:53:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ KAVYA IN INSCRIPTIONS 49 ksatrapa Rudradaman, grandson of the Ksatrapa Castana, known to Ptolemy as Tiastanes of Ozene, Ujjayinl, is written in prose {gadyam kavyam) and shows in a most interesting manner the development from the simple epic style to that of the Kavya. Grammar is obeyed, but epic licence is found ; patina, for patyd, is thus explained, and vtgaduttarani is a Prakritism for vincad-, which the epic,... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>KAVYA IN INSCRIPTIONS 49 ksatrapa Rudradaman, grandson of the Ksatrapa Castana, known to Ptolemy as Tiastanes of Ozene, Ujjayinl, is written in prose {gadyam kavyam) and shows in a most interesting manner the development from the simple epic style to that of the Kavya. Grammar is obeyed, but epic licence is found ; patina, for patyd, is thus explained, and vtgaduttarani is a Prakritism for vincad-, which the epic, though not the grammar, permits ; epic again is the pleonasm in Parjanyena ekarnab/tutayam iva prihivydm krtdydm, ' when the storm had turned as it were all earth to ocean '. But in anyatra samgrdmesu, ' save in battles ', we have a pure error. From the epic style a distinct departure is made in the use of compounds ; Dandin, doubtless following earlier authority, bids them be used freely in prose, and approves of their being long. The inscription prefers compounds to simple words, and at the beginning presents us with a compound of nine words with twenty-three syllables ; the description of the king produces even a finer effort of seventeen words of forty syllables. The length of the sentences vies with that of the compounds ; one attains twenty-three "Granthas, each of thirty-two syllables. Of the figures of sound (gabdalamkaras) alliteration is freely used as in abhyastandmno Rudraddmno, sometimes with real effect. Of figures of sense (arlhalamkaras) one simile compares in the later manner the curtain wall of a reservoir to a mountain spur in the Kavya phrase parvatapratisparddhi. The description, if never of a very high order, displays some merit, especially in the vivid picture of the destruction by flooding of the dam of the reservoir. But what is far more important is that the author thinks it fit to ascribe to the king the writing of poems in both prose and verse ; flattery or not, it was obviously not absurd to ascribe to a Ksatrapa, of foreign extraction, skill in Sanskrit poetry. Moreover, the poems are qualified by a string of epithets as adorned by the qualities of simplicity, clearness, sweetness, variety, beauty, and elevation arising from the use of conventional poetic terminology (sphutalaghiHtiadhuracitrakdnta- gabdasamayoddrdlamkrta). The term almnkrta points unmis- takably to the author's acquaintance with a science of poetics prescribing the ornaments of poetry, and a comparison with the merits ascribed by Dandin 1 to the Vaidarbha style which he 1 Kavyfidarfa, i. 40 ff. See below, cbap xviii, § 2. 3H9 E<noinclude></noinclude> qnu7agu0fb0ubzocd7obv62bslxdlw2 104 128322 346391 2022-08-20T23:53:07Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 50 ORIGIN" AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE admires is decidedly instructive. Simplicity and clearness may well be equivalent to the arthavyakti and prasdda which he mentions ; sweetness is his mddkurya which includes richness in tasteful sound and sense (rasavai) ; variety is probably akin to the strength or force (oj'as) prescribed by Dandin, and he recog- nizes that in the view of some authorities elevation w... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>50 ORIGIN" AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE admires is decidedly instructive. Simplicity and clearness may well be equivalent to the arthavyakti and prasdda which he mentions ; sweetness is his mddkurya which includes richness in tasteful sound and sense (rasavai) ; variety is probably akin to the strength or force (oj'as) prescribed by Dandin, and he recog- nizes that in the view of some authorities elevation was induced by the use of the stock terms of poets such as kridasaras, a lake for sport. The evidence of this inscription is confirmed and strengthened by that derivable from a record 1 of Siri Pulumayi at Nasik, written in Prakrit prose. There can be no doubt of the familiarity of the writer with Sanskrit ; it is even possible that he wrote his» text in that language and then, in order to comply with the usage of the- day, rendered it into Prakrit for purposes ot publication. Siri Pulumayi may be identified with Siro-Polemaios of Baithana, Pratisthana on the Godavarl, of Ptolemy and the date of the inscription is not far removed from that of the Girnar record. It begins with an enormous sentence of eight and a half lines, long compounds fill lines 2-6, then a brief rest is given by the insertion of short words, and the whole ends with a compound of sixteen words and forty-three syllables. This is deliberate art, however little we may admire it, and the same technique is found in Bana, used perhaps with greater skill. Alliteration is freely used ; the queen is mahddevl tnahardjamdta mahdrajapatdmahi. What, however, is specially interesting is the appearance of mannerisms of the later Kavya, used in a way which implies . current familiarity with the themes. Thus the king is of like strength with the mountains Himavant, Meru, and Mandara, a brief allusion to the view that the king, like the Himalaya, possesses abundant treasures, like Meru is the centre of the world and overshadows it with his might, and, like Mandara, which the gods used as their churning stick when they churned the ocean, can produce and preserve LaksmI, the for Uma regum. The king again is compared with the heroes of the epic in a manner which preludes the frequent use of this theme made by Subandhu and Bana. Finally, he is described as winning 1 EI. viii. 60 ff. ; S. Levi, Cinquanlenaire de Vicole pratique des Hautes Etudes (1921), pp. 91 ff., who holds that its hero Gotamlputa's, death in victory is described.<noinclude></noinclude> 27da0dmx6dih5awo2ay5ljqhkjux9fg 104 128323 346392 2022-08-20T23:53:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ KAVYA IN INSCRIPTIONS 51 victory in a battle in which in wondrous wise the Wind, Garuda, Siddhas, Yaksas, .J&aksasas, Vidyadharas, Bhutas, Gandharvas, Caranas, the sun, the moon, the Naksatras, and the planets take part. Thus early we find that confusion of the mortal and the supernatural which induces an alleged historian like Bilhana to allow Civa to intervene when needed in the fate of his patron. There can be... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>KAVYA IN INSCRIPTIONS 51 victory in a battle in which in wondrous wise the Wind, Garuda, Siddhas, Yaksas, .J&aksasas, Vidyadharas, Bhutas, Gandharvas, Caranas, the sun, the moon, the Naksatras, and the planets take part. Thus early we find that confusion of the mortal and the supernatural which induces an alleged historian like Bilhana to allow Civa to intervene when needed in the fate of his patron. There can be no doubt from these inscriptions of the existence of Sanskrit Kavya, and doubtless also of a science of poetics among the Brahmins. 1 It is, therefore, accident only which has preserved Buddhist works like those of Acvaghosa as the earliest specimens of the Kavya. Moreover there is a simple explanation of the accident ; Acvaghosa was one of the great names of Buddhism ; no one arose to surpass his achievement in depicting the life of the Buddha, whereas the glory of earlier poets was eclipsed by that of Kalidasa. Nor is this mere theory ; we know in fact that of the predecessors in drama enumerated by Kalidasa himself the works of all save one are lost, apparently irretrievably. 5. The Kamasutra and the Poet's Milieu. Vatsyayana's Kamasutra 2 is of uncertain date, but it is not improbably older than Kalidasa, and in any case it represents the concentrated essence of earlier treatises on the Ars Amoris. There is no question of the importance of knowledge of this topic for the writers of erotic poetry, and there is abundant proof that the Kamasutra was studied as eagerly by would-be poets as were grammar, poetics, and lexicography. To Vatsyayana we owe a vivid conception of the Indian parallel to the man about town (nagaraka) whose existence was due to the growing elaboration of Indian life, and whose interest the poet was anxious to pro- pitiate. We see him, 3 opulent, a denizen of the town which lends him his name, or, if compelled by adverse fortune to vegetate in 1 The use of compounds in ornamental epithets appears to have been much pro- moted by their convenience in eulogies of kings, places, &c, in inscriptions, just as in Jain texts they are heaped up in stock descriptions. 2 See below, chap, xxiv ; cf. Haraprasad, Magadkan Literatttrc, chap. iv. On the arts, Kalas, sixty-four in number at least, of early India, see A. Venkatasubbiah and E Midler, JRAS. 1914, pp. 355-67. * The comm. allows him to be of any caste. E a<noinclude></noinclude> 3cny1nkiytsts4j5j2hsk633y31it8g 104 128324 346393 2022-08-20T23:53:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 52 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVVA LITERATURE the country, seeking, like Martial in his retreat from Rome, to find congenial society with which to continue the pleasures of his town life. His home boasts all the luxury of the age, soft couches, a summer house in a park, seats strewn with flowers, and swings to amuse the ladies who share and lend zest to his leisure moments. Much of his time is devoted to his toilet... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>52 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVVA LITERATURE the country, seeking, like Martial in his retreat from Rome, to find congenial society with which to continue the pleasures of his town life. His home boasts all the luxury of the age, soft couches, a summer house in a park, seats strewn with flowers, and swings to amuse the ladies who share and lend zest to his leisure moments. Much of his time is devoted to his toilet; he must bathe, be anointed, perfumed, and garlanded ; «then he can teach the cage birds which surround him to speak, or enjoy the brutal spectacle of ram or cock fights, both favourite amusements of the gilded youth of the period. Or, in the company of ladies of the demi-monde, he may visit the parks outside the town, returning home crowned with the flowers which they have plucked. There are concerts to be attended, ballets and theatrical spectacles to be visited ; he has a lute beside him so that he may make music when he will, and a book to read at leisure. Boon companions and hangers-on of various ranks, the Vitas, Pithamardas, and Vidusakas of the texts, are essential to his happiness, and drinking parties are not unknown, but the ideal forbids mere rude licence ; even in his enjoyments the man about town aims at elegance, moderation, and a measure of dignity. He con- descends to the use of the vernacular, but blends it with Sanskrit, thus indicating his fine culture. Hetairai are essential to him, but they also are not without accomplishments ; indeed the Kamasutra demands from them knowledge encyclopaedic, in- cluding poetic taste. The most famous of them achieved great riches, as we learn from the description of the palace of the heroine in the Mrcchakatika and, as in the Athens of Perikles, discussions on literature, music, and art, must often have afforded the participants a pleasure which could not be expected from their own wives, from whom they demanded children and care for their homes. An atmosphere of this kind is unquestionably favourable, if not to the highest poetry, at least to the production of elaborate verse, and the care demanded from those who are exposed to keen criticism cannot but produce excellent results in the case of men naturally gifted, though on the other hand it leads to ex- aggerated love of style with inevitable tasteless extravagance. If under such a system Maecenases produce few Vergils, they are responsible for a plentiful crop of Valerii Flacci, and to the kings<noinclude></noinclude> 5b51r5jj3oy25o2skgfwsebh4r8ya6i 104 128325 346394 2022-08-20T23:53:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE KAMASUTRA AND THE POET'S MILIEU 53 of India 1 we unquestionably owe most of the poets of repute; patronage by the king was at once the reward of skill in panegyric and the means of obtaining the leisure for serious composition and a measure of publicity for the works produced. It was the duty of the king to bridge the gulf between wealth and poetic talent, of the poet to save his patron from the night of obliv... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE KAMASUTRA AND THE POET'S MILIEU 53 of India 1 we unquestionably owe most of the poets of repute; patronage by the king was at once the reward of skill in panegyric and the means of obtaining the leisure for serious composition and a measure of publicity for the works produced. It was the duty of the king to bridge the gulf between wealth and poetic talent, of the poet to save his patron from the night of oblivion which else must assuredly settle on him when his mortal life closed. At the royal courts poets vied in eager rivalry with one another ; probably in quite early times there were practised such arts as the composition of verses to complete a stanza when one verse was given, and the production of extempore poems on a given topic. The festival of SarasvatI each month afforded opportunities for displays in honour of the patroness of poetry and the arts. Fortunately, too, for the poets, kings were willing to claim renown for skill in poetry; we have seen that his panegyrist thought well to ascribe fame in this sphere to Rudradaman and we shall see that the great Gupta Emperor Samudragupta strove for renown as a man of letters. 2 Harsa not only patronized Bana, but claimed the authorship of dramas and poems, though unkind hints were prevalent that others were the true begetters of his literary offspring. 3 Four hundred years later Bhoja of Dhara was more fortunate, for we have no real knowledge to disprove his claim to polymathy exhibited in a large variety of works. In the twelfth century * the court of Laksmanasena revived the glory of Harsa's patronage, for besides the famous Jayadeva, other poets such as Umapatidhara, Dhoi, and Govardhana wrote with acceptance. The kings of Kashmir often distinguished themselves by generosity to their laureates, {kaviraja) and to such enlightened activity we owe Somadeva's 1 Rajacekhara {Kavyanumansa, p. 55) gives Vasudeva (' the Kanva or the Kusana), Satavahana, Cudraka, and Sahasfinka (?Candragupta II J Pischel, GN. 1901, pp. 485- 7) as famous patrons. * Minor royal authors include the dramatists Mahendravikramavarman (c. 675) ; Ya90varman, patron of Bhavabhuti (c. 735), the Kalacuri Mayuraja (c. 8oo), and Vigraharajadeva (1153). We have stanzas of a Nepalese king (8th cent.), of Amogha- varsa (815-77), of MuBja (975-95), and Arjunavannan's comm. on Amaru (13th cent.). Cf. Jackson, Priyadarhka, pp. xxxvii ff, * Cf. Keith, Sanskrit Drama, pp. i7off. 4 Smith, Kill. pp. 419ft., 432 wishes to place this king about fifty years before the usual date, but ignores important evidence; see K. C. Majumdar, JPASB. 1931, pp. 7 ff. ; C. V. Vaidya, IHQ. i. 126 ff.; C. Chakravarti, iii. 186 ff.<noinclude></noinclude> ivilo2kewqls3wqrzje52sdjcvp8cu4 104 128326 346395 2022-08-20T23:53:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 54 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE Kathasaritsagara. Yet it is worth remembering that we cannot prove any royal patron for Kalidasa, greatest of Indian poets, or even for Kalhana, the one historian of teal merit in Sanskrit litera- ture. Nor, of couise, was royal generosity confined to Sanskrit poetry; to a king, Hala or Satavahana, is ascribed the anthology of Maharastri verse, and Vakpatiraja wrote his... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>54 ORIGIN AND DEVELOPMENT OF KAVYA LITERATURE Kathasaritsagara. Yet it is worth remembering that we cannot prove any royal patron for Kalidasa, greatest of Indian poets, or even for Kalhana, the one historian of teal merit in Sanskrit litera- ture. Nor, of couise, was royal generosity confined to Sanskrit poetry; to a king, Hala or Satavahana, is ascribed the anthology of Maharastri verse, and Vakpatiraja wrote his epic, Gaiidavaha, for Yacovarman of Kanauj, thus assuring him an immortality to survive his defeat at the hands of Lalitaditya of Kashmir. So, too, if we believe tradition, it was perhaps the patronage of Kaniska which produced the first great work of the court epic preserved to us, the Buddhacarita of Acvaghosa.<noinclude></noinclude> ch8iycvfz686ecpdm6scmy8ny1oqq52 104 128327 346396 2022-08-20T23:53:25Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ Ill AgVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA i. Agvaghosci s Works. THE deplorable darkness which still envelops early India renders it impossible to establish with certainty the date of Acvaghosa, famous alike as a poet and as a philosopher. Tradition unquestionably makes him a protege of the famous Kaniska, but the matter is complicated by the fact that if the Siilralamkara l is his, he tells two stories in which Ka... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>Ill AgVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA i. Agvaghosci s Works. THE deplorable darkness which still envelops early India renders it impossible to establish with certainty the date of Acvaghosa, famous alike as a poet and as a philosopher. Tradition unquestionably makes him a protege of the famous Kaniska, but the matter is complicated by the fact that if the Siilralamkara l is his, he tells two stories in which Kaniska's reign seems to be referred to as in the past ; this may be explained either on the theory that Kaniska died before him, which does not accord with tradition, or on the view that the stories are interpolated in whole or as regards the name, or that there was an earlier Kaniska ; again an inscription 2 held to belong to the time of Kaniska mentions an Acvaghosaraja who has been temerariously identified with the poet. Assuming the validity of the tradition despite these difficulties, the date of Acvaghosa would fall to be determined by that of Kaniska, for whom c. A.D. ioo 3 still seems a just estimate. Tradition also tells that he was originally a Brahmin, that he first adhered to the Sar- vastivada school of Buddhism, but was attracted by the doctrine of the saving grace of faith in the Buddha, and became one of the forerunners of the Mahayana school. I-tsing, who travelled in India in A.D. 671-95, refers to him as one of the great teachers of the past, and asserts that a collection of his works was still studied in his time. From the colophons of his own works we learn that his mother was named Suvarnaksl and that his home was Saketa, while he is given the style of Acarya and Bhadanta. I Nos. 14 and 31 (Huber's trans., Paris, 1908). Cf. Levi, JA. 1896, ii. 444 ff. ; Kimura, IHQ. i. 417. Kumaralata (c. 150) is more probable. II EI. viii. 171; S. Ch. Vidyabhusana (POCP. 1919, I. xxxiiiff.) puts Kaniska, patron of Acvaghosa, about A. D. 320. 3 Cf. Smith, EHI. pp. 272 ff. ; Foucher, VArt Grtco-Bouddhiquc, ii. 484 ff., 506 ff., who finds in the (Jaka epoch merely the beginning of the fifth century of the Maurya epoch, placing Kaniska c. A. p. 81. Cf. D. R. Sahm, JRAS. 1924, pp. 399 ff.<noinclude></noinclude> lobqyd7ab6zhkq1hdtwpplpy0r9dsdg 104 128328 346397 2022-08-20T23:53:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 56 AgVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA Whether the Mahaydnagraddhotpdda, a famous text-book of early Mahayana views, or the Vafrasiia, an able and bitter attack on the Brahmanical caste system, are rightly ascribed to Acvaghosa need not be discussed, and his dramas are preserved only in fragments, which reveal little of his poetic skill. 1 Of the songs for which he was renowned the Gandistotragatfia 2 displays grea... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>56 AgVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA Whether the Mahaydnagraddhotpdda, a famous text-book of early Mahayana views, or the Vafrasiia, an able and bitter attack on the Brahmanical caste system, are rightly ascribed to Acvaghosa need not be discussed, and his dramas are preserved only in fragments, which reveal little of his poetic skill. 1 Of the songs for which he was renowned the Gandistotragatfia 2 displays great metrical skill and attests his comprehension of the power of music ; it is an effort to desciibe in words the religious message carried to the hearts of men by the sounds produced by beating a long strip pi wood with a short club. Of later authorship is the Sutralamkdra or Kalpanamanditikd, which unhappily is preserved only in a fragmentary condition in Sanskrit, though Huber has translated into French the Chinese version of A.D. 405. The wide culture of the writer displays itself in his allusion to the Bharatan epic 3 and the Rdmdyana, the Samkhya and Vaicesika philosophies', and Jain tenets, while in the tales he exhibits himself as a fervent believer in the doctrine of the saving power of worship of the Buddha. The collection is made up of tales, in the main already current in Literature still preserved, inculcating the Buddhist faith; many are attractive, even pathetic, but the doctrine of devotion carries the author to strange results, as in the tale of the sinner who never in his life did one good deed, but because in deadly terror of his life from attack by a tiger he uttered the salutation, 'Homage to the Buddha ', is granted entrance to the order and straightway pro- ceeds to sainthood. From the literary point of view the essential fact is that the tales are written in prose and verse, clearly of the classical type. We need not doubt that this combination was taken over by the author direct from the contemporary Jatakas current in Pali, even if no strict proof of -this view is possible. The Sutralamkdra mentions a Buddhacarita, perhaps Acva- ghosa's work, and there is reason to suppose that that epic was later than the Saundarananda* At the close of that work Acvaghosa frankly declares the purpose which led to his adopting the Kavya 1 Cf. Keith, Butldh. Phil., pp. 252 ff. ; Sanskrit Drama, pp. 80 ff. 2 Ed. BB. 15, 1913. s We find two verses from the Harivah$a in the Vajrasiici. 4 Ed. Haraprasad Sastri, BI. 1910. Cf. Baston, JA. 1913, i. 79 ff. ; Hnltzsch, ZDMG. lxxii-Ixxiv ; Gawronski, Studies about tht Sansk. Buddh. Lit., pp. 56 ff..<noinclude></noinclude> 0e67vs7oyfqcumuo63re3hdl7z98muk 104 128329 346398 2022-08-20T23:53:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ A?VAGHOSA'S WORKS 57 form ; he recognizes that men rejoice in the delight of the world and seek not salvation, and therefore he sets out the truth which leads to enlightenment in attractive garb, in the hope that men attracted by 1 it may realize the aim and extract from his work the gold alone. As he makes no allusion to an earlier poem, we may conclude that the Saundarananda was his first attempt. The topic of t... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>A?VAGHOSA'S WORKS 57 form ; he recognizes that men rejoice in the delight of the world and seek not salvation, and therefore he sets out the truth which leads to enlightenment in attractive garb, in the hope that men attracted by 1 it may realize the aim and extract from his work the gold alone. As he makes no allusion to an earlier poem, we may conclude that the Saundarananda was his first attempt. The topic of the poem is the legend of the conversion of the reluct- ant Nanda, his half-brother, by the Buddha, a story recounted in the Mahavagga and the Niddnakatha, but Acvaghosa deals with it in the approved manner of the later Kavya. He begins with an account of the foundation of Kapilavastu, which gives him occasion to display his knowledge of heroic tales and mythology (Canto i). There follows the description of the king, £uddho- dana, and briefly an account of the birth of Sarvarthasiddha and his half-brother Nanda. The Buddha is described in full in the next Canto (iii) ; then we hear of Sundarl's beauty and the perfection of her union with Nanda as of the night with the moon. Reluctantly Nanda leaves her (iv), and the Buddha hastens to secure his ordination as a monk, much against his inclination (v). Bitter is Sundarl's grief (vi), and Nanda himself seeks by a long list of legendary parallels to defend his desire to cling to his beloved ; kings of yore have laid aside the hermit's garb and returned to the world of joy and life (vii). In vain are the demerits of women, the flattery on their lips, the treachery in their hearts, pointed out (viii) ; in vain is he warned of the evils of pride illustrafed by the fate of heroes of the past (ix). The Buddha determines on a bolder plan ; he carries him to heaven and shows him on the way in the Himalaya a one-eyed ape of hideous form, asking him if Sundari is fairer than it. Nant'a energetically asserts his wife's loveliness, but on the sight of the heavenly Apsarases must admit that their beauty raises them as far above Sundari-as she is above the ape ; with fickle faith he resolves to win an Apsaras as bride, but is warned that he must win heaven by good works, if he is to obtain this end (x). Re- turned to earth he strives for this end, but Ananda warns him, adducing a wealth of examples, that the joys of heaven are fleeting and that, when man's merit is exhausted, he must return to earth again (xi). Nanda is thus induced to lay aside all thought of heavenly joys and to seek and obtain instruc-<noinclude></noinclude> qdm60medey5xnfa3m1hjh9f44bue4dq 104 128330 346399 2022-08-20T23:53:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 58 AQVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA tion from the Buddha ; he becomes not merely a saint, but on the Buddha's bidding determines on. the nobler course of seek- ing salvation not for himself alone', but of preaching it to others (xii-xviii). The Buddhacarita J deals with the greater theme of the life of the Buddha, and it is a misfortune that as we have it the poem contains but seventeen Cantos and qf these only... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>58 AQVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA tion from the Buddha ; he becomes not merely a saint, but on the Buddha's bidding determines on. the nobler course of seek- ing salvation not for himself alone', but of preaching it to others (xii-xviii). The Buddhacarita J deals with the greater theme of the life of the Buddha, and it is a misfortune that as we have it the poem contains but seventeen Cantos and qf these only the first thirteen — with certain exceptions — are genuine, the remainder being an addition made a century ago by Amrtananda who records that he did so because he oould not find a manuscript of the rest of the text. The poem now ends with the conversions made at Benares, but the Chinese version, made between a.d. 414 and 421, and the Tibetan, have twenty-eight Cantos, and I-tsing still knew of this number. The exact source which influenced Acvaghosa in his choice of incident is unknown, for it is not proved that the Lalitavisiara existed in his time in anything like its present form. In any case the contrast between the two works is remarkable ; the LalttavislaraJ^wiitten in the».main in Sanskrit* prose of the plain type, intermingled with Ballads in mixed Sanskrit of the so-called Gatha style ; at best it is confused, at worst incoherent. Acvaghosa's poem is essentially the work of an artist ; in choice of incident and arrangement he seeks to produce the maximum effect, and, though he does not vary in . essentials the tradition, he renders vivid and affecting the scenes " which he describes.®The prince's fatal journeying forth from the palace which brings him into contact with the hateful spectacle ' of age, is preceded by the account of the fair women who crowdg to Watch his exit ,Gth_e poet again shows his skill in depicting the loving ruses by which the ladies of the harem seek to divert his mind from the desire to renounce the vanities of tha wiyWi . and in describing the famous scene when the prince gazing •dn them in their sleep resolves to abandon &e palace. Nor is he skilled in the Kamacastra alone ; he adduces the arguments by which the family pjiests, fortified by the precepts of political science, seeks to dereruie prince from his resolution to abandon 1 Ed. E. B. Cowell, Oxford, 1893 ; trans. SBE. 46 ; Formichi, Baii, 1912. See also Hullzsch, ZDMCJ. lxxii. 145 ff. ; Cappeller, ZII. ii, iff. ; Speyer, JRAS. 1914, pp. 105 ff. ; GavvroAski, Rocznik Oryentalistyczny , i. iff.; i-v ed. and trans. K. M, Joglekar, Bombsty, 191a. On Buddhist Sanskrit Literature cf. G. K. Nariman, Sanskrit Buddhistic (1923).<noinclude></noinclude> jk7q0fm9qosrsag5o0hzt0mfjplv72h 104 128331 346400 2022-08-20T23:53:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ AgVAGHOSA'S WORKS 59 secular life with its duties, and true to the rule which requires a description of a battle he provides a spirited picture of the contest of Buddha against the demon Mara and his monstrous hosts. . £&*) . There is not the slightest doubt of one of the sources of Acvaghosa. Though Cowell was unable to find decisive proof of his knowledge of the Ramayana as opposed merely to the legend of Ram... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>AgVAGHOSA'S WORKS 59 secular life with its duties, and true to the rule which requires a description of a battle he provides a spirited picture of the contest of Buddha against the demon Mara and his monstrous hosts. . £&*) . There is not the slightest doubt of one of the sources of Acvaghosa. Though Cowell was unable to find decisive proof of his knowledge of the Ramayana as opposed merely to the legend of Rama, the fact is put beyond doubt, apart from a men- tion of the poem in the Sutralainkdra, by careful study of the references in the Bitddhacarita itself 1 ; when the people of the town see that Siddhartha has not returned they weep as afore- time when the chariot of Dacaratha's son returned without him ; Quddhodana compares himself to Dacaratha, bereft of Rama, whose death he envies, and in 'these and many other passages there is clear knowledge by Acvaghosa of the wording of our present text. It was natural that the parallel should deeply affect Acvaghosa, and the broad structure of the episode of the return of Sumantra to Ayodhya without Rama and of Chan- 1 daka to Kapilavastu without Siddhartha is unmistakable ; the charioteer leaves his master, and returns to the city now sadly changed ; the eager citizens rush out to greet him, learn his news, and are filled with lamentation ; the women throrfgThe windows and then withdraw in deep depression to their inner chambers ; the charioteer enters the presence of the king. Similarly again, Yacodhara's lament for the sufferings of the prince in his new life of hardship is modelled on Sita's sorrow for her husband's sufferings in the forest. Nor does it seem reason- able to deny that the description of the aspect of the women 6f the harem in sleep is based on the portraiture of Ravana's harem. 2 2. AQvaghosd s Style and Language. Dandin 3 draws a vital distinction between two styles as preva- lent in his day, the Gauda and the Vaidarbha, easterr? and 4S outhern, and from his account and other evidence we gather that 1 Gawronski, Studies about the Sansk. Buddh. Lit., pp. 27 ff. * v. 9-1 1, which Wintemitz (GIL. i. 417) asserts to be based on Acvaghosa. But see Waller, Indifa, iii. 13. ' Kavyadarca, i. 40 ff.<noinclude></noinclude> 8koijihb65uft5alal5cta5bq9f7p29 104 128332 346401 2022-08-20T23:53:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 60 AQVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA among the characteristics of the former was the love of long compounds not merely in prose, where they were accepted even by the Vaidarbha, but in verse also ; love co^literation and of '-harsh sound effects; the use of recondite "etymalogTzing, phrase- ology, and a desire for strength resulting often in bomba'Sf* alia affectation. It has been suggested by Jacobi * that the co... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>60 AQVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA among the characteristics of the former was the love of long compounds not merely in prose, where they were accepted even by the Vaidarbha, but in verse also ; love co^literation and of '-harsh sound effects; the use of recondite "etymalogTzing, phrase- ology, and a desire for strength resulting often in bomba'Sf* alia affectation. It has been suggested by Jacobi * that the contrast of styles has a historical basis; Sanskrit poetry was. practised, it is argued, eagerly in the east and Sanskrit poetry there had developed the evil effects of old age, before the art became current in the west and south. The' simpler style of the south^ was also on this view influenced by the freshness of the lyric of Maharastra born of close contact with the people. It is already a serious objection to such a conclusion that in the Natyaqastra we find the qualities which Dandin ascribes as characteristic of the Vaidarbha ascribed to the Kavya style in general ; this is a strong suggestion that at the time of the Natyaqastra there had not developed those characteristics of the Gauda style, and that they emerged gradually with the development of poetry at the courts of princes of Bengal. This view gains support from the fact that, though Dandin praises the Vaidarbha style, and evidently disapproves of the Gauda, in practice poets of later date often affect the Gauda manner. Acvaghosa, however, ^affords a more convincing proofj>till of the e arly character of the Vaidarbha.; his style umnTstakably is of the Vaidarbha type ; as Bana later says of the western poets, it aims at sense rather than mere ornamenT; it is his aim to narrate, to describe, to preach his curious but not unattractive philosophy of renunciation of selfish desire and universal active benevolence and effort for the good, and by the clarity, vividness, and.elegance' of nis diction to attract the minds of those to whom blunt truths and pedestrian statements would not appeal. This project left no room for mere ^elegance or for deliberate^straming after effect, and thus it results that Acvaghosa's works attain a .high measure of attractiveness, especially when we make the necessary allowance for the decidedly bad condition of the'text tradition of both epics. Simple.of course, in the sense in which it can be applied to English poetry, is an inappropriate iepuriet as regards any Sanskrit Kavya, but rela- tively to ihe later standard, even in some measure to Kalidasa, 1 Ausgeitiahlte Erzahlungen in Mdhdidshtrt, pp. xvif.<noinclude></noinclude> 8miy3bf3dm7mmqpgnc9333sagg2zfnf 104 128333 346402 2022-08-20T23:53:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ^^-"^ACVAGHOSA'S STYLE AND LANGUAGE 61 Acvlighosa's style is simple. Nor may we deny it the epithets of sensuous and passipnate ; the picture of the pleasures of love drawn by Acvaghosa is~already marked by that wealth of by Acvaghosa is~already marked by e detail which appeals to all Indian p ^intimate detail which appeals' to all Indian poets, but proves a grave stumbling MDlock to critics who find matter for... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>^^-"^ACVAGHOSA'S STYLE AND LANGUAGE 61 Acvlighosa's style is simple. Nor may we deny it the epithets of sensuous and passipnate ; the picture of the pleasures of love drawn by Acvaghosa is~already marked by that wealth of by Acvaghosa is~already marked by e detail which appeals to all Indian p ^intimate detail which appeals' to all Indian poets, but proves a grave stumbling MDlock to critics who find matter for offence even in the charming picture of the deceiving Zeus in the Iliad and reprobate in the_author of the Odyssey the' episode of the amour of Ares and Aphrodite. But still more sincere is the burning emnusi&sm of the poet for his own ideal, not the Arhat, ^contented to seek his own freedom from rebirth in this world of misery, but the Bodhisattva, the Buddha to be, who delays, how- ever, his entering into Nirvana until he has accomplished his view ''of freeing all other creatures from the delusion which makes Uhem cling throughout the ages to mortal life and its woes.' This is a new note in Sanskiit poetry; Valmlki has majesty and a calm seriousness, but he is fr&^£ rom passion like his hero, who though he experiences vicissituaes yet stands apart from them, and of whose ultimate success we never doubt. Nanda's rejection of Sundarl may seem to us heartless enough ; his transference of his fickle affection to the Apsarases has its comic side, but in the end he seeks the welfare of others, even as does tire Buddha ; Rama on the contrary in his rejection of Slta aft(*r the long agony of separation from him has no warmer motive than obedi- ence to the doctrine that Caesar's wife must be above- suspicion. As Cuddhodana reminds us— of Dacaratha, so Sundarl has traces of Slta, but with a vehemence of passion unknown to that queen, and without her dignity and steadfast courage. Nor is it in theme and character-drawing alone that Valmlki is laid under contribution ; the metaphors and similes of the Ramayana x appear in more refined form ; the king, hearing of his son's final ' resolve, falls, smitten by sorrow as Indra's banner is lowered when the festival is over {Qaclpater vrttfl ivotsave dhvajah) ; the maidens stand drinking in the prince's beauty with eyes that stay wide-open in joy {nfycalaih prltivikacaih pibantya iva loca- naik) ; they display their bosoms that are like bowls of gold {suvarnakalagaprakhyan dargayantyah payodfiaran). The epic speaks of the ocean laughing with the foam of its waves, the poet embodies the idea in the picture of a sleeping beauty of the 1 Cf. Walter, Indica, iii. 1 1 ff. /<noinclude></noinclude> sm9u303xv9bbcoa3qdseii78ccbyadz 104 128334 346403 2022-08-20T23:53:51Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 62 AgVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA harem, with a daintiness of elaboration which is far removed from the epic : vibabhaii karalagnavenur any a: stanavisrastasitdhguka gay ana rjusatpaaapanktijustapadma : jalaphenaprahasattatd nadlva. ' And one lay resplendent, holding a flute in her hand, while her white garment slipt from her bosom, like unto a river whose banks laugh with the foam l of her waves, and in who... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>62 AgVAGHOSA AND EARLY BUDDHIST KAVYA harem, with a daintiness of elaboration which is far removed from the epic : vibabhaii karalagnavenur any a: stanavisrastasitdhguka gay ana rjusatpaaapanktijustapadma : jalaphenaprahasattatd nadlva. ' And one lay resplendent, holding a flute in her hand, while her white garment slipt from her bosom, like unto a river whose banks laugh with the foam l of her waves, and in whose lotuses long rows of bees delight' Acvaghosa unquestionably is at his best in simple and elegant description by which a clear picture is presented to the eyes : tathapi pdplyasi nirjite gate : digah praseduh prababhau nigdkarah divo nipelur bhuvi pnspavrstayo : raraja yoseva vihalmasa nigd. ' So when the evil one had retired worsted, the sky became calm, the moon shone forth, flowers fell in rain from heaven on the earth ; night shone clear like a maiden free from stain.' When the charioteer returns : punafv kumdro vinivrtta ity atho : gavdksamdldh pratipedire ','tgandh vivikiaprstham ca nigamya vajinam : punar gavaksani pid- liaya cukrugnh. ' " 'Tis the prince returned ", said the women and rushed to their windows, but, seeing the steed's back bereft of its master, closed them again and wailed aloud.' Yacodhara, who is more akin to Sita than Sundarl, laments her husband's new lot : gucau gayitvd gayane hiranmaye : prabodhyamdno nigi titr- yanisvanaik kathatn bdfa svapsyali so 'dya me vrati: pataikadegdntarite mahlthle. ' How can he skep to-night, my faithful one, on one poor mat covering the banb earth, he who hath slept aforetime on a couch of gold undefileld, and whom music hath aroused from his slumbers ? ' Afvaghosa is also a master of simple pathos : mahatyd irsmiyd duhkhair garbhendsmi yayd dhrtah ' tasyd iiisphalayatndydh kvdham mdtuh kva sd mama. 1 Cf. Meghaduta, 50.<noinclude></noinclude> kgk9zy0v84jbaqv11zkumkf4aeprjfr 104 128335 346404 2022-08-20T23:53:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THE AV AD AN AS 65 believed wholeheartedly in the efficacy of any act of devotion to the Buddha or his followers as having the power to influence indefinitely for good the life of man; equally they held that an insult to the Buddha was certain to bear appalling fruit. Of the Avadana texts preserved the oldest may be the Avadanagataka}- which is stated to have been rendered into Chinese in the first half of the thi... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THE AV AD AN AS 65 believed wholeheartedly in the efficacy of any act of devotion to the Buddha or his followers as having the power to influence indefinitely for good the life of man; equally they held that an insult to the Buddha was certain to bear appalling fruit. Of the Avadana texts preserved the oldest may be the Avadanagataka}- which is stated to have been rendered into Chinese in the first half of the third century A.D., and which, as containing the term dlnara, can hardly belong to any period earlier than A.£>. 100. Artistically the work has scanty merit ; its arrangement in ten decades each according to subject-matter is schematic ; the tales open with set formulae, contain set formulae of description, as of the laughter of the Buddha, and of moral exhortation ; exaggera- tion and long-windedness mark the whole, and beauty of form is sacrificed to the desire to be edifying. From this point of view, indeed, the tales often reveal thoughts of some beauty ; Maitra- kanyaka, condemned for wrongs done to his mother to endure in hell the punishment of bearing on his head a, wheel of red-hot iron for 66,000 years until another who has committed a like sin comes to relieve him of his burden, resolves that rather will he for ever and ever endure the pain, and is rewarded forthwith by the disappearance of the instrument of torment. QrimatI, wife of Bimbisara, pays homage to the relics of the Buddha which the king had enclosed in a Stupa for worship by the ladies of his harem ; the parricide Ajatacatru forbids such homage on pain of death, but C/rimatl disobeys, and, slain by the king's order, is born again in the world of the gods. Far more interesting as literature is the Divyavadana, 2 a col- lection of legends which draws, like the Avadanagataka, largely on the Vinayapitaka of the Sarva^tivaditi school of Buddhism. Its date is uncertain ; its origin is complex ; one section is definitely described as a Mahayana Sutra, while the body of the work is still of the Hinayana school. The term dlnara occurs, and one famous tale, the Cjirdulakarnavadana, was rendered into Chinese in A.D. 465. It tells how the Buddha by his skill in persuasion converted to the faith the maiden Prakrti, who had con- ceived a deep love for the beloved disciple Ananda and would have won him from his vows, had he not at the moment of his greatest 1 Ed. J. S. Speyer, BB. 3, 1902-9; trans. L. Feer, AMG 18, 1891. 2 Ed. E. B. Covvell and K. A. Neil, Cambridge, 1886. sw F<noinclude></noinclude> 68ccm83nfnjzwpyay4gjbxt3d6lwk2x 104 128336 346407 2022-08-20T23:55:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ( m ) Principal Pandit V. S. Apte for the belp he has obtained from his monumental work. If the work reaches those for whom it is meant, and if it helps them in their study of Sanskrit, the compiler would feel his labours amply repaid. In case the first edition is exhausted in a reasonable time, thus showing a real demand for the work, the compiler proposes to enlarge and improve the work. DARAGAXI, Allahabad, The 23rd Ju... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>( m ) Principal Pandit V. S. Apte for the belp he has obtained from his monumental work. If the work reaches those for whom it is meant, and if it helps them in their study of Sanskrit, the compiler would feel his labours amply repaid. In case the first edition is exhausted in a reasonable time, thus showing a real demand for the work, the compiler proposes to enlarge and improve the work. DARAGAXI, Allahabad, The 23rd July, 1998. C. D. P. S.<noinclude></noinclude> kuig3rwbbkc8h8gjpbqdi1k5r6kbjoc 104 128337 346408 2022-08-20T23:55:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ संकेत-सूची १ ० का० २ अब्यथा ३ अन्व० अन्वर्थ Literal ४५० ६०-अतिशयार्थच Superbative. ५० था आणि ई शात्मा० म ७ अं० शु-~अङ्कङRAC ८६० ६०-कर्म 8 ८० ५०हरवा १० कर्तु० का० अध्ययाम Luistiable. ११० वा०-... