Wikipedia sqwiki https://sq.wikipedia.org/wiki/Faqja_kryesore MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Media Speciale Diskutim Përdoruesi Përdoruesi diskutim Wikipedia Wikipedia diskutim Skeda Skeda diskutim MediaWiki MediaWiki diskutim Stampa Stampa diskutim Ndihmë Ndihmë diskutim Kategoria Kategoria diskutim Portal Portal diskutim TimedText TimedText talk Moduli Moduli diskutim Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Gjeometria 0 1727 2465450 2442900 2022-07-27T20:23:31Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Gjeometria '''është degë e [[matematika|matematikës]] që i studion figurat e rrafshit dhe hapësirës dhe relacionet në mes tyre. Fjala gjeometri vjen nga greqishtja dhe ka kuptimin "matje e tokës" këtë fjalë e krijoi Herodoti. == Historia e zhvillimit të gjeometrisë == [[Skeda:Illustration to Euclid's proof of the Pythagorean theorem.svg|thumb|right]] Me kalimin e shekujve gjeometria është zgjeruar duke u bërë një kompleks studimesh dhe hulumtimesh të ndërlikuara. Koha se kur ka "lindur" gjeometria si shkencë sipas Euklidit është [[shekulli III|shekulli i III-të]].Kontribute në gjeometri kanë dhënë edhe matematikanët Arkimedi dhe Apolloni i Perges. Në Egjipt rreth lumit Nil pas vërshimeve zhdukeshin kufijtë e parcelave dhe për këtë arsye njeriu u detyrua që ti rindante prapë ato dhe për këto duheshin njohje të disa rregullave të cilat të përmbledhura e morën emrin gjeometri. Në [[shekulli XVI|shekullin e XVI-të]] gjeometria merr karakter algjebrik, që përgatiste rrugën për në ''gjeometrinë analitike'' e shtruar nga Fermat dhe Cartesiusi (Descartesi). Një ndarje e studimit të gjeometrisë sipas degëve të ndryshme ndodh në [[shekulli XIX|shekullin e XIX-të]]. Në këtë periudhë bëjnë pjesë Gaspard Monge, Edouard Poncelet, Chasles, Steiner, Plücker, Staudt të tjerë si Grassmann, Jacobi, Cayley e Sylvester zhvillojnë ''gjeometrinë hiperspaciale''. Gaussi dhe Riemanni praktikojnë ''gjeometrinë diferenciale''. == Shih edhe == * [[Aritmetika]] * [[Matematika]] * [[Gjeometria analitike]] * [[Gjeometria deskriptive]] == Literatura == * {{Cite book|last=Eves|first=Howard|title=An Introduction to the History of Mathematics|url=https://archive.org/details/introductiontohi0000eves|publisher= Saunders|year=1990|isbn=978-0-03-029558-4|pages=[https://archive.org/details/introductiontohi0000eves/page/141 141]}} * {{cite book |last=Boyer |first=C.B. |title=A History of Mathematics |edition=Second edition, revised by Uta C. Merzbach |location=New York |publisher=Wiley |year=1991 |orig-year=1989 |isbn=978-0-471-54397-8 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/historyofmathema00boye }} * {{cite book| last=Cooke| first=Roger| year=2005| title=The History of Mathematics| url=https://archive.org/details/historyofmathema0000cook_o3g3| place=New York| publisher=Wiley-Interscience| isbn=978-0-471-44459-6}} * {{cite book| last=Hayashi| first=Takao| chapter=Indian Mathematics| year=2003| editor-last=Grattan-Guinness| editor-first=Ivor| title=Companion Encyclopedia of the History and Philosophy of the Mathematical Sciences| volume=1| pages=118–130| place=Baltimore, MD| publisher=The Johns Hopkins University Press| isbn=978-0-8018-7396-6}} * {{cite book| last=Hayashi| first=Takao| year=2005| chapter=Indian Mathematics| pages=360–375| editor-last=Flood| editor-first=Gavin| title=The Blackwell Companion to Hinduism| place=Oxford| publisher=Basil Blackwell| isbn=978-1-4051-3251-0}} * {{cite book|author=Nikolai I. Lobachevsky|title=Pangeometry|others=translator and editor: A. Papadopoulos|series=Heritage of European Mathematics Series|volume=4|publisher=European Mathematical Society|year=2010}} * {{cite book|ref=none|author=Jay Kappraff|url= http://www.worldscientific.com/worldscibooks/10.1142/8952|title=A Participatory Approach to Modern Geometry|year=2014|publisher=World Scientific Publishing|doi=10.1142/8952|isbn=978-981-4556-70-5}} * {{cite book|ref=none|author=Leonard Mlodinow|title=Euclid's Window – The Story of Geometry from Parallel Lines to Hyperspace|year=2002|edition=UK|publisher=Allen Lane|isbn=978-0-7139-9634-0}} * {{Cite book|last=Tabak|first= John|year=2014|title= Geometry: the language of space and form|publisher= Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-4953-0|pages=xiv}} * {{Cite book|last=Turner|first=Martin J.|last2=Blackledge|first2=Jonathan M.|last3=Andrews|first3=Patrick R.|title=Fractal Geometry in Digital Imaging|url=https://books.google.com/books?id=oLXgFdfKp78C&pg=PA1|year=1998|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-703970-1|pages=1}} * {{Citation | last=Staal | first=Frits| title=Greek and Vedic Geometry | journal=Journal of Indian Philosophy | volume=27 | issue=1–2 |year=1999 | doi=10.1023/A:1004364417713 |pages=105-127 }} ==Referime== {{reflist}} {{Matematika}} [[Kategoria:Matematikë]] [[Kategoria:Gjeometri]] 7r4dd5rz6by62ybk9r2rfgf3rykmjnn Euro 0 2322 2465408 2424200 2022-07-27T14:24:47Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki {{Kartela valutë |emri_i_valutës_lokale = ευρώ <small>([[Alfabeti grek|Greqisht]])</small>, евро <small>([[Alfabeti cirilik|Cirilik]])</small> | foto_1 = EUR 500 obverse (2002 issue).jpg{{!}}border | foto_titulli_1 = Kartëmonedhë 500 euro |kodi_iso = EUR (num. 978) |përdoruesit_shtete = {{Collapsible list|titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = [[Skeda:Flag of Europe.svg|20px]] [[Eurozona]] (19) |{{AUT}}|{{BEL}}|{{CYP}}<ref group="shënim">Përveç Qipros Veriore që përdor [[Lira turke|Lirën turke]]</ref>|{{EST}}|{{FIN}}|{{FRA}}<ref group="shënim">Përfshirë edhe territoret përtej deteve</ref>|{{GER}}|{{GRE}}|{{IRL}}|{{ITA}}<ref group="shënim">Përveç [[Campione d'Italia]] e cila përdor [[Franga zvicerane|Frangën zvicerane]].</ref>|{{LAT}}|{{LTU}}|{{LUX}}|{{MLT}}|{{HOL}}<ref group="shënim">Vetëm pjesa Europiane që është pjesë e BE përdor Euron. [[Holanda e Karaibeve]] filloi të përdorë [[Dollari i Shteteve të Bashkuara|Dollarin e Shteteve të Bashkuara]] në 2011. [[Curaçao]], [[Sint Maarten]] dhe [[Aruba]] kanë valutat e tyre, të cilat janë të lidhura me dollarin.</ref>|{{POR}}|{{SVK}}|{{SVN}}|{{ESP}} }} {{Collapsible list|titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Jashtë BE (8) |{{AND}}<ref>{{cite journal|url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:369:0001:0013:EN:PDF|title=Monetary Agreement between the European Union and the Principality of Andorra|date=17 dhjetor 2011|accessdate=2012-09-08|journal=[[Official Journal of the European Union]]|archive-date=26 qershor 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68i2UZgim?url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:369:0001:0013:EN:PDF|url-status=dead}}</ref> |{{MON}}<ref group="shënim">{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2002:142:0059:0073:EN:PDF |title=By monetary agreement between France (acting for the EC) and Monaco |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=25 gusht 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130825185516/http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2002:142:0059:0073:EN:PDF |url-status=dead }}</ref> |{{SMR}}<ref group="shënim">{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2001:209:0001:0004:EN:PDF |title=By monetary agreement between Italy (acting for the EC) and San Marino |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=25 gusht 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130825201219/http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2001:209:0001:0004:EN:PDF |url-status=dead }}</ref> |{{VAT}}<ref group="shënim">{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2001:299:0001:0004:EN:PDF |title=By monetary agreement between Italy (acting for the EC) and Vatican City |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=25 gusht 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130825193029/http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2001:299:0001:0004:EN:PDF |url-status=dead }}</ref> |{{flamuri|Britania e Madhe}} [[Akrotiri dhe Dhekelia]] <small>(Mbretëria e Bashkuar)</small><ref group="shënim">{{cite web|url=http://www.sba.mod.uk/SBA%20Legislation/Ord%202007/Euro%20Ordinance%202007.pdf |title=By the third protocol to the Cyprus adhesion Treaty to EU and British local ordinance|format=PDF |accessdate=17 korrik 2011}}</ref> |{{flamuri|Franca}} [[Clipperton Island]] <small>(Franca)</small> |{{flamuri|Franca}} [[Tokat Franceze Jugore dhe Antarktike]] <small>(Franca)</small> |[[Skeda:Flag of Saint-Pierre and Miquelon.svg|20px]] [[Saint Pierre and Miquelon]] <small>(Franca)</small><ref group="shënim">{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:1999:030:0029:0030:EN:PDF |title=By agreement of the EU Council |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=28 korrik 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090728054017/http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:1999:030:0029:0030:EN:PDF |url-status=dead }}</ref> }} |përdoruesit_jozyrtarë = {{Collapsible list|titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; | title = 3 Përdorues |{{KOS}}<ref group="shënim">{{cite web |url=http://www.unmikonline.org/regulations/admdirect/1999/089%20Final%20%20ADE%201999-02.htm |title=By UNMIK administration direction 1999/2 |publisher=Unmikonline.org |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=7 qershor 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607234444/http://www.unmikonline.org/regulations/admdirect/1999/089%20Final%20%20ADE%201999-02.htm |url-status=dead }}</ref> |{{MNE}}<ref group="shënim">Me një akt të brendshëm</ref> |{{ZWE}}<ref group="shënim">Bashkë me [[Dollari i Zimbabves]] (pezullohet pëkohësisht në 12 prill 2009), USD, [[Paundi Britanik|Paundin Britanik]], [[Randi Afrikanojugor|Randin Afrikanojugor]] dhe [[Pula Botsvaneze|Pulën Botsvaneze]]</ref> }} |fiksuar_nga = {{Collapsible list|titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = 9 valuta |frame_style = border:none; padding: 0; |[[Marka e Bosnjes dhe Hercegovinës]] |[[Levi Bullgar]] |[[Escudo i Bregut të Gjelbër]] |[[Franga Afrikanoqëndrore]] |[[Franga CFP]] |[[Franga e Komoros]] |[[Krona Daneze]] (±2,25 %) |[[Franga Afrikanoperëndimore]] }} |shkalla_inflacioni = 1,4 %, dhjetor 2012 |inflacioni_burimi_data = [http://sdw.ecb.europa.eu/quickview.do?SERIES_KEY=122.ICP.M.U2.N.000000.4.ANRSERIES_KEY=122.ICP.M.U2.N.000000.4.ANR ECB], qershor 2009 |inflacioni_metoda = [[indeksi i çmimit të konsumit i harmonizuar|HICP]] |nënnjësi_shkalla_1 = 1/100 |nënnjësi_emri_1 = [[Cent (valutë)|Cent]] |nënnjësi_shënim_1 = Përdorimi varion nga gjuha vendase |simboli = [[Simboli i Euros|€]] |nofka = Valuta e vetme<ref>Official documents and legislation refer to the euro as "the single currency".<br> {{cite web| url = http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31997R1103:EN:HTML| title = Council Regulation (EC) No 1103/97 of 17 June 1997 on certain provisions relating to the introduction of the euro | accessdate =1 prill 2009| date = 19 qershor 1997| work=Official Journal L 162, 19&nbsp;June 1997 P. 0001&nbsp;– 0003| publisher=European Communities}}<br>This term is sometimes adopted by the media ([http://www.google.com/search?q=%22the+single+currency%22 Google hits for the phrase])</ref><br> {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Emrat vendas |Ege (Finlandisht) |Quid (Hiberno-Anglisht) |Europoulo (Greqisht) |Teuro (Gjermanisht) |Ouro (Galiciane) |Juró (Hungarisht) |Ewro (Malteze) }} |monedhat_e_përdorua = [[monedha euro 1 cent|1 c]], [[monedha euro 2 cent|2 c]], [[monedha euro 5 cent|5 c]], [[monedha euro 10 cent|10 c]], [[monedha euro 20 cent|20 c]], [[monedha euro 50 cent|50c]], [[monedha 1 euro|1 €]], [[monedha 2 euro|2 €]] |monedhat_e_përdorua_shpesh = |monedhat_e_përdorua_rrallë = |monedha_artikulli = Monedhat e Euros |kartmonedhat_e_përdorua = [[kartmonedha 5 euro|5 €]], [[kartmonedha 10 euro|10 €]], [[kartmonedha 20 euro|20 €]], [[kartmonedha 50 euro|50 €]], [[kartmonedha 100 euro|100 €]], [[kartmonedha 200 euro|200 €]], [[kartmonedha 500 euro|500 €]] |kartmonedhat_e_përdorua_rrallë = |kartmonedha_artikulli = Kartmonedhat e Euros |autoriteti_lëshues = [[Banka Qendrore Evropiane]] |autoriteti_lëshues_faqja_web = www.ecb.europa.eu |shtypësi = {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Disa |frame_style = border:none; padding: 0; |[[Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato]] |[[Banco de Portugal]] |[[Banka e Greqisë]] |[[Banque de France]] |[[Bundesdruckerei]] |[[Banka Qëndrore dhe Autoriteti i Shërbimeve Financiare të Irlandës]] |[[De La Rue]] |[[Fábrica Nacional de Moneda y Timbre]] |[[François-Charles Oberthur]] |[[Giesecke & Devrient]] |[[Joh. Enschedé|Royal Joh. Enschedé]] |[[Banka Kombëtare e Belgjikës]] |[[Oesterreichische Banknoten- und Sicherheitsdruck GmbH]] |[[Setec (Kompani Finlandeze)|Setec Oy]] }} |shtypësi_anashkalo_me_tekstin_origjinal = Y |shtypësi_faqja_web = {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Disa |frame_style = border:none; padding: 0; |[http://www.ipzs.it/ Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato] |[http://www.bportugal.pt/ Banco de Portugal&nbsp;– Imprensa Nacional / Casa da Moeda] |[http://www.bankofgreece.gr/ Banka e Greqisë] |[http://www.banque-france.fr/ Banque de France] |[http://www.bundesdruckerei.de/ Bundesdruckerei] |[http://www.centralbank.ie/ Banka Qëndrore dhe Autoriteti i Shërbimeve Financiare të Irlandës] |[http://www.delarue.com/ De La Rue] |[http://www.fnmt.es/ Fábrica Nacional de Moneda y Timbre] |[http://www.oberthur.com/ François-Charles Oberthur] |[http://www.gi-de.com/ Giesecke & Devrient] |[http://www.joh-enschede.nl/ Royal Joh. Enschedé] |[http://www.nbb.be/ Banka Kombëtare e Belgjikës] |[http://www.oebs.at/ Oesterreichische Banknoten- und Sicherheitsdruck GmbH] |[http://www.setec.com/ Setec Oy] }} |shtypësi_monedha = {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Disa |frame_style = border:none; padding: 0; |[[Bayerisches Hauptmünzamt]], Mynih (shenja e shtypjes: D) |[[Currency Centre]] |[[Fábrica Nacional de Moneda y Timbre]] |[[Hamburgische Münze]] (J) |[[Imprensa Nacional Casa da Moeda]] SA |[[Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato]] |[[Koninklijke Nederlandse Munt]] |[[Koninklijke Munt van België/Monnaie Royale de Belgique]] |[[Kremnica mint|Mincovňa Kremnica]] |[[Monnaie de Paris]] |[[Münze Österreich]] |[[Rahapaja Oy|Rahapaja Oy/Myntverket i Finland Ab]] |[[Staatliche Münze Berlin]] (A) |[[Staatliche Münze Karlsruhe]] (G) |[[Staatliche Münze Stuttgart]] (F) }} |shtypësi_monedha_anashkalo_me_tekstin_origjinal = Y |shtypësi_monedha_faqja_web = {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Disa |frame_style = border:none; padding: 0; |[http://www.hma.bayern.de/ Munich mint] |[http://www.riai.ie/ Currency Centre] |[http://www.fnmt.es/en/ Fábrica Nacional de Moneda y Timbre] |[http://www.muenzehamburg.de/ Hamburg mint] |[http://www.incm.pt/ Imprensa Nacional&nbsp;– Casa da Moeda SA] |[http://www.ipzs.it/ Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato] |[http://nl.knm.nl/ Koninklijke Nederlandse Munt] |[http://www.mint.sk/index.php?lang=en Mincovňa Kremnica] |[http://www.monnaieroyaledebelgique.be/ Koninklijke Munt van België/Monnaie Royale de Belgique] |[http://www.monnaiedeparis.com/ Monnaie de Paris] |[http://austrian-mint.at/ Münze Österreich] |[http://www.rahapaja.fi/en/ Rahapaja Oy/Myntverket i Finland Ab] |[http://www.muenze-berlin.de/ Berlin mint] |[http://www.staatlichemuenzenbw.de/ Karlsruhe-Stuttgart mints] }} }} '''Euro''' ([[shenja valutore]]: '''[[Shenja e Euros|€]]'''; [[ISO 4217|kodi valutor]]: '''EUR''') është [[valuta]] zyrtare e [[Bashkimi Evropian|Bashkimit Evropian]] (BE). Tetëmbëdhjetë [[Shtet anëtar i Bashkimit Evropian|shtete anëtare]] e kanë përshtatur, këto vende së bashku njihen si [[Eurozona]] ([[Austria]], [[Belgjika]], [[Qipro]], [[Estonia]], [[Finlanda]], [[Franca]], [[Gjermania]], [[Greqia]], [[Republika e Irlandës|Irlanda]], [[Italia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Luksemburgu]], [[Malta]], [[Holanda]], [[Portugalia]], [[Sllovakia]], [[Sllovenia]], [[Spanja]]). Valuta gjithashtu përdoret edhe në pesë shtete tjera me marrëveshje formale gjashtë shtete tjera pa marrëveshje të tilla. Si rezultat, euro është valuta e vetme për mbi 320 milion Evropianë.<ref>{{cite web|url=http://www.eurodesigncontest.eu/emu.cfm?lang=en|title=www.eurodesigncontest.eu/emu.cfm?lang=en<!--INSERT TITLE-->}}</ref> Përfshirë zonat që përdorin valuta "[[Kurs i rreguluar këmbimi|të kapura]]" mbas euros, euroja direkt ndikon rreth 500 milion njerëz në mbarë botën.<ref>Number is a sum of ''estimated'' populations (as stated in their respective articles) of: all Eurozone members; all users of euro not part of Eurozone (whether officially agreed upon or not); all areas which use a currency pegged to the euro, and only the euro. — Please see detailed summation in article [[Eurozone]]</ref> Ndërsa janë mbi 610 miliardë € në qarkullim që prej dhjetorit 2006, euro ështa valuta me vlerën më të madhe të përbashkët të monedhave në qarkullim, duke e kapërcyer [[Dollari i Shteteve të Bashkuara|Dollarin e Shteteve të Bashkuara]].<ref>{{cite web|last = Atkins|first = Ralph|title = Euro notes cash in to overtake dollar|publisher = Financial Times|date=2006-12-27|url = http://www.ft.com/cms/s/18338034-95ec-11db-9976-0000779e2340.html|accessdate = 2007-05-04}}</ref> [[Skeda:Euro accession Eurozone as single entity.svg|thumb|Eurozona 2015]] Sipas vlerësimeve zyrtare të PBB në 2007, [[Eurozona]] është ekonomia më e madhe në botë nga marsi 2008 pasi që kursi i këmbimit USD/EUR kaloi 1,56.<ref name="ciaeconomicranks">{{cite web | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html | title=CIA — The World Factbook — Rank Order — GDP (purchasing power parity) | publisher=CIA | date=2008-03-20 | accessdate=2008-04-06 | archive-date=4 qershor 2011 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html | url-status=dead }}</ref><ref name="eueconreuters">{{cite web|url= http://www.reuters.com/article/newsOne/idUSL1491971920080314 |title=Weak dollar costs U.S. economy its No. 1 spot | U.S. | Reuters | publisher=Reuters | date=2008-03-14 | accessdate=2008-03-16}}</ref><ref name="eueconytimes">{{cite web | url=http://www.nytimes.com/reuters/news/news-economy-world-biggest.html | title=Weak Dollar Costs U.S. Economy Its World No. 1 Spot | publisher=New York Times | date=2008-03-14 | accessdate=2008-03-16 }}{{Lidhje e vdekur}}</ref><ref name="eueconabout">{{cite web|url= http://useconomy.about.com/b/2008/02/12/us-no-longer-worlds-largest-economy.htm |title=U.S. No Longer World's Largest Economy | publisher=About.com | accessdate=2008-03-16}}</ref> Euroja u prezantua në tregjet financiare të botës si valutë më [[1999]] dhe u lëshua në përdorim si [[monedhë]] dhe [[kartmonedhë]] fizike më [[1 janar]] [[2002]]. Ajo zëvendësoi ish-[[Njësia Valutore Evropiane|Njësinë Valutore Evropiane]] (ECU) me këmbim 1:1. Euroja menaxhohet dhe administrohet nga [[Banka Qendrore Evropiane]] (BQE) me bazë në [[Frankfurt]] dhe [[Eurosistemi]] (i cili përbëhet nga [[banka qendore]] e vendeve të [[Eurozonë]]s). Si bankë e pavarur qendrore, BQE-ja ka autoritet të vendosë [[politikat monetare]]. Eurosistemi merr pjesë në shtypjen dhe shpërndarjen e [[Kartëmonedhat Euro|kartëmonedhave]] dhe [[Monedhat Euro|monedhave]] euro, dhe operimin e sistemit pagues të Eurozonës. Megjithëse gjithë shtetet anëtare të [[BE]]-së kanë të drejtë të bashkangjiten nëse i përmbushin [[Kriteret e bashkimit|disa detyrime monetare]], jo të gjithë anëtarët e BE-së kanë vendorur ta përshtasin valutën e re. Të gjitha vendet që i janë bashkuar BE-së që nga implementimi i [[Traktati Maastricht|Traktatit Maastricht]], kanë thënë se do ta pështasin euron në kohën e duhur. Maastrichti i detyroi anëtarët aktual të përshtasnin euron; sidoqoftë, [[Britania e Madhe]] dhe [[Danimarka]] u përjashtuan nga ky detyrim për veten e tyre.<ref>{{cite web|title = The €uro: Our Currency|publisher = Economic and Financial Affairs|url = http://ec.europa.eu/economy_finance/euro/transition/transition_main_en.htm|accessdate = 2007-05-04}}</ref> [[Suedia]] e refuzoi euron në një referendum më [[2003]], dhe e ka shmangur detyrimin për tu bashkangjitur duke mos i plotësuar kushtet. Përveç kësaj, tri [[Mikroshtet]]et Evropiane ([[Vatikani]], [[Monako]], dhe [[San Marino]]), megjithëse nuk janë anëtarë të BE-së, kanë përshtatur euron për shkak të lidhjeve valutore me vendet anëtare. Tri shtete të tjera Evropiane, [[Andorra]], [[Mali i Zi]], dhe [[Kosova]] kanë adoptuar euron njëanësisht, megjithëse edhe këto nuk janë anëtare.) == Karakteristikat == === Monedhat dhe Kartmonedhat === [[Skeda:Euro coins and banknotes.jpg|300px|left]] [[Skeda:European Central Bank 041107.jpg|thumb|right|[[Banka Qendrore Evropiane]] në [[Frankfurt]], [[Gjermani]], është përgjegjëse për politikat monetare të [[Eurozonë]]s]] Euroja ndahet në 100 [[cent]] (gjithashtu të njohur si "euro cent" për t'i dalluar nga monedhat tjera). Të gjitha monedhat euro në qarkullim (ku përfshihen [[monedhat komemorative €2]]) kanë "anën e zakonshme" që tregon vlerën e saj me 15 shtetet para të BE-së në prapavijë. Kjo anë u dizajnua nga [[Luc Luycx]]. Nga viti 2007 ose 2008 (varësisht nga shtetet) harta e “vjetër” u zëvendësua me një hartë të Evropës, duke treguar kështu edhe shtete që nuk janë anëtare të Bashkimit Evropian, p.sh. [[Norvegjia]]. Monedhat gjithashtu kanë një "anë kombëtare" që tregon një figurë të zgjedhur nga shteti që i prodhon. Monedhat Eura nga secili vend mund të përdoren në secilin vend tjetër të Eurozonës. Donominimet e monedhave janë [[Monedhat 2 euro|€2]], [[Monedhat 1 euro|€1]], [[Monedhat 50 euro cent|50 cent]], [[Monedhat 20 euro cent|20 cent]], [[Monedhat 10 euro cent|10 cent]], [[Monedhat 5 euro cent|5 cent]], [[Monedhat 2 euro cent|2 cent]] dhe [[Monedhat 1 euro cent|1 cent]]. Në [[Holandë]], disa, dhe në [[Finlandë]], me ligj, transaksionet në para janë të rrethuara deri tek 5 centët e fundit, për të shmangur përdorimin e dy monedhave më të vogla. [[Monedhat komemorative €2|Monedhat Komemorative]] me vlerë €2 janë vënë në qarkullim me ndryshime në anën kombëtare të monedhës - siç bëri [[Greqia]] për [[Lojërat Olimpike 2004]]. Këto monedha janë mjet ligjor në të gjithë [[Eurozonë]]n. Monedha me denominime (vlera) të ndryshme (p.sh. monedha 25 euro) janë vënë në qarkullim gjithashtu, por but këto nuk janë të menduara për qarkullim gjeneral ose si mjet ligjor. Dizajni për [[Banknota euro]] ka dy anë të zakonshme (por jo identike). Notat në qarkullim janë €500, €200, €100, €50, €20, €10, €5. Secila banknotë ka ngjyrën e saj dhe i dedikohet një periudhe artistike të arkitekturës Evropiane. Ana e përparme e notës ka dritare dhe porta kurse ana tjetër ka ura. Kujdes i veçantë i është kushtuar që shembujt arkitektonike të mos përfaqësojnë ndonjë monument ekzistues, me qëllim që mos të ketë probleme se cilat monumente duhet të përfshihen ose xhelozi. Disa nga banknotat me vlera të mëdha si €500 nuk prodhihen në secilin vend, megjithatë janë mjet ligjor në të gjithë [[Eurozonë]]n. === Simboli === {{Artikulli kryesor|Simboli i Euros}} [[Image:Euro symbol.svg|30px|left]] Simboli grafik i euros ('''€''') është inspiruar nga shkronja greke [[epsiloni|epsilon]] dhe ka të bëjë me shkronjën e parë të fjalës “[[Evropa]]”. Vijat paralele e përfaqësojnë stabilitetin e Euros. shkurtesa zyrtare e euros, e cila është evidentuar nga [[Organizata Ndërkombëtare për Standardizim]] (ISO) dhe përdoret për qëllime zyrtare, financiare dhe komerciale, është ‘[[EUR]]’. == Prezantimi i Euros == {| class="wikitable" style="float: right; margin: 0 0 1em 1em;" |+ Valutat që i hapën rrugën euros {{Tnavbar|Euro adoption past|mini=1|nodiv=1}} ! Valuta ! Kodi ! Raporti ! E rregulluar më ! [[Unioni Ekonomik dhe Monetar i Bashkimit Evropian|EMU III]] |- | {{flagicon|Austria}} [[Shilinga austriake]] | style="text-align: center;" | <code>ATS</code> | style="text-align: right;" | 13.7603 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Belgium}} [[Franga belge]] | style="text-align: center;" | <code>BEF</code> | style="text-align: right;" | 40.3399 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|the Netherlands}} [[Guldeni holandez]] | style="text-align: center;" | <code>NLG</code> | style="text-align: right;" | 2.20371 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Finland}} [[Marka finlandeze]] | style="text-align: center;" | <code>FIM</code> | style="text-align: right;" | 5.94573 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|France}} [[Franga franceze]] | style="text-align: center;" | <code>FRF</code> | style="text-align: right;" | 6.55957 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Germany}} [[Marka gjermane]] | style="text-align: center;" | <code>DEM</code> | style="text-align: right;" | 1.95583 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Ireland}} [[Funta irlandeze]] | style="text-align: center;" | <code>IEP</code> | style="text-align: right;" | 0.787564 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Italy}} [[Lira italiane]] | style="text-align: center;" | <code>ITL</code> | style="text-align: right;" | 1936.27 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Luxembourg}} [[Franga luksemburgez]]e | style="text-align: center;" | <code>LUF</code> | style="text-align: right;" | 40.3399 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Portugal}} [[Eskudo portugeze|Eskudo portugez]] | style="text-align: center;" | <code>PTE</code> | style="text-align: right;" | 200.482 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Spain}} [[Peseta spanjolle]] | style="text-align: center;" | <code>ESP</code> | style="text-align: right;" | 166.386 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Greece}} [[Dhramia greke]] | style="text-align: center;" | <code>GRD</code> | style="text-align: right;" | 340.750<ref>[[Greqia]] fillimish nuk i plotësoi kushtet, kështu që ajo nuk u bashkua me valutën e zakonshme më [[1 janar]] [[1999]]. Ajo u pranua dy vite më vonë më [[1 janar]] [[2001]], me një raport prej 340.750.</ref> | style="text-align: right;" | [[2000-06-19]] | style="text-align: right;" | 2001 |- | {{flagicon|Slovenia}} [[Tolari slloven]] | style="text-align: center;" | <code>SIT</code> | style="text-align: right;" | 239.640<ref>Kursi final i këmbimit u arrit më [[11 korrik]] [[2006]]. Sidoqoftë, ky raport nuk ishte efektiv formalisht deri kur [[Tolari Slloven]] u kapërcye nga euroja me [[1 janar]] [[2007]].</ref> | style="text-align: right;" | [[2006-07-11]] | style="text-align: right;" | 2007 |- | {{flagicon|Cyprus}} [[Funta qipriote]] | style="text-align: center;" | <code>CYP</code> | style="text-align: right;" | 0.585274<ref>The final exchange rate was agreed on [[10 July]] [[2007]]. However, this rate was not formally effective until the pound was succeeded by the euro on [[1 January]] [[2008]].</ref> | style="text-align: right;" | [[2007-07-10]] | style="text-align: right;" | 2008 |- | {{flagicon|Malta}} [[Lira malteze]] | style="text-align: center;" | <code>MTL</code> | style="text-align: right;" | 0.429300<ref>Kursi final i këmbimit u arrit më [[10 korrik]] [[2007]]. Sidoqoftë, ky raport nuk ishte efektiv formalisht deri kur lira u kalua nga euro më [[1 janar]] [[2008]].</ref> | style="text-align: right;" | [[2007-07-10]] | style="text-align: right;" | 2008 |- | {{flagicon|Slovakia}} [[Koruna sllovake]] | style="text-align: center;" | <code>SKK</code> | style="text-align: right;" | 30.1260<ref>Kursi final i këmbimit u arrit më [[8 korrik]] [[2008]]. Sidoqoftë, ky raport nuk ishte efektiv formalisht deri kur koruna u kalua nga euro më [[1 janar]] [[2009]].</ref> | style="text-align: right;" | [[2008-07-08]] | style="text-align: right;" | 2009 |- | {{flagicon|Estonia}} [[Koruna estonske]] | style="text-align: center;" | <code>EEK</code> | style="text-align: right;" | 15.6466<ref>. Sidoqoftë, ky raport nuk ishte efektiv formalisht deri kur koruna u kalua nga euro më [[1 janar]] [[2011]].</ref> | style="text-align: right;" | [[1992-06-20]] | style="text-align: right;" | 2011 |- | {{flagicon|Latvia}} [[Lats]] | style="text-align: center;" | <code>LVL</code> | style="text-align: right;" | 0,702804 | style="text-align: right;" | [[2013-07-09]] | style="text-align: right;" | 2014 |- | {{flagicon|Lithuania}} [[Litas]] | style="text-align: center;" | <code>LTL</code> | style="text-align: right;" | 3,452800 | style="text-align: right;" | [[2002-02-02]] | style="text-align: right;" | 2015 |} Euroja u themelua nga nenet në [[Traktati i Bashkimit Evropian|Traktatin e Bashkimit Evropian]] në [[Maastricht]] më [[1992]] që u përdor për ta themeluar [[unioni ekonomik dhe monetar|unionin ekonomik dhe monetar]]. Për tu bërë pjesë e valutës së re, shtetet anëtare duhet t'i plotësonin [[kriteret e bashkimit|kriteret e rrepta]] si [[deficit buxhetor]] më pak se tre përqind e GDP-së së tyre, një proporcion borxhi më pak se 60 përqind e GDP-së, [[inflacioni]] i ulët, dhe raporte [[interesi]] afër mesatares së BE-së. Në Traktatin Maastricht, [[Britania e Madhe]] dhe [[Danimarka]] u përjashtuan nga lëvizja në unionin monetar, i cili do t'i çonte në prezantimin e euros. Ekonomistët që ndihmuan në krijimin e euros përfshijnë [[Robert Mundell]], [[Wim Duisenberg]], [[Robert Tollison]], [[Neil Dowling]], [[Fred Arditti]] dhe [[Tommaso Padoa-Schioppa]]. Emri ''euro'' u zgjodh më 4 gusht 1995 nga [[Germain Pirlot]], një [[esperantist]] [[Belgjika|belg]] dhe ish-mësues i Frëngjishtes dhe Historisë,<ref>Germain Pirlot 'uitvinder' van de euro | url= http://www.ikso.net/vikipedio/artikeleuro.jpg | publisher= De Zeewacht |language=nl | date=2007-02-16 | accessdate=2012-05-21</ref> dhe u adoptua zyrtarisht në [[Madrid]] më 16 dhjetor 1995. Për shkak të dallimeve në konventa kombëtare për rrumbullakësimin dhe numrat domethënës, të gjitha ndërrimet mes valutave kombëtare duhet të kryheshin me procesion e triangulizimit me euron. Vlerat ''definitive'' në euro të këtyre ndarjeve (që pasqyrojnë [[kurs këmbimi|kursin e këmbimit]] me të cilin këto valuta hynë në euro) janë treguar në të djathtë. Kurset u vendosën nga Këshilli i Bashkimit Evropian, duke u bazuar në një rekomandim nga komisioni Evropian i bazuar në kurset e tregut më [[31 dhjetor]] [[1998]], në mënyrë që një NjVE (ECU ([[Njësia Valutore Evropiane]])) të barazohej me një euro. (Njësia Valutore Evropiane ishte një njësi bashkangjitëse e përdorur nga BE-ja, bazuar në valutat e shteteve anëtare; ajo nuk ishte valutë në vete.) Vendimi i Këshillit 2866/98 (EC), më [[31 dhjetor]] [[1998]], i lëshoi këto kurse. Ato nuk mund të lëshoheshin më herët, sepse NjVE-ja varej nga kurset finale të këmbimit të valutove jo-euro (kryesisht [[funta angleze]]) atë ditë. == Shiko edhe këtë == * [[Eurozona]] * [[Monedhat Euro]] * [[Kosova dhe euro]] * [[Mali i Zi dhe euro]] * [[Simbolet e Evropës]] * [[Kartëmonedhat Euro]] * [[Banka Qendrore Evropiane]] {{commonsart|Euro|Euro}} == Shënime == {{Reflist|group="shënim"|30em}} == Burime të dhënash == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ecb.int Banka Qendrore Evropiane] * [http://www.euro.ecb.int Euro-banknota dhe monedha të hekurta] * [http://www.europedia.moussis.eu Europedia: Guide to European policies and legislation] * [http://www.bis-ans-ende-der-welt.net/Europa-B-En.htm Euro (Kartëmonedhat)] {{Navigacioni Valuta Evropiane}} [[Kategoria:Valutë]] [[Kategoria:Bashkimi Evropian]] [[Kategoria:Euro]] [[Kategoria:Valutat në qarkullim]] a7a2jcfea0e35c5ubfinfdb6yt0tks9 2465410 2465408 2022-07-27T14:34:37Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki {{Kartela valutë |emri_i_valutës_lokale = ευρώ <small>([[Alfabeti grek|Greqisht]])</small>, евро <small>([[Alfabeti cirilik|Cirilik]])</small> | foto_1 = EUR 500 obverse (2002 issue).jpg{{!}}border | foto_titulli_1 = Kartëmonedhë 500 euro |kodi_iso = EUR (num. 978) |përdoruesit_shtete = {{Collapsible list|titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = [[Skeda:Flag of Europe.svg|20px]] [[Eurozona]] (19) |{{AUT}}|{{BEL}}|{{CYP}}<ref group="shënim">Përveç Qipros Veriore që përdor [[Lira turke|Lirën turke]]</ref>|{{EST}}|{{FIN}}|{{FRA}}<ref group="shënim">Përfshirë edhe territoret përtej deteve</ref>|{{GER}}|{{GRE}}|{{IRL}}|{{ITA}}<ref group="shënim">Përveç [[Campione d'Italia]] e cila përdor [[Franga zvicerane|Frangën zvicerane]].</ref>|{{LAT}}|{{LTU}}|{{LUX}}|{{MLT}}|{{HOL}}<ref group="shënim">Vetëm pjesa Europiane që është pjesë e BE përdor Euron. [[Holanda e Karaibeve]] filloi të përdorë [[Dollari i Shteteve të Bashkuara|Dollarin e Shteteve të Bashkuara]] në 2011. [[Curaçao]], [[Sint Maarten]] dhe [[Aruba]] kanë valutat e tyre, të cilat janë të lidhura me dollarin.</ref>|{{POR}}|{{SVK}}|{{SVN}}|{{ESP}} }} {{Collapsible list|titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Jashtë BE (8) |{{AND}}<ref>{{cite journal|url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:369:0001:0013:EN:PDF|title=Monetary Agreement between the European Union and the Principality of Andorra|date=17 dhjetor 2011|accessdate=2012-09-08|journal=[[Official Journal of the European Union]]|archive-date=26 qershor 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68i2UZgim?url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:369:0001:0013:EN:PDF|url-status=dead}}</ref> |{{MON}}<ref group="shënim">{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2002:142:0059:0073:EN:PDF |title=By monetary agreement between France (acting for the EC) and Monaco |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=25 gusht 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130825185516/http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2002:142:0059:0073:EN:PDF |url-status=dead }}</ref> |{{SMR}}<ref group="shënim">{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2001:209:0001:0004:EN:PDF |title=By monetary agreement between Italy (acting for the EC) and San Marino |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=25 gusht 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130825201219/http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2001:209:0001:0004:EN:PDF |url-status=dead }}</ref> |{{VAT}}<ref group="shënim">{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2001:299:0001:0004:EN:PDF |title=By monetary agreement between Italy (acting for the EC) and Vatican City |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=25 gusht 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130825193029/http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2001:299:0001:0004:EN:PDF |url-status=dead }}</ref> |{{flamuri|Britania e Madhe}} [[Akrotiri dhe Dhekelia]] <small>(Mbretëria e Bashkuar)</small><ref group="shënim">{{cite web|url=http://www.sba.mod.uk/SBA%20Legislation/Ord%202007/Euro%20Ordinance%202007.pdf |title=By the third protocol to the Cyprus adhesion Treaty to EU and British local ordinance|format=PDF |accessdate=17 korrik 2011}}</ref> |{{flamuri|Franca}} [[Clipperton Island]] <small>(Franca)</small> |{{flamuri|Franca}} [[Tokat Franceze Jugore dhe Antarktike]] <small>(Franca)</small> |[[Skeda:Flag of Saint-Pierre and Miquelon.svg|20px]] [[Saint Pierre and Miquelon]] <small>(Franca)</small><ref group="shënim">{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:1999:030:0029:0030:EN:PDF |title=By agreement of the EU Council |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=28 korrik 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090728054017/http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:1999:030:0029:0030:EN:PDF |url-status=dead }}</ref> }} |përdoruesit_jozyrtarë = {{Collapsible list|titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; | title = 3 Përdorues |{{KOS}}<ref group="shënim">{{cite web |url=http://www.unmikonline.org/regulations/admdirect/1999/089%20Final%20%20ADE%201999-02.htm |title=By UNMIK administration direction 1999/2 |publisher=Unmikonline.org |accessdate=30 maj 2010 |archive-date=7 qershor 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607234444/http://www.unmikonline.org/regulations/admdirect/1999/089%20Final%20%20ADE%201999-02.htm |url-status=dead }}</ref> |{{MNE}}<ref group="shënim">Me një akt të brendshëm</ref> |{{ZWE}}<ref group="shënim">Bashkë me [[Dollari i Zimbabves]] (pezullohet pëkohësisht në 12 prill 2009), USD, [[Paundi Britanik|Paundin Britanik]], [[Randi Afrikanojugor|Randin Afrikanojugor]] dhe [[Pula Botsvaneze|Pulën Botsvaneze]]</ref> }} |fiksuar_nga = {{Collapsible list|titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = 9 valuta |frame_style = border:none; padding: 0; |[[Marka e Bosnjes dhe Hercegovinës]] |[[Levi Bullgar]] |[[Escudo i Bregut të Gjelbër]] |[[Franga Afrikanoqëndrore]] |[[Franga CFP]] |[[Franga e Komoros]] |[[Krona Daneze]] (±2,25 %) |[[Franga Afrikanoperëndimore]] }} |shkalla_inflacioni = 1,4 %, dhjetor 2012 |inflacioni_burimi_data = [http://sdw.ecb.europa.eu/quickview.do?SERIES_KEY=122.ICP.M.U2.N.000000.4.ANRSERIES_KEY=122.ICP.M.U2.N.000000.4.ANR ECB], qershor 2009 |inflacioni_metoda = [[indeksi i çmimit të konsumit i harmonizuar|HICP]] |nënnjësi_shkalla_1 = 1/100 |nënnjësi_emri_1 = [[Cent (valutë)|Cent]] |nënnjësi_shënim_1 = Përdorimi varion nga gjuha vendase |simboli = [[Simboli i Euros|€]] |nofka = Valuta e vetme<ref>Official documents and legislation refer to the euro as "the single currency".<br> {{cite web| url = http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31997R1103:EN:HTML| title = Council Regulation (EC) No 1103/97 of 17 June 1997 on certain provisions relating to the introduction of the euro | accessdate =1 prill 2009| date = 19 qershor 1997| work=Official Journal L 162, 19&nbsp;June 1997 P. 0001&nbsp;– 0003| publisher=European Communities}}<br>This term is sometimes adopted by the media ([http://www.google.com/search?q=%22the+single+currency%22 Google hits for the phrase])</ref><br> {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Emrat vendas |Ege (Finlandisht) |Quid (Hiberno-Anglisht) |Europoulo (Greqisht) |Teuro (Gjermanisht) |Ouro (Galiciane) |Juró (Hungarisht) |Ewro (Malteze) }} |monedhat_e_përdorua = [[monedha euro 1 cent|1 c]], [[monedha euro 2 cent|2 c]], [[monedha euro 5 cent|5 c]], [[monedha euro 10 cent|10 c]], [[monedha euro 20 cent|20 c]], [[monedha euro 50 cent|50c]], [[monedha 1 euro|1 €]], [[monedha 2 euro|2 €]] |monedhat_e_përdorua_shpesh = |monedhat_e_përdorua_rrallë = |monedha_artikulli = Monedhat e Euros |kartmonedhat_e_përdorua = [[kartmonedha 5 euro|5 €]], [[kartmonedha 10 euro|10 €]], [[kartmonedha 20 euro|20 €]], [[kartmonedha 50 euro|50 €]], [[kartmonedha 100 euro|100 €]], [[kartmonedha 200 euro|200 €]], [[kartmonedha 500 euro|500 €]] |kartmonedhat_e_përdorua_rrallë = |kartmonedha_artikulli = Kartmonedhat e Euros |autoriteti_lëshues = [[Banka Qendrore Evropiane]] |autoriteti_lëshues_faqja_web = www.ecb.europa.eu |shtypësi = {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Disa |frame_style = border:none; padding: 0; |[[Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato]] |[[Banco de Portugal]] |[[Banka e Greqisë]] |[[Banque de France]] |[[Bundesdruckerei]] |[[Banka Qëndrore dhe Autoriteti i Shërbimeve Financiare të Irlandës]] |[[De La Rue]] |[[Fábrica Nacional de Moneda y Timbre]] |[[François-Charles Oberthur]] |[[Giesecke & Devrient]] |[[Joh. Enschedé|Royal Joh. Enschedé]] |[[Banka Kombëtare e Belgjikës]] |[[Oesterreichische Banknoten- und Sicherheitsdruck GmbH]] |[[Setec (Kompani Finlandeze)|Setec Oy]] }} |shtypësi_anashkalo_me_tekstin_origjinal = Y |shtypësi_faqja_web = {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Disa |frame_style = border:none; padding: 0; |[http://www.ipzs.it/ Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato] |[http://www.bportugal.pt/ Banco de Portugal&nbsp;– Imprensa Nacional / Casa da Moeda] |[http://www.bankofgreece.gr/ Banka e Greqisë] |[http://www.banque-france.fr/ Banque de France] |[http://www.bundesdruckerei.de/ Bundesdruckerei] |[http://www.centralbank.ie/ Banka Qëndrore dhe Autoriteti i Shërbimeve Financiare të Irlandës] |[http://www.delarue.com/ De La Rue] |[http://www.fnmt.es/ Fábrica Nacional de Moneda y Timbre] |[http://www.oberthur.com/ François-Charles Oberthur] |[http://www.gi-de.com/ Giesecke & Devrient] |[http://www.joh-enschede.nl/ Royal Joh. Enschedé] |[http://www.nbb.be/ Banka Kombëtare e Belgjikës] |[http://www.oebs.at/ Oesterreichische Banknoten- und Sicherheitsdruck GmbH] |[http://www.setec.com/ Setec Oy] }} |shtypësi_monedha = {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Disa |frame_style = border:none; padding: 0; |[[Bayerisches Hauptmünzamt]], Mynih (shenja e shtypjes: D) |[[Currency Centre]] |[[Fábrica Nacional de Moneda y Timbre]] |[[Hamburgische Münze]] (J) |[[Imprensa Nacional Casa da Moeda]] SA |[[Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato]] |[[Koninklijke Nederlandse Munt]] |[[Koninklijke Munt van België/Monnaie Royale de Belgique]] |[[Kremnica mint|Mincovňa Kremnica]] |[[Monnaie de Paris]] |[[Münze Österreich]] |[[Rahapaja Oy|Rahapaja Oy/Myntverket i Finland Ab]] |[[Staatliche Münze Berlin]] (A) |[[Staatliche Münze Karlsruhe]] (G) |[[Staatliche Münze Stuttgart]] (F) }} |shtypësi_monedha_anashkalo_me_tekstin_origjinal = Y |shtypësi_monedha_faqja_web = {{Collapsible list |bullets = true |titlestyle = font-weight:normal; background:transparent; text-align:left; |title = Disa |frame_style = border:none; padding: 0; |[http://www.hma.bayern.de/ Munich mint] |[http://www.riai.ie/ Currency Centre] |[http://www.fnmt.es/en/ Fábrica Nacional de Moneda y Timbre] |[http://www.muenzehamburg.de/ Hamburg mint] |[http://www.incm.pt/ Imprensa Nacional&nbsp;– Casa da Moeda SA] |[http://www.ipzs.it/ Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato] |[http://nl.knm.nl/ Koninklijke Nederlandse Munt] |[http://www.mint.sk/index.php?lang=en Mincovňa Kremnica] |[http://www.monnaieroyaledebelgique.be/ Koninklijke Munt van België/Monnaie Royale de Belgique] |[http://www.monnaiedeparis.com/ Monnaie de Paris] |[http://austrian-mint.at/ Münze Österreich] |[http://www.rahapaja.fi/en/ Rahapaja Oy/Myntverket i Finland Ab] |[http://www.muenze-berlin.de/ Berlin mint] |[http://www.staatlichemuenzenbw.de/ Karlsruhe-Stuttgart mints] }} }} [[Skeda:Euro coins and banknotes.jpg|thumb|300px]] '''Euro''' ([[shenja valutore]]: '''[[Shenja e Euros|€]]'''; [[ISO 4217|kodi valutor]]: '''EUR''') është [[valuta]] zyrtare e [[Bashkimi Evropian|Bashkimit Evropian]] (BE). Tetëmbëdhjetë [[Shtet anëtar i Bashkimit Evropian|shtete anëtare]] e kanë përshtatur, këto vende së bashku njihen si [[Eurozona]] ([[Austria]], [[Belgjika]], [[Qipro]], [[Estonia]], [[Finlanda]], [[Franca]], [[Gjermania]], [[Greqia]], [[Republika e Irlandës|Irlanda]], [[Italia]], [[Letonia]], [[Lituania]], [[Luksemburgu]], [[Malta]], [[Holanda]], [[Portugalia]], [[Sllovakia]], [[Sllovenia]], [[Spanja]]). Valuta gjithashtu përdoret edhe në pesë shtete tjera me marrëveshje formale gjashtë shtete tjera pa marrëveshje të tilla. Si rezultat, euro është valuta e vetme për mbi 320 milion Evropianë.<ref>{{cite web|url=http://www.eurodesigncontest.eu/emu.cfm?lang=en|title=www.eurodesigncontest.eu/emu.cfm?lang=en<!--INSERT TITLE-->}}</ref> Përfshirë zonat që përdorin valuta "[[Kurs i rreguluar këmbimi|të kapura]]" mbas euros, euroja direkt ndikon rreth 500 milion njerëz në mbarë botën.<ref>Number is a sum of ''estimated'' populations (as stated in their respective articles) of: all Eurozone members; all users of euro not part of Eurozone (whether officially agreed upon or not); all areas which use a currency pegged to the euro, and only the euro. — Please see detailed summation in article [[Eurozone]]</ref> Ndërsa janë mbi 610 miliardë € në qarkullim që prej dhjetorit 2006, euro ështa valuta me vlerën më të madhe të përbashkët të monedhave në qarkullim, duke e kapërcyer [[Dollari i Shteteve të Bashkuara|Dollarin e Shteteve të Bashkuara]].<ref>{{cite web|last = Atkins|first = Ralph|title = Euro notes cash in to overtake dollar|publisher = Financial Times|date=2006-12-27|url = http://www.ft.com/cms/s/18338034-95ec-11db-9976-0000779e2340.html|accessdate = 2007-05-04}}</ref> == Hyrje == [[Skeda:Euro accession Eurozone as single entity.svg|thumb|Eurozona 2015]] Sipas vlerësimeve zyrtare të PBB në 2007, [[Eurozona]] është ekonomia më e madhe në botë nga marsi 2008 pasi që kursi i këmbimit USD/EUR kaloi 1,56.<ref name="ciaeconomicranks">{{cite web | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html | title=CIA — The World Factbook — Rank Order — GDP (purchasing power parity) | publisher=CIA | date=2008-03-20 | accessdate=2008-04-06 | archive-date=4 qershor 2011 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html | url-status=dead }}</ref><ref name="eueconreuters">{{cite web|url= http://www.reuters.com/article/newsOne/idUSL1491971920080314 |title=Weak dollar costs U.S. economy its No. 1 spot | U.S. | Reuters | publisher=Reuters | date=2008-03-14 | accessdate=2008-03-16}}</ref><ref name="eueconytimes">{{cite web | url=http://www.nytimes.com/reuters/news/news-economy-world-biggest.html | title=Weak Dollar Costs U.S. Economy Its World No. 1 Spot | publisher=New York Times | date=2008-03-14 | accessdate=2008-03-16 }}{{Lidhje e vdekur}}</ref><ref name="eueconabout">{{cite web|url= http://useconomy.about.com/b/2008/02/12/us-no-longer-worlds-largest-economy.htm |title=U.S. No Longer World's Largest Economy | publisher=About.com | accessdate=2008-03-16}}</ref> Euroja u prezantua në tregjet financiare të botës si valutë më [[1999]] dhe u lëshua në përdorim si [[monedhë]] dhe [[kartmonedhë]] fizike më [[1 janar]] [[2002]]. Ajo zëvendësoi ish-[[Njësia Valutore Evropiane|Njësinë Valutore Evropiane]] (ECU) me këmbim 1:1. Euroja menaxhohet dhe administrohet nga [[Banka Qendrore Evropiane]] (BQE) me bazë në [[Frankfurt]] dhe [[Eurosistemi]] (i cili përbëhet nga [[banka qendore]] e vendeve të [[Eurozonë]]s). Si bankë e pavarur qendrore, BQE-ja ka autoritet të vendosë [[politikat monetare]]. Eurosistemi merr pjesë në shtypjen dhe shpërndarjen e [[Kartëmonedhat Euro|kartëmonedhave]] dhe [[Monedhat Euro|monedhave]] euro, dhe operimin e sistemit pagues të Eurozonës. Megjithëse gjithë shtetet anëtare të [[BE]]-së kanë të drejtë të bashkangjiten nëse i përmbushin [[Kriteret e bashkimit|disa detyrime monetare]], jo të gjithë anëtarët e BE-së kanë vendorur ta përshtasin valutën e re. Të gjitha vendet që i janë bashkuar BE-së që nga implementimi i [[Traktati Maastricht|Traktatit Maastricht]], kanë thënë se do ta pështasin euron në kohën e duhur. Maastrichti i detyroi anëtarët aktual të përshtasnin euron; sidoqoftë, [[Britania e Madhe]] dhe [[Danimarka]] u përjashtuan nga ky detyrim për veten e tyre.<ref>{{cite web|title = The €uro: Our Currency|publisher = Economic and Financial Affairs|url = http://ec.europa.eu/economy_finance/euro/transition/transition_main_en.htm|accessdate = 2007-05-04}}</ref> [[Suedia]] e refuzoi euron në një referendum më [[2003]], dhe e ka shmangur detyrimin për tu bashkangjitur duke mos i plotësuar kushtet. Përveç kësaj, tri [[Mikroshtet]]et Evropiane ([[Vatikani]], [[Monako]], dhe [[San Marino]]), megjithëse nuk janë anëtarë të BE-së, kanë përshtatur euron për shkak të lidhjeve valutore me vendet anëtare. Tri shtete të tjera Evropiane, [[Andorra]], [[Mali i Zi]], dhe [[Kosova]] kanë adoptuar euron njëanësisht, megjithëse edhe këto nuk janë anëtare.) == Karakteristikat == === Monedhat === {{Shiko gjithashtu|Monedhat Euro}} [[Skeda:European Central Bank 041107.jpg|thumb|right|[[Banka Qendrore Evropiane]] në [[Frankfurt]], [[Gjermani]], është përgjegjëse për politikat monetare të [[Eurozonë]]s]] Euroja ndahet në 100 [[cent]] (gjithashtu të njohur si "euro cent" për t'i dalluar nga monedhat tjera). Të gjitha monedhat euro në qarkullim (ku përfshihen [[monedhat komemorative €2]]) kanë "anën e zakonshme" që tregon vlerën e saj me 15 shtetet para të BE-së në prapavijë. Kjo anë u dizajnua nga [[Luc Luycx]]. Nga viti 2007 ose 2008 (varësisht nga shtetet) harta e “vjetër” u zëvendësua me një hartë të Evropës, duke treguar kështu edhe shtete që nuk janë anëtare të Bashkimit Evropian, p.sh. [[Norvegjia]]. Monedhat gjithashtu kanë një "anë kombëtare" që tregon një figurë të zgjedhur nga shteti që i prodhon. Monedhat Eura nga secili vend mund të përdoren në secilin vend tjetër të Eurozonës. Donominimet e monedhave janë [[Monedhat 2 euro|€2]], [[Monedhat 1 euro|€1]], [[Monedhat 50 euro cent|50 cent]], [[Monedhat 20 euro cent|20 cent]], [[Monedhat 10 euro cent|10 cent]], [[Monedhat 5 euro cent|5 cent]], [[Monedhat 2 euro cent|2 cent]] dhe [[Monedhat 1 euro cent|1 cent]]. Në [[Holandë]], disa, dhe në [[Finlandë]], me ligj, transaksionet në para janë të rrethuara deri tek 5 centët e fundit, për të shmangur përdorimin e dy monedhave më të vogla. === Kartëmonedhat === {{Shiko gjithashtu|Kartëmonedhat Euro}} [[Monedhat komemorative €2|Monedhat Komemorative]] me vlerë €2 janë vënë në qarkullim me ndryshime në anën kombëtare të monedhës - siç bëri [[Greqia]] për [[Lojërat Olimpike 2004]]. Këto monedha janë mjet ligjor në të gjithë [[Eurozonë]]n. Monedha me denominime (vlera) të ndryshme (p.sh. monedha 25 euro) janë vënë në qarkullim gjithashtu, por but këto nuk janë të menduara për qarkullim gjeneral ose si mjet ligjor. Dizajni për [[Banknota euro]] ka dy anë të zakonshme (por jo identike). Notat në qarkullim janë €500, €200, €100, €50, €20, €10, €5. Secila banknotë ka ngjyrën e saj dhe i dedikohet një periudhe artistike të arkitekturës Evropiane. Ana e përparme e notës ka dritare dhe porta kurse ana tjetër ka ura. Kujdes i veçantë i është kushtuar që shembujt arkitektonike të mos përfaqësojnë ndonjë monument ekzistues, me qëllim që mos të ketë probleme se cilat monumente duhet të përfshihen ose xhelozi. Disa nga banknotat me vlera të mëdha si €500 nuk prodhihen në secilin vend, megjithatë janë mjet ligjor në të gjithë [[Eurozonë]]n. === Simboli === {{Artikulli kryesor|Simboli i Euros}} [[Image:Euro symbol.svg|30px|left]] Simboli grafik i euros ('''€''') është inspiruar nga shkronja greke [[epsiloni|epsilon]] dhe ka të bëjë me shkronjën e parë të fjalës “[[Evropa]]”. Vijat paralele e përfaqësojnë stabilitetin e Euros. shkurtesa zyrtare e euros, e cila është evidentuar nga [[Organizata Ndërkombëtare për Standardizim]] (ISO) dhe përdoret për qëllime zyrtare, financiare dhe komerciale, është ‘[[EUR]]’. == Prezantimi i Euros == {| class="wikitable" style="float: right; margin: 0 0 1em 1em;" |+ Valutat që i hapën rrugën euros {{Tnavbar|Euro adoption past|mini=1|nodiv=1}} ! Valuta ! Kodi ! Raporti ! E rregulluar më ! [[Unioni Ekonomik dhe Monetar i Bashkimit Evropian|EMU III]] |- | {{flagicon|Austria}} [[Shilinga austriake]] | style="text-align: center;" | <code>ATS</code> | style="text-align: right;" | 13.7603 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Belgium}} [[Franga belge]] | style="text-align: center;" | <code>BEF</code> | style="text-align: right;" | 40.3399 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|the Netherlands}} [[Guldeni holandez]] | style="text-align: center;" | <code>NLG</code> | style="text-align: right;" | 2.20371 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Finland}} [[Marka finlandeze]] | style="text-align: center;" | <code>FIM</code> | style="text-align: right;" | 5.94573 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|France}} [[Franga franceze]] | style="text-align: center;" | <code>FRF</code> | style="text-align: right;" | 6.55957 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Germany}} [[Marka gjermane]] | style="text-align: center;" | <code>DEM</code> | style="text-align: right;" | 1.95583 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Ireland}} [[Funta irlandeze]] | style="text-align: center;" | <code>IEP</code> | style="text-align: right;" | 0.787564 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Italy}} [[Lira italiane]] | style="text-align: center;" | <code>ITL</code> | style="text-align: right;" | 1936.27 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Luxembourg}} [[Franga luksemburgez]]e | style="text-align: center;" | <code>LUF</code> | style="text-align: right;" | 40.3399 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Portugal}} [[Eskudo portugeze|Eskudo portugez]] | style="text-align: center;" | <code>PTE</code> | style="text-align: right;" | 200.482 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Spain}} [[Peseta spanjolle]] | style="text-align: center;" | <code>ESP</code> | style="text-align: right;" | 166.386 | style="text-align: right;" | [[1998-12-31]] | style="text-align: right;" | 1999 |- | {{flagicon|Greece}} [[Dhramia greke]] | style="text-align: center;" | <code>GRD</code> | style="text-align: right;" | 340.750<ref>[[Greqia]] fillimish nuk i plotësoi kushtet, kështu që ajo nuk u bashkua me valutën e zakonshme më [[1 janar]] [[1999]]. Ajo u pranua dy vite më vonë më [[1 janar]] [[2001]], me një raport prej 340.750.</ref> | style="text-align: right;" | [[2000-06-19]] | style="text-align: right;" | 2001 |- | {{flagicon|Slovenia}} [[Tolari slloven]] | style="text-align: center;" | <code>SIT</code> | style="text-align: right;" | 239.640<ref>Kursi final i këmbimit u arrit më [[11 korrik]] [[2006]]. Sidoqoftë, ky raport nuk ishte efektiv formalisht deri kur [[Tolari Slloven]] u kapërcye nga euroja me [[1 janar]] [[2007]].</ref> | style="text-align: right;" | [[2006-07-11]] | style="text-align: right;" | 2007 |- | {{flagicon|Cyprus}} [[Funta qipriote]] | style="text-align: center;" | <code>CYP</code> | style="text-align: right;" | 0.585274<ref>The final exchange rate was agreed on [[10 July]] [[2007]]. However, this rate was not formally effective until the pound was succeeded by the euro on [[1 January]] [[2008]].</ref> | style="text-align: right;" | [[2007-07-10]] | style="text-align: right;" | 2008 |- | {{flagicon|Malta}} [[Lira malteze]] | style="text-align: center;" | <code>MTL</code> | style="text-align: right;" | 0.429300<ref>Kursi final i këmbimit u arrit më [[10 korrik]] [[2007]]. Sidoqoftë, ky raport nuk ishte efektiv formalisht deri kur lira u kalua nga euro më [[1 janar]] [[2008]].</ref> | style="text-align: right;" | [[2007-07-10]] | style="text-align: right;" | 2008 |- | {{flagicon|Slovakia}} [[Koruna sllovake]] | style="text-align: center;" | <code>SKK</code> | style="text-align: right;" | 30.1260<ref>Kursi final i këmbimit u arrit më [[8 korrik]] [[2008]]. Sidoqoftë, ky raport nuk ishte efektiv formalisht deri kur koruna u kalua nga euro më [[1 janar]] [[2009]].</ref> | style="text-align: right;" | [[2008-07-08]] | style="text-align: right;" | 2009 |- | {{flagicon|Estonia}} [[Koruna estonske]] | style="text-align: center;" | <code>EEK</code> | style="text-align: right;" | 15.6466<ref>. Sidoqoftë, ky raport nuk ishte efektiv formalisht deri kur koruna u kalua nga euro më [[1 janar]] [[2011]].</ref> | style="text-align: right;" | [[1992-06-20]] | style="text-align: right;" | 2011 |- | {{flagicon|Latvia}} [[Lats]] | style="text-align: center;" | <code>LVL</code> | style="text-align: right;" | 0,702804 | style="text-align: right;" | [[2013-07-09]] | style="text-align: right;" | 2014 |- | {{flagicon|Lithuania}} [[Litas]] | style="text-align: center;" | <code>LTL</code> | style="text-align: right;" | 3,452800 | style="text-align: right;" | [[2002-02-02]] | style="text-align: right;" | 2015 |} Euroja u themelua nga nenet në [[Traktati i Bashkimit Evropian|Traktatin e Bashkimit Evropian]] në [[Maastricht]] më [[1992]] që u përdor për ta themeluar [[unioni ekonomik dhe monetar|unionin ekonomik dhe monetar]]. Për tu bërë pjesë e valutës së re, shtetet anëtare duhet t'i plotësonin [[kriteret e bashkimit|kriteret e rrepta]] si [[deficit buxhetor]] më pak se tre përqind e GDP-së së tyre, një proporcion borxhi më pak se 60 përqind e GDP-së, [[inflacioni]] i ulët, dhe raporte [[interesi]] afër mesatares së BE-së. Në Traktatin Maastricht, [[Britania e Madhe]] dhe [[Danimarka]] u përjashtuan nga lëvizja në unionin monetar, i cili do t'i çonte në prezantimin e euros. Ekonomistët që ndihmuan në krijimin e euros përfshijnë [[Robert Mundell]], [[Wim Duisenberg]], [[Robert Tollison]], [[Neil Dowling]], [[Fred Arditti]] dhe [[Tommaso Padoa-Schioppa]]. Emri ''euro'' u zgjodh më 4 gusht 1995 nga [[Germain Pirlot]], një [[esperantist]] [[Belgjika|belg]] dhe ish-mësues i Frëngjishtes dhe Historisë,<ref>Germain Pirlot 'uitvinder' van de euro | url= http://www.ikso.net/vikipedio/artikeleuro.jpg | publisher= De Zeewacht |language=nl | date=2007-02-16 | accessdate=2012-05-21</ref> dhe u adoptua zyrtarisht në [[Madrid]] më 16 dhjetor 1995. Për shkak të dallimeve në konventa kombëtare për rrumbullakësimin dhe numrat domethënës, të gjitha ndërrimet mes valutave kombëtare duhet të kryheshin me procesion e triangulizimit me euron. Vlerat ''definitive'' në euro të këtyre ndarjeve (që pasqyrojnë [[kurs këmbimi|kursin e këmbimit]] me të cilin këto valuta hynë në euro) janë treguar në të djathtë. Kurset u vendosën nga Këshilli i Bashkimit Evropian, duke u bazuar në një rekomandim nga komisioni Evropian i bazuar në kurset e tregut më [[31 dhjetor]] [[1998]], në mënyrë që një NjVE (ECU ([[Njësia Valutore Evropiane]])) të barazohej me një euro. (Njësia Valutore Evropiane ishte një njësi bashkangjitëse e përdorur nga BE-ja, bazuar në valutat e shteteve anëtare; ajo nuk ishte valutë në vete.) Vendimi i Këshillit 2866/98 (EC), më [[31 dhjetor]] [[1998]], i lëshoi këto kurse. Ato nuk mund të lëshoheshin më herët, sepse NjVE-ja varej nga kurset finale të këmbimit të valutove jo-euro (kryesisht [[funta angleze]]) atë ditë. == Shiko edhe këtë == * [[Eurozona]] * [[Monedhat Euro]] * [[Kosova dhe euro]] * [[Mali i Zi dhe euro]] * [[Simbolet e Evropës]] * [[Kartëmonedhat Euro]] * [[Banka Qendrore Evropiane]] {{commonsart|Euro|Euro}} == Shënime == {{Reflist|group="shënim"|30em}} == Burime të dhënash == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ecb.int Banka Qendrore Evropiane] * [http://www.euro.ecb.int Euro-banknota dhe monedha të hekurta] * [http://www.europedia.moussis.eu Europedia: Guide to European policies and legislation] * [http://www.bis-ans-ende-der-welt.net/Europa-B-En.htm Euro (Kartëmonedhat)] {{Navigacioni Valuta Evropiane}} [[Kategoria:Valutë]] [[Kategoria:Bashkimi Evropian]] [[Kategoria:Euro]] [[Kategoria:Valutat në qarkullim]] 2l5x2xn2phtoysdxv3c3wixhu096e4d Saranda 0 3391 2465488 2464653 2022-07-28T05:32:43Z 91.132.175.135 Saranda wikitext text/x-wiki {{pp}} {{Infobox settlement | name = Sarandë | nameIPASHQUAJTUR = Saranda | image_skyline = Ksrbay.jpg | gjerësi = 39.8755556 | gjatësi = 20.0052778 | SIPERFAQJA = 0.8 | population = 41,000 | population_DENDESIA = | SHTETI = [[Shqipëria]] | RRETHI = [[Rrethi i Sarandës]] | postal_code = 9701-9703 | PREFIKSI = 085 | website = https://sarandaweb.net/ | KRYETARI = Adrian Gurma | PARTIA = Partia Socialiste PS | image_seal = | IATA = TIA | AEROPORTI = [[Aeroporti Nënë Tereza|Nënë Tereza]] | DISTANCA_NGA_AEROPORTI = 220 km | VENDASIT = Sarandiotë }} '''Saranda''' është [[qyteti|qytet]] në [[Shqipëria|Shqipërinë]] jugore i vendosur ne bregun e [[Deti Jon|detit Jon]]. Është e vendosur në një shpat mali.Saranda është një qytet bregdetar në Shqipëri ndër më të frekuentuarit gjatë verës dhe konsiderohet si kryeqyteti i verës. == Gjeografia == [[Skeda:Saranda 5 shiu.JPG|parapamje|300px|Bregdeti i qytetit]] Nga veriu qyteti Sarandë kufizohet me Kakomenë dhe Hamalloin, nga juglindja me Lëkurësin (fshati shpërngulur qysh në kohën e Luftës së Lëkurësit, më 1878, sot topogërmadhë), nga lindja me Gjashtën dhe nga perëndimi me Detin Jon. Saranda ka një klimë tipike mesdhetare. Saranda ka numrin më të lartë të ditëve me diell edhe në Evropë, mbi 270 ditë. Pasuritë natyrore. Zona e Sarandës karakterizohet nga një numër i madh habitatesh natyrore, gjysmënatyrore dhe artificiale. Ka një bimësi të larmishme tipike mesdhetare. Zona njihet për prodhimin e agrumeve dhe ullirit, ndërkohë që pemët frutore zënë rreth 30 për qind të sipërfaqes. Pasurisë bimore të Sarandës i shtohet edhe bimësia ujore e detit Jon. Në thellësitë e Jonit nuk mungojnë edhe koralet. Zona u afron vizitorëve vendas dhe të huaj pamje spektakolare të ujërave blu. Zona e Sarandës ka një botë shtazore të pasur, si derri i egër, lepuri, çakalli, dhelpra, ujku, sorkadhja, thëllëza, rosa etj. Disa rezervate, si ai i pyllit të Butrintit, Stillos, Corrajt, Muzinës, janë një vend gjuetie mjaft i përshtatshëm për amatorët e këtij sporti. Edhe pasuria ujore dhe shtazore e detit Jon është e shumëllojshme. Delfinët janë miq të qytetit, duke u afruar brigjeve të Sarandës. Një breshkë e llojit Careta-Careta është parë së fundmi në Butrint. Ujërat detare janë jashtëzakonisht të kthjellëta dhe me ngjyrë blu. E gjithë zona ofron habitate të çmuara me peshq dhe lloje të tjera kafshësh detare. Bregu i detit Jon është në shumë zona ende i virgjër dhe jashtëzakonisht i bukur. Në këtë zonë përfshihet laguna tipike mesdhetare e Butrintit, rreth 1600 ha. Laguna është e pasur me bimësi që shërben si ushqim për llojet e shumtë të peshqve. Laguna është gjithashtu vend ndalese për mijëra zogj ujorë dimërorë dhe shtegtarë. Për shkak të rritjes së shpejtë urbane të Sarandës, pas rënies së komunizmit, ka lagje dhe toponime të reja. Para vitit 1992, qyteti Sarandë kishte këto lagje : '''Limani''' (i thonë edhe '''Limjon/i'''), '''Butrinti'''<ref>Fatos Mero Rrapaj (1995). ''Fjalori Onomastik i Epirit''. Eurorilindja. f. 457.</ref>. '''Toponimet të qytetit Sarandë : '''(Para vitit 1992)<ref name=":0">Rrapaj. ''Fjalori Onomastik i Epirit''. 1995. f. 459-462. '''Treguan :''' #Miho Aristidh Spiri, dt. 1904, bari, analfabet, nga Nivicë-Bubari : sot me banim në Sarandë. #Zejnel Ibrahim Bajrami, dt. 1925, nga Saranda. #Leko Prifti nga Piluri, me banim në Sarandë. #Skënder Haki Koskalliu, nga Saranda, me origjinë nga Koska e Çamërisë. Sarandë, me 20.12.1994. </ref> *'''Ar’ e Duhanit''' - dikur ka qenë arë që mbillej duhan, në VL. *'''Ara e Havasë''' - arë, në V. *'''Ar’ e Lelit''' - arë. *'''Ar’ e Nikëleke''' – arë, në Orastos. *'''Badhëra''' - kullotë, në VP. *'''Berdeneshi''' - ka qenë fshat i hershëm, në J. *'''Bregu i Përrallit''' - breg pranë spitalit të sotëm. *'''Buzat e Nike''' - në VP. *'''Çerrek/u''' – kullotë, në VP. *'''Dardha''' - grykë, në V. *'''Faqja e Dardhës''' - faqe mali, kullotë, në V. *'''Gëzhduma''' - kullotë mbi det, në VP. *'''Grika e Dardhave''' - grykë mali, në VL. *'''Grop’ e Novake''' - nome bagëtish, në mal, në VP. *'''Grop’ e Qelbësit''' - faqe mali në kufi me Nivicë-Bubarin, në VP. *'''Grop’ e Stefo Spirit''' - kullotë, ka qenë pronë e Stefo Spirit nga Nivicë-Bubari, në VP. *'''Gropat e Gurajzave''' - vend kullotë, në VP. *'''Gura''' ('''Gurra''') - gurrë pranë një shkëmbi mbi buzën e detit, në VP. *'''Gurazajt''' - kullotë, në VP. *'''Gur i Djalëmirit''' - shkëmb, në V. *'''Gur i Folesë''' - shkëmb, në V. *'''Gur i Shtrungës''' – gur, në V. *'''Gjiri i Gaitës''' - gji deti, në VP. *'''Gjiri i Limanit''' ('''Limjonit''') - gjiri i Sarandës, në P. *'''Gjoripa''' ('''Rripat e Gjonit''') – kullotë malore, në V. *'''Gjoskllamë''' - kullotë në periferi të Gurrës, në VP. *'''Hamalloi''' ('''Amalloi''') - mali i Sarandës, në L. *'''Han i Kajos''' - vend, dikur ka qenë han, në V. *'''Hoteli Wilson''' - hotel i cili ka pasur pronar një nga Piluri, sot nuk figuron, në V. *'''Hund’ e Balatit''' - kodër e qytetit, në P. *'''Hund’ e Madhe''' - ndodhet ku është sot marina, në P. *'''Kakome/ja''' - kullotë, në V. *'''Kala/ja''' - gërmadhat e një kalaje të lashtë, në qendër. *'''Kardllëm i Hamalloit''' - kalldrëm në mal, i ndërtuar në kohën e Ali Pashë Tepelenës. Filon nga qyteti i Sarandës, vazhdon në Bregas, Vromero, në Vanë, Delvinë etj., në VL. *'''Koka e Qefalit''' - hundë, në VP. *'''Krekëz/a''' - vend ndërmjet Mironinës dhe Peshkëpisë, në VP. *'''Kroi i Shëngjergjit''' - në VP. *'''Kumbull’ e Egër''' - brinjë ku dikur ka qenë një kumbull, në VP. *'''Ler’ e Derrave''' - vend ku bëhet baltë, ku ndahet Sinastruga me Çerek-anastasin. *'''Lera e Lopëve''' - lerë ku pinin dikur ujë lopët, aty ku sot ndodhet fabrika e miellit, në P. *'''Lëm i Muzhaqe''' - lëm i vjetër, në V. *'''Lis i Djegur''' - brinjë e Gjashtës ku dikur ka qenë një lis, në VL. *'''Llaka e Qershisë''' - grykë afër Sinanstrugës. *'''Llaka e Xhahurit''' - në V. *'''Maçash/i''' (nga fjala maç) - kullotë në majë të malit të Gjashtës, në V. *'''Maja e Dhrihalit''' ('''Trikulit''') - mbi Llakën e Xhahirit, majë kodrinore, në V. *'''Manastir i Shëngjergjit''' - në VL. *'''Manastir i Vollodënit''' - manastir i vjetër karshi fshatit Bregas, në VL. *'''Mironin Turkth''' - në VL. *'''Moli Musait''' - breg pranë detit, mban emrin e Musa Gurgait nga Gjirokastra, në JP. *'''Nomet e Badhrës''' - dikur kanë qenë nome në një vend ku ka badhrra, në V. *'''Nomet e Gjinplakut''' - nome e vjetër, në VL. *'''Pazari''' - vend ndërmjet Mironinës e Turkthit, ku dikur, është bërë pazar, në VP. *'''Peshkëpija''' - kullotë dhensh, në VP. Nga Peshkëpija shkon në Nivicë-Bubar. *'''Plakçali''' - kullotë malore, në V. *'''Pirropallas''' - ndërtesë e prishur në vitin 1968, në L. *'''Qaf’ e Amalloit''' - qafë malore, në VL. I thonë dhe Hamalloit. *'''Qaf’ e Buhës''' - qafë në malin e Sarandës (Gjashtës), në VP. *'''Qaf e Derrave''' - qafë ku ndahen Sinanstruga me Çerekanastasin. *'''Qaf’ e Fikut''' - qafë në faqe mali, në VP. *'''Qaf’ e Gjashtës''' - qafë që ndan malin e Gjashtës me atë të Lëkurësit, në JL. *'''Qaf’ e Haralëmit'''. *'''Qaf’ e Lofatës''' - qafë në Sinanstrugë. *'''Qaf’ e Nake'''. *'''Qaf’ e Stefo Spirit'''. *'''Qaf’ e Sutës''' - në kurrizin e malit, në VP. *'''Qaf’ e Verbër''' - qafë që nuk shquhet nga larg por vetëm kur i afrohesh, në V. *'''Qish e Shënharallambit''' - sot gërmadhë, në hyrjen e qytetit, në L. *'''Qishmëdhe/ja''' - kishë nën dhe, në krye të malit të Gjashtës, në JL. Ky emër shqip është zëvendësuar me atë grek, Sarandë, për shkak të ndikimit të gjuhës e fesë greke, në periudhën kur kisha greke forcohet në jugun i Shqipërisë. Ky vend - tregojnë të moshuarit - dikur heret ka qenë kthyer në një vend pelegrinazhi, është trajtuar si vend i mirë ku shëroheshin sëmundjet, sipas bestytnive popullore. Me kohë, pas ndërtimit të kishës sipër, ka humbur emri shqiptar Qishmëdhe, duke fituar ngarkesën e re fetare Onkezmo Qishmë dhe - Sarandë. Shizma 1041, ndarja e kishës katolike nga ajo ortodokse. Emri antik Onkezmo ka orientim kristian perëndimor dhe pastaj kalon në Sarandë, kristianizmi lindor ortodoks. Pra, Qishmëdhe - ja është emëri autokton që zëvendëson Onkezmus e Saranda. Ky emër ka rezistuar qysh nga koha e lashtë e gjer tani. Tregojnë se ky vakëf (Qishmëdheja) ka pasur 900 dhi malteze pëlleja. Kur mileshin dhitë lartë te kisha, qumështi do të kalonte me tubo qeramikeje poshtë në disa depo të ndërtuara qysh në atë kohë, dhe që sot po shkatërrohen me buldozera për ndërtimet pa plan, që po bëjnë qytetaret. *'''Rojdheja e Madhe''' - gji deti, në VP. *'''Rojdheja e Vogël''' - gji deti, në VP. *'''Rrëmuras/i''' - vend, i thonë edhe Sinanstrugë apo Sinistrugë, në VP. *'''Sinostrugë/a''' (ose '''Sinistrugë''') - fis dhe kullotë, në VP. *'''Spithar i Demit''' - spithar mbi një shkëmb, afër Gurrës, në VP. *'''Spithar i Hale''' – spithar. *'''Spithar i Kaut''' - spithar ku është mbytur një ka kur u orvat të pinte ujë, në V. *'''Spithar i Korbit''' - spithar, në V. *'''Shesh i Branishtit''' - arë, në V. *'''Shesh i Gjines''' - vend shesh, në VP. *'''Shesh i Kumive''' - shesh, në V. *'''Shesh i Papadhimës''' - vend shesh. *'''Shesh i Radhoit''' - shesh në Sinanstrugë, në V. *'''Shënargjëri''' - në afërsi të Nivicë-Bubarit, në VL. *'''Shënkolli''' - në afërsi të Nivicë-Bubarit, në VL. *'''Shkall’ e Kolaqit''' - shkallë kur del nga Krekëza për të shkuar në Mironinë, në V. *'''Shkëmb i Naimit''' - shkëmb mbi të cilin qëndronte Naim Frashëri në vetmi për t’u frymëzuar e punuar, mbasi mbaronte punët e zyrës, në JP. *'''Shtrung e Gjonit''' - shtrungë e vjetër, në V. *'''Turkth Volloden''' - faqe mali, në VL. "Çelajt"- Vend i njohur ne rrugen Lefter Talo *'''Varreja''' - kullotë e fisit të Stamate të Nivicë-Bubarit, në V. *'''Varret e Leske''' - varre të vjetër në mal, në V. *'''Vreshtat e Lëkurësit''' - vreshta të vjetra në faqen e malit të Lëkuresit, në JL. *'''Vrim’ e Gjarpërit''' - Dikur aty ka qenë një gjarpër i madh që hante bagëti e njerëz, në V. *'''Xhamia''' - [[xhamia]] e qytetit. *'''Zgërbonjë/a''' - maja më e lartë e Hamalloit (Amalloit), në V. == Demografia == [[Skeda:Mousque Sarandë (7912538044).jpg|parapamje|Xhamia Sarande]] Nën juridiksionin e bashkisë janë pesë lagje dhe tri fshatra: Gjashta, Metoqi dhe Shelegari. Në janar të vitit 2007, qyteti numëronte mbi 35.000 banorë dhe njihet si një zonë me emigracion të madh. Jeta mesatare i kalon të 72 vjetët. Qyteti bregdetar ka një përbërje të larmishme etnike dhe krahinore. Pas Luftës së Dytë Botërore, popullsia e qytetit të Sarandës u rrit në mënyrë të qëndrueshme deri në rënien e komunizmit në vitin 1992. Pas kësaj date, qyteti i Sarandës kishte rritje të shpejtë së popullsisë kur shumë shqiptarë nga rajone të tjera u vendosën atje. Emrat e mëposhtme janë të njerëzve dhe familjeve që u vendosën në Sarandë deri 1945. '''Familjet që kanë banuar në Sarandë gjer në vitin 1945:'''<ref>Rrapaj. ''Fjalori Onomastik i Epirit''. 1995. f. 457-459.