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>संकेत-सूची १ ० का० २ अब्यथा ३ अन्व० अन्वर्थ Literal ४५० ६०-अतिशयार्थच Superbative. ५० था आणि ई शात्मा० म ७ अं० शु-~अङ्कङRAC ८६० ६०-कर्म 8 ८० ५०हरवा १० कर्तु० का० अध्ययाम Luistiable. ११० वा०-कर्म carive. १२ क्रि० उ० या उ०। १३ (३०) नपुंसकलिङ्ग) १४ परस्मैपरस्मैपदी १५ च० ऋ०-वर्तमानक कृदन्त | १६ (५०) पुल्लिङ्ग १७ भू० क० रु०-भूतकालबाथककर्मवाच्य दन्त । १८ स० का० --सद्भावनायक कर्तवाच्य दन्त | १६ सं० वाजवभः । २००<noinclude></noinclude> cswzerdl03cif58awajwyr5zs19atqc 104 128338 346409 2022-08-20T23:55:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ श्री संस्कृत शब्दार्थ- कौस्तुभ P थ -संस्कृत और हिन्दी वर्णमाला का यह प्रथम अञ्चर है। बंगला आदि अन्य भाषायों की वर्णमाला का भी यही आदिम वर्णं है। इसका उच्चारण कण्ठ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>श्री संस्कृत शब्दार्थ- कौस्तुभ P थ -संस्कृत और हिन्दी वर्णमाला का यह प्रथम अञ्चर है। बंगला आदि अन्य भाषायों की वर्णमाला का भी यही आदिम वर्णं है। इसका उच्चारण कण्ठ से होता है; अतः यह वर्ग करव्य कहलाता है। संस्कृत व्याकरण में उच्चारणभेद से इसके १८ मेद दिखलाए गए हैं। प्रथम -हस्व, दीर्घ | समझा जाता है। पुल्लिङ्ग में ( और प्लुत। तदुपरान्त-हस्व-उदास, हस्व- अनुदात्त, हुस्व-स्वरित; दीर्घ-उदात्त, दीर्घ-धनुदात्त, दीर्घ-स्वरित प्लुत उदात्त, प्लुत-अनुदात्त, प्लुत- स्त्ररित ये ६ प्रकार हुए। फिर अनुनासिक और अननुनासिक भेद से-इन के दुगुने १४२८३८ भेद हुए। व्यञ्जनों के उचारण में इस वर्ष की सहायता अपेक्षित रहती है। इसीसे संस्कृत या हिन्दी में क आदिक व अकार-स्वर-संयुक्त लिखे तथा बोले जाते हैं। न तत्पुरुष में भी 'न लोपो | नमः' ( पाणिनि-अष्टाध्यायी-- ६।३।७३ ) सूत्र से नकार का लोप हो जाने पर 'अ' वचता है। नज् - के अर्थ ६ हैं:--- , - तत्सादृश्यमभावश्च तद्भ्यत्वं सदस्यता | अप्राशस्त्यं विरोधश्च, नअर्थाः षट् प्रकीर्तिताः ॥ (उदाहरण क्रम से ) सादृश्य में-न माहाणः (अ) अभाव में-- पापम् (पापाभावः ) भिन्नता के ज्ञान में - अटः ( घटभिन्नः ) J न-लोप मायभाव में कालः (अप्रशसकालः ) विरोध में- अनादरः (आदरबिरोधी-तिरस्कार) में इतनी विशेषता है कि, स्वरवर्ण परे रहते जुम् का आगम हो जाता है। जैसे, “अनादरः" । (अर्थ) विष्णु। कहीं कहीं बढ़ का अर्थ भी प्रथमा द्वितीया तृतीया चतुर्थी अंशः एक० द्वि० बहु० श्री श्राः श्रौ अंशः ( पु० ) एन श्राय आलू-श्राद् अस्थ ए आभ्याम् ऐः 22 " आन् यो एभ्यः [13] आनां पष्टी सप्तमी ऐपु 22 । अंश (धा० उ० ) [ अंशयति-अंशयते ]: विभाजित करना । बाँटना | भाग कर के बाँटना २ करना। इसी अर्थ में अंशापयति भी व्यवहत होता है। भाग हिस्सा बाँट । २ भाज्य अङ्क | ३ भिन्न की लकीर के ऊपर की संख्या ४ चौधा भाग ५ कला | ६ सोलहवाँ हिस्सा । ७ वृत्त की परिधि का ३६०वाँ हिस्सा, जिसे इकाई मान कर कोण या चाप का परिमाण बतलाया जाता है। ८] कंधा वारह आदित्यों में से एक- अंशः<noinclude></noinclude> pok9q4lzl5uhvxmo70qi2lv0e1qdoou 104 128339 346410 2022-08-20T23:56:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ अंशक ( २ ) प्रकर अंशावतार । एक हिस्से का हिस्सा । अंशि | अंशुमती ( स्त्री० ) १ पौधा विशेष सालवण | अवतारः ( क्रि० वि० ) भागशः । हिस्सेवार। जो पूर्णावतार न हो। अवतार विशेष।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>अंशक ( २ ) प्रकर अंशावतार । एक हिस्से का हिस्सा । अंशि | अंशुमती ( स्त्री० ) १ पौधा विशेष सालवण | अवतारः ( क्रि० वि० ) भागशः । हिस्सेवार। जो पूर्णावतार न हो। अवतार विशेष। जिसमें पर- मात्मा का कुछ ही भाग हो । श्रवतरणं ( महाभारत के आदिपर्व के ६४ वें तथा ६७ वें अध्याओं का नाम । - भाज-हर-हारिन् ( पु० स्त्री० ) उत्तराधिकारी, यथा--" पिण्डदों शहरश्चैषां पूर्वाभावे परः परः " ( याज्ञ० ) - सवर्णनं (न० ) अशा की एक क्रिया विशेष ।-स्वरः ( संगीत में ) प्रधान स्वर । अंशकः ( पु० ) १ हिस्सेदार । पाँतीदार | साझीदार । २ भाग | टुकड़ा।३ दिवस। दिन। अंश ( न० ) भाग देने की क्रिया । (०) विभाजक | बाँटने वाला | २ हिस्सेदार | पाँतीवाला । अंशल (वि०) १ हिस्सा पाने का अधिकारी। २ मज़- बूत ३ सबल । स्वस्थ हृद्रकाय बलवान। मांसल । अंशिन् (वि० ) १ साझीदार | समान भाग पाने वाला यथा-" सर्वे वा स्युः समांशिनः । ( याज्ञ० ) २ हिस्सोंवाला । अंशु (पु०) किरण रश्मि | २ चमक | दमक । ३ नोंक । (डोरे का) छोर। ४ पोशाक सजावट ५ रफ़्तार | गति । ६ परमाणु । जालं- (न० ) रश्मिसमुदाय । – घरः, भृत्, – पतिः, - बाणः, – भर्तृ, – स्वामी, - हस्तः (पु० ) सूर्य । आदित्य । - पट्ट (न०) एक प्रकार का रेश्मी वस्त्र । - माला (स्त्री० ) १ प्रकाश की माला । २ सूर्य या चन्द्र का मण्डल-मालिन्-माली (पु०) सूर्य । अंशुकं १ वस्त्र विशेष । मिहीन कपड़ा। अर्थात् मिहीन रेशमी मलमल । टसर । मिहीन सफेद वस्त्र । २ वह सिला कपड़ा जो सब के ऊपर या सब के नीचे पहिना जाता है। ३ पत्ता ४ आँच की या रोशनी की मंदी लौ या ज्योति । अंशुमत् (वि०) १ – चमकदार चमकीला। दमकीला । २ नुकीला | नोकदार | – मान् (पु०) १ सूर्य २ सूर्यवंशी एक राजा, जो असमञ्जस के पुत्र और महाराज सगर के पौत्र तथा महाराज दिलीप के पिता थे 1 २ पूर्णमासी । पूर्णिमा । फला (स्त्री० ) केले का वृक्ष । अंशुल ( वि० ) चमकीला । दमकीला | अंशुल ( पु० ) चाणक्य का दूसरा नाम । (अंति, सापयति ) देखो “ अंश् ” । सः १ टुकड़ा हिस्सा | २ कंधा। कंधे की हड्डी। श्रंस- फलक ।-फ्रूट: ( पु० ) सौंद के कंधों के बीच का ऊपर को उठा हुआ भाग । कुबड़| कुव्व। —ं ( न० ) कंधों का कवच विशेष । – फलकः ( पु० ) मेरुदण्ड का ऊपरी भाग भारः ( पु० ) कंधे पर का बोझ या जुआँ । -भारिक, भारिन् ( वि० ) कंधे पर रख कर बोझ उठाये हुए अथवा कंधे पर जुआँ रखे हुए। विवर्तिन (वि० ) कंधों की ओर मुड़ा हुआ। अंसल (वि० ) , देखो “ अंशल "। मज़बूत कंधों वाला यथा “ युवा युगभ्यायत बाहुरंसलः । " ग्रह ( धा० धात्मने० ) [ अंहते, हितु, हित ] जाना समीप आना आरम्भ करना भेजना प्वमकना । बोलना । अंहतिः - ती (स्त्री० ) १ भेंट उपहार | दान | दैन। खैरात । २ बीमारी । स् ( न० ) १ पाप | २ कष्ट । चिन्ता । अंहि: (पु० ) १ पैर | २ पेड़ जड़ संख्याः (पु० ) पादप जड़ से जल पीने वाले अर्थात् वृछ । – स्कन्धः ( पु० ) पैर के तलवे का ऊपरी भाग (घा० परस्मै० ) [ अति, अकित ] धूमधुमश्रा चाल चलना। सर्पाकार चलना । प्रकं (न० ) १ हर्ष का अभाव | पीड़ा | कष्ट | २ पाप । प्रकच (वि०) १ गंजा। जिसके सिर पर बाल न हों। कचः (पु०) केतु का नाम । कनिष्ठ (वि० ) १ जो छोटा न हो । २ श्रेष्टतर | अकनिष्ठः (पु० ) गौतमबुद्ध का नाम । कन्या (स्त्री० ) जिसका छारपन उतर चुका हो । प्रकर (वि० ) १ लुंजा | जिसके हाथ न हो | २ कर्मण्य | जो कुछ न करे । ३ वह माल जिस पर चुंगी न लगे या वह व्यक्ति जिस पर करन हो ।<noinclude></noinclude> 3b8xx7jyrqznpwgeknx7j6b97h5bme9 104 128340 346422 2022-08-21T08:41:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ The Department of Public Instruction, Bombay,<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम्<br> THE<br> VIKRAMÂNKADEVACHARITA,<br> A LIFE OF KING VIKRAMADITYA-TRIBHUVANA,<br> MALLA OF KALYÂNA,<br> COMPOSED BY HIS<br> VIDYAPATI BILHANA..<br> EDITED WITH AN INTRODUCTION<br> BY<br> GEORG BÜHLER.<br> Registered for copy right under Act XXV. of 1867.<br> Bombay:<br> GOVERNMENT CENTRAL BOOK DEPÔT.<br> 1875.<... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>The Department of Public Instruction, Bombay,<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम्<br> THE<br> VIKRAMÂNKADEVACHARITA,<br> A LIFE OF KING VIKRAMADITYA-TRIBHUVANA,<br> MALLA OF KALYÂNA,<br> COMPOSED BY HIS<br> VIDYAPATI BILHANA..<br> EDITED WITH AN INTRODUCTION<br> BY<br> GEORG BÜHLER.<br> Registered for copy right under Act XXV. of 1867.<br> Bombay:<br> GOVERNMENT CENTRAL BOOK DEPÔT.<br> 1875.<br> All rights including that of copying the Text in its present<br> recension are reserved..<br> सासारा<noinclude></noinclude> nrbwd76z0tks7znyw8x1otivnohclrv 104 128341 346423 2022-08-21T08:41:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ BOMBAY: PRINTED AT THE INDU-PRAKASH" FRESS. नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>BOMBAY: PRINTED AT THE INDU-PRAKASH" FRESS.<noinclude></noinclude> aau40hgxzz53b0djy78inm5x7jij93k 104 128342 346424 2022-08-21T08:42:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ THIS EDITION OF<br> THE VIKRAMÂNKAKAVYA<br> IS INSCRIBED TO<br> W.H. STOKES, ESQ.,<br> BARRISTER-AT-LAW, SECRETARY TO THE GOVERNMENT OF INDIA,<br> LEGISLATIVE DEPARTMENT.<br> AS A TOKEN OF GRATITUDE FOR HIS EXERTIONS IN<br> PROMOTING THE SEARCH FOR SANSKRIT MSS. नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>THIS EDITION OF<br> THE VIKRAMÂNKAKAVYA<br> IS INSCRIBED TO<br> W.H. STOKES, ESQ.,<br> BARRISTER-AT-LAW, SECRETARY TO THE GOVERNMENT OF INDIA,<br> LEGISLATIVE DEPARTMENT.<br> AS A TOKEN OF GRATITUDE FOR HIS EXERTIONS IN<br> PROMOTING THE SEARCH FOR SANSKRIT MSS.<noinclude></noinclude> 9sj3d9xljxpc2gircthb6qyf29f7qri 104 128343 346425 2022-08-21T08:42:43Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 128344 346426 2022-08-21T08:43:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> I.<br> The recovery of Bilhana's Vikramánkadevacharita, or adven-<br> tures of King Vikramaditya-Tribhuvanamalla of Kalyána fur-<br> nishes the second specimen of a class of compositions, which<br> though, probably, once numerous, seemed, until a few years<br> ago, almost extinct. Like the S'rtharshacharita, the Life of<br> S'riharsha or Harshavardhana of Thanesar by Banabhaṭṭa, Bilha-<br> na's poe... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> I.<br> The recovery of Bilhana's Vikramánkadevacharita, or adven-<br> tures of King Vikramaditya-Tribhuvanamalla of Kalyána fur-<br> nishes the second specimen of a class of compositions, which<br> though, probably, once numerous, seemed, until a few years<br> ago, almost extinct. Like the S'rtharshacharita, the Life of<br> S'riharsha or Harshavardhana of Thanesar by Banabhaṭṭa, Bilha-<br> na's poem is a panegyric in honour of his patron and protector.<br> Considering that, with the exception of a certain number of re-<br> ligious and devotional works, the bulk of Sanskrit poetry pro-<br> ceeds from poets and Pandits, who lived under the protection<br> of princes, it might be expected, that their gratitude would<br> have secured to the Sankritist of these later days numerous<br> works recording the lives and deeds of their patrons. But,<br> curiously enough, lives of famous princes, like Vikrama, Bhoja<br> and Kumarapala, written by authors who lived centuries after<br> them have been known long before Dr. Fitz Edward Hall made<br> the find of the Harshacharita. Since then fourteen years have<br> elapsed before a second work of the kind has turned up.<br> The reason for the scarcity of such works is, I believe,<br> the fact that the Pandits have a greater liking for the<br> wonderful legends of the heroic age and for the no less<br> marvellous stories of those kings whom, for one reason<br> or another, they have lifted out of the sphere of matter-<br> of-fact bistory and transferred to the regions of fiction.<br> For the Pandit Râma, Arjuna, and Nala are as much histo-<br> rical persons as S'ivájî or Baji Rao Peshvà, only they<br> 1. See Report on the search for Sanskrit MSS. 1878-4.<noinclude></noinclude> 9bmf5pc4tlq2lprdlyq4u8us8ugs41i 104 128345 346427 2022-08-21T08:43:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 2<br> INTRODUCTION.<br> appear' so much more interesting to him, because their deeds are<br> more marvellous and they are surrounded by the halo of sanctity<br> that encircles the happier Yugas in which they are supposed<br> to have lived. It is, therefore, no wonder that countless copies<br> of S'ribarsha's adventures of King Nala should exist all over<br> India, while, hitherto not one MS. of the author's Life of<br> th... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>2<br> INTRODUCTION.<br> appear' so much more interesting to him, because their deeds are<br> more marvellous and they are surrounded by the halo of sanctity<br> that encircles the happier Yugas in which they are supposed<br> to have lived. It is, therefore, no wonder that countless copies<br> of S'ribarsha's adventures of King Nala should exist all over<br> India, while, hitherto not one MS. of the author's Life of<br> the 'New Sahasânka' or of his History of the Râjâs of Ganda<br> has been discovered. The reason, why the Sanskritist longs<br> in vain for works that could serve as foundations for his<br> historical researches, lies not, therein, that the rulers of India<br> found no contemporaries willing to chronicle their deeds,<br> but therein that nobody cared to preserve historical works<br> from destruction or to make them easily accessible by copy-<br> ing and recopying the original MSS. There is, however, a<br> hope that at least some more poems like the S'riharshacharita<br> and the Vikramánkadevacharita may still be found in a few<br> copies in unexplored libraries especially in the Jaina Bhandars.<br> The Jesalmir Bhandar, which I explored last year, is the<br> first ancient library of the Jaina community, that has been<br> thoroughly searched by a European Sanskritist. It furnished two<br> historical works viz. besides the Vikramánkadevacharita, a poem<br> on the death of a Gauda king, who was conquered by a ruler<br> of the name of Yas'orarman, and its ancient catalogue bears<br> witness that ninety years ago two MSS. existed one of which<br> contained S'riharsha's Navasáhasánkacharita, while the other<br> was a copy of a work entitled Hammiramardana, or the De-<br> struction of Hammira. I am firmly pursuaded that, whosoever<br> has the good fortune of opening the libraries at Pâthan in<br> Northern, Gujarât, at Merta in Marwar and at other ancient<br> seats of Jainism, will gain much more important results<br> than I have obtained at Jesalmir, where time and careless-<br> ness lave destroyed a good many valuable MSS. The<br> Jainas have collected for many centuries not only large<noinclude></noinclude> b7uuvt7n25afptr1c5ovc02nviso5lu 104 128346 346428 2022-08-21T08:43:51Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> masses of works belonging to their own sacred literature, but,<br> in a most catholic spirit, Brahminical books also of the most<br> various contents. Iidden in subterranean vanlts under the<br> temples and sometimes concealed with great ingenuity, these<br> collections have escaped the many dangers to which libraries<br> have been subjected in so unsettled a country as India has been<br> until very late... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> masses of works belonging to their own sacred literature, but,<br> in a most catholic spirit, Brahminical books also of the most<br> various contents. Iidden in subterranean vanlts under the<br> temples and sometimes concealed with great ingenuity, these<br> collections have escaped the many dangers to which libraries<br> have been subjected in so unsettled a country as India has been<br> until very lately. It stands, therefore, to reason that tho<br> Jaina Bhandars should furnish us, (as has been actually the<br> case in Jesalmir) with copies of those poems, which through<br> a want of popularity, have disappeared from the Brahminical<br> libraries, and of those treatises on philosophy, grammar and<br> rhetorics, which, being superseded in the schools by improved<br> works, have elsewhere been lost.<br> The importance of Charitas, like the S'riharshacharita and<br> the Vikramankacharita lies chiefly theroin that, however much<br> a vitiated taste and a false conception of the duties of a his-<br> toriographer Royal may lead their authors astray, the main facts<br> which they relate, may be accepted as historical.<br> Bana as well as Billiana look in the first instance to their<br> fame as poets. They care more about a faithful observance<br> of the rules of poetical composition, Inid down by the Kavya<br> or Alamkâras'astra, than about a faithful and accurato repro-<br> sentation of the characters of their heroes and of the events in<br> which they played a part. They waste therefore, pago after<br> page with similes and with elaborate descriptions of scenery<br> or of the seasons, and of other matters which are of little impor-<br> tance for the chief subject of their works, but which according<br> to the canons of the S'tstra, should form part of a Mahâkâvya."<br> 1. See Kavyadars'a I. 16. IIad Bana avoided the abuse of similes,<br> heaped one on the other, into which his admiration of Subandhu Ioad<br> him, his Sriharshacharita would comprise about 3,000 Slokas iusford<br> of 4,800. Bilhana, on his part might have compressed the subject mat-<br> ter of his Cantos VII.-XIII. into a very small compass if he had been<noinclude></noinclude> cxlxrj36ojrn9lwopdo7aj8uqn2yhn5 104 128347 346429 2022-08-21T08:44:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> Their style is throughout so highly ornamented and hyperbolical,<br> that it sometimes obscures the facts and still more frequently leaves<br> us in doubt about the importance of the events narrated. Thus<br> Bilbana assures us boldly in the case of every expedition under-<br> taken by the Chalukyas against the Cholas, that the latter were<br> utterly extinguished, though shortly afterwards he has to con... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> Their style is throughout so highly ornamented and hyperbolical,<br> that it sometimes obscures the facts and still more frequently leaves<br> us in doubt about the importance of the events narrated. Thus<br> Bilbana assures us boldly in the case of every expedition under-<br> taken by the Chalukyas against the Cholas, that the latter were<br> utterly extinguished, though shortly afterwards he has to confess<br> that fresh movements of the hereditary foe forced the Chalukya<br> prince to repeat his experiments in the art of annihilation.<br> Another grave defect which arises from the poetical treatment of<br> historical subjects, is that the intervals between the events nar-<br> rated are rarely given with exactness. In this respect Bánn<br> never makes exact statements, but always uses phrases such as<br> "after some days, after many days.' Bilhana follows the same<br> practice with very few exceptions.<br> The same carelessness, which is shown about time, prevails<br> also with regard to the description of the minor personages<br> mentioned. Bilhana gives the names of the kings with whom<br> Vikrama came into hostile or friendly contact in a few cases<br> only and Bána is often guilty of the same neglect. Finally the<br> characters suffer as much as the events. The hero or heroes are<br> painted all white and their enemies all black. Âhavamalla and<br> Vikrama have no more individuality than Rama, Dushyanta or<br> Purtravas. They are simply perfection and their enemies are<br> entirely contemptible and wicked. But in spite of all these faults,<br> and though the Charitas are neither historical compositions<br> after the manner of the Greeks and Romans, nor even chronicles<br> like those of our writers of the middle ages and of the Arabs<br> and Persians, still they have a high value for a country like<br> India, where the works of foreign travellers, inscriptions and<br> willing to spare his readers the hackneyed descriptions of the four sex-<br> sons and the inventory of the charms of Vikrama's bride Chandala-<br> devt.<br> 1 See e. g. Vikrami. I. 102 and 103.<noinclude></noinclude> kaf4r7v2w79luzsm0t492wndodwys30 104 128348 346430 2022-08-21T08:44:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 5<br> coins are the only available sources for most periods of the national<br> history. Bana's Harshacharita contains all the main facts given in<br> the corresponding portion of Hiwen Thsang's narrative of his visit<br> to Harsbavardhana's court. But it adds may details and enables<br> us to correct the Chinese traveller on many points where his<br> bias in favour of Buddhism or imperfect information... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude> INTRODUCTION.<br> 5<br> coins are the only available sources for most periods of the national<br> history. Bana's Harshacharita contains all the main facts given in<br> the corresponding portion of Hiwen Thsang's narrative of his visit<br> to Harsbavardhana's court. But it adds may details and enables<br> us to correct the Chinese traveller on many points where his<br> bias in favour of Buddhism or imperfect information have led<br> him astray. Again the numerous inscriptions of the Chalukyas<br> of Kalyana show that the facts related by Bilhana of Vikrama-<br> ditya and his family are generally speaking correct, Their ac-<br> counts agree in the main with those obtained from the other<br> sources; they may with proper care be used to rectify and to<br> complete the information gained elsewhere.<br> Both the Charitás, which have become known, furnish also<br> important contributions to the literary history of India. Baga<br> devotes nearly two Uchchhvâsas to his personal affairs and to<br> the history of his family and mentions incidentally so many<br> famous writers, that his work has become a regular landmark<br> for the historian of Sanskrit literature. Bilhana likewise,<br> gives up one whole canto, the eighteenth and last, to a de-<br> scription of his country, and to an account of its rulers, of his<br> family and of his own adventures. Though his statements are<br> not as important, as those of Bapa, still they afford much<br> curious information. It would seem that the poems on histori-<br> cal subjects always coutained fuller accounts of their author's<br> lives than is the case with works like the Raghuvams'a, the<br> S'is'upalavadha or the Naishadhiya. For in the Gaudavadha<br> the second historical poem from Jesalmir, the author also<br> gives some account of his personal history and of his literary<br> activity. This fact finds its explanation in the natural desire<br> of the poets to secure their own immortality together with<br> that of their patrons.<noinclude></noinclude> f1cqc1y3hqrps7cme28f9mubhn6cyel 104 128349 346431 2022-08-21T08:45:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 6<br> INTRODUCTION.<br> II.<br> The great amount of irrelevant matter which Bilhana has<br> introduced into his poem makes it unadvisable to translate it. In<br> order to make its important contents accessible to those students<br> of Indian history, who do not read Sanskrit, it will suffice<br> to give an analysis of its subject matter. This task naturally<br> divides itself into two parts, an analysis of the history of... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>6<br> INTRODUCTION.<br> II.<br> The great amount of irrelevant matter which Bilhana has<br> introduced into his poem makes it unadvisable to translate it. In<br> order to make its important contents accessible to those students<br> of Indian history, who do not read Sanskrit, it will suffice<br> to give an analysis of its subject matter. This task naturally<br> divides itself into two parts, an analysis of the history of the<br> Chalukyas as given by Bilhana and an analysis of the poet's<br> personal history. It will be most convenient to begin with<br> the latter.<br> Up to the discovery of the Vikramânkakâvya, Bilhana, whose<br> name is also spelt Billana, Vilhana, Vihlaņa, and even Behlana,<br> was known to Sanskritists as the reputed author of a small<br> erotic poem, called Bilhapapanchâs'ikâ or the fifty verses of Bil-<br> hapa, which celebrates in most lascivious strains the beauty of<br> a mistress of the poet. Prefixed to this work is, in some MSS.<br> a Parvapithikâ or introduction, which gives a romantic tale ex-<br> plaining its origin. It is stated there, that Bilhana was the<br> tutor of Chandralekhá or S'as'ikalâ, the daughter of Rájú Vairi-<br> simha (Bersingh) of Gujarat. He used this position to per-<br> suade his pupil to what Hindus politely call a Gândharva mar-<br> riage. His intrigue. with the princess was discovered and he<br> was condemned to death by the incensed father.<br> On the way<br> to the place of execution he composed, in remembrance of<br> his mistress and of his joys, the Panchâs'ikâ.<br> The poem<br> 1 The Jesalmir MS. which almost entirely discards the use of has<br> in every place Vilhana. The form Behlana I have seen in a Surat<br> MS. of the Panchâs'ika. I follow the usage of our Pandits, though I<br> admit that Biblana or Vihlana may be the real name. This question,<br> cannot be decided satisfactorily until the etymology of the word has.<br> been found. Nasals and the letter 1, though written after h are now in-<br> variably pronounced before it. For the formation of the word compare<br> Kalhana, Sulhana, etc.<noinclude></noinclude> afj04p05x570km0tfv3nv24tx2o6kl3 104 128350 346432 2022-08-21T08:46:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 7<br> became known to the king before the fatal order was carried out,<br> and affected him so much that he granted to the offender his<br> life and the hand of the princess. Professor Aufrecht has very<br> justly denied the credibility of this story. There was no doubt<br> a Châpotkata king of Anhilvâd, called Vairisimha. But he<br> died A. D. 920,2 one hundred years before Bilhann's real date.<br> Be... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 7<br> became known to the king before the fatal order was carried out,<br> and affected him so much that he granted to the offender his<br> life and the hand of the princess. Professor Aufrecht has very<br> justly denied the credibility of this story. There was no doubt<br> a Châpotkata king of Anhilvâd, called Vairisimha. But he<br> died A. D. 920,2 one hundred years before Bilhann's real date.<br> Besides, according to the statement of my Pandit Vâmanâcharya<br> Jhalkikar, the MSS. of the Panchas'ikâ existing in the Karnata<br> country, give different names for the king and his daughter viz.<br> Madandbhirama and Yaminipúrnatilakd who lived in Lakshmi-<br> mandira, the capital of Panchálades'a. Moreover the identical<br> anecdote is told of another poet Chaura, to whom also in some<br> MSS. the whole Panchâs'ikà is ascribed. Finally, as we shall see<br> presently, in Bilhana's own account of his life no mention of<br> the story is made.<br> This account of Bilhana's life together with some notices re-<br> garding the country of his birth and its rulers, is contained in<br> the eighteenth and last Sarga of the Vikramânkakavya. The<br> canto opens with a description or rather a hymnus in praise of<br> Pravarapura, the ancient capital of Kashmir, which was situated<br> on the confluence of the Vitasta (Jhelam) and of the Sindhu.<br> Pravarapura was, according to Bilhana, not only the chief<br> town in Kashmir, but it surpassed in beauty all other cities,<br> even Kuvera's town, Lanka and the town of the Gods.⁹ He<br> 1 See Aufrecht Oxford Cat. p. 1336. I have seen another MS. con-<br> tainin this story iu Bikanir, and a third in Ahmadabad.<br> The name of the king is according to the Ahmadabad MS.<br> just as Aufrecht proposes to read for the fee of the Oxford MS.<br> But the correct form of the name is, I think , as र ánd रि<br> are often exchanged in Gujarat MSS. and Vairisimha or Bersingh is a<br> common Rajput name.<br> 2 See Forbes Rasmala I. p. 42.<br> 3 XVIII. 1. 15. 16.<noinclude></noinclude> 76bomgo6usaq0vr8a9edeppoysmynnw 104 128351 346433 2022-08-21T08:46:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 8<br> r.<br> INTRODUCTION.<br> praises it for its holiness, for the sanctity and learning of<br> its Brahmans, for its coolness in summer and for the beauty<br> of its groves, "which even those cannot forget who have<br> reached the gardens of the celestials." He extols its women<br> for their beauty, for their learning which allows them to<br> speak Sanskrit and Prakrit like their native tongue and for.<br> their clevern... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>8<br> r.<br> INTRODUCTION.<br> praises it for its holiness, for the sanctity and learning of<br> its Brahmans, for its coolness in summer and for the beauty<br> of its groves, "which even those cannot forget who have<br> reached the gardens of the celestials." He extols its women<br> for their beauty, for their learning which allows them to<br> speak Sanskrit and Prakrit like their native tongue and for.<br> their cleverness in acting."<br> 6<br> 9<br> Among its buildings he mentions the Bhattarakamatha, the<br> Agralitras or Brahminical settlements, founded by Haladbara, 8<br> the temple of Kshemagauris'vara near the Samgama, the Sam<br> grâmakshetramatha and the Agrahâras established by king Ananta-<br> deva, 10 the store-house near the temple of S'ankara, built by<br> Anauta's queen, 11 the ancient temple of S'iva that still shows in<br> its roof the hole, through which, king Pravara bodily ascended<br> to heaven'¹2 and the lofty palaces of the kings of Kashmir.13<br> After the description of the town follow notices of two<br> kings of Kashmir and of their sons who apparently were the<br> contemporaries of Bilhapa.<br> The first of these is king Anantadeva.<br> He is praised for his truthfulness, liberality and bravery. Of<br> him it is said, that he made a successful war against the<br> 1 XVIII. 1. 3-8.<br> 2 XVIII. 2. 32.<br> 3 XVIII. 18.<br> 4 XVIII. 11-13, 17. 20-21.<br> 5 XVIII. 6.<br> 6 XVIII. 23, 29.<br> 7 XVIII. 11; Rajatar. VI. 240.<br> 8 XVIII. 19; Rajatar. VII. 214.<br> 9 XVIII. 28; Rajatar. VII. 180.<br> 10 XVIII. 24, Rajatar. VII. 185.<br> 11 XVIII. 26; Rajatar. VII. 180.<br> 12 XVIII. 28; Rajatar, III. 376.<br> 13 XVIII. 30.<noinclude></noinclude> 6vubwad3wpnpglxq9a9v0z68466278e 104 128352 346434 2022-08-21T08:46:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 9<br> S'akas and, Darads and afterwards an expedition as far as the<br> Ganga. He visited also, with his host and his barem the shores<br> of the sacred Lake Mânasa. He ruled over Champâ, Dárvabhi-<br> sâra, Trigarta and the dwelling of king Bhartula. He endowed<br> Agraharas in Vijayakshetra and built a Matha on an island in<br> the Vitasta. I<br> His queen was Subhatd, pre-eminent for wisdom and pi... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 9<br> S'akas and, Darads and afterwards an expedition as far as the<br> Ganga. He visited also, with his host and his barem the shores<br> of the sacred Lake Mânasa. He ruled over Champâ, Dárvabhi-<br> sâra, Trigarta and the dwelling of king Bhartula. He endowed<br> Agraharas in Vijayakshetra and built a Matha on an island in<br> the Vitasta. I<br> His queen was Subhatd, pre-eminent for wisdom and piety.<br> "Neither Kayasths expert in crooked writings, nor parasites<br> skilled in subtle flattery, nor bards excelling in open praises,<br> were allowed to plunder her; fortune, eager, as it were, to ex-<br> piate her fickleness, went from her hands solely to the houses<br> of Gods aud Brahmans." She built a college, called after her<br> own name, and a temple of S'iva on the Vitasta 2<br> Her brother Kshitipati, lord of Lohara was a great warrior,<br> a patron of poets equal in fame to Bhoja, a clever logician and<br> a liberal protector of Pandits. He overcame the prowess of<br> Rajapuri. He associated with Vairagis and became a devotee<br> of Vishnu.3<br> The son of Subhata and Ananta was king Kalas'a. He visited<br> on his roving expeditions Lake Achchhoda and, "wandering over<br> the plains marked by the hoofs of Indrayudha, he silenced the<br> attendants of Kâdambari, who sung the praises of Chandrapîḍa.”4<br> He marched to Mount Kailasa and penetrated to the town of the<br> Yakslias, whence returning he brought golden lotuses with him<br> from Lake Mânasa. On fleet coursers he crossed the sandy desert<br> 1 XVIII. 33-39; compare Rajatar. VII. 135-435.<br> 2 XVIII. 40-46. Rajatar. VII. 152,180, seqq.<br> 3 XVIII. 47-50. Rajatar. VII. 251-259.<br> 4 This passage is interesting as it contains an allusion to Bana's<br> Kadambari, the scene of which is laid in the Himalaya. Bilhana<br> apparently means to say that Kalas'a's beauty and bravery made the<br> nymphs forget Chandrapide, the loyer of Kadambari.<noinclude></noinclude> l71plbkquq6lyjr1od9gdh7jxjvttie 104 128353 346435 2022-08-21T08:47:01Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 10<br> INTRODUCTION.<br> and, equalling king Jayapida in bravery, he conquered<br> country of the Amazons. He finally undertook a success<br> expedition against Kurukshetra.2<br> His son was Harshadeva, who was brave in battle and, a<br> poet surpassed even S'rîharsha. He composed sweet songs<br> many languages.*<br> Harshadeva's younger brother was Utkarsha, who, holdi:<br> Lohara once the glory of Kshitipati, freed far... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>10<br> INTRODUCTION.<br> and, equalling king Jayapida in bravery, he conquered<br> country of the Amazons. He finally undertook a success<br> expedition against Kurukshetra.2<br> His son was Harshadeva, who was brave in battle and, a<br> poet surpassed even S'rîharsha. He composed sweet songs<br> many languages.*<br> Harshadeva's younger brother was Utkarsha, who, holdi:<br> Lohara once the glory of Kshitipati, freed far and wide t<br> earth from the hoof-prints of the Mlechchhas. Another, son<br> Kalas'a, was called Vijayamalla. He was distinguished by br<br> very, learning and beauty.<br> Then comes finally the account of the poet and his fami<br> which I will give in his own words.<br> (70.) "At a distance of one and a half Gaus (Kos) fro<br> Pravarapura lies a place with high-rising monuments, call<br> Jayavana, where a pool, filled with pure water and sacred<br> Takshaka lord of snakes, cuts like a war-disc, the head of Ka<br> bent on the destruction of Dharma.<br> (71.) Close to it is a village, Khonamukha by name, fam<br> for the blessing of all excellence. The (mast) elephant Ka<br> afraid of bondage, as it were, enters not its precinots, cover.<br> by numerous sacrificial pillars shaped like tying-posts.<br> (72.) What shall I sing of that spot, the ancient hor<br> of wonderful legends, the sportive embellishment of the boso:<br> 1. Rajatar. IV. 586-88.<br> 2. XVIII. 51-63. Rajatar. VII. 233-714.<br> 3. Harshadeva of Kashmir has sometimes been credited with th<br> authorship of various works belonging both to Sriharsha the son<br> Hira and to the earlier king Sriharsha. This passage is of importanc<br> as it shows that a royal author Sriharsha-for to such a one alom<br> can Harshadeva be fitly compared-existed before him.<br> 4. XVIII. 64-66. Rajatar. VII. 610. seqq.<br> 5. XVIII. 67. Rajatar. VII. 256 and 57, 720 segg.<br> XVIII. 68. Rajatar. VII. 788, 761 segg.<br> 6.<noinclude></noinclude> fsy2s0s0nsodipr53qmpwtw0ep8l5ii 104 128354 346436 2022-08-21T08:47:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 11<br> of Mount Himalaya ? One part bears the saffron in its native<br> loveliness, the other the grape, pale like a cut of juioy sugar-<br> cane from Sarayu's banks.<br> (73.) There dwelt some Brahmans, whose minds were bent<br> on Brahma, skilled in raising high the famed race of Kus'iku.<br> Gopáditya the king brought them from Madhyades'a to be<br> sanctifiers and ornaments of Kashmir land.²<br> (7... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 11<br> of Mount Himalaya ? One part bears the saffron in its native<br> loveliness, the other the grape, pale like a cut of juioy sugar-<br> cane from Sarayu's banks.<br> (73.) There dwelt some Brahmans, whose minds were bent<br> on Brahma, skilled in raising high the famed race of Kus'iku.<br> Gopáditya the king brought them from Madhyades'a to be<br> sanctifiers and ornaments of Kashmir land.²<br> (74.) When the smoke of their offerings filled the sky-for<br> eager they were to obtain the fame that is allied to a hundred<br> sacrifices, then S'akra heard nobody's prayer, cared not for<br> heaven; motionless he stood as in a picture, beroft of his<br> shadow.2<br> (75.) The chief of that race, whose virtnes purified the<br> three worlds, was Muktikalas'a. The streams of sweat, that he<br> shed in the zealous service of the Agnihotra washed out, as it<br> were, the stains of the Kaliyug.<br> (76.) He made for the four Vedas, dear him, with ease,<br> one common dwelling place in his lotus-mouth, though the God<br> who reclines on the lotus seat, placed them, because prone to<br> jealous wrangling,-to keep the peace I ween,-in his four<br> mouths.3<br> (77.) His son was Rájakalas'a, who, was liberal, acquainted<br> with all revealed texts and kept courage as his only riches. Even<br> now the caves of Mount Prâleya vomit fortlı, as it were, under<br> the guise of darkness, the smoke of his offerings.<br> (78.) Made by him who was the dwelling-place of holiness,<br> 1. Compare Râjatar, III. 343-345.<br> 2. The first two lines stand in the loc. absol. The smoke shrouded<br> Indra in darkness and he had no shadow. Hence he resembled com-<br> pletely a painted figure.<br> 3. The verse alludes to the incompatibility of the sounds of the<br> various Vedas which never must be recited in one place, see Apustamba<br> [. 10. 18-19; Manu IV, 122.<noinclude></noinclude> qij2dlqdkrc0tuetizlgovu6erqh8al 104 128355 346437 2022-08-21T08:47:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 2<br> 12<br> INTRODUCTION.<br> in many places, gardens, filled for the enjoyment of all man -<br> kind with grapes, lecture-halls, wells with pellucid water and<br> drinking fountains, ornaments of the realm, became the body-<br> guards of. Dharma who showed fear of Kali.<br> (79.) From him, possessed of spotless fame, sprang Jyeshṭhat-<br> kalas'a an ocean of mercy, a store house of poetic and of sacred<br> lore, who c... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>2<br> 12<br> INTRODUCTION.<br> in many places, gardens, filled for the enjoyment of all man -<br> kind with grapes, lecture-halls, wells with pellucid water and<br> drinking fountains, ornaments of the realm, became the body-<br> guards of. Dharma who showed fear of Kali.<br> (79.) From him, possessed of spotless fame, sprang Jyeshṭhat-<br> kalas'a an ocean of mercy, a store house of poetic and of sacred<br> lore, who composed an exposition of the Mahabhashya, to be<br> revered by all, and whose court was ever adorned by numerous<br> pupils.<br> .<br> (80.) What was difficult to perform for him, in sacrifices,<br> pious gifts, hospitality, the gentle ruling of his servants and<br> other holy works befitting him ? He took for his wife<br> Nâgadevi, worthy of pure praise, who was skilled in assisting<br> to gain the treasures of this world and of the next.<br> (81.) From that sage sprung, that pinnacle of the Universe,<br> Bilhana, who charmed the eyes of men with limbs resplendent<br> like quickened gold. Since he was invested with the girdle<br> of Munja grass, the jingling of Sarasvati's bangles was indi-<br> stinctly audible in his mouth in the guise of numerous Veda<br> sounds.<br> (82) The Veda with its Angas, the considerations of (the<br> incarnation of) the Lord of snakes on grammar, and the<br> science of poetics, sweet to the ear, were his life-breath. But<br> who is able to completely enumerate (the subjects of lis<br> studies)? Listen, the truth is that there was nothing that was<br> not reflected in the spotless mirror of his understanding.<br> (83.) Attracted by the dust of Sarasvati's feet, which acted<br> as a charin, the Muses their eyes bent on his face formed a circle<br> around him. His sweet poems which went forth with his<br> fame to every quarter of the world, prevented like faith ful<br> attendants that nymph from becoming fickle.<br> 1 S'ubhastomapâtram may mean also 'a vessel of all auspiciousness<br> or virtue.¹<noinclude></noinclude> rhr758epgu752520ruqmnwjr4p5yjf0 104 128356 346438 2022-08-21T08:47:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 13<br> (84.) His elder brother, Ishtaráma, the pleasing ornament of<br> the balls of a hundred kings, reached the summit of all learn-<br> ing. Those who were able to taste the flavour of the nectar<br> of poetry saw the Goddess, who is the mother of true poets,<br> acting as guardian of the well in his mouth.<br> (85.) After that vessel of fame (Bilbapa) was born a young-<br> er brother, Ananda, a hatc... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 13<br> (84.) His elder brother, Ishtaráma, the pleasing ornament of<br> the balls of a hundred kings, reached the summit of all learn-<br> ing. Those who were able to taste the flavour of the nectar<br> of poetry saw the Goddess, who is the mother of true poets,<br> acting as guardian of the well in his mouth.<br> (85.) After that vessel of fame (Bilbapa) was born a young-<br> er brother, Ananda, a hatchet to cut off in sport the pride of<br> poets eager for the contest. When Sarasvati was displeased<br> with her seat on Himalaya's table-land on account of its hard-<br> ness, methinks, she selected his soft tongue for her dwelling.<br> (86.) When (Bilhana) took from Kashmir the puro lore of<br> all S'astras, he, forsooth, made the qualities of the snowy<br> mountains bis own. Else, how could he, when angored, havo<br> reduced, in every land, the faces of disputants to the likeness<br> of lotuses blighted by hoar-frost?<br> (87.) Conquering playfully in disputes the Pandits of Ma-<br> thurd, he passed some days in the precincts of Vrindârna,<br> where, broken by Radhâs broad hips tremulous in the swing,<br> the trees of Krishna's garden even now are not recovered.<br> (88.) When crowds of pupils fevered the blood of his rivals<br> by tales of the excellence of his unequalled learning and loudly<br> spread his fame in every quarter of the world, the musical hum<br> of the bee-swarms, drunk with the taste of the ichor that flowed<br> from the temples of the elephants guarding the points of horizon,<br> caused the only interruption.<br> (89.) In villages, in provincial and in royal cities, in forosta<br> and groves, in all lands sacred to Sarasvatt, the wise and tho<br> fools, the old and the young, men and women, everywhero ench<br> and all recite his verses with tremors of joy.<br> (90.) His fame, when, entering the gates of Kanyakubja it<br> chid murmuring Ganga, subdued that town, where colostial<br> Fortune descends with ease from the city of the gods on stairs<br> formed by high jewel-built palaces.<noinclude></noinclude> 4o7llzyalv26b562rdksbmyi5lgqg6w 104 128357 346439 2022-08-21T08:48:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 14<br> INTRODUCTION.<br> (91.) Many times that sainted man spent in pious gifts, the<br> wealth earned by his great qualities which were the wonder of<br> the Universe, at Prayága, chief of Tirthas, where in the guise<br> of Yamuna the sword of Dharma, the destroyer of Kali, enters,<br> as it were, the sheath of the waters of the heavenly stream.<br> .<br> spray<br> (92.) Bathing in the celestial stream, that eases with... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>14<br> INTRODUCTION.<br> (91.) Many times that sainted man spent in pious gifts, the<br> wealth earned by his great qualities which were the wonder of<br> the Universe, at Prayága, chief of Tirthas, where in the guise<br> of Yamuna the sword of Dharma, the destroyer of Kali, enters,<br> as it were, the sheath of the waters of the heavenly stream.<br> .<br> spray<br> (92.) Bathing in the celestial stream, that eases with its<br> the fatigue of Dharma, when he comes to its shores from<br> fear of roaming Kali, he destroyed in Banáras the stains arising<br> from the fortuitous meeting with wicked princes.<br> (93.) When Karna the great prince of Dáhála the destroyer of<br> the Lord of Kálinjara, who in his expedition made poor in princes<br> by the sound of the hoofs of his horses, the land of the Tukkha-<br> ras, met the famous poet, he drank deeply of the neotar of poetry.<br> (94.) Bilhana cooled with the streams of his song Ayodhya,<br> the capital of Sita's hushand, the slayer of Pulastya's off-<br> spring who, not contented with the crystal mountain, placing<br> it in his left stretched forth for a moment his right towards<br> Himalaya.<br> (95.) When in the palace of the lord of Ddhala he conquered<br> Gangadhara, the tale of him who in sport overthrew his rivals<br> in poetry, came, I ween, to the ears of Indra silencing in the<br> caves of the East the hum of the bees that were drunk with<br> the ichor flowing from Airâvata's temples.<br> in pitiful<br> (96.) Simulating the cooing of the pigeons that nested on<br> the lofty turrets of her gates, Dhárd cried to<br> tones: "Bhoja is my king.<br> princes Woe is to me!<br> presen<br> He, forsooth, is one of the vulgar<br> yo<br> Why didst thou not come into his<br> (97.) Visiting Somanátha, he eased the pain, that came over<br> him when on his road he made acquaintance with the<br> Gurjaras. Loose they wear their lower garments aud alys<br> careless of purity they use words that are worthy of blame.<br> 46<noinclude></noinclude> ra3fkw9wxnzzml2q3dj76nidiyjlfno 104 128358 346440 2022-08-21T08:48:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ (98.)<br> INTRODUCTION.<br> 15<br> the<br> Desirous of seeing a hundred kings he, also, crossed<br> ocean-wave dark like the Kramuka tree, where, thrown<br> by Bhargava in the guise of sharp arrows, a bar, as it were,<br> prevents even to day the free advance of the sea.<br> (99.) If he retraced his steps from that bridge, which,<br> causing the head of the sea to become bald, appears like the<br> nurse who ran after her... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>(98.)<br> INTRODUCTION.<br> 15<br> the<br> Desirous of seeing a hundred kings he, also, crossed<br> ocean-wave dark like the Kramuka tree, where, thrown<br> by Bhargava in the guise of sharp arrows, a bar, as it were,<br> prevents even to day the free advance of the sea.<br> (99.) If he retraced his steps from that bridge, which,<br> causing the head of the sea to become bald, appears like the<br> nurse who ran after her foster daughter ravished by the lord<br> of Lanka and was startled at hearing the news that Sità was<br> with the Rakshasas, still his fame did not turn back.<br> (100.) That chief of wise men turning his face from common<br> princes roamed, full of curiosity, leisurely over the Southern<br> land.<br> How shall I sing of the high bosoms of the fair ones<br> there, from whom the God with the five arrows is happy to<br> learn as a pupil?<br> (101.) There the lucky poet received from the Chalukya<br> king, the terror of the Cholas, the dignity of Chief Pandit,<br> distinguished by the grant of a blue parasol and a mast elephant.