</ref> Ajdini (Surja-) i ardhur nga Gjirokastra, Aliu (Gligor-) nga Grapshi i Gjirokastrës, Avdia (Rushit-) nga Leskoviku dhe ardhur në Sarandë më 1926, Avdiu (Begtash-) nga Leskoviku, Babameto (Shahin-) nga Gjirokastra, Babi (Thodhori-) nga Çuka, Bajo (Xhafer-Isa) nga Parga (Çamëri-), Bajrami (Ibrahim Nebi-), Bala (Lekë-) nga Piluri, Ballaci (Shaqir-) nga Delvina, Bajrami (Zenel-) çam, Bastriu (Safet-) nga Ninati, Basho (Shero-) nga Përmeti, Bega (Jaho-) nga Gjirokastra, Begtash beu nga Leskoviku i ardhur me 1920, Begtashi (Xhafer-) nga Përmeti dhe i ardhur më 1865, Beqir (Beqir-) nga Gollobërda, Berberi (Duro-) nga Delvina, Bituni (Jani-) nga Shënvasil, Boçi (Uzo-) nga Delvina, Borshi (Ahmet bej-) nga Borshi – Sarandë, Çambirazt, nga fshati Senica e Rrëzomës, Çarçani (Avdul-) nga Fushë Bardha, ardhur aty në vitet 1916-1917, Çarcani (Rexhep-) ardhur nga Ksamili në vitin 1916, Çavo (Thanas-) nga Senica e Rrëzomës, Çelo (Vangjel-) nga Këlcyra, Çoka (Vangjel-) nga Muzina, Çumani (Halil-) nga Përmeti dhe i ardhur më 1865, Dajko (Andrea-) nga Lëkurësi, Dajko (Spiro-) nga Nivicë-Bubari, Dede (Spiro-) nga Muzina, Demi (Ahmet-) nga Filati, Demi (Qazim-) nga Filati, Demi (Shamet-) nga Margëlliçi (Çamëri-), Demi (Shefqet-) nga Filati, Didati (Deme Xhaferr-) nga Koska, Dido (Abaz-) nga Koska, Dine (Mezan-) nga Vrohonai, Dojaka (Harun-) nga Filati, Dojaka (Iljaz-) nga Filati, Dulla (Meç-) nga Karbunarë e Paramithisë; Dhimëspiro (Koço-) nga Senica e Rrëzomës, Emini (Braho-) nga Shulashi, Emini (Sulçe-) nga Smokovina, Fetiu (Dulkë-) nga Përmeti dhe i ardhur më 1905; Gargaj (Musa-) nga Gjirokastra, Gogoni (Ilia-) nga Dropulli, Gulani (Jaçe-) nga Përmeti dhe i ardhur në vitin 1865, Gurmaj nga Nivicë-Bubari, Gjikopulli (Vasil-) nga Dhërmiu, Gjini (Gjino-) nga Nivicë-Bubari, Hajdar beu ardhur nga Janina, Hako (Safet-) nga Delvina, Halimi (Riza-) nga Grykohori, Harito (Koço-) nga Zagoria, Harito (Ndreko-) nga Zagori, Hasani (Meç-) nga Arpica, Hasani (Shuaip-) nga Kosova, Hasani (Zenel-) nga Mazreku i Çamërisë dhe ardhur më 1916, Hodo (Meçe-) nga Arila, Hoxha (Hajredin-) nga Gollobërda, Hyseni (Rexhep-) nga Vola, Hysi (Lutfi-) nga Ksamili dhe i ardhur më 1916, Isai (Shuaip-) nga Galbaqi; Ismaili (Meleq-) nga Arpica, Izeti (Qamil-) nga Filati, Jakubini (Sokrat-) nga Nivicë-Bubari, Jorgji (Aleks-) nga Senica e Rrëzomës, Kaçi (Petro-) nga Senica e Rrëzomës, Kali (Vasil) nga Leshnica, Kalo (Xhemal-) nga Koska, Kërkeshi (Gaqe-) nga Nivicë-Bubari, Konjari (Sulo-) nga Libohova, Kosova (Qemal-) nga Kosova, Kromidha (Pano-) nga Zagoria, Kuro (Hamit-) nga Arpica, Lamçe (Sheme-) nga Përmeti dhe i ardhur më 1890-1894, Lapa (Sokrat-) nga Piluri, Laska (Dukë-) nga Nivicë-Bubari, Lepuri (Nane-) nga Nivicë-Bubari, Lezo (Hasan-) nga Këlcyra, Lezo (Thoma-) nga Llaka – Delvinë, Ligu (Refat-) nga Prongjia, Majko (Hetem-) nga Progonati, Malike (Veliko-) nga Gjirokastra, Maliqi (Mehmet-) nga Paramithia, Mane (Aqif-) nga Arpica, Marangoi (Jorgo-) nga Delvina, Marto (Kolë-) nga Kakodhiqi, Maska (Dulkë-) nga Përmeti, Meço (Sako-) nga Arpica, Melo (Jani-) nga Delvina, Mete (Damin-) nga Mazreku (Çamëri), Mete (Qazim-), ardhur nga Ksamili në 1916, Mërkuri (Andon-) nga Piluri, Miftari (Jaçe-) nga Përmeti dhe i ardhur më 1890-1894, Miho (Miço-) nga Senica e Rrëzomës, Moci (Pirro Zef-) nga Shkodra, Moska (Hajdar-) nga Përmeti dhe i ardhur më 1890-1894, Muho (Abaz-) nga Koska, Muho (Idriz-) nga Arpica,Mustafai (Latif) nga (Çamëri-), Mustafai (Rrape-) nga Përmeti dhe i ardhur nga 1890-94, Muzina (Gaqe-) nga Muzina, Nika (Lonidhë-) nga Senica e Rrëzomës, Nikëdhima (Kostë-) nga Nivicë-Bubari, Nikolloi (Koço-) nga Piqerasi, Nini (Thoma-) nga Nivicë-Bubari, Nuriu (Adem-) nga Pazari i Ri, Omeri (Mezan-) nga Mazreku (Çamëri-), Orozi (Dervish-) nga Kosova, Papadhima (Llambi-) nga Nivicë-Bubari, Papagjika (Koço) nga Nivicë-Bubari, Papai (Harallamb-) nga Leshnica, Pesholli (Fiqiri-) nga Dibra e Madhe (Pazhulli-), Plaku (Gjikë-) nga Senica e Rrëzomës, Pollo (Ndreko-) nga Parga, Psatha (Shefqet-) nga Parga dhe i ardhur më 1909, Preja (Shaban-) nga Përmeti dhe i ardhur më 1865, Premti i ardhur nga fshati Vromero dhe me origjinë nga Nivicë-Bubari, Preveza (Sabri-) nga Preveza, Prevezjani (Qani-) nga Preveza, Prifti (Aleko-) nga Piluri, Pula (Isa-) nga Dukati i Vlorës, Puto (Sulo-) nga Gjirokastra, Qendro (Koço-) nga Piqerasi, Qurku (Sokrat-) nga Piluri, Rrefati (Beqir-) nga Gollobërda, Rexho (Naqe-) nga Muzina, Rushiti (Muharem-) nga Koska, Selfo (Xhevdet-) nga Gjirokastra; Stefani (Dhimë-) nga Piluri, Stefani (Koço-) nga Piluri, Sulçe (Bastri-) nga Vrohonai, Sulo (Zeqo-) nga Koska, Shabani (Latif-) nga Kurtesi (Çamëri-), Sheme (Zenel Daut-) nga Përmeti, Tahiri (Mazar-) nga Përmeti dhe i ardhur më 1905, Tahiri (Taro-) ardhur nga Ksamili më 1916, Tata (fis çam), Toto nga Peca, Lonidha (Vaso-) nga Skoreja, Vashati (Jano-) nga Peca, Verli (Thimjo-) nga Senica e Rrëzomës, Vito (Naqe-) nga Senica e Rrëzomës, Xhaferri (Jasin-) nga Arpica, Xhafo (Shefqet-) nga Filati, Xhani (Gogo-) nga Piqerasi, Xhemali (Haki-) stërgjyshi i Mentor Xhemalit dhe i ardhur në vitin 1890, Zeno (Nane-) nga Piluri, Zeqo (Qamil-) nga Arpica, Zera (Josif) nga Topova e Zagorisë, Zeri (Jorgo-) nga Dhuvjani i Dropullit, Zoto (Kolë-) nga Vunoi, Zoto nga Dhrovjani, me origjinë nga Progonati. == Ekonomia == [[Skeda:Sarandë 2.jpg|parapamje|Porti dhe plazhi]] Saranda është qyteti qe vit pas viti po tërheq shumë turist kryesisht nga [[Italia]], [[Kosova]], [[Maqedonia e Veriut|Maqedonia]], [[Serbia]], Hungaria etj. Turist ka shumë edhe nga Italia kjo bën që Saranda të jetë qendra kryesore e turizmit në Shqipëri. Ky qytet eshte edhe njëri ndër qytete më të mira në Shqipëri me bukurit e saj shumë afër Sarandës është Ksamili me ishuj të vegjël tërheq shumë vizitor nga e gjithë bota. == Historia == Saranda është një qytet me më shumë se 2000 vjet histori, ngritur në zonën e bregdetit jugor të Shqipërisë, i pasur në vlera të rralla të trashëgimisë kulturore dhe arkeologjike shqiptare, por edhe evropiane. Në fillimet e tij, qyteti ka shërbyer si një portë për qytetin antik të Finiqit dhe si rrjedhojë edhe si portë hyrjeje për në rajon. Kjo trashëgimi e pasur arkeologjike e gërshetuar me bukuritë e natyrës, si dhe portin e saj natyral, përbën bazën më të rëndësishme për të promovuar zhvillimin e imazhit aktual të Sarandës, si një destinacion i turizmit klasik botëror, si dhe për të tërhequr tregun e turizmit të veçantë. Saranda ka përfituar gjatë viteve të fundit prej tërheqjes së pushuesve vendas dhe të huaj. Vitet e fundit vihet re një shpërthim i industrisë së ndërtimit, i cili ka ndryshuar imazhin e qytetit nga një vend i qetë bregdetar pushimesh në një zonë masive ndërtimesh, ndër të cilat gjenden dhe shumë ndërtesa të paligjshme. Aktualisht, [[Parku Kombëtar Arkeologjik i Butrintit]] është gjeneruesi parësor i turistëve ndërkombëtarë, të cilët vijnë kryesisht si vizitorë ditorë nga ishulli i Korfuzit në Greqi, pas një udhëtimi të këndshëm rreth një orë me anije. === Saranda ne kohët e hershme === Për herë të parë emri i Sarandës përmendet në vitin (1412).Deri ne shekullin e 4 pas Krishtit ishte nen perandorine Romake dhe kjo gje vërtetohet nga rrënojat e mureve rrethuese, pjese te te cilave ndodhen edhe ne shetitoren e qytetit. Nga shek. i 4 deri ne shekullin e 6, Saranda ishte nen perandorinë Bizantine. Saranda është qytet në jugperëndim të [[Shqipëria|Shqipërisë]], e vendosur në bregdetin jonian. Emri Saranda vjen nga një manastir i hershëm kristian që i kushtohet Dyzet Shenjtorëve ("Ágii Saránda" në greqisht, "Santi Quaranta" në italisht). Më parë, në lashtësi ku dhe eshte permendur nga disa historiane te asaj kohe si Straboni, Ptolemeu, Ciceroni njihet me emërtimin, Onhezmi. Kjo fjale ka 2 kuptime. Sipas gjuhës latine, Onhezi ishte një ere juglindore e cila frynte dhe lehtesonte udhetimet dhe kuptimi i dyte eshte se sipas legjendave Onkizi ishte babai i Eneas. Dhe shumë më vonë, gjatë pushtimit fashist italian të Shqipërisë më [[1939]], u quajt ''Porto Eda'' për nder të [[Edda Mussolini|vajzës më të madhe]] të [[Benito Mussolini]]t. Onhezmi (Saranda), ne lashtesi ishte nje qytet port. Ajo ishte nje nga portat ne mund ta quajme te tille, e cila bente lidhjen e ballkanit perendimor me vendet e Europes lindore, dhe nje pike strategjike ekonomike shume e favorshme per iliret. === Popullsia dhe qyteti në shekullin 20 === Në vitin 1927, Saranda kishte rreth 800 banorë, ndërsa gati dhjetë vjet më vonë kishte 1800 banorë. Në këto vite pati një zhvillim urbanistik, ndërtohet moli, hapet shëtitorja anës detit, ndërtohen edhe shtëpitë e para dhe një seri magazinash e dyqanesh. Në vitin 1957 qyteti bëhet qendër administrative. Në vitet 1960-1980, Saranda promovohet si "ofertë turistike e Shqipërisë" jo vetëm për vizitorët shqiptarë, por edhe për ata pak vizitorë të huaj që gati numëroheshin me gishta në shtetin e rrethuar me tela në mes të Evropës. Por gjatë kësaj periudhe u kryen edhe investimet e para, veçanërisht në kurorën e gjelbër të Rivierës. Mijëra të rinj punuan në aksione për t’i kthyer kodrat përreth në brezare ullinjsh, portokajsh dhe limonësh. Nga viti 1960 deri në vitin 1982, popullsia e Sarandës u rrit me një ritëm mesatar vjetor prej 2,7 për qind. Në atë periudhë qyteti i Sarandës numëronte rreth 15 mijë banorë dhe zhvillimi ishte mjaft i kufizuar. Në vitet 1990-2004 qyteti njeh një ritëm zhvillimi dhe një rritje të popullsisë, kryesisht prej ardhjes së mjaft familjeve nga zona të ndryshme të Shqipërisë. Në vitin 1999 popullsia ishte 26.512 banorë. Nën regjimin otoman Saranda u bë me një dekret të Portës së Lartë pronë private e Sulltan Abdyl Hamitit. Më pas, Ahmet Zogu "e mori" këtë perlë të bregdetit, gati 200 vjet më vonë, "dhuratë" nga parlamenti i kohës që kontrollohej prej tij. Në sundimin e Benitto Musolinit, qyteti i Sarandës mori emrin "Porto Eda", për hir të bijës së vet. Pas Luftës së Dytë Botërore, disa zyrtarë të lartë të regjimit komunist e kishin qytetin si strehën e tyre turistike dhe të gjuetisë. === Zhvillimi i qytetit në kohën e sotme === Qyteti i Sarandës po njeh një zhvillim të vrullshëm të sektorit bankar. Bankat kryesore në Shqipëri kanë hapur në këtë qytet filialet e tyre, duke i kushtuar veçanërisht rëndësi shërbimit bankar gjatë sezonit veror. Deri tani ushtrojnë aktivitetin e tyre bankar mbi 12 operatorë dhe shumë shpejt pritet të hapen edhe 2 të tjera. Saranda ka një spital civil, ku trajtohen të gjitha rastet e mjekimeve dhe për ato më të rëndat bëhet në një kohë të shpejtë transferimi drejt Tiranës apo drejt spitalit të Janinës (Greqi). Shërbimi në spital është tërësisht falas. Në Sarandë ka edhe shërbim urgjence dhe spital ditor. Ka gjithashtu ambulanca publike dhe klinika të specializuara. Kompanitë e telefonisë celulare Vodafon dhe AMC, si dhe Albtelekom, ofrojnë shërbimin në Sarandë, ku sigurohet mbulimi i gjithë zonës përfshi edhe atë rurale me sinjal. Në amfiteatrin e qytetit antik të Butrintit mbahet për çdo vit Festivali Ndërkombëtar i Teatrit "Butrint 2000", me pjesëmarrjen e mjaft trupave teatrore evropiane. Në kinoteatrin e Sarandës vihen në skenë shfaqje të shumta. Gjatë muajve të verës jo vetëm trupa e estradës së Sarandës, por edhe trupa të tjera brenda dhe jashtë vendit, japin shfaqje të ndryshme në qytetin që "përmbytet" nga vizitorët. Në qytetin e Sarandës ndiqen tre kanale televizive lokale, si dhe të gjitha kanalet kombëtare, duke mos përjashtuar edhe disa kanale televizive greke dhedisa kanale televizive greke dhe italiane. Gazetat kombëtare mbërrijnë në qytet nga Tirana afër mesditës, ndërsa gjatë sezonit del në Sarandë gazeta "Saranda", e cila ka një pjesë të faqeve dhe në gjuhën angleze. Energjia elektrike nuk njeh ndërprerje gjatë dy viteve të fundit në Sarandë, përveç në rastet e ndonjë defekti në linjat e tensionit të lartë. Shumica e lokaleve dhe bar-restoranteve kanë si burim paralel rryme elektrike gjeneratorët. Tregu i frutave dhe i perimeve, ku gjenden ushqime organike të fermerëve të zonës, është në qendër të qytetit. Saranda ka traditë në prodhimet bujqësore dhe gjatë verës tregu njeh çmime mjaft të favorshme. Por funksionojnë më së miri edhe marketet e vogla dhe të mesme, të cilat janë të shumëllojshme me artikujt e përdorimit të gjerë. Pothuajse gjatë gjithë ditës dyqanet ushqimore janë të hapura. Ndërsa njësitë që shesin suvenire janë në qendër të qytetit, fare pranë kinoteatrit. Dyqanet zakonisht hapen në orën 7.30-8.00 të mëngjesit dhe mbyllen rreth orës 21.00 të darkës. Në Sarandë prodhimet e detit gatuhen kryesisht të zgarë. Në përgjithësi, ushqimet janë të pjekura mirë, përdoret edhe gatimi me avull. Pjatat e dyta të mishit janë me bazë qengji, gici dhe viçi. Si pije gjatë ngrënies përdoret shpesh rakia dhe vera. == Personaliteti Kulturor== === Rrënojat e lashta: Mozaiku === <ref name=":0" />Saranda e sotme, (që e ka origjinën nga Hagioi Saranda – manastiri i Dyzet Shenjtorëve, ndërtuar në shek. VI në majë të malit që ngrihet mbi qytet), është një nga portet bregdetar të Epirit të Vjetër, në ekstremin jugor të Shqipërisë, përball ishullit të Korfuzit, dhe 20&nbsp;km nga Butrinti. Njohja e urbanizmit të saj si dhe studimi konkret i monumenteve, paraqet vështirësi, fenomen ky që ndodh në pjesën më të madhe të qendrave ku qyteti modern zëvendëson atë antik. Mbetjet e konsiderueshme të një kompleksi sinagoge, të shek. V e VI në qendër të qytetit, ishin objekt i studimit dhe gërmimit arkeologjik të kryer gjatë vitit 2003.130 Bazilika paleokristiane, e gërmuar gjatë disa sezoneve arkeologjike, rreth pesëmbëdhjetë vjet më parë nga Kosta Lako përbën fazën përfundimtare të transformimit të kompleksit të kultit hebraik në ndërtesë të kultit kristian. Ndërkohë, kompleksi i sinagogës, brenda dhe krejtësisht pranë murit rrethues, rezultoi si një “skenë” e disa ndryshimeve, ku në fazën e saj të fundit u transformua në kishë. Interesi ynë më i madh, këtë vit u përqendrua, kryesisht në dy dysheme me mozaikë, njëra që mbart një shandan shtatë-krahës menorah dhe e dyta, ajo që mbulon pjesërisht nefet e bazilikës (e cila u ndërtua këtu gjatë historisë së kësaj qendre, mesa duket për të funksionuar si sinagogë). Shandani shtatë krahës, menorah, i përkiste një “tapeti” (kryesisht të zbukuruar me motive gjeometrike dhe florale). Ai përfshinte gjithashtu një etrog (qitro, pa shije por me aromë) së bashku me një shofar (bririn e dashit) — që të dy, janë simbole të rëndësishëm hebraikë që shoqërojnë zakonisht (menora-në dhe janë përdorur gjatë atë festave fetare [[]] Sinagoga-2Gjatë gërmimit prej dy javësh në Sarandë, u eksplorua gjysma e dhomës me menorah, e cila ishte e mbuluar nga një strukturë bashkëkohore. Gërmimi, ishte vazhdim i atij të kryer gjatë viteve 80-90. U arrit të zbulohej, një dhomë e gjatë 10 m, megjithëse muri verior i së cilës është i një faze më të vonë, çfarë tregon se ende s’kemi arritur në limitin verior të fazës së parë të saj. Dhoma ishte e gjerë 5 m, pasi në origjinë kish qenë pak më e gjerë dhe mesa duket me një plan të ndryshëm nga ai më i vonëshmi. Në origjinën e saj, dhoma duhet të ketë pasur formë L-je. Gjurmët e murit më të hershëm në anën lindore, si dhe dyshemeja me mozaikë që futet nën murin lindor, ndarës të dhomës nga rezervuari i mëvonshëm i ujit A, dëshmojnë këtë fakt. Edhe sondazhi i kryer në korridorin ndërmjet dy rezervuarve të ujit dhe ambienteve në veri, dëshmoi po të njëjtën gjë. Murit i bashkëngjitej një sistem kanalizimi që kalonte përgjatë dhomës me menorah dhe dilte në oborrin e shtruar me pllaka guri. Gërmimi i rregullt që u krye gjatë këtij sezoni të parë (megjithëse në gjysmën e dhomës), dëshmoi se ajo ishte e shtruar e gjitha me mozaikë, përveç një pjese në hyrjen e mëvonshme të anës veriore. Kështu u zbulua muri verior i saj por që i përket një faze të dytë. Po të kësaj faze janë dhe pilastrat e mbështetura në murin perëndimor. Hyrja në anën veriperëndimore, i përket fazës së parë ndërkohë që shkallarja duket si e ribërë. Dyshemeja ishte e mbuluar nga një shtresë e dendur djegie në të cilën u gjet material i bollshëm arkeologjik, qeramikë (amfora importi, enë kuzhine dhe tryeze të shek. IV – VI). Ndërtesa është shkatërruar nga një zjarr i fuqishëm në çerekun e fundit të shek. VI pasi ndër monedhat e gjetura mbi dysheme, një gjysmë- folis i Justinit II shërben si tenninus post quem. Sipas studiuesve ajo është një prerje e Selanikut në vitin e IV të sundimit të Justinit II (565-578) dhe ka qëndruar në qarkullim për një periudhë të shkurtër prej dhjetë vjetësh. Kështu shkatërrimi vendoset rreth 580-ës dhe ndodh në të gjithë kompleksin dhe në përgjithësi në të gjithë qytetin. Sondazhet e shumta të kryera, në zona të ndryshme të nefit qendror, si dhe midis kolonave ndarëse të anijatës qendrore nga ajo veriore na dhanë mundësinë të ndërtojmë një histori më të detajuar të monumentit. Në stadin aktual të njohjes dhe gërmimeve, “çelësi” i fazave kronologjike të monumentit, mbeten dyshemetë me mozaikë. Të paktën tre faza dyshemesh me mozaikë, janë identifikuar para realizimit të dyshemesë së bazilikës. Faza më e hershme prezantohet nga dyshemeja me mozaikë në panelin qendror të së cilës paraqiten në pozicion heraldik, dy “luanë” deti. Stili i mozaikëve përkon me atë tipik romak dhe mund ti vishet dyshemesë së një vile. Dyshemeja në vazhdim (më e vonë se e para) paraqet një dekor krejtësisht metrik dhe përmbledh motive të realizuar me shumë kujdes dhe elegancë. Ajo ndodhet pjesërisht dhe në nefin verior. Të dyja dyshemetë ndodhen në dy anë të ndryshme (veri dhe lindje) të të njëjtit oborr të krijuar para bazilikës. Studiuesi Kosta Lako gjatë gërmimeve të kaluara ka ndeshur të njëjtën situatë në nefin qendror dhe në gjithë gjatë ambientet e gërmuara. Kështu mbi bazën e monedhave të gjetura në shtresën e djegies së nefit qendror jepet pak a shumë e njëjta periudhë, çereku i fundit i shek. VI. Një situatë e ngjashme është ndeshur dhe në monumente të tjera të gërmuara në qytet, si p.sh. pranë mureve të kalasë. Skena të veçanta të mozaikëve, janë përshkruar në artikullin e zgjeruar mbi bazilikën e Sarandës. Funksioni i ndërtesës, e pajisur me këtë dysheme mozaikësh, mbetet hipotetik. Një sternë u gjet e bashkëngjitur anës lindore të kësaj dyshemeje, direkt nën dyshemenë me mozaikë (paneli i anës lindore të së cilit është shkulur nga specialistë të Institutit të Monumenteve të Kulturës në vitet 90 dhe ruhet në Muzeun Arkeologjik të Sarandës). Muri lindor i saj kufizohej nga shkëmbi natyror dhe anët e brendshme ishin veshur me suva hidroizoluese. Dyshemeja e tretë përfaqësohet nga një mozaik më i vonë, duke veshur një ambient pak më të madh, i cili zë gati gjysmën perëndimore të nefit qendror. Nuk e dimë se si vazhdohet drejt nefit jugor, pasi ai është krejtësisht nën rrugën automobilistike (akoma i pagërmuar). Mozaiku është i punuar jo me shumë kujdes dhe i realizuar krejtësisht me motive gjeometrike. Motivet, ngjyrat dhe teknika e punimit janë të njëjta me mozaikun e dyshemesë së dhomës me menorah. Të dy dyshemetë, duhet të jenë realizuar në të njëjtën kohë. Në ndërtimet-ambiente që i përkasin fazave më të hershme se sa ndërtimi i bazilikës, hyn dhe rezervuari i ujit, i shënuar B në plan, i cili është i futur pjesërisht në tokë dhe duhet të jetë bashkëkohor ose me krijimin e mozaikut të fazës së dytë ose me atë të fazës së tretë. Mesa duket bëhet fjalë për rezervuar ritual, mikva’ot, të fesë hebraike. Sondazhet dhe pastrimet e kryera në ambientet e tjera, dy nga të cilët ndodhen përball hyrjes së bazilikës, në anën perëndimore të oborrit, vërtetuan se keto janë të lidhura me kompleksin parabazilikal. Veç shkëmbit natyror, ato nuk dhanë dysheme. Sondazhe u kryen edhe në ambientin në lindje të dhomës me menorah. Duke i përmbledhur ambientet që i përkasin sinagogës më të hershme, ato janë dhoma në formë L-je me menorah në dysheme, rezervuari i ujit (B), pjesa e bashkëngjitur në lindje të dhomës me menorah, dy ambientet në perëndim të oborrit dhe oborri vetë, si dhe ambienti më i madh me mozaik më pak të përpunuar që zë gjysmën perëndimore të nefit qendror. Në një fazë tjetër, mesa duket po nga i njëjti komunitet që përdorte këto ambiente, vendoset të ndërtohet një sallë lutje shumë më e madhe dhe e dekoruar me simbole biblike. Ndërtesa e re mori formën bazilikale me një holl qendror të konsiderueshëm, me një gjerësi prej 8 m dhe anijatat anësore (veriorja) prej 4 m. Të dhënat e deritanishme nga gërmimi, kryesisht sondazhet ndërmjet anijatave, treguan se që në origjinë hapësirat midis pilastrave të nefit qendror dhe atyre anësor, kanë qenë të mbyllura duke bërë që ndërtesa të funksionojë në tre salla të ndara. Zgjedhja duhet te jetë bërë për arsye ekonomike, pasi për të riveshur sipërfaqen me mozaikë ishte një shpenzim shumë i madh, kështu që para se të mbarohej ndërtimi i ambientit azilikal, hapësirat midis anijatave janë mbyllur dhe ndërkohë është shfrytëzuar mozaiku më i hershëm si dysheme e anijatës veriore. A mund të jetë lënë edhe bimah (vend i ngritur në sinagogë, ku lexohej Torah) që zë gati 40% të sipërfaqes së nefit qendror, e pashtruar me mozaikë për të njëjtën arsye? Sondazhet e kryera në gjysmën jug-perëndimore të saj, si dhe në anën veriore të apsidës së mëvonshme, vërtetuan se ajo s’kish qenë e shtruar me mozaikë dhe se origjina datonte që në fazën kur godina shërbente si sinagogë. === Mozaikët === Sipas arkeologes Etleva Nallbani, ka qenë pikërisht simbolika e skenave me mozaikë që shtrojnë pjesë të ndryshme të kompleksit, e cila çoi drejt mendimit të ekzistencës së një sinagoge, në një periudhe më të hershme se sa ndërtesa kristiane. Megjithë mendimin e hedhur mbi konvertimin e ndërtesës së kultit hebraik në atë kristian, shumë të dhëna sqaruese u përftuan gjatë gërmimit të realizuar atë periudhës dy javore shtator – tetor 2003. Ne do të japim në mënyrë të përmbledhur disa nga skenat me mozaikë, pasi të dhëna të tjera pas studimit të thelluar do të sqarojnë më mirë ikonografinë në të ardhmen. Kështu, elementët më domethënës në simbolikën hebraike, janë shandani shtatë krahësh nienorah. Në vend të bashkësisë, shofar, (briri i dashit, që përdoret gjatë disa festave fetare), etrog (qitro), lulav (dega e palmës) dhe një kaci hiri, në rastin e sallës së lutjes së sinagogës së Sarandës, ai është i rrethuar vetëm nga një etrog në të djathtë dhe një shofar (i fragmentuar) në të majtë. Të gjitha këto elemente, simbole hebraike, shfaqen në përgjithësi në kontekst sinagogash, duke filluar nga Antikiteti i vonë. Duke filluar nga shek IV dhe gjatë periudhës së hershme bizantine, simbolet hebraike shfaqen rregullisht, 138 në ndërtesat e kultit. Një pjesë e kuadratit në të cilin është integruar menorah, është i dëmtuar, duke mos mundur të kuptojmë nëse shandani ishte i rrethuar nga elementë të tjerë. Menorah është e realizuar me linja të thjeshta, duke mbartur mbi çdo hark të saj llampa qeramike. Në krah të djathtë është paraqitur një vazo me një bimë me gjethe dhe më lart sa j një shpend. Kuadrati me menorah ka sfond të bardhë, ndërkohë që është i integruar në një panel luspash peshku. Pjesa tjetër e dyshemesë është e mbushur me motive gjeometrike dhe florale. Ndërsa në ndërtimin e formës bazilikale, simbolet më të spikatura janë paraqitja e Harkut të Unitetit, aron hakodesh (tre herë në nefin qendror), sikurse dhe një rreth që rrethon tetë rreze, të cilat dalin nga një sferë qendrore. Ky i fundit mund të paraqesë fare mirë simbolikën e diellit, Sol Invictus, i cili pas shekujve të parë të erës sonë fitoi një popullaritet të madh duke arritur kulmin nën Aurelianin (270 – 275). Në Antikitetin e vonë, Helios, zinte një vend të rëndësishëm të paraqitur në forma nga më të ndryshmet. Edhe në dyshemetë e sinagogave, ai është një simbol që gjen shtrirje të konsiderueshme. Kështu në mozaikun e sinagogës së Sepphoris, Hammath-Tiberias, apo të Beth Alpha, ai është i paraqitur në figurë njerëzore dhe i hipur në një karrocë me katër kuaj (quadriga). Paraqitjen më të ngjashme me atë të sinagogës së Sarandës, e gjejmë në mozaikun e dyshemesë së sinagogës në Naro (Hammam Lif) në Tunizi. Një sërë panelesh të tjera mozakësh, në dyshemenë e sinagogës së Sarandës janë në proces rindërtimi dhe studimi ikonografik dhe është akoma herët të prononcohemi për domethënien e tyre. *Artikulli është pjesë nga studimi “Ndërtime të veçanta të arkitekturës kristiane në Sarandë dhe Gjirokastër”. == Kinematografia == Ne Sarande jane xhiruar disa filma shqiptare si: [[Dy here mat]], [[Nxenesit e klases sime]] dhe [[Dritat e qytezes]]. == Panorama e qytetit == <gallery> Saranda.jpg Ag.Saranta.jpg Kuruku 22 - Saranda Bay.jpg Kuruku30 - Sarandë.jpg Kuruku29 - Saranda at night.jpg Ag.saranda.jpg Ag.Saranda - Panorama View.jpg Top-saranda.jpg Coastline in Albania.jpg Kuruku 27 - Sarandë shore promenade.jpg Kuruku3.JPG Saranda 002.jpg Saranda 001.jpg Pasqyrat Sarande.jpg </gallery> == Burimet == {{reflist}} {{Qarku i Vlorës}} [[Kategoria:Sarandë]] [[Kategoria:Qytete në Shqipëri]] {{AL-gjeo-cung}} 5tbb4r1pfr41jeg9qq49n06oidzabyk Lista e aktorëve të teatrit shqiptar 0 4276 2465419 2366333 2022-07-27T16:28:23Z Universal2astudio 97468 wikitext text/x-wiki * Ambra Llangozi aktore * [[Alesia Xhemalaj]] aktore * Veton Osmani Aktor/regjisor/autor * [[ Valton Prekadini]] aktor/regjisor * [[Muharrem Qena]] aktor/regjisor/autor * [[Ermal Rama]] Aktor, regjisor, autor, poet, 03 gusht 1978. Datelindja. * [[Gentian Zenelaj]] aktor * [[Ermal Mamaqi]] aktor * [[Olta Daku]] aktore * [[Lulezim Zeqja]] aktor * [[Marin Orhanasi]] aktor * [[Ervin Bejleri]] aktor * [[Kristë Berisha]] aktor/regjisor/autor * [[Abdurrahman Shala]] aktor * [[Beqir Musliu]] autor * [[Shaban Gashi]] aktor * [[Shani Pallaska]] aktor * [[Istref Begolli]] aktor * [[Xhevdet Lila]] aktor * [[Hazir Myftari]] aktor * [[Haqif Mulliqi]] [[6 maj 1960]] regjisor/dramaturg * [[Besim Sahatçiu]] regjisor * [[Avdush Hasani]] aktor * [[Xhevat Qena]] aktor * [[Drita Boshnjaku-Begolli]] aktore/regjisore * [[Bislim Muçaj]] aktor * [[Driton Myftari]] autor * [[Azem shkreli]] autor * [[Katarina Josipi]] aktore * [[Ragip Loxha]] aktor * [[Luan Jaha]] aktor * [[Sonika Kapidani]] regjisore * [[Muradije Muriqi]] aktore * [[Haki Mulliqi]] koreograf/dramaturg/regjisor * [[Luan Daka]] ([[17 mars]] [[1951]]) autor/aktor * [[Agim Sopi]] [[23 korrik]] [[1956]] regjisor * [[Bledar Mehmeti]] aktor * [[Agim Deva]] [[1948]] autor * [[Hajro Ulqinaku]] [[1938]] autor * [[Mark Krasniqi]] [[1920]] autor * [[Rifat Kukaj]] [[1938]] autor * [[Shaip Grabovci]] [[1936]] autor * [[Ymer Shkreli]] [[1945]] autor * [[Agnes Nokshiqi]] [[11 shtator]][[1975]] autor * [[Atdhe Gashi]] [[10 shkurt]] [[1939]] autor * [[Enver Petrovci]] [[28 shkurt]] [[1954]] autor/aktor * [[Faruk Begolli]] [[14 shkurt]] [[1944]] autor/aktor * [[Ilir Bokshi]] [[11 prill]] [[1966]] autor * [[Meribane Shala]] aktore * [[Melihate Ajeti]] aktore * [[Ismail (Malo) Gami]] aktor * [[Belxhyzare Fejza]] aktore * [[Musa Ramadani]] autor * [[Myrteza Peza]] autor * [[Gezim Kame]] regjisor * [[Milto Kutali]] regjisor * [[Leze Qena]] aktore * [[Hadi Shehu]] aktor * [[Jahja Shehu]] aktor * [[Roland Trebicka]] aktor * [[Ismail Rama]] aktor * [[Bajrush Mjaku]] aktor * [[Agim Qirjaqi]] aktor * [[Adelajde Sopi]] aktore * [[Ahmet Qirezi]] aktor/autor * [[Matej Serreqi]] aktor * [[Luan Begjeti]] aktor * [[Fadil Kujofska]] aktor * [[Spiro Duni]] aktor/regjisor * [[Adriana Abdullahu]] aktore * [[Skender Miftari]] aktor * [[Shehide Berisha]] aktore * [[Orhan Kerkezi]] regjisor * [[Leonora Hasani]] aktore * [[Jusuf Gervalla]] autor * [[Flamur Hadri]] autor * [[Sefo Beta Krasniqi]] regjisor * [[Arta Muçaj]] aktore * [[Xhevdet Doda]] aktor * [[Zamira Kita]] aktore * [[Rozana Radi]] aktore * [[Sulejman Lokaj]] aktor * [[Aferdita Gashi]] aktore * [[Inis Gjoni]] regjisore * [[Astrit Alihajdari]] aktor * [[Pirro Malaveci]] aktor * [[Alfred Trebicka]] aktor * [[Safete Rogova]] aktore * [[Dibran Tahiri]] aktor * [[Nuredin Loxha]] skenograf * [[Ilirjana Loxha]] skenografe * [[Igballe Qena]] aktore Fatmir Hyseni-regjisor,aktor * [[Selman Jusufi]] aktor * [[Xhevat Qorraj]] aktor/regjisor * [[Çun Lajqi]] aktor * [[Luan Jaha]] aktor * [[Saimir Sina]] aktor * [[Ekrem Kryeziu]] regjisor * [[Beqir Leci]] aktor * [[Violeta Zariqi]] kostumografe * [[Samka Ferri]] kostumografe * [[Adem Mikullovci]] autor/aktor * [[Myrvete Kurtishi]] aktore * [[Shirine Morina]] aktore * [[Sabri Fejzullahu]] aktor * [[Fetah Mehmeti]] regjisor * [[Xhejlane Godanci]] aktore * [[Drita Krasniqi]] aktore * [[Ismet Azemi]] aktor * [[MentorZymberaj]] aktor * [[Sunaj Raça]] regjisor * [[Sylejman Lokaj]] aktor * [[Nimon Muqaj]] aktor/autor * [[Armond Morina]] aktor * [[Naime Azi]] aktore * [[Luan Jaha]] aktor * [[Afrim Gora]] skenograf * [[Ilire Vinca - Çelaj]] aktore * [[Lirak Çelaj]] aktor * [[Ermal Panduri]] aktor * [[Kastriot Saqip]]<nowiki/>i Regjisor * [[Rexhep Tërshnjaku]] regjisor {{art-cung}} [[Kategoria:Kulturë]] [[Kategoria:Arte]] [[Kategoria:Shoqëri]] [[Kategoria:Shqip]] subscribe ne youtube GAMERS Shqip TV s5w1jniwunkt4hpchq44jk8ikbvoivj Platoni 0 17300 2465485 2375633 2022-07-27T23:36:47Z 5.54.128.78 /* Biografia */Duke u bazuar tek fonologjia origjinale υ nuk eshte f,v,i por fonologjike si y tek vet gjuha jone Shqipe. wikitext text/x-wiki [[File:Plato Pio-Clemetino Inv305.jpg|thumb|Platoni]] '''Platoni''' ([[gjuha greke|greqisht]] '''Πλάτων'''; [[gjuha latine|latinisht]] ''Plato''; emri origjinal "Aristokles") ishte një [[Filozofia|filozof]] i [[Greqia antike|Greqisë antike]] që ka jetuar në [[Athina|Athinë]] prej vitit [[427 p.e.s.]] e deri në vitin [[347 p.e.s.]], ai konsiderohet si njeri ndër filzofët më të rëndësishem të antikitetit, student i [[Sokrati]]t, autor i disa dialogjeve filozofike dhe themelues i [[Akademia e Platonit|Akademisë në Athinë]] ku studioi edhe [[Aristoteli]]. Kjo Akademi vazhdoi aktivitetin e saj për nëntë shekuj me rradhë.<ref>Pasho Baku: Enciklopedia universale e ilustruar. Shtëpia Botuese Bacchus, Tiranë, 2011, fq.745</ref> == Biografia == Platoni lindi rreth vitit 427 p.e.s nga një familje fisnike athinase me traditë politike dhe vdiq në vitin 347 p.e.s. Ishte i biri i Aristonit dhe Periktionisës kishte 2 vëllezër, Glaykonin dhe Adeimanton. Emri i tij i vërtetë ishte Aristokles por më vonë e quajtën Platoni sepse kishte gjoks dhe ballë të gjerë. Aristoteli na tregon se dikur gjatë rinisë, Platoni erdhi në kontakt me doktrinat e Kratilus, një nxënës i Heraklitit, i cili së bashku me mendimtarë të tjerë para-Sokratik si Pitagora dhe Parmenidi, i dhanë themelet metafizike dhe epistimologjike kërkimore. Por kur u takua me Sokratin filloi të thellonte më tej njohuritë drejt temës filozofike të virtytit. E njohu Sokratin kur ishte 20 vjeç dhe qëndroi pranë tij deri në vdekjen e mësuesit të madh. (399 para erës sonë). Vdekja e padrejtë e tij ishte një nxitje për të marrë rolin e reformatorit social të demokracisë athinase. Pas ekzekutimit të Sokratit kërkoi strehim për pak kohë në Megara, pranë shokut të klasës së tij, Euklidit. Më vonë u kthye në Athinë, ku për 10 vjet i’u përkushtua shkrimit të veprave filozofike që mbajnë vulën e filozofisë Sokratike. Pastaj udhëtoi për në Egjipt dhe Cyrene, ku u shoqërua me matematicienin Theodor dhe në fund në Taranto (Itali) ku pati mundësinë të takohej me Pitagorianët, nga mendimi filozofik i te cileve u ndikua vendimtarisht. Më vonë shkoi në Sicili, në oborrin e mbretit Dionisi i Sirakuzës, ku u njoh me vëllain e gruas së mbretit, Dionin, miqësia e ngushtë e të cilëve shkaktoi dyshimet e mbretit për komplot, kjo pra ishte dhe nje nga arsyet e ndjekjes se tij nga Sicilia. Në Egina rrezikoi të shitej si skllav, por e bleu Cireni, mik i Anikerit, keshtu dhe shpetoi. Më vonë u kthye në Athinë. Themeloi një shkollë filozofike, Akademinë, e cila ndodhej rreth një milje jashtë mureve dhe mbante emrin e heroit Attic, Akadimo, (387 para erës sonë). Shkolla e famshme funksionoi për rreth një mijëvjeçar, derisa e mbylli perandori Justinian më 529 e.s. Për të tretën here, Platoni vizitoi oborrin e Sirakuzëve më 361 p.e.s, me qëllim pajtimin e Dionit me Dionisin. Por situata ishte aq serioze sa që kësaj rradhe rrezikoi akoma dhe jeta e tij. Falë ndërhyrjes së menjëherëshme të Arxitës dhe Pitagorës, shpëtoi pa pësuar asgjë. Por të njëjtin fat nuk pati edhe Dioni, i cili u vra më 353 p.e.s. Kështu Platoni humbi njeriun mbi të cilin kishte bazuar shpresat për realizimin e ideve të tij politike. Qysh atëherë dhe deri në fund të jetës së tij i’u përkushtua mësimdhënies dhe shkrimeve me karakter filozofik. Platoni ka dhënë mësim në Akademi intensivisht dhe ka shkruar mbi shumë çështje filozofike, që kanë qënë veçanërisht të lidhura me [[Politika|politikën]], [[Etika|etikën]], [[Metafizika|metafizikën]] dhe [[epistemologjia|epistimologjinë]]. Ndër shkrimet më të njohura të Platonit janë dialogjet e tij. Mendohet që të gjitha dialogjet autentike të Platonit kanë mbijetuar. == Filozofia == Tipar kryesor i filozofisë së tij është konsiderimi i njohurisë si kujtim. Sipas Platonit, shpirtit i njeriut para se të binte në botën e gjërave jetoi në një botë ideale, botën e ideve. Atje njohu thelbin e vërtetë të gjërave. Gjërat që janë ndjerë nga njeriu në dimensionin e botës materiale janë vetëm imitime, ‘hije” idhuj të botës reale. Prandaj njeriu nuk zbulon, por kujton të vërtetat që dikur njohu në botën e ideve. Të gjithë kanë brenda vetes dijen e të vërtetën dhe ajo ç’ka duhet të bëjnë është thjesht t’i risjellin në mend – Në fund të fundit etimologjia e së vërtetës do të thotë situata sipas së cilës gjërat nuk janë harruar, janë të njohura, të dukshme, (pra, “realitetin”). Filozofia platonike është gjithashtu ideokratike. Prezanton domethënë teorinë e ideve, që janë tipat e përgjithshëm dhe shekullorë të gjërave. Janë gjërat thelbësore që perceptohen nga logjika dhe jo nga ndjenjat. Të ndjeshmet i konsideron idhuj të ideve. Kështu identifikon dy botë: të ndjeshmen që ndryshon vazhdimisht dhe ndodhet në rrjedhë të pandalshme kundër Heraklitit dhe atë të mendimit, e cila mbetet e pandryshueshme, idetë e së cilës strehohen në tokë qiellore. Këta janë tipat e lashtë të kësaj bote të dukshme, modelet dhe shembujt e përjetshëm. Në shpirt dallon tri pjesë, logjistiken, spiritualen dhe të dëshirueshmen. Prandaj dhe njeh tre virtyte: diturinë, guximin dhe urtësinë, secila prej tyre korrespondon në një pjesë të shpirtit. Të tre këto virtyte i paralelizon me tre telat e lirës, të lartmen, të mesmen dhe nitin. Por të treja së bashku duhet të zhvillohen në harmoni, me qëllim që logjistika të qeveris si hynji, spiritualja ta dëgjojë si ndihmëse dhe të dyja së bashku të drejtojnë të dëshirueshmen që të mos operojë të behet parim, pasi është pjesa më e ulët e shpirtit. Dhe nga zhvillimi harmonik i tri virtyteve përbëhet drejtësia që është harmonia e tri virtyteve të tjera. Sepse qyteti është reflektimi i njeriut, dhe tek ai dallon tri gjini, parlamentaren, luftaraken dhe financiaren. Të cilat janë respektive me tri pjesë të shpirtit. Ashtu si tek njeriu edhe në qytet duhet të ketë drejtësi, domethënë harmonia që arrihet në qytet kur secila prej gjinive kryen punën e vet pa synuar të bëjë të të tjerëve. == Ndikimi == Ndikimi i tij ishte jashtëzakonisht i madh. Historia e filozofisë deri te Ciceroni është e mbushur me atë. Madje shumë kishin thënë se nuk kishte qenë kurrë nxënës i tij. Eterit e kishës nga ai huazojnë ide dhe argumente duke e konsideruar përfaqësuesin më të rëndësishëm të filozofisë njerëzore. Por edhe mendimi më i ri filozofik nuk mbeti i pandikuar. Sistemet e ndryshme filozofike ose mundohen të përmbysin idetë e tij ose mundohen të ndërtojnë mbi to. Mendimi i tij filozofik përbënte, përbën dhe do të përbëjë bazë moderne hulumtimi dhe analize të shumëanshme të filozofëve të atëhershëm. Sokrati është një karakter i zakonshëm në Dialogjet e Platonit. Platoni shihte si idhullin e tij Sokratin prandaj ai shkruan ne veprat e tij ne formen e djalogut ate cka shpreh sokrati.ne veprat e tij si republika ai ve theksin tek drejtesia duke e theksuar se''''' drejtesia''''' eshte ti besh mire miqve dhe keq armiqve por ky ishte thejeshte nje perkufizim paraprak per platonin drejtesia eshte harmoni e shpirtit eshte e cuditshme qe platoni qe ne ate kohe tregon mbi barazine qe duhet te kishte femra me mashkullin.nje femer mund te ishte edhe mbrete filozofe qe do te thote te ishte kryetare e shtetit Per Platonin femrat jane te barabarta per nga aftesite me meshkujt vetem se ne shumicen e tyre meshkujt ne pergjithesi jane me dominante. == Veprat == {{Shiko gjithashtu|Corpus Platonicum}} Platoni shkroi 36 vepra gjithësej, përveç “Apologjisë” dhe dialogje. Në shkrimet e Platonit vërehet imitimi i mësimdhënies së Sokratit, i cili didaktonte dialogje. Vetëm tri dialogje, “Simpoziumi”, “Shteti dhe Ligjet” mbajnë tituj nga përmbajtja e tyre. Në të gjitha dialogjet diskutimin e kryeson Sokrati, Në dialogjet më të vjetra ruan imazhin e Sokratit të vërtetë, ndërsa tek më të rejat fshihet vetë nxënësi. Të gjitha veprat e Platonit ndahen në tri periudha të dallueshme në mënyrë kronologjike: {{div col|2}} #Periudha e rinisë (400 – 387 p.e.s): Në këtë pjesë përfshihen: *“Απολογία του Σωκράτη”, *“Κρίτων”, *“Χαρμίδης”, *“Πρωταγόρας”, *“Λάχης”, *“Ευθύφρων”, *“Ιππίας Μείζων”, *“Ιππίας Ελάσσων”, *“Ίων”, “Λύσις”. #Periudha e maturimit (386 – 367 p.e.s): Në këtë pjesë përfshihen: *“Μενέξενος”, *“Κρατύλος”, *“Ευθύδημος”, *“Γοργίας”, *“Μένων”, *“Παρμενίδης”, *“Φαίδων”, *“Φαίδρος”, *“Πολιτεία”, *“Συμπόσιον”, *“Θεαίτητος”. #Periudha e pleqërisë (366 – 348 p.e.s): Në këtë periudhë përfshihen: *“Σοφιστής“, *“Πολιτικός“, *“Φίληβος“, *“Κριτίας“, *“Τίμαιος“, *“Νόμοι“, *“Έβδομη Επιστολή <ref> 24 vepra për të cilat studiuesit pajtohen se janë shkruar nga Platoni janë:''Charmides'', ''Euthydemos'', ''Euthyphron'', ''Gorgias'', ''Ion'', ''Kratylos'', ''Kritias'', ''Kriton'', ''Laches'', ''Lysis'', ''Menexenos'', ''Menon'', ''Nomoi'', ''Parmenides'', ''Phaidon'', ''Phaidros'', ''Philebos'', ''Politeia'' („Republika ose Shteti“), ''Politikos'', ''Protagoras'', ''Sophistes'', ''Symposion'', ''Theaitetos'', ''Timaios''</ref> <ref>Këto 5 vepra janë ende të diskutueshme nëse janë shkruar vërtetë nga Platoni ose jo:''Alkibiades I'', ''Hippias maior'', ''Hippias minor'', ''Kleitophon (Dialog)'', ''Theages'' </ref> <ref>Këto 5 vepra nuk janë shkruar nga Platoni:''Alkibiades II'', ''Epinomis'', ''Anterastai'' (''Amatores''), ''Hipparchos (Dialog)'', ''Minos (Dialog)''</ref> {{div col end}} == Shih edhe == * [[Sokrati]] * [[Aristoteli]] * [[Platonizmi]] * [[Republika (Platoni)|Shteti i Platonit]] * [[Dialogjet e Platonit]] * [[Akademia e Platonit]] == Literatura == {{div col}} * {{cite book |last=Alican |first=Necip Fikri |title=Rethinking Plato: A Cartesian Quest for the Real Plato |publisher=Amsterdam and New York: Editions Rodopi B.V. |date=2012 |isbn=978-90-420-3537-9}} * Allen, R.E. (1965). ''Studies in Plato's Metaphysics II''. Taylor & Francis. {{ISBN|0-7100-3626-4}} * Ambuel, David (2007). ''Image and Paradigm in Plato's Sophist''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-04-9}} * {{cite book |first1=Mark |last1=Anderson |first2=Ginger |last2=Osborn |year=2009 |url=http://campus.belmont.edu/philosophy/Book.pdf |title=Approaching Plato: A Guide to the Early and Middle Dialogues |location=Nashville |publisher=Belmont University}} * Arieti, James A. ''Interpreting Plato: The Dialogues as Drama'', Rowman & Littlefield Publishers, Inc. {{ISBN|0-8476-7662-5}} * Bakalis, Nikolaos (2005). ''Handbook of Greek Philosophy: From Thales to the Stoics Analysis and Fragments'', Trafford Publishing {{ISBN|1-4120-4843-5}} * {{cite book |last=Barrow |first=Robin |year=2007 |title=Plato: Continuum Library of Educational Thought |publisher=Continuum |isbn=978-0-8264-8408-6}} * Cadame, Claude (1999). ''Indigenous and Modern Perspectives on Tribal Initiation Rites: Education According to Plato'', pp.&nbsp;278–312, in Padilla, Mark William (editor), [https://books.google.com/books?id=-0JVScga2oYC&printsec=frontcover&dq=rites+of+passage+in+ancient+greece "Rites of Passage in Ancient Greece: Literature, Religion, Society"], Bucknell University Press, 1999. {{ISBN|0-8387-5418-X}} * {{cite book |editor-last=Cooper |editor-first=John M. |editor2-last=Hutchinson |editor2-first=D.S. |title=Plato: Complete Works |publisher=Hackett Publishing Company, Inc |year=1997 |isbn=978-0-87220-349-5 |url=https://archive.org/details/completeworks00plat}} * Corlett, J. Angelo (2005). ''Interpreting Plato's Dialogues''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-02-5}} * {{cite book |last=Durant |first=Will |title=The Story of Philosophy |publisher=Simon & Schuster |year=1926 |isbn=978-0-671-69500-2 |url=https://archive.org/details/storyofphilosophdura00dura}} * Derrida, Jacques (1972). ''La dissémination'', Paris: Seuil. (esp. cap.: ''La Pharmacie de Platon'', 69–199) {{ISBN|2-02-001958-2}} * {{cite book |last=Field |first=G.C. |title=The Philosophy of Plato |url=https://archive.org/details/philosophyofplat0000fiel|edition=2nd ed. with an appendix by Cross, R.C. |location=London |publisher=Oxford University Press |year=1969 |isbn=978-0-19-888040-0}} * Fine, Gail (2000). ''Plato 1: Metaphysics and Epistemology'' Oxford University Press, US, {{ISBN|0-19-875206-7}} * Finley, M.I. (1969). ''Aspects of antiquity: Discoveries and Controversies'' The Viking Press, Inc., US * {{cite book |last=Garvey |first=James |title=Twenty Greatest Philosophy Books |url=https://archive.org/details/twentygreatestph00garv |url-access=registration |publisher=Continuum |year=2006 |isbn=978-0-8264-9053-7}} * Guthrie, W.K.C. (1986). ''A History of Greek Philosophy (Plato&nbsp;– The Man & His Dialogues&nbsp;– Earlier Period)'', Cambridge University Press, {{ISBN|0-521-31101-2}} * Guthrie, W.K.C. (1986). ''A History of Greek Philosophy (Later Plato & the Academy)'' Cambridge University Press, {{ISBN|0-521-31102-0}} * Havelock, Eric (2005). ''Preface to Plato (History of the Greek Mind)'', Belknap Press, {{ISBN|0-674-69906-8}} * {{cite book |editor-last=Hamilton |editor-first=Edith |editor2-last=Cairns |editor2-first=Huntington |title=The Collected Dialogues of Plato, Including the Letters |publisher=Princeton Univ. Press |year=1961 |isbn=978-0-691-09718-3 |url=https://archive.org/details/collecteddialogu00tred}} * Harvard University Press publishes the hardbound series ''Loeb Classical Library-Plato'', containing Plato's works in Greek language, with English translations on facing pages. * {{cite book |title=Socrates on Trial: A play based on Aristophanes' Clouds and Plato's Apology, Crito, and Phaedo, adapted for modern performance |url=https://archive.org/details/socratesontrialp0000irvi |last=Irvine |first=Andrew David |year=2008 |publisher=University of Toronto Press |location=Toronto}} {{ISBN|978-0-8020-9783-5|978-0-8020-9538-1}} * Hermann, Arnold (2010). ''Plato's Parmenides: Text, Translation & Introductory Essay'', Parmenides Publishing, {{ISBN|978-1-930972-71-1}} * Irwin, Terence (1995). ''Plato's Ethics'', Oxford University Press, US, {{ISBN|0-19-508645-7}} * {{cite book |last=Jackson |first=Roy |title=Plato: A Beginner's Guide |location=London |publisher=Hoder & Stroughton |year=2001 |isbn=978-0-340-80385-1}} * Jowett, Benjamin (1892). ''The Dialogues of Plato. Translated into English with analyses and introductions by B. Jowett.'', Oxford Clarendon Press, UK, UIN:BLL01002931898 * {{cite book |last=Kochin |first=Michael S. |title=Gender and Rhetoric in Plato's Political Thought |publisher=Cambridge Univ. Press |year=2002 |isbn=978-0-521-80852-1}} * {{cite book |editor-last=Kraut |editor-first=Richard |title=The Cambridge Companion to Plato |url=https://archive.org/details/isbn_9780521436106 |url-access=registration |publisher=Cambridge University Press |year=1993 |isbn=978-0-521-43610-6}} *{{cite book | author=LeMoine, Rebecca | title=Plato's Caves: The Liberating Sting of Cultural Diversity | location=New York | publisher=Oxford University Press | year=2020 | isbn=978-0190936983}} * Lilar, Suzanne (1954), Journal de l'analogiste, Paris, Éditions Julliard; Reedited 1979, Paris, Grasset. Foreword by Julien Gracq * Lilar, Suzanne (1963), ''Le couple'', Paris, Grasset. Translated as ''Aspects of Love in Western Society'' in 1965, with a foreword by Jonathan Griffin London, Thames and Hudson. * Lilar, Suzanne (1967) ''A propos de Sartre et de l'amour '', Paris, Grasset. * {{cite book |last=Lundberg |first=Phillip |title=Tallyho – The Hunt for Virtue: Beauty, Truth and Goodness Nine Dialogues by Plato: Pheadrus, Lysis, Protagoras, Charmides, Parmenides, Gorgias, Theaetetus, Meno & Sophist |publisher=Authorhouse |year=2005 |isbn=978-1-4184-4977-3}} * Márquez, Xavier (2012) ''A Stranger's Knowledge: Statesmanship, Philosophy & Law in Plato's Statesman'', Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-79-7}} * {{cite book |last=Melchert |first=Norman |title=The Great Conversation: A Historical Introduction to Philosophy |url=https://archive.org/details/greatconversatio00norm |url-access=registration |publisher=McGraw Hill |year=2002 |isbn=978-0-19-517510-3}} * Miller, Mitchell (2004). ''The Philosopher in Plato's Statesman''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-16-2}} * Mohr, Richard D. (2006). ''God and Forms in Plato – and other Essays in Plato's Metaphysics''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-01-8}} * Mohr, Richard D. (Ed.), Sattler, Barbara M. (Ed.) (2010) ''One Book, The Whole Universe: Plato's Timaeus Today'', Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-32-2}} * Moore, Edward (2007). ''Plato''. Philosophy Insights Series. Tirril, Humanities-Ebooks. {{ISBN|978-1-84760-047-9}} * Nightingale, Andrea Wilson. (1995). [https://books.google.com/books?id=n3MeQikAp00C&printsec=frontcover&source=gbs_summary_r&cad=0 "Genres in Dialogue: Plato and the Construct of Philosophy"], Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-48264-X}} * Oxford University Press publishes scholarly editions of Plato's Greek texts in the ''Oxford Classical Texts'' series, and some translations in the ''Clarendon Plato Series''. * Patterson, Richard (Ed.), Karasmanis, Vassilis (Ed.), Hermann, Arnold (Ed.) (2013) ''Presocratics & Plato: Festschrift at Delphi in Honor of Charles Kahn'', Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-75-9}} * {{cite book |last=Piechowiak |first=Marek |title=Plato's Conception of Justice and the Question of Human Dignity |publisher=Peter Lang: Berlin |year=2019 |isbn=978-3-631-65970-0 }} * {{cite book |last=Sallis |first=John |title=Being and Logos: Reading the Platonic Dialogues |publisher=Indiana University Press |year=1996 |isbn=978-0-253-21071-5 }} * {{cite book |last=Sallis |first=John |title=Chorology: On Beginning in Plato's "Timaeus" |publisher=Indiana University Press |year=1999 |isbn=978-0-253-21308-2 }} * Sayre, Kenneth M. (2005). ''Plato's Late Ontology: A Riddle Resolved''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-09-4}} * Seung, T.K. (1996). ''Plato Rediscovered: Human Value and Social Order''. Rowman and Littlefield. {{ISBN|0-8476-8112-2}} * {{cite book |last=Smith |first=William. |title=Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology |publisher=University of Michigan/Online version |year=1867}} * Stewart, John. (2010). ''Kierkegaard and the Greek World&nbsp;– Socrates and Plato''. Ashgate. {{ISBN|978-0-7546-6981-4}} * Thesleff, Holger (2009). ''Platonic Patterns: A Collection of Studies by Holger Thesleff'', Parmenides Publishing, {{ISBN|978-1-930972-29-2}} * Thomas Taylor has translated Plato's complete works. * [http://www.universaltheosophy.com/pdf-library/1804_The-Works-of-Plato-His-Fifty-Five-Dialogues-and-Twelve-Epistles_vols-1-5.pdf Thomas Taylor (1804). ''The Works of Plato, viz. His Fifty-Five Dialogues and Twelve Epistles''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210121001653/https://universaltheosophy.com/pdf-library/1804_The-Works-of-Plato-His-Fifty-Five-Dialogues-and-Twelve-Epistles_vols-1-5.pdf |date=21 janar 2021 }} 5 vols * Vlastos, Gregory (1981). ''Platonic Studies'', Princeton University Press, {{ISBN|0-691-10021-7}} * Vlastos, Gregory (2006). ''Plato's Universe&nbsp;– with a new Introduction by Luc Brisson'', Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-13-1}} * Zuckert, Catherine (2009). ''Plato's Philosophers: The Coherence of the Dialogues'', The University of Chicago Press, {{ISBN|978-0-226-99335-5}} {{div col end}} == Lidhje të jashtme == {{WikiQuote|Platoni|Platoni}} {{CommonsCat|Plato}} * [https://filolet.com/?s=Platoni Platoni (filolet.com)] * [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/searchresults?q=Plato Platoni (Perseus Project)] * [https://www.gutenberg.org/ebooks/author/93 Platoni (Project Gutenberg)] == Referime == {{reflist}} {{AutorAntik}} [[Kategoria:Filozofë të lashtë grekë]] [[Kategoria:Lindje 427 p.e.s.]] [[Kategoria:Vdekje 347 p.e.s.]] qh8vksp1lv0jx4jdv5trtwxkalrm2ar 2465504 2465485 2022-07-28T08:46:25Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki [[File:Plato Pio-Clemetino Inv305.jpg|thumb|Platoni]] '''Platoni''' ([[gjuha greke|greqisht]] '''Πλάτων'''; [[gjuha latine|latinisht]] ''Plato''; emri origjinal "Aristokles") ishte një [[Filozofia|filozof]] i [[Greqia antike|Greqisë antike]] që ka jetuar në [[Athina|Athinë]] prej vitit [[427 p.e.s.]] e deri në vitin [[347 p.e.s.]], ai konsiderohet si njeri ndër filzofët më të rëndësishem të antikitetit, student i [[Sokrati]]t, autor i disa dialogjeve filozofike dhe themelues i [[Akademia e Platonit|Akademisë në Athinë]] ku studioi edhe [[Aristoteli]]. Kjo Akademi vazhdoi aktivitetin e saj për nëntë shekuj me rradhë.<ref>Pasho Baku: Enciklopedia universale e ilustruar. Shtëpia Botuese Bacchus, Tiranë, 2011, fq.745</ref> == Biografia == Platoni lindi rreth vitit 427 p.e.s nga një familje fisnike athinase me traditë politike dhe vdiq në vitin 347 p.e.s. Ishte i biri i Aristonit dhe Periktionisës, kishte 2 vëllezër, Glaykonin dhe Adeimanton. Emri i tij i vërtetë ishte Aristokles por më vonë e quajtën Platoni sepse kishte gjoks dhe ballë të gjerë. Aristoteli na tregon se dikur gjatë rinisë, Platoni erdhi në kontakt me doktrinat e Kratilus, një nxënës i Heraklitit, i cili së bashku me mendimtarë të tjerë para-Sokratik si Pitagora dhe Parmenidi, i dhanë themelet metafizike dhe epistimologjike kërkimore. Por kur u takua me Sokratin filloi të thellonte më tej njohuritë drejt temës filozofike të virtytit. E njohu Sokratin kur ishte 20 vjeç dhe qëndroi pranë tij deri në vdekjen e mësuesit të madh. (399 para erës sonë). Vdekja e padrejtë e tij ishte një nxitje për të marrë rolin e reformatorit social të demokracisë athinase. Pas ekzekutimit të Sokratit kërkoi strehim për pak kohë në Megara, pranë shokut të klasës së tij, Euklidit. Më vonë u kthye në Athinë, ku për 10 vjet i’u përkushtua shkrimit të veprave filozofike që mbajnë vulën e filozofisë Sokratike. Pastaj udhëtoi për në Egjipt dhe Cyrene, ku u shoqërua me matematicienin Theodor dhe në fund në Taranto (Itali) ku pati mundësinë të takohej me Pitagorianët, nga mendimi filozofik i te cileve u ndikua vendimtarisht. Më vonë shkoi në Sicili, në oborrin e mbretit Dionisi i Sirakuzës, ku u njoh me vëllain e gruas së mbretit, Dionin, miqësia e ngushtë e të cilëve shkaktoi dyshimet e mbretit për komplot, kjo pra ishte dhe nje nga arsyet e ndjekjes se tij nga Sicilia. Në Egina rrezikoi të shitej si skllav, por e bleu Cireni, mik i Anikerit, keshtu dhe shpetoi. Më vonë u kthye në Athinë. Themeloi një shkollë filozofike, Akademinë, e cila ndodhej rreth një milje jashtë mureve dhe mbante emrin e heroit Attic, Akadimo, (387 para erës sonë). Shkolla e famshme funksionoi për rreth një mijëvjeçar, derisa e mbylli perandori Justinian më 529 e.s. Për të tretën here, Platoni vizitoi oborrin e Sirakuzëve më 361 p.e.s, me qëllim pajtimin e Dionit me Dionisin. Por situata ishte aq serioze sa që kësaj rradhe rrezikoi akoma dhe jeta e tij. Falë ndërhyrjes së menjëherëshme të Arxitës dhe Pitagorës, shpëtoi pa pësuar asgjë. Por të njëjtin fat nuk pati edhe Dioni, i cili u vra më 353 p.e.s. Kështu Platoni humbi njeriun mbi të cilin kishte bazuar shpresat për realizimin e ideve të tij politike. Qysh atëherë dhe deri në fund të jetës së tij i’u përkushtua mësimdhënies dhe shkrimeve me karakter filozofik. Platoni ka dhënë mësim në Akademi intensivisht dhe ka shkruar mbi shumë çështje filozofike, që kanë qënë veçanërisht të lidhura me [[Politika|politikën]], [[Etika|etikën]], [[Metafizika|metafizikën]] dhe [[epistemologjia|epistimologjinë]]. Ndër shkrimet më të njohura të Platonit janë dialogjet e tij. Mendohet që të gjitha dialogjet autentike të Platonit kanë mbijetuar. == Filozofia == Tipar kryesor i filozofisë së tij është konsiderimi i njohurisë si kujtim. Sipas Platonit, shpirtit i njeriut para se të binte në botën e gjërave jetoi në një botë ideale, botën e ideve. Atje njohu thelbin e vërtetë të gjërave. Gjërat që janë ndjerë nga njeriu në dimensionin e botës materiale janë vetëm imitime, ‘hije” idhuj të botës reale. Prandaj njeriu nuk zbulon, por kujton të vërtetat që dikur njohu në botën e ideve. Të gjithë kanë brenda vetes dijen e të vërtetën dhe ajo ç’ka duhet të bëjnë është thjesht t’i risjellin në mend – Në fund të fundit etimologjia e së vërtetës do të thotë situata sipas së cilës gjërat nuk janë harruar, janë të njohura, të dukshme, (pra, “realitetin”). Filozofia platonike është gjithashtu ideokratike. Prezanton domethënë teorinë e ideve, që janë tipat e përgjithshëm dhe shekullorë të gjërave. Janë gjërat thelbësore që perceptohen nga logjika dhe jo nga ndjenjat. Të ndjeshmet i konsideron idhuj të ideve. Kështu identifikon dy botë: të ndjeshmen që ndryshon vazhdimisht dhe ndodhet në rrjedhë të pandalshme kundër Heraklitit dhe atë të mendimit, e cila mbetet e pandryshueshme, idetë e së cilës strehohen në tokë qiellore. Këta janë tipat e lashtë të kësaj bote të dukshme, modelet dhe shembujt e përjetshëm. Në shpirt dallon tri pjesë, logjistiken, spiritualen dhe të dëshirueshmen. Prandaj dhe njeh tre virtyte: diturinë, guximin dhe urtësinë, secila prej tyre korrespondon në një pjesë të shpirtit. Të tre këto virtyte i paralelizon me tre telat e lirës, të lartmen, të mesmen dhe nitin. Por të treja së bashku duhet të zhvillohen në harmoni, me qëllim që logjistika të qeveris si hynji, spiritualja ta dëgjojë si ndihmëse dhe të dyja së bashku të drejtojnë të dëshirueshmen që të mos operojë të behet parim, pasi është pjesa më e ulët e shpirtit. Dhe nga zhvillimi harmonik i tri virtyteve përbëhet drejtësia që është harmonia e tri virtyteve të tjera. Sepse qyteti është reflektimi i njeriut, dhe tek ai dallon tri gjini, parlamentaren, luftaraken dhe financiaren. Të cilat janë respektive me tri pjesë të shpirtit. Ashtu si tek njeriu edhe në qytet duhet të ketë drejtësi, domethënë harmonia që arrihet në qytet kur secila prej gjinive kryen punën e vet pa synuar të bëjë të të tjerëve. == Ndikimi == Ndikimi i tij ishte jashtëzakonisht i madh. Historia e filozofisë deri te Ciceroni është e mbushur me atë. Madje shumë kishin thënë se nuk kishte qenë kurrë nxënës i tij. Eterit e kishës nga ai huazojnë ide dhe argumente duke e konsideruar përfaqësuesin më të rëndësishëm të filozofisë njerëzore. Por edhe mendimi më i ri filozofik nuk mbeti i pandikuar. Sistemet e ndryshme filozofike ose mundohen të përmbysin idetë e tij ose mundohen të ndërtojnë mbi to. Mendimi i tij filozofik përbënte, përbën dhe do të përbëjë bazë moderne hulumtimi dhe analize të shumëanshme të filozofëve të atëhershëm. Sokrati është një karakter i zakonshëm në Dialogjet e Platonit. Platoni shihte si idhullin e tij Sokratin prandaj ai shkruan ne veprat e tij ne formen e djalogut ate cka shpreh sokrati.ne veprat e tij si republika ai ve theksin tek drejtesia duke e theksuar se''''' drejtesia''''' eshte ti besh mire miqve dhe keq armiqve por ky ishte thejeshte nje perkufizim paraprak per platonin drejtesia eshte harmoni e shpirtit eshte e cuditshme qe platoni qe ne ate kohe tregon mbi barazine qe duhet te kishte femra me mashkullin.nje femer mund te ishte edhe mbrete filozofe qe do te thote te ishte kryetare e shtetit Per Platonin femrat jane te barabarta per nga aftesite me meshkujt vetem se ne shumicen e tyre meshkujt ne pergjithesi jane me dominante. == Veprat == {{Shiko gjithashtu|Corpus Platonicum}} Platoni shkroi 36 vepra gjithësej, përveç “Apologjisë” dhe dialogje. Në shkrimet e Platonit vërehet imitimi i mësimdhënies së Sokratit, i cili didaktonte dialogje. Vetëm tri dialogje, “Simpoziumi”, “Shteti dhe Ligjet” mbajnë tituj nga përmbajtja e tyre. Në të gjitha dialogjet diskutimin e kryeson Sokrati, Në dialogjet më të vjetra ruan imazhin e Sokratit të vërtetë, ndërsa tek më të rejat fshihet vetë nxënësi. Të gjitha veprat e Platonit ndahen në tri periudha të dallueshme në mënyrë kronologjike: {{div col|2}} #Periudha e rinisë (400 – 387 p.e.s): Në këtë pjesë përfshihen: *“Απολογία του Σωκράτη”, *“Κρίτων”, *“Χαρμίδης”, *“Πρωταγόρας”, *“Λάχης”, *“Ευθύφρων”, *“Ιππίας Μείζων”, *“Ιππίας Ελάσσων”, *“Ίων”, “Λύσις”. #Periudha e maturimit (386 – 367 p.e.s): Në këtë pjesë përfshihen: *“Μενέξενος”, *“Κρατύλος”, *“Ευθύδημος”, *“Γοργίας”, *“Μένων”, *“Παρμενίδης”, *“Φαίδων”, *“Φαίδρος”, *“Πολιτεία”, *“Συμπόσιον”, *“Θεαίτητος”. #Periudha e pleqërisë (366 – 348 p.e.s): Në këtë periudhë përfshihen: *“Σοφιστής“, *“Πολιτικός“, *“Φίληβος“, *“Κριτίας“, *“Τίμαιος“, *“Νόμοι“, *“Έβδομη Επιστολή <ref> 24 vepra për të cilat studiuesit pajtohen se janë shkruar nga Platoni janë:''Charmides'', ''Euthydemos'', ''Euthyphron'', ''Gorgias'', ''Ion'', ''Kratylos'', ''Kritias'', ''Kriton'', ''Laches'', ''Lysis'', ''Menexenos'', ''Menon'', ''Nomoi'', ''Parmenides'', ''Phaidon'', ''Phaidros'', ''Philebos'', ''Politeia'' („Republika ose Shteti“), ''Politikos'', ''Protagoras'', ''Sophistes'', ''Symposion'', ''Theaitetos'', ''Timaios''</ref> <ref>Këto 5 vepra janë ende të diskutueshme nëse janë shkruar vërtetë nga Platoni ose jo:''Alkibiades I'', ''Hippias maior'', ''Hippias minor'', ''Kleitophon (Dialog)'', ''Theages'' </ref> <ref>Këto 5 vepra nuk janë shkruar nga Platoni:''Alkibiades II'', ''Epinomis'', ''Anterastai'' (''Amatores''), ''Hipparchos (Dialog)'', ''Minos (Dialog)''</ref> {{div col end}} == Shih edhe == * [[Sokrati]] * [[Aristoteli]] * [[Platonizmi]] * [[Republika (Platoni)|Shteti i Platonit]] * [[Dialogjet e Platonit]] * [[Akademia e Platonit]] == Literatura == {{div col}} * {{cite book |last=Alican |first=Necip Fikri |title=Rethinking Plato: A Cartesian Quest for the Real Plato |publisher=Amsterdam and New York: Editions Rodopi B.V. |date=2012 |isbn=978-90-420-3537-9}} * Allen, R.E. (1965). ''Studies in Plato's Metaphysics II''. Taylor & Francis. {{ISBN|0-7100-3626-4}} * Ambuel, David (2007). ''Image and Paradigm in Plato's Sophist''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-04-9}} * {{cite book |first1=Mark |last1=Anderson |first2=Ginger |last2=Osborn |year=2009 |url=http://campus.belmont.edu/philosophy/Book.pdf |title=Approaching Plato: A Guide to the Early and Middle Dialogues |location=Nashville |publisher=Belmont University}} * Arieti, James A. ''Interpreting Plato: The Dialogues as Drama'', Rowman & Littlefield Publishers, Inc. {{ISBN|0-8476-7662-5}} * Bakalis, Nikolaos (2005). ''Handbook of Greek Philosophy: From Thales to the Stoics Analysis and Fragments'', Trafford Publishing {{ISBN|1-4120-4843-5}} * {{cite book |last=Barrow |first=Robin |year=2007 |title=Plato: Continuum Library of Educational Thought |publisher=Continuum |isbn=978-0-8264-8408-6}} * Cadame, Claude (1999). ''Indigenous and Modern Perspectives on Tribal Initiation Rites: Education According to Plato'', pp.&nbsp;278–312, in Padilla, Mark William (editor), [https://books.google.com/books?id=-0JVScga2oYC&printsec=frontcover&dq=rites+of+passage+in+ancient+greece "Rites of Passage in Ancient Greece: Literature, Religion, Society"], Bucknell University Press, 1999. {{ISBN|0-8387-5418-X}} * {{cite book |editor-last=Cooper |editor-first=John M. |editor2-last=Hutchinson |editor2-first=D.S. |title=Plato: Complete Works |publisher=Hackett Publishing Company, Inc |year=1997 |isbn=978-0-87220-349-5 |url=https://archive.org/details/completeworks00plat}} * Corlett, J. Angelo (2005). ''Interpreting Plato's Dialogues''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-02-5}} * {{cite book |last=Durant |first=Will |title=The Story of Philosophy |publisher=Simon & Schuster |year=1926 |isbn=978-0-671-69500-2 |url=https://archive.org/details/storyofphilosophdura00dura}} * Derrida, Jacques (1972). ''La dissémination'', Paris: Seuil. (esp. cap.: ''La Pharmacie de Platon'', 69–199) {{ISBN|2-02-001958-2}} * {{cite book |last=Field |first=G.C. |title=The Philosophy of Plato |url=https://archive.org/details/philosophyofplat0000fiel|edition=2nd ed. with an appendix by Cross, R.C. |location=London |publisher=Oxford University Press |year=1969 |isbn=978-0-19-888040-0}} * Fine, Gail (2000). ''Plato 1: Metaphysics and Epistemology'' Oxford University Press, US, {{ISBN|0-19-875206-7}} * Finley, M.I. (1969). ''Aspects of antiquity: Discoveries and Controversies'' The Viking Press, Inc., US * {{cite book |last=Garvey |first=James |title=Twenty Greatest Philosophy Books |url=https://archive.org/details/twentygreatestph00garv |url-access=registration |publisher=Continuum |year=2006 |isbn=978-0-8264-9053-7}} * Guthrie, W.K.C. (1986). ''A History of Greek Philosophy (Plato&nbsp;– The Man & His Dialogues&nbsp;– Earlier Period)'', Cambridge University Press, {{ISBN|0-521-31101-2}} * Guthrie, W.K.C. (1986). ''A History of Greek Philosophy (Later Plato & the Academy)'' Cambridge University Press, {{ISBN|0-521-31102-0}} * Havelock, Eric (2005). ''Preface to Plato (History of the Greek Mind)'', Belknap Press, {{ISBN|0-674-69906-8}} * {{cite book |editor-last=Hamilton |editor-first=Edith |editor2-last=Cairns |editor2-first=Huntington |title=The Collected Dialogues of Plato, Including the Letters |publisher=Princeton Univ. Press |year=1961 |isbn=978-0-691-09718-3 |url=https://archive.org/details/collecteddialogu00tred}} * Harvard University Press publishes the hardbound series ''Loeb Classical Library-Plato'', containing Plato's works in Greek language, with English translations on facing pages. * {{cite book |title=Socrates on Trial: A play based on Aristophanes' Clouds and Plato's Apology, Crito, and Phaedo, adapted for modern performance |url=https://archive.org/details/socratesontrialp0000irvi |last=Irvine |first=Andrew David |year=2008 |publisher=University of Toronto Press |location=Toronto}} {{ISBN|978-0-8020-9783-5|978-0-8020-9538-1}} * Hermann, Arnold (2010). ''Plato's Parmenides: Text, Translation & Introductory Essay'', Parmenides Publishing, {{ISBN|978-1-930972-71-1}} * Irwin, Terence (1995). ''Plato's Ethics'', Oxford University Press, US, {{ISBN|0-19-508645-7}} * {{cite book |last=Jackson |first=Roy |title=Plato: A Beginner's Guide |location=London |publisher=Hoder & Stroughton |year=2001 |isbn=978-0-340-80385-1}} * Jowett, Benjamin (1892). ''The Dialogues of Plato. Translated into English with analyses and introductions by B. Jowett.'', Oxford Clarendon Press, UK, UIN:BLL01002931898 * {{cite book |last=Kochin |first=Michael S. |title=Gender and Rhetoric in Plato's Political Thought |publisher=Cambridge Univ. Press |year=2002 |isbn=978-0-521-80852-1}} * {{cite book |editor-last=Kraut |editor-first=Richard |title=The Cambridge Companion to Plato |url=https://archive.org/details/isbn_9780521436106 |url-access=registration |publisher=Cambridge University Press |year=1993 |isbn=978-0-521-43610-6}} *{{cite book | author=LeMoine, Rebecca | title=Plato's Caves: The Liberating Sting of Cultural Diversity | location=New York | publisher=Oxford University Press | year=2020 | isbn=978-0190936983}} * Lilar, Suzanne (1954), Journal de l'analogiste, Paris, Éditions Julliard; Reedited 1979, Paris, Grasset. Foreword by Julien Gracq * Lilar, Suzanne (1963), ''Le couple'', Paris, Grasset. Translated as ''Aspects of Love in Western Society'' in 1965, with a foreword by Jonathan Griffin London, Thames and Hudson. * Lilar, Suzanne (1967) ''A propos de Sartre et de l'amour '', Paris, Grasset. * {{cite book |last=Lundberg |first=Phillip |title=Tallyho – The Hunt for Virtue: Beauty, Truth and Goodness Nine Dialogues by Plato: Pheadrus, Lysis, Protagoras, Charmides, Parmenides, Gorgias, Theaetetus, Meno & Sophist |publisher=Authorhouse |year=2005 |isbn=978-1-4184-4977-3}} * Márquez, Xavier (2012) ''A Stranger's Knowledge: Statesmanship, Philosophy & Law in Plato's Statesman'', Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-79-7}} * {{cite book |last=Melchert |first=Norman |title=The Great Conversation: A Historical Introduction to Philosophy |url=https://archive.org/details/greatconversatio00norm |url-access=registration |publisher=McGraw Hill |year=2002 |isbn=978-0-19-517510-3}} * Miller, Mitchell (2004). ''The Philosopher in Plato's Statesman''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-16-2}} * Mohr, Richard D. (2006). ''God and Forms in Plato – and other Essays in Plato's Metaphysics''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-01-8}} * Mohr, Richard D. (Ed.), Sattler, Barbara M. (Ed.) (2010) ''One Book, The Whole Universe: Plato's Timaeus Today'', Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-32-2}} * Moore, Edward (2007). ''Plato''. Philosophy Insights Series. Tirril, Humanities-Ebooks. {{ISBN|978-1-84760-047-9}} * Nightingale, Andrea Wilson. (1995). [https://books.google.com/books?id=n3MeQikAp00C&printsec=frontcover&source=gbs_summary_r&cad=0 "Genres in Dialogue: Plato and the Construct of Philosophy"], Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-48264-X}} * Oxford University Press publishes scholarly editions of Plato's Greek texts in the ''Oxford Classical Texts'' series, and some translations in the ''Clarendon Plato Series''. * Patterson, Richard (Ed.), Karasmanis, Vassilis (Ed.), Hermann, Arnold (Ed.) (2013) ''Presocratics & Plato: Festschrift at Delphi in Honor of Charles Kahn'', Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-75-9}} * {{cite book |last=Piechowiak |first=Marek |title=Plato's Conception of Justice and the Question of Human Dignity |publisher=Peter Lang: Berlin |year=2019 |isbn=978-3-631-65970-0 }} * {{cite book |last=Sallis |first=John |title=Being and Logos: Reading the Platonic Dialogues |publisher=Indiana University Press |year=1996 |isbn=978-0-253-21071-5 }} * {{cite book |last=Sallis |first=John |title=Chorology: On Beginning in Plato's "Timaeus" |publisher=Indiana University Press |year=1999 |isbn=978-0-253-21308-2 }} * Sayre, Kenneth M. (2005). ''Plato's Late Ontology: A Riddle Resolved''. Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-09-4}} * Seung, T.K. (1996). ''Plato Rediscovered: Human Value and Social Order''. Rowman and Littlefield. {{ISBN|0-8476-8112-2}} * {{cite book |last=Smith |first=William. |title=Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology |publisher=University of Michigan/Online version |year=1867}} * Stewart, John. (2010). ''Kierkegaard and the Greek World&nbsp;– Socrates and Plato''. Ashgate. {{ISBN|978-0-7546-6981-4}} * Thesleff, Holger (2009). ''Platonic Patterns: A Collection of Studies by Holger Thesleff'', Parmenides Publishing, {{ISBN|978-1-930972-29-2}} * Thomas Taylor has translated Plato's complete works. * [http://www.universaltheosophy.com/pdf-library/1804_The-Works-of-Plato-His-Fifty-Five-Dialogues-and-Twelve-Epistles_vols-1-5.pdf Thomas Taylor (1804). ''The Works of Plato, viz. His Fifty-Five Dialogues and Twelve Epistles''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210121001653/https://universaltheosophy.com/pdf-library/1804_The-Works-of-Plato-His-Fifty-Five-Dialogues-and-Twelve-Epistles_vols-1-5.pdf |date=21 janar 2021 }} 5 vols * Vlastos, Gregory (1981). ''Platonic Studies'', Princeton University Press, {{ISBN|0-691-10021-7}} * Vlastos, Gregory (2006). ''Plato's Universe&nbsp;– with a new Introduction by Luc Brisson'', Parmenides Publishing. {{ISBN|978-1-930972-13-1}} * Zuckert, Catherine (2009). ''Plato's Philosophers: The Coherence of the Dialogues'', The University of Chicago Press, {{ISBN|978-0-226-99335-5}} {{div col end}} == Lidhje të jashtme == {{WikiQuote|Platoni|Platoni}} {{CommonsCat|Plato}} * [https://filolet.com/?s=Platoni Platoni (filolet.com)] * [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/searchresults?q=Plato Platoni (Perseus Project)] * [https://www.gutenberg.org/ebooks/author/93 Platoni (Project Gutenberg)] == Referime == {{reflist}} {{AutorAntik}} [[Kategoria:Filozofë të lashtë grekë]] [[Kategoria:Lindje 427 p.e.s.]] [[Kategoria:Vdekje 347 p.e.s.]] lxskblwm0ic926nj8n14vd2auwlsiv7 Kur hiqen maskat 0 19594 2465458 2384623 2022-07-27T20:49:45Z 81.26.206.53 /* Aktorët */ wikitext text/x-wiki {{InterMovie |Emri=KUR HIQEN MASKAT |Foto=Filmi Kur hiqen maskat.jpg |TitullFilm= |TitullOrg=Kur hiqen maskat |VendiProd=[[Shqipëri]] |VitiProd=1975 |Minuta= |Gjuha=[[Shqip]] |Genre=[[Dramë]] |Mosha= |Regjisori=[[Dhimitër Anagnosti]] |Skenari= |Romani= |Kompozitori= |Kamera= |DrejtorArt= |Producenti=? |Aktori1= |Aktori2= |Aktori3= |Aktori4= |Aktori5= |Aktori6= |Aktori7= |Aktori8= |}} Filmi "Kur hiqen maskat" prodhim i vitit 1975. * Regjia : [[Dhimitër Anagnosti]] * Skenari : [[Dhimitër Anagnosti]] * Producent : Kinostudio “Shqipëria e Re” * Operator : [[Lionel Konomi]]. * Interpretojnë : Trupa e teatrit të Estradës së Tiranës. == Përmbajtja e filmit == Këngët humori dhe sarkazma e estradës janë kthyer në episode të një filmi gazmor që vë në lojë veprimet burokratike të zyrtarëve ose sjelljet e ndryshme liberale që luftoheshin në atë kohë në mënyrë të programuar. == Aktorët == * [[Skënder Sallaku]] * [[Fiqrete Sallaku]] * [[Skënder Plasari]] * [[Enver Dauti]] * [[Tonin Konçi]] * Zija Saraçi * [[Liliana Kondakçi]] * [[Dario Llukaçi]] * [[Xhemal Myftiu]] * [[Tatiana Shehu]] * [[Tonin Tërshana]] * [[Vegim Xhani]] * [[Vaçe Zela]] == Lidhje të jashtme == {{film-cung}} [[Kategoria:Filma shqip]] [[Kategoria:Filma 1975]] css2z9hggrdglzlp64rjurrhpcklpsv Gjimnazi "Qemal Stafa" 0 43108 2465505 2454864 2022-07-28T08:52:26Z 185.132.93.144 /* Ambjentet */ wikitext text/x-wiki Gjimnazi "Qemal Stafa" është një shkollë e arsimit parauniversitar, e cila gjendet në lindje të qytetit të [[Tirana|Tiranës]], në njësinë administrative Nr.10, në rrugën e Durrësit, në afërsi të sheshit [[Karl Topia|"Karl Topia"]]. Kjo shkollë është quajtur kështu per nder te ish-nxënësit të saj [[Qemal Stafa]] pasi ai vdiq si dëshmor ne luftën Nacional-Çlirimtare më 5 Maj 1942. Gjimnazi "Qemal Stafa" u rankua në Vendin e Parë si gjimnazi më i mirë i Tiranës në kartën e performancës për Vitin Shkollor 2020-2021. {{DISPLAYTITLE:Gjimnazi "Qemal Stafa"}}[[Skeda:Gjimnazi "Qemal Stafa".jpg|parapamje|320x320px|Fasada e Gjimnazit "Qemal Stafa"]] === Fillesat e gjimnazit === Hapat e zhvillimit të arsimit të mesëm në kryeqytet, dhe në të gjithë vendin, nisën me hapjen e gjimnazit të parë shtetëror, më 1925, kur kryeministri i asaj kohe Ahmet Zogu me anë të një dekreti, urdhëroi çeljen e liceut të Tiranës. Ky vendim, përpos të tjerave, do të shënonte lindjen e një tradite ; një traditë që do të pasqyronte vlerat e një populli arsimdashës e atdhetar. Shkolla, e çelur fillimisht me një drejtor, katër profesorë, dy mësues dhe njëzetepesë nxënës, do të radhitej ndër vite si shkollë elitare e arsimit kombëtar, duke luajtur një rol të rëndësishëm në progresin e tij. Mësuesit dhe nxënësit e këtij gjimnazi kanë dhënë një kontribut të paçmueshëm si pjesë e shkencës dhe kulturës shqiptare. Ata kanë qënë njerëz të shquar që kanë bërë emër në fusha të ndryshme duke shkruar kështu me gërma të arta historinë e suksesit të këtij gjimnazi.Në vitet 1947-1948 shkolla mori emrin “Qemal Stafa” në nderim të ish-nxënësit të saj, i vlerësuar për inteligjencën dhe talentin e tij. Për kontributin dhe vlerat e tij, Qemal Stafa, u bë heroi i parë i vendit, për nderin tone dhe të shkollës.{{Infobox University|name=Gjimnazi "Qemal Stafa"|motto=Gjimnazi i Njerëzve Të Mëdhenj-Tradita vazhdon!|established=1925|principal=Klotilda Jaupi|president=Egnald Çela|students=1201|campus=[[Tiranë]], [[Shqipëri]]|website=gjimnaziqemalstafa.rf.gd|staff=63|vice-president=Emanuela Kapaj|logo=|type=Shkollë e Mesme Publike}} [[Skeda:Qemal Stafa Logo.jpg|parapamje|Logoja|225x225px]] == Historiku == Pjesë e '''stafit pedagogjik të kësaj shkolle''' kanë qënë personalitete të artit, kulturës dhe shkencës shqiptare si : Mësuesi i popullit Zoti Anton Deda drejtor i shkollës në vitin 1940-1944 , [[Lasgush Poradeci]], [[Nonda Bulka]], [[Abdurrahim Buza]], [[Skënder Luarasi]], [[Arshi Pipa]], [[Vedat Kokona]], Anton Mazreku, [[Menella Karajani|Minella Karajani]], [[Mark Gurakuqi]], Kostandin Trako, Naun Stralla, [[Lirak Dodbiba]], [[Skënder Anamali|Skender Anamali]], [[Nexhat Hakiu]], etj. Tetëmbëdhjetë prej tyre janë “Mësues të Popullit” dhe dymbëdhjetë “Mësues të Merituar”. Të njohura janë tashmë kontributet e kësaj shkolle dhënë edhe për zhvillimin e arsimit shqiptar përmes figurave të njohura të profesorëve [[Aleksandër Xhuvani]], [[Eqrem Çabej|Eqerem Çabej]], [[Aleks Buda]], [[Dhimitër Shuteriqi]], [[Petraq Pepo]], Gjergj Canco, [[Sali Çekaj|Sali Ceka]], [[Qazim Turdiu]], Aqif Selfo, [[Ahmet Gashi]], Avni Zajmi, [[Qamil Bala]], Vangjel Gjikondi, [[Mihal Sherko]], [[Karl Gurakuqi]], [[Hysni Babameto]], [[Safet Butka]], Gavril Meksi, Aleko Tashko, [[Mihal Zallari|Mihal Zallari,]] [[Stefan Prifti]], Kadri Baboçi, Siri Shapllo, Gaqo Marko, Rudolf Papristo, Fadil Repishti, Sadete Cuci, Ibrahim Babamusta, etj. ==== Personalitete të gjimnazit ==== '''Personazhe të njohur të jetës politike dhe shoqërore''', si ish-president i Republikës [[Alfred Moisiu]], të cilët arritën të drejtojnë deri në majat e piramidës së shtetit shqiptar, ishin pjesë e këtij gjimnazi. Një kontribut të jashtëzakonshëm dha kjo shkollë, me personalitetet e saj, qofshin nxënës apo mësues, në Luftë. Sot ky gjimnaz krenohet me 75 dëshmorët e saj, 13 prej të cilëve “Heronj të Popullit” si : [[Qemal Stafa]], [[Vasil Shanto]], [[Ali Demi]], [[Themo Vasi]], [[Margarita Tutulani]], [[Shyqri Ishmi|Shyqyri Ishmi]], [[Shejnaze Juka|Shejnaza Juka]], [[Skënder Çaçi|Skënder Caci]], [[Asim Zeneli]], [[Manush Alimani]], [[Nazmi Rushiti]], [[Myslym Keta|Myslim Keta]] dhe Alqi Kondi. Në vitet 1947-1948 shkolla mori emrin “Qemal Stafa” në nderim të ish-nxënësit të saj, i vlerësuar për inteligjencën dhe talentin e tij. Për kontributin dhe vlerat e tij, Qemal Stafa, u bë heroi i parë i vendit, për nderin tonë dhe të shkollës. '''Personalitete në shkencë:''' [[Shefqet Ndroqi]], [[Petrit Radovicka]], Alfred Uci, Barjam Peza, Osman Kraja, [[Adelina Mazreku]], Besim Paja, [[Neritan Ceka]], Viktor Kasimati, Egon Gjadri, Spiro Qirko, Taxhedin Baholli, Bashkim Baholli, [[Maksim Cikuli]], Artur Zajmi, [[Kristo Frashëri]]. '''Personalitete në letërsi:''' [[Jakov Xoxa]], Zihni Jako, Mustafa Grablleshi, Dalan Shapllo, [[Mihal Hanxhari]], [[Dionis Bubani]], [[Petro Zheji]], Myzafer Xhaxhiu, [[Teodor Keko]], [[Gjergj Zheji]], [[Fatos Kongoli]], [[Mira Meksi]], [[Edmond Tupja]],Afërdita Sokoli, [[Artur Zheji]]. '''Artistë të Popullit:''' [[Naim Frashëri (aktor)|Naim Frashëri]], [[Sandër Prosi]], [[Pirro Mani]], [[Kujtim Spahivogli]], Panajot Kanaci, [[Vace Zela]], [[Violeta Manushi]], [[Prokop Mima]], [[Robert Ndrenika]], [[Janaq Paço]], [[Agim Prodani]]. '''Artistë të Merituar:''' Enver Birko, [[Ndriçim Xhepa]], [[Mario Ashiku]], [[Hysen Hakani]], '''Artistë të Rinj:''' [[Olsi Bylyku]] '''Piktorë të Popullit dhe të Merituar:''' [[Andrea Kushi]], [[Abdurrahim Buza|Abdurahim Buza]], [[Sali Shijaku]], [[Ksenofon Dilo]], [[Janaq Paço]], Zef Bumçi, [[Shaban Hadëri|Shaban Haderi]], [[Fatmir Haxhiu]], [[Kujtim Buza]], [[Nexhmedin Zajmi]], [[Maks Velo]]. '''Personalitete në sport:''' [[Skënder Begeja]], [[Besim Fagu]], Zihni Gjinali, Dilaver Toptani, [[Rexhep Spahiu]], Enver Maci, Feti Borova, [[Masar Aga]], Miço Papadhopulli, Ramiz Pregja, [[Agim Fagu]], Petrit Dibra, Edra Alibega, [[Klodeta Gjini]], [[Sulejman Demollari]], [[Igli Tare]].[[Skeda:Old Qemal Stafa High School.jpg|parapamje|255x255px|Gjimnazi i Vjeter Qemal Stafa]] [[Skeda:Qemal Stafa High School until 2015.jpg|parapamje|252x252px|Gjimnazi deri në vitin 2015]] == Ambjentet == '''''Sot shkolla është e rikonstruktuar.''''' Shkolla ofron 34 Klasa (10,12,12 ), 2 Laboratore IT, 1 Laborator kimie, 1 laborator fizike, Bibliotekë, Sallën e aktiviteteve, 2 Salla mësuesish dhe Ambjentin e Qeverisë së Nxënësve. Kabineti i Gjuhes së huaj, Biologjisë, si dhe muzeu i shkollës janë në proçes të ringritjes. Fitues i projektit "Super Schools" Fitues në ArtFest 2022 "Shkolla e Talenteve" Ofron terrene sportive dhe palestër Shkolla Qendër Komunitare dhe miqësore për të gjithë Fokusi ynë në SHQK është fusha: Sigurimi i arsimit cilësor për çdo nxënës.[[Skeda:Portrait of Qemal Stafa.jpg|parapamje|252x252px|Portreti i [[Qemal Stafa|Qemal Stafës]]]] == Stafi == '''Drejtor:''' Klotilda Jaupi '''Nëndrejtor:''' Benereta Buxhuku, Rovena Caushi '''Letërsi - Histori Arti:''' Rovena Caushi, Albana Haxhiu, Argita Fuga, Gentiana Fida, Mirela Celami, Elfrida Seiti, Erdisa Osmani, Manjola Zyka, Florinda Jorgji, Juliana Jaçaj '''Matematikë:''' Benereta Buxhuku, Arta Shehu, Artan Sako, Drita Marku, Enkeleda Dumani, Luara Bono, Margarita Facaj, Arjola Goga '''Biologji - Kimi:''' Klotilda Jaupi, Refide Xhafkollari, Mimoza Taga, Neviana Kosova, Orkida Çeçi, Xheni Duzha, Junida Mato '''Fizikë - TIK - Teknologji:''' Elisabeta Drita, Luljeta Gjergo, Liliana Halluni, Eleni Sulo, Emirjana Hykaj, Bedrije Manjani, Klejdi Cenollari '''Gjuhët e Huaja:''' Eleni Tafilaj, Etleva Shpani, Valentina Lamaj, Donika Curraj, Jonida Kotorri, Neda Leçini, Greta Basholli, Fatbardha Abazi '''Histori - Gjeografi:''' Bashkim Boseta, Dafina Neshi, Doriana Çomeni, Tatjana Shehu, Hasan Stafa, Majlinda Como, Xhemal Avdyli '''Shkenca Sociale:''' Ylli Pitarka, Amalinda Kori, Dafina Meshi, Rozvana Arbana, Sabie Parruca, Matilda Meta '''Edukim Fizik:''' Albana Bardhi, Llazar Gusho, Marjeta Zavalani, Pandeli Sara, Zhulieta Roci, Rozeta Shllaku, Majera Maraja, Panajot Dilo, Hans Lala, Jonuz Tufa[[Skeda:Qemal Stafa High School Staff.jpg|parapamje|254x254px|Stafi i Gjimnazit "Qemal Stafa"]] == Aktivitetet == '''Veprimtari në Gjimnazin Qemal Stafa''' Gjimnazi Qemal Stafa është pjesëmarrës dhe realizues i një sërë projektesh të suksesshme, të menaxhuara në shumicën e rasteve nga vetë nxënësit, duke arritur të krijojë individualitet të spikatur, që shfaqet në shumë veprimtari:[[Skeda:Senate of Qemal Stafa High School.jpg|parapamje|256x256px|Senati i Gjimnazit "Qemal Stafa"]] # Për një Tiranë të integruar në biodiversitet, në bashkëpunim me ambasadën gjermane dhe Bashkinë e Tiranës (Vendi i Parë) # Ligji për të drejtat e autorit (vendi i parë) # Programuesit e rinj (vendi i parë) # Integrimi në BE, në bashkëpunim me Ministrinë e Integrimit (vendi i parë) # Poezia më e mirë (vendi i parë) # Festivali teatror i shkollave të mesme “Shfaqja më e mirë” # Për një Tiranë të pastër # Etika dhe biznesi # Thuaj jo dhunës # Qytetarë kundër korrupsionit në bashkëpunim me ambasadën amerikane # Policimi ne komunitet me qendrën sociale për të drejtat dhe integrimin e individeve dhe grupeve në nevojë. # Qarkullimi rrugor. # Lufta kundër drogës e alkoolit , në bashkëpunim me policinë e shtetit. # Përkujtojmë sëbashku nxënësit dhe mësuesit dëshmorë të gjimnazit. (nën kujdesin e zj. Mirela Kumbaro, ministre e kulturës) # Aktivitete për pastrimin dhe ruajtjen e mjedisit në qytetin e Tiranës. # Aktivitete me fëmijë të fshatit SOS, ndihma për këta fëmijë. # Ndihma humanitare me fëmijët e sëmurë në spitalin pediatrik në Tiranë # Projekt në kuadër të nismës “Të ushqehemi shëndetshëm-Panairi ushqimorë- Tradita shqiptare”. # Aktivitet në bashkëpunim me Ecovolis “Të japim ndihmën tonë për pastrimin e bukurive natyrore të Tiranës” # Veprimtari me gjimnazistët në fushën e Multimedias, me prezantimin e filmit “Versioni im” (iniciativë e maturantëve të shkollës) # Projekti “Histori Amerikane në sytë e adoleshentëve” # Projekti “iCLUB- Programimi për të gjithë” (vendi i parë në Tiranë) Në shkollë është ngritur klubi i teatrit, baletit, këngës, filmit, vizatimit, fotografisë etj.[[Skeda:Qemal Stafa High School IT Laboratory.jpg|parapamje|260x260px|Laboratori i TIK-ut]] == Dekoratat == === Gjimnazi mban këto dekorata e tituj nderi: === * Urdhër Pune i Klasit të II-të * Urdhër Pune i Klasit të III-të * Urdhër Lirie i Klasit të I-rë * Urdhër për shërbime të shquara shtetërore dhe shoqërore të Klasit të II-të. * Urdhër i Flamurit * Titulli: Hero i Punës * Menaxhimi * Bashkëpunim brenda shkollës * Puna me komunitetin * Bashkëpunim me bordin e shkollës * Menaxhimi * Plani afatmesëm i shkollës [[Skeda:Qemal Stafa Gymnasium Trophies.jpg|parapamje|261x261px|Kupat e Gjimnazit "Qemal Stafa"]]{{reflist}} == Referencat == # [http://gjimnaziqemalstafa.rf.gd Gjimnazi "Qemal Stafa"] # [https://facebook.com/shkollaqemalstafa Gjimnazi "Qemal Stafa" - Facebook] # [https://www.youtube.com/watch?v=BG2hrp2ySMg Exclusive, 8 Maj 2016 - Top Channel Albania] [[Kategoria:Shkolla në Shqipëri|q]] [[Kategoria:Shkolla shqipe|q]] {{DEFAULTSORT:Gjimnazi_Qemal_Stafa}} noyhmuf92avfujuvzfu44dw1p5pt2qg Ardian Klosi 0 47727 2465492 2465352 2022-07-28T08:10:11Z Ikranjani 127687 Refuzoi ndryshimin e fundit të tekstit (nga [[Speciale:Kontributet/Oheloel|Oheloel]]) dhe riktheu rishikimin 2465328 nga Ikranjani wikitext text/x-wiki '''Ardian Klosi''' ([[Tirana|Tiranë]], [[9 Korrik|9 korrik]] [[1957]] - [[26 Prill|26 prill]] [[2012]]) ishte publicist, përkthyes, opinionist dhe aktivist shqiptar.<ref name=":0">{{Cite web|date=1 prill 2014|title=Ardian Klosi|url=http://www.uebersetzercolloquium.de/index.php?id=10&user_ueuseful_uid=505&user_ueuseful_name=Ardian-Klosi|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303224755/http://www.uebersetzercolloquium.de/index.php?id=10&user_ueuseful_uid=505&user_ueuseful_name=Ardian-Klosi|archive-date=6 mars 2016|access-date=26 korrik 2022|website=uebersetzercolloquium.de|language=de}}</ref> == Biografia == U lind në Tiranë më 9 korrik 1957, i biri i [[Bilbil Klosi]]t dhe Jolanda Xhuvanit, e bija e [[Aleksandër Xhuvani|Aleksandër Xhuvanit]].<ref>{{Cite web|last=Ilnica|first=Elisabeta|date=3 maj 2012|title=Arsyet pse Ardian Klosi vrau veten (...) - flet Kozara Kati|url=http://www.panorama.com.al/%E2%80%9Carsyet-pse-ardian-klosi-vrau-veten-e-perzune-nga-puna-dhe-problemet-ne-familje%E2%80%9D/|url-status=live|website=panorama.com.al|language=sq}}</ref><ref>{{Cite web|date=18 nëntor 2014|title=Një pyetje për Jolandën|url=https://www.gazeta-shqip.com/2014/11/18/nje-pyetje-per-jolanden/|url-status=live|website=gazeta-shqip.com|language=sq}}</ref> U diplomua në [[Fakulteti i Histori-Filologjisë|fakultetin e Gjuhë-Letërsisë]] në vitin 1981 me një tezë mbi përkthimin e [[Charles Dickens|Dickens]] dhe [[William Makepeace Thackeray|Thackeray]]. Prej 1981 deri më 1986 punoi si redaktor dhe përkthyes pranë shtëpisë botuese "Naim Frashëri", duke përkthyer autorë si [[Thomas Mann|Th. Mann]], [[Stefan Zweig|S. Zweig]], [[Heinrich Böll|H. Böll]], [[Mark Twain|M. Twain]] etj. Prej 1986 deri më 1990 studioi Gjermanistikë dhe Letërsi të Krahasuar pranë universitetit të Innsbruck në [[Austria|Austri]]. Doktoroi me temën "Miti dhe zhvillimi i tij në Letërsinë Moderne të vendeve të Evropës Jug-Lindore". Nga viti 1993-1998 ka qëndruar në [[Gjermania|Gjermani]]. Në vitin 1998 u rikthye në Shqipëri ku u emërua nga qeveria socialiste si Drejtor i Përgjithshëm i [[Radio Televizioni Shqiptar|Radio Televizionit Shqiptar]]. Qysh nga 2004 drejtoi shoqatën kulturore gjermano-shqiptare “Robert Schwartz”.<ref name=":0" /> Klosi i dha fund jetës së tij më 26 prill 2012. == Vepra == {{div col}} === Në shqip === * ''Refleksione'', bashkëautor [[Edi Rama]], 1991; * ''Shqipëria zgjim i dhunshëm'', 1991; * ''Quo vadis Shqipëri?'', 1993; * ''Shqipëria ç'mund të jetë'', 1997; * ''Robert Schwartz ose dritaret e qytetit tim'', monografi dygjuhëshe me kujtime nga të njohurit dhe pjesë poetike të panjohura të përkthyesit, 2007; * ''Katastrofa e Gërdecit'', Tiranë: K & B, 2009; * ''Shqipëria kujton: 1944-1991'', antologji e prozës së 28 autorëve të njohur e të panjohur përkujdesur nga Klosi dhe Elsa Demo, Tiranë: K & B, 2009; * ''Shqipëria tregon: 1991-2010'', antologji e prozës përkujdesur nga Klosi dhe Elsa Demo, Tiranë: K & B, 2010; * ''Përrallë dimri ABC e përkthimit letrar'', Tiranë: K & B, 2011; botim dygjuhësh me artikuj studimorë nga Wilfried Fiedler, Susan Bassnett, Ardian Klosi, Edvin Cami dhe Juergen Roehling; * ''Te Kundërcjapi'', pjesë të zgjedhura 1981-2011, Tiranë: Fjala, 2011; === Në gjermanisht === * ''Mbijetesë shqiptare'', 1993 (fotot Jutta Benzenberg) * ''Fjalor Gjermanisht-Shqip'', 1997 (me W. Fiedler) === Përkthime === * Heinrich Böll, ''Me syrin e një klouni'', Tiranë, 1985; * Friedrich Dürrenmatt, ''Vizita e zonjës plakë'', Tiranë, 1986; * Max Frisch, ''Bidermani dhe zjarrvënësi,'' Tiranë, 1986; * Mark Twain, ''Aventurat e Tom Sojerit'', Tiranë, 1989; * Georg Büchner, ''Vdekja e Dantonit'', Tiranë: Teatri Kombëtar, 1996; * F. Dürrenmatt, ''Gjykatësi dhe xhelati i tij'', Tiranë, 2001; * F. Dürrenmatt, ''Premtimi'', Tiranë, 2002; * Ernst Geller, ''Plugu, shpata dhe libri'', Tiranë, 2003; * Carlos Ruiz Zafon, ''Hija e erës'', Tiranë: Dituria, 2005; * [[Oliver Jens Schmitt]], ''Arbëria Venedike'', Tiranë, 2007; * Juergen Roehling, ''Tregimtarë të gjuhës gjermane pas 1945-s'', Tiranë: Dudaj, 2007; * O. J. Schmitt, ''Skënderbeu'', Tiranë, 2008; * Georg Wilhelm Friedrich Hegel, ''Shkrimet politike'', Tiranë, 2008; * Franz Kafka, ''Shndërrimi'', Tiranë, 2008; * Ingo Schulze, ''Adami dhe Evelina'', Tiranë: K & B, 2009; * Hans Ulrich Treichel, ''I humburi'', Tiranë: K & B, 2009; * [[François Pouqueville]], ''Ali Tepelena: Historia e vezirit të tmerrshëm'', Tiranë: K & B, 2009; * F. Kafka, ''Vepra e plotë në prozën e shkurtër: të gjitha tregimet, novelat, skicat, fragmentet,'' Tiranë: K & B, 2010; * Peter Weiss, ''Përndjekja dhe vrasja e Zhan Pol Maratit'', Tiranë: K & B, 2010; * Bertolt Brecht, ''101 poezi dashurie'', Tiranë: K & B, 2011; si dhe pjesët teatrale ''Baal'' dhe ''Dasmë qyteti''; * Wilhelm Müller, ''Udhëtim dimri'', Tiranë: Dudaj, 2011; {{div col end}} == Referime == <references /> {{DEFAULTSORT:Klosi, Ardian}} [[Kategoria:Lindje 1957]] [[Kategoria:Vdekje 2012]] [[Kategoria:Leksikografë shqiptarë]] [[Kategoria:Vetëvrasje në Shqipëri]] [[Kategoria:Përkthyes prej gjermanishtes në shqip]] [[Kategoria:Botues shqiptarë]] [[Kategoria:Eseistë shqiptarë]] [[Kategoria:Njerëz nga Tirana]] [[Kategoria:Përkthyes prej frëngjishtes në shqip]] 517hll9af20x2j1ct6xywt05zd7rk3i Tigri 0 57408 2465478 2426548 2022-07-27T21:40:18Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Redirect|Tigresha}} {{Speciesbox | name = Tigri | fossil_range = {{fossil|Pleistoceni hershëm | Sot}} | image = Royal Bengal Tiger at Kanha National Park.jpg | image_caption = Një [[Tigri Bengalez|tigër Bengalez]] në [[Rezervati i Tigrave në Kanë|Rezervatin e Tigrave në Kanë]], [[India|Indi]] <!-- | image2 = Bengal tiger (Panthera tigris tigris) female 3 crop.jpg | image2_caption = Një [[Tigri Bengalez|tigreshë Bengaleze]] në [[Rezervati i tigrave në Kanë|Parkun Kombëtar të Kanës]], [[India|Indi]] --> | status = EN | status_system = IUCN3.1 | status_ref =<ref name=iucn>{{cite iucn |title=''Panthera tigris'' |author=Goodrich, J. |author2=Lynam, A. |author3=Miquelle, D. |author4=Wibisono, H. |author5=Kawanishi, K. |author6=Pattanavibool, A. |author7=Htun, S. |author8=Tempa, T. |author9=Karki, J. |author10=Jhala, Y. |author11=Karanth, U. |date=2015 |page=e.T15955A50659951 |doi=10.2305/IUCN.UK.2015-2.RLTS.T15955A50659951.en |access-date = 23 tetor 2018|language=en}}</ref> <!-- | status2 = CITES_A1 | status2_system = CITES | status2_ref = <ref name=iucn/> --> | genus = Panthera | species = tigris | authority = ([[Karl Lineu|Lineu]], 1758)<ref name="Linn1758" /> | subdivision_ranks = Nënllojet | subdivision = :''[[Panthera tigris tigris|P. t. tigris]]'' :''[[Panthera tigris sondaica|P. t. sondaica]]'' :†''[[Panthera tigris acutidens|P. t. acutidens]]'' :†''[[Panthera tigris soloensis|P. t. soloensis]]'' :†''[[Panthera tigris trinilensis|P. t. trinilensis]]'' | range_map = Tiger map.svg | range_map_caption = Përhapja historike e tigrit rreth vitit 1850 (në të verdhë) duke përjashtuar atë të [[Tigri Kaspik|tigrit Kaspik]], dhe në 2006 (në të gjelbër).<ref name="dinerstein07">{{cite journal|author=Dinerstein, E. |author2=Loucks, C. |author3=Wikramanayake, E. |author4=Ginsberg, J. |author5=Sanderson, E. |author6=Seidensticker, J. |author7=Forrest, J. |author8=Bryja, G. |author9=Heydlauff, A. |title=The Fate of Wild Tigers |journal=BioScience |volume=57 |issue=6 |pages=508–514 |year=2007 |doi=10.1641/B570608 |s2cid=85748043 |url=https://academic.oup.com/bioscience/article-pdf/57/6/508/19418796/57-6-508.pdf|doi-access=free|language=en }}</ref> | synonyms = {{Collapsible list | title = {{clear}} | bullets = yes |''Felis tigris'' {{small|[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[Systema Naturae|1758]]}} |''Tigris striatus'' {{small|[[Nikolai Severtzov|Severtzov]], 1858}} |''Tigris regalis'' {{small|[[John Edward Gray|Gray]], 1867}} }} }} '''Tigri''' (''Panthera tigris'') është [[lloji|lloji]] më i madh i [[Felidae|maceve]] të gjalla dhe një anëtar i [[gjinia (biologji)|gjinisë]] ''[[Panthera]]''. Është i njohur për gëzofin e tij portokalli me vija të zeza dhe me një pjesë të poshtme të bardhë. Një grabitqar në krye të [[zinxhiri ushqimor|zinxhirit ushqimor]], ai kryesisht gjuan njëthundrakë të tillë si [[dreri]] dhe [[derri i egër]]. Ai është territorial dhe përgjithësisht një grabitqar i vetmuar, por edhe social, që kërkon zona të mëdha të afërta [[habitati]], të cilat mbështesin kërkesat e tij për gjah dhe shumim. Këlyshët e tigrit qëndrojnë me nënën e tyre për rreth dy vjet, pastaj bëhen të pavarur dhe largohen nga shtëpia e nënës së tyre për të krijuar shtëpinë e tyre. Tigri [[përshkrimi i llojeve|u përshkrua për herë të parë shkencërisht]] në 1758 dhe dikur varionte gjerësisht nga [[Rajoni i Anadollit Lindor]] në perëndim, deri në pellgun e lumit Amur në lindje dhe në jug nga [[ultësira e Himalajeve]] deri në [[Bali|ishujt Bali]] e Sunda. Që nga fillimi i shekullit të 20-të, popullatat e tigrave kanë humbur të paktën 93% të përhapjes së tyre historike dhe janë zhdukur në [[Azia Perëndimore|Azinë Perëndimore]] dhe [[Azia Qendrore|Qendrore]], [[Xhava|ishujt Xhava]] dhe ata Balinezë, dhe në zona të mëdha të Azisë Juglindore e Jugore dhe në [[Kina|Kinë]]. Sot, përhapja e tigrit është e fragmentuar, duke u shtrirë në [[Siberia|pyjet e buta siberiane]] në pyjet subtropikale dhe tropikale në nënkontinentin [[India]]n, [[Indokina|Indokinë]] e [[Sumatra]]. Tigri është renditur si [[speciet e rrezikuara|i rrezikuar]] në [[Lista e Kuqe e BNRN-së|Listën e Kuqe të BNRN-së]]. Që nga viti 2015, popullata globale e tigrave në nayrë vlerësohej të ishte midis 3,062 dhe 3,948 individë të rritur, ku shumica e popullatave jetonin në pjesë të vogla të izoluara. India aktualisht ka popullsinë më të madhe të tigrave. Arsyet kryesore për rënien e popullsisë janë shkatërrimi i habitatit, fragmentimi i habitatit dhe gjuetia pa leje. Tigrat janë gjithashtu viktima të konfliktit me njerëz, veçanërisht në [[mali|vargmale]] me një dendësi të lartë njerëzore. Tigri është ndër më të njohurit e megafaunës karizmatike të botës. Ai shfaqet dukshëm në [[mitologjia|mitologjinë]] dhe folklorin e lashtë, dhe vazhdon të përshkruhet në [[filmi|filma]] dhe [[Shere Khan|letërsi moderne]], duke u shfaqur në shumë [[flamuri|flamuj]], stema dhe si maskota për [[futbolli|ekipet sportive]]. Tigri është kafsha kombëtare e [[Bangladeshi]]t, [[India|Indisë]], [[Malajzia|Malajzisë]] dhe [[Korea Jugore|Koresë Jugore]]. == Etimologjia == Fjala '' 'Panthera' '' me siguri ka origjinën orientale dhe mund të kthehet prapa tek fjala Panthera greke e lashtë, fjala latine "Panthera", fjala e vjetër franceze "Pantere", me shumë gjasa do të thotë "kafsha e verdhë", ose nga pandarah që do të thotë bardhë-verdhë. Dalja nga pan ("të gjitha") dhe atje ("kafshë") greke mund të jetë etimologjia popullore. Fjala emër specifik tigris rrjedh nga [[gjuha greke|gjuha klasike greke]] (''τίγρις'') që do të thotë "tigër" si dhe ''lumi Tigris''. Tigrat e mesëm anglezë dhe tigrat e hershëm anglezë, u përdorën të dy për kafshën. Këto rrjedhin nga tigri i vjetër frëngjisht, vetë një derivat i fjalës latine tigris. Burimi origjinal mund të ketë qenë domethënia persiane tigra që është e theksuar ose e mprehtë dhe tigri i Avestanit që do të thotë një shigjetë, ndoshta duke iu referuar shpejtësisë me të cilën një tigër niset në prenë e tij. ==Taksonomia dhe gjenetika== Në 1758, Linnaeus e përshkroi tigrin në punën e tij ''Systema Naturae'' dhe i dha atij emrin shkencor ''Felis tigris''.<ref name="Linn1758">{{cite book |author=Linnaeus, C. |year=1758 |title=Caroli Linnæi Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis |volume=Tomus I |edition=decima, reformata |location=Holmiae |publisher=Laurentius Salvius |page=41 |chapter=''Felis tigris'' |chapter-url=https://archive.org/stream/mobot31753000798865#page/41/mode/2up}} {{la icon}}</ref> Në vitin 1929, taksologu britanik [[Reginald Innes Pocock]] vuri në dukje speciet nën gjininë ''Panthera'' duke përdorur emrin shkencor ''Panthera tigris''.<ref name=pocock1929>{{cite journal |author=Pocock, R. I. |year=1929 |title=Tigers |journal=Journal of the Bombay Natural History Society |volume=33 |pages=505–541 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/part/154233}}</ref><ref name=pocock1939>{{cite book |author=Pocock, R. I. |year=1939 |title=The Fauna of British India, Including Ceylon and Burma. Mammalia: Volume 1 |location=London |publisher=T. Taylor and Francis, Ltd. |pages=197–210 |chapter=''Panthera tigris'' |chapter-url=https://archive.org/stream/PocockMammalia1/pocock1#page/n247/mode/2up}}</ref> ===Evolucioni=== [[File:Tiger phylogenetic relationships.png|thumb|left|Lidhjet filogjenike të tigrit]] [[file:Panthera zdanskyi.png|thumb|right|upright|Restaurimi i ''[[Panthera zdanskyi]]'']] Të afërmit më të ngushtë të tigrit ishin menduar më parë të ishin speciet ''Panthera'' si: luani, leopardi dhe jaguari. Rezultatet e [[analiza]]ve gjenetike tregojnë se rreth 2.88 milionë vjet më parë, tigri dhe [[leopardi i dëborës]] ndryshuan nga speciet e tjera ''Panthera'' dhe se të dyja mund të jenë më të afërt me njëri-tjetrin sesa me luanin, leopardin dhe jaguarin.<ref name=Johnson2006>{{cite journal |last=Johnson |first=W. E. |author2=Eizirik, E. |author3=Pecon-Slattery, J. |author4=Murphy, W. J. |author5=Antunes, A. |author6=Teeling, E. |author7=O'Brien, S. J. |year=2006 |title=The Late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment|journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=311 |issue=5757 |pages= 73–77 |doi= 10.1126/science.1122277 |pmid= 16400146|bibcode=2006Sci...311...73J }}</ref><ref>{{cite journal |last=Davis |first=B. W. |title=Supermatrix and species tree methods resolve phylogenetic relationships within the big cats, ''Panthera'' (Carnivora: Felidae) |author2=Li G. |author3=Murphy W. J. |journal=Molecular Phylogenetics and Evolution |year=2010 |issue=1 |pages=64–76|pmid=20138224 |doi=10.1016/j.ympev.2010.01.036 |volume=56}}</ref> Rezultatet e një studimi filogeografik tregojnë se të gjithë tigrat e gjallë kishin një paraardhës të zakonshëm 72,000-108,000 vjet më parë.<ref name=Johnson2006>{{cite journal |last=Johnson |first=W. E. |author2=Eizirik, E. |author3=Pecon-Slattery, J. |author4=Murphy, W. J. |author5=Antunes, A. |author6=Teeling, E. |author7=O'Brien, S. J. |year=2006 |title=The Late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment|journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=311 |issue=5757 |pages= 73–77 |doi= 10.1126/science.1122277 |pmid= 16400146|bibcode=2006Sci...311...73J }}</ref><ref>{{cite journal |last=Davis |first=B. W. |title=Supermatrix and species tree methods resolve phylogenetic relationships within the big cats, ''Panthera'' (Carnivora: Felidae) |author2=Li G. |author3=Murphy W. J. |journal=Molecular Phylogenetics and Evolution |year=2010 |issue=1 |pages=64–76|pmid=20138224 |doi=10.1016/j.ympev.2010.01.036 |volume=56}}</ref> Mbetjet fosile të tigrit Longdan u gjetën në provincën Gansu të [[Kina|Kinës]] veriperëndimore. Kjo specie ka jetuar në fillim të [[Pleistoceni]]t, rreth 2 milion vjet më parë, dhe konsiderohet si një taksonomi e tigrit modern. Ishte rreth madhësisë së një jaguari dhe ndoshta kishte një model tjetër gëzofi. Pavarësisht se u konsiderua më "primitiv", tigri Longdan ishte funksionalisht dhe ndoshta ekologjikisht i ngjashëm me tigrin modern. Ndërsa ai jetonte në Kinën veriperëndimore, mund të ketë qenë aty ku lindi linja e tigrave. Tigrat u rritën në madhësi, ndoshta në përgjigje të rrezatimeve adaptive të llojeve të gjahut si: [[dreri]] dhe [[bovidae|bovidët]], të cilat mund të kenë ndodhur në Azinë Juglindore gjatë Pleisocenit të hershëm. Fosilet më të hershme të tigrave janë midis 1.6 dhe 1.8 milion vjet të vjetra dhe janë gjetur në [[Ishulli Java|Java]]. Fosilet e dallueshme njihen nga depozitat e hershme dhe të mesme të Pleistocenit në Kinë dhe në [[Sumatra]]. [[Tigri Trinilez]] (''Panthera tigris trinilensis'') jetonte rreth 1.2 milion vjet më parë dhe dihet nga fosilet e gjetura në Trinil në Java. [[tigri Uansien|Tigrat Uanhsien]], Ngandong, Trinil dhe Japonez u zhdukën në kohët parahistorike. Tigrat arritën për herë të parë në Indinë dhe Azinë veriore në fund të Pleistocenit, duke arritur në Beringia lindore, Japoni dhe Sakhalin. Disa kafka fosile janë morfologjikisht të ndryshme nga kafkat e luanit, të cilat mund të tregonin praninë e tigrit në Alaska gjatë periudhës së fundit glaciale, rreth 100,000 vjet më parë. Fosilet e gjetura në Japoni tregojnë se tigrat lokalë ishin më të vegjël se format e kontinentit, ndoshta për shkak të dwarfizmit insular. Sekuenca e plotë e gjenomit të tigrit u botua në vitin 2013. U zbulua se kishte përbërje të ngjashme të përsëritur sesa gjenomët e tjerë të maceve dhe një sintetinë e konservuar dukshëm. === Nënllojet prezente === Pas përshkrimit të parë të Lineut të specieve, disa mostra të tigrit u përshkruan dhe u propozuan si nënlloj. Vlefshmëria e disa nëngrupeve të tigrave u vu në pikëpyetje në vitin 1999. Shumica e nëngrupeve të përshkruara në shekujt XIX dhe XX u dalluan në bazë të gjatësisë së leshit dhe ngjyrosjes, modelimit të shiritave dhe madhësisë së trupit, pra karakteristikave që ndryshojnë shumë brenda popullsisë. Morfologjikisht, tigrat nga rajone të ndryshme ndryshojnë pak, dhe rrjedha e gjeneve midis popullsive në ato rajone konsiderohet të jetë e mundur gjatë Pleistocenit. Prandaj, u propozua që të njihen vetëm dy nëngrupet e tigrave si të vlefshme, përkatësisht P.t. tigri në Azinë kontinentale, dhe P. t. sondaica në ishujt e [[Sumatra|Sunda]] dhe ndoshta në ishujt [[Bali]]. Rezultatet e analizave kraniologjike të 111 kafkave tigër nga vendet e rajonit të Azisë Juglindore tregojnë se kafkat e tigrave Sumatran ndryshojnë nga kafkat e tigrave indokineze dhe ata javanë, ndërsa kafkat e tigrave të Balit janë të ngjashme në përmasat e kafkave tigrave te javanit. Autorët propozuan të klasifikojnë tigrat Sumatran dhe Javan si lloje të dallueshme, ''P. t. sumatrae'' dhe ''P. t. sondaica''.<ref name=Kitchener1999>{{cite book |last=Kitchener |first=A. |date=1999 |chapter=Tiger distribution, phenotypic variation and conservation issues |chapter-url=http://www.nfwf.org/AM/Template.cfm?Section=Home&CONTENTID=3060&TEMPLATE=/CM/ContentDisplay.cfm |editor1-last=Seidensticker |editor1-first=J. |editor2-last=Christie |editor2-first=S. |editor3-last=Jackson |editor3-first=P. |title=Riding the Tiger: Tiger Conservation in Human-Dominated Landscapes |publisher=Cambridge University Press |pages=19–39 |isbn=0-521-64835-1 |url=http://www.nfwf.org/AM/Template.cfm?Section=Home |archive-url=https://web.archive.org/web/20120423162028/http://www.nfwf.org/AM/Template.cfm?Section=Home |archivedate=23 prill 2012 |df=dmy-all |accessdate=4 gusht 2018 |url-status=dead }}</ref> Në vitin 2015, morfologjike, ekologjike dhe tipare molekulare të të gjitha nënpikave të supozuara të tigrave u analizuan në një mënyrë të kombinuar. Rezultatet mbështesin dallimin e dy grupeve evolutive tigrat kontinental dhe Sunda. Autorët propozuan njohjen e vetëm dy nën-llojeve, përkatësisht ''P. t. tigris'' që përbëhet nga popullatat e tigrave të Bengalit, Malajajzesë, Indokinezë, Jugut Kinez, Siberian dhe Kaspik, dhe ''P. t. sondaica'' që përbëhet nga popullatat tigër të Javan, Bali dhe Sumatran. Autorët gjithashtu vunë në dukje se kjo riklasifikim do të ndikojë në menaxhimin e ruajtjes së tigrit. Një specialist i ruajtjes e mirëpriti këtë propozim, pasi do të bënte programe më të fuqishme të mbarështimit dhe rikthimin e ardhshëm të tigrave të lindur në kopshtin zoologjik. Një gjenetist ishte skeptik për këtë studim dhe pohoi se nëntë nënpjesa të njohura aktualisht mund të dallohen gjenetikisht.<ref>{{cite journal |author=Mazák, J.H. and Groves, C.P. |year=2006 |title=A taxonomic revision of the tigers (''Panthera tigris'') of Southeast Asia |journal=Mammalian Biology, Zeitschrift für Säugetierkunde |volume=71 |issue=5 |pages=268–287 |doi=10.1016/j.mambio.2006.02.007}}</ref> Tabela e mëposhtme është bazuar ne klasifikimin e specieve te ''Panthera tigris'' dhe të siguruara nga ''[[:en:Mammal Species of the World|Speciet Gjitare të Botës]]'': {| class="wikitable sortable" |+ Banorët e Azisë !Nënllojet !Përshkrimi !Fotografia |- |'''[[Tigri Bengalez]]''' ''P. t. tigris'', (''[[Karl Lineu|Linnaeus]]'') |Ngjyra e gëzofit të tigrave bengalezë ndryshon nga e verdha në të verdhë të kuqërremtë me vija të zeza.<ref>[https://web.archive.org/web/20160128223717/https://www.rt.com/art-and-culture/tiger-caspian-amur-cat-367/ Russian tigers to take their stripes to Iran] RT. 28 February 2012. Archived from the original on 2016-01-28. Retrieved 4 January 2016.</ref> Meshkujt arrijnë një gjatësi totale prej 270 deri 310 cm dhe peshojnë ndërmjet 180 deri në 258 kg, ndërsa femrat shkojnë nga 240 në 265 cm dhe 100 deri në 160 kg. Në Indinë veriore dhe Nepal, mesatarja është më e madhe; meshkujt peshojnë deri në 235 kilogramë, ndërsa femrat mesatarisht 140 kilogramë. Peshat e regjistruara të trupit të individëve të egër tregojnë se ajo është nje kafshe rëndë. Kjo popullatë ndodhet në Bangladesh, Butan, Indi, Nepal, kryesisht në kullotat aluvionale, subtropikale dhe tropikale, pyjet e pastrimit, pyjet e qumeshtit të lagësht dhe të thatë dhe ne habitatet e mangrovës. Ajo është zhdukur nga Pakistani. Në vitin 2014, popullata në Indi u vlerësua në 2,226 individë të rritur, 163 deri në 253 në Nepal dhe 103 të tillë në Butan. | [[File:Royal Bengal Tiger at Kanha National Park.jpg|175x175px]] |- |'''[[Tigri Kaspik]]''' ''P. t. tigris'' më parë ''P. t. virgata''. |Tigri i Kaspikut u përshkrua si i vendosur me vija të shumta dhe të ngushta. Madhësia e kafkës së tij nuk ndryshonte ndjeshëm nga ajo e tigrit Bengalez. Sipas analizës gjenetike, ai ishte i lidhur ngushtë me tigrin siberian. Popullata banonte në pyjet dhe korridoret lumore nga Anatoli Lindore, Kaukazi Jugor dhe bregu i Detit Kaspik, përgjatë bregut të detit Aral, Amu-Darya dhe Syr-Darya pellgje në bregun jugor të liqenit Balkhash dhe në malet Altai. Ai ishte regjistruar ne [[Lista e BNRN-së e specieve të rrezikuara|listen e kuqe]] gjatë viteve 1970 dhe konsiderohet i zhdukur që nga fundi i shekullit të 20-të. | [[File:Panthera tigris virgata.jpg|lidhje=https://en.wikipedia.org/wiki/Panthera tigris virgata.jpg|175x175px]] |- |'''[[Tigri Siberian]]''' ''P. t. tigris'', më parë ''P. t. altaica''<ref name=MSW3/> |Tigri siberian ka një shtresë të trashë me ngjyrë të zbehtë dhe disa vija ngjyrë kafe të errët. Meshkujt kanë një gjatësi prej 190 deri 230 cm dhe peshojnë mes 180 dhe 306 kg, ndërsa femrat, 160 deri 180 cm dhe 100 deri në 167 kg. Gjatësia e bishtit është rreth 60-110 cm.<ref>[https://phys.org/news/2016-04-world-wild-tiger-century.html "World's wild tiger count rising for first time in a century"] Daigle, K.(2016) Phys Org. Retrieved 17 prilli 2016. </ref> Kjo popullatë banon në rajonin Amur-Ussuri të Korsisë së Primorskit dhe Krabarovsk Krai në Siberinë e largët lindore, me një popullatë të vogël në Hunchun National Siberian Nature Reserve Tiger në Kinën verilindore pranë kufirit me Korenë e Veriut. Ajo është zhdukur në Mongoli, Korenë e Veriut dhe Korenë e Jugut. Në vitin 2005, në rajon ishin 331-393 tigrat siberianë dhe të rritur, me një popullatë prej 250 individësh. Deri në vitin 2015, në Lindjen e Largët Ruse kishte një popullatë prej 480 deri në 540 individësh. | [[File:Siberian_Tiger_sf.jpg|lidhje=https://en.wikipedia.org/wiki/Siberian_Tiger_sf.jpg|175x175px]] |- |'''[[Tigri Indokinez]]''' ''P. t.tigris'' më parë ''P. t. corbetti'' |Tigri Indooinez u përshkrua si më i vogël se tigri Bengalez dhe me një kafkë më të vogël. Meshkujt arrinë 270 cm gjatësi me një peshë jo më shumë se 195 kg, ndërsa femrat 220 cm me një peshë që arrin deri në 130 kg. Eshtë banor i [[tailanda|Tailandës]] dhe është zhdukur nga Vietnami. Në 2015 u listua në [[Lista e BNRN-së e specieve të rrezikuara|listen e kuqe]]. | [[File:Panthera_tigris_corbetti_(Tierpark_Berlin)_832-714-(118).jpg|lidhje=https://en.wikipedia.org/wiki/Panthera_tigris_corbetti_(Tierpark_Berlin)_832-714-(118).jpg|175x175px]] |- |'''[[Tigri i Malajzisë]]''' ''P. t. tigris'' më parë ''P. t. jacksoni'' |Nuk ka një dallim të qartë mes tigrit malajzez dhe atij Indokinez në madhesinë e pelazhit apo kafkës se tyre. Shpesh meshkujt mund të shkojnë në një gjatësi totale prej 220 deri në 280 cm dhe peshojnë ndërmjet 100 deri në 133 kg, ndërsa femrat shkojnë në nje gjatesi prej 180 deri në 260 cm dhe një peshë prej 60 deri në 88 kg. Popullata u vlerësua përafërsisht në 250 deri 344 individë të rritur në vitin 2013, dhe me gjasë përfshinte më pak se 200 individë të rritur në atë kohë. Ndarja gjeografike midis tigrave të Malajzisë dhe atyre të Indonezisë është e paqartë pasi tigrat në Malajzinë veriore janë të afërt me ato në jug të Tajlandës. Në Singapor, tigri i fundit u qëllua në 1932. | [[File:MalayanTiger.jpg|lidhje=https://en.wikipedia.org/wiki/MalayanTiger.jpg|175x175px]] |- |'''[[Tigri i Kinës Jugore]]''' ''P. t. tigris'' më parë ''P. t. amoyensis'' (Hilzheimer, 1905) |Tigri i Kinës Jugore konsiderohet si nënlloji me antik i tigrave. Ka një hundë rrumbullake, shirita të zinj, të holle dhe të shpeshtë dhe nje ngjyrë të portokalltë te erret. Meshkujt arrijne një gjatësi prej 230 deri në 260 cm dhe një peshë mes 130 deri në 180 kg, nderkohë që femrat arrijnë nje gjatesi prej 200 deri në 237 cm, me një peshe që nuk i kalon 113 kg. Është zhdukur në zonat e egra. Eshtë futur në [[Lista e BNRN-së e specieve të rrezikuara|listen e kuqe]] për shkak se gjenden 26 deri në 30 individë. Nuk gjenden të lirë në natyrë.<ref name=IUCN/> | [[File:2012_Suedchinesischer_Tiger.JPG|lidhje=https://en.wikipedia.org/wiki/2012_Suedchinesischer_Tiger.JPG|175x175px]] |} {| class="wikitable sortable" |+ Banorët e ishujve Sunda !Nënllojet !Përshkrimi !Fotografia |- |'''[[Tigri Javanez]]''' ''P. t. sondaica'' ([[Temminick]], 1844) |Tigri Javan ishte i vogël në krahasim me [[tigri i kontinentit Aziatik|tigrat e kontinentit Aziatik]]. Meshkujt peshonin 100-141 kg dhe femra 75-115 kg. Kjo popullatë ishte e kufizuar në ishullin indonezian të Javanit, dhe ishte regjistruar deri në mesin e viteve 1970. Pas vitit 1979, në zonën malore të Betirit nuk u konfirmua më shumë zbulime. Një ekspeditë në Parkun Kombëtar të Malit Halimun Salak në vitin 1990 nuk dha ndonjë dëshmi të përcaktuar dhe të drejtpërdrejtë për ekzistencën e vazhdueshme të tigrave derisa u shpall si i zhdukur. | [[File:Java Tiger.jpg|lidhje=https://en.wikipedia.org/wiki/Java Tiger.jpg|175x175px]] |- |'''[[Tigri Balinez]]''' ''P. t. sondaica'' më parë ''P. t. balica'' |Tigri Bali ishte tigri më i vogël dhe i kufizuar në ishullin Indonezian të [[Bali|Balit]]. Kishte një peshë prej 90-100 kg në meshkuj dhe 65-80 kg në femra. Një tipar tipik i kafkave tigër të Balit është avioni i ngushtë zverkues, i cili është analog me formën e kafkave të tigrave të Javanit. Në Bali, tigrat u gjuanin me zhdukje; tigri i fundit i Bali, një femër e rritur, mendohet se është vrarë në Sumbar Kima, Perëndim Bali, më 27 shtator 1937, ndonëse kishte raporte të pakonfirmuara se fshatarët gjetën një kufomë te tigrit në 1963.<ref>{{cite book |title=Ecology of Java & Bali |last=Whitten |first=T. |last2=Soeriaatmadja |first2=R. E. |year=1996 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-962-593-072-5 |page=706 |url=https://books.google.com/books?id=_pIcG_aZGjsC&pg=PA706}}</ref> | [[File:Bali_tiger_zanveld.jpg|lidhje=https://en.wikipedia.org/wiki/Bali tiger zanveld.jpg|175x175px]] |- |'''[[Tigri Sumatran]]''' ''P. t. sondaica'' më parë ''P. t. sumatrae'' |Është më i vogli nga të gjitha tigrat e gjallë. Meshkujt shkojnë në gjatësi të përgjithshme nga 220 në 255 cm dhe peshojnë ndërmjet 100 deri në 140 kg, ndërsa femrat variojnë nga 215 deri në 230 cm dhe 75 deri në 110 kg. Arsyet për madhësinë e tij të vogël në krahasim me tigrat e kontinentit janë të paqarta, por ndoshta rezultat i konkurrencës për prenë e kufizuar dhe të vogël. Popullata mendohet të jetë me origjinë nga Azia dhe të jetë izoluar rreth 6,000 deri në 12,000 vjet më parë, pasi një rritje në nivelin e detit krijoi ishullin Indonezian të [[Sumatra|Sumatrës]].<ref>{{cite journal | last1=Cracraft | first1=J. |last2=Feinstein | first2=J. | last3=Vaughn | first3=J. |last4=Helm-Bychowski |first4=K. |title=Sorting out tigers (''Panthera tigris''): mitochondrial sequences, nuclear inserts, systematics, and conservation genetics |url=http://research.amnh.org/vz/ornithology/pdfs/1998c.%20tiger%20conservation.pdf |journal=Animal Conservation |volume=1 |pages=139–150 |year=1998 |doi=10.1111/j.1469-1795.1998.tb00021.x |issue=2}}</ref> | [[File:Panthera_tigris_sumatran_subspecies.jpg|lidhje=https://en.wikipedia.org/wiki/Panthera tigris sumatran subspecies.jpg|175x175px]] |} === Hibridët === {{Further|Hibridet e panterave|Hibridët e felidëve|Ligri|Tigoni}} Luanët janë të njohur për [[Riprodhimi|kryqëzimin]] e suksesshem me tigrat (më shpesh me tigrat Amur [[Tigri i Bengalit|Bengalez]]) për të krijuar hibride të quajtur ligers dhe tigonët. Hibridet e tilla dikur ishin zakonisht të edukuara në kopshtin zoologjik, por kjo tani është dekurajuar për shkak të theksimit të ruajtjes. Hibridet vazhdojnë të rriten në menagjeret private dhe në kopshtet zoologjike në Kinë.{{citation needed}} Ligri krijohet gjatë një kryqëzim mes një luani mashkull dhe një tigreshe.<ref name="liger">{{cite book| last=Markel |first=Scott|author2=León, Darryl |year=2003 |title=Sequence Analysis in a Nutshell: a guide to common tools and databases | url=https://archive.org/details/sequenceanalysis0000mark |publisher= O'Reily |location=Sebastopol, California |isbn=0-596-00494-X}}</ref> Ligrat rriten shumë më tepër se secila nga llojet e prindërve. Ata ndajnë cilësitë fizike dhe të sjelljes të të dy llojeve të prindërve (spote dhe vija në një sfond me rërë). Ligrat meshkuj janë sterile, por ligrat femra shpesh janë pjellore. Meshkujt kanë rreth 50% shans për të patur një mane, por, edhe nëse bëjnë, manët e tyre do të jenë vetëm rreth gjysma e madhësisë së asaj të një luani të pastër. Ligat janë zakonisht në gjatësi midis 3 dhe 3.7 metra dhe mund të peshojnë ndërmjet 800 dhe 360 dhe 450 kg ose më shumë.<ref name=liger /> Tigoni më pak i zakonshëm krijohet nga një kryqëzim mes të një luaneshë dhe një tigri mashkull.<ref name="liger" />Për shkak se tigri mashkullull nuk kalon në një gjen promovues të rritjes, kalon në një gjen që pengon rritjen dhe tigonët janë shpesh relativisht të vegjël e peshojnë deri në 150 kg. Ashtu si ligrat, ata kanë tipare fizike dhe të sjelljes nga të dy llojet e prindërve, dhe meshkujt janë steril. Femrat janë nganjëherë pjellore dhe herë pas here kanë lindur litigonë kur janë bashkuar me një [[luani Aziatik|luan Aziatik]]. == Karakteristikat == [[File:Panther_tigris_%26_Panthera_leo_skulls.jpg|thumb|Megjithëse kafka e tigrit (majtas) është e ngjashme me atë të luanit (djathtas) ajo është më e madhe]] Tigri ka një trup muskulor me kocka të fuqishëm, një kokë të madhe dhe një bisht që është rreth gjysma e gjatësisë së trupit të saj. Gezofi i tij është i dendur dhe i rëndë, ndërsa ngjyra ndryshon në mes të hijeve të portokalltë dhe ngjyrës kafe me zona të bardha të barkut dhe vija dalluese vertikale të zeza që janë unike në secilin individ. Vijat ka të ngjarë të jetë e dobishme për maskimin në bimësi të tilla si bari i gjatë me modele të forta vertikale të dritës dhe hijes. Tigri është një nga vetëm disa lloje me shirita të maceve; nuk dihet pse modelet e ndotura dhe rosetat janë modeli më i zakonshëm i maskuar midis felideve. Modeli i veshjes së një tigrei është ende i dukshëm kur është i mitur. Kjo është për shkak të pigmentimit të lëkurës, por në folenë e kokës dhe të flokëve të ngulitura në lëkurë, të ngjashme me mjekrën njerëzore (''zakonisht si hija që bie pasdite''), dhe është e zakonshme me macet e tjera të mëdha. Ata kanë një rritje të rëndë të leshit rreth qafës dhe nofullave dhe mustaqeve të gjata, veçanërisht te meshkuj. Veshët e vegjël, të rrumbullakosura, kanë një vend të shquar të bardhë në pjesën e pasme, të rrethuar nga të zeza. Këto "sytë" të rreme, të quajtura ocelli, duket se luajnë një rol të rëndësishëm në komunikimin me speciet e tjera. Kafka është e ngjashme me atë të luanit, megjithëse zona frontale zakonisht nuk është aq e depresuar ose e rrafshuar, me një rajon postorbital pak më të gjatë. Kafka e një luani ka hapje më të gjera të hundës. Megjithatë, për shkak të ndryshimit në kafka të të dy llojeve, struktura e nofullës së poshtme është një tregues më i besueshëm i specieve. Tigri gjithashtu ka dhëmbë mjaft të fortë; '' 'canines' '' disi të lakuara, janë më të gjatat në mesin e mishngrënësve, një lartësi kurore deri në 90 mm. [[File:Siberian_Tiger_by_Malene_Th.jpg|thumb|right|160px|Tigri siberian është macja më e madhe në kaptivitet, por në natyrën e egër, tigri bengalez ka gjatësinë më te madhe mes shpatullave]] === Përmasat === Tigrat janë të ndryshëm nga njëri-tjetri në madhësi të të gjitha llojeve të maceve të mëdha. Ekziston një dimorfizëm seksual i dukshëm mes meshkujve dhe femrave, të fundit duke qenë vazhdimisht më të vegjël se meshkujt. Diferenca madhore midis meshkujve dhe femrave është proporcionale më e madhe në nëngrupet e mëdha të tigrave, me meshkujt që peshojnë deri në 2 herë më shumë se femrat. Meshkujt gjithashtu kanë gjurmë më të gjera se femrat, duke bërë të mundur që gjinia të dallohet nga gjurmët. Meshkujt ndryshojnë në gjatësi totale nga 250 në 390 cm dhe peshojnë mes 90 deri 306 kg, me gjatësi prej 316 deri në 383 mm. Femrat ndryshojnë në gjatësi totale nga 200 në 275 cm, peshojnë 65 deri në 167 kg me gjatësi të kafkës që varion nga 268 deri në 318 mm. Tigrat e egër e të rëndë që është raportuar ndonjëherë kishte një gjatësi të përgjithshme trupore prej 338 cm. Në secilën prej sekseve, bishti përfaqëson 60 deri në 110 cm të gjatësisë totale. Tigrat meshkuj të mëdhenj siberianë arrijnë një gjatësi të përgjithshme prej më shumë se 350 cm dhe 330 cm në mes të kunjve, me një peshë deri në 317.2 kg. Kjo është dukshëm më e madhe se pesha prej 75 deri 140 kg e arritur nga tigri i Sumatranit. Në sup, tigrat mund të qëndrojnë ndryshe 70 deri në 122 cm. Tigri më i rëndë në regjistrim ishte një tigër bengalez i qëlluar në vitin 1967 që pretendohej të peshonte 388.7 kg; i paverifikuar është nëse ky individ ka një stomak të plotë ose të zbrazët. Është supozuar se madhësia e trupit të popullsive të tigrave të ndryshëm mund të lidhet me klimën dhe të shpjegohet me termoregulimin dhe sundimin e Bergmanit, ose me shpërndarjen dhe madhësinë e llojeve të presë.. Tigrat bengalez dhe siberian janë mes maceve më të larta në lartësinë e shpatullave. Ata renditen gjithashtu me tigrin Kaspik midis maceve më të mëdhenj që kanë ekzistuar ndonjëherë. Megjithatë, një tigër i egër i rritur i meshkujve siberian në peshën e trupit prej 176.4 kg peshon më pak se një tigër bengalez i rritur, në 196 kilogram. ===Varacionet e ngjyrave === {{multiple image |align=right |direction=horizontal |header= |image1=Haifa White Tigers-9129-13.jpg |caption1=[[Tigri i bardhë]], ky gjen recesiv u gjet në tigrat bengalezë, që shkakton ngjyrën e bardhë dhe sytë blu. Nuk është diçka [[Albinismi|albine]] |width1=200 |image2=Golden tiger 1 - Buffalo Zoo.jpg |caption2 = [[Tigri i artë]] ka nje ngjyre me te hapur se tigrat tjere |width2=140 }} Nje gjen recesiv është gjetur ne tigrat e bengalit që mund të krijojë tigrat e bardhë dhe ata të artë, por vetem 1 nga 10,000 lindje mund t'a përmbajnë këtë gjen. Për t'a bërë të mundur këtë, të dy prindërit duhet të përmbajnë gjenin. Gjeni shkakton tek foshnja ngjyrën e bardhë dhe sytë blu. Nuk është diçka albine, por vetëm një pigmetim që ndryshon proteinat përçuese. Tigrat e bardhë njihen prej shumë kohësh. Tigri i parë u zbulua rreth vitit [[1820]]. Një tigër i bardhë u vra në [[Assam]] në [[1899]]. Raca e famshme e tanishme, e ka prejardhjen nga një mashkull i bardhë, i kapur në Rewa në [[27 maj]] [[1951]]. Ky i fundit u kryqëzua me një tigreshë normale. Këlyshët e parë patën ngjyrë normale. Njëra nga femrat u kryqëzua me të atin dhe dha 4 këlyshë të bardhë në [[30 Tetor]] [[1958]]. kështu pati fillimin dhe brezi i tigrave të bardhë. Aktualisht ka disa tigra të bardhë që jetojnë në Indi. Bëhet fjalë për tigra të kryqëzuar me tigrat e bardhë të kopshteve zoologjike, për të mos humbur llojin dhe të ruajnë tigrin e bardhë. Një tigër i arte, tigër argjilor ose tigër luleshtrydhe është një tigër me një ndryshim ngjyre të shkaktuar nga një gjen recesiv gjate kryqezimit te dy tigrave. Ashtu si [[Tigri i Bardhe|Tigrat e Bardhë]], ajo është një formë e ngjyrës dhe jo një specie e veçantë. Asnjë emër zyrtar nuk është caktuar për ngjyrën. Nganjëherë quhet tigër luleshtrydhe për shkak të ngjyres se bardhe poshte gezofit. Tigrat e artë gjithashtu kanë tendencë të jenë më të mëdhenj se tigrat e zakonshem dhe për shkak të efektit të gjenit në boshtin e flokëve, kanë lesh më të butë se sa të afërmit e tyre portokalli. ==Perhapja dhe habitati== [[File:Historical_tiger_distribution_PLoS_2009.png|thumb|left|Përhapja historike e tigrit]] Në fund të periudhës së fundit akullnajore rreth 20,000 vjet më parë, tigri ishte i përhapur nga Rajoni i Anatolisë Lindore dhe Mesopotamia, në Azinë Qendrore në Siberinë Lindore dhe Jugore dhe Azinë Juglindore në ishujt indonezianë të Java, Bali dhe Sumatra. Sot, tigrat rajonalisht janë zhdukur në Afganistan, Ukrainë, Kazakistan, Kirgistan, Taxhikistan, Turkmenistan, Iran, Pakistan dhe Singapor. Mbetjet fosile tregojnë se tigrat ishin gjithashtu të pranishëm në Beringia në veri, Japoninë lindore, dhe Borneo dhe ishulli [[Palawan]] i [[Filipina]] në jug, gjatë Pleistocenit të vonë dhe Holocenit të hershëm. Sa për tigrin Bornean, nuk është konfirmuar se është zhdukur në kohët parahistorike, duke lënë të hapur mundësinë e mbijetimit të saj në kohët e fundit të paktën. Gjatë shekullit të 20-të, tigrat u zhdukën në Azinë Perëndimore dhe Qendrore, dhe në një numër të Ishujve Sunda, dhe u kufizuan në xhepat e izoluar në pjesën e mbetur të vargut të tyre. Ata u zhdukën në ishullin e [[Bali|Balit]] në vitet 1940, rreth Detit Kaspik në vitet 1970, dhe në Java në vitet 1980. Kjo ishte rezultat i humbjes së habitatit dhe vrasjes së vazhdueshme të tigrave dhe gjahut tigër. Sot, zona e tyre e fragmentuar dhe e shpërngulur shtrihet në lindje nga India në Bangladesh, Butan, Nepal, Myanmar, Tajlandë, Kamboxhia, Laosi, Vietnami, Kina, Malajzia, Indonezia, Koreja e Veriut dhe Rusia. Kufiri verior i vargut të tyre është afër lumit Amur në juglindjen e Siberisë. Ishulli i vetëm i madh që jetojnë ende është Sumatra. Që nga fillimi i shekullit të 20-të, vargu historik i tigrave është zvogëluar për 93%. Në dekadën 1997-2007, zona e vlerësuar e njohur për t'u zënë nga tigrat ka rënë me 41%. Tigri zë një gamë të gjerë tipesh habitash, por zakonisht kërkon mbulim të mjaftueshëm, afërsinë me ujin dhe një bollëk të presë. Ajo preferon bimësinë e dendur, për të cilën ngjyrosja e saj e maskuar është e përshtatshme, dhe ku një grabitqar i vetëm nuk është në disavantazh krahasuar me macet e shumta në krenari. Një kërkesë e mëtejshme për habitat është vendosja e lokacioneve të përshtatshme të izoluara, të cilat mund të përbëhen nga shpella, pemë të mëdha të zbrazëta ose vegjetacion të dendur. Tigri i Bengalit në veçanti jeton në shumë lloje pyjesh, duke përfshirë lagështirë, me gjelbërim të përjetshëm, dhe pyjet gjysmë të gjelbra të Asamit dhe Bengalit lindor, pyjet e mangrove me moçalet e deltës së Ganges, pyllit gjetherënës në Terai dhe pyjet e gjembave në Ghat perëndimore. Në pjesë të ndryshme të vargut të saj jeton ose ka banuar barishtore dhe savanë, pjesërisht të hapura pjesërisht, si dhe pyjet e taigave dhe habitatet shkëmbore. == Biologjia dhe sjellja == [[File:Tigerwater_edit2.jpg|thumb|150px|Tigrat ndihet rehat në ujë dhe bëjnë banjë gjatë gjithë kohës]] ===Aktivitetet shoqërore dhe të përditshme=== {{multiple image |align=right |direction=vertical |image1=JenB Marking Territory.JPG |caption1=Një mashkull duke shënuar territorin e tij|width1= }} Tigrat e rritur të çojnë kryesisht jetën e vetmuar. Ata krijojnë dhe mbajnë territore, por kanë shumë më tepër shtëpi brenda të cilave bredhin. Të rriturit rezidentë të të dy sekseve përgjithësisht i kufizojnë lëvizjet e tyre në vargjet e tyre shtëpiake, brenda së cilës ata i plotësojnë nevojat e tyre dhe ato të fëmijëve të tyre në rritje. Individët që ndajnë të njëjtën zonë janë të vetëdijshëm për lëvizjet dhe aktivitetet e njëri-tjetrit. Madhësia e vargut shtëpi varet kryesisht nga bollëku i presë, dhe, në rastin e meshkujve, në qasjen tek femrat. Një tigër mund të ketë një territor prej 20 km2, ndërsa territoret e meshkujve janë shumë më të mëdha, duke mbuluar 60 deri në 100 km2. Gama e meshkujve tenton të mbivendoset me ato të disa femrave, duke i siguruar atij një fushë të madhe partnerësh të ardhshëm. Tigri është një specie kërkuese dhe individët shpërndahen në distanca deri në 650 km për të arritur popullsine e tigrave në zona të tjera. Është notari i fortë dhe shpesh banje në pellgje, liqene dhe lumenj, duke mbajtur kështu freski në vapën e ditës. Në përgjithësi, në mesin e specieve të mëdha mace, vetëm Jaguar ndan një dashuri të ngjashme për ujë në shkretëtirë. Individët mund të kalojnë lumenj deri në 7 km të gjerë dhe mund të notojnë deri në 29 km në ditë. Ata janë në gjendje të mbajnë prenë në ujë, ose t'a kapin atë gjithashtu në uje. Tigreshat e reja krijojnë territoret e tyre të para pranë nënës së tyre. Mbivendosja midis territorit të femrës dhe nënës së saj zvogëlohet me kalimin e kohës. Megjithatë, meshkujt migrojnë më tej se homologët e tyre femra dhe vendosën në një moshë më të re për të shënuar zonën e tyre. Një mashkull i ri merr territorin ose duke kërkuar një zonë të lirë nga tigrat e tjerë meshkuj, ose duke jetuar si një kalimtare në një territor tjetër mashkullor derisa ai të jetë më i vjetër dhe i fortë sa të sfidojë meshkujt rezidentë. Meshkujt e rinj që kërkojnë të krijojnë veten e tyre përbëjnë shkallën më të lartë të vdekshmërisë (30-35% në vit) midis tigrave të rritur. Për të identifikuar territorin e tij, mashkullin shënon pemë duke spërkatur sekrecionet e urinës dhe të gjëndrave të analit, si dhe duke shënuar shtigje me shenja dhe duke shënuar pemë ose në tokë me kthetrat e tyre. Femrat përdorin gjithashtu këto "kruajtje", si dhe shenja të urinës dhe jashtëqitjes. Shenjat e aromave të këtij lloji u mundësojnë një individi të marrë informacion mbi identitetin, seksin dhe statusin riprodhues të tjetrit. Femrat në estrus do të sinjalizojnë disponueshmërinë e tyre duke shënuar më shpesh dhe duke rritur vocalisations e tyre. Megjithëse në shumicën e rasteve shmangen njëri-tjetrin, tigrat nuk janë gjithmonë territorial dhe marrëdhëniet midis individëve mund të jenë komplekse. Një i rritur i të dy sekseve ndonjëherë do të ndajë territorin me të tjerët, madje edhe ata që nuk mund të lidhen me ta. George Schaller vëzhgoi një mashkull të ndajnë një territor me dy femra dhe katër këlyshë.<br>Në librin e tij "[[Tigri (libër)|Tigri]]", [[Stephen Mills]] përshkruan një ngjarje shoqërore të dëshmuar nga Valmik Thapar dhe Fateh Singh Rathore në [[Parku kombëtar Rathambore|parkun kombëtar Rathambore]] kështu: {{Quote|Një tigreshë [[Dominimi (etologjia)|dominuese]] që ata e quanin Padmini vrau një [[Antilopë]] mashkull rreth 300.23 kg. Ata e gjetën prenë vetëm pas agimit me tre këlyshët e saj 14-muajshe dhe ata panë të pandërprerë për dhjetë orët e ardhshme. Gjatë kësaj periudhe familja u bashkua me dy femra të rritura dhe një mashkull të rritur, të gjithë pasardhës nga pleqtë e mëparshëm të Padminit dhe nga dy tigrat e palidhur, një femër tjetrën e paidentifikuar. Deri në orën tre nuk kishte më pak se nëntë tigrat rreth presë.<ref name=Mills04>{{cite book | author=Mills, S. | year=2004 | title=Tiger | url=https://archive.org/details/tiger0000mill | page=[https://archive.org/details/tiger0000mill/page/89 89] | publisher=BBC Books | location=London | isbn=1-55297-949-0}}</ref>}} [[File:Panthera_tigris_altaica_(27.08.2012).JPG|thumb|left|Një [[Tigri Siberian|tigër Siberian]] duke notuar në pishinë]] Herë pas here, tigrat meshkuj marrin pjesë në rritjen e këlyshëve, zakonisht të tyre, por kjo është jashtëzakonisht e rrallë dhe jo gjithmonë e kuptueshme. Në maj të vitit 2015, tigrat Amur u fotografuan nga kurthet e kamerave në rezervatin Biokopere të Sikhote-Alin. Fotot tregojnë se një tigër mashkull Amur kalon, e ndjekur nga një femër dhe tre këlysh brenda hapësirës prej rreth dy minutash.<ref>Wildlife Conservation Society. (2015). [https://www.sciencedaily.com/releases/2015/03/150306143548.htm Tiger dad: Rare family portrait of Amur tigers the first-ever to include an adult male]. ScienceDaily, 6 marsi 2015.</ref> Në Ranthambore, një [[Tigri i Bengalit|tigër Bengal]] mashkull mbrojti dy këlyshë femra jetimë pasi nëna e tyre kishte vdekur nga sëmundja. Qeniet mbetën nën kujdesin e tij, ai i furnizoi me ushqim e i mbrojti nga rivali mashkull.<ref>{{cite web|url=http://www.ranthamborenationalpark.com/t-25.html|title=T-25 Dollar Dominant Male Tiger in Ranthambore National Park}}</ref> Tigrat meshkuj në përgjithësi janë më intolerantë ndaj meshkujve të tjerë brenda territoreve të tyre sesa ndaj femrave të tjera. Mosmarrëveshjet territoriale zakonisht zgjidhen me një përleshje. Disa incidente të tilla janë vërejtur në të cilat tigri i mundur largohet.<ref name=Thapar1989>{{cite book | author=Thapar, Valmik | year=1989 | title=Tiger: Portrait of a Predator | publisher=Smithmark | location=New York | isbn=0-8160-1238-5}}</ref> Pasi të jetë vendosur dominimi, një mashkull mund të tolerojë një vartës brenda rrezes së tij, për sa kohë që nuk jetojnë në lagje shumë të ngushta. Mosmarrëveshjet më agresive kanë tendencë të ndodhin mes dy meshkujve kur një femër është në territorin e tjetrit dhe rrallë mund të rezultojë me vdekjen e njërit prej meshkujve.<ref name=TT01>Tiger and Territory: [https://wp.natsci.colostate.edu/findingporpoise/tigers-and-territory-the-issues-we-see-with-home-range-size-and-conservation-in-these-big-cats/ The Issues We See with Home Range Size and Conservation in these Big Cats] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200122184610/https://wp.natsci.colostate.edu/findingporpoise/tigers-and-territory-the-issues-we-see-with-home-range-size-and-conservation-in-these-big-cats/ |date=22 janar 2020 }}. Marrë më 23.03.2017</ref> [[File:Flehmen_Response_in_a_Sub_Adult_Tiger.jpg|thumb|left|[[Tigri Bengalez]] duke dhënë një përgjigje të flementuar ndërkohë që shënon territorin e tij]] Tigri mashkull mumd të japë një [[Përgjigja e flementuar|përgjigje të flementuar]] tek meshkujt e tjerë, ose kur nuhat urinën e meshkujve që kanë shënuar territoret e tyre. Ashtu si llojet e tjera, tigrat rënkojnë, veçanërisht në situata agresive, gjatë sezonit të çiftëzimit ose kur bëjnë një vrasje. Ka dy ulërima të ndryshme: ulërima "e vërtetë" është bërë duke përdorur aparatin hioid dhe e detyruar përmes një gojë të hapur ndërsa mbyllet gradualisht dhe ulërima më e shkurtër dhe më e ashpër "kollë" është bërë me gojën e hapur dhe dhëmbët e ekspozuar. Ulërima "e vërtetë" mund të dëgjohet deri në 3 km larg dhe nganjëherë emetohet tre ose katër herë në vazhdim. Kur të tensionuar, tigrat do të ankohet, një tingull i ngjashëm me një ulërimë, por më të nënshtruar dhe të bërë kur goja është pjesërisht ose tërësisht e mbyllur. Vërshimi mund të dëgjohet 400 m larg.<ref>{{Cite journal| doi = 10.1023/A:1020620121416| year = 1999| last1 = Peters | first1 = G.| last2 = Tonkin-Leyhausen | first2 = B. A.| title = Evolution of Acoustic Communication Signals of Mammals: Friendly Close-Range Vocalizations in Felidae (Carnivora)| journal = Journal of Mammalian Evolution| volume = 6| issue = 2| pages = 129–159 }}</ref> Komunikimet e tjera vokale përfshijnë: mjaullimat dhe gerrhitjet. ===Gjuetia dhe dieta=== {{multiple image |align=right |direction=vertical |image1=Panthera tigris -Franklin Park Zoo, Massachusetts, USA-8a (1).jpg |caption1=Një tigër duke treguar dhëmbët e tij teksa po [[Ulërima (vokalization)|ulërin]]|width1= |image2=Amitava banerjee tiger wild boar tadoba.jpg |caption2=|width2= }} Në të zonat e egra, tigrat kryesisht ushqehen me kafshë të mëdha dhe të mesme, duke preferuar barëngrënësa që peshojnë të paktën 120.30 kg. Ata zakonisht kanë pak ose aspak efekt dëmtues mbi popullatat e tyre të presë. Dreri sambar, chital, barasingha, derri i egër, gaur, nilgai, si bualli i ujit dhe bualli i brendshëm, në rendin zbritës të preferencës, janë preja e favorizuar e tigrit në Tamil Nadu të Indisë, ndërsa gaur dhe sambar janë preja e preferuar dhe përbëjnë dietë e tigrave në pjesë të tjera të Indisë. Ata gjithashtu grabitin nga grabitqarët e tjerë, duke përfshirë qentë, leopardët, pitonët dhe krokodilat. [[File:RANTHAMBORE_TIGER_RESERVE.jpg|thumb|left|Tigri duke kapur një derer të egër në [[rezervati i tigrave në Kanë|rezervatin e tigrave në Kanë]]]] Në Siberi, speciet kryesore të gjahut janë wapiti Mançurian dhe derri i egër (''dy lloje që përbëjnë gati 80% të presë së përzgjedhur''), pasuar nga dreri i egër, dreri brinjëlopatë, dreri, dhe dreri i muskqeve. Arinjtë e zinj dhe aziatikë mund të bien pre e tigrave dhe përbëjnë deri në 40.7% të dietës së tigrave siberiane në varësi të kushteve lokale dhe popullatave të ariut. Në Sumatra, preja përfshijnë drunjtë sambar, muntjac, derri i egër, malajas tapir dhe orangutangun. Në rangun e ish-Tigrit të Kaspikut, preja përfshinte antilopa saiga, deve, kaukaziane, gomerë, dhe kuaj të egër. Ashtu si shumë grabitqarë, tigrat janë oportunistë dhe mund të hanë pre shumë më të vogla, të tilla si majmunët dhe peshqit. Tigrat në përgjithësi nuk gjuajne elefantët aziatikë të rritura dhe rinocerontët indian por incidentet janë raportuar. Më shpesh, janë viçat e vegjël më të prekshëm që merren. Tigrat janë raportuar duke sulmuar dhe vrarë elefantët e kapur nga njerëzit gjatë gjuetive të tigrave në shekullin e 19-të. Kur në afërsi të njerëzve, tigrat ndonjëherë gjithashtu do të ushqehen me bagëtitë të tilla shtëpiake si bagëtia, kuajt dhe gomerët. Tigrat e vjetër ose të plagosur, të paaftë për të kapur gjahun e egër, mund të bëhen ngrënësit e njerëzve; ky model është rikthyer shpesh në të gjithë Indinë. Një përjashtim është në Sundarbans, ku tigrat e shëndetshëm preokupojnë peshkatarët dhe fshatarët në kërkim të prodhimeve pyjore, duke formuar kështu një pjesë të vogël të dietës së tigrit. Megjithëse pothuajse ekskluzivisht mishngrënës, tigrat herë pas here do të hanë vegjetacion për fibra diete si frutat e pemës. ===Armiqtë dhe konkurentët=== [[File:Tigerdholes.jpg|thumb|left|Një tigër duke u gjuajtur nga një tufë me qenë të egër]] Tigrat zakonisht preferojnë të hanë gjahun që e kanë zënë vetë, por nuk e përjashtojnë gjahun e marrë nga mishngrënësit e të tjerë të mëdhenj. Megjithëse grabitqarët në mënyrë tipike e shmangin njëri-tjetrin, nëse të dyja palët duan të njëjtin gjah mund të shkaktohet përleshja mes tyre. Nëse këto nuk janë të mjaftueshme, konfliktet mund të kthehen në dhunë; tigrat mund të vrasin konkurrentët si leopardë, hienët me shirita, ujqit, arinjtë, pitonë dhe krokodilë me raste. Tigrat gjithashtu mund të jenë pre e këtyre konkurrentëve. Sulmet ndaj grabitqarëve më të vegjël, të tilla si rrëqebuj dhe dhelpra, janë pothuajse me siguri grabitqare. Krokodilat, arinjtë dhe tufat e mëdha të qenëve të egër mund të fitojnë konflikte kundër tigërve dhe në disa raste edhe t'i vrasin. Leopardi i konsiderueshëm më i vogël shmang konkurrencën nga tigrat duke gjuajtur në kohë të ndryshme të ditës dhe duke gjuajtur pre e ndryshme. Në Parkun Kombëtar të Nagarhole të Indisë, shumica e presë së përzgjedhur nga leopardët ishin nga 30 në 175 kg kundër një preference për prenë e peshuar mbi 176 kg në tigrat. Pesha mesatare e presë në dy macet e mëdha përkatëse në Indi ishte 37.6 kg kundrejt 91.5 kg. Me pretë relativisht të bollshme, tigrat dhe leopardët janë parë që bashkëjetojnë me sukses pa përjashtim konkurrues ose hierarkitë e mbizotërimit të species që mund të jenë më të zakonshme në savanën afrikane, ku leopardi ekziston me luanin. Çakallët e artë mund të ushqehen me tigrat e vrarë ose te ngordhur. ===Riprodhimi=== [[File:Panthera_tigris_altaica_13_-_Buffalo_Zoo.jpg|thumb|right|Nje tigreshë me këlyshin e saj]] [[File:Tigerbabys_Zoo_Frankfurt.jpg|thumb|Dy këlysh duke luajtur me top]] Kryqëzimi mund të ndodhë gjatë gjithë vitit, por është më i zakonshëm në mes të nëntorit dhe prillit. Një femër është e pranueshme vetëm për tre deri në gjashtë ditë. Çiftëzimi është i shpeshtë dhe i zhurmshëm gjatë asaj kohe. Shtatëzania varion nga 93 deri në 112 ditë, me një mesatare prej 103 deri në 105 ditë. Femra lind një ose tre këlyshë, rrallë edhe gjashtë. Këlyshët peshojnë nga 680 në 1400 gram secila në lindje, dhe janë të lindur të verbër. Femrat i marrin ato vetëm, me vendlindjen dhe shpellën e nënës në një vend të strehuar siç është një shpellë ose çarje shkëmbore. Babai në përgjithësi nuk merr pjesë në rritjen e tyre. Tigrat meshkuj që nuk kanë lidhje me to shpesh i vrasin këlyshët për ta bërë femrën të hapur, meqenëse tigri mund të lindë një pjellë tjetër brenda pesë muajve nëse humbasin fëmijët e mbeturinave të mëparshme. Shkalla e vdekshmërisë së këlyshëve tigër është rreth 50% në dy vitet e para. Pak grabitës të tjerë sulmojnë këlyshët e tigrave për shkak të zellit dhe egërsisë së nënës. Përveç njerëzve dhe tigrave të tjera, shkaqet e zakonshme të vdekshmërisë së foshnjës janë uria, ngrirja dhe aksidentet. Një këlysh dominant shfaqet me shumë energji, zakonisht një mashkull. Ky këlysh është më aktiv se vëllezërit e motrat e saj dhe merr rolin udhëheqës, duke lënë në fund nënën e tij dhe duke u bërë i pavarur më parë. Të vegjlit hapin sytë nga gjashtë deri në katërmbëdhjetë ditë. Për tetë javë, këlyshët bejne sipërmarrje të shkurtra jashtë me nënën e tyre, edhe pse ata nuk udhëtojnë me të si ajo kalon territorin e saj derisa ata janë më të vjetër. Kelyshet janë infermierë për tre deri në gjashtë muaj. Rreth kohës që ata janë zvjerdhur, ata fillojnë të shoqërojnë nënën e tyre në shëtitjet territoriale dhe ata mësohen se si të gjuajnë. Kelyshet shpesh bëhen të aftë (''dhe pothuajse të rritur'') gjuetarët në dymbëdhjetë muaj të vjetër. Këlyshët bëhen të pavarur rreth tetëmbëdhjetë muajsh, por nuk janë në moshën dy deri në dy vjeç e gjysmë që ata plotësisht të ndarë nga nëna e tyre. Femrat arrijnë pjekurinë seksuale në tre deri në katër vjet, ndërsa meshkujt e bëjnë këtë në katër deri në pesë vjet. Tigri i vjetër rob i regjistruar ka jetuar për 26 vjet. Një ekzemplar i egër, që nuk ka grabitqarët natyral, në teori mund të jetojë në një moshë të krahasueshme. ==Ruajtja== {| class="wikitable" |+Statusi i popullatës së tigrit (''2016'') |- ! Shteti !! Numri |- |{{flagicon|Bangladesh}} [[Bangladeshi]] |style="white-space: nowrap;"|106 |- | {{flagicon|Bhutan}} [[Butani]] || 103 |- |{{flagicon|Cambodia}} [[Kamboxhia]] || 0 |- |{{flagicon|China}} [[Kina]] || 7 |- |{{flagicon|India}} [[India]] || 2,226 |- |{{flagicon|Indonesia}} [[Indonezia]] || 371 |- |{{flagicon|Malaysia}} [[Malajzia]] || 250 |- |{{flagicon|Russia}} [[Rusia]] || 433 |- |{{flagicon|Nepal}} [[Nepali]] || 198 |- |Totali || 3,261 |} Në fillim të shekullit të 20-të, u vlerësua se kishte mbi 100.000 tigra të egrër, por popullsia ka rënë jashtë robërisë në mes 1.500 dhe 3.500. Disa vlerësime sugjerojnë se ka më pak se 2,500 individë të pjekur të mbarështimit, pa asnjë nënpopullim që përmban më shumë se 250 individë të pjekur të mbarështimit. Popullsia globale e egër e tigrave u vlerësua nga Fondi Botëror për Natyrë në 3,200 në vitin 2011 dhe 3,890 në vitin 2015-Vox raportoi se kjo ishte rritja e parë në një shekull. India është shtëpia e popullsisë më të madhe të botës së tigrave. Një regjistrim i vitit 2014 vlerëson një popullsi prej 2,226, një rritje prej 30% që nga viti 2011. Në vitin 1973, Projekti '' 'Tiger of India' '', i nisur nga Indira Gandhi, krijoi mbi 25 rezerva tigrash në tokën e rikuperuar, ku zhvillimi njerëzor ishte i ndaluar. Projekti u vlerësua me trefishimin e numrit të tigrave të egër bengalez nga rreth 1,200 në 1973 në mbi 3,500 në vitet 1990, por një regjistrim i vitit 2007 tregoi se numrat kishin rënë përsëri në rreth 1,400 tigrat për shkak të gjuetisë. Pas raportit, qeveria indiane premtoi 153 milionë dollarë për iniciativën, krijoi masa për të luftuar gjuetinë, premtoi fonde për të zhvendosur deri në 200,000 fshatarë me qëllim që të reduktonte ndërveprimet njerëzore-tigër, dhe të ngrinte tetë rezerva të reja tigrash. Në vitin 2009 u pretendua se gjuetia ishte mbrojtur në mënyrë efektive në Ranthambore National Park. [[File:Wild_Sumatran_tiger.jpg|thumb|right|Tigri i egër sumatran i fotografuar nga kamra kurthe]] Në vitet 1940, tigri i Siberisë ishte në prag të zhdukjes me vetëm rreth 40 kafshë që mbeteshin të egra në Rusi. Si rezultat, u vendosën kontrolle kundër egërsisë nga Bashkimi Sovjetik dhe u krijua një rrjet i zonave të mbrojtura (zapovednik), duke çuar në një rritje të popullsisë në disa qindra. Luftimi përsëri u bë një problem në vitet 1990, kur ekonomia e Rusisë u rrëzua. Pengesa kryesore në ruajtjen e specieve është territori i madh që kërkojnë tigrat individualë (deri në 450 km2 të nevojshëm nga një femër e vetme dhe më shumë për një mashkull të vetëm). Përpjekjet aktuale të ruajtjes udhëhiqen nga qeveritë lokale dhe OJQ-të në bashkëpunim me organizatat ndërkombëtare, si Fondi Botëror për Natyrën dhe Shoqëria e Ruajtjes së Natyrës. Përjashtimi konkurrues i ujqërve nga tigrat është përdorur nga konservatorët rusë për t'i bindur gjuetarët që të tolerojnë macet e mëdha. Tigrat kanë më pak ndikim në popullatat e papunuar sesa ujqërit, dhe janë efektive në kontrollimin e numrave të këtyre të fundit. Në vitin 2005, mendohej të kishte rreth 360 kafshë në Rusi, megjithëse këto shfaqnin pak diversitet gjenetik. Megjithatë, në një dekadë më vonë, regjistrimi i tigrave të Siberisë u vlerësua nga 480 në 540 individë. Imazhi i kurthit të kamerës së tigërit të egër Sumatran Duke kundërshtuar më herët lëvizjen ambientaliste të udhëhequr nga Perëndimi, Kina ndryshoi qëndrimin e saj në vitet 1980 dhe u bë parti e traktatit CITES. Deri në 1993 ajo kishte ndaluar tregtinë në pjesë tigër, dhe kjo zvogëloi përdorimin e kockave tigër në mjekësinë tradicionale kineze. Pas kësaj, tregtia e njerëzve tibetianë në lëkurat e tigrave u bë një kërcënim relativisht më i rëndësishëm për tigrat. Pëlhura janë përdorur në veshje, kuba tigër-lëkurë duke u veshur nga këngëtarët dhe pjesëmarrësit në festivalet e garave të kuajve dhe u bënë simbole të statusit. Në vitin 2004, organizatat ndërkombëtare të ruajtjes nisën fushatat e suksesshme të propagandës mjedisore në Kinë kundër tregtisë së tigrave të tigrave të lëkurës. Kishte zemërim në Indi, ku jetojnë shumë tibetianë, dhe Dalai Lama 14 u bind për të marrë këtë çështje. Që atëherë ka pasur një ndryshim qëndrimi, me disa tibetianë që djegin publikisht kelyshët e tigrit. == Marëdheniet me njerëzit == ===Gjuetia e tigrave=== {{Further|Gjuetia e tigrave}} [[File:ElephantbackTigerHunt.jpg|thumb|Gjuetia me [[Elefanti|elefantë]]]] Tigri ka qenë një nga kafshët e mëdha pesëvjeçare të Azisë. Gjuetia e tigrave u zhvillua në një shkallë të madhe në fillim të shekullit të 19 dhe 20, duke qenë një sport i njohur dhe i admiruar nga britanikët në Indinë koloniale, si dhe nga klasat maharajas dhe aristokratike të shteteve të dikurshme princite të Indisë para pavarësisë. Një maharaja e vetme ose gjahtari anglez mund të pretendojnë të vrasin mbi njëqind tigrat në karrierën e tyre të gjuetisë. Gjuetia e tigrave u bë nga disa gjuetarë në këmbë; të tjerët u ulën me një dhi apo buall të lidhur jashtë si karrem; por të tjerët hipur mbrapa elefantit. ===Sulmet ndaj njerëzve=== Tigrat e egër që nuk kanë pasur kontakt të mëparshëm me njerëzit në mënyrë aktive, shmangnin ndërveprimet me njerëzit. Megjithatë, tigrat shkaktojnë më shumë vdekje njerëzore përmes sulmit të drejtpërdrejtë se çdo gjitar tjetër i egër. Sulmet janë provokuar herë pas here, pasi tigrat shfarosen pasi u plagosën, ndërsa ata vetë janë gjuajtur. Sulmet mund të provokohen aksidentalisht, si kur një njeri surprizon një tigër ose vjen pa dashje midis një nëne dhe të rinjve të saj, ose si në një rast në zonën rurale të Indisë. Herë pas here tigrat vijnë për të parë njerëzit si pre. Sulme të tilla janë më të zakonshme në zonat ku rritja e popullsisë, zvogelimi i prese dhe bujqësia kanë ushtruar presion mbi habitatet e tigrave dhe kanë zvogëluar prete e tyre. Shumica e sulmeve te tigrave ndaj njerëz janë të vjetra. Tigri Champawat, një tigër gjetur në Nepal dhe pastaj në Indi, kishte ishte sulmuar nga dy qen. Ajo ishte përgjegjëse për rreth 430 vdekje njerëzish, shumica e sulmeve që njihet nga një kafshë e egër, deri në kohën kur ajo u qëllua në vitin 1907 nga Jim Corbett. Sipas Corbett-it, sulmet e tigrave ndaj njerëzve zakonisht janë gjatë ditës, kur njerëzit punojnë jashtë dhe nuk mbajnë vrojtim. ==Tigri në kulturë== ===Në literaturë, art dhe film=== [[File:The_Tyger_BM_a_1794.jpg|thumb|150px|Poema e Uilliam Bllek]] Në poemën e [[William Blake]] në këngët e përvojës, titulluar "[[The Tyger (poemë)|Tyger]]", tigri është një kafshë kërcënuese dhe e frikshme. Në romanin fitues të çmimit "[[Man of Pi|Man of Pi]]" të [[Yann Martel]] të vitit 2001, protagonist, i mbijetuar i anijes së mbytyr për disa muaj në një varkë të vogël, në njëfarë mënyre shmanget duke u ngrënë nga mbijetuesi tjetër, një tigër i madh bengalez. Historia u adaptua në filmin e vitit 2012 Ang Lee me të njëjtin emër. Njeriu-ngrënës të [[Jim Corbett]]-it në vitin 1944 tregojnë dhjetë tregime të vërteta për shfrytëzimin e gjuetisë së tij në atë që tani është rajoni i Uttarakhand-ut në Indi. Libri ka shitur mbi katër milionë kopje, dhe ka qenë baza e filmave imagjinar dhe dokumentarë. Në Librin e xhunglës së [[Rudyard Kipling]] në 1894, tigri, [[Shere Khan]], është armiku i vdekshëm i protagonistit njerëzor, Mogli; libri ka formuar bazën e filmave të drejtpërdrejt dhe të animuar. Karaktere të tjera të tigrave që synojnë fëmijët kanë tendencë të jenë më të mirë, siç janë; tigri në Winnie-the-Pooh dhe Hobbes të A. A. Milne, të komik-stripit Calvin dhe Hobbes, të cilët përfaqësohen si kafshë të mbushura thjesht në jetë. Tigri është gjithashtu maskota për skuadra të ndryshme sportive në mbarë botën. Tigri Toni është një nuskë e famshme për drithërat e mëngjesit të Kellogg-it, Frosted Flakes. Esso (Exxon) markë e benzinës u reklamua që nga viti 1969 e tutje me sloganin 'vendosni një tigër në tankin tuaj', dhe një nuskë tigër; më shumë se 2.5 milionë bishta të tigrave sintetike u shitën për shoferët, të cilët i lidhën ato me kapuçët e tyre të benzinës. Tigri shfaqet në heraldikë, por dallon nga bishtja e zogjve, një krijesë e lulëzuar, e cila ka rrënjët e saj në kafshët mesjetare Europiane. == Shikoni edhe == *[[Tigri kundër luanit]] *[[Shere Khan|Tigri Bengalez në libër]] *[[Tigri Siberian#Në kulturë|Tigri Siberian si simboli i njerëzve]] == Referime == {{Reflist|30em}} ==Lidhje të jashtme== {{Commons|Panthera tigris}} {{Wikiquote|Tigri}} {{Wikispecies|Panthera tigris}} {{Macet e mëdha}} {{Taxonbar|from=Q19939}} [[Kategoria:Tigra|*]] [[Kategoria:Kafshë të përshkruara në 1758]] [[Kategoria:Gjitarë]] [[Kategoria:Gjitarë të Azisë]] [[Kategoria:Pantera]] [[Kategoria:Mishngrënës]] [[Kategoria:Mishngrënës të Azisë]] [[Kategoria:Fauna Aziatike]] [[Kategoria:Fauna e rrezikuar Aziatike]] 8vtdaexj9c24swcg604fgvb56qfc8f1 Ligji i Amperit 0 61939 2465459 2023768 2022-07-27T20:52:18Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki Në [[Elektrodinamika klasike|elektromagnetizmin klasik]], '''ligji i Amperit''', i zbuluar nga [[André-Marie Ampère]], jep lidhjen e [[Fusha magnetike|fushës magnetike]] te [[integrali kurbolinear|integruar]] përreth një vije te mbyllur me [[korrenti elektrik|korrentin elektrik]] që kalon përmes kësaj vije te mbyllur. Ligji pohon se një fushe magnetike ''H'' mund te linde si rezultat i densitetit te korrentit elektrik <math> J </math> , nga një densitet i fluksit elektrik ''D'' që ndryshon në kohe ose nga te dy këta faktorë.Ai mund te konsiderohet si analogu magnetik i [[Ligji i Gausit|ligjit te Gausit]], në vetevete ligji është një nga kater [[ekuacionet e Maksuellit]] te cilat formojnë bazat e [[elektromagnetizmi]]t [[fizika klasike|klasik]]. == Ligji origjinal i Amperit == [[Skeda:Electromagnetism.svg|thumb|right|Korrenti elektrik prodhon një fushe magnetike.]] Në formën historike origjinale , ligji rrethor i Amperit lidh fushën magnetike <math>\mathbf{B}</math> me burimin e saj, densitetin e korrentit <math>\mathbf{J}</math>. Ekuacioni në ketë forme nuk është i vërtete në te gjitha rastet (shikoni "korrigjimi i Maksuellit" me poshtë), por është korrekt në raste speciale kur [[fusha elektrike]] është konstante (e pandryshueshme) në kohe. Ligji mund te shkruhet në dy forma, në "formën integrale" dhe në "formën diferenciale". Te dyja format janë ekuivalente dhe janë te lidhura nga [[teorema Kelvin-Stokes]]. === Forma integrale === Në njësi [[SI]], (versioni në njësi [[cgs]] përdoret me vone në ketë seksion), "forma integrale" e ligjit te Amperit është: :<math>\oint_C \mathbf{B} \cdot \mathrm{d}\mathbf{l} = \mu_0 \iint_S \mathbf{J} \cdot \mathrm{d}\mathbf{S}</math> ose në mënyre ekuivalente, :<math>\oint_C \mathbf{B} \cdot \mathrm{d}\mathbf{l} = \mu_0 I_{\mathrm{enc}}</math> ku: :* <math>\oint_C </math> është [[integrali kurbolinear]] i mbyllur përreth një kurbe te mbyllur ''C''. :* <math>\mathbf{B} </math> është [[fusha magnetike]] në [[tesla (njësi)|tesla]]. :* <math>\cdot</math> është [[prodhimi skalar]] vektorial. :* <math>\mathrm{d}\mathbf{l} </math> është një element [[infinitezimal]] ([[diferenciali (matematike)|diferenciali]]) i kurbes ''C'' (pra. një vektor me një modul te barabarte në madhësi me gjatësinë e elementit vijor infinitezimal, dhe me drejtim te dhëne nga tangjentja e kurbes ''C'', shiko me poshtë), :* <math>\iint_S</math> jep integralin mbi një sipërfaqe ''S'' te mbyllur nga kurba ''C'' (shiko me poshtë). Shenja e integralit te dyfishte tregon se integrali ka një natyre dy permasore. :* <math>\mu_0 \!\ </math> është [[konstantja magnetike]] e njohur gjithashtu edhe si permeabiliteti absolut i boshllëkut. :* <math>\mathbf{J} </math> është [[densiteti i korrentit]], si i [[magnetizimi|lidhur]] ashtu edhe i lire, përmes sipërfaqes ''S'' i rrethuar nga kurba ''C'' :* <math> \mathrm{d}\mathbf{S} \!\ </math> është [[sipërfaqja vektoriale]] e një elementi [[infinitezimal]] te sipërfaqes ''S'' (pra një vektor me modul te barabarte me sipërfaqen e elementit infinitezimal te sipërfaqes, dhe me drejtim normal me sipërfaqen ''S''. Drejtimi i normales duhet te korrespondoje me orientimin e ''C'' nga rregulli i dorës se djathte, :* <math>I_{\mathrm{enc}} \!\ </math> është korrenti i përgjithshëm që kalon përmes sipërfaqes ''S'', si i [[magnetizimi|lidhur]] ashtu edhe i lire. === Forma diferenciale === Në forme diferenciale <math>\mathbf{\nabla} \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \epsilon_0 \mu_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math> Termi i dyte i ekuacionit u dha nga Maksuelli i cili pas analizimit te ekuacioneve konstatoi se mungesa e termit te dyte mund te çoje në një paradoks. == Referime dhe shënime == <references/> == Lexime te mëtejshme == * {{cite book | author=Griffiths, David J.|title=Introduction to Electrodynamics (3rd ed.)| publisher=Prentice Hall |year=1998 |id=ISBN 0-13-805326-X}} * {{cite book | author=Tipler, Paul | title=Physics for Scientists and Engineers: Electricity, Magnetism, Light, and Elementary Modern Physics (5th ed.) | url=https://archive.org/details/physicsforscient0002tipl | publisher=W. H. Freeman | year=2004 | id=ISBN 0-7167-0810-8}} == Lidhje te jashtme == * [http://www.lightandmatter.com/html_books/0sn/ch11/ch11.html#Section11.3 a section on Ampere's law from an online textbook] * [https://web.archive.org/web/20060221232420/http://35.9.69.219/home/modules/pdf_modules/m138.pdf <small>MISN-0-138</small> ''Ampere's Law''] ([[Portable Document Format|PDF file]]) by Kirby Morgan for [http://www.physnet.org Project PHYSNET]. * [https://web.archive.org/web/20051022074412/http://35.9.69.219/home/modules/pdf_modules/m145.pdf <small>MISN-0-145</small> ''The Ampere-Maxwell Equation; Displacement Current''] (PDF file) by J.S. Kovacs for Project PHYSNET. * [http://www.haverford.edu/physics-astro/songs/ampere.PDF ''The Ampère's Law Song''] (PDF file) by Walter Fox Smith; [http://www.haverford.edu/physics-astro/songs/ Main page], with recordings of the song. * [http://www.physnet.org/modules/pdfmodules/m138.pdf ''Ampere's Law''] on [http://www.physnet.org Project PHYSNET]. [[Kategoria:Fizikë]] [[Kategoria:Elektromagnetizëm]] [[Kategoria:Elektrodinamikë]] eigov7eiwtmyyfd5sbyaj1jhdx9dfwz Ekuacioni i valës elektromagnetike 0 62286 2465469 2372593 2022-07-27T21:14:01Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Ekuacioni i valës elektromagnetike''' është një [[ekuacion diferencial pjesor]] i rendit të dytë që përshkruan përhapjen e [[valës elektromagnetike]] përmes një [[mjedisi]] ose në [[boshllëk]]. Forma [[homogjene]] e ekuacionit, me terma të [[fusha elektrike|fushës elektrike]] '''E''' ose të [[fusha magnetike|fushës magnetike]] '''B''', është i formës: :<math> \left( \nabla^2 - { 1 \over {c}^2 } {\partial^2 \over \partial t^2} \right) \mathbf{E} \ \ = \ \ 0</math> :<math> \left( \nabla^2 - { 1 \over {c}^2 } {\partial^2 \over \partial t^2} \right) \mathbf{B} \ \ = \ \ 0</math> Ku ''c'' është [[shpejtësia e dritës]] në mjedisin e caktuar. Në vakuum shpejtësia e dritës është, ''c'' = ''c''<sub>0</sub> = 299,792,458 metër për sekondë.<ref>Praktika e tanishme është që të përdorim ''c''<sub>0</sub> për të treguar shpejtësinë e dritës në vakum sipas [[ISO 31]]. Në rekomandimin origjinal të 1983, simboli ''c'' u përdor për këtë qëllim. Shiko [http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf NIST ''Special Publication 330'', Appendix 2, p. 45 ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160603215953/http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf |date=3 qershor 2016 }}</ref> Ekuacioni i valës elektromagnetike derivohet nga [[ekuacionet e Maksuellit]]. Duhet te theksohet se në literaturën e vjetër, '''B''' është "densiteti i fluksit magnetik" ose "induksioni magnetik". == Shpejtësia e përhapjes == === Në vakuum(boshllëk) === Nëqoftëse vala përhapet në boshllëk, atëherë :<math>c = c_o = { 1 \over \sqrt{ \mu_o \varepsilon_o } } = 2.99792458 \times 10^8 </math> metër për sekonda, është [[shpejtësia e dritës]] në vakum, një vlerë e ''përcaktuar'' që përcakton standardin e gjatësisë, njësisë së [[metrit]]. [[Konstantja magnetike]] <math>\ \mu_0</math> dhe [[permitiviteti i vakumit]] <math>\ \varepsilon_0</math> janë dy [[konstante fizike]] të rëndësishme që luajnë një rol kryesor në [[Elektromagnetizmi|teorinë elektromagnetike]]. Vlerat e tyre (të cilat janë gjithashtu të përcaktuar) në [[njësi SI]] të marra nga [http://physics.nist.gov/cuu/Constants/index.html NIST] janë tabuluar më poshtë : {| border="1" cellspacing="0" cellpadding="8" |- style="background-color: lightgray;" ! Simboli ! Emri ! Vlera Numerike ! SI Njësia e matjes ! Tipi |- |- | <math> c_0 \ </math> | [[Shpejtësia e dritës]] nëe vakum |<math> 299\ 792\ 458 </math> | [[metri|metër]] për [[sekonda|sekondë]] | '''e përcaktuar''' |- | <math> \ \varepsilon_0 </math> | [[konstantja elektrike]] | <math> 8.854\ 187\ 817...\times 10^{-12} </math> | [[Farad]] për metër | ''e derivuar''; <math>\begin{matrix}\frac {1}{\mu_0 {c_0}^2}\end{matrix}</math> |- |<math>\ \mu_0 \ </math> | [[konstantja magnetike]] |<math> 4 \pi \times 10^{-7} </math> | [[Henri]] për metër | '''e përcaktuar''' |- | <math> \ \Z_0 </math> | [[Rezistenca karakteristike e vakumit]] | <math> 376.730\ 313\ 461... </math> | [[ohm]]s | ''e derivuar''; <math>\mu_0 c_0</math> |} === Në një mjedis material === Shpejtësi e dritës në një mjedis material linear, isotropik, dhe jo-shperhapës ( jo-dispersiv) është :<math>c = { c_0 \over n } = { 1 \over \sqrt{ \mu \varepsilon } } </math> ku :<math> n = \sqrt{ \mu \varepsilon \over \mu_0 \varepsilon_0 } </math> është [[indeksi i refraktimit]] te mjedisit, <math>\ \mu</math> është [[permiabiliteti magnetik]] i mjedisit, dhe <math>\ \varepsilon</math> është [[permitiviteti]] elektrik i mjedisit. == Origjina e ekuacionit të valës elektromagnetike == === Konservimi i ngarkesës elektrike === [[Konservimi i ngarkesës elektrike|Konservimi i ngarkesës]] kërkon që shpejtësia e ndryshimit në kohë te të gjithë ngarkesës elektrike të kufizuar brenda një volumi ''V'' duhet të jetë e barabarte korrentin total që rrjedh në sipërfaqen ''S'' e cila përmbyll volumin ''V'' : :<math> \oint \limits_S \mathbf{j} \cdot d \mathbf{A} = - {d \over d t} \int \limits_V \rho \cdot dV</math> ku '''j''' është densiteti i korrentit (në [[Amper]] për metër katror) që rrjedh përmes sipërfaqes dhe ρ është densiteti i korrentit (në [[kulomb]] për metër kub) në çdo pikë të volumit. Nga [[teorema e divergjencës]], ky relacion mund të konvertohet nga forma integrale në atë diferenciale : :<math> \nabla \cdot \mathbf{j} = - { \partial \rho \over \partial t} </math> === Ligji i Amperit para korrektimit të Maksuellit === Në formën e tij origjinale, [[Ligji i forcës së Amperit]] jep lidhjene midis fushës magnetike '''B''' dhe densitetit të korrentit '''j''' : :<math> \oint \limits_C \mathbf{B} \cdot d \mathbf{l} = \iint \limits_S \mu \mathbf{j} \cdot d \mathbf{A}</math> ku ''S'' është një sipërfaqe e hapur e kufizuar nga një kurbë ''C''. Kjo forme integrale mund të shndërrohet në formën diferenciale me ane te [[teoremës së Stouks]] : :<math> \nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{j} </math> === Mospërputhja midis ligjit të Amperit dhe ruajtjes së ngarkesës elektrike === Po të marrim divergjencën e të dyja aneve të ligjit të forcës së Amperit kemi : :<math> \nabla \cdot ( \nabla \times \mathbf{B} ) = \nabla \cdot \mu_0 \mathbf{j}</math> Divergjenca e rrotacionit të çdo fushë vektoriale, përfshire fushën magnetikë '''B''', është gjithmonë zero : :<math> \nabla \cdot ( \nabla \times \mathbf{B}) = 0</math> Po të kombinojmë këto dy ekuacione del se :<math>\nabla \cdot \mu_0 \mathbf{j} = 0</math> Për shkak se <math> \ \mu_0</math> është një konstante jo-zero, rrjedh se :<math>\nabla \cdot \mathbf{j} = 0</math> Megjithatë, ligji i ruajtjes së ngarkesës elektrike thotë se :<math> \nabla \cdot \mathbf{j} = - { \partial \rho \over \partial t } </math> Pra, si në rastin e [[ligjeve te Kircofit]], ligji i forcës së Amperit është i vërtete vetëm në ato raste kur kemi të bëjmë me një situate që përfshin një densitet konstant ngarkese. Kjo nuk e përfshin situatën që ndosh kur kemi rikarikimin e pllakave te një [[Kapaciteti|kapacitete]]. === Korrektimi i Maksuellit dhe ligji rrethor i Amperit === [[Ligji i Gausit]] në formën integrale pohon se : :<math> \oint \limits_S \mathbf{E} \cdot d \mathbf{A} = \frac{1}{\varepsilon_0} \int \limits_V \rho \cdot dV \ ,</math> ku ''S'' është një sipërfaqe e mbyllur që kufizon një volum ''V''. Kjo formë integrale mund të konvertohet në formën diferenciale duke përdorur teoremën e divergjencës : :<math> \nabla \cdot \varepsilon_0 \mathbf{E} = \rho </math> Po të marrim derivatin kohor te të dyja aneve dhe të nderojmë radhën e diferencimit në anën e majte marrim : :<math> \nabla \cdot \varepsilon_0 {\partial \mathbf{E} \over \partial t } = { \partial \rho \over \partial t}</math> Ky rezultat i fundit së bashku me ligjin rrethor të Amperit (ligjin e forcës së Amperit) si dhe me ligjin e ruajtjes së ngarkesës elektrikë, sugjeron se aktualisht kemi ''dy'' burime origjine të fushës magnetikë : densiteti e korrentit '''j''', siç e zbuloi Amperi, si dhe i ashtequajturi '''[[korrent zhvendoses]]''': :<math> {\partial \mathbf{D} \over \partial t } = \varepsilon_0 {\partial \mathbf{E} \over \partial t } </math> Kështu që forma e rregullt e ligjit të forcës së Amperit bëhet : :<math> \nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{j} + \mu_0 \varepsilon_0 {\partial \mathbf{E} \over \partial t } </math> === Hipoteza e Maksuellit se drita është një valë elektromagnetike === [[Skeda:Postcard-from-Maxwell-to-Tait.jpg|thumb|right|175px|Nje kartolinë nga Maksuelli për [[Peter Guthrie Tait|Piter Tait]].]] Në publikim e tij të [[1864]] të titulluar [[Nje teori Dinamike e fushës elektromagnetike]], Maksuelli përdori korrigjimin e ligjit të forcës së Amperit të cilin ai kishte bëre në pjesën e III të publikimit të [[1861]]-shit [http://vacuum-physics.com/Maxwell/maxwell_oplf.pdf On Physical Lines of Force]. Ne pjesene e VI të publikimit të 1864 të titulluar ''Teoria elektromagnetike e dritës''<ref>[http://www.zpenergy.com/downloads/Maxwell_1864_4.pdf Maxwell 1864 4] (faqja 497 e artikullit si dhe faqja 9 e dokumentit pdf)</ref>, Maksuelli kombinoi korrentin zhvendoses me disa ekuacione të tjera të elektromagnetismit për të marre ekuacionin e valës elektromganetike me shpejtësi të barabarte me atë të dritës. Ai komentoi : :''Rënia dakord e rezultateve tregon se drita dhe magnetizmi janë ngacmime të të njejtes substance, si dhe drita është një valë elektromagnetike që përhapet përmes një fushë sipas ligjeve të elektromagnetizmit.''