<br> Since that time princely Fortune held him in eager, firm em-<br> brace, with armlets jingling on her sportively encircling arms.<br> (102.) He, the tale of whose fame the elephants even<br> guardians of the quarters of heaven, heard with tremors of joy,<br> when the bees were sent to sleep by tasting their ichor, has<br> composed this truly lovely poem out of affection for the prince<br> of Karnata May it be an ornament of the throats of the learned.<br> *<br> (103.) I have gained wealth in every quarter, I have won<br> blessings worthy of the virtuous, in disputes with worthy ad-<br> versaries I have gained everywhere high fame of victory. May<br> I soon hold converse with the Kashmirians, who are virtuous<br> and praised for their cleverness in extracting the quintessence<br> of matters.<br> (104.) I have gained some favours from kings, I have seen<br> some bits of splendour, I have studied some compositions, by<br> G<noinclude></noinclude> jyfqhyb6e1sal2pvlzoxyak8opj4r79 104 128359 346441 2022-08-21T08:48:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ SENESTEN<br> 16<br> INTRODUCTION.<br> my qualities I have conquered some rivals. Thus I have<br> toiled, in ignorance, for many worthless objects. Now my<br> heart filled with pure knowledge longs for the river of the<br> immortals.<br> (105.) Some pious favourites of Pârvati, with tranquil hearts<br> practising Yoga, pass in their age the remainder of their days<br> on the banks of the Mandakini, that are softened by wi... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>SENESTEN<br> 16<br> INTRODUCTION.<br> my qualities I have conquered some rivals. Thus I have<br> toiled, in ignorance, for many worthless objects. Now my<br> heart filled with pure knowledge longs for the river of the<br> immortals.<br> (105.) Some pious favourites of Pârvati, with tranquil hearts<br> practising Yoga, pass in their age the remainder of their days<br> on the banks of the Mandakini, that are softened by wind-<br> raised murmuring. waves.<br> (106.) Princes of the earth! prosperity, the wilfully un-<br> stable lightning of the cloud of fate, cannot be enchained;<br> incessantly sounds the drum that announces the departure of<br> the breath of life; worship then those true poets, who work<br> the salvation of your bodies of glory through the nectar of their<br> verse, and renouncing pride make them your spiritual guides.<br> (107) Oye kings! abstain from opposing the attachment<br> of true poets; in sooth, pure fame comes to you through their<br> favour; pleased they composed that grave beautiful life of<br> Rama, angered they made ten-headed Râvana the conqueror<br> of the world, an object of derision.<br> (108) May the God, who is the first oreator of the revealed<br> texts, the dear husband of Parvati, give you intelligence to<br> understand the sayings of true poets-he, who imitating the ways<br> of the S'avaras frightened the moon-sickle placed on his crest,<br> so that she concealed her deer in some distant hiding place.<br> If this narrative is divested of its envelope of poetical bombast,<br> the main facts, which Bilhana reports of his own life, are per-<br> fectly credible. He was born at Khonamukha, three miles from<br> Pravarapura in a family of Madhyade'si Brahmans. His great-<br> grandfather Muktikalas'a, and his grandfather Rajakalas'a were<br> Agnihotris and able to recite the Vedas. His father Jyeshtha-<br> kalas'a was a grammarian who wrote a commentary on the<br> 1. A Brahman of this name is mentioned. Râjatar. VII. 20 segg.<noinclude></noinclude> no2kbxhizqgemyfnoyqzpgb6iucwfyo 104 128360 346442 2022-08-21T08:48:56Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 17<br> Mahabhúshya. His mother's name was Nagâdevi. He had an<br> elder brother Ishtaráma and a younger brother called Ânanda,<br> who both were Pandits and poets. Bilhana received his educa-<br> tion in Kashmir and studied chiefly the Vedas, grammar as far<br> as the Mahâbhâshya, and poetics or Alamkára.<br> After finishing his education, he left Kashmir and began that<br> wandering life which is... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 17<br> Mahabhúshya. His mother's name was Nagâdevi. He had an<br> elder brother Ishtaráma and a younger brother called Ânanda,<br> who both were Pandits and poets. Bilhana received his educa-<br> tion in Kashmir and studied chiefly the Vedas, grammar as far<br> as the Mahâbhâshya, and poetics or Alamkára.<br> After finishing his education, he left Kashmir and began that<br> wandering life which is now as dear to the young Pandit and poet<br> as it was in the palmy days of Hindu rule. Bâņa tells us in the<br> S'ribarshacharita, that he also left his home and enjoyed the<br> freedom of the life of a wandering minstrel, though his family<br> was wealthy. In our days, too, wandering poets and Pandits<br> may be met with all over India. I have received visits<br> from such men, who came from the Punjab and from Oude.<br> They had passed from one little native court in Northern India<br> and Rajputana to the other, holding disputations, showing off<br> their learning, and composing poetry extempore (S'tghrakavita)<br> for the delectation of such princes as cared about the ancient<br> lore and language of their country. Wherever they had<br> succeeded in producing a favourable impression and in procuring<br> Dakshina, they had stayed for longer periods, until their patrons<br> had got tired of them or they had been ousted from favour by<br> the efforts of the native Pandits. For every little principality<br> has its Pandits who have a claim to the liberality of the Raja<br> by right of inheritance, and these men guard their preserves<br> most jealously against all outsiders. If an outsider succeeds<br> in gaining a share of the prince's favour beyond the customary<br> Dakshina, which is granted to all learned strangers, they will<br> leave no stone unturned to drive the intruder away, and I have<br> heard many a bitter complaint of the Mâtsarya, the jealousy<br> shown by the Pandits enjoying fixed bereditary allowances<br> against the wanderers. The tour of a Northern Pandit, if it<br> 1. No copy of this work has as yet been found, nor have I ever<br> seen it quoted.<noinclude></noinclude> 89nvsxv9uebf5xopcl63gqgtj8bwyf6 104 128361 346443 2022-08-21T08:49:08Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 18<br> INTRODUCTION.<br> includes Rajputana and ends in Baroda and Bombay, lasts five or six<br> years. Frequently, besides the courts of princes, the most renown-<br> ed places of pilgrimage are. likewise visited, and the Dharma<br> receives its due share of attention, besides the Artha and Kâma.<br> In Bilhana's days the order of the grand tour was, of<br> course, somewhat different.<br> After leaving his native countr... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>18<br> INTRODUCTION.<br> includes Rajputana and ends in Baroda and Bombay, lasts five or six<br> years. Frequently, besides the courts of princes, the most renown-<br> ed places of pilgrimage are. likewise visited, and the Dharma<br> receives its due share of attention, besides the Artha and Kâma.<br> In Bilhana's days the order of the grand tour was, of<br> course, somewhat different.<br> After leaving his native country<br> he made for the banks of the Jamnâ, along which the<br> high-road from North-Western into Central India was situated<br> then as now. The first town, in which he stopped for some<br> time, was the sacred Tirtha, Mathurá; thence he crossed<br> over northwards to the Ganges and visited Kdnoj Fol-<br> lowing apparently the course of the latter river, he arrived at<br> its confluence with the Jamnâ at Prayaga, (Allahâbâd,) and final-<br> ly at Banáras. This town appears to have been the eastern-<br> most point in his travels. It would seem that either at Banaras<br> or in travelling back westwards he made the acquaintance of<br> Karna, a prince holding Dáhala or Dáhála. The latter name is<br> stated to be an equivalent of Chedi or Bandelkhand, an explanation<br> which is confirmed by the statement that Karpa had conquered<br> the hill fort Kalanjara, situated south-west of Allahâbâd close<br> to the Vindhya range. The poet's residence at Karna's court<br> appears to have been of considerable duration and one of the<br> brilliant points in his career, as he mentions his victory over the<br> poet Gangádhara and that he composed during his stay in Dâha-<br> la a poem in honour of Râma. For, the statement, that he<br> cooled by the floods of his song Ayodhya the capital of the<br> husband of Sita (XVIII. 94), seems to me rather to have this<br> meaning than to point to a journey to Oude.<br> 1. The spelling TT instead of arra is, I think, not a blunder<br> of the copyist. The same form occurs also in other works written after "<br> 1,000 A. D. e. g. in the S'atrunjayamahatmya, which belongs to the<br> 13th century.<br> 2. Compare the.Pet. Dict. s. v. Dâhala. Forbes Ras Mala I. 90.<br> identifies D. with Tipera.<noinclude></noinclude> cfstnm7bjvy62wudz6jup3188ydgp5s 104 128362 346444 2022-08-21T08:49:22Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ हुए<br> INTRODUCTION.<br> 19<br> On leaving Karga the poet visited Western India, attracted<br> no doubt by the fame of the courts of Dhárd and Ayhilvád¹ and<br> the sanctity of Somanátha Pathan, the celebrated temple of<br> S'iva in Sorath. For some reason not stated, he did however<br> not go to Dhârâ and thus missed seeing king Bhoja. He must,<br> therefore, have taken one of the northern routes leading<br>... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>हुए<br> INTRODUCTION.<br> 19<br> On leaving Karga the poet visited Western India, attracted<br> no doubt by the fame of the courts of Dhárd and Ayhilvád¹ and<br> the sanctity of Somanátha Pathan, the celebrated temple of<br> S'iva in Sorath. For some reason not stated, he did however<br> not go to Dhârâ and thus missed seeing king Bhoja. He must,<br> therefore, have taken one of the northern routes leading<br> from Mâlvâ into Gujarat. In Anhilvâd he seems to have<br> been received badly, as he bitterly complains of the boorish<br> manners of the Gujarâtts. His blame of their langnage,<br> which I think, refers to the execrable pronunciation both<br> of Sanskrit and Prakrit prevailing in Gujarât, is well founded<br> and my Gujarati friends plead guilty also to the second charge<br> about the tying of the Kakshibaudha. After performing his<br> devotions at Somanatha, Bilhana embarked, no doubt at the<br> neighbouring port of Verâval, for the South of India. The<br> town at which he landed canuot be made out with certainty<br> from his too indefiuite statement. But I should say that it<br> was Honore near Gokarna at the extremity of the Konkaņa<br> which Paras'urâma is said to have taken from the sea. He con-<br> tinued his wanderings in the south for a considerable time and<br> visited Rámes'vara. Thence he turned northwards and finally<br> arrived in Kalyana, where king Vikrama gave him the office of<br> Vidyapati or chief Pandit. He seems to have spont the rest of<br> his life in Kalyana. For the longing which he expresses<br> (verse 104), for a contemplative life on the banks of the Ganges,<br> 1. Karna allied himself later with Bhimadeva I. of Anhilvad against<br> Bhoja of Dhari, whom they defeated and slow, Ras Mala loc. cit.<br> Perhaps the state of Karma's relations with Mâlva made it unadvisable<br> for Bilhana to visit Bhoja's court.<br> 2. The term Vidyâpati is not of frequent occurrenco. But it is found<br> in a passage of the Rajatarangini, which will be quoted below and<br> in Dr. Bhâu Daji's Chalisgâm inscription J. R. As. Soc. new ser. I.<br> 415, l. 16.<noinclude></noinclude> fuqeqnrrgtbsdlv9i9rloynzjy0xnt6 104 128363 346445 2022-08-21T08:49:35Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ E<br> 20<br> INTRODUCTION.<br> and the statement that he turned from the vanities of this world<br> to pure knowledge, sliow that he completed the Vikramânka-<br> devacuarita in his old age.<br> Bilhana's literary career and his wanderings over India fall in<br> the third and fourth quarters of the eleventh century. To this<br> period point is connexion with Vikramaditya-Tribhuvana-<br> malla who reigned at Kalyana from... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>E<br> 20<br> INTRODUCTION.<br> and the statement that he turned from the vanities of this world<br> to pure knowledge, sliow that he completed the Vikramânka-<br> devacuarita in his old age.<br> Bilhana's literary career and his wanderings over India fall in<br> the third and fourth quarters of the eleventh century. To this<br> period point is connexion with Vikramaditya-Tribhuvana-<br> malla who reigned at Kalyana from 1076-1137 and his state-<br> ments about the kings of Kashmir.<br> Bilhana mentions two kings of Kashmir, Ananta and Kalas'a.<br> From the expression "there was" (asit) used by him, it would<br> appear that, at the time when the Vikramânkadevacharita was<br> written, Ananta was dead.<br> Now we know from the Rajatarangini2 that Ananta, after a<br> reign of thirty-five years caused his son Kalas'a to be crown-<br> ed king and that, though having nominally abdicated, he<br> continued to hold the reins of government for fifteen years<br> Jonger. At the end of that period he retired, disgusted with the<br> wickedness of his son, to Vijayakshetra. Two years and six months<br> later, when the hostility of the unnatural Kalas'a had reduced<br> him to the last extremity of misery, he committed suicide and his<br> queen Sûryamatf or Subhatâ became a Satî shortly afterwards.<br> According to General Cunningham, whose dates of the later<br> Kashmirian kings are more trustworthy than those given by<br> Troyer and Wilson, Ananta's accession to the throne falls in the<br> beginning of the year 1028 A. D.,³ and his death in 1080. Kalas'a's<br> rule lasted from 1080-1088, while his coronation and the nominal<br> beginning of his reign full in 1062. If I am right in my interpreta-<br> tion of the word asit, it is clear that the Vikramânkadevacharíta<br> must have been composed in the eighth decade of the eleventh<br> 1. XVII. 38.<br> 2. VII. 135-456.<br> 3. Prinsep Antiq. II. 246,<noinclude></noinclude> fagiliebqgdo4nl76y8ff5nm0b4wpdx 104 128364 346446 2022-08-21T08:49:53Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ F<br> .<br> INTRODUCTION.<br> 21<br> century. This is also proved by two other circumstances. Firstly<br> the narrative of the Vikramânkacharita ends with a war against<br> the Cholas and knows nothing of the great expedition into<br> Central India beyond the Narmadâ which Vikrama undertook in<br> 1088. Secondly we learn from a remarkable passage of the<br> Rajatarangini, which confirms and amplifies Billana's state-<br... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>F<br> .<br> INTRODUCTION.<br> 21<br> century. This is also proved by two other circumstances. Firstly<br> the narrative of the Vikramânkacharita ends with a war against<br> the Cholas and knows nothing of the great expedition into<br> Central India beyond the Narmadâ which Vikrama undertook in<br> 1088. Secondly we learn from a remarkable passage of the<br> Rajatarangini, which confirms and amplifies Billana's state-<br> ments regarding himself, that the poet lived to see Harsha,<br> Kalas'a's son on the throne. This passage Raj. VII. 936-938,<br> which on account of a misprint for it in the Calcutta<br> edition and of Mr. Troyer's utterly mistaken rendering, has not<br> attracted attention, runs as follows:<br> काश्मीरेभ्यो विनिर्यान्तं राज्ये कळशभूपतैः |<br> विद्यापति यं कणीटश्चक्रे पडिभूतिः || ९३६ ||<br> प्रसर्वत: करटिभिः कर्णाटकटकान्तरे |<br> राशो दशे तुङ्गं यस्यैवातपवारणम् ॥ ९३७ ॥<br> व्यागिनं हर्षदेवं स श्रुत्वा सुकविबान्धवम् |<br> बिहणो वञ्चनां मैने विभूति तावतमा || १३८ ॥ १<br> 936. "When Bilhana, who left Kashmir in the reign of Ka-<br> las'a, whom Parmádi, lord of Karnâta, made his chief Pandit,<br> 937. Whose parasol, when he travelled on elephants through<br> Karnata-land, was seen borne aloft before the king,-<br> 938. Heard that liberal Harshadeva behaved like a brother to<br> true poets, he thought even so great a splendour a deception."<br> My emendation of this passage will, I trust, receive general<br> 1. XVII, 43 segg.<br> 2. Jour. R. A. Soc. IV. p. 15. Another inscription referring to this<br> raid has been discovered by General Cunningham. Regarding the expedi.<br> tion of 1081 against the Palas or rather Pallavas see below.<br> 3. सुगावे ; रिव्हणी, Calcutta edition.<br> 4. Mr. Troyer has changed the Vidyâpati or chief Pandit to a statue<br> of Brihaspati, which Farmâdi presented to the Kashmîrians!<noinclude></noinclude> lvtlftdmnlzawlwj8ufyhuae9r3iefk 104 128365 346447 2022-08-21T08:50:09Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 22<br> INTRODUCTION.<br> 1<br> assent, as Parmadi is a well known surname of Tribhuvanamalla-<br> Vikramaditya, and as Bilhana's own statements as to his posi-<br> tion and the honours paid to him in Kalyapa (XVIII. 106) agree<br> exactly with Kalhapa's words.<br> If, therefore, Bilhana lived to see Harshadeva's accession to<br> the throne, which happened in 1088, the Vikramankadevacharita,<br> which speaks of Harsha as a... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>22<br> INTRODUCTION.<br> 1<br> assent, as Parmadi is a well known surname of Tribhuvanamalla-<br> Vikramaditya, and as Bilhana's own statements as to his posi-<br> tion and the honours paid to him in Kalyapa (XVIII. 106) agree<br> exactly with Kalhapa's words.<br> If, therefore, Bilhana lived to see Harshadeva's accession to<br> the throne, which happened in 1088, the Vikramankadevacharita,<br> which speaks of Harsha as a prince, must have been written<br> before that date.<br> The statement of the Rijatarangini that Bilhana left Kash-<br> mir during the reign of king Kalas'a must, however, be referred<br> to the time between 1062-1080, when Kalas'a was nominal<br> ruler, not to the period of his actual reign. For, as Billana<br> travelled over a great part of India, stopping in various towns<br> for some time and as he had stayed at Vikrama's court a number of<br> years before he wrote the Charita, the period of eight years<br> between 1080-1088 is not long enough to contain all these events.<br> It seems therefore, highly probable that the departure of<br> Bilhana from Kashmir took place aliortly after Kalas'a's first<br> coronation in 1062 and the following additional arguments may be<br> adduced in support of this assertion. Firstly a period of twenty<br> to twenty-five years is not too long to be filled by the poet's<br> wanderings and residence at Kalyana. Secondly Pandits usually<br> go on their travels at the age of 20-26. As Bilhana states<br> XVIII. 86, that he left his country after completing his studies, it<br> must be supposed that he did so about the same age. Now, in the<br> Vikramânkadevacharita, he also professes as mentioned above, that<br> he has done with the vanities of this world and longs for the life<br> of a Samnyâsî. Consequently he must have been an old man-at<br> least for India-of about 50 years, and this consideration also re-<br> 1. See J. R. As. Soc. IV. 4. The title is also used in the Kumârapa-<br> lacharita.<br> 2. See XVIII. 101, where the poet gives clearly to understand that<br> he had enjoyed the favour of his patron for a long time.<noinclude></noinclude> 7injp8q0a5qmsbdl746sidtxu3r30ik 104 128366 346448 2022-08-21T08:50:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 23<br> quires that the period between his departure and the composition<br> of the Charita should be a long one.<br> .<br> Thirdly be states, Vikr. XVIII. 94 the fact that he was patro-<br> nized by Karna of Dáhala and ibid. I. 102-103 he narrates<br> that Somes'vara I. destroyed the kingdom of Dáhala and de-<br> feated or slew its ruler Karna. It is very probable that the name<br> Karna mentioned in t... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 23<br> quires that the period between his departure and the composition<br> of the Charita should be a long one.<br> .<br> Thirdly be states, Vikr. XVIII. 94 the fact that he was patro-<br> nized by Karna of Dáhala and ibid. I. 102-103 he narrates<br> that Somes'vara I. destroyed the kingdom of Dáhala and de-<br> feated or slew its ruler Karna. It is very probable that the name<br> Karna mentioned in the two passages, refers to the same person<br> and that Bilbana's visit occurred previous to the inroad of Some-<br> s'vara. Now the latter died about 1069. Bilhana's stay in<br> Dâhala must therefore have fallen before this date. Finally<br> Bilhana speaks of Bhoja of Dhárd as of a contemporary whom<br> he did not visit, though he might have done so. It is not im-<br> possible that Bhoja was alive in 1062-65, though Lassen places<br> him earlier. But he was certainly dead in 1080.¹<br> All these circumstances are, I think, amply sufficient to esta-<br> blish my assertion, that Bilhapa left his country between 1062-<br> 1065 and wrote the Vikramânkacharita at an advanced age<br> about 1085, and that his travels and literary activity fall in<br> the third and fourth quarters of the eleventh century.<br> As regards Bilhana's compositions, he must have written<br> 1. The date of Bhoja is unfortunately not yet satisfactorily ascer-<br> tained. Lassen places his reign between 997-1053 (J. A. III. 844).<br> But the only certain date in his reign is the year 1043 in which his<br> Karana, the Rajamrigânka, is dated. My reasons for placing him<br> later are firstly that Bilhana states that during Bhoja's reign Somes vara<br> I. (1040-1069) took Dharà by storm and 2ndly that Kalhana asserts<br> Rajatarangini VII. 259, that Bhoja and Kshitiraja or Kshitipati were in<br> the time after 1062 the only true friends of poets. Kalhana says, tasmin<br> kshane tulyam dvàvástâm kavibândhavan, and this tasmin kshane, "at that<br> moment," refers to the period, when, after the coronation of Kalas'a in<br> 1062, Kshitiraja had become a Samnyást and sometimes visited king<br> Ananta in order to console him.<noinclude></noinclude> h9u3hrobsupfuad0a5znx71yf7b4htw 104 128367 346449 2022-08-21T08:51:20Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 128368 346450 2022-08-21T08:51:28Z Srkris 3283 /* Without text */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="0" user="Srkris" /></noinclude><noinclude></noinclude> 4w8611s8it8z8odiw4018isfl4ug4hn 104 128369 346451 2022-08-21T08:51:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 24<br> INTRODUCTION.<br> besides the Panchâs'ikâ¹ and the Vikramankakâvya several<br> other works. I have already pointed out that Vikram. XVIII.<br> 94 indicates that he composed a Râmacharita or Râmastu-<br> ti. In S'ârngadhara's Paddhati, the contents of which have<br> now become generally accessible through Professor Aufrecht's<br> excellent analysis Zeitsclift D. M. Ges. XXVIII. 1-120,<br> a great many verses... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>24<br> INTRODUCTION.<br> besides the Panchâs'ikâ¹ and the Vikramankakâvya several<br> other works. I have already pointed out that Vikram. XVIII.<br> 94 indicates that he composed a Râmacharita or Râmastu-<br> ti. In S'ârngadhara's Paddhati, the contents of which have<br> now become generally accessible through Professor Aufrecht's<br> excellent analysis Zeitsclift D. M. Ges. XXVIII. 1-120,<br> a great many verses of Bilhana's are quoted which are found<br> in neither of his two known works.2 Professor Aufrecht thinks<br> that he composed also a handbook of poetics or an Alam-<br> karas'astra. Further researches in the unexplored libraries will,<br> it is to be hoped, produce other works of our author. His compo-<br> sitions deserve to be rescued from oblivion. For, though he shares<br> many of the faults of his brother poets as their coarseness and<br> their conventionalism in descriptions, he possesses a spark of<br> genuine poetical fire. Really beautiful passages occur in every<br> canto. One of the most touching is the description of Ahava-<br> malla's death, a metrical translation of which will be given else-<br> where. Bilhana's verse is flowing and musical, and his language<br> comparatively speaking simple. He professes to write in the<br> Vaidarbht rîti.<br> 1. It ought to be stated, that the Panchâs'ikâ is sometimes attributed<br> to a poet called Chaura. But both its style and the fact that S'ârn-<br> gadhara, who lived in the 14th century assigns it to Bilhana, settle<br> the question; compare also Aufrecht Oxf. Cat, loc. cit. Bhoja quotes the<br> Panchasika in the Sarasvatikanthabharana, but not the Vikramanka-<br> devacharita.<br> 2. I find the following verses of the Vikramankadevacharita quoted<br> in the Paddhati loc. cit. p. 55; I. 27. 29; VII. 22. 23. 71; VIII. 6. 8. 10.<br> 14. 16. 21. 70. 75, 78; X. 39. 42; XI. 83; XIII. 84.<noinclude></noinclude> pz7fpbjtqz3oj0oqksh3k9vy4gdcaol 104 128370 346452 2022-08-21T08:52:22Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 25<br> III.<br> Proceeding to the analysis of the first seventeen Sargas of the<br> Vikramânkakâvya which treat of the history of the Châlukyas<br> in general and of Vikramaditya in particular, I shall give the<br> whole of their contents as far as they are of any importance.<br> In order to enable the reader to form an exact estimate of the<br> work, I shall closely follow the text and relegate to th... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 25<br> III.<br> Proceeding to the analysis of the first seventeen Sargas of the<br> Vikramânkakâvya which treat of the history of the Châlukyas<br> in general and of Vikramaditya in particular, I shall give the<br> whole of their contents as far as they are of any importance.<br> In order to enable the reader to form an exact estimate of the<br> work, I shall closely follow the text and relegate to the notes<br> all my own interpretations and such additions to the poet's<br> statements as can be supplied from the inscriptions of this<br> dynasty which have been published by Sir W. Elliott, and from<br> other sources.<br> Bilhana's narrative is unfortunately very uneven. He first gives<br> some notices regarding the origin of the Châlukya race and the<br> earlier kings of the restored dynasty which begins with Taila-<br> pa. But these are very fragmentary. Next he gives a little<br> fuller account of the deeds of Vikramaditya's father, but does<br> not attempt a connected narrative of his reign. After that, the<br> events immediately preceding his hero's birth and the history of<br> the latter's youth are given in the style of a chronicler. When<br> he comes to the wars, fought by Vikrama before his accession to<br> the throne, he relapses into the rhapsodic treatment of his sub-<br> ject. The following portion which treats of Ahavamalla's death,<br> Vikrama's exploits during the reign of his brother Somes'vara<br> II., of his accession to the throne, and of the history of the two<br> first years of his reign is again a kind of chronicle, though it<br> is unduly enlarged by the introduction of irrevelant poetical<br> descriptions of the seasons and of court amusements. In the<br> last and concluding part Bilhana gives mere fragmentary notes<br> on events that occurred in the later career of his hero.<br> Brahma, Bilhana says, was once engaged in his Sandhya<br> devotions, when Indra came to him to complain of the grow-<br> ing godlessness on earth and begged him to put an end to it<noinclude></noinclude> o2debpoakfo0cgl7w5moe41ji137w12 104 128371 346453 2022-08-21T08:52:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 20<br> INTRODUCTION.<br> by creating a hero who would be a terror to the evil,<br> doers. On hearing this request the Creator directed his looks<br> towards his Chuluka or water vessel and from it sprung a<br> handsome warrior fit to protect the three worlds. From<br> him descended the Châlukyas a race of heroes, among whom<br> Hórita is reckoned as first progenitor and Manavya arose<br> who humbled the kings of the ear... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>20<br> INTRODUCTION.<br> by creating a hero who would be a terror to the evil,<br> doers. On hearing this request the Creator directed his looks<br> towards his Chuluka or water vessel and from it sprung a<br> handsome warrior fit to protect the three worlds. From<br> him descended the Châlukyas a race of heroes, among whom<br> Hórita is reckoned as first progenitor and Manavya arose<br> who humbled the kings of the earth. The original seat of the<br> Chalukyas was Ayodhyâ. Some of them desirous of victory<br> extended their conquests thence to the reign of the betel-palms<br> in the South, "where the tusks of their elephants wrote the<br> records of their victories on the sands of the ocean-shore that<br> witnesses the secrets of the Cholas. Narrow was the realm of<br> Vibhishana to them and their horses roamed as far as the snowy<br> mountains."<br> In course of time, Tailapa (973-997) became the ornament<br> of the Chalukya race, a mighty warrior, who utterly destroyed<br> 'those thorns of the earth,' the Rashtrakútas.<br> After him ruled Satyás'raya (997-1008) who surpassed Bhar-<br> gava in the skillful use of his bow. He was succeeded by Ja-<br> yasimha (1018-1040) who after a long career, glorious through<br> 1. I. 31-56; compare Jour. R. A. Soc. IV. 8. extract from the<br> Handarki inscription.<br> 2. I. 58; compare Jour. R. A. S. Soc. loc. cit.; the Mangalis'a<br> plate Indian Ant. III. 305 and Jour, R. A. S. new ser. I. 255.<br> 3. I. 63-67; compare Jour. R. As. S. IV. 6, 12 where Sir W.<br> Elliott states according to his inscriptions that fifty-nine princes of this<br> dynasty reigned at Ayodhyâ and other places.<br> 4. I. 69-73; compare Jour. R. A.S. IV. 6. Lassen J. A. IV. 103,<br> Bilhana has left out this king's expedition against Malva, which is<br> mentioned in bis inscriptions and admitted in the Bhojacharitra. Ac<br> cording to the latter Munja was captured and killed by Tailapa, but<br> avenged by his successor.<br> 5. I. 74-78, compare Joar. R. As. Soc. IV. 13, Lassen loc. cit. He<br> is also called Satyasri.<noinclude></noinclude> p9pgk7ac0rnh3o5xfk8kwkordpicb1y 104 128372 346454 2022-08-21T08:52:51Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 27<br> numerons víctories, "received a garland, culled from the Parijata<br> tree, from Indra's own bands."<br> After him came his son Aharamalladera,2 (1040-69) called<br> also Trailokyamalla, who in songs, tales and dramas was<br> celebrated as the second Râma.' Ho conquered the Cholas,³ he<br> stormed Dhárú the capital of the Pramáras in Málava, from<br> which king Bhoja had to flee. He caused... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 27<br> numerons víctories, "received a garland, culled from the Parijata<br> tree, from Indra's own bands."<br> After him came his son Aharamalladera,2 (1040-69) called<br> also Trailokyamalla, who in songs, tales and dramas was<br> celebrated as the second Râma.' Ho conquered the Cholas,³ he<br> stormed Dhárú the capital of the Pramáras in Málava, from<br> which king Bhoja had to flee. He caused countless sacrifices to<br> be offered and by his liberality he surpassed the Chintamani, the<br> wish-granting philosopher's stono. IIe utterly destroyed the<br> power of Karna, king of Dihala.5 He erected a pillar of vic-<br> tory on the shore of the ocean. IIe personally vanquished the king<br> of Dravida 'who had run to encounter him' and stormed Kanchi,<br> the capital of the Cholas, driving its ruler into the jungles.7<br> 1. I. 79-86, compare Jour. R. A. Soc. IV. 13. Lasson I. c. IV. 104.<br> The phrase that Jayasimha received a garland of Parijata flowers from<br> Indra means probably that he was killed in battle. Usually the Apsa-<br> rases are said to choose the dying warriors as husbands and to throw<br> the Svayamvaramålà on their necks. Between Satyas'raya and Jaya-<br> simha, the elder brother of the latter Vikramaditya who according to<br> the inscriptione reigned from 1008-1018, has been left out.<br> 2. I. 87. The real name of this king is Somes'vara. (1.). Bilhana<br> always uses in its stead the honorific titlos or Birudas given above.<br> His reason is probably that, as Vikrama's hatod brother and prodocessor<br> was also named Somes'vara (II.), he did not like to call tho futhor to whom<br> Vikrama was much attached, by the same namo.<br> 3. I. 90.<br> 4. I. 91-96.<br> 5. I. 102 and 103. The two verses contain a pun on the word karna,<br> which means 'ear' and is also a N. pr. Compare above pp. 18 und 23.<br> 6. I. 111.<br> 7. I. 114-117. From Bilhana's statement it might seem that the<br> Dravida and the Chola were two different persons. But all through<br> the Charita the two names are treated as synonyms, compare e. g. V.<br> 28, 29, 43, 60, 61, 77, 79, 81, 85, 89; VI. 2, 4, 7, 9, 22. In<noinclude></noinclude> 5lcw8b2g8uq3re7p1yiejoxd8ag3ue0 104 128373 346455 2022-08-21T08:53:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 28<br> INTRODUCTION.<br> He beautified Kalyána so that it surpassed in splendour all other<br> cities of the earth.1<br> But in the midst of his victories and his prosperity, Ahava-<br> malla was tormented by a deep sorrow. For he had no heir. At<br> last he formed the resolution to lay aside for a while atl princely<br> pomp and to perform, together with his queen, severe penance<br> in order to obtain a son through S'i... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>28<br> INTRODUCTION.<br> He beautified Kalyána so that it surpassed in splendour all other<br> cities of the earth.1<br> But in the midst of his victories and his prosperity, Ahava-<br> malla was tormented by a deep sorrow. For he had no heir. At<br> last he formed the resolution to lay aside for a while atl princely<br> pomp and to perform, together with his queen, severe penance<br> in order to obtain a son through S'iva's favour. He, therefore,<br> made over the kingdom to the care of his ministers and retired<br> to a temple of S'iva. There the royal couple slept on the bare<br> ground and entirely gave themselves up to devotional practices<br> and to the service of the temple. The king gathered flowers for<br> the worship of his guardian deity with his own hands and<br> the queen swept the floor of the temple and smeared it with<br> cowdung. After they had spent some time in this manner, the<br> king, one morning when engaged in his prayers, heard a heaven-<br> ly voice, which announced to him that S'iva, pleased with his<br> faith and penance, was willing to grant him three sons, the<br> second of whom would surpass in valour and virtues all the<br> princes of the olden times. "Two sons, the voice added, will<br> be born to thee by virtue of the merit acquired by thy works,<br> but the second will come to thee by my favour alone." The<br> the same way Kuntala aud Karnata are used as synonyms to<br> designate the kingdom of the Chalukyas.-Regarding the wars of<br> Ahavamalla compare Jour. As. Soc. IV. 13 and Lassen J. A. IV.<br> 105. The inscriptions support Bilhana's statement that Ahayamalla<br> conquered the Chola king who had made an inroad into Kuntala, but<br> they assert that the latter was slain. From Bilhana's statement it<br> would appear, that there was more than one Chola war. The defeat of<br> Bhoja is also mentioned in the inscriptions. But Dahala does not<br> occur in the list of conquests, though it includes many countries of<br> Central, Eastern,, and Northern India.<br> 1. II. 1-25. The word 'he made' might be also taken to<br> indicate that he founded Kalyana. But this was not the case, as the town<br> existed long before his time, compare e, g. Ind. Aut. I. 209.<noinclude></noinclude> pjkalxlekex02x35k8pf44ntskx1pa0 104 128374 346456 2022-08-21T08:53:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 2....<br> INTRODUCTION.<br> 29<br> king, highly rejoicing, acquainted his wife with these auspi-<br> cious news, performed the ceremonies required to complete<br> his vow, gave rich presents to the Brahmins, and resumed the<br> government.1<br> 20<br> In due time, the queen bore a beautiful son who, since he<br> fed the eyes of the king, just as Soma, the moon, feeds the Cha-<br> koras," received the name Soma (Somes'vara... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>2....<br> INTRODUCTION.<br> 29<br> king, highly rejoicing, acquainted his wife with these auspi-<br> cious news, performed the ceremonies required to complete<br> his vow, gave rich presents to the Brahmins, and resumed the<br> government.1<br> 20<br> In due time, the queen bore a beautiful son who, since he<br> fed the eyes of the king, just as Soma, the moon, feeds the Cha-<br> koras," received the name Soma (Somes'vara). The king was,<br> however, not satisfied. Remembering the predictions of the<br> heavenly voice, he anxiously longed for the birth of his second<br> son. At last he saw the cheek of the queen again become pale.<br> He testified his joy by showering gold on the Brahmins and<br> by making other thanks-offerings. During this second pregnan-<br> cy the queen had wonderful cravings which presaged the future<br> greatness of the child she carried. Sometimes she desired to<br> place her feet on the elephants that guard the points of the<br> horizon; sometimes she called on the nymphs, that are the<br> guardian deities of the quarters of the Universe, to shampoo her<br> feet, and at other times she eyed the swords as if desirous to<br> drink the water of their steel.'<br> Great precautions were taken to ensure the safety of her<br> precious burden. The lying-in chamber was secured by<br> powerful spells and efficacious herbs and carefully guarded<br> by learned Brahmins. At last, in a most auspicious hour and<br> under a most favourable conjunction of the planets, the eagerly<br> desired son was born. Flowers fell from the sky, Indra's<br> 1. II. 25-58. The king's performing penauce for the sake of a son<br> is in harmony with Hindu customs and in itself not in the least in-<br> credible. But in this and subsequent portions of Bilhana's narrative<br> there is an evident design of representing Vikrama as the special favourite<br> of the gods and as such entitled to oust his elder brother from the throne.<br> This circumstance ought to be taken into account in considering the<br> credibility of the facts related regarding the internal history of Aha-<br> vamalla's family.<br> 2. II, 57-58.<noinclude></noinclude> 1fvqejvii4i8tzebukdjrkchbkeznkw 104 128375 346457 2022-08-21T08:53:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 30<br> INTRODUCTION.<br> drum resounded and, as the gods rejoiced in heaven, so a<br> festive tumult, the recitations of the bards and the songs of the<br> dancers, filled Ahavamalla's palace.¹<br> 4<br> The child's marvellous lustre, which announced its future great-<br> ness, induced the king to call him Vikramaditya.2 He throve and<br> grew up a handsome and strong boy, the favourite of his father.<br> Early he showed... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>30<br> INTRODUCTION.<br> drum resounded and, as the gods rejoiced in heaven, so a<br> festive tumult, the recitations of the bards and the songs of the<br> dancers, filled Ahavamalla's palace.¹<br> 4<br> The child's marvellous lustre, which announced its future great-<br> ness, induced the king to call him Vikramaditya.2 He throve and<br> grew up a handsome and strong boy, the favourite of his father.<br> Early he showed in his plays that he was destined to be a<br> mighty warrior and conqueror. He loved to chase the royal swans,<br> the Rajahamsas, and to tease the lionwhelps in their cages.<br> Later he acquired the various Lipis or alphabets and the art of<br> using the bow. "Sarasvati also, the giver of poetry and eloquence,<br> kissed his lotus-mouth.8 Not long after Vikrama, the third<br> promised son was born. He received the name Jayasimha."<br> After a while when Ahavamalla saw that Vikramaditya,<br> who had grown up to manhood, had acquired all 'sciences'<br> and was anxious for the battle-feast, he conceived the plan<br> of making him Yuvaraja and thus to designate him as his<br> successor. But, as soon as he opened his mind to the prince,<br> the latter, respectfully but firmly, refused the offered favour,<br> alleging that the dignity of Yuvarâja belonged by right to his<br> elder brother. In this refusal be persisted when his father re-<br> presented to him that both S'iva's word and the decree of the<br> stars pronounced him to be destined for the succession. Finding<br> that Vikrama was not to be moved, the king raised Somes'vara<br> 1. II. 59-91.<br> 2. Bilhana uses the following vicarious forms for this name, Vikra-<br> månka, Vikramankadeva, and Vikramalânchhana. Elsewhere the forms<br> Vikramadityadeva aud Vikramarka occur. His Birudas are, Tribhuvana.<br> malla (Bilhana, inscript.) Parmadi (Kalhana, iuscript. aud Kumara-<br> palach.), Kalivikrama (inscript.)<br> 3. III. 1-24.<br> 4. III. 25. The existence of the third son of Ahavamalla is not men-<br> tioned in the published inscriptions.<noinclude></noinclude> 6q08btiw8as9u4csfcueuc08rkg20r6 104 128376 346458 2022-08-21T08:53:43Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 31<br> to the rank of Yuvarija. Royal fortune and the love of the father,<br> however, clung to Fikrama alone. He bore also, the burden of<br> the duties of the king and of the Yuvaraja, "just as the prime-<br> val tortoise carries the serpent S'esha and the earth. "I<br> With the permission of Ahavamalla, Vikrama, then, set out on a<br> series of warlike expeditions. He repeatedly defeated the Cholas<br... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 31<br> to the rank of Yuvarija. Royal fortune and the love of the father,<br> however, clung to Fikrama alone. He bore also, the burden of<br> the duties of the king and of the Yuvaraja, "just as the prime-<br> val tortoise carries the serpent S'esha and the earth. "I<br> With the permission of Ahavamalla, Vikrama, then, set out on a<br> series of warlike expeditions. He repeatedly defeated the Cholas<br> (III. 61, 63, 65, 66; IV. 22-28) and plundered Kanchi. He lent<br> his assistance to the king of Málava, who came to him for pro-<br> tection, to regain his kingdom (III. 67) and carried his arms as<br> far north as Gauda and Kámarúpa. He attacked also the king<br> of Simhala or Ceylon, who fled before him to the hermitage of<br> the husband of Lopamudrà (III. 77; IV. 20). He destroyed the<br> sandal wood forests of the Malaya hills and slew the Lord of<br> Kerala (IV. 1-18.) He, finally, conquered Gângakuşda (IV. 21),<br> Vengi (IV. 29) and Chakrakota (IV. 30).<br> After having accomplished these brilliant exploits Vikrama<br> turned homewards. He had come as far as the Krishnd, when<br> he suddenly was disquieted by the appearance of unfavourable<br> omens which announced some great impending misfortune.<br> 1. III. 26-59. This part of the narrative of Vikrama's life, also,<br> which strongly puts forward his fitness for the throne and his gene<br> rosity to the less able Somes/vara, looks as if it had been touched up<br> in order to whitewash V.'s character and to blacken that of his enemy.<br> 2. III. 60-IV. 30.<br> 3. Bilhana's rhapsodic treatment of this portion of Vikrama's career<br> makes it impossible to determine the chronological order of these wars.<br> Only so much may be considered certain that his last exploits were<br> performed in the South, as he came on his homeward march to the Krish-<br> nâ. The assertion that Vikrama defeated the kings of Gauda aud Kâma-<br> fupa sounds very strange. It is, however, possible that he made with<br> his cavalry a raid into their territories.-Vengi (not Chengi as the<br> text reads) is the coast country between the Godavari and the Krishna<br> and belonged about this time to the Cholas (see below). Gângakunda,<br> or Gândakunda as the MS. has primâ manu, must have been another<br> Chola dependency, compare below VI. 21,<noinclude></noinclude> m4egku10d8b8cr90st2bq3h85874kt6 104 128377 346459 2022-08-21T08:54:01Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 32<br> INTRODUCTION.<br> He stopped his march and performed on the banks of the<br> river S'antis or propitiatory ceremonies intended to avert the<br> throatened ovil. Whilst he was still engaged in these rites,<br> he saw the chief messenger of his father coming from the capi-<br> tal, with a face that clearly announced him to be the bearer<br> of bad news. The prince asked the Halkâr at once for<br> news of Alavamalla,... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>32<br> INTRODUCTION.<br> He stopped his march and performed on the banks of the<br> river S'antis or propitiatory ceremonies intended to avert the<br> throatened ovil. Whilst he was still engaged in these rites,<br> he saw the chief messenger of his father coming from the capi-<br> tal, with a face that clearly announced him to be the bearer<br> of bad news. The prince asked the Halkâr at once for<br> news of Alavamalla, since already on the appearance of<br> the omena he had been anxious about the welfare of the latter.