<ref>See [http://www.zpenergy.com/downloads/Maxwell_1864_5.pdf Maxwell 1864 5], faqja 499 e artikullit dhe faqja 1 e linkut pdf</ref> Derivimi i Maksuellit për ekuacionin e fushës elektromagnetike është zëvendësuar në fizikën moderne nga një metode shumë më e thjështë që përfshin kombinimin e versionit të korrektuar të ligjit të forcës së Amperit me [[Ligji i Faradeit|ligjin e induksionit të Faradeit]]. Në mënyre që të marrim ekuacionin e valës elektromagnetike në boshllëk duke përdorur metodën moderne, mund të fillojmë me formën 'Hevisajd' të ekuacioneve të Maksuellit. Në vakum këto ekuacione janë : :<math> \nabla \cdot \mathbf{E} = \frac {\rho} {\epsilon_0}</math> :<math> \nabla \times \mathbf{E} = -\frac{\partial \mathbf{B}} {\partial t}</math> :<math> \nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math> :<math> \nabla \times \mathbf{B} =\mu_0 \varepsilon_0 \frac{ \partial \mathbf{E}} {\partial t}</math> Po të marrim rrotacionin e rrotacionit të ekuacioneve kemi : :<math> \nabla \times \nabla \times \mathbf{E} = -\frac{\partial } {\partial t} \nabla \times \mathbf{B} = -\mu_0 \varepsilon_0 \frac{\partial^2 \mathbf{E} } {\partial t^2} </math> :<math> \nabla \times \nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \varepsilon_0 \frac{\partial } {\partial t} \nabla \times \mathbf{E} = -\mu_o \varepsilon_o \frac{\partial^2 \mathbf{B}}{\partial t^2} </math> Duke përdorur identitetin vektorial :<math>\nabla \times \left( \nabla \times \mathbf{V} \right) = \nabla \left( \nabla \cdot \mathbf{V} \right) - \nabla^2 \mathbf{V}</math> ku <math> \mathbf{V} </math> është një funksion vektorial i hapësirës, marrim ekuacionin e valës : :<math> {\partial^2 \mathbf{E} \over \partial t^2} \ - \ {c_0}^2 \cdot \nabla^2 \mathbf{E} \ \ = \ \ 0</math> :<math> {\partial^2 \mathbf{B} \over \partial t^2} \ - \ {c_0}^2 \cdot \nabla^2 \mathbf{B} \ \ = \ \ 0</math> ku :<math>c_0 = { 1 \over \sqrt{ \mu_0 \varepsilon_0 } } = 2.99792458 \times 10^8 </math> metër për sekonda është shpejtësia e dritës në boshllëk. == Forma kovariante e ekuacionit homogjen të valës == [[Skeda:Time dilation02.gif|right|frame|Bymimi i kohës në lëvizjen drejtvizore. Kërkesa që shpejtësia e dritës të jete konstante në çdo [[ikend referimi inercial]] con në [[teorinë e Relativitetit Special]].]] Këto [[ekuacione relativiste]] mund të shkruhen në formë [[kovariante]] si :<math>\ \Box^2 A^{\mu} = 0</math> ku [[potenciali 4-dimensional elektromagnetik]] është :<math>A^{\mu}=(\varphi, \mathbf{A} c)</math> Me [[konditën e madhësisë së Lorencit]] : :<math>\partial_{\mu} A^{\mu} = 0\,</math>. Këtu :<math>\Box^2 = \nabla^2 - { 1 \over c^2} \frac{ \partial^2} { \partial t^2}</math> është simboli i operatorit [[d'Alembertian]]. Kutia katrore nuk është gabim tipografik ; ajo është simboli i këtij operatori. == Ekuacioni homogjen i valës në hapësire kohën e kurbuar == {{main|Ekuacionet e Maksuellit në hapësire-kohën e kurbuar}} Ekuacioni i valës elektromagnetike modifikohet në dy mënyra, derivati zëvendësohet me [[derivation kovariant]] dhe një term i ri që varet në kurbaturën e hapësire-kohës shfaqet tek ekuacioni. :<math> - {A^{\alpha ; \beta}}_{; \beta} + {R^{\alpha}}_{\beta} A^{\beta} = 0 </math> ku :<math> {R^{\alpha}}_{\beta} </math> ështe [[tensori i kurbaturës i Ricit]] dhe pikëpresja tregon diferencimin kovariant. Përgjithësimi i [[konditës së madhësisë së Lorencit]] në hapësirën e kurbuar merret parasysh këtu : :<math> {A^{\mu}}_{ ; \mu} =0 </math>. == Ekuacioni johomogjen i valës elektromagnetike == {{main| Ekuacioni johomogjen i valës elektromagnetike }} Ngarkesa lokale dhe densitete të korrentit që ndryshojnë në kohë veprojnë si burime të ngarkesës elektromagnetike në boshllëk. Ekuacionet e Maksuellit mund të shkruhen në formën e ekuacionit të valës me burime. Shtimi i burimeve tek ekuacioni i valës i bën [[ekuacionet diferenciale pjesore]] jo-homogjene. == Zgjidhje te ekuacionit homogjen të valës elektromagnetike == {{main|Ekuacioni i valës}} Zgjidhja e përgjithshme e ekuacionit të valës elektromagnetike është një [[superpozim linear]] i valëve të formës :<math> \mathbf{E}( \mathbf{r}, t ) = g(\phi( \mathbf{r}, t )) = g( \omega t - \mathbf{k} \cdot \mathbf{r} ) </math> dhe :<math> \mathbf{B}( \mathbf{r}, t ) = g(\phi( \mathbf{r}, t )) = g( \omega t - \mathbf{k} \cdot \mathbf{r} ) </math> e cila virtualisht është e sakte për ''çdo'' funksion që sillet mirë ''g'' me një argument pa përmasa φ, ku :<math> \ \omega </math> është [[frekuenca këndore]] (në radian për sekonda), dhe :<math> \mathbf{k} = ( k_x, k_y, k_z) </math> është [[vektori i valës]] (në radiane për metër). Edhe pse funksioni ''g'' mund të jetë dhe zakonisht është një [[vale sinusoidale]] monokromatike, ajo mund të mos jetë sinusoidale , ose periodike. Në praktikë, ''g'' nuk mund të ketë një periodicitet infinit sepse çdo vale elektromagnetike ka një zgjerim të kufizuar në hapësire dhe në kohë. Si rezultat i kësaj, dhe bazuar në teorinë e [[Transformimi i Furierit|dekompozimit të Furierit]], një valë reale konsiston si një mbivendosje e një bashkësie të pafundme frekuencash sinusoidale. Për më tepër, për një zgjidhje të sakte, vektori i valës dhe frekuenca këndore nuk janë madhësi të pavarura ; këto madhësi aderojnë sipas [[relacionit dispersiv]] : :<math> k = | \mathbf{k} | = { \omega \over c } = { 2 \pi \over \lambda } </math> ku ''k'' është [[numri valor]] dhe λ është [[gjatësia e valës]]. === Gjendja monokromatike, sinusoidale === Bashkësia më e thjështë e zgjidhjeve të ekuacionit të valës rezulton duke hipotezuar së forma sinusoidale e një frekuence të vetme në formë të ndarë : :<math>\mathbf{E} ( \mathbf{r}, t ) = \mathrm {Re} \{ \mathbf{E} (\mathbf{r} ) e^{ j \omega t } \}</math> ku * <math>j \, </math> është [[njësia imagjinare]], * <math> \omega = 2 \pi f \, </math>''' është [[frekuenca këndore]] në [[radian për sekonda]], * <math> f \, </math> është ''' [[frekuenca]] në [[Herz]], dhe * <math> e^{j \omega t} = \cos(\omega t) + j \sin(\omega t) \, </math> është [[formula e Ojlerit]]. === Zgjidhjet e valës planare === {{main|Zgjidhjet sinusoidale planare të ekuacionit të valës elektromagnetike }} Konsideroni një plan te përcaktuar nga një vektor njësi pingul :<math> \mathbf{n} = { \mathbf{k} \over k } </math>. Atëherë zgjidhjet e valës planare të ekuacionit të valës janë :<math> \mathbf{E}(\mathbf{r}) = E_0 e^{-j \mathbf{k} \cdot \mathbf{r} } </math> dhe :<math> \mathbf{B}(\mathbf{r}) = B_0 e^{-j \mathbf{k} \cdot \mathbf{r} } </math> ku :<math> \mathbf{r} = (x, y, z) </math> është vektori i pozicionit (në metra). Këto zgjidhje paraqesin një valë planare që udhëton në drejtimin e vektorit pingul <math> \mathbf{n} </math>. Po ta përcaktojmë drejtimin z si drejtimin e <math> \mathbf{n} </math> dhe drejtimin x si drejtimin e <math> \mathbf{E} </math>, atëherë nga ligji i Faradeit vijat e fushës magnetike shtrihen në drejtimin y dhe lidhen me fushën elektrike nga relacioni :<math> c {\partial B \over \partial z} = {\partial E \over \partial t} </math>. Për shaka se divergjenca e fushës elektrike dhe magnetike janë zero, nuk ka fusha në drejtimin e propagimit të valës. Kjo zgjidhje ështe zgjidhja e [[polarizimit]] linear të ekuacionit të valës. Ekzistojnë edhe zgjidhje që janë të polarizuara në mënyre rrethore në të cilat fusha rrotullohet rreth vektorit normal. === Dekompozimi spektral === Për shkak të linearitetit të ekuacioneve të Maksuellit në boshllëk, zgjidhjet mund të dekompozohen në një superpozim [[sinusoidesh]]. Kjo është ideja themelore e metodës së [[Transformimi i Furierit|transformimit te Furierit]] për zgjidhjen e ekuacioneve diferenciale. Zgjidhja sinusoidale e ekuacionit të valës elektromagnetike merr formën [[Skeda:Spectre.svg|thumb|350px|Ilustrim i spektrit elektromagnetik.]] :<math> \mathbf{E} ( \mathbf{r}, t ) = \mathbf{E}_0 \cos( \omega t - \mathbf{k} \cdot \mathbf{r} + \phi_0 ) </math> dhe :<math> \mathbf{B} ( \mathbf{r}, t ) = \mathbf{B}_0 \cos( \omega t - \mathbf{k} \cdot \mathbf{r} + \phi_0 ) </math> ku :<math> \ t </math> është koha (në sekonda), :<math> \ \omega </math> është [[frekuenca këndore]] (në radian për sekonda), :<math> \mathbf{k} = ( k_x, k_y, k_z) </math> është [[vektori i valës]] (në radiane për metër), dhe :<math> \phi_0 \,</math> është [[kendi fazor]] (në radiane). Vektori i valës është i lidhur me frekuencës këndore nga :<math> k = | \mathbf{k} | = { \omega \over c } = { 2 \pi \over \lambda } </math> ku ''k'' është [[numri valor]] dhe λ është [[gjatësia e valës]]. [[Spektri elektromagnetik]] është një graf i madhësive të fushës (ose energjisë) si funksion i gjatësisë së valës. === Zgjidhje te tjera === Zgjidhje analitike sferikisht simetrike dhe cilindrikisht simetrike janë të mundura për ekuacionin e valës elektromagnetike. Në koordinata cilindrike ekuacioni i valës mund të shkruhet si më poshtë : :<math> \mathbf{E} ( \mathbf{r}, t ) = {\mathbf{E}_0 \cos( \omega t - \mathbf{k} \cdot \mathbf{r} + \phi_0 )\over s} </math> dhe :<math> \mathbf{B} ( \mathbf{r}, t ) = {\mathbf{B}_0 \cos( \omega t - \mathbf{k} \cdot \mathbf{r} + \phi_0 )\over s} </math> == Shikoni gjithashtu == === Teoria dhe eksperimenti === * [[Ekuacionet e Maksuellit]] * [[Ekuacioni i valës]] * [[Drita]] * [[Spektri elektromagnetik]] * [[Optika]] === Aplikime === * [[Ylberi]] * [[Lazeri]] * [[Fotografia]] * [[Radari]] == Shenime == <references/> == Referime == == Lexime të mëtejshme == === Elektromagnetizmi === ==== Artikuj gazetash ==== * Maxwell, James Clerk, "''[[:Image:A Dynamical Theory of the Electromagnetic Field.pdf|A Dynamical Theory of the Electromagnetic Field]]''", Philosophical Transactions of the Royal Society of London 155, 459-512 (1865). (This article accompanied a December 8, 1864 presentation by Maxwell to the Royal Society.) ==== Libra të nivelit universitar ==== *{{cite book | author=Griffiths, David J.|title=Introduction to Electrodynamics (3rd ed.)| publisher=Prentice Hall |year=1998 |id=ISBN 0-13-805326-X}} *{{cite book | author=Tipler, Paul | title=Physics for Scientists and Engineers: Electricity, Magnetism, Light, and Elementary Modern Physics (5th ed.) | url=https://archive.org/details/physicsforscient0002tipl | publisher=W. H. Freeman | year=2004 | id=ISBN 0-7167-0810-8}} * Edward M. Purcell, ''Electricity and Magnetism'' (McGraw-Hill, New York, 1985). ISBN 0-07-004908-4. * Hermann A. Haus and James R. Melcher, ''Electromagnetic Fields and Energy'' (Prentice-Hall, 1989) ISBN 0-13-249020-X. * Banesh Hoffmann, ''Relativity and Its Roots'' (Freeman, New York, 1983). ISBN 0-7167-1478-7. * David H. Staelin, Ann W. Morgenthaler, and Jin Au Kong, ''Electromagnetic Waves'' (Prentice-Hall, 1994) ISBN 0-13-225871-4. * Charles F. Stevens, ''The Six Core Theories of Modern Physics'', (MIT Press, 1995) ISBN 0-262-69188-4. * Markus Zahn, ''Electromagnetic Field Theory: a problem solving approach'', (John Wiley & Sons, 1979) ISBN 0-471-02198-9 ==== Libra të nivelit post-universitar ==== *{{cite book |author=Jackson, John D.|title=Classical Electrodynamics (3rd ed.)|publisher=Wiley|year=1998|id=ISBN 0-471-30932-X}} * [[Lev Davidovich Landau|Landau, L. D.]], ''The Classical Theory of Fields'' (Course of Theoretical Physics: Volume 2), (Butterworth-Heinemann: Oxford, 1987). ISBN 0-08-018176-7. *{{cite book | author=Maxwell, James C. | title=A Treatise on Electricity and Magnetism | url=https://archive.org/details/treatiseonelectr0001maxw | publisher=Dover | year=1954 | id=ISBN 0-486-60637-6}} * Charles W. Misner, [[Kip Thorne|Kip S. Thorne]], [[John Archibald Wheeler]], ''Gravitation'', (1970) W.H. Freeman, New York; ISBN 0-7167-0344-0. ''(Provides a treatment of Maxwell's equations in terms of differential forms.)'' === Analiza vektoriale === * P. C. Matthews ''Vector Calculus'', Springer 1998, ISBN 3-540-76180-2 * H. M. Schey, ''Div Grad Curl and all that: An informal text on vector calculus'', 4th edition (W. W. Norton & Company, 2005) ISBN 0-393-92516-1. === Biografia === * [[Andre Mari Amperi]] * [[Albert Ajnshtajn]] * [[majkell Faradei]] * [[Henrik Herc]] * [[Oliver Hevisajd]] * [[Xhejms Klark Maksuell]] [[Kategoria:Elektromagnetizëm]] [[Kategoria:Fizikë]] 87qw1jnqe8mv48ds69va7bok65vfat7 Impulsi 0 62570 2465454 2242673 2022-07-27T20:32:10Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki Ne [[Mekanika klasike|mekanikën klasike]], '''impulsi''' percaktohet si [[integrali]] i [[forca|forcës]] ne lidhje me [[koha|kohën]]: :<math>\mathbf{I} = \int \mathbf{F}\, dt </math> ku :'''I''' është impulsi (ndonjehere shënohet me '''J'''), :'''F''' është forca, dhe : ''dt'' është një madhësi [[infinitezimal]]e e kohës. Impulsi eshte nje madhesi vektoriale qe karakterizon levizjen e trupave Si dhe ka nje drejtim dhe nje vlere numerike. Një derivim i thjeshtë duke përdorur [[Ligji i dytë i Njutonit|ligjin e dytë të Njutonit]] jep: :<math>\mathbf{I} = \int \frac{d\mathbf{p}}{dt}\, dt </math> :<math>\mathbf{I} = \int d\mathbf{p} </math> :<math>\mathbf{I} = \Delta \mathbf{p} </math> ku :'''p''' është [[vrulli|sasia e lëvizjes]] Kjo zakonisht quhet '''Teorema e impulsit'''.<ref>, për shembull, shikoni seksioni 9.2, page 257, te Serway (2004). </ref> Si rezultat, një impuls mund të shikohet si nje ndryshim i [[Vrulli|sasisë të lëvizjes]] te një objekti kur mbi të aplikohet nje forcë. Impulsi mund të shprehet në një formë me të thjeshtë kur forca dhe masa janë të dyja konstante: :<math>\mathbf{I} = \mathbf{F}\Delta t = m \Delta \mathbf{v} = \Delta\ p</math> ku :'''F''' është forca ''konstante'' totale e aplikuar, :<math>\Delta t</math> është intervali kohor gjatë së cilës kjo force aplikohet, :''m'' është masa konstante ''konstante'' e objektit, :Δ'''v''' eshte ndyshimi i shpejtësisë së prodhuar nga forca në intervalin kohor të marrë në konsideratë, dhe :mΔ'''v''' = Δ(m'''v''') është ndryshimi i sasisë të lëvizjes për trajektoren lineare. Megjithate, zakonisht ndodh qe njera ose te dyja keto madhesi ndryshojne. Ne sensin teknik, impulsi eshte nje madhësi fizike, jo një ngjarje apo një force. Megjithate termi ''impuls'' ndonjëherë përdoret per tju referuar një force që vepron shume shpejt. Ky tip impulsi eshte i ''idealizuar'' në menyrë që ndryshimi i sasisë të lvvizjes i prodhuar nga forca ndodh pa zgjatje kohore. Kjo nuk eshte fizikisht e mundur, megjitahte koncepti matematik jepet nga [[funksioni Heaviside|funksioni shkallë]]. Megjithate,kjo është shume e dobishme per disa raste , si ne modelimin e perplasjeve ideale sidomos ne lojrat kompjuterike ne [[motorin fizik]]. Impulsi ka te njëjtën njësi dhe dimension si sasia e lvvizjes ([[kilogram|kg]] [[metër për sekondë|m/s]] = [[njuton|N]]·[[sekonda|s]]). Duke përdorur matematikë elementare, Impulsi mund te llogaritet duke perdorur ekuacionin: <math>\mathbf{F}t = \Delta\ p</math> <math> \Delta\ p </math> mund te llogaritet, neqoftese shpejtesite fillestare dhe finale niihen, duke përdorur "m'''v(f)''' - m'''v(i)'''" ose sic njihet ndryshe si "mv - mu" ku :'''F''' eshte forca ''konstante''e plote e aplikuar, :<math>t</math> eshte intervali kohor gjate se ciles forca aplikohet, :''m'' eshte masa ''konstante'' e objektit, == Shiko gjithashtu == * [[vrulli]] * [[Dualiteti valë-grimcë]] përcakton impulsin për valët. Ruajtja e sasisë të lëvizjes gjatë një përplasje në këtë rast quhet[[Optika jolineare#Bashkimi i fazës|bashkim fazor]]. Aplikimet përfshinë: ** [[Efekti Kompton]] ** [[Optika jolineare]] ** [[Modulatori akusto-optik]] == Shenime == {{reflist}} == Bibliografi == * {{cite book | author=Serway, Raymond A.; Jewett, John W. | title=Physics for Scientists and Engineers | edition=i gjashtë | publisher=Brooks/Cole | year=2004 | id=ISBN 0-534-40842-7}} * {{cite book | author=Tipler, Paul | title=Physics for Scientists and Engineers: Mechanics, Oscillations and Waves, Thermodynamics | url=https://archive.org/details/physicsforscient0002tipl | edition=i pestë | publisher=W. H. Freeman | year=2004 | id=ISBN 0-7167-0809-4}} == Lidhje te jashtme dhe referenca == * [http://www.rwc.uc.edu/koehler/biophys/2c.html Dynamics] <!--Categories--> [[Kategoria:Madhësi fizike]] [[Kategoria:Mekanikë klasike]] [[Kategoria:Koncepte fizike themelore]] [[Kategoria:Fizikë]] [[de:Impuls#Kraftstoß]] [[sv:Rörelsemängd#Impuls]] jds6nlvypovzlfecymtfk9yepxmwqih Fusha magnetike 0 63726 2465434 2460525 2022-07-27T19:24:20Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[File:VFPt cylindrical magnet thumb.svg|thumb|Fusha magnetike e një magneti ideal cilindrik me boshtin e saj simetrik brenda imazhit. Fusha magnetike është e paraqitur nga vijat e fushës magnetike, të cilat tregojnë drejtimin e fushës në pika të ndryshme.]] Në [[Fizika|fizikë]], një fushë ''[[magnetizmi|magnetike]]'' është një [[Fusha vektoriale|fushë vektoriale]] që përshkon gjithë hapësirën dhe e cila shkakton një ''forcë magnetike'' mbi një [[ngarkesa elektrike|ngarkesë elektrike]] lëvizëse ose mbi një [[dipoli magnetik|dipol magnetik]] (siç janë magnetet e përhershëm). Kur vendoset në një fushë magnetike, dipoli magnetik tenton që të drejtohet sipas një boshti që është paralel me fushën magnetike, siç mund të shikohet edhe nga pluhuri i hekurit në prezencën e një [[magneti]] (shikoni pikturën në të djathte). Për më tepër, një fushë magnetike që ndryshon në kohë shkakton induktimin e një [[Fusha elektrike|fushë elektrike]]. Fushat magnetike rrethojnë dhe në të njëjtën kohë kanë si burim [[korrentet elektrike]], dipolët magnetike, dhe [[fushat elektrike]] që ndryshojnë në kohë. Fushat magnetike mbartin [[energjia|energjinë]] e tyre, një denitet energjie e cila është në përpjesëtim të drejte me intensitetin e fushës. Forca magnetike shkruhet me inicjalet M+ Fenomeni i fushës magnetike shfaqet në disa raste specifike. Për fiziken e materialeve magnetike shikoni artikujt mbi [[magnetizimin]] dhe [[magneti]]n, ose me specifikisht [[ferromagnetizmi]], [[paramagnetizmi]], dhe [[diamagnetizmi]]. Për fusha magnetike konstante, si ato te prodhuara nga dipole stacionare ose nga [[korrente]] të qëndrueshëm, shikoni artikullin mbi [[magnetostatikën]]. Për fusha magnetike të krijuara nga fusha elektrike që ndryshojnë në kohë shikoni artikullin mbi [[elektromagnetizmi]]n. [[Fusha elektrike]] dhe fusha magnetike janë dy fusha shumë të ndërlidhura me njëra tjetrën, ne të dyja drejtimet. Se pari, ndryshime në secilën nga këto dy fusha shkaktojnë ("induktojnë") ndryshime tek fusha tjetër, sipas [[Ekuacionet e Maksuellit|ekuacioneve te Maksuellit]]. Se dyti, sipas teorisë së [[relativitetit special]] të Ajnshtajnit, një forcë magnetike në një [[sistem referencë inerciale]] shihet si një forcë elektrike në një sistem tjetër nga një observues në atë sistem, or vice-vërsa (shikoni [[elektromagnetizmi relativist]] për shembull). Së bashku, ato dy fusha përbejnë [[fusha elektromagnetike|fushën elektromagnetike]], e cila është koncepti themelor për shpjegimin e [[drita|dritës]] dhe [[vala elektromagnetike|valëve elektromagnetike]]. ==Përkufizimet, njësitë, dhe matja== ===Fusha B=== Fusha magnetike mund të përkufizohet në disa mënyra ekuivalente duke u bazuar në efektet që ka në mjedis. Shpesh fusha magnetike përkufizohet si forcë që i bën ngarkesat të lëvizin. Është e njohur nga eksperimentet në elektrostatikë se nëse kemi një ngarkesë pikësore ''q'' në një fushë elektrike '''E''' atëherë shfaqet forca '''F''' = ''q'''''E'''. Sidoqoftë, në situate tjera, kur ngarkesa pikësore lëvizë në afërsi të një kablloje rrymë-mbajtëse, forca varet edhe nga shpejtësia e asaj ngarkese. Fatmirësisht, pjesa e varuar nga shpjetësia mund të ndahet ashtu që forca përshkruhet sipas Ligjit të Lorcencit, <math>\mathbf{F} = q(\mathbf{E} + \mathbf{v} \times \mathbf{B}).</math> Këtu '''v''' paraqet shpejtësinë ndërsa x është produkti vektorial. Vektori '''B''' cilësohet si fushë magnetike dhe definohet si vektori i fushës i nevojshëm për ta bërë ligjin e Lorencit të saktë në përshkrimin e nocionit të ngarkesës pikësore. Ky definimi lejon përcaktimin e '''B'''-hit në këtë mënyrë<ref name="purcell">{{cite book|author=Purcell, E.|title=Electricity and Magnetism|url=https://archive.org/details/electricitymagne00purc_639|pages=[https://archive.org/details/electricitymagne00purc_639/page/n192 173]&ndash;4|year=2011|edition=2nd|publisher=Cambridge University Press|isbn=1107013607}}</ref> ''Merret një pjesë e njohur e ngarkesë ''q''. Përdoret forca në atë ngarkesë për të përcaktuar fushën '''E'''. Pastaj matet forca në atë pjesë kur shpejtësia është '''v'''; përsëritet me '''v''' në disa drejtime. Tani gjindet '''B''' që bën të përshtatet të gjitha rezultatet – kjo është fusha magnetike në atë vend.'' ===Fusha H=== Përvec '''B'''-hit, ekziston edhe '''H'''-hi, i cili po ashtu quhet fushë magnetike. Në vacuum, '''B''' dhe '''H''' janë proporcionale njëra me tjetrën, me një konstantë e varur nga njësitë fizike. Brenda materialit ato janë të ndryshme. Termi “fushë magnetike” është historikisht e rezervuar për '''H''' ndërkohë që përdoren terma të tjerë për '''B'''. Joformalisht, edhe pse edhe formalisht në disa libra të fizikës, termi “fushë magnetike” përdoret për të përshkruar '''B'''-hin ashtu sikur '''H'''-hi apo të vend të '''H'''-hit. Ka mjaft emra alternative për të dyja. ===Njësitë=== Në sistemin SI, njësia për '''B'''-në është tesla (simboli: T) dhe fluksi magnetik njehsohet me veber (simboli: Wb) kështu që densiteti i fluksit 1 Wb/m2 është 1 tesla. Në sistemin SI, njësia tesla është ekuivalente me (njuton·sekond)/(kulon·metër). Në sistemin CGS, '''B''' njehsohet me gaus (simboli: G). (Konvertimi është 1 T = 10,000 G.) Fusha '''H''' njehsohet me amper për metër (A/m) në sistemin SI, dhe me oersteds (Oe) në njësitë cgs. <ref>{{cite web|title=International system of units (SI) |url=http://physics.nist.gov/cuu/Units/units.html |work=NIST reference on constants, units, and uncertainty |publisher=National Institute of Standards and Technology |accessdate=9 maj 2012}}</ref> ===Matja=== Pajisjet që përdoren për matjen e fushës locale magnetike quhen magnetometra. Klasët e rëndësishme të magnetometrave përfshijnë përdorjen e spiraleve rrotulluese, magnetometrat [[Hall effect]], [[NMR]], [[SQUID]], dhe magnetometrat fluxgate. Fushat magnetike të objekteve të largëta astronomike maten përmes efekteve të tyre në ngarkesa pikësore. Për shembull, elektronet që rrotullohen rreth një vije fushe prodhojnë rrezatim sinkrotron që është e detektueshme në valët e radios. ==Vijat e fushës magnetike== [[Image:Magnetic field near pole.svg|thumb|upright=0.7|left|Kompasët tregojnë drejtimin e fushës locale magnetike. Siç shihet këtu, fusha magnetike tregon kah poli jugor i magnetit dhe në anën e kundërt të polit verior. ]] Përcaktimi i fushës magnetike të një objekti është i thjeshtë në parim. Fillimisht, matet fortësia dhe drejtimi i fushës magnetike në një numër të madh të lokacioneve (ose në secilën pikë në hapësirë). Pastaj, shënohet secili lokacion me një shigjetë (të quajtur vektor) që tregon në drejtim të fushës locale magnetike me madhësi proporcionale me fortësinë e fushës magnetike. Si metodë alternative për përcaktimin e fushës magnetike është të “lidhen” shigjetat për krijimin e vijave të fushës magnetike. Drejtimi i fushës magnetike në çdo pikë është afërsisht paralel me vijat e fushës dhe densiteti local i vijave të fushës mund të proporcionalizohet me fortësinë e tyre. Vijat e fushës magnetike janë si kontura vijash (lartësi konstante) në një hartë topografike ku prezantojnë diçka të vazhdueshme dhe një tjetër shkallë e paraqitjes do të tregonte më shumë ose më pak vija. Një avantazhë i përdorimit të vijave të fushës për paraqitjen e fushës magnetike është për shkak se shumë ligje të magnetizmit (dhe elektromagnetizmit) mund të thuhen plotësisht dhe në mënyrë të prerë duke përdorur koncepte të thjeshta si “numri” i vijave të fushës në një sipërfaqe. Këto koncepte mund të “përkthehen” lehtë në formë matematikore. Për shembull, numri i vijave të fushës në një sipërfaqe të dhënë është një integral i syprinës i fushës magnetike. [[Image:Magnet0873.png|thumb|right|Drejtimi i vijave të fushës magnetike e paraqitur nga rreshtimi i pluhurit të hekurit të vendosura në një letër mbi një magnet.]] Fenomene të ndryshme kanë efektin e “paraqitjes” së vijave të fushës magnetike megjithëse vijat e fushës janë fenomen fizik. Për shembull, pluhuri i hekurit i vendosur në fushë magnetike formon vija që i korrespondojnë “vijave të fushës”. “Vijat” e fushës magnetike janë po ashtu të shfaqura vizualisht në aurorat polare, ku dipoli grimcor i plazmës ndërvepron duke krijuar vija të dukshme të dritës që rreshtohen me drejtimin e vijave të fushës magnetike të Tokës. Vijat e fushës mund të përdoren si mjet cilësor për të vizualizuar forcat magnetike. Në substancat ferromagnetike si hekuri dhe në plazma, forcat magnetike mund të kuptohen duke imagjinuar se vijat e fushës shfaqin një tension (si një band gome) përgjatë gjatësisë së tyre, dhe një shtypje pingule me gjatësitë e tyre në vijat fqinje të fushës. ==Fusha magnetike dhe rrymat elektrike== Rryma e ngarkesave elektrike gjeneron një fushë magnetike dhe paraqitet ndjesia e forcës për shkak të B-fushave magnetike. ===Fusha magnetike për shkak të lëvizjes së ngarkesave dhe rrymave elektrike=== [[Image:Manoderecha.svg|thumb|right|Rregulla e dorës së djathtë: rryma rrjedh në drejtim të shigjetës së bardhë prodhon një fushë magnetike të treguar nga shigjeta e kuqe.]] Të gjitha grimcat në lëvizje prodhojnë fushë magnetike. Çdo pikë ngarkese, si elektronet, prodhojnë fushë të komplikuar, por të njohur, magnetike, që varet nga ngarkesa, shpejtësia dhe nxitimi i grimacave. Vijat e fushës magnetike kanë formën e rrathëve koncentrik rreth përçuesit rrymë-mbajtës cilindrik, si një kabllo e gjatë. Drejtimi i një fushe të tillë mund të përcaktohet duke përdorur “rregullën e dorës së djathtë” (shih figurën djathtas). Fortësia e fushës magnetike bie me distancën nga kablloja (për gjatësi të pakufishme të kabllos fortësia është anasjelltas proporcionale me distancën). [[Image:Solenoid-1 (vertical).png|50 px|thumb|left|[[Solenoidi]]]] Lakimi i kabllos rrymë-mbajtëse në harqe koncentron fushën magnetike brenda harkut duke e bërë të dobët jashtë. Duke lakur kabllon në hapësira të ngushta për të krijuar një spirale ose “solenoid” e rrit këtë efekt. Një pajisje e formuar rreth një kablloje të hekurit mund të sillet si një electromagnet, duke gjeneruar një fushë magnetike të fortë dhe të kontrolluar mirë. Një electromagnet i gjatë cilindrik ka një fushë magnetike uniforme përbrenda dhe nuk ka fushë magnetike jashtë. Elektromagneti me gjatësi të kufishme prodhon një fushë magnetike që duke e ngjashme me atë që e kirjojnë një magnet permanent uniform, me fortësinë e tij dhe polaritetin e përcaktuar nga rryma që rrjedh nëpër spirale. Fusha magnetike e gjeneruar nga një rrymë e qëndrueshme '''I''' (rrjedhje konstante e ngarkesës elektrike, ku ngarkesa nuke ndryshon në asnjë pikë) është e përshkruar me ligjin e Bio-Savarit: :<math> \mathbf{B} = \frac{\mu_0I}{4\pi}\int_{\mathrm{wire}}\frac{d\boldsymbol{\ell} \times \mathbf{\hat r}}{r^2},</math> Ku nën integral është gjatësia e kabllos ku vektori ''dl'' është vektori elementar me drejtim të njëjtë me rrymën '''I''', ''mu'' është konstanta magnetike, ''r'' është distance në mes të vendit ku ndodhet dl dhe vendit ku po llogaritet fusha magnetike dhe '''r''' është vektori njësi në drejtim të ''r''. Në formë më të përgjithësuar, rruga e rrymës '''I''' në fushën '''B''' gjendet përmes Ligjit të Amperit: :<math>\oint \mathbf{B} \cdot d\boldsymbol{\ell} = \mu_0 I_{\mathrm{enc}},</math> ku integrali linjor është mbi gjitha harqet dhe '''Ienc''' është rryma e tërë harqeve. Ligji i Amperit është gjithmonë i vlefshëm për rryma të qëndrueshme dhe mund të përdoret për të llogaritur fushën B për situate tërësisht simetrike si kabllo infinite ashtu edhe solenoid infinit. Në një formë të modifikuar, ligji i Amperit është një nga katër ekuacionet e Maksuellit që përshkurajnë elektricitetin dhe magnetizmin. ===Forca në ngarkesat lëvizëse dhe rryma=== [[File:charged-particle-drifts.svg|300px|thumbnail|right|'''Drejtimi i ngarkesave pikësore''' në fushë magnetike (A) pa forcë përfundimtare, (B) fushë elektrike, '''E''', (C) një ngarkesë e pavarur nga forca, '''F''' (p.sh. graviteti), dhe (D) një fushë magnetike johomogjene, grad '''H'''.]] ====Forca në ngarkesë pikësore==== Ngarkesa pikësore që lëviz në fushën B përshkruan një forcë anësore që është proporcionale me fortësinë e fushës magnetike, komponentën e shpejtësisë që është normale në fushën magnetike dhe ngarkesën pikësore. Forca është e njohur si Forca e Lorencit, dhe është e dhënë sipas: : <math>\mathbf{F} = q \mathbf{v} \times \mathbf{B},</math> ku '''F''' është forca, ''q'' është ngarkesa pikësore elektrike, '''v''' është shpejtësia e çastit e ngarkesës, dhe '''B''' është fusha magnetike (në tesla). Forca e Lorencit është gjithmonë normale, tek shpejtësia e ngarkesës dhe tek fusha magnetike që ajo krijon. Kur ngarkesa pikësore lëviz në fushë magnetike statike, ajo ndjek një rrugë spirale ku boshti spiral është paralel me fushën magnetike, dhe ku shpejtësia e grimcës mbetet konstante. Për shkak se forca magnetike është gjithmonë normale në lëvizje, fusha magnetike nuk mund të kryej punë në një ngarkesë të izoluar. Ajo vetëm mund të kryej punë në mënyrë indirekte, përmes fushës elektrike të gjeneruar nga një fushë magnetike e ndryshuar. Shpesh sqarohet se fusha magnetike mund të kryej punë tek një dipol magnetik jo-elementar, ose te një ngarkesë pikësore lëvizja e së cilës udhëhiqet nga forca të tjera, por kjo nuk është e saktë<ref name="Deissler"> {{cite journal |author=Deissler, R.J. |year=2008 |title=Dipole in a magnetic field, work, and quantum spin |url=http://academic.csuohio.edu/deissler/PhysRevE_77_036609.pdf |journal=[[Physical Review E]] |volume=77 |issue=3, pt 2 |page=036609 |pmid=18517545 |doi=10.1103/PhysRevE.77.036609 |bibcode = 2008PhRvE..77c6609D }}</ref> sepse puna në këto raste është shfaqur nga forcat elektrike të ngarkesave të shtrembëruara nga fusha magnetike. ====Forca në kabllon rrymë-mbajtëse==== Forca në kabllon rrymë-mbajtëse është e ngjashme me atë të një ngarkese në lëvizje të supozuar pasi kablloja e tillë është një grumbull i ngarkesave lëvizëse. Kablloja rrymë-mbajtëse ndjen një forcë në prezencë të fushës magnetike. Forca e Lorencit në një rrymë makroskopike shpesh referohet si Forca e Laplasit. Të konsiderojmë një përçues të gjatësisë ''l'', prerja tërhore ''A'', dhe ngarkesa ''q'' për shkak të rrymës elektrike ''i''. Nëse ky përçues është i vendosur në një fushë magnetike '''B''' që krijon një kënd teta me shpejtësinë e ngarkesave në përçues, forca në një ngarkesë të vetme ''q'' është :<math>F = qvB \sin\theta,</math> kështu që për ''N''-ngarkesa, ku :<math>N = n \ell A </math>, forca në përçues është :<math>f=FN=qvB n\ell A \sin\theta = Bi\ell \sin\theta </math>, Ku ''i=nqvA''. [[Image:Regla mano derecha Laplace.svg|right|thumb|250px|Rregulla e dorës së djathtë: gishti i madh tregon rrymën dhe gishtat e tjerë tregojnë drejtimin e '''B'''-së, forca tregohet nga shuplaka lart. Forca është e ngarkesës negative.]] ====Drejtimi i forcës==== Drejtimi i forcës në një ngarkesë ose rrymë mund të përcaktohet nga një mnemonic të njohur si rregulla e dorës së djathtë (shih figurën). Duke përdorur rregullën e dorës së djathtë dhe duke treguar me gisht të madh në drejtim të lëvizjes së ngarkesave positive ose rrymës positive dhe gishtat tjerë në drejtim të fushës magnetike, forca rezultuese shfaqet nga shuplaka lart. Forca në ngarkesën pikësore negative është në drejtim të kundërt. Në qoftë se edhe shpejtësia edhe ngarkesa janë përmbys atëherë drejtimi i forcës mbetet i njëjtë. Për këtë arsye matja e fushës magnetike nuk dallon kur ngarkesa është positive dhe lëviz djathtat apo kur është negative dhe lëviz majtas (në të dy rastet prodhohet rrymë e njëjtë). Në dorën tjetër, një fushë magnetike e kombinuar më një fushë elektrike mund të dallohen mes tyre, shih Efektin e Sallës më poshtë. Një mnemonic alternative i dorës së djathtë është rregulla e dorës së majtë e Flemingut. ==Ndërlidhja mes H dhe B== Formulat e nxjerra më lart për fushën magnetike janë të sakta vetëm kur kemi të bëjmë me rrymë të tërë. Një material magnetik i vendosur brenda një fushe magnetike, megjithëse, gjeneron rrymën e vet të lidhur, e cila mund të jetë sfiduese për tu llogaritur (kjo rrymë e lidhur është për shkak të shumës së harqeve të rrymës me madhësi atomike dhe rrotullimit të grimcave subatomike si elektronte që e përbëjnë materialin). Fusha '''H''' e definuar si më sipër ndihmon ta faktorizojmë këtë rrymë të lidhur; për të parë si, ajo ndihmon për ta prezantuar konceptin e magnetizmit fillimisht. ===Polarizimi magnetik M=== Vektori i fushës se polarizuar magnetike (ang: ''Magnetization'') '''M''' paraqet se sa fort është i magnetizuar një regjion i materialit. Është përcaktuar si moment magnetik i dipolit për njësi të vëllimit në atë regjion. Fusha e tillë e një magneti uniform është material constant, i barabartë me momentin magnetik m të magnetit pjesëtuar me vëllimin e tij. Që kur njësia e momentit magnetik në SI është Am2, njësia e '''M''' në SI është amper për metër, identik me atë të fushës '''H'''. Fusha '''M''' e një regjioni tregon në drejtim të momentit mesatar magnetik të dipolit në atë regjion. Vijat e fushës '''M''', kështu, fillojnë afër polit jugor dhe përfundojnë afër polit verior ('''M''' nuk ekziston jashtë magnetit). Në modelin e harqeve aperiane, '''M''' është për shkak të kombinimit të shumë harqeve të imëta amperiane për të krijuar një rrymë rezultuese të quajtur rrymë e lidhur. Kjo rrymë e lidhur, atëherë, është burim i fushës magnetike '''B''' për shkak të magnetit. Duke përkufizuar dipolin magnetik, fusha '''M''' ndjek të njëjtin ligj të Amperit: :<math>\oint \mathbf{M} \cdot d\boldsymbol{\ell} = I_{\mathrm{b}},</math> ku integrali është linjor mbi një konturë të mbyllur dhe ''Ib'' është ‘rryma e lidhur’ e mbërthyer në atë hark. Në modelin e polit magnetik, '''M''' fillon dhe përfund në polet e magnetit. Nëse jepet një regjion, prandaj, ka një net pozitiv “fortësia e polit magnetik” (duke iu referuar polit verior) atëherë ka më shumë vija të fushës '''M''' që hyjnë sesa që dalin. Matematikisht kjo është ekuivalente :<math>\oint_S \mu_0 \mathbf{M} \cdot \mathrm{d}\mathbf{A} = -q_M</math>, ku integrali është i mbyllur në një sipërfaqe '''S''' dhe ''qM'' është “ngarkesë magnetike” (në njësi të fluksit magnetik) e mbërthyer nga '''S''' (sipërfaqja e mbyllur e zotëron krejtësisht një regjion pa vrima që nuk i lë vijat e fushës të ikin). Shenjat negative ndodhin sepse fusha '''M''' lëvizë nga jugu në very. ===Fusha H dhe materialet magnetike=== Fusha '''H''' është e përkufizuar si: :<math>\mathbf{H}\ \equiv \ \frac{\mathbf{B}}{\mu_0}-\mathbf{M},</math> (përcaktimi i H-së në sistemin SI) Me këtë përkufizim, Ligji i Amperit merr formën: :<math>\oint \mathbf{H} \cdot d\boldsymbol{\ell} = \oint (\frac{\mathbf{B}}{\mu_0} - \mathbf{M}) \cdot d\boldsymbol{\ell} = I_{\mathrm{tot}}- I_{\mathrm{b}} = I_{\mathrm{f}},</math> ku ''If'' paraqet “rrymën e lirë” e mbërthyer nga harku ashtu që integrali linjor i '''H'''-së nuk varet i tëri nga rryma e lidhur.<ref>{{cite book |title=Electromagnetism |author=John Clarke Slater, Nathaniel Herman Frank |url=http://books.google.com/?id=GYsphnFwUuUC&pg=PA69 |page=69 |isbn=0-486-62263-0 |year=1969 |publisher=Courier Dover Publications |edition=first published in 1947 }}</ref> Për ekuivalentin diferencial të këtij ekuacioni, shih ekuacionet e Maksuellit. Ligji i Amperit udhëhiqet nga kushtet kufitare :<math>(\mathbf{H_1^\parallel} - \mathbf{H_2^\parallel}) = \mathbf{K}_\text{f} \times \hat{\mathbf{n}},</math> ku ''Kf'' është densiteti i sipërfaqës së rrymës së lirë dhe vektori normal tregon në drejtim nga mjedisi 2 në mjedisin 1. Ngjashëm, integrali syprinor i '''H'''-së mbi secilën sipërfaqe të mbyllur është i pavarur nga rrymat e lira dhe prek jashtë “ngarkesës magnetike” përbrenda asaj sipërfaqeje të mbyllur: :<math>\oint_S \mu_0 \mathbf{H} \cdot \mathrm{d}\mathbf{A} = \oint_S (\mathbf{B}- \mu_0 \mathbf{M})\cdot \mathrm{d}\mathbf{A}= (0 - (-q_M)) = q_M,</math> e cila nuk varet nga rrymat e lira. Fusha '''H''', prandaj, mund të ndahet në dy pjesë të pavarura: :<math>\mathbf{H} = \mathbf{H}_0 + \mathbf{H}_d, \,</math> ku ''H0'' është e aplikuar në fushën magnetike për shkak të rrymave të lira dhe ''Hd'' është fusha e kundërt M për shkak të rrymave të lidhura. Fusha magnetike '''H''', prandaj, ri-fakturon rrymën e lidhur në terma të “rrymës magnetike”. Harqet e vijave të fushës H vetëm përreth “rrymës së lirë” dhe, ndryshe nga fusha magnetike '''B''', fillojnë dhe mbarojnë afër poleve magnetike. == Referime == [[File:Ørsted - ger, 1854 - 682714 F.tif|thumb|[[Hans Christian Ørsted]], ''Der Geist in der Natur'', 1854]] '''Web''' '''Libra''' * {{cite book | author1=Carl H. Durney | author2=Curtis C. Johnson | title=Introduction to modern electromagnetics | url=https://archive.org/details/introductiontomo0000durn | publisher=[[McGraw-Hill]] |year=1969 |id=ISBN 0-07-018388-0}} * {{cite book | author=Rao, Nannapaneni N. | title=Elements of engineering electromagnetics (4th ed.)| publisher=[[Prentice Hall]] |year=1994 |id=ISBN 0-13-948746-8}} * {{cite book | author=Griffiths, David J. | title=Introduction to Electrodynamics (3rd ed.)| publisher=[[Prentice Hall]] |year=1999 |id=ISBN 0-13-805326-X}} * {{cite book | author=Jackson, John D. | title=Classical Electrodynamics (3rd ed.) | publisher=[[Wiley]] | year=1999 | id=ISBN 0-471-30932-X}} * {{cite book | author=Tipler, Paul | title=Physics for Scientists and Engineers: Electricity, Magnetism, Light, and Elementary Modern Physics (5th ed.) | url=https://archive.org/details/physicsforscient0002tipl | publisher=W. H. Freeman | year=2004 | id=ISBN 0-7167-0810-8}} * {{cite book | author=Furlani, Edward P. | title=Permanent Magnet and Electromechanical Devices: Materials, Analysis and Applications | publisher= Academic Press Series in Electromagnetism | year=2001 | id=ISBN 0-12-269951-3}} == Shënime == <div class="references-small" style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> <references/> </div> == Lidhje te jashtme == '''Informacion''' * Crowell, B., "''[http://www.lightandmatter.com/html_books/0sn/ch11/ch11.html Electromagnetism]''". * Nave, R., "''[http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/magnetic/magfie.html Magnetic Field]''". HyperPhysics. * "''Magnetism''", [https://web.archive.org/web/20060709195126/http://theory.uwinnipeg.ca/physics/mag/node2.html#SECTION00110000000000000000 The Magnetic Field]. theory.uwinnipeg.ca. * Hoadley, Rick, "''[http://my.execpc.com/~rhoadley/magfield.htm What do magnetic fields look like]?''" [[17 July]] [[2005]]. '''Densiteti i fushës''' * Jiles, David (1994). Introduction to Electronic Properties of Materials (1st ed.). Springer. ISBN 0-412-49580-5. '''Fusha magnetike rrotulluese''' * "''[http://www.tpub.com/neets/book5/18a.htm Rotating magnetic fields]''". Integrated Publishing. * "''Introduction to Generators and Motors''", [http://www.tpub.com/content/neets/14177/css/14177_87.htm rotating magnetic field] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050307162104/http://www.tpub.com/content/neets/14177/css/14177_87.htm |date=7 mars 2005 }}. Integrated Publishing. * "''[http://www.egr.msu.edu/~jurkovi4/Experiment4.pdf Induction Motor-Rotating Fields] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050929102550/http://www.egr.msu.edu/~jurkovi4/Experiment4.pdf |date=29 shtator 2005 }}''". '''Diagrame''' * McCulloch, Malcolm,"''A2: Electrical Power and Machines''", [https://web.archive.org/web/20060427025126/http://www.eng.ox.ac.uk/~epgmdm/A2/img89.htm Rotating magnetic field]. eng.ox.ac.uk. * "''AC Motor Theory''" [http://www.tpub.com/content/doe/h1011v4/css/h1011v4_23.htm Figure 2 Rotating Magnetic Field] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050824063453/http://www.tpub.com/content/doe/h1011v4/css/h1011v4_23.htm |date=24 gusht 2005 }}. Integrated Publishing. '''Artikuj Revistash''' * Yaakov Kraftmakher, "''[http://www.iop.org/EJ/abstract/0143-0807/22/5/302 Two experiments with rotating magnetic field]''". 2001 Eur. J. Phys. 22 477-482. * Bogdan Mielnik and David J. Fernández C., "''[http://scitation.aip.org/getabs/servlet/GetabsServlet?prog=normal&id=JMAPAQ000030000002000537000001&idtype=cvips&gifs=yes An electron trapped in a rotating magnetic field]''". Journal of Mathematical Physics, February 1989, Volume 30, Issue 2, pp. 537-549. * Sonia Melle, Miguel A. Rubio and Gerald G. Fuller "''[http://prola.aps.org/abstract/PRE/v61/i4/p4111_1 Structure and dynamics of magnetorheological fluids in rotating magnetic fields]''". Phys. Rev. E 61, 4111 – 4117 (2000). [[Kategoria:Koncepte fizike themelore]] [[Kategoria:Magnetostatikë]] [[Kategoria:Magnetizmi]] [[Kategoria:Madhësi fizike]] [[Kategoria:Elektromagnetizëm]] [[Kategoria:Fizikë]] ismgbkbkn918kgdz48ffdraywzdigzn Jennifer Lopez 0 64000 2465422 2272020 2022-07-27T17:48:37Z 79.106.211.57 Biografine wikitext text/x-wiki Jennifer Lynn Affleck [https://360grade.al/536882/jennifer-lopez-ndryshon-mbiemrin-pas-dasmes-me-ben-affleck/] (Lopez) lindur më 24 korrik 1969), e njohur gjithashtu si J.Lo, është një këngëtare, aktore dhe kërcimtare amerikane. Në vitin 1991, ajo filloi të shfaqej si një kërcimtare "Fly Girl" në serinë televizive të komedisë "In Living Color", ku mbeti e rregullt derisa vendosi të ndiqte një karrierë aktrimi në vitin 1993. Pas rolin e saj të parë kryesor në Selena (1997), ajo u bë aktorja e parë latine që fitoi mbi 1 milion dollarë për një film. Ajo vazhdoi të luajë në Anaconda (1997) dhe Out of Sight (1998), duke u bere aktorja latine më e paguar në Hollywood. Lopez u fut në industrinë e muzikës me albumin e saj debutues në studio On the 6 (1999), i cili ndihmoi në nxitjen e njohjes se muzikes pop latine në muzikën amerikane. Lopez më vonë luajti në horrorin psikologjik "The Cell (2000"). Me publikimin e njëkohshëm të albumit të saj të dytë në studio J.Lo dhe komedisë së saj romantike [[The Wedding Planner]] në 2001, ajo u bë gruaja e parë ne histori qe kishte nje film dhe nje kenge qe arriten vendin e pare ne në të njëjtën javë. Publikimi i saj i vitit 2002, [[J to tha L–O! The Remixes]], u bë albumi i parë remix në histori që debutoi në krye të Billboard 200 të SHBA. Më vonë atë vit, ajo publikoi albumin e saj të tretë në studio, This Is Me... Më pas luajti në filmin Maid in Manhattan. Pasi luajti në Gigli (2003), një dështim kritik dhe komercial, Lopez luajti në komeditë e suksesshme romantike [[Shall We Dance?]] (2004) dhe [[Monster-in-Law]] (2005). Albumi i saj i pestë në studio, [[Como Ama una Mujer]] (2007), pati shitjet më të larta të javës së parë për një album spanjoll debutues në Shtetet e Bashkuara.Me pas ajo u kthye në vitin 2011 me paraqitjen e saj ne juri në American Idol dhe publikoi albumin e saj të shtatë në studio, Love?. Album i cili pai nje sukses te madh. Nga viti 2016 deri në 2018, ajo luajti në serialin dramë policor [[Shades of Blue]] dhe performoi një shfaqje rezidenciale, Jennifer Lopez: All I Have, në Planet Hollywood Las Vegas. Ajo gjithashtu ishte producente dhe ne juri ne show-n World of Dance (2017–2020). Në vitin 2019, ajo fitoi vlerësime kritike për performancën e saj si striptiste në dramën kriminale Hustlers. Lopez konsiderohet si një ikonë e kulturës pop. Arka e filmave te saj shenon 3.1 miliardë dollarë dhe gjithashtu ka shitur mbi 80 milion rekorde ne mare boten. Ajo konsiderohet si artistja latine me ndiikim me te madh ne [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|SHBA]]. Në vitin 2012, [[Forbes]] e renditi atë si artistin e famshëm më të fuqishëm në botë dhe gruan e 38-të më të fuqishme në botë. The Times e renditi atë në mesin e 100 njerëzve më me ndikim në botë në vitin 2018. Këngët e saj më të suksesshme në Billboard Hot 100 përfshijnë [[If You Had My Love|"If You Had My Love]]", "[[I'm Real]]", "[[Ain't It Funny]]", " [[All I have]]”, "[[On the floor"]] etj, Për kontributin e saj në industrinë e filmit dhe muzikes, ajo ka një yll historik në [[Hollywood Walk of Fame]] dhe ka marrë çmimin [[Billboard Icon]] dhe [[Michael Jackson Video Vanguard Award]], ndër të tjera nderime. Bizneset e saj përfshijnë linjat e bukurisë dhe veshjeve, aromat, një kompani prodhimi dhe një fondacion bamirësie. {{Infobox person | name = Jennifer Lynn Affleck | image = https://www.quora.com/Who-is-more-beautiful-Jennifer-Lopez-or-Kim-Kardashian | foto = [[Skeda: Jennifer Lopez GLAAD 2014.jpg|220px]] | emri i vërtetë = Jennifer Lynn Lopez | other_names = Jlo | birth_name = Jennifer Lynn Lopez | birth_date = [[24 korrik]], [[1969]] | birth_place = [[The Bronx]], [[New York City]], [[New York]], {{USA}} | death_date = | death_place = | height = | pseudonimi = Jlo | bashkëshort = Ben Affleck (2022-) | nationality = amerikane | occupation = Kengetare, Aktore, Kercimetare, Producente, Ikone mode, businesswoman | website = }} == Veprat muzikore == === Albumet === * 1999: [[On the 6]] * 2001: [[J. Lo]] * 2002: [[J to tha L-O!: The Remixes]] * 2002: [[This Is Me... Then]] * 2005: [[Rebirth]] * 2007: [[Como Ama una Mujer]] * 2007: [[Brave]] * 2011: [[Love ?]] === Kenget me te njohura: === * [[If you had my love]] 1999 * [[No me ames]] 1999 * [[Waiting for tonight]] 1999 * [[Let's get loud]] 2000 * [[Love don't cost a thing]] 2001 * [[Play]] 2001 * [[Ain't it funny]] 2001 * [[I am real]] 2001 * I am real (muder remix) 2001 * Ain't it funny (murder remix) 2002 * [[I'am gonna be alright]] 2002 * [[Jenny from the Block]] 2002 * [[I am glad]] 2003 * [[Get right]] 2005 * [[Hold you down]] 2005 * [[Que hiciste]] 2007 * [[Me haces faltas]] 2007 * [[Do it well]] 2007 * [[Hold it Don't drop it]] 2008 == Filmografia == * 1987 My Little Girl ... Myra * 1993 Nurses on the Line: The Crash of Flight 7 ...Rosie Romero * 1995 My Family/Mi Familia ....María Sánchez, in the '30s * 1995 [[Money Train]] ...Grace Santiago * 1996 [[Jack]] ...Miss Márquez * 1997 Blood and Wine ...Gabriela "Gabby" * 1997 [[Selena]] ...[[Selena|Selena Quintanilla-Pérez]] * 1997 [[Anaconda]] ...Terri Flores * 1997 U Turn ...Grace McKenna * 1998 Out of Sight ...Karen Sisco * 1998 Antz ...Azteca * 2000 [[The Cell]] ...Catherine Deane * 2001 [[The Wedding Planner]] ...Mary Fiore * 2001 Angel Eyes ...Sharon Pogue * 2002 Enough ...Slim Hiller * 2002 [[Maid in Manhattan]] ...Marisa Ventura * 2003 [[Gigli]] ...Ricki * 2004 Jersey Girl ...Gertrude Steiney * 2004 [[Shall We Dance?]] ...Paulina * 2005 Monster-in-Law ...Charlotte "Charlie" Cantilini * 2005 An Unfinished Life ...Jean Gilkyson * 2007 [[El Cantante]] ...Puchi * 2007 Feel the Noise ...Herself (Cameo) * 2008 Bordertown ...Lauren Adrian * 2008 [[Austin Powers]] 4 ...Rumored * 2009 Love and Other Impossible Pursuits ...Olivia Greenleaf * 2009 The Governess ...Thief == External == * [http://twitter.com/jlo Jennifer Lopez Official Twitter] * [https://archive.is/20121213054114/www.facebook.com/JenniferLopezOfficial Jennifer Lopez Official Facebook] * [https://web.archive.org/web/20121105215924/http://www.jenniferlopezonline.com/Default.aspx Jennnifer Lopez Online] * [http://www.lyrics.az/jennifer-lopez/ Jennifer Lopez Song Lyrics] * [http://www.myspace.com/jenniferlopez Jennifer Lopez at Myspace] == Referimet == <referencat/> == Shih edhe == ==Referime== {{referenca}} [[Kategoria:Lindje 1969]] [[Kategoria:Këngëtarë amerikanë]] [[Kategoria:Aktorë amerikanë]] {{muzi-cung}} q0f4s0gzyfjyfqtovsuvklgnh5fc8h8 2465423 2465422 2022-07-27T18:03:00Z 79.106.211.57 karriera wikitext text/x-wiki Jennifer Lynn Affleck [https://360grade.al/536882/jennifer-lopez-ndryshon-mbiemrin-pas-dasmes-me-ben-affleck/] (Lopez) lindur më 24 korrik 1969), e njohur gjithashtu si J.Lo, është një këngëtare, aktore dhe kërcimtare amerikane. Në vitin 1991, ajo filloi të shfaqej si një kërcimtare "Fly Girl" në serinë televizive të komedisë "In Living Color", ku mbeti e rregullt derisa vendosi të ndiqte një karrierë aktrimi në vitin 1993. Pas rolin e saj të parë kryesor në Selena (1997), ajo u bë aktorja e parë latine që fitoi mbi 1 milion dollarë për një film. Ajo vazhdoi të luajë në Anaconda (1997) dhe Out of Sight (1998), duke u bere aktorja latine më e paguar në Hollywood. Lopez u fut në industrinë e muzikës me albumin e saj debutues në studio On the 6 (1999), i cili ndihmoi në nxitjen e njohjes se muzikes pop latine në muzikën amerikane. Lopez më vonë luajti në horrorin psikologjik "The Cell (2000"). Me publikimin e njëkohshëm të albumit të saj të dytë në studio J.Lo dhe komedisë së saj romantike [[The Wedding Planner]] në 2001, ajo u bë gruaja e parë ne histori qe kishte nje film dhe nje kenge qe arriten vendin e pare ne në të njëjtën javë. Publikimi i saj i vitit 2002, [[J to tha L–O! The Remixes]], u bë albumi i parë remix në histori që debutoi në krye të Billboard 200 të SHBA. Më vonë atë vit, ajo publikoi albumin e saj të tretë në studio, This Is Me... Më pas luajti në filmin Maid in Manhattan. Pasi luajti në Gigli (2003), një dështim kritik dhe komercial, Lopez luajti në komeditë e suksesshme romantike [[Shall We Dance?]] (2004) dhe [[Monster-in-Law]] (2005). Albumi i saj i pestë në studio, [[Como Ama una Mujer]] (2007), pati shitjet më të larta të javës së parë për një album spanjoll debutues në Shtetet e Bashkuara.Me pas ajo u kthye në vitin 2011 me paraqitjen e saj ne juri në American Idol dhe publikoi albumin e saj të shtatë në studio, Love?. Album i cili pai nje sukses te madh. Nga viti 2016 deri në 2018, ajo luajti në serialin dramë policor [[Shades of Blue]] dhe performoi një shfaqje rezidenciale, Jennifer Lopez: All I Have, në Planet Hollywood Las Vegas. Ajo gjithashtu ishte producente dhe ne juri ne show-n World of Dance (2017–2020). Në vitin 2019, ajo fitoi vlerësime kritike për performancën e saj si striptiste në dramën kriminale Hustlers. Lopez konsiderohet si një ikonë e kulturës pop. Arka e filmave te saj shenon 3.1 miliardë dollarë dhe gjithashtu ka shitur mbi 80 milion rekorde ne mare boten. Ajo konsiderohet si artistja latine me ndiikim me te madh ne [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|SHBA]]. Në vitin 2012, [[Forbes]] e renditi atë si artistin e famshëm më të fuqishëm në botë dhe gruan e 38-të më të fuqishme në botë. The Times e renditi atë në mesin e 100 njerëzve më me ndikim në botë në vitin 2018. Këngët e saj më të suksesshme në Billboard Hot 100 përfshijnë [[If You Had My Love|"If You Had My Love]]", "[[I'm Real]]", "[[Ain't It Funny]]", " [[All I have]]”, "[[On the floor"]] etj, Për kontributin e saj në industrinë e filmit dhe muzikes, ajo ka një yll historik në [[Hollywood Walk of Fame]] dhe ka marrë çmimin [[Billboard Icon]] dhe [[Michael Jackson Video Vanguard Award]], ndër të tjera nderime. Bizneset e saj përfshijnë linjat e bukurisë dhe veshjeve, aromat, një kompani prodhimi dhe një fondacion bamirësie. Jennifer Lopez u martua ne 16 korrik 2022 me aktorin e famshem amerikan [[Ben Affleck]]. Cifti u njohen ne vitin 2002 ne xhiriet e filmit Gigli dhe po ne te njejtin vit u fejuan. Por mardhenia e tyre mbaroi ne vitin 2004 per shkak te presionit mediatik te ushtruar mbi ta. Mirepo ne ne prill te 2021 filluan thashethemet se dyshja e njohur ishin pare bashke dhe ne 24 korrik 2021 Lopez e konfirmoi mardhenien e tyre duke postuar nje foto ne instagramin e saj. Affleck i propozoi Lopez ne prill te 2022 dhe dysha u martua ne 16 korrik 2022 ne nje ceremoni te thjeshte qe beri buje ne median nderkombetare. {{Infobox person | name = Jennifer Lynn Affleck | image = https://www.quora.com/Who-is-more-beautiful-Jennifer-Lopez-or-Kim-Kardashian | other_names = Jlo | birth_name = Jennifer Lynn Lopez | birth_date = [[24 korrik]], [[1969]] | birth_place = [[The Bronx]], [[New York City]], [[New York]], {{USA}} | death_date = | death_place = | height = | nationality = amerikane | occupation = Kengetare, Aktore, Kercimetare, Producente, Ikone mode, businesswoman | spouse = Marc Anthony (2008-2011) Ben Affleck (2022-) | website = }} == Karriera == === Albumet === * ''On the 6'' (1999) * ''J.Lo'' (2001) * ''This Is Me... Then'' (2002) * ''Rebirth'' (2005) * ''Como Ama una Mujer'' (2007) * ''Brave'' (2007) * ''Love?'' (2011) * ''A.K.A.'' (2014) === Kenget me te njohura: === * [[If you had my love]] 1999 * [[No me ames]] 1999 * [[Waiting for tonight]] 1999 * [[Let's get loud]] 2000 * [[Love don't cost a thing]] 2001 * [[Play]] 2001 * [[Ain't it funny]] 2001 * [[I am real]] 2001 * I am real (muder remix) 2001 * Ain't it funny (murder remix) 2002 * [[I'am gonna be alright]] 2002 * [[Jenny from the Block]] 2002 * [[I am glad]] 2003 * [[Get right]] 2005 * [[Hold you down]] 2005 * [[Que hiciste]] 2007 * [[Me haces faltas]] 2007 * [[Do it well]] 2007 * [[Hold it Don't drop it]] 2008 * On the floor 2011 * Ain't your mama 2016 * Feel the light 2015 * Back it up 2015 * Amor Amor Amor 2017 * Ni Tu Ni Yo 2017 * Se acabo el amor 2018 * Dinero 2018 * Te guste 2018 * Limitless 2018 * El anillo 2018 * Pa ti 2020 * Lonely 2020 * Cambia el paso 2021 * In the morning 2021 * On my way 2022 == Filmografia == * ''Nurses on the Line: The Crash of Flight 7'' (1993) * ''Money Train'' (1995) * ''Jack'' (1996) * ''Blood and Wine'' (1997) * ''Selena'' (1997) * ''Anaconda'' (1997) * ''U Turn'' (1997) * ''Out of Sight'' (1998) * ''Antz'' (1998) * ''The Cell'' (2000) * ''The Wedding Planner'' (2001) * ''Angel Eyes'' (2001) * ''Enough'' (2002) * ''Maid in Manhattan'' (2002) * ''Gigli'' (2003) * ''Shall We Dance?'' (2004) * ''Monster-in-Law'' (2005) * ''An Unfinished Life'' (2005) * ''El Cantante'' (2006) * ''Bordertown'' (2007) * ''The Back-up Plan'' (2010) * ''What to Expect When You're Expecting'' (2012) * ''Ice Age: Continental Drift'' (2012) * ''Parker'' (2013) * ''The Boy Next Door'' (2015) * ''Lila & Eve'' (2015) * ''Home'' (2015) * ''Ice Age: Collision Course'' (2016) * ''Second Act'' (2018) * ''Hustlers'' (2019) * ''Marry Me'' (2022) * ''The Mother'' (2022) * ''Shotgun Wedding'' (2023) == External == * [http://twitter.com/jlo Jennifer Lopez Official Twitter] * [https://archive.is/20121213054114/www.facebook.com/JenniferLopezOfficial Jennifer Lopez Official Facebook] * [https://web.archive.org/web/20121105215924/http://www.jenniferlopezonline.com/Default.aspx Jennnifer Lopez Online] * [http://www.lyrics.az/jennifer-lopez/ Jennifer Lopez Song Lyrics] * [http://www.myspace.com/jenniferlopez Jennifer Lopez at Myspace] == Referimet == <referencat/> == Shih edhe == ==Referime== {{referenca}} [[Kategoria:Lindje 1969]] [[Kategoria:Këngëtarë amerikanë]] [[Kategoria:Aktorë amerikanë]] {{muzi-cung}} 51af4r2necpwlwfd2icw82xvyi4g3m4 Impulsi këndor 0 64400 2465445 2100918 2022-07-27T19:49:56Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Image:Gyroskop.jpg|thumb|right|200px|Ky [[xhiroskopi|xhiroskop]] qendron drejt kur rrotullohet per shkak te impulsit kendor.]] Ne [[Fizika|fizike]], '''impulsi kendor''' i një thërrmije rreth origjinës është një madhësi vektoriale e barabartë me masën e thërrmijes shumëzuar me [[prodhimin vektorial]] të vektorit te pozicionit te theermijes me vektorin e shpejtesise.<ref>[http://scienceworld.wolfram.com/physics/AngularMomentum.html Angular Momentum - from Eric Weisstein's World of Physics<!-- Bot generated title -->]</ref> Impulsi kendor i nje [[sistemi]] therrmijash eshte shuma e momentit kendor te therrmijave ne te.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/25336/conservation-of-angular-momentum conservation of angular momentum - Britannica Online Encyclopedia<!-- Bot generated title -->]</ref> Impulsi kendor eshte nje koncept shume i rendesishme ne fizike dhe inxhinieri, per shkak te aplikimeve te shumta. Impulsi kendor ka rendesi te madhe ne fizike sepse eshte nje madhesi e [[Ligjet e ruajtjes|konservuar]]: Momenti kendor i nje istemi qendrion konstant gjithmone neqoftese mbi te nuk aplikohet nje [[krahu i forcës|moment force]] i jashtem. Simetria rrotulluese e haesires eshte shkaku i ruajtjes se impulsit kendor, kjo ne vetvete eshte nje rast i vecante i [[Teorema e Nëdherit|Teoremës se Nëdherit]]. Ligji i konservimit te impulsit kendor shpjegon shume fenomenene ne natyre. == Impulsi kendor ne mekaniken klasike == [[Image:Torque animation.gif|frame|right|Lidhja mes forces (F), [[Momenti i forcës|momentit të forcës]] (τ), dhe vektoreve te momentit (p dhe L) ne nje sistem rrotullues]] ===Percaktimi=== Impulsi këndor i një thërrmije rreth origjinës te nje sistemi te dhene percaktohet si: :<math>\mathbf{L}=\mathbf{r}\times\mathbf{p}</math> ku: :<math>\mathbf{L}</math> eshte impulsi kendor i therrmijes, :<math>\mathbf{r}</math> eshte vektori i pozicionit te theermijes ne lidhje me origjinen, :<math>\mathbf{p}</math> eshte [[Vrulli|impulsi linear]] i therrmijes, dhe :<math>\times\,</math> eshte [[prodhimi vektorial]]. Sic shikohet nga percaktimi, njesite [[SI]] te derivuara te momentit kendor jane [[Njuton]] meter [[sekonda|sekond]]e (N·m·s ose kg·m<sup>2</sup>s<sup>-1</sup>). Per shkak te prodhimit vektorial, '''L''' eshte nje [[pseudovektor]] i cili eshte perpendikular si me vektorin rrezor '''r''' eshtu edhe me vektorin e momentit '''p''' dhe e merr shenjen nga [[rregulli i dore se djathte]]. ==Lidhje te jashtme== *[http://www.lightandmatter.com/html_books/2cl/ch05/ch05.html Conservation of Angular Momentum] - nje kapitull nga nje liber online *[http://www.hakenberg.de/diffgeo/collision_resolution.htm Angular Momentum in a Collision Process] - derivimi i rastit tre dimensional ==Referime== * Cohen-Tannoudji, Claude; Diu, Bernard; Laloë, Franck, "Quantum Mechanics" (1977). John Wiley & Sons. * E. U. Condon and G. H. Shortley, ''The Theory of Atomic Spectra'', (1935) Cambridge at the University Press, ISBN 0-521-09209-4 ''See chapter 3''. * Edmonds, A.R., ''Angular Momentum in Quantum Mechanics'', (1957) [[Princeton|Princeton University]] Press, ISBN 0-691-07912-9. * Jackson, John David, "Classical Electrodynamics". Second Ed., 1975. Third Ed., 1998. John Wiley & Sons. *{{cite book | author=Serway, Raymond A.; Jewett, John W. | title=Physics for Scientists and Engineers (6th ed.) | publisher=Brooks/Cole | year=2004 | id=ISBN 0-534-40842-7}} *{{cite book | author=Tipler, Paul | title=Physics for Scientists and Engineers: Mechanics, Oscillations and Waves, Thermodynamics (5th ed.) | url=https://archive.org/details/physicsforscient0002tipl | publisher=W. H. Freeman | year=2004 | id=ISBN 0-7167-0809-4}} {{reflist}} [[Kategoria:Fizikë]] [[Kategoria:Mekanikë klasike]] [[Kategoria:Mekanikë kuantike]] 3q66pmxih11b9h6wcetq0onl835u2f7 Ligji i Kulombit 0 68009 2465462 2023772 2022-07-27T20:54:10Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Ligji i Kulombit''', i zhvilluar në [[1780]]s nga fizikani Francez [[Charles Augustin de Coulomb]], mund të jepet në formën [[madhësi skalare|skalare]] si më poshtë : :''Madhësia e [[Forca|forcës]] elektrostatike midis dy [[ngarkesa elektrike|ngarkesave]] pikësore është në [[Përpjesëtueshmëria (matematike)|përpjesëtim]] të drejte me prodhimin e modulit të çdo ngarkese dhe në përpjesëtim të zhdrejte me katrorin e distance midis ngarkesave.'' == Forma skalare == [[Skeda:CoulombsLaw.svg|thumb|right|300px|Diagram qe përshkruan mekanizim themelor të ligjit të Kulombit ; ngarkesat e njëjta shtyjnë njëra tjetrën kurse ngarkesat e kundërta tërhiqen me njëra tjetrën.]] [[Skeda:Bcoulomb.png|thumb|right|300px|[[Peshore torsioni|Peshorja e torsioni]] e Kulombit]] Neqoftese drejtimi i force nuk na hyn në pune atëherë forma e thjeshtuar, [[skalare]], e versionit të ligjit të Kulombit mjafton. Madhësia e forcës mbi një ngarkese, <math>\scriptstyle{q_1}</math>, për shkak të pranisë te një ngarkese të dyte, <math>\scriptstyle{q_2}</math>, jepet nga moduli i :<math>F = {1 \over 4\pi\varepsilon_0}\frac{q_1q_2}{r^2}</math>, ku <math>\scriptstyle{r}</math> është ndarja e ngarkesave dhe <math>\scriptstyle{\varepsilon_0}</math> është [[konstantja elektrike]]. Një forcë pozitive implikon një bashkëveprim shtytës, kurse një forcë negative tregon një bashkëveprim terheqes.<ref>[http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/electric/elefor.html#c1 Coulomb's law], Hyperphysics</ref> Faktori, (<math>\scriptstyle{k_e}</math>) i njohur si konstantja e Kulombit, është : :<math> \begin{align} k_e &= \frac{1}{4\pi\varepsilon_0} = \frac{\mu_0\ {c_0}^2}{4 \pi} = 10^{-7}\ {c_0}^2 \\ &= 8.987\ 551\ 787\ \times 10^9 \\ \end{align} </math> ::<math>\approx 9 \times 10^9</math>   [[Njuton|N]][[metre|m]]<sup>2</sup>[[Coulomb|C]]<sup>−2</sup> (gjithashtu në metra [[metri|m]][[Farad|F]] <sup>−1</sup>).<ref>[http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/electric/elefor.html#c3 Coulomb's constant], Hyperphysics</ref> === Fusha elektrike === {{main|Fusha elektrike}} == Forma vektoriale == :<math>\mathbf{F} = {1 \over 4\pi\varepsilon_0}{q_1q_2(\mathbf{r}_1 - \mathbf{r}_2) \over |\mathbf{r}_1 - \mathbf{r}_2|^3} = {1 \over 4\pi\varepsilon_0}{q_1q_2 \over r^2}\mathbf{\hat{r}}_{21}</math>, === Sistem me ngarkesa diskrete === Parimi i [[mbivendosjes lineare]] mund të përdoret për të llogaritur forcën mbi një thërrmije prove të vogël, <math>\scriptstyle{q}</math>, nga një sistem i <math>\scriptstyle{N}</math> ngarkesave diskrete : :<math>\mathbf{F}(\mathbf{r}) = {q \over 4\pi\varepsilon_0}\sum_{i=1}^N {q_i(\mathbf{r} - \mathbf{r}_i) \over |\mathbf{r} - \mathbf{r}_i|^3} = {q \over 4\pi\varepsilon_0}\sum_{i=1}^N {q_i \over R_{i}^2}\mathbf{\hat{R}}_{i}</math>, === Shpërndarja e vazhdueshme e ngarkesës === === Paraqitja grafike === == Përafrimi elektrostatik == == Tabele e madhësive të derivuara == {| border="1" style="border-collapse: collapse;" cellpadding="15" | ||Vetija e thërrmijës||Relacioni||Vetija e fushës |- |- |Madhësi vektoriale|| {| border="0" |''Forca (tek 1 nga 2)'' |- |<math>\mathbf{F}_{12}= {1 \over 4\pi\varepsilon_0}{q_1 q_2 \over r^2}\mathbf{\hat{r}}_{21} \ </math> |} |<math>\mathbf{F}_{12}= q_1 \mathbf{E}_{12}</math>|| {| border="0" |''Fusha elektrike (tek 1 nga 2)'' |- |<math>\mathbf{E}_{12}= {1 \over 4\pi\varepsilon_0}{q_2 \over r^2}\mathbf{\hat{r}}_{21} \ </math> |} |- |Relacioni||<math>\mathbf{F}_{12}=-\mathbf{\nabla}U_{12}</math> || ||<math>\mathbf{E}_{12}=-\mathbf{\nabla}V_{12}</math> |- |Madhësi skalare|| {| border="0" |''[[Energjia potenciale]] (tek 1 nga 2)'' |- |<math>U_{12}={1 \over 4\pi\varepsilon_0}{q_1 q_2 \over r} \ </math> |} |<math>U_{12}=q_1 V_{12} \ </math>|| {| border="0" |''Potenciali (tek 1 nga 2)'' |- |<math>V_{12}={1 \over 4\pi\varepsilon_0}{q_2 \over r} </math> |} |} == Shikoni gjithashtu == * [[Ligji Biot-Savart]] * [[Fusha elektrike]] * [[Konstantja elektrike]] * [[Forca elektromagnetike]] == Shënime == <references/> == Referime == * {{cite book | author=Griffiths, David J.|title=Introduction to Electrodynamics (3rd ed.)| publisher=Prentice Hall |year=1998 |id=ISBN 0-13-805326-X}} * {{cite book | author=Tipler, Paul | title=Physics for Scientists and Engineers: Electricity, Magnetism, Light, and Elementary Modern Physics (5th ed.) | url=https://archive.org/details/physicsforscient0002tipl | publisher=W. H. Freeman | year=2004 | id=ISBN 0-7167-0810-8}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.physnet.org/modules/pdfmodules/m114.pdf ''Coulomb's Law''] tek [http://www.physnet.org Project PHYSNET]. * [http://www.lightandmatter.com/html_books/4em/ch01/ch01.html Electricity and the Atom] - Një kapitull libri online nga një libër në rrjet. [[Kategoria:Elektrostatikë]] [[Kategoria:Koncepte fizike themelore]] [[Kategoria:Fizikë]] n0j4jyfp8a48kfihbi5pqpibw96n1qx Forca 0 68616 2465464 2460530 2022-07-27T21:04:24Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:Force examples.svg|parapamje|300x300px|Forcat (nocion abstrakt) zakonisht përshkruhen si forca shtytëse ose tërheqëse. Ato mund të jenë pasojë e fenomeneve si [[graviteti]], [[magnetizmi|magnetism]], ose çdo gjëje tjetër që mund të shkaktojë përshpejtimin e një mase. Simbolet e zakonshme: '''F''', ''F'' Njësia në [[Sistemi SI|sistemin SI]]: '''njuton''' Sipas njësive bazë të [[Sistemi SI|sistemit SI]]: '''1 [[Kilogrami|kg]]·[[Metri|m]]/[[Sekonda|s]]<sup>2</sup>''' ]] Në [[Fizika|fizikë]], koncepti i '''Forcës''' (nocion abstarkt) përdoret për të shpjeguar çdo ndikim, i cili shkakton [[nxitimi]]n (përshpejtimin) e një trupi të lirë. Forca gjithashtu mund të përshkruhet me anë të koncepteve intuitive si shtytja ose tërheqja të cilat shkaktojnë që një objekt me [[Masa|masë]] të ndryshojë [[shpejtësia|shpejtësinë]] e tij (kjo përfshin rastin kur trupi fillon të lëvizë nga një [[Ligjet e Njutonit#Ligji i parë i Njutonit:Ligji i Inercisë|gjëndje prehjeje]]), d.m.th të [[Përshpejtimi|përshpejtohet]], ose që mund të shkaktojnë që një objekt me [[Masa|masë]] të ndryshojë [[shpejtësia|shpejtësinë]] e tij (kjo përfshin rastin kur trupi fillon të lëvizë nga një [[Ligjet e Njutonit#Ligji i parë i Njutonit:Ligji i Inercisë|gjëndje prehjeje]]), d.m.th të [[Përshpejtimi|përshpejtohet]], ose që mund të shkaktojë një objekt fleksibël të [[Deformimi (mekanikë)|shtrembërohet]]. Një forcë e zbatuar mbi një trup ka një [[Vektori Euklidian#Gjatësia e një vektori|madhësi]] dhe një [[Drejtimi (gjeometri)|drejtim]], çka tregon se ajo është një madhësi [[Vektori (gjeometri)|vektoriale]]. [[Ligji i dytë i Njutonit]] mund të formulohet për të pohuar se një objekt me një masë konstante do të përshpejtojhet në proporcion të drejtë me [[Forca rezultante|forcën e plotë]] që vepron mbi të dhe në proporcion të zhdrejtë me masën e tij, ky ligj është një përafrim që prishet kur trupi i afrohet shpejtësisë së dritës. Formulimi origjinal i Njutonit është i saktë, dhe nuk prishet për shpejtësitë relativiste: ky version pohon se forca e plotë që vepron mbi një objekt është e barabartë me [[derivati kohor|shkallën e ndryshimit]] të [[Vrulli|impulsit]].<ref>Shih për shembull faqet 9-1 dhe 9-2 të Feynman, Leighton dhe Sands (1963).</ref> Koncepte të lidhura me forcat përshpejtuese përfshijnë [[Forca shtytëse|forcën shtytëse]] - çdo forcë e cila rrit shpejtësinë e objektit, [[Rezistenca fluide (fizikë)|rezistencën e ajrit]] - çdo forcë që zvogëlon shpejtësinë e një objekti, dhe [[Momenti i forcës|momentin e forcës]]—tendencën e një force të shkaktojë [[Nxitimi këndor|ndryshimin e shpejtësisë rrotulluese]] rreth një boshti. Forcat të cilat nuk veprojnë në mënyrë uniforme në të gjitha pjesët e trupit shkaktojnë [[Stresi (Mekanikë)|stres mekanik]] ,<ref>{{cite web|url=http://eobglossary.gsfc.nasa.gov/ Library/glossary.php3? mode = alfa & seg = f & segend = h|title=titullin Fjalori|work=Earth Observatory|accessdate=9 prill 2008|publisher=[[NASA]]|quote=Forca: Çdo agjent i jashtëm që shkakton një ndryshim në lëvizjen e trupit të lirë, ose që shkakton stres në një organ të caktuar.|archive-date=14 maj 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080514205950/http://eobglossary.gsfc.nasa.gov/|url-status=dead}}</ref> një term teknik që përdoret për ndikimet që shkaktojnë [[Deformimi (mekanikë)|deformime]] mekanike të trupit. Ndërsa stresi mekanik mund të aplikohet në mënyrë të vazhduar mbi një objekt të ngurtë, duke e deformuar gradualisht atë, stresi mekanik në një lëng përcakton ndryshimet e tij të [[Shtypja|shtypjes]] dhe [[vëllimi]]t.<ref name="texts">p.sh. ((cite book | author = Feynman, RP, Leighton, RB, Sands, M. | title = Ligjeratat mbi Physics, Vol 1 | botues = Addison-Wesley | year = 1963)), ((cite book | e fundit = Kleppner | parë = Daniel | coauthors Robert Kolenkow = | title = Një Hyrje në Mekanikë | botues McGraw-Hill = | viti = 1973 | pages = 133-134 | ISBN 0-07-035048-5<nowiki> }}.</nowiki></ref> Në [[Antikiteti|antikitet]] filozofët përdorën konceptin e forcës për studimin e objekteve në [[Statika|prehje]] dhe në [[Dinamika (fizikë)|lëvizje]] si dhe për [[makinat e thjeshta]], por mendimtarë të tillë si [[Aristoteli]] dhe [[Arkimedi]] kishin gabime themelore në të kuptuarit a konceptit të forcës, për shkak të mungesës së kuptimit jo të plotë të forcës së fërkimit. Kjo mungesë çoi në një vështrim inadekuat të natyrës së lëvizjes. Me fillimin e [[Iluminizmi]]t, [[Isaac Newton|Isak Njutoni]] korrigjoi këto keqkuptime me anë të një analize matematikore që mbeti e pandryshuar për rreth treqind vjet. Me fillim të shekullit të 20, [[Albert Ajnshtajni|Ajnshtajni]] zhvilloi një [[Teoria e relativitetit|teori relativiteti]] që parashikoi në mënyrë korrekte veprimin e forcave mbi objekte, me rritjen e vrullit (impulsit) afër shpejtësisë së dritës, si dhe gjithashtu dha një shpjegim të "forcave" të prodhuara nga gravitacioni dhe inercia. Me njohuritë moderne në [[Mekanika kuantike|mekanikën kuantike]] dhe me aksesin në teknologjinë që mund të përshpejtojë thërrmijat bërthamore afër shpejtësisë së dritës, [[fizika bërthamore]] ka hartuar një [[Modeli Standart|Model Standart]] për të përshkruar forcat midis grimcave më të vogla se atomet. [[Modeli Standart]] parashikon se shkëmbimi i thërrmijave të quajtura [[bozonet standarte]] janë mjetet themelore me të cilat forcat emetohen dhe absorbohen. Vetëm katër bashkëveprime themelore janë të njohura der tani: duke i renditur në mënyrë nga forca më e fortë tek ajo më e dobët, ato janë: [[Bashkëveprimi i fortë|Forca e fortë]], [[Bashkëveprimi elektromagnetik|elektromagnetizmi]], [[Bashkëveprimi i dobët|forca e dobët]], dhe [[forca gravitacionale]] .<ref name="texts" /> Eksperimente [[Vëzhgimi|observuese]] të [[Fizika e energjisë së Lartë|fizikës bërthmore të energjisë së lartë]] të bëra gjatë viteve 1970 dhe 1980 konfirmuan se forcat e dobët dhe elektromagnetike janë shprehje e një bashkëveprimi themelor [[elektro të dobët]]. == Konceptimi i forcës para Njutonit == [[Skeda:Aristoteles Louvre2.jpg|thumb|150 px|right|[[Aristoteli]] përshkroi forcën si çdo gjë që shkakton që një objekt të bëjë një "lëvizje jo-natyrale"]] Që nga antikiteti, koncepti i forcës qe i njohur si një koncept themelor për funksionimin e [[makinave mekanike]]. [[Avantazhi mekanik]] i dhënë nga një makinë e thjeshtë (leva) lejon më pak forcë për t'u përdorur në këmbim që kjo forcë të veprojë mbi një distancë më të madhe. Analiza e karakteristikave të forcave kulminoi me punën e [[Arkimedi]]t i cili ishte veçanërisht i famshëm për formulimin e një teorie mbi [[Forca plluskuese|forcën plluskuese]] e cila ndodh në të gjitha [[Lëngu|lëngjet]]. [[Aristoteli]] shkroi një [[Filozofia|diskutim filozofik]] të konceptit të forcës si një pjesë themelore e [[Fizika Aristoteliane|kozmologjisë Aristoteliane]]. Sipas mendimit të Aristotelit, [[Natyra njerëzore|natyra e botës]] kishte [[Elementët klasikë|katër elementë]] që ekzistojnë në "gjëndje natyrore". Aristoteli besonte se ishte gjendja natyrore e objekteve me masë në [[Toka|Tokë]], të tillë si elementet e ujit dhe të tokës, të cilat janë të pa-lëvizshëm në terren dhe janë të prirura në këtë drejtim të gjendjes në qoftë se mbeten vetëm. Ai dalloi mes tendencës së lindur të objekteve për të gjetur "gjendjen e tyre natyrore" (p.sh., për trupat e rëndë në rënie të lirë), që çoi në "lëvizjen natyrore", dhe lëvizjes së panatyrshme dhe të detyruar, e cila kërkonte aplikimin e vazhdueshëm të një force.<ref>Land, Helen ''The Order of Nature in Aristotle's Physics: Place and the Elements'' (1998)</ref> Kjo teori, duke u bazuar në përvojën e përditshme se si objektet lëvizin, si aplikimi i vazhdueshëm i një force të nevojshme për të mbajtur në lëvizje një karrocë, kishte probleme konceptuale për shpjegimin e sjelljes së lëvizjes së një [[Predha|predhe]], si për shembull trajektorja e shigjetës. Vendi ku forcat ishin të aplikuara mbi predhën ishte vetëm në fillim të fluturimit, dhe ndërsa predha lundronte përmes ajrit, asnjë forcë nuk vepronte dukshëm mbi të. Aristoteli ishte në dijeni të këtij problemi dhe propozoi që ajri zhvendosej nëpër rrugën e predhës, gjë e cila jepte forcën e nevojshme për të vazhduar lëvizjen e predhës sipas tij. Ky shpjegim kërkon që ajri të jetë i nevojshëm për lëvizjen e predhës , për shembull sipas kësaj teorie, në [[Vakumi|boshllëk]], asnjë predhë nuk do të lëvizë pas shtytjes fillestare. Probleme të tjera me shpjegimin përfshijnë faktin se [[rezistenca e ajrit|ajrit i reziston]] lëvizjes së predhës.<ref name="Hetherington">{{cite book|first = Norriss S.|last = Hetherington|title=Cosmology: Historical, Literary, Philosophical, Religious, and Scientific Perspectives|page=100|publisher=Garland Reference Library of the Humanities|date=1993|isbn=0815310854}}</ref> Këto mangësi nuk do të shpjegoheshin dhe korrigjoheshin plotësisht deri në shekullin e shtatëmbëdhjetë me punën e [[Galileo Galilei]]t, i cili ishte i ndikuar nga ideja e vonë mesjetare se objektet në lëvizje të detyruar kishin me vete një forcë të lindur [[Inercia|shtytëse]].Në fillim të shekullit të shtatëmbëdhjetë, Galileo ndërtoi një eksperiment në të cilin gurë dhe topa predhash lëviznin në një plan të pjerrët në mënyrë që të përgënjeshtronte [[Graviteti Aristotelian|teorinë e lëvizjes së Aristotelit]]. Ai tregoi se trupat ishin të përshpejtuara nga graviteti në një sasi e cila ishte e pavarur nga masa e tyre dhe argumentoi se trupat e mbajnë [[Shpejtësia|shpejtësinë]] e tyre nëse nuk ka një forcë vepruese mbi to, për shembull si ajo e [[fërkimi]]t.<ref name="Galileo">Drake, Stillman (1978). Galileo At Work. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-16226-5</ref> == Mekanika e Njutonit == {{main|Ligjet e Njutonit}} [[Issac Newton|Isak Njutoni]] e përshkroi lëvizjen e trupave duke përdorur konceptin e [[Inercia|inercisë]] dhe forcës, dhe duke vazhduar me programin e tij, ai gjeti se ato i binden disa [[Ligjet e ruajtjes|ligjeve të ruajtjes]]. Në vitin 1687, Njutoni publikoi tezën e tij [[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica]] . Në këtë vepër, Njutoni vendosi të përshkruajë tre ligjet e lëvizjes, edhe në ditët e sotme kjo është mënyra standarte për përshkrimin elementar të konceptit të forcave në fizikë. === Ligji i parë i Njutonit === {{main|Ligjet e Njutonit#Ligji i parë i Njutonit}} Ligji i parë i Njutonit pohon se objekti vazhdon të lëvizë me shpejtësi konstante nëse mbi të nuk vepron një [[Forca rezultante|forcë]] e jashtme ose ''forcë rezultante''.<ref name="Principia">{{Cite book|last=Newton|first=Isaac|title=The Principia Mathematical Principles of Natural Philosophy|url=https://archive.org/details/principiamathema0000newt|publisher=University of California Press|year=1999|isbn=0-520-08817-4|location=Berkeley|author-link=Isaac Newton}} Ky është një përkthim i kohëve të fundit në Anglisht nga I. Bernard Cohen dhe Anne Whitman, me ndihmën e Julia Budenz.</ref> Ky ligj është një zgjerim i idesë së Galileos i cili mendonte se shpejtësia konstante shoqërohej me një mungesë të forcës rezultante (shiko [[# Ekuilibri dinamik|një përshkrim më të hollësishëm të kësaj poshtë]]). Njutoni propozoi që çdo objekt me masë ka një [[Inercia|inerci]] që funksionon si ekuilibri themelor i "gjëndjes natyrore" duke zëvendësuar kështu idenë e Aristotelit të gjëndjes së "natyrshme të pushimit". Pra, ligji i parë kundërshton idenë intuitive të Aristotelit se një forcë rezultante është e nevojshme për të mbajtur një objekt në lëvizje me shpejtësi konstante. Duke e bërë ''prehjen'' fizikisht të padallueshme nga ''shpejtësia konstante e ndryshme nga zero'', ligji i parë i Njutonit lidh inercinë në mënyrë direkte me konceptin e [[Relativiteti Galelian|shpejtësisë relative]]. Veçanërisht, në sisteme ku objektet janë duke lëvizur me shpejtësi të ndryshme, është e pamundur për të përcaktuar se cila nga objektet është "në lëvizje" dhe cili objekt është "në prehje". Me fjalë të tjera, në mënyrë më formale, ligjet e fizikës janë të njëjta në çdo [[Këndi inercial i referencës|kënd inercial reference]], pra, në të gjitha këndet e referencës të lidhura nga një [[Transformimet Galeliane|transformim Galelian]]. Për shembull, ndërsa udhëtojmë në një makinë në lëvizje me një [[Shpejtësia|shpejtësi]] [[Wiktionary:Konstantja|konstante]] , ligjet e fizikës nuk ndyshojnë në krahasim me të qënit në lëvizje. Një person mund të hedhi një top drejt në ajër dhe ta kapi atë ndërsa topi bie poshtë pa u shqetësuar për të zbatuar një forcë në drejtimin në të cilin automjeti po lëviz. Kjo është e vërtetë edhe pse një person tjetër që është duke vëzhguar makinën në lëvizje vëren gjithashtu se topi përshkruan një [[Trajektorja|trajektore parabolike]] në drejtim të lëvizjes së automjetit. Është inercia e topit e lidhur me shpejtësinë konstante në drejtimin e lëvizjes së automjetit që siguron topin të vazhdojë për të ecur përpara ndërsa ai hidhet lartë dhe bie poshtë. Nga perspektiva e personit në makinë, makina dhe çdo gjë brenda saj janë në prehje: Eshtë bota e jashtme ajo që është duke lëvizur me një shpejtësi konstante në drejtim të kundërt. Pra, nuk ka asnjë eksperiment që mund të dallojë në se është makina është ajo që është në pushim në lidhje me botën e jashtme,sepse të dyja situatat janë [[Ekuivalenca Galeliane|fizikisht të padallueshme]].Prandaj koncepti i inercisë vlen njëlloj si për lëvizjen me shpejtësi të vazhdueshme ashtu edhe për prehjen. Koncepti i inercisë mund të përgjithësohet më tej për të shpjeguar tendencën e objekteve për të vazhduar në gjëndjen e lëvizjes së vazhdueshme në forma të ndryshme, duke përfshirë ato që nuk kanë shpejtësi konstante strikte. [[Inercia rrotulluese]] e planetit Tokë është ajo që fikson qëndrueshmërinë e zgjatjes së një [[Dita|dite]] dhe gjatësinë e një [[viti]]. Albert Ajnshtajni zgjeroi parimin e inercisë më tej kur ai shpjegoi se këndet e referimit me nxitim konstant, të tilla si ato që bien në rënie të lirë drejt një objekt gravitacional, janë fizikisht ekuivalente me këndet inerciale të referimit. Kjo është arsyeja pse, për shembull,pse astronautët përvojnë [[Mungesa e peshës|mungesën e peshës]] kur janë në orbitë në rënie të lirë rreth Tokës, si dhe shkaku pse ligjet e Njutonit janë më të lehta për tu dalluar në mjedise të tilla. Nëse një astronaut vendos një objekti me masë në ajër para vetes, objekti do të mbetet në prehje në lidhje me astronautin për shkak të inercisë të tij. Kjo është e njëjta gjë që do të ndodhë nëse astronauti dhe objekt ndodhen në hapësirën intergalaktike ku nuk ka asnjë forcë rezultante të gravitetit që vepron në këndin e tyre të përbashkët të referencës. Ky [[Parimi i ekuivalecës|parim i ekuivalencës]] ishte një nga postulatet themelore për zhvillimin e [[Relativiteti i përgjithshëm|teorisë së përgjithshme të relativitetit]].<ref>{{cite web|first= Robert|last=DiSalle|url=http://plato.stanford.edu/entries/spacetime-iframes/|accessdate=2008-03-24|title=Space and Time: Inertial Frames|date=2002-03-30|work=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]}}</ref> [[Skeda:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|right|150 px|thumb|Ekuacioni më i famshëm i [[Isak Njutoni]] është <math>\scriptstyle{\vec{F}=m\vec{a}}</math>, ai në fakt shkroi një formë të ndryshme për ligjin e tij të dytë të lëvizjes që nuk e përdorte [[analizën diferenciale]].]] === Ligji i dytë i Njutonit === {{main|Ligjet e Njutonit#Ligji i dytë i Njutonit}} Forma moderne e ligjit të dytë të Njutonit është një [[Ekuacioni diferencial|ekuacion diferencial]] vektorial :<ref>''Principia Mathematica'' e Njutonit në fakt përdorte një version të ndryshën të këtij ekuacioni të bazuar mbi ''impulsin''. Shikoni [[Ligjet e Njutonit#Impulsi|''Impulsi'']].</ref> :<math>\vec{F} = \frac{\mathrm{d}\vec{p}}{\mathrm{d}t},</math> ku <math>\scriptstyle \vec{p}</math> është [[impulsi]] i sistemit, dhe <math>\scriptstyle \vec{F}</math> është forca rezultante ( [[Vektori (gjeometri)|shuma vektoriale]]). Në ekuilibër, sipas përcaktimit forca rezultante është zero, por forca (të balancuara) mund të jenë të pranishme gjithsesi. Në kontrast, ligji i dytë pohon se një forcë e paekuilibruar që vepron mbi një objekt do të rezultojë në një ndryshim të impulsit (vrullit) të objektit me kalimin e kohës.<ref name="Principia" /> Nga përkufizimi i [[Impulsi|impulsit linear të një thërrmije]], :<math>\vec{F} = \frac{\mathrm{d}\vec{p}}{\mathrm{d}t} = \frac{\mathrm{d}\left(m\vec{v}\right)}{\mathrm{d}t},</math> ku ''m'' është [[masa]] dhe <math>\scriptstyle \vec{v}</math> është [[shpejtësia]]. [[Rregulli i produktit]] tregon se :<math>\vec{F} = m\frac{\mathrm{d}\vec{v}}{\mathrm{d}t} + \vec{v}\frac{\mathrm{d}m}{\mathrm{d}t}</math>. Për [[Ligjet e Njutonit#Sistem i hapur|sistemet e mbyllura]] (sisteme me masë totale konstante), derivati kohor i masës është zero dhe ekuacioni bëhet :<math>\vec{F} = m\frac{\mathrm{d}\vec{v}}{\mathrm{d}t}</math>. Duke zëvendësuar përkufizimin e [[nxitimi]]t, version algjebrik i këtij thjeshtësimi të zakonshëm lejon të derivohet [[Ligjet e Njutonit#Ligji i dytë i Njutonit|ligjit i dytë i Njutonit]] : <br /> :<math>\vec{F} =m\vec{a}.</math> Kjo formulë nganjëherë është quajtur "formula e dytë më e famshme në fizikë".<ref>Për shembull, nga doktoratura e Rob Knop në [[blogu]]n e tij Galaktik më 26 shkurt, 2007 at 9:29 [http://scienceblogs. com/interactions/2007/02/the_greatest_mystery_in_all_of.php]{{Lidhje e thyer}}</ref> Njutonit asnjëherë nuk e deklaroi qartë formulën në formën e reduktuar më lart. Ligji i dytë i Njutonit pohon proporcionalitetin e nxitimit dhe masës me forcën. Nxitimi mund të përcaktohet përmes matjeve [[Kinematika|kinetike]] . Megjithatë, ndërsa kinematika është e përshkruar mirë përmes analizës së [[Këndi i referimit|këndit të referimit]] në fizikën e avancuar, ka ende çështje të hapura që të mbeten si për shëmbull pyetja që kërkon se kush është përcaktimi i duhur i masës. [[Relativiteti i përgjithshëm]] ofron një ekuivalencë midis [[Hapësirë-koha|hapësirë-kohës]] dhe masës, por mungesa e një teorie koherente të [[Graviteti kuantik|gravitetit kuantik]], e bën të paqartë se si apo nëse kjo lidhje është e rëndësishme në mikro-shkallë. Me disa justifikime, ligji i dytë i Njutonit mund të merret si një përcaktim sasior i masës duke e shkruar ligjin si një barazi, njësitë relative të forcës dhe masës fiksohen. Përdorimi i ligjit të dytë të Njutonit si një ''përkufizim'' i forcës është kundështuar në disa tekste rigoroze,<ref name="texts" /><ref>One exception to this rule is: {{Cite book | last = Landau | first = L. D. | author-link = Lev Landau| last2 = Akhiezer | first2 = A. I. |last3 = Lifshitz |first3 = A. M. |author3-link = Evgeny Lifshitz| title = General Physics; mechanics and molecular physics| url = https://archive.org/details/generalphysicsme0000land |publisher = Pergamon Press | year = 1967 | location = Oxford| edition = First English | isbn = 0080033040 }} Translated by: J. B. Sykes, A. D. Petford, and C. L. Petford. Library of Congress Catalog Number 67-30260. Në seksionin 7, faqet 12–14, ky libër e përcakton forc si ''dp/dt''.</ref> sepse ajo në thelb është një [[Truizma|pohim i thjeshtë]] matematik. Barazia midis idesë abstrakte të një force dhe idesë abstrakte të "një vektori impulsi linear (vrulli) që ndryshon në kohë" në fund të fundit nuk ka rëndësi vëzhgimore sepse njëra madhësi nuk mund të përcaktohet pa përcaktimin e drejtëpërdrejtë të madhësisë tjetër. Çfarë "forca" ose "impulsi ndryshues" është duhet ose ti referohet një kuptimi intuitiv të perceptimit tonë të drejtpërdrejtë, ose të përcaktohet në mënyrë implicite me një bashkësi të vetë-qëndrueshme formulash matematikore. Fizikantë të shquar, filozofë dhe matematikanë të cilët kanë kërkuar një përkufizim më të qartë të konceptit të "forcës" përfshijnë [[Ernst Mach|Ernest Mah]], [[Kliford Truesdell|Kliford Trusdell]] dhe [[Walter Noll|Valter Noll]].<ref>P.sh. W. Dhj, "Për Konceptin e Forcës ", në pjesën B të [website http://www.math.cmu.edu/ ~ wn0g/noll Valter Dhj's .].</ref> Ligji i dytë i Njutonit mund të përdoret për të matur fuqinë e forcave. Për shembull, njohuritë e masës së [[planeti]]t së bashku me nxitimet e [[Orbita|orbitës]] së tyre lejojnë shkencëtarët të llogaritin forcat gravitacionale të planeteve. === Ligji i tretë i Njutonit === {{main|Ligjet e Njutonit#Ligji i tretë i Njutonit: ligji i veprimit reciprok}} Ligji i tretë i Njutonit është një rezultat i aplikimit të [[Simetria|simetrisë]] në situata ku forca i atribuohet pranisë së objekteve të ndryshme. Për çdo dy objekte (le ti quajmë 1 dhe 2), ligji i tretë i Njutonit pohon se çdo forcë, e cila është aplikuar tek objekti 1 për shkak të veprimit të objektit 2 shoqërohet automatikisht me një forcë të aplikuar te objekti 2 për shkak të veprimit të objektit 1 <ref>{{cite web |last=Henderson |first=Tom |title=Lesson 4: Newton's Third Law of Motion |work=The Physics Classroom |date=1996–2007 |url=http://www.glenbrook.k12.il.us/gbssci/phys/Class/newtlaws/u2l4a.html |accessdate=2008-01-04 |archive-date=23 gusht 2011 |archive-url=https://www.webcitation.org/618ksFL8d?url=http://gbhsweb.glenbrook225.org/ |url-status=dead }}</ref> :<math>\vec{F}_{1,2}=-\vec{F}_{2,1}.</math> Ky ligj nënkupton se forcat veprojnë gjithmonë në çifte veprim-dhe-reagim.<ref name="Principia" /> Nëse objektet 1 dhe 2 mund të konsiderohen në të njëjtin sistem, atëherë forca rezultante e sistemit për shkak të ndërveprimeve ndërmjet objekteve 1 dhe 2 është zero meqënëse :<math>\vec{F}_{1,2}+\vec{F}_{\mathrm{2,1}}=0</math> :<math>\vec{F}_{net}=0.</math> Kjo do të thotë se në një [[Sistemi i mbyllur|sistem të mbyllur]] të thërrmijave , nuk ka [[Forca e brendshme|forca të brendshme]] që janë të paekuilibruara. Pra, çiftet veprim-reagim i forcave të përbashkëta në mes çdo dy objekteve në një sistem të mbyllur nuk mund të shkaktojnë [[Qendra e masës|qendrën e masës]] të sistemit të përshpejtohet. Objektet përbërëse të trupit të perbërë mund të përshpejtohen vetëm në lidhje me njëri-tjetrin, vetë sistemi mbetet i pa përshpejtuar. Përndryshe, nëse një nga [[Forca e jashtme|forcat e jashtme]] vepron mbi sistemin, atëherë qendra e masës do të përjetojë një përshpejtim në përpjestim të drejtë me madhësinë e forcave të jashtme të pjestuara me masën e sistemit.<ref name="texts" /> Po të kombinojmë ligjin e dytë dhe të tretë të Njutonit, është e mundur për të treguar se [[Vrulli#Ruajtja e vrullit linear|vrulli linear i një sistemi ruhet]]. Pra : :<math>\vec{F}_{1,2} = \frac{\mathrm{d}\vec{p}_{1,2}}{\mathrm{d}t} = -\vec{F}_{2,1} = -\frac{\mathrm{d}\vec{p}_{2,1}}{\mathrm{d}t}</math> dhe duke [[Integrali|integruar]] në lidhje me kohën, marrim ekuacionin: :<math>\Delta{\vec{p}_{1,2}} = - \Delta{\vec{p}_{2,1}}</math> Për një sistem i cili përfshin objekte 1 dhe 2, :<math>\sum{\Delta{\vec{p}}}=\Delta{\vec{p}_{1,2}} + \Delta{\vec{p}_{2,1}} = 0</math> çka tregon ruajtjen e impulsit linear.<ref>{{cite web |last=Dr. Nikitin |title=Dynamics of translational motion |date=2007 |url=http://physics-help.info/physicsguide/mechanics/translational_dynamics.shtml |accessdate=2008-01-04 }}</ref> Duke përdorur argumente të ngjashme , është e mundur të përgjithësojmë këtë në një sistem me një numër arbitrar thërrmijash. Kjo tregon se shkëmbimi i vrullit (impulsit) midis thërrmijave përbërëse nuk do të ndikojë impulsin rezultant të një sistemi. Në përgjithësi,për sa kohë që të gjitha forcat ndodhin për shkak të ndërveprimit të objekteve me masë, është e mundur të përcaktohet një sistem i tillë në të cilin impulsi rezultant as nuk humbet as nuk fitohet.<ref name="texts" /> == Përshkrime == [[Skeda:Freebodydiagram3 pn.svg|thumb|right|270 px|[[Diagram forcash]] i një trupi në një sipërfaqe të sheshtë dhe në një [[Plan i pjerrët|plan të pjerrët]]. Forcat janë të dekompozuara dhe të mbledhura bashkë në mënyrë që të përcaktojmë madhësinë e tyre dhe forcën rezultante.]] === Ekuilibri === [[Ekuilibri mekanik|Ekuilibri]] ndodh kur forca rezultante që vepron mbi nje pikë lëndore është zero (pra, shuma e të gjitha forcave vektoriale është zero). Kur analizojmë një trup të zgjeruar (në rastin kur objekti nuk mund të trajtohet si pikë lëndore), është gjithashtu e nevojshme që çifti rrotullues rrezultant të jetë 0 (shuma e momenteve të forcave duhet të jetë zero). Ka dy lloje ekuilibri: [[ekuilibri statik]] dhe [[ekuilibri dinamik]]. ==== Ekuilibri Statik ==== {{main|Statika}} Ekuilibri statik ishte i kuptuar shumë mirë që para shpikjes së teorisë të mekanikës klasike. Fenomeni shpegohet me faktin se mbi trupat që janë në prehje vepron një forcë rezultante zero. <ref>{{cite web | title =Static Equilibrium | work =Physics Static Equilibrium (forces and torques) | publisher = [[University of the Virgin Islands]] | url =http://www.uvi.edu/Physics/SCI3xxWeb/Structure/StaticEq.html | accessdate = 2008-01-02 }}</ref> Rasti më i thjeshtë i ekuilibrit statik ndodh kur dy forca janë të barabarta në madhësi por në drejtim të kundërt. Për shembull, një objekt në një nivel sipërfaqësor tërhiqet në drejtim të qendrës së Tokës nga forca e gravitetit. Në të njëjtën kohë, forcat sipërfaqësore i rezistojnë forcës tërheqëse me një forcë të barabartë të drejtuar pingul me sipërfaqen (kjo quhet [[Forca normale]]). Kjo rezulton në një forcë rezultante zero , kështu që nxitimi i trupit është zero.<ref name= uniphysics_ch2 /> Po të shtyjmë një objekt në një sipërfaqe fërkuese mund të arrijmë në një situatë në të cilën objekti nuk ka lëvizje, sepse forca e aplikuar kundërshtohet nga [[fërkimi statik]], i krijuar mes objektit dhe sipërfaqes së tryezës. Për një situatë pa lëvizje, forca e fërkimit statik ekuilibron në mënyrë ekzakte forcën e aplikuar , kjo rezulton në një nxitim zero të trupit. Fërkimi statik rritet ose zvogëlohet në përgjigje të forcës së aplikuar deri në një limit të sipërm të përcaktuara nga karakteristikat e kontaktit mes sipërfaqes dhe objektit.<ref name= uniphysics_ch2 /> Një ekuilibër statik mes dy forcave është mënyra më e zakonshme e matjes së forcave, duke përdorur mjete të thjeshta si [[Peshorja|peshoren matëse]] ose [[Peshorja me sustë|peshoren me sustë]]. Për shembull, një objekt i varur në një [[Peshorja|peshore]] vertikale me sustë përvon forcën e gravitetit që vepron mbi objektin e balancuar me një forcë të aplikuar nga forca "e reagimit të sustës", e cila është e barabartë me peshën e objektit. Duke përdorur mjete të tilla, disa ligje sasiore të forcave u zbuluan: forca e gravitetit është proporcionale me vëllimin për objektet me [[Densiteti|densitet]] konstant (parim i shfrytëzuar gjerësisht për mijëvjeçarë për të përcaktuar peshat standarde); [[parimi i Arkimedit]] për aftësinë ngritëse të lëngjeve; analiza e [[Leva|levës]] e Arkimedit; [[Ligji i Bojlit]] për shtypjen në gaze; dhe [[ligji i Hukut]] për sustat. Këto ishin përcaktuar dhe verifikuar eksperimentalisht para se Isak Njutoni shpjegoi [[Ligjet e Njutonit|tre ligjet e mekanikës]].<ref name="texts" /><ref name= uniphysics_ch2 /> ==== Ekuilibri Dinamik ==== {{main|Dinamika}} [[Skeda:Galileo.arp.300pix.jpg|thumb|150 px|[[Galileo Galilei]] ishte i pari që nxorri në pah kontradiktat e natyrshme që përmban përshkrimi i forcës i Aristotelit.]] Ekuilibri dinamik u përshkrua për herë të parë nga [[Galileo Galilei]] i cili vuri re se disa supozime te fizikës aristoteliane binin në kundërshtim me vërejtjet eksperimentale dhe [[Logjika|logjike]]. Galileo e kuptoi se [[Relativiteti Galelian|mbledhja e thjeshtë e shpejtësive]] kërkon që koncepti i një "[[Këndi i referencës|këndi reference në prehje absolute]]" të mos ekzistojë. Galileo arriti në përfundimin se një lëvizje me [[Shpejtësia|shpejtësi]] të vazhdueshme ishte plotësisht e barabartë me prehjen. Kjo bie në kundërshtim me nocionin e Aristotelit të një gjëndjeje "natyrore" të prehjes drejt së cilës objektet me masë afrohen natyrshëm. Eksperimente të thjeshta treguan se të kuptuarit e Galileos i ekuivalencës së shpejtësisë konstante me prehjen ishte i saktë. Për shembull, nëse një marinar lëshon një gjyle topi nga kreu i një anije që lëviz me një shpejtësi konstante, fizika e Aristotelit do të parashikojë që gjylja e topit bie poshtë në mënyrë të drejtë, ndërsa anija vazhdon të lëvizë. Kështu, në një univers Aristotelian, gjylja e topi bie prapa në lidhje me një anije në lëvizje. Megjithatë, kur ky eksperiment kryhet në realitet, gjylja e topit bie gjithmonë para këmbëve të marinarit, sikur gjylja e topit e di se ajo udhëton me anijen pavarësisht se ajo është e ndarë nga anija. Meqënëse nuk ka asnjë forcë horizontale e cila zbatohet mbi gjylen e topit kur ajo bie, konkluzioni i vetëm mbetet të jetë se gjylja e topit vazhdon të lëvizë me shpejtësi të njëjtë si anija, përgjatë rënies. Kështu, asnjë forcë nuk është e nevojshme për të mbajtur gjylen në lëvizje me shpejtësi konstante përpara.<ref name="Galileo" /> Për më tepër, çdo objekt që udhëton në një shpejtesi konstante duhet të ketë një forcë rezultante zero. Ky është përcaktimi i ekuilibrit dinamik: kur të gjitha forcat mni një objekt ekuilibrohen, por ai ende lëviz me një shpejtësi konstante. Një rast i thjeshtë i ekuilibrit dinamik ndodh në lëvizjen me shpejtesi konstante përgjatë një sipërfaqeje me [[Fërkimi kinetik|fërkim kinetik]]. Në një situatë të tillë, një forcë është e aplikuar në drejtimin e lëvizjes, ndërsa forca kinetike e fërkimit i kundërvihet pikërisht forcës së aplikuar. Kjo rezulton në një forcë rezultante zero, por meqënëse objekti filloi me një shpejtësi jo-zero , ai vazhdon të lëvizë me një shpejtësi jo-zero . Aristoteli e keqinterpretoi këtë lëvizje si të shkaktuar nga forca e aplikuar. Megjithatë, kur fërkimi kinetik merret në konsideratë është e qartë se nuk ka forcë rezultante që shkakton lëvizje me shpejtësi të vazhdueshme .<ref name="texts" /> === Relativiteti Special === Në [[Teoria e relativitetit special|relativitetin special]] masa dhe [[energjia]] janë ekuivalente (siç mund të shikohet po të llogaritim punën që kërkohet për të përshpejtuar trupin). Kur shpejtësia e një trupi rritet , e njëjta gjë ndodh me energjinë e tij , pra me masën ekuivalente të trupit (inercinë). Kjo implikon se duhet më shumë forcë për të nxituar trupin me të njëjtën sasi në krahsim me një shpejtësi më të vogël. Ligji i dytë i Njutonit :<math>\vec{F} = \mathrm{d}\vec{p}/\mathrm{d}t </math> është i vlefshëm për shkak se është një përcaktim matematik që është i vërtetë në shpejtësi të tilla.<ref name="Cutnell_p855-876">{{cite book|title=Physics, Sixth Edition| pages =855–876|isbn =047123124X|author=Cutnell| publisher =John Wiley & Sons Inc}}</ref> Në mënyrë që ai të ruhet, vrullit linear (impulsi linear) relativist duhet të ripërcaktohet si: :<math> \vec{p} = \frac{m\vec{v}}{\sqrt{1 - v^2/c^2}}</math> ku : <math>v</math> është shpejtësia dhe : <math>c</math> është [[shpejtësia e dritës]]. Shprehja relativiste që lidh forcën me nxitimin për një thërrmijë me masë konstante jo-zero , për [[masa e prehjes|masën e prehjes]], <math>m\,</math> që lëviz në drejtimin <math>x\,</math> është: : <math>F_x = \gamma^3 m a_x \,</math> : <math>F_y = \gamma m a_y \,</math> : <math>F_z = \gamma m a_z \,</math> ku [[faktori Lorencian]] jepet nga: : <math> \gamma = \frac{1}{\sqrt{1 - v^2/c^2}}.</math><ref>{{cite web | title =Seminar: Visualizing Special Relativity | work =THE RELATIVISTIC RAYTRACER | url =http://www.anu.edu.au/Physics/Searle/Obsolete/Seminar.html | accessdate = 2008-01-04}}</ref> Forca relativiste nuk prodhon një nxitim konstant, por një përshpejtim që zvogëlohet nga çasti në çast gjatë kohës që trupi i afrohet shpejtësisë së dritës. Vini re se <math> \gamma</math> është e [[Pjestimi me zero|papërcaktuar]] për një trup me [[Masa invariante|masë prehjeje]] jo-zero tek shpejtësia e dritës, kështu që teoria nuk jep ndonjë parashikim tek kjo shpejtësi. Megjithatë mund të marrim formën : <math>F^\mu = mA^\mu \,</math> për përdorim në relativitet përmes përdorimit të [[Katër-vektorit|vektorit katër përmasor]]. Ky relacion është korrekt në relativitet kurr <math>F^\mu</math> është [[forca katër-përmasore]], m është [[masa e prehjes]], dhe <math>A^\mu</math> është [[nxitimi katër-përmasor]].<ref>{{cite web | first =John B. | last =Wilson | title =Four-Vectors (4-Vectors) of Special Relativity: A Study of Elegant Physics | work =The Science Realm: John's Virtual Sci-Tech Universe | url =http://SciRealm.com/4Vectors.html | accessdate =2008-01-04 | archive-date =26 qershor 2009 | archive-url =https://web.archive.org/web/20090626152836/http://www.austininc.com/SciRealm/4Vectors.html | url-status =dead }}</ref> === Diagramat e Fajmanit === {{main|Diagramat e Fajmanit}} [[Skeda:Beta Negative Decay.svg|250px|thumb|right| Një diagram i Fajmanit për dekompozimin e një neutroni në një proton. [[Bozoni W]] është midis dy kulmeve çka tregon shtytje.]] Në [[Fizika bërthamore|fizikën bërthamore]] moderne , forcat dhe përshpejtimi i grimcave përshkruhen si shkëmbime të impulsit të [[Bozomet e madhësisë|bozoneve të madhësisë]]. Me zhvillimin e [[Teoria kuantike e fushës|teorisë kuantike të fushës]] dhe [[Relativiteti i përgjithshëm|relativitetit të përgjithshëm]], u konstatua se "forca" është një koncept i tepërt, që rrjedh nga [[Ligji i ruajtjes së impulsit|ruajtja e impulsit]] ([[impulsi 4-përmasor]] në relativitet) dhe impulsi i [[Grimca virtuale|grimcave virtuale]] në [[Elektrodinamika kuantike|elektrodinamikën kuantike]]. Ruajtja e impulsit, nga [[teorema e Nëtherit]], rrjedh direkt nga [[Simetria në fizikë|simetria e hapësirës]] dhe kështu është konsideruar zakonisht më thelbësore se koncepti i forcës. Aktualisht [[Bashkëvepimet themelore|forcat themelore]] më saktë njihen si "[[Bashkëveprimet themelore]]".<ref name="final theory">Weinberg, S. (1994). Endrra e një teorie finale. Librat e cilësisë së mirë SHBA. ISBN 0-679-74408-8</ref> Kur një thërrmijë lëshon një pjesëz (krijon) apo absorbon (annihilon) një grimcë B, një forcë përshpejton një grimcë në përgjigje të impulsit të grimcës B , duke ruajtur impulsin si madhësi konstante. Ky përshkrim vlen për të gjitha forcat që dalin nga ndërveprimet themelore. Ndërsa përshkrimet e sofistikuara matematikore janë të nevojshme për të parashikuar, me hollësi të plotë, natyrën e ndërveprimeve të tilla, ka një mënyrë konceptualisht të thjeshtë për të përshkruar ndërveprime të tilla nëpërmjet përdorimit të diagramave të Fajmanit. Në një diagram të Fajmanit, çdo grimcë lëndore është e përfaqësuar si një vijë e drejtë (shiko [[Vija botërore|linja botërore]]) që udhëton nëpër kohë e cila normalisht rritet lart ose drejt në diagram. Grimcat lëndore dhe anti-lëndore janë të njëjta, përveç për drejtimin e tyre të propagimit nëpër diagramën e Fajmanit. Linjat botërore të grimcave ndërpriten në [[kulme ndërveprimi|kulmet e ndërveprimit]], dhe diagrami i Fajmanit përfaqëson çdo force që rrjedh nga një bashkëveprim, si ç'ndodh në kulme me një ndryshim të menjëhershëm të lidhur në drejtim të linjave botërore të grimcave . Bozonet e madhësive emetohen larg nga kulmet si linja të përdredhura (të ngjashme me valët) dhe, në rastin e këmbimit të grimcave virtuale, janë të absorbuara në një kulm pranë.<ref name= Shifman >{{cite book|first=Mikhail|last=Shifman|title=ITEP LECTURES ON PARTICLE PHYSICS AND FIELD THEORY|publisher=World Scientific|isbn=981-02-2639-X|year=1999}}</ref> Dobia e diagrameve të Fajmanit është që llojet e tjera të dukurive fizike që janë pjesë e pamjes së përgjithshme të [[Bashkëveprimet themelore|bashkëveprimeve themelore]], por janë konceptualisht të ndara nga forcat mund të përshkruhen duke përdorur të njëjtat rregulla. Për shembull, një diagram i Fajmanit mund të përshkruajë në hollësi mënyrën se si një [[Neutroni|neutron]] [[Dekompozimi beta|dekompozohet]] në një [[Elektroni|elektron]], [[Protoni|proton]], dhe [[Neutrinoja|neutrino]], një bashkëveprim i ndërmjetësuar me të njëjtën bozon të madhësisë që është përgjegjës për [[Forca e dobët|forcën e dobët bërthamore]].<ref name="Shifman" /> == Modelet themelore == {{main|Bashkëveprimet themelore}} Të gjitha forcat në univers janë të bazuar në katër forcat themelore. Forcat e fuqishme dhe të dobëta veprojnë vetëm në distanca shumë të shkurtëra, dhe janë përgjegjëse për ndërveprimet midis [[Grimca ndëratomike|grimcave subatomike]] duke përfshirë si [[nukleonet]] ashtu edhe kompleksin e [[Bërthama atomike|bërthamës]]. Forca elektromagnetike vepron midis [[Ngarkesa elektrike|ngarkesave elektrike]] , ndërsa forca gravitacionale vepron midis masave. Të gjitha forcat e tjera janë të bazuara mbi ekzistencën e katër ndërveprimeve themelore. Për shembull, fërkimi është një manifestim i [[Elekromagnetizmi|forcës elektromagnetike]] që vepron midis [[Atomi|atomeve]] midis dy [[Sipërfaqja|sipërfaqeve]],si dhe një manifestim i [[Parimi i përjashtimit i Paulit|parimit të përjashtimit të Paulit]],<ref>{{cite web | last =Nave | first =R | title =Pauli Exclusion Principle | work = HyperPhysics***** Quantum Physics | url =http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/pauli.html | accessdate = 2008-01-02}}</ref> i cili nuk lejon atomet të kalojnë përmes njëri-tjetrin. Forcat në [[Susta (pajisje)|susta]], të modeluara nga [[ligji i Hukut]], janë gjithashtu rezultat i forcave elektromagnetike dhe parimit të përjashtimit që veprojnë së bashku për të kthyer trupin në ekuilibër. [[Forca centrifugale]] janë forca nxitimi që lindin thjesht nga përshpejtimi i [[Këndi i referimit|këndit të referimit]].<ref name="texts" /> Zhvillimi i teorive themelore për forcat vazhdoi duke përdorur [[Teoria e unifikuar e fushës|bashkimin]] e ideve të ndryshme. Për shembull, Isak Njutonin unifikoi forcën përgjegjëse për objektet në rënie në sipërfaqen e Tokës me forcën përgjegjës për orbitat e mekanikës qiellore në teorinë e tij të gravitacionit universal. [[Michael Faraday|majkëll Faradei]] dhe [[James Clerk Maxwell|Xhejms Klark Maksuell]] demonstruan se forcat elektrike dhe magnetike ishin të bashkuara nëpërmjet teorisë konsistente të elektromagnetizmit. Në shekullin e njëzetë, zhvillimi i [[Mekanika kuantike|mekanikës kuantike]] çoi në një kuptim më modern që tre forcat themelore (të gjithë me përjashtim të gravitetit) janë manifestime të lëndës ([[fermionet]]) që ndërveprojnë duke shkëmbyer [[Grimca virtuale|grimcat virtuale]] të quajtur [[Bozonet standarte|bozone standarte]].<ref>{{cite web | title =Fermions & Bosons | work =The Particle Adventure | url =http://particleadventure.org/frameless/fermibos.html | accessdate =2008-01-04 | archive-date =18 dhjetor 2007 | archive-url =https://web.archive.org/web/20071218074732/http://particleadventure.org/frameless/fermibos.html | url-status =dead }}</ref> Kjo është teoria e [[Modeli standart|modelit standart]] në fizikën bërthamore. Kjo ngjashmëri midis forcave i çoi shkencëtarët të parashikojnë unifikimin e forcave të dobëta dhe elektromagnetike në forcën [[Bashkëveprimi elektro i dobët|elektro të dobët]] Teoria u konfirmuar më pas nga eksperimentet. Formulimi i plotë i modelit standard parashikon një mekanizëm [[Mekanizmi Higgs|Higgs]] ende të pavëzhguar , por vërejtje të tilla si [[luhatja e neutrinove]] tregojnë se modeli standard është i paplotë. Një [[teori e madhe e unifikuar]] që do të lejojë për kombinimin e ndërveprimit elektro të dobët me forcën e fortë është një mundësi, me teori kandiduese të tilla si [[supersimetria]] të propozuara për të akomoduar disa nga problemet e pazgjidhura [[Probleme të pazgjidhuar në fizikë|në fizikë]]. Fizikantët janë ende duke u përpjekur për të zhvilluar këto modele unifikuese që do të kombinojnë të gjitha katër ndërveprimet themelore në një [[Teoria e gjithçkaje|teori universale]]. Ajnshtajni u përpoq dhe dështoi në këtë përpjekje, por aktualisht përpjekja më popullore për tiu përgjigjur kësaj pyetje është [[Teoria e fijeve|teoria e kordave]]. === Graviteti === {{main|Graviteti}} [[Skeda:Falling ball.jpg|right|thumb| Një objekt fillimisht në prehje i cili është lënë të bjerrë lirisht përshkruan një distancë që është proporcionale me katrorin e kohës që ka kaluar. Kjo pamje është marrë 20 herë për sekondë. Gjatë 1/20-s së parë të sekondës topi përshkruan një distancë një njësi (këtu, një njësi është rreth 12 mm), nga 2/20-ta ai ka rënë rreth 4 njësi; nga 3/20-tat, 9 njësi derrisa më në fund përplaset me truallin.]] Ajo që ne tani e quajmë forca gravitacionale nuk u identifikua si një forcë universale deri me punën e Isak Njutonit. Para studimeve të Njutonit, tendenca për objektet për të rënë drejt Tokës nuk ishte kuptuar si një fenomen i lidhur me lëvizjen e objekteve qiellore. Puna e Galileos qe instrumentale për të përshkruar karakteristikat e objekteve në rënie të lirë, duke përcaktuar se [[Nxitimi|përshpejtimi]] për çdo objekt në [[Rënia e lirë|rënie të lirë]] ishte konstant dhe i pavarur nga masa e objektit. Sot, ky [[nxitimi gravitacional|përshpejtim për shkak të gravitetit]] për sipërfaqen e Tokës është përcaktuar si zakonisht <math>\vec{g}</math> dhe ka një madhësi prej rreth 9,81 [[metër për sekondë katror]] (kjo matje është marrë nga niveli i detit dhe mund të ndryshojnë në varësi të pozicionit mbi rruzullin tokësor), dhe është e drejtuar drejt qendrës së Tokës.<ref>{{cite journal | last = Cook | first = A. H. | journal = Nature | title = A New Absolute Determination of the Acceleration due to Gravity at the National Physical Laboratory | url = http://www.nature.com/nature/journal/v208/n5007/abs/208279a0.html | doi = 10.1038/208279a0 | accessdate = 4 janar 2008 | pages = 279 | volume = 208 }}</ref> Ky vëzhgim do të thotë se forca e gravitetit në një objekt në sipërfaqen e Tokës është në proporcion të drejtë me masën e objektit. Prandaj një objekt që ka një masë <math>m</math> do të përjetojë një forcë: : <math>\vec{F} = m\vec{g}</math> Në rënie të lirë, kjo forcë nuk kundërshtohet nga ndonjë forcë tjetër (këtu supozojmë se forca e fërkimit e ajrit mund të neglizhohet, ose eksperimenti ndodh në një mjedis pa ajër) dhe për këtë arsye forca rezultante mbi objektin është pesha e tij. Për objektet që s'janë në rënie të lirë, forca e gravitetit kundërshtohet nga reagimet e forcave të mbështetjes së trupit mbi një sipërfaqe. Për shembull, një person që qëndron në terren përvon një forcë rezultante zero, pasi pesha e tij është e ekuilibruar me një [[Forca normale|forcë normale]] të ushtruar nga toka.<ref name="texts" /> Kontributi i Njutonit tek teoria gravitacionale ishte për bashkimin e lëvizjes së trupave qiellorë, të cilat Aristoteli kishte pandehur se ishin në një gjendje natyrore lëvizjeje të vazhdueshme, siç qe rënia e lirë në Tokë. Ai propozoi një [[Ligji gravitacional universal i Njutonit|ligj]] të gravitetit që mund të llogariste lëvizjen e trupave qiellore që kishin qenë të përshkruar më parë duke përdorur [[Ligjet e Keplerit|ligjet e Keplerit të lëvizjes planetare]].<ref name= uniphysics_ch4 >''University Physics'', Sears, Young & Zemansky, pp59–82</ref> Njutoni arriti të kuptojë se efektet e gravitetit mund të vërehen në mënyra të ndryshme në distanca të mëdha. Në veçanti, Njutoni përcaktoi që nxitimi i Hënës rreth Tokës shpjegohet me të njëjtën forcë të rëndesës në qoftë se përshpejtimi për shkak të gravitetit zvogëlohet si një [[ligj në përpjestim të zhdrejtë katror]]. Më tej, Njutoni kuptoi se nxitimi për shkak të gravitetit është proporcional me masën e trupit tërheqës.<ref name= uniphysics_ch4 /> Kombinimi i këtyre ideve jep një formulë që lidh masën (<math>M_\oplus</math>) dhe rrezen (<math>R_\oplus</math>) e Tokës për nxitimin gravitacional: : <math>\vec{g}=-\frac{GM_\oplus}{{R_\oplus}^2} \hat{r}</math> ku drejtimi i vektorit është i dhënë nga <math>\hat{r}</math>, [[vektori njësi]] është i drejtuar jashtë nga qendra e Tokës.<ref name="Principia" /> Në këtë ekuacion, një konstante dimensionale <math>G</math> përdoret për të përshkruar fuqinë relative të gravitetit. Kjo konstante njihet si [[Konstantja gravitacionale|konstantja universale gravitacionale e Njutonit]],<ref>{{cite web | title =Sir Isaac Newton: The Universal Law of Gravitation | work =Astronomy 161 The Solar System | url =http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/history/newtongrav.html | accessdate = 2008-01-04}}</ref> pse vlera e saj ishte e panjohur gjatë jetës se Njutonit. Ishte vetëm në vitin 1798 që [[Henry Cavendish|Henri Kavendish]] arriti të bënte matjen e parë të <math> G </math> duke përdorur një [[Peshore torsioni|peshore rrotulluese]], kjo u raportuar gjerësisht në shtyp në atë kohë si një matje e masës së Tokës, sepse duke ditur <math>G</math> mund të lejojë njërin që të zgjidhë ekuacionin e mësipërm për masën e Tokës. Njutoni, megjithatë, e kuptoi se që të gjitha trupat qiellorë ndjekin të njëjtat [[ligjet e Keplerit|ligje të levizjes]], ligji i tij e gravitetit ishte universal. I deklaruar shkurtimisht, [[Ligji gravitacional universal i Njutonit|ligji gravitacional i Njutonit]] thekson se forca në një objekt sferik me masë <math>m_{1}</math> për shkak të tërheqjes gravitacionale të masës <math>m_2</math> është : <math>\vec{F}=-\frac{Gm_{1}m_{2}}{r^2} \hat{r}</math> ku <math>r</math> është distanca ndërmjet qendrave të dy objektet me masë dhe <math>\hat{r}</math> është vektori njësi në drejtim nga qendra e objektit të parë drejt tek qendra e objektit të dytë.<ref name="Principia" /> Kjo formulë ishte aq e fuqishme saqë u konisderua e mjaftueshme për të dalë si bazë për të gjitha përshkrimet e mëvonshme të lëvizjes së planeteve brenda sistemit diellor deri në shekullin e njëzetë. Gjatë kësaj kohe, metoda të sofistikuara të [[Analiza perturbative|analizës perturbative]] <ref>{{cite web | last =Watkins | first =Thayer | title =Perturbation Analysis, Regular and Singular | work =Department of Economics | publisher =San José State University | url =http://www.sjsu.edu/faculty/watkins/perturb.htm | access-date =18 maj 2010 | archive-date =10 shkurt 2011 | archive-url =https://web.archive.org/web/20110210010802/http://www.sjsu.edu/faculty/watkins/perturb.htm | url-status =dead }}</ref> ishin shpikur për të llogaritur devijimet e [[orbita|orbitës]] për shkak të ndikimit të trupave të shumtë mbi një [[Planeti|planet]] , [[Hëna|hënë]], [[Kometa|kometë]], ose [[Asteroidi|asteroid]]. Formalizmi ishte mjaft i saktë për të lejuar matematikanët për të parashikuar ekzistencën e planetit [[Neptuni|Neptun]] para se ai të vëzhgohej.<ref name="Neptdisc">{{cite web |url=http://www.ucl.ac.uk/sts/nk/neptune/index.htm |title=Neptune's Discovery. The British Case for Co-Prediction. |accessdate=2007-03-19 |last=Kollerstrom |first=Nick |date=2001 |publisher=University College London |archiveurl=https://web.archive.org/web/20051111190351/http://www.ucl.ac.uk/sts/nk/neptune/index.htm |archivedate=11 nëntor 2005 |url-status=live }}</ref> Ishte vetëm orbita e planetit [[Mërkuri (planet)|Mërkur]] që ligji i gravitacionit i Njutonit nuk duket se e shpjegonte plotësisht. Disa astrofizikantë hodhën hipotezën e ekzistencës së një planeti tjetër ( [[Vullkani (planet hipotetik)|Vullkan]]) e cila do të shpjegonte dallimet, por, pavarësisht nga disa indikacione të tilla në fillim, asnjë planet i tillë nuk u gjend. Kur [[Albert Einstein|Ajnshtajni]] formuluoi përfundimisht teorinë e tij të [[Relativiteti i përgjithshëm|relativitetit të përgjithshëm]] (RP) ai e ktheu vëmendjen e tij tek problemi i orbitës së Mërkurit dhe gjeti se teoria e tij shtonte [[Testet e relativitetit të përgjithshëm#Periheli i preçesionit të Mërkurit|një korrigjim i cili merrte në llogari për mospërputhjen]]. Kjo ishte hera e parë që teoria e Njutonit e gravitetit ishte treguar të jetë më pak e saktë se një alternativë tjetër.<ref name= Ein1916 >{{cite journal| last = Einstein| first = Albert| authorlink = Albert Einstein| title = The Foundation of the General Theory of Relativity| journal = Annalen der Physik| volume = 49| pages = 769–822| date = 1916| url = http://www.alberteinstein.info/gallery/gtext3.html| format = [[PDF]]| accessdate = 2006-09-03| archive-url = https://web.archive.org/web/20120206225139/http://www.alberteinstein.info/gallery/gtext3.html| archive-date = 6 shkurt 2012| url-status = dead}}</ref> Që atëherë, dhe deri më tani, relativiteti i përgjithshëm ka qenë e njohur si teoria që shpjegon më mirë gravitetin. Në RP, gravitacioni nuk konsiderohet si një forcë, por , objektet që lëvizin lirisht në fushën gravitacionale lëvizin nën inercinë e tyre në [[Gjeodeziku|gjeodezikë]] përmes [[Hapësirë-koha|hapësirë-kohës së lakuar]] - e përcaktuar si shtegu më i shkurtër në hapësirë-kohë - midis dy ngjarjeve në hapësirë-kohë. Nga perspektiva e objektit, të gjitha lëvizjet ndodhin sikur nuk ka pasur kurrëfarë forcë gravitacionale. Vetëm kur marrim në konsideratë lëvizjen në një kuptim global del që lakimi i hapësirë-kohës mund të vëzhgohet si dhe arrimë në përdorimin e konceptit të forcës për të përshkruar trajektoren e lakuar të objektit. Kështu, rruga në vijë të drejtë, në hapësirë-kohë shikohet si një kurbë në hapësirë, dhe kjo quhet [[Trajektorja|trajektore]] [[Balistika e jashtëme|balistike]] e objektit. Për shembull, një top [[basketbolli]] i hedhur nga toka lëviz në një [[Parabola|parabolë]], pasi kjo ndodh në një fushë gravitacionale uniforme. Trajektorja hapësirë-kohë e saj (kur dimensioni shtesë ct është shtuar) është pothuajse një vijë e drejtë, e lakuar pak (me [[rrezja e kurbaturës (zbatime)|lakim]] i rendit disa [[vite drite]]). Derivati kohor i ndryshimit të vrullit (impulsit) të objektit është ajo që ne e quajmë "forca gravitacionale".<ref name="texts" /> === Forcat Elektromagnetike === {{main|Forca elektromagnetike}} [[Forca elektrostatike]] u përshkrua të parë në 1784 nga Kulombi si një forcë që ekzistonte midis dy [[ngarkesa elektrike|ngarkesave]] elektrike.<ref name="Cutnell_p519">{{cite book| title =Physics, Sixth Edition| page =519| isbn =047123124X| author =Cutnell,| publisher =John Wiley & Sons Inc}}</ref> Vetitë e forcës elektrostatike qenë se ajo ndryshonte si një [[ligj në përpjestim të zhdrejtë katror]] e drejtuar në [[Sistemi koordinativ polar|drejtimin rrezor]], ishte si tërheqëse ashtu edhe shtytëse ( ishte e [[Polarizimi elektrik|polarizuar]]), ishte e pavarur nga masa e objekteve të ngarkesave, dhe ndiqte [[Parimi i mbivendosjes|parimin e mbivendosjes]]. [[Ligji i Kulombit]] i bashkon të gjitha këto vërejtje në një përmbledhje të shkurtër.<ref name="Coulomb">{{cite journal|first=Charles|last=Coulomb|journal=Histoire de l’Académie Royale des Sciences|date=1784|title= Recherches théoriques et expérimentales sur la force de torsion et sur l'élasticité des fils de metal|pages= 229–269}}</ref> Matematikanët pasues dhe fizikantët gjetën se koncepti i [[fusha elektrike|fushës elektrike]] ishte i dobishëm për përcaktimin e forcave elektrostatike mbi një ngarkesë elektrike në çdo pikë në hapësirë. Fusha elektrike ishte e bazuar në përdorimin e një "[ngarkesë prove]]" hipotetike kudo në hapësirë dhe pastaj duke përdorur ligjin e Kulombit për të përcaktuar forcën elektrostatike.<ref name="EM text">{{cite book | author=Feynman, Leighton and Sands | title= The Feynman Lectures on Physics The Definitive Edition Volume II | publisher =Pearson Addison Wesley | year=2006 | isbn=0-8053-9047-2 }}</ref> Kështu fusha elektrike kudo në hapësirë është përcaktuar si : <math>\vec{E} = {\vec{F} \over{q}}</math> ku <math>q</math> është madhësia e ngarkesës provë hipotetike. Ndërkohë, në [[Magnetizimi|magnetizëm]], [[forca e Lorencit]] u zbulua të ekzistonte midis dy telave me [[Korrenti elektrik|korrent elektrik]] Kjo forcë ka të njëjtin karakter matematikor si ligji i Kulombit me kusht që rrymat me kah të njëjtë tërhiqen dhe rrymat me kahe të kundërta shtyhen. Në ngjashmëri me fushën elektrike, [[fusha magnetike]] mund të përdoret për të përcaktuar forcën magnetike në një korrent elektrik në çdo pikë në hapësirës. Në këtë rast, madhësisa e fushës magnetike u përcaktua të ishte: : <math>B = {F \over{I \ell}}</math> Ku <math>I</math> është madhësia e ngarkesës hipotetike aktuale dhe <math>\ell</math> është gjatësia e telit hipotetik nëpër të cilën rrjedh korrenti. Fusha magnetike ushtron një forcë në të gjithë [[Magneti|magnetet]] duke përfshirë, për shembull, ato të përdorura tek [[busulla]]t. Fakti që [[Gjeomagnetizmi|fusha magnetike e Tokës]] është në një linjë të ngushtë me orientimin e [[boshti]]t të Tokës shkakton magnetin e busullës të orientohet për shkak të forcës magnetike që tërheq gjilpërën. Përmes kombinimit të përkufizimit të korrentit elektrik, si derivati kohor i ngarkesës elektrike, një ligj i [[Produkti i përzier|prodhimit vektorial]] i quajtur [[Forca e Lorencit|ligji i forcës së Lorencit]] përshkruan forcën mbi një ngarkesë që lëviz në një fushë magnetike.<ref name="EM text" /> Lidhja mes fushës elektrike dhe magnetizmit lejon për një përshkrimin të unifikuar të forcës elektromagnetike që vepron mbi një ngarkesë. Kjo forcë mund të shkruhet si një shumë e forcës elektrostatike (për shkak të fushës elektrike) dhe forcës magnetike (si rezultat i fushës magnetike). e deklaruar në mënyrë të plotë, ky ligji është: : <math>\vec{F} = q(\vec{E} + \vec{v} \times \vec{B})</math> ku <math>\vec{F}</math> është forca elektromagnetike, <math>q</math> është madhësia e ngarkesës, <math>\vec{E}</math> është fusha elektrike, <math>\vec{v}</math> është vektori i [[shpejtësia|shpejtësisë]] së grimcës e cila [[produkti i përzier|shumëzohet]] me fushën magnetike (<math>\vec{B}</math>). Origjina e fushave elektrike dhe magnetike nuk do të shpjegohej plotësisht deri në 1864 kur [[James Clerk Maxwell|Xhejms Klark Maksuell]] unifikoi një numër të teorive të hershme në një grup me 20 ekuacione skalare, të cilat u riformuluan më vonë në 4 ekuacionet vektoriale nga [[Oliver Heaviside|Oliver Hevisajd]] dhe [[Willard Gibbs|Uillard Gibs]].<ref>{{cite book |title=Polarized light in liquid crystals and polymers |first1=Toralf |last1=Scharf |publisher=John Wiley and Sons |year=2007 |isbn=0471740640 |page=19 |url=http://books.google.com/books?id=CQNE13opFucC}}, [http://books.google.com/books?id=CQNE13opFucC&pg=PA19 Chapter 2, p. 19] </ref> "[[Ekuacionet e Maksuellit]]" përshkruajnë plotësisht burimet e fushave, ngarkesat stacionare dhe të lëvizshme, si dhe bashkëveprimet e vetë fushave . Kjo e çoi Maksuellin për të zbuluar se fushat elektrike dhe magnetike mund të "vetë-lindin" nëpërmjet një [[mekanika valore|vale]] që udhëton me një shpejtësi të cilën ai e llogariti të ishte e barabartë me [[shpejtësia e dritës|shpejtësinë e dritës]]. Kjo ide bashkoi më në fund fushat e sapolindura të teorisë elektromagnetike me [[Optika|optikën]] dhe çoi direkt në një përshkrim të plotë të [[Spektri elektromagnetik|spektrit elektromagnetik]]. <<ref> {{cite book |first=William|last=Duffin |title=Electricity and Magnetism, 3rd Ed. |url=https://archive.org/details/electricitymagn00duff|publisher=McGraw-Hill |pages=[https://archive.org/details/electricitymagn00duff/page/364 364]–383 |year=1980 |isbn=0-07-084111-X}}</ref> Megjithatë, përpjekjet për të pajtuar teorinë elektromagnetike me dy eksperimente, [[Efekti fotoelektrik|efektin fotoelektrik]], dhe mos-vërejtjen e [[Katastrofa ultravjollcë|katastrofës ultravjollcë]], dolën pa sukses. Përmes punës së fizikantëve teoricienë më të mbëdhenj të kohës, një teori e re e elektromagnetizmit u zhvillua duke përdorur mekanikën kuantike. Modifikimi i fundit çoi në krijimin e [[Elektrodinamika kuantike|elektrodinamikës kuantike]] (ose EDK), që përshkruan plotësisht të gjitha fenomenet elektromagnetike të ndërmjetësuara nga grimca valore të njohur si [[fotoni|fotonet]]. Në EDK, fotonet janë grimcat themelore të këmbimit të forcave të cilat përshkruajnë të gjitha bashkëveprimet në lidhje me elektromagnetizmin përfshirë edhe forcën elektromagnetike.<ref name="QM library">Për një bibliotekë të plotë të mekanikës kuantike shikoni [[Mekanika kuantike#Referimet]]</ref> Atribuimi i ngurtësisë të [[gjendja e ngurtë (fizikë)|trupave të ngurtë]] si rrjedhojë e shtytjes së ngarkesave elektrike është një keqkuptim i zakonshëm. Këto karakteristika në fakt rezultojnë nga [[parimi i përjashtimit i Paulit]]. Meqënëse elektronet janë [[Fermionet|fermione]], ato nuk mund të zënë të njëjtën [[funksioni valor|gjendje kuantike]] si elektronet e tjera. Kur elektronet në një material janë të paketuara dendur së bashku, nuk ka gjendje të mjaftueshme me energji të ulët të niveleve kuantike për të gjitha, kështu që disa prej tyre duhet të jenë në gjendje më të larta të energjisë. Kjo do të thotë se duhet energji për ti paketuar ato. Ky efekt makroskopikisht manifestohet si një forcë "strukturore", por teknikisht është vetëm një rezultat i ekzistencës së një grupi të caktuar të gjëndjeve elektronike. === Forcat Bërthamore === {{main|Forca bërthamore}} {{main|Bashkëveprimi i fortë|Bashkëveprimi i dobët}} Ka dy "forca bërthamore" të cilat sot janë zakonisht të përshkruara si bashkëveprime që përshkruhen në mënyrë të detajueshme nga teoritë kuantike të grimcave bërthamore. [[Bashkëveprimi i fortë|Forca e fortë bërthamore]] <ref name="Cutnell_p940">{{cite book| title =Physics, Sixth Edition| page =940| isbn =047123124X| author =Cutnell,| publisher =John Wiley & Sons Inc}}</ref> është forca përgjegjëse për integritetin strukturor të [[Bërthama atomike|bërthamës atomike]], ndërsa [[Bashkëveprimi i dobët|forca e dobët bërthamore]] <ref name="Cutnell_p951">{{cite book| title =Physics, Sixth Edition| page =951| isbn =047123124X| author =Cutnell,| publisher =John Wiley & Sons Inc}}</ref> është përgjegjëse për dekompozimin e disa [[Nukleonet|nukleoneve]] në [[leptoni|leptone]] dhe [[Hardroni|hadrone]] të llojeve të tjera <ref name="texts" /> Forca e fortë në kohën e tashme cilësohet e përgjegjshme për [[Bashkëveprimet themelore|ndërveprimet]] mes [[kuarku|kuarkeve]] dhe [[gluoni|gluoneve]] siç është detajuar nga teoria e [[Kromodinamika kuantike|kromodinamikës kuantike]] (KDK).<ref>{{cite web | last =Stevens | first =Tab | title =Quantum-Chromodynamics: A Definition - Science Articles | date =10 korrik 2007 | url =http://www.physicspost.com/science-article-168.html | accessdate =4 janar 2008 | archive-date =16 tetor 2011 | archive-url =https://web.archive.org/web/20111016103116/http://www.physicspost.com/science-article-168.html | url-status =dead }}</ref> Forca e fortë është një nga [[Bashkëveprimet themelore|forcat themelore]] e ndërmjetësuar nga [[Gluoni|gluonet]], duke vepruar mbi kuarket, [[Antithërrmijat|antikuarket]], dhe mbi vetë [[Gluoni|gluonet]]. (E quajtur në mënyrë të përshtatshme), ndërveprimi i fortë është më i "forti" nga katër forcat themelore. Forca e fortë vepron direkt mbi grimcat elementare. Megjithatë, një tepricë e forcës është vënë re midis [[Hadroni|hadroneve]] (shembulli më i mirë i njohur i forcës është ai që vepron midis [[Nukleonet|nukleoneve]] në bërthamat atomike) si [[forca bërthamore]]. Këtu forca e fortë vepron në mënyrë indirekte, e transmetuar si gluone të cilat formojnë një pjesë të [[Mezoni|mezoneve]] virtuale pi dhe rho, të cilat transmetojnë forcën bërthamore (shih këtë temë për më tepër). Dështimi i shumë kërkimeve për [[kuarku i lirë|kuarket e lira]] ka treguar se këto grimcat elementare nuk janë drejtpërdrejt të dukshme. Ky fenomen quhet [[konfinimi i ngjyrës]]. Forca e dobët ndodh për shkak të këmbimit të bozoneve të rënda [[Bozonet W dhe Z|W dhe Z]]. Efekti i saj më i njohur është [[dekompozimi beta]] (i neutroneve në bërthamat atomike) i cili është i lidhur me [[radioaktiviteti]]n. Fjala "e dobët" buron nga fakti se fuqia e fushës është rreth 10<sup>13</sup> herë më pak se ajo e [[Bashkëveprimi i fortë|forcës së fortë]]. Prapë, kjo është më e fortë se graviteti në distanca të shkurtra. Një teori elektro e dobët konsistente është zhvilluar e cila tregoi se forcat elektromagnetike dhe forcat e dobëta janë të padallueshme në temperatura të rendit rreth 10<sup>15</sup>&nbsp;[[kelvin]] Temperaturat të tilla janë arritur në [[Përshpejtuesi bërthamor|përshpejtuesit bërthamorë]] modernë të cilat simulojnë kushtet e [[universi]]t në momentet e para të [[Big Bang]]ut. == Forca jo-themelore == Disa forca janë pasoja të bashkëveprimeve themelore. Në situata të tilla, modele të idealizuara mund të shfrytëzohen për të fituar pasqyrën fizike. === Forca normale === [[Skeda:Incline.svg|right|thumb|100px|''F<sub>N</sub>'' paraqet [[Forca normale|forcën normale]] të ushtruar mbi trupin.]] {{main|Forca normale}} Forca normale është forca shtytëse e ndërveprimit midis atomeve në kontakt të ngushtë. Kur retë e tyre elektronike mbivendosen, parimi i përjashtimit i Paulit (për shkak të natyrës [[fermioni]]ke të [[elektroni]]t) vijon duke rezultuar në një forcë e cila vepron [[Sipërfaqja normale|normale]] me ndërfaqen midis sipërfaqes mes dy objekteve.<ref name="Cutnell_p93">{{cite book | title = Fizikë, Gjashte Edition | page = 93 | ISBN = 0-471-23124-X | author = Cutnell}}</ref> Forca normale, për shembull, është përgjegjëse për integritetin strukturor të tavolinave dhe dyshemeve si dhe si forcë që përgjigjet sa herë që një forcë e jashtme vepron mbi një objekt të ngurtë. Një shembull i forcës normale në veprim është forca e impaktit e një objekti i cili përplaset në një sipërfaqe të palëvizshme.<ref name="texts" /> === Fërkimi === {{main|Fërkimi}} Fërkimi është një forcë që kundërshton lëvizjen relative midis dy trupave në kontakt. Forca e fërkimit është e lidhur direkt me forcën normale që vepron për të mbajtur dy objekte të ngurta të ndara në pikën e kontaktit. Ka dy klasifikime të forcave të fërkimit: [[fërkimi statik]] dhe [[fërkimi kinetik]]. Forca e fërkimit statik (<math>F_{\mathrm{sf}}</math>) do të kundërshtojë në mënyrë ekzakte forcat e aplikuara mbi një objekt që janë paralele me një sipërfaqe kontakti deri në limitin e specifikuar nga [[Koefiçenti i fërkimit statik|koefiçentin i fërkimit statik]] (<math>\mu_{\mathrm{sf}}</math>), shumëzuar me forcën normale (<math>F_N</math>). Me fjalë të tjera madhësia e forcës së fërkimit statik kënaq pabarazimin: : <math>0 \le F_{\mathrm{sf}} \le \mu_{\mathrm{sf}} F_\mathrm{N}</math>. Forca kinetike e fërkimit (<math>F_{\mathrm{kf}}</math>) është e pavarur si nga forcat e aplikuara ashtu dhe nga lëvizja e objektit. Kështu, madhësia e forcës është e barabartë me: : <math>F_{\mathrm{kf}} = \mu_{\mathrm{kf}} F_\mathrm{N}</math>, ku <math>\mu_{\mathrm{kf}}</math> është [[Koefiçenti i fërkimit kinetik|koefiçienti i fërkimit kinetik]]. Për shumicën e sipërfaqeve më të madha, koefiçienti i fërkimit kinetik është më i vogël se koefiçientit i fërkimit statik.<ref name="texts" /> === Forca e tensionit === {{main|Forca e tensioni (fizikë)}} Forcat e tensionit mund të modelohen duke përdorur [[Susta|sustat ideale]] të cilat janë pa masë, pa fërkim, të pathyeshme, dhe të pa zgjatshme. Ata mund të kombinohet me rrotulla ideale të cilat lejojnë sustat ideale për të ndryshuar drejtimin e tyre. Sustat ideale i transmetojnë forcat e tensionit menjëherë në çifte veprim-reagim në mënyrë që nëse dy objekte janë të lidhura me një sustë ideale, çdo forcë e drejtuar përgjatë sustës nga objekti i parë është e shoqëruar nga një forcë e drejtuar përgjatë sustës në drejtim të kundërt nga objekti i dytë.<ref>{{cite web | title =Tension Force | work =Non-Calculus Based Physics I | url =http://www.mtsu.edu/~phys2010/Lectures/Part_2__L6_-_L11/Lecture_9/Tension_Force/tension_force.html | accessdate = 2008-01-04 }}</ref> Duke e lidhur të njëjtën sustë shumë herë tek i njëjti objekt nëpërmjet përdorimit të një mekanizmi që përdor rrotulla të lëvizshme, forca e tensionit mbi një trup mund të shumëfishohet. Për çdo sustë që vepron në një peshë, një tjetër faktor i forcës së tensionit në sustë vepron mbi peshën. Megjithatë, edhe pse makina të tilla lejojnë për një [[avantazhi mekanik|rritje mekanike të forcës]], ka një rritje korresponduese në gjatësinë e sustës që duhet të zhvendosur në mënyrë që të lëvizin ngarkesën. Këto efekte në sustë rezultojnë në fund të fundit në ruajtjen e [[Ligji i ruajtjes së energjisë|energjisë mekanike]] meqënëse [[# Integralet kinematike|puna e bërë]] mbi ngarkesën është e njejtë pa marrë parasysh sa e komplikuar është makina.<ref name="texts" /><ref>{{cite web | last = Fitzpatrick | first =Richard | title =Strings, pulleys, and inclines | date =2006-02-02 | url =http://farside.ph.utexas.edu/teaching/301/lectures/node48.html | accessdate = 2008-01-04 }}</ref> === Forca elastike === {{main|Elasticiteti (fizikë)|Ligji i Hukut}} [[Skeda:Spring-mass2.svg|right|thumb|150px|F<sub>k</sub> është forca që i përgjigjet peshës mbi sustën.]] Një forcë elastike vepron për të kthyer një [[Susta (pajisje)|sustë]] në gjatësinë e saj natyrore. Një [[Susta ideale|sustë ideale]] cilësohet të jetë pa masë, pa fërkim, e pathyeshme, dhe pafundësisht e zgjatshme. Susta të tilla ushtrojnë forcat që shtyjnë kur kontraktohen, ose të tërhiqen kur shtriqen, në raport me [[Zhvendosja (mekanikë)|zhvendosjen]] e sustës nga pozicioni i saj i ekuilibrit.<ref> {{cite web | work =HyperPhysics | title = Elasticity, Periodic Motion | publisher = Georgia State University | url =http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/permot2.html | accessdate = 2008-01-04}}</ref> Kjo marrëdhënie lineare u përshkrua nga [[Robert Hooke|Robert Huk]] në 1676, për të cilën [[ligji i Hukut]] është i emëruar. Nëse <math>\Delta x</math> është zhvendosja, forca e ushtruar nga një sustë ideale është e barabartë me: : <math>\vec{F}=-k \Delta \vec{x}</math> ku <math>k</math> është konstantja e sustës (ose konstantja e forcës), e cila është e caktuar për një sustë. Shenja minus merr parasysh tendencën e forcës elastike për të vepruar në kundërshtim me ngarkesën e aplikuar.<ref name="texts" /> === Mekanika e vazhduar === [[Skeda:Stokes sphere.svg|thumb|150 px|Kur forca e rezistencës së ajrit (<math>F_d</math>) bëhet e barabartë në madhësi me forcën e gravitetit në një objekt në rënie të lirë (<math>F_g</math>), objekti arrin një gjëndje të [[Ekuilibri dinamik|ekuilibrit dinamik]] tek [[shpejtësia terminale]]]]. {{main| Presioni| Rezistenca fluide | Stresi (mekanikë)}} Ligjet e Njutonit dhe mekanika e Njutonit në fillim u zhvilluan për të përshkruar në përgjithësi se si forcat ndikojnë mbi trupa të idealizuara si [[pika lëndore]] dhe jo për objektet tre-dimensionale. Megjithatë, në jetën e përditshme, lënda ka një strukturë të përbërë dhe forcat që veprojnë mbi një pjesë të një objekti mund të ndikojnë në pjesë të tjera të trupit. Për situata ku latica (celula strukturore) që mban së bashku atomet në një trup është në gjendje të rrjedhë, kontraktohet, të zgjerohet, ose ndryshe të ndryshojë formë, teoritë e [[Mekanika e vazhduar|mekanikës së vazhduar]] përshkruajnë mënyrën se si forcat veprojnë mbi materialin. Për shembull, në [[Mekanika e fluideve|lëngjet]] e zgjeruar, dallimet në [[presioni|presion]] rezultojnë në forca që janë të drejtuar përgjatë [[gradienti]]t të presionit si vijon: : <math>\frac{\vec{F}}{V} = - \vec{\nabla} P</math> ku <math>V</math>s është vëllimi i objektit në lëng dhe <math>P</math> është [[funksioni skalar]] që përshkruan presionin në të gjitha pozicionet në hapësirë. Dallimet dhe gradienti i presionit rezultojnë në [[Forca pluskuese|forcën pluskuese]] për lëngjet e pezulluara në fusha gravitacionale, [[era|erën]] ne [[shkencat atmosferike]], dhe në [[Forca ngritëse|forcën ngritëse]] e lidhur me [[aerodinamika|aerodinamikën]] dhe [[fluturimi]]n.<ref name="texts" /> Një shembull specifik i një force të tillë që është i lidhur me [[Presioni dinamike|presionin dinamik]] është rezistenca fluide: një forcë e ushtruar mbi trupin që i reziston lëvizjes së një objekti në një lëng për shkak të [[viskoziteti]]t. Për të ashtuquajturin " [[Rezistenca fluide#Numrat e vegjël të Reynolds|rezistenca e Stokes]]" forca është përafërsisht proporcionale me shpejtësinë, por në drejtim të kundërt : : <math>\vec{F}_\mathrm{d} = - b \vec{v} \,</math> ku: : <math>b</math> është një konstante që varet nga vetitë e lëngut dhe dimensionet e objektit (zakonisht tek [[seksioni tërthor|seksionin tërthor]]), dhe : <math>\vec{v}</math> është shpejtësia e objektit.<ref name="texts" /> Më formalisht, forcat në [[mekanikën e vazhduar]] përshkruhen plotësisht nga [[tensori]] i [[stresi (mekanikë)|stresit]] me kushtet që janë të përcaktuar afërsisht si : <math>\sigma = \frac{F}{A}</math> ku <math>A</math> është zona e prerjes tërthore për volumin për të cilën tensori i stresit është duke u llogaritur. Ky formalizëm përfshin termat e presionit të lidhur me forcat që veprojnë pingul në zonën e prerjes tërthore ([[Matrica diagonale]] e tensorit) si dhe termat e [[Deformimi (fizikë)|stresit]] të lidhura me forcat që veprojnë [[paralel (gjeometri)|paralelisht]] në zonën e prerjes tërthore (elementet jashtë-diagonales). Tensori i stresit merr parasysh të gjitha forcat që shkaktojnë [[Deformimi (fizikë)|deformime]] duke përfshirë [[Deformimi elastik|stresin elastik]] si dhe [[Shtypja (fizikë)|shtypjen]]. === Forcat fiktive === {{main|Forcat fiktive}} Ka forca që janë të varuara nga [[këndi i referencës]], çka do të thotë se ato shfaqen për shkak të adaptimit të [[Këndi jo-inercial i referencës|këndeve të referencës]] jo-Njutoniane (pra këto janë, [[Këndi jo-inercial i referencës|kënde të referencës jo inerciale]]). Forcat të tilla përfshijnë [[Forca centrifugale|forcën centrifugale]] dhe [[Efekti i Koriolisit|forcën e Koriolisit]].<ref>{{cite web | last =Mallette | first =Vincent | title =Inwit Publishing, Inc. and Inwit, LLC -- Writings, Links and Software Distributions - The Coriolis Force | work =Publications in Science and Mathematics, Computing and the Humanities | publisher = Inwit Publishing, Inc. | date =1982–2008 | url =http://www.algorithm.com/inwit/writings/coriolisforce.html | accessdate = 2008-01-04 }}</ref> These forces are considered fictitious because they do not exist in frames of reference that are not accelerating.<ref name="texts" /> Në [[Relativiteti i përgjithshëm|relativitetin e përgjithshëm]], [[graviteti]] bëhet një forcë fiktive që krijohet në situata ku hapësirë-koha devijon nga një gjeometri e sheshtë. Për më tepër, [[Teoria e Kaluza-Klein]] dhe [[teoria e fijeve]] e përshkruajnë elektromagnetizmin dhe [[Bashkëveprimet themelore|forcat e tjera themelore]] në lidhje me kurbaturën e dimensioneve të përshkalluara në mënyra të ndryshme, që në fund të fundit implikon se të gjitha forcat janë fiktive. == Rotullimi dhe momenti i forcës == {{main|Momenti i forcës}} [[Skeda:Torque animation.gif|frame|right|Marrëdhënia midis forcave (F), momentit të forcës (τ), dhe vektorëve të [[impulsi këndor|impulsit]] (p dhe L) në një sistem rrotullues.]] Forcat që shkaktojnë trupat e përbërë të rrotullohen janë të lidhur me [[Momenti i forcës|momentet e forcave]]. Matematikisht, momenti i forcës për një thërrrmijë përcaktohet si [[prodhimi i përzier]]: : <math>\vec{\tau} = \vec{r} \times \vec{F}</math> ku : <math>\vec{r}</math> është [[Pozicioni|vektori i pozicionit]] i grimcës në lidhje me një [[Boshti|bosht]] : <math>\vec{F}</math> është forca që vepron mbi grimcë. Momenti i forcës është ekuivalenti i forcës në sistemet rrotulluese në të njëjtën mënyrë që [[këndi]] është ekuivalenti në rrotullim me [[pozicioni (vektor)|pozicionin]], [[shpejtësia këndore]] për [[Shpejtësia|shpejtësinë]], dhe [[impulsi këndor]] me [[impulsin linear]] (vrullin). Të gjitha trajtimet formale të ligjeve të Njutonit që aplikohen për forcat ekuivalente zbatohen edhe për momentet e forcave. Kështu, si pasojë e ligjit të parë të Njutonit, ekziston inercia [[Rrotullimi|rrotulluese]] që siguron që të gjitha trupat ruajnë impulsin këndor të tyre përveçse nëse mbi to ka vepruar një moment force i pabalancuar. Gjithashtu, ligji i dytë i Njutonit mund të përdoret për të nxjerrë një përkufizim alternativ të momentit të forcës: : <math>\vec{\tau} = I\vec{\alpha}</math> ku : <math>I</math> është [[momenti i Inercisë|momenti i inercisë]] i grimcave : <math>\vec{\alpha}</math> është nxitimi këndor i grimcave. Kjo jep një përkufizim për momentin e inercisë e cila është ekuivalentja rrotulluese e masës. Në trajtimet më të avancuara të mekanikës, momenti i inercisë vepron si një [[Momenti i inercisë#Tensori i momentit të inercisë|tensor]] që, kur analizohet siç duhet, përcakton plotësisht karakteristikat e rrotullimeve përfshirë ,[[Preçesioni|preçsionin]] dhe [[Lëkundja|lëkundjet]]. Në mënyrë ekuivalente, forma diferenciale e ligjit të dytë të Njutonit jep një përkufizim alternativ të momentit të forcës: : <math>\vec{\tau} = \frac{\mathrm{d}\vec{L}}{\mathrm{dt}},</math><ref>{{cite web |title=Newton's Second Law for Rotation |publisher=HyperPhysics***** Mechanics ***** Rotation |url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/HBASE/n2r.html |accessdate=2008-01-04}}</ref> ku <math>\vec{L}</math> është impulsi këndor i grimcave (Momenti i impulsit ose vrulli këndor). Ligji i tretë i Njutonit kërkon që të gjitha objektet që ushtrojnë momente forcash duhet të përvojnë një moment force të barabartë dhe të kundërt në drejtim,<ref>{{cite web |last=Fitzpatrick |first=Richard |title=Newton's third law of motion |date=2007-01-07 |url=http://farside.ph.utexas.edu/teaching/336k/lectures/node26.html |accessdate=2008-01-04}}</ref> dhe për këtë arsye kjo implikon direkt [[Ligji i ruajtjes të impulsit këndor|ligjin e ruajtjes së impulsit këndor]] për sisteme të mbyllura që janë në rrotullim dhe sillen rrotull një boshti si rrjedhojë e veprimit të momenteve të brendshme të forcës. === Forca centripete === {{main|Forca centripete}} Për një objekt në nxitim në lëvizje rrethore, forca e paekuilibruar që vepron mbi objektin është e barabartë me:<ref>{{cite web | last = Nave | first =R | title =Centripetal Force | work = HyperPhysics***** Mechanics ***** Rotation | url =http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/cf.html}}</ref> : <math>\vec{F} = - \frac{mv^2 \hat{r}}{r}</math> ku <math>m</math> është masa e objektit, <math>v</math> është shpejtësia e objektit dhe <math>r</math> është distanca nga qendra e trajektores rrethore dhe <math>\hat{r}</math> është [[vektori njësi]] i drejtuar përgjatë rrezes jashtë nga qendra. Kjo do të thotë se forca e paekuilibruar centripetale e ndjerë nga ndonjë objekt i drejtohet gjithmonë drejt qendrës së trajektores së kurbuar. Forcat të tilla veprojnë, pingul me vektorin e shpejtësisë lidhur me lëvizjen e një objekti, dhe për këtë arsye nuk ndryshojnë [[shpejtësia|shpejtësinë]] e objektit (madhësinë e shpejtësisë), por vetëm drejtimin e vektorit të shpejtësisë. Forca e paekuilibruar që përshpejton një objekt mund të zgjidhet në një komponent që është, pingul me trajektoren, dhe një që është tangjente me të. Kjo jep forcën tangjenciale e cila e përshpejton objektin ose duke e ngadalësuar atë (përshpejtim negativ) ose dukie e nxituar atë dhe forcën radiale (centripetale) e cila ndryshon drejtimin e trupit.<ref name="texts" /> == Integralet kinematikë == Forcat mund të përdoren për të përcaktuar një numër konceptesh fizike duke [[Integrali|integruar]] në lidhje me [[Kinematika|variablat kinematike]]. Për shembull, duke integruar në lidhje me kohën marrim përcaktimin e [[impulsi]]t<ref>{{citation |title=Engineering Mechanics, 12th edition |first1=Russell C. |last1=Hibbeler |publisher=Pearson Prentice Hall |year=2010 |isbn=0-13-607791-9 |page=222 }}</ref> : : <math>\vec{I}=\int_{t_1}^{t_2}{\vec{F} \mathrm{d}t}</math> i cili nga, ligji i dytë i Njutonit, duhet të jetë ekuivalent me ndryshimin e vrullit (sasisë të lëvizjes) (gjë e cila jep [[Teorema e impulsit|teoremën e impulsit]]). Në mënyrë të njëjtë, duke integruar në lidhje me pozicionin marrim përcaktimin e [[Puna (fizikë)|punës së bërë]] nga një forcë:<ref name="Feynman13_3">Feynman, Leighton & Sands (1963), vol. 1, p. 13-3.</ref> : <math>W=\int_{\vec{x}_1}^{\vec{x}_2}{\vec{F} \cdot{\mathrm{d}\vec{x}}}</math> e cila është ekuivalente me ndryshimin e [[Energjia kinetike|energjisë kinetike]] (çka jep [[Teorema energji-punë|teoremën e energjisë dhe punës]]).<ref name= Feynman13_3 /> [[Fuqia (fizikë)|Fuqia]] P është shpejtësia e ndryshimit d''W''/d''t'' të punës ''W'', ndërsa [[trajektorja]] ndryshon nga një ndryshim pozicioni <math>\text{d}\vec{x}\,</math> në një interval kohor d''t'': <ref name="Feynman13_2">Feynman, Leighton & Sands (1963), vol. 1, p. 13-2.</ref> : <math> \text{d}W\, =\, \frac{\text{d}W}{\text{d}\vec{x}}\, \cdot\, \text{d}\vec{x}\, =\, \vec{F}\, \cdot\, \text{d}\vec{x}, \qquad \text{ kështu që } \quad P\, =\, \frac{\text{d}W}{\text{d}\vec{x}}\, \cdot\, \frac{\text{d}\vec{x}}{\text{d}t}\, =\, \vec{F}\, \cdot\, \vec{v}, </math> ku <math>\vec{v} = \text{d}\vec{x}/\text{d}t</math> është [[shpejtësia]]. == Energjia potenciale == {{main|Energjia potenciale}} Në vend të forcës, shpesh koncepti matematik i fushës së [[Energjia potenciale|energjisë potenciale]] mund të përdoret për lehtësi. Për shembull, forca gravitacionale që vepron mbi një objekt mund të shihet si një veprim i [[Fusha gravitacionale|fushës gravitacionale]] që është e pranishëme në vendin e objektit. Le të ritheksojmë matematikisht përkufizimin e energjisë (nëpërmjet përcaktimit të [[Puna (mekanikë)|punës]]), një potencial i [[Fusha skalare|fushës skalare]] <math>U(\vec{r})</math> përcaktohet matematikisht si ajo fushë [[gradienti]] i të cilës është i barabartë dhe me drejtim të kundërt me forcën e prodhuar në çdo pikë: : <math>\vec{F}=-\vec{\nabla} U.</math> Forcat mund të klasifikohen si [[Forca konservative|konservative]] ose jo-konservative. Forcat konservative janë ekuivalente me gradientin e një [[potenciali]], ndërsa forcat jo-konservatore nuk janë.<ref name="texts" /> === Forcat konservative === {{main|Forcat konservative }} Një forcë konservative që vepron në një [[Sistemi i mbyllur|sistem të mbyllur]] është e lidhur me punën mekanike që lejon energjinë të konvertohet në formën e [[Energjia kinetike|energjisë kinetike]] ose [[Energjia potenciale|energjisë potenciale]]. Kjo do të thotë se për një sistem të mbyllur, [[energjia mekanike]] e plotë është ruajtur sa herë që një forcë konservative vepron mbi sistemin. Forca, pra, është e lidhur direkt me ndryshimin e energjisë potenciale në mes dy pozicioneve të ndryshme në hapësirë,<ref>{{cite web | last = Singh | first =Sunil Kumar | title =Conservative force | work =Connexions | date =2007-08-25 | url =http://cnx.org/content/m14104/latest/ | accessdate = 2008-01-04}}</ref> dhe mund të konsiderohet të jetë një artifakt i fushës potenciale në të njëjtën mënyrë që drejtimi dhe rrjedha e ujit mund të konsiderohet si një artifakt i [[hartës së konturit]] të lartësisë të një zone.<ref name="texts" /> Forcat konservative përfshijnë [[graviteti]]n, [[Elektromagnetizmi|forcën elektromagnetike]] , dhe forcën e ligjit të [[Ligji i Hukut|sustës]]. Secila prej këtyre forcave ka modele të cilat janë të varura në një pozicion të dhënë shpesh si një [[Rrezja|vektori rrezor]] <math>\vec{r}</math> që rrjedh nga [[Simetria sferike|potenciali sferik simetrik]].<ref>{{cite web | last = Davis | first =Doug | title =Conservation of Energy | work =General physics | url =http://www.ux1.eiu.edu/~cfadd/1350/08PotEng/ConsF.html | accessdate = 2008-01-04}}</ref> Shembuj të kësaj vijojnë: Për gravitetin: : <math>\vec{F} = - \frac{G m_1 m_2 \vec{r}}{r^3}</math> ku <math>G</math> është [[konstantja gravitacionale]], dhe <math>m_n</math> është masa e objektit n. Për forcat elektrostatike: : <math>\vec{F} = \frac{q_{1} q_{2} \vec{r}}{4 \pi \epsilon_{0} r^3}</math> ku <math>\epsilon_{0}</math> është [[Permitiviteti|permitiviteti elektrik i boshllëkut]], dhe <math>q_n</math> është [[ngarkesa elektrike]] e objektit n. Për forcat e sustave (në rangun linear): : <math>\vec{F} = - k \vec{r}</math> ku <math>k</math> është [[konstantja e sustës]].<ref name="texts" /> === Forcat jo-konservative === Në disa raste të caktuara në fizikë, është e pamundur që forcat të modelohen si rrjedhoja të gradientit të potencialeve. Kjo ndodh shpesh për shkak të konsideratave makrofizike në të cilat forcat rrjedhin nga një mesatare statistikore makroskopike e [[Mikrogjëndja (mekanika statistikore)|mikrogjëndjes]]. Për shembull, fërkimi shkaktohet nga gradientët e potencialeve të shumta elektrostatike në mes të [[Atomi|atomeve]], por shfaqet si një forcë e cila është e pavarur nga çdo vektori i pozicionit në makroshkallë. Forcat jo-konservative të tjera përveç fërkimit përfshijnë [[forcat e kontaktit]], [[Forca e tensionit (fizikë)|forcën e tensionit]], [[Shtypja (fizikë)|shtypjen]], dhe [[Forca rezistente (fizikë)|forcën resistente]]. Megjithatë, për çdo përshkrim të hollësishëm, të gjitha këto forca janë rezultate të forcave konservative meqënëse secila prej këtyre forcave makroskopike janë rezultatet të gradientëve rezultantë të potencialeve mikroskopike.<ref name="texts" /> Lidhja mes forcave jo-konservative makroskopike dhe forcave konservative mikroskopike është përshkruar nga trajtimi i detajuar në [[Mekanika statistikore|mekanikën statistikore]]. Në sistemet makroskopike të mbyllura, forcat jo-konservative veprojnë për ndryshimin e [[energjia e brendshme|energjisë së brendshme]] të sistemit, dhe janë shpesh të lidhura me [[Transferimi i nxehtësisë|transferimin e nxehtësisë]]. Sipas [[Ligji i dytë i termodinamikës|ligjit të dytë të termodinamikës]], forcat jo-konservative rezultojnë në transformimet e energjisë brenda sistemeve të mbyllura nga gjendje më të renditura në kushte më të çregullta përgjatë një intervali kohor kur [[entropia]] rritet.<ref name="texts" /> == Njësitë e matjes == {{main|Impulsi|Puna mekanike|Fuqia (fizikë)}} Njësia [[SI]] e forcës është [[Njutoni (njësi)|njutoni]] (simbol N), e cila është forca e nevojshme për të përshpejtuar një masë një kilogram me një nxitim prej një metër për sekond në katror ose kg·m·s<sup>−2</sup>.<ref name= metric_units > {{cite book |first=Cornelius |last=Wandmacher |first2=Arnold |last2=Johnson |title=Metric Units in Engineering |url=https://archive.org/details/metricunitsineng0000wand |page=[https://archive.org/details/metricunitsineng0000wand/page/15 15] |year=1995 |publisher=ASCE Publications |isbn=0784400709}}</ref> Në sistemin alternativ të vjetër [[CGS]] njësia është [[dini]], forca e nevojshme për të përshpejtuar një masë një gram, një centimetër katror për sekondë, ose g·cm·s<sup>−2</sup>. Një Njuton është e barabartë me 100.000&nbsp;din. Njësia gravitacionale e forcës [[këmbë-paund-për sekondë]] në [[njësitë angleze]] është [[paund-forca]] (lbf), e përcaktuar si forca e ushtruar nga pesha e një [[masa|mase]] një paund në fushën gravitacionale [[gravitetit standard|standarde]] të 99.80665&nbsp;m·s<sup>−2</sup>.<ref name= metric_units /> Paund-forca ofron një njësi alternative të masës : një [[Lingota (masa)|lingotë]] është masa që do të përshpejtohet me një [[këmbë (njësi)|këmbë]] për sekondë katror, kur mbi të vepron një paund forcë .<ref name= metric_units /> Një njësi tjetër force në një sistem tjetër këmbë-paund-sekondë, në sistemin absolut fps, është [[paundal]], i përcaktuar si forca që kërkohet për të përshpejtuar një masë një paund me një nxitim një këmbë për sekondë katror.<ref name= metric_units /> Njësitë janë përcaktuar në mënyrë të tillë që të mos ketë një konstante proporcionaliteti tek [[Ligjet e Njutonit#Ligji i dytë i Njutonit|ligji i dytë i Njutonit]]. Sistemi paund-forcë ka një njësi ekuivalente që është më pak e përdorur se [[Njutoni (njësi)|njutoni]]. [[Kilogram-forca]] (kgf) (ndonjëherë i quajtur kilopond), është forca e ushtruar nga graviteti standart mbi një kilogram masë.<ref name= metric_units /> Kilogram-forca çon në një sistem alternativ, por rrallë të përdorur: [[Metrika e sistemit gravitacional#Lingotë mase|lingota metrike]] (nganjëherë mug ose hyl) është ajo masë e cila përshpejtohet me 1&nbsp;m·s<sup>−2</sup>, kur i nënshtrohen një force prej një kgf. Kilogram-forca nuk është pjesë e sistemit modern SI, dhe nuk përdoret më në përgjithësi. Njësi të tjera të vjetëruara të forcës përfshijnë [[sthène]] e cila është e barabartë me 1000&nbsp;N dhe [[kip (njësi)|kip]] e cila është e barabartë me 1000&nbsp;lbf. == Shikoni gjithashtu == * [[Forca centripete]] * [[Forca centrifugale]] * [[Forca gravitacionale]] * [[Forca e Koriolisit]] * [[Forca elektromagnetike]] == Referime == {{reflist|2}} == Bibliografi == * {{cite book | author1= H.C. Corbell | author2= Philip Stehle | title = Classical Mechanics p 28, | location = New York | publisher = Dover publications | year = 1994 | id = ISBN 0-486-68063-0 }} * {{cite book | author1=John d. Cutnell | author2=Kenneth W. Johnson | title =Physics, Sixth Edition | url=https://archive.org/details/physics0000unse_x8s0 | publisher =John Wiley & Sons Inc. | date =2004 | location =Hoboken, NJ | id = ISBN 041-44895-8 }} * {{cite book | author = Feynman, R. P., Leighton, R. B., Sands, M. | title = Lectures on Physics, Vol 1 |publisher = Addison-Wesley| year=1963 | id = ISBN 0-201-02116-1}} * {{cite book | author1= David Halliday | author2= Robert Resnick | author3= Kenneth S. Krane | title = Physics v. 1 | location = New York | publisher = John Wiley & Sons | year = 2001 | id = ISBN 0-471-32057-9 }} * {{cite book | last = Parker | first = Sybil | title = Encyclopedia of Physics, p 443, | location = Ohio | publisher = McGraw-Hill | year = 1993 | id = ISBN 0-07-051400-3 }} * {{cite book | last = Sears F., Zemansky M. & Young H. | title = University Physics | publisher = Addison-Wesley | location = Reading, MA | year = 1982 | id = ISBN 0-201-07199-1 }} * {{cite book | last = Serway | first = Raymond A. | title = Physics for Scientists and Engineers | location = Philadelphia | publisher = Saunders College Publishing | year = 2003 | id = ISBN 0-534-40842-7 }} * {{cite book | last = Tipler | first = Paul | title = Physics for Scientists and Engineers: Mechanics, Oscillations and Waves, Thermodynamics | url = https://archive.org/details/physicsforscient0002tipl | edition = 5th ed. | publisher = W. H. Freeman | year = 2004 | id = ISBN 0-7167-0809-4 }} * {{cite book | last = Verma | first = H.C. | title = Concepts of Physics Vol 1. | edition = 2004 Reprint | publisher = Bharti Bhavan | year = 2004 | id = ISBN 81-7709-187-5 }} == Lidhje te jashtme == * [http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Physics/8-01Physics-IFall1999/VideoLectures/detail/Video-Segment-Index-for-L-6.htm Leksion video mbi tre ligjet e Njutonit] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080411233349/http://ocw.mit.edu/OcwWeb/Physics/8-01Physics-IFall1999/VideoLectures/detail/Video-Segment-Index-for-L-6.htm |date=11 prill 2008 }} nga [[Walter Lewin]] nga [[MIT OpenCourseWare]] * [http://phy.hk/wiki/englishhtm/Vector.htm Simulim ne Java i mbledhjes se forcave] * [http://www.lorenz-messtechnik.de/english/company/force_unit_calculation.php Konvertues forcash] {{Artikull i përkryer|dita=31|muaj=07|viti=2010}} [[Kategoria:Fizikë]] [[Kategoria:Dinamikë]] [[Kategoria:Elektrodinamikë]] [[Kategoria:Mekanikë klasike]] [[Kategoria:Mekanika Njutoniane]] [[Kategoria:Koncepte fizike themelore]] elf4amj65sdmypiwqkr8u9wv63v070i Jerevani 0 81410 2465477 2415472 2022-07-27T21:38:50Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |Emri = Jerevani |Gjuha vendase = [[Gjuha Armene|Armenisht]] | native_name = Երևան | settlement_type = Qytet | nicknames = Erebuni, Erivan | mottoes = | image_skyline-FLAMUR = Yerevan flag.gif | image_skyline-FLAMUR-STRUKTURË = PO |ARTIKUJ-FLAMUR = Flamuri i Jerevanit | image_skyline-EMBLEMA = Yerevan seal.png | image_skyline-EMBLEMA-GJERËSIA = 90px |ARTIKUJ-EMBLEMA = Emblema e Jerevanit | image_skyline = Երեւան.JPG | image_caption = Horizonti në Jerevan me malin [[Ararati]] në sfond <!