<br> Reluctantly and with many tears the messenger told the dismal<br> story of Alavamalla's sudden illness and death. The king, he<br> said, had been supremely happy on learning his son's success<br> against the Chola, Pandya and Simhala.2 In the midst of his<br> rejoicings he had been attacked by a malignant fever. Finding<br> that all remedies were of no avail, he had resolved to finish<br> his life in the Tungabhadrá, the Ganga of the south. With the<br> consent of his ministers he had travelled to the sacred stream<br> and had died in its waves, meditating on S'iva.*<br> On the receipt of those news Vikramdditya was deeply affect-<br> ed and loudly manifested his grief. At first he refused to be<br> consoled and had to be disarmed lest he should attempt his<br> own life. After a while he recovered and performed the fune-<br> ral ceremonies on the banks of the Krishna.<br> 1. IV. 31-43.<br> 2. It is to be noted that the expeditions to Central and Eastern India<br> are not mentioned again and that order of the wars differs from that<br> given above.<br> 3. The same epithot is applied to the Tungabhadra in the<br> inscriptions.<br> 4. IV. 41-68. Verse 58 contains a regular confession of Ahava-<br> malla's faith in Siva. Lasson's conjooture J. A. IV. 105 that he became<br> a Jaina, appears without foundation. Indian princes will build tomples<br> for many strange gods, without forsaking their Kuladevatà or<br> Ishtadevata. The Kuladevata of the Chalukyas of Kalyana appears to<br> haro boon Vishnu, as they use the boar as their emblem.<noinclude></noinclude> jsdbprhaw3i4jbar1adlvynkzh3q6yd 104 128378 346460 2022-08-21T08:54:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> After that he set out for Kalyana in order to console his<br> brother. Somes'vara came out to meet him and received him<br> affectionately. The two brothers lived for somelime after in<br> boncord and friendship. Vikrama, though superior to Somne.<br> s'vara by his talents, honoured the latter as the chief of his house<br> and his king. He also presented him with the booty which<br> he had made in his wa... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> After that he set out for Kalyana in order to console his<br> brother. Somes'vara came out to meet him and received him<br> affectionately. The two brothers lived for somelime after in<br> boncord and friendship. Vikrama, though superior to Somne.<br> s'vara by his talents, honoured the latter as the chief of his house<br> and his king. He also presented him with the booty which<br> he had made in his wars. After a while, howover, Somes'vara<br> fell into evil courses. Pride obscured his judgmonit, he became<br> suspicious, cruel, atid avaricious, so that he tarnished the glory<br> of the Chalukya race and all right-minded persons fell away<br> from him. He even tried to do harmi to his brother. When thay<br> latter saw; that he was unable to restrain the king from ovil<br> and had to fear for his life and good name, he lofi Kalyana to-<br> gether with all his followers. He, also, took with him the<br> youngest son of Khatamalla, Jayasimha, as he did not think him<br> safe, whilst living near the king. Somes'vara, on learning that<br> his brothers had fled, sent an army in pursuit of thom. Vikra<br> mdditya,, unwilling to make wat against his brother, avoided it<br> for a time. But, when finally compelled to fight, he destroyed<br> it like one mouthful.' Other forces which were despatolod<br> after him in succession, suffered the samo fato, until these re-<br> peated losses forced Somtes'udra to desist from persecuting his<br> more talented brother.2<br> Vikramd, on being left to himself marched towards the Tanga<br> bhadrá, on whose bank he rested his army for some time.<br> 1. IV. 69-96. Bilhana is again very careful to point out Vikra-<br> ma's excellence and his generosity towards his brother in order to<br> show that his hero gave no cause for the subsequent disagreemonts.<br> 2. IV. 97-V. 9. Compare Jour. As. Soc: IV. 14:<br> 3. The Tungabhadrà apparently formed the southern frontier<br> of the Chalukya kingdom and beyond it lay the dominions of the Chola;<br> compare also below vs. 56, where Vikrama is requested to tecede to the<br> Tungabhadra.<noinclude></noinclude> t5evnybb96j1aov1dsag2gmk5pwae5x 104 128379 346461 2022-08-21T08:54:42Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 34<br> INTRODUCTION,<br> Then he became anxious to fight the Chola and spent some time<br> in the province of Vanavâsa.<br> When he resumed his march, the trumpets of his army remind<br> ed the kings of Malayudes'a² of his former great deeds. Jayake-<br> s't, the king of the Konkan, came to him and brought presents.<br> The lord of Alupat made his submission and received benefits<br> in return. The wives of the king of... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>34<br> INTRODUCTION,<br> Then he became anxious to fight the Chola and spent some time<br> in the province of Vanavâsa.<br> When he resumed his march, the trumpets of his army remind<br> ed the kings of Malayudes'a² of his former great deeds. Jayake-<br> s't, the king of the Konkan, came to him and brought presents.<br> The lord of Alupat made his submission and received benefits<br> in return. The wives of the king of Kerala wept when they<br> thought of Vikrama's former deeds.<br> The Chola king, finally, feeling that we was unable to with<br> stand Vikrama's approaching army, sent an ambassador to meet<br> the Chalukya princo and to ask for his friendship, to cement<br> which he offered his daughter's hand. Vikrama agreed to stop<br> 1. Vanavâsa (Banavasi), situated in the corner between the Ghâts, the<br> Tungabhadra and Varadà, appears at this time to have formed part of<br> the Chalukya kingdom, and was held for them by a branch of the<br> Kadamba family, see Jour. R. As. Soc. IV. 37.-Vikrama's march must<br> have been directed from Kalyana to the south-west. He may possibly<br> have passed a corner of the Chola territory in order to reach Vanavûsa.<br> Thus the statement that he was auxious to fight the Chola may find its<br> explanation.<br> !<br> 2. It would soem that after leaving Vanavàsa, Vikrama descended<br> into the country below the Ghâts and first marched northwards returu-<br> ing later to the south.<br> 3. This Jayakes'i was the second prince of the name, who belonging to<br> the Kadamba race ruled over Goa (Gopakapura). The friendship which be<br> formed with Parmadi or Vikramaditya-Tribhuvanamalla is mentioned<br> in the Kadamba inscriptions published by Mr. Fleet, as well as the fact<br> that Jayakes'i II. married Vikrama's daughter Mailala, compare Jour.<br> Bo. Br. R. As. Soc. IX. 231, 232, 273. Elis daughter Mainaladevi<br> (Mailala ?) became the wife of king Karna of Anhilvâd and the mother<br> of the famous Jayasimha Siddharaja, seo Kumarapalacharita I. 66 and<br> Forbes Bas Mala I. 107.<br> 4. Apparently a town on the coast. Mr. Fleet's inscript. Nro. II. Jour.<br> B. B. B. A. S. IX. 278 and 282, states that Jayakes'i I. con quered<br> Alupa. At the time of Vikrama's visit it may have been in the<br> possession of a side branch of the Kadambas.<br> 5. Bilhana refers to the defeat of the Kerala king, mentioned IV. 18.<br> S<noinclude></noinclude> c6kngv35p1zaqo8bhy3x9xbho5yfisv 104 128380 346462 2022-08-21T08:54:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 35<br> his expedition and to retire to the Tungabhadrd where the Cho-<br> Ia king promised to meet him. The retreat to the river was<br> arranged in order to save appearances, lest it should be said<br> that the Chola had proffered his friendship through fear. Ac-<br> cordingly the king and the prince met; the former was nmble<br> and the latter generous to his former foe. They were pleased<br> with each... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 35<br> his expedition and to retire to the Tungabhadrd where the Cho-<br> Ia king promised to meet him. The retreat to the river was<br> arranged in order to save appearances, lest it should be said<br> that the Chola had proffered his friendship through fear. Ac-<br> cordingly the king and the prince met; the former was nmble<br> and the latter generous to his former foe. They were pleased<br> with each other and Vikrama's marriage with the Chola princess<br> was duly celebrated. The king then departed. Shortly after-<br> wards while Vikrama was still tarrying on the Tungabbadra,<br> the news reached him that his father-in-law was dead and that<br> the Chola kingdom was in a state of anarchy. Ile at once start-<br> ed for the south in order to place his wife's brother on the<br> throue. He entered Kúnchi and put the rebels there under<br> his heel. Next he visited Gdngakunda, dostroyed the armies of<br> the enemy and finally secured the throno to the Chola prince.<br> After a montli's further stay in Kanchi he returned to the<br> Tungabhadra.2<br> But his expedition was not to have any lasting effects. A<br> few days after his return, he learned that his brother-in-law<br> had lost his life in a fresh rebellion and that Rájiga, the lord<br> of Vengi, had taken possession of the throne of Kanchi.4<br> 1. V. 28-VI. 3.<br> 2. VI, 6-25.<br> 3. I conclude this from the expression prakritivirodhahntasya chola-<br> sünoh' (vs. 26), which I translate by 'of the Chola prince, who had been<br> slain in consequence of a disagreement with his subjects.' It might<br> be taken to mean "of the Chola prince, who had been killod (by<br> Rajiga) in consequence of an inveterate enmity." But the statement,<br> made above, that after the death of the old Chola monaroh a rebellion<br> broke out, which had to be quelled by Vikrama, speaks in favour of<br> the former interpretation.<br> 4. The mistake in the text (vs. 26)<br> for was caused by my<br> consulting Prof. H. H. Wilson's Cat. Mackenzio Coll. before my at-<br> tention was drawn to Sir W. Elliott's second article on the Chalukyan<noinclude></noinclude> 0q42g52qddkq89bk14blgz0bcvsqvjh 104 128381 346463 2022-08-21T08:55:07Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 3G<br> INTRODUCTION.<br> Tikrama at once prepared himself to march against the<br> usurper; but the latter in order to save his newly acquired<br> throne asked Samadeva of Kalyana to make an alliance with him<br> against their common enemy. Somes vara, thinking that a<br> favourable opportunity to destroy his hated brother had been<br> found, oagerly accepted Rajiga's offer, though the hereditary<br> enmity between the Ch... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>3G<br> INTRODUCTION.<br> Tikrama at once prepared himself to march against the<br> usurper; but the latter in order to save his newly acquired<br> throne asked Samadeva of Kalyana to make an alliance with him<br> against their common enemy. Somes vara, thinking that a<br> favourable opportunity to destroy his hated brother had been<br> found, oagerly accepted Rajiga's offer, though the hereditary<br> enmity between the Cholas and the Chalukyas ought-at least<br> in Bilhapa's opinion-to have provented such a step.¹ He<br> watched Vikrama's movements and followed him so closely on his<br> march to the south, that, when Rajiga's army had, at last, been<br> reached by Vikrama, Somes'vara's forces were encamped not<br> far off in his rear. When Vikrama became aware of the hostile<br> in the Journ. Madras I. and Sc. Soc. Vol. VII. That paper not only<br> shows that Vengi is the correct reading, but affords also the key to<br> this portion of Bilhana's narrative. Sir W. Elliott, shows that a branch<br> of the Cholas had established itself in Vengides'a, the eastern coast<br> between the Krishni and the Godavarî, and had extended its conquests<br> thence to the frontiors of Katak (Cuttack). This kingdom passed<br> by marriago to Rajendra Chola. "He was succeeded by his son<br> Vikramadova, surnamed Kulottunga Chola. On the death of his<br> unclo Vijayaditya, who had been viceroy of Vengidesa, the king<br> deputod his son Rajaraja to assume the office; but after holding it<br> for one year A. I. 1078, he resigned it in favour of his younger<br> brother Viradeva Chola, who assumed the title of Kulottunga Ohola.<br> His grants are found in great numbers from A. D. 1079 up to the<br> year 1135, when a partial restoration of the Ohalukya line appears<br> to have taken place." I think there can be no doubt that Bilhaua's<br> Rajiga is the Rajaraja of the inscriptions, as the former name appears<br> to be only a popular corruption of the latter and as the time, when<br> they are said to have ruled over Vengi, is nearly the same. If this<br> identification is correct, it fullows that the Chola king whose daughter<br> Vikramaditya married was Vikramadeva-Kulottunga and that the<br> Chola priuce, whom Vikramaditya established on the throne, was a<br> brother of Rajaraja-Rajiga. Probably the interference of the Châlukya<br> prince was the cause of his protegé's losing his throne and his life.<br> 1. Bilhana, in uttering this sentiment, forgets that a short time pre-<br> vious his hero had formed a matrimonial alliance with the same Chola<br> race.<noinclude></noinclude> 4az6zremz6m4s776x6i9lde4t2x1bbg 104 128382 346464 2022-08-21T08:55:21Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 37<br> intentions of his brother, he was deeply distressed, being<br> averse from a fratricidal war. He sent friendly messages to y<br> Somes'vara and made attempts at a reconciliation with him:<br> Somes vara apparently accepted his brother's advances; but, in<br> reality he meditated treachery, soiling the fair name of his race.<br> He only temporised in order to find a favourable moment for strik-<br>... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 37<br> intentions of his brother, he was deeply distressed, being<br> averse from a fratricidal war. He sent friendly messages to y<br> Somes'vara and made attempts at a reconciliation with him:<br> Somes vara apparently accepted his brother's advances; but, in<br> reality he meditated treachery, soiling the fair name of his race.<br> He only temporised in order to find a favourable moment for strik-<br> ing a deadly blow. Even when Vikrama became aware of this, he<br> was still unwilling to encounter his brother on the battlo-field.<br> It was only at the express command of Siva, who, appearing to<br> him in a dream, ordered him to fulfil his destiny and to become a<br> great rnler, that he consented to an appeal to arms. On the morning<br> after the vision had appeared, a hard contested battle was<br> fought in which the victory finally remained with Vikrauna.<br> Rajiga fled and Somes'vara was taken prisoner.<br> Immediately after the battle Vikrama returned to the Tunga<br> bhadrâ. He, at first, intended to restore his captive brother to liberty<br> and to the throne. But S'iva interposed a second time and angrily<br> commanded him to assume the sovereignty. Then Vikrama<br> obeyed the order of the God and allowed himself to be pro-<br> claimed ruler of the Dekhan.¹<br> 1. VI. 26-99.-According to the inscriptions Jour. As. Soc. IV. 11 thin<br> battle was fought in 1076. The inscriptious contain also the sama state-<br> ments regarding Somes'vara-Bhuvanaikamalla's character, though no<br> mention is made of the circumstance that the latter was aided by the<br> Chola king in the battlo which cost him the throne. It is, howovor,<br> doubtful if Vikrama, in acquiring the throne of Kalyana was meroly<br> a víctim of destiny, as Bilhana wishes to make out. It looks very<br> suspicious that the poet finds himself obliged to bring in Sisa threo<br> times in order to vindicate the course of action taken by his har.<br> Vikrama's alliances with the Kadamba Jayakes'i and the Chola sen,<br> also, to indicate that he, ou his sido, was preparing himself for coming<br> events or had far reaching designs. Lastly what one sees and hears<br> now of Rajput life, makes one cautious in bolioving that one brother<br> should have dethroned the other merely through the latter's fault.<br> There are no doubt touching instances of strong family affection in<noinclude></noinclude> 8kpzody1h9fqbvp0yl645ohus513q6o 104 128383 346465 2022-08-21T08:55:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ NING V<br> 38<br> INTRODUCTION.<br> To his youngest brother Jayasimha Vikrama gave the office<br> of viceroy of Vanavása. Shortly afterwards he made fur-<br> ther expeditions, by which he subdued everybody and every<br> thing in the four quarters of the universe excepting only the<br> elephants that guard the points of the horizon. Against whom<br> these wars were waged is not stated. But when the multi-<br> tude of the... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>NING V<br> 38<br> INTRODUCTION.<br> To his youngest brother Jayasimha Vikrama gave the office<br> of viceroy of Vanavása. Shortly afterwards he made fur-<br> ther expeditions, by which he subdued everybody and every<br> thing in the four quarters of the universe excepting only the<br> elephants that guard the points of the horizon. Against whom<br> these wars were waged is not stated. But when the multi-<br> tude of the kings had been exhausted,' Vikrama once more had<br> to 'extinguish' the Chola.2 Then only be entered his capital of<br> Kalyana.<br> The time of Vikrama's arrival in Kalyana fell in spring, the<br> season of pleasure and love. The king also was destined to<br> undergo its influence and to become a slave to the gentle passion.<br> He learnt that the S'ilahâra prince, ruling over Karahata,<br> possessed a daughter Chandralekha or Chandaladevi by name,<br> who, being endowed with marvellous beauty, was by the order<br> of Pârvati to hold a Svayamvara. The minute inventory<br> of the princess' charms beginning with her toe-nails and end-<br> ing with her raven tresses, which was to be given to Vikrama,<br> set his heart on fire. A spy was despatched to Karabata in<br> order to see what his chances might be. During the time of<br> this person's absence Vikrama's passion grew to such an<br> extent, that his limbs wasted away and pallor overspread his<br> Rajput families. But, in general, a great amount of jealousy<br> and dissension prevails, caused partly by the system of polygamy,<br> which among the Rajputs is de rigueur as a matter of etiquette, and<br> partly by the uncurbed ambition of these races. Considering all these<br> points I am inclined to give the verdict against Vikrama and Bilhana<br> and to assume that the former designedly used his superior talents to<br> oust his weaker brother.<br> 1. VI. 99 compare also XIV. 4.<br> 2. Possibly, by the multitude of kings," (naranathachakra) whom<br> Vikrama subdued, rebellious Sâmantas or feudal chiefs may have to<br> be understood. The statement that he had again to fight the Chola,<br> detracts from the magnitude of his former victory.<br> 3. VII, 1-2.<noinclude></noinclude> o1mkujvzmd4dug0ui33d6bnlq3135po 104 128384 346466 2022-08-21T08:55:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> 39<br> face. But his torment was quickly allayed, when the messenger<br> returned with excellent news. He reported that Chandralekha,<br> on hearing of Vikrama, had fallen in love with him, that she<br> wished to elect him for her husband and that her father's<br> wishes coincided with her own. He concluded his speech by<br> exhorting Vikrama to set out at once for Karalâta, as the<br> Svayamvara was to... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> 39<br> face. But his torment was quickly allayed, when the messenger<br> returned with excellent news. He reported that Chandralekha,<br> on hearing of Vikrama, had fallen in love with him, that she<br> wished to elect him for her husband and that her father's<br> wishes coincided with her own. He concluded his speech by<br> exhorting Vikrama to set out at once for Karalâta, as the<br> Svayamvara was to take place immediately.<br> The king hastened on the wings of love to that "capital of<br> Cupid," where many other princes had already assembled The<br> chief of Karalâta received him respectfully and affectionately.<br> After the rites of hospitality had been performed, Vikrama entered<br> the ball where the Svayamvara was to be held, and sat down<br> among his rivals. In due time the princess, also, arrived, attended<br> by her maidens and an elderly matron of the harem. The<br> latter pointed out and described the great qualities of the as-<br> sembled chiefs. Chandralekha heard unmoved the praises of<br> the lord of Ayodhyâ, a descendant of Rama, of the kings of<br> Chedi and Kanyakubja, of the ruler of the country watered by<br> the Charmanvati (Chambal), of the princes of Kalinjara, Go-<br> páchala, Málava, Gurjara, Pândya and Chola. One by one she<br> rejected them, signifying her displeasure by various contemp-<br> tuous gestures. Her eyes sought the Chalukya and remained<br> fixed on his face. When the other princes saw this, they lost<br> all hope of success with the Patimvarà and plainly manifested<br> their disappointment and anger. But the Pratíhârarakshi, the<br> attending matron, loudly approved the choice of the princess,<br> who had selected a husband so noble, handsome, rich and<br> brave, the conqueror of the allied Cholas and Châlukyas. She<br> exhorted her to throw the garland over his neck. Chandra-<br> lekht obeyed, the acclamations of the assembled multitudo<br> approved her act, and the happy pair at once proceeded to the<br> nuptial Mandapa.¹<br> 1. VII. 3-IX. 152.-By giving in the seventh Sarga a lcugthy de.<noinclude></noinclude> n33uwtusgbggi01fo93uxd5cikpv6hv 104 128385 346467 2022-08-21T08:56:02Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 40<br> INTRODUCTION.<br> After the wedding had been celebrated, the rejected suitors<br> departed. Many of them would have liked to give vent to<br> their anger by deeds; but fear of the great Châlukya restrain-<br> ed them. Vikrama and his bride, happy in each others com-<br> pany, enjoyed their newly found bliss and the pleasures of<br> spring. In the morning they took walks in the garden. Vi<br> krama pointed out to C... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>40<br> INTRODUCTION.<br> After the wedding had been celebrated, the rejected suitors<br> departed. Many of them would have liked to give vent to<br> their anger by deeds; but fear of the great Châlukya restrain-<br> ed them. Vikrama and his bride, happy in each others com-<br> pany, enjoyed their newly found bliss and the pleasures of<br> spring. In the morning they took walks in the garden. Vi<br> krama pointed out to Chandralekha the beauties of the season.<br> He seated her in a swing and swung her with his own hands.<br> Later the whole harem was called out and the women amused<br> themselves and the king with gathering flowers from the trees<br> and creepers. Then, covered with the pollen of the blossoms,<br> they went to a tank to bathe and to sport in the water. Fi-<br> nally, in the evening, after enjoying the bright moonlight and<br> after making a fresh toilet, the whole party sat down to a<br> banquet at which Surâ or Madhu, a highly intoxicating liquor,<br> flowed in streams. The women were soon flushed by this drink<br> scription of the effects of spring on the passions and of its amusements<br> and by introducing a detailed description of Chandralekha's charm's<br> in the eigth Sarga, Bilhana has managed to fill nearly three cantos<br> with the narrative of Vikrama's marriage. He has also succeeded in<br> giving the story a very unreal appearance by imitating the Baghuvams'a<br> in the description of the Svayamvara. Nevertheless the main facts re-<br> lated by him may be taken to be historical. For the name of Vikra-<br> ma's wife Chandaladevi is preserved in the inscriptions vide Jour. As.<br> Soc. IV. 13. From the inscriptions of the S'ilaharas it is also certain<br> that this family ruled in Karahâta, the modern Karhad (Kurrar), see<br> ibid p. 282. Bilhana does not employ the name S'ilahâra, but he<br> calls Chandralekha twice, VIII. 8 and IX. 27 a Vidyâdhara. The<br> S'ilahâras bore this appellation by virtue of their descent from Jimuta-<br> vishana.<br> Tod's annals of Rajasthân and other works show that Svayamvaras<br> occurred among the Rajputs until a very late period. From the great<br> length and minuteness of the descriptions of Chandaladevi's beauty,<br> of her Svayamvara and of Vikrama's affection for her, it may be<br> concluded that she was still the favetrite when Bilhana wrote.<br> 17564<noinclude></noinclude> hep1m8tkxii5fg7upne32ea0oy0j4s3 104 128386 346468 2022-08-21T08:56:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> and their odd behaviour and speeches served to amuse the king.¹<br> At the beginning of the hot season Vikrama proceeded to<br> Kalyana. His entry caused a great commotion, especially<br> the fair sex. The<br> among<br> women, one and all, fell in<br> love with their king and manifested their passion in<br> various extravagant ways. Arrived at his palace the<br> prince held a Darbâr and then retired to... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> and their odd behaviour and speeches served to amuse the king.¹<br> At the beginning of the hot season Vikrama proceeded to<br> Kalyana. His entry caused a great commotion, especially<br> the fair sex. The<br> among<br> women, one and all, fell in<br> love with their king and manifested their passion in<br> various extravagant ways. Arrived at his palace the<br> prince held a Darbâr and then retired to the inner apartments,<br> where, anointed with sandal oinment, he sought, in the com-<br> pany of his wives, refuge from the heat in bath rooms<br> cooled by flowing water. He again gave himself up to the<br> pastime of the Jalakrida.2 During the remainder of the hot sea-<br> 1. IX. 1-XI. 95. The description of the king's amusemonts, to<br> which Bilhana, treating them apparoutly con amore, allois nearly throo<br> whole Sargas, may be considered a faithful picturo of the life in the<br> inner apartments of an Eastern king. Vikramaditya's son, Somes virs<br> III. surnamed Bhillokamalla wrote a curious handbook of amusomoni<br> for kings, entitlod Manasollåsa or Abhilashitachintamani. Ilo<br> enumerates twenty kinds of sports (vinoda) and twonty amun-<br> ments (kida) the latter of which appear chiefly destined for the<br> harem. They include those mentioned by Bilhana. The oxciting cle.<br> ments in them are mostly romping, equivoque, debauchory and drink.<br> ing. Drink has always been a favourito passion of the Rajputs. The<br> abstaining classes among the Hindus, the Brahmans and the Jaina and<br> Bauddha Vaniãs, have constantly struggled against this proponsity.<br> The first strongly condomn it in their works on Dharma and Niti<br> (see e. g. Manu VII. 50, and Kâmandaki XIV. 50) and both Jainas<br> and Bauddhas, whenever they gainod over a Rajputa, king tell us that they<br> made him renounce the use of spirituous liquors. Their efforts have not<br> had any great success. For the Rajputs of our day, even those who<br> are not debauchees, use various kinds of burnt waters which in<br> strength surpass anything, ever manufactured in Europe. I must, how-<br> ever, confess that the use of spirituous liquors by Rajput females was<br> unknown to me until I read of it in Bilhana's and Somes'vara's work.<br> 2. XII. 1-78.-The description of the passionate behaviour of the<br> women at the entry of the king is merely conventional. It is repeated<br> on several occasions.-Bathrooms, (dharàgriha) of the kind mentioned<br> by Bilhana, are now in existence and in use. They are sometimen<br> attached to Vavs (vapi) or wolls and underground,<noinclude></noinclude> 2luex5l4b6edcewlinurl703gk8uxi8 104 128387 346469 2022-08-21T08:56:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 4<br> INTRODUCTION.<br> son and the ensuing rainy season Vikrama stopped in the capital,<br> entirely devoting himself to pleasure. He composed also a poem,<br> describing the breaking of the Monsun, which he addressed to<br> Chandaladevi.¹<br> But when the end of the rainy season came, he received<br> news which rudely aroused him from his luxurious repose.<br> A confidential adviser informed him, that his brother Jaya... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>4<br> INTRODUCTION.<br> son and the ensuing rainy season Vikrama stopped in the capital,<br> entirely devoting himself to pleasure. He composed also a poem,<br> describing the breaking of the Monsun, which he addressed to<br> Chandaladevi.¹<br> But when the end of the rainy season came, he received<br> news which rudely aroused him from his luxurious repose.<br> A confidential adviser informed him, that his brother Jaya -<br> simhd, whom he had made viceroy of Vanavâsa after the victory<br> over Somes'vara and Rajiga, was meditating treason. In proof<br> of this assertion the informer stated that Jayasimba amassed<br> treasures by oppressing his subjects, that he increased his army,<br> that he had subjected to himself the forest-tribes, that he was<br> seeking the friendsnip of the Dravida king and that, worst of<br> all, he tried to seduce Vikrama's soldiers from their allegiance.<br> In conclusion he added that the prince would shortly advance<br> with hostile intentions to the Krishnaveni.<br> Vikrama was greatly distressed by this news, which opened<br> the prospect of another fratricidal war. Unwilling to act without.<br> fuller information, he sent out spies to inquire into the truth of<br> the accusations against Jayasingha. The report which they brought<br> back, confirmed it. Even then the king was averse from harsh<br> measures. He addressed friendly exhortations to his brother,<br> representing to him that, as be possessed already regal power in<br> the provinces assigned to him, a rebellion would profit him but<br> little. But all was in vain.<br> In the meantime autumn came. The beauty of this season, (of<br> which a lengthy description is given), did not allay Vikrama's<br> anxiety and distress. He again made repeated attempts to be re-<br> conciled to Jayasimha. But the latter would no longer receive his<br> mossages. He advanced to the Krishna where many Mândalikas<br> 1. XIII. 1.90.-I will not decide if we have really to recognize in<br> Vikramaditya a royal author or if Bilhana merely puts the poem into<br> his month in his anxiety to give a complete description of the seasons.<br> 3<noinclude></noinclude> qkyg82jorses0anouq7eodywabxgoxk 104 128388 346470 2022-08-21T08:56:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ INTRODUCTION.<br> joined his camp. Filled with the hope of victory and proud of his<br> army, he allowed his soldiers to commit all possible excesses. Vil-<br> lages were plundered and burnt and their inhabitants dragged into<br> captivity. He, also, sent insulting messages to the king, his bro-<br> ther. Vikrama patiently bore these outrages for sometime, but final-<br> ly was compelled to take the field in self-defence.... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>INTRODUCTION.<br> joined his camp. Filled with the hope of victory and proud of his<br> army, he allowed his soldiers to commit all possible excesses. Vil-<br> lages were plundered and burnt and their inhabitants dragged into<br> captivity. He, also, sent insulting messages to the king, his bro-<br> ther. Vikrama patiently bore these outrages for sometime, but final-<br> ly was compelled to take the field in self-defence. Collecting<br> a large army, he also advanced to the Krishna. On arriving<br> there he once more tried negotiations. When these failed, a<br> battle was fought, in which Jayasimha at first gained some ad-<br> vantages by means of his elephants. But Vikramaditya's<br> personal bravery restored the fortune of the day. Jayasimhn's<br> army was routed and its leader was captured on his flight, in<br> the jungles. Though Vikrama would have had reason onougl<br> to deal hardly with the captive, he spoke kindly to him and<br> consoled him. 2<br> After this victory Vikrama returned to Kalyapa and enjoyed<br> the pleasures of the cold season which, in the mean while bad<br> come on. These consisted in hunting parties, at which he<br> slew lions and other large game, huuted boars with hounds<br> and slot deer with arrows.1<br> After Vikrama had subdued all his enemies, his dominions<br> enjoyed peace and prosperity. The elements even showed<br> themselves propitious, neither famine nor pestilence visitod<br> his kingdom. In course of time sons were born to him, who<br> resembled him and gladdened his heart. His liberality to the<br> ARAI<br> 1. XIV. 1.-XV. 87.-Vikrama's wax with Jayasimha is not men-<br> tioned in the inscriptions made known by Sir. W. Elliott. The reason<br> is, no doubt, that Vikrama did not care to proclaim the fact, that he<br> had fought with both his brothers. According to Bilhana's account<br> the battle falls at the end of the year 1077 and the statement of the KA-<br> damba inscriptions that Tailapa Kadamba became Governor of Vana-<br> vasa in S'aka 999 or A. D. 1077-78 agrees with it. The latter event<br> probably took place after the deposition of Jayasimha,<br> 2. XVI. 1-63.<noinclude></noinclude> fr0ucqhge8z4j39ni3bo7eblnq61unl 104 128389 346471 2022-08-21T08:56:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 44<br> INTRODUCTION.<br> poor of all countries was unbounded. He erected also build.<br> ing for pious purposes, to commemorate his name. He built<br> a temple of Vishnu-Kamalâvilâsî; in front of it he dug a<br> splendid tank. Near it he built a city with splendid temples<br> and palaces.¹<br> Once more, however, after a long period of peace he had to<br> draw his sword. The Chola again became proud and insolent,<br>... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>44<br> INTRODUCTION.<br> poor of all countries was unbounded. He erected also build.<br> ing for pious purposes, to commemorate his name. He built<br> a temple of Vishnu-Kamalâvilâsî; in front of it he dug a<br> splendid tank. Near it he built a city with splendid temples<br> and palaces.¹<br> Once more, however, after a long period of peace he had to<br> draw his sword. The Chola again became proud and insolent,<br> But Vikrama's army marched on Kânchi; a battle was fought<br> in which the Chola fled as usual. Kanchi was taken. Vikrama<br> amused himself there for some time and finally returned to<br> his capital.²<br> IV.<br> It remains for me to give some information regarding the MS.<br> on which this edition of the Vikramânkadevacharita is based. It<br> belongs, as already stated, to the Brihajjnânakosha of the<br> Osval Jainas, which is preserved under the great temple of<br> Parisnath (Pârs'vanatha), in the fort of Jesalmir. It is written<br> with ink on 158 palm leaves, each about a foot long and four<br> inches broad, which are protected by boards and held together<br> 1. XVII. 1-42. The building of the city, which was called Vikra-<br> mapura is mentioned in the inscriptions (Jour, R, As, Soc. IV. 15) and<br> Sir W. Elliott adds that an enormous tank and other works attest its<br> former splendour."<br> 2. XVII. 43-68.-This expedition must have been the last impor-<br> taut event, which occurred before Bilhana wrote. Perhaps it is the<br> war against the Pala (read Pallava) king mentioned in the inscriptions<br> as having taken place in 1081. (1. cit, p. 15). For a branch of the<br> Kerala Pallavas was established in the Chola country and ruled it for<br> some time in the seventh century. During Vikrama's times the Cholas<br> fell very low indeed and it is just possible that the Pallavas regained<br> some of their old influence in the East of the Peninsula, (compare<br> Burnell EI. S. J. Pal. p. 29. But this point, as indeed all Sir W. Elliott's<br> inscriptions, requires re-examination,<noinclude></noinclude> 6884a4ia7n7qu03x9zgsyn15fzwcu31 104 128390 346472 2022-08-21T08:57:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ }<br> INTRODUCTION.<br> by a string passed through the middle. Each page contains<br> from four to seven lines. The same Pothi includes also twenty<br> more leaves containing several small poems.<br> On the last leaf of the Pothi there is a notice that this Pustikâ<br> was recovered (punargrihita) by Khetsingh and Jethmall in Samvat<br> 1343, or, (as the Jainas nearly always use the Vikrama Samvat),<br> A. D. 1286-7. Tho... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>}<br> INTRODUCTION.<br> by a string passed through the middle. Each page contains<br> from four to seven lines. The same Pothi includes also twenty<br> more leaves containing several small poems.<br> On the last leaf of the Pothi there is a notice that this Pustikâ<br> was recovered (punargrihita) by Khetsingh and Jethmall in Samvat<br> 1343, or, (as the Jainas nearly always use the Vikrama Samvat),<br> A. D. 1286-7. Though this date occurs on a leaf not belonging to<br> the Vikramankakâvya, it may be assumed that the note refers<br> both to it and to the additional twenty leaves. For there is<br> no difference between the handwriting of the two parts of the<br> Pothi. The copy on which the presont edition is based, must,<br> therefore, have been written within 200 years from Bilhant's<br> time. The writing makes it probable that it may be even older-<br> The preservation of the MS. is in general excellont. In a few<br> places only the ink has been rubbed off and the letters have<br> become indistinct. The worst passage occurs in the fifth Sarga<br> where half a page has been nearly destroyed in this manner. A<br> careful examination of the leaf with a strong magnifying glass<br> enabled me to make out all the letters with the exception of six<br> Aksharas in V. 16. The MS. bas been written with great care<br> and has been corrected and annotated. The glosses are in a<br> mixture of ancient Gujarati and Marvadi, such as is used by<br> the Yatis down to the present day. Its lottors resemble<br> those of the photograpli prefixed to my Report on S. MSS. for<br> 1872-73, of the palm leaf MSS. exhibited last year at the<br> Oriental Congress, and of the Chalukya inscriptions in Âbû and<br> other parts of Gujarat. They are ancient Jaina Devanagari<br> and are not readable, without some practice, by those who<br> know only the modern Bâlabodha cliaracters. The letters ch,<br> dh and as well the groups kri and ksh are very troublesome<br> even to a practised eye. For the shape of the latter two is almost<br> identical and the former three are distinguished only by very<br> minute strokes, which in old MSS. are frequently rubbod off.<noinclude></noinclude> ffa6juhke2uz9123y58r53klvsk9ona 104 128391 346473 2022-08-21T08:57:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 46<br> INTRODUCTION.<br> As soon as I recognised the importance of the MSS., I resolved<br> to copy it out myself. My time at Jesalmir was limited. But.<br> with the help of my companion Dr. H. Jacobi of Bonn, who<br> kindly lent me bis assistance during my whole tour in Raj-<br> putana, the task was accomplished in about seven days. He<br> copied Sargas V. VI., XIV.-XVII. and XVIII. 1-74, while<br> the rest fell to my sh... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>46<br> INTRODUCTION.<br> As soon as I recognised the importance of the MSS., I resolved<br> to copy it out myself. My time at Jesalmir was limited. But.<br> with the help of my companion Dr. H. Jacobi of Bonn, who<br> kindly lent me bis assistance during my whole tour in Raj-<br> putana, the task was accomplished in about seven days. He<br> copied Sargas V. VI., XIV.-XVII. and XVIII. 1-74, while<br> the rest fell to my share. We then revised our copy together.<br> I fear, however, that some at least of the little lacunse and<br> mistakes, which had to be filled in and corrected when the work<br> was printing, are owing to the inaccuracy of our transcript and not<br> to that of the writer of the old MS. Every case where in printing<br> I thought it necessary to alter the text given by the transcript,<br> has been carefully stated in the notes. With the exception of<br> two or three passages about which I am still in doubt, the<br> text of the Vikramankakavya is readable, and I believe that, if<br> fresh MSS. are found, it will prove to be trustworthy. I have<br> to thank Vâmanâcharya Jhalkikar for several emendations, which<br> he suggested while copying my transcript for the press and Lis<br> brother Bhimacharya for some other corrections given in the<br> addenda.<br> I have also to thank K. M. Chatfield, Esq., Director of Public<br> Instruction who like his distinguished predecessors E. Howard,<br> Esq., Sir A. Grant and J. B. Peile, Esq., C. S., continues to give<br> a liberal support to Oriental Studies, for his ready permission to<br> print the work in the Bombay Sanskrit Series.<br> 1. E. g. II. 21.<br> :'<br> ..<br> i<noinclude></noinclude> 1iimuspq96h55fyn0egy2wt10b1wlwy 104 128392 346475 2022-08-21T09:04:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् |<br> जयन्ति ते पञ्चमनादमित्रचित्रोक्तिसंदर्भविभूषणेषु ।<br> is 0².<br> सरस्वती यद्वदनेषु नित्यमामाति वीणामिव वादयन्ती ॥ १० ॥<br> साहित्यपाथोनिध... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् |<br> जयन्ति ते पञ्चमनादमित्रचित्रोक्तिसंदर्भविभूषणेषु ।<br> is 0².<br> सरस्वती यद्वदनेषु नित्यमामाति वीणामिव वादयन्ती ॥ १० ॥<br> साहित्यपाथोनिधिमन्थनोत्थं कर्णामृतं रक्षत हे कवीन्द्राः ।<br> यदस्य देव्या इव लुण्ठनाय काव्यार्थचौरा: प्रगुणीभवन्ति ॥ ११ ॥<br> गृह्णन्तु सर्वे यदिवा यथेष्टं नास्ति क्षतिः कापि कवीश्वराणाम् ।<br> रत्नेषु लुप्तेषु बहुष्यमयैरद्यापि रत्नाकर एवं सिन्धुः ॥ १२ ॥<br> सहस्रशः सन्तु विशारदानां वैदर्भलीलानिधयः प्रबन्धाः ।<br> तथापि वैचित्र्यरहस्यलुब्धाः श्रद्धां विधास्यन्ति सचेतसोत्र ॥ १३ ॥<br> कुण्ठत्वमायाति गुणः कवीनां साहित्यविद्याश्रमवर्जितेषु ।<br> कुर्यादनार्देषु किमङ्गमानां केशेषु कृष्णागुरुधूपवासः ॥ १४ ॥<br> प्रौदिप्रकर्षेण पुराणरीतिव्यतिक्रमः श्लाव्यतमः पदानाम् ।<br> अत्युन्नतिस्फोटितकञ्चुकानि वन्यानि कान्ताकुच मण्डलानि ॥ १५ ॥<br> व्युत्पत्ति रावर्जित कोविदापि न रज्जनाय क्रमते जडानाम् ।<br> न मौक्तिकच्छिद्रकरी शलाका प्रगल्भते कर्मणि टङ्किकायाः ॥ १६ ॥<br> कथासु ये लब्धरसाः कवीनां ते नानुरज्यन्ति कथान्तरेषु ।<br> न] ग्रन्थिपर्णप्रणयाश्चरन्ति कस्तूरिकागन्धमृगास्तृणेषु ॥ १७ ॥<br> जडेषु जातप्रतिभाभिमानाः खला: कवीन्द्रोक्तिषु के खराकाः ।<br> प्राप्ताभिनिर्वाषणगर्धमम्वु रत्नाकुरज्योतिषि किं करोति ॥ १८ ॥<br> उल्लेखलोलाघटनापटूनां सचेतसां वैकटिकोपमानाम् |<br> विचारशाणोपलपट्टिकासु मत्सूक्तिरत्नानि निधीभवन्तु ॥ १९ ॥<br> न दुर्जनानामिड कोपि दोषस्तेषां स्वभावो हि गुणासहिष्णुः ।<br> द्वेष्यैध केषामापे चन्द्रखण्डविपाण्डुरा पुण्ड्कशर्करापि ॥ २० ॥ ४६<br> सहोदराः कुङ्कुमकेसराणां भवन्ति नूनं कविताबिलासाः ।<br> I. 19. रत्नान्यविभो● Ms.<br> [स° १.<br> SA<noinclude></noinclude> 9n6mlxn67jpasc2p73gve5uobui8m33 346484 346475 2022-08-21T09:11:24Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् |<br> <poem>जयन्ति ते पञ्चमनादमित्रचित्रोक्तिसंदर्भविभूषणेषु । सरस्वती यद्वदनेषु नित्यमामाति वीणामिव वादयन्ती ॥ १० ॥ साहित्यपाथोनिधिमन्थनोत्थं कर्णामृतं रक्षत हे कवीन्द्राः । यदस्य देव्या इव लुण्ठनाय काव्यार्थचौरा: प्रगुणीभवन्ति ॥ ११ ॥ गृह्णन्तु सर्वे यदिवा यथेष्टं नास्ति क्षतिः कापि कवीश्वराणाम् । रत्नेषु लुप्तेषु बहुष्यमयैरद्यापि रत्नाकर एवं सिन्धुः ॥ १२ ॥ सहस्रशः सन्तु विशारदानां वैदर्भलीलानिधयः प्रबन्धाः । तथापि वैचित्र्यरहस्यलुब्धाः श्रद्धां विधास्यन्ति सचेतसोत्र ॥ १३ ॥ कुण्ठत्वमायाति गुणः कवीनां साहित्यविद्याश्रमवर्जितेषु । कुर्यादनार्देषु किमङ्गमानां केशेषु कृष्णागुरुधूपवासः ॥ १४ ॥ प्रौदिप्रकर्षेण पुराणरीतिव्यतिक्रमः श्लाव्यतमः पदानाम् । अत्युन्नतिस्फोटितकञ्चुकानि वन्यानि कान्ताकुच मण्डलानि ॥ १५ ॥ व्युत्पत्ति रावर्जित कोविदापि न रज्जनाय क्रमते जडानाम् । न मौक्तिकच्छिद्रकरी शलाका प्रगल्भते कर्मणि टङ्किकायाः ॥ १६ ॥ कथासु ये लब्धरसाः कवीनां ते नानुरज्यन्ति कथान्तरेषु । न] ग्रन्थिपर्णप्रणयाश्चरन्ति कस्तूरिकागन्धमृगास्तृणेषु ॥ १७ ॥ जडेषु जातप्रतिभाभिमानाः खला: कवीन्द्रोक्तिषु के खराकाः । प्राप्ताभिनिर्वाषणगर्धमम्वु रत्नाकुरज्योतिषि किं करोति ॥ १८ ॥ उल्लेखलोलाघटनापटूनां सचेतसां वैकटिकोपमानाम् | विचारशाणोपलपट्टिकासु मत्सूक्तिरत्नानि निधीभवन्तु ॥ १९ ॥ न दुर्जनानामिड कोपि दोषस्तेषां स्वभावो हि गुणासहिष्णुः । द्वेष्यैध केषामापे चन्द्रखण्डविपाण्डुरा पुण्ड्कशर्करापि ॥ २० ॥ ४६ सहोदराः कुङ्कुमकेसराणां भवन्ति नूनं कविताबिलासाः ।</poem> I. 19. रत्नान्यविभो● Ms.<br> [स° १.<br> SA<noinclude></noinclude> rtw5oz0ovd00dkvcnjgcsuahl0iyurb 104 128393 346476 2022-08-21T09:04:53Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° १]<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> न सारदादेशमपास्य दृष्टस्तेषां यदन्यत्र मया प्ररोहः ॥ २१ ॥<br> रसव्यनेरध्यान ये चरन्ति संक्रान्तचक्रोक्तिरहस्यमुद्राः |<br> तेस्मत्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १]<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> न सारदादेशमपास्य दृष्टस्तेषां यदन्यत्र मया प्ररोहः ॥ २१ ॥<br> रसव्यनेरध्यान ये चरन्ति संक्रान्तचक्रोक्तिरहस्यमुद्राः |<br> तेस्मत्प्रबन्धानवधारयन्त कुर्वन्तु शेषाः शुकवाक्यपाठम् ॥ २२ ॥<br> अनन्यसामान्यगुणत्वमेव भवत्यनर्थाय महाकवीनाम् |<br> ज्ञातुं यदेषां सुलभाः सभासु न जल्पमल्पप्रतिभाः क्षमन्ते ॥ २३ ॥<br> अलौकिकोल्लेखसमर्पणेन विदग्धचेतः कषपट्टिकासु ।<br> परीक्षितं काव्यसुवर्णमे तल्लोकस्य कण्ठाभरणत्वमे ॥ २४ ॥<br> किं चारुचारित्रविलासशून्याः कुर्वन्ति भूपाः कविसंग्रहेण ।<br> किंजातु गुजफलभूषणानां सुवर्णकारेण यनेचराणाम् ॥ २५ ॥<br> पृथ्वीपतेः सन्ति न यस्य पार्श्वे कवीश्वरास्तस्य कुतो यशांसि ।<br> भूपाः कियन्तो न बभूवुरु जानाति नामापि न कोपि तेषाम् ॥ २६॥<br> लङ्कापतेः संकुचितं यशो यद्यत्कीर्तिपात्रं रघुराजपुत्रः ।<br> स सर्व एवादिकोः प्रभावो न कोपनीयाः कवयः क्षितीः ॥ २७ ॥<br> गिरां प्रवृत्तिर्मम नोरसापि मान्या भवित्री नृपतेश्चरित्रैः ।<br> के वा न शुष्कां मृद्मसिन्धुसंबन्धिर्ती मूर्धनि धारयन्ति ॥ २८ ॥<br> कर्णामृतं सूक्तिरसं विमुच्य दोषे प्रयत्नः सुमहान्खलानाम् ।