--Administrimi territorial--> |Shteti = Armenia |Rajoni = Jerevan <!--Sipërfaqja dhe Demografia --> |Sipërfaqja = 227 |Sipërfaqja urbane = |Sipërfaqja metropolitane= |Sipërfaqja Tokë = |Sipërfaqja Ujë = | population_total = 1,111,300 |Dendësia = 4,896 |Zona urbane = |Zona metropolitane = 1,245,700 <!-- Të dhëna--> |Lartësia = 900-1200 | population_demonym = Jerevanitë | established_date = [[782 p.e.s.]] |Zona Kohore = [[UTC+4]] |Ora Verore = [[UTC+5]] | postal_code = 0001-0099 |Prefiksi = +374 (10) | registration_plate = |Aeroporti = |Kryetari i Bashkisë = Karen Karapetyan |Asambleja rajonale = |Partia udhëheqëse = | website =[http://www.yerevan.am/ www.yerevan.am] |E-Posta = <!--Harta--> | map_caption = | map_size = 280 | image_map = <!--Koordinatat Mënyra #1--> | gjer_g=40 | gjer_m=11 | gjer_s=0 | gjer_dr =N | gjat_g=44 | gjat_m=31 | gjat_s=0 | gjat_dr =E <!--Koordinatat Mënyra #2--> }} '''Jerevani''' (në Armenisht: Երեւան [jɛɾɛˈvɑn]) është qyteti më i madh dhe kryeqyteti i [[Armenia|Armenisë]]. Ai është qendra kryesore ekonomike e vendit dhe është shpallur Kryeqytet në 1918. Gjatë sundimit Sovjetik ai u kthye në një qytet tipik me arkitekturë sovjetike.Ai iu nënshtrua një rikonstruktimi gjatë viteve 2000 dhe u shtuan ndërtesat me arkitekture moderne. Popullsia është gati sa 1/3 e popullsisë së Armenisë. Historia e Jerevanit daton nga shekullit e 8 p.e.s., me themelimin e kalasë së Erebuni në 782 p.e.s. nga mbreti Argishti i Parë në ekstremin perëndimor të fushës Araratit.<ref>{{cite book|last=Katsenelinboĭgen|first=Aron|title=The Soviet Union: Empire, Nation and Systems|url=https://archive.org/details/sovietunionempir0000kats|publisher=Transaction Publishers|year=1990|location=New Brunswick|page=[https://archive.org/details/sovietunionempir0000kats/page/143 143]|isbn=0-88738-332-7}}</ref> Pas Luftës së Parë Botërore, Jerevani u bë kryeqyteti i Republikës Demokratike së Armenisë, ndërsa mijëra të mbijetuarit e gjenocidit armen u vendosën në këtë rajon. Qyteti u zgjerua me shpejtësi gjatë shekullit të 20-të, ndersa Armenia u bë një nga pesëmbëdhjetë republikat e Bashkimit Sovjetik Me zhvillimin e ekonomisë së vendit, Jerevani ka kaluar nëpër transformim të madh pasi shumë pjesë të qytetit kanë qenë përfituesi i ndërtimeve të reja që nga fillim të viteve 2000 kanë shumëzuar, edhe shitore me pakicë të tilla si restorante, dyqane dhe kafene, të cilat ishin të rralla gjatë kohëve Sovjetike. Sipas vlerësimeve të vitit 2011, popullsia e Jerevani ishte 1.121.900 njerëz duke e bërë 34% të popullsisë së përgjithshme të Armenisë. .<ref>{{cite news|title=34.4 % of Armenia’s population resides in Yerevan|url=http://news.am/eng/news/26950.html|accessdate=22 tetor 2011|newspaper=News.am|date=4 gusht 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20120123153805/http://news.am/eng/news/26950.html|archive-date=23 janar 2012|url-status=dead}}</ref> Jerevani eshte me i vjeter se Roma. Anktualisht eshte 2793 vjet i vjeter. ==Etimologjia== Një teori në lidhje me origjinën e emrit Jerevani është se qyteti u emërua pas mbretit armen, Yervand IV (i fundit), udhëheqësi i fundit i dinastisë Orontid, dhe themelues i qytetit të Yervandashat-it. Megjithatë, është e mundshme që emri i qytetit rrjedh nga fortesë ushtarake Urartian e Erebuni-it (Էրեբունի), e cila u themelua në territorin e Jerevanit bashkëkohore në 782 pes, nga Argishti i Parë. Ndërsa elemente të gjuhës Urartian përzier me gjuhën armene, emrit ka evoluar përfundimisht në Jerevan (Erebuni = Erevani = Erevan = Jerevan).<ref>{{hy icon}} Israelyan, Margarit A. ''Էրեբունի: Բերդ-Քաղաքի Պատմություն'' (''Erebuni: The History of a Fortress-City''). Yerevan, Armenian SSR: Hayastan Publishing Press, 1971, p. 137.</ref> Dijetari Margarit Israeljani vë në dukje këto ndryshime, kur krahasojmë mbishkrime të gjetura në dy pllakat në shkrimin ''kuniform'' në Jerevan. Në dorëshkrimet armen, Jerevan është përmendur gjithashtu si Erevan, Erivan, Erewan, Ervan, Eruan, Arevan, Iravan, Revan dhe Ayravan. [[File:Yerevan's districts.svg|thumb|350px|right|The twelve districts of Yerevan]] Jerevani është i ndarë në dymbëdhjetë "rrethe/qarqe administative" (համայնքներ), secila me një lider të zgjedhur. Sipërfaqja e përgjithshme e 12 rrethet e Jerevanit është 227&nbsp;km².<ref>http://www.armstat.am/file/article/marz_11_32.pdf Armstat:Yerevan</ref> {| class="wikitable" !Lagjet !Armenisht !Popullsia(2001) !Siperfaqja |- | [[Açapnjaki distrikti|Açapnjaki]] | Աջափնյակ | <div style="text-align: center;">108,300</div> | 25 |- | [[Arabkir Distrikti|Arabkiri]] | Արաբկիր | <div style="text-align: center;">130,600</div> | 12.35 |- | [[Avan distrikti|Avani]] | Ավան | <div style="text-align: center;">51,000</div> | 8.37 |- | [[Davtashen distrikti|Davtasheni]] | Դավթաշեն | <div style="text-align: center;">41,200</div> | 6.71 |- | [[Erebuni distrikti|Erebunii]] | Էրեբունի | <div style="text-align: center;">122,500</div> | 48.41 |- | [[Kanaker-Zejtun distrikti|Kanaker-Zejtun]] | Քանաքեր-Զեյթուն | <div style="text-align: center;">79,600</div> | 8.10 |- | [[Kentron Distrikti|Kentroni (Qendra)]] | Կենտրոն | <div style="text-align: center;">131,000</div> | 14.20 |- | [[Malatia-Sebastia distrikti|Malatia-Sebastia(ja)]] | Մալաթիա-Սեբաստիա | <div style="text-align: center;">141,900</div> | 25.80 |- | [[Nork-Marash distrikti|Nork-Marashi]] | Նորք-Մարաշ | <div style="text-align: center;">11,300</div> | 4.60 |- | [[Nor Norki distrikti|Nor Norki (Norki i Ri)]] | Նոր Նորք | <div style="text-align: center;">147,500</div> | 14.47 |- | [[Nubarashen distrikti|Nubarasheni]] | Նուբարաշեն | <div style="text-align: center;">9,700</div> | 18.11 |- | [[Shengaviti distrikti|Shengaviti]] | Շենգավիթ | <div style="text-align: center;">147,300</div> | 40.50 |} [[File:Yerevan, Armenia, HDR panorama.jpg|900px|thumb|center|<div style="text-align: center;">Panorama of Yerevan</div>]] {{AM-gjeo-cung}} {{Azia-gjeo-cung}} {{Kryeqytetet e Evropës}} ==Referime== {{reflist}} [[Kategoria:Qytete në Armeni]] [[Kategoria:Kryeqytete në Azi]] [[Kategoria:Kryeqytete të botës]] jbx08nzkdlyk4xwflmnblhfl461hnzt Temperatura 0 81560 2465447 2357023 2022-07-27T20:04:09Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Pp}} Kur prekim me dorë ndonjë trup, pro përjetojmë ndjesi të cilën e shprehim si ngrohtë apo ftohtë. Themi se trupi i ngrohtë e ka temperaturën më të lartë se trupi i ftohtë. Ndjesia për ngrohtësinë dhe ftohtësinë është relative. A do të kemi ndjesi për ngrohtësi apo ftohtësi, varet se në ç'gjendje ishte dora që e preku objektin, a ishte e vendosur më parë në [[Akulli|akull]] apo në [[Avulli|avuj]] të [[uji]]t. Më saktësisht, dy njerëz japin përfundime të ndryshme për shkallën e ngrohjes së një trupi. Ndjesia e përfituar varet edhe nga lloji i trupit. Kur prekim trupin 8[[metali]]k dhe atë të drurit, që kanë të njëjtën shkallë ngrohjeje, trupi metalik na bene te duket më i ftohtë se trupi i drurit. Pra njesia e te prekurit nuk eshte e sakte, prandaj ne perdorim termometer per te matur temperaturen sepse ai eshte i sakte. ==Përkufizimi== Temperatura është madhësi fizike me ndihmën e së cilës matet se për sa një trup shpërputhet nga baraspeshimi termik me trupin tjetër.Temperatura eshte niveli i ngrohtesise se ajrit === Kuptimi dhe matja e temperaturës === Si ta masim nxehtë dhe ftohtë. Meqë këto janë ndjesi subjektive ato duhen lidhur me ndonjë dukuri e cila mund të matet. Kjo ndjesi matet me temperaturë dhe përcaktohet me [[Termometri|termometër]]. Gjatë matjes së temperaturës termometri vendoset në kontakt me trupin, temperatura e të cilit dëshirohet të përcaktohet. Për shembull vendoset termometri me merkur në gotë me ujë të nxehtë. Shtylla e mërkurit do të zgjerohet deri në një vlerë dhe në termometër lexohen shkallët. Gjatë majtjës janë zbatuar dy dukuri. Së pari është shfrytëzuar vetia e zgjerimit të rregullt të merkurit gjatë temperaturës dhe pastaj baraspeshimi termik ndërmjet ujit dhe merkurit në termometër. Nëse shtylla e merkurit e të njëjtit termometër tregon të njëjtën gjatësi, në baraspeshimin termik, në dy mjedise të ndryshme, thuhet se ato mjedise e kanë të njëjtën temperaturë. Nëse këto mjedise takohen ndërmjet, përsëri thuhet se ata gjenden në baraspeshim termik. Kësisoji fitohet përkufizimi i temperaturës. ==Temperatura ne Trevat Shqiptare== Shtrirja e madhe e trevave shqiptare nga bregdeti ne brendesi te gadishullit te Ballkanit dhe ne drejtim vertikal kushtezon ndryshime te dukshme te vlerave te temperatures te ajrit. Temperatura mesatare vjetore Temperatura mesatare vjetore lekundet nga 17 grade C (bregdeti jonian) deri ne 7 grade C ( lartesia 1200m -Vermosh ne veri te Shqiperise). Ne lartesite me te medha te trevave lindore kjo temperature eshte dhe me e ulet. Muaji me i nxehte Muaji me i nxehte eshte korriku. Mesatarja e temperatures per korrikun ne zonat e uleta eshte mbi 25 grade C ( Sarande, Kumenice, etj). Vlerat me te larta te temperatures kane arritur rreth 44 grade C(Kucove). Ne zonat e brendeshme dhe te larta temperaturat mesatare arrijne 13 grade C ( Kodra e Diellit ne malin e Sharit ). Muaji me i ftohte Muaji me i ftohte eshte janari. Per zonat e uleta dhe bregdetare mesatarja e temperatures per janarin arrin mbi 10 grade C. Ne lartesite dhe ne trevat lindore, me dimer te ftohte kjo mesatare eshte mjaft e ulet nen -3 grade C . Minimumi me i ulet i temperatures ka arritur -29.4 grade C ( Manastir). Temperatura është madhësi [[fizika|fizike]], me ndihmën e së cilës e masim se një trup sa shpërputhet nga baraspeshimi termik me trupin tjetër. === Shkalla e Celsiusit === Njësia për matje të temperaturës përcaktohet nga gjendja e termometrit në baraspeshim termik të përzierjes [[Akulli|akull]] me ujë dhe gjendjes së të njëjtit termometër në baraspeshimin me avuj të ujit që valon në shtypje normale. Këto dy pozita të shtyllës së merkurit shënohen si 0&nbsp;°C dhe 100&nbsp;°C dhe quhen pikat themelore. E qindta pjesë e gjatësisë së shtyllës në mes të pikave themelore quhet shkallë e Celsiusit (1&nbsp;°C). === Njësit matëse e temperaturës === Njësitë për matjen e temperaturës janë : Kelvin, gradë Farenheit, gradë Celcius edhe gradë Reomir. == Referime == * Chang, Hasok (2004). ''Inventing Temperature: Measurement and Scientific Progress''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-517127-3. * {{cite book |title=Thermal Physics |url=https://archive.org/details/thermalphysics0000kitt |author1=Charles Kittel |first=Charles |authorlink=Charles Kittel |author2=[[Herbert Kroemer|Kroemer, Herbert]] |year=1980 |edition=i dytë |publisher=W. H. Freeman Company |isbn=0-7167-1088-9 |ref=Kittel and Kroemer}} * Zemansky, Mark Waldo (1964). ''Temperatures Very Low and Very High''. Princeton, N.J.: Van Nostrand. [[Kategoria:Fizikë]] eowyn8yttuq124i39di54hj1wgctflk Teodoriku i Madh 0 82836 2465430 2459979 2022-07-27T19:17:38Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[File:Teodorico re dei Goti (493-526).png|thumb|Medalioni i Teodorikut të Madh (493-526)]] [[File:Mausoleum of Theoderic.JPG|thumb|Mauzoleu i Teoderikut të Madh]] [[File:Theoderich (Vischer).JPG|thumb|Statuja prej bronzi e Teodorikut të Madh (nga Peter Vischer Plaku , 1512–13) - Monumenti i Perandorit Maximilian I në Kishën e Oborrit në Innsbruck]] '''Theodoriku i Madh''' (454 - 30 Gusht 526), i quajtur edhe '''Theodoriku Amal''' ({{Lang-la|Flāvius Theoderīcus}}) ishte [[Ostrogotët|mbreti i ostrogotëve]] (471-526), dhe sundimtar i pavarur i Mbretërisë Ostrogotike të Italisë midis viteve 493-526, regjent i visigotëve midis viteve 511-526, ​​dhe një patric i Perandorisë Romake Lindore. == Përmbledhje == Teodoriku u lind në [[Panonia|Panoni]] dhe ishte i biri i Mbretit Teodemir. Si një fëmijë i vogël fisnik ostrogot, Teodorik u mor peng në [[Kostandinopoja|Kostandinopojë]], ku ai kaloi vitet e tij rinore dhe mori një [[Paideia|arsim]] romak lindor. Theodorik u kthye në [[Panonia|Panoni]] rreth vitit 470 dhe bëri fushatë kundër [[Sarmatët|Sarmatianëve]] dhe konkurroi për ndikim midis Gotëve të Ballkanit Romak. [[Zeno|Perandori Zeno e]] bëri atë një [[Magister militum|komandant]] të forcave romake lindore në vitin 483 pas Krishtit, dhe në vitin 484 pas Krishtit ai u emërua [[Konsulli romak|konsull]] . Sidoqoftë, Theodorik mbeti në armiqësi të vazhdueshme me perandorin dhe sulmonte shpesh tokat romake lindore. Me urdhër të Zenonit, në vitin 489 Theodorik sulmoi [[Odoacer|Odoacerin]], mbretin e Italisë, duke dalë fitues në vitin 493. Si sundimtar i ri i Italisë, ai mbështeti një administratë juridike romake dhe kulturë shkencore dhe promovoi një program të madh ndërtimi në të gjithë Italinë. {{Sfn|Johnson|1988}} Në vitin 505 ai u zgjerua në [[Ballkani|Ballkan]] dhe deri në vitin 511 ai e kishte vënë [[Mbretëria Visigotike|Mbretërinë Visigotike]] të Spanjës nën kontrollin e tij të drejtpërdrejtë dhe kishte vendosur hegjemoni mbi mbretëritë [[Mbretëria e Burgundianëve|Burgundiane]] dhe [[Mbretëria Vandal|Vandale]]. Si sundimtar i mbretërive të kombinuara gotike, Theodoriku kontrollonte një perandori që shtrihej nga [[Oqeani Atlantik]] deri në [[Detin Adriatik]]. Megjithëse vetë Theodoriku përdori vetëm titullin "mbret" (rex), disa studiues e karakterizojnë atë si një Perandor Romak Perëndimor në të gjitha përveç emrit, pasi ai sundoi pjesë të mëdha të ish-Perandorisë Romake Perëndimore, kishte marrë ish-perandorinë perëndimore regalia nga Kostandinopoja në vitin 497, dhe disa i referohen atij me titullin augustus. Theodorik vdiq në vitin 526 dhe u varros në një [[Mauzoleumi i Teodorikut|mauzoleum të madh]] në Ravenna. Ai kujtohet si figura [[Dietrich von Bern]] në [[Legjendë heroike gjermane|legjendën heroike gjermane]].<ref>{{cite book |last=Grun |first=Bernard |title=The Timetable of History |url=https://archive.org/details/timetablesofhist00grun_0 |origyear=1946 |year=1991 |publisher=Simon & Schuster|location=New York |isbn=0-671-74271-X |pages=[https://archive.org/details/timetablesofhist00grun_0/page/30 30]–31|language=en}}</ref> == Shih edhe == * [[Gotët]] * [[Panonia]] * [[Ostrogotët]] * [[Tauresiumi]] * [[Teodemiri]] * [[Theodahadi]] * [[Justiniani I]] == Literatura == * {{cite book | last=Arnold | first=Jonathan J.| title=Theoderic and the Roman Imperial Restoration | publisher=Cambridge University Press | location=Cambridge; New York | year=2014 | isbn=978-1-107-05440-0 }} * {{cite book |last=Boethius |title=The Consolation of Philosophy |translator=P. G. Walsh | place=Oxford and New York | publisher=Oxford University Press | date=2000 |isbn=0-19-283883-0 }} * {{cite book | last=Brown | first=Peter | year=1989 | title=The World of Late Antiquity: AD 150–750 | url=https://archive.org/details/worldoflateantiq0000brow | place=New York and London | publisher=W.W. Norton and Co.| isbn=978-0-39395-803-4}} * {{cite book | last=Brown | first=Thomas S. | chapter=The Role of Arianism in Ostrogothic Italy: The Evidence from Ravenna | title=The Ostrogoths from the Migration Period to the Sixth Century: An Ethnographic Perspective | editor1=J. B. Barnish | editor2=Sam J. Barnish | editor3=Federico Marazzi | year=2007 | location=Woodridge; Suffolk; Rochester, NY | publisher=Boydell Press | isbn= 978-1-84383-074-0 }} * {{cite book | last=Burns | first=Thomas | year=1991 | title=A History of the Ostrogoths | place= Bloomington; Indianapolis | publisher=Indiana University Press | isbn=978-0-25320-600-8 }} * {{cite book | last=Collins | first=Roger | year=2004 | title=Visigothic Spain, 409–711 | place=Malden, MA | publisher=Blackwell Publishing | isbn=978-0-47075-461-0 }} * {{cite book| last=Dailey | first=E. T. | year=2015 | title=Queens, Consorts, Concubines: Gregory of Tours and Women of the Merovingian Elite | place=Leiden; Boston | publisher=Brill | isbn=978-9-00429-089-1 }} * {{cite book | last=Delbrück | first=Hans | year=1990 | title=The Barbarian Invasions | volume=II | series=History of the Art of War | location=Lincoln and London | publisher=University of Nebraska Press | isbn=978-0-80329-200-0}} * {{cite book | last=Elton | first=Hugh | year=2018 | title=The Roman Empire in Late Antiquity: A Political and Military History | location= Cambridge and New York | publisher=Cambridge University Press | isbn= 978-1-10845-631-9 }} * {{cite book | last=Fletcher | first=Richard | year=1997 | title=The Barbarian Conversion: From Paganism to Christianity | location=New York | publisher=Henry Holt | isbn=0-8050-2763-7 | url=https://archive.org/details/barbarianconvers00flet }} * {{cite book| last=Frassetto | first=Michael | year=2003 | title=Encyclopedia of Barbarian Europe: Society in Transformation | place=Santa Barbara, CA |publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-263-9}} * {{cite book | last=Fried| first=Johannes | year=2015 | title=The Middle Ages | url=https://archive.org/details/middleages0000frie| place=Cambridge and London | publisher=The Belknap Press of Harvard University Press | isbn=978-0-67405-562-9}} * {{cite book | last = Geary | first = Patrick J. | year = 1999 | chapter = Barbarians and Ethnicity | title = Late Antiquity: A Guide to the Postclassical World | editor1 = G.W. Bowersock | editor2 = Peter Brown | editor3 = Oleg Grabar | location = Cambridge, MA | publisher = The Belknap Press of Harvard University Press | isbn = 978-0-67451-173-6 | url = https://archive.org/details/lateantiquitygui00bowe }} * {{cite book| last=Halsall | first=Guy | year=2007 | title= Barbarian Migrations and the Roman West, 376–568 | place= Cambridge and New York | publisher= Cambridge University Press | isbn=978-0-52143-543-7 }} * {{cite book|last1=Haymes|first1=Edward R.|last2=Samples|first2=Susan T.|title=Heroic legends of the North: an introduction to the Nibelung and Dietrich cycles|date=1996|publisher=Garland|location=New York|isbn=0815300336}} * {{cite book|last=Heather|first=Peter|title=The Restoration of Rome: Barbarian Popes & Imperial Pretenders|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|date=2013|isbn=978-0-19-936851-8}} * {{cite book|last1=Heinzle|first1=Joachim|title=Einführung in die mittelhochdeutsche Dietrichepik|date=1999|publisher=De Gruyter|location=Berlin, New York|isbn=3-11-015094-8 |url=https://books.google.com/books?id=4Sz4f9YS53EC }} * {{cite book | last=Heydemann | first=Gerda | chapter=The Ostrogothic Kingdom: Ideologies and Transitions | title= A Companion to Ostrogothic Italy | editor1=Jonathan J. Arnold | editor2=M. Shane Bjornlie | editor3=Kristina Sessa | year=2016 | location=Leiden and Boston | publisher=Brill | isbn=978-9004-31376-7 }} * {{cite book | last=James | first=Edward | title=Europe's Barbarians, AD 200–600 | year=2014 | location=London and New York | publisher=Routledge | isbn=978-0-58277-296-0}} * {{cite journal | last=Johnson | first=Mark J. | title=Toward a History of Theoderic's Building Program |journal=Dumbarton Oaks Papers|date=1988|volume=42| pages=73–96 | jstor=1291590 | doi=10.2307/1291590 }} * {{cite book | last=Koenigsberger | first=H.G | title=Medieval Europe, 400–1500 | url=https://archive.org/details/medievaleurope400000koen | publisher=Longman | location=Essex | year=1987 | isbn=0-582-49403-6 }} * {{cite book | last=Langer | first=William L. | year=1968 | title=An Encyclopedia of World History | url=https://books.google.com/books?id=_KlmAAAAMAAJ&q=Thiudareiks | chapter=Italy, 489–554 | publisher=George G. Harrap and Co.}} * {{cite book|editor1-last=Lienert|editor1-first=Elisabeth|title=Dietrich-Testimonien des 6. bis 16. Jahrhunderts|date=2008|publisher=de Gruyter|location=Berlin|language=de| isbn=978-3484645042|series=Texte und Studien zur mittelhochdeutschen Heldenepik| volume=4}} * {{cite book |last=Mango | first=Cyril | year=2002 |chapter=Introduction | title=The Oxford History of Byzantium | editor=Cyril Mango | location=New York | publisher=Oxford University Press | isbn=978-0-19814-098-6 }} * {{cite book | last=Näsman| first=Ulf | chapter=Från Attila till Karl den Store | title=Hem till Jarlabanke: Jord, makt och evigt liv i östra Mälardalen under järnåder och medeltid | trans-title=Home to Jarlabanke: Land, power and eternal life in eastern Mälardalen during the Iron Age and the Middle Ages | language=sv | editor1=M. Olausson | year=2008 | location=Lund | publisher=Historiska media | isbn=978-91-85507-94-8}} * {{cite web | last=O'Donnell| first=James |website=Georgetown University online text |title=Cassiodorus | year=1995 | access-date=16 korrik 2017 | url=http://faculty.georgetown.edu/jod/texts/cassbook/chap1.html | place=Berkeley, CA | publisher=University of California Press}} * {{cite book | last=Owen | first=Francis| year=1990 | title=The Germanic People: Their Origin, Expansion & Culture | place=New York |publisher=Dorset Press | isbn=978-0-88029-579-6 }} * {{cite book|last1=Ring|first1=Trudy|last2=Salkin|first2=Robert M.|last3=La Boda|first3=Sharon|title=International Dictionary of Historic Places: Southern Europe|url=https://books.google.com/books?id=74JI2UlcU8AC&pg=PA556|date=1996|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-884964-02-2}} * {{cite book| last=Rosenwein | first=Barbara H. | year=2009 | title=A Short History of the Middle Ages | url=https://archive.org/details/shorthistoryofmi0000rose_g7j3 | place=Toronto | publisher=University of Toronto Press | isbn=978-1-44260-104-8 }} * {{cite book|last=Silber|first=Manfred| year=1970 | title=The Gallic Royalty of the Merovingians in Its Relationship to the Orbis Terrarum Romanum During the 5th and the 6th Centuries A.D.| url=https://books.google.com/books?id=4s4lAAAAMAAJ&q=%22theodericus+pius+princis%22|place=Zürich|publisher=Peter Lang}} * {{cite book|last=Steffens|first=Franz|year=1903|title=Lateinische Paläographie: Hundert Tafeln in Lichtdruck, mit gegenüberstehender Transscription, nebst Erläuterungen und einer systematischen Darstellung der Entwicklung der lateinischen Schrift|place=Freiburg|publisher=Universitäts-Buchhandlung|url=https://books.google.com/books?id=NQs4AQAAMAAJ&q=%22theodericus+pius+princis%22+%22invictus+semper%22&pg=PR2}} * {{cite book |first=Ingmar |last=Stenroth |title=Goternas Historia |year=2015 |location=Göteborg |publisher=Citytidningen CT |isbn=978-91-974194-8-2 |language=sv }} * {{cite book|last=Vasiliev|first=A. A.|title=Justin the First|location=Cambridge, MA |publisher=Harvard University Press|date=1950|oclc=310492065}} * {{cite book| last=Wolfram | first=Herwig | year=1988 | title=History of the Goths | url=https://archive.org/details/historyofgoths0000wolf | place=Berkeley and Los Angeles| publisher=University of California Press | isbn= 0-520-05259-5}} * {{cite book| last=Wolfram | first=Herwig | year=1997 | title=The Roman Empire and its Germanic Peoples | url=https://archive.org/details/romanempireitsge0000wolf | place=Berkeley and Los Angeles| publisher=University of California Press | isbn=0-520-08511-6}} == Referime == <references/> [[Kategoria:Lindje - Shekulli V]] [[Kategoria:Vdekje - Shekulli VI]] [[Kategoria:Mbretër]] [[Kategoria:Legjendë]] jhiy19mvh13d1ik3a817th8tdpumlhh Rrezatimi elektromagnetik 0 92980 2465470 2460574 2022-07-27T21:17:01Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Rrezatimi elektromagnetik''' (shpesh i shkurtuar si '''rrezatimi EM ''') është një [[fenomen]] që merr formën e [[Vala|valëve]] [[Propagimi i valës|vetë-propaguese]] në [[boshllëk]] ose në një mjedis [[lëndor]]. Ai përbëhet nga komponentë të [[Fusha elektrike|fushës elektrike]] dhe [[Fusha magnetike|fushës magnetike]], të cilat [[oshilojnë]] në fazën pingul me njera-tjetrën si dhe pingul me drejtimin propagimit të energjisë së valës. Rrezatimi elektromagnetik është i klasifikuar në disa lloje sipas [[frkuenca|frekuencës]] së valës së tij, këto lloje janë (në mënyrë të rritjes së frekuencave dhe zvogëlimit të [[gjatësia e valës|gjatësisë së valës]]): [[Radiovalët]], [[mikrovalë]] , [[Valët infra të kuqe|rrezatimit infra të kuqe]], [[Spektri i dukshëm|drita e dukshme]], [[rrezatimi ultravjollcë]], [[Rrezet-X]] dhe [[rrezet gama]] . Një interval i vogël dhe ndopak e ndryshueshme e frekuencave [[ndjehet]] nga syri si dhe nga organizma të ndryshëm, kjo është ajo që quhet [[spektri i dukshëm]]. [[Fotoni]] është kuanti i bashkëveprimit elektromagnetik dhe "njësi" themelore e dritës dhe të gjitha formave të tjera të rrezatimit elektromagnetik si dhe është gjithashtu [[mbartësi i forcës]] për forcën elektromagnetike. Rrezatimi elektromagnetik mbart [[Energjia|energji]] dhe [[Vrulli|vrull]] (impuls) (që mund ti kalohen [[Lënda|lëndës]] me të cilën ai bashkëvepron. == Shikoni gjithashtu == <div style="-moz-column-count:3; -webkit-column-count:3; column-count:3;"> * [[Antena (radio)]] * [[Matjet e antenës]] * [[Bioelektromagnetizmi]] * [[Bolometeri]] * [[Kontrolli i rrezatimit elektromagnetik]] * [[Fusha elektromagnetike]] * [[Pulsi elektromagnetik]] * [[Shëndeti dhe rrezatimi elektromagnetik]] * [[Spektri elektromagnetik]] * [[Ekuacioni i valës elektromagnetike]] * [[Çiftimi i valëve evaneshente]] * [[Metoda e diferencave të fundme në fushën kohore]] * [[Boshllëku]] * [[Helikoni (fizikë)|Helikoni]] * [[Impedanca e boshllëkut]] * [[Drita]] * [[Ekuacionet e Maksuellit]] * [[Zgjidhjet sinusoidale planare të ekuacionit të valës elektromagnetike]] </div> == Referime == <div class="references-small"> <!--See http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Footnotes for an explanation of how to generate footnotes using the <ref(erences/)> tags--> <references/> </div> * {{cite book | last = Hecht | first = Eugene | title = Optics | edition = 4th | publisher = Pearson Education | year = 2001 | isbn = 0-8053-8566-5 }} * {{cite book | author1= Raymond A. Serway | author2= John W. Jewett | title = Physics for Scientists and Engineers | url= https://archive.org/details/physicssciengv2p00serw | edition = 6th | publisher = Brooks Cole | year = 2004 | isbn = 0-534-40842-7 }} * {{cite book | last = Tipler | first = Paul | title = Physics for Scientists and Engineers: Electricity, Magnetism, Light, and Elementary Modern Physics | url = https://archive.org/details/physicsforscient0002tipl | edition = 5th | publisher = W. H. Freeman | year = 2004 | isbn = 0-7167-0810-8 }} * {{cite book | author1= John Reitz | author2= Frederick Milford | author3= Robert Christy | title = Foundations of Electromagnetic Theory | edition = 4th | publisher = Addison Wesley | year = 1992 | isbn = 0-201-52624-7 }} * {{cite book | last = Jackson | first = John David | authorlink = J. D. Jackson | title = Classical Electrodynamics | url = https://archive.org/details/classicalelectro0000jack_e8g9 | edition = 3rd | publisher = John Wiley & Sons | year = 1999 | isbn = 0-471-30932-X }} * {{cite book | author=[[Allen Taflove]] and Susan C. Hagness | title=Computational Electrodynamics: The Finite-Difference Time-Domain Method, 3rd ed | publisher=Artech House Publishers | year=2005 | isbn=1-58053-832-0 }} == Lidhje të jashtme == * [http://www.lightandmatter.com/html_books/0sn/ch11/ch11.html Electromagnetism] - a chapter from an online textbook * [https://web.archive.org/web/20171119042830/http://www.cvel.clemson.edu/emc/tutorials/Radiation/EM_Radiation.html Electromagnetic Radiation] - an introduction for electrical engineers * [http://www.physnet.org/modules/pdf_modules/m210.pdf '' Electromagnetic Waves from Maxwell's Equations ''] on [http://www.physnet.org Project PHYSNET]. * [http://www.hydrogenlab.de/elektronium/HTML/einleitung_hauptseite_uk.html Radiation of atoms? e-m wave, Polarisation, ...] * [https://web.archive.org/web/20120110201014/http://scripts.mit.edu/~raskar/lightfields/index.php?title=An_Introduction_to_The_Wigner_Distribution_in_Geometric_Optics An Introduction to The Wigner Distribution in Geometric Optics] [[Kategoria:Elektromagnetizëm]] [[Kategoria:Elektrodinamikë]] [[Kategoria:Fizikë]] sz1fb3rdttnn6r9f704jlrsjidc6fhq Miniera 0 98501 2465473 1912783 2022-07-27T21:30:06Z 37.35.67.14 wikitext text/x-wiki '''Miniera''' është nxjerrja e mineraleve me vlerë, ose materiale të tjera gjeologjike nga toka, zakonisht ar, argjend ose qymyr. Termi gjithashtu përfshin heqjen e tokës. Materialet që mbulohen nga miniera përfshijnë bazën e metaleve, metale të çmuar, hekur, uraniumi, [[qymyri]], diamante, gur gëlqeror, [[Nafta|naftë]], kripë guri dhe kripë potasiumi. Ndonjë material që nuk mund të jetë rritur me proçeset bujqësore, apo të krijuara artificialisht në një laborator apo fabrikë, është zakonisht minuara. Miniera në një kuptim më të gjerë përfshin nxjerrjen e çdo burimi të parinovueshëm (për shembull, naftës, gazit natyror, apo edhe të ujit). Nxjerrja e gurit dhe metalit që është bërë që nga koha para-historike. Moderne proceset e minierave përfshijnë kërkimet për trupat xeheror, analiza e fitimit të mundshëm të një miniere të propozuar, nxjerrjen e materialeve të dëshiruar dhe në fund bonifikimin e tokës që të përgatitet për përdorime të tjera herë minave është mbyllur. Natyra e proceseve të minierave krijon një ndikim potencial negativ në mjedisit si gjatë operacioneve të minierave dhe për vite pas minave është mbyllur. Ky ndikim ka çuar në shumicën e vendeve të botës miratimin e rregulloreve të moderuar e efekteve negative të operacioneve të minierave. Siguria ka qenë prej kohësh një shqetësim si edhe, pse praktikat moderne janë përmirësuar sigurinë në mina në mënyrë të konsiderueshme. [[Kategoria:Miniera]] 94jm80t3nudpds0s5owle6r367pwk98 Stambolli 0 103783 2465512 2459753 2022-07-28T11:38:34Z Oheloel 143826 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | official_name = Stambolli | native_name = ''İstanbul'' | native_name_lang = tr | settlement_type = [[Komunat metropolitane në Turqi|Bashki metropolitane]] | image_skyline = Istanbul collage 5f.jpg | imagesize = 270 | blank_emblem_size = 110px | mapsize = 230px | pushpin_map = Turkey#Europe#Asia#World | pushpin_map_alt = Turkey, with Istanbul pinpointed at the northwest along a thin strip of land bounded by water | pushpin_map_caption = Location within Turkey##Location within Europe##Location within Asia | pushpin_relief = 1 | coordinates = {{coord|41|00|49|N|28|57|18|E|region:TR|display=inline,title}} | subdivision_type = Shteti | subdivision_name = {{flagicon|TUR}} [[Turqia]] | subdivision_type1 = [[Rajonet gjeografike të Turqisë|Rajoni]] | subdivision_type2 = [[Provincat e Turqisë|Provinca]] | subdivision_name1 = [[Rajoni Marmara|Marmara]] | subdivision_name2 = [[Provinca Stamboll|Stambolli]] | seat_type = Selia provinciale{{efn|Ku ndodhet zyra e guvernatorit.}} | seat = Cağaloğlu, Fatih | parts_type = Distriktet | parts = [[Lista e distrikteve të Stambollit|39]] | leader_title = Kryetari | leader_name = [[Ekrem İmamoğlu]] ([[Partia Republikane Popullore|CHP]]) | leader_title1 = Guvernator | leader_name1 = [[Ali Yerlikaya]] | area_footnotes = <ref>{{cite web|url=https://www.ibb.istanbul/SitePage/Index/82|publisher=Istanbul Buyuksehir Belediyesi|title=YETKİ ALANI|access-date=4 shkurt 2020|language=tr}}</ref><ref>Provinca Stamboll = 5,460.85&nbsp;km²<br/>Sipërfaqja Tokë = 5,343.22&nbsp;km²<br/>Liqeni/Pellgu = 117.63&nbsp;km²<br/>Evropë (25 distrikte) = 3,474.35&nbsp;km²<br/>Azi (14 distrikte) = 1,868.87&nbsp;km²<br/>Urban (36 distrikte) = 2,576.85&nbsp;km² [Metro (39 distrikte) – (Çatalca+Silivri+Şile)]</ref> | area_urban_km2 = 2,576.85 | area_urban_sq_mi = 994.93 | area_metro_km2 = 5,343.22 | area_metro_sq_mi = 2,063.03 | elevation_max_footnotes = <ref>{{cite web |title=İstanbul'un En Yüksek Tepeleri |url=https://www.kartal24.com/104583-istanbulun-en-yuksek-tepesi-neresidir |website=Hava Forumu |date=15 prill 2020 |publisher=Hava Durumu Forumu |language=tr}}</ref> | elevation_max_m = 537 | elevation_max_ft = 1,762 | population_total = 15,462,452 | population_urban = 15,149,358 | population_as_of = 31 dhjeror 2020 | population_footnotes = <ref name="Population of Turkey">{{cite web|url=https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayal%C4%B1-N%C3%BCfus-Kay%C4%B1t-Sistemi-Sonu%C3%A7lar%C4%B1-2020-37210&dil=1|publisher=[[Instituti i Statistikave të Turqisë]]|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2020|date=31 dhjetor 2020|language=tr|access-date=5 shkurt 2021}}</ref> <!-- do not add update figure as that stat is only published once a year due to legal reasons --> | population_density_urban_km2 = 5,879 | population_density_urban_sq_mi = 15,230 | population_density_metro_km2 = 2,894 | population_density_metro_sq_mi = 7,500 | population_rank = [[Lista e qyteteve në Turqi|1-rë në Turqi]] | population_demonym = | postal_code_type = Kodi postar | postal_code = 34000 deri 34990 | area_code = +90 212 <small>(Ana evropiane)</small> <br />+90 216 <small>(Ana aziatike)</small> | registration_plate = 34 | blank_name_sec2 = [[GeoTLD]] | blank_info_sec2 = [[.ist]], [[.istanbul]] | website = {{URL|http://ibb.istanbul/}} <br /> {{URL|www.istanbul.gov.tr/}} | blank_name = GDP (Nominal) | blank_info = 2019<ref>{{cite web|url=https://cip.tuik.gov.tr/?il=34#|publisher=[[Turkish Statistical Institute]]|title=Kişi başına GSYH ($) (2019)|access-date=30 janar 2021}}</ref> | blank1_name = &nbsp;- Gjithsej | blank1_info = $237&nbsp;miliardë | blank2_name = &nbsp;- Per capita | blank2_info = $15,285 | blank3_name = [[Indeksi i zhvillimit njerëzor|IZHNJ]] (2019) | blank3_info = 0.846<ref>{{cite web|url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|title=Sub-national HDI – Area Database – Global Data Lab|website=hdi.globaldatalab.org|language=en}}</ref> (<span style="color:#090;">shumë lartë</span>) · [[Lista e rajoneve turke sipas Indeksit të Zhvillimit Njerëzor|1]] | timezone = [[Koha në Turqi|TRT]] | utc_offset = +3 | government_type = [[Mayor–council government]] | governing_body = [[Këshilli Bashkiak i Stambollit]] | image_shield = }} '''Stambolli''', i njohur ndërkombëtarisht si '''Istanbul''' (në [[gjuha turke|turqisht]]: ''İstanbul'', [[IPA]]: [istɑ̟nbuɫ]), është qyteti dhe [[porti]] më i madh i [[Turqi]]së. Është qendra kryesore kulturore, ekonomike dhe industriale në vend. Me një popullsi prej rreth 14,8 milion banorë, është një nga qytetet më të populluara në botë. Stambolli është ndërtuar në vendin e qytetit të [[Greqia e Lashtë|lashtë greke]] [[Bizanti|Bizant]], quajtur kështu nga [[Bizasi|Bizas]] e [[Megara]]s, i cili e themeloi atë në vitin 667 p.K. Është ndërtuar në të dy anët e Bririt të Artë (turq. ''Halic'') në hyrjen jugore të ngushticës së [[Bosfori]]t, e cila me një gjatësi prej rreth 35 km lidh [[Deti i Zi|Detin e Zi]] në veri me [[Deti Marmara|Detin Marmara]] në jug. Në këtë mënyrë është i vetmi qytet në botë i cili gjendet në dy kontinente, [[Evropë]] ([[Trakia Lindore|Thrakës Lindore]]) dhe [[Azi]]. Qyteti modern është i ndarë në tre zona kryesore, Stambollin e vjetër (turq. ''Eminonu'' dhe ''Fatih'' ), [[Bejollu]] (turq. ''Beyoglu'') me rrethin e [[Galata]]s, dhe Yskydari së bashku me periferinë në anën e kundërt [[azia]]tik të Bosforit. Gjatë gjithë kohërave ka qenë kryeqyteti i tre perandorive të njëpasnjëshme: [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]] (dhe vazhdimësinë e saj [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine]] ([[324]] - [[1453]]), Perandorisë jetëshkurtër [[Perandoria Latine|Latine]] (1204-1261) dhe [[Perandoria Osmane|Osmane]] ([[1453]] - [[1922]]). Zonat historike të qytetit, monumente të rëndësishme, janë të zotëruara nga viti 1985 nga [[UNESCO]]. Disa nga monumentet janë Xhamia [[Ajasofja]], [[Saraji i Topkapësë|Topkapë]], [[Xhamia e Sylejmanies|Xhamia e Sulejmanit I]] dhe [[Xhamia e Sulltan Ahmetit]]. Qyteti gjithashtu ka themeluar universitetin e parë në Turqi. == Emërtimi == Qyteti u emërua nga themelimi i tij në 658/7 pes deri në 330 pas Krishtit, [[Bizanti]]on. Në vitin 196 pes, për një periudhë të shkurtër, mori edhe emrin ''Augusta Antonina'' nga perandori [[Septim Severi]], në nder të birit e tij Antoni. Perandori [[Kostandini i Madh|Kostandinë i I]] në inagurimin e 332-it e emëroji ''Nova Roma'' (Roma e re), por ai nuk mbizotëroji, ashtu qyteti u bë shumë shpejt i njohur si ''Kostandinopojë'' (qyteti i Kostandinit), i quajtur pas themeluesit të tij. Dorëzuar nga historiani [[Sokrat Historiani|Sokrati]], emri "Roma e re" u sanksionua me ligj dhe duket se pasqyrohet një paralele retorike mes [[Roma|Romë]]-s dhe Kostandinopojës. Emra të tjerë që i referohen janë: ''Basilevousa'' (Mbretëresha e qyteteve), ''Megalopolis'' (Qyteti i madh) dhe [[Stamboll|Eptalofos]] (''sepse është e ndërtuar në mes të shtatë kodrave''). Ndërkohë i bëhet referencë edhe si ''Anthousa'' (E lulëzuara) nga [[Florentia]]. [[Skeda:konstantinos.jpeg|parapamje|[[Kostandini i Madh|Kostandini I]]]] Emri ndërkombëtar i qytetit sot është ''Istanbul'', u riemërua zyrtarisht nga Republika Turke në [[28 mars]] të vititë [[1930]]. Etimologjia e fjalës nuk është e njohur me siguri. Më e pranuar është ideja që vjen nga fjalët greke ''εις την πόλη'' (''is tin Poli = në qytet''). Konsiderohet gjithashtu sepse banorët e saj e quajnin thjesht [[Stamboll|Poli]] (''Qyteti'')<ref name="Room">Adrian Room, ''Placenames of the world'', McFarland, 2006, σ. 177</ref>, si ajo shpesh thiret nga grekët. Emri Stamboll, së bashku me variacione ''Istinmpol'' [Istinbol] ose ''Istanmpol'' (Istanbol) janë përdorur gjatë sulltanatit të [[Selxhukët|Selxhukve]], dhe gjatë periudhës së hershme Otomane. Shqiptimin i emrit ''εις την πόλη'' (Istinboli) i certifikuar sipas burimeve nga fundi i shekullit të 14-të. Sipas një versioni tjetër, fjala Stamboll rrjedh nga fjala ''Islampoul'' (Islambul), dmth qyteti i [[Islam]]-it, ndonëse kjo hipotezë vjen në kundërshtim me faktin se përdorejë edhe para Perandorisë Osmane. Emri Kostandinopojë [scr. në قسطنطينيه turqisht, Konstantiniyye] ishte në përdorim paralel me variantin ''Istanbul'', sidomos në dokumentet zyrtare osmane, veprat letrare, dhe numizmatike. Qe në përdorim më shumë në qarqet e dijetarëve, ndërsa në komunikimin e përditshëm dominonte varianti Stamboll. == Historia == === Bizanti (658 pes - 46 pes) === Kostandinopoja u themelua në qytetin e lashtë [[Bizanti]]o (edhe ''Bizantis''), emri i cili i referohet emrave traqiot<ref name="oxford">Alexander P. Kazhdan (ed.), ''The Oxford Dictionary of Byzantium'', Vol. I, Oxford University Press, USA, 1991, λήμμα "Byzantion", σ. 344</ref>. Në librin historikë "Geographic" të [[Stramon]]-it, lexhojëm se qyteti u themelua në vitin [[658/7 pes]] me kolonistë nga Megara, të udhëhequr nga [[Bizasi|Bizas]], prej të cilit u emërua. Heroi mitik Bizas është biri i Mbretit Nisos nga Megara ose biri i [[Poseidoni]]t dhe [[Keroessas]]<ref>Προκόπιος, ''Περί Κτισμάτων'', Α. 5</ref> (vajza e [[Ios]] dhe [[Jupiteri|Zeusit]]), të cilën nëna e lindi në Bririn e Artë. Një tjetër version tregon se Bizas është biri i Semestras<ref name="oxford"/>. Bizas raportohet bashkë me Andevët në libra ''[[Παραστάσεις σύντομοι χρονικαί]]'' (Shekulli 8-9.) dhe supozohet se një kombinim i mundshëm i dy emrave çoi në emrin ''Bizantion''<ref name="oxford"/>. Sipas mitit themelues të Bizantit, siç na dorëzohet nga [[Straboni]], kolonët ndoshta ndoqën orakullin nga [[Orakulli i Delfit]] i cili u kërkoi atyre që të ndërtonin qytetin e tyre kundër qytetite e 'verbër'. Si banorë të verbër queshin ata të Kalqedonisë, të cilët kishin themeluar qytetin e tyre në bregun e kundërt aziatike të Bosforit, pa kuptuar avantazhet e shquar të vendit. Një avantazhë i rëndësishëm i lokacionit, në krahasim me atë të Kalqedonisë, ishte mundësia më e madhe e mbrojtjes, sepse akropoli i Bizantit në bashkimin e Bririt të Artë dhe Bosforit, mbrohej pothuajse plotësisht nga deti, me përjashtim vetëm pjesën perëndimore, por për të cilën ishte e mundur për të ndërtuar mure. Bizanti u rrit shpejt, ndërtoj territoret të fortifikuara dhe zurri bregdetin e Azisë. Si pas [[Pausania]]s, ishte një nga qytetet më të mira të fortifikuara të antikitetit<ref>Παυσανίας, ''Ελλάδος περιήγησις'', 4.31.5</ref>. Informacion historik rreth Bizantit gjithashtu rrjedhin nga [[Herodoti]]. Tirani i qytetit, mbështeti së bashku me gjeneralët e tjera greke mbretin Pers [[Darius|Dari]] në fushatën e tij kundër [[Skithët|Skythianve]]. Gjatë [[Revolucioni Jonit|Revolcionitë Jon]]-it u pushtua nga forcat greke. Në kohët klasike, pas fitores së Grekëve në [[Luftëratë Mediane]], Bizanti u pushtua nga fituesi i [[Plataea|Betejës së Plataeas]] gjenerali [[Pausania]]s<ref>Θουκυδίδης, 1.94</ref>, i cili, pas një marrëveshjeje me [[Kserksi]]-n mbeti komandant i qytetit, para se të ndiqej nga athinasit<ref>Θουκ. 1. 128-131</ref>. Bizanti ishte anëtar i [[Liga Deliane|ligës Deliane]] dhe aleatë i [[Athina|Athinës]], gjatë [[Lufta e Peloponezit|Luftës së Peloponezit]] (431-405 BC) doli fillimisht me athinasit. Më [[411]] pes dezertoi nga aleanca athinase dhe vitin e ardhshëm u pushtua nga [[Klearchus]] gjeneralin spartan, i cili pretendoi nevojën për të parandaluar dërgimin e grurit në Athinë nga [[Deti i Zi]]<ref>Ξενοφών, ''Ελληνικά'', 1.1.35</ref>. Rrethohet përsëri në 409 pes nga athinasit, të udhëhequr nga [[Alkibiadi|Alkibiadhi]] dhe kur Klearchos u largua nga qyteti, disa bizantinë hapën portat për të hyrë athinasitë<ref>Διόδ. Σ., 66.4-6</ref>, të cilët, më në fund, pas një beteje brenda mureve pushtuan qytetin. Pas disfatës së Alkibiadhit në [[Aegospotami]], athinasit nënshkruan një traktat paqeje sipas të cilës duhej të largoheshin nga Bizanti. Në të njëjtën kohë, qytetarët e Bizantit që e kishin tradhtuar qytetin, duke dorëzuar atë në duart e Alkibiadhit, u larguan, por më vonë morën nënshtetësin athinase për homazhe<ref>Ξενοφών, 2.2.1</ref>. Prania spartane në qytetë përfundoi rreth [[390]] pes, kur [[gjeneral]]i athinas [[Thrasyvulos]] restauroji Bizantin në sferën e ndikimit athinase, megjithatë ka pasur kriza në marrëdhëniet midis dy qyteteve, si në [[357]] pes, kur Bizanti u bashkua me forcat e [[Mausolus]]-it. Gjatë përhapjes së [[Filipit II|Philipit të II të Maqedonisë]], Bizanti nënshkruan një traktat paqeje me mbretin e Maqedonisë. Megjithatë ai e rrethoi qytetin në vitin [[341 pes]], pas mohimit të Bizantit të kthehej kundër Athinës. Banorët atributuan shpëtimin e tyre në një mrekulli e perëndeshës [[Hekati]], siç dëshmohet nga [[statuj]]a e ngritur në nder të saj, por edhe në [[monedha]]t bashkëkohore. Gjysmëhëna e përshkruar në monedha Bizantine u bë simbol i qytetit, e cila ka mbijetuar deri sot me miratimin e flamurit të [[Turqi|Republikës Turke]]<ref>William Smith, ''Dictionary of Greek and Roman geography'', Vol. I, Boston: Little, Brown and Co., 1854, σ. 658</ref>. Në fakt, Bizanti u mbështet nga athinasit dhe disa qytete të tjera [[Greqi|greke]]<ref>Διόδ. Σ., 16.77.2</ref>. Gjatë mbretërimit të [[Aleksandri i Madh|Aleksandrit të Madh]], qyteti mbajti një status autonomie të privilegjuar. Gjatë fushatës së Aleksandrit në [[Danubi]]t, ata e mbështetën atë duke dërguar [[Anija|anije]]<ref>Αρριανός, ''Αλεξάνδρου Ανάβαση'', 1.3.3</ref>. Pas vdekjes së tij, bizantinët, edhe pse ata fillimisht mbështetën [[Antigonus III Doson|Antigonus-in e III Doson]], përfundimisht mbetën neutral në betejën e tij me Kasandrin dhe Lysimakun<ref>Διόδ. Σ., 19.77.7</ref>. Në [[279 pes]], qyteti u detyrua të paguante taksa të rënda prej [[Galatia|Galatasve]]. Në vitet që pasuan bizantinët kërkuar për të zgjeruar dominimin e tyre, kryesisht nëpërmjet kontrollit të tregtisë. === Periudha romake === [[Skeda:konstantinoupoli_bg.jpeg|parapamje|Kostandinopoja]] Gjatë periudhës së sundimit romak, Bizanti gëzonte fillimisht privilegje si një qytetë i lirë, sepse luajti një rolë të rëndësishëm në luftën kundër [[Thrakët|thrakëve]]. Për shembull, perandori [[Klaudi|Klaudio]] caktoji një pesëvjeçar imuniteti<ref>Smith, ό.π., 658</ref>, ndërsa si na dorëzoen nga letrat e [[Plini i Riu|Plinit e Ri]], [[Trajan]]i shfuqizoji në rastin e Bizantit kultin perandorak<ref>Πλίνιος, ''Επιστολές''</ref>. Megjithatë, këto privilegje o hoqën gjatë perandorisë së [[Vespasian|Vespasian-it]],i cili uli Bizantin në një [[Provinca|provincë]] romake të përbashkët. Në fund të shekullit të dytë, gjatë luftës civile midis perandorit [[Septimius Severus|Septimios Severus]] (b. 193-211) dhe pretendentin e fronit [[Niger Peskeniu]], Bizanti u rreshtua me këtë të fundit. Severus-i bëri një rrethim sistematike të qytetit, të cilin përfundimisht mori në vitin [[196]] m.e.s. U deshën tre vjetë betejash, të shoqëruar nga shkatërrimi i plotë i qytetitë dhe ndëshkimin e ashpër të banorëve. Pozita e Bizantit ishte e qartë [[strategji]]ke, Severus më vonë filloji rindërtimin e qytetitë, i cili mbaroji nga biri i tij Antoninus, u ngritën mure të reja që dyfishuan madhësinë e saj<ref>Michael R. T. Dumper and Bruce E. Stanley (ed.), ''Cities of the Middle East and North Africa: a historical encyclopedia'', ABC-CLIO, 2007, σ.181</ref>, ndërsa gjithashtu jep privilegje të cilat ai kishte hequr më parë. Ndër ndërtesave më të rëndësishme përfshijnë [[Llixha|banjot]] në shenjtëroren e [[Zeusi]]-t me emrin [[Banja Zeuxippus|Zeuxippe]], [[teatri]] dhe [[hipodromi i Kostandinopojës|Karusel]] dhe u rinovua dhe ''Strategion-i''. Gjatë të njëjtës periudhë, qyteti u quajt përkohësisht [[Augusta Antonina]] në nder të birit të Severus. Bizantinët jetuan një tjetër fatkeqësi, kur [[Galiinos]] (b. 254-268) shkatërroi fortifikatatë, të cila më vonë u ri-ndërtuan nga [[Diokleciani]]. Gjatë kësaj periudhe, bastisje fisnore e [[Gotët|gotëve]] sollën Bizantin disa herë në mbrojtje, por, pa goditje të rëndësishme. [[Licinius]] shkoji atje pas humbjes së tij nga Kostandini në [[Hrysoypoli]]. Ky i fundit e ka ndjekur atë përfundimisht duke e detyruar atë që të dorëzohet. Kreu një rrethimi të qytetit, të cilin mori në shtator të [[324]]. Duket se Kostandini kuptoji avantazhet të konsiderueshme të vendndodhjes së Bizantit, kështu që vendosi të transferojë kryeqytetin e Perandorisë Romake aty. ==== Kryeqyteti i Perandorisë Romake (330-1204) ==== Sistemi qeveritar [[Tetrarchy]] (p.sh. 293-324), ndër të tjera, u karakterizua nga praktika e krijimit të vendeve të rezidencës së perandorit. Qytetet që u themeluan ose ri-themeluan si rezidencat perandorake, zakonisht ndërtoeshin këto objekte të rëndësishme, si pallate, mausoleum apo hippodrom. Për shembull, perandori [[Maksimian]] (b. 285-310) sundoi në [[Milano|Mediolanum]] (Milano moderne), ndërsa [[Diokleciani]] krijoji [[Nikomidia]] ose (''[[Izmit]]'') modernë. [[Kostandini i Madh|Kostantini i Madh]] zgjodhi Bizantin si kryeqytet, me sa duket kishte kuptuar pozicionin strategjik të saj. Themelimi i Kostandinopojës u identifikua me fillimin e një projekti shumë të mëdha urbane, me rreze të gjatë. Qyteti u zgjerua duke përfshirë në zonën e Bizantit prej rreth 5000 [[hektarë]], kryesisht pa të ndërtuara <ref>Concina, 15</ref>. Njëkohësisht, muret e reja filluan të ndërtoheshin nga Kostandini dhe mbaruan nga [[Konstantius]] (337-361), janë ekstrapoluar pesëmbëdhjetë herë në krahasim me muret e vjetra të Severus-it<ref>Ζώσιμος, ΙΙ.30-31</ref>. Inagurimi i qytetit u festua me madhështi më [[11 maj]] të [[330]] dhe u quajt ''[[ditëlindja e Konstandinopojës]]''. Duke i uruar të rriteshin vendbanimet e qytetitë, deri në vitin [[361]] u siguroi furnizimin e lirë të bukës për njerëzit që ndërtonin shtëpinë e tyre atje ("[[panes aedium]]"). Përveç kësaj, disa shtëpi janë ndarë për zyrtarët e lartë të gjykatës dhe financoheshin drejtpërdrejtë nga [[thesari perandorakë]]<ref>Concina, 16</ref>. Së shpejti rritja e popullsisë së qytetit ka arritur në një pikë të tillë, që u eliminuan masatë e cila favorizuan ndërtimin. [[Skeda:Byzantine Constantinople-en.png|parapamje|center|700px|image_map topografike e Kostandinopojës gjatë periudhës bizantine.]] Rrethuar nga shtatë kodra, Kostandinopoja, si Roma, ishte e ndarë në 14 rrethe. Qendra e vjetër së Bizantit, atrium, së bashku me hipodrom-in aty pranë, u ripërcaktuan arkitektonikishtë dhe u quajtën [[Augusteum]], në nder të nënës së Kostandinit (''Flavia Iulia Helena Augusta''). Aty degëzoj rruga (''[[Via Egnatia]]''), duke të çuar deri te porta e parë e Artë. Të githa u financuan nga taksa e re (''agora'') e Kostandinit. Në anën perëndimore të Augusteon qëndronte tempulli i Thias Sofias (''Θείας Σοφίας''), të përkushtuar për [[Agia Sofia]], dhe në lindje u ngritë ndërtesa e parë e Senatit Ekumenik. Në lindje të hippodromit ishte pallati perandorak, i cili deri në shekullin e 6 nuk pësoji asnjë ndryshim të rëndësishëm. ''Roma e re'' e Kostandinit, që nga dita e inaugurimit të saj, ishte zyrtarisht një qytetë [[Krishterimi|krishterë]] <ref>J. B. Bury, ''History of the Late Roman Empire'', Macmillan & Co., London: 1923, σ. 74</ref>,por fillimisht në lidhje me vendet e shenjta të fesë greko-romak vetëm disa ndërtesa të krishterë ishin ngritur.<ref>Concina, 24</ref> Veshur me shkëlqim, Kostandinopoja kishte të gjitha elementet e prosperitetit urbane, favorizuar bashkimin kulturorë, arkitekturorë dhe artistik në mes lindjes dhe perëndimit. Ishte gjithashtu një qendër kishtare, që nga viti 381 është Selia e Patriarkut Ekumenik<ref name="britannica">"Istanbul." Encyclopædia Britannica. 2009. Encyclopædia Britannica Online. 10 Apr. 2009</ref>. Zgjerimi i konsiderueshëm i qytetit nisi nga perandori [[Theodosius|Theodosi II]] (408-450), nën mbikëqyrjen e prefektitë së Lindjes [[Pretoria Anthemios]], i cili mund të përshkruhet, themeluesi i dytë i Kostandinopojës<ref name=auto1>J. B. Bury, ό.π. 70</ref>. Pjesa perëndimore e kryeqytetit u rritë në një [[milje romake]]<ref name=auto1/>, ndërsa niveli i përgjithshëm i brendshëm u dyfishua<ref>Concina, 28</ref>. Siguria është përforcuar me [[Messopyrgos|mesopirgjet]] (''kulla të ulta'') ndërtuara përgjatë bregdetit, ndërsa miratoi edhe një plan novator për muret, që sot njihen si [[Theodosian Muret|Muret e Theodositë]]. Ndërhyrjet inovative përfshinin ndërtimin e mureve të dyfishta, nga ana e brëndshme. Të cilët përbënin mbrojtjen kryesor. Ishin afërsisht 11 metra të lart dhe të përforcuar me kulla afërsisht 20 metra, të vendosur në intervale të rregullta prej rreth 65 metra. Gjatë perandorisë së [[Justiniani I|Justinianit I]] (527-565), Kostandinopoja mesjetar arriti kulmin e saj, me një popullsi që arriti përafërsisht 500.000 banorë<ref name="britannica"/> dhe përbënte një mozaik komuniteteve me karakteristika të ndryshme. Në këtë periudhë u përpoq një riorganizim i ri i peisazhit urban të kryeqytetit, siç duhej në bazë të rrethanave, duke pasur parasysh shkatërrimin nga zjarri i vitit [[532]] dhe ngjarjet e [[Revolta Nika|revoltës Nika]] ([[greqisht]] ''στάσης του Νίκα = stasis tu Nika''). Në planin e ri urbanistik u përfshinë ridefinimet e pozicioneve dhe projekteve të pushtetit dhe, fiximi i karakteristikave arkitekturore që vitrinojnë qytetin si një kapital i botës krishtere <ref>Concina, 33-34</ref>. Kontributi i veçantë i Justinian-it I ka qenë ngritja e disa manastireve dhe kishave, një nga më mbresëlënëset është Ajasofia.<ref>Michael Maas (εκδ.), ''The Cambridge Companion to the Age of Justinian'', Cambridge University Press, 2005, σ. 79</ref> Më [[542]] në qytetë u përhap [[murtaja]] e cila thuhetë se shkaktoi vdekjen e tre të pestave të popullsisë dhe shënoi një periudhë e rënies e Kostandinopojës<ref name="britannica"/>. Periudha nga shekulli i 7-të deri në të 9-in ishte në përgjithësi një fazë kritike në historinë e qytetit, i cili u rrethuaru nga [[persët]] dhe [[Avaret|avarët]] (626) [[arabët]] (674 - 78 dhe 717-18), [[Bullgari|bullgarët]] (813, 913), [[rusia|rusët]] (860, 941, 1043) dhe [[Pechenegs | Pechenegs-ët]] (1090-1091), duke adresuar gjithashtu epidemitë dhe konfliktet e brendshme. [[Skeda:Constantinople imperial district.png|center|parapamje|750px|image_map e Pallatit të Madh të Kostandinopojës. Hipodromi, Hagia Sophia, Hagia Irene, dhe ndërtesa të tjera. Paraqitja e ndërtesave të kompleksit të pallatit janë bazuara në referenca letrare dhe historike, sotë janë aktualisht të mbuluara nga ndërtesat e tjera.]] ==== Periudha Latine (1204-1261) dhe shërimi bizantine ==== Në vitin 1203, nën [[Kryqëzata e katërt|Kryqëzatën e Katërt]], ishte rrethimi i parë i Kostandinopojës nga kryqtarët në mënyrë për të rivendosur Isaak II në fron. Në [[13 prill]] [[1204]], sulmuan edhe plaçkitën qytetin. Perandori i ri u zgjodh [[Baldvini i Kostandinopojës|Baldvini i Flanders]]. Periudha e instalimit kalimtar të [[Perandoria Latine|Perandorisë Latine]] (1204-1261) karakterizohet si më shkatërruese në historinë e Kostandinopojës<ref name="britannica"/> veçanërisht plaçkitja e qytetit si paprecedent<ref>Steven Runciman, ''A History of the Crusades'', Vol. III, Cambridge Univeristy Press, 1995, σ.123</ref>. Informacione indikative në tempuj, shkatërrimi dhe grabitjet në pallate, monumente marrëm nga [[Geoffrey Villehardouin|William de Villehardouin]] (1160-1213 per) nga historiani dhe dëshmitar okular [[Fituesi Choneiates|Nikita Choniati]]<ref>Nicetas Choniata, ''Historia'', ''C.S.H.B.'', Bonn, 1835, σσ. 757-63</ref>. Mjaft vende të kultit u dhanë për doktrinën romake, për klerin frankë dhe venedikt, dhe, në përgjithësi, u përpoq për të krijuar doktrinën latine para metropolitë [[Ortodoksia|Ortodoksë]].<ref name="concina62">Concina, 62</ref> Priftërinjtë Latinë nga Franca, Flandera dhe Italia, morën përsipër operimin e kishave të qytetit. Në të njëjtën kohë, u zgjerua katërta veneciane, dhe mori karakter të veçantë kolonie jashtë shtetit<ref name="concina62" />, ndërkohë që ndodhi edhe eksodi masiv i elementit grek. Shpopullimi i përgjithshëm nuk u ekulibruar nga emigracioni latine, i cili filloi në vitin 1204<ref>Necipoğlu, 280</ref>. Në 1261, Kostandinopoja u rimor nga [[Michael VIII Palaeologu]] (1259-1282) dhe në dekadatë pasuese u tentua një program i ri rindërtim, duke sinjalizuar një ndryshim në konfigurimin e peisazhit urban. U Promovuan masa specifike për kthimin e popullatës së periferisë dhe përgjithësisht përkrahinimi, veprime këto për të rivendosur imazhin e qytetitë. U Promovuan akoma edhe vepra mbrojtëse, të cilat konsiderohen si të nevojshme, duke pasur parasysh situatën shumë të keqe në të cilën gjëndën muret e qytetit, si pasojë të mungesës së kujdesit në vitet e mëparshme<ref>Necipoğlu, 290</ref>. [[Skeda:1204_alosi-ths-polhs.jpeg|parapamje|left|Rënja e Kostandinopojës nga latinët]] Në [[Palaeologus dinastia|dinastin e Paleologove]], qendra politike e Kostandinopojës u zhvendos në Blachernai. Gjatë shekujve në vijim, [[Perandoria Bizantine]] ishte tkurrur tashmë në një pozitë të pasigurt, duke marr kërcënime të shumta nga Perëndimi dhe nga Azia e Vogël, me daljen graduale të osmanëve si fuqi dominuese në rajon. Pavarësisht ndërtesave në fund të shekullit të 13-të dhe në fillim të 14-të, Kostandinopoja mbeti dekadente, plot gërmadha dhe zona të mëdha të shkatërruar<ref name="britannica"/>. Udhëtari në periudhën 1432-1433, [[Bertrand de la Brokier]] përshkruan se hapësirat boshe të qytetit, të cilatë, shtrihen në një zonë të madhe krahisimisht me ato që kishin ndërtuar<ref>Bertrandon de La Brocq́uière (μτφρ. Thomas Johnes), ''The Travels of Bertrandon de La Brocq́uière, to Palestine: And His Return from Jersulem Overland to France, During the Years 1432 & 1433'', J. Henderson (εκδ.), 1807, σ. 220</ref>. === Perandoria Osmane === [[Skeda:Siege constantinople bnf fr2691.jpg|400px|parapamje|Jean Chartier, ''Rrethimi i Konstandinopojës'', shekulli 15., Bibliothèque nationale de France. Manuscript Français 2691 folio CCXLVIv]] Në prill 1453 nisi [[Fall of Kostandinopojës|rrethimi i Kostandinopojës]] nga [[Osmanllinjtë|osmanët]] të udhëhequr nga sulltani [[Mehmet Fatihu|Mehmedi II]]. Kjo si pasoi e një përpjekje të dështuar për të marrë qytetin në 1422 nga sulltani [[Murati II]]. Pavarësisht dallimeve të rëndësishme të vërejtura në burimet mesjetare, ushtria osmane duket shumë superiore numerikisht<ref>βλ. Bartusis, Mark C., ''The late Byzantine Army: Arms and Society, 1204-1453'', University of Pennsylvania Press, 1997, σσ. 129-132</ref>. Sulmi përfundimtar, në të cilinë u vra perandori i fundit bizantin [[Kostandini XI Paleologu]] filloj më [[29 maj]] dhe, pavarësisht rezistencës së mbrojtësve, osmanët hynë në qytet dhe e pushtuan. Kjo u parapri nga një rrethimë total prej 54 ditëve<ref>Shaw, 57</ref>. Pas tre ditëve plaçkitjes të qytetitë, Sulltani, kufizoji shkatërrimin e mëtejshëm të kryeqytetit të ardhshëm të tijë. Historiani [[Michael Duka]] thotë se Mehmedi rezervoji për vete ndërtesat dhe muret e qytetit, duke lënë mallrat e mbetura, robërit dhe plaçkën në dispozicion të ushtrisë (''Shih Michael Duka Historia Byzantina faq.281''). Sullatni urdhëroi që të pushojë plackitja dhe, krehu hyrjen ceremoniale dhe madhërishëme në qytet. Mehmed II u përpoq për të forcuar popullsinë e qytetit. Domosdoshmërisht lëvizi banorë nga zonat të tjera që ai i kishte pushtuar, si [[Peloponezi]], [[Selaniku]] dhe nga ishujt grekë.<ref>Μιχαήλ Κριτόβουλος, βλ. H.G. Beck, A. Kambylis, R. Keydell (ed.),''Critobuli Imbriotae historiae'', Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Vol. 22, Berlin: W. de Gruyter 1983, σ.83</ref> Para largimit të tij nga Kostandinopoja, lëshoji firman për të lëvizur familjet [[mysliman]]e, kristiane dhe [[çifut]]e, nga rajoni i [[Rumelia|Rumelit]]-ë dhe [[Anadolli]]as. Nga Michael Duka lexojm: ''Urdhëroji për të lëvizur pesë mijë familje deri në shtator 1453. Shko ''Historia Byzantina'', CSHB, Vol. 20, Bonn, faq. 313''. Emigrimi i detyruar shërbente një shumëllojshmëri të gjerë të nevojave sociale, politike dhe ekonomike, të tilla si restaurimin i prosperitetit i një qyti parë dekadente, për të krijuar pasuri dhe për të parandaluar kryengritjet nga komunitetet e izoluara. Sipas regjistrimit të vitit 1477, në Stamboll të numëruara në atë kohë ishinë 16.324 familje duke mos përfshirë ushtarë, studentët dhe skllevë. Shqetësim i Sulltan Mehmetit II ishte edhe ndërtimi i qytetit, rindërtimi i mureve, duke krijuar një pozicion të fortifikuar (''[[Kështjella Jedikule|Yedikule]]''), si dhe ndërtimin e pallatit në qendër të qytetit. Për këtë projekt përdori robërit grekë, dëmshpërblimi ishte fitorja e liris së tyret<ref>Halil Inalcik, "The Policy of Mehmed Towards the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City", Dumbarton Oaks Papers, vol. 23, 1969-1970, pp. 229-249</ref>. Përveç nga pallati, ndoshta ndërtesa më e rëndësishme e ngritur nga pushtuesit osmanë ishte Xhamia e Sulltanit, ndërtuar në periudhën [[1462]]-[[1470]], por u shkatërrua nga një tërmet në [[1766]]. Mjaft [[Xhamia|xhami]] madhërishëm gradualisht ndihmuan tek stili arkitektonik i Stambollit. Administrativisht, qyteti osman ishte i ndarë në katër seksione: Qendra e Stambollit (''Stambolli'') dhe tre rrethet, të Galata-s të Eyup (''Hashashi'') dhe Ouskountar (''Scutari''). Ristrukturimi i Stambolli-të otomanë u bazua në përgjithësi në besimin se aji duhej të udhëhiqejë nga fryma e [[Islam]]i-të, edhe karakterin e një qyteti të shenjtë islamik. Në përgjithësi, në vitet e ardhshme, qyteti përjetoi një periudhë të gjatë zhvillimi, me përjashtim vetëm fatkeqësitë natyrore - kryesisht zjarret dhe tërmetet - dhe epidemitë që goditën në kalimin e kohës. Programmi i gjerë i ripopullimin dhe ndërtimit, hodhi themelet për transformimin e qytetit dezertuar një herë në një kryeqytet universale perandorake, i cili ndryshon në karakterin dhe pamjen me atë bizantin korrespondentin e tijë kryesorë <ref>Γερασίμου, Σ., «Η επανοίκηση της Κωνσταντινούπολης μετά την Άλωση», στο Κιουσοπούλου, Τ. (επιμ.), ''1453: Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους'' (Ηράκλειο 2005), σελ. 3-21.</ref>. Gjatë [[Sulejman Magnificent|Sulejman madhështoritë]], arriti zenitin e famë e saj<ref>Lewis, 105</ref>. Në fillim të shekullit të 19-të që daton një tjetër zhvillim të rëndësishëm në historinë e Stambollitë, ndërthurur me epokën e [[Tanzimatit]], dmth Riorganizimi i Perandorisë Osmane, e cila u shoqërua me trazira të rënda, të tilla si masakra e [[jeniçerëve]] në hipodromin në [[1826]]. Ndërsa rasti i [[Revolucioni grek i 1821]] për herë të parë autoritetet osmane urdhërojnë ekzekutimin e menjëhershëm të personave të cilët luajtën një rol të fortë, të tillë si [[Patriarku ekumenik]] dhe Interpretuesi i madhë, ose me përndjekje kundër komuniteti grek të qytetit . Shekulli i 19 është i karakterizuar përgjithësisht si periudhë gjatë së cilës mundohetë transformimi i qytetitë në një kapital të stilit perëndimor. Më [[1870]] shtrihet në Stamboll hekurudha Europian, ndërsa të tjera infrastruktura publike përfundojë deri në fund të shekullit të 19-të. Ndërsa, deri në fillim të shekullit të 20-të, të tilla si tuneli nëntokësor në mes Galata-s dhe Beyond-es, stacioni i energjisë elektrike dhe rrjeti telefonik. Rreth të njëjtës periudhë, dhe derisa shpërtheu [[Lufta e Parë Botërore]], popullsia myslimane e qytetit është rritur ndjeshëm nga 385.000 në vitin [[1885]] në 560,000 në vitin [[1914]]<ref>Alan Duben, Cem Behar, ''Istanbul Households: Marriage, Family and Fertility, 1880-1940'', Cambridge University Press, 2002, σ. 25</ref>. === Historia moderne === Më 1908 qyteti u pushtua nga ushtria e lëvizjes [[xhonturqit]] dhe Sulltan [[Abdyl Hamiti II|Abdul Hamid II ']] shfronësohet. Revolucioni i ''Turqve të Rinj'' ka përshpejtuar procesin e përshtatjes së qytetit të standardeve perëndimore<ref>Duben, Behar, ό.π., σ. 26</ref>, e cila kishte filluar në vitin 1839 nga Sulltani [[Abdylmexhiti I|Abdylmexhit I]], reforma të quajtur [[Tanzimatit]]. Gjatë [[Luftërat Ballkanike|lufterave ne Ballkan]] (1912-1913), u pengua kapja nga ushtria [[Bullgari|bullgare]] , e cila u ndalua në periferi të qytetit. Në kohën e [[Lufta e Parë Botërore|Luftës së Parë Botërore]] ishte në foreclosure dhe në fund të luftës u vu nën pushtimin britanike, franceze dhe italiane deri në [[1923]]<ref name="britannica"/>. Me ngrritjen e [[Ataturku]], sulltani Otoman i fundit, Mehmed VI, la qytetin në vitin 1922. Në të njëjtën kohë, Kostandinopoja humbi hegjemoninë e saj për më shumë se një mijëvjeçar, si kryeqytet e Republikës së Turqisë e porsakrijuar u shpall [[Ankara]]. Deri në fillimin të viteve 1920, popullsia e Kostandinopojës kishte rënë në mënyrë drastike, duke arritur nivelin më të ulët në njëqind vitetë e fundit<ref>Duben, Behar, ό.π., σ. 23</ref>. Mbeti e padëmtuar gjatë [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]] nga qëndrimi neutralë i [[Turqi]]-së. Si pasojë, popullsia ka bërë rritje shumë të madhe, për shkak të lëvizjes së madhe të popullsisë rurale në qytet për të gjetur punë. Nga ana tjetër, komuniteti grek i qytetit u tkurr gërryer në mënyrë dramatike nga përndjekjet e njëpasnjëshme, më i shquari prej tyre [[shtator]] 1955. Stambolli u transformua me ndërtimin e [[Ura “Dëshmorët e 15 Korrikut“|urës e Bosfor-it]] (1973), e cila bashkoji lagjet europiane dhe aziatike nëpërmjet një rrjeti të autostradës së re, duke lejuar lëvizjet e mëdha të emigrantëve nga [[Anadoll]]ia. Shpërthimi i popullsisë që ka ndodhur gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 20-të, u shoqërua me problemet e mbipopullimit dhe ndotjes.<ref name="britannica"/>. {{Wide image|Galatas2.jpeg|1800px|Një pamje panoramike e Stambollit nga [[kulla e Gallatës]]}} == Struktura urbane == Stambolli është qyteti më i madh në [[Turqi]] me rreth 14,000,000 banorë të vendosur pikërisht në veri 41 [[paralel i gjerësisë|paralele]] dhe është i ndarë në tri fusha kryesore. I parë është në thelb të qyteti i vjetër - i njohur si Stambolli [Stambolli] - i shtrirë në gadishullin historik trekëndësh të Bizantit dhe përfshin zonat [[Eminonu]] dhe [[Fatih]]. E vendosur në jug të [[Golden Horn|Golden Bay]] në anën ashtuquajturit Evropiane, dhe është pjesa më e populluar e qytetitë. Gadishulli është i rrethuar nga Deti Marmara në jug, dhe Ngushticën e Bosforit në lindje. Ndërtuar mbi terrenin kodrinor, i ndarë në rrethe të shumta. Të shtatë kodrat që dhanë emrinë Eptálofos jan të ndara nga lugina të vogla, ndërsa në maja qëndrojnë xhamitë e mëdha. Zona e dytë kryesore e Stambollit është e vendosur në veri / lindje të Bririt të Artë, edhe në pjesën evropiane të qytetit, dhe përfshin rrethet historike [[Beyoglu]] dhe [[Besiktas]]. Dallohet nga ndërtesat e saj moderne dhe në veçanti zona e Beyoglu karakterizohet si Stambolli modernë. Dy zonatë, jan të ndara nga Briri i Artë, dhe bashkohen nga dy ura: [[Ura e Gallatas]] dhe [[Ura Ataturku]]. Gallata ishte një qendër e rëndësishme tregtare të kryeqytetit, në shtëpi për tregtarë dhe bankierë. Zonë e tretë kryesore llogariten periferitë në anën aziatike të Bosforit, duke përfshirë edhe zonat [[Skutari]] (Chrysopolis lashtë, në [[turqisht]] ''Uskudari'') dhe [[Kalqedonisë]] (në turqisht "Kadikoy"). Shkodra shquhet për xhamitë e saj të shumta. Në kufijtë të gjerë të komunës së Stambollit gjithashtu mbulon [[Prigiponisia]] (në turqishtë ''Adalar''), një grup prej nëntë ishuj të vegjël në detin e Marmarasë dhe përafërsisht 18 deri 25&nbsp;km në juglindje të qendrës së qytetit. == Klima == <gallery class="center" widths="170px" heights="190px"> İstanbul 5702.jpg|Pranverë Vbebek.JPG|Verë Hagia Sophia (Istanbul, ottobre 2008).JPG|Vjeshtë Istanbul - invierno 2008.jpg|Dimër </gallery> {{Klima | TABELA = djathtas | DIAGRAMI I TEMPETATURES = po | DIAGRAMI I RESHJEVE = jo | DIAGRAMI I RESHJEVE LARTESIA= 200 | BURIMI = Staatliches Meteorologisches Amt der Türkischen Republik, Daten: 1929-2000<ref>{{cite web| url=http://worldweather.wmo.int/014/c00047.htm | title=Klimainformationen Istanbul| author=Staatliches Meteorologisches Amt der Türkischen Republik | publisher=World Meteorological Organization | accessdate=2012-06-08}}</ref>, <!-- Staatliches Meteorologisches Amt der Türkischen Republik --> Date: 1970-2011<ref>{{cite web| url=http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=istanbul | title=Jährlicher Gesamtniederschlag von Istanbul | author=Staatliches Meteorologisches Amt der Türkischen Republik | work=Staatliches Meteorologisches Amt der Türkischen Republik | accessdate=2012-06-20 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130201200139/http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=istanbul | archive-date=1 shkurt 2013 }}</ref>; weather.com<ref>{{cite web| url=http://de.weather.com/weather/climatology/TUXX0014 | title=Monatliche Klimastatistiken für Istanbul| author=weather.com | accessdate=2009-07-01}}</ref>; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=tr&stat=17062 wetterkontor.de] | Titulli= | Vendi= Stambolli <!-- temperatura mesatare maksimale për muajin në ° C --> | maks_jan = 8.7 | maks_shk = 9.1 | maks_mar = 11.2 | maks_pri = 16.5 | maks_maj = 21.4 | maks_qer = 26.0 | maks_korr = 28.4 | maks_gush = 28.5 | maks_shta = 25.0 | maks_tet = 20.1 | maks_nën = 15.3 | maks_dhje = 11.1 <!-- temperatura mesatare minimale për muajin në ° C --> | min_jan = 2.9 | min_shk = 2.8 | min_mar = 3.9 | min_pri = 7.7 | min_maj = 12.0 | min_qer = 16.0 | min_korr = 18.5 | min_gush = 18.7 | min_shta = 15.5 | min_tet = 12.0 | min_nën = 8.5 | min_dhje = 5.3 <!-- temperatura mesatare për muajin në ° C --> | mes_jan = | mes_shk = | mes_mar = | mes_pri = | mes_maj = | mes_qer = | mes_korr = | mes_gush = | mes_shta = | mes_tet = | mes_nën = | mes_dhje = <!-- reshje mesatare për muajin në mm --> | reshje_jan = 100.9 | reshje_shk = 80.9 | reshje_mar = 69.6 | reshje_pri = 45.4 | reshje_maj = 35.5 | reshje_qer = 37.5 | reshje_korr = 39.0 | reshje_gush = 46.3 | reshje_shta = 62.9 | reshje_tet = 100.7 | reshje_nën = 108.6 | reshje_dhje = 124.7 <!-- Numri mesatar i orëve të përditshme me diell për muajin në h / d --> | orë_diell_jan = | orë_diell_shk = | orë_diell_mar = | orë_diell_pri = | orë_diell_maj = | orë_diell_qer = | orë_diell_korr = | orë_diell_gush = | orë_diell_shta = | orë_diell_tet = | orë_diell_nën = | orë_diell_dhje = <!-- Temperatura mesatare e ujit (oqeaneve, liqene, etj) për muajin në ° C --> | uji_jan = | uji_shk = | uji_mar = | uji_pri = | uji_maj = | uji_qer = | uji_korr = | uji_gush = | uji_shta = | uji_tet = | uji_nën = | uji_dhje = <!-- Ditë me diell mesatare për muajin e në d --> | ditë_diell_jan = 2.6 | ditë_diell_shk = 3.3 | ditë_diell_mar = 4.4 | ditë_diell_pri = 6.6 | ditë_diell_maj = 8.9 | ditë_diell_qer = 10.8 | ditë_diell_korr = 11.7 | ditë_diell_gush = 11.3 | ditë_diell_shta = 8.5 | ditë_diell_tet = 6.2 | ditë_diell_nën = 4.6 | ditë_diell_dhje = 2.3 <!-- Lagështia mesatare për muajin në %--> | lagështia_jan = | lagështia_shk = | lagështia_mar = | lagështia_pri = | lagështia_maj = | lagështia_qer = | lagështia_korr = | lagështia_gush = | lagështia_shta = | lagështia_tet = | lagështia_nën = | lagështia_dhje = }} == Edukimi == Në Stamboll bazohen disa prej institucioneve kryesore të arsimit të lartë dhe të mesëm në Turqi, publike dhe private. [[Universiteti i Stambollit]], i themeluar në 1453, është institucioni më i vjetër arsimor në Turqi dhe një nga më të vjetër në botë dhe ishte gjithashtu qendëra e vetme e arsimit të lartë në themelimin e Republikës së Turqisë<ref>{{cite web|author=İ.Ü. Bilgisayar Bilimleri |url=http://www.istanbul.edu.tr/english/history.php |title=History of Istanbul University (Turkish) |publisher=Istanbul.edu.tr |accessdate=2009-06-20}}</ref>. I famshëm është edhe [[Universiteti Teknik i Stambollit]],i orientuar [[shkenca inxhinierike|në shkenca politeknik]]. Universitete të tjera të shquara publike jan [[Universiteti i Bosforit]], [[Shkolla e Arteve të Bukura Mimar Sinan]], [[Universiteti Teknik Yildiz]] dhe [[Univesiteti i Marmara]]. Universitetet private më të shquara jan: [[Universiteti Koç|Koç]], [[Universiteti Sabanxhi|Sabanxhi]] dhe [[Universiteti Bilgi|Bilgi]]. Shumica e shkollave të mesme dhe universiteteve private, mësimi bëhet në gjuhën [[anglisht]]e, [[Frengjisht|Gjuhën franceze]] ose [[Gjuha gjermane|Gjermanisht]]. Institucionet të shquar i arsimit të mesëm publik [[Liceu Gallata Saraj]] (''Galatasaray Lisesi''), i themeluar në 1481 dhe, është institucioni i dytë më i vjetër arsimor në vend, të njohura ndërkombëtarisht të shkollave të mesme publike është akoma Erkek Stambolli, dhe private [[Kolegji Robert|kolegj Robert]]. == Kultura == Stambolli është qendra më e rëndësishme kulturore dhe artistike në Turqisë. Ideja për mbledhjen dhe ruajtjen e antikave u rrit në qytet gjatë mesit të shekullit të 19-të, me themelimin e muzeut të parë të tillë, e ndjekur nga standardet evropiane. Në vitin 1876, vila [[Tsinili belveder|Tsinili]] (në turqisht "Çinili Köşk") në pallatin "Topkapi" u shndërrua në një muze arkeologjik, nën drejtimin e Philippe Anton Ntetier. U pasua nga [[Ozman Hamdi]] [[bej]], i cili organizoi dhe [[Dig (arkeologji)|gërmimet arkeologjike]] të para në qytetë<ref name="grove">Paul Magdalino, et al. "Istanbul." Grove Art Online. ''Oxford Art Online''. 2009</ref>. Muzeu aktual Arkeologjik i Stamboll,i cili përfshin gjithashtu koleksione [[Arti islam|të artitë islamik]], është një nga [[Muzeu|Muzetë]] më të mëdhenjë në botë dhe ka më shumë se 1.000.000 ekspozita<ref>[http://www.kultur.gov.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313679A66406202CCB01966176E3ABFFFF2 Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού Τουρκίας]</ref>, nga zona gjeografike e [[mesdhetar|Mesdheut]] të [[Ballkani]]t të [[Lindja e Mesme|Lindjes e Mesme]] të [[Africa|Afrikës së Veriut]] dhe [[Asia|Azisë Qendrore]]. Në historinë e kohëve të fundit, jeta artistike e Stambollit ishte nën ndikimet e konsiderueshme evropiane, me reformën historike [[Tanzimatit]]. Konceptet evropiane të artit dhe mësimdhënies filluan të miratohen në vitin 1883 me themelimin e Akademisë Imperial të Arteve të Bukura nga Hamdi, përgjatë vijave të institucioneve të tjera evropiane si shkollë arti në Paris. Akademia Imperial ishte epiqendra e jetës artistike të qytetit, dhe deri më 1932 ishte e vetmja qendër arti me një orientim europian në Turqi<ref name="grove"/>. Në shekullin e 20-të, numri i piktorëve dhe skulptorëve [[Turqit|turke]] që u trajnuan në [[Europë]] ritet, ndërsa artistët evropianë vazhduan të vizitojën Stambollin dhe për të marrë pjesë në organizimin e akademis. Në të njëjtën kohë, arti evropian promovoi në nivel kombëtar për më shumë sesa format tradicionale të artit, të tilla si [[kaligrafia arabe]], e cila u godit me miratimin e [[Alfabeti latin|alfabetit latin]] në vitin 1928. Monumentet dhe koleksionet e qytetit revitalizuar kur [[Ankaraja]] u deklarua si kryeqyteti i Turqisë. Në vitin 1924, koleksionet e pasura të Topkapi u bërën të disponueshme për publikun, ndërsa në vitin 1935 Hagia Sofia u shndërrua në një muze. Një program ambicioz restaurimi i [[Manastiri i Horas|Manastiri Hora]], me restaurimin e famshme [[Mozaiku|mozaik]], zgjati nga 1948 deri më 1958, kur edhe ajo u shndërrua në një muze. [[Muzeu i Artit Modern në Stamboll]] (turq. ''İstanbul Modern Sanat Müzesi'') filloi në vitin 2004 dhe tani pret projekte të mëdha të [[art modern|Artit Modern]], pikturës, skulpturës dhe fotografisë. Lëvizja e [[Modernizmi]]t forcohet fillimisht në vitin 1937 me themelimin e Muzeut të Pikturës dhe skulpturës në [[Dolmabahçe (pallati)|Pallatin Dolmabahçesë]]. Arti i [[foto]]s bëri paraqitjen e tij në Stamboll në fillimet e viteve 1840, operacion i seminarit fotografisë së parë nga Kargopoulos (1850) dhenga francezi Shebaa Pascal (1857)<ref name="grove"/>. Si teatëri i pari i vërtetë osman, u regjistruar Teatri Frencez (në turqisht "Franciz Tiyatrosu"), i ndërtuar në 1840 në Beyoglu nga Tzoustiniani i cili ishte me origjinë italiane. Në të njëjtën kohë, prodhimet teatrale, si [[Opera]], janë të kryera në fërngjisht, për audiencë të përzier, e përbërë nga osmane dhe të huaja<ref name="shaw129">Shaw, 129</ref>. Në vitin 1844, adresa e tij u ndërmor nga aktori me origjinë nga Syros dhe biznesmen Mihail Naum, ashtu teatri morri emrin Naum. U Shkatërrua nga një zjarrë në 1846 dhe u restaurua me një kontribut prej Sulltanit<ref name="oxfordmusic">Faruk Yener. "Istanbul." The New Grove Dictionary of Opera. Ed. Stanley Sadie. Grove Music Online. Oxford Music Online. 2009.</ref> opera dhe vepra të tjera vazhduan të luheshin në njëjtë teatër deri më 1870, kur aji u shkatërrua një herë të dytë nga zjarri. Me reformat e Tanzimatit, u shfaqën më shumë hapësira teatrale. Teatrit i parë me shfaqje në gjuhenë osmane [[turke]], i quajtur Theater osman (turq. ''Tiyatro-i Osmani''), u themelua në vitin 1867 dhe operohet deri 1885 kur ai o dogjë<ref name="shaw129"/>. Gjithashtu opera private kishte në [[Dolmabahçesë]] pallatin e Sulltanit, me projekte, kryesisht në repertorin italian deri në 1864. Prodhime operistike janë paraqitur ende, nga 1889 deri në 1908, në një teatër i themeluar nga [[Abdul Hamid II]] në [[Pallati Jëlldëz|Pallatin Yildiz]]. Opera e re komunale fillon të veprojë në vitin 1968 si pjesë e Pallatit të Kulturës Stamboll (turq. ''Istanbul Kültür Sarayi''), megjithatë u shkatërruar nga zjarri dy vjet më vonë. Teatri u hap përsëri në vitin 1977 si [[Qendra Kulturore Ataturk]] (turq. ''Atatürk Kültür Merkezi''). Në programin vjetor i orkestrës popullore bashkëkohore simfonike të Stambollit përfshijnë të paktën një opera turke<ref name="oxfordmusic"/>. Qyteti organizon disa ekspozita të dukshëm dhe festivale ndërkombëtare, të tilla si [[Stamboll Bienale]], festivali ndërkombëtar i [[Filmi në Stamboll|filmit]], Festivali Ndërkombëtar i Muzikës dhe Festivali Ndërkombëtar i Xhazit. Në vitin 2010 u bë [[Kryeqyteti Evropian i Kulturës]], së bashku me [[Pecs]] (Hungari) dhe [[Essen]] (Gjermani). === Monumentet === [[Skeda:HagiaSophiaISTANBUL.JPG|parapamje|250px|Hagia Sofia sotë]] [[Skeda:Blue Mosque.ogg|parapamje|250px|Xhamia Blu]] Në qytetin e vjetër dhe rajonin [[Eminonu]] (turq. Eminönü) është e famshëma [[Topkapi|Topkapi Saraj]], e cila ishte vendi i qëndrimitë zyrtar i sulltanëve të Perandorisë Osmane. Më tej në veri është Muzeu Arkeologjik dhe në lindje [[Tsinili belveder]] e cila sot strehon muzen e qeramikës. Në distancë të vogël nga Topkapi dominon [[Hagia Sofia]] (turq. ''Ayasofya Müzesi'') me katër minare pranë [[Hipodromi i Konstandinopojës|hipodromimit i Konstandinopojës]] (At Meydanı) sot është një park publik dhe gjithashtu i quajtur Sheshi Sultan Ahmet. Në zonë qëndrojn obeliskët e [[Obelisku i Teodosit|Theodosius A ']] dhe i [[Kostadin VII]], dhe [[Kolona e Gjarprit|Kolona Gjarprin]]. Në hyrje veriore të hipodrom është ndërtuar shatërvan i ashtuquajtur gjerman, me elemente të arkitekturës neo bizantine, dhuratë e qeverisë gjermane për të përkujtuar vizitën e perandorit Wilhelm II në qytet. Kundër shatërvanit, dhe në jugperëndim të Shën Sofisë, është xhamia e Sulltan Ahmetit, e njohur zakonisht si [[Blue Mosque]], e cila është një nga kryeveprat e arkitekturës islame. Xhami e rëndësishme është edhe ajo e [[Xhamia Sulejmanije|Suleiman]], dedikuar për [[Suleiman Α΄ madhështori|Suleiman I madhështori]]. në Veri të Shën Sofisë është [[kisha e Shën Irini]], me arkitekurë tipike Romake [[Bazilika (Arkitektura)|bazilikë]], e cila gjithashtu funksionon si një muze. Në lagjen [[Edirne Kapu]] (turq. ''Edirnekapı''), rreth 150 metra nga [[Muret Theodosian]], është [[Manastiri CHORA]] (Xhamia Carrillo), që i përkaset monumenteve më të rëndësishme të [[arti bizantin|artitë bizantin]], të Periudhës e mesëme dhe të vonëtshme të saj. Tempuj të tjerë të rëndësishme janë [[Pammakaristos Manastiri]] (Xhamia Fethiye- tani pjesë e monumentit është një muze me mozaike të rëndësishme), afër [[Patriarkana Ekumenike|Patriarkanas Ekumenike]], dhe [[Manastiri i Shën Sergjit dhe Bacchus]] (Agiasofia Küçük Xhami). Me interes të veçantë janë edhe dy tregje: Egjiptiani Misiria tsarsi (turq. ''Mısır Çarşısı'') dhe Pazari i mbuluar (turq. ''Kapalıçarşı'')e cila me një sipërfaqe prej afro 200,000 metra katror është një nga tregjet më të mëdha në botë<ref>Peter Coleman, ''Shopping environments: evolution, planning and design'', Architectural Press, 2006, σ.23</ref>. Monumente kryesore gjënden edhe në qytetin modern, kufizohet me zonën e [[Beyoglu]] (lagja e vjetër Pera). [[Ura e Galatas]] lidh këtë zonë të qytetit të vjetër dhe në rrethin e [[Galata]]s dominon [[Kulla e Gallatës]] (turq. ''Galata Kulesi''), afërsisht 70 metra. Fokusi i qytetit modern është [[Sheshi Taksim]], ose Sheshi Pavarësia ,me klube nate të shumta. Në lagjen e Harbije (turq. ''Harbiye''), një distancë relativisht të shkurtër nga sheshi Taksim, është [[Muzeu Ushtarak Stamboll|Muzeu Ushtarak]] (turq. ''Askeri Müze''), me ekspozita nga të gjitha periudhat e historisë ushtarake të Turqisë. Në Beyoglu është grumbulli i Kiliç Ali Pashës (turq. ''Kılıç Ali Paşa Külliyesi''), i cili perfshin nje [[Xhamia|xhami]], [[medrese]], [[Llixha|banjë]] [[Hamami|turke]], një [[mauzole]] të vogël ([[tyrbja]]) edhe shatërvan, ndërtuar me urdhër të [[Kiliç Ali Pasha]]. Ndoshta monumenti më i rëndësishme është pallati [[Pallati Dolmabahçe|Dolmabahçesë]], së bashku me xhaminë me të njëjtin emër. Pallate të mrekullueshme janë edhe pallati [[Pallati Beylerbey|Beylerbey]], në lagjen me të njëjtin emër, dhe pallati [[Pallati Kyçyksu|Kioutsiouksou]] në Beikoz, të vendosura në anën aziatike të Bosforit, si pallatet e [[Yildiz]] në [[Beshiktash]] dhe [[Pallati Çiragan|Çiragan]] mes Beshiktash dhe lagjen e saj [[Ortakoi]]. Vlen të përmendet edhe kështjella përgjatë Bosforit, të dominuara nga [[Rumeli Hisar]] në Turqinë Evropiane, dhe Kalaja e Anadollit ose [[Anadolu Hisar]] në bregun aziatike. === Sporti === Në Stamboll, [[futbolli]], [[basketbolli]] dhe [[volejbolli]] janë sportet më të popullarizuara. Klube të mëdha sportive të qytetit janë [[Besiktas]], [[Galatasaray]] dhe [[Fenerbahce]]. Në basketboll, suksese tregojnë klube si [[Efes Pilsen]] dhe [[Fenerbahce Ulker]], ndërsa klubet e volejbollit të shquar janë Eczacıbaşı, Vakıfbank dhe Fenerbahce. Stadiumi me kapacitet më madhë në qytetë është [[Ataturku Olympic Stadium]] dhe shërben atletikën dhe ndeshjet e futbollit, është identifikuara me pesë yje sipas standarteve të [[UEFA]]-s.Në 2005 mori pjesë finalja e madhe e [[UEFA Champions League]], ndërsa në stadiumin e Fenerbahçe, [[Shukru Saraxhoglu]], u zhvillua në vitin 2009, finalja e fundit të [[Kupa Uefa|Kupës UEFA]], përpara se të zëvendësohej nga [[UEFA Europa League]]. Vendet kryesore sportive janë ende stadiumi Sinan Erdem (turq. Sinan Erdem Olimpik Spor Salonu), si dhe [[Arena Abdi Ipekci]] e cila priti finalen e Kampionatit Europian të Basketbollit në vitin 2001. Qyteti gjithashtu organizonë ngjarje në motorsport, si kampionatin [[F1]], kampionatin MotoGP , kampionatin ([[WTCC]]), etj, në [[Istanbul Park]] i cili u hap në vitin 2005. Cdo vit zhvillohet maratona ndërkombëtare e [[Eurasia]]-s. <gallery class="center"> Beşiktaş-Antalyaspor_match_in_30_October_2008.jpg|[[Stadiumi Inonu]] Fenerbahce Stadion.JPG|Stadiumi [[Sukru Saracoglu]] </gallery> == Shih edhe == * [[Edreneja]] * [[Izmiri]] * [[Lista e rrethimeve të Kostandinopojës]] == Leximi i mëtejshëm == * Çelik, Zeynep. ''The Remaking of Istanbul: portrait of an Ottoman city in the nineteenth century'', University of California Press, 1986 * Freely, John. ''The Companion Guide to Istanbul and Around the Marmara''', Vol. I, Companion Guides,Boydell & Brewer Ltd, 2000 * Gilles, Pierre [Petrus Gyllius]. ''The antiquities of Constantinople'' [De topographia Constantinopoleos] (μτφρ. John Ball), London: 1729 * Lewis, Bernard. ''Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire Centers of Civilization'', University of Oklahoma Press, 1972 * Necipoğlu, Nevra (ed.). '' Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life'', Brill Academic Publishers, 2001 * Shaw, Ezel Kural. ''History of the Ottoman Empire and modern Turkey'', Cambridge University Press, 1977 == Shënimet == {{notelist}} == Referime == {{reflist|3}} == Lidhje të jashtme == {{Commons|Category:Istanbul}} * [https://web.archive.org/web/20061222171620/http://english.istanbul.gov.tr/ Zyra e guvernatorit] * [http://www.ibb.gov.tr/AnaSayfa/ Bashkia Metropolitane e Stambollit] {{Lidhje e thyer}} [[Kategoria:Stamboll|*]] [[Kategoria:Qytetet e Magna Graecia]] [[Kategoria:Perandoria bizantine|Kostandinopoja]] [[Kategoria:Qytete në Turqi]] [[Kategoria:Qytetet aziatike në Turqi|Stamboll]] [[Kategoria:Qytetet evropiane në Turqi|Stamboll]] 3surg17ryjnfe2570t6c179csj6re9t Media shqiptare 0 106058 2465489 2465349 2022-07-28T06:00:41Z 185.33.33.198 /* Televzione Private Vendore per transmetim Analoge dhe Digjitale ne Territorin Shqiptar. */ wikitext text/x-wiki {{Faqe e palidhur|data=shtator 2012}} Media shqiptare i ka fillimet e saj më 28 nëntor 1938, kur u përurua nga udhëheqësi shqiptar i asaj kohe, Ahmet Zogu, radioja e parë shqiptare '''Radio Tirana'''. “''Ju flet Tirana''”- ishte sigla e medias së parë shqiptare. Zhvillimi i ardhshëm mediatik do të vinte më 29 prill 1960, kur nën regjimin komunist u krijua '''Televizioni Shqiptar''', që u bashkua me Radio Tiranën dhe së bashku formuan '''RTSH-RadioTelevizioni Shqiptar'''. Pas vitit 1992 kur u rrëzua regjimi komunist, filluan jetën e tyre një sërë televizionesh të cilat vetëm në shekullin e ri arritën të hedhin rrënjë në tregun mediatik shqiptar. Në Kosovë, media mori zhvillim të vrullshëm pas vitit 1999. RTK është homologu kosovar i RTSH, por ka një pavarësi më të madhe nga politika. Në Maqedoni, media shqiptare ka një zhvillim të dobët, zhvillim i pas vitit 2001. Kjo listë përfshin vetëm radiot dhe televizionet që transmetojnë në gjuhën shqipe (parësore ose dytësore), dhe jo radiot apo televizionet që shtrihen në territorin e Shqipërisë dhe Kosovës dhe që nuk transmetojnë asnjë lloj programi në gjuhën shqipe (me përjashtim të televizioneve në paketat satelitore). == Media në Shqipëri == Media shqiptare i ka fillimet e saj në Shqipëri. Media publike quhet RTSH (Radio-Televizioni Shqiptar). Televizione të rëndësishme janë Top-Channel, TV Klan, Vizion-Plus, Ora News, News 24, Fax News,Syri TV. Platformat Televizive Dixhitale në vend janë [[DigitAlb]] & [[SuperSport]]dhe Tring. === Radio shtetërore === *1.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-tirana-1-fm-995-mhz- Radio "TIRANA 1"] *2.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-tirana-2-fm-958-mhz- Radio "TIRANA 2"] *3.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-tirana-3-platforma-rtsh- Radio "TIRANA 3 (TIRANA INTERNATIONAL)"] *4.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-shkodra-fm-92-mhz-shkoder- Radio "SHKODRA"] *5.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-kukesi-fm-1004-mhz-kukes- Radio "KUKËSI"] *6.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-gjirokastra-fm-1025-mhz-gjirokaster- Radio "GJIROKASTRA"] *7.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-korca-fm-895-mhz-korce- Radio "KORÇA"] *8.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-tirana-klasik-fm-1012-mhz- Radio "Tirana Klasik"] *9.[https://radio.rtsh.al/kanale/radio-tirana-jazz-platforma-rtsh- Radio "Tirana Jazz"] === Radio private kombëtare === *8.Radio "TOP ALBANIA" *9.Radio "+2" *10.Radio "What's Up Radio Dj" === Radio private vendore === *10.Radio "KLAN" *11.Radio "TOP GOLD" *12.Radio "RASH" *13.Radio "MUZIKA JONË" *14.Radio "ORA" *15.Radio "EAGLE RADIO" *16.Radio "DJ 96,1" *17.Radio "BOOM BOOM RADIO" *18.Radio "CLUB FM" *19.Radio "FIERI" *20.Radio "MAGIC STAR" *21.Radio "SARANDA" *22.Radio "VAL’E KALTËR" *23.Radio "IME" *24.Radio "ALFA & OMEGA" *25.Radio "NGJALLJA" *26.Radio "ABC" *27.Radio "ALPO" *28.Radio "MARIA" *29.Radio "7" *30.Radio "E PARË MAT" *31.Radio "EMANUEL" *32.Radio "AL-SAT 1" *33.Radio "TRAVEL" *34.Radio "LOVE " *35.Radio "+3" *36.Radio "ALDO 03 FM" *37.Radio "EURO STAR" *38.Radio "ENERGY" *39.Radio "KONTAKT" *40.Radio "NACIONAL" *41.Radio "KLEA" *42.Radio "ALFA" *43.Radio "SPORT" *44.Radio "STAR" *45.Radio "CLUB ALSION" *46.Radio "EGNATIA" *47.Radio "LOGOS" *48.Radio "IDEA" *49.Radio "JEHONA" *50.Radio "SPARTAK SM" *51.Radio "KISS" *52.Radio "LUSHNJA" *53.Radio "VESA " *54.Radio "JUG" *55.Radio "4" *56.Radio "1" *57.Radio "SCAN" *58.Radio "VLORA" *59.Radio "4+" *60.Radio "GRETA MUSIC RADIO" *61.Radio "ONE" *62.Radio "GRANT " *63.Radio "DURRËSI" *64.Radio "ABC News" *65.Radio "EPIRI 2011" === Televizione publike kombëtare === *2.Televizioni Shqiptar (TVSH *3.Televizioni Shqiptar 2 (TVSH 2) === 4 "KLAN" === *5 "TOP CHANNEL" *6 “KLAN PLUS” *7 “VIZION PLUS = Televzione Private Vendore per transmetim Analoge dhe Digjitale ne Territorin Shqiptar. = TV ABC TV ALesio TV Elrodi Neser TV TV SHIJAK News 24 Dritare TV Ora News RTV Ora Radio-Televizioni Shqiptar (RTSH) Report TV TV UTV Education TV Scan TV BBF Syri TV Supersonic TV STV Folk TV Pamfleti CLub TV TV Tirana TELE SPORT RTV ALesio CHANNEL TV Tirana + TV 2000 TV Zjarr 7TV TV Adriamed TV Durresi TV Shkodra TV Egnatia TV Best Channel TV Syri TV Starplus TV 1 CHANNEL TV Rozafa A2 CNN MCN TV TV LEZHA TV Kopliku TV ANTENA NORD TV BLUE SKY TV Kukesi TV Johaniter TV Aplollon TV Kombi TV AVN TV Jug TV Preza TV 6+1 Vlora TV Real TV Kontakt TV Fokus Shipja master TV TV Belsh TV KELCYE 2A TV TV Kruja TV Panorama Fax News TV Amanita One tv Vlora MTV Lushnje TV7 TV 4+ TV Berati GLob TV TV Onufri TV Sot 7 TV Lobi TV Era RTV ALpo TV Channel 7 TV Saranda TV Tele joni TV Rivera TV D1 TV Puka TV EDEN 3 Korca plus RTV Tropoja TV Korca TV Mati TV Bulqiza TV Adriatik TV Bajamcurri ELBASANI PLUS TV KLadudiana TV Magrti TVD TV Magic TV Scan A1 TV TV ARV TV Armonia TV GRAMSHI Vlora channel TV 6 TELE 4 TV REX Antena TV TV DARDAN TV DARDANIA M PLUS IN TV Mad TV ALbania TV Elbasan Euro news Albania Tele 1 TV TV PIK TV AOS TV Dirta RTV ISLAM Nix music TV TV MIRDITA ATN1 TV Asprarag Adria 2 TV TVA TV Clavin TV RTSH Shkolle TV Scutari TV Kucova Radio feja islam TV Teuta TV TV Jehona Dibra vision == == Televizione Private Vendore old == == ABC News ALesio TV Planet TV NTV TV SHIJAK News 24 Channel One Ora News RTSH Report TV UTV etj. === Televizione kabllorë === *1.TV kabllor ”TV TRIO CABLE” *2.TV kabllor ”IRLA” *3.TV kabllor ”KOMBI” *4.TV kabllor ”LUSHNJA” *5.TV kabllor ”MULTIVIZION” *6.TV kabllor ”ELBASAT” *7.TV kabllor ”INKUSAT” *8.TV kabllor ”HB - CA TV ” *9.TV kabllor ”STAR” *10.TV kabllor ”EGNATIA” *11.TV kabllor ”ILIRIA” *12.TV kabllor ”KORÇA” *13.TV kabllor ”DEVI –E.R.I” *14.TV kabllor ”LEZHA” *15.TV kabllor ”ANI” *16.TV kabllor ”KUÇOVA KABËLL TV” *17.TV kabllor ”POLIÇAN” *18.TV kabllor ”MATI” *19.TV kabllor ”TV ASPARAG” *20.TV kabllor ”TV BULQIZA” *21.TV kabllor ”TV KUKËSI” *22.TV kabllor ”JU-AL” *23.TV kabllor ”FOKUS” *24.TV kabllor ”DELVINA” *25.TV kabllor ”KL-ED” *26.TV kabllor ”IR-GEN” *27.TV kabllor ”ERI A&A” *28.TV kabllor ”K.A.M” *29.TV kabllor ”APT” *30.TV kabllor ”TEPELENA SAT” *31.TV kabllor ”BLU-KABËLL” *32.TV kabllor ”TV ALFA CABLE” *33.TV kabllor ”MIRDITA” *34.TV kabllor ”ERZENI” *35.TV kabllor ”URA VAJGURORE” *36.TV kabllor ”MEMALIAJ” *37.TV kabllor ”TVM DEVOLLI” *38.TV kabllor ”KAMZA” *39.TV kabllor ”TV BLU-KABËLL” *40.TV kabllor ”DIVJAKA” *41.TV kabllor ”S3” *42.TV kabllor ”DELTA” *43.TV kabllor ”ORIKUM” *44.TV kabllor ”DANJA” *45.TV kabllor ”PËRRENJAS” *46.TV kabllor ”ELBASAT” *47.TV kabllor ”TV FRAHOLLI” *48.TV kabllor ”TV FLAVIO CABLE” *49.TV kabllor ”TV MAQELLARA” *50.TV kabllor ”TV TERBUF” *51.TV kabllor ”TV DUSHK” *52.TV kabllor ”TV FUTURA-COM” *53.TV kabllor ”K8” *54.TV kabllor ”TV LUNA” *55.TV kabllor ”TV JUG” *56.TV kabllor ”TV PORTËZ” *57.TV kabllor ”TV POJAN” *58.TV kabllor ”TV ROSKOVEC” *59.TV kabllor ”TV HUDENISHT” *60.TV kabllor ”TV TATA JUNIOR” *61.TV kabllor ”VOSKOPI” *62.TV kabllor ”KRUTJA” *63.TV kabllor ”CAKRANI” *64.TV kabllor ”VJOSA” *65.TV kabllor ”BELSHI” *66.TV kabllor ”BRADSAT” *67.TV kabllor ”TOSHKËZ” *68.TV kabllor ”PROGRES TV” *69.TV kabllor ”M&G” *70.TV kabllor ”DCT” *71.TV kabllor ”PUPA” *72.TV kabllor ”VLORA CABLE” *73.TV kabllor ”XHAÇI” *74.TV kabllor ALFA HAJDIN I” *75.TV kabllor ARD&NET” *76.TV kabllor 2ASL” *77.TV kabllor ”BRADO” *78.TV kabllor ”LAPARDHA” *79.TV kabllor ”MAMURRAS” *80.TV kabllor ”MASA GRUP” *81.TV kabllor ”OREXH” *82.TV kabllor ”PIRG” *83.TV kabllor ”ZARGOÇAN" *84.TV kabllor "LISSUS" *85.TV kabllor "ALFA CABLE(njohur si "SKY DIGITAL) == Media në Kosovë == Media në Kosovë mori zhvillim të madh pas vitit 1999. Televizionet më të rëndësishme janë RTK,Klan Kosova, RTV 21 dhe KTV. === Radio === *1.Radio "21" *2.Radio "BESA" *3.Radio "BLUE SKY" *4.Radio "KOSOVA" *5.Radio "DUKAGJINI" *6.Radio "FESTINA" *7.Radio "ILIRIA" *8.Radio "MITROVICA" *9.Radio "24" *10.Radio "ALBA" *11.Radio "DARDANIA" *12.Radio "DODONA" *13.Radio "DRENICA" *14.Radio "Capital FM" *15.Radio "ENERGJI" *16.Radio "FERIZAJ" *17.Radio "FONTANA" *18.Radio "FURTUNA" *19.Radio "GJAKOVA" *20.Radio "ZËRI I SHTIMES" *21.Radio "HELIX" *22.Radio "EVROPA" *23.Radio "K" *24.Radio "KAÇANIKU" *25.Radio "KAMENICA" *26.Radio "KOSOVA E LIRË" *27.Radio "LLAPI" *28.Radio "MALISHEVA" *29.Radio "SHQIP FM" *30.Radio "PEJA" *31.Radio "PLUS" *32.Radio "PREMIERA" *33.Radio "PRIZRENI" *34.Radio "RINIA" *35.Radio "SHARRI" *36.Radio "STAR" *37.Radio "START" *38.Radio "TEMA" *39.Radio "THERANDA" *40.Radio "TOP ILIRIA" *41.Radio "URBAN FM" *42.Radio "VALA 2000" *43.Radio "VALA RINORE" *44.Radio "VICIANUM" *45.Radio "VICTORIA" *46.Radio "VIZIONI" *47.Radio "YLBERI" *48.Radio "ZËRI I POZHERANIT" *49.Radio "TOP KOSOVA" *50.Radio "TOP RADIO" === Televizione === RTK 1 RTK 2 RTK 3 RTK 4 Koha vision TV Dukagjini Rrokum TV Tribuna channel TV Arta Klan kosova Dasma TV NEWS TV Peace TV Zeri TV Rtv zik First TV Zico TV ON TV MFM TV BESA TV Prizerni TV FAN TV Syri vision TV Mitrovica TV Opinion TV Vali LEXO TV MTV KOSOVA Turbo channel AMOL TV Kanal 10 ATV TV Tema KEVITAN TV Click channnel 3+HD TV ALesio kosova RTV SHARRI TV JUG Ferizaj TV Festina RTV Pendimi ETV TV OPOJA Plus TV Kutia TV Albdermas Channel d Royal TV RTV DERSHA TV DIELLI NAKO TV Elsa TV xik TV TV Art TVR TV Diraspora Shota TV Start Tv Star TV Spin TV TV Lria TV Lapi RTV Malishevia TV Malishevia TV istogu istogu channel RTV Foantana Multivision Play TV Hareja TV RTV Aldi RTV 1 RTV Balkan TV Alsat Kosova Next TV TV ALBA Business channel TV Glob Olti tv TV MEN TV Skenderaj Visa Channel Pro channel Tv merto TV herc Top kosova Tv3 Kosova channel A9TV Rtv bujanovc Rtv presheva Telenobaria Alb swiss tv Nrg tv City tv Tv genva Mediasat === Operatorë kabllorë === *1.Operatori kabllor "IPKO Telecommunications" *2.Operatori kabllor "EAGLE" *3.Operatori kabllor "EURINA" *4.Operatori kabllor "DREAM" *5.Operatori kabllor "KUMANOVA" %6.Operatori kabllor "EGC" ==== 6.Operatori kabllor "Kujtesa-Net" ==== ===== Televizione ===== *1.'''K-Channel''' *2.'''K-Film 1''' *3.'''K-Film 2''' *4.'''K-Film 3''' *5.'''K-Film 4''' *6.'''K-Film 5''' *7.'''K-Film Shqip''' *8.'''K-Doku 1''' *9.'''K-Doku 2''' *10.'''K-Sport 1''' *11.'''K-Sport 2''' *12.'''K-Sport 3''' *13.'''K-Sport 4''' *14.'''K-Sport 1 HD''' *15.'''K-Sport 2 HD''' *16.'''K-Sport 3 HD''' *17.'''K-Sport 4 HD''' *18.'''K-Music HD''' *19.'''K-Film1 HD''' *20.'''K-Film2 HD''' == Media shqiptare në Maqedoni == === Televizione === *1.TV "ERA" *2.TV "ALSAT-M (ALSAT MAQEDONIA)" *3.TV "2" *4.TV "ILIRIDA" == Media shqiptare në Mal të Zi == === Radio === # [[Radio Elita|Radio "Elita"]] === Televizione === # [[TV Teuta|TV "Teuta"]] # TV "Boin" TV ALesio mk Era tv Klan mk Alsat m Tv shenja Tv koha Tv tetova Mpt 2 Bleta tv Tv 2 Tv globi Tv dibra TV ART KANAL Tv gurra Tv pollogu Tv uskana Tv festa Euro al Tv teuta Tv boin == Burime informacioni == *[https://web.archive.org/web/20130518040433/http://kkrt.gov.al/ Këshilli Kombëtar i Radios dhe Televizionit] *[https://web.archive.org/web/20110719154353/http://www.kkrt.gov.al/sq/operatoret/radiot/182-radiot-private-kombetare Radiot private kombëtare] *[https://web.archive.org/web/20110719162810/http://www.kkrt.gov.al/sq/operatoret/radiot/181-radiot-private-vendore Radiot private vendore] *[https://web.archive.org/web/20110531182344/http://www.kkrt.gov.al/sq/operatoret/telvizionet/174-televizionet-private-kombetare Televizionet private kombëtare] *[https://web.archive.org/web/20110824174112/http://www.kkrt.gov.al/sq/operatoret/telvizionet/175-televizionet-private-vendore Televizionet private vendore] *[https://web.archive.org/web/20110531182138/http://www.kkrt.gov.al/sq/operatoret/telvizionet/177-platformat-private-numerike-satelitore Platformat private numerike satelitore] *[https://web.archive.org/web/20110531182244/http://www.kkrt.gov.al/sq/operatoret/telvizionet/176-tv-kabllore TV kabllorë] *[http://www.kpm-ks.org/ Komisioni i Pavarur për Median] == Lidhje të jashtme == {{div col|4}} *[http://www.rtsh.al/ Radio Televizioni Publik Shqiptar] *[http://www.oranews.tv/ Ora News ] *[http://www.digitalb.al/ DigitAlb] *[http://www.supersport.al/ca/ SuperSport Albania] *[http://www.tring.al/ Tring] *[https://web.archive.org/web/20120203174559/http://rrtlalbania.net/ Rrjeti i Televizioneve Lokale] *[https://web.archive.org/web/20110723122606/http://www.kujtesa.com/ptv/ Platforma Televizive Kujtesa] *[http://diasporatv.com/ Diaspora TV] *[https://televizioni.wordpress.com/ Telekomanda] *[http://www.topalbaniaradio.com/ Top Albania Radio] *[https://web.archive.org/web/20110714001722/http://plus2radio.com.al/plus/ +2 Radio] *[http://www.topgold.al/ Top Gold Radio] *[https://web.archive.org/web/20110724130748/http://www.whatsup-radiodj.net/main.htm DJ 96,1 Radio] *[https://web.archive.org/web/20110723043802/http://www.clubfm.net/site/ Radio Club FM] *[https://web.archive.org/web/20110808164047/http://gmradio.net/ GM Radio] *[http://www.top-channel.tv/ Top Channel] *[http://www.tvklan.al/ TV Klan] *[http://www.vizionplus.tv/ Vizion Plus] *[http://www.albanianscreen.tv/ Albanian Screen] *[http://www.oranews.tv RTV Ora News] *[http://abcnews.al/ ABC News] *Dritare TV [https://web.archive.org/web/20110727123007/http://channel-one.al/ Channel One TV] *[http://www.shijaktv.com/ Shijak TV] *[https://web.archive.org/web/20110713163510/http://www.koha-tv.com/ Koha TV] *[https://web.archive.org/web/20110720032739/http://www.planet-tv.al/ Planet TV] *[http://www.a1tv.al/ TV A1] *[https://web.archive.org/web/20110226172940/http://www.balkanweb.com/index.php BalkanWeb] *[http://www.scan-tv.com/ Scan TV] *[https://web.archive.org/web/20110725013549/http://www.super-sonic.tv/home.html SuperSonic TV] *[http://www.tiranatv.com/ Tirana TV] *[https://web.archive.org/web/20111017025241/http://www.tele-sport.tv/ Tele Sport TV] *[https://web.archive.org/web/20110207205524/http://amantiatv.com/ Amantia TV] *[https://web.archive.org/web/20110829034719/http://www.6plus1vlora.tv/ TV 6+1] *[http://ntv-news.blogspot.com/ NTV] *[https://web.archive.org/web/20120111010151/http://tvkombi.fieri.com/ TV Kombi] *[https://web.archive.org/web/20110827143117/http://rozafa.tv/index.php Rozafa TV] *[https://web.archive.org/web/20110928113019/http://m-plus.tv/ M-Plus TV] *[https://web.archive.org/web/20110718205813/http://www.blueskymusic.tv/ TV Blue Sky] *[https://web.archive.org/web/20120108022134/http://www.tv-fokus.tv/ Fokus TV] *[https://web.archive.org/web/20110928053016/http://intel-media.tv/index.php?option=com_content&view=article&id=64&Itemid=79&lang=en TV Jug] *[https://web.archive.org/web/20110525002441/http://www.skampa.tv/ TV Skampa] *[https://web.archive.org/web/20110721130809/http://www.vlora-channel.tv/ Vlora Channel TV] *[https://web.archive.org/web/20110415221004/http://index.tvapollon.tv/ Apollon TV] *[http://kopliku.tv/ TV Kopliku] *[http://www.tv1-channel.tv/ TV 1 Channel] *[http://www.rtklive.com/ Radio Televizioni i Kosovës] *[http://rtv21.tv/home/ RTV 21] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120622230239/http://rtv21.tv/home/ |date=22 qershor 2012 }} *[http://www.rtvbesa.com/ RTV Besa] *[http://www.radio-dukagjini.com/tv.asp Radio Dukagjini] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110715143905/http://www.radio-dukagjini.com/tv.asp |date=15 korrik 2011 }} *[https://web.archive.org/web/20060630085856/http://www.radiotema.net/ Radio Tema] *[https://web.archive.org/web/20100421230634/http://www.kohavision.net/web/index.php Kohavision] *[https://web.archive.org/web/20110809072904/http://www.rtvfan.net/ RTV Fan] *[http://www.rrokum.tv/ Rrokum TV] *[http://www.klankosova.tv/ Klan Kosova] *[https://web.archive.org/web/20110722000422/http://www.tv-opinion.com/Lajmet.aspx TV Opinion] *[https://web.archive.org/web/20110830173557/http://syri-vision.tv/ Syri Vizion] *[https://web.archive.org/web/20111022004346/http://www.tvvali.com/ TV Vali] *[https://web.archive.org/web/20110730140427/http://zicotv.net/index.php Zico TV] *[http://alsat-m.tv/ Alsat-M] *[https://web.archive.org/web/20130125035602/http://www.era.mk/website/index.asp Era TV] *[https://web.archive.org/web/20110818194139/http://tv2.com.mk/ TV 2] *[http://www.albtvusa.com/ Alb TV USA] *[http://www.actvm.com/index.html ACTV] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080308065909/http://www.actvm.com/index.html |date=8 mars 2008 }} {{div col end}} [[Kategoria:Televizion]] [[Kategoria:Media]] na8g7ajf6dx0m7oy9oiwkk28kxcmzin Forcat e Armatosura të Republikës së Kosovës 0 106439 2465393 2339834 2022-07-27T12:01:34Z 185.186.83.82 Rregullova te dhenat e pasakta wikitext text/x-wiki {{Pp}} {{POV}} {| align="right" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" width="25%" style="margin: 0em 0em 0em 0; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- align="center" bgcolor="#E52B50" |colspan="2" align=center| <big>'''<span style="color:yellow;">Forcat e Armatosura të Republikës së Kosovës</span>'''</big> |- align="center" bgcolor="#F19CBB" |colspan="2" align=center| Pjesmarrëse në [[Lufta e Kosovës|Luftën e Kosovës]] |- bgcolor="#FFF5FA" | '''Vitet aktive''' || : 1990 - 1999 |- bgcolor="#FFF5FA" | '''Liderët''' || : [[Tahir Zemaj]] {{KIA}} : Bujar Bukoshi : [[Sali Çekaj]] {{KIA}} |- bgcolor="#FFF5FA" | '''Zona e veprimit''' || : [[Kosova]] |- bgcolor="#FFF5FA" | '''Fuqia''' || : 5,000 |- bgcolor="#FFF5FA" | '''Aleatët'''|| : {{flagicon|Albania}} [[Shqipëria]] |- bgcolor="#FFF5FA" | '''Kundërshtarët''' || : {{flagicon|FR Yugoslavia}} [[Jugosllavia]] |} Forcat e Armatosura Të Republikës te Kosovës, Fark ose AFRK, Armed Force of Republic of Kosovo, të krijuar nga Bujar Bukoshi në gusht 1998. Numri i tyre ishte kryesisht i panjohur, vlerësohet të ishte diku 5.000 luftëtarë në vitin 1999 . Bujar Bukoshi, kryeminister në mërgim i Republikës së Kosovës, kishin krijuar FARK-ut në Shqipëri, me një kuti disa ish-oficerë shqiptarë të ushtrisë jugosllave te mbledhura nga Sali Cekaj. Ai pastaj e vuri nën komandën e Kolonel [[Ahmet Krasniqi]] ish ", minister i Mbrojtjes" të tij. Policia serbe dhe ushtria kishte filluar në rajonin e Drenicës masakrën shqiptare të Kosovës në fund të janarit dhe shkurtit 1998 dhe Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), të gjitha që këmbën ishte ushtarakisht aktive që prej vitit 1996, kishte pësuar një seri dështimesh në korrik dhe gusht. Shumica e FARK-ut ishin atëherë besnik ndaj Presidentit të Kosovës, [[Ibrahim Rugova]], i cili kishte ndjekur një politikë të rezistencës paqësore për serbët deri në masakrat e Drenicës të vitit 1998, ndërsa UÇK-ja është udhëhequr nga Hashim Thaçi, ky i fundit ne disa rajone kishte bërë një udhëheqës të besueshme alternative politike. Bujar Bukoshi, ndërsa shpenzimet më të madhe të kohës së tij në Gjermani,ishte përfaqësues i shqiptarve të Kosovës që nga viti 1991, vit kur shpalli pavarësinë e tyre, ndërsa nën ushtarake serbe dhe të sundimit të policisë, në 1998. Pastaj, më 2 prill, 1999, Rugova u mënjanua pas nga zhvillimet e këmbë e fundit,i vet quajtur kryeminister i perkohshem Hashim Thaçi shpalli veten në vendin e Tij, ndërsa Bukoshi nuk pranoi të njohin atë dhe dora mbi fondet e kishte marrë nga diaspora shqiptare në Perëndim. Si një përfaqësues i Rugovës, Bukoshi ka marrë kontribute nga diaspora për "Fondin e Republikës së Kosovës" të tij të gjitha që ishte shpenzuar për financimin e qeverisë paralele z.Dr. Rugova dhe Kosovës, me një rrjet të shkollave private dhe të qendrave të kujdesit shëndetësor. UÇK-ja pastaj krijuar fondin e saj, Atdheu Thërret ("thirrje Mëmëdheut"), të dyja fondet e tani po amortizuar për të blerë pajisje ushtarake. Gjithashtu UÇK-së u përpoqën të hyjnë në rekrutimin preventDefault Fark mesin e shqiptarëve në Evropën Perëndimore, dhe për të tërhequr në qendrat e veta ne Durrës, Tiranë dhe Kukës. Kundër policisë serbe dhe ushtrisë, UÇK-ja luftuan Fark dhe vete mes akuzave reciproke për kinse "tradhti", por bashkë-ordinationg operacionet e tyre kryesisht në Kosovën qendrore. Shumë Raporti i FARK dhe UÇK-së u nën komandën në atë kohë, por pasiguria mbetet bosht në masën e "integrimit" të tilla. Politikanët në Shqipëri qitjes palët në rivalitetin mes UÇK-së dhe FARK-ut, me qeverinë socialiste në Tiranë të UÇK-së dhe Thaçi, ndërsa Partia Demokratike e Sali Berishës mbështetnin FARK un. 30 anëtarët te FARK-ut ishin të burgosur të marrë pjesë në anti-qeveritare demonstratave t dhunshme në Tiranë në shtator 1998. Ata thanë se kanë marrë pjesë vetëm Fark pas vrasjes së Ahmet Krasniqit më 21 shtator, 1998. Rivalitetet e tillë nuk u zhduken edhe pasi trupat e NATO-s hyne në Kosovë Regjistruar qershor 1999 dhe grupet paramilitare ishin shpërndarë zyrtarisht. Tahir Zemaj, ish-ushtrisë jugosllave toger Kolonel dhe komandues të UÇK-së vrarë me Enis Djali i tij dhe një kushëri në Pejë më 21 dhjetor, 2002 [citim i duhur], ose në janar të vitit 2003, ishte një udhëheqës i këmbët Gjithashtu Fark. 8ianbed2lslgxaog8fzw2e4jfszmejh Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve 0 107707 2465417 2373877 2022-07-27T15:31:33Z 188.172.109.72 /* Historiku */ wikitext text/x-wiki {{Coord|41|19|42.55|N|19|48|50.83|E|display=title}} '''Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të [[Shqipëri]]së''' (LSHA) është organizatë jofitimprurëse e krijuar nga një grup shkrimtarësh e artistësh shqiptarë për të propaganduar krijimtarinë letrare e artistike të autorëve shqiptarë, për të vlerësuar e rivlerësuar veprat më të mira të letërsisë, muzikës, pikturës e skulpturës shqiptare, vlerat tradicionale dhe ato bashkëkohore, dhe për të nxitur krijimtarinë e talenteve të reja. LSHA mbron dhe nxit tendencat më të mira të zhvillimeve të letërsisë dhe artit në shërbim të shoqërisë e kombit shqiptar, sipas modeleve më të mira të vlerave letrare e artistike të kombeve të qytetëruara. == Historiku == Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të [[Shqipëri]]së është organizatë krijuesish, me qendër në [[Tiranë]], që përmbledh shkrimtarë, kompozitorë, artistë, krijues të arteve figurative dhe kritikë të vlerave letrare e artistike. Lidhja e Shkrimtarëve u krijua më 7 tetor të vitit [[1945]], ndërsa Lidhja e Artistëve në vitin [[1949]]. Kongresi i Parë, i mbajtur më [[1957]], i bashkoi këto dy organizata në një institucion të vetëm: në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Në krijimin dhe drejtimin e organizatës së parë të krijuesve shqiptarë merrnin pjesë disa nga intelektualët më të shquar. Si kryetar i saj u zgjodh [[Sejfulla Maleshova]], president nderi, [[Fan Noli]]. Midis krijuesve më të njohur ishin Poradeci, Bulka, Luarasi, Shuteriqi, Asllani, Pasko, Prenushi, Spasse, Haxhiademi etj. Këtë bashkim vullnetar të krijuesve të të gjithë vendit në fillim e përbënin 70 anëtarë. Për më shumë se 50 vjet, Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve kishte organet e saj letrare dhe artistike: revistën “Literatura jonë”, më pas “Letërsia jonë” (1947), më vonë revistën mujore “nëntori” (1954), të përjavshmen “Drita” (1961), revistën në frëngjisht “Les lettres Albanaises” (1978), “Bota Letrare” dhe “Revista letrare” si botime alternative pas viteve 1990, ndërsa aktualisht organizata e shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë, për mungesë fondesh, nuk boton asnjë organ. Me gjithë kushtet e vështira të një shoqërie të prapambetur dhe të një regjimi totalitar që e kufizonte së tepërmi lirinë e të shprehurit, që ushtronte një orientim dhe censurim vigjilent të partisë-shtet mbi krijimtarinë, madje edhe duke persekutuar dhe dënuar disa shkrimtarë e artistë, mjaft talente, anëtarë të LSHA-së, të cilët gëzonin të drejta si leje krijuese, orare pune të reduktuara, studio dhe mjete të ndryshme lehtësuese për krijimtarinë e tyre, krijuan vepra që dilnin jashtë kornizave të metodës së ashtuquajtur të realizmit socialist, sidomos në ato fusha të artit e të letërsisë ku tradita kombëtare ishte fare e pakët. Pas viteve 1990, krijuesit shqiptarë, shkrimtarë e artistë anëtarë të organizatës sonë, besuan shumë në çlirimin e tyre dhe të krijimtarisë artistike në përgjithësi. Në nxitimin për të kapur kohën e humbur, disa vepra u shquan dhe sidomos u rivlerësuan figura të persekutuara të së shkuarës si Konica e Fishta, gjë për të cilën organizata jonë dha kontributin e saj me rivlerësime të shumta. Gjatë këtyre dy dekadave me një demokraci tepër problematike dhe mjaft të politizuar, Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë ka qenë për shumë vjet lajkatarja e partisë në pushtet, e cila, bashkë me marrjen e pushtetit politik, caktonte edhe kryetarin e krijuesve shqiptarë. Më në fund, pasi mundi të shkëputej prej politikës, këto vitet e fundit organizata jonë përpëlitet si ai fëmija midis dy shemrave, herë e përbuzur nga një parti dhe herë e persekutuar nga partia tjetër politike. Sidoqoftë, pavarësia e një bashkimi krijuesish dihet që ka çmim të lartë për vetë krijuesit dhe duhen përpjekje të vazhdueshme për ta përballuar. Në statutin ekzistues, neni 1, përcaktohet qartë natyra thelbësore e shoqatës sonë si një shtëpi e përbashkët e artit dhe letërsisë: “Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë është një institucion i lirë dhe i pavarur, një bashkësi krijuesish profesionistë, i hapur për çdo shoqatë tjetër letrare dhe artistike, i pakushtëzuar nga bindjet politike, rrymat dhe platformat artistike”. Sot LSHA ka rreth 1300 anëtarë. Organet e saj drejtuese janë: Kongresi Kombëtar, Kryesia, Kryetari dhe Këshilli Administrativ. Në strukturën organizative funksionojnë: seksioni i letërsisë, i muzikës, i pikturës e skulpturës dhe ai i talenteve të reja. Për më shumë se 60 vjet të historisë së saj, Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë është drejtuar nga personalitete të shquara të kulturës sonë. Kryetarët e saj kanë qenë zotërinjtë: [[Sejfulla Maleshova]] (i vdekur), [[Dhimitër Shuteriqi]] (i vdekur), [[Dritëro Agolli]], [[Bardhyl Londo]], [[Xhevahir Spahiu]], [[Limos Dizdari]], [[Zyhdi Morava]] (i vdekur) dhe [[Hysen Sinani]], kryetari aktual. Më 20 tetor 2020 u bë riorganizimi i ri LSHASH dhe u zgjodh z.Albi Lushi sekretar i përgjithshëm dhe drejtues i përkohshëm i LSHASH == Bibliografi == * Akademia e Shkencave e Shqipërisë, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, enciklopedi, 2, ([[2008]]), [[Tiranë]], ISBN 978-99956-10-28-9 * [[Shefki Hysa]], “Diplomacia e vetëmohimit”, publicistikë ([[2008]]), [[Tiranë]], ISBN 978-99956-650-3-6 == Shih edhe == * [http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=76052 Faqe e Forumit Shqiptar] * [http://krahu.wordpress.com/ Faqe e revistës “Krahu i Shqiponjës] == Lidhje të jashtme == * [http://alwaa.wordpress.com/ Faqe e LSHA] * [http://www.shefkihysa.com Faqe e Shefki Hysës] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090228081645/http://www.shefkihysa.com/ |date=28 shkurt 2009 }} [[Kategoria:Organizata në Shqipëri]] [[Kategoria:Kultura kombëtare shqiptare]] 5sswn797v4pnc0uepzrkfvydua9g13w Ahmed Kalaja 0 119268 2465511 2461551 2022-07-28T10:51:17Z Ahmed Kalaja 88843 Gjera te thjeshta wikitext text/x-wiki '''Hoxhë Ahmed Kalaja''' i lindur në [[Tiranë]] më prill 1977, pasi e përfundoi shkollën fillore dhe tetëvjeçare në vendlindje, u end mbi 10 vite duke studiuar për fenë [[Islami në Shqipëri|Islame]] në [[Medreseja|Medresenë]] [[Medreseja (Tiranë)|e Tiranës]] pastaj në [[Damasku|Damask]] të [[Siria|Sirise]] (93-97) dhe përfundoi studimet e larta në [[Universitet]]in e [[Medinë]]s në degën e jurisprudencës [[Islam]]e ([[Drejtësia në Islam|Drejtësi]]). Për të vazhduar kështu me afro 20 vite të tjera pune, nga data e kthimit te tij nga studimet në gusht të 2001, krahas asaj të një 5-6 vjeçarje me pare me kurset, kampingjet, përkthimet pra e thënë ndryshe afersisht dy dekada e gjysëm angazhim në fe edhe në thirrjen islame ([[Daveti|dauah]] ) në përhapjen e fesë Islame brenda vendit po edhe në të gjitha trevat shqiptare, po edhe në diasporë. [[Hoxhë]] Ahmed Kalaja aktualisht është [[Imam]] dhe ligjërues [[Hatib]] i një prej [[Xhamia|xhamive]] më të mëdha të [[Tiranë]]s, anëtar i Këshillit të [[Myfti]]nisë së Tiranës për më shumë 15 vite radhazi si dhe iniciator i shumë aktiviteteve fetare e socio-kulturore brenda dhe jashtë vendit. Ai shfaqet herë pas here edhe në kanale të ndryshme televizive. Në opinionin kosovar ai u bë i njohur me Peticionin për Pavarësinë e Kosovës, drejtuar vendeve te [[Organizata e Bashkëpunimit Islam|Konferencës Islamike]]; OKI. Peticion, i cili kishte gjetur mbështjetje edhe firmosur nga 52 000 qytetarë te te gjitha kategorive madje edhe e gjithë kjo vetëm në dy javë. Puna e pandalshme dhe obligimet e tij të shumta, nuk e penguan [[Hoxha|hoxhën]] nga qëllimi i tij fisnik i kërkimit të diturisë. Ai ka mbaruar tashmë studimet posdiplomike doktoraturë pranë UET në degën e Antropologjisë Kulturore me një temë mbi Rolin e Klerit [[Mysliman]] në Harmonine edhe Tolerancen ndërfetare në Shqipëri, 1912-1945. Prej disa vitesh ai është anetar i Keshillit Teologjik (organi më lartë për vendime fetare) pranë [[Komuniteti Mysliman i Shqipërisë|Komunitetit Mysliman Shqiptar]]. Si edhe anëtar i Këshillit të Myftinisë Tiranë. [[Kategoria:Hoxhallarë shqiptarë]] [[Kategoria:Njerëz nga Tirana]] [[Kategoria:Medreseja e Tiranës]] [[Kategoria:Myftinia Tiranë]] [[Kategoria:Hatib]] [[Kategoria:Lindje 1977]] pee144ipzkyf6dmfkzo9r2fs0v38pxv Zef Mala 0 120982 2465491 2427520 2022-07-28T07:53:18Z Ikranjani 127687 wikitext text/x-wiki {{Fjala|'''Qemal Stafa'''}} {{Infobox person |emri = Zef Mala |foto = Zef-Mala-student-ne-Viene-1934.jpg |datëlindja = 14 prill 1915 |kombësia = shqiptar |pseudonimi = |partia = [[Partia Komuniste e Shqipërisë|Partia Komuniste Shqiptare]] |datëvdekja= 26 dhjetor 1979 |vendlindja= [[Shkodra|Shkodër]], [[Principata e Shqipërisë]] |vendvdekja=Tiranë, [[Republika Popullore e Shqipërisë]]}} '''Zef Mala''' ([[Shkodra|Shkodër]], [[14 prill]] [[1915]] - [[Tirana|Tiranë]], [[26 dhjetor]] [[1979]]) ishte publicist, themelues dhe kryetar i [[Grupi Komunist i Shkodrës|Grupit Komunist të Shkodrës]] dhe i Partisë Komuniste Shqiptare. Në vitin 2002 u botua vëllimi "Vox Populi" nga të bijat, një përmbledhje e veprës së tij të shkruar. I cilësuar si njëri prej intelektualëve më ndikues të Shqipërisë së Re, është gjithashtu një ndër komunistët e orëve të para që ka shprehur pendim për kontributin për fitoren e ''kolerës së zezë që mbolli zi, lotë, gjak dhe helm në zemrën e një populli të shumëvuejtun''.<ref>[[Uran Butka|Butka U]]., [https://books.google.co.uk/books?id=wTIjBQAAQBAJ&pg=PT13&lpg=PT13&dq=zef+mala+u+kerkojme+falje&source=bl&ots=ck1R2W8ww2&sig=wLqy3VKK8Bvlisoe2TITUtorNKI&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiqw8j4ronLAhWqs3IKHQU2AYsQ6AEIJTAA#v=snippet&q=zef%20mala&f=false Bombë në Ambasadën Sovjetike], Booktique.al, Nov 1, 2014.</ref> == Biografia == U lind në lagjen Skënderbeg të qytetit të Shkodrës, i biri Gjonit e i Shaqes.<ref>Kaloçi D., ''Akuzat ndaj 73 komunistëve në gjyqin me Qemal Stafën'', [[Shqip (gazetë)|Shqip]]. - Nr. 121, 6 maj, 2007, f. 18 - 19.</ref> Familja e tij merr mbiemrin prej të gjyshit të quajtur Mal Jaku, i fisit Pepaj në [[Plan]] të [[Pulti]]t. Ndoqi mësimet në [[Kolegji Saverian|Kolegjin Saverian]] në Shkodër, ku më 1933 u përjashtua për frymë afetare.<ref name=":bello">{{Cite book|last=Bello|first=Hasan|title=Shqipëria, Kisha katolike dhe Vatikani (nga fundi i shek. XIX - 1939)|publisher=Akademia e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë|year=2019|isbn=9789928261984|location=Tiranë|pages=287|language=sq}}</ref> Më 1934 u vendos në Tiranë ku nisi botimin e të përkohshmes “Besa”, ku botoheshin artikuj tematik mbi shoqëritë. Vetë drejtoi rubrikën “Jetë shkrimtarësh të mëdhenj” duke shfaqur mendime letrare për shkrimtarët italo-arbëreshë e bashkëkohorë si [[Ernest Koliqi|Koliqi]], [[Ethem Haxhiademi|Haxhiademi]], etj. Në vitet 1935-'37 punon dhe si redaktor në gazetën ''Arbënia'' në Tiranë, bashkëpunon me revistat ''Minerva'', ''ABC…''. Ato vite fitoi një bursë shtetërore për studime në Universitetin e [[Vjena|Vienës]] në Fakultetin e Filozofisë e cila do t'i ndërpritej pas dy viteve më 1936. Më 1937 themeloi grupin komunist të Shkodrës me [[Vasil Shanto|Vasil Shanton]], [[Gjovalin Luka|Gjovalin Lukën]], [[Niko Xoxi|Niko Xoxin]], [[Tuk Jakova|Tuk Jakovën]], [[Qemal Stafa|Qemal Stafën]], etj. Botoi materiale propagandistike komuniste e analiza sociale për Shqipërinë. Kritikoi sistemin monarkik dhe kërkoi organizimin sindikal kundër regjimit të Zogut. Kërkoi përfaqësimin e krahut të majtë në parlamentin shqiptar. Në dhjetor 1938 botoi organin politik të grupit komunist të Shkodrës “[[Buletini jeshil]]” që zgjati dy numra.<ref name=":0" /> Në shkurt të 1939 hapet një gjyq i posaçëm për 73 njerëz të dyshuar për veprimtari komuniste dhe përhapje propagande, bashkë me N. Xoxin ishte i vetmi që mbajti qëndrim konseguent ndaj idealeve të veta.<ref name=":1">Korça M., ''[http://www.zemrashqiptare.net/news/id_23203/M%C3%ABrgim-Kor%C3%A7a:-Rruga-e-Sara%C3%A7ve.html Rruga e Saraçve]'', zemrashqiptare.net, 16 korrik, 2011.</ref> Mes të akuzuarve ishte Tuk Jakova, Vasil Shàntoja, [[Vojo Kushi]], [[Branko Kadia]], [[Emin Duraku]] dhe Qemal Stafa.<ref>Pano N., ''[https://books.google.al/books?id=Oo-4AAAAIAAJ&q=zef+mala&dq=zef+mala&hl=en&sa=X&redir_esc=y The People's Republic of Albania]'', Johns Hopkins Press, 1968, fq. 39, [[ISBN]] [[9780801805202]].</ref><ref>Bacaj N., ''[http://www.shqiperia-etnike.com/she112/she112shqip.htm Dosja Sekrete Nr.945/III]'', Shqipëri Etnike, nr. 112 / 8 dhjetor 2007.</ref> U dënua me 10 vjet burgim, burgoset në [[Mbreshtani|Mbreshtan]] të [[Berati]]t. Prej [[Pushtimi italian i Shqipërisë|pushtimit italian]] përfitoi për t'u arratisur më 6 prill 1939 së bashku me Shanton, duke u përpjekur që të kalonin në [[Jugosllavia|Jugosllavi]] si azilant politik, por nuk e pranojnë. Mala u arrestua ditët e para të regjimit fashist. Në fund të vitit 1939 ai u arratis nga burgu, e për këtë shkak, autoritetet fashiste e dërguan për të vuajtur dënimin në Itali (Ventotene). Në këtë mënyrë, Mala nuk ishte i pranishëm kur u formua PKSH-ja. Në korrik 1943 fashistët e sollën në Shqipëri dhe e dënuan me 14 vjet burg. Me kapitullimin e Italisë, në shtator 1943, Mala doli nga burgu dhe shkoi në çetën e Pezës, ku për shkak të sëmundjes së syve, nuk luftoi por për pak kohë u mor me punë administrative. Verën e 1944 pasi Zefi shprehet se çështja e Kosovës do të zgjidhej me anë të një plebishiti.<ref name=":0" /> [[Enver Hoxha]] kishte porositur [[Nako Spiru|Nako Spiron]] që Zefin nuk duhej ta nisnin në Kosovë, por duhet ta dekoronin me plumb kresë,<ref>Kaloçi D., ''Si i eliminoi Enveri të gjithë themeluesit e Partisë Komuniste,'' [[Gazeta Shqiptare|Gazeta shqiptare]]. - Nr. 2634, 8 nëntor, 2003, f. 12 - 13.</ref><ref>A.Q.SH. fq 14, Dos 76. P 26.08.194.</ref> duke bashkëndarë kështu të njëjtat merita dekoruese me [[Llazar Fundo|Zai Fundon]], [[Mustafa Gjinishi]]n dhe [[Anastas Plasari]]n. Më 1944 Enver Hoxha urdhëroi pushkatimin e tij, por Mala arrin t'i shpëtojë vdekjes. I cilësuar si ''antimarksist konfuz'' nga Enveri.<ref>Enver Hoxha (1985), ''[https://books.google.al/books?id=RYy4AAAAIAAJ&q=zef+mala&dq=zef+mala&hl=en&sa=X&redir_esc=y Për shokët e mi pionierë: pjesë të zgjedhura nga Veprat]'', "8 nëntori", fq. 160, OCLC 15656129, <q>Unë e një pjesë e mirë e shokëve e njohim dhe e dënojmë Zef Malën, por ka dhe nga ata që akoma kanë iluzione për të. Ka bile ndonjë që e quan konfuzin antimarksist Zef Mala si «teoricien të madh».</q></ref> Në dhjetor 1944 u dërgua për mjekim të syrit në [[Bari (Itali)|Bari]] të Italisë. Në prill 1945 erdhi në Shqipëri. U emërua shef seksioni në [[Biblioteka Kombëtare|Bibliotekën Kombëtare]] dhe më vonë drejtor i saj. Më 1946 arrestohet, dënohet me 10 vjet burg. Motivi i dënimit: “Për qëndrimet politike kundër bashkëpunimit me partinë komuniste jugosllave”. Kreu 2 vite dënim dhe u lirua me 19 janar 1949 përmes amnistisë nga ndryshimi i qëndrimit dhe bashkëpunimit me Jugosllavinë, si viktimë e [[Koçi Xoxe]]s. Me urdhëresën e Kryeministrit nr. 21 datë 8 qershor 1949, pavarësohet si institucion [[Arkivi i Shtetit Shqiptar|Arkivi i Shtetit]]. Ky institucion e kishte vartësinë nga Kryeministria, drejtor u emërua Mala. Në këtë detyrë grumbulloi fonde arkivore të shpërndarë e të shkatërruar në gjithë Shqipërinë, bën kodifikimin sipas sistemit austriak. Bashkëpunoi me specialistët në arkiv; [[Injac Zamputti]]-latinisht, [[Sotir Papahristo]]-greqisht, [[Jonuz Tafilaj]]-osmanisht. Mala merrej vete me dokumentet gjermanisht-anglisht, ai krijoi fondet arkivore të [[Mid'hat bej Frashëri|Lumo Skëndos]], [[Mirash Ivanaj]]t, [[Mehdi bej Frashëri|Mehdi Frashërit]], [[Mustafa Kruja|Mustafa Krujës]], [[Gjergj Fishta|Fishtës]], Mëkëmbësit [[Francesco Jacomoni di San Savino|Jacomoni]], [[Lef Nosi]]t dhe të gjithë ministrave që u qenë konfiskuar arkivat. Gjithashtu arkivoi kodikët e regjistrat e kishave të [[Elbasani]]t, Tiranës dhe shkresat zyrtare të Bashkisë të shkruara osmanisht etj. Bashkëpunoi ngushtë me [[Aleks Buda|Aleks Budën]] që asokohe ishte shefi i seksionit të Historisë në Institutin e Shkencave. Mala për pasurimin Arkivit te Shtetit, nisi të blejë materiale të ndryshme me vlera të mëdha nga antikuaristët privatë si: [[Jashar Erebara]], [[Teki Selenica]]. Më 1950 përgatiti një dispencë historie për Institutin Pedagogjik “Mbi Shqipërinë e viteve 1912-1924”, e konfiskuar dhe e humbur. Po atë vit martohet me Afërdita Shahinin, nga kjo martesë i lindin dy vajza, Maria dhe Esmeralda. E shkolluar për mjekësi në [[Franca|Francë]] ajo kishte marrë pjesë në [[Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare|luftën NÇL]]. [[Petro Marko]] e kujtonte kështu: “Më kujtohen vitet tridhjetë: kisha vajtur në Korçë për të bërë një anketë për gazetën “Vatra”, ku punoja. Kisha njohur Viti Shahinin (Afërdita), një shoqe shumë e mirë që studionte në Francë, ku pati njohur [[Halim Xhelo]]n, i cili i jepte materiale për mua. (Ajo më vone u martua me mikun tim të dashur Mala, njeri shumë i kulturuar, themelues i grupit komunist të Shkodrës që më 1937) Njoha dhe vëllane e saj Ilo Shahinin, të cilit i mësova të këndonte “Internacionalen”. Plaku Vangjel, i ati i Vitit dhe i Ilos, pyeti se ç’ishte kjo këngë. Ia shpjeguam dhe ai menjëherë thirri: “Aman, mos e mësoni, se kur të shkoni në Tiranë, në hotel, mund ta këndoni në gjumë e pastaj na merr lumi! Ja ç’frikë na kishte hyrë në palcë”. Më 1955 arrestohet e dënohet me 5 vjet burg me akuzën “I dyshuar për lidhje me eksponentë të së majtës në perëndim”, burgoset në [[Burgu i Burrelit|burgun e Burrelit]]. Më 1958 një delegacion italian dërguar nga L. Longo i kërkon Hoxhës lirimin e Zefit nga burgu, lejimin e tij për të shkuar në Itali. Në vitet 1961-'64, internohet në [[Zvërnec]] të [[Vlora|Vlorës]] ku gjeti dhe krijoi shoqëri me: [[Kasëm Trebeshina|Trebeshinën]], [[Spiro Gjoka|S. Gjokën]], gazetarin [[Foto Proko|F. Proko]], etj. Aty shkroi një traktat filozofik prej rreth 140 faqe të cilin e mori me vete pas dënimit, ky është zhdukur në rrethana të panjohura. Lirohet në vjeshtë (në nëntor<sup>?</sup>) të 1964.<ref name=":1" /> Në vitin 1965 e thërret në takim kryeministri [[Mehmet Shehu]] dhe e paralajmëron: “Po të mos na ngacmosh, as ne nuk do të ngacmojmë më”. Ndonëse jashtë burgut në këtë periudhë, Mala ishte në kontroll, lëvizje të kufizuara vetëm brenda Tiranës, me banim te rruga e Saraçëve. Më 1977 u internua familjarisht<ref>Fierza Gj., ''[http://www.tiranaobserver.al/promemoria-qe-zef-mala-i-dergoi-nga-internimi-mehmet-shehut/ Promemoria që Zef Mala i dërgoi nga internimi Mehmet Shehut] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160225181917/http://www.tiranaobserver.al/promemoria-qe-zef-mala-i-dergoi-nga-internimi-mehmet-shehut/ |date=25 shkurt 2016 }}'', [[Tirana observer|Tirana Observer]], 17 prill 2015.</ref> për 5 vjet në [[Labova e Madhe|Labovën e Zhapës]], [[Gjirokastra|Gjirokastër]]. Më 15 korrik 1978, nga Labova e Zhapës shkruajti një Promemorie emblematike drejtuar kryeministrit Shehu, pasi ai vite me parë kishte ndërprerë çdo komunikim me Enver Hoxhën. Në zgjedhjet e vitit 1978 nuk pranoi të votojë. E arrestuan dhe e dërguan në Tiranë, ku u ridënua me 10 vjet burg. E kaloi dënimin në burgun e Ballshit ku u verbua krejtësisht, ecte me shkop dhe bashkëvuajtësit e ndihmonin për çdo nevojë” - kujton gazetari Foto Proko. Më 26 dhjetor 1979, i sëmurë rëndë, i verbuar, ndërroi jetë në spitalin burg të Tiranës.<ref name=":0">Fierza Gj, ''[http://www.tiranaobserver.al/zef-mala-mes-lavdise-dhe-persekutimit/ Zef Mala, mes lavdisë dhe persekutimit] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160225175704/http://www.tiranaobserver.al/zef-mala-mes-lavdise-dhe-persekutimit/ |date=25 shkurt 2016 }},'' [[Tirana observer|Tirana Observer]], 16 prill, 2015.</ref> == Vepra dhe qëndrimi politik == == Referime == {{reflist|2}} [[Kategoria:Të burgosur dhe të përndjekur në komunizëm]] [[Kategoria:Lindje 1915]] [[Kategoria:Vdekje 1979]] [[Kategoria:Publicistë shqiptarë]] [[Kategoria:Komunistë shqiptarë]] [[Kategoria:Njerëz nga Shkodra]] [[Kategoria:Nxënës të Kolegjit Saverian]] 2ri3d09tu0njtx98xkkm0cgml5fzhg2 Rrenja 0 133070 2465482 2214589 2022-07-27T23:06:54Z Qendrimi15 122927 wikitext text/x-wiki [[Skeda:Primary and secondary cotton roots.jpg|parapamje|Rrënjët fillore dhe sekondare në një bimë pambuku]] Në [[bimët vaskulare]], '''rrënjët''' janë [[Organi (biologji)#Bimë|organet e një bime]] që modifikohen për të siguruar ankorim për bimën dhe për të marrë ujë dhe lëndë ushqyese në trupin e bimës, gjë që lejon bimët të rriten më të gjata dhe më shpejt.<ref name="Stevens2019">{{cite book|author=Harley Macdonald & Donovan Stevens|title=Biotechnology and Plant Biology|url=https://books.google.com/books?id=Y-fEDwAAQBAJ&pg=PA141|date=3 shtator 2019|publisher=EDTECH|language=en|isbn=978-1-83947-180-3|pages=141–}}</ref> Më shpesh ato janë nën sipërfaqen e [[Pedosfera|tokës]], por rrënjët mund të jenë gjithashtu [[Rrënja ajrore|ajrore]] ose ajrosëse, domethënë të rriten mbi tokë ose veçanërisht mbi ujë. ==Funksioni== Funksionet kryesore të rrënjës janë [[thithja e ujit]] dhe [[Ushqimi i bimëve|ushqimi i bimës]] dhe ankorimi i trupit të bimës në tokë.<ref>{{cite web |url=https://web.extension.illinois.edu/gpe/case1/c1facts2a.html |title=Plant parts=Roots |website=University of Illinois Extension |language=en}}</ref> ==Anatomia== Morfologjia e rrënjëve ndahet në katër zona: kapaku i rrënjës, meristemi apikal, zona e zgjatjes dhe qimet.<ref name="Okon1993">{{cite book|author=Yaacov Okon|title=Azospirillum/Plant Associations|url=https://books.google.com/books?id=I07BKGI8rboC&pg=PA77|date=24 nëntor 1993|publisher=CRC Press|language=en|isbn=978-0-8493-4925-6|pages=77–}}</ref> Kapaku i rrënjëve të rrënjëve të reja ndihmon rrënjën të depërtojë në tokë. Këto kapakë rrënjë hiqen ndërsa rrënja shkon më thellë duke krijuar një sipërfaqe rrëshqitëse që ofron lubrifikant. [[Meristem|Meristemi apikal]] pas kapakut të rrënjës prodhon qeliza të reja rrënjë që zgjaten. Më pas, formohen qime në rrënjë që thithin ujin dhe lëndët ushqyese minerale nga toka.<ref name=arizona>{{cite web |title=Backyard Gardener: Understanding Plant Roots |website=University of Arizona Cooperative Extension |language=en |url=https://cals.arizona.edu/yavapai/anr/hort/byg/archive/understandingplantroots.html}}</ref> Rrënja e parë në bimët prodhuese të farës është rrënjëza, e cila zgjerohet nga embrioni i bimës pas mbirjes së farës. Kur disekohet, renditja e qelizave në një rrënjë është [[qime rrënjë]], [[Epiderma (botanikë)|epidermë]], [[epiblem]]ë, [[Cortex (botanikë)|korteksi]], [[Endoderma|endodermë]], [[pericikli]] dhe, së fundi, [[indi vaskular]] në qendër të rrënjës për të transportuar ujin e përthithur nga rrënja në vende të tjera të rrënjës bimore. Ndoshta karakteristika më e spikatur e rrënjëve që i dallon ato nga organet e tjera të bimëve si kërcelli-degët dhe gjethet është se rrënjët kanë një origjinë endogjene,<ref>{{cite book | title = College Botany | volume = 1 | vauthors = Gangulee HC, Das KS, Datta CT, Sen S | publisher = New Central Book Agency | location = Kolkata |language = en}}</ref> d.m.th., ato burojnë dhe zhvillohen nga një shtresë e brendshme e boshtit amë, siç është [[pericikli]].<ref>{{cite book | title = BOTANY For Degree Students | edition = 6th | vauthors = Dutta AC, Dutta TC | publisher = Oxford University Press | language = anglisht}}</ref> Në të kundërt, degët e kërcellit dhe gjethet janë ekzogjene, d.m.th., ato fillojnë të zhvillohen nga korteksi, një shtresë e jashtme. Në përgjigje të përqendrimit të lëndëve ushqyese, rrënjët gjithashtu sintetizojnë [[Cytokinin|citokininën]], e cila vepron si një sinjal se sa shpejt mund të rriten lastarët. Rrënjët shpesh funksionojnë në ruajtjen e ushqimit dhe lëndëve ushqyese. Rrënjët e shumicës së llojeve të bimëve vaskulare hyjnë në simbiozë me disa [[Kërpudhat|kërpudha]] për të formuar [[mycorrhiza|mikoriza]], dhe një gamë e madhe organizmash të tjerë duke përfshirë [[Bakterët|bakteret]] gjithashtu lidhen ngushtë me rrënjët.<ref>{{Cite book|last=Sheldrake|first=Merlin|title=Entangled Life|publisher=Bodley Head|year=2020|language=en|isbn=978-1847925206|pages=148}}</ref> [[Skeda:Kiental entre Herrsching y Andechs, Alemania 2012-05-01, DD 12.JPG|parapamje|Rrënjët e pemëve të mëdha dhe të pjekura mbi tokë]] ==Referime== {{Reflist}} [[Kategoria:Rrënjët e bimës]] ninm3p3e5j0yints7udhx1hkoob2es7 2465483 2465482 2022-07-27T23:32:53Z Qendrimi15 122927 wikitext text/x-wiki [[Skeda:Primary and secondary cotton roots.jpg|parapamje|Rrënjët fillore dhe sekondare në një bimë pambuku]] Në [[bimët vaskulare]], '''rrënjët''' janë [[Organi (biologji)#Bimë|organet e një bime]] që modifikohen për të siguruar ankorim për bimën dhe për të marrë ujë dhe lëndë ushqyese në trupin e bimës, gjë që lejon bimët të rriten më të gjata dhe më shpejt.<ref name="Stevens2019">{{cite book|author=Harley Macdonald & Donovan Stevens|title=Biotechnology and Plant Biology|url=https://books.google.com/books?id=Y-fEDwAAQBAJ&pg=PA141|date=3 shtator 2019|publisher=EDTECH|language=en|isbn=978-1-83947-180-3|pages=141–}}</ref> Më shpesh ato janë nën sipërfaqen e [[Pedosfera|tokës]], por rrënjët mund të jenë gjithashtu [[Rrënja ajrore|ajrore]] ose ajrosëse, domethënë të rriten mbi tokë ose veçanërisht mbi ujë. ==Funksioni== Funksionet kryesore të rrënjës janë [[thithja e ujit]] dhe [[Ushqimi i bimëve|ushqimi i bimës]] dhe ankorimi i trupit të bimës në tokë.<ref>{{cite web |url=https://web.extension.illinois.edu/gpe/case1/c1facts2a.html |title=Plant parts=Roots |website=University of Illinois Extension |language=en}}</ref> ==Anatomia== Morfologjia e rrënjëve ndahet në katër zona: kapaku i rrënjës, meristemi apikal, zona e zgjatjes dhe qimet.<ref name="Okon1993">{{cite book|author=Yaacov Okon|title=Azospirillum/Plant Associations|url=https://books.google.com/books?id=I07BKGI8rboC&pg=PA77|date=24 nëntor 1993|publisher=CRC Press|language=en|isbn=978-0-8493-4925-6|pages=77–}}</ref> Kapaku i rrënjëve të rrënjëve të reja ndihmon rrënjën të depërtojë në tokë. Këto kapakë rrënjë hiqen ndërsa rrënja shkon më thellë duke krijuar një sipërfaqe rrëshqitëse që ofron lubrifikant. [[Meristem|Meristemi apikal]] pas kapakut të rrënjës prodhon qeliza të reja rrënjë që zgjaten. Më pas, formohen qime në rrënjë që thithin ujin dhe lëndët ushqyese minerale nga toka.<ref name=arizona>{{cite web |title=Backyard Gardener: Understanding Plant Roots |website=University of Arizona Cooperative Extension |language=en |url=https://cals.arizona.edu/yavapai/anr/hort/byg/archive/understandingplantroots.html}}</ref> Rrënja e parë në bimët prodhuese të farës është rrënjëza, e cila zgjerohet nga embrioni i bimës pas mbirjes së farës. Kur disekohet, renditja e qelizave në një rrënjë është [[qime rrënjë]], [[Epiderma (botanikë)|epidermë]], [[epiblem]]ë, [[Cortex (botanikë)|korteksi]], [[Endoderma|endodermë]], [[pericikli]] dhe, së fundi, [[indi vaskular]] në qendër të rrënjës për të transportuar ujin e përthithur nga rrënja në vende të tjera të rrënjës bimore. Ndoshta karakteristika më e spikatur e rrënjëve që i dallon ato nga organet e tjera të bimëve si kërcelli-degët dhe gjethet është se rrënjët kanë një origjinë endogjene,<ref>{{cite book | title = College Botany | volume = 1 | vauthors = Gangulee HC, Das KS, Datta CT, Sen S | publisher = New Central Book Agency | location = Kolkata |language = en}}</ref> d.m.th., ato burojnë dhe zhvillohen nga një shtresë e brendshme e boshtit amë, siç është [[pericikli]].<ref>{{cite book | title = BOTANY For Degree Students | edition = 6th | vauthors = Dutta AC, Dutta TC | publisher = Oxford University Press | language = anglisht}}</ref> Në të kundërt, degët e kërcellit dhe gjethet janë ekzogjene, d.m.th., ato fillojnë të zhvillohen nga korteksi, një shtresë e jashtme. Në përgjigje të përqendrimit të lëndëve ushqyese, rrënjët gjithashtu sintetizojnë [[Cytokinin|citokininën]], e cila vepron si një sinjal se sa shpejt mund të rriten lastarët. Rrënjët shpesh funksionojnë në ruajtjen e ushqimit dhe lëndëve ushqyese. Rrënjët e shumicës së llojeve të bimëve vaskulare hyjnë në simbiozë me disa [[Kërpudhat|kërpudha]] për të formuar [[mycorrhiza|mikoriza]], dhe një gamë e madhe organizmash të tjerë duke përfshirë [[Bakterët|bakteret]] gjithashtu lidhen ngushtë me rrënjët.<ref>{{Cite book|last=Sheldrake|first=Merlin|title=Entangled Life|publisher=Bodley Head|year=2020|language=en|isbn=978-1847925206|pages=148}}</ref> [[Skeda:Kiental entre Herrsching y Andechs, Alemania 2012-05-01, DD 12.JPG|parapamje|Rrënjët e pemëve të mëdha dhe të pjekura mbi tokë]] ==Rritja== [[Skeda:Root of a Tree.JPG|parapamje|Rrënjët e pemëve]] Rritja e hershme rrënjë është një nga funksionet e '''meristem apikal''' ndodhet pranë maja e rrënjë. Qelizat meristem pak a shumë të vazhdueshme ndajnë, duke prodhuar më shumë meristem, qelizat e kapakur të rrënjës (këto janë sakrifikuar për të mbrojtur meristem), dhe qelizat e padiferencuara rrënjë. Kjo e fundit bëhen indet kryesore të rrënjë, së pari kalon zgjatjen, një proces që shtyn përpara në tip rrënjë të mesme në rritje. Gradualisht këto qeliza dallojnë dhe piqet në qeliza të specializuara të indeve rrënjë.<ref name="Russell Hertz McMillan 2013">{{cite book | vauthors = Russell PJ, Hertz PE, McMillan B | title=Biology: The Dynamic Science | publisher=Cengage Learning | year=2013 | isbn=978-1-285-41534-5 | url=https://books.google.com/books?id=dVIWAAAAQBAJ&pg=PT1365 | access-date=2017-04-24 | language=en | page=750 | url-status=live | archive-url=https://web.archive.org/web/20180121201126/https://books.google.com/books?id=dVIWAAAAQBAJ&pg=PT1365 | archive-date=2018-01-21 }}</ref> Rritja nga meristemet apikale njihet si '''rritja primare''', e cila përfshin të gjithë zgjatjen. '''Rritja dytësore''' përfshin të gjithë rritjen në diametër, një komponent kryesor i indeve të [[Bimë drunore|bimëve drunore]] dhe shumë bimë jodrunore. Për shembull, rrënjët e ruajtjes së [[Patatja e ëmbël|patates së ëmbël]] kanë rritje dytësore, por nuk janë drunore. Rritja dytësore ndodh në [[Meristem##Meristemet dytësore|meristemet anësore]], përkatësisht [[Kambiumi vaskular|kambiumin vaskular]] dhe kambiumin e tapës. E para formon [[Ksilema#Kslima primar dhe dytësor|xylem dytësor]] dhe [[Floema#Floema dytësore|floemën dytësore]], ndërsa e dyta formon [[Lëvorja (botanikë)|peridermën]]. Në bimët me rritje dytësore, kambiumi vaskular, me origjinë midis ksilemës dhe floemës, formon një [[Cilindri|cilindër]] indi përgjatë [[kërcelli]]t dhe rrënjës. Kambiumi vaskular formon qeliza të reja si në brendësi ashtu edhe në pjesën e jashtme të cilindrit të kambiumit, me ato në brendësi që formojnë qeliza dytësore të ksilemës dhe ato në pjesën e jashtme që formojnë qeliza dytësore të floemës. Me akumulimin e ksilemës dytësore, rritet "rrethi" (dimensionet anësore) të kërcellit dhe rrënjës. Si rezultat, indet përtej gëlbazës dytësore, duke përfshirë epidermën dhe korteksin, në shumë raste priren të shtyhen nga jashtë dhe përfundimisht "shkatërrohen" (derdhur). Kambiumi vaskular prodhon shtresa të reja të ksilemës dytësore çdo vit. Enët e ksilemës janë të vdekura në maturim, por janë përgjegjëse për shumicën e transportit të ujit përmes indit vaskular në kërcell dhe rrënjë. Rrënjët e pemëve zakonisht rriten deri në trefishin e diametrit të përhapjes së degës, vetëm gjysma e të cilave shtrihen nën trungun dhe tendën. Rrënjët nga njëra anë e një peme zakonisht furnizojnë me lëndë ushqyese gjethin në të njëjtën anë. Megjithatë, disa familje, si [[Sapindaceae]] (familja e panjeve), nuk tregojnë asnjë lidhje midis vendndodhjes së rrënjës dhe vendit ku rrënja furnizon bimën me lëndë ushqyese. ==Thellësitë== Shpërndarja e rrënjëve të bimëve vaskulare brenda tokës varet nga forma e bimës, disponueshmëria hapësinore dhe kohore e ujit dhe lëndëve ushqyese, dhe vetitë fizike të tokës. Rrënjët më të thella gjenden përgjithësisht në shkretëtira dhe pyje halore të buta; më i cekët në tundra, pyje boreale dhe kullota të buta. Rrënja e gjallë më e thellë e vëzhguar, të paktën 60 metra nën sipërfaqen e tokës, u vu re gjatë gërmimit të një miniere të hapur në Arizona, SHBA. Disa rrënjë mund të rriten aq thellë sa pema është e lartë. Megjithatë, shumica e rrënjëve në shumicën e bimëve gjenden relativisht afër sipërfaqes ku disponueshmëria dhe ajrimi i lëndëve ushqyese janë më të favorshme për rritje. Thellësia e rrënjosjes mund të kufizohet fizikisht nga shkëmbi ose toka e ngjeshur afër nën sipërfaqe, ose nga kushtet anaerobe të tokës. ===Rekordet=== {| class="wikitable" |- ! Llojet ! Vendndodhja ! Thellësia maksimale e rrënjosjes (m) ! Referime<ref>{{cite journal | vauthors = Canadell J, Jackson RB, Ehleringer JB, Mooney HA, Sala OE, Schulze ED | title = Maximum rooting depth of vegetation types at the global scale | journal = Oecologia | language = en | volume = 108 | issue = 4 | pages = 583–595 | date = December 1996 | pmid = 28307789 | doi = 10.1007/BF00329030 | bibcode = 1996Oecol.108..583C | s2cid = 2092130 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Stonea EL, Kaliszb PJ |date=1 December 1991 |title=On the maximum extent of tree roots |journal=Forest Ecology and Management |language=en |volume=46 |issue=1–2 |pages=59–102 |doi=10.1016/0378-1127(91)90245-Q}}</ref> |- | ''[[Boscia albitrunca]]'' | Shkretëtira Kalahari | 68 | Jennings (1974) |- | ''[[Juniperus monosperma]]'' | Rrafshnalta e Kolorados | 61 | Cannon (1960) |- | ''[[Eucalyptus]]'' sp. | Pylli australian | 61 | Jennings (1971) |- | ''[[Acacia erioloba]]'' | Shkretëtira Kalahari | 60 | Jennings (1974) |- | ''[[Prosopis juliflora]]'' | Shkretëtira Arizona | 53.3 | Phillips (1963) |} ==Referime== {{Reflist}} [[Kategoria:Rrënjët e bimës]] dgdwqlx2xmc5a6r0j5bwgtjm6xv87t3 Aleksandri VI 0 136068 2465441 2456692 2022-07-27T19:43:52Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Kartela Papë | emri = Papa Aleksandri VI | figura = [[Skeda:Pope Alexander Vi.jpg|250px|Alessandro VI]] | legjenda = | titulli = papa i 214 i Kishës Katolike | nëntitulli = | stema = [[Skeda:C o a Alessandro VI.svg|150px]] | zgjedhja = [[11 gusht]] [[1492]] | shugurimi peshkopal = [[26 gusht]] [[1492]] | shenjtërimi = | kurorëzimi = | fundi papatit = [[18 gusht]] [[1503]] | motoja = | kardinalë = [[:Kategoria:Kardinalë të emëruar nga Aleksandri VI|shiko kategorinë]] | paraardhësi = [[papa Inoçenti VIII]] | pasardhësi = [[Papa Piu III]] | emri i lindjes = Rodrigo Borgia | vendlindja = [[Xàtiva]] | datëlindja = [[1 janar]] [[1431]] | vendvdekja = [[Roma]] | datëvdekja = [[18 gusht]] [[1503]] | varrimi = [[Kisha Shën Mëria e spanjollëve në Monserrato]] | firma = }} '''Papa Aleksandri VI''' (Rodrigo Borgia l. [[1 janar]] [[1431]], [[Xàtiva]] - v. [[18 gusht]] [[1503]], [[Roma]]) ishte [[Lista e papëve|papa i 214 i Kishës Katolike]].<ref name="EdP">* {{en}} {{{emri}}} - [http://www.newadvent.org/cathen/12272b.htm Enciklopedia katolike e papëve]</ref> Shërbeu si papë që nga zgjedhja e tij më [[11 gusht]] [[1492]] dhe deri më [[18 gusht]] [[1503]]. Paraardhës i tij ishte [[papa Inoçenti VIII]], ndërsa pasardhësi [[Papa Piu III]]. Ai është një nga papët më të diskutueshëm të Rilindjes, dhe mbiemri i tij valencian i italizuar, Borgia, u bë një legjendë për libertinizëm dhe nepotizëm, të cilat tradicionalisht janë konsideruar si ato gjëra që e karakterizojnë papatin e tij. Megjithatë, reputacioni i tij është përpiluar kryesisht nga armiqtë e tij, të prelatës italiane dhe baronëve fuqia e të cilëve u shkatërrua nga ai. Dy nga pasardhësit e Aleksandrit, Sixtus V dhe Urban VIII, e përshkruajnë atë si një nga papët më të shquar që nga Shën Pjetrit.<ref>Mallett, M. ''The Borgias'' (1969) Granada edition. 1981. p. 9.</ref> Reputacioni i tij qëndron më shumë në aftësitë e tij të konsiderueshme si një diplomat, politikan, dhe administrator civil dhe jo si një pastor , edhe pse lidhur me këtë të fundit ai nuk ishte më pak efektiv se çdo papë tjetër.<ref>Mallett passim.</ref> ==Lindja dhe familja== Roderic Llançol u lind më 1 janar 1431, në qytetin e Xativa pranë Valencia-s, Spanjë, një nga mbretëritë përbërëse të Kurorës së Aragonit, në atë që është tani Spanja. Prindërit e tij ishin Jofré Llançol i Escrivà (vdiq më 24 Mars 1437) dhe gruaja e tij Aragoneze dhe kushërira e largët Isabel de Borja y Cavanilles (vdiq më 19 tetor 1468). Emri i tij i familjes është shkruar Llançol në katalonisht dhe Lanzol në kastilianisht (spanjisht). Rodrigo mori mbiemrin e familjes së nënës së tij Borja në vitin 1455 pas lartësimit si papë të dajës së tij Alonso de Borja (I italizuar si Alfonso Borgia) si Calixtus III.<ref>Catherine B. Avery, 1972, ''The New Century Italian Renaissance Encyclopedia'', Appleton-Century-Crofts, ISBN 0-13-612051-2 ISBN 978-0-13-612051-3 p. 189. [http://books.google.com/books?id=3KYUAQAAIAAJ&q=%22Alonso+de+Borja,+Italianized+to+Alfonso+Borgia%22&dq=%22Alonso+de+Borja,+Italianized+to+Alfonso+Borgia%22&hl=en&sa=X&ei=eW45T52qG7CCsgK7rby6Bw&ved=0CDAQ6AEwAA]</ref><ref>http://www.nndb.com/people/159/000092880/</ref> ==Dashnoret dhe familja== Një nga të dashurat e shumta të Aleksandërit, me të cilën pati lidhje më të gjatë, ishte [[:en:Vannozza dei Cattani|Vanoza (Gjovana) dei Katani]], e lindur në vitin 1442, dhe gruaja e tre burrave të njëpasnjëshëm. Lidhja filloi në vitin 1470 dhe ajo i lindi katër fëmijë të cilat ai i njohu haptazi si të tijtë: [[:en:Giovanni Borgia (1474)|Gjoavani]], më pas dukë i [[:en:Gadia|Gandisë]] (lindur në 1474), [[:en:Cesare Borgia|Cezari]] (lindur në 1476), [[:en:Lucrezia Borgia|Lucrezia]] (lindur në 1480) dhe [[:en:Goffredo Borgia|Gofredo]] ose Guifre (lindur në 1481 ose 1482). Tre nga fëmijët e tjerë të tij, Giolama, Isabella dhe [[:en: Pier Luigi de Borgia, 1st duke of Gandía|Pedro-Luisi]], ishin pa prindësi të sigurt. Sidoqoftë, djali i tij Bernardo, fryt i lidhjes së dashurisë me Vitoria (Viktoria) Sailor dei Venezia në vitin 1469, është më pak e njohur sepse babai i tij e mbajti të fshehtë, më shumë për shkak të turpit, pasi ai ishte kardinal, që donte të bëhej papë. Ai hoqi dorë nga fshehja e fëmijëve të tij pasi Aleksandri i bëri edhe katër të tjerë. Prandaj, Bernardo pati më pak vëmendje se vëllezërit dhe motrat e tij. Kur u bë më i vjetër, ai u hidhërua me babanë e tij dhe iku me të ëmën. Para ngjitjes në papati pasioni i Kardinal Borgias për Vanozën në njëfarë mënyre u zvogëlua, dhe ajo bëri një jetë thuajse të pensionuar. Vendi i saj u zu nga bukuroshja [[:en:Guilia Farnese|Giulia Farnese]] (Giulia Bella), gruaja e një [[:en:Orsini|Orsini]], por dashuria e tij për fëmijët që pati me Vanozen u bë më e madhe se kurrë dhe ishin faktori kryesor i gjithë karrierës së tij. Ai dha shuma të mëdha për ta dhe i lavdëroi ata me çdo nderë. Atmosfera në familjen e Aleksandërit është tipike për shkakun se vajza e tij Lucrezia jetonte me të dashurën e tij Giulian, e cila i lindi atij një vajzë, Laurën, në vitin 1492. Praktikisht, ai është paraardhës i të gjitha shtëpive mbretërore të Evropës, kryesoret janë ajo e jugut dhe perëndimit, duke qenë stërgjysh i ''Dona'' [[:en: Luisa de Guzmán|Luisa de Guzmanit]], gruas së Mbretit [[:en:John IV of Portugal|Gjoni IV i Portugalisë]], i [[:en:House of Barganza|Shtëpisë së Braganzës]]. <gallery widths="141" heights="200"> Skeda:Vanozza.jpg|[[Vannozza dei Cattanei]] Giovanna de Candia, Konteshë e Gataneit. Skeda:Buch2-318.jpg|[[Giovanni Borgia (1474)|Giovanni Borgia]], 2nd Dukë i Gandias. Skeda:Cesareborgia.jpg|[[Cesare Borgia]] Skeda:Bartolomeo Veneto 001.jpg|Portret i supozuar i [[Lucrezia Borgia]] nga [[Bartolomeo Veneto]] Skeda:JoffreBorgia.jpg|[[Gioffre Borgia]] (1482–1522) Princ i Squillace. Skeda:ErcoleIId'Este.jpg|[[Ercole II d'Este, Duke of Ferrara]] Dukë i Ferraras Skeda:San Francisco de Borja.jpg|[[Francis Borgia, 4th Duke of Gandía]] Skeda:José de Avelar Rebelo - Retrato da Rainha D.Luisa de Gusmão.jpg|[[Luisa de Guzmán]], Bashkëshortja e Mbretit të Portugalisë Skeda:Alexander VI guilia.jpg|Aleksandri VI duke u gjunjëzuar para Medonës, thuhet se është ti ngjajë Giulia Farneses. </gallery> ==Edukimi== Rodrigo Borgia studoi juridikun në [[:en:University of Bologna|Bolonja]] ku edhe diplomoi, jo thjeshtë si [[:en:Canon law|Doktor i Juridikut]], por si "juristi më eminent dhe më i mençur".<ref>Monsignor Peter de Roo (1924), ''Material for a History of Pope Alexander VI, His Relatives and His Time'', (5 vols.), Bruges, Desclée, De Brouwer, volume 2, p. 29. [https://www.google.com/search?sclient=psy-ab&hl=en&lr=&client=firefox-a&rls=org.mozilla:en-US%3Aofficial&tbm=bks&source=hp&q=%22simply+as+Doctor+of+Law+but+as+%E2%80%9Cthe+most+eminent+and+judicious+jurisprudent.%22&pbx=1&oq=%22simply+as+Doctor+of+Law+but+as+%E2%80%9Cthe+most+eminent+and+judicious+jurisprudent.%22&aq=f&aqi=&aql=&gs_sm=s&gs_upl=966186l966186l0l967298l1l1l0l0l0l0l161l161l0.1l1l0&biw=1181&bih=617&cad=cbv&sei=_OHyTtnTNMm0sQK-goWyAQ#sclient=psy-ab&hl=en&lr=&client=firefox-a&rls=org.mozilla:en-US%3Aofficial&tbm=bks&source=hp&q=%22not+simply+as+Doctor+of+Law+but+as+%E2%80%9Cthe+most+eminent+and+judicious+jurisprudent.%22&pbx=1&oq=%22not+simply+as+Doctor+of+Law+but+as+%E2%80%9Cthe+most+eminent+and+judicious+jurisprudent.%22&aq=f&aqi=&aql=&gs_sm=e&gs_upl=5268l6629l0l6974l4l4l0l0l0l0l275l899l0.1.3l4l0&bav=on.2,or.r_gc.r_pw.,cf.osb&fp=e447b5129e47e464&biw=1181&bih=617] [http://attomelani.net/de_roo/volumeII_lowres.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120426065604/http://attomelani.net/de_roo/volumeII_lowres.pdf |date=26 prill 2012 }} [http://www.attomelani.net/?page+id=143 volumes 1–5]</ref> Pas zgjedhjes së xhaxhait të tij si [[Papa Kallikstusi III|Papa Kallikstusi]], ai u shugurua [[:en:Deacon|dhjak]] dhe krijoi [[:en:Lay kardinal|Kardinal-Djakun]] e [[:en:San Nicola in Carcere|Shën Nikollës në Karkeser]] në moshën 25 vjeçare në vitin 1456. Vitin pasues, ai u caktua [[:en:Apostolic Chancery|apostolik]] i Kishës së Shenjtë Romake. Që të dy zgjidhjet ishin karakteristike për moshën e tij. Në vitin 1468, ai u shugurua në [[:en: Priesthood (Catholic Church)|priftëri]] dhe, në vitin 1471, ai u bë peshkop dhe u caktua [[:en: Roman Catholic Suburbicarian Diocese of Albano|Kardinal-Peshkop i Albanos]].<ref name="CE1913"/> Duke shërbyer në [[:en: Roman Curia|Roman Curia]] nën pesë papët - Kallikstusin III, [[:en: Pope Pius II|Pius II]], [[:en: Pope Paul II|Paul II]], [[:en: Pope Sixtus IV|Sixtus IV]] dhe [[:en: Pope Innocent VIII|Innocent VIII]] – Rogrido Borgia fitoi përvojë administrative të konsiderueshme, ndikim dhe pasuri.<ref name="The March of Folly"/> ==Personaliteti== Rodrigo Borgia ishte njeri inteligjent që vlerësonte artin dhe shkencën dhe kishte respekt për kishën. Ai ishte i aftë dhe i kujdesshëm, dhe nga disa konsiderohet si "prift politik". Ishte orator i mirë dhe i mrekullueshëm në bisedë. Përveç kësaj, ai ishte "i njohur me Shkrimin e Shenjtë, kështu që fjalimet e tij ishin mjaft të mbushura me tekste nga Librat e Shenjtë".<ref>"Alexander was a jovial, far-sighted, moderate man, well-balanced in mind and body. Having lived nearly half a century in Rome, and having been for almost the whole of his life part of the ecclesiastical organization, he had come to a profound respect for all the interests of the Catholic Church, a respect greater than for his own life. He was prepared to compromise upon all purely human questions, but inflexible upon whatever concerned the rights of religion. He was the type of 'political priest', cautious and slow to act in the fact [sic] of the unforeseen, but brave to the point of heroism in defence of the great Institution whose direction had been entrusted to him." - Orestes Ferrara, quoted by N. M. Gwynne in [http://books.google.com/books?id=7qUX8cgg_8oC&printsec=frontcover&source=gbs_atb#v=onepage&q&f=false "The Truth about Rodrigo Borgia, Pope Alexander VI"], p. 17-18.</ref><ref>"[Pope Alexander VI was] so familiar with Holy Writ, that his speeches were fairly sparkling with well-chosen texts of the Sacred Books." - Msgr. Peter de Roo, in [http://answeringprotestants.files.wordpress.com/2014/04/alexandervi-deroo-vol2.pdf Vol. 2 of ''Material for a History of Pope Alexander VI, His Relatives, and His Time''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140408110332/http://answeringprotestants.files.wordpress.com/2014/04/alexandervi-deroo-vol2.pdf |date=8 prill 2014 }}, p. 273-274. ----- Alternative, expanded: "He was also a natural orator, a pleasant conversationalist, an expert in Canon Law and Theology, and 'so familiar with Holy Writ that his speeches sparkled with well chosen texts from Sacred Scripture.' He never ceased to be a student: if not occupied by Divine service or Church affairs he would be reading books. He also wrote for the instruction of others. It is admitted even by his enemies that he was a protector and promoter of literature and the sciences." - Msgr. Peter de Roo, as quoted by N. M. Gwynne in [http://books.google.com/books?id=7qUX8cgg_8oC&printsec=frontcover&source=gbs_atb#v=onepage&q&f=false "The Truth about Rodrigo Borgia, Pope Alexander VI"], p. 22.</ref> ==Kryepeshkopi i Valencias== [[File:Plaque Borja Valencia.jpg|thumb|right|Plaque outside the Archbishop's Palace, Valencia.]] Kur xhaxhai i tij Alonso de Borja (peshkop i Valencias) u zgjodh Papë Kallikstusi III, ai "trashëgoi" postin e peshkopit të Valencias. Gjashtëmbëdhjetë ditë para vdekjes së [[:en: Pope Innocent VIII|Papa Innocentit VIII]], ai propozoi Valencian si [[:en: Metropolitan bishop|metropol]] dhe u bë kryepeshkopi i parë i Valencias. Kur Rodrigo de Borja u zgjodh papë si Aleksandri VI pas vdekjes së Innocentit VIII, ishte radha e djalit të tij [[:en: Cesare Borgia|Cesare Borgia]] që të "trashëgonte" posti si arqipeshkvi i dytë i Valencias. Arqipeshkvi i tretë dhe i katërt i Valencias ishin [[:en: Juan de Borja Lanzol de Romaní, el menor|Juan de Borja]] dhe [[:en: Pedro Luis de Borja|Pedro Luis de Borja]], stërnipi dhe vëllai i Aleksandërit VI. Përkthimi i pllakatës në anën e Pallatit të Arqipeshkvit të Valencias: <blockquote> <center> ALEKSANDËR VI <br /> 9 korrik 1492, Papa Innocent VIII, me kërkesë të Kardinal Borjes dhe Monarkëve Katolikë, e ngriti Valencian në rendin e metropoliteve, duke e bërë Rodrigon e Borjes kryepeshkopin e parë të Valencias. <br /> 1492 - 1503 </center> </blockquote> ==Zgjedhja== [[File:Alexander - Bolla "Desiderando nui", dopo il 18 settembre 1499 - 2951587.tif|thumb|''Desiderando nui'', 1499]] Me vdekjen e Papa Innocentit VIII më 25 korrik 1492, tre kandidatët ishin kardinali Borgia, si kandidat i pavarur, [[:en: Ascanio Sforza|Ascanio Sforza]] për Milanezët dhe [[:en: Pope Julius II|Guiliano della Rovere]] si kandidat pro-francez. Flitej, por pa prova, se Borgia pati sukses pasi bleu më shumë vota, dhe Sforza në veçanti është korruptuar me katër mushka të ngarkuara me ari.