<br> निरीक्षते केलिवनं प्रविश्य क्रमेलकः कण्टकजालमेव ॥ २९ ॥<br> एषास्तु चालुक्यनरेन्द्रवंश समुद्रतानां गुणमौक्तिकानाम् ।<br> मद्भारतीसूत्रनिवेशितानामेकावली कण्ठविभूषणं वः ॥ ३० ॥<br> लोकेषु सप्तस्वपि विश्रुतसी सरस्वतीविवमभूः स्वयंभूः ।<br> चत्वारि काव्यानि चतुर्मुखस्य यस्य प्रसिद्धाः श्रुतयश्चरात्रः ॥ ३१ ॥<br> एकस्य सेवातिशयेन शङ्के रुहस्यासनतां गतस्य |<br> I. 30. Ms. om, नरेन्द्र,<br> SKA.<noinclude></noinclude> 228nkqcn6n7u0mp1kjbm9wglpqerm2p 346485 346476 2022-08-21T09:12:29Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १]<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> <poem>न सारदादेशमपास्य दृष्टस्तेषां यदन्यत्र मया प्ररोहः ॥ २१ ॥<br> रसव्यनेरध्यान ये चरन्ति संक्रान्तचक्रोक्तिरहस्यमुद्राः |<br> तेस्मत्प्रबन्धानवधारयन्त कुर्वन्तु शेषाः शुकवाक्यपाठम् ॥ २२ ॥<br> अनन्यसामान्यगुणत्वमेव भवत्यनर्थाय महाकवीनाम् |<br> ज्ञातुं यदेषां सुलभाः सभासु न जल्पमल्पप्रतिभाः क्षमन्ते ॥ २३ ॥<br> अलौकिकोल्लेखसमर्पणेन विदग्धचेतः कषपट्टिकासु ।<br> परीक्षितं काव्यसुवर्णमे तल्लोकस्य कण्ठाभरणत्वमे ॥ २४ ॥<br> किं चारुचारित्रविलासशून्याः कुर्वन्ति भूपाः कविसंग्रहेण ।<br> किंजातु गुजफलभूषणानां सुवर्णकारेण यनेचराणाम् ॥ २५ ॥<br> पृथ्वीपतेः सन्ति न यस्य पार्श्वे कवीश्वरास्तस्य कुतो यशांसि ।<br> भूपाः कियन्तो न बभूवुरु जानाति नामापि न कोपि तेषाम् ॥ २६॥<br> लङ्कापतेः संकुचितं यशो यद्यत्कीर्तिपात्रं रघुराजपुत्रः ।<br> स सर्व एवादिकोः प्रभावो न कोपनीयाः कवयः क्षितीः ॥ २७ ॥<br> गिरां प्रवृत्तिर्मम नोरसापि मान्या भवित्री नृपतेश्चरित्रैः ।<br> के वा न शुष्कां मृद्मसिन्धुसंबन्धिर्ती मूर्धनि धारयन्ति ॥ २८ ॥<br> कर्णामृतं सूक्तिरसं विमुच्य दोषे प्रयत्नः सुमहान्खलानाम् ।<br> निरीक्षते केलिवनं प्रविश्य क्रमेलकः कण्टकजालमेव ॥ २९ ॥<br> एषास्तु चालुक्यनरेन्द्रवंश समुद्रतानां गुणमौक्तिकानाम् ।<br> मद्भारतीसूत्रनिवेशितानामेकावली कण्ठविभूषणं वः ॥ ३० ॥<br> लोकेषु सप्तस्वपि विश्रुतसी सरस्वतीविवमभूः स्वयंभूः ।<br> चत्वारि काव्यानि चतुर्मुखस्य यस्य प्रसिद्धाः श्रुतयश्चरात्रः ॥ ३१ ॥<br> एकस्य सेवातिशयेन शङ्के रुहस्यासनतां गतस्य |<br></poem> I. 30. Ms. om, नरेन्द्र,<br> SKA.<noinclude></noinclude> gram096eftnbqbm3lcoucb1hgarh4xc 346486 346485 2022-08-21T09:13:29Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १]<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> <poem>न सारदादेशमपास्य दृष्टस्तेषां यदन्यत्र मया प्ररोहः ॥ २१ ॥ रसव्यनेरध्यान ये चरन्ति संक्रान्तचक्रोक्तिरहस्यमुद्राः | तेस्मत्प्रबन्धानवधारयन्त कुर्वन्तु शेषाः शुकवाक्यपाठम् ॥ २२ ॥ अनन्यसामान्यगुणत्वमेव भवत्यनर्थाय महाकवीनाम् | ज्ञातुं यदेषां सुलभाः सभासु न जल्पमल्पप्रतिभाः क्षमन्ते ॥ २३ ॥ अलौकिकोल्लेखसमर्पणेन विदग्धचेतः कषपट्टिकासु । परीक्षितं काव्यसुवर्णमे तल्लोकस्य कण्ठाभरणत्वमे ॥ २४ ॥ किं चारुचारित्रविलासशून्याः कुर्वन्ति भूपाः कविसंग्रहेण । किंजातु गुजफलभूषणानां सुवर्णकारेण यनेचराणाम् ॥ २५ ॥ पृथ्वीपतेः सन्ति न यस्य पार्श्वे कवीश्वरास्तस्य कुतो यशांसि । भूपाः कियन्तो न बभूवुरु जानाति नामापि न कोपि तेषाम् ॥ २६॥ लङ्कापतेः संकुचितं यशो यद्यत्कीर्तिपात्रं रघुराजपुत्रः । स सर्व एवादिकोः प्रभावो न कोपनीयाः कवयः क्षितीः ॥ २७ ॥ गिरां प्रवृत्तिर्मम नोरसापि मान्या भवित्री नृपतेश्चरित्रैः । के वा न शुष्कां मृद्मसिन्धुसंबन्धिर्ती मूर्धनि धारयन्ति ॥ २८ ॥ कर्णामृतं सूक्तिरसं विमुच्य दोषे प्रयत्नः सुमहान्खलानाम् । निरीक्षते केलिवनं प्रविश्य क्रमेलकः कण्टकजालमेव ॥ २९ ॥ एषास्तु चालुक्यनरेन्द्रवंश समुद्रतानां गुणमौक्तिकानाम् । मद्भारतीसूत्रनिवेशितानामेकावली कण्ठविभूषणं वः ॥ ३० ॥ लोकेषु सप्तस्वपि विश्रुतसी सरस्वतीविवमभूः स्वयंभूः । चत्वारि काव्यानि चतुर्मुखस्य यस्य प्रसिद्धाः श्रुतयश्चरात्रः ॥ ३१ ॥ एकस्य सेवातिशयेन शङ्के रुहस्यासनतां गतस्य |</poem> I. 30. Ms. om, नरेन्द्र,<br> SKA.<noinclude></noinclude> mqsb1hoano27t199rzba6oc1t487qof 104 128394 346477 2022-08-21T09:05:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ {, THESIS OFFEE"#03959<br> विक्रमाङ्कन्देवचरितम् ।<br> आराधितो यः सकलं कुटुम्बं चकार लक्ष्मीपदमम्बुजानाम् ॥ ३२ ॥<br> ब्रह्मर्षिभिर्ब्रह्ममयीममुष्य सार्धं कथां वर्धयतः कदाचित्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>{, THESIS OFFEE"#03959<br> विक्रमाङ्कन्देवचरितम् ।<br> आराधितो यः सकलं कुटुम्बं चकार लक्ष्मीपदमम्बुजानाम् ॥ ३२ ॥<br> ब्रह्मर्षिभिर्ब्रह्ममयीममुष्य सार्धं कथां वर्धयतः कदाचित् ।<br> त्रैलोक्यबन्धोः सुरसिन्धुतीरे प्रत्यूषसंध्यासमयो बभूव ॥ ३३ ॥<br> मृणालसूत्रं निजवल्लभायाः समुत्सुकश्चाटुषु चक्रवाकः |<br> अन्योन्यविश्लेषणयन्त्रसूत्रभ्रान्त्येव चञ्चस्थितमाचकर्षं ॥ ३४ ॥<br> आरक्तमर्थार्पणतत्पराणां सिद्धाङ्गनानामिव कुङ्कुमेन |<br> बिम्बं दधे बिम्बफलप्रतिष्ठां राजीविनीजीवितवल्लभस्य ॥ ३५ ॥<br> सुधाकरं वार्धकतः क्षपायाः संप्रेक्ष्य मूर्धानमिवानमन्तम् ।<br> तद्विलवायेव सरोजिनीनां स्मितोन्मुखं पङ्कजषकमासीत् ॥ ३६ ॥<br> ज्ञात्वा विधाञ्जुलुकात्मसूर्ति तेजस्विनोन्यस्य समस्तजेतुः ।<br> प्राणेश्वरः पङ्कजिनीवधूनां पूर्वाचलं दुर्गमिवारुरोह ॥ ३७॥<br> जगाम याङ्गेषु रथाङ्गनाम्नां परस्परादर्शनलेपनत्वम् ।<br> सा चन्द्रिका चन्दनपङ्ककान्तिः शीतांशुशाणाफलके ममज्ज ॥ ३८ ॥<br> संध्यासमाधी भगवान्स्थतोथ शक्रेण बद्धाञ्जलिना प्रणम्य |<br> विज्ञापितः शेखर पारिजातद्विरेफनादाद्वेगुणैर्वचोभिः ॥ ३९ ॥<br> आस्ते यदैरावणवारणस्य मदाम्बुसङ्गन्मिलितालिमाला |<br> साम्राज्यलक्ष्मीजपतोरणामे दन्तव्ये वन्दनमालिकेव ॥ ४० ॥<br> यदातपत्रं मम नेत्रपद्मसहस्रलोलालि कदम्बनीलम् ।<br> कुरङ्गनामीतिलकप्रतिष्ठां मुखे समारोहति राजलक्ष्म्याः ॥ ४९ ॥<br> यन्नन्दने कल्पमहीरुहाणां छायासु विश्रम्य रतिश्रमेण ।<br> गायन्ति मे शौर्यरसोर्जितानि गीर्वाणसादृशो यशांसि ॥ ४२ ॥<br> किंवा बहूतः पुरुहूत एष पात्रं महिनो यदनशस्य 1<br> स्वामिन्स<br> सर्वोपि शिरोधृतानां त्वत्पादसेवारजसां प्रभावः ॥ ४३ ॥<br> ४<br> I. 34. समुत्सुकाश्चा° Ms.----I. 43. बहूते: Ms.<noinclude></noinclude> 7l1bjq8w2lnnmf54cd2m720xaqa7xh6 346487 346477 2022-08-21T09:14:20Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>{, THESIS OFFEE"#03959<br> विक्रमाङ्कन्देवचरितम् ।<br> <poem>आराधितो यः सकलं कुटुम्बं चकार लक्ष्मीपदमम्बुजानाम् ॥ ३२ ॥<br> ब्रह्मर्षिभिर्ब्रह्ममयीममुष्य सार्धं कथां वर्धयतः कदाचित् ।<br> त्रैलोक्यबन्धोः सुरसिन्धुतीरे प्रत्यूषसंध्यासमयो बभूव ॥ ३३ ॥<br> मृणालसूत्रं निजवल्लभायाः समुत्सुकश्चाटुषु चक्रवाकः |<br> अन्योन्यविश्लेषणयन्त्रसूत्रभ्रान्त्येव चञ्चस्थितमाचकर्षं ॥ ३४ ॥<br> आरक्तमर्थार्पणतत्पराणां सिद्धाङ्गनानामिव कुङ्कुमेन |<br> बिम्बं दधे बिम्बफलप्रतिष्ठां राजीविनीजीवितवल्लभस्य ॥ ३५ ॥<br> सुधाकरं वार्धकतः क्षपायाः संप्रेक्ष्य मूर्धानमिवानमन्तम् ।<br> तद्विलवायेव सरोजिनीनां स्मितोन्मुखं पङ्कजषकमासीत् ॥ ३६ ॥<br> ज्ञात्वा विधाञ्जुलुकात्मसूर्ति तेजस्विनोन्यस्य समस्तजेतुः ।<br> प्राणेश्वरः पङ्कजिनीवधूनां पूर्वाचलं दुर्गमिवारुरोह ॥ ३७॥<br> जगाम याङ्गेषु रथाङ्गनाम्नां परस्परादर्शनलेपनत्वम् ।<br> सा चन्द्रिका चन्दनपङ्ककान्तिः शीतांशुशाणाफलके ममज्ज ॥ ३८ ॥<br> संध्यासमाधी भगवान्स्थतोथ शक्रेण बद्धाञ्जलिना प्रणम्य |<br> विज्ञापितः शेखर पारिजातद्विरेफनादाद्वेगुणैर्वचोभिः ॥ ३९ ॥<br> आस्ते यदैरावणवारणस्य मदाम्बुसङ्गन्मिलितालिमाला |<br> साम्राज्यलक्ष्मीजपतोरणामे दन्तव्ये वन्दनमालिकेव ॥ ४० ॥<br> यदातपत्रं मम नेत्रपद्मसहस्रलोलालि कदम्बनीलम् ।<br> कुरङ्गनामीतिलकप्रतिष्ठां मुखे समारोहति राजलक्ष्म्याः ॥ ४९ ॥<br> यन्नन्दने कल्पमहीरुहाणां छायासु विश्रम्य रतिश्रमेण ।<br> गायन्ति मे शौर्यरसोर्जितानि गीर्वाणसादृशो यशांसि ॥ ४२ ॥<br> किंवा बहूतः पुरुहूत एष पात्रं महिनो यदनशस्य 1<br> स्वामिन्स<br> सर्वोपि शिरोधृतानां त्वत्पादसेवारजसां प्रभावः ॥ ४३ ॥<br></poem> ४<br> I. 34. समुत्सुकाश्चा° Ms.----I. 43. बहूते: Ms.<noinclude></noinclude> a2jz14j2m8xljq4ekcqaqvpynkr68fh 346488 346487 2022-08-21T09:17:33Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>{, THESIS OFFEE"#03959 विक्रमाङ्कन्देवचरितम् । <poem>आराधितो यः सकलं कुटुम्बं चकार लक्ष्मीपदमम्बुजानाम् ॥ ३२ ॥ ब्रह्मर्षिभिर्ब्रह्ममयीममुष्य सार्धं कथां वर्धयतः कदाचित् । त्रैलोक्यबन्धोः सुरसिन्धुतीरे प्रत्यूषसंध्यासमयो बभूव ॥ ३३ ॥ मृणालसूत्रं निजवल्लभायाः समुत्सुकश्चाटुषु चक्रवाकः | अन्योन्यविश्लेषणयन्त्रसूत्रभ्रान्त्येव चञ्चस्थितमाचकर्षं ॥ ३४ ॥ आरक्तमर्थार्पणतत्पराणां सिद्धाङ्गनानामिव कुङ्कुमेन | बिम्बं दधे बिम्बफलप्रतिष्ठां राजीविनीजीवितवल्लभस्य ॥ ३५ ॥ सुधाकरं वार्धकतः क्षपायाः संप्रेक्ष्य मूर्धानमिवानमन्तम् । तद्विलवायेव सरोजिनीनां स्मितोन्मुखं पङ्कजषकमासीत् ॥ ३६ ॥ ज्ञात्वा विधाञ्जुलुकात्मसूर्ति तेजस्विनोन्यस्य समस्तजेतुः । प्राणेश्वरः पङ्कजिनीवधूनां पूर्वाचलं दुर्गमिवारुरोह ॥ ३७॥ जगाम याङ्गेषु रथाङ्गनाम्नां परस्परादर्शनलेपनत्वम् । सा चन्द्रिका चन्दनपङ्ककान्तिः शीतांशुशाणाफलके ममज्ज ॥ ३८ ॥ संध्यासमाधी भगवान्स्थतोथ शक्रेण बद्धाञ्जलिना प्रणम्य | विज्ञापितः शेखर पारिजातद्विरेफनादाद्वेगुणैर्वचोभिः ॥ ३९ ॥ आस्ते यदैरावणवारणस्य मदाम्बुसङ्गन्मिलितालिमाला | साम्राज्यलक्ष्मीजपतोरणामे दन्तव्ये वन्दनमालिकेव ॥ ४० ॥ यदातपत्रं मम नेत्रपद्मसहस्रलोलालि कदम्बनीलम् । कुरङ्गनामीतिलकप्रतिष्ठां मुखे समारोहति राजलक्ष्म्याः ॥ ४९ ॥ यन्नन्दने कल्पमहीरुहाणां छायासु विश्रम्य रतिश्रमेण । गायन्ति मे शौर्यरसोर्जितानि गीर्वाणसादृशो यशांसि ॥ ४२ ॥ किंवा बहूतः पुरुहूत एष पात्रं महिनो यदनशस्य 1 स्वामिन्स सर्वोपि शिरोधृतानां त्वत्पादसेवारजसां प्रभावः ॥ ४३ ॥</poem> ४ I. 34. समुत्सुकाश्चा° Ms.----I. 43. बहूते: Ms.<noinclude></noinclude> p93kzdjf50iq5lzbfaxtndr6xder5my 104 128395 346478 2022-08-21T09:05:17Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° १.]<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> निवेदित चारजनेन नाथ तथा क्षितौ संप्रति विठषो मे ।<br> मन्ये यथा यज्ञविभागभोगः स्मर्तव्यतामेष्यति निर्जराणाम् ॥ १४ ॥<br> धर्महामत्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १.]<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> निवेदित चारजनेन नाथ तथा क्षितौ संप्रति विठषो मे ।<br> मन्ये यथा यज्ञविभागभोगः स्मर्तव्यतामेष्यति निर्जराणाम् ॥ १४ ॥<br> धर्महामत्र निवारणाय कार्यस्त्वया कश्चिदवार्यवीर्यः ।<br> रखेरियांशुप्रसरेण यस्य वंशेन सुस्थाः ककुभः क्रियन्ते ॥ ४५ ॥<br> पुरंदरेण प्रतिपाद्यमानमेषं समाकर्ण्य वचो विरिञ्चिः ।<br> संध्याम्बुपूर्ण चुलुके मुमोच ध्यानानुविद्धानि विलोचनानि ॥ १६ ॥<br> प्रकोष्ठपृष्ठस्फुरदिन्द्रनीलरत्नावलीकङ्कणडम्बरेण |<br> बन्धाय धर्मप्रतिबन्धकानां बधन्सहोत्थानिव नागपाशान् ॥ १७ ॥<br> उत्तर्जनीकेन मुहुः करण कृताकृतावेक्षणबद्धलक्षः |<br> रुषा निषेषन्निव चेष्टितानि दिक्पालवर्गस्य निरर्गलानि ॥ १८ ॥<br> भोगाय वैपुल्यविशेषभाजं कर्तुं धरित्रों निजवंशजानाम् ।<br> केयूरसंक्रान्त विमानमङ्ख्या भुजोद्धृतक्ष्माभूदिवेक्षमाणः ॥ १९ ॥<br> अवर्षगर्वस्मितदन्तुरेण विराजमानोघरपल्लवेन ।<br> समुत्थितः क्षीरविपाण्डुराणि पीत्वेष सद्यो द्विषतां यशांसि ॥ ५० ॥<br> सुवर्णनिर्माणमभेद्यमस्त्रैः स्वभावसिद्धं कवचं दधानः ।<br> जयश्रियः काञ्चनविष्टराभं समुद्रइन्भुन्भतमंसकूटम् ॥ ५१ ॥<br> स्वःसुन्दरीवृन्दपरिग्रहाय दत्तोञ्जलिः संप्रति दानवेंन्द्रैः ।<br> इति प्रहर्षादमराङ्गनानां नेत्रोत्पलश्रेणिमिरचर्च्यमाणः ॥ ५२ ॥<br> अपि स्वयं पङ्कजबिष्टरेण देवेन हृष्टश्विरमुत्सुकेन |<br> वाञ्छाविक प्रस्तुतवस्तुसिद्धिसविस्मयस्मेरमुखाम्बुजेन ॥ ५३ ॥<br> कषोपले पौरुषकाञ्चनस्य पङ्के यशः पाण्डुसरोरुहाणाम् ।<br> व्यापारयन्दृष्टिमतिप्रहृष्टामवाप्त पाणिप्रणये कृणणे ॥ ५४ ॥<br> 22<br> 1. 47. बहून्सहोत्या° Ms. - I. 51. विठुर Ms. - अंशकूटम् Ms. --I. 53,<br> दानवेन्द्र Ms. ~~1, 53 °प्रस्तुत° MB.<noinclude></noinclude> omlxcmcj003nrg9u879wjscy7otral4 346489 346478 2022-08-21T09:17:48Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १.] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>निवेदित चारजनेन नाथ तथा क्षितौ संप्रति विठषो मे । मन्ये यथा यज्ञविभागभोगः स्मर्तव्यतामेष्यति निर्जराणाम् ॥ १४ ॥ धर्महामत्र निवारणाय कार्यस्त्वया कश्चिदवार्यवीर्यः । रखेरियांशुप्रसरेण यस्य वंशेन सुस्थाः ककुभः क्रियन्ते ॥ ४५ ॥ पुरंदरेण प्रतिपाद्यमानमेषं समाकर्ण्य वचो विरिञ्चिः । संध्याम्बुपूर्ण चुलुके मुमोच ध्यानानुविद्धानि विलोचनानि ॥ १६ ॥ प्रकोष्ठपृष्ठस्फुरदिन्द्रनीलरत्नावलीकङ्कणडम्बरेण | बन्धाय धर्मप्रतिबन्धकानां बधन्सहोत्थानिव नागपाशान् ॥ १७ ॥ उत्तर्जनीकेन मुहुः करण कृताकृतावेक्षणबद्धलक्षः | रुषा निषेषन्निव चेष्टितानि दिक्पालवर्गस्य निरर्गलानि ॥ १८ ॥ भोगाय वैपुल्यविशेषभाजं कर्तुं धरित्रों निजवंशजानाम् । केयूरसंक्रान्त विमानमङ्ख्या भुजोद्धृतक्ष्माभूदिवेक्षमाणः ॥ १९ ॥ अवर्षगर्वस्मितदन्तुरेण विराजमानोघरपल्लवेन । समुत्थितः क्षीरविपाण्डुराणि पीत्वेष सद्यो द्विषतां यशांसि ॥ ५० ॥ सुवर्णनिर्माणमभेद्यमस्त्रैः स्वभावसिद्धं कवचं दधानः । जयश्रियः काञ्चनविष्टराभं समुद्रइन्भुन्भतमंसकूटम् ॥ ५१ ॥ स्वःसुन्दरीवृन्दपरिग्रहाय दत्तोञ्जलिः संप्रति दानवेंन्द्रैः । इति प्रहर्षादमराङ्गनानां नेत्रोत्पलश्रेणिमिरचर्च्यमाणः ॥ ५२ ॥ अपि स्वयं पङ्कजबिष्टरेण देवेन हृष्टश्विरमुत्सुकेन | वाञ्छाविक प्रस्तुतवस्तुसिद्धिसविस्मयस्मेरमुखाम्बुजेन ॥ ५३ ॥ कषोपले पौरुषकाञ्चनस्य पङ्के यशः पाण्डुसरोरुहाणाम् । व्यापारयन्दृष्टिमतिप्रहृष्टामवाप्त पाणिप्रणये कृणणे ॥ ५४ ॥</poem> 22 1. 47. बहून्सहोत्या° Ms. - I. 51. विठुर Ms. - अंशकूटम् Ms. --I. 53, दानवेन्द्र Ms. ~~1, 53 °प्रस्तुत° MB.<noinclude></noinclude> rle2tvmu04q440me5jytnivuqho344p 104 128396 346479 2022-08-21T09:05:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ क<br> device NANTE<br> র<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> .<br> हेमाचलस्यैव कृतः शिलाभिरुदारजाम्बूनदचारु देहः ।<br> अथाविरासीत्समटस्त्रिलोकत्राणप्रवीण श्शुलुकाद्विधातुः ॥ ५५ ॥<br> प्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>क<br> device NANTE<br> র<br> विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> .<br> हेमाचलस्यैव कृतः शिलाभिरुदारजाम्बूनदचारु देहः ।<br> अथाविरासीत्समटस्त्रिलोकत्राणप्रवीण श्शुलुकाद्विधातुः ॥ ५५ ॥<br> प्रस्थाप्य शक्रं धृतिमान्भवेति इर्षा श्रुपारिप्लवक्सहस्रम् |<br> स शासनात्परुहासनस्य मरुद्विपक्षक्षयदीक्षितोभूत् ॥ ५६ ॥<br> क्ष्माभृत्कुलानामुपरि प्रतिष्ठामवाप्य रत्नाकरभोगयोग्यः ।<br> क्रमेण तस्मादुदियाय वंशः शौरेः पदाद्गाङ्ग इव प्रवाहः ॥ ५७ ॥<br> विपक्षवीराद्भुतकीर्तिहारी हारीत इत्यादिपुमान्स यत्र ।<br> मानव्यनामा च बभूष मानी मानव्ययं यः कृतवानरीणाम् ॥ ५८ ॥<br> मिलद्विलासालकपल्लवानि विशीर्णपत्रावलिमण्डना ने |<br> मुखानि वैरिप्रमदाजनस्य यद्भूपतीनां जगदुः प्रतापम् ॥ ५९॥<br> उत्खात विश्वोत्कट कण्टकानां यत्रोदितानां पृथवीपतीनाम् ।<br> क्रीडागृहप्राङ्गणलीलयैत्र बभ्राम कीर्तिभुवनत्रयेपि ॥ ६० ॥<br> यत्पार्थिवैः शत्रुकठोरकण्ठैपीठास्थिनिर्लोठनकुण्ठधारः ।<br> निन्थे कृपाण पटुतां तदीयकपालशाणो पलपट्टिकासु || ६१॥<br> निरादरश्चन्द्रशिखामणौ यः प्रीतेपि लोकत्रितयैकवीरः ।<br> क्षिपन्कृपाणं दशमेपि मूर्ध्नि स्वयं धृतः क्ष्माधरराजपुत्र्या ॥ ६२ ॥<br> प्रसाध्य तं रावणमध्युवास यां मैथिलीशः कुलराजधानीम् ।<br> ते क्षत्रियास्त | मदात कीर्ति पुरीमयोध्यां विदधुर्निवासम् ॥ ६३॥<br> जिगीषव: कोपे विजित्य विश्वं विलासदीक्षारसिकाः क्रमेण ।<br> चक्रुः पदं नागरखण्डचुम्बि पूगमायां दिशि दक्षिणस्याम् ॥ ६ ४ ॥<br> तदुद्भवैर्भूपतिभिः सलीलं चोलीरहः साक्षिणि दक्षिणाब्वेः ।<br> करीन्द्रदन्ताङ्कुरलेखिनीभिरलेखि कूले विजयप्रशस्तिः || ६५ ॥<br> ६<br> [स<br> 1. 55. ब्राण Ms. pr. m. - I. 57. ० कुळानासुपरि Ms. --I. 61. ° धाराः<br> Ms.<noinclude></noinclude> jkogpvxtc945hay4pcwwx7t423iy3ny 346490 346479 2022-08-21T09:18:07Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>क device NANTE র विक्रमाङ्कदेवचरितम् । . <poem>हेमाचलस्यैव कृतः शिलाभिरुदारजाम्बूनदचारु देहः । अथाविरासीत्समटस्त्रिलोकत्राणप्रवीण श्शुलुकाद्विधातुः ॥ ५५ ॥ प्रस्थाप्य शक्रं धृतिमान्भवेति इर्षा श्रुपारिप्लवक्सहस्रम् | स शासनात्परुहासनस्य मरुद्विपक्षक्षयदीक्षितोभूत् ॥ ५६ ॥ क्ष्माभृत्कुलानामुपरि प्रतिष्ठामवाप्य रत्नाकरभोगयोग्यः । क्रमेण तस्मादुदियाय वंशः शौरेः पदाद्गाङ्ग इव प्रवाहः ॥ ५७ ॥ विपक्षवीराद्भुतकीर्तिहारी हारीत इत्यादिपुमान्स यत्र । मानव्यनामा च बभूष मानी मानव्ययं यः कृतवानरीणाम् ॥ ५८ ॥ मिलद्विलासालकपल्लवानि विशीर्णपत्रावलिमण्डना ने | मुखानि वैरिप्रमदाजनस्य यद्भूपतीनां जगदुः प्रतापम् ॥ ५९॥ उत्खात विश्वोत्कट कण्टकानां यत्रोदितानां पृथवीपतीनाम् । क्रीडागृहप्राङ्गणलीलयैत्र बभ्राम कीर्तिभुवनत्रयेपि ॥ ६० ॥ यत्पार्थिवैः शत्रुकठोरकण्ठैपीठास्थिनिर्लोठनकुण्ठधारः । निन्थे कृपाण पटुतां तदीयकपालशाणो पलपट्टिकासु || ६१॥ निरादरश्चन्द्रशिखामणौ यः प्रीतेपि लोकत्रितयैकवीरः । क्षिपन्कृपाणं दशमेपि मूर्ध्नि स्वयं धृतः क्ष्माधरराजपुत्र्या ॥ ६२ ॥ प्रसाध्य तं रावणमध्युवास यां मैथिलीशः कुलराजधानीम् । ते क्षत्रियास्त | मदात कीर्ति पुरीमयोध्यां विदधुर्निवासम् ॥ ६३॥ जिगीषव: कोपे विजित्य विश्वं विलासदीक्षारसिकाः क्रमेण । चक्रुः पदं नागरखण्डचुम्बि पूगमायां दिशि दक्षिणस्याम् ॥ ६ ४ ॥ तदुद्भवैर्भूपतिभिः सलीलं चोलीरहः साक्षिणि दक्षिणाब्वेः । करीन्द्रदन्ताङ्कुरलेखिनीभिरलेखि कूले विजयप्रशस्तिः || ६५ ॥</poem> ६ [स 1. 55. ब्राण Ms. pr. m. - I. 57. ० कुळानासुपरि Ms. --I. 61. ° धाराः Ms.<noinclude></noinclude> nxa933xfanwpva357hg6t0wlcyurzc8 104 128397 346480 2022-08-21T09:05:40Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> द्वीपक्षमापाल परंपराणां दोर्षिकमा दुत्खननोन्मुखास्ते |<br> विष्णोः प्रतिष्ठेति विभीषणस्य राज्ये परं संकुचिता बभूवुः ॥ ६६ ॥<br> द्वोपेषु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् ।<br> द्वीपक्षमापाल परंपराणां दोर्षिकमा दुत्खननोन्मुखास्ते |<br> विष्णोः प्रतिष्ठेति विभीषणस्य राज्ये परं संकुचिता बभूवुः ॥ ६६ ॥<br> द्वोपेषु कर्पूरपरागपाण्डुण्यासाद्य लोलापरिवर्तनानि ।<br> भ्रान्त्या तुषाराद्रि तटे लुठन्तः शीतेन खिन्नास्तुरगा यदीयाः ॥ ६ ७ ॥<br> श्रीतलपो नाम नृपः प्रतापी क्रमेण सशविशेषकोभूत् ।<br> क्षणेन यः शोणितपङ्कशेषं संख्ये द्विषां वोररसं चकार ॥ ६८ ॥<br> विश्वंभरा कण्टकराष्ट्रकूट समूलानर्मूलनकोषिदस्य ।<br> सुखेन यस्पान्तिकमाजगाम चालुक्यचन्द्रस्य नरेन्द्रलक्ष्मीः ॥ ६९ ॥<br> शौर्योमणा स्विन्नकरस्य यस्य संख्येष खङ्गः प्रतिपक्षकालः ।<br> पुरंदर प्रेरित पुष्पवृष्टिपरागसङ्गन्निविडत्वमाप |॥ ७० ॥<br> यस्यामनश्यामलखड्डपट्टजातानि जाने धवलत्यमापुः ।<br> अरातिनारीशरकाण्डपाण्डुगण्डस्थलीनिर्लुटनाद्यशांसि ॥ ७१ ॥<br> स्फूर्जदा शोहंस बिलासपात्रं निस्तॄंशनीलोत्पलमुत्प्रमं यः ।<br> उत्तंसहेतोरिव वीरलक्ष्म्याः संयामलीलासरसश्चकर्ष ॥ ७२ ॥<br> विधाय सैन्यं युधि साक्षिमात्रं दासीकृतायाः प्रतिपक्षलक्ष्म्याः |<br> यः प्रातिभाव्यार्थमिवाजुहाष महीभुजः शत्रुनरेन्द्र कीर्तिम् ॥ ७३ ॥<br> चालुक्यवंशामलमौक्तिक श्रीः सत्यापोभूद्ध भूमिपालः ।<br> खड्डेन यस्य स्रुकुटिकुषेय द्विषां कपालान्यपि चूर्णितानि ॥ ७४ ॥<br> यस्येषवः संयुगयामिनीष प्रीतप्रतिक्ष्मापतिमौलिरत्नाः |<br> मिन्दतेस्म खड्डान्धकारे रिपुचक्रवालम् || ७५ ॥<br> विधाय रूपं मरावे.<br> कलेरिवोत्सारण कारणेनेपेष सलीलमाकृष्टधनुर्गुणस्य |<br> स्वाभाविका दुष्ण गमस्तिभासः<br> I. 38. चर्केस्म Ms.<br> चाणि चुम्बन्भेिष चापदण्डः ॥ ७६ ॥<br> इच्छिद्रविशारदानाम् ।<noinclude></noinclude> anx3erdmbemf9nsh6m7be7758ijf6do 346491 346480 2022-08-21T09:18:30Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>द्वीपक्षमापाल परंपराणां दोर्षिकमा दुत्खननोन्मुखास्ते | विष्णोः प्रतिष्ठेति विभीषणस्य राज्ये परं संकुचिता बभूवुः ॥ ६६ ॥ द्वोपेषु कर्पूरपरागपाण्डुण्यासाद्य लोलापरिवर्तनानि । भ्रान्त्या तुषाराद्रि तटे लुठन्तः शीतेन खिन्नास्तुरगा यदीयाः ॥ ६ ७ ॥ श्रीतलपो नाम नृपः प्रतापी क्रमेण सशविशेषकोभूत् । क्षणेन यः शोणितपङ्कशेषं संख्ये द्विषां वोररसं चकार ॥ ६८ ॥ विश्वंभरा कण्टकराष्ट्रकूट समूलानर्मूलनकोषिदस्य । सुखेन यस्पान्तिकमाजगाम चालुक्यचन्द्रस्य नरेन्द्रलक्ष्मीः ॥ ६९ ॥ शौर्योमणा स्विन्नकरस्य यस्य संख्येष खङ्गः प्रतिपक्षकालः । पुरंदर प्रेरित पुष्पवृष्टिपरागसङ्गन्निविडत्वमाप |॥ ७० ॥ यस्यामनश्यामलखड्डपट्टजातानि जाने धवलत्यमापुः । अरातिनारीशरकाण्डपाण्डुगण्डस्थलीनिर्लुटनाद्यशांसि ॥ ७१ ॥ स्फूर्जदा शोहंस बिलासपात्रं निस्तॄंशनीलोत्पलमुत्प्रमं यः । उत्तंसहेतोरिव वीरलक्ष्म्याः संयामलीलासरसश्चकर्ष ॥ ७२ ॥ विधाय सैन्यं युधि साक्षिमात्रं दासीकृतायाः प्रतिपक्षलक्ष्म्याः | यः प्रातिभाव्यार्थमिवाजुहाष महीभुजः शत्रुनरेन्द्र कीर्तिम् ॥ ७३ ॥ चालुक्यवंशामलमौक्तिक श्रीः सत्यापोभूद्ध भूमिपालः । खड्डेन यस्य स्रुकुटिकुषेय द्विषां कपालान्यपि चूर्णितानि ॥ ७४ ॥ यस्येषवः संयुगयामिनीष प्रीतप्रतिक्ष्मापतिमौलिरत्नाः | मिन्दतेस्म खड्डान्धकारे रिपुचक्रवालम् || ७५ ॥ विधाय रूपं मरावे. कलेरिवोत्सारण कारणेनेपेष सलीलमाकृष्टधनुर्गुणस्य | स्वाभाविका दुष्ण गमस्तिभासः I. 38. चर्केस्म Ms. चाणि चुम्बन्भेिष चापदण्डः ॥ ७६ ॥</poem> इच्छिद्रविशारदानाम् ।<noinclude></noinclude> 8g2c7wbvnys2uprn5x6av0vbyaawghq 104 128398 346492 2022-08-21T09:19:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ van het vaadat विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स]° १ <poem>सेहे न गर्व: पृथुसाहसस्य यस्येषुभिर्भार्गवमार्गणानाम् ॥ ७७ ॥ तारिदेहे समरोपमर्दसूत्राघशेषस्थितहारदात्रि | यज्ञोपवीतभ्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>van het vaadat विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स]° १ <poem>सेहे न गर्व: पृथुसाहसस्य यस्येषुभिर्भार्गवमार्गणानाम् ॥ ७७ ॥ तारिदेहे समरोपमर्दसूत्राघशेषस्थितहारदात्रि | यज्ञोपवीतभ्रमतो बभूव यस्य महतुः क्षणमन्तरायः ॥ ७८ ॥ प्राप्तस्ततः श्रीजयसिंहदेवश्चालुक्यसिंहासनमण्डनत्वम् । यस्य व्यराजन्त गज़ाहषेषु मुक्ताफलानीव महायशांसि ॥ ७९ ॥ यस्य प्रतापेन कदर्थ्यमानाः प्रत्यर्थिभूपालमहामाहेष्यः । अन्वस्मरंश्चन्दनपङ्किलानि प्रियाङ्कपाली परिवर्तनानि || ८० ॥ प्रतापभानौ भजति प्रतिष्ठां यस्य प्रभातेष्विव संयुगेषु । सूर्योपलानामिव पार्थिवानां केषां न तापः प्रकटीबभूव ॥ ८१ ॥ यात्रास यस्य ध्वजिनमिरेण दोलायमाना सकला धरित्री । आर्द्रावणाधिष्ठित पृष्ठपीठम कम कूर्मपात चकार ॥ ८२ || किरीटमाणिक्य मरीचियोचिप्रच्छादिता यस्य विपक्षभूषाः । चिताग्निभीत्या समराङ्गणेषु न संगृहीताः सहसा शिवाभिः ॥ ८३ यात्रासु दिक्पालपुरी विलुण्ठ्य न दिग्गजान्केवलमग्रडोद्यः । पलायितास्ते जयसिंघुराणां गन्धेन सप्तच्छदबान्धवेन || ८४ ॥ अपारवीरव्रतपारगस्य परामुखा एवं सदा विपक्षाः | अधिज्यचापस्य रणेषु यस्य यशः परं संमुखमाजगाम ॥ ८५ ॥ यशोषतसं नगरं सुराणां कुर्वन्त्रगर्वः समरोत्सवेषु । न्यस्तां स्वहस्तेन पुरंदरस्य य: पारिजातस्त्रजमाससाद ॥ ८६ ॥ तस्मादभूदाहवम युदेव स्त्रैलोक्यमापरनामधेयः । ॥ ६४॥ यन्मण्डलायं न मुमोच लक्ष्मीराजलोत्थाः । आख्यायिकासोनि कथाद्भुतेषु यः सर्गप्रशस्तिः || ६५ ॥ पवित्रचारित्रतया कवीन्द्ररारोपित</poem> ● कुळानासुपरि Ms.~-I. 61. °धाराः I. 79. Ms. om. महा०.<noinclude></noinclude> kf1vtafe5smgt8fl9nmzo59c92yycz4 104 128399 346493 2022-08-21T09:19:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° १] निक्रमादेवचारतम् | <poem>भूपेषु कृपेष्विव रिक्तभावं कृत्वा प्रपापालिकयैव यस्य | वीरश्रिया कीर्तिसुधारस्य दिशां मुखानि प्रणयीकृतानि ॥ ८९ ॥ कौक्षयकः क्ष्माति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १] निक्रमादेवचारतम् | <poem>भूपेषु कृपेष्विव रिक्तभावं कृत्वा प्रपापालिकयैव यस्य | वीरश्रिया कीर्तिसुधारस्य दिशां मुखानि प्रणयीकृतानि ॥ ८९ ॥ कौक्षयकः क्ष्मातिलकस्य यस्य पीत्वातिमात्रं द्विषतां प्रतापम् । आलोडच वाष्पांम्बुभिराचचाम चोलोकपोलस्थलचन्दनानि ॥ ९० ॥ दीप्रप्रतापानलसंविधानाद्विवत्पिपासामिय यत्कृपाणः । प्रभारपृथ्वीपतिकीर्तिधारां धारामुदारां कषलोचकार ।। ९१ ।। अगाधपानीयानमग्नभूरिभूभृकुटुम्बोपि यदीयखड्डः । भाग्यक्षयान्मालबभर्तुरासीदेकां न धारां परिहर्तुमीशः ॥ ९२ ॥ निःशेष निर्वासित राजहंस : खड्डेन बालाम्बुदमेचकेन । भोजक्षमाभृगुजपरेपि यः कीर्तिहंसी विरसीचकार ॥ ९३ ॥ भोजक्षमापालविमुक्तधारानिपातमात्रेण रणेषु यस्य । कल्पान्तकाला नलचण्डमूर्तिश्चित्रं प्रकोपामिरवाप शान्तिम् ॥ ९४ ॥ यः कोटिहोमानलघूम जलिर्मलीमसीकृत्य दिशां मुखानि । तत्कीर्तिभिः क्षालयतिरम शश्वदखण्डतारापतिपाण्डुराभिः ॥ ९५ ।। ध्रुवं रणे यस्य जयामृतेन क्षोवः क्षमाभर्तुरभूत्कृपाणः । एका गृहोता यदनेन धारा धारासहस्रं यशसोवकीर्णम् ॥ ९६ ॥ शतक्रतोर्मभ्यमचक्रवर्ती क्रमादनेकक्रतुदीक्षितोपि । ऐन्द्वात्पदादभ्यधिके पदे यस्तिष्ठन्त्र शङ्कास्पदतामयासीत् ॥ ९७ ॥ चिन्तामणिर्यस्य पुरो वराकस्तथा हि वार्त्ता जनविश्रुतेयम् । यत्तत्र सौवर्णतुलाधिरूढे चक्रेस्य पाषाणतुलाधिरोहम् ॥ ९८ ॥ विधाय रूपं मशकप्रमाणं भयेन कोणे वचन स्थितस्य । कलेरिघोत्सारणकारणेन यो यागधूमैर्भुवनं रुरोध ॥ १९ ॥ स्वाभाविका दुष्णगभस्तिभासः क्षत्रोष्मणो दृष्टिविघातहेतोः ।</poem> 1. 38. चकेस्म Ms.<noinclude></noinclude> fgn1qi7dnlz65e2zaxq0ip4rvy1f50j 104 128400 346494 2022-08-21T09:19:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ PANETTE KOPEN विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स° <poem>यस्मिन्परित्रस्त इति क्षितीन्द्रे क्षणं न चिक्षेप कलिः कटाक्षम् ॥१०- अन्यायमेकं कृतवान्कृती यश्चालुक्यगोत्रोद्भववत्सलोपि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>PANETTE KOPEN विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स° <poem>यस्मिन्परित्रस्त इति क्षितीन्द्रे क्षणं न चिक्षेप कलिः कटाक्षम् ॥१०- अन्यायमेकं कृतवान्कृती यश्चालुक्यगोत्रोद्भववत्सलोपि । यत्पूर्वभूपालगुणान्प्रजानां विस्मारयामास निजैश्चरित्रैः ॥ १०१ ॥ विशीर्णकर्णा कलहेन यस्य पृथ्वीभुजंगस्य निर्गलेन । संगच्छतेद्यापि न डाइलश्रोः कर्पूरताडङ्कनिमैर्यशोभिः ॥ १०२ ॥ पाठान्तरम् । कर्णे विशीर्णे कलहेन स् पृथ्वीभुजंगस्य निरर्गलेन । कीर्तिः समाश्लिष्यति डाइलोष न दन्तताङङ्कनिभाधुना पे ।। १०३ ।। यस्यासिरत्युच्छलता रराज धाराजलेनेव रणेषु धाम्ना | .. हप्ता रिमातङ्ग सहस्रसङ्ग मभ्युक्ष्य गृह्णन्निव वैरिलक्ष्मीम् ॥ १०४ । यद्वैरिसामन्त नितम्बिनीनामश्रान्तसंता पकदर्थ्यमाने । परामुखं शोषविशङ्कयेव कुचस्थले कुङ्कुमपङ्कमासीत् || १०५ ॥ एकत्र वासादवसानभाजस्ताम्बूललक्ष्म्या इव संस्मरन्ती । वक्त्रेषु यद्वैरिविलासिनीनां हासप्रभा तानवमाससाद |॥ १०६ ॥ यं वारिधिः प्रज्वलदस्त्रजालं वेलायनान्तेषु नितान्तमीतः । भूयः समुत्सारणकारणेन समागतं भार्गवमाशशङ्के ॥ १०७ ॥ रत्नोत्करग्राहिषु यद्भटेषु सटत्रुटन्मौक्तिकशुक्तिभङ्गया । अस्फोटयत्तीरशिलातलेषु रोषेण मूर्धानमिवाम्बुराशिः ॥ १०८ ॥ यं वीक्ष्य पाथोधिरधिज्यचापं शोणाश्मभिः शोणितशोणदेहैः । क्षोभादमीक्ष्णं रघुराजबाणजीर्णव्रणस्फोट मियाचचक्षे ॥ १०९ ॥ राशीकृत विश्वमिवावलोक्य वेलावने यस्य चमूसमूहम् । अम्भोविभूतेरपरिक्षयेण क्षारत्वमन्धिर्बहु मन्यतेस्म ॥ ११० ॥</poem> 1. 100. परित्रस्व Ms. - I. 106. चक्रेषु Ms. - I. 109. ° शोणादेहै; Ms. ·<noinclude></noinclude> 8nyruopjlw0ew7bme1nq03dutssu1vt 104 128401 346495 2022-08-21T09:19:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कन्देवचरितम् । <poem>उत्तम्भयामास पयोनिधेर्यस्तीरे जयस्तम्भसदम्भवीरः । असूयितं स्वैरविहारशीलैरालानमोत्या जलवारणेन्द्रैः ॥ १११ ॥ लब्बा यदन्तःपुरसु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कन्देवचरितम् । <poem>उत्तम्भयामास पयोनिधेर्यस्तीरे जयस्तम्भसदम्भवीरः । असूयितं स्वैरविहारशीलैरालानमोत्या जलवारणेन्द्रैः ॥ १११ ॥ लब्बा यदन्तःपुरसुन्दरीणां लावण्यनिष्यन्दमुपान्तभाजाम् । गृहीतसारस्त्रिदशैः पयोधिः पेयूषसंदर्शनसौख्यमाप ॥ ११२ ॥ जयैकरागी विजयोद्यमेषु दृष्ट्वा प्रयाणावधिमम्बुधिं यः । उत्कण्ठितोभूशकण्ठशत्रुतौ समस्यापरिपूरणाय ॥ ११३ ॥ दोर्दण्डदर्पाद्द्रविडप्रकाण्डं यः संमुख धाषितमेकबीरम् । अभाजनं योररसस्य चक्रे बाणोत्करच्छिद्र परंपराभिः ॥ ११४ ॥ पृथ्वीभुजंगः परिकम्पितीं यशःपटोलण्ठनकेलिकारः । .. विधृत्य काञ्च भुजयोबॅलेन यञ्चोलराज्यश्रियमाचकर्ष ॥ ११५ ॥ चोलस्य यद्भीतिपलायितस्य मालत्वचं कण्टकिनो बनान्ताः | अद्यापि कि वानुभविष्यतीति व्यपाटयन्द्रष्टुमिवाक्षराणि || ११६ ।। दहत्यशेष प्रतियोगिवर्गमनर्गले यगुजशौर्यष हो । प्रत्यर्थपृथ्वीपतिचिन्त्यमानो न कोपि मन्त्रः प्रतिबन्धकोभूत् ॥ ११७॥ ब्रूमस्तस्य किमस्त्र कौशलविधौ देवस्य विक्रामतः पुष्पेषोरिव यस्य दुष्परिहराः सर्वैरखर्या: शराः । राज्ञामप्रतिभानमेव विदधे युद्धेषु यस्योर्जित- ज्यानिष्ठ्यूतानतान्त निष्ठुररप्राप्तावादो भुजः ॥ ११८ ॥ इति विक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनलदेवविद्याप- तिकाश्मीरकभट्टाबेल्हणविरचिते प्रथमः सर्गः ॥ १॥</poem> JI. 112. निस्यन्द Ms. - I. 115. चोड● Ms.<noinclude></noinclude> l3lj0gffakqs6zbypmqh1x941u9p887 104 128402 346496 2022-08-21T09:20:55Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ Za dana, 19 विक्रमाङ्कमचरितम् | <poem>चकार कल्याणमिति क्रमादसौ पुरं परार्थी पृथिवीपुरंदरः । यदुच्चहर्म्यावलिदीपसंपदा विभाव्यते कज्जलसंनिमं नमः ॥ १ ॥ निवर्तिताश्चन्दन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>Za dana, 19 विक्रमाङ्कमचरितम् | <poem>चकार कल्याणमिति क्रमादसौ पुरं परार्थी पृथिवीपुरंदरः । यदुच्चहर्म्यावलिदीपसंपदा विभाव्यते कज्जलसंनिमं नमः ॥ १ ॥ निवर्तिताश्चन्दनलेपपाण्डुभिर्नतवां यत्र समुन्नतैः स्तनैः । मुखानिला एवं कदर्थनक्षमा भवन्ति माने मलयाद्रियायवः ॥ २ ॥ क्षपाकर: कातररश्मिमण्डलः पुरंध्रगण्डस्थलकान्तिसंपदा | विकीर्णसंमार्जनभस्मरेणुना बिभर्ति यस्मिन्मकुरेण तुल्यताम् ॥ ३ विलासदोलायितदन्तपत्तयोः क्षपास यत्नेन्दुरलक्ष्यमण्डलः । प्रविश्य संक्रान्तिमिषेण योषितां कपोलयोः कान्तिजलं विलुम्पति ॥४॥ गतोपि यत्र प्रतिबिम्बवर्त्मना समीपतां वञ्चयितुं प्रगल्भते । मुखानि जाग्रन्मदनानि सुभ्रुवां सयामिकानीव न यामिनीपतिः ॥५॥ जलाशया यत्र हसन्ति संततं नवेन्द्रनीलद्रवनिर्मलोदराः । शरत्समुत्सारित मेधकर्दमं कलिन्दकन्याहूद्मेचकं नमः ॥ ६ ॥ प्रकर्षषत्या कपिशीर्षमालयां यदुद्भटस्फाटिकवप्र संहतिः । विलोकयत्यम्बरकेलिंदर्पणे विलासधौतामिव दन्तमण्डलीम् ॥ ७ ॥ पुराङ्गनावक्त्रसह कान्तिमिस्तिरोहिते रात्रिषु तारकापतौ । क्व रौप्यकर्पूरकरण्डपाण्डुरः शशीति यत्र भ्रममेति रोहिणी ॥ ८ ॥ यदीयलीलास्फाटेकस्थलो भुत्राममुग्धदुग्धाब्धिसमात्विषां पुरः । वाग्निनिर्दग्ध वनस्थलोपमं विलोक्यते कज्जलकश्मलं नमः ॥ ९ ॥ तटमाणां प्रतिबिम्बमालया सपारिजातामिव दर्शयज्छ्रियम् । स यत्तडागः कुरुते विडम्बनां गृहीतसारस्य सुरैः पयोनिधेः ॥ १०॥ प्रतिक्षणं क्षालितमन्युना रणे प्रयुक्तरक्षस्य नृपेण मानिना | न यस्य कक्षां शतमन्युरक्षिता पुरी पुरप्राग्रहरस्य गाहते ॥ ११ ॥</poem> II. 1. "संपदा Ms. - II. 9. कस्मळ Ms. १२ .<noinclude></noinclude> 2xmg1yf8wwuv3l77xkuvubt5vpf1dqp 104 128403 346497 2022-08-21T09:21:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ : स० २.] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>करोति गण्डस्थलचन्द्रमण्डले विलासबेल्लन्मणिकुण्डलातिथौ । न यत्र वित्रस्त कुरङ्गचक्षुषां निघर्षभीत्यव पदं कुरङ्गकः ॥ १२ ॥ समु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>: स० २.] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>करोति गण्डस्थलचन्द्रमण्डले विलासबेल्लन्मणिकुण्डलातिथौ । न यत्र वित्रस्त कुरङ्गचक्षुषां निघर्षभीत्यव पदं कुरङ्गकः ॥ १२ ॥ समुच्छलन्मौक्तिककान्तिवारिभिः सुवर्णकुमैः सुरसद्ममूर्धगैः । प्रपा पिपासापरितापशान्तये नमश्चरीणामिय येन निर्मिता ॥ १३ ॥ जगत्तयोकार्मणकर्मणि क्षमं निरीक्ष्य लीलायित मेणचक्षुषाम् । स्मरेण यत्र स्मरता पराभवं भवाय भूयः परिबोष्यते धनुः ॥ १४ ॥ स्मरप्रशस्तिप्रतिवस्तुतां गताः सलीलदात्यूह समूहनिःस्त्रनाः । भवन्ति यत्र क्षणमात्रविश्रमप्रदायिनः कण्ठरवेषु योषिताम् ॥ १५ ॥ निराकृते यत्र रुषां समुद्रमे भुजंगसौभाग्यगुणेन सुभ्रुवाम् । बनान्तपुंस्कोकिल पञ्चमोर्मयो भवन्ति मानज्वरशेषभेषजम् ॥ १६ ॥ प्रविश्य यद्वेश्मसु रोहिणीपतिर्गुणं महान्तं लभते न संशयः । यदेष राहोरुपयात्यलक्ष्यतां पुरंधिवक्तेन्दुसहस्रमभ्यगः ॥ १७ ॥ यदीय सौधध्वजपट्टपट्टिका: समुञ्चलन्मौक्तिककान्ति निर्झरः । नमस्तलान्दोलनविभ्रमाहत विनिक्षिपन्तीय सरापगावयः ॥ १८ ॥ अविस्मृतम्यम्बकनेत्रपायकः स्मर: स्मितेन्दीवरदीर्घचक्षुषाम् । विलासपीयूष निधानकुम्भयोर्न यत्र वासं कुषयोर्विमुञ्चति ॥ १९ ॥ स्मरस्य यत्रा द्भुत मस्त्रकौशलं तथा ह्यसौ चारुशां विलोचनैः । उपाग तैरुत्पलपत्चमित्रतां शिलाकठोराणि मनांसि विध्यति ॥ २० ॥ समुद्रवेलारतिरत्नसंपदा वधूतडित्ताण्डवमेघमण्डली । १३ नभःस्थली विवमतारकस्त्रमा विभाति यत्र स्मरतल्पकल्पना ॥२१॥ त्यजन्ति हंसा: सरसीगुणैः स्थिति न यत्र वर्षास्वपि हर्षगद्रदाः ।</poem> II. 15. दाव्यूह or भ्यूई Ms. II. 17. "व्यलंकृत Ms. II. 19. यासं om. Ms.; but compare X. 46. 11. 21. समुद्राने ● ● संपद ● खजो Me.<noinclude></noinclude> 02jwsoyai6al5nzdtb3j4t902dyeyd4 104 128404 346498 2022-08-21T09:21:33Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ warten und N ---- विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [सं० २ <poem>अलनीयस्य निकाममुन्नतेर्दिशन्ति वमस्य यशस्तु दुर्जनाः ॥२२ निशास यत्रोन्नत सौध संगति विगाहमानस्य विषोः कुरङ्गकः । वतंसदू... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>warten und N ---- विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [सं० २ <poem>अलनीयस्य निकाममुन्नतेर्दिशन्ति वमस्य यशस्तु दुर्जनाः ॥२२ निशास यत्रोन्नत सौध संगति विगाहमानस्य विषोः कुरङ्गकः । वतंसदूर्वाङ्कुरमेणचक्षुषां ग्रहीतुमाका इति वक्रकंधरः ॥ २३ ॥ अवागुरं नेत्रकुरङ्गबन्धनं निरक्षरं पञ्चशरस्य शासनम् । गृहेगृहे यत्र विचित्रमन्त्रहं वितन्यते नृत्तमधीरलोचनाः ॥ २४ ॥ अमुष्य लोकत्रितया तैर्गुणैरतीत्य मार्ग मनसोषि तिष्ठतः । असो सदा मानसगोचरस्थिता कथं तुलायामलका प्रगल्भते ॥२५७ विजित्य सर्वाः ककुभः स भार्गवप्रचण्डकोदण्डपरिश्रमो नृपः । उवास तत्रार्थिशताने पूरयन्फलं हि पात्रप्रतिपादनं श्रियः ॥ २६ जगत्यनर्घेषु समस्तवस्तुषु क्षितीश्वरः पादतले स्थितेष्वपि । अभूद्विना पुत्र मुखेन्दुदर्शनं प्रभातनीलोत्पलदीनलोचनः ॥ २७ ॥ उवाच कण्ठागतवाष्पग गदैः पदैः कदाचित्सहधर्मचारिणीम् । सरस्वतीहारलतामिवोज्ज्वलां प्रकाशयन्दन्तमयूखचन्द्रिकाम् ॥२८॥ फलेन शून्यः सुतरां दुनोति मामयं गृहस्थाश्रमधर्मपादयः । बिलोकयामि प्रतिबिम्बमात्मनः सुताभिधानं त्वयि नाधुनापि यत् ॥ २९ अलक्षणं बालमृगाक्षि मृग्यते न किंचिदङ्गेषु तवेदृशः परम् । पुराकृतः पुण्यविपर्ययो मम ध्रुवं फलाद्वैप्रतिबन्धकस्त्वयि ॥ ३० ॥ अवोक्षमाणा सदृशं गुणैर्मम क्रमागता श्रीरियमाश्रयं पुरः | पयोधिमध्यस्थितपोत कूपकस्थिता शकुन्तीष मुहुः प्रकम्पते ॥ ३१ प्रियप्रसादेन विलाससंपदा तथा न भूषाविभवेन गेहिनी । सुतेन निर्याजमली कहासिना यथाङ्कपर्यङ्कगतेन शोभते ॥ ३२ ॥ वहन्ति हिंस्राः पशवः कमात्मनो गुणं वितर्यात्मजरक्षणश्रमम् । पदार्थसामर्थ्यमचिन्त्यमीदृशं यदत्र विश्राम्यति निर्भरें मनः ॥ ३३ किमश्वमेध प्रभृतिक्रिया क्रमैः सुतोस्ति चेन्नोभयलोकबान्धवः ।</poem><noinclude></noinclude> hmcx2eqa35arbjto9nkgt8jgsqtq4hq 104 128405 346499 2022-08-21T09:21:47Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° २.] विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>ऋणं पितॄणामपनेतुमक्षमाः कथं लभन्ते गृहमेधिनः शुभम् ॥ ३४ ॥ प्रतापशौर्यादिगुणैरलंकृतोप्युपैति तावन्न कृतार्थतां नृपः । सुतेन दो... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° २.] विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>ऋणं पितॄणामपनेतुमक्षमाः कथं लभन्ते गृहमेधिनः शुभम् ॥ ३४ ॥ प्रतापशौर्यादिगुणैरलंकृतोप्युपैति तावन्न कृतार्थतां नृपः । सुतेन दोर्विक्रमलब्धकीर्तिना न यावदारोहति पुत्रिणां धुरे ॥ ३५ ॥ निशम्य देवस्य नितान्तदुःखिता कथामिति श्रोत्रपथप्रमाथिनीम् । जगाद किंचिन्त्र नरेन्द्रसुन्दरी परं निशश्वास तरंगितालका ॥३६॥ स धोरमुर्वीन्दुरधीरलोचनामथाङ्कमारोप्य कृपार्द्रमानसः । हरन्निवातङ्ककलङ्कमुज्ज्वलद्विजावली कान्तिजलैरखोचत ॥ ३७ ॥ अलं विषादेन करोषि किं मुर्ख कषोष्णनिःश्वासविधूसराधरम् । अभीष्टवस्तुप्रतिबन्धिनामहं कृताग्रहो निग्रहणाय कर्मणाम् ॥ ३८ ॥ अधीतवेदोस्मि कृतश्रुतागमः श्रमोस्ति भूयानितिहासवसु । गुरुष्ववज्ञा विमुख सदा मनस्तदभ्युपायोत्र मया न दुर्लभः ॥ ३९ ॥ किमस्ति दुष्प्रापमसौ निषेव्यते कुलप्रभुर्बालमृगाङ्कशेखरः । करस्थितस्यापि चकोरलोचने न पात्रमालस्यहतास्तपस्विनः ॥ ४० ॥ तदेष तावत्सपसे सह स्त्रया प्रभूतभावः प्रयते यतेन्द्रियः । विभावरीवल्लमखण्डमण्डनः स यावदायाति दयां जगद्गुरुः ॥ ४१ ॥ विधाय शान्त्यै कलषस्य कर्मणस्तदेष सर्वेन्द्रनं तपः | नयामि भक्त्या झटिति प्रसन्नतामखण्डया खण्डशशाङ्कशेखरम्॥४२॥ तथेति देव्या कृत संमतिस्ततः समस्तचिन्तां विनिवेश्य मन्त्रिषु | अभूदनुष्ठानविशेषतत्परः स पार्थिवः प्रार्थितवस्तुसिद्धये ॥ ४३ ॥ तपः स्वहस्ताकृतपुष्पपूजितस्त्रिलोचनः स्थण्डिलवासधूसरः । तथा स राजर्षिरसाधयद्यथा महर्षयोस्मादपकर्षमाययुः ॥ ४४ ॥ स सौकुमार्यैकधनोपि सोढवांस्तपोध नैर्दुष्प्रसहं परिश्रमम् । रराज तीव्रे तपास स्थितो नृपः शशीष ताराद्युतिमण्डलातिथिः ॥ ४५ ॥</poem> II. 34. क्षणं Ms. — II. 45. तारा om. Ms. ०<noinclude></noinclude> gm2ekslqn5us82ufk6r519ffvlsyo80 104 128406 346501 2022-08-21T09:30:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° २] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>अवाप्य संपादितमांसलोत्सवः परामगानिर्वृतिमीश्वरः क्षितेः ॥५७४ स सोमव नेत्रचकोरपारणां चकार गोत्रस्य यदुज्ज्वलाननः । यथोचित सोम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° २] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>अवाप्य संपादितमांसलोत्सवः परामगानिर्वृतिमीश्वरः क्षितेः ॥५७४ स सोमव नेत्रचकोरपारणां चकार गोत्रस्य यदुज्ज्वलाननः । यथोचित सोम इति क्षमापतेस्ततः प्रसन्नादमिधानमाप्तवान् ॥ ५८ ॥ अनन्यसामान्यतनूजशंसिनीं स्मरन्नजस्त्रं गिरमुइतां दिवः | द्वितीयगर्मार्थमभूत्स निर्भर समुत्सुको मध्यमलोकनायकः ॥ ५९ ॥ स्थितस्य गर्ने प्रभयेव कस्यचिदिलिप्यमानां स्फटिकामलत्विषः । स गण्डपालों विशदण्डपाण्डुरां ददर्श देव्याः पृथिवीपतिस्ततः ||६|| - स हेमवृष्टिं महतोमकारयच्चकार चित्राण्युपयाचितानि च । हरप्रसादांचितसूनुलालसञ्चकार किंकि न नरेन्द्रचन्द्रमाः ॥ ६१ ॥ उवाह धौतां क्षितिपालवलमा सुधाप्रवाहरिव देहकन्दलीम् । विषादपङ्कक्षयतः क्षमापतेर्निरन्तरं तु प्रससाद मानसेम् ॥ ६२ ॥ निपीडय चन्द्रं पयसे निवेशिता ध्रुवं तदीयस्तनकुम्भयोः सुधा । यदुत्पलश्यामलमाननं तयोः सलाञ्छनच्छायमिव ध्यराजत ॥ ६३ ॥ नरेन्द्रकान्ताकुचर्हेमकुम्भयोः सुधारसं क्षीरमिषेण बिवतोः । हिमोपचारार्पित माईचन्दनं श्रियं दधे गालनशुभ्रवाससः ॥ ६४ ॥ नरेन्द्रपुत्रस्य कृते सुरक्षितं क्षितीशकान्ताकुचकुम्भयोः पयः । विलासहा रोज्ज्वलमौक्ति कच्छलात्स मल्लिकावासमिव व्यधीयत ||६५|| मृगीदृशः श्यामलचूचुकच्छलात्कुचद्वये भूपसुतोपयोगिनि । प्रभावसंक्रान्तरसायनौषधीदलहूयं नीलमिष व्यराजत ॥ ६६ ॥ निरन्तरायाससमर्थमर्थिनां कथं नु दारिद्र्यमसौ सहिष्यते । न येन मध्यस्थमपि व्यषह्यत स्थितेन गर्ने नरनाथयोषितः ।। ६ ७ ।। बलेः समुल्लासमपाचकार यः स कारणादत्र कुतोपि वर्तते । इतीघ गर्भः क्षितियालयोषितः शशंस भजनुदरे वलिस्थितिम् ||६ ८ ||</poem> .II. 62. देहकंदली Ms.<noinclude></noinclude> m9geyq2kfa6alqaczpm4i3j2ls7gmjv 104 128407 346502 2022-08-21T09:31:03Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [स° २ <poem>कृतावतारः क्षितिभारशान्तये न पीडयमानां सहते महीमयम् | इतीय सा गर्भमरालसा शनैः पदानि चिक्षेप मृगायतेक्षणा ॥ ६९ ॥ सशब्दकाञ्चीमण... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [स° २ <poem>कृतावतारः क्षितिभारशान्तये न पीडयमानां सहते महीमयम् | इतीय सा गर्भमरालसा शनैः पदानि चिक्षेप मृगायतेक्षणा ॥ ६९ ॥ सशब्दकाञ्चीमणिबिम्बितेर्बभौ सखीजनैः सद्भुतगर्भधारिणी । उपास्यमाना कुलदेवतागणैः समन्ततो यामिकतां गतैरिव ॥ ७० ॥ अलंकृता दुष्प्रसहेन तेजसा रराज सा रत्नमयीषु भूमिषु । महागृहाणां प्रतिबिम्बडम्बरैः प्रणभ्यमानेव कुलट्बलैरपि ॥ ७१ ॥ कलत्रमुवतिलकस्य मेखलाकलापमाणिक्यमरीचिभिर्दघे । उदेष्यतः सूर्यसमस्य तेजसः समुद्रतं जालमिवातपं पुरः ॥ ७२ ॥ क्षपामुखेषु प्रतिविम्वितः शशी हृदि क्षमावल्लभलोलचक्षुषः । जगाम गर्ने दधतः सुखस्थिति नरेन्द्रसूनोरुपधानतामिव ॥ ७३ || नृपप्रिया स्थापयितुं पदवयीमियेष दिक्कुञ्जरकुम्भभित्तिषु | चिराय धाराजलपानलम्पटा कृपाणलेखासु मुमोच लोचने ॥ ७४ ॥ मुहुः प्रकोपादुपार स्थितासु सा चकार तारास्वापे पाटले दृशौ । गुरुस्मया कारयितुं दिगङ्गनाः पदाब्जसंवाहनमाजुहाव च ॥ ७५ ॥ उदञ्चित भूर्मुखराणि संततं विलोकयामास विभूषणान्यापे । अजायत स्तब्धशिरःसु तेजसा गृहप्रदीपेष्यापे मत्सरान्विता ॥ ७६ ॥ इति स्फुरच्चारूविचित्रदोहदा निवेदयन्ती मुतमोजसां निषिम् । प्रतिक्षणं सा हरिणायतेक्षणा दृशोः सुधावतिरभूमहीभुजः ॥ ७७ ॥ कृतंषु सर्वेष्वथ शास्त्रवर्त्मना यथाक्रमं पुंसवनादिकर्मसु । विशेषचिन्हर्निज मोशितः क्षितेर्वधूः समासन्नफलं न्यवेदयत् ॥ ७८ ॥ त्रिलोकलक्ष्म्येष सलील मीक्षितः कृतद्वैश्चन्द्र कौरियाद्भुतः । अदूरवान्छालतिकाफलोदयः कचिन्न मातिस्म मुदा नरेश्वरः ॥ ७९ ॥ भिषाग्भरापादित सर्वभेषजं वितीर्णरक्षाविधिमण्डलाक्षतम् ।</poem> II. 72. पगलाम● Ms. - II. 76 मत्सरा Ms.<noinclude></noinclude> et9poafb7bo5xfd9vi8fojfmjhroauq 104 128408 346503 2022-08-21T09:31:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । १९ 's <poem>विशारदाभिः प्रसवोचिते विधी निरन्तरं गोत्रवधूभिरचितम् ॥ ८० ॥ विवेश सुरथ सूतिकागृहं प्रधानदैवज्ञनिवेदिते दिने । समुहसद्भिः शकुन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । १९ 's <poem>विशारदाभिः प्रसवोचिते विधी निरन्तरं गोत्रवधूभिरचितम् ॥ ८० ॥ विवेश सुरथ सूतिकागृहं प्रधानदैवज्ञनिवेदिते दिने । समुहसद्भिः शकुनैः सहस्रशः समर्पयन्ती नृपतेमहोत्सवम् ॥ ८१ ॥ ततः प्रदीपष्वपि तत्र विस्फुरत्प्रभाषरेण्वार्तेषशाज्जपत्रिस्वव । विलासहंसीमपि बालकान्वितां परिच्छदे प्रष्टुमुपायमुत्सुके || ८२ ॥ निखरतरक्षौषधिगेहदेहलीसमीप सज्जीकृत शस्त्रपाणिषु । इतस्तत लोटनमक्षतोत्करविधाय हुंकारिष मन्त्रवादिषु ॥ ८३ || 'गृहोदरस्थे जरतीपरिग्रहे किमप्युपांशु स्वमतोपदेशिनि । वितीर्णकर्णासु निवासपञ्जरादनल्पशोकासु शुकाङ्गमास्वपि ॥ ८४॥ अलभ्यत प्राक्तनचक्रवर्तिना न जन्म यत्राद्भुतधाम्नि केनचित् । तथाविधं लम्रमवाप्य नन्दनः शिवप्रसादामृपतेरजायत ॥ ८५ ॥ चतुर्भिः पातका | सुरप्रसूनान्यपतन्तबद्द- स० [२] So ध्वनीनि ध्यान सुरेन्द्र दुन्दुभिः । परं प्रसाद कुकुभः प्रपेदिरे गुणैः कुमारस्य सहोत्थितैरिव ॥ ८६ ॥ नवप्रतापारचक्रकान्तया निरन्तरा रात्रिकदीपसंपदा | श्रियं जगल्लोचनबालचन्द्रमाः समाजहारोदयसंध्ययेव सः ॥ ८७ ॥ आसन्मरत्नगृहमित्तिषु निर्मलासु लोकोत्तरेण वपुषा प्रतिविश्वितेन । -सेवां स्मरिष्यति कृतज्ञतयेति दिग्भिरङ्क गृहीत इव राजसुतो रराज ८८ अवनीन्दोर्नन्दनोत्पत्तिवात प्रथमममरवृन्दानन्दिनान्दोनिनादः | तदनु तदनुरूपोत्साहतः सुन्दरीणां</poem> . त्वरितगमनलीलागद्दो वाग्विलासः ॥ ८९ ।। II. 81. साखस: Ms. II. 83. स्वाटनं Ms.<noinclude></noinclude> 7fmuyt7ixwyyoaiiedp3uiv63yz2fgl 104 128409 346504 2022-08-21T09:31:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ · 11 विक्रमाङ्कदेवचरितम् । पूर्ण <poem>चञ्चच्चारणदीय मानकनकं संनद्गीतध्वनि स्फूर्जद्राथ कलुण्ठ्य मानकरटप्रारब्धवृत्तोत्सवम् । मङ्गलतूर्यदुन्दुभिरखैरुत्सालव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>· 11 विक्रमाङ्कदेवचरितम् । पूर्ण <poem>चञ्चच्चारणदीय मानकनकं संनद्गीतध्वनि स्फूर्जद्राथ कलुण्ठ्य मानकरटप्रारब्धवृत्तोत्सवम् । मङ्गलतूर्यदुन्दुभिरखैरुत्सालवैतालिक- घालपूर्वपार्थिव क्ष्मामरासीगृहम् अथ समुचिते कर्मण्यास्थापरेण पुरोधसा कथितमवनीनाथः सर्वे विधाय विधानवित् । प्रतिमुहुरसौ सूनुस्पर्शान्महोत्सवमन्त्रभू- दिह हि भुवने गाईस्थस्य प्रधानमिदं फलम् ॥ ९१ ॥ ॥ ९० ॥ · २० [स° २ इति श्रीविक्रमाचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमल्लदेवविद्याप- तिकाश्मीरकमहाबल्हणविरचिते द्वितीयः सर्गः ॥ २ ॥</poem> II, 90. कराटे ● Ms.-11. 91. Ms. om, भुवने,<noinclude></noinclude> i41kh0593pp74p0jf4hc1rmkwa9oo5h 104 128410 346505 2022-08-21T09:31:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विकमाङ्कदेवचरितम् । <poem>स विक्रमेणाद्भुततेजसा च चेष्टाविशेषानुमितेन बालः 1. श्रीविक्रमादित्य इति क्षितीन्दोरवाप विख्यातगुणः समाख्याम् ॥ १ ॥ देवस्य चालुक्य वि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विकमाङ्कदेवचरितम् । <poem>स विक्रमेणाद्भुततेजसा च चेष्टाविशेषानुमितेन बालः 1. श्रीविक्रमादित्य इति क्षितीन्दोरवाप विख्यातगुणः समाख्याम् ॥ १ ॥ देवस्य चालुक्य विभूषणस्य भार्या यशोजितादेखेन । तेनावदातद्युतिना रराज सा साम्राज्यलक्ष्मीरिष विक्रमेण ॥ २ ॥ आलम्ब्य हारं करपल्लवेन पयोधरं पातुमसौ प्रवृत्तः । भोगेष्यवाह्या गुणिनो ममेति स्वभावमात्मीयमिवाभ्यधत्त ॥ ३ ॥ मातृस्तनोत्सङ्ग-विलासहारप्रभा प्रविश्येव विनिःसरन्ती । तस्यानिमित्त स्मितच न्द्रिका नरेन्द्रनेत्रोत्सय वैजयन्ती |॥ ४ ॥ मुष्टिप्रविष्टारुणरत्नदीपत्रमालता तस्य समुल्लसन्ती । विपक्षकण्ठक्षतजानुलिप्ता कृपाणलेखा सहजेव रंजे ॥ ५ ॥ त्यक्कोपविष्टान्यदसौं कुमारः समुत्थितानां सविधे जगाम | आगामि तेनाधिकमुन्नतात्मा मोषेषु वैमुख्यमिवाचचक्षे ॥ ६ ॥ धात्रेयिकायाः स्मितपूर्वकं यददन्न हुंकारमसौ कुमारः । अपूरयत्तेन नृपस्थ कर्णौ पेयूषगण्डूषपरंपराभिः || ७ | यदुस्थितः सोङ्गलिसंग्रहेण यत्किचिव्यक्तमयोचतापि । अभीक्ष्णमक्ष्णोः श्रवसोश्च तेन क्षमापतेः संवननं बभूष ॥ ८ ॥ क्रमेण संपादितचूलकर्मा चालुक्यभूपालधुरंधरस्य । बिनोदलीलाकुसुमोच्चयानां स नन्दनो नन्दनतामघाप ॥ ९ ॥ उत्संगमारुह्य नरेश्वरस्य स पांसुलीलापरिधूसराङ्गः । निजाङ्गतः संगलितैः परागैश्चक्रे मनः कार्मणचूर्णयोगम् ॥ १० ॥ राज्ञां प्रणामाञ्जलिसंपुटेषु किमप्यवज्ञामुकुलोकृताक्षः । तस्यैकहस्ताम्बुरुह प्रणामे कृतार्थमात्मानममंस्त देवः ॥ ११ ॥</poem> III. 10. पशु Ms.; °मासा Ms. m<noinclude></noinclude> 4ziwjdtcmh7jfqnbg3bhig3frzsj1gd 104 128411 346506 2022-08-21T09:32:06Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ २२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>प्रतिक्षणं कुन्तलपार्थिवस्य वितन्वतस्तन्मुख चुम्बनानि । सदीयदन्तच्छदजन्मनेव रामेण चेतः परिपूर्णमासीत् ॥ १२ ॥ मुखेन्दुसंधारकृ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>२२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>प्रतिक्षणं कुन्तलपार्थिवस्य वितन्वतस्तन्मुख चुम्बनानि । सदीयदन्तच्छदजन्मनेव रामेण चेतः परिपूर्णमासीत् ॥ १२ ॥ मुखेन्दुसंधारकृताभिलाषकुरङ्गमीत्यर्थमिषार्पितेन । कण्ठावसक्तेन स राजसूनुरराजत व्याघ्रनखारेण ॥ १३ ॥ क्रीडन्समुत्सारितवारनारीमज्जी नादागतराजहंसः | एकः क्षितेः पालयिता भविष्यन्स राजहंसासहनत्वमूचे ॥ १४ ॥ स पीडयन्नासपञ्जरस्थान्क्रीडापरः केसरिणां किशोरान् । समाददे भाविरिपुद्विपेन्द्रयुद्धोपयोगीष तदीयशौर्यम् ॥ १५ ॥ प्राप्तोदयः पादनखैश्वकासे स बालचन्द्र परिवर्धमानः | अभ्यर्थ्यमानः सहखेलनाय बालैरपत्यैरिव शीतरश्मेः ॥ १६ ॥ परां प्रतिष्ठां लिपिषु क्रमेण नगाम सर्वासु नरेन्द्रसूनुः । पुण्यात्मनामत्र तथाविधानां निमित्तमात्रं गुरवो भवन्ति ॥ १७ ॥ अभ्यासहेतोः क्षिपतः पृषत्का नरेन्द्रसूनोः सकलासु दिक्षु । प्रहारमीतेष परिभ्रमन्ती पार्थस्य कीर्ति विरलीबभूव ॥ १८ ॥ लावण्यलुब्धामिरलब्धमेव भूपालकन्यामधुपाङ्गनाभिः । कवित्ववक्तृत्वकला चुचुम्ब सरस्वती यस्य मुखारविन्दम् ॥ १९ ॥ तं बालचन्द्रं परिपूर्यमाणमालोक्य लावण्यकलाकलापैः । कुमुद्धतीनामिक कामिनीनां निशास निद्रा विमुखीबभूव ॥ २० ॥ धैर्येण तस्मिन्नवधीर्य याति स्मरोत्सुकानां नगराङ्गनानाम् ! आबद्धमुग्धबुकुटिच्छटानां पेतुः सकोष नयनोत्पलानि ॥ २१ ॥ लावण्यलक्ष्मीकुलधाम्नि तत्र विवर्धमाने शनकैः कुमारे । [स० ३ का सामजायन्त न कामिनीनां निद्रादरिद्वाणि विलोचनानि ॥ २२ ॥ तेजस्विनामुन्नतिमुन्नतात्मा सेहे न बालोपि नरेन्द्रसूनुः । देषोपि भास्वाञ्छरणेच्छयेव समाश्रितो विष्णुपदं रराज ॥ २३ ।</poem><noinclude></noinclude> a8ecuube7eogtsvsp8u5bewlzsks75d 104 128412 346507 2022-08-21T09:32:25Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>उच्चैः स्थितं तस्य किरोटरलं तेजोधनानामुपार स्थितस्य । क्षमामिष प्रार्थयितुं लुलोठ संक्रान्तिमङ्गया मणिपादपोठे ॥ २४ ॥ अत्रान्तरे भ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>उच्चैः स्थितं तस्य किरोटरलं तेजोधनानामुपार स्थितस्य । क्षमामिष प्रार्थयितुं लुलोठ संक्रान्तिमङ्गया मणिपादपोठे ॥ २४ ॥ अत्रान्तरे भूज्जयसिंहनामा पुत्रस्तृतीयोपि नराधिपस्य । स्वप्रेषि संवादयशोदरिद्रश्चन्द्रार्धचूडस्य न हि प्रसादः ॥ २५ ॥ सर्वासु विद्यासु किमप्यकुण्ठमुत्कण्ठमानं समरोत्सवेभ्यः | श्रीविक्रमादित्य मथावलोक्य स चिन्तयामास नृपः कदाचित् ॥ २६ ॥ अलंकरोत्यद्भुतसाहसाङ्कः सिंहासनं वेदयमेकवीरः । एतस्य सिंहीमिव राजलक्ष्मीमङ्कस्थितां कः क्षमतेभियोक्तुम् ॥ २७ ॥ करोमि ताम्रयुवराजमेनमत्यक्तसाम्राज्यभरस्तनूजम् । तटवयीसंश्रयणाद्धात धुनीष साधारणतां नृपश्रीः ॥ २८ ॥ एवं विनिश्चित्य कृतप्रयत्नमूचे कदाचित्पितरं प्रणम्य | सरस्वतीपुरसिजतानां सहोदण ध्वनिना कुमारः ॥ २९ ॥ आज्ञा शिरखुम्बति पार्थिवानां त्यगोप्रमोनेषु वशे स्थिता श्रीः । तव प्रसादात्सुलभं समस्तं मास्तामयं मे युवराजमायः ॥ ३० ॥ जंगाद देवोथ मदीप्सितस्य किं वत्स धत्से प्रतिकूलभावम् । ननु त्वदुत्पत्तिपरिश्रमे मे स चन्द्रचूडाभरणः प्रमाणम् ॥ ३१ ॥ धत्से जगद्वक्षणयामिकत्वं न चेत्त्वमङ्गीकृतयौवराज्यः । मोरया पूरितादेवखस्य क्लान्तिः कथं शाम्यतु मजुजस्य ॥ ३२ ॥ आकर्ण्य कर्णाटपतेः सखेदमित्थं वचः प्रत्यषदत्कुमारः। सरस्वती लोलदुकूलकान्तां प्रकाशयन्दन्तमयूखलेखाम् ॥ ३३ ॥ 'वाचालतेषा पुरतः कवीनां कान्त्या मदोयं सविधे सुधांशी । त्वत्संनिधौ पाटवनाटनं यत्तथापि भक्त्या किमपि ब्रवीमि ॥ ३४ ॥ विचारचातुर्यमपाकरोति तातस्य भूयान्मयि पक्षपातः ।</poem> III. 25. "दरिद्रच° Ms. - III. 30. समास्तमास्ती Ms. २३<noinclude></noinclude> falgetxkyydbpyyrnypx4tcwdmvyp3m 104 128413 346508 2022-08-21T09:33:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ i : . २४ विक्रमाङ्कदेव चरितम् । [स° ३ <poem>ज्येष्ठे तनूज़े सति सोमदेषे न यौवराज्येस्ति ममाधिकारः ॥ ३५ ॥ चालुक्यवंशोपि यदि प्रयाति पात्रत्वमाचारविपर्ययस्य । अहो महद्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>i : . २४ विक्रमाङ्कदेव चरितम् । [स° ३ <poem>ज्येष्ठे तनूज़े सति सोमदेषे न यौवराज्येस्ति ममाधिकारः ॥ ३५ ॥ चालुक्यवंशोपि यदि प्रयाति पात्रत्वमाचारविपर्ययस्य । अहो महद्वैशसमाः किमन्यदनङ्कुशोभूत्कलिकुञ्जरोयम् ॥ ३६ ॥ लक्ष्म्याः करं ग्राहयितुं तदादौ तातस्य योग्यः स्वयमग्रजो मे 1 कार्य विपर्यासमलीमसेन न मे नृपश्रीपरिरम्भणेन ॥ ३७ ॥ ज्येष्ठं परिग्लानमुखं विधाय भवामि लक्ष्मीप्रणयोन्मुखश्चेत् । किमन्यदन्यायपरयिणेन मयैव गोत्रे लिखितः कलङ्कः ॥ ३८ ॥ तातश्चिरं राज्यमलंकरोतु ज्येष्ठे ममारोहतु योषराज्यम् । सलीलमाक्रान्तदिगन्तरोहं द्वयोः पदातिव्रतमुहामि ॥ ३९ ॥ रामस्य पित्रा भरतोभिषिक्तः क्रमं समुइयं यदात्मराज्ये । तेनोत्थिता स्त्रीजित इत्यकीर्तिरद्यापि तस्यास्ति दिगन्तरेषु ॥ ४० ॥ तदेष विश्राम्यत कुन्तलेन्द्र यशोविरोधी मयि पक्षपातः । न कि समालोचयति क्षितीन्दुरायासशून्यं मम वौवराज्यम् ॥ ४१॥ पुत्राद्वचः श्रोत्रपबित्र मेवं श्रुत्वा चमत्कारमान्नरेन्द्रः । इयं हि लक्ष्मोधुंरि पांसुलानां केषां न चेतः कलषीकरोति ॥ ४२ ॥ सस्नेहमङ्के विनिवेश्य चैनमुवाच रोमागिताङ्गः । क्षिपन्निवात्युज्ज्वल दन्तकान्त्या प्रसादमुक्तावलिमस्य कण्ठे ॥ १३ ॥ भाग्यैः प्रभूतैर्भगवानसौ में सत्यं भवानीदयितः प्रसन्नः । चालुक्यगोत्रस्य विभूषणं यत्पुत्रं प्रसादीकृतवान्भवन्तम् ॥ ४४ ॥ एतानि निर्यान्ति वचांसि वक्तात्कस्यापरस्य श्रवणामृतानि | मधूनि लेह्यानि सुरद्विरेफैर्न पारिजातादपर: प्रसूते ॥ ४५ ॥ यस्याः कृते भूमिभृतां कुमारा: केषां न पात्रं नयविष्ठयानाम् । उन्मत्तमातङ्गसहस्रगुर्वी सा राज्यलक्ष्मीस्तृणध लघुस्ते ॥ ४६ ॥</poem> III. 3. पालमा Ms. - III. 39. जेटे Mg. -III. 46. साराज्यस्तु● M.<noinclude></noinclude> 9l7ogiwozgczkuxdcwjmj4thtnxf5vo 104 128414 346509 2022-08-21T09:33:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स॰ ३] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>लङ्कासमोपाम्बुधिनिर्गतेयं रक्तासवैस्तृप्यति राक्षसीव | लक्ष्मीरसौ त्वगुजदण्डबद्धा पात्रं भवित्री विनयव्रतस्य ॥ ४७ ॥ जानामि म... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स॰ ३] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>लङ्कासमोपाम्बुधिनिर्गतेयं रक्तासवैस्तृप्यति राक्षसीव | लक्ष्मीरसौ त्वगुजदण्डबद्धा पात्रं भवित्री विनयव्रतस्य ॥ ४७ ॥ जानामि मार्ग भवतोपदिष्टं ममापि चालुक्यकुले प्रसूतिः । किं त्वत्र लक्ष्मीर्गुणबन्धहीने निसर्गलोला कथमेति दादर्थम् ॥४८॥ किंचिन्न मे दूषणमस्ति पृच्छ दैवज्ञ चक्रं यदि कौतुकं ते । एतस्य साम्राज्यममग्यमानाः पापग्रहा एवं गृहीतपापाः ॥ ४९ ॥ साम्राज्यलक्ष्मीदयितं जगाद त्यामेव देवोपि मृगाङ्क मौलिः । लोकस्तुतां मे बहुपुत्रतां तु पुत्रद्वयेन व्यतनोत्परेण ॥ ५० ॥ तन्मे प्रमाणीकुरु वत्स वाक्यं चालुक्यलक्ष्मीश्विरमुन्नतास्तु | निर्मत्सराः क्षोणिभृतः स्तुवन्तु ममाकलङ्कं गुणपक्षपातम् ॥ ५१ ॥ . श्रुत्वति वाक्यं पितुरादरेण जगाद भूयो विहसन्कुमारः । मद्भाग्यदोषेण दुराग्रहोय तावस्थ-मत्कीर्तिकलङ्कहेतुः ॥ ५२ ॥ यदि ग्रहास्तस्य न राज्यदूताः कारुण्यशून्यः शशिशेखरो वा । तैरेव तातो भविता कृतार्थस्तवार्यतां कीर्तिविपर्ययो मे ॥ ५३ ॥ आशक्तिरस्यास्ति न दिग्जयेषु यस्यानुजोहं शिरसा धृताज्ञः | स्थानस्थ एवाद्भुत कार्यकारी बिभर्तु रक्षामणिना समत्वम् ॥ ५४ ॥ इत्यादिभिश्चित्रतरैर्यचोभिः कृत्वा पितुः कौतुकमुत्सर्व च । अकारयज्ज्येष्ठमुदारशीलः स यौवराज्यप्रतिपत्तिपात्रम् ॥ ५५ ॥ स्वयं समाधास्यति चन्द्रमौलिरम्लानकीर्ते रमिवाञ्छितं मे । कार्य विवाति सुतोष्टं स सर्वमुर्वैपतिरन्यतिष्टत् ॥ ५६ ॥ ज्येष्ठे कृतोष प्रतिपत्तिपात्रे तमेष लक्ष्मीरनुमन्यतेस्म | यूरण निम् निहितापि सिन्धुरपेक्षते सागरमार्गमेव ॥ ५७ ॥ देवोपदेशाहुणदर्शनाच स एव चित्ते नृपतेरुवास | यथा स्तुतं रत्नपरीक्षकेण दृष्टप्रभावं च महाईरत्नम् ॥ ५८ ॥ .</poem> २५<noinclude></noinclude> q0466io4omfyrjfe34lwd9cc927muro 104 128415 346510 2022-08-21T09:33:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>सयौवराज्यश्रियमाश्रितस्य ज्येष्ठस्य राज्ये च पितुः स्थितस्य । कार्यं द्वयोरप्यखिलं बभार भूशेषयोर्भारमिवादिकूर्मः ॥ ५९ ॥ आज्ञापयाम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>सयौवराज्यश्रियमाश्रितस्य ज्येष्ठस्य राज्ये च पितुः स्थितस्य । कार्यं द्वयोरप्यखिलं बभार भूशेषयोर्भारमिवादिकूर्मः ॥ ५९ ॥ आज्ञापयामास स इन्दिताज्ञं तमेव सर्वत्र रणोत्सवेषु । यपौ च भूपस्तदुपार्जितानि यशोवतंसानि जयामृतानि ॥ ६० ॥ तत्कुम्भिकुम्भस्थल चीन पिष्टविपाटलो वारिनिधिर्बभासे । आपूरितश्चोलबलक्षयोत्थरक्तापगानामिव मण्डलेन ॥ ६१॥ चालुक्यरामे हरिवाहिनीभिः सहागते तत्र तीं पयोधिः । प्रादुर्भवन्मौक्तिकशुक्तिभङ्या भयेन दन्तानिव निश्चकर्ष ॥ ६२ ॥ तस्मिन्प्रविष्टे मलयाद्रिकुञ्जं ताहिनीकुञ्जरकर्णतालैः । वियोगिनीनामुयतापनाय चैत्रं विना चन्दनवायुरासीत् ॥ ६३ ॥ अदर्शयत्कामपि राजहंसलीलामसौ कुन्तलराजसूनुः । निखिशधारा जलसंगतं यद्विषां यशःक्षीरभिवाचकर्षं ॥ ६४ ॥ तस्मिन्समाकर्षति चापदण्डं वीरप्रकाण्डे विजयोद्यमेषु | मुखान्यभूवन्द्र विडा ङ्गना नामुष्णोष्ण निःश्वासविधूसराणि ॥ ६५ ॥ तस्मिन्त्रिरुद्धे गिरिनिर्झराम्बु श्रमातिरेकात्पशुबन्नियीय । मातेति चोलः क्षितिमादिभर्ता कृत्वा स्तनास्वादमियोत्ससर्ज ॥ ६६ ॥ स मालवेन्दु शरणं प्रविष्टमकण्टके स्थापयतिस्म राज्ये । कन्याप्रदानच्छलतः क्षितीशाः सर्वस्वदानं बहवोस्य चक्रुः ॥ ६७ ॥ त्रिलोकवीरः कियतो विजिग्ये न दुर्दमानां प्रतिपार्थिवानाम् । दोर्विक्रमेणा द्रुतसाहसेन महाहयानाहवमलसूनुः ॥ ६८ ॥ उत्कंधरानेष रणाङ्गणेषु यस्यातितुङ्गस्य हठात्प्रहर्तुः । न नम्रभावादपरो नृपाणामासीत्कृपाणप्रतिषेधमार्गः ॥ ६९ ॥ व्याजावतीर्णेन जनार्दनेन तेनोदरे हाररुचिच्छटाभिः ।</poem> III. 62. पयोधे: Ms.-- III. 68. दुर्दुमानौ Ms. २६<noinclude></noinclude> ivqjx3r67zfbw29md2qixsrqgjt4cg6 104 128416 346511 2022-08-21T09:34:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ . स° ३] विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>नाभीसरोजोगमवारणाय संचारिता चन्द्रमसः प्रमेव ॥ ७० ॥ न भोजराजः कविरञ्जनाय मुञ्जोधवा कुञ्जरदानदक्षः । इस्ताम्बुजे तस्य गुणिप्रिय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>. स° ३] विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>नाभीसरोजोगमवारणाय संचारिता चन्द्रमसः प्रमेव ॥ ७० ॥ न भोजराजः कविरञ्जनाय मुञ्जोधवा कुञ्जरदानदक्षः । इस्ताम्बुजे तस्य गुणिप्रियस्य सहर्ष माविष्कृत हेमवर्षे ॥ ७१ ॥ तस्पारिलक्ष्मीपरिरम्भकेलिसमुत्सुकप्राज्यभुजद्वयस्य । केयूररत्नाङ्कुरकण्टकानां तक्ष्ण्यं कृपाणाहतिभिर्निरस्तम् ॥ ७२ ॥ एकातपत्रोर्जितराज्यलोभाच्छतान्तराणामिव वारणाय । स भूभृतामुन्नतवंशभाजां दण्डानशेषाञ्छतथा बभञ्ज ॥ ७३ ॥ गायन्तिस्म गृहीत गौडविजयस्तम्बेरमस्याहवे तस्योन्मूलितकामरूप नृपतिप्राज्यप्रतापश्रियः । मानुस्यन्दनचक्रघोषमुषित प्रत्यूषनिद्वारसाः पूर्वाद्वे: कटकेषु सिद्धवनिताः प्रालेयशुद्धं यशः ॥ ७४ ॥ आसीत्तस्य समुत्सुकः सुरपतिः संग्राम संदर्शने सेह किंतु न गाढपीडितधनुष्टंकारमुचैःश्रवाः । आरूढः सुरवारणं रणरसकुद्धेभगन्धग्रहा- तेनाप्येष पलायनप्रणयिना दूरं समुत्सारितः ॥ ७५ ॥ काची पदातिभिरमुण्य त्रिलाण्टताभू- द्देवालयध्वजपटावलिमात्रशेषा | लुण्टाकलुप्तनिखिलाम्बरडम्बराणां कौपीनकार्पणपरेव पुराङ्गनानाम् ॥ ७६ ॥ अत्र द्रावितभूमिपालदलनक्रीडारसोत्थे रखें कोदण्डध्याभिर्विषन्वते धनध्वानानुकारैर्जगत् । वैदेहोरमणस्य रावणशिरश्छेदेप्यशान्तक्रुधः-</poem> III. 77 रसोमरखे Ms. २७<noinclude></noinclude> f9kn2w8cmc7jsksx5upvynb1hq4agg0 104 128417 346512 2022-08-21T09:34:26Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ .. विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>प्रत्यावृत्तिरकाण्डकम्पतरराशाङ्क लङ्काचरैः ॥ ७७ ॥ इति श्रीविक्रमादित्यदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनम- लदेवविद्यापतिकाश्मीरकभट्ट... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>.. विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>प्रत्यावृत्तिरकाण्डकम्पतरराशाङ्क लङ्काचरैः ॥ ७७ ॥ इति श्रीविक्रमादित्यदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनम- लदेवविद्यापतिकाश्मीरकभट्टबिल्हणविरचिते तृतीयः सर्गः ॥ ३ ॥ २८ कार्यतो युवराज राजसूनुरवस्थितः । स दिग्विजयमव्याजवीर: स्मर इवाकरोत् ॥ १ ॥ अभज्यन्त गजैस्तस्य लीलया मलयद्रुमाः | समं केरलकान्तानां चूर्णकुन्तलवल्लिभिः ॥ २ ॥ मदस्तम्बेरमैस्तस्य मलये निमीकृते । मन्ये चन्दनवायूनाममूटुर्मिंक्षमक्षयम् ॥ ३ ॥ चन्दनस्यन्दडिण्डीरच्छलेन मलयाचलः । पिण्डं श्रीखण्डवृक्षाणां परोक्षाणामिवाकरोत् ॥ ४ ॥ सान्द्र चन्दन निस्पन्दपडिलैस्तस्य वारणैः । क्षमताः प्रविश्य शमितोम्बुधेः ॥ ५ ॥ औमिततपाथोधौ चन्दनस्यन्दवासिताः | शीतोपचारसाम्राज्यं भेजुर्मलयनिम्नगाः ॥ ६ ॥ सखीव निखिलैस्तस्य सेना सीमन्तिनीजनैः । प्रीत्या मलयवायूनां जन्मभूमिरदृश्यत ॥ ७ ॥ मलयेन तदीयस्त्रीसुरभिश्वसितानिलैः । • गुहाश्चन्दनवायूनां वीजार्थमिव पूरिताः ॥ ८ ॥ गजोन्मूलितनिक्षिप्त चन्द नमसंपदः । समूल्यमित्र रत्नानि जग्राह महतोम्बुधेः ॥ ९ ॥</poem><noinclude></noinclude> 0umydo74f2sa83rrbsv0ff0ryijsvqz 104 128418 346513 2022-08-21T09:34:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>गाङ्गकुण्डपुरस्त्रीणां गलत्कुण्डलमण्डलाः ॥ २१ ॥ यशः कूर्षिकया चित्रं दिग्भित्तिषु निषिष्टया | द्रविडीगण्डफलके तेनावर्त्यत पाण्डि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>गाङ्गकुण्डपुरस्त्रीणां गलत्कुण्डलमण्डलाः ॥ २१ ॥ यशः कूर्षिकया चित्रं दिग्भित्तिषु निषिष्टया | द्रविडीगण्डफलके तेनावर्त्यत पाण्डिमा ॥ २२ ॥ गलितोत्सुङ्गशृङ्गत्वादिषां तेन जिगीषुणा | अपि लूनशिरस्केष राजधानी व्यधीयत ॥ २३ ॥ तत्प्रतापमोचन्त वस्त्रेविंग लदश्रुभिः । पुरंध्रयो नरेन्द्राणां जलार्द्रा ममतां गतैः ॥ २४ ॥ चोलान्तः पुरगेहेषु सिंहानां तस्य बाहुना । लोललाङ्गलदण्डानां द्वाररक्षा समर्पिता ॥ २५ ॥ a चिन्तया दुर्बलं देहं द्रविडो यत्पलापितः । संकटाद्विदरीद्वारप्रवेशे बहुमन्यत ॥ २६ ॥ दृश्यन्तेद्यापि तद्भीतिषितानां मालिषु । आलकाश्चोलकान्तानां कर्पूरतिलकाङ्किताः ॥ २७ ॥ क्षण/द्विगलितानर्थ्यपदार्था द्रविडाक्षेतेः । प्राकारसूत्रशेषाभूत्काञ्ची ताहुकम्पिता ॥ २८ ॥ सेनानास्पदमात्मीयप्रतापोत्कर्षरागिणा | चक्रेनङ्गप्रतापस्य चेङ्गिभूषाङ्गनाजनः ॥ २९ ॥ आक्रान्तारंपुचक्रेण चक्रकोटपतेः परम् । लिखिताश्चित्रशालासु तेनामुच्यन्त दन्तिनः ॥ ३० ॥ कृतकार्य: परावृत्य कियत्यप्यध्वनि स्थितः । अथ गम्यत्वमरतेरकस्मादेव सोगमत् ॥ ३१ ॥ स शङ्कातङ्कमासाद्य स्फुरणाद्वामचक्षुषः । श्रेयोस्तु तातपादानामिति सास्त्रमवोचत ॥ ३२ ॥</poem> IV. 21. गॉडकुंड Ms. pr.m. - IV. 32. साधं Mg. ३० [स° ४<noinclude></noinclude> 7mu5n6bx5qt8o4sdv4mb6jqs9c9vqcn 346514 346513 2022-08-21T09:35:12Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>गाङ्गकुण्डपुरस्त्रीणां गलत्कुण्डलमण्डलाः ॥ २१ ॥ यशः कूर्षिकया चित्रं दिग्भित्तिषु निषिष्टया | द्रविडीगण्डफलके तेनावर्त्यत पाण्डिमा ॥ २२ ॥ गलितोत्सुङ्गशृङ्गत्वादिषां तेन जिगीषुणा | अपि लूनशिरस्केष राजधानी व्यधीयत ॥ २३ ॥ तत्प्रतापमोचन्त वस्त्रेविंग लदश्रुभिः । पुरंध्रयो नरेन्द्राणां जलार्द्रा ममतां गतैः ॥ २४ ॥ चोलान्तः पुरगेहेषु सिंहानां तस्य बाहुना । लोललाङ्गलदण्डानां द्वाररक्षा समर्पिता ॥ २५ ॥ चिन्तया दुर्बलं देहं द्रविडो यत्पलापितः । संकटाद्विदरीद्वारप्रवेशे बहुमन्यत ॥ २६ ॥ दृश्यन्तेद्यापि तद्भीतिषितानां मालिषु । आलकाश्चोलकान्तानां कर्पूरतिलकाङ्किताः ॥ २७ ॥ क्षण/द्विगलितानर्थ्यपदार्था द्रविडाक्षेतेः । प्राकारसूत्रशेषाभूत्काञ्ची ताहुकम्पिता ॥ २८ ॥ सेनानास्पदमात्मीयप्रतापोत्कर्षरागिणा | चक्रेनङ्गप्रतापस्य चेङ्गिभूषाङ्गनाजनः ॥ २९ ॥ आक्रान्तारंपुचक्रेण चक्रकोटपतेः परम् । लिखिताश्चित्रशालासु तेनामुच्यन्त दन्तिनः ॥ ३० ॥ कृतकार्य: परावृत्य कियत्यप्यध्वनि स्थितः । अथ गम्यत्वमरतेरकस्मादेव सोगमत् ॥ ३१ ॥ स शङ्कातङ्कमासाद्य स्फुरणाद्वामचक्षुषः । श्रेयोस्तु तातपादानामिति सास्त्रमवोचत ॥ ३२ ॥</poem> IV. 21. गॉडकुंड Ms. pr.m. - IV. 32. साधं Mg. ३० [स° ४<noinclude></noinclude> mwu79t2ssfzqydhj2dmnpu98csq7q4v 104 128419 346515 2022-08-21T09:35:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ४] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>अदृश्यैः कैश्चिदागत्य चिन्तया शून्यचेतसः । तस्यामङ्गलवार्तेय कापि कर्णे न्यधोयत ॥ ३३ ॥ शुभाशुभानि बस्ताने संमुखानि शरीरिणाम् ।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ४] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>अदृश्यैः कैश्चिदागत्य चिन्तया शून्यचेतसः । तस्यामङ्गलवार्तेय कापि कर्णे न्यधोयत ॥ ३३ ॥ शुभाशुभानि बस्ताने संमुखानि शरीरिणाम् । प्रतिविम्बसिवायान्ति पूर्वमेषान्तरात्माने ॥ ३४ ॥ अवगाहित निःशेषशास्त्रनिर्मलधीरापे । अकारणामसौ प्राप्तः कुमारी यदधरिताम् ॥ ३५ ॥ सर्वस्त्रदानमालोच्य दुर्निमित्तप्रशान्तये । अप्रयाणमसौ चक्रे ततः कृष्णनदीतटे ॥ ३६ ॥ स तत्क्षणात्परिग्लानमुखं संमुखपातिनम् । ददर्श राजधानीतः प्रधानं दूतमागतम् ॥ २७ ॥ अप्रियावेदने जिङ्कामवगथ्य परामुखीम् । कथयन्तमिवानर्थं श्वासैरत्यर्थमायतैः ॥ ३८ ॥ निर्यद्भिरतिमात्रोष्णैर्मुख निःश्वास वायुभिः । निवेदयन्तं दुर्वार्त्तावत्यानलमुपस्थितम् ॥ ३९ ॥ ककुभां भर्तृभक्तानां पृच्छतीनां नृपस्थितिम् । विद्रवन्तमिवामान्तमत्यन्तत्वरितैः पदैः ॥ ४० ॥ अनर्थवाचवहन महापातकदूषितम् । गणयित्वेव धैर्येण सर्वथापि निराकृतम् ॥ ११ ॥ कृतप्रणाममासन्त्रमथ तं राजनन्दनः । कुशलं सातपादानामिति पप्रच्छ वत्सलः ॥ ४२ ॥ उपविश्य शनैः पार्श्वे स निरुत्साहया गिरा | कथयामास नासाग्र विलुठद्वाष्पशीकरः ॥ ४३ ॥ विधेहि दृढमात्मानं मावधीरय धीरताम् ।</poem> IV. 40. पृच्छंतीनां Ms. — IV. 42, बचल: Ms. ३१.<noinclude></noinclude> b51dn7h3b5flh8up0liknsydi53lrmr 104 128420 346516 2022-08-21T09:35:44Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ३२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>कुमार व्यापिपर्त्येष दुर्वार्ताप्रलयाम्बुदः ॥ १४ ॥ आपाण्डुपाण्डय मालोलचोलमाक्रान्तसिंहलम् । देवस्त्वद्विजयं श्रुत्वा भेजे सु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>कुमार व्यापिपर्त्येष दुर्वार्ताप्रलयाम्बुदः ॥ १४ ॥ आपाण्डुपाण्डय मालोलचोलमाक्रान्तसिंहलम् । देवस्त्वद्विजयं श्रुत्वा भेजे सुखमय स्थितिम् ॥ ४५ ॥ अकाण्डे विधिधाण्डालस्तस्मै दाहज्वरं ददौ । न कैश्चिदपि लभ्यन्ते निष्कम्पाः सुखसंपदः ॥ १६ ॥ अपरिश्रान्त संतापश्चन्दनालेपनेन सः | स्वदपालीपेयूषमाचकाङ्क्ष पुनःपुनः ॥ १७ ॥ क्रमादर्धप्रबुद्धानि शिशिक्षे यीक्षितानि सः । वासवस्येष दूतेषु कुर्वन्गजनिमोलिकाम् ॥ ४८ ॥ अन्तदाहमिवालोक्य प्रियां कीर्ति विनिर्गताम् । दर्शयन्दशनज्योत्स्नामथोवाच स मन्त्रिणः ॥ ४९ ॥ क्षिप्ता मुकुटमाणिक्यपट्टिकास महीभुजाम् । टङ्कनेष प्रतापेन निजाज्ञाक्षरमालिका |॥ ५० ॥ दिग्भित्तयः शरश्रेणिकृतच्छिद्र परंपराः । स्वयशोराजहंसस्य प्रापिताः पञ्जरश्रियम् ॥ ५१ ॥ अदरिद्रीकृता भूमिर्विमुद्राभिर्विभूतिभिः । नीताः कुलवधूसाम्यं साधूनां वेश्मसु श्रियः ॥ ५२ ॥ प्राप्तः कोदण्डपाण्डित्यजातलक्ष्मीसमागमः | काकुत्स्थनिविडस्थामा सुनुर्विक्रमलाञ्छनः ॥ ५३॥ तेनैव युवराजत्वं समारोप्य यशस्विना | एष साम्राज्यभारस्य वोढा सोमेश्वरः कृतः ॥ ५४ ॥ इति मे कृतकृत्यस्य माहेश्वरशिरोमणेः । गिरिजानाथनगरे समारोहणमुत्सवः ॥ ५५ ॥ आत्मानमुन्मदवाःस्थगलहस्तित सेवकाः ।</poem> * [स° ४<noinclude></noinclude> oqbmhq4ipqdemofoty51tzjn0hc6y36 104 128421 346517 2022-08-21T09:35:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 2 स° ४ ] चिक्रमाङ्कन्देवचरितम् | <poem>अगम्यमपि दैवस्य विदन्ति हतपार्थिवाः ॥ १६ ॥ मम शुद्धे कुले जन्म चालुक्यवसुधामृताम् । कियन्त्योपि गताः श्रोत्रमैत्रीं शास्त्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>2 स° ४ ] चिक्रमाङ्कन्देवचरितम् | <poem>अगम्यमपि दैवस्य विदन्ति हतपार्थिवाः ॥ १६ ॥ मम शुद्धे कुले जन्म चालुक्यवसुधामृताम् । कियन्त्योपि गताः श्रोत्रमैत्रीं शास्त्रार्थविपुषः ॥ ५७ ॥ जानामि करिकर्णान्तचञ्चलं इतजीवितम् | मम नान्यत्र विश्वासः पार्वतीजीवितेश्वरात् ॥ ५८ ॥ उत्सङ्गे तभद्रायास्तदेष शिवचिन्तया । वाञ्छाम्यहं निराक देहग्रहविडम्बनाम् ॥ ५९ ॥ यातोयमुपकाराय कायः श्रीकण्ठ सेवया । कृतप्रव्रतमेतस्य यत्र तत्र विसर्जनम् ॥ ६० ॥ तथेति वचनं राज्ञः प्रत्यपद्यन्त मन्त्रिणः | उचिताचरणे केषां नोत्साहचतुरं मनः ॥ ६१ ॥ ततः कतिपयैरेव प्रयाणैः प्रणयिप्रियः । तां क्षोणीपतिरद्राक्षीदक्षिणापथजावीम् ॥ ६२ ॥ सुभद्रा नरेन्द्रेण तेनामन्यत मानिना | तरंग हस्तैरुत्क्षिप्य क्षिपन्तीवेन्द्रमन्दिरे ॥ ६३ ॥ उद्दण्डा तेन डिण्डीरे पिण्डपङ्किरदृश्यत । विमानहंसमालेव प्रहिता पद्मसझना ॥ ६४ ॥ अतिदूरं समुत्कुत्य निपतद्भिः स शोकरैः । अराजत घराचन्द्रः प्रत्युत इव ग्रहः ॥ ६५ ॥ तत्रावतीर्य धौरेयो धीराणां धरणोपतिः | स्नात्वा चण्डोशचरणद्वंद्वचिन्तापरोभवत् || ६६ ॥ अदत्त चापरिच्छिन्नमखिन्नः काञ्चनोत्करम् । न कृच्छ्रेोषे महाभागास्त्यागव्रतपरामुखाः ॥ ६ ७ ॥ प्रविश्य कण्ठदलेथ सरित्तोये जगाम सः ।</poem> ३३ 1<noinclude></noinclude> 0y1smi4j244qpulmxdbacoj81johbn8 104 128422 346518 2022-08-21T09:36:09Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>कल्लोलतूर्यनिर्मोपैश्चन्द्रचूडामणेः पुरीम् ॥ ६८ ॥ इत्युक्त्वा विरते तत्र कृतनेत्राम्बुदुर्दिनः । दृतासिधेनुः पार्श्वस्थैः साक्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>कल्लोलतूर्यनिर्मोपैश्चन्द्रचूडामणेः पुरीम् ॥ ६८ ॥ इत्युक्त्वा विरते तत्र कृतनेत्राम्बुदुर्दिनः । दृतासिधेनुः पार्श्वस्थैः साक्रन्दगलकन्दलः ॥ ६९ ॥ स्वभावादाईभावेन पितृस्नेहाच तादृशः | तथा रुरोद वपुषा भूपृष्ठलुठितेन सः ॥ ७० ॥ एवंविधदुराचारगृहोतनियमं यमम् । मन्यतेस्म यथा वंशे तिग्मांशुरपि कण्टकम् ॥ ७१ ॥ एतद्दुःखानभिज्ञेभ्यो दिनेभ्यः स्पृहयन्मुहुः । दिवसोपि यथात्मानं मन्दभाग्यममन्यत ॥ ७२ ॥ अथ कालकलाः स्थित्वा कियतीरप्यसो तथा । अचिन्तयविश्रान्तवाष्प संतान दुर्दिनः ॥ ७३ ॥ तथादिकूर्म कर्माणि निषेधन्ति सुखस्थितिम् । प्रयाहि शेष निष्पेषादस्थिपञ्जरशेषताम् ॥ ७४ | दिग्गजास्त्यजत स्वैरक्रीडाविहरणादरम् । संभूय भूयः सर्वेपि धारयन्तु घरामिमाम् ॥ ७५ ॥ बाहुराहवमलस्य सुवर्णस्तम्भविभ्रमः । पुरंदर ध धात्रा व्यवहितः कृतः ॥ ७६ ॥ निजासु राजधानीषु स्थिति दधतु पार्थिवाः । तादृशः पुनरुत्साहो वीरसिंहासने कुतः ॥ ७७ || तहाहुदण्डविश्लेषे किं पौरुष करिष्यसि । प्रतिपालक वैधुर्यात्प्रताप परितप्यते ॥ ७८ ॥ पद्मे पद्माकरानेव पुनः समत्वमानय | अयं त्वया प्रतिभ्रंशसंतापोन्यत्र दुःसहः ॥ ७९ ॥ लाव्यशेषफणाचक्रविण्टकात्पतनं भुवः |</poem> [स॰ ४<noinclude></noinclude> n0d8du5ja39pefl66ayavg4bw23a7ut 104 128423 346519 2022-08-21T09:36:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ४] विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>अथवा स्नेहपाण्डित्यं मृत्पिण्डस्येदृशं कुतः ॥ ८० ॥ अपूर्वः कोषि दुर्मेधाः शङ्के वेधाः समुत्थितः । पुराणक्केशनिष्पन्नां स्वकृति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ४] विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>अथवा स्नेहपाण्डित्यं मृत्पिण्डस्येदृशं कुतः ॥ ८० ॥ अपूर्वः कोषि दुर्मेधाः शङ्के वेधाः समुत्थितः । पुराणक्केशनिष्पन्नां स्वकृतिं नाशयेत्कथम् ॥ ८१ ॥ अहो शौर्यमहो धैर्य चित्रं गाम्भीर्यविभ्रमाः | यत्सत्यं क्वचिदेकत्र गुणास्ते दुर्लभाः पुनः ॥ ८२ ॥ कुण्ठी कृतारिशस्त्रस्य तस्य वज्रोपमाकृतेः । भाग्यानामेव मे दोषादेष जातः परिक्षयः ॥ ८३ ॥ पाठान्तरम् ॥ मद्भाग्यदोषादेवैष जाने जातः पारेक्षयः । विधास्यति कथं धाता सर्गरत्नं तथाविधम् | कथं वा संघटिष्यन्ते तादृशाः परमाणवः | ८४ ॥ प्रधावत्संमुखानेकवाहिनीगाहनक्षमः । अम्भोधिरिव दुष्प्रापः सत्त्वराशिस्तथाविधः ॥ ८५ ॥ आर्येण सौकुमार्यैकभाजनेन इहा कथम् ।. अयं विषादवनाग्निरसह्यत मया विना || ८६ ॥ साक्रन्दमिति चान्यच्च स संचिन्त्य पुनःपुनः | शनैर्विवेकदीपेन पन्थानं प्रत्यपद्यत || ८७ || यथाविधि विधायाथ संस्थितस्य पितुः क्रियाम् । अग्रजालोकनोत्कण्ठाप्रेरितः सोचलत्पुरः ॥ ८८ ॥ कियद्भिरापे सोध्वानमुच दिवसैस्ततः । निःशब्दसैन्यसंघातसाहेतः प्राविशत्पुरीम् ॥ ८९ ॥ सरोजिनीय हंसेन नयेनेव नरेन्द्रता | कविना सुखगोष्ठीष चन्द्रेणेव विभावरी ॥ ९० ॥ लक्ष्मीरिय प्रदानेन कवित्वेनेव याग्मिता ।</poem> IV. 87, संचित्य, DFT) Sugat sa bude<noinclude></noinclude> cmcl22qmcom4ozdwwa97g9wscmzw8jk 104 128424 346520 2022-08-21T09:37:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ } ३६ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>मेने तेनापवित्रेय पित्रा विरहिता पुरी ॥ ९१ ॥ युगलकम् || अग्रे समागतेनाथ मानितः सोग्रजन्मना । सह तेनैव सक्लेशं विषेश नृपमन्दिरम् ॥ ९... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>} ३६ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>मेने तेनापवित्रेय पित्रा विरहिता पुरी ॥ ९१ ॥ युगलकम् || अग्रे समागतेनाथ मानितः सोग्रजन्मना । सह तेनैव सक्लेशं विषेश नृपमन्दिरम् ॥ ९२ ॥ अन्योन्यकण्ठाश्लेषेण पीडितस्येव निर्ययुः । वाष्पाम्भसस्तयोरश्चिरं तत्रातिमांसलाः ॥ ९३ ॥ क्रमात्ताभ्यामदुःखाभ्यामन्योन्यस्त्रेहवृत्तिभिः । केपि कैतववाह्याभिरत्यवाह्यन्त वासराः ॥ ९४ ॥ ज्येष्ठं गुणैर्गरिष्ठोपि पिस्तुल्यममंस्त सः । महात्मनाममार्गेण न भवन्ति प्रवृत्तयः ॥ ९५ ।। स दिग्वलयमालोडय वस्तुजातमुपार्जितम् । तस्मै समर्पयामास नास्ति लोभो यशस्विनाम् ॥ ९६ ॥ जातः पापरतः कैश्चिद्दिनैः सोमेश्वरस्ततः । एषा भगवती केन भज्यते भवितव्यता ॥ ९७ ॥ मदिरेव नरेन्द्र श्रीस्तस्याभून्मदकारणम् । न विवेद परिभ्रष्टं यदशेषं यशोशुकम् ॥ १८ ॥ बाधिर्यमिव मङ्गल्यतूर्यध्वनिभिरागतः । ईषदप्येष नाश्रौषीद्वचनानि महात्मनाम् ॥ ९९ ॥ कुर्वन्नङ्गेषु वैऋष्यमाविष्कृतमदज्वरः । स निनाय श्रियं राजा राजयक्ष्मेष संक्षयम् ॥ १००॥ अपास्तकुन्तलोल्लासा वैराग्य दवती धरा । जीवत्येव धवे तस्मिन्विधवेव व्यराजत ॥ १०१ ॥ चक्रुः स्तम्बरमाः पृष्ठे तदारोहणदूषिते । अभ्युक्षणमिवोदस्त हस्तशीकरवारिभिः ॥ १०२ ॥</poem> IV. 93. °द्वारr° Ms. [स<noinclude></noinclude> lx2zpa6i3xgbrnk2mnfny2ap35hrlf5 104 128425 346521 2022-08-21T09:37:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ४ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>पालैर्दिव्यमवागृह्णन्मण्डल भ्रमणोद्यताः । अयोग्यतां साधयितुं तस्य सेना तुरंगमाः ॥ १०३ ॥ स जात जातुष मेने मन्ये नरपतिश्रियम् । ए... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ४ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>पालैर्दिव्यमवागृह्णन्मण्डल भ्रमणोद्यताः । अयोग्यतां साधयितुं तस्य सेना तुरंगमाः ॥ १०३ ॥ स जात जातुष मेने मन्ये नरपतिश्रियम् । एतद्द्लनमीत्येव क्षात्रं तेजो यदत्यजत् ॥ १०४ ॥ जातास्वादः स्वयं लक्ष्म्याः पिशाच्या इष चुम्बनात् । रुधिरं कण्ठरन्ध्रेभ्यः सर्वेषामाचकाङ्क्ष सः ॥ १०५ ॥ उद्भूतचामरोद्दामसमीरसङ्गिनेव सः । रजसा पूर्यमाणोभून्मार्ग द्रष्टुमनीश्वरः ॥ १०६ ॥ तेजोनिधीनां रत्नानां संभारं धारयन्नपि । बभूव देवोपडतस्तमः स्तोमैस्तिरोहितः || १०७ ॥ उपरि प्रतिबन्धेन ध्यात्येव नमतोखिलान् । अधोगमनमेवासौ विकलो बहमन्यत ॥ १०८ ॥ पिशाच इव सर्वेषां छलान्वेषणतत्परः | नासौ किमपि कर्तव्यं विवेद मदमूर्छया || १०९ ।। व्यरज्यत समस्तोपि लोभैकवसतेर्जनः । त्यागो हि नाम भूपानां विश्वसंवननौषधम् ॥ ११० ॥ अकार्येपि कुमारस्य तात्पर्यमतनोदतौ । कि लक्ष्मीसुखमुग्धानामसंभाव्यं दुरात्मनाम् ॥ १११ ॥ . भ्रमयन्नङ्कुशं दर्पाविषेन्द्रमधिरुह्य सः । आख्यातिवीजवापाय चखानेव नमःस्थलीम् ॥ ११२ ॥ बहुना कि प्रलापेन तथा राज्यं चकार सः । यथेन्दुमित्रे चालुक्यगोत्रे प्राप कलङ्कृताम् ॥ ११३ ॥ न शशाक निराकर्तुमयजस्य दुराग्रहम् ।</poem> ● IV. 105. दूलभी Ms. – IV. 106. समीराः स● Ms.<noinclude></noinclude> mujbmc267wo27f7p1vcsn2afa8qrcxu 104 128426 346522 2022-08-21T09:39:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ३८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [स° ४ <poem>राज्यग्रहगृहीतानां को मन्त्रः किं च भेषजम् ॥ ११४ ॥ अचिन्तयच्च किं कार्यं विपर्यस्तधियामुना | अकोर्तिसंविभागस्य गमिष्याम्यत्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>३८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [स° ४ <poem>राज्यग्रहगृहीतानां को मन्त्रः किं च भेषजम् ॥ ११४ ॥ अचिन्तयच्च किं कार्यं विपर्यस्तधियामुना | अकोर्तिसंविभागस्य गमिष्याम्यत्र पात्रताम् ॥ ११५ ॥ त्यागमेव प्रशंसन्ति गुरोरुत्पथगामिनः | तदितः साधयाम्वेष दक्षिणाम्बुधिसंमुखः || ११६ मया निपीडयमानास्ते निविडं द्रविडादयः । आर्यं विपर्यस्तमपि प्रभवन्ति न बाधितुम् ॥ ११७ ॥ इति स मनसा निश्चित्यार्थं चुलुक्यशिखामणिः श्रवण सरणिं भिन्दन्भेरीरवेण विनिर्ययौ । अपि च कुपितो क्ष्माभृत्सेनाग जेषु निजेषुभिः कतिषु विदधे धैर्यध्वंसं न साहसलाञ्छनः ॥ ११८ ॥ प्रत्यक्ता मधुनेष काननमही मौर्वीय चापोज्झिता शुक्ति मौक्तिक व जितेव कविता माधुर्यहोनेव च । तेनैकेन निराकृता न शुशुभे चालुक्यराज्यस्थितिः सामर्थ्य शुभजन्मनां कथयितुं कस्यास्ति वाग्विस्तरः ॥ ११९ ॥ इति श्रीविक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमल्लदेव- विद्यापतिकाश्मीरकमहाबल्हणविरचिते चतुर्थः स र्गः ॥ ४ ॥ </poem>R *<noinclude></noinclude> 6rh2vu7gb5xke5c9gezcmhm130jpjap 104 128427 346523 2022-08-21T09:39:55Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>नैष दुर्मतिरिमं सहिष्यते राज्यकण्टकविशोधनोद्यतः । अग्रजादिति विशङ्कय संकट सिंहदेवमनुजं निनाय सः ॥ १ ॥ गुप्तभूषणरवेव सर्वतस्तूर्यम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>नैष दुर्मतिरिमं सहिष्यते राज्यकण्टकविशोधनोद्यतः । अग्रजादिति विशङ्कय संकट सिंहदेवमनुजं निनाय सः ॥ १ ॥ गुप्तभूषणरवेव सर्वतस्तूर्यमङ्गल निनादशान्तितः । श्रीरलक्ष्यत विलक्षचेतसा तस्य पृष्ठचलितेष भूभुजा ॥ २ ॥ अङ्कवर्तिनमशङ्कमाः कथं हन्तुमेनमुपरुद्धवानिति । तल्पनिर्लंटनशीर्णचन्दनः पर्यतप्यत विभावरीषु सः ॥ ३ ॥ तस्य मनमवनीपतेर्मनस्त्रासपडपटले पटीयसि । मूरिसंख्यभरकर्षणक्षमैरप्यकृष्यत न मत्तदन्तिभिः ॥ ४ ॥ सव्यसर्जयदय कथन्मनाः पुष्कलं बलममुख्य पृष्ठतः । किन संभवति चर्मचक्षुषां कर्मलुब्धमन सामसात्त्रिकम् ॥ ५ ॥ स° ५ ] प्राप्तमप्यनयपङ्कशङ्कितस्तद्दलं न सहसा जघान सः । अप्रतवर्षभुजवीर्यशालिनः संकटेप्यगहनास्तथाविधाः ॥ ६ ॥ अन्तकः प्रतिमटक्षमाभृतां नियमहणनोद्यतं ततः । तन्मदाद्वरदपाद चूर्णितं सैन्यमेककवलं चकार सः ॥ ७ ॥ किं बहुमलपितैः पुनःपुनः प्रत्यनीकपृतनाः समागताः । कालवक्त्रकुहरे निवेश्य स स्वाङ्गशेषमकरोन्महीपतिम् ॥ ८ ॥ राजहंसामेव बाहुपञ्जरे श्रीविलासभुवि लालयन्यशः । तत्र तामरसपत्चलोचनश्चित्रमभ्युदयमाससाद सः ॥ ९ ॥ मन्युषङ्ककलषं समुद्वहन्त्र हृदुश्चरित चिन्तनान्मनः | सुप्रसन्नपयसा प्रसन्नतां द्रागनीयत स तुङ्गमद्रया ॥ १० ॥ तत्करोन्द्रनिहावगाह नैर्वाहिनीपतिपथेन सागमत् । दन्तिदानजलनिम्नगाः पुनर्लेभिरे प्रणयमापगापतेः ॥ ११ ॥</poem> V. 2. विलथ्य ° Ms. —V. 3. कथहमेनमु° Ms. V. 7 °जूर्णितं Ms. V. 9. तल तत्रातपललों Ms.<noinclude></noinclude> 9uqzf8gu5u16c7yj9gj09yoqnq159zn 104 128428 346524 2022-08-21T09:40:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । विलोकयंस्तद्विमदरसमांसलस्पृहः । [स° ५ १० <poem>वारणः प्रतिगजं आददे न विशदं नदीजलं शीलमीदृशममर्षशालिनाम् ॥ १२ ॥ षद्द्व्वनिमिराकुलीकृतः पा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । विलोकयंस्तद्विमदरसमांसलस्पृहः । [स° ५ १० <poem>वारणः प्रतिगजं आददे न विशदं नदीजलं शीलमीदृशममर्षशालिनाम् ॥ १२ ॥ षद्द्व्वनिमिराकुलीकृतः पातुमैच्छदकं न कुञ्जरः । तान्प्रविश्य पयसि न्यपीडयद्दषणं हि मुखरत्वमर्थिनाम् ॥ १३ ॥ अत्यजत्प्रतिगजं मतङ्गजः पार्श्वसंगत करेणुलोमतः । यत्र तत्र भुजदण्डचण्डिमा चित्रमप्रतिहतो मनोभुवः ॥ १४ ॥ रुद्रवर्मसु गजेषु वाजिनः प्रापुरम्भासे निमज्जनं चिरात् । लब्धती रतरुकण्टकैः पुनर्नेक्षितापि तटिनी क्रमेलकैः ॥ १५ ॥ अस्मरविरददानवारिणा सेन वारिनिधिराविलीकृतः । हन्त संततमदस्य विभ्रमानभ्रमुप्रियतमस्य दन्तिनः ॥ १६ ॥ स्नानसक्त परिवारसुन्दरीबृन्दमध्यमवधीरिताङ्कुशः 1 यज्जगाम मदलङ्गितः करी भाग्यसंपदुपार स्थितस्य सा ॥ १७ ॥ तां विधाय कतिचिद्दिनानि स प्रेयसीवसृणपङ्किलां नदीम् । चोल संमुख मगाहताहवप्राप्तिदुर्ललित बाहुराग्रहम् ॥ १८ ॥ केलिकाननशकुन्तकूजितच्छा द्यमान गलकन्दलस्वनाः । प्राप्नुवन्ति न विदग्धतागुणं यत्र दर्शयितुमेणलोचनाः ॥ १९ ॥ यत्र तिष्ठति विरोधमुद्रहन्दाहतः प्रभृति तेजसा संह | मेचकक मुक्काननावलीमीलितोष्णकिरणाचिषि स्मरः ॥ २० ॥ यत्र मारतावधूतकेतकवातधूलिधवलासु भूमिषु | कामिनीशरणमाश्रित स्मरे भगवन्हिरिव भस्मसादभूत् ॥ २१ ॥ नालिकेरफलखण्डताण्डवक्षुण्णतत्कुहरवारिवीचयः । यत्र यान्ति मरुतः स्मरास्त्रतां धूतपक्ककदलीसमृद्धयः ॥ २२ ॥</poem> v. 16. तेन वारिनिधि°om. Ms., the letters having been rubbed out. – V. 17. °मवत्रीत कुश: Ms. - V. 18. चांड ° - भवगाहित Ms. *<noinclude></noinclude> jbqzfp5vo456gd8p8z7h1pb0gfcs60x 104 128429 346525 2022-08-21T09:40:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ५ ] विक्रमाङ्कदेवण्वरितम् | <poem>अध्युवास वनवासमण्डलं तद्दिनानि कतिचिन्नृपात्मजः । योषितामुपवनस्थलीभुवः कर्तुम दुतावलाससाक्षिणीः ॥ २३ ॥ उञ्चचाल पुरतः शनैरस... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ५ ] विक्रमाङ्कदेवण्वरितम् | <poem>अध्युवास वनवासमण्डलं तद्दिनानि कतिचिन्नृपात्मजः । योषितामुपवनस्थलीभुवः कर्तुम दुतावलाससाक्षिणीः ॥ २३ ॥ उञ्चचाल पुरतः शनैरसौ लोलया मलयदेशभूभुजाम् । पूर्वदर्शितपराक्रमस्मृति सैन्यतूर्यनिनदैः प्रबोधयन् ॥ २४ ॥ एनमेय जयकशिपार्थिव: प्रार्थितादधिकमर्पपद्धनम् । निश्चलामकृत हासचन्द्रिकां कौङ्कणप्रणयिनी मुखेन्दुषु ॥ २५ ॥ आलुपेन्द्र मयदातविक्रमस्यक्तचापलम लमसाववर्धयत् । दोपयत्यविनयाग्रदूतिका कोपमप्रणतिरेव तादृशाम् ॥ २६ ॥ व्यापृतैरविरतं शिलीमुखैः केरलक्षितिपथामचक्षुषाम् । पूर्वकल्पितमसावदर्शयदण्डपालिषु निवासमश्रुणः ॥ २७ ॥ तं विभाव्य रभसादुपागतं क्षमाभुजंगमुपजातसाव्यसा | लोलवारिनिधिनील कुण्डला द्राविडक्षितिपभूकम्पत ॥ २८ ॥ तस्य सज्जधनुषः प्रतिक्रियाशून्यपौरुष विशेषशालिनः । द्राविडेन्द्रपुरुषस्ततः समामाजगाम नयमार्गकोविदः ॥ २९ ॥ मौलिचुम्बितवसुंधरातलः कुन्तलेन्द्र तनयं प्रणम्य सः । व्याजहार दशनांशु पल्लवन्यस्तकोमलपदां सरस्वतीम् ॥ ३० ॥ कञ्चुलुक्यनृपवंशमण्डन त्वगुणान्गणयितुं प्रगल्भते । धाम पङ्करुहिणीविलासिनः कस्य संकलयितुं विदग्धता ॥ ३१ ॥ वर्णयामि विमलत्वमम्भसः किं त्वदीयकरवालवर्तिनः । एति यत्प्रभव मैन्दवीं द्युतिं विश्वशुक्तिपुटमौक्तिकं यशः ॥ ३२ ॥ खड्गबारि भवतः किमुच्यते लोलशैवलमिवारिकुन्तलेः । तत्र राजति निवेशितं त्वया राजहंसनिवहोपमं यशः ॥ ३३ ॥ त्वदुजमण विचापनिस्वनः कैरसौ समरसीघ्र सह्यते ।</poem> V. 24. स्मृति Ms. ४१<noinclude></noinclude> e59ptfslre2p6rqvv1643legki94nxg 104 128430 346526 2022-08-21T09:40:42Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ dict [स° विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>व्यक्तिमेति रिपुमन्दिरेषु यः क्रन्दितध्वनिभिरणचक्षुषाम् ॥ ३४ ॥ निर्मदत्वमुपयान्ति हन्त ते ज्यारवैः करटिनो दिशामपि । कश्मलैः प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>dict [स° विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>व्यक्तिमेति रिपुमन्दिरेषु यः क्रन्दितध्वनिभिरणचक्षुषाम् ॥ ३४ ॥ निर्मदत्वमुपयान्ति हन्त ते ज्यारवैः करटिनो दिशामपि । कश्मलैः परिहता इवालिभिर्यद्भजन्ति ककुभः प्रसन्नताम् ॥ ३५ ॥ त्यादृशेन विजिगीषणा विना क्षत्रमक्षममसाध्यसाधने । कावनाय जगतः प्रगल्भते नो युगान्तसमयं विनाम्बुधिः ॥ २६ ॥ अग्रजे तृणवदर्पितं निजं राज्यमूर्जितगुणेन यत्त्वया | वज्रलेपघटितेव तेन ते निश्चला जगति कीर्तिचन्द्रिका || ३७ || किं करोषि निजयाथवा भुवा त्वं समस्तवसुधातलेश्वरः । केसरी वसति यत्र भूधरे तत्र याति मृगराजतामसौ ॥ ३८ ॥ याति पुण्यफलपात्रतामसौ यां भुवं निवससे महाभट | साकुपार्थिव दर्शनोज्झिता त्वां पतिं हि लभते गुणोज्ज्वलम् ॥ ३९॥ त्वद्भिया गिरगुहाश्रये स्थिताः साहसाङ्गलितत्रपा नृपाः | ज्यारय प्रतिरवेण तानपि त्वद्धनुः समरसीम्नि बाधते ॥ ४० ॥ उत्प्रतापदहनं मुखं वहन्नाहवे त्वदसिरैन्द्रजालिकः ॥ दिव्यमस्तकसमागमं द्विषां लूनमर्त्यशिरसां करोति यत् ॥ ४१ ॥ भाग्यभूमिमपि भारतादिषु त्वादृशं न शृणुमः प्रतापिनम् । दर्शनेन विजयश्रियं रणेष्वन्धसङ्गविमुखीं करोति यः ॥ ४२ ॥ कि किरीटमणयः क्षमाभुजां लोहकर्षकदृषत्सहोदराः । आनयन्ति यदुपान्तवमाने त्वत्कृपाण मतिदूरवर्तिनम् ॥ ४३ ॥ चोलभूमिपतिरुज्ज्वलैर्गुणैः किं न वक्ति भवतानुरञ्जितः । पश्यतस्तृणसमां तव श्रियं श्रीप्रदानकथनेन लज्जते ॥ ४४ ॥ अन्य पौरुषगुणेष्वापे श्रुतिं प्राप्तवत्सु घनगर्जितेष्विव । राजहंसवानतेष मानसान्त्रास्य निःसरति तावकी स्तुतिः ॥ ४५ ॥ कन्यकां कुलविभूषणं गुणैर त्रिभुवनातिश। यिनीम् ।</poem><noinclude></noinclude> 61fwfyy4y3c4cn2e2a4dyvfmpkmnyz4 104 128431 346527 2022-08-21T09:40:53Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ५] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । ४३ <poem>त्वत्करप्रणयिनीं विधाय स प्राप्तुमिच्छति समस्तवन्द्यताम् ॥ ४६ ॥ तेन तस्य वचनेन चारूणा प्राप कुन्तलपतिः प्रसन्नताम् | तीव्ररो... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ५] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । ४३ <poem>त्वत्करप्रणयिनीं विधाय स प्राप्तुमिच्छति समस्तवन्द्यताम् ॥ ४६ ॥ तेन तस्य वचनेन चारूणा प्राप कुन्तलपतिः प्रसन्नताम् | तीव्ररोषविषवेगशान्तये भेषजं विनय एव तादृशाम् ॥ १७ ॥ कीदृशी शशिमुखी भवेदिति स्पृश्यतस्म हृदये स चिन्तया । कामुकेषु मिषमात्रमीक्षते नित्यकुण्डलितकार्मुकः स्मरः ॥ ४८ ॥ अब्रवीच मनसः प्रसन्नतां दन्तकान्तिमिरुदीरयन्निव | ओष्ठपृष्ठळुठितस्मिताञ्चलः कुन्तलोनयनपूर्णचन्द्रमाः ॥ ४९ ॥ ईदृशीं सुजनतामजानता कार्मुकेण मुखरत्वमत्र मे । यत्कृतं किमपि तेन लज्जया भारती कथमपि प्रवर्तते ॥ ५० ॥ दोषजातमवधीर्य मानते धारयन्ति गुणमेव सज्जनाः | क्षारभावमपनीय गृगते वारिधेः सलिलमेव वारिदाः ॥ ५१ ॥ दिग्जयव्यसनिना पुनः पुनस्तस्य किं प्रियमनुष्ठितं मया । रज्यते मयि दृढं तथाप्यसौ बन्न कञ्चरितमुन्मतारमनाम् ॥ ५२ ॥ तस्य भूरे गुणरत्नशालिनः स्नेहपूतहृदयस्य वाञ्छितम् । पारयामि न विधासुमन्यथा यत्स्थितं मनसि तद्विधीयताम् ॥ ५३ ॥ दर्शयन्तममृतद्वबोपमां वाचमिन्दुकरनिर्मलामिति । विक्रमाङ्कमपयातसाध्वसः साधुरेनमथ स व्यजिज्ञषत् ॥ ५४ ॥ किं सवान्यदुचितं वदान्यता यत्समादिशति तत्त्वया कृतम् । प्रार्थितार्थपरिपन्थितामगात्कञ्जुलुक्यकुलपार्थिवोर्थिनाम् ॥ ५५ ॥ वेत्सि मे पतिमञ्चकं यदि स्वच्छतां स्पृशति चात्र ते मनः | तन्निवृत्य कुरु भइया मुद्रिते पदमुपान्तवर्त्मनि ॥ ५६ ॥ कैञ्चिदेव सततप्रयाण कैस्तत्र शुद्धहृदयः करिष्यति । स त्वया परिचयं प्रतापिना पर्वणीन्दुरिव तिग्मरश्मिना ॥ ५७ ॥ गाहतेत्र घृतकार्मुके त्वयि प्रीतिदानमपि भीतिदानताम् ।</poem><noinclude></noinclude> 0ulqftd0lhic9gmqzcqenbt8eqwtryv 104 128432 346528 2022-08-21T09:41:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । ४४ [स° <poem>तेन तस्य महती विलक्षता यत्र वेत्सि गुणपक्षपातिताम् ॥ ५८ ॥ नाद्य यावदवलोकिता जनैः कापि तस्य वचसामसत्यता | मादृशां शुभविपर्ययाद्य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । ४४ [स° <poem>तेन तस्य महती विलक्षता यत्र वेत्सि गुणपक्षपातिताम् ॥ ५८ ॥ नाद्य यावदवलोकिता जनैः कापि तस्य वचसामसत्यता | मादृशां शुभविपर्ययाद्यदि व्यक्तिमेष्यति मवादृशेषु सा ॥ ५९ ॥ एवमादिभिरनेन बोधितः कोविदेन वचनैः पुनः पुनः । ज्ञातचोलहृदयः स्वयं च स प्राङ्गिवेदितमगानदीतटम् ॥ ६ ० ॥ चोलभूमिपतिरप्यनन्तरं निर्जगाम नगरात्कृतोत्सवः | पुष्पसायकपताकया तया कन्यया सह सहासवक्त्रया ॥ ६१ ॥ संधिबन्धमवलोक्य निश्चलं तस्य कुन्तलनरेन्द्रसूनुना । शान्तसाध्वसमहारुजः प्रजाः स्वेषु धामसु बबन्धुरादरम् ॥ ६२ ॥ दिग्गजश्रवणभङ्गकारिंभिर्दुन्दुभिध्वनिमिरस्य अभ्रमभ्रमुभुजंगडिण्डिमध्वाननिर्भर मिव व्यराजत ॥ ६३ ॥ सर्वतः श्रवणभैरवन्दुभिप्रतिरयापदेशतः | भैरवैः । . सम्वनं द्विरदवृन्दवट्टनादस्फुटन्निव दिगन्तभित्तयः ॥ ६ ४ ॥ कर्णतालपवनोभिशीतलैः सिञ्चतिस्म करशीकराम्बुभिः । दिग्गजानिव भयेन मूर्छितांस्तस्य वारणपरंपरा पुरः || ६५ ॥ तत्र भूरजसि दूरमुद्रते यन्न दिग्बममघत्त भास्करः । हेतुरत्र रजसां निवारणं कुञ्जरध्वजपटान्तवीजनैः ॥ ६६ ॥ क्षोणिरेणुमिषतः सदाव्यगः स्यन्दने रचयतिस्म भास्करः । पश्चिमाद्रिविषमस्थलीमुवां पूरणार्थमिव संग्रहं मृदः ॥ ६ ७ ॥ नन्दनमनिकुञ्ज पुञ्जितैः पांसुभिः कुसुमधूलिवासितैः । चौर्यकेलिशयनोपयोगतस्तुष्यतिस्म सुरपांसुलाजनः ॥ ६८ ॥ वीक्ष्य पुष्पमधु पांसुदूषितं नन्दनं ध्रुवममुच्यतालिभिः ।</poem> V. 66. ° परंपरा: Ms. – V. 66. पति ● Ms. - V. 68. पशुभिः पशुला ० Ms.<noinclude></noinclude> 14kz6xfd3u7zr5lph7xe0s4mw8dn8d6 104 128433 346529 2022-08-21T09:41:28Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ५ ] विक्रम ङ्कदेवचरिदम् । <poem>अन्धकारपटलच्छलेन यद्धपूरितमिषाभवन्नभः ॥ ६९ ॥ जैत्रया जिघृतना खुरक्षतक्षोणिधूलिपटलीभिरब्वसु । तडलस्य सुभगत्वमागमत्पूरितानि व... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ५ ] विक्रम ङ्कदेवचरिदम् । <poem>अन्धकारपटलच्छलेन यद्धपूरितमिषाभवन्नभः ॥ ६९ ॥ जैत्रया जिघृतना खुरक्षतक्षोणिधूलिपटलीभिरब्वसु । तडलस्य सुभगत्वमागमत्पूरितानि विषमस्थलान्यपि ॥ ७० ॥ चेतसोषि दधतीरलङ्घयतां लङ्घन्यद्भिरषटस्थलीभुवः । तस्य वाजिभिरजायत क्षितिर्भ्रान्तवातहरिणेव सर्वतः ॥ ७९ ॥ सेन सैन्यधनुषां शिलीमुखज्यालसाप्रणयिनां विभूतिभिः । तंत्रतत्र विजयश्रियः कृते केलिकाननमिष व्यधीयत ॥ ७२ ॥ अप्रयाणरहितैः स पार्थिवः प्राप कैरपि दिनैस्तरंगिणीम् । कार्यजातमसमाप्य धीमतां निद्रया परिचयोषि कीदृशः ॥ ७३ ॥ रञ्जितः परिजनोस्य शीतलस्वच्छया सपदि तुङ्गभद्रया | आगताः किमपि पृष्ठतस्तु ये पङ्कशेषमलभन्त ते जलम् ॥ ७४ ॥ दक्षिणार्णव सटा दुपागतैस्तद्द्वजैः पिशुनतां गतैरिव । शीघ्रमक्रियतं मध्यवर्तिभिः सा प्रतीतिरब्धिबलमा ॥ ७५ ॥ सिन्धुतीरनिलयानुरोध तस्तत्तथा बलमवाप दीर्घताम् | अन्तरक्षपितरात्रिभिर्जनैः प्राप्यतेस्म नृपमन्दिरं यथा ॥ ७६ ॥ चोलकेलिसलिलावगाइन प्राप्त भूरिघनसारपाण्डुरा | सा हिमाचलबिटङ्क निर्गता जाइबीच तटिनी व्यराजत ॥ ७७ ॥ तत्र दक्षिणतटे कृतस्थितिः कुन्तलेन्दुरवलोक्य तद्दलम् । बाहुमाहव सहस्त्रदीक्षितं वन्दते च परिचुम्बतिस्म च || ७८ ॥ द्राविडोपि नृपतिः कुतूहलाद्वीक्ष्य तत्कटकमुत्कटद्विपम् । राज्यमुद्धृतमनर्थपङ्कतः कन्यकावितरणादमन्यत ॥ ७९ ॥ प्रेषितैरथ तयोः परस्परं प्रेग्णि योग्यपुरुषैः प्रयञ्चिते।</poem> 0₂ V. 69.. शु . Ms. V. 70. कुरक्षत° Ms. - V. 73वे Ms. -- V. 78. Ms. om. first च.<noinclude></noinclude> hnvyj4hvvpgtunm3iijojpxvhit6kra 104 128434 346530 2022-08-21T09:41:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ४६ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>संगम: सकललोकसंमतो जायतेस्म गुरुपुष्ययोरिव ॥ ८० ॥ एष स प्रियतमः श्रियः स्वयं कर्मणा मम शुभेन दर्शितः । इत्युदश्रुनयनः प्रभावतः कुन्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>४६ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>संगम: सकललोकसंमतो जायतेस्म गुरुपुष्ययोरिव ॥ ८० ॥ एष स प्रियतमः श्रियः स्वयं कर्मणा मम शुभेन दर्शितः । इत्युदश्रुनयनः प्रभावतः कुन्तलक्षितिपतेरमंस्त सः ॥ ८१ ॥ पादयोः प्रगतये कृतोद्यमं तं मुदा द्रावेडपार्थिवं ततः । विक्रमाङ्कनृपतिर्न्यवर्तयत्तस्य संभ्रमविशेषतोषितः ॥ ८२ ॥ कि करोषि वयसाधिकेन मे क्षिप्यतां शिरसि पादपल्लवः । अद्य जातमापे मूर्ध्नि धार्यते किं न रत्नममलं क्योधिकैः ॥ ८३ ॥ इत्युदीरितवता निरन्तरं तेन हर्षजलपूर्णचक्षुषा | कुन्तलेन्दुरगमन्मुदं परां द्राविडक्षितिपमालिलिङ्ग च ॥ ८४ ॥ अर्धासनप्रणयपूर्णमनोरथोथ श्रीकुन्तलेश्वरमवोचत चोलभूपः । प्रत्यादिशन्दशनचन्द्रिकया किरीटरत्नातपं सदसि राजपरंपराणाम् ८५ अङ्गानि चन्दनरसादापे शीतलानि चन्द्रातपं वमति बाहुरयं यशोभिः । 'चालुक्यगोत्र तिलकः क्व वसत्यसौ ते दुर्वृत्तभूपपरितापगुरुः प्रतापः ।। ८६ धैर्यस्य धाम निधिद्भुतचेष्टितानां दृष्टान्तभूरनवधेः करुणारसस्य । स्वं वेधसा विरचितः सकलादिराज निर्माण सार परमाणु समुच्चयेन ॥ ८७ ॥ कन्याविभूषणामयं भुवनत्रयस्य सिंहासनं विपुल मेतदयं ममात्मा । व्यस्तं समस्त मथवा तदिदं गृहाण पुण्यैर्मम प्रणयमेत यशःपताका ८८ कन्यान्तःपुरधानि धैर्यनिधिना माधुर्यधुर्वैः पदै- रित्यादि द्रविडेश्वरेण निविडप्रेम्णा मुहुर्व्याहृतः चोलीनां कुटिलासु कुन्तललतादोलासु लोलां दृशं देव: सोथ विनोदयन्मुदमगा चालुक्यविद्याधरः ॥ ८९ ॥ इति श्री विक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमदे- वविद्यापतिकाश्मीरक भट्टबिल्हणविरचिते पञ्चमः सर्गः ॥</poem> [स •<noinclude></noinclude> ml19pd65vlc3rky58331mjm5j4buq3h 104 128435 346531 2022-08-21T09:41:52Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ wiss. सं॰ ६] 1.Ma 1:16:322 11 11 विक्रमाङ्कदेवचरितम् बाई, जि. <poem>सह विभवभरेण तत्र पुत्रों गुणनिधये नृपनन्दनाथ कथमपि परिणेतुरभ्यनुज्ञामथ समवाप्य चचाल चोलराजः ॥ १ ॥ द्रविडनरपते... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>wiss. सं॰ ६] 1.Ma 1:16:322 11 11 विक्रमाङ्कदेवचरितम् बाई, जि. <poem>सह विभवभरेण तत्र पुत्रों गुणनिधये नृपनन्दनाथ कथमपि परिणेतुरभ्यनुज्ञामथ समवाप्य चचाल चोलराजः ॥ १ ॥ द्रविडनरपतेरदत्त वित्तं निरवधि कुन्तलनाथनन्दनोपि । यशसि रसिकतामुपागतानां तृणगणना गुणरागिणां धनेषु ॥ २ ॥ मुदितमनसि जातमानसिद्धौ गतवति तत्र गुणैकपक्षपाती । प्रतिपदमुकण्ठतः क्षितीन्दुः कुसुममृदूनि मनांसि निर्मलानाम् ॥ ३ ॥ द्रविडपतिकथाद्भुतक्षणेषु क्षितिपतिसूनुरसौ गुणामुरागी | पुलकपरिकरैः कपोलपालीं विपुलमतिः परिपूरयांचकार ॥ ४ ॥ किमिति न गमनान्निवारितोसौ परिचयमेष्यति चक्षुषोः पुनः किम् । इति सुजनशिखामणिः कुमारः किमपि चिरं परिचिन्तयांचकार || ५|| द्रविडनृपतिपुत्रिकां चकार त्रिभुवनदुर्लभसंपदास्पदं सः । प्रणायेषु शुभचेतसां प्रसादः प्रसरति संततिमप्यनुग्रहीतुम् ॥ ६ ॥ रणरमसविलास कौतुकेन स्थितिमथ विश्रद्सौ यशोवतंसाम् । विधिहतक दुराग्रहाद काण्डे गतमशृणोद्रविडेन्द्रमिन्द्रधाम्नि ॥ ७ ॥ मृदुहृदयतया गुणानुरागादतिमहतः प्रणयाच राजपुत्रः । हिमकरकरकाण्डपाण्डुगण्डस्थलगलदश्रुजलश्चिरं ललाप || ८ || द्रविडविषयराज्यविठवेन श्रवणपथातिथिना ततः सखेदः । अभिजनवति चोलराजपुत्रे श्रियमभिषेक्तुमसौ समुञ्चचाल ॥ ९ ॥ करटिशतविकीर्णकर्णतालव्यजनसमीरणशीतलीकृतानि । अथ धरणिभुजां पिबन्यशांसि क्षितिपतिरादिपुरीमवाप काञ्चीम् ॥ १० समजाने कलमेखलाकला पध्वनि जय डिण्डिम सज्ज पुष्पचापम् । अथ चटुलकटाक्षबाणवर्षप्रगुणममुष्य पुरः पुरंधचक्रम् ॥ ११ ॥</poem> VI. 10. कर्ण °om. Ms. www<noinclude></noinclude> 23jlgs84w9n541q14uykgn8b69daq5h 104 128436 346532 2022-08-21T09:42:04Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ आy: ४८ विक्रमाङ्कन्देवचरितम् । <poem>अधरहसित किंशुका शुकाय क्रमुकदलं वदनस्थमर्पयन्ती | क्षितिपतितनयेत्र कापि नेत्रप्रणयिनि चुम्बनंचातुरीमुवाच ॥ १२ ॥ गृहशिखर मग... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>आy: ४८ विक्रमाङ्कन्देवचरितम् । <poem>अधरहसित किंशुका शुकाय क्रमुकदलं वदनस्थमर्पयन्ती | क्षितिपतितनयेत्र कापि नेत्रप्रणयिनि चुम्बनंचातुरीमुवाच ॥ १२ ॥ गृहशिखर मगम्यमध्यरोह द्रुतमषधीरितपात भोतिरन्या | ॥ १७ ॥ मरणमपि तृणं समर्थयन्ते मनसिज पौरुषवासितास्तरुण्यः ॥ १३ ॥ कलकलमपरा मुधा विधाय क्षितितिलकान्नयनान्तमाससाद | अवतरति मृगीदृशां तृतीयं मनासेजचक्षुरुपायदर्शनेषु ॥ १४ ॥ हृदि विहितपदेन शुद्धभासा कृतमघरं धरणीन्द्रसूनुनेव । निपतितमवधीर्य हारमन्या हरिणविलोलावेलोचना जगाम ॥ १५ ॥ उरसि मनसिजावत सलोलासमुचित कोमलपल्लवानुकाराम् । नखलिपिमपरा प्रकाशयन्ती सुरतत्रिमसहत्वमाचचक्षे ॥ १६ ॥ अभजत मणिकुण्डलं परस्याः श्रवणपरिच्युत मंसदेशमेत्य | गलविगलितपुष्पबाणचक्रश्रियमसितोत्पलचारुलोचनायाः परिकलित चुलुक्यराजपुत्रप्रथमविलोकन कौतुकत्वराणाम् । इति नगरकुरङ्गलोचनानामभवदनङ्गविलोभनो विलासः ॥ १८ ॥ नरपतितनयः कयापि कोपस्फुरितरदच्छदलेखया लुलोके । प्रकटितपटुपञ्चबाणलीला कलकिलिकिञ्चितमीक्षणाञ्चलेन ॥१९॥ कनकसदनवेदिकान्तरालप्रतिपदः क्षितिपालनन्दनोसौ । सुरशिखरितटीविटङ्कमध्यप्रणयिनमुष्णकरं निराचकार ॥ २० ॥ कतिचिदपि दिनानि तत्र नीत्वा परिसरभूमिषु भूरिभिर्विल।सैः । चरणतलनिविष्टदुष्टवर्गः पुरमवलोकयातेस्म गाङ्गकुण्डम् ॥ २१ ॥ द्रविडनरपतिप्रतापभीत्या किमाऐ गते पयसां निधौ परस्तात् । यद विहित विवाहमङ्गलाया बहिरिष निर्गतमादिवाम लक्ष्म्याः ॥ २२ ॥ गगनमुपगतेन शोभते यन्त्रिरुपमकाञ्चनवप्रमण्डलेन ।</poem> VI. 20. tom. Ms. 9<noinclude></noinclude> cy6vibs7zg4x0m6v6ey2j90dhjmwwur 104 128437 346533 2022-08-21T09:42:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ *** S स°६] विक्रमांङ्कदेवचरितम् | <poem>सुरपुररामेव हेमशैलमध्ये विबुध विभूतिभरात्कृतप्रवेशम् ॥ २३ ॥ विघटितपरिपन्थिसैन्यसार्थः पदमधिरोग्य स तत्र चोलसूनुम् | मासमात... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>*** S स°६] विक्रमांङ्कदेवचरितम् | <poem>सुरपुररामेव हेमशैलमध्ये विबुध विभूतिभरात्कृतप्रवेशम् ॥ २३ ॥ विघटितपरिपन्थिसैन्यसार्थः पदमधिरोग्य स तत्र चोलसूनुम् | मासमात्रम् ||२४|| नयनचुलुकलुष्टयमानकान्तिर्द्रविडवधूभिरुवास विघटनमटवोधनुर्धराणां विषमपथेषु विधाय लीलयैव । पुनरोप स जगाम तुभद्रां विरचितवन्दनमालिकां तरंगेः ॥ २५ ॥ अथ कतिषुचिदेव दैवयोगात्परिगलितेषु दिनेषु चोलसूनोः । श्रियमहरत राजिगाभिधानः प्रकृतिविरोधहतस्य चेङ्गिनाथः ॥२६॥ कुटिलमतिरसौ विशङ्कमानः पुनरमुमेव पराभवप्रगल्भम् । प्रगुणमकृत पृष्ठकोपोतोः प्रकृतिविरोधिनमस्य सोमदेवम् ॥ २७ ॥ सुभटशत निशातखड्गधाराविहरणसव्रणपादपल्लवेव । अपि नयनिषुणेषु नो भरेण क्षिपति पदं किमुत प्रमादिषु श्रीः ॥२८॥ अवतरति मातेः कुषार्थिवानां सुकृतविपर्ययतः कुतोपि शादृक् । झटिति विघटते यथा नृपश्रीस्टगिरिसंघटितेष नौः पयोधेः ॥ २९ ॥ व्रतमिदमिह शस्त्रदेवतानां हृढमधुनापि कलौ निरङ्कुशेषि ] . अविनयपथवार्तनं यदेताः प्रबलमापे प्रधनेषु वञ्चयन्ति ॥ ३० ॥ इति मुषितवियः श्रिया प्रयान्त्या रभसवशादविचिन्त्य दग्धभूषाः | बलभरबहुमानतः पतंगनतमुपयान्ति परमंतापदीपे ॥ ३१ ॥ सकलमापे विदन्ति हन्त शून्यं क्षितिपतयः प्रतिहारवारणाभिः । क्षणमापे परलोकचिन्तनाय प्रकृतिजडा यदमी न संरभन्ते ॥ ३२ ॥ विदधति कुधियोत्र देवबुद्धिं स्फटिक शिलाघटनास वर्तुलासु । इति मनसि विधाय दग्धभूपास्त्रिनयनलिङ्गमपि स्पृशान्ति मिथ्या ॥ ३३॥ अविरततरुणीसहस्रमध्यस्थितिविगलत्पुरुषव्रता इवैते ।</poem> VI. 24. °चुलुक्य Ms. – VI. 26. चेंङ्गि ° or बैंड is not clear in Ms.-VI. 28 सभट °Ms. - VI. 33. विनयं ● Ms.<noinclude></noinclude> p7ym0nfxue8kortfei25wikrdxigyz4 104 128438 346534 2022-08-21T09:42:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कन्देवचरितम् | [स° ६ <poem>प्रतिपदमतिकातराः क्षितीशाः परिकलयन्ति भयं समन्ततोपि ॥३४॥ अभिसरणपरा सदा वराकी समरमहावसु रक्तपङ्गिलेषु । हृदि धरणिभुजामियं नृ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कन्देवचरितम् | [स° ६ <poem>प्रतिपदमतिकातराः क्षितीशाः परिकलयन्ति भयं समन्ततोपि ॥३४॥ अभिसरणपरा सदा वराकी समरमहावसु रक्तपङ्गिलेषु । हृदि धरणिभुजामियं नृपश्रीर्निहितपदेष कलङ्कमातनीति ॥ ३५ ॥ गुणिनमगुणिनं वितर्कयन्ती स्वजनममित्रमनाप्तमातवर्गम् । वितरति मतिविप्लवं नृपाणामियमुपसर्पणमात्रकेण लक्ष्मीः ॥ ३६ ॥ विधिलिखितमिदं कुटुम्बमध्ये नृपतिपदं समुपैति कञ्चिदेव । इति हृदि न विचारयन्ति भूपाः कुलमापे निर्दलयन्ति राज्यलुब्धः ३७ अनुचितममुना किमग्रजस्य व्यवसितमुन्नतचेतसा यदस्मिन् । अपकरणधिया चकार संधि कुलरिपुणा सह चोलराजिगेन ॥ ३८ ॥ अथ नृपतनये कृतप्रयाणे गलितनयस्य वधाय राजिगस्य | स्वरिततरमुपागतोस्य पृष्ठे सह सकलेन बलेन सोमदेवः ॥ ३९ ॥ अनुसरदासतात पत्रमैत्री मधुकरमण्डलमाससाद येषाम् । अतिविपुलकपोलदानपङ्कप्रभवसरोरुहिणीदलानुकारम् ॥ ४० ॥ अगणितसृणिभिः प्रधावितैर्यैः कुलगिरयः परिघट्टितास्तटेषु । मुमुचुरिव मुखैरजस्रमस्त्रं विगलितधातुतरंगिणीमिषेण ॥ ४१ ॥ निजदशनयुगेकबद्धवासां श्रियमिव कर्तुमुपोढकौतुका ये । स्मरणशरणपङ्कजांनि चक्रुः सततममर्षपुरःसराः सरांसि ॥ ४२ ॥ श्रवणमधुरविस्फुरद्धतीनां व्यधुरुषकारावेयेव षट्पदानाम् । मदसलिलमुदारसौरभं ये विटपिविधूननपातिभिः प्रसूनैः ॥ १३ ॥ निजतनुभरगौरवाद्द्वलन्ती क्षितिमिव ये दधतिस्म शैलतुङ्गाः । मदमुकुलितलोचनांश्चलन्तः किमपि करैः सविलासमुन्नमद्भिः॥४४॥ रणजलधि विलोडनप्रचण्डा गिरय इव द्विरदेश्वरास्तदीयाः । दधुरतिमहतीमतीतसंख्याः श्रियमधिरोहितयोधमण्डलास्ते ॥ ४५ ॥</poem> VI. 34. [क्षेतीश: Ms. ५ +<noinclude></noinclude> kr7yf034z4d3x8m0eed2wa7zixajo6h 104 128439 346535 2022-08-21T09:42:51Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ . धुँ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>कुलिश कठिनलोहबम्बयोगा निजगृहकुट्टिमवद्विलन्यतेस्म । विशिखशकलकण्टकावकीर्णा व्यजनचटुलवालधिमपञ्चप्रचुर रणखुरली रथमण्डलैर्यद... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>. धुँ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>कुलिश कठिनलोहबम्बयोगा निजगृहकुट्टिमवद्विलन्यतेस्म । विशिखशकलकण्टकावकीर्णा व्यजनचटुलवालधिमपञ्चप्रचुर रणखुरली रथमण्डलैर्यदीयैः ॥४६ ॥ समीरणपुञ्ज मध्यवर्ती । त्वरितगमनलङ्कितापि येषां मरुदविभाव्यतया न लज्जतेस्म ॥ ४७ ॥ प्रतिफलननिभाः सहस्त्रभासा मणिमयपल्ययनप्रतिष्टितम | निजरथवहनार्थमाश्रिता ये स्वयमधिरुह्य परीक्षिता इवासन् ॥ १८ ॥ रवमनुमितधावनानुरूपं किमिति कृता पृथुला त्वया न पृथ्वी । नभासे खुरपुटैरिति स्फुरद्भिर्विधिमिव ये स्म मुहुः प्रतिक्षिपन्ति ॥ ४९ प्रतिदिशमविरोहिताश्ववाराः परिचितकाञ्चनचित्रवर्मबन्धाः | अगणितकृतपडयो हयास्ते कमित्र न चक्रुरूपक्रमं तदीयाः ॥ ५० ॥ असितविलसितेन तहलानामसिलतिकानिवहेन निर्मलन | गगनगिरितटी नवेन्द्रनीला दुतिशत निर्झरधारिणीव रेंजे ॥ ५१ ॥ क्व नु न विलसतिस्म कुन्तमाला कलितशिखण्डिशिखण्डमण्डनश्री | 'क्षणमविरहिता विपक्षसेनाभटशिरसामिव मण्डलैस्तदीया || ५२ ॥ बहुभिरभिहितैः किमद्भुतैर्वा भयजननं भुवनैकमलसैन्यम् | रणरसचलितं विलोक्य केषामलभत चेतसि नान्तरं विकल्पः ॥ ५३॥ द्रविडबलभरे क्रमादवाप्ते निकटमुदारभुजस्य राजसूनोः । अपि नृपतिरसौ समीपमागादपकरणाव सरं. चिरादवाप्य ॥ ५४ ॥ ग्रहकलितभिवाग्रजं विलोक्य प्रहरणसंमुखमश्रुपूर्णनेत्रः । किमपि किमपि विक्रमाङ्कदेवश्चिरमनुचिन्त्य निवेदयांचकार ||५५||</poem> VI. 46. After vs. 45 the Ms. inserts संबंधकुळकं. रघुमंडलैः M9. विशि- खरांक ● Ms. - VI. 47 °सगारणपुंजमध्यवर्ते Ms.--VI. 48. "निभा Ms. मसा- विनायि - परिक्षिता Ms. VI. 49. जयम°; कृतपृथुलानायपृथ्वी Ms. VI. 50, ● ताश्वचरा: Ms.-VI. 51. वितिन Ms.VI. 53. ° सेन" Ms.VI. 55. Ms. om, one किमारे.<noinclude></noinclude> 6emw4or5c8kmxlj09ybfqwcu5ag6jcj 104 128440 346536 2022-08-21T09:43:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ५२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स° ६ <poem>॥ ५६ ॥ अहह महदनर्थबोज मेताद्वेविहतकेन विरोधसारणीमिः । अविनयरसपूरपूरिताभिर्विहितमकीर्तिफलप्रदानसज्जम् इह निहतनयः समागतो यत... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>५२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स° ६ <poem>॥ ५६ ॥ अहह महदनर्थबोज मेताद्वेविहतकेन विरोधसारणीमिः । अविनयरसपूरपूरिताभिर्विहितमकीर्तिफलप्रदानसज्जम् इह निहतनयः समागतो यत्समममुना परिपन्थिनाग्रजो मे । समरशिरसि संचरन्पृषत्कैः कथमपरामृशता मया निवार्यः ॥ ५७ ॥ पितुरापे परिपन्थिनीं विधाय श्रियमहमत्र निवेशयांबभूव । सपादे कथमिमं कदर्थयामि ब्यथयति मामहहा महाननर्थः ॥ ५८ ॥ अपसरणमितः करोमि किंचित्प्रसरति गोत्रवधाय नैष बाहु: । परमयमयशांसि दुष्टलोकः किमपि निपात्य मयि प्रमोदमेति ॥५९॥ इति गिरमभिधाय निष्कलङ्कां विशदमनाः शनकैर्यशोधनोसौ । अनुनयवचनानि तस्य पार्श्वे कति न विसर्जयतिस्म राजपुत्रः ॥६०॥ स तु शपथशतैः प्रपद्य सर्व वितथवचाः कुलपांत्वमाप्तः । क्षणमनुगुणमैक्षत प्रहर्तुं मलिनधियां घिरानार्जवं चरित्रम् ॥ ६१ ॥ किमिदमुपनतं यशोविरोधि त्रिदिवगतः किमु वक्ष्यते पिता मे । इति मनसि निधाय जातनिद्रं नृपतनयं शशिमौलिरादिदेश || ६२ || स्वमिह महति वत्स देवकार्ये ननु गुणवानवतारितो मवैव । तरलयति मुधा विकल्पदोला किमिति मनस्तव शुद्धधैर्यधाम्नः ॥३३॥ . सपादे न शुभमस्ति मोहहेतोस्तिलपरिमाणमपि त्वदग्रजस्य | इस हि विहितभूरिदुष्कृतानां विगलति पुण्यचयः पुरातनोपि ॥६४॥ भव भुवनमहोत्सवे तदत्र प्रगुणधनुः परिपन्धिनां प्रमाये । स्मरसिन किमिति स्थितिस्तवैषा ननु भुवि धर्मविरोधिनां वधाय|| ६५|| गिरमिति स निशम्य विश्वभगिरित नयादवितस्य मुक्तनिद्रः । वचन मिदमलङ्यमिन्दु मौलेरिति रणकर्मणि निश्चयं चकार ॥ ६६ ॥</poem> VI. 66. सारिणीभिः Ms.– VI. 62. वक्षने Ms. -VI. 63. कामाने Ms. VI. 64. पुण्यवय: M...<noinclude></noinclude> eryxjntvri8pqzxd1zxud9kimfs39c1 104 128441 346537 2022-08-21T09:44:14Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ५३ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>प्रसरदुभयतः प्रहारसज्जं बलयुगलं तदवेक्ष्य वोक्षतेस्म | समुचितसमरोपभोगलोभात्प्रतिकलमुत्पुलकं भुजद्वयं सः ॥ ६ ७ ॥ मदकरटिनमुत्कट... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>५३ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>प्रसरदुभयतः प्रहारसज्जं बलयुगलं तदवेक्ष्य वोक्षतेस्म | समुचितसमरोपभोगलोभात्प्रतिकलमुत्पुलकं भुजद्वयं सः ॥ ६ ७ ॥ मदकरटिनमुत्कट प्रतापः प्रकटितवीर मृदङ्गधोरनादः । मथनगिरिमिवाधिरुह्य वेगात्प्रतिबलवारिधिलोडनं चकार ॥ ६८ ॥ अहमहमिकया प्रधाविताभ्यां मिलितममुष्य बलं तयोर्बलाभ्याम् सलिलमभिमुखं सहाम्बुराशेस्तदनु महानदयोरिषोदकाभ्याम् ||६ ९॥ मुखमसितपताकया पतन्त्या ध्वजगरुडः परिचुम्बितं दधानः । वदनपरिगृहीत पन्नगस्थ व्यतनुत सत्यगरुत्मतः प्रतिष्ठाम् ॥ ७० ॥ प्रकटितपटु मौक्तिकावतंसद्विरदशिरः स्थल संगति प्रपद्य | अलमत परमार्थसिंहलीलां करिवरकेतुपरिच्युतो मृगेन्द्रः ॥ ७९ ॥ कथमपि विनिपत्य संचरन्तः क्षतजतरंगवतीषु चिङ्गमस्याः | सुरयुवतिविलोचनानि संख्ये विदधुर कृत्रिममत्स्यशङ्कितानि ॥ ७२॥ संघरपटलकदमैन दूरं रणभुवि दुर्गमतामुपागतायाम् । गमनमनिमिषप्रियाजनस्य प्रियमकरोदवलम्बनानपेक्षम् ॥ ७३ ॥ प्रहतिनिवहमूर्च्छितोधिरोहः स्वकरटिकर्णपुटानिलैः प्रबुध्य । अपर सुभटपातिते प्रहर्तर्यनुशयमापदलब्ध वैरशुद्धेिः ॥ ७४ ॥ नयनगतमरातिबीरचूडामणिदलनप्रभवं परागमेकः । करिदशनविदारितात्मवक्षःस्थलरुधिराञ्जलिभिर्निराचकार || ७५ | महति समरसंकटे भटोन्यः प्रतिभटनिर्दलनात्समाप्तशस्त्रः । अगणितमरणः प्रविश्य वेगादरिकरतः करवालमाचकर्ष ॥ ७६ ॥ असुभिरपि वियासाभेः प्रविश्य प्रतिमटमूर्धनि कोपि दत्तपादः । फलममनुत जन्मनोपि लब्धं यशसि रतिर्महतां न देहपिण्डे ॥ ७७ ॥</poem> VI. 67. दुभयत महार Ms. - VI. 68, मिवारूप Mr. VI. 77 अशुभिः Ms,<noinclude></noinclude> dt1rvsbz5y6f3i0fm9fj84569zfzpdz 104 128442 346538 2022-08-21T09:44:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>विघटितकवचश्चचार कश्चित्प्रतिकिटं विलोक्य | विमलविजयलालसाः खलानामवसरमल्पमपि प्रतिक्षिपन्ति ॥ ७८ ॥ रुधिर मृतकपालपामध्ये मदकरटी विनि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>विघटितकवचश्चचार कश्चित्प्रतिकिटं विलोक्य | विमलविजयलालसाः खलानामवसरमल्पमपि प्रतिक्षिपन्ति ॥ ७८ ॥ रुधिर मृतकपालपामध्ये मदकरटी विनिपत्य कर्णतालैः । शिशिरभित्र चकार पानपात्रप्रणयिनमासवमागतस्य मृत्योः ॥ ७९ ॥ उपरि निपतितः कपाल शुक्तेः श्रवणपुटः करिणः कृपाणलूनः | समरभुवि कृतान्तपानलीलाचषक पिधानविलासमाससाद || ८० ॥ अनियतविजयश्रियि प्रवृत्ते चिरमिति तत्र महाहवप्रबन्धे । प्रातसुभटकपालपाटनाय द्विरदमुदञ्चयतिस्म राजसूनुः ॥ ८१ ॥ क्षणमुदचलदुच्चलत्पता के द्रविडवले क्षणमग्रजस्य सैन्ये । रणभुवि स चचार यत्रयन्त्र न्यपिबदरातियशांसि तंत्रतत्र ॥ ८२ || पददलितबृहत्कपालजाले करग्नेि तस्य दुरापभाजनानाम् । सुभट रु धिरसोधुपानकेलिव्र्व्यघटत तत्र पिशाचसुन्दरीणाम् ॥ ८३ ॥ ध्रुवमरिषु पदं व्यधत लक्ष्मीः सुरभिकुशेशयकोशकेलिसक्ता | नृपसुतकरवाललेखया यन्मधुकरमालिकयेव चुम्ब्यतेस्म ॥ ८४ ॥ अनुकृतसमवर्तिपानलीलाचषककरालकपाल शुक्तिमंत्र्ये । करिदशन परंपरा निपत्य श्रियमंतनदुपदंशमूलकानाम् ॥ ८५ ॥ वशमवनिपतिद्वयं नयन्ती चटुलपृषककटाक्षमालिकाभिः । क्षितिपतितनयेन वीरलक्ष्मीः सुचिरमनर्त्यत संगरावर ॥ ८६ ॥ कुलिश निशितकङ्कपत्तामेन्नास्त्रिभुवनभीमभुजस्य राजसूनोः । प्रतिभटकरटिस्थिताः प्रवीराः प्रणतिपरा इव संमुखा निपेतुः ॥८७॥ द्विरदपतिरमुष्य 'शत्रु सेनाभटमुखपद्मविमर्दकलिकारः । ५४ झटिति रणसरश्चकार लक्ष्मीकरघृतविभ्रमपुण्डरीककोशम् ॥ ८८ ॥ धृतसुभटकरङ्कम ङ्कवर्तिद्विरद्घटाविकटास्थिचक्रवालम् । रणमनणु कृतान्तभुक्तशेषप्रणयि बभूव शिवासहस्त्र योग्यम् ॥ ८९ ॥</poem><noinclude></noinclude> e8yhhavuzlu6iyvmkw0gruy5ur80tro 104 128443 346539 2022-08-21T09:44:55Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ i विक्रमाङ्कदेवचरितम् | {{center|<poem>किमपरमुपरि प्रतापभाजां विहितपदः स बभञ्ज राजयुग्मम् । द्रविडपतिरगात्कचित्पलाध्य न्यविशत बन्धनधात्रि सोमदेवः ॥ ९ ॥ उभयनरपातेप्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>i विक्रमाङ्कदेवचरितम् | {{center|<poem>किमपरमुपरि प्रतापभाजां विहितपदः स बभञ्ज राजयुग्मम् । द्रविडपतिरगात्कचित्पलाध्य न्यविशत बन्धनधात्रि सोमदेवः ॥ ९ ॥ उभयनरपातेप्रतापलक्ष्म्यौ विलुलुठतुश्चरणद्वये तदीये | त्रिभुवनमहनीयबाहुवीर्यविणविभूतिमतां किमत्यसाव्यम् ॥९१॥ विहितसमरदेवतासपर्यः परिकरितः क्षितिपालयुग्मलक्ष्म्या | अथ शिथिलितकङ्कटस्तटान्तस्थित कटकां स जगाम तुङ्गमद्राम् ॥ ९२ ॥ वितरितुमिमग्रजस्य सबै पुनरुपजातमतिः स राजपुत्रः । तुहिन किरणखण्डमण्डनेन स्फुरदशरीरगिरा रुषा न्यषेधि ॥ ९३ ॥ मुखपरिचितराजहं सभङ्गया सरसिरुहेन्विव पूरयत्सु शङ्खान् । सारति घटिकयेव शोधयन्त्यां प्रतिफलितार्कमिषेण लग्नवेलाम् ॥९१॥ अतिशिशिरतया मरुत्सु सक्त्या कुलसरितामिव वारि धारयत्सु ।. नमसि विकिरतीय गाङ्गमम्भः पवनसमाहृतशीकरच्छलेन ॥ ९५ ॥ अतिविशदतया दिशां मुखेषु स्मितमिव केतकमित्रमुद्हत्सु | निखिलभुवनमानसेषु हर्षप्रसरवशेन नितान्तमुत्सुकेषु ॥ ९६ ॥ वरकरिषु गमीदुन्दुमीनां व्यनिमिव संजनयत्सु गर्जितेन । दिशिदिशि तुरगेषु सान्द्रशङ्खस्वनकमनीय सहर्षहेषितेषु ॥ ९७ ॥ अथ सुरपथवल्गद्दिव्यमेरीनिनादं स°६ ] प्रशमितपरितापं भर्तृलाभात्पृथिव्याः । अलभत चिरचित्ताचान्तचालुक्यलक्ष्मी- क्लममुषमभिषेकं विक्रमादित्यदेवः ॥ १८ ॥ श्री चालुक्य नरेन्द्रसूरजं तत्रैव पुण्ये दिने कारुण्यातिशयादसूत्रपदसौ पात्रे महत्याः श्रियः । दासी यद्भवनेषु विक्रमधनकीता ननु श्रीरियं</poem>}} VI. 92 ° सपय: Ms.<noinclude></noinclude> 3cioukl9s6hk8gs9c0oabtlih5im0cq 346540 346539 2022-08-21T09:45:14Z Srkris 3283 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>i विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>किमपरमुपरि प्रतापभाजां विहितपदः स बभञ्ज राजयुग्मम् । द्रविडपतिरगात्कचित्पलाध्य न्यविशत बन्धनधात्रि सोमदेवः ॥ ९ ॥ उभयनरपातेप्रतापलक्ष्म्यौ विलुलुठतुश्चरणद्वये तदीये | त्रिभुवनमहनीयबाहुवीर्यविणविभूतिमतां किमत्यसाव्यम् ॥९१॥ विहितसमरदेवतासपर्यः परिकरितः क्षितिपालयुग्मलक्ष्म्या | अथ शिथिलितकङ्कटस्तटान्तस्थित कटकां स जगाम तुङ्गमद्राम् ॥ ९२ ॥ वितरितुमिमग्रजस्य सबै पुनरुपजातमतिः स राजपुत्रः । तुहिन किरणखण्डमण्डनेन स्फुरदशरीरगिरा रुषा न्यषेधि ॥ ९३ ॥ मुखपरिचितराजहं सभङ्गया सरसिरुहेन्विव पूरयत्सु शङ्खान् । सारति घटिकयेव शोधयन्त्यां प्रतिफलितार्कमिषेण लग्नवेलाम् ॥९१॥ अतिशिशिरतया मरुत्सु सक्त्या कुलसरितामिव वारि धारयत्सु ।. नमसि विकिरतीय गाङ्गमम्भः पवनसमाहृतशीकरच्छलेन ॥ ९५ ॥ अतिविशदतया दिशां मुखेषु स्मितमिव केतकमित्रमुद्हत्सु | निखिलभुवनमानसेषु हर्षप्रसरवशेन नितान्तमुत्सुकेषु ॥ ९६ ॥ वरकरिषु गमीदुन्दुमीनां व्यनिमिव संजनयत्सु गर्जितेन । दिशिदिशि तुरगेषु सान्द्रशङ्खस्वनकमनीय सहर्षहेषितेषु ॥ ९७ ॥ अथ सुरपथवल्गद्दिव्यमेरीनिनादं स°६ ] प्रशमितपरितापं भर्तृलाभात्पृथिव्याः । अलभत चिरचित्ताचान्तचालुक्यलक्ष्मी- क्लममुषमभिषेकं विक्रमादित्यदेवः ॥ १८ ॥ श्री चालुक्य नरेन्द्रसूरजं तत्रैव पुण्ये दिने कारुण्यातिशयादसूत्रपदसौ पात्रे महत्याः श्रियः । दासी यद्भवनेषु विक्रमधनकीता ननु श्रीरियं</poem> VI. 92 ° सपय: Ms.<noinclude></noinclude> j5ge5861a6e4cegs707z0p8r78t466m 104 128444 346541 2022-08-21T10:15:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>तेषामश्रितपोषणाय गहनं किं नाम पृथ्वीभुजाम् ॥ ९९ ॥ इति विक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमछदेवविद्या- पतिकाश्मीरकमट्टश्रीबिल्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>तेषामश्रितपोषणाय गहनं किं नाम पृथ्वीभुजाम् ॥ ९९ ॥ इति विक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमछदेवविद्या- पतिकाश्मीरकमट्टश्रीबिल्हणावेराचते षष्ठः सर्गः ॥ ५॥ [स. ६ स सर्वमावर्ज्य रिपुप्रमाथी मनोरथानामथ पूरणेन । परिभ्रमन्युद्धकुतूहलेन दिग्दन्तिदशेषाः ककुमञ्चकार ॥ १ ॥ गते समाप्ति नरनाथचक्रे निचोलकारासितचापदण्डः | निर्वाप्य चोलस्य पुनः प्रतापं क्रमेण कल्याणमसौ विवेश ॥ २ ॥ अत्रान्तरे मन्मथबाणमित्रं लतावधूविभ्रमसूत्रधारः । स्थानोपदेशी पिकपञ्चमस्य शृङ्गारबन्धुर्मधुराविरासीत् ॥ ३ ॥ शीतभीत्या विविशुः समस्ताः किं कन्दरासीमनि चन्दनाद्रेः । यन्निः सरन्तिस्म हिमव्यपाये दिवा च रात्रौ च ततः समोराः ॥ ४ ॥ कृतप्रकोपाः पवनाशनानां निवासदानादिव पन्नगानाम् । षिनिर्ययुश्चन्दनशैलकुज्जादाशामुदीचीं प्रति गन्ववाहाः ॥ ५ ॥ रथस्थितानां परिवर्तनाथ पुरातनानामिव वाहनानाम् । उत्पत्तिभूमौ तुरगोत्तमानां दिशि प्रतस्थे रविरुत्तरस्याम् ॥ ६ ॥ अहो नु चैत्रं प्रति कापि भक्तिरकृत्रिमा केरलमारुतस्य । दाधिष्टमध्वानमसौ विलङ्घय सर्वत्र तस्यानुचरो यदासीत् ॥ ७ ॥ देया शिलापट्टकपाटमुद्रा श्रीखण्ड शैलस्य दरीगृहेषु । वियोगिनीकण्टक एष वायुः कारागृहस्यास्तु चिरादमिज्ञः ॥ ८ ॥ विरुक्षणीयः सखि दाक्षिणात्यस्त्वया न वायुः परुषैचोभिः ।</poem> VI. 99. क्रौतानुश्री ● Ms. तेषाश्रित● Ms. VII. 1. दिग्दतिसशेषाः M.s, VII. 3. बाळमित्रं Ms. - VII. 8. कौमुद्रा Ms.<noinclude></noinclude> 2byzp3gbdalmmin0b122bgnzlu24dg6 104 128445 346542 2022-08-21T10:15:32Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ , विकमाङ्कदेवचरितम् । <poem>यत्कोपनिःश्वासपरंपराभिः पीनत्वमायात्ययमुष्णतां च ॥ ९ ॥ बाणेन हत्वा मृगमस्व यात्रा निवार्यतां दक्षिणमारुतस्य | इत्यर्थनीयः शबराधिरा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>, विकमाङ्कदेवचरितम् । <poem>यत्कोपनिःश्वासपरंपराभिः पीनत्वमायात्ययमुष्णतां च ॥ ९ ॥ बाणेन हत्वा मृगमस्व यात्रा निवार्यतां दक्षिणमारुतस्य | इत्यर्थनीयः शबराधिराजः श्रीखण्डपृथ्वीघरकन्दरस्थः ॥ १० ॥ यद्वा मृषा तिष्ठतु दैन्यमेतन्नेच्छन्ति वैरं मरुता किराताः । केलिप्रसङ्गे शबराजनानां स हि स्मरग्लानिमपाकरोति ॥ ११ ॥ दुराग्रहश्चन्दनमारुतस्य सदा यदन्यपरामखोयम् । अनेन चैत्रः सुतरामसह्यश्चन्द्रोदयेनेष शरत्प्रदोषः ॥ १२ ॥ वियोगिनीनां किमु पाप मे तन्मेधाथवा दक्षिणमारुतस्य । कदापि दिग्मोहवशाद्यदेष न चन्दनाद्वेः परतः प्रयाति ॥ १३ ॥ 'इति भ्रमत्सौरभमांसलेन निमीलितानां मलयानिलेन 1 अभूचिरं भूमिगृहस्थितानां प्रलापमाला प्रियकाङ्गिणीनाम् ॥ १४ ॥ कन्दर्पदेवस्य विमानसृष्टिः प्रसादमाळा रसपार्थिवस्य । चैत्रस्य सर्वतुविशेषाचेङ्गं दोलाविलासः सुदृशां रराज ॥ १५ ॥ दोलाधिरूढस्य वधूजनस्य नितम्बमारण गतागतेषु | त्रुटिर्यदालम्वगुणेषु नामूत्सा भाग्यशक्तिः कुसुमायुधस्य ॥ १६ ॥ जनेषु दोलातरलाः पुरंधीः संभूय भूयःसु विलोकयत्सु | लक्ष्यस्य विस्तीर्णतया मनोभूरवन्ध्यपातरिषुभिर्ववर्ष ॥ १७ ॥ दोलाविनोदेन विलासवत्यः सुदूरमारुह्य निवर्तमानाः | अर्ध नमःप्राङ्गणसङ्गिनीनां बिलासमापुस्त्रिदशाङ्गनानाम् ॥ १८ ॥ विलासदोलाफलके नितम्ब विस्ताररूद्धे परितस्तरुण्याः | लब्धः परं कुञ्चितकार्मुकेण तत्रावकाशः कुसुमायुधेन ॥ १९ ॥ सौन्दर्यमिन्दीवरलोचनानां दोलासु लोळासु यदुल्लुलास यदि प्रसादालभते कवित्वं जानाति तद्वर्णयितुं मनोभूः ॥ २० ॥</poem> VII. 10. पृक्षकन्दर ● Ms. ५७<noinclude></noinclude> m6n84a60lmus0eqwjqan0oentfaxs54 104 128446 346543 2022-08-21T10:15:46Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ • nu magnetika Tamál ५८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [स] [७] <poem>दोलासु यद्दोलनमङ्गनानां यन्मल्लिका यश्च लवङ्गवायुः । सा विश्वसंमोहनदीक्षितस्य मुख्याङ्गसंपत्कुसुमायुधस्य ॥ २१ ॥ प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>• nu magnetika Tamál ५८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [स] [७] <poem>दोलासु यद्दोलनमङ्गनानां यन्मल्लिका यश्च लवङ्गवायुः । सा विश्वसंमोहनदीक्षितस्य मुख्याङ्गसंपत्कुसुमायुधस्य ॥ २१ ॥ प्रसार्थ पादौ विहितस्थितीनां दोलासु लोलांशुकपलवानाम् । मनोरथानामपि यन्त्र गम्यं तद्रष्टुमापुः सुदृशां युवानः ॥ २२ ॥ उन्नम्य दूरं मुहुरानमन्त्यः कान्ताः श्लथीभूतनितम्बजाडयाः । दोलाविलासेन जितश्रमत्वात्मकर्षमापुः पुरुषायितेषु ॥ २३ ॥ कुचस्थले निर्देलितो वधूनां संजोषितः श्वाससमीरणेन । क्लेशातिरेकान्मलयानिळोभूद्धृत्येषु मान्यः कुसुमायुषस्य ॥ २४ ॥ यत्पूरयामास बिलासदोलाः पुरधिभिः सिञ्चितनूपुराभिः । तेनोद्वसां मन्मथराजधानीं मन्ये वसन्तीमकरोइसन्तः ॥ २५ ॥ चुचुम्ब वक्काणि चकर्ष वस्त्रं चिरं विशश्राम नितम्बाबम्बे | दोलाविलासे गुरुरङ्गनानामनङ्कुशः केरलमारुतोभूत् ॥ २६ ॥ गीतेषु याताः किमु शिष्यभावं वामखुषां विश्व मदोलिनीनाम् । पुंस्कोकिला: काननचारिणो यञ्चातुर्यमापुः कलपञ्चमस्य ॥ २७ ॥ सङ्गादजस्त्र वनदेवतानां लीलावनान्तस्थितयः शकुन्ताः । आरुह्य दोलासु विलासिनीनां ताभिः सह बेमुरसंभ्रमेण ॥ २८ ॥ हस्तद्वयोगाढगृहीतलोलदोलागुणानां जघने वधूनाम् | असंवृत स्त्रस्तदुकूलबन्धे किमप्यभूदुच्छ्रसितो मनोभूः ॥ २९ ॥ रघरोपयात प्रिय बाहुपाशरुद्वेषु कण्ठेषु वियोगिनीनाम् । वृथा समाहूतकृतान्तपाशः स्मितं लतानां मधुराततान ॥ ३० ॥ निवारणं पलवधीजनानां स्थितिर्नियातेषु गृहोदरेषु । मूर्छाप्रबन्धेषु वियोगिनीनामासीदपूर्वः परिहारमार्गः ॥ ३१ ॥ लीलाशुकाः कोकिल कूजितानामातेप्रहर्षाद्विहितानुकाराः ।</poem> 0 VII. 32. लीळा; Ms.<noinclude></noinclude> co4esjqaogpe5sgqy0u7xmp2q8eg5tx 104 128447 346544 2022-08-21T10:15:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ५९ स° [७] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>गृहादबाह्यन्त धियोगिनोमिर्गुणो हि काले गुणिनां गुणाय ॥ ३२ ॥ श्रुत्वेव वृत्तावसरं तुषारं बहिःस्थितानामलिनां निनादैः । द्विव... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>५९ स° [७] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>गृहादबाह्यन्त धियोगिनोमिर्गुणो हि काले गुणिनां गुणाय ॥ ३२ ॥ श्रुत्वेव वृत्तावसरं तुषारं बहिःस्थितानामलिनां निनादैः । द्विवर्षकन्यामुखकोमलाभं पङ्कोदरात्पङ्कजमाविरासीत् || ३३ ॥ नवीनदन्तोद्गमसुन्दरेण वासन्ति काकुङ्क्ष लनिर्गमेन | उत्सङ्ग्रसङ्गी विपिनस्थलीनां बालो वसन्तः किमपि व्यराजत् । सुगन्धिनिःश्वास मिषानुवेलमुद्देलता दक्षिणमारुतेन । मुखं प्रसूनस्मितदन्तुरं तच्चुचुम्ब मुग्धस्य मधोवनश्रीः ॥ ३५ ॥ संक्रान्तभृङ्गोपदपङ्किमुद्रं पौष्पं रजः क्षमाफलके रराज । क्रमालिपिज्ञानकृतक्षणस्य क्षणं मधोरक्षरमालयेव ॥ ३६ ॥ समारोहोपरि पादपानां ललोठ पुष्पोत्कररेणुपुञ्चे / लताप्रसूनांशुकमाचकर्षं क्रोडन्वनैः किं न चकार चैत्रः ॥ १७ ॥ दक्षप्रयालौष्ठ समर्पणाय ळतावधूनां मुकुलस्तनीनाम् । मचालिवैतालिकगीतकीर्तिमन्मधुर्यौवनमारोह ॥ ३८ ॥ सलीलमी कृतपञ्च बाणसाम्राज्यभारस्य मधोरभङ्गः । एको भुजस्तस्य लवङ्गवायुरन्यः पिकस्त्रीकलपञ्चमोभूत् ॥ ३९ ॥ राशीकृताः पुष्पपरागपुञ्जाः पदेपदे दक्षिणमारुतेन । मत्तस्य चैत्रद्विरदस्य कर्तुमक्षूणहेतोरिव पांसुतल्पान् ॥ ४० ॥ . लमद्विरेफध्वाने पूर्यमाणं वासन्तिकायाः कुसुमं नवीनम् । आसादयामास वसन्तमासजन्मोत्सवे मङ्गलशङ्खलीलाम् ॥ ४१ ॥ गते हिमंत ध्रुवमुष्णखिन्नः शीतोपचारं मलयः सिषेवे । यदाजगाम व्यजनोपमानां समीरणश्चन्दनपल्लवानाम् ॥ ४२ ॥ मनोवतीनां मनसोवतीर्य गानस्य वेगेन पलायितस्य । . जीवग्रहायेत्र वसन्तमित्रं बभ्राम, वायुः ककुभां मुखानि ॥ ४३ ॥</poem> VII. 32. °दभाद्यन्त Ms. - VII. 35. महता. Ms. - VII. 40 पशु° Ms. ॥ ३४ ॥<noinclude></noinclude> t3ondqjolix8vsnr2htkdi4828qxr66 104 128448 346545 2022-08-21T10:16:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>वियोगिनीनामवशालुलोठ कण्ठेषु लीलाकलपञ्चमी यः । तेनैव चक्रे मदनस्य कार्य पुण्यशोभूचिस्य ॥ ४४ ॥ पदातिसंवर्गणकारणेन पदेपदे चम्पकराशिभ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>वियोगिनीनामवशालुलोठ कण्ठेषु लीलाकलपञ्चमी यः । तेनैव चक्रे मदनस्य कार्य पुण्यशोभूचिस्य ॥ ४४ ॥ पदातिसंवर्गणकारणेन पदेपदे चम्पकराशिभङ्गया । बसन्त सामन्तविकीर्यमाणं हेमेव रंजे स्मरपार्थिवस्य ॥ ४५ ॥ चचार चूतद्रुममञ्जरीषु चुचुम्ब नानाकलिकामुखाने । स्त्रीराज्यमध्यस्थ इव द्विरेफ: स्थातुं न लभे क्षणमेवमेव ॥ ४६ ॥ विलासिनामादिगुरुत्रिलोकयामन्योन्यलीलाभुजबन्धनेषु उत्तम्भिता शोक पलाशपाणिर्न चैत्रमल्लः प्रतिमल्लमाप ॥ ४७ ॥ पुरधिगण्डूषसुराभिलाष पश्यन्नशोको बकुलद्रुमस्य | प्रियभियापादतलप्रहारमात्मानमल्पव्यसनं चूतनुमालीभुजपचरेण रणविरेफावलिकङ्कणेन । । विवेद ॥ ४८ ॥ मित्रं मधुः कोकिलमञ्जनादपूर्वाभिभाषी स्मरमालिलिङ्ग ॥ १९ ॥ उन्निद्रपङ्किस्थित चम्पकानि चकाशिरे केलिवनान्तराणि । वियोगिनीनां कवलीकृतानां सुवर्णकाञ्चोभिरिवाञ्चितानि ॥ ५० ॥ मर्मव्यथाविस्मयधूर्णमाना मूर्धोच्छलत्कुण्डलविभ्रमेण । शब्दानुसारेण वियोगिनोमिः क्षिप्ताः पिकानामिव कण्ठपाशाः ॥५१॥ उदाकिशुकपुष्पसूची: सलीलमाधूतलताकशाग्रः । वियोगिनां निग्रहणाय सज्जः कामाज्ञया दक्षिणमारुतोभूत् ॥ ५२ ॥ प्रसूननाराच परंपराभिर्वर्षत्सु योधेष्विव पादपेषु । वसन्तमत्ताद्वैरदाधिरूढः प्रौढत्वमाप स्मरभूमिपालः ॥ ५३ ॥ समर्थ्यमाणाद्भुत कौसुमास्त्रैश्चैत्रेण चित्रीकृतकाननेन । आधेज्यधन्त्रापि परामुखोभून्निषङ्गभारे भगवाननङ्गः ॥ ५४॥ शृङ्गारिणीमार्जितदन्तपङ्किकान्त्येव निर्यन्त्रणमुच्छलन्त्या ।</poem> VII. 49. मैत्रं Ms.-VII. 52 °शुची: Ms. [स 09 ★<noinclude></noinclude> dos0m3s26eb4o9rouno16jp40fneiuc 104 128449 346546 2022-08-21T10:16:36Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ : विक्रमाङ्कदेवचरितम् | → <poem>प्रक्षाल्यमानस्य शनैरवापुर निन्दद्यमिन्दोः किरणाः प्रसादम् ॥ ५५ ॥ त्वं चैत्र मित्रं यदि मन्मथस्य तस्मिन्ननङ्गे कथमक्षताङ्गः । ज्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>: विक्रमाङ्कदेवचरितम् | → <poem>प्रक्षाल्यमानस्य शनैरवापुर निन्दद्यमिन्दोः किरणाः प्रसादम् ॥ ५५ ॥ त्वं चैत्र मित्रं यदि मन्मथस्य तस्मिन्ननङ्गे कथमक्षताङ्गः । ज्ञातं तवान्तर्गतमागतोसि मिषेण नाशाय वियोगिनीनाम् ॥ ५६ ।। नूनं महापाताकेनं वितर्क्स वियोगिवर्गक्षयदीक्षितं त्वाम् । पस्पर्श न त्र्यम्बकनेत्रवः पारखण्डैः प्रियखण्डितानाम् ॥ ५७ ॥ हराइवे पञ्चशरं विमुच्य पलायितः क्षत्रपरामुखस्त्वम् । अस्य क्षताङ्गस्य पुरोधनात्र हा चैत्रचण्डाल कथं स्थितोसि ॥ ५८ ॥ इहैव सङ्गः फलवान्बभूव त्वया महापातकिनां पिकानाम् । यदर्भदग्धोल्मुककश्मलेन देहेन लोकस्य बहिश्चरन्ति ॥ ५९ ॥ त्वं दृष्टदोषोपि पुनः स्मरेण यत्संगृहीतः शृणु तन्त्र हेतुम् । अङ्गीकृतस्त्रीषधपातकेन केनापि न स्वीकृत एष भारः ॥ ६० ॥ इत्थं वियोगज्यरजर्जराणामुजितानां मधुमासलक्ष्म्या | आसन्मुहुः पदमललोचनानां चैत्रे विचित्रोक्ति विचेष्टितानि ॥ ६१ ॥ गम्भीरता चाटुपराङ्मुखत्वं सौभाग्यमन्यप्रमदारदाङ्कः । दोषोपि यूनां गुण एष मेने पुरन्ध्र मिर्मानपराङ्मुखीभिः ॥ ६२ ॥ मानग्रन्थिकदर्शनाय कथिताः सर्वत्र पुंस्कोकिला: केलीकमणि दाक्षिणात्य मरुतामध्यक्षमावोर्पितः । पुष्पास्त्रस्य जगत्त्रयोप विरहप्रत्यूह हेवाकिनः संद्रीय माध्यसाधनविधी साम्राज्यमैत्री मधुः ॥ ६३ ॥ सं° [७] लीलाखानविधिक्षमं मधुलिहां पुष्पेषु जातं मधु स्थायित्वं कलकण्ठकण्ठकुहरेष्वासेवते पञ्चमः | एकच्छच जगज्जयार्जनरुचेर्देवस्य श्रृङ्गारिण- श्चैत्रश्चित्रमकाण्ड एव समभूत्रैलोक्यजैत्री भटः || ६४ ॥</poem> VII. 62. गंभीरता Ms.<noinclude></noinclude> j2hif1yey8pgly1dzcshrofa1xbvs8u 104 128450 346547 2022-08-21T10:16:50Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ निक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>भूविश्ववियोगिवर्गदलनोत्तालस्य वैतालिकैः प्रारब्धा बिरुदावलीष पठितुं शृङ्गारबन्धोर्मधोः । नादः कोकिलयोषितां प्रमुषितत्रैलोक्यम... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>निक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>भूविश्ववियोगिवर्गदलनोत्तालस्य वैतालिकैः प्रारब्धा बिरुदावलीष पठितुं शृङ्गारबन्धोर्मधोः । नादः कोकिलयोषितां प्रमुषितत्रैलोक्यमानग्रहः कामः संप्रति कौतुकाद्यादे परं पौष्पं धुनीते धनुः ॥ ६५ ॥ कूजस्कोकिल कोपिता गुडधनुः शिक्षां समासेवते खिन्ना चन्दनमारुतेन मलये दावाग्निमाकाङ्क्षति | किंचान्विष्यति दुर्मना दलयितुं कामेन मैत्रीं मधोः कर्तुं धावति दुर्लभे त्वयि सखी कांकां न यातूलताम् ॥ ६६ ॥ संनद्धं माधवीनां मधु मधुपवधूकेलिगण्डूषयोग्यं [स° ७ विश्राम्यन्ति श्रमेण क्वचिदापे मरुतो न क्षणं दाक्षिणात्याः | क्रीडाशैलोभवन्ति प्रतिकलमलिनां कौसुमाः पांसुकूटा- श्चैत्रे पुष्पास्त्रमित्रे तदिह विरहिणां कीदृशी जोविताशा ॥ ६७ ॥ पुष्पेजिष्णुभस्वा करणिमगणितैः शाखिनः के न याता- श्चञ्चन्निस्त्रिंशलेखामयमिव भुवनं भृङ्गमालाभिरास्ते । त्रैलोक्याकाण्डचण्ड प्रहरण निबिडोत्साहकण्डूलदोष्णः पुष्पेषोर्जेत्र शस्त्रव्यतिकरविधये साधु सज्जो वसन्तः ॥ ६८ ॥ शून्याः श्रीखण्डवातैरभिलषति भुषश्चन्दनाद्वेः परस्ता- लोलोद्याने सखीनां सृजति कलकलं कोकिलोत्सारणाय । स्तौति क्रीडावनालीनिखिल परिमलाचान्तये चञ्चकां- स्वास्नूस्त्यायोगे कमिव न भजते जीवरक्षाभ्युपायम् ॥ ६९ ॥ मलयगिरिसमीराः सिंहलद्वीपकान्ता- मुखपरिचयलब्धस्फारकर्पूरवासाः ।</poem> VII. 66 गुल° Ms. - VII. 69. शून्पा M...; चंचरीकान Ms.; व्युरायं Ms. - VIi. 70 °कान्त ●Ms.<noinclude></noinclude> maxu4t0hj9p9bxndh4b45zxy2qxfrty 104 128451 346548 2022-08-21T10:17:06Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ 3 स° ७] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>द्रविडयुषतिदोला केलिलोलन्नितम्ब- स्थल शिथिलितवेगा: सेव्यतामाप्नुवन्ति ॥ ७० ॥ पानीयं नालिकेरीफलकुहरकुहूत्कारि कल्लोलयन्तः का... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>3 स° ७] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>द्रविडयुषतिदोला केलिलोलन्नितम्ब- स्थल शिथिलितवेगा: सेव्यतामाप्नुवन्ति ॥ ७० ॥ पानीयं नालिकेरीफलकुहरकुहूत्कारि कल्लोलयन्तः कावेरीतीरतालमभरितसुराभाण्डमांकारचण्डाः । उन्मीलनीलमोचापरिचयशिशिरा वान्त्यमी द्राविडीनां IN कर्पूरापाण्डुगण्डस्थललु ठितरया वायवो दाक्षिणात्याः ॥ ७१ ॥ भृङ्गाली भिराधज्यमन्मथधनुर्लीलां लभन्ते लताः किं पुष्पं न बिभर्तेि पुष्पधनुष त्रैलोक्य जैत्रास्त्रताम् । दोलान्दोलन केलिलोलवनितासंचारितास्त्रोधुना पञ्चेषुश्चललक्षभेदविधिना गर्व समारोहति ॥ ७२ ॥ उन्माद्यन्मधुषेन पुष्पमधुना केलीभुवः पाङ्गलाः सर्वे भङ्गमयं दिशान्ति कुसुमप्राग्भारतः पादपाः | चैत्रेणास्त्रपरंपराव्ययविधौ दैन्यं परित्याजित: कामः संप्रति बाणमोक्षरसिको लक्ष्येष्वलक्ष्येषु च ॥ ७३ ॥ नीता नूतनयौवनप्रणयिना चैत्रेण चित्रां लिपि हर्षाद्वपति का न काननमही पुष्पैः कटाक्षैरिव | दोलारूढपुरंधि पीनजघनप्राम्भारमाधुन्वतः कि मानहुमभञ्जनाय गहनं लङ्का निलस्याधुना ॥ ७४ ॥ पौलस्त्योद्यान लीळाविटपितलमिल-मैथिलीपादमुद्राः कर्पूर द्वीपवेलाचल विपिनतटीपांसुकेलरिसज्ञाः । क्रीडाताम्बूल चूर्णम्लपितमुखहृतकान्तयः केरलीना- मामोदन्ते समीराः स्मरसुभटजयाकाङ्क्षिणो दाक्षिणात्याः ॥ ७५ ॥ यश्श्रूताङ्कुरकन्दलोकवलनात्कर्णांमृतग्रामणी-</poem> VII. 72. दोळां om. Ms. - VII. 75 पादसमुद्रा: Ms.<noinclude></noinclude> g9kffy8mg393u3z21utg6pssqzd7quc 104 128452 346549 2022-08-21T10:17:19Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । छायामात्र <poem>पारग्रहोपे जगृहे पञ्चेषु जैत्रेषुताम् | साम्यत्तालु विटङ्क संकटतटीसंचारतः पञ्चमः सोयं कोकिलकामिनीगलबिलादामूलमुन्मूलति... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । छायामात्र <poem>पारग्रहोपे जगृहे पञ्चेषु जैत्रेषुताम् | साम्यत्तालु विटङ्क संकटतटीसंचारतः पञ्चमः सोयं कोकिलकामिनीगलबिलादामूलमुन्मूलति ॥ ७६ ॥ विहरबिधुरकामिनीसहस्रप्रहितमनोभवलेखसूक्तिमिश्रैः । सुरभिसमयवर्णनैरकुर्वन्निति नृपतेरथ वन्दिनः प्रसादम् ॥ ७७ ॥ इति श्रीविक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमल- देवविद्यापतिकाश्मीरकमहाबल्हणविरचिते सप्तमः सर्गः ॥ ६४ ४ 8 समये तत्र पुष्पात्रमित्रे विक्रमभूपतेः । उद्भूतनूतनाश्चर्या श्रोत्रमैत्रीमगात्कथा ॥ १ ॥ यथास्ति विजयस्तम्भप्रशस्तिरिय मान्मथो । • करहाटपतेः पुत्री त्रिजगन्नेत्र कार्मणम् ॥ २ ॥ विद्याधरकुमारी सा गौरीतिशासनात् । कृते कस्यापि कुरुते स्वयंवरमहोत्सवम् ॥ ३ ॥ चन्द्रलेखेति नामास्याश्चन्द्रलेखासमत्विषः । मृत्युंजय महामन्त्रमैत्रीमेति मनोभुषः ॥ ४ ॥ अन्तरङ्गमनङ्गस्य शृङ्गारकुलदैवतम् । अङ्गीकरोति तन्वङ्गी सा विलासमयं वयः ॥ ५ ॥ तस्याः पादनखश्रेणिः शोभते लटभभुवः । रत्नावलीव लावण्यरत्नाकरसमुद्रता ॥ ६ ॥ स्तनभारोत्र वन्दुचन्द्रिकावरणं मम | इति तत्पादयोग्रा वेद्मि प्राङ्गणपद्मिनी ॥ ७ ॥ अमूल्यस्य मम स्वर्णतुलाकोटिद्वयं कियत् ।</poem> VIII. 2. त्रिगन्नेत्र ● Ms. . [स 19<noinclude></noinclude> p2dbd4so5321sfzkfmwn434320ueqw3 104 128453 346550 2022-08-21T10:17:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ८ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>इति कोपादिद्याताम्रं पादयुम्भं मृगीदृशः ॥ ८ ॥ तत्पादनखरत्नानां यदलक्तकमार्जनम् । इदं श्रीखण्डलेपेन पाण्डुरोकरणं विधोः ॥ ९ ॥ जा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ८ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>इति कोपादिद्याताम्रं पादयुम्भं मृगीदृशः ॥ ८ ॥ तत्पादनखरत्नानां यदलक्तकमार्जनम् । इदं श्रीखण्डलेपेन पाण्डुरोकरणं विधोः ॥ ९ ॥ जाग्रतः कमलालक्ष्मी यज्जग्राह तदद्भुतम् ! पादद्वंद्वस्य मत्तेभगतिस्तेये तु का स्तुतिः ॥ १० ॥ अत्यपूर्वस्य रागस्य पूर्वपक्षाय पल्लवाः । पद्मानि पादयुग्मस्य प्रत्युदाहरणानि च ॥ ११ ॥ दृश्यन्ते मानसोत्तंसा राजहंसाः कचियदि | गतौ चरणयोस्तस्याः प्रक्ष्यते यावदन्तरम् ॥ १२ ॥ नितम्बपीड्यमानेन पादयुग्मेन सुध्रुवः । कृता भ्रुकुटिभङ्गीव नीलनूपुरमालया |॥ १३ ॥ हेममञ्जीरमालाभ्यां भाति जङ्घालताद्वयम् | कृतालवालं लम्बाभ्यां कुङ्कुमेनेत्र सुनुवः ॥ १४ ॥ लम्भिताः कदलीस्तम्भास्तद्रूभ्यां पराभवम् । अत्यन्त मृदुभिलब्धो जडैः क्व जयडिण्डिमः ॥ १५ ॥ मन्ये तद्रू संभाव्य हस्तसर्वस्वहारिणौ । वहन्त्यस्पृश्यताहेतोर्मातङ्गत्वं मतङ्गजाः || १६ || नितम्बबिम्बं बिम्बोष्ठी चन्द्रकान्तशिलाघनम् । धत्ते कन्दर्पदोःस्तम्भप्रशस्तिफलकोपमम् ॥ १७ ॥ विस्तारिणा मुहुस्तस्याः श्रोणोबिम्बेन पीडिता | त्रुटितात्रुटितास्मीति पूत्करोतीति मेखला ॥ १८ ॥ अपर्याप्तभुजायामः सखेदोस्याः सखोजनः ।</poem> 3 VIII. 10. लक्ष्मीर्ये • Ms.--VIII. 13. कृनाभूस्कु° Ms. - VIII 14. कृना लवालालम्ब(क्रम्यान्कु • Ms. ०<noinclude></noinclude> fzpenm7ysppnl4m0fmf6k5voh9qhqdp 104 128454 346551 2022-08-21T10:17:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>श्रोण्यां कथंचित्कुरुते रशनादामबन्धनम् ॥ १९ ॥ अनङ्गरङ्गपीठोस्थाः शृङ्गारस्वर्णविष्टरः । लावण्यसारसंघातः सा घना जघनस्थली ॥ २० ॥ तन... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>श्रोण्यां कथंचित्कुरुते रशनादामबन्धनम् ॥ १९ ॥ अनङ्गरङ्गपीठोस्थाः शृङ्गारस्वर्णविष्टरः । लावण्यसारसंघातः सा घना जघनस्थली ॥ २० ॥ तन्त्रितम्बस्य निन्दन्ति वृद्धि परिजनाङ्गनाः | का चीनवनवग्रन्थिग्रथनेन कर्थिताः ॥ २१ ॥ नितम्बगौरवेणासौ गौराङ्गी खिद्यते दृढम् । हारयत्यपरिस्पन्दा कन्दुकं क्रीडितेषु यत् ॥ २२ ॥ सदीयजघनाभोगगरिमा विस्मयास्पदम् | दूरपाती पृषत्कोभूदीनानङ्गस्य साङ्गना ॥ २३ ॥ नामिरन्धं प्रविष्टास्याः श्यामला रोमवल्लरी | त्रस्ता तिमिरलेखेव मेखलामणिकान्तितः ॥ २४ ॥ भाति रोमावली तस्याः पयोधरभरोन्नतौ । जाता रत्नशलाकेव श्रोणिवैदूर्यभूमितः ॥ २५ ॥ नाभिसङ्गेन गौराङ्गन्याः शोभते रोममञ्जरी | कन्दर्पहेमकटकाळाक्षाघारेव निर्गता ॥ २६ ॥ नाभीवलयसंबद्धा रोमाली भाति सुध्रुवः । सहिता निगडेनेव शृङ्खला स्मरदन्तिनः ॥ २७ ॥ रोमावली विलासिन्याः प्रविष्टा नाभिमण्डलम् । कियगाम्भीर्यमत्रेति तात्पर्यमिव बिभ्रती ॥ २८ ॥ स्तनौ तुङ्ग समारूढे चापन्यस्तभरे स्मरे । कोदण्डाट निमुद्रेव जाता नाभी मतभुवः ॥ २९ ॥ मन्ये समाप्तलावण्यसारे सर्गे भृगीदृशः | अपूरयित्वेय गतो नामिरन्धं प्रजापतिः ॥ ३० ॥</poem> VIII. 19 रखना Ms. - VIII. 22. कंदुकी - VIII. 28. बनती Mr. [स० ८<noinclude></noinclude> la199fvezo0jyt6ag1cyt72br56zp4u 104 128455 346552 2022-08-21T10:17:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ८ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>लिखन्त्याः कामसाम्राज्यशासनं यौवनश्रियः | गलितेव मषोधारा रोमाली नाभिगोलकात् ॥ ३१ ॥ जाने रात्रिषु तन्मध्ये ददाति शनकैः गम्भीरना... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ८ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>लिखन्त्याः कामसाम्राज्यशासनं यौवनश्रियः | गलितेव मषोधारा रोमाली नाभिगोलकात् ॥ ३१ ॥ जाने रात्रिषु तन्मध्ये ददाति शनकैः गम्भीरनामिकुहरप्रवेशशङ्कया पदम् । स्मरः ॥ ३२ ॥ हारः कुरङ्गशावाक्ष्या राजति स्थूलमौक्तिकः । नामिलावण्यपानोयघटीयन्त्रगुणोपमः ॥ ३३ ॥ स्तनभाराय मध्येन त्रिवलिव्याजतः कृता । तस्याः शङ्कितभङ्गेन धूमङ्गानामिवावलिः ॥ ३४ ॥ तदीय त्रिवली मार्गसोपानारोहणश्रमः । अनङ्गत्वादनङ्गस्य जातो रत्येकगोचरः ॥ ३५ ॥ परिहृत्य दुरारोहं तस्याः स्तनतटं कृतर | कन्दर्परथ संचारमार्गालीय वलिजयी || ३६ ॥ दरिद्रमुदरं दृड्डा चक्रे लावण्यपूर्णयोः । पन्थानं स्तनयोस्तस्यास्त्रिवलीविषमं विधिः ॥ ३७ ॥ राजति त्रिवली तस्याः स्तनभारोन्नतिक्रमात् | उपर्युपरि जातेव हारमुद्रापरंपरा ॥ ३८ ॥ युक्तं मध्ये कृशा तन्त्री कार्मुकीकरणाय यत् । अत्रैव कुसुमास्त्रेण पोडयते श्लिष्टमुष्टिना ॥ ३९ ॥ स्तनौ भारार्पणव्यग्रौ काञ्ची कलकलोन्मुखी | कस्यां दिशि न मध्यस्य तस्याः कार्यं सहेतुकम् ॥ ४० ॥ भाति निविवरे तस्याश्चित्रं कुचयुगान्तरे | " क्रीडाकुण्डलितोचण्डकोदण्डः कुसुमायुधः ॥ ४१ ॥ कुचद्वये चकोराक्षी चिबुकप्रान्तचुम्बिान । नर्मोक्तिषु न शक्नोति स्थातुं लज्जानतानना ॥ ४२ ॥</poem> VIII. 32. प्रवेशाश• Ms. – VIII. 41. माति Ms.<noinclude></noinclude> ethwftl8o9j05wsern6adi0tg1lji1q 104 128456 346553 2022-08-21T10:18:25Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ६८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>शङ्के तञ्चित्तमक्लेशसाध्यं कुसुमधन्वनः । काठिन्यं बहिरेवास्याः स्तनाभ्यां येन धारितम् ॥ ४३ ॥ सा स्तनाञ्जलिबन्धेन मन्मथं प्रथमा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>६८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>शङ्के तञ्चित्तमक्लेशसाध्यं कुसुमधन्वनः । काठिन्यं बहिरेवास्याः स्तनाभ्यां येन धारितम् ॥ ४३ ॥ सा स्तनाञ्जलिबन्धेन मन्मथं प्रथमागतम् | करोतीयोन्मुखं बाला बान्धवं यौवनश्रियः ॥ ४४ ॥ अस्त्यप्रति समाधेयं स्तनस्य दूषणम् | स्फुटतां कञ्चकानां यन्नायात्यावरणीयताम् ॥ ४५ ॥ कुम्भौ सदम्भौ करिणां कलशौ मन्दकौशलो । चक्रनाको बराकौ च तदीयकुचयोः पुरः ॥ ४६ ॥ मुखेदुन्द्रिकापूरलायमानी पुनःपुनः | शीतभीताविवान्योन्थं तस्याः पीडयतः स्तनौ ॥ ४७ ॥ तत्कुचौ चरतः किंचिभूनं मनसिजव्रतम् | नित्योन्मुखौ यदासाते मौलिरत्नस्य भास्वतः ॥ ४८ ॥ सा धारयत्यधोराक्षी दुवैह स्तनमण्डलम् | गर्वपर्वतमारूढश्चित्रं कुतुमकार्मुकः ॥ ४९ ॥ तस्यास्तुस्तनच्छाया चकास्ति त्रिवलीतटे | लीना तिमिरलेखेव बढ़नेन्दोरगोचरे || ५० || अयं त्रयाणां ग्रामाणां निधानं मधुरध्वनिः । रेखानयमितीवास्याः सूत्रितं कण्ठकन्दले ॥ ५१ ॥ असावुद्वेललावण्यरत्नाकर समुद्भवः । जगद्विजयमङ्गल्यशङ्खः कुसुमधन्वनः || ५२ ॥ श्रोत्र पीयूषगण्डूषैः काकलोकलगीतिभिः । कण्ठः कुण्ठितचातुर्यो विपञ्ची पञ्चमध्वनेः || ५३ ॥ कुसुमायुधकोदण्डे हस्तौ विस्तीर्णचक्षुषः । अशोकपल्लत्रास्त्राणां प्रतिहस्तत्वमागतौ ॥ ५४ ॥</poem><noinclude></noinclude> 0g1adsnkui9va6oqc1uwnbu29ivirv6 104 128457 346554 2022-08-21T10:18:39Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ८] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>नाहं धार्यमधीराक्षि मुखेन्दोः संमुखं त्वया । इतीव लीलापन करस्या: कान्तिरर्पिता ॥ ५५ ॥ आयूरेखां चकारास्याः करे द्राधीयसी विधिः ।... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ८] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>नाहं धार्यमधीराक्षि मुखेन्दोः संमुखं त्वया । इतीव लीलापन करस्या: कान्तिरर्पिता ॥ ५५ ॥ आयूरेखां चकारास्याः करे द्राधीयसी विधिः । शौण्डीर्यगर्वनिर्वाहप्रत्याशां च मनोभुवः ॥ ५६ ॥ गौराङ्गया भुजलावण्यमीलितं हेमकङ्कणम् | कण्ठाश्लेषे वयस्याभिः काठिन्यादन्त्रमीयत ॥ ५७ ॥ प्रकोष्टबन्धे बिम्बोष्टयास्तस्याः काञ्चनकङ्कणम् । नालं वलयितं हस्ते हेमान्जस्येव राजते ॥ ५८ ॥ सौवर्णकङ्कणश्रेण्या भाति ताहुकन्दली । तूणचम्पक्रमौर्येव पुष्पचापेन वेष्टिता || ५९ ॥ अङ्गुलीभिः कुरङ्गाक्ष्याः शोभते मुद्रिकावलिः | प्रोतेय बाणैः पञ्चेषोः सूक्ष्मलक्ष्यपरंपरा ॥ ६ ॥ सहेमकटकं धत्ते सा करं पद्मतस्करम् । पद्मिनीवल्लभस्येत्र मूले वेष्टितमंशुना ॥ ६१ ॥ हस्ते चकास्ति बालायास्तस्याः कङ्कणमालिका | मनःकुरङ्गबन्धाय पाशालीव मनोभुवः ॥ ६२ ॥ कृशाङ्ख्या: कुचमारण दूरमुत्सारितौ भुजौ । वहतः कलहायेव वाचालां वलयावलिम् ॥ ६३ ॥ सरले एव दोर्लेखे यदि चञ्चलचक्षुषः । अमुग्धाभ्यो मृणालीभ्यः कथमाजतुः श्रियम् ॥ ६४ ॥ बाहू तस्याः कुचाभोगनिरुद्धान्योन्यदर्शनौ । मन्त्रितं कथमेताभ्यां मृणालीकीर्तिलुण्ठनम् ॥ ६५ ॥ मुखारविन्ददत्तश्रीः सुतनोररूणोधरः |</poem> VIIT, 65 तस्या Ms.<noinclude></noinclude> 77iuewvoud7wbi4qtc2ox4ubckfi7ec 104 128458 346555 2022-08-21T10:18:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाकदेवचरितम् | <poem>कुस्ते हारमाणिक्यप्रदीपान्याण्डुरविषः ॥६६॥ संततोदय संप्येष वदनेन्दोरनिन्दिता । सदोष्ठमुद्रा लावण्यसमुद्रस्येव विद्रुमः ॥ ६७ ॥ मुखं... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाकदेवचरितम् | <poem>कुस्ते हारमाणिक्यप्रदीपान्याण्डुरविषः ॥६६॥ संततोदय संप्येष वदनेन्दोरनिन्दिता । सदोष्ठमुद्रा लावण्यसमुद्रस्येव विद्रुमः ॥ ६७ ॥ मुखं वहति बन्धुकबन्धुरेणाधरेण सा । पूर्णेन्दुमिव सौदर्यादङ्कलालितकौस्तुभम् ॥ ६८ ॥ अधरोसौ कुरङ्गाक्ष्याः शोभते नासिकातले । सुवर्ण नलिकामध्यान्माणिक्यमिव विच्युतम् ॥ ६९ ॥ पुराणबाणत्यागाय नूतनास्त्रकुतूहलात् । तमासा भाति कामेन तूणेवाधोमुखीकृताः ॥ ७० ॥ अमुण्य मुषिता लक्ष्मीश्चक्षुषेति न नूतनम् | न वेद्मि कथयत्यस्याः कर्णे लग्नं किमुत्पलम् ॥ ७१ ॥ मृगीसंबन्धिनी दृष्टिरसौं यदि न सुध्रुवः । धावति श्रषणोत्संसलीलादूर्वाङ्कुरं कुतः ॥ ७२ ॥ तस्याः श्रषणमार्गेण चलिते यदि लोचने । कुतः प्रकामधवले धत्तः कृष्णानुरक्तताम् ॥ ७३ ॥ श्रूयतां कौतुकं सोपि स्मरः शृङ्गारिणां गुरुः | अमुण्याः शिष्यतामेति श्रवणोन्मुखयोर्दृशोः ॥ ७४ ॥ सौन्दर्पपात्रे बन्दी कुरङ्गासङ्गमीतया । सूत्रित श्रोत्रपाशाभ्यां पाशाविव मृगीदृशा || ७५ ॥ किंचित्स विभ्रमोदञ्चिभूलता भाति भामिनी । बालक्रीडाप्रतिद्वंद्वि तर्जयन्तीय यौवनम् ॥ ७६ ॥ भास्वत्कुण्डलमाणिक्यप्रभाप्रतिहतेरिव । नतामयाः श्रवणोत्सङ्ग मारूढा नयनद्वयी ॥ ७७ ॥ भूलेखायुगलं भाति तस्याश्चटुलचक्षुषः ।</poem> ७० [स<noinclude></noinclude> jikwqsl93hm6jhubvtp5xhpmc3okctz 104 128459 346556 2022-08-21T10:19:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ Y स° ८] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>पत्रद्वयीय हरिता नासावंशस्य निर्गता ॥ ७८ ॥ नासावंश विनिर्मुक्तमुक्ताफलसनामिना 1 भाति मालतलस्थेन बालचन्दनबिन्दुना ॥ ७९ ॥ तस्याः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>Y स° ८] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>पत्रद्वयीय हरिता नासावंशस्य निर्गता ॥ ७८ ॥ नासावंश विनिर्मुक्तमुक्ताफलसनामिना 1 भाति मालतलस्थेन बालचन्दनबिन्दुना ॥ ७९ ॥ तस्याः कचमरव्याजात्तनयस्त्रेहलालितः | आरूढः पार्वतीबुद्धया गुहबींव मूर्धनि ॥ ८० ॥ गण्डे मण्डनमात्मनैव कुरुते वैदग्ध्यगर्षादसौ त्यक्का हेमविभूषणानि तनुते ताडीदलेष्वाग्रहम् | मन्दा कन्दुकखेलनाय भजते शारीषु शिक्षारसं तन्या चित्रमकाण्ड एक लंटभाभावे निबद्धो भरः ॥ ८१ ॥ भृङ्गालीमुदरे क्षिपन्ति शतशः पद्मानि शस्त्रीमिय प्रत्यागच्छति लङ्घनार्थम सकृयोमाङ्गणं चन्द्रमाः । षणापहृते कुरङ्ग सुहशस्त्रैलोक्यरूपोचये प्रत्यावर्तनवाञ्छयेव कति न क्लेशं समातन्वते ॥ ८२ ॥ दायादत्वं मनसिजधनुर्भूविलासस्य धत्ते योगक्षेमौ वहति नयनद्वंद्वमिन्दीवराणाम् । सद्रात्राणां पुनरिह जगज्जैत्र लावण्यभाजा- भाभात्यये मलवदखिलं मूलवणं सुवर्णम् || ८३ || हशोः सीमाबादः श्रषणयुगलेन प्रतिकलं स्तनाभ्यां संरुद्धे हृदि मनसिजस्तिष्ठति बलात् । नितम्ब: साक्रन्दं क्षिपात रशनादाम परतः प्रवेशस्तन्वङ्ख्या वपुषि तरुणिनो विजयते ॥ ८४ ॥ दोलायां जघनस्थलेन चलता लोलेक्षणा लज्जते ७१</poem> VIII. 78. नाशा ° Ms. - VIII. 81. सारीषु Ms. - VIII. 84. रसना Ms.j क्षपति Ms.<noinclude></noinclude> 5o8d3rxe8cr5v03npgu9gukv6qjhc2k 104 128460 346557 2022-08-21T10:19:30Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ७२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>पत्ते दिक्षु निरीक्षणं स्मितमुखी पारावतानां रुतैः । स्पर्शः कण्टककोटिभिः कुटिलया लीलावने नेष्यते सज्ज मौग्यविसर्जनाय सुतनोः शृ... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>७२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>पत्ते दिक्षु निरीक्षणं स्मितमुखी पारावतानां रुतैः । स्पर्शः कण्टककोटिभिः कुटिलया लीलावने नेष्यते सज्ज मौग्यविसर्जनाय सुतनोः शृङ्गारभित्रं वयः ॥ ८५ ॥ [स]° ८ लास्याभ्यासमिषेण चित्रमनया गात्रार्पणं शिक्षित लीलापञ्चमदोलनेन दलिता कण्ठस्य कुण्ठा गतिः । किंवा वर्णनया समस्तलटभालंकारता मेष्यति स्वल्पेष परिश्रमेण रमणी देवस्थ रामागुरोः || ८६ ॥ चक्कं निर्मलमुन्नता कुचतटी मध्यप्रदेशः कृशः श्रोणीमण्डलमङ्गनाकुलगुरोर्देवस्य सिंहासनम् । कृत्वा चारुशश्चतुष्टयमिदं तुष्टाव मन्ये विधि- र्हषद्गद्गद्गद्यपद्यरचनागर्भेश्चतुर्भिर्मुखैः ॥ ८७ ॥ इत्थं कर्णरसायनं श्रुतवतः कर्णाटपृथ्वीपते- राकृष्टस्य कुतूहलेन पुनरण्याकाङ्क्षन्तस्तत्कथाम् । प्राप्तः पार्श्वममुण्य पल्लवयितुं शामेव वार्त्ता पुनः सिज्जाचालनचञ्चल: श्रुतिगलत्ताडङ्कपत्तः स्मरः ॥ ८८ ॥ इति श्री विक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमछ- देवविद्यापतिकाश्मीरकमट्टश्रीविल्हणविरचितेष्टमः सर्गः ॥ विजृम्भमाणेष्वथ पञ्चबाणकोदण्डसिञ्चावनगर्जितेषु । विलासिनी मानसमाविवेश सा राजहंसीय नरेश्वरस्य ॥ १ ॥ क्षिप्ते पदे चारुशा विशन्त्या बालप्रबालप्रतिमलभासि । • चेतः क्षितीन्दोः स्फटिकावदासमुपाधियोगादिव रक्तमासीत् ॥ २ ॥ वित्रासितश्चैत्रसमीरणेन मयूखदण्डै स्खलितः सुधांशोः ।</poem> VIII. 86. सर्शक M...<noinclude></noinclude> 68ocnlrvs5zhuxuuqy0a1dmd37jaybp 104 128461 346558 2022-08-21T10:19:54Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ९ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । 11 <poem>नासौ बभूव स्मरपार्थिवस्य कस्याः पदं रोषविभीषिकायाः ॥ ३ ॥ गृह्णन्गुणानङ्ग विभावरीणां दिनप्रशंसां विवन्निशासु | क्रमादसौ तां क्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ९ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । 11 <poem>नासौ बभूव स्मरपार्थिवस्य कस्याः पदं रोषविभीषिकायाः ॥ ३ ॥ गृह्णन्गुणानङ्ग विभावरीणां दिनप्रशंसां विवन्निशासु | क्रमादसौ तां क्षितिमाचकाङ्क्ष यत्न द्वयं नास्ति दिनं निशा च ॥ ४ ॥ त्रैलोक्यसंमोहनविद्ययेव तथा जयास्थां महतीं दधानः | तं धन्विनां धूर्यमपि प्रतु विलासधन्वा धनुराचकर्ष ॥ ५ ॥ निजप्रभानिद्भुतचन्द्रभासा प्रभातलक्ष्म्येव परिस्फुरन्त्या | तया समानीयत पाण्डिमानं चालुक्यभूपाल कुलप्रदीपः ॥ ६ ॥ शृङ्गाररत्नाकरवेलवेव तथा प्रवेशे विहिते तरुण्या | नषानुरागेण मनस्तदीयं रत्नोत्करेणेव सनाथमासीत् |॥ ७ ॥ असौ भवित्री सुभगा नतः करिष्यते पञ्चशरः प्रसादम् । भान्दोलितोभूदिति चिन्तयासौ त्रैलोक्यचिन्ताहरणक्षमोपि ॥ ८ ॥ यथायथा निःश्वसितिस्म राजा निरङ्कुश कार्यमदर्शयच । तथातथा जागरयन्धनुर्ज्या भेजे जयास्थां भगवाननङ्गः ॥ ९ ॥ जाते धरित्रीतिलके चिरेण प्रकोपपात्रे मकरध्वजस्य | • प्रकाशयन्तीय पतिव्रतात्वं परामुखी तत्र रतिर्बभूव ॥ १० ॥ उर्वोपतेः पार्वणचन्द्रवक्ता समुद्रहन्ती हृदये निवासम् । विकासदीक्षामपराङ्गनानां सरोजिनीनामिव संजहार ॥ ११ ॥ नितम्बबिम्बस्य नितम्बवत्याः प्रकामविस्तारवशादिवास्य | पृथ्वीपतरेत्तम नायिका पेि न कापि लेभे हृदयेषकाशम् ॥ १२ ॥ नितान्त मेकान्तनिषेषणेन द्वेषेण चान्तःपुरसुन्दरीषु । प्रच्छादनार्थं विहितक्षणोपि क्षोणोपतिस्ताडित डिण्डिमाभूत् ॥ १३ ॥ साडीतले कर्णपरिच्युतेपि कन्दपलेख भ्रममाससाद | उत्तं समागच्छति षट्पदेवि प्रत्याशया कर्णमदत्त देवः ॥ १४ ॥ आकाशगभी गिरमाचकाङ्क्ष विलोकयामास विलासमितीः |</poem><noinclude></noinclude> pqap0omt7mer5ktpz3415ntx9q2mldi 104 128462 346559 2022-08-21T10:20:05Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [स° ९ <poem>तदीयवार्त्ताश्रवणामिलाषात्कुत्रार्थितां प्राप न पार्थिवेन्द्रः ॥ १५ ॥ सा कोट्टशीति क्षितिषल्लभस्य कुतूहलेनोत्तरलीकृतस्य | आल... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [स° ९ <poem>तदीयवार्त्ताश्रवणामिलाषात्कुत्रार्थितां प्राप न पार्थिवेन्द्रः ॥ १५ ॥ सा कोट्टशीति क्षितिषल्लभस्य कुतूहलेनोत्तरलीकृतस्य | आलिख्य चेतःफलके मनोभूरदर्शयत्सायकतूलिकाभिः ॥ १६ ॥ प्रारम्भि रम्भाललितोरुकान्तेरुपायनीकृत्य मुखं प्रियायाः । सेवा सहेवाकविलोचनस्य पृथ्वीभुजंगस्य दिगङ्गनाभिः ॥ १७ ॥ मौनग्रहे तस्य परिग्रहेण चित्रार्पितेनेव भियावतस्थे । ७४ लीलाशुकानामपि शङ्कितानां न निर्ययुः कण्ठतटाद्वचांसि ॥ १८ ॥ निरीक्षमाणः सरसोक्तिदक्षां दूतीमसौं वारपुरधिमध्ये । मौखर्यचर्यामपि मेखलासु महान्तमुद्भावयतिस्म दोषम् ॥ १९ ॥ अचिन्तनीयं तुहिनद्रयाणां श्रीखण्डवापीपयसामसाध्यम् । असूत्रयत्पत्तिषु पारसीकतैलानि मेतस्थ परं मनोभूः ॥ २० ॥ श्रान्ते च निद्रालसलोचने च शून्ये च पञ्चपुरिपून्त्रिमुञ्चन् । न तत्र चित्रं गणयांबभूव क्षत्रव्रतस्य क्षतिमेकषीरः ॥ २१ ॥ सैका पताकां सुभगास लेभे यया हृतः कुन्तलकामदेवः । आसीत्परं पञ्चशरः प्रतापी तस्यापि यस्तापयिता बभूव ॥ २२ ॥ लग्नाभिवाङ्गे लिखितामिवाये चक्रभ्रमेणेष परिभ्रमन्तीम् । क्षपासु लब्धक्षणमात्रनिद्रस्तामेव राजीवमुख ददर्श ॥ २३ ॥ चन्द्रापा चन्दनपङ्कवाप ततस्तमस्मादपि तां जगाम । तस्वेति बढयः स्मरतापितस्य गतागतैरेव गतास्त्रियामाः ॥ २४ ॥ श्रोत्रामृतस्य स्फटिक प्रणाली दिव्याम्बुधारां स्मरचातकस्य । वार्त्ता गृहीत्वा हरिणेक्षणायाश्चरः क्षमाभर्तुरथाजगाम ॥ २५ ॥ • धाराः किरन्दन्तमयूखभङ्गया। प्रहर्षविस्फारितवक्ककान्तिः स कुन्तलक्ष्मातिलकं बभाषे ॥ २६ ॥</poem> IX. 19. निरीक्ष्यमाण: aMs. IX. 20. परं Ms.<noinclude></noinclude> qplufyadd5uka0gr0s4vwakiimtofbo 104 128463 346560 2022-08-21T10:20:18Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ९ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>अचन्द्रमा नेत्रचकोरवृत्तिरपुष्प निर्माणमनङ्गशस्त्रम् | रागस्य लोकत्रयरञ्जनाय विद्येव विद्याधरराजकन्या ॥ २७ ॥ अकृत्रिमाद्वा... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ९ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>अचन्द्रमा नेत्रचकोरवृत्तिरपुष्प निर्माणमनङ्गशस्त्रम् | रागस्य लोकत्रयरञ्जनाय विद्येव विद्याधरराजकन्या ॥ २७ ॥ अकृत्रिमाद्वा गुणपक्षपाताद्विधः समायोगकुतूहलाद्वा । देव त्वदाकर्णनमात्रकेण सा त्वन्मयं पश्यति जीवलोकम् ॥ २८ ॥ अपारमापूरयता पृषकस्तानम्नि मयं वपुरुत्पलाक्ष्याः । लक्ष्येषु लब्धः कुसुमायुधेन वालाग्रसूक्ष्मेषु परः प्रकर्षः ॥ २९ ॥ तथा गता चम्पकदामगौरी शरीरयाष्टः कृशतां कृशाङ्गयाः । यथा गलचापमनोरथोस्यां मौलतास्थां मदनः करोति ॥ ३० ॥ नूनं स्मरः सौगतदर्शनोत्थं रहस्यमस्याः कथयांबभूव । त्वया विना व्यर्थमनोरथा यदात्मन्यवज्ञां प्रकटीकरोति ॥ ३१ ॥ दूरं गता कार्मुककर्मवार्त्ता तस्यास्तनुं सन्तुकृशां वहन्त्याः । नितान्तमप्राणतया मृगाक्षी शिजापि जाता न मनोभवस्य ॥ ३२ ॥ प्राप्ता तथा तानवमङ्गयांष्टत्वप्रयोगेण कुरङ्गदृष्टेः । धत्ते गृहस्तम्भनिवर्तितेन कम्पं यथा श्वाससमीरणेन ॥ ३३॥ शीतांशु बिम्बम तिबिम्बभङ्गया कुरदृष्टेः कुचकुम्भपीठे । स्मरानलद्वावितहारदाममुक्ताफलानामिव पिण्डमासीत् ॥ ३४ ॥ वातायनाद्रच्छति चित्रवेश्म तस्मानान्त वलभी ततोपि । एकत्र न क्कापि पदं करोति सा मन्मथ स्कन्दविशङ्कितेव ॥ ३५ ॥ आज्ञापितः स्वप्रविधौ हरेण स्वयंवरोस्याः क्रियतां त्वयेति । तस्याः पिता कस्यचिदार्थभाव न भूमिभर्तुः सफलं विधत्ते ॥ २६ ॥ पिता तदीयस्त्वाये सान्द्वरागः किं प्रार्थनामङ्गमयान्त्र वक्ति । भवादृशानां प्रणयं हि लब्ध्वा प्रयान्ति कन्याः कुलभूषणत्वम् ॥ ३७ ॥ स्वयंव रस्यावसरोपि जातः प्रसीद भूपाल कुरु प्रयाणम् | असौ जयश्रीरिव ते द्वितीया सर्वान्विनिर्धूय वधूत्वमेतु ॥ ३८ ॥</poem> IX. 35. वनांतवलभीं M.s.<noinclude></noinclude> ta4hu1e6mr06qy8qj5sp5jrmev60rhd 104 128464 346561 2022-08-21T10:20:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>श्रुत्वेति तुष्टः स जगाम तत्र तुरंग मैरेव जयोत्तरंगेः । स्वयंवरायानरेन्द्र चक्रा सा यत्र पुष्पायुधराजधानी ॥ ३९ ॥ अमानिवाङ्गेषु मुदः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>श्रुत्वेति तुष्टः स जगाम तत्र तुरंग मैरेव जयोत्तरंगेः । स्वयंवरायानरेन्द्र चक्रा सा यत्र पुष्पायुधराजधानी ॥ ३९ ॥ अमानिवाङ्गेषु मुदः प्रकर्षात्प्रत्युद्ययौ तं जनकः कुमार्याः । अनुष्ठितं सम्यगुपायवद्भिनतः परिस्पन्दमिवार्थसार्थः ॥ ४० ॥ निधानलाभादिव हर्षमाप स कुन्तलेन्दुप्रणयान्नरेन्द्रः । कन्या पितॄणां पदमुत्सवस्य न श्लाघ्यजामातृसमं समस्ति ॥ ४१ ।। ग्रणम्य तेनाथ निवेद्यमानमार्गः कृताशेषयथोचितेन | श्रीकुन्सलेन्द्रः प्रविवेश भूमिं स्वयंघरोत्कण्ठितराजचक्राम् ॥ ४२ ॥ सदुन्दुभीनां ध्वनिभिः सतूर्यैः प्रकाश्यमानाभिनवोत्सवायाम् । प्रविश्य तस्यां भुषि कौतुकेन कान्तासमन्वेषणतत्परो भूत् ॥ ४३ ॥ सोपानपङ्किस विलय तत्र तरंगमालामिव राजहंसः । सौवर्णपद्मप्रभमारुरोह हेमासनं मन्मथशासनेन ॥ ४४ ॥ रराज भूपैः परिवारितोसौ शुभ्रे स्थितः सद्मनि कुन्तलेन्द्रः । यूथे प्रविष्टः करिपोतकानां दुग्धाब्धिमध्यस्थ इवामरेभः ॥ ४५ ॥ तस्मिन्प्रविष्टे नरनाथसिंहे कैलासशुभ्रं भवनाङ्गणं तत् । सा दुर्लभ चन्द्रमुखी नरेन्द्र सिंही कुरङ्गैरिव मन्यतेस्म ॥ ४६ ॥ वितानरत्नेषु च कुट्टिमे च बिम्बेन राज्ञां प्रतिबिम्बितेन । स्वयंवरोत्साहसमा बमासे संप्राप्तलोकत्रयकामुकेव ॥ १७॥ मञ्चेषु नरन्तरेषु भूषामणीनां च कदम्बकेषु । रूपप्रकर्षार्थितया मुखानि प्रेक्षांबभूवुः शतशः क्षितीशाः ॥ ४८ ॥ मुक्तावितानेषु नरेश्वराणामतिष्ठदुच्चैः प्रतिबिम्बपतिः । कस्यापि सज्जीकृतपुष्पवर्षा सौभाग्य सीम्र स्त्रिदशावली ॥ ४९ ॥ मुक्ताफलस्त्रग्मिरवाप शोभां पतिंवरा विभ्रमवेदिका सा |</poem> IX. 40. नीते Ms.<noinclude></noinclude> 6nf57ix6pj53ubdmrs6hdafwipxyous 104 128465 346562 2022-08-21T10:20:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विकमाङ्कदेवचरितम् | <poem>'द्रो बहुस्त्रीक इति प्रवक्तु भिषेष तारामिहपास्यमाना ॥ ५० ॥ भूभुजः प्राज्यतरेण धाम्रा बभूवुरुयोतनिभाः सभायाम् । विक्रमक्ष्मापतिसंनिध... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विकमाङ्कदेवचरितम् | <poem>'द्रो बहुस्त्रीक इति प्रवक्तु भिषेष तारामिहपास्यमाना ॥ ५० ॥ भूभुजः प्राज्यतरेण धाम्रा बभूवुरुयोतनिभाः सभायाम् । विक्रमक्ष्मापतिसंनिधाने प्रभातदीपप्रतिमामवापुः ॥ ५१ ॥ रेखा रमणीयदेहा देवस्य रामा नयनायुधस्य | कि पृथ्वीपतिभाग्यहेमपरीक्षणार्थं कषपट्टिकेव ॥ ५२ ॥ न लज्जाभिनयप्रगल्भा लीलालवन्याञ्चितकंधरेण । ||दिशन्तीव दिवि स्फुरन्तमनेकदोषोपहतं मृगाङ्गम् ॥ ५३ ॥ ध्रुवं विश्वमराजधानी सलीलमधन्नामेतां दधाना । रकस्याखिलपार्थिवानां संसर्जनायेष मनोभवस्य ॥ ५४ ॥ शकण्ठप्रणयाताया: करस्थितायाः कुसुमस्रजोषि | वशेषादिय धारयन्ती साकूत वक्रेक्षणमाननेन्दुम् ॥ ५५ ॥ क्यभित्तिप्रतिमानिभेन सौभाग्यहेतीविधृतेष दिग्भिः । प्रवेनापि निजोत्पलाक्षीवैराग्यमाजेव निषेण्यमाणा ॥ १६ ॥ त्विषा भूषणरत्नमालां समुद्धसन्त्या मलिनां विधाय । रयन्ती प्रतिबिम्बभङ्गन्याप्यङ्गेषु सामान्यनरेन्द्रसङ्गम् ॥ ५७ ॥ थले हारलताञ्चलस्थविलोलनेत्रच्छटया सनाथा । ककान्ताजनदर्पभङ्गप्रसूतया कीर्तिपताकयेव ॥ ५८ ॥ तानीय जगन्मनांसि दाक्षिण्ययोगात्प्रतिपालयन्ती । मत्तद्विरदेन्द्रभङ्गन्या विलम्ब्य किंचिदती पदाने ॥ ५९ ॥ लोदलवीटिकायां व्यापारितव्याकुलवामहस्ता । चल्गत्पुलकाङ्कर श्रीर्विहस्य किंचित्परिभावयन्ती ॥ ६० ॥ मोदालसराजहंस विलासिनीच इमणक्रमेण | गेषु निवेशयन्ती नरेन्द्रचित्तेष्विव कुट्टिमेषु ॥ ६१ ॥</poem> O ९] .० 53. दिवि विस्फु ● Ms. ७७<noinclude></noinclude> fuczug6zk4yjgrcc04au8qpjdmbcc4l 104 128466 346563 2022-08-21T10:21:01Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | मनोभव <poem>ज्यावलयानुकारिकर्णद्यावासित नेत्रपत्ता | वेणीं स्फुरत्पुष्पाशलीमुखाढयां कन्दर्पभस्त्रामिव धारयन्ती ॥ ६२ ॥ विलोलचूर्णालकवल... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | मनोभव <poem>ज्यावलयानुकारिकर्णद्यावासित नेत्रपत्ता | वेणीं स्फुरत्पुष्पाशलीमुखाढयां कन्दर्पभस्त्रामिव धारयन्ती ॥ ६२ ॥ विलोलचूर्णालकवल्लरीणां सङ्गैः स्पृशन्ती कलिकानुकारम् । श्रीखण्डलेखा मलिके वहन्ती खुकार्मुके मन्मथकेतकास्त्रम् ॥ ६३ ।। आविर्बभूषाथ पतिंवरा सा क्षौमाम्बरप्रस्फुरदुत्तरीया | मृगेक्षणा दुग्धपयोधिमुग्धतरंगलेखानुगतेव लक्ष्मीः ॥ ६४ ॥ हेमाद्रिमावर्त्य कृतेव धात्रा विसारिभिर्या करणैस्तदीयैः । सा संगता रङ्गतले नाङ्गी सर्वस्य लोभं सुभगा ततान ॥ ६५ ॥ विलोकयामास विलासपद्म सगर्वमीषन्मुकुलायिताक्षी । दिक्पालहेतोरिव दूतकर्म दिगङ्गनानामवधारयन्ती || ६६ ॥ स ताडितश्चेतसि मन्मथेन निःशङ्कमाक्रान्तशरासनेन । विलोक्य तां विभ्रमवैजयन्तीमचिन्तयत्कुन्तलचक्रवर्ती ॥ ६ ७ ॥ अनलावण्यनिधानभूमिर्न कस्य लोभं लटमा तनोति । अवैमि पुष्पायुधयामिकोस्यामविश्वसन्न क्षणमेति निद्राम् ॥ ६८ ॥ इयं विलासद्रुमदोहदश्रीरियं सुधा यौवनदुग्धसिन्धोः । लावण्यमाणिक्यरुचिच्छटेयमियं मनःकार्मणचूर्णमुष्टिः ॥ ६९ ॥ संपूर्णचन्द्रोदयात्राका लीलारसानां परिपाकभूमिः । इयं मनोजन्मनराधिपस्य त्रैलोक्यसाम्राज्यफला तप:श्रीः ॥ ७० ॥ नीरन्ध विस्फूर्जदन गर्जिः पयोधर श्रीरियमेतदीया | विलासवैडूर्यनवाङ्कुराणां प्रयाति नित्योगमकारणत्वम् || ७१ || कान्त्या दरिद्रत्वमुपैति चन्द्रः किमस्ति तत्वं विकचोत्पलेषु | न वेद्मि विश्वास्य कथं मृगाक्ष्या सौन्दर्यसृष्टिर्मुषिता विधातुः ॥७२॥ इयं मयि न्यस्थति नेत्रमालां मुहुः सखीनां किमपि ब्रुवाणा |</poem> IX. 66. सवर्ग; मुकुलअयताक्षी Ms. ७८ [स० ९<noinclude></noinclude> a2pleq5z6md186cpjyjdgibhaxv8vib 104 128467 346564 2022-08-21T10:21:17Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ९] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>सत्यैव सामूदनुरागवार्त्ता चिरात्प्रसन्नो भगवाननङ्गः ॥ ७३ ॥ जधान पादेन सखीं सखेलमाकृष्य हारं मुहुरामुमोच । सा दर्शने कुन्तलपार्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ९] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>सत्यैव सामूदनुरागवार्त्ता चिरात्प्रसन्नो भगवाननङ्गः ॥ ७३ ॥ जधान पादेन सखीं सखेलमाकृष्य हारं मुहुरामुमोच । सा दर्शने कुन्तलपार्थिवस्य न कारिता किं मकरध्वजेन ॥ ७४ ॥ सदीयवकेन्दुषिलोकनेन सान्द्रोल्लसद्रागपयोनिधीनाम् । तत्रागतानां पृथिवीपतीनामासन्विचित्राणि विचेष्टितानि ॥ ७५ ॥ उत्कृष्यमाणं निजहारदाम समस्तभूपालविभूषणेभ्यः । वक्षःस्थलेनोन्नमितेन दूरं कश्चिन्नरेन्द्र प्रकटीचकार ॥ ७६ ॥ सावज्ञमुचार्य सुवर्णसूत्रं देहप्रमानिङ्गतशोममेकः | मुक्ताकलापं हृदये बबन्ध पर्तिवराप्राप्तिमनोरथं च ॥ ७७ ॥ चूडामणेः कोपि परिश्लथस्य स्थाने निवेशाय कृतामिलापः | लोलासरोजं मुकुटे बबन्ध पुराङ्गनाभिः परिहास्यमानः ॥ ७८ ॥ मञ्चान्तरे संततमग्रपादं प्रसारयामास सगर्वमेकः । हस्त्रासिधेनुश्रमसूचनार्थमान्दोलयामास च पाणियुग्मम् ॥ ७९ ॥ अनुग तस्वेदमापे क्षितीन्दुरुप कर्पूररजोभिरङ्गम् । कर्णद्वये कुण्डलयांश्चकार वृधैव कश्चित्परिवर्तनानि ॥ ८० ॥ जघान ताम्बूलकरडवाहं करेण कूजदूलयेन कश्चित् । लिलेख ताम्बूलदलं नखैश्च प्रतारितः पुष्पशरासनेन ॥ ८१ ॥ गोष्टीमिषेण स्त्रयमेषमेव प्रकाशयन्त्राचि पटुत्वमन्यः । भाकृष्य ताम्बूलकर ङ्कमध्यात्कर्पूरदानं विदधे बहुभ्यः ॥ ८२ ॥ हेमासनं वस्त्रनिवेशनेन तुङ्गत्वमानीय वृथा ववलग | नवीनतारुण्यनिवेदनार्थमजातकूर्चेन मुखेन कश्चित् || ८३ ॥ निक्षिप्य ताम्बूलकरङ्कवाहपृष्ठे शरीरं सविलासमेकः ॥ उदञ्चित भूलतिकापताकमकारणादेव मुखं चकार ॥ ८४ ॥ जृम्भावशोत्तम्भितहस्तयुग्मसंघट्टलीला स्फुटदङ्गुलीकः ।</poem> ७९<noinclude></noinclude> 3am07zep4dt74s22ps7mqknou5txbri 104 128468 346565 2022-08-21T10:21:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमादेवचरितम् | <poem>कञ्चिन्नित्योपरि विष्टरस्थ दुर्वारकामग्रह मोहितो भूत् ॥ ८५ ॥ कण्ठस्फुरत्पञ्चमकाकलीकः कश्चिद्यलीकस्मितमाततान | संग्रथ्य कश्चित्कतिचि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमादेवचरितम् | <poem>कञ्चिन्नित्योपरि विष्टरस्थ दुर्वारकामग्रह मोहितो भूत् ॥ ८५ ॥ कण्ठस्फुरत्पञ्चमकाकलीकः कश्चिद्यलीकस्मितमाततान | संग्रथ्य कश्चित्कतिचित्पदानि गाथाकवित्वं कथयांबभूव || ८६ ।। वैतालिकानां तुमुलं निवार्य ततः कुमार्याः सुकुमारकण्ठी । उदाजहार प्रतिहाररक्षी क्रमेण चक्रं पृथिवीपतीनाम् ॥ ८७ ॥ अर्धेषु यो मूर्धसु खण्डितेषु खड्गं कठोराहतिकुण्ठधारम् । श्रीकण्ठकेयूरभुजंगराज फणामणौ घर्षितुमाचकाङ्क्ष ॥ ८८ ॥ कृत्वा हठादामकरे हराई कण्डूलदोर्मण्डलदुर्मदो यः । हिमालयोन्मूलनकौतुकेन भेजे भुजं दक्षिणमुत्तरंगम् ॥ ८९ ॥ लङ्कापतेस्तस्थ मुखाम्बुजानि भोगास्पदं यस्य शिलीमुखानाम् । रामस्य तस्यैष कुले कुमारः कुमारि नेत्रप्रणयी तवास्तु ॥ ९० ॥ अनेन सार्धं सरयूषनान्ते कूजन्मपूरीमुखरे विहृत्य | विलासवातायन सेवन श्लाघ्यामयोध्यां नगरी विधेहि ॥ ९१ ।। तयोपदेशः स कृतः कुमार्यो वृथागमनीच इवोपकारः । प्रेमाणि जन्मान्तरसंचितानि प्रादुर्भवन्ति क्वचिदेवमेव ।। ९२ ।। प्रदर्शयामास ततः कुमायां क्षितीशमन्यं प्रतिहाररक्षी । चूतानुबन्धे मधुपाङ्गनाया मुग्धं मधुश्रीरिव कर्णिकारम् ॥ ९३ ॥ यस्याइवे साहसलाञ्छनस्य मौर्वीरंषः प्राप्य बिलोदराणि । क्षणेन पातालतलस्थितानां शौण्डीर्यवात्तां कथयांबभूव ॥ ९४ ॥ सोयं रणे नर्तयिता कबन्धान्मदान्धभूपाल सहस्त्र सेव्यः । विलोक्यतां सुन्दारे चेदिराजस्त वास्तु दृष्टिः स्मरवैजयन्ती ॥ ९५ ॥ तयेत्यमुक्ता न परं कुमारी नालोकयामास विलासिनं तम् । ताम्बूलमुत्सृज्य मुखाम्बुजस्थं निकारमार्गेण निराचकार ॥ ९६ ॥ अथान्यमुद्दिश्य नरेन्द्रपुत्र मुत्तस्तसारङ्ग</poem> विलोलदृष्टिः । ८०<noinclude></noinclude> 4k46b4aiym3bmuc5n1hdqfryxu1w1nq 104 128469 346566 2022-08-21T10:21:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ९ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>सांमुख्यमानीयत मानिनी सा वाक्यैरुदारैः प्रतिहाररक्ष्या ।। ९७ ।। कन्ये समालोकय कान्यकुब्जमकुन्जकीर्ति नरनाथमेनम् । ककुब्जये य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ९ ] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>सांमुख्यमानीयत मानिनी सा वाक्यैरुदारैः प्रतिहाररक्ष्या ।। ९७ ।। कन्ये समालोकय कान्यकुब्जमकुन्जकीर्ति नरनाथमेनम् । ककुब्जये यस्य धराप रागैर्भवन्ति वारां निधयः स्थलानि ॥ ९८ ॥ तस्मात्समाकृष्य नहानना सा दृष्टि क्षिपन्ती कुचकुम्भपीठे | तस्याभ्यवत्त क्षितिषल्लभस्य स्थूलत्वमङ्गेष्विव भूषणस्य ॥ ९९ ॥ प्रलोभयन्ती गतिभिः समस्तान्सा राजहंसान्कल नूपुराभिः । किंचित्पुरश्चङ्क्रमणप्रवृत्ता भूयस्तया सस्मितमभ्यधायि ॥ १०० ।। उत्कर्षरेखां दृढकोलितस्य यत्पत्तिणः पोत्रिणि राङ्कमानः 1 शीघ्र हरः सुकरदे हरन्ध्रालीलाकिरातः शरभुच्चखान ॥ १०१ ॥ अशङ्कितः शंकरमल्लयुद्धे यः स्वेधाराम्बुनिवारणाय । भस्मोत्करं विस्मयघूर्णितस्य कक्षान्तरात्तस्य समाचकर्ष ॥ १०२ ॥ पार्थस्य तस्वैष कुले प्रसूतः प्रभूतशौर्यो नृपतिः प्रतापी | एनं समालोकय रन्तुकामा चर्मण्यतीतीरवनस्थलेषु ॥ १०३ ।। क्षेनं तदीये शिरसीव पादं समुत्क्षिपन्तीं गमनार्थम । उद्दिश्य सा राजकुमारमन्यं कन्यां प्रगल्भा पुनराबभाषे ॥ १०४ ॥ शृङ्गाणि नूनं मिलितानि यस्य स्वर्गप्रतोली कपिशीर्षकाणाम् । अत्र स्थितानां कथमन्यथा द्यौः क्रीडागृहमाङ्गणभङ्गिमेति ॥१०५॥ तस्यैष कालिञ्जरमूवरस्य श्रीनीलकण्ठस्य विलासदाम्नः । भर्ता भुजावर्तितराजचक्र: कटाक्षचक्रप्रणयी सवास्तु ॥ १०६ ॥ चेतस्य विद्वे कुसुमायुधेन मुक्ताफले तन्तुरिव प्रवेशम् । यतो न लेभे स नृपस्ततोस्याः सान्यं विदग्धा प्रकटीचकार ॥ १०७ ॥ शौर्यप्रियेणाहवनिःस्पृहाणां येन प्रतिक्षोणिभृतां निवासाः | लोलाचपेटक्षतकुञ्जराणां पदेपदे केसरिणेव लब्धाः ॥ १०८ ॥</poem> IX 102 धारवं • Mg. - IX, 104 समुक्षिांनी Ms. --IX 108. केसरिण मिळ° Ms. 1<noinclude></noinclude> bjgcoihle7i0lw8ru9613s1hppfiazs 104 128470 346567 2022-08-21T10:21:57Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । सि° ९ <poem>गोपाचलक्ष्मापतिरेकधीरः स एष पृथ्व्यामत्रदात कीर्तिः । स्वयंवर स्रग्विनिवेशदूती तवात्र नेत्रोत्पलमालिकास्तु ॥ १०९ ॥ सा प्रार्... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । सि° ९ <poem>गोपाचलक्ष्मापतिरेकधीरः स एष पृथ्व्यामत्रदात कीर्तिः । स्वयंवर स्रग्विनिवेशदूती तवात्र नेत्रोत्पलमालिकास्तु ॥ १०९ ॥ सा प्रार्थितान्यार्थमनङ्गबाणैः कमप्यलब्ध्वा परिहारहेतुम् । पादेन वाचालितनूपुरेण जगाद मौखर्यमिवास्य दोषम् ॥ ११० ॥ मध्येन येषां वसुधातीनां जगाम सा कामवशीकृतानाम् । स्वयंवर त्रग्रजसेव पूर्णास्तेषां दृशः साश्रुजला बभूवुः ॥ १११ ॥ यद्वैरिभूपालविलासिनीनां कपोलपालीषु विपाण्डुरासु । भवन्ति लम्बालकवल्लरीभिः सशेवलानीव दृशोः पयांसि ॥ ११२ ॥ यस्य प्रतापोशिरपूर्व एव जागर्ति भूभृत्कटकस्थलीषु । यत्र प्रविष्टे रिपुपार्थिवानां तृणानि रोहन्ति गृहाङ्गणेषु ॥ ११३ ॥ स एष लीलावति मालवेन्द्रस्तवात्र मन्त्री कुसुमायुधोस्तु ॥ लीलावनेस्ते विधातु तोषममुष्य धारा कुलराजधानी ॥ ११४ ॥ निरादरा तत्र ततो वितर्क्य नासाग्रसंकोचितया हशेष | गत्वा पुरः सा कतिचित्पदानि स्मृत्या हसन्तीमषदत्कुमारीम् ॥११५॥ निशम्य सुक्खारखुरक्षवायाः क्षितेस्तनुत्वादिव यस्य कीर्तिम् । संभूय गायन्ति फणीन्द्र कन्याः संगीतशालासु भुजंगभर्तुः ॥ ११६ ॥ सोयं गुणग्राहिणि गुर्जरेन्दुः स्वबाहुवीर्थाजितराजलोकः । अत्रास्तु दृष्टिस्तष नीरजाक्षि प्रसन्नपुष्पायुधपुष्पवृष्टिः ॥ ११७ ॥ लीलाम्बुजेन भ्रमरान्क्षिपन्ती तस्य प्रतिक्षेपमसौ चकार । उवाच चैनां पुरतः प्रविश्य किंचित्सगर्वा प्रतिहारगोत्री ॥ ११८ ॥ श्रीखण्डचर्चापरिपाण्डुरोथ पाण्डचः प्रकामोन्मतचारुदेहः । क्षीरोदधिक्षीरपरिपुतस्य चातुर्यमाचामति मन्दराः ॥ ११९ ॥ अनेन मैत्री यदि मन्यते ते मनोभवस्तामरसायताक्षि |</poem> ८२ A IX. 110 ° मंगवाणै: Ms. IX. --114. मंति Ms. - IX. 116. तु- रकार ● Ms.<noinclude></noinclude> j7rdkeffj8eb429cd13pa6kpru8lzg5 104 128471 346568 2022-08-21T10:22:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ९] ८३ विक्रमा कुदेवश्चरितम् | <poem>लीलावने चन्दनपादपानां श्रयन्तु नित्यं मलयानिल।स्त्वाम् ॥ १२० ॥ तत्रापि साभूगुणभाजनेपि पराङ्गखी श्रीरिष भाग्यहीने | जंगाद भूयः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>९] ८३ विक्रमा कुदेवश्चरितम् | <poem>लीलावने चन्दनपादपानां श्रयन्तु नित्यं मलयानिल।स्त्वाम् ॥ १२० ॥ तत्रापि साभूगुणभाजनेपि पराङ्गखी श्रीरिष भाग्यहीने | जंगाद भूयः पटुवादिनी सा बालां मबालाधिकपाटलौष्ठीम् ॥ १२१ ॥ लीलावगाहं जलधी विधाय वेलावनान्तेषु विहारभाजाम् । दिग्वारणानामवतारतां ये करेणुकारोहणतः प्रयाताः ॥ १२२ ॥ ते जैत्रयात्रासु महाभटस्य यस्य स्फुटद्दानजलाः करोन्द्राः | दिग्दन्ति संदर्शनषाञ्छयेव भ्रमन्ति सर्वाणि दिगन्तराणि ॥ १२३ । रत्नोत्करैः संततमर्थिसाथै यं परयन्तं प्रतिषेधतीय । जलद्विपानां मदडिण्डिमत्वं गतेन मन्द्रध्वनिना पयोधिः ॥ १२४ ॥ क्षितो नमन्त्यां पृतनामरेण यः प्रोच्छलोचिपरंपरस्य । शैलानुकारैः करिभिस्तटस्थैर्वप्राति पालीमिव दक्षिणाब्धेः ॥ १२५॥ बमन्ति पीतं सममधितोयैर्यस्योच्छलच्छी कर डम्वरेण । पदाहतित्रुट्यदरिक्तशुक्तिमुक्ताफलस्थोदमिव द्विपेन्द्राः ॥ १२६ ॥ यान्तीषु यड्दार विलासिनीषु करेणुभिः पूरितदिक्तटीभिः । दिनेपि दिक्पालपुरीगवाक्षाः प्रक्षालनं चन्द्रिकया लभन्ते ॥ १२७ ॥ स एष चोलश्चपलाक्षि राजा जयोत्सवैर्यस्य दिशां मुखानि । स्फूर्जाशः पुञ्जतया स्थितानि मङ्गल्पशङ्खानिष पूरयन्ति ॥१२८ ॥ विलासविद्याधरराजहंसं कुरुण्य दोःपञ्जरबद्धमेनम् । यातायनैः केलिविमानकल्पैस्तवास्तुकाची नयनोत्सवाय ॥ १२९ ॥ तमित्थमन्यत्न कृताग्रडा सा विलङ्घय चालुक्यनृपोन्मुखाभूत् । उत्तालवेलापरिवर्तितापि तरंगिणी नोज्झति पूर्वमार्गम् ॥ १३० ॥ 'चालुक्यपृथ्वीपतिकृष्यमाणे नितान्तदीर्घे नयनाञ्चलेस्याः । निर्यापिताशाः पृथुदीपवर्तिधूमैरिवान्ये मलिना बभूवुः ॥ १३१ ॥</poem> IX. 127. यद्वारे Ms.-IX. 181. ताशा?वीप ●<noinclude></noinclude> jivz06eoguca2hz3pvi6x8nbxf64kjt 104 128472 346569 2022-08-21T10:22:31Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ! 3 : ८९ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>तत्र क्षणे कोपि जगाद राजा पराङ्गखोस्यां प्रियजानिरस्मि । कश्चिद्विनोदाद्विपार्थिवानां विलोकनायागमनं शशंस ॥ १३२ ॥ त्वयाहमानीय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>! 3 : ८९ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>तत्र क्षणे कोपि जगाद राजा पराङ्गखोस्यां प्रियजानिरस्मि । कश्चिद्विनोदाद्विपार्थिवानां विलोकनायागमनं शशंस ॥ १३२ ॥ त्वयाहमानीय विडम्बितोत्र मिथ्येति कश्चित्सचिवं निनिन्द | यत्राहतानामिष भूपतीनां ययुः परेषां नतिमाननानि ॥ १३३ || दृष्टिः समस्तात्क्षितिपालचक्राच्चालुक्यसिंहासन मण्डनं तम् । विविय जग्राह कुरङ्गकाक्ष्याः क्षीरं जलौघांदिव राजहंसी ॥ १३४॥ अथ प्रतीहारधुरंधरा सा जगाद तां दन्तरुचिप्रवाहैः । अन्यक्षमा पालविलोकनोत्थं प्रक्षालंयन्तीव कलङ्गमस्याः ॥ १३५ ॥ जानाति राजोषमुखि ग्रहीतुं दृष्टिस्त्वदीया कमनीयमर्थम् । सा शेषलानीव विलय सर्वान्मृङ्गोष लमा मुखपङ्कजेस्व ॥१३६॥ अनन्यसामान्यममुष्य रूपं किमुच्यते दृष्टमिदं त्वयापि । वदामि सौभाग्यगुणं किमस्य यत्र स्थिते श्रीश्च सरस्वती च ॥१३७॥ सादजस्रं मदवारणानां सावज्ञमालोकित दिदिपेन्द्राः | अमुष्य वाहाः सततं जिगोषोः क्षणेन गर्ने ककुभां भ्रमन्ति ॥१३८॥ एकत्र भारेण धरा नमन्तो न मस्तके तिष्ठति भोगिभर्तुः । इतीय सर्वास्वपि दिक्षु कोर्णमनेन सेनागज चक्रवालम् ॥ १३९ ॥ : भुजंगमाघीशशिरोधृतस्य दाढयें धरित्रीफलकस्य कर्तुम् | क्षिप्ता जयस्तम्भमिषादनेन समन्ततः कोलकमालिकेष ॥ १४० ॥ राज्ञां शिखारत्न परंपराभिः प्रोताभिरस्योभयतः कृपाणः | शेषारिकण्ठास्थिावेघट्टनेषु जातः क्षणं संप्रति कुण्ठधारः ॥ १४१ ॥ सोमेश्वरश्वोल महोपतिश्च जयोत्सवदारे बलाद्विशन्तौ । द्रावण्यनेनाद्भुत साहसेन द्वाभ्यां भुजाभ्यां बलिना निरस्तौ ॥ १४२ ॥ अस्याद्भुतत्यागनिधेः पुरस्तात्कल्पमाद्याः परमाणु कल्पाः |</poem> IX. 136 सा om. Ms.<noinclude></noinclude> k4gfdbxxs2mznilp7u4p0j9kq1x2n7q 104 128473 346570 2022-08-21T10:22:45Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स. ९] विक्रमाङ्कदेवरितम् | <poem>समत्वमेतेन कथं लभन्ते जगत्तयोगौरवभाजनेन ॥ १४३ ॥ मुज्जस्य गुञ्जासमतापि नास्ति का योग्यता भोजमहीभुजश्च । लब्धे कवीन्द्रैः कविबान्ध... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स. ९] विक्रमाङ्कदेवरितम् | <poem>समत्वमेतेन कथं लभन्ते जगत्तयोगौरवभाजनेन ॥ १४३ ॥ मुज्जस्य गुञ्जासमतापि नास्ति का योग्यता भोजमहीभुजश्च । लब्धे कवीन्द्रैः कविबान्धवेस्मिन्दासीकृता पादतलेषु लक्ष्मीः ॥ १४४॥ विहाय वक्काणि मृगेक्षणानां सविश्वमव्युगताण्डवानि । अस्यान्यतः साहसलाञ्छनस्य न भीतिमुद्रामुकुलं मनोभूत् ॥ १४५ ॥ निवेश्यतां किंनरकण्ठि कण्ठे मालास्य दोर्बन्धविलासदूती । कोर्तिर्विघेरस्तु समानयोगात्कामस्य कामं फलतु प्रयासः ॥ १४६॥ लज्जानिरासे निममात्रकेण वाक्येन तेन प्रतिहाररक्ष्याः । पतिंवरा संवरणस्रजं तां श्रीविक्रमाङ्कस्य चकार कण्ठे ॥ १४७ ॥ तथा स्रजा कण्ठनिवेशभाजा मत्तालिमालाकलझांकृतेन । भवाद्य तेवा खिलभूमिपाल सौभाग्यलीलाजय डिण्डिमोस्य ॥ १४८ ॥ तडाहुलेखे कुसुमस्रजोपि सौभाग्यशोभान्वयमन्त्रभूताम् । कण्ठस्थितायामपि येन तस्यां देवस्त दालिङ्गनसत्वरोमूत् ॥.१४९ ॥ जयति कुसुमकेतोश्चापविद्यारहस्यं विधिरुचितविधायी सांप्रतं वन्दनीयः | उदचरदिति वाणी तत्र पौराङ्गनाना- मिह हि सदृशयोगः कस्य न प्रीतिहेतुः ॥ १५० ॥ ८५ * अथ मृदुलमृदङ्गश्वानमारुह्य ध्या सह परिणययोग्यं मण्डपं पाण्डुकीर्तिः । निखिल नृपसिलक्ष्म्या रागसंक्रान्तयेष युतिमधिकमुदारां कुन्तले दुर्बभार || १५१ ॥ इति श्रीविक्रमाङ्कचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमदेव- विद्यापतिकाश्मीरकमश्रीबिल्हणविरचिते नवमः सर्गः</poem> IX. 151 परिणयमंडपं Ms.<noinclude></noinclude> i5g4kloi7w1r76185zzo4m37gusl2u2 104 128474 346571 2022-08-21T10:22:59Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । . <poem>जातेथ देवस्य तथा विवाहमहोत्सवे साहसलाञ्छनस्थ । कृतार्थया पार्थिवकन्ययेव कीर्त्याप्यमुच्यन्त नृषाः समस्ताः ॥ १ ॥ आशामदीपेषु गतेषु... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । . <poem>जातेथ देवस्य तथा विवाहमहोत्सवे साहसलाञ्छनस्थ । कृतार्थया पार्थिवकन्ययेव कीर्त्याप्यमुच्यन्त नृषाः समस्ताः ॥ १ ॥ आशामदीपेषु गतेषु शान्तिमशेष सौभाग्यगुणक्षयेण | सदीयधूमैरिव धूसराङ्गाः क्षोणीभुजः झ्यामलिमानमापुः ॥ २ ॥ कमक्रमं कर्तुमभूदपेक्षा वैलक्ष्यमाजां न महीपतीनाम् । श्रीविक्रमाङ्कस्य न कङ्कपत्तास्ते किंतु सह्याः समराङ्गणेषु ॥ ३ ॥ यथागतेनैव पथा गतेषु भूपेष्वथ म्लानमनोरथेषु । ८६ [स० १० रेमे तथा भूमिपतिः श्रियेष दैत्यप्रमाथार्जितया मुरारिः ॥ ४ ॥ सा संनताङ्गी शनकैः प्रियस्य तथा गुणैर्मानसमारोह | तदेवश्यं स्मरशासनेन यथा तदन्याभिरहार्यमासीत् ॥ ५ ॥ श्रीकुन्तल क्षोणि पतेस्तदीये वक्तेन्दुबिस्त्रे हृदयं प्रविष्टे | अन्याङ्गनानां मुखपङ्कजानि संकोच भीत्येष बहिर्बभूवुः ॥ ६ ॥ सा तत्र शीघ्रं विविधोपचार नवोढा व्रतमुत्ससर्ज | अकौशलं पत्युरिदं चिरेण विश्वासमायाति नवा वधूर्यत् ॥ ७ ॥ शस्त्राधिकारी मकरध्वजस्त्र कण्ठेषु सौभाग्यगुरुः पिकानाम् । वैशदा संजीवनमिन्दुमासां साम्राज्यमन्त्री रसपार्थिवस्य ॥ ८ ॥ उच्चित्रणे चित्रकरस्तरूणां मानमोन्मूलनमत्तदन्ती । तस्त्र प्रभाषादय तत्र मर्तुश्चैत्रः पुनर्नूतनतां प्रपेदे ॥ ९॥ जगज्जयार्थ स्मरपार्थिवेन नीतश्चमूनायकतां वसन्तः । वातोच्छलञ्चम्पकचक्रमङ्गल्या त्यागीष हेमप्रकरैषघर्ष ॥ १० ॥ किंजल्कपुजैः परिपिञ्जरासु दिक्षु प्रसूनमसरप्रसूतैः । दिवापि जाम्बूनदभूषणानां लीलाभिसारः सुदृशां बभूव ॥ ११ ॥</poem> X. 1. 9 मुंचंत Ms. - X. 9. उचित्रेण Ms.j after vs. 9 the Ms. inserts युग्मं<noinclude></noinclude> 0jg1dz72gfz9mn44yp8rwcneqxct48g 104 128475 346572 2022-08-21T10:23:16Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° १०] विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>मनं मधुस्रोतास कर्दमामे पदं समुद्धमपारयन्ती | अजनमाक्रन्दनिभिर्विररावैर्मधुव्रती षदमाजुहाव ॥ १२ ॥ निरूध्य रन्धं मधुपूरितस्य प... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १०] विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>मनं मधुस्रोतास कर्दमामे पदं समुद्धमपारयन्ती | अजनमाक्रन्दनिभिर्विररावैर्मधुव्रती षदमाजुहाव ॥ १२ ॥ निरूध्य रन्धं मधुपूरितस्य पुष्पस्य लोभाद्रमरोवतस्थे । अन्येन मार्गेण पपुस्तदन्ये लब्धार्जनानामयमेव मार्गः ॥ १३ ॥ श्रीखण्डसंसङ्गिभुजङ्गराजविषोष्मणा क्लान्तिामेव प्रपद्य | दरीमुखैनिःश्वसितुं प्रभूतैः क्रमालवृत्तो मलयाचलेन्द्रः ॥ १४ ॥ सर्वे दिनं भूमिगृहेष्वतिष्ठद्वाधिर्ययोगं मुहुराचकाङ्क्ष । पिकाङ्गनापञ्चमपोडयमानश्चकार किंकि न वियोगिवर्गः ॥ १५ ॥ अहो मतिभ्रंशमनङ्गबन्धुश्चकार चैत्रः प्रियखण्डितानान् । चक्रुर्यदाक्रन्दपरंपराभिः संबर्धनं कोकिलकूजितानाम् ॥ १६ ॥ कामस्य कश्चिञ्चतुरः शरांश्चेद्लिङ्घयामास कथंचिदन्यान् । उन्मज्जता कोकिलकण्ठयन्त्रात्स पञ्चमास्त्रेण वशीबभूव ॥ १७ ॥ अथ श्रमं स्निग्धविलोकनेन चैत्रस्य कुर्वन्सफलं नरेन्द्रः | विवेश देव्शः परिगृह्य पाणि चित्रासु लीलोपवनस्थलीषु ॥ १८ ॥ इतस्ततः सस्पृहमोक्षमाणो मृगेक्षणां तामथ कुन्तलेन्दुः । जगाद कन्दर्पधनुर्निनादप्रतिस्वनभ्रान्तिकृता स्वरेण ॥ १९ ॥ सुगात्रि कञ्चित्तव नेत्रमैत्रीं चैत्रः प्रसूते रतिजन्मभूमिः । यस्य त्रिया त्वद्वपुषश्च लक्ष्म्या माद्यम किंचिद्रणयत्यनङ्गः ॥२०॥ अविष्ठिता मन्मथपार्थिवेन द्रष्टुं मुदा चैत्रच मूसमूहम् | आलोकनेन क्रियुतां कृतार्था बाले विलासोपवनस्थलीयम् ॥ २१ ॥ कन्दर्पलोलाजयराजधानि मधुब्रतानां मधुरैर्विरायैः । आभाषते संमुखमागतायाः पूर्वाभिभाषीव तवैष चैत्रः ॥ २२ ॥ - लास्थं त्वयि प्रेक्षितुमागतायां लतापुरयः कुसुमैः पतद्भिः ।</poem> X. 12. मनुनसि Ms. - X. 18. नरेंद्र: Ms.. - X. 21. क्रियार्था Ms. ८७<noinclude></noinclude> k5r9c7af7pnhynpeukfs8b6l80zmmeg 104 128476 346573 2022-08-21T10:23:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ८८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>मृगाक्षि लीलावनरङ्कपीठे पुष्पाञ्जलिक्षेपमित्रोद्हन्ति ॥ २३ ॥ अशोकशाखी निखिलद्रुमेषु धन्यस्त्वया पादतलाहतोयम् । तेषां प्रसन्म... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>८८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>मृगाक्षि लीलावनरङ्कपीठे पुष्पाञ्जलिक्षेपमित्रोद्हन्ति ॥ २३ ॥ अशोकशाखी निखिलद्रुमेषु धन्यस्त्वया पादतलाहतोयम् । तेषां प्रसन्मो हि विलासबाणः क्रीडन्ति दासैरिव यैर्मृगायः ॥ २४॥ अरोचकी पादपजातिमध्ये जाने नितान्तं बकुलद्रुमोयम् । चैत्रेपि यः पुष्पविकासहेतोर्गण्डूषमाकाङ्क्षति ते मृगाक्षि ॥ २५ ॥ एकत्र तस्मिन्मदने सकोपं देवेन दग्धे पुरसूदनेन । इयं मधुश्री स्त्वमिवोदिकासान्मुहुः सहस्रं मदनान्विधते ॥ २६ ॥ तत्रावली कुसुमै र्विलासै रवैमि कामो ह्रियमाणनेत्रः । चैत्रापितं नूतनमस्त्रजातं संधातुका मोपि न सुंदधाति ॥ २७ ॥ गुणं दधाने मधुनार्थ्यमाणं मनस्त्रिनां मानसभेददक्षे । शिलीमुखश्रेणिरुपैति सङ्गं पुष्पे च कन्दर्पशरासने च ॥ २८ ॥ पुंस्कोकिलस्ते मधुमासलक्ष्म्या गान्धर्य सर्वस्वविशारदायाः । प्रकाशितं शिष्य इवैष पश्य रागं मुहुः पञ्चममातनोति ॥ २९ ॥ मधुत्रिया चन्द्रमुखि त्वया च सनाथतामेति विलासचापः | अभूदनङ्गस्तु समक्षमस्याः पूर्णाङ्गमेनं भवती करोति ॥ ३० ॥ कृत्वेति सूक्तैः सरसैः प्रियायाः कर्णावतंसं पुनरुक्तकल्पम् । आरोपयामास विलासदोलां लोलेक्षणां कुन्तलचक्रवर्ती ॥ ३१ ॥ दोलाविलोलाल कमुद्दिलासधूवल्लि विवान्तावलोचनाब्जम् । उत्कीर्य कामः शरटङ्किकाभिस्तदक्कमेतस्य हृदि न्यधत्त ॥ ३२ ॥ गीतं स्फुरपञ्चमाञ्चत विलोकित नूपुरनिस्वनश्च | नृपाङ्गनायास्त्रय मे तदासीचैलोक्यराज्ये मदनस्य शस्त्रम् | ॥ ३३ ॥ नितम्बबिम्बातिभरण दोला यथायथा तारतरं चुकूज | अलक्षितज्यानिनदः क्षितीन्दु तथातथा पुष्पधनुर्बिभेद ॥ ३४ ॥</poem> X. 24. बाण Ms. - X. 26. विकाशा ० Ms.-X. 32. विलोचनायें Ms. [स°<noinclude></noinclude> pyxci7dr8a1myz9bgddxi6chaun840m 104 128477 346574 2022-08-21T10:23:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>आन्दोलयामास विलासदोलां स वल्लभायाः पृथिवीभुजंमः | भङ्गं समग्रस्य वधूजनस्य जग्राह सौभाग्यगुणप्रपञ्चः ॥ ३५ ॥ समुहृहन्त्योस्तक्ष्याय... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>आन्दोलयामास विलासदोलां स वल्लभायाः पृथिवीभुजंमः | भङ्गं समग्रस्य वधूजनस्य जग्राह सौभाग्यगुणप्रपञ्चः ॥ ३५ ॥ समुहृहन्त्योस्तक्ष्यायताक्षीदोलाविलोलाननमार्गसख्यम् । हशो: क्षितीन्द्रस्य गतागताभ्यां गव्यूतिमात्रं भ्रमणं बभूव ॥ ३६ || अथावतीर्य क्षणमात्रमङ्के प्रियस्य विश्रग्य गतश्रमा सा | वसन्तलक्ष्म्या परिलोभ्यमाना चचाल पुष्पावचयाय देवी ॥ ३७ ॥ भूसंज्ञया कुन्तल भूमिभर्तुरन्तः पुरं सर्वमपि क्रमेण | चक्राम पुष्पोच्चयबद्धहर्षमुत्साहसीमा हि पतिप्रसादः ॥ ३८ ॥ असंख्यपुष्पोपि मनोभवस्य पञ्चैष बाणार्थमयं ददाति । एवं कार्य सर्वस्वमग्राहि मधोधूभिः ॥ ३९ ॥ आरोहति क्षोणिपतेः कलत्रे शिरःस्थपुष्पोच्चयकौतुकेन । प्रभ्रंशमाशय नितम्बभाराद्भियेष लीलाखकुलश्चकम्पे ॥ ४० ॥ आनम्यमाना लतिका रजोभिः पौष्पैरृशौ पूरयतिस्म देण्याः । अन्या नृपालिङ्गनमाससाद भाग्येषु नास्ति प्रतिषेधमार्गः ॥ ४१ ॥ अताडपत्पलषपाणिनैकां पुष्पोच्चये राजवधूमशोकः । तच्छेद हेतोरालपङ्गिभङ्गया व्याकृष्यतेवासिळता स्मरेण ॥ ४२ ॥ आरोग्यमाणा दयितेन काचिन्त्रितम्बभारात्स्वयमप्रगल्मा | स्कन्धात्तरोः प्रत्युत मूलमाप खिन्नेन पादाम्बुरुहद्वयेन ॥ ४३ ॥ आख्य कान्तासु विधुन्वतीष संभाग्य भङ्गं जघनातिमारैः । लघुत्वहेतोरिव पुष्पभारं मास्त्यजन्तिस्म निजोत्तमाङ्गात् ॥ ४४ ॥ केलिद्रुमाः क्ष्मातलमागतामु संगृह्य पुष्पाणि नितम्बिनीषु । भारान्न भङ्गः समजायतेति गर्षादिवोच्चैः शिरसो बभूषुः ॥ ४५ ॥ श्वेदाम्भसा पुष्परजोमरैश्च सर्वत्र पङ्के विहिते वधूनाम् ।</poem> X. 38. भूसंजया Ms. - X. 39. कदर्ययल° Ms. - X. 43. भारतव● Ms. O स १०]<noinclude></noinclude> a5ugossffrryybjeh3valfex5lnr5he 104 128478 346575 2022-08-21T10:24:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ * विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स° १० <poem>चक्रे निवास कठिनोन्तेषु तासां मनोभूः स्तनमण्डलेषु ॥ १६ ॥ नामोहदेषु स्थलतां गतेषु लताच्युतेः पुष्पपरागपुजैः । मध्यप्रदेशः सुद... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>* विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स° १० <poem>चक्रे निवास कठिनोन्तेषु तासां मनोभूः स्तनमण्डलेषु ॥ १६ ॥ नामोहदेषु स्थलतां गतेषु लताच्युतेः पुष्पपरागपुजैः । मध्यप्रदेशः सुदृशां स्मरस्य लीलागतिप्राङ्गणवां जगामं ॥ ४७ ॥ प्रवर्तमानासु नृपाङ्गनासु तत्र ग्रहीतुं कुसुमानि तासु । कृतो महांस्तन्मधुजीविनोभिः कोलाहलः षट्टुरणावलीभिः ॥ ४८ ॥ विधाय काचिन्नयने सपत्न्याः क्रीडाउलात्पुष्पपरागपूर्णे । पात्रत्वमाप प्रियचुम्वनस्य किमस्ति वेदग्ध्ययतामसाध्यम् ॥ ४९ ॥ मानप्रिया कापि नृपस्य पत्नी स्पृष्ठा न पुष्पोच्चयषान्छयापि । अनेकनारीजन बाहुमूलनखक्षतावेक्षणतत्पराभूत् ॥ ५० ॥ कस्याश्चिदू नयनाय शाखामाक्रग्य यामपयतिस्म देषः । सा तन्चितम्बस्य भरेण भग्ना समं मनोभिः प्रतिकामिनीनाम् ॥ ५१॥ नृपेण काचिद्विहितावतंसा तृणाय नामन्यत कांचिदन्याम् । स्त्रीणां हि सौभाग्यमदमसूतिः प्रियप्रसादो मदिरासहस्रम् ॥ ५२ ॥ पौष्पे रजस्युच्छलिते समन्तात्समस्तनेत्रप्रतिबन्धदेती । आश्चर्यमङ्गेषु नृपाङ्गनामाममोघबाणः कुसुमायुधोभूत् ॥ ५३ ॥ कृष्ठांशुका कापि नरेन्द्रवामा लतानिकुञ्जात्कापना सकोषम् । धूर्ता पळाय्प प्रियमालिलिङ्ग कोपै न चाप प्रतिसुन्दरीभ्यः ॥ ५४ ॥ श्रोणीमरस्यातितरां गरिम्णा मक्का लतां कापि कुरङ्गकाक्षी । नरेश्वरस्योपरि निष्पपात पीडामवापुः प्रतियोषितस्तु ॥ ५५ ॥ बबन्ध परिमलमधीरदृष्टेः क्ष्मानायकञ्चम्पकमालिकाभिः । चित्तेषु मन्युः स्थिरतामवाप विपक्षसारङ्ग-विलोचनानाम् ॥ ५६ ॥ विरोरोजरे कुन्तलराजदाराः प्रसूनरंणूत्करवर्णिकाभिः ।</poem> X.50.108 श्रीणि Ma; क्वापि Ms.<noinclude></noinclude> 4pyd69biddgnggtah1k85x2hj8mcuu7 104 128479 346576 2022-08-21T10:24:12Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° १०] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । C <poem>निजेषु दोर्विक्रमनाटकेषु कामेन नीता इव नर्तकीत्वम् ॥ ५७ ॥ प्रसूनभाराभरणा विरेजुयालयमर्कटमाङ्गनास्ताः । प्राचुर्यतः पुष्पशि... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १०] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । C <poem>निजेषु दोर्विक्रमनाटकेषु कामेन नीता इव नर्तकीत्वम् ॥ ५७ ॥ प्रसूनभाराभरणा विरेजुयालयमर्कटमाङ्गनास्ताः । प्राचुर्यतः पुष्पशिलीमुखानां कृतास्त्रवर्षा इय मन्मथेन ॥ ५८ ॥ पृष्ठानुलग्नाः क्षितिपाङ्गनानां न्यवेदयन्षवरणाः क्वणन्तः । पुण्यापहारोस्थमिवापराधं शृङ्गारिणीगोत्रगुरोः स्मरस्य ॥ ५९ ॥ बिलासिनीनां कुसुमोत्थरेणुकरम्वितस्वेदजलपुतानाम् । स्मरोष्मणा हेममयं शरीरं किंचिद्रवीभूतमिवावमासे ॥ ६० ॥ काचित्क्षिपन्ती मधुपं विशन्तमितस्ततः पाणिसरोरुहेण । बाल्ये कृतं कन्दुकताडनेषु श्रमं मृगाक्षी बहु मन्यतेस्म ॥ ६१ ॥ क्षिमो मुखात्षवरणस्तरुण्या • विवेश हस्ताम्बुजकोश मस्याः । तस्मादिधूतो मुखमाजगाम लज्जा कुतः स्वार्थपरायणानाम् ॥६२ ॥ आहूयमाना इव हंसनादैनिकृष्यमाणा इव कौतुकेन । जम्मुस्ततः क्लान्तिनिर्वाहणाय लीलासरस्तीरमरालनेवाः ॥ १३ ॥ जानासि भारं कुचनिर्मितं घेरिक लाघवं मध्यकृतं न षेत्सि ।' इतीष तासां चरणाम्बुजानि मञ्जीरनादेरवदन्धरित्रीम् ॥ ६४ ॥ न राजकान्ताभिरदृश्यतोर्वी स्तनइ पेनाधिकमुन्नसेन । हंसास्तुला कोटिनिनादकृष्टाः पुण्यैः पदन्यासपदं न जाताः ।। ६५ ।। प्रारेभिरे, वीजनमंशुकान्तैर्वनस्थळे तज्जघनस्थलानि । पादेषु पोडाकरमङ्गनानां पथः ऋथीकर्तुमिषार्कतापम् ॥ ६६ ॥ श व द्विला सव्यजनानुकारिकर्णावतंसार्पितपल्लदानाम् । न स्वेदवार क्षितिपाङ्गनानां गण्डस्थलोष स्थितिमाससाद ॥ ६ ७ ॥ मुखाग्र चुम्बोनि नितम्बिनीनां तासां विरेजुः कुचमण्डलानि । श्रमाम्बुशान्त्यै हिमशीतलानां श्वासानिलानामिव सेवनाय ॥ ६८ ॥ हंसाः खमुड्डीय गताश्चुलुक्यभूपाल कान्तागतिचौर्यभाजः ।</poem><noinclude></noinclude> gzny50cyzv5c3i7t6duz20mfq8akqvs 104 128480 346577 2022-08-21T10:24:29Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ९२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>तदादिपुंसः श्रयितुं भयेन विमामहंसानिव पद्मयोनेः ॥ ६९ ॥ क्रीडासरस्तामरसावतंसमुहेलाञ्चपादचारः | विवेश ताभिः सह भूमिपाल: करेणुभिः स... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>९२ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>तदादिपुंसः श्रयितुं भयेन विमामहंसानिव पद्मयोनेः ॥ ६९ ॥ क्रीडासरस्तामरसावतंसमुहेलाञ्चपादचारः | विवेश ताभिः सह भूमिपाल: करेणुभिः सार्धमिव द्वियेन्द्रः ॥ ७० ॥ दत्तं सरोभ्यः फलमम्बुजानां सङ्गेन कान्तामुखतस्कराणाम् । एषामकृष्यन्त नृपाङ्गनाभिर्विलोचनानीय यदुत्पलानि ॥ ७१ ॥ विपर्ययस्तत्र बभूय कान्ताविम्वौष्ठरागाञ्जनपुञ्जसङ्गात् । रक्ताम्बुजघुरूप पद्माने नीलोत्पलतामयापुः ॥ ७२ ॥ विलासयुद्धेन निसम्विनीनां सर्वाण्यमज्यन्त सरोरुहाणि । प्रागेव पृथ्वीतिळके निषण्णा लक्ष्मीश्चिराहुद्धिमतो बभूव ॥ ७३ ॥ विधाय भूपालपुरंधियादप्रक्षालनं योचिकरैः सरस्या | समुच्छलच्छीकरविभ्रमेण तदङ्क्षिपानीयमवन्द्यतेष |॥ ७४ ॥ किमप्ययज्ञातसरोरुहेभ्यः सरस्तदासां पदपल्लवेभ्यः । परीक्षणायेत्र निसर्यकान्तेरळक्तकं वीचिभिराचकर्ष ॥ ७५ ॥ [स० १० PAN. सरःप्रवेशे नृपसुन्दरीणां पादेषु संरब्धशिलीमुखेषु । प्रागेव भिन्नः श्रमवारिलेशैरलक्तकः पादतलं मुमोच ॥ ७६ ॥ पद्मप्रमाहारिहिमैकधा प्रस्तुषार शैलादिदमाजगाम | चिक्षेप साक्षेपमितीय तासां पद्माकरः कुङ्कुममङ्गकेभ्यः ॥ ७७ ॥ मना गमीरे पयसि प्रमादात्प्रविश्य देवेन विकृष्यमाणा | ससंभ्रमाभिः प्रतिकामिनीभिर्विलोकिता काचिदसूयिता च ॥ ७८ ॥ आकृष्य लक्ष्मीं ध्रुवमुद्रसत्वं पद्मान्यनीयन्त मुखैस्तदीयैः । धूलीभृतानां घसतित्वमापुर्यदध्वगानामिव षटुदानाम् ॥ ७९ ॥ स्फुरत्प्रमाणां नृपयलमानां तासां पुरस्तात्सरसीरुहेषु । भृङ्गप्रपामण्डपसंनिभेषु रेजे प्रपापालिकयेव लक्ष्म्या || ८० ।।</poem> X. 72. रागा Ms. X 74, सरस्य: Ms.<noinclude></noinclude> mm9cosris8s1qnzh62i7irelwnjo757 104 128481 346578 2022-08-21T10:24:41Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° १०] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>सरःप्रविष्टेषु नितम्बिनीनां नितम्बबिम्बेषु शिलाघनेषु । तदीयलावण्यरसप्रवाहसङ्गनादेवोत्तुङ्गतरंगमासीत् ॥ ८१ ॥ चालुक्यविद्य... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १०] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>सरःप्रविष्टेषु नितम्बिनीनां नितम्बबिम्बेषु शिलाघनेषु । तदीयलावण्यरसप्रवाहसङ्गनादेवोत्तुङ्गतरंगमासीत् ॥ ८१ ॥ चालुक्यविद्याधरसुन्दरीणां दृष्टासु वक्तेन्दुपरंपरासु | निद्रादरिद्वेष्वपि पङ्कजेषु संकोचभीत्या विविशुनं भृङ्गाः ॥ ८२ ॥ लक्ष्म्याः क्षमापालपुरंध्रवर्गनिसर्ग सौन्दर्यतिरस्कृतायाः । इत्रासरिय प्रेसितमुललास परागचक्रं कमलोदरेभ्यः ॥ ८३ ॥ स्तनद्वये निर्जितकुम्भिकुम्भे नूपावकीर्णा करयन्त्रधारा । चारुभुवः पञ्चशरप्रमुक्तनिशावनाराचतुलामधत्त ॥ ८४ ॥ पानीयधारा नरनाथमुक्ता वामभुषो वक्रितकंधरायाः । चूर्णं गताः कुण्डलरत्नकोटौ तत्रैव मुक्ताफलकान्तिमापुः ॥ ८५ ॥ नरेन्द्रलीलाकरयन्त्रवारि लुलोठ देव्याः कुचकुम्भपीठे । आश्चर्यमस्याः प्रतिबल्लभानामुत्पल्लषा मन्यूलता बभूव ॥ ८६ ॥ इत्युत्सवं भूतिलकोनुभूय लीलावगाहग्रहमुत्ससर्ज निसर्गरम्येपि विचेष्टिते यदतिप्रसङ्गो रसमङ्गहेतुः ॥ ८७ ॥ अनञ्जनश्यामललोचनानामकुङ्कुमालेपनपिञ्जराणाम् । स्नानावसाने तलिनोदरीणामकृत्रिमं मण्डनमाविरासीत् ॥ ८८ ॥ सरः सनाथानि दधत्पयांसि पयोधरालेपनचन्दनेन । तत्तत्क्षणाद्वालमृगेक्षणनां दधे वियोगादिव पाण्डिमानम् ॥ ८९ ॥ अथांशुकानां परिवर्तनेन तासां वपुर्मण्डनकर्मणा च । निश्चित्य पञ्चेषुरकुण्ठमावं देवे पुनः कार्मुकमाचकर्ष ॥ ९० ॥ शोभन्तेस्म विलासकुन्तललताः पुष्पैरिषाम्भः कणै- जोता मज्जनशीतला कुचतटी कन्दर्पधारागृहम् । आसीत्किंच नराधिपप्रणयिनीवर्गस्य नैसर्गिक</poem> X. 91. मब्जशीतला Ms. ; रगृहं Ms.; नराभिम M.B. ९३<noinclude></noinclude> ov0p59smfxxqzh58ljcyg9z6o5tgd2s 104 128482 346579 2022-08-21T10:24:53Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ ९४ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स' १० <poem>छायाखण्डनमण्डनव्यपगमाहात्रेषु चित्रा लिपिः ॥ ११ ॥ इति श्रीविक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमछदे- वविद्यापतिकाश्मीर क... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>९४ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । [स' १० <poem>छायाखण्डनमण्डनव्यपगमाहात्रेषु चित्रा लिपिः ॥ ११ ॥ इति श्रीविक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमछदे- वविद्यापतिकाश्मीर कमट्टश्रीबिल्हणविरचिते दशमः सर्गः ॥ खानशेषघुसृणास्णमासां स्पर्शनादिव नरेन्द्रवधूनाम् । प्राप रहिमपटली दिनभर्तुः पाटलत्वमथ संघटमाना ॥ १ ॥ कण्टकैरिव विदारितपादः पद्मिनी परिचितैरपराः । आरोह सरसोरुह बन्धुः स्कन्धमम्बुधितटागमनाय ॥ ३ ॥ मज्जतः पयासे पश्चिमसिन्धों: स्निग्धमम्बरतलं परिरभ्य | भास्वतस्तुषवियुक्त मसूरक्षोदपाटलमलक्ष्यत धाम ॥ ३ ॥ प्रार्थनार्थमिव रत्नरुचीनां आनुरधि मगमगत कान्तिः । सत्त्वमुन्नतपदात्पतितानां विद्यते न महतामापे नूनम् ॥ ४ ॥ चञ्चपुगृहीत मृणालन्धसूत्रनिवदेन रथाङ्गः । धिप्रयोगभयती दयितायाः कण्ठपाशमिव कर्तुमियेष ॥ ५ ॥ क्रन्दातेस्म न विवेद मृणाल चञ्चसंपुटगतां लुठतिस्म । वल्लभाविरहहालहलेन व्याकुलः किमकरोन्न रथाङ्गः ॥ ६ ॥ दीर्घपादपशिखासु गिरीणां मस्तकेषु शिखरेषु गृहाणाम् । दग्धकालवशतः शतखण्डं धाम घण्डकिरणस्य बभूव ॥ ७ ॥ वासवस्तुरगरत्नममुष्मात्याप दास्यति ममापि कदाचित् भाशयेति जलराशि लयासीद्धानुरश्वपरिवर्तधियेव ॥ ८ ॥ मानुमानपर दिग्वनितायाश्चुम्बतिस्म मुखमुद्गतरागः | पद्मिनी किम करोतु बराकी मीलिताम्बुरुहनेत्रपुटाभूत् ॥ ९ ॥ वाजिनां गगनलङ्घन खेदच्छेदनाय मदिरामित्र दातुम् ।</poem> *<noinclude></noinclude> c43wq8sx1ep5fdn7w2o1vnjgxbsa80z 104 128483 346580 2022-08-21T10:25:10Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ११] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । ९५ <poem>कामुकः कमलिनीवनितानां वारुणीप्रभवमब्धिमयासीत् ॥ १० ॥ सेवतेस्म जलवी प्रतिबिम्बं बिम्बपाटलमशीतमरीचेः । शेष केलिशयन स्थित लक... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ११] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । ९५ <poem>कामुकः कमलिनीवनितानां वारुणीप्रभवमब्धिमयासीत् ॥ १० ॥ सेवतेस्म जलवी प्रतिबिम्बं बिम्बपाटलमशीतमरीचेः । शेष केलिशयन स्थित लक्ष्मीबल्लभाभरणकौस्तुभलीलाम् ॥ ११ ॥ वाजिनामविशतां जलराशौ वारिवारणमयादिनभर्ता । दातुमीक्षणपुटेषिव मुद्रां द्वामिजातपपटं विचकर्ष ॥ १२ ॥ भास्पति त्रिभुषनाङ्गणदीपे वेधसा प्रशमिते मस्तेव | धूमराजिरिध तत्प्रशमोत्था ध्वान्तसंततिरलक्ष्यत नीला ॥ १३ ॥ रत्नराजिनिकरप्रकरण प्राप्यमाण इव दीपकशङ्काम् । अम्बरादथ पपात पतंगस्तैलपात्रसदृशे जलराशौ ॥ १४ ॥ भानुवाहन खुरप्रहतानां वारिराशितटशुक्तिपुटानाम् । मौक्तिकरिव कियद्भिरपि द्यौस्तारकस्तिलकिता विरराज ।। १५ ।। पद्मकोटरकुटीरकबन्ध त्रासविद्रुतमधुव्रतनीलम् । ध्यान्तमङ्कु· शविहीनममाङ्गोयोमसीमनि गतिं नयनानाम् ॥ १६ ॥ नीलरत्नघटितेष समन्तात्पीडितेव निविडाञ्जनपुः । लावितेय जलराशितरंमैन्तराजिभिरभुवनश्रीः ॥ १७ ॥ चूर्णकुन्तलसटापरिपाटया विप्रकीर्णमिव भालतलेषु । केशबन्धविभवैर्लटभानां पिण्डतामिव जगाम तमिस्रम् ॥ १८ ॥ सर्वनि इषविधी कृतबुद्धेलोंचनानि विफलानि विधाय स्पर्शनेन्द्रियममुद्वितशक्ति प्रातिकूल्यमकरोत्तिमिरस्य ॥ १९ ॥ कस्य न प्रतिहतं वत चक्षुर्थ्यान्त संततिभिरुडमराभिः । केवलं मनसिजप्रहितानां नाबधूतमभिसारवधूनाम् ॥ २० ॥ पांसुतल्पसुरतप्रवणानां विश्वलोचनपुटप्रतिबन्ध |</poem> XI. 15. शुक्तिपटानां Ms.--XI. 17. निवडा • Ms. ; शक्ति ज● Ms. XI. 21. शु<noinclude></noinclude> fxvp57pvsjdgzrigt4t26tujxb8d35s 104 128484 346581 2022-08-21T10:25:24Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>कुंकुत्र न तिरस्करिणीत्वं ध्वान्तमण्डलमगाञ्चपलानाम् ॥ २१ ॥ पश्चिमाचल विटङ्गनिपाते विहुता इव रुवस्तपनस्य | दीप्रदीपकिरणाः सृणिभङ्ग... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>कुंकुत्र न तिरस्करिणीत्वं ध्वान्तमण्डलमगाञ्चपलानाम् ॥ २१ ॥ पश्चिमाचल विटङ्गनिपाते विहुता इव रुवस्तपनस्य | दीप्रदीपकिरणाः सृणिभङ्गीमारभन्त तिमिरद्विरदस्य ॥ २२ ॥ सूत्रिताभिसरणाः प्रणयिन्यः कान्तसंगममविघ्नमषापुः । फूत्कृतैः पथि निवारितदीपाश्चापलं जयति पञ्चशरस्य ॥ २३ ॥ रासभेन सहिता रजकस्त्रीरूपधारि विरचय्य शरीरम् । कपिजनबाधां कं विडम्बयति नो कुसुमेषुः ॥ २४ ॥ कापि मुख्यपदवीमधिरोप्य स्वां सखीं स्वकरधारितदीपा । प्राणनाथरतमोहमयासीदतो रतिपतरुपदेशः ॥ २५ ॥ दिग्वधूरथ पुरंदरसेव्या पाकपाण्डुशरकाण्डविडम्बि | बिभ्रती मुखमवोचत गर्ने रोहिणीप्रणयिनः परिणामम् ॥ २६ ॥ प्रौढकेत कपरागविपाण्डु ज्योतिरत्र समये भ्रमतिरम | नाकनायक निकेतच कोरोपीतशेषमटवीमुदयाद्वेः ॥ २७ ॥ पूर्वदिमखमशोभत किचिन्निगतेन शिखरावाद्वेः । चारुचन्दनविलेपन पाण्डुखूपताकमिव शीतकरेण ॥ २८ ॥ पाटलेन तमसां पटलेन प्राच्यशैलभुवि बालमृगाङ्कः । धातशृङ्गपृथुलस्थलधूलीकेलिधूसरशरीर इवासीत् ॥ २९ ॥ पाटलांशुरगमत्सवितेति श्वेतमानुरपि तादृगुपागात् । वञ्चनार्थमिय पङ्करुहिण्यास्तां पुनश्छलयितुं न शशाक ॥ ३० तर्जितं तिमिरमिन्दुमयूखैः शैलदुर्गगहनानि विषेश | मानिनीजनमनांसि बभूबुश्चित्रमञ्ञ्जनमषी मलिनानि ॥ ३१ ॥ तत्क्षणात्षिम शैलनिकुञ्जमान्तपुजितमरच्यत सर्वम् ।</poem> f XI. 22. गृणि ● Ms. - XI. 27. प्रौढाकतवां Ms. - - XI. 29. पादलेव मनसां; "तृथुस्थल ● Ms. - XI. 31. इंदुमपूर्वे: Ms. - XI. 32. Ms.<noinclude></noinclude> 7gfng8zkz4yi0fvomj8cvi9xptt7kpx 104 128485 346582 2022-08-21T10:25:38Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स० १९] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>ध्यान्तचक्रममितः प्रसरद्भिदुर्गशेषमित्र चन्द्रमयूखैः ॥ ३२ ॥ नीलतालफलपङ्किसनाथा प्राच्यशैलवनभूमिरराजत् । निम्नया शशिकररुप... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स० १९] विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>ध्यान्तचक्रममितः प्रसरद्भिदुर्गशेषमित्र चन्द्रमयूखैः ॥ ३२ ॥ नीलतालफलपङ्किसनाथा प्राच्यशैलवनभूमिरराजत् । निम्नया शशिकररुपगूढा ध्वान्तमस्तकपरंपरयेव ॥ ३३ ॥ पारणोदातच कोरपुरधिक्षिप्तलोचनरुचामिव पुजैः । पाटलं पटळमिन्दुरुचीनां रक्तकम्बलविडम्बि बभूव ॥ ३४ ॥ क्षाल्यमान इव मानवतीनां दृग्रिजलनिर्झरिणीभिः । व्यक्तवानुदयरागमशेषं पूर्वदिक्तिलक बिन्दुरिवेन्दुः ॥ ३५ ॥ वल्लुमेन जगतां निजधाम्ना जातगर्व इव रात्रिभुजंगः | पादविन्यसननर्मविधायी निर्ममे कुमुदिनीं गतानद्राम् ।। ३६ ।। रूप्यदर्पणतलप्रतिमले लाञ्छनं तुहिनदीधितिबिम्बे । 2. शोभतेस्म गगनप्रतिबिम्बच्छायमद्विशिखरस्थितिभाजि ॥ ३७ ॥ द्वावितस्फाटेक शैलविटङ्कन्स्फार निर्झर्रपरंपरयेव । पूरिता शशिरुचा मुवनश्रीर्मानपङ्कमनुदव्यमदानाम् ॥ ३८ ॥ मांसलत्वमतिमात्रमवाप्ते पिण्डदुग्धसदृशे निजधानि । आचकर्ष हिमदीधितिरुन्चैमिश्रणार्थमिष वार्षिजलानि ॥ ३९ ॥ दत्तदिक्तटविपाटनशङ्कः शीतरश्मिकिरणामृतपूरः | ॥ ४० ॥ मन्थरौलविशरारुशरीरक्षीरनीरधिविलासमवाप केतकतुतिनिभं भुवनान्तस्तन्महः प्रकृतिशीतलमिन्दोः । कस्प नो वपुषि चन्दनलेपः कान्तितश्च गुणतश्च बभूव ॥ ४१ ॥ क्षिप्यतां वचन चन्दनपाण्डुश्चन्द्रिकारसभरः कलशोभिः । ऊचुरित्थमबलाः प्रियहोनाः पादयोरपि निपत्य सखीनाम् ॥ ४२ ॥ कापि शीघ्रमवधीरितमाना मानिनी प्रचलिता प्रियधामि ।</poem> XI. 34. विडंबै • Ms.; पटसलोन्दु° Ms. ~~XI. 35. निर्झर्रणीभि: Ms. XI. 42, कळसीभि: Ms.<noinclude></noinclude> r0aiwuyfrw9u4dmf6rp98ln3tu667s7 104 128486 346583 2022-08-21T10:26:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ Z ९८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>आगतेन मस्तापि पुरस्ताल्लाघवस्थ परिहारममंस्त ॥ ४३ ॥ इत्थमाप्तयति मन्मथबन्धौ तारकापरिषूढे जरठत्वम् | आदिदेश नृपतिः कृतभूषाः पानक... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>Z ९८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>आगतेन मस्तापि पुरस्ताल्लाघवस्थ परिहारममंस्त ॥ ४३ ॥ इत्थमाप्तयति मन्मथबन्धौ तारकापरिषूढे जरठत्वम् | आदिदेश नृपतिः कृतभूषाः पानकेलिबिधये हरिणाक्षीः ॥ १४ ॥ अद्भुतास्वखुरली कुसुमेषोर्वित्रमाद्वरदबन्धनभूमिः । कुन्तलक्षितिपतिप्रमदानां पानकेलिरमसोथ जजृम्भे ॥ ४५ ॥ आलवालवलयस्थितिभाजां बन्धवः सरसरागलतानाम् । हेमपात्र निवहप्रणयिन्य: पाटलाः शुशुभिरे मधुधापः ॥ ४६ ॥ रत्नकेलिचषकेषु निविष्टं सीधु नव्यमसमायुधबन्धुः । राजदार परिचुम्बन केलित्रासजातमिव कम्पमुवाह ॥ ४७ ॥ विश्व संवननचूर्णसमानैः कामिनीकुलगुरोर्मदनस्य | सख्यमाप घनसारपरागैः सीधु कुन्तलपतिप्रमदानाम् ॥ ४८ ॥ यामिनीप्रियतमप्रतिबिम्बं पूरितेषु मधुना विशदेन । लक्ष्यतेस्म चषकेषु निविष्टं स्फाटिकोपलपिधानमिवान्तः ॥ ४९ ॥ पुष्पसौरभवशेन विलोलाः पङ्कयः शुशुमिरे भ्रमसणाम् । सीधुहेमकलशीषु विनिर्यपधूमलतिकाकमनीयाः ॥ ५० ॥ सप्रणाममिव पाणिगतेभ्यः संमुखं विलुठिता चषकेभ्यः । आससाद मदिरा मदिराक्षीपाटलाघरदलप्रणयित्वम् ॥ ५१ ॥ आननेषु मदिरा प्रविशन्ती दन्तकान्तिनिकरैः कृतसङ्गा | कामकीर्तिमिव कन्दलयन्ती दृश्यतेस्म नृपतिप्रमदानाम् ॥ ५२ ॥ प्रान्त पाटलकपोलतलानि प्रस्खलद्भणितिविभ्रमभाञ्जि । पार्थिवस्य मदनास्त्रमभूषन्नीलनीरजदृशां वदनानि ॥ ५३ ॥ मन्मथः प्रविशतिस्मं सुरायां सा कुरङ्गकदृशां वदनेषु । तानि चेतसि महीतिलकस्य क्षमापसंस्तदपि रागपयोवौ ॥ ५४ ॥</poem> XI. 49. प्रतिनं Ms. - XI. 50. कळसीषु Ms.; कमनीय: Ms. [स° ११ .<noinclude></noinclude> 51nsv3g6p8y47kz1jp843zp975zjzjq 104 128487 346584 2022-08-21T10:26:13Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° ११] विकमा कुदेवन्चरितम् | <poem>चन्द्र किं पतसि में मधुभाण्डे बक्षिसे न किमु कुन्तलनाथम् । एष ते विरचयिष्यात कान्तां रोहिणीमलकपवहीनाम् ॥ ५५ ॥ नास्मि रे कुमुदिनी... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° ११] विकमा कुदेवन्चरितम् | <poem>चन्द्र किं पतसि में मधुभाण्डे बक्षिसे न किमु कुन्तलनाथम् । एष ते विरचयिष्यात कान्तां रोहिणीमलकपवहीनाम् ॥ ५५ ॥ नास्मि रे कुमुदिनी मधुपात्रे संमुखः किमिति तिष्ठसि चन्द्र | रोहिणीनयन कज्जलजातः किं त्रपां दिशति ते न कलङ्कः ॥ ५६ ॥ त्वां निपीय मधुपात्र निषण्णं वारुणीरसमरेण सहैव । यामिनीरमण मानवतीनां संहरामि कुलकण्टकमदा || ५७ ।। अस्ति दोषयुगलं द्विजराज त्वं यदि स्पृशसि मे मधुपारीम् । अत्र नैष सहते तव राजा रोहिणी रुषमुपैति च तत्र ॥ ५८ ॥ यामिनीदयित कामपि कान्तां दुर्लभाममिलषन्ध्रुवमेषि । तानवं किमपि तन्तुसमानं मानहीन विदितः परमार्थः ॥ ५९ ॥ क्षिप्यसे यदयमम्बरसीघ्रः क्षारवारिधिजले हरिणाङ्क | चापलस्य फलमेतदवश्यं कोन्यथा त्वयि हिमविषि खेदः ॥ ६० ॥ लम्पटं युवतिषु ध्रुवमिन्दों त्वां विदन्ति तरलं निजदाराः । रे पदत्र चषकेपि निविष्टं तारकाः प्रतिमयानुसरन्ति ॥ ६१ ॥ कौमुदीरमण कापि दुराशां नूनमर्पितवती भवतोत्र । यद्विलङ्घन्य गगनं प्रतिरात्रि त्वं प्रयासि ककुभं वरुणस्य ॥ ६२ ॥ निर्मलं प्रियतमं हृदये मे किं करोषि कलुषं रजनोश | मुञ्च रत्नचषके मदिरां मे किं न वेत्सि निजमङ्ककलङ्कम् ॥ ६३ ॥ वायुनापि गमितस्तरलत्वं यत्प्रदीपनमनोन्नमनानि । दर्शनोत्सुकतयेव विधत्से तद्वितीर्णसमयोसि कयापि ॥ ६४ ॥ कि गतेन बहुवल्लभभावं वञ्चिता प्रियतमेन वराकी । द्यौरियं वसति नित्यममोलत्तारकेष रजनीं यदशेषाम् ॥ ६५ ॥ गण्डयोररूणिमा हारी भावः कोपि च भ्रुकुटिषिभ्रमहेतुः ।</poem> XI. 57. निषिण्णं M.. ९९<noinclude></noinclude> 2m3sjqlktjocuc4iuhfg6uu5dkd9qab 104 128488 346585 2022-08-21T10:26:25Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>सुभ्रुवां दयितसान्त्वनवर्जं मानकार्यकरणाय मदोभूत् ॥ ६६ ॥ इत्युदाञ्चित विलासर सानामर्धकुङ्ग लिसनेत्रयुगानाम् । ● जल्तिानि सरसाने स... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>सुभ्रुवां दयितसान्त्वनवर्जं मानकार्यकरणाय मदोभूत् ॥ ६६ ॥ इत्युदाञ्चित विलासर सानामर्धकुङ्ग लिसनेत्रयुगानाम् । ● जल्तिानि सरसाने स शृण्वन्सुनुवां कमपि संमदमाप ॥ ६७ ॥ पानकेलि मनुभाव्य विभूर्ति प्रेक्ष्य पक्षमलदृशां च मदोत्थाम् । तल्पसद्मनि जगाम स सार्धं कुन्तलेन्दुरथ चन्दलदेव्या || ६८ ॥ आयुषे भवति यत्कुसुमेषोर्येन यौवनतरुः फलदायो । किं च रागजलधेरमृतं यत्तत्र तन्नृपतिराचरतिस्म ॥ ६९ ॥ केलिधानि न तयोः परिमातुं शक्यतेस्म मुखविभ्रमलक्ष्मीः । प्रीतिराधिरभवत्तु समाना कामकार्मुकतुलातुलितेव ॥ ७० ॥ तो परस्परावलोकनलीला सान्द्र कौतुकरसौ परिचिन्त्य । मुद्रितेक्षणपुटौ न मुहूर्त निद्रयापि सकुतूहलयेव ॥ ७१ ॥ ज्ञातुमद्भुतविलासनिधाने प्रेम्णि साम्यमिव जातगरिम्णि । केलिधामनि तयोः शतवारं क्षिप्तवान्मनसि मानमनङ्गः ॥ ७२ ॥ A अत्रान्तरे सरसजृम्मितभिन्न षड्ज- भाषाविशेष परिपोषितचित्रभङ्गि । पीयूष पेशळसुभाषितभाषिणीभिः प्रत्यूषमङ्गलमगीयत मागधीभिः ॥ ७३ ॥ इयं व्रजति यामिनी त्यज नरेन्द्र निद्वारसं दरिद्वाते वियद्रुमे कुसुमकान्तयस्तारकाः । अयं च कुसुमायुधप्रियसुहृत्क्षणैः पञ्चषै- भविष्यात पयोनिधेः पुलिनराजहंसः शशी ॥ ७४ ॥ वागुन्मीलति मिन्नषड्जललिता लीलाशुकानामपि क्रोडे दम्तकरण्डपाण्डुरतनोर्ममा विधोश्वन्द्रिका 1</poem> XI. 73. खड्ज Mg.XI. 75. खड्ज° Ms. ° दत्त M...<noinclude></noinclude> dbk1v07le5871e0zvuwcp0s22kmm0ma 104 128489 346586 2022-08-21T10:26:37Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवन्चरितम् । <poem>पूर्वाशमुखमण्डनत्वमचिराचण्डांशुरायास्पति द्रागुन्मुद्रय देवि पङ्कजदलच्छायाञ्चने लोचने ॥ ७५ ॥ ये वाल्लभ्यमनङ्गलेखलिखने याताः... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवन्चरितम् । <poem>पूर्वाशमुखमण्डनत्वमचिराचण्डांशुरायास्पति द्रागुन्मुद्रय देवि पङ्कजदलच्छायाञ्चने लोचने ॥ ७५ ॥ ये वाल्लभ्यमनङ्गलेखलिखने याताः कुरङ्गोदृशां ये वङ्गिप्रतिमल्लभलपदवीं पञ्चेषुणा लखिताः । जाताः कान्तिविपर्ययादनवधेयाङ्करास्तेथुना धूलोधूसरताम्रचूडतरुणीचूडावदापाण्डुराः ॥ ७६ ॥ यः सैन्ये स्मरपार्थिवस्य विरहित्यधिनामग्रणी- ज्योत्सनानिर्झर मुज्झतिरुम जगतां यस्तापनिषपणम् | सोयं तारकनायकः किमपरं शृङ्गारसंजीवनं जातः पृष्ठ परागपाण्डुरजरत्कूष्माण्डपिण्डाकृतिः ॥ ७७ || खण्ड: क्षपास कियतीष्वपि यः कृशाङ्गि व्यङ्गोमनङ्गपरशोः सदृशीं बिभातें । सोयं निमज्जति जगन्नयनाभिरामः श्यांमाबंधूषदनचन्दनबिन्दुरिन्दुः ॥ ७८॥ सपदि परिजनस्त्रीविस्तृतोद्वाढलज्जा- क्रमनमितमुखीभिः खिदाते खण्डिताभिः | घनममृणविभूषाखण्डनोच्चण्डगण्ड- स्थल विलुलित बाष्पोत्पीड मेणेक्षणाभिः ॥ ७९ ॥ ये मानद्विरदाशाः कुशलिनः कण्ठेषु ये रागिणां सोत्प्रासेन बिलासपाशपदवीं पञ्चेषुणा लम्भिताः | पादास्ते घटमानकोक मिथुनक्रीडारहः साक्षिणः क्षोणीकान्त मृणालतन्तुतलिनास्ताम्यन्ति सारापतेः ॥ ८० ॥ स्फुरति निरुपमोर्थस्तन्वते पाकमुद्रा-</poem> XI. 76. ° तांत्रचूडा Ms. The verse is marked as 78. - XI. 79. कीर्डि- ताभि: MB. स° १३३<noinclude></noinclude> ibsmtw8fl110lmjwh1812bzfm7ids50 104 128490 346587 2022-08-21T10:26:48Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>परिचयमकवीनामध्यकाण्डे वचांसि | सुकवितिलक वेला कापि सारस्वतीयं क्षणमवहितचित्तः काव्यचिन्तां विधेहि ॥ ८१ ॥ केलिप्राङ्गणकुट्टिमेषु न... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् । <poem>परिचयमकवीनामध्यकाण्डे वचांसि | सुकवितिलक वेला कापि सारस्वतीयं क्षणमवहितचित्तः काव्यचिन्तां विधेहि ॥ ८१ ॥ केलिप्राङ्गणकुट्टिमेषु न पुनः क्रीडन्ति पृथ्वीभृतां यज्ञण्डस्थलदानदुर्दिनपयःपङ्केषु मग्राः श्रियः । उन्मीलक्रमश छाकळकलप्रे लखेलैः पदे- रुतिष्ठन्ति परागपुञ्जशयनात्वत्कुञ्जराग्रेसराः ॥ ८२ ॥ कुण्ठी कृतवल्लमप्रणतयः शस्त्रैरनङ्गस्य ये न प्राप्ताश्च निशीथिनीपतिकरैः शैथिल्यवीथीमपि । ते निःशङ्कटिङ्कतात मुलप्रोतकावित- १०२ छिन्नाः कुक्कुट कूजिते मृगदृशां मानग्रहग्रन्थयः ॥ ८३ ॥ क्षिपति तिमिरमारं भैरवः कैरवाणा- मुदयशिखरिलीलाशेखरोयं खरांशुः | अपि चकितचकोरीपीतशेषेण धाम्ना भवति विधुरकाण्डे तण्डुलक्षोदपाण्डुः ॥ ८४ ॥ सम्यजन्मथशासने स्थितवतामुत्साहदामोद्यत्ताः सान्द्र मानषतीजनस्य मनसि व्यापारयन्तो भयम् । कन्दर्येण कृताकृतेक्षणविधौ यूनां नियुक्ता इष भ्राम्यन्ति स्फुटिताब्ज सौरभमुषः प्रत्यूषवेलानिलाः ॥ ८५ ॥ रेजे व्योमनि लडितोभयतटा व्योमस्त्रवन्तीय या या शैलेन्द्रशिलातलेष्वलभत श्रीखण्डपकोषमाम् । देवस्यान्ध परंधनेत्रव सतेर्लोकत्रयीकामुक- क्रीडाकार्मणयोग चूर्णसदृशी निद्राति सा चन्द्रिका ॥ ८६ ॥</poem> XI. 85. मंत्र Ms.<noinclude></noinclude> a1z6grz7jqy2b8jocj04xm139jm3740 104 128491 346588 2022-08-21T10:27:00Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स° १९] विक्रमाङ्कन्देवचरितम् | <poem>निक्षिप्य गण्डफलकेष्विव खण्डिताना- मात्मतिं दधति पाण्डुरतां प्रदीपाः । शुष्यन्ति चन्द्रमणयश्च मनस्विनीना- माईत्वमीक्षणपुट... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स° १९] विक्रमाङ्कन्देवचरितम् | <poem>निक्षिप्य गण्डफलकेष्विव खण्डिताना- मात्मतिं दधति पाण्डुरतां प्रदीपाः । शुष्यन्ति चन्द्रमणयश्च मनस्विनीना- माईत्वमीक्षणपुटेष्विव संनिवेश्य ॥ ८७ ॥ त्यक्ताः शक्रमतङ्गजेन कथमप्याधोरणाद्विभ्यता संक्षोभादरुणेन वन्यकारणां व्योमाङ्गणे पुजिताः । "किंचिद्र र्जदरण्य मत्तम हिषव्याकीर्णमानज्वराः पूर्वक्ष्माधरमुत्सृजन्ति सुरगाः कृच्छ्रेण तिग्मतेः ॥ ८८ ॥ क्षिप्त्वा गुहासु तिमिरं विहितव्यलीकाः पादान्वहन्ति गिरयस्तरणेः शिरोभिः । सन्मस्तकेषु च किमप्यमयप्रदान- हेतोरिवार्पितकरः प्रतिभाति भानुः ॥ ८९ ।। बाणा: श्वेतमयूखशाणकषणक्षुण्णाः क्षणात्कुण्ठतां यातास्त्यक्तनयासु यासु निहिताः पञ्चापि पञ्चेषुणा | उत्तंसोत्पलपलवेषि पतिते देवात्पुरः पादयोः कण्ठाश्लेषकठोर कौतुकरसास्तिष्ठन्ति ताः कामिनाम् ॥ ९० ॥ नित्यं व्योम्न गतागतैर्दिन पतेर्लोकस्य येषु ध्रुवं भानुस्यन्दनविप्रकीर्णतुरगभ्रान्तिः परिम्लायति । निद्राच्छेदमुदाहरन्ति हरयस्ते मन्दुरामन्दिरा लक्ष्मीमङ्गलदुन्दुभिप्रतिभटैः प्रत्यूषहेषारवैः ॥ ९१ ॥ रक्षः संक्षयहेतुगोत्रजननाइन्वं विधाता च यः पाथोधेः श्वशुरत्वमेति यमुनाताप्योः प्रसुव्या च यः । जातः सोयमशेषविश्ववलभीरत्नप्रदीपाकृतिः</poem> XI. 68 विनिवेश्य Ms. XI. 68. मान °om Ms.XI. २३. वसुरत्वं Ma.<noinclude></noinclude> lol5f0gd8snnxfrz309e9cnn2agjduf 104 128492 346589 2022-08-21T10:27:11Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १०४ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>सद्यः संभवडिम्भलोचनसुखग्राह्येण धाम्रा रविः ॥ ९२ ॥ उत्थाय मन्युवशतश्चालितुं प्रवृत्ताः कर्ण गते झटिति कुक्कुटकण्ठनादे । किंचित... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१०४ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>सद्यः संभवडिम्भलोचनसुखग्राह्येण धाम्रा रविः ॥ ९२ ॥ उत्थाय मन्युवशतश्चालितुं प्रवृत्ताः कर्ण गते झटिति कुक्कुटकण्ठनादे । किंचित्क्षुतादिनिभमात्रमुदीर्य नार्यः प्राणेशकेलिंशयनेषु पुनः पतन्ति ॥ ९३ ॥ यः श्रीकण्ठललाटलोचन शिखि ठुष्टस्य चेतोभुवः श्रीखण्डद्रवपाण्डुरेण महसा धारागृहत्वं गतः । अस्तक्ष्माघरमस्तके स भगवानालक्ष्यते चन्द्रमा: क्षौद्रासङ्गापेश ङ्गमाहिषदधिच्छतायदातच्छविः ॥ ९४॥ नरपतिभिरलङ्घयशासनोसौ शिरसि मनोभवशासनं दधानः । वचनमिति निशम्य मागधीनां भुजमुपधानपदाञ्चकर्षं देव्याः ॥ ९५ ॥ इति श्रीविक्रमाङ्कदेवचरिते महाकाव्ये त्रिभुवनमल्लदे- वविद्यापतिकाश्मीरकमह श्रीबिल्हणविरचित एकादशः स- र्गः ॥ ११ ॥ दिनानि तत्र क्षणवहहूनि नीत्या बिलासैः कुसुमास्त्रमित्रैः । ग्रीष्मप्रवेशे सह पक्ष्मलाक्ष्या देवोथ कल्याणसमीपगोभूत् ॥ १ ॥ अस्मिन्क्षणे कुन्तलपार्थिवस्य प्रवेशमाकर्ण्य पुराङ्गनानाम् । आसन्विलासव्रतदीक्षितानां स्मरोपदिष्टानि विचेष्टितानि ॥ २ ॥ विस्वस्तरत्नाङ्करकोटिभिन्न मुदञ्चितं वामपदं दधाना | बभार कापि व्रतमेकपादमाराधनायेव नरेश्वरस्य ॥ ३ ॥ कीर्णाश्रु कर्णोत्पलरेणुनैकमन्यत्सहासं नयनं वहन्ती ।</poem> XII. 3. रामनयेन M.s..<noinclude></noinclude> 459wu5bvf22gjwexgce6jrvwtkf02h7 104 128493 346590 2022-08-21T10:27:23Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>संकीर्णभावाभिनयप्रगल्भा रराज कापि स्मरनर्तकोष ॥ ४ ॥ गवाक्षरन्धैरवलोकयन्ती लक्षीकृता कापि मनोभवेन । किमप्यनङ्गस्य नितान्तचण्डकोदण... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कदेवचरितम् | <poem>संकीर्णभावाभिनयप्रगल्भा रराज कापि स्मरनर्तकोष ॥ ४ ॥ गवाक्षरन्धैरवलोकयन्ती लक्षीकृता कापि मनोभवेन । किमप्यनङ्गस्य नितान्तचण्डकोदण्डपाण्डित्यमुदाजहार ॥ ५ ॥ बराङ्गना कुङ्कभपाटलाङ्गी सलीलमुत्तम्भितबाहुवलिः | रागप्रवाहे गहने निममा काचित्करालम्बमयाचतेव ॥ ६ ॥ वीराग्रणीरेष नृपः स्थितोग्रे शूरोसि चेदन विधेहि शौर्यम् । त्रपास्पदं स्त्रीषु विकत्थनेति काचिद्विरा मन्मथमुन्ममाथ ॥ ७ ॥ नरेन्द्रलीलात पवारणस्य नेत्राञ्चलोथेन समीरणेन । निवार्य माणश्रमवारिलेशा कृतार्थमात्मानम मन्यतान्या ॥ ८ ॥ स्तम्वेमारूढावा निरीक्ष्य का क्षितिप मृगाक्षी । मन्ये समानप्रतिपत्तिहेतोः कन्दर्पमत्तद्विपमारुरोह ॥ ९ ॥ निरादरं वोक्ष्य नृपं मृगाक्ष्या लीलानमत्कंधरया कयापि । हृदि स्थितः कार्मुककर्षणार्थमयाच्यतेव प्रसभं मनोभूः ॥ १० ॥ वाचालकाञ्चीमणिकिङ्किणीकमुच्चैः कणत्कङ्कणमञ्चलन्ती । थालोकिता कापि नरेश्वरेण वैदग्ध्यगर्योदुरकंधराभूत् ॥ ११ ॥ साडीदलेन श्रवणान्निपत्य श्वासानिले रुल्लसतातिदूरम् । अंदत्त वेदग्ध्यविवादहेतोर्वराङ्गनानामिव पत्तमेका ॥ १२ ॥ गतेषु मन्दत्वमयं रुषा मे बद्धो नितम्बः सुतरां विधाता इतीय का जीवेलयं विमुच्य त्वरावती कापि पुरः प्रतस्थे ॥ १३ ॥ 'काचिन्त्रितम्बार्पितवामहस्ता दोर्लेखया कुञ्चितया नताङ्गी | क्षमापतौ मार्गणमोक्षदक्षमकल्प यच्चापमित्र स्मरस्य ॥ १४ ॥ औत्सुक्यतः कापि अवाजन्ती लीलामरालेरनुगम्यमाना अन्यायमीत्येव नृपं विलोक्य विलासिनी हंसगति मुमोच ॥ १५ ॥ पार्श्वस्थतामालपति क्षितीन्दी देवीमनङ्गोत्सव वैजयन्तीम् ।</poem> ं स १२]<noinclude></noinclude> ocfriqvsxfnjan9rpwspxh8183sqct4 104 128494 346591 2022-08-21T10:27:34Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ विक्रमाङ्कन्देवश्चरितम् | [स० १२ <poem>ध्यावर्तितः कोपनया कयापि सस्पर्धमर्धप्रहितः कटाक्षः ॥ १६ ॥ नृपान्तिकप्राप्तिकृतोपकारे मार्गेवकीर्णैः पदयावकाङ्कः । प्र... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>विक्रमाङ्कन्देवश्चरितम् | [स० १२ <poem>ध्यावर्तितः कोपनया कयापि सस्पर्धमर्धप्रहितः कटाक्षः ॥ १६ ॥ नृपान्तिकप्राप्तिकृतोपकारे मार्गेवकीर्णैः पदयावकाङ्कः । प्रतिक्षणं कापि मृगायताक्षी पूजामिवाम्भोजदलेश्चकार ॥ १७ ॥ लीलावलत्कण्ठमकुण्ठभाषा निरीक्षिता कापि नरेश्वरेण । मुमोह पुष्पायुवभिल्लभल्लभिन्ना कुरङ्गीष कुरङ्गकाक्षी ॥ १८ ॥ सविभ्रमभ्रूलतिका नुवेलमुद्देललावण्यरसोत्तरंगा | अनङ्गमारूढमपाङ्ग रङ्गे वराङ्गना नर्तयतिस्म काचित् ॥ १९ ॥ जृम्भासमास्फोटकराङ्गली कमणर्वदोर्वेणिकया कयाचित् । निरीक्ष्य राजानमंजानरागमतर्ज्यसेवातिरुषा मनोभूः ॥ २० ॥ शोणाश्मवातायनसीनि कापि स्थिता शरच्चन्द्रमरीचिगौरी । आत्मानमिद्धानिषि कामको क्षोराहुतीभूतभिषाचचक्षे ॥ २१ ॥ अभ्यागते कुन्तलभूमिपाले विधातुमातिथ्यमवोत्थितेन । काचिनियुक्त मकरध्वजेन दीर्घा कटाक्षस्रजमाततान ॥ २२ ॥ प्रयासि हारत्रुटिभप्युपेक्ष्य भ्रष्टोत्तरीयापि न तिष्ठसि त्वम् । ध्रुषं प्रधावस्यवधीरणेन परिच्युतस्याघरवाससोपि ॥ २३ ॥ न दूषणं भूषणवर्जिता यज्जवेन राजाभिमुखी गतासि । चित्रं तु सुङ्गस्तनमारगर्षागृहीतमप्युज्झसि कञ्चकं तत् ॥ २४ ॥ मार्गे समेपि स्वलनच्छलेन किमुच्छलत्कण्ठरवं मुखं से । मुग्धे कुमार्योपि कलामिरत्र जयन्ति कान्तामपि मन्मथस्य ॥ २५ ॥ थसंशयं नीळसरोरुहाक्षि समारोह त्वयि पञ्चबाणः | दुतैर्षिनिर्यासि पदैर्यदेषा कशाहतेवोत्तरला तुरंगी ॥ २६ ॥ अस्माकमालोकन विप्रतोस्तरंगिताङ्गी पुरतः स्थितासि ।</poem> XII. 18. मुमोह भाँल Ms. --XII. 25. Before this vs the Ms. in sexts, युग्मम<noinclude></noinclude> pw2rounis6gckb6uzl27n98adqlhter 104 128495 346592 2022-08-21T10:27:49Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ स० १२] विक्रमा कुदेवचरितम् । <poem>कि सुयातायनसंगतानां करोषि मात्सर्यपरा परासाम् ॥ २७ ॥ प्रकाशयन्ती कतिचित्रखाङ्कान्कि चण्डि चण्डत्वमदं बिभर्षि । का सामिहान कृज... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>स० १२] विक्रमा कुदेवचरितम् । <poem>कि सुयातायनसंगतानां करोषि मात्सर्यपरा परासाम् ॥ २७ ॥ प्रकाशयन्ती कतिचित्रखाङ्कान्कि चण्डि चण्डत्वमदं बिभर्षि । का सामिहान कृजयास्त्रभित्रैर्न गात्रमश्चित्रितमधचन्द्रः ॥ २८ ॥ वैदग्ध्यगर्वस्तव सर्वदास्ति कथंचिदाराधय राजचन्द्रम् | नामाङ्कितामर्पय वर्णमालां सुवर्णपत्रे मकरध्वजस्य ॥ २९ ॥ ससंभ्रमभ्रूयुगताण्डवानां विलासकोदण्डपुरस्कृतानि | सानन्दमित्थं पुरसुन्दरीणां नृपेन्दुना शुश्रुविरे वचांसि ॥ ३० ॥ श्वश्रूं मुहुः श्रोत्रकठोरवाचं निरीक्ष्य पृष्ठे विनिवारयन्तीम् । अनङ्कुशत्वात्कृतपुण्यमेका पण्याङ्गनात्वं गणयांबभूव ॥ ३१ ॥ काचित्रेस्खलितैः सखेलं यातीष शुद्धान्तकरणकासु । राजाङ्ग-मानामकरोदवज्ञां श्रोणीभरेषस्थितगौरवेत्र ॥ ३२ ॥ दृशां भृशं कामयशीकृतानां कस्पाश्चिदालोकनकौतु किन्याः । कर्णावतसे व निजाञ्चले च गतागतं योजनमात्रमासीत् ॥ ३३ ॥ उल्लवय वीथीमथ राजहंसः पुराङ्गनालोकन वागुराणाम् । विषेश हर्म्याङ्गणकेलियापीहंसावतंसां निजराजधानीम् ॥ ३४ ॥ प्रसाददानेन दृशाईया च स तत्र संतोष्य समस्तलोकान् । अन्वग्रहीदद्भुत यौषनोष्मा ग्रीष्मानुरूपामुपभोगलक्ष्मीम् ॥ ३५ ॥ लावण्यलीलात रुकुमलाभमुक्ताविभूषः शुशुभे नरेन्द्रः । त्रैलोक्यनेत्रामृतानेर्झरस्य सशोकरासार इव प्रवाहः ॥ ३६ ॥ मुक्तावदातश्रमषारिलेशविशोभिलावण्यरसप्रवाहः । सावर्ण्य मर्णोनिधिना बमार स ताम्रपर्णीप्रणयीकृतेन ॥ ३७॥ श्रीखण्डपाण्डुस्तन मण्डलाभिरालिङ्गितोसौ मुहुरङ्गनाभिः । न केवलं ग्रीष्ममहोण्यसङ्गमनङ्ग तीव्रातपमप्य जैषीत् ॥ ३८ ॥</poem> XII. 31. वनं Ms. - XII. 32. स्थनगौ● MA~~XII. 34. हर्म्स गण ● Ma.<noinclude></noinclude> kjpql4ngkdrczmuuden8w80xo6zn2rb 104 128496 346593 2022-08-21T10:28:01Z Srkris 3283 /* अपरिष्कृतम् */ १०८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [सं० १२ <poem>स चन्द्रनालेपनशीतलेन गात्रेण चित्रं नरनाथचन्द्रः । प्रविश्य चित्तेषु मृगेक्षणानामनङ्गतापज्वरमाततान ॥ ३९ ॥ अङ्गान्यलक्ष... नवीन पृष्ठं निर्मीत अस्ती proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Srkris" /></noinclude>१०८ विक्रमाङ्कदेवचरितम् | [सं० १२ <poem>स चन्द्रनालेपनशीतलेन गात्रेण चित्रं नरनाथचन्द्रः । प्रविश्य चित्तेषु मृगेक्षणानामनङ्गतापज्वरमाततान ॥ ३९ ॥ अङ्गान्यलक्ष्यन्त विलेपनेन नृपप्रकाण्डस्य विपाण्डुराणि समुच्छलन्त्या प्रणयीकृतानि लावण्यरत्नाकरवेलयव ॥ ४० ॥ अङ्गुढये भूवलयावतंसः श्रीखण्डलोलातिलके बभार । जयामृतास्त्रादनतत्परायाः साम्राज्यलक्ष्म्यां इस रूप्यपात्रे ॥ ११ ॥ विभज्य दोभ्यां दधतो धरित्रीं तस्यांसयोश्चन्दनचित्रकाभ्याम् । ईषनुषार स्फटिकाचलेन्द्रशद्वयोष प्रकटीबभूक |॥ ४२ ॥ अंसद्येन श्रियमाससाद स चन्दनस्थासकं सुध्दरण । दोर्मन्दरालोडित संगविपीयूषपिण्डद्वय पाण्डुनेव॥ ४३ ॥ नृपेन्दुना चन्दनथारुलेखा ललाटपट्टे लिखिता दधार । वक्कारविन्दस्थितसूक्तिदेवीदेवार्चनस्फाटिकलिङ्गभङ्गीम् ॥ ४४ ॥ . - *** वस्तुषाराचलतुङ्गमस्य व्यराजदालेपनचन्दनेन । विश्वप्रविष्टार्कमयूखतापशान्त्यर्थमाश्लिष्टमिवेन्दुभासा ॥ ४५ ॥ शृङ्गारपाथोधितरंगभङ्गिरनविद्याधर खड्ग लेखा । विलासिना संस्क्रियतेस्म तेन स्नानावसाने कबरी प्रियायाः ४६ ५. वक्षःस्थले कुन्तलपार्थिवस्थ श्रीखण्डम्पातिलकश्चकासे । लक्ष्मी तुलाकोटिरवैर्मुखेन्दोः सरस्वतीहंस इवावतीर्णः ॥ ४७ ॥ शैत्यार्थमस्योद्वहतः कराठजे चक्राममम्भोरुहिणीपलाशम् । करान्तरे विभ्रमपुण्डरीकं रराज शौरेरिव पाञ्चजन्यः ॥ ४८ ॥ रराज राजीवावेलोचनस्य हृदि स्थिता चन्दनपङ्कलेखा । .मृणालिका वक्तगतोक्किदेवीयिमानइंसाननविच्युतेव ॥ ४९ ॥ प्रदर्शयन्तीव तुषारवर्षे विसारिणा शीकरडम्बरेण ।</poem> XII. 42 तस्यांचयो ● Ms. - XII. 48. शैत्यर्थ Ms. 2<noinclude></noinclude> 1lw3zx8utb3lplgdyrxncdcp6tylkmu