<ref>Peter de Rossa, ''Vicars of Christ'', p. 144.</ref> Kjo ishte portretizuar në TV në serinë [[:en: The Borgias (2011 TV series)|The Borgias]] (2011), por është një gënjeshtër popullore për Papa Aleksandrin. Dëshmohet se Borgia udhëhiqte qysh në fillim dhe thashethemet filluan vetëm pas zgjedhjeve, dhe që Sforza dhe della Rovere ishin po aq të gatshëm dhe në gjendje për ryshfet si gjithë të tjerët.<ref>Mallett, M. ibid. pp. 123–6.</ref> Fituesi dhe zyrat e dhëna Sforzës, për më tepër, janë me vlerë të konsiderueshme më shumë se katër mushkat me ngarkesa argjendi. [[:en: Johann Burchard|Johann Burchardi]], mjeshtër i fshehtë i ceremonive dhe një figurë udhëheqëse e familjes papale për disa nga papët, regjistroi në ditarin e tij se [[:en: Papal conclave, 1492|mbledhja e fshehtë]] e vitit 1492 ishte një fushatë e shenjtë e veçantë. Della Rovere mori një shumë prej 200,000 [[:en: Ducat|dukatesh]] nga Mbreti [[:en: Charles VIII of France|Karli VIII i Francës]], me një shumë tjetër prej 100,000 nga [[:en: Republic of Genoa|Republika e Genoas]].<ref>Johann Burchard, ''Diaries 1483–1492'' (translation: A.H. Matthew, London, 1910)</ref> Borgia u zgjodh më 11 gusht 1492 duke marrë emrin Aleksandri VI (për shkak të konfuzioneve me statusin e [[:en: Antipope Alexander V|Papa Aleksadrit V]] të zgjedhur nga [[:en: Council of Pisa|Këshilli i Pizës]]). [[:en: Pope Leo X|Giovanni di Lorenzo de Medici]] (më pas Papa Leo X) thuhet se është kritikuar ashpër për zgjedhjet dhe lëshoi paralajmërimin e mëposhtëm: <blockquote>Tani ne jemi në fuqinë e një ujku, mbase më i pangopuri që bota ka parë ndonjëherë. Dhe në qoftë se ne nuk do të ikim, ai në mënyrë të pashmangshme do të na gllabërojë.<ref>James Reston, ''Dogs of God'', New York, Anchor Books, 2005, p. 287.</ref></blockquote> Ky është një citim i gabuar popullor. Ajo çfarë Medici tha në vërtetë është: <blockquote>Ikni, ne jemi në kthetrat e botë.<ref>Mallett ibid. p128</ref> </blockquote> Një kritikë e tillë megjithatë nuk besohet të jetë thënë nga Giovanini i ri: "Edhe pse ai ishte i zhvilluar para kohës, kardinali vështirë se mund ta ketë bërë këtë vëzhgim kur ishte vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç."<ref>''Studies in Church History'', 1906, Reuben Parsons, New York and Cincinnati, F. Pustet & Co., Volume 3, p. 210, n. 1. [http://books.google.com/books?id=m0hDAAAAYAAJ&pg=PA210&dq=%22cardinal+would+scarcely+have+made+this+observation%22&hl=en&sa=X&ei=YGnxTqGQNozEsQKSn7iaAQ&sqi=2&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=%22cardinal%20would%20scarcely%20have%20made%20this%20observation%22&f=false]</ref> Në kontrast me papatin e mësipërm, Papa Aleksandri VI respektohet fillimisht për administrimin e rreptë të drejtësisë dhe qeverisë së rregullt. Megjithëkëtë, ai filloi të përfshinte të afërmit e tij në kisha dhe u zgjerua në kurriz të fqinjëve të tij. Cesare Borgia, biri i tij, derisa ishte shtatëmbëdhjetë vjeç dhe student në Piza, u bë [[:en: Archbishop|kryepeshkop]] i Valencias dhe [[:en: Giovanni Borgia, 2nd Duke of Gandia|Giovani Borgia]] trashëgoi dukën spanjolle të [[:en: Gandia|Gandias]], shtëpinë stërgjyshore të Borgias në Spanjë. Për Dukën e Gandias dhe për [[:en: Gioffre Borgia|Gioffren]], të njohur edhe si Gofredo, Papa propozoi të ndërtohet një çiflig nga [[:en: Papal States|Shtetet e Papës]] dhe [[:en: Kingdom of Naples|Mbretëria e Napolit]]. Në mesin e çifligut të destinuara për Dukën e Gandias ishin [[:en: Cerveteri|Cerveteri]] dhe [[:en: House of Anguillara|Anguillara]], fituar së fundmi nga [[:en: Virginio Orsini|Virginio Orsini]], kreu i asaj shtëpie të fuqishme. Kjo politikë e solli [[:en: Ferdinand I of Naples|Ferdinandin I]], Mbretin e Napolit, në konflikt me Papa Aleksandrin VI, i cili u kundërshtua edhe nga kardinali della Rovere, kanidadatura e të cili u mbështet nga Mbreti Ferdinand. Della Rovere e fortifikoi veten në Peshkopatën e tij në [[:en: Bishop of Ostia|Ostia]] në gojën e [[:en: Tiber|Tiberit]] si Papa Aleksandri VI që formoi një aleancë kundër Napolit (25 prill 1493) dhe u përgatit për luftë. Ferdinadi bëri alenacë me Florencën, Milanin dhe Venecien. Ai po ashtu kërkoi ndihmë nga Spanja, por Spanja ishte e etur që të përshtatet me termet e papacisë që ta merr titullin e të zbuluarës së fundmi [[:en: New World|Botës së Re]]. Papa Aleksandri VI, në [[:en: Inter caetera|Inter caetera]], më 4 maj 1493, e ndau titullin mes Spanjës dhe Portugalisë me një vi kufitare. Ky u njoh si Traktati i Tordesillasit dhe u ratifikua nga Spanja më 2 korrik 1494 dhe nga Portugalia më 5 shtator 1494. (Janë edhe disa vula të tjera që njihen si [[:en: Bulls of Donation|Vulat e Donacionit]]). ==Krimi dhe Savonarola== Nuk ka dëshmi se Borgia u mor me helmime, vrasje gjyqësore apo grabitje për të financuar skemat e tyre dhe mbrojtjen e Shteteve të Papës.<ref name=poison1>[[John Julius Norwich]], ''Absolute Monarchs'', p. 273. Quote: "The fact that father and son [Alexander and Cesare] had collapsed on the same day inevitably aroused suspicions of foul play. It was pointed out that on the third [of August 1503] the two of them had dined with the recently appointed [[Adriano Castellesi|Cardinal Adriano Castellesi]] in his nearby villa; the rumor rapidly spread around Rome that they had intended to poison their host but had inadvertently drunk the poisoned wine themselves. For some reason this mildly ridiculous story has survived and found its way into a number of serious histories; it ignores the fact that..they had no ascertainable motive to kill Castellesi."</ref> (Kur kardinali vidq, pasuria e tyre automatikisht i shkonte kishës). Të vetmet akuza bashkëkohore të helmimit ishin nga disa prej shërbëtorëve të Borgias, nxjerrë nën torturat nga armiku i Aleksandërit dhe pasardhësi i tij, [[:en: Pope Julius II|Juliusi II]].<ref>Mallett ibid. p. 236</ref> [[File:Girolamo Savonarola.jpg|thumb|upright|[[Girolamo Savonarola]]]] Gjendja e krijuar ishte një skandal i madh. Kundërshtarët si i fuqishmi frat fiorentin [[:en: Girolamo Savonarola|Girolamo Savonarola]] nisi sharjet kundër korrupsionit papal he bëri thirrje për një këshill të përgjithshëm për të përballur abuzimet papale. Aleksandëri është raportuar të ketë qenë reduktuar në të qeshura kur denoncimet Savonarola-së ishin të lidhura me të. Por armiqësia e Savonarola duket të ketë qenë politike dhe jo personale, dhe frat i dërgoi një letër prekëse ngushëllimi Papës për vdekjen e dukës së Gandias: "Besimi, më i Shenjti At, është një dhe burimi i vërtetë i paqes dhe ngushëllim i vetë... Besimi sjell një ngushëllim nga një vend i largët".<ref>de la Bedoyere, M. ''The Meddlesome Friar.'' 1957 p. 24</ref> Por, përfundimisht, florentinasit u lodhën nga moralizimet e fratit dhe qeveria florentine e dënoi me vdekje (23 maj 1498).<ref>de la Bedoyere, ibid. passim.</ref> Shtëpitë e Kolonias dhe Orsinit, pas shumë luftimeve ndërmjet tyre, u bashkuan kundër Papës, duke e gjtur atë të paaftë për ta mbajtur rendin në zotërimet e tij. ==Zgjerimi i familjes== Është e rëndësishme të mbahet në mend se në Itali në atë kohë spanjollët nuk vlerësoheshin. Kështu, familjet e shquara italiane shikuan poshtë familjes Brogia dhe ata e refuzuan fuqinë e tyre, të cilën e kërkuan për mbrojtjen e vetvetes. Kjo është arsyeja pse Papa Kallikstusi III dhe Papa Aleksandri VI iu dhanë fuqi familjarëve për shkak se u besonin më shumë.<ref>J.B. Darcy, [http://www.thefreelibrary.com/What+you+don%27t+know+about+the+Borgia+Pope%3A+Alexander+VI+%281492-1503%29.-a0268401837 ''What you don't know about the Borgia Pope: Alexander VI (1492-1503)'']. Quote: "We need now to digress a little to explain why the Pope should bestow his favours so generously on his own relatives. Let us take a look first at the political situation in Spain and in Italy. For centuries, Spain had been almost completely overridden by the Moors. The Spaniards had been trying to take back their country from the Moors for almost 800 years. By the middle of the 15th century, this reconquest was almost complete, but Spain was still a hodgepodge of competing principalities and, because of its constant state of warfare, still a very backward country. In Italy, on the other hand, the Renaissance, which had hardly begun in Spain, had reached its high point and the Italians in general did not look kindly on a citizen of this backward country being elevated to the highest post in the Church. Remember, too, that the Pope at the time, besides his spiritual powers, was a sovereign political power with large areas of the peninsula, nominally, at least, under his control. (see map) However, politically Italy was in a worse state than Spain. In the south, Naples was a fief of the Pope, but its ruler, King Ferrante, refused to acknowledge the Pope's authority. In the north of the peninsula, many small principalities vied for dominance and were often at war with one another, changing alliances as rapidly as opportunity invited. In the Papal States themselves, noble families, such as the Orsini and the Colonna, acted as petty tyrants in the cities and areas which they controlled, grinding down the people and constantly seeking to achieve their independence from their sovereign, the Pope. These Roman families even sought to control the Papacy itself. It was probably only because they could not agree on an Italian successor to Nicholas V that the elderly Callistus had been elected; one who, in all probability, would not live long. (Remember that, in our own times, John XXIII was supposed to have been elected for the same reason). Callistus III was acknowledged by all as religious and austere, though severely criticized for his largesse to his family. But he was surrounded by enemies both within the Church and among the rulers of Europe. When elected, he did what all leaders do, he surrounded himself with people whom he believed he could trust. A Spaniard in Italy, he was hard pressed to find such trustworthiness except from members of his own family; hence his patronage of them, though it is not to be denied that it was probably also for personal reasons."</ref> Në këto rrethana, Papa Aleksandri VI, duke e ndjerë se mund të mbështetet në farefisin e vet, e zgjeroi rrethin e tij familjar. Ai e prishi martesën e Lucrezias me [[:en: Giovanni Sforza|Sforzën]], i cili ishte përgjigjur në sugjerimin se ai ishte i pafuqishëm me pabarazinë kundër-pretendimit se Papa Aleksandri VI dhe Cesari ishin në marrëdhënie incesti me Lucrezian, në vitin 1497.<ref>[[John Julius Norwich]], ''Absolute Monarchs'', p. 272. Quote: "As for her reputation, there is absolutely no evidence for the rumors of incest with one or more of her brothers -- or indeed with her father -- apart from that given by her first husband, Giovanni Sforza, during the divorce proceedings, during which several other baseless accusations were leveled in both directions."</ref> Dhe, në pamundësi për të organizuar një bashkim mes Cezarit dhe të bijës së Mbretit [[:en: Frederick of Naples|Frederik IV të Napolit]] (i cili kishte arritur Ferdinandin II vitin e kaluar), ai e nxiti Frederikun nga kërcënimet për të rënë dakord për një martesë mes Dukës së [[:en: Bisceglie|Bisceglies]], djalit të Alfonsit II, dhe Lucerias. Pasi e la kardinalitetin e tij, Cezari u dërgua në Francë me një mision në fund të vitit, duke dërguar vulën për divorcin e mbretit të ri francez [[:en: Louis XII of France|Luisit XII]], në këmbim për të cilën ai mori dukatin e [[:en: Valence, Drôme|Valentinoisit]] (një dukat i zgjedhur për shkak se ishte në përputhje me nofkën e tij tashmë të njohur të Valentinos), një premtim të ndihmës materiale për planet e tij në nënshtrimin e princërve feudal të papës Romagna dhe një martesë me princeshën [[:en: Navarre|Navarre]]. Papa Aleksandri VI shpresoi që Luisi XII do ta ndihmonte për shumë shtëpinë e tij sesa Karli VIII. I zemëruar nga protestat e Spanjës dhe të Sforzën, ai lidhi aleancë me Francën në janar të vitit 1499 dhe iu bashkua nga Venecia. Në vjeshtë, Luisi XII ishte në Itali duke e dëbuar Lodovico Sforzën nga Milani. Me suksesin francez, Papa vendosi të merrej në mënyrë drastike me [[:en: Romagna|Romagnan]], e cila edhe pse formalisht nën sundimin e papës ishte e ndarë në disa zotërime të pavarura në të cilat Venecia, Milano dhe Firenca i hidhnin sytë të uritur. Cezari i fuqishëm nga mbështetja e Francës, filloi sulmin ndaj qyteteve, njëri pas tjetrit, si i nominuar [[:en: Gonfalone of the Church|gonfaloniere]] (bartës i standardit) i kishës. Por dëbimi i francezëve nga Milano dhe kthimi i Sforzën i ndërprenë pushtimet e tij dhe ai u kthye në Romë në fillim të vitit 1500. ==Jubilari (1500)== Në vitin jubilar 1500, Papa Aleksandri çoi porosi për hapjen e [[:en: Holy donor|derës së shenjtë]] në natën e Krishtlindjeve dhe mbylljen e saj në ditën e Krishtlindjeve vitin tjetër. Pasi u konsultua me Mjeshtrin e Ceremonive, Johann Burchardin, Papa Aleksandri VI e hapi derën e parë të shenjtë në [[:en: Old St. Peter's Basilica|St. Peter's Basilica]] në natën e Krishtlindjeve 1499, dhe përfaësuesit e papës i hapen dyert në tri bazilikat e tjera patriarkale. Për këtë, Papa Aleksandri pati një hapje të krejt të krijuar në [[:en: Portico|Portico]] në St. Peter's dhe porosit një derë mermeri. Kjo derë qëndroi deri në vitin 1618, kur u vendos një derë tjetër në [[:en: St. Peter's Basilica|bazilikën e re]].<ref name="holydoors">Allen Duston, O.P., and Roberto Zanoli, 2003, ''Saint Peter and the Vatican: The Legacy of the Popes'', Art Services Intl., ISBN 9780883971406, p. 158-159. Quote: "The holy year 1500 definitively ushered in the custom of opening a holy door on Christmas Eve and closing it the following year on Christmas Day. Pope Alexander VI opened the first holy door in St. Peter’s Basilica on Christmas Eve, 1499, and papal legates opened the doors in the other three patriarchal basilicas. For this occasion, Pope Alexander had a new opening created in the portico of St. Peter’s and commissioned a door, made of marble, 3.5 meters high and 2.2 wide. It lasted until 1618 when another door was installed in the new basilica. The door, in turn, was replaced in 1950 by the bronze door which is still in use. In a ceremony strikingly similar in many ways to today’s ritual opening of a holy door, Pope Alexander VI was carried in the gestatorial chair to the portico of St. Peter’s. He and the members of his retinue, bearing long candles, processed to the holy door, as the choir intoned Psalm 118:19-20: “Open for me the gate of Yahweh, where the upright go in.” The Pope knocked thrice on the door, it gave way (assisted from within by workers), and everyone then crossed the threshold to enter into a period of penance and reconciliation. Thus, Pope Alexander, a lover of pomp and ceremony, formalized the rite of opening a holy door and began a tradition that continues, with few variations, to this day. Similar rites were held at the other patriarchal basilicas. Pope Alexander VI was also the first to institute a special rite for the closing of a holy door. On the feast of the Epiphany, January 6, 1501, two cardinals – one with a silver brick and the other with a gold one – symbolically began to seal the holy door. Basilica workers known as sampietrini completed the task, which included placing small coins and medals, minted during the holy year, inside the wall."</ref><ref name=rorate-jubilee>{{cite web|url=http://rorate-caeli.blogspot.com/2013/09/oh-catholic-life-was-just-horrible.html |language=en|title= How awful was Catholic life under those immoral Renaissance Popes! |publisher=Rorate Caeli |accessdate=25 mars 2014}} Quote: "[A]ll the clergy of the city were invited to the opening of the [1500] Jubilee. The Pope himself performed this ceremony on Christmas Eve, 1499, having taken pains to settle all the details beforehand with his Master of Ceremonies. The ceremonial observed on these occasions was no modern invention, but, as the Bull of indiction expressly says, was founded on ancient rites and full of symbolic meaning. According to Burchard, the crowd which assisted at these solemnities numbered 200,000 persons. Although this may be an exaggeration, still it is certain that, in spite of the troubles of the times and the insecurity in Rome itself, the numbers attending this Jubilee were very large."</ref> Në një ceremoni të ngjashme me të sotmen, Papa Aleksandri VI qëndroi në [[:en: Sedia gestatoria|sedia gestatoria]] në St. Peter's. Ai dhe asistenti i tij, duke dërguar qirinj, në përpunimin e derën së shenjtë, si në kor këndonin Psalm 118:19-20@. Papa trokiti në derë tri herë, punëtorët e qelën ata nga brenda, dhe secili e kaloi pragun për në hyrë në një periudhë të pendesës dhe pajtimit. Kështu, Papa Aleksandri e zyrtarizoi ritin dhe filloi një traditë e cila edhe sot praktikohet. Ceremonitë e ngjashme mbahen edhe sot në të tri bazilikat.<ref name=holydoors /> Papa Aleksandri krijoi një rit të veçantë për mbylljen e derës së shenjtë. Në [[:en: Epiphany (holiday)|Festën e Epifanisë]] në vitin 1501, ky kardinalët filluan ta mbyllnin derën me dy blloqe, një të bronztë dhe një të artë. ''Sampietrini'' (punëtorët e bazilikës)<ref>{{cite web|url=http://www.catholicculture.org/culture/library/dictionary/index.cfm?id=36264 |title=Dictionary: SAMPIETRINI |publisher=Catholic Culture |accessdate=25 mars 2014}} Quote: "The permanent group of skilled workers and artisans, in every trade, who with their assistants take care of St. Peter's Basilica."</ref> e kompletuan mbylljen duke vendosur para dhe medalje në brenda murit.<ref name=holydoors /> ==Skllavëria== Derisa hulumtuesit iniciatorë të Spanjës dhe Portugalisë ishin të shpejtë për të skllavëruar popujt indigjenë që takuan në Afrikë dhe në Botën e Re,<ref>"[http://www.latinamericanstudies.org/colonial/encomienda-slavery.pdf Encomienda or Slavery? The Spanish Crown's Choice of Labor Organization in Sixteenth-Century Spanish America.]" (PDF). Latin American Studies.</ref> disa papë u shprehën kundër kësaj praktike. Në vitin 1435, [[:en: Pope Eugene IV|Papa Eugene IV]] lëshoi një sulm ndaj skllavërisë në vulën e tij papnor [[:en: Sicut Dudum|Sicut Dudum]], e cila përfshinte shkishërimin e të gjithë atyre që angazhoheshin në tregtinë e skllevërve. Megjithatë, një formë e robërisë u lejua, duke qenë e ngjashme me detyrën e një fshatari ndaj zotërisë së tij në Evropë. Në vazhdën e uljeve të [[:en: Christopher Columbus|Kolombos]] në Botën e Re, Papa Aleksandri u pyet nga monarkët spanjoll për konfirmimin e pronësisë së tyre të tokave të sapogjetura.<ref>Stogre, p. 69–70</ref> Vulat e lëshuara nga Papa Aleksandri VI: Eximiae devotionis (3 maj 1493), [[:en: Inter caetera|Inter Caetera]] (4 maj 1493) dhe [[:en:Dudum siquidem|Dudum siquidem]], ngjashëm me të drejtat e spanjollve në tokat e reja të zbuluara amerikane, ndërsa [[:en: Pope Nicholas V|Papa Nikolasi V]] vazhdoi ta kundërshtonte atë me vulat [[:en: Romanus Pontifex|Romanus Pontifex]] dhe [[:en: Dum Diversas|Dum Diversas]].<ref>Raiswell, p. 469, "Black Africans in Renaissance Europe", P. 281, Luis N. Rivera, 1992, p. 25–28</ref> Morales Padron (1979) konkludon se këto vula i dhanë fuqi vendeve të robëruara.<ref>cited by Luis N. Rivera, 1992, p. 28</ref> Minnichi (2005) pohon se "tokat skllave" u lejuan për ta lehtësuar konvertimin në të krishterë.<ref>"Black Africans in Renaissance Europe", p. 281</ref> Historianët e tjerë dhe dijetarët e Vatikanit nuk pajtohen me këto akuza dhe pohojnë se Papa Aleksandri asnjëherë nuk ka aprovuar asnjë formë skllavërimi.<ref>Patrick Madrid, "Pope Fiction"</ref> Papët e tjerë të mëvonshëm, si Papa Benedikti XIV në ''Immensa Pastorium'' (1741) dhe Papa Gergori XVI në letrën e tij ''In Supremo Apostolatus'' (1839), vazhduan me kundërshtimin e skllavërisë. Thomberry (2002) pohon se ''Inter Caetera'' iu propozua [[:en: Requerimiento|Requerimiento]] i cili iu lexua indianëve amerikanë (të cilët nuk e kuptonin gjuhën e kolonizuesve) para se të fillonin veprimet ushtarake kundër tyre. Atyre iu dha opsioni për pranimin e autoriteteve të papës dhe të kurorës spanjolle ose të përballeshin me sulmet dhe mposhtjen.<ref>Thornberry 2002, p. 65; Luis N. Rivera, 1992, p. 37</ref> Në vitin 1993, Instituti i Ligjit Indigjen e thirri Papa Gjon Palin II ta anulojë ''Inet Caestera''-n dhe të bënte përmirësime për "këtë hidhërim të paarsyeshëm politik". Kjo u përcoll nga një apel i ngjashëm në vitin 1994 nga [[:en: Parliament of the World's Religions|Parlamenti Fetar i Botës]].<ref>Thornberry 2002, p. 65</ref> ==Vitet e fundit== Një rrezik tani u ngrit në formën e një komploti nga despotët e rrëzuar, Orsini dhe disa nga ''[[:en: Condottieri|condottieri]]'' i Cezarit. Në fillim trupat e papës pësuan disfatë dhe gjërat shiheshin keq për shtëpinë Borgia. Por premtimi i ndihmës franceze shpejt e forcoi konfederatën. Cezari, nga një akt i tradhtisë, kapi udhëheqësit e rrjetit në [[:en: Senigallia|Senigallia]] dhe vendosi [[:en: Oliverotto Euffreducci|Oliveroto da Fermon]] dhe [[:en: Vitellozzo Vitelli|Vitellozo Vitellin]] drejt vdekjes (31 dhjetor 1502). Kur Aleksandri VI i dëgjoi këto të reja, ai e tërhoqi Kardinali Orsin drejt Vatianit dhe e hodhi në një burg të nëndheshëm, ku edhe vdiq. Pasuritë e tij u konfiskuan dhe shumë anëtarë të tjerë të klanit në Romë u arrestuan, ndërsa djali i Aleksandrit, Gofredo Borgia udhëhoqi një ekspeditë në Campagna dhe konfiskoi kështjellën e tyre. Kështu, dy shtëpitë e mëdha të Orsinit dhe Colonas, të cilët kishin luftuar gjatë për dominimin në Romë dhe shpesh shkelën autoritetin e Papës, u poshtëruan dhe fuqia e Borgias u rrit. Cezari u kthye në romë, ku babai i tij i kërkoi që ta ndihmonte Gofredon në reduktimin e fortesave të fundit të Orsinit; kjo për shkak të disa arsyeve për të cilat ai nuk kishte vullet, më shumë për bezdinë e babai të tij; por ai përfundimisht marshoi, kap [[:en: Ceri|Cerin]] dhe lidhi paqe me Giulio Orsinin, i cili dorëzoi [[:en: Bracciano|Braccianon]]. Lufta mes Francës dhe Spanjës për posedimin e Napolit ra, dhe Papa ishte gati të lidhte aleancë me cilëndo fuqi që premtonte më shumë në atë moment. Ai ia ofroi ndihmën Luisit XII me kushtë që Sicilia t'i jepet Cezarit dhe pastaj ia ofron ndihmën Spanjës për zgjerim në Sienë, Pizë dhe Bolonjë. ==Vdekja== [[File:Tomb of Popes Borja ( Callisto III and Alessandro VI).jpg|thumb|[[List of extant papal tombs#15th century|The tomb of Pope Alexander VI]]]] [[File:Kmska Titiaan - Jacopo Pesaro bisschop van Paphos voorgesteld door paus Alexander VI Borgia aan de heilige Petrus - 28-02-2010 13-56-55.jpg|thumb|''[[Jacopo Pesaro being presented by Pope Alexander VI to Saint Peter]]'', painting by [[Titian]] ]] Cezari po përgatitej për një tjetër ekspeditë në gusht të vitit 1503 kur, pasi ai dhe babai i tij darkuan me Kardinalin Adriano da Corneto më 6 gusht, ata u sëmurën nga ethet disa ditë më vonë. Cezari, lëkura e të cilit thuhet se u rrjep<ref>"Cesare lay in bed, his skin peeling and his face suffused to a violet colour." ''The Borgias'', 1981, Georgina Masson, Marion Johnson, Penguin, ISBN 0-14-139075-1 ISBN 978-0-14-139075-8, p. 179. [https://www.google.com/search?q=%22Cesare+lay+in+bed%2C+his+skin+peeling+and+his+face+suffused+to+a+violet+colour.%22&hl=en&num=10&lr=&ft=i&cr=&safe=images#q=%22Cesare%20lay%20in%20bed%2C%20his%20skin%20peeling%20and%20his%20face%20suffused%20to%20a%20violet%20colour.%22&hl=en&num=10&lr=&ft=i&cr=&safe=images&um=1&ie=UTF-8&tbo=u&tbm=bks&source=og&sa=N&tab=wp&psj=1&ei=FZk5T5D_OZPo2gX6hdDzAQ&bav=on.2,or.r_gc.r_pw.,cf.osb&fp=cd9d988cdec68762&biw=1135&bih=731] </ref> si pasojë e masave të caktuara drastike për ta shpëtuar atë, përfundimisht u rikuperua; por Papa i moshuar duket se kishte pak shanse. Ditari i Burchadit ofron disa detaje të sëmundjes përfundimtare të Papës dhe vdekjes:<ref>Johann Burchard, 1921, ''Pope Alexander VI and His Court: Extracts from the Latin Diary of Johannes Burchardus'', F. L. Glaser, tr., N.L. Brown, New York, p. 179. [http://books.google.com/books?id=yU8bAQAAMAAJ&pg=PA179&dq=%2212th+of+August,+1503,+the+Pope+fell+ill+in+the+morning%22&hl=en&sa=X&ei=y7A5T7-wJ4ac2AWjjbGuCg&ved=0CDIQ6AEwAA#v=onepage&q=%2212th%20of%20August%2C%201503%2C%20the%20Pope%20fell%20ill%20in%20the%20morning%22&f=false]</ref> <blockquote>Të shtunën, më 12 gusht 1503, Papa u ndje i sëmurë që në mëngjes. Pas orës mbrëmjesore, mes orës gjashtë dhe shtatë, ethet u paraqitën dhe mbetën përgjithmonë. Më 15 gusht ia morën disa pika gjaku dhe ethet e tij veçsa acaroheshin. Të enjten, më 17 gusht, në orën nëntë ai mori mjekimin. Të shtunën, më 18 gusht, në mes orës nëntë dhe dhjetë, ai pranoi Peshkopin Gamboa të Carignolës, i cili ia lexoi meshën. Pas Kungimit të tij ai ia dha Eukaristinë Papës që ishte ulur afër tij. Pastaj ai e përfundoi meshën ku ishin prezent pesë kardinal, Serra, Juani dhe Francesko Borgia, Kazanova dhe Lorisi. Papa iu tregoi atyre se ndihej shumë keq. Në orën e mbrëmjësores pas Gamoa dha Extreme Unciton-in, ai vdiq.</blockquote> Papa ishte 72 vjeçar. Sa për gabimet e tij të vërteta, të njohura vetëm nga ai të cilit iu rrëfye, Papa Aleksandëri VI vdiq më të vërtetë i penduar..<ref>"[T]here is every reason to believe," writes the ''[[Dublin Review (Catholic periodical)|Dublin Review]],'' that Pope Alexander VI died "in sentiments of piety and devotion." [[Nicholas Wiseman|Nicholas Patrick Wiseman]], ed., 1858, ''The Dublin Review'', London, Thomas Richardson & Son, vol. 45, p. 351. [http://books.google.com/books?id=IdAsAQAAIAAJ&pg=PA351&dq=%22as+there+is+every+reason+to+believe+in+sentiments+of+piety+and+devotion.%22&hl=en&sa=X&ei=vtRnUd3XIZSa8wT1sICABw&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22as%20there%20is%20every%20reason%20to%20believe%20in%20sentiments%20of%20piety%20and%20devotion.%22&f=false]</ref> The bishop of [[Gallipoli, Apulia|Gallipoli]], Alexis Celadoni, spoke of the pontiff's contrition during his funeral oration<ref>" The historical value of Bishop Celadoni's funeral oration is said to be immense: "On 16 Sept 1503 Burchardus records in his diary that Alexius Celadenus or Celadonius, bishop of Gallipoli, delivered a discourse to the cardinals about to enter into conclave for the election of a successor to Pope Alexander VI. ''Et fuit tediosa et longa oratio''. Burchardus's most recent editor, Thuasne, states that this oration exists in manuscript in the Bibliotheque Nationale... He omits to observe that, granting that the discourse may have been too long for the cardinals, the longer the better for us, inasmuch as it ''contains an account of Pope Alexander of almost unique value,'' not merely as the judgment of a contemporary, but as delivered in public before an audience of contemporaries whose station in the church had brought them into almost daily intercourse with the deceased pope, and before whom ''any serious misrepresentation would have been impossible''. It is incomprehensible how he should have failed to reprint ''an historical testimony of such importance,'' having it under his own eyes." "A Contemporary Oration on Pope Alexander VI," [https://www.google.com/search?q=When+at+last+the+pope+was+suffering+from+a+very+severe+sickness%2C&rlz=1C1CHFX_enUS523US525&aq=f&oq=When+at+last+the+pope+was+suffering+from+a+very+severe+sickness%2C&aqs=chrome.0.57&sourceid=chrome&ie=UTF-8#hl=en&rlz=1C1CHFX_enUS523US525&q=%22it+contains+an+account+of+Pope+Alexander+of+almost+unique+value%22&um=1&ie=UTF-8&tbo=u&tbm=bks&source=og&sa=N&tab=wp&ei=tihgUam4I4bi8gT2poCADA&bav=on.2,or.r_qf.&fp=4b1f5d6338c0ef0c&biw=1294&bih=770 ''The English Historical Review''], 1892, vol. 7, p. 318. See also, [http://www.google.com/search?tbm=bks&hl=en&q=Archivum+Historiae+Pontificiae%3A+Vol.+14+Ideal+renaissance+pope&btnG=#hl=en&tbm=bks&sclient=psy-ab&q=Archivum+Historiae+Pontificiae:+Vol.+14+Ideal+renaissance+pope+celadoni&oq=Archivum+Historiae+Pontificiae:+Vol.+14+Ideal+renaissance+pope+celadoni&gs_l=serp.12...2582.5131.0.6546.9.9.0.0.0.0.89.591.9.9.0.ernk_rqr..0.0...1.1.8.psy-ab.CBuHFRxm2qg&pbx=1&bav=on.2,or.r_qf.&bvm=bv.44770516,d.eWU&fp=4b1f5d6338c0ef0c&biw=1294&bih=770 ''The Oration of Alexis Celadoni''], in ''The Ideal Renaissance Pope: Funeral Oratory from the Papal Court'', John M. MacManamon, S.J., ''Archivum Historiae Pontificiae,'' 1976, Vol. 14. pp. 54ff.</ref> Peshkopi i [[:en:Gallipoli, Apulia|Galipolit]], Aleksis Keladoni, foli për pendimin e Papës gjatë ligjeratës në funeralin e tij të zgjedhjes së pasardhësit të Aleksandërit, [[:en:Pope Pius III|Papa Piut III]]:<ref>Peter de Roo, 1924, ''Material for a History of Pope Alexander VI'', vol. 5, p. 89, note. 112. [https://www.google.com/search?q=%22animo+ad+lachrymas+ut+audio+fusus%2C+sacrosanctum+communionis+corpus%22&hl=en&num=10&lr=&ft=i&cr=&safe=images#sclient=psy-ab&hl=en&lr=&tbm=bks&source=hp&q=%22When+at+last+the+pope+was+suffering+from+a+very+severe+sickness%22&psj=1&oq=%22When+at+last+the+pope+was+suffering+from+a+very+severe+sickness%22&aq=f&aqi=&aql=&gs_sm=12&gs_upl=285873l285873l1l286326l1l1l0l0l0l0l0l0ll1l0&fp=1&biw=1126&bih=694&bav=on.2,or.r_gc.r_pw.,cf.osb&cad=b] [http://www.attomelani.net/?page+id=143] (Word frequency and page number of specific words and phrases for all 5 vols. at [[HathiTrust]]) [http://catalog.hathitrust.org/Record/001925194]<br> Latin text: "Dum graviter aegrotaret, factorum conscientia punctus contrito dolentique animo ad lachrymas ut audio fusus, sacrosanctum communionis corpus sua sponte, dilutis prius diligentissima confessione peccatis, petierit, et alia sacramenta..." Alexis Celadoni (Alexius Celadonius, Celadeni, 1451–1517), Bishop of Gallipoli, Italy (1494–1508), ''Alexii Celadeni Episcopi Gallipolitani Oratio ad sacrum cardinalium senatum ingressurum ad novum pontificem eligendum'', Publisher: Rome: Johann Besicken, 1503. [http://books.google.com/books?id=NUk-AAAAcAAJ&pg=PP7&dq=Alexii+Celadeni+Episcopi+Gallipolitani+oratio+%22sponte%22&hl=en&sa=X&ei=Qsw5T76jBu3o2gX35sCtCg&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q=sponte&f=false]</ref> <blockquote>Kur në fund Papa po vuante nga një sëmundje shumë e rëndë, ai spontanisht kërkoi, njëri pas tjetrit, secilin prej sakramenteve të fundit. Ai së pari e bëri një rrëfim shumë të kujdesshëm të mëkateve të tij, me një zemër të penduar dhe është ndikuar edhe në derdhjen e lotëve; ai pranoi Kungimin e Trupit më të Shenjtë dhe Epshet Ekstreme.</blockquote> [[:en:Interregnum|Mosmarrëveshjet]] tragicionale të dhunës dhe trazirat midis dy mbretërive filluan përsëri.<ref>"Throughout the Middle Ages a 'tradition' or 'custom' involving pillaging was attached to the death and election of high-ranking prelates." Joëlle Rollo-Koster, 2008, ''Raiding Saint Peter: Empty Sees, Violence, and the Initiation of the Great Western Schism (1378)'', Leiden; Boston: Brill, ISBN 90-04-16560-6 ISBN 978-90-04-16560-1, ''Introduction'', p. 1. [http://books.google.com/books?id=fOrzTh-Fca0C&pg=PA1&dq=%22In+the+words+of+various+narrators+throughout+the+Middle+Ages%22&hl=en&sa=X&ei=ArJpT5W3KInVsgKx9OCSCQ&ved=0CDoQ6AEwAA#v=onepage&q=%22In%20the%20words%20of%20various%20narrators%20throughout%20the%20Middle%20Ages%22&f=false] And as early as 633, "the [[Fourth Council of Toledo]] condemned the violence of the [[interregnum]]." ''The King's Body: Sacred Rituals of Power in Medieval and Early Modern Europe'', Sergio Bertelli, 2001, Pennsylvania State Univ Pr, ISBN 0-271-02102-0 ISBN 978-0-271-02102-7, p. 41. [http://books.google.com/books?id=dSmdjGuP6SEC&pg=PA41&dq=%22in+633+the+Fourth+Council+of+Toledo+condemned+the+violence+of+the+interregnum%22&hl=en&sa=X&ei=GsJpT7enH-SpsAK5sr2oCQ&sqi=2&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=%22in%20633%20the%20Fourth%20Council%20of%20Toledo%20condemned%20the%20violence%20of%20the%20interregnum%22&f=false] <br />Nor were the Romans alone guilty of such misbehavior. In the eleventh century, [[Peter Damian]], writing to the clergy and people of [[Osimo]], sharply reproved the "perverse and wholly detestable practice of certain people, who at the death of the bishop break in like enemies and rob his house, like thieves make off with his belongings, set fire to the homes on his estate, and with fierce and savage barbarity cut down his grape vines and orchards." Letter 35, Easter Synod, 1050. ''Letters 31–60'', Owen J. Blum (Translator), 1990, Catholic University of America Press, ISBN 0-8132-0707-X ISBN 978-0-8132-0707-0, p. 61. [http://books.google.com/books?id=3PkYNcU0k94C&pg=PA61&dq=perverse+and+detestable+practice+of+certain+people+who+at+the+death&hl=en&sa=X&ei=7rVpT9ioCqOLsQLdwsDHBQ&ved=0CDYQ6AEwAQ#v=onepage&q=perverse%20and%20detestable%20practice%20of%20certain%20people%20who%20at%20the%20death&f=false] </ref> Cezari, shumë i sëmurë për ta udhëhequr biznesin vet, e çoi [[:en:Micheletto Corella|Don Misheliton]], kuzhinierin e tij ''bravo'', për të kapur thesaret e Papës para se vdekja të publikohet. Ditën tjetër trupi iu ekspozua njerëzve dhe klerikëve të Romës, por ishte mbështjellë me një ''tapiseri të vjetër'' (''antiquo tapete''), duke u bërë i shpërfytyruar në masë të madhe nga dekompozimi i shpejtë. Sipas [[:en:Raffaello Maffei|Rafael Volterranos]]: "Ishte një skenë revoltuese ta shihej në atë deformim, kufoma e nxirë, u rrit mrekullisht dhe lëshonte një erë infektive; buzët dhe hunda e tij ishin të mbuluara me jargë të kafta, goja e tij ishte e hapur së tepërmi, dhe gjuha e tij, e fryrë nga helmi, ra mbi mjekrën e tij: prandaj nuk ka fanatik apo besimtar që guzoi të puthte këmbët ose duart e tij, sikur të kërkohej kështu."<ref name="NC">{{cite web|title=Sex Lives of the Popes|publisher=Prion|year=1996|author=Nigel Cawthorne|pages=218}}</ref> Ambasadori venecian vërejti se trupi ishte "më i shëmtuari, më monstruozi dhe më i tmershmi që kishte parë ndonjëherë, pa asnjë formë njerëzore."<ref name="NC"/> Është sugjeruar se, duke marrë parasyshë nivelin e pazakontë të dekompozimit, Aleksandri VI u helmua aksidentalisht për vdekje nga djali i tij, Cezari, me [[:en:Cantarella|cantarellë]] (e cila u përdor për eliminimin e Kardinalit Adriano), edhe pse ka dyshime në këto përshkrime dhe thuhet se Papa vdiq nga malarja, atëherë e përhapur në Romë, ose nga ndonjë murtajë e ngjashme.<ref name=poison1 /> Ambasadori i Ferraras i shkruan Dukës Ercole se nuk ishte çudi që Papa dhe duka ishin sëmurë për shkak se secili në Romë është i sëmurë nga ajri i keq ("per la mala condictione de aere"). Pas një qëndrimi të shkurtër, trupi u hoq nga dhoma e nëndheshme e St. Peter's dhe u vendos në një kishë më pak të njohur, kishën kombëtare spanjolle të [[:en:Santa Maria in Monserrato degli Spagnoli|Shën Marisë së Monserratit]].<ref>{{cite web|url=http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=6943005 |title=Pope Alexander VI (1431–1503) – Find A Grave Memorial |publisher=Findagrave.com |accessdate=2013-06-23}}</ref> ==Trashëgimia kulturore== [[Image:Alexander VI - Pinturicchio detail.jpg|thumb|Detail of fresco ''Resurrection'' in the Borgia Apartments, showing Alexander VI humbly in prayer.<ref>[http://www.thecatholicdormitory.com/2014/01/11/paintings-of-a-pope/ Paintings of a Pope] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140408224643/http://www.thecatholicdormitory.com/2014/01/11/paintings-of-a-pope/ |language=en|date=8 prill 2014 }}. Publisher: The Catholic Dormitory.</ref>]] Pas vdekjes së Aleksandrit VI, Juliusi II tha në ditën e zgjedhjeve: "Unë nuk do të jetoj kurrë në dhomën e njëjtë ku jetoi Borgiasi. Ai e përdhosi Kishën e Shenjtë si askush më parë. Ai uzurpoi pushtetin e papës me ndihmën e djallit dhe unë do të shkishërojë secilin që flet ose mendon për Borgian përsëri. Emri i tij duhet të harrohet. Ai duhet të nxirret nga çdo dokument dhe përkujtimore. Mbretërimi i tij duhet të zhduket. Të gjitha pikturat e bëra nga Borgias ose për ta duhet të mbulohen me tyl të zi. Të gjitha varret e Borgive duhet të hapen dhe trupat e tyre duhet të çohen atje ku duhet - në Spanjë."<ref name="NC2">{{cite web|title=Sex Lives of the Popes|publisher=Prion|year=1996|author=Nigel Cawthorne|pages=219}}</ref> Apartamentet e Borgias mbetën të mbyllura deri në shek. XIX.<ref name="NC2"/> Nganjëherë neglizhohet fakti se Aleksandëri VI vendosi mbi reformat e Curia-s. Ai i vendosi së bashku në një grup kardinalët më besimtarë me qëllim që ta lëvizë procesin. Reformat e planifikuara përfshinin rregullat e reja në shitjen e pronës së kishës, kufizimin e kardinalëve në një peshkopi dhe kode të rrepta morale për klerikët.<ref>[[John Julius Norwich]], ''Absolute Monarchs'', p. 268-269. Quote: "As part of his proposed new reforms, Alexander now nominated a commission of six of the most pious cardinals, and less than two months later a draft Bull of Reformation had been prepared. The pope was banned from selling benefices and from transferring Church property to laypersons. As for the cardinals, who were to be drawn from all the nations, none should possess more than one bishopric; their households were limited to eighty people and thirty horses; they were banned from hunting, theaters, carnivals, and tournaments; and their funeral expenses were not to exceed 1,500 ducats. The lesser clergy were similarly reined in: they must refuse all bribes and put away their concubines."</ref> Sikur të qëndronte në detyrë më gjatë, mund të kishte pasur më shumë sukses në miratimin e këtyre reformave. Aleksandri VI ishte i njohur për mbrojtjen e tij ndaj artit, dhe në ditët e tij filloi një erë e re arkitekturore në Romë me ardhjen e [[:en:Donato Bramante|Bramantit]]. [[:en:Raphael|Rafaeli]], [[:en:Michelangelo|Mikelanxhelo]] dhe [[:en:Pinturicchio|Pinturiço]] punuan për të. Ai porositi Pintruiçion të pikturojë një suitë dhomash në Pallatin Apostolik në Vatikan, të cilat sot njihen si [[:en:Borgia Apartments|Apartamentet Borgia]]. Ai shfaqi interes të madh në teatër, dhe ai edhe performoi [[:en:Menaechemi|Menaechmin]] në apartemetet e tij.<ref>"Under Alexander VI, the taste for theatrical representations made great progress. Plays, for the most part of an extremely objectionable character, were a prominent feature in all court festivities, and also in the Carnival amusements, in which Alexander took a great interest. In 1502 the Pope had the Menaechmi performed in his own apartments." - Ludwig von Pastor, ''History of the Popes'', Vol. 5, p.124, [https://archive.org/stream/historyofthepope05pastuoft#page/124/mode/2up]</ref> Përveç artit, Aleksandri VI ishte po ashtu i përfshirë në zhvillimin e arsimimit. Në vitin 1495, ai lëshoi vulën papnor me kërkesë të [[:en:William Elphinstone|William Elphinstone]], Peshkopit të Aberdenit, dhe Mbretit [[:en:James IV of Scotland|Xhejmsi IV të Skocisë]], themelues i [[:en:King's College, Aberdeen|King's College, Aberdeen]].<ref>{{Cite web |url=http://www.abdn.ac.uk/maps/generic-details-2503.php |title=King's College, Aberdeen |url-status=dead |access-date=15 prill 2014 |archive-date=8 prill 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140408220224/http://www.abdn.ac.uk/maps/generic-details-2503.php }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.academia.edu/3822017/Taking_a_Look_at_Pope_Alexander_VI |title=Taking a Look at Pope Alexander VI |access-date=15 prill 2014 |archive-date=3 janar 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140103043908/http://www.academia.edu/3822017/Taking_a_Look_at_Pope_Alexander_VI |language=en|url-status=dead }}</ref> Kolegji i Mbretit tani paraqet një element integral të [[:en:University of Aberdeen|Universitetit të Aberdenit]]. Aleksandri VI, sipas papës rival Giuliano della Rovere, ishte një marrano, gjë që e tregoi vetë me sjelljen e mirë ndaj hebrenjve.<ref>[[Black Legend#Origin]]</ref> Pas vitit 1492 dëbimi i hebrenjve nga Spanja, rreth 9,000 hebrenj të varfër zbarkuan në kufijtë e Shteteve të Papës. Aleksandëri iu uroi mirëseardhje në Romë, duke deklaruar se ata ishin "të lejuar të udhëhiqnin jetën e tyre, të lirë nga ndikimi i kristianizmit, për të vazhduar me ritet e tyre, të fitojnë pasuri dhe të gëzojnë shumë privilegje të tjera." Ai ngjashëm e lejoi imigrimin e hebrenjve nga Portugalia në vitin 1497 dhe nga Provenca në vitin 1498.<ref>{{cite book |first=James |last=Carroll | authorlink =James Carroll (author) |title=[[Constantine's Sword]] |location=Boston |publisher=[[Houghton Mifflin]] |year=2002 |pages=[https://archive.org/details/constantinesswor00carr_0/page/363 363]–364 |isbn=0395779278 }}</ref> Është vënë në dukje se shkeljet e supozuara të Aleksandërit VI janë të ngjashme për nga natyra me ato të princave të tjerë të Rilindjes, me një përjashtim nga pozicioni i tij në Kishë. Siç tha De Maistre në veprën e tij ''Du Pape'', Këta të fundit sfalin asgjë, sepse çdo gjë pritet prej tyre, prandaj veset e kaluara mbi një Luis SIV bëhen më fyese dhe skandaloze në një Aleksandër VI."<ref>[[Knights of Columbus]] Catholic Truth Committee, [http://books.google.ca/books?id=THEqAAAAMAAJ ''The Catholic encyclopedia: an international work of reference on the constitution, doctrine, discipline, and history of the Catholic Church, Volume 1''], [[Encyclopedia Press]], 1907, p. 294</ref> [[:en:Bohuslav Hasištejnský z Lobkovic|Bohuslav Hasištejnský z Lobkovic]], një poet humanist bohemian (1461 - 1510) ia dedikon këtë poemë latine Aleksandërit:<ref>Bohuslav Hasištejnský z Lobkovic: ''Carmina selecta'', Praha 1996, p.14</ref> {| |- | '''Epitaphium Alexandri Papae''' | '''Epitaf Papes Aleksander''' |- | :Cui tranquilla quies odio, cui proelia cordi :et rixa et caedes seditioque fuit, :mortuus hac recubat populis gaudentibus urna :pastor Alexander, maxima Roma, tuus. :Vos, Erebi proceres, vos caeli claudite portas :atque Animam vestris hanc prohibete locis. :In Styga nam veniens pacem turbabit Averni, :committet superos, si petat astra poli. | :Kush ka sakrifikuar i qetë në urrejtje, me një zemër luftëtare, :që nuk u ndal në grindje, luftëra dhe masakra, :është shtrirë këtu në arkivol për të gjithë njerëzit të gëzohen, :Papa yt suprem Aleksandër, oh, kryeqyteti Roma. :O prelatë Erebus dhe Qiell, mbyllini dyert tuaja :dhe ndalojeni shpirtin nga hyrja në faqet tuaja. :Ai do ta prish paqen e Styxit dhe do ta shqetësojë Avernusin, :dhe do të mposhtë shenjtorët, nëse ai hyn në sferën e yjeve. |} Sidoqoftë, pavarësisht nga armiqësia e Juliusit II, baronët roman dhe famullitarët e Romangnas nuk ka qenë kurrë problem i njëjtë për papatin dhe sukseset e Juliusit i detyrohen shumë themeleve të vendosura nga Borgias.<ref>Mallett ibid. p265</ref> Ndryshe nga Juliusi, Aleksandëri nuk bënte luftë nëse nuk ishte absolutisht e nevojshme, duke preferuar negociatat dhe diplomacinë.<ref>Mallet ibid passim.</ref> == Shiko edhe == * [[Lista e papëve]] * [[Vatikani]] == Lidhje të jashtme == * {{commonscat| Alexander VI }} * {{en}} [http://www.guardian.co.uk/news/datablog/2013/feb/13/popes-full-list Lista e të gjithë papëve] nga gazeta Guardian. * [http://sites.google.com/site/diarioborjaborgia/Home Diario Borja - Borgia] {{es icon}} * [http://www.stephenrbown.net/1494-1.htm/ 1494: How a Family Feud in Medieval Spain Divided the world in Half] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120904094630/http://www.stephenrbown.net/1494-1.htm/ |language=en|date=4 shtator 2012 }} * [[:es:Borja|Borja - Wikipedia, la enciclopedia libre]] {{es icon}} * [[:es:Borgia|Borgia - Wikipedia, la enciclopedia libre]] {{es icon}} * [http://www.euskalnet.net/laviana/gen_hispanas/borja_borgia.htm Borja o Borgia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191222053209/http://www.euskalnet.net/laviana/gen_hispanas/borja_borgia.htm |date=22 dhjetor 2019 }} {{es icon}} * [http://www.oliver-rost.homepage.t-online.de/HistoriaGenealogica.txt Francisco Fernández de Bethencourt - Historia Genealógica y Heráldica Española, Casa Real y Grandes de España, tomo cuarto] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190401085740/http://www.oliver-rost.homepage.t-online.de/HistoriaGenealogica.txt |date=1 prill 2019 }} {{es icon}} * [http://www.ramhg.es/index.php/boletin/boletin Una rama subsistente del linaje Borja en América española, por Jaime de Salazar y Acha, Académico de Número de la Real Academia Matritense de Heráldica y Genealogía] {{es icon}} * https://web.archive.org/web/20131015111445/http://libros.webuda.com/boletin-RAMHG-75.pdf BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA MATRITENSE DE HERÁLDICA Y GENEALOGÍA {{es icon}} * [http://archive.org/details/jstor-25006264 Thirty-Two Years with Alexander VI], ''The Catholic Historical Review'', Volume 8, no. 1, April, 1922, pp.&nbsp;55–58.[http://www.jstor.org/stable/25006264] [http://books.google.com/books?ei=g8ZfUdf1BYPs8gSFuoDIBA&id=qMaOfNRCq2sC&dq=%22Thirty-Two+Years+with+Alexander+VI%22&q=%22In+a+note+on+Alexander+VI+appended+to+my+translation%22#search_anchor] ==Shënimet== <references/> == Referime == * John Burchard, ''Diaries 1483–1492'' (translation: A.H. Matthew, London, 1910) * [[Eamon Duffy]], ''Saints & Sinners: A History of the Popes'' (Yale Nota Bene, 2002) * Peter de Rossa, ''Vicars of Christ: The Dark Side of the Papacy'' (Corgi, 1989) * Encyclopædia Britannica, 11th edition. * [http://www.euskalnet.net/laviana/gen_hispanas/borja_borgia.htm Borja or Borgia (in Spanish)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191222053209/http://www.euskalnet.net/laviana/gen_hispanas/borja_borgia.htm |date=22 dhjetor 2019 }} * [http://sites.google.com/site/diarioborjaborgia/Home DIARIO BORJA BORGIA (Spanish)] * "''That the world may believe: the development of Papal social thought on aboriginal rights''", Michael Stogre S.J, Médiaspaul, 1992, ISBN 978-2-89039-549-7 * "''The Historical Encyclopedia of World slavery"'', Editor Junius P. Rodriguez, ABC-CLIO, 1997, ISBN 978-0-87436-885-7 * ''"Black Africans in Renaissance Europe''", Thomas Foster Earle, K. J. P. Lowe, Cambridge University Press, 2005, ISBN 978-0-521-81582-6 * "''A violent evangelism"'', Luis N. Rivera, Luis Rivera Pagán, Westminster John Knox Press, 1992, ISBN 978-0-664-25367-7 * "''Indigenous peoples and human rights''", Patrick Thornberry, Manchester University Press, 2002, ISBN 978-0-7190-3794-8 * [[John Julius Norwich]], ''Absolute Monarchs: A History of the Papacy'', Random House, 2011, ISBN 978-1-4000-671 {{s-start}} {{s-rel|ca}} {{s-bef|before=[[papa Inoçenti VIII]]}} {{s-ttl|title=Papë|years=[[11 gusht]] [[1492]] – [[18 gusht]] [[1503]]}} {{s-aft|after=[[Papa Piu III]]}} {{s-end}} {{Lista e Papëve}} [[Kategoria:Papë të Kishës katolike]] [[Kategoria:Lindje 1431]] [[Kategoria:Vdekje 1503]] d9jaivod2zlyr3e1lc2a8rpgq0vg6fy Toquinho 0 146208 2465490 1629325 2022-07-28T06:56:59Z Rei Momo 52966 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Toquinho | image = [[Skeda:Toquinho Trova.jpg|200px|]] | title = Toquinho | birth_name = Antonio pecci Filho | birth_date = [[6 korrik]] [[1946]] | birth_place = {{BRA}} [[São Paulo]] | death_date = | death_place = | role të shquar = | rroga = | nationality = [[Brazil]]ian | website = }} '''Antonio Pecci Filho''' (lindi më [[6 korrik]] të vitit [[1946]] në [[São Paulo]], [[Brazil]]), i njohur si '''Toquinho''' është [[Këngëtari|këngëtare]] dhe [[kompozitori]] [[brazil]]ian, me origjinë italiane. == Biografia == Gjyshërit e tij mbërriti në Brazil nga [[Molise]]. Mësuesi i tij i parë ishte kitarë Paulinho Nogueira. Ai ka punuar për shumë vite me Vinicius de Moraes. Në vitin [[1990]] ai mori pjesë në Festivalin e [[Sanremo]] këndonin këngën në portugalisht Paola Turci, ''Ringrazio Dio''. Titulli i këngës ishte ''Nas asas de um violão''. == Diskografia == *''O Violão de Toquinho'' ([[1966]]) *''La vita, amico, é l'arte dell'incontro'' ([[1969]]) *''Toquinho'' (1970) *''Vinicius de Moraes en "La Fusa" con Maria Creuza y Toquinho'' (1970) *''Como Dizia o Poeta...Música Nova'' (1971) *''Per vivere un grande amore'' (1971) *''São Demais os Perigos desta Vida...'' (1971) *''Toquinho e Vinícius'' ([[1971]]) *''Vinicius + Bethania + Toquinho en La Fusa - Mar Del Plata'' (1971) *''Vinícius Canta "Nossa Filha Gabriela"'' ([[1972]]) *''O Bem Amado - trilha sonora original da telenovela'' (1973) *''Poeta, Moça e Violão - Vinicius, Clara Nunes, Toquinho'' ([[1973]]) *''Toquinho & Guarnieri - Botequim'' (1973) *''Toquinho - Boca da Noite'' (1974) *''Toquinho, Vinícius e Amigos'' (1974) *''Fogo sobre Terra'' - trilha sonora original da telenovela'' ([[1974]]) *''Toquinho e Vinícius'' (1974) *''Vinícius / Toquinho '' (1975) *''Toquinho e Vinícius - O Poeta e o Violão '' (1975) *''La voglia, la pazzia, l'incoscienza, l'allegria '' (1976) *''Toquinho - Il Brasile nella chitarra strumentale - Torino - Itália '' (1976) *''Toquinho Tocando 1977 '' (1976) *''The Best of Vinicius & Toquinho '' ([[1977]]) *''Tom, Vinícius, Toquinho, Miúcha '' (1977) *''Enciclopédia da Música Brasileira - Toquinho '' (1978) *''Toquinho Cantando - Pequeno Perfil de um Cidadão Comum'' (1978) *''10 Anos de Toquinho e Vinícius'' (1979) *''Paulinho Nogueira e Toquinho - Sempre Amigos'' ([[1980]]) *''Um Pouco de Ilusão'' (1980) *''A Arca de Noé'' (1980) *''A Arca de Noé - 2'' (1980) *''Toquinho, la chitarra e gli amici'' (1981) *''Doce Vida'' (1981) *''Toquinho ao Vivo em Montreaux'' ([[1982]]) *''Toquinho - Acquarello'' (1983) *''Toquinho - Acuarela'' ([[1983]]) *''Toquinho - Aquarela'' (1983) *''Casa de Brinquedos'' (1983) *''Sonho Dourado'' (1984) *''Bella la vita'' (1984) *''A Luz do Solo'' (1985) *''Coisas do Coração'' (1986) *''Le storie di una storia sola'' ([[1986]]) *''Vamos Juntos - Toquinho Live at Bravas Club'86 Tokyo'' (1986) *''Canção de Todas as Crianças'' ([[1987]]) *''Made in Coração'' (1988) *''Toquinho in Canta Brasil'' (1989) *''Toquinho - À Sombra de um Jatobá'' ([[1989]]) *''Toquinho Instrumental'' (1990) *''El viajero del sueño'' (1992) *''Il viaggiatore del sogno'' (1992) *''O Viajante do Sonho'' (1992) *''La vita è l'arte dell'incontro'' ([[1993]]) *''Trinta Anos de Música'' (1994) *''Toquinho e suas Canções Preferidas'' (1996) *''Canções dos Direitos da Criança'' (1997) *''Brasiliando'' (1997) *''Toquinho - Italiano'' (1999) *''Toquinho - Paulinho Nogueira'' ([[1999]]) *''Vivendo Vinicius - ao vivo - com Baden Powell, Carlos Lyra, Miúcha e Toquinho '' (1999) *''Sinal Aberto - Toquinho e Paulinho da Viola'' ([[1999]]) *''Coleção Toquinho e Orquestra'' (2001) *''Canciones de los derechos de los niños'' (2001) *''DVD - Toquinho'' (2001) *''DVD - Toquinho Live Concert (lançado na Itália)'' (2001) *''Toquinho - Amigos e Canções - Coletânea da Revista Reader's Digest'' ([[2002]]) *''Herdeiros do Futuro - com Projeto Guri '' (2002) *''Ensinando a Viver'' (2002) *''Toquinho e Orquestra Jazz Sinfônica'' (2002) *''Só tenho tempo pra ser feliz'' (2003) *''Toquinho - Le canzoni della mia vita'' ([[2003]]) *''DVD - Tons do Brasil - Toquinho'' (2003) *''Toquinho - Bossa Nova Para Sempre'' (2004) *''DVD Toquinho - Tributo à Bossa Nova'' ([[2004]]) *''CD / DVD - Toquinho no Mundo da Criança'' ([[2005]]) *''DVD - Só tenho tempo pra ser feliz - Ao Vivo'' (2005) *''Mosaico - músicas de Toquinho e Paulo César Pinheiro'' (2005) *''Passatempo - Retrato de uma época'' (2005) *''A Vida Tem Sempre Razão - Tributo a Toquinho - CD de Silvia Goés, Ivâni Sabino e Pepa D'Elia'' ([[2006]]) *''DVD - Passatempo - Retrato de uma época'' ([[2007]]) *''CD - O poeta, a moça e o violão - Vinicius, Clara Nunes e Toquinho'' (2008) *''DVD - Jobim, Vinicius, Toquinho & Miucha - I Concerti Live - gravado em 1978'' ([[2008]]) *''DVD - Toquinho - I Concerti Live - gravado em 1983'' ([[2008]]) *''DVD - Toquinho - Programa Ensaio - gravado em 1990'' (2008) *''CD - Toquinho e MPB-4 - 40 anos de música'' (2008) *''DVD - Toquinho e MPB-4 - 40 anos de música'' (2009) == Gallery == <gallery> Image:Toquinho Cremona 5th aug 2010.jpg|Toquinho në [[Cremona]], [[Italia]], [[5 gusht]] [[2010]]. Image:Toquinho Badi Assad Cremona 5th aug 2010.jpg|Toquinho në [[Cremona]], [[Italia]], [[5 gusht]] [[2010]] ne nje dueti me [[Badi Assad]]. Image:Toquinho.jpg|Toquinho në [[Milano]], [[Italia]], [[27 mars]] [[1990]], Teatro Smeraldo. Image:TOQUINHO piacenza 27 lug 2022 02.jpg|Toquinho në [[Piacenza]], [[Italia]], [[27 korrik]] [[2022]]. Image:TOQUINHO piacenza 27 lug 2022 01.jpg|Toquinho në [[Piacenza]], [[Italia]], [[27 korrik]] [[2022]] ne nje dueti me [[Camilla Faustino]]. </gallery> == Lidhje të jashme == *[http://www.toquinho.com/ Toquinho.com] {{aktor-cung}} {{DEFAULTSORT:Toquinho}} [[Kategoria:Këngëtarë brazilianë]] [[Kategoria:Lindje 1959]] [[Kategoria:Kompozitorë brazilianë]] oy3jhome30dghaxbxbmfxia12a3rtlw Koço Tasi 0 168154 2465398 2367471 2022-07-27T13:39:11Z Ikranjani 127687 removed [[Category:Njerëz nga Përmeti]]; added [[Category:Njerëz nga Leusa]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder| name=Koço Tasi| image=| image_size=230px| office=Ministër i Drejtësisë| term_start=16 tetor| term_end=6 dhjetor, 1921| predecessor=[[Dhimitër Kacimbra]]| successor=[[Hoxha Kadri]]| birth_date=[[15 maj]], [[1889]]| birth_place=[[Leusë]], [[Perandoria Osmane]]| death_date=[[15 maj]], [[1966]]| death_place=[[Tiranë]], [[Republika Popullore e Shqipërisë]]| nationality=Shqiptar| profession=Avokat| office2=Ministër i Punëve Botore| predecessor2=[[Zija Dibra]]| successor2=[[Haki Tefiku]]| term_start2=6 dhjetor| term_end2=6 dhjetor, 1921}}'''Koço Tasi''' ([[Leusë]], [[15 Maj|15 maj]] [[1889]] - [[Tirana|Tiranë]], [[15 Maj|15 maj]] [[1966]]) ka qenë ligjvënës dhe ministër shqiptar. Autor i një fjalori etimologjik të gjuhës shqipe. == Biografia == Lindi më 15 maj të 1889 në Leusë të [[Përmeti|Përmetit]], vëllai i [[Akile Tasi|Akile Tasit]]. Më 1903-1906 emigroi në Rumani dhe më pas, më 1906-1913 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Më 1913-14 ndodhej në Shqipëri, ku nisi punën si avokat. Ishte anëtar i "Krahut Kombëtar".<ref name=":0">[[Kastriot Dervishi|K. Dervishi]], ''[[Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet]]'', Tiranë: 55, fq. 233. ISBN 978-99943-56-22-5</ref> U zgjodh deputet i Prefekturës së Gjirokastrës në [[Këshilli Kombëtar i Shqipërisë (1921 - 1923)|Këshillin Kombëtar të Shqipërisë]] nga 21 prill 1921 deri më 30 shtator 1923.<ref>[http://www.parlament.al/media/LigjvnsitShqiptar.pdf Ligjvënësit shqiptarë 1920-2005]</ref> Më 1921 u emërua nënministër i Punëve të Brendshme, ministër i Drejtësisë dhe ministër i Punëve Botore. Përkrahu [[Lëvizja e qershorit|Lëvizjen e qershorit]] më 1924 në Përmet. Emërohet prefekt i qeverisë [[Fan Noli|Noli]] në [[Gjirokastra|Gjirokastër]]. Me Triumfin e Legalitetit emigroi në Greqi deri më 1941. Atje shkroi teoritë e tij për "shoqëritë e krishtera". Më 1942-44 inspektor i përgjithshëm i Kryeministrisë në Shqipëri. Më 1944 kryesoi Komisionin e Dëmve që do të mund të shkaktoheshin nga ushtria gjermane. Arrestohet nga komunistët më 17 nëntor 1944. Më 13 prill 1945 dënohet nga [[Gjyqi Special, 1945|Gjyqi Special]] me burgim të përjetshëm dhe punë të rëndë. Në tetor të 1964 doli nga burgu dhe u vendos në [[Shkodra|Shkodër]]. Ndërroi jetë më 15 maj 1966 në Tiranë.<ref name=":0" /> ==Referimet== <references/> [[Kategoria:Të burgosur dhe të përndjekur në komunizëm]] [[Kategoria:Lindje 1889]] [[Kategoria:Vdekje 1966]] [[Kategoria:Ligjvënës shqiptarë]] [[Kategoria:Ministra të Drejtësisë të Shqipërisë]] [[Kategoria:Ministra të Punëve Publike të Shqipërisë]] [[Kategoria:Prefektë të Gjirokastrës]] [[Kategoria:Njerëz nga Leusa]] [[Kategoria:Ortodoksë shqiptarë]] [[Kategoria:Leksikografë shqiptarë]] [[Kategoria:Njerëz nga Vilajeti i Janinës]] [[Kategoria:Përkthyes prej turqishtes në shqip]] lwoacuzbo0h00r4d46kbqowgjhkbf5a 2465399 2465398 2022-07-27T13:41:24Z Ikranjani 127687 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder| name=Koço Tasi| image=| image_size=230px| office=Ministër i Drejtësisë| term_start=16 tetor| term_end=6 dhjetor, 1921| predecessor=[[Dhimitër Kacimbra]]| successor=[[Hoxha Kadri]]| birth_date=[[15 maj]], [[1889]]| birth_place=[[Leusë]], [[Perandoria Osmane]]| death_date=[[15 maj]], [[1966]]| death_place=[[Tiranë]], [[Republika Popullore e Shqipërisë]]| nationality=Shqiptar| profession=Avokat| office2=Ministër i Punëve Botore| predecessor2=[[Zija Dibra]]| successor2=[[Haki Tefiku]]| term_start2=6 dhjetor| term_end2=6 dhjetor, 1921}}'''Koço Tasi''' ([[Leusë]], [[15 Maj|15 maj]] [[1889]] - [[Tirana|Tiranë]], [[15 Maj|15 maj]] [[1966]]) ka qenë ligjvënës dhe ministër shqiptar. Autor i një fjalori etimologjik të gjuhës shqipe. == Biografia == Lindi më 15 maj të 1889 në Leusë të [[Përmeti|Përmetit]], vëllai i [[Akile Tasi|Akile Tasit]]. Më 1903-1906 emigroi në Rumani dhe më pas, më 1906-1913 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Më 1913-14 ndodhej në Shqipëri, ku nisi punën si avokat. Ishte anëtar i "Krahut Kombëtar".<ref name=":02">{{Cite book|last=Dervishi|first=Kastriot|title=[[Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet]]|publisher=55|year=2012|isbn=9789994356225|location=Tiranë|pages=233|language=sq}}</ref> U zgjodh deputet i Prefekturës së Gjirokastrës në [[Këshilli Kombëtar i Shqipërisë (1921 - 1923)|Këshillin Kombëtar të Shqipërisë]] nga 21 prill 1921 deri më 30 shtator 1923.<ref>[http://www.parlament.al/media/LigjvnsitShqiptar.pdf Ligjvënësit shqiptarë 1920-2005]</ref> Më 1921 u emërua nënministër i Punëve të Brendshme, ministër i Drejtësisë dhe ministër i Punëve Botore. Përkrahu [[Lëvizja e qershorit|Lëvizjen e qershorit]] më 1924 në Përmet. Emërohet prefekt i qeverisë [[Fan Noli|Noli]] në [[Gjirokastra|Gjirokastër]]. Me Triumfin e Legalitetit emigroi në Greqi deri më 1941. Atje shkroi teoritë e tij për "shoqëritë e krishtera". Më 1942-44 inspektor i përgjithshëm i Kryeministrisë në Shqipëri. Më 1944 kryesoi Komisionin e Dëmve që do të mund të shkaktoheshin nga ushtria gjermane. Arrestohet nga komunistët më 17 nëntor 1944. Më 13 prill 1945 dënohet nga [[Gjyqi Special, 1945|Gjyqi Special]] me burgim të përjetshëm dhe punë të rëndë. Në tetor të 1964 doli nga burgu dhe u vendos në [[Shkodra|Shkodër]]. Ndërroi jetë më 15 maj 1966 në Tiranë.<ref name=":02" /> ==Referimet== <references/> [[Kategoria:Të burgosur dhe të përndjekur në komunizëm]] [[Kategoria:Lindje 1889]] [[Kategoria:Vdekje 1966]] [[Kategoria:Ligjvënës shqiptarë]] [[Kategoria:Ministra të Drejtësisë të Shqipërisë]] [[Kategoria:Ministra të Punëve Publike të Shqipërisë]] [[Kategoria:Prefektë të Gjirokastrës]] [[Kategoria:Njerëz nga Leusa]] [[Kategoria:Ortodoksë shqiptarë]] [[Kategoria:Leksikografë shqiptarë]] [[Kategoria:Njerëz nga Vilajeti i Janinës]] [[Kategoria:Përkthyes prej turqishtes në shqip]] 0g45v0ey7qx72l68kuymu51g7c7iehu Partneriteti i Kosovës me MCC 0 171918 2465513 2458040 2022-07-28T11:49:28Z Botuesi 40874 wikitext text/x-wiki [[Skeda:Seal of the United States Millennium Challenge Corporation.svg|thumb|Logo e Korporatës Sfidat e Mijëvjeçarit|180x180px]] Partneriteti i Kosovës me agjencinë qeveritare amerikane Korporata Sfidat e Mijëvjeçarit është themeluar në dhjetor 2015. Në takimin vjetor të kësaj agjencie, Bordi i MCC-së i udhëhequr nga Sekretari i Shtetit, [[John Kerry]], ka përzgjedhur Kosovën për herë të parë për të zhvilluar programin kompakt të ndihmës, program i gjerë investimi mbi 200 milion dollarë.<ref>https://www.mcc.gov/news-and-events/release/mcc-board-selects-five-countries-for-mcc-partnerships-121715</ref> Procesi i gjerë ndërinstitucional i kualifikimit të Kosovës për fondet e MCC-së është udhehequr nga ish-Presidentja e Republikës së Kosovës, [[Atifete Jahjaga]]. Pas përfundimit të mandatit të Presidentes Jahjaga, zhvillimi i programit të MCC-së i është bartur Qeverisë së Kosovës. Bartja e procesit ka treguar sfidat për aftesinë e qeverisë të përballet me një proces të rëndësishëm duke ndikuar në vonesat në formimin e ekipit nacional të Kosovës për programin 'threshhold' dhe akuzave për politizim të procesit.<ref name=":0">http://www.syri.net/2016/05/19/kosove-kryeministri-mustafa-e-ben-zvministrin-selimi-me-dy-poste/{{Lidhje e thyer}}</ref> Në dhjetor 2016, si rezultat i mungesës së arritjes së performancës në indikatorë, Bordi i MCC-së e uli programin për Kosovën për një kategori më poshtë, përkatësisht në programin e 'pragut' apo 'threshold'.<ref>http://kallxo.com/gjnk/korrupsioni-ia-humb-kosoves-milionat-e-premtuara-nga-amerika/</ref> Në korrik 2022, Kosova nënshkruan marrëveshjen e dytë me vlerë prej 236.7 milionë eurosh me Korporatën e Sfidave të Mijëvjeçarit (MCC), për projektin Kompakt për energji.<ref>{{Cite web|last=Hyseni|first=Jehona|last2=Hyseni|first2=Jehona|date=2022-07-27|title=Nënshkruhet marrëveshja në mes të Kosovës dhe MCC-së|url=https://www.dukagjini.com/nenshkruhet-marreveshja-ne-mes-te-kosoves-dhe-mcc-se/|access-date=2022-07-28|website=Dukagjini|language=sq}}</ref> == Datat kryesore == * '''Shkurt 2015 -''' Presidentja Atifete Jahjaga themelon Grupin Ndërinstitucional për të arritur kualifikimin e Kosovës në MCC. Udhëheqës i Grupit Punues është emëruar Adrian Prenkaj, këshilltar i Presidentes. Anëtar të këtij grupi janë emëruar: Ministria e Financave, Ministria e Shëndetësisë, Ministria e Arsimit, Agjencia e Statistikave e Kosovës, dhe një numër agjencish të specializuara të OKB-së në Kosovës, si UNKT, UNDP, UNICEF, OBSH, etj. * '''Shtator 2015 -''' Presidentja Jahjaga u takua në Uashington me Beth Tritter, zëvendëspresidente e MCC-së. Në këtë takim zyrtarët e MCC e falënderuan Presidenten Jahjaga për angazhimin e saj personal për të arritur partneritetin ndërmjet Kosovës dhe MCC-së dhe theksuan se janë jashtëzakonisht të kënaqur me nivelin e bashkëpunimit që MCC ka pasur me ekipin e grupit punues kosovar dhe progresin që është arritur përbrenda një kohe shumë të shkurtër në përmirësimin e indikatorëve. * '''Nëntor 2015''' - Më 6 nëntor 2015, MCC publikon vlerësimin 'Score Card' edhe pë Kosovën. Për herë të parë pas pesë viteve Kosova kalon vlerësimin e MCC-së, nga 7 indikatorë në vitin 2014, në 13 indikatorë në vitin 2015, duke i hapur rrugë përfitimit të fondeve nga kjo agjenci amerikane. * '''Dhjetor 2015''' - Në takimin vjetor të MCC-së, Bordi i MCC-së ka përzgjedhur Kosovën për të zhvilluar programin 'kompakt' të ndihmës, program i gjerë investimi mbi 200 milion dollarë. * '''Prill 2016''' - Pas përfundimit të mandatit të Presidentes Jahjaga, zhvillimi i programit të parë të MCC-së i bartet Qeverisë së Kosovës, udhëhequr nga Kryeministri [[Isa Mustafa]] * '''Dhjetor 2016''' - Si rezultat i rënjës në indikatorë, Bordi i MCC-së e ulë programin për Kosovën për një kategori më poshtë, përkatësisht në programin “threshold”. * '''Nëntor 2017''' - Nënshkruhet Marrëveshja për 49 milionë dollarë me Korporatën e Sfidave të Mijëvjeçarit (MCC), për projektin threshdold. * '''Korrik 2022''' - Nënshkruhet Marrëveshja e dytë me vlerë prej 236.7 milionë eurosh me Korporatën e Sfidave të Mijëvjeçarit (MCC), për projektin Kompakt për energji. == Korporata Sfidat e Mijëvjeçarit == Korporata Sfidat e Mijëvjeçarit (Millennium Challenge Corporation - MCC) është agjenci qeveritare e Shteteve të Bashkuara të Amerikës e krijuar në vitin 2004 nga Kongresi amerikan.<ref>Millennium Challenge Corporatio, https://www.mcc.gov/<nowiki/>n</ref> E konsideruar shpesh si organizata më transparente në botë, ajo vepron ndaras nga Departamenti i Shtetit dhe USAID-i, dhe bazohet në incentiva për shtetet në zhvillim, ku vetëm ato shtete që plotësojnë kriteret kanë të drejtë për ndihmë. Kjo agjenci çdo vit ndan grante për shtete me të ardhura të ulëta dhe mesatare për kokë banori, për të mbështetur zhvillimin ekonomik dhe zhdukjen e varfërisë. == Marrëdhëniet Kosovë-MCC == Kosova ka bërë përpjeke për të vendosur një partneritet me MCC prej vitit 2010. Pavarësisht përkrahjes së vazhdueshme nga Kongresi amerikan, ky proces ka ngecur për arsye të neglizhencës dhe mungesës së angazhimit të qartë nga Qeveria e Kosovës për të arritur kualifikimin. Prej shkurtit 2015, Presidentja [[Atifete Jahjaga]] ka vendosur si prioritet angazhimin për kualifikimin e Kosovës për fondet e mijëvjeçarit, duke themeluar një grup të punës të udhëhequr nga Zyra e Presidentes, që do të grumbullonin të dhënat dhe do të përmirësonin indikatorët e kërkuar nga MCC.<ref>Kosova pritet të përfitojë qindra miliona dollarë nga SHBA'të, http://www.gazetaexpress.com/lajme/kosova-pritet-te-perfitoje-qindra-miliona-dollare-nga-shba-te-144216/ </ref> Në shtator 2015, gjatë vizitës në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Presidentja Jahjaga u takua në Uashington me Beth Tritter, zëvendëspresidente e MCC-së. Në këtë takim zyrtarët e MCC e falënderuan Presidenten Jahjaga për angazhimin e saj personal për të arritur partneritetin ndërmjet Kosovës dhe MCC-së dhe theksuan se janë jashtëzakonisht të kënaqur me nivelin e bashkëpunimit që MCC ka pasur me ekipin kosovar dhe progresin që është arritur përbrenda një kohe shumë të shkurtër në përmirësimin e indikatorëve.<ref>Presidentja Jahjaga u takua me zëvendëspresidenten e MCC-së, Beth Tritter, 1 tetor 2015, Uashington. http://www.president-ksgov.net/?page=1,6,4056#.Vmtnr0orLIU </ref><ref>http://www.kosovapress.com/sq/nacionale/jahjaga-ne-shba-takohet-me-zevendes-administratori-e-usaid-it-56133/</ref> == Grupi Ndërinstitucional për MCC == Në shkurt të vtiti 2015, Presidentja Atifete Jahjag ka themeluar Grupin Ndërinstitucional për të arritur kualifikimin e Kosovës në MCC. Udhëheqës i Grupit Punues është emëruar [[Adrian Prenkaj]], këshilltar i Presidentes.<ref>http://www.telegrafi.com/kosova-mund-te-perfitoje-deri-ne-250-milione-dollare-nga-amerikanet/</ref> Anëtar të këtij grupi janë emëruar [[Ministria e Shëndetësisë e Kosovës|Ministria e Shëndetësisë]], Ministria e Financave, [[Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë|Ministria e Arsimit]], Agjencia e Statistikave e Kosovës dhe një numër agjencish të specializuara të [[Organizata e Kombeve të Bashkuara|OKB]]-së në Kosovës, si [[United Nation Development Program|UNDP]], UNICEF, OBSH, UNKT. == Përzgjedhja e shteteve == [[Skeda:Secretary Kerry Hosts the Quarterly Millennium Challenge Corp (MCC) Board of Directors Meeting.jpg|thumb|Sekretari amerikan i Shtetit John Kerry në takimin e Bordit të MCC-së.]] Reformat janë komponenti më i rëndësishme në procesin e përzgjedhjes së shteteve që mund të përfitojnë nga fondet e mijëvjeçarit. Çdo vit kjo organizatë publikon një tabelë vlerësimi për shtetet me të ardhura të ulëta dhe mesatare për kokë banori, bazuar në performancën në 20 indikatorë objektiv, si: liritë ekonomike, drejtat demokratike, kontrolli i korrupsionit, qeverisja e mirë dhe investimi në qytetarë.  Vlerësimi bazohet në indikatorë të jashtëm. Procesi është rigoroz dhe për t’u kualifikuar një shtet duhet: a) të kalojë së paku 10 prej 20 indikatorëve; b) të kalojë indikatorin e të drejtave demokratike; dhe c) të kalojë indikatorin e kontrollit të korrupsionit. Në fund të këtij procesi vetëm 25% e shteteve kualifikohen për të marrë grante që do të mbështesin zhvillimin ekonomik, uljen e varfërisë apo të adresojnë korrupsionin.<ref>Report on the Criteria and Methodology for Determining the Eligibility of Candidate Countries for Millennium Challenge Account Assistance, https://www.mcc.gov/resources/doc/report-selection-criteria-and-methodology-fy15 </ref> == Kualifikimi për fondet e MCC-së == MCC publikon çdo vjet vlerësimet për secilin shtet në botë, me të ardhura të ulëta dhe mesatare për kokë banori. Më 6 nëntor MCC ka publikuar vlerësimin edhe pë Kosovën. Për herë të parë pas pesë viteve Kosova ka kaluar vlerësimin e MCC-së, nga 7 indikatorë në vitin 2014, në 13 indikatorë në vitin 2015, duke i hapur rrugë përfitimit të fondeve nga kjo agjenci amerikane.<ref>Kosova kalon pragun e vlerësimit të MCC-së, http://www.kosovapress.com/sq/nacionale/kosova-kalon-pragun-e-vleresimit-te-mcc-se-55519/</ref> Në takimin vjetor të kësaj agjencie në dhjetor 2015, Bordi i MCC-së ka përzgjedhur Kosovën për të zhvilluar programin 'kompakt' të ndihmës, program i gjerë investimi mbi 200 milion dollarë. == Sfidat e vazhdimit të programit == Zhvillimi i programit të MCC-së mbetet shumë sfidues për Kosovën. Ne vitin 2019, kane filluar te zhvillohen projektet e para.<ref>{{Cite web|url=https://kastori.net/listim/general-procurement-notice-3/|title=GENERAL PROCUREMENT NOTICE (GPN) # 3|url-status=dead|access-date=23 prill 2019|archive-date=23 prill 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190423170406/https://kastori.net/listim/general-procurement-notice-3/}}</ref> Institucionet duhet të vazhdojnë adresimin e indikatorëve, duke mbajtur lartë ritmin e reformave të brendshme, cilësinë e demokracisë së institucioneve, adresimin e korrupsionit, investimin në shëndetësi dhe arsim, nivelin e pjesëmarrjes së vajzave në arsimin fillor, politikat tregtare, etj. Qeveria është përballur me sfidat për të udhëhequr një proces të rëndësishëm investimi duke ndikuar në vonesat në formimin e ekipit nacional të Kosovës dhe akuzave për politizim të procesit.<ref name=":0" /> Si rezultat i një numër dështimesh, në dhjetor 2016 Bordi i MCC-së e uli programin për Kosovën për një kategori më poshtë, përkatësisht nga programi “Compact” në atë “MCC threshold,” që është jo një program investues qindra miliona dollarë por fond i vogël për të adresuar vetëm reforma ligjore.<ref>http://kallxo.com/gjnk/korrupsioni-ia-humb-kosoves-milionat-e-premtuara-nga-amerika/</ref> == Referime == {{Reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://ww.president-ksgov.net Zyra e Presidentes së Republikës së Kosovës]{{Lidhje e thyer}} * [Https://www.mcc.gov/ Millennium Challenge Corporation] <br><!--- Kategorizimi ---> [[Kategoria:Artikuj të krijuar me Kujdestarin e artikujve]] [[Kategoria:Organizata ndërkombëtare]] [[Kategoria:Kosovë]] hk5wsnao4l636pvb61jae6z7yxwf5ji Teatri i Operas dhe Baletit Odessa 0 180911 2465479 2429533 2022-07-27T21:41:03Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:Operniy-5.jpg|thumb|250px|Teatri i Operas dhe Baletit Odessa]] '''Teatri Kombëtar Adademik i Operas dhe Baletit Odessa''' ([[Gjuha ukrainase|ukrainas]]:<span contenteditable="false"> </span><span lang="uk" contenteditable="false">Одеський національний академічний театр опери та балету</span>) është teatri më i vjetër në [[Odesa|Odessa]], [[Ukraina|Ukrainë]]. Teatri dhe [[Shkallët Potemkin]] janë ndërtimet më të famshme në Odessa.<ref name="mem">{{Cite book|title=Odessa Memories|author1=Bel Kaufman|publisher=University of Washington Press|year=2004|isbn=0-295-98345-0|location=Seattle|author2=Oleg Gubar |author3=Alexander Rozenboim|author4=Nicholas&nbsp;V. Iljine|author5=Patricia Herlihy}}</ref> Opera e parë është hapur në vitin 1810 dhe u shkatërruar nga zjarri në vitin 1873. Ndërtesa moderne është ndërtuar nga [[Fellner & Helmer]] në stilin neo-barok (Baroku i Vjenës) dhe u hap në vitin 1887. Arkitektura e sallës luksoze të audiencës ndjek stilin e vonshëm francez ''rococo''. Akustika unike e sallës të projaktuar në formë të patkoit, mundëson që të përçoi edhe një ton të ulët pëshpëritës të zërit nga nga skena në çdo pjesë të sallës. Renovimi i fundit i teatrit ka përfunduar në vitin 2007. == Historia == [[Skeda:Hall_and_scene.jpg|djathtas|parapamje|Skena kryesore e teatrit.]] [[Skeda:Театр_оперы_и_балета._Зал.jpg|djathtas|parapamje|Sala e audiencës së teatrit.]] Arkitekti i [[Shën Petersburgu]]ut, [[Thomas de Thomon]] projektoi teatrin e parë të operas, ajo u hap më 10 shkurt 1810. Teatri aktual është pothuajse në të njëjtin vend në të cilin ishte teatri i parë, 200 vjet më parë. Hyrja kryesore me kolonadë e saj përball detit. Nuk kishte holl.<ref name="guide">{{Cite book|url=http://www.2odessa.com/wiki/index.php?title=Odessa_a_guide#51|title=Odessa: A Guide|last=Kononova|first=G.|publisher=Raduga Publishers|year=1984|location=Moscow}}</ref><ref name="touring3">Karakina, p. 68 Lists the architect's name as Toma de Tomana.</ref> Në natën e 2 janarit 1873, ndërtesa u shkatërrua nga zjarri.<ref name="touring">{{Cite book|url=http://shop.russia-on-line.com/books/book.php?isbn=9668137019|title=Touring Odessa|last=Karakina|first=Yelena|publisher=BDRUK|year=2004|isbn=966-8137-01-9|author2=Tatyana Samoilova|author3=Anna Ishchenko|accessdate=14 prill 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090907085248/http://shop.russia-on-line.com/books/book.php?isbn=9668137019|archivedate=7 shtator 2009|url-status=dead}}</ref> Një fushatë për mbledhjen e fondeve filloi menjëherë.. Qyteti njoftoi një konkurs ndërkombëtar për projektimin më të mirë të teatrit. Dyzet projekte u dorëzuan, por asnjë nuk u zgjodh.<ref name="guide"/><ref name="touring2">Karakina, p. 67 States: There were forty three entrants, and.</ref> Përfundimisht, projekti ishte hartuar përgjatë vijave të Semperoper të Dresden-it e ndërtuar në vitin 1878, me hollin jo-tradicional duke vazhduar edhe me lakimin e auditoriumit.<ref>Buildings for Music, Michael Forsythe, Cambridge University Press, p. 344</ref> Në vitin 1925 ndërtesa u dogj përsëri nga zjarri.<ref name="mem2">Kaufman, p. 14.</ref> Ka një histori se, kur njerëzit nga Odessa mësuan se kostoja e ndërtimit ishte 1.3 milion rubla ari, ata u shtangën, por kur ata e panë teatrin e ri, ata u shtangës sërish, këtë herë në admirim.<ref name="guide"/> [[Skeda:Одесский_театр_оперы_и_балета.jpg|majtas|thumb]] Gjatë [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së dytë Botërore]], [[Nikita Hrushçov|Nikita Hrushovi]], ishte i shqetësuar për gjendjen e qytetit, dhe e vizitoi Odessën menjëherë pasi ai u çlirua. Hrushovi raportoi se vetëm një cep i ndërtesës kishte qenë i dëmtuar nga një predhë e armikut.<ref name="ww2">{{Cite book|title=Memoirs of Nikita Khrushchev: The Commissar, 1918-1945|url=https://archive.org/details/memoirsofnikitak0000khru_r8i8|last=Khrushchev|first=Nikita|publisher=Pennsylvania State University|year=2004|isbn=0-271-02332-5|location=Penn State Press|editor=Sergei Khrushchev}}</ref> Teatri u rimodelua në vitet 1960.<ref name="mem2"/> Teatri ndodhet mbi një terren të lëvizshëm dhe është në rrezik të shembet. E çara e parë në themel u shfaq pothuajse menjëherë pasi teatri u hap. Gjysma lindore e teatrit është varur pothuajse shtatë inç në tre vitet e para, dhe gjashtë muret e saj filluan të anohen. Gleb Dranov, një ish këngëtar i operës që këndoi në teatër për 25 vjet dhe që ka punuar pesë vjet si gjeologjist, po ndihmon në riparimin e ndërtesës.<ref name="mem2"/><ref name="NYT">{{Cite journal|first=Michael|last=Wines|date=1 nëntor 1999|title=An Aged Beauty Gets a Facelift From a Geologist|journal=The New York Times|pages=4|url=http://www.2odessa.com/wiki/index.php?title=Magazine_and_Newspaper_articles_on_Odessa#Odessa_Journal:_An_Aged_Beauty}}</ref> == Ndërtimi == Fasada e ndërtesës është e dekoruar në stilin barok italian. Në qoshe janë bustet e [[Mikhail Glinka]], [[Nikolai Gogol]], [[Alexandr Griboyedov]] dhe [[Alexander Pushkin]]. Arkitektët pajisën hollin me njëzetekatër dalje, për të shmangur tragjedinë në rast të ndonjë zjarri. Në anën e teatrit është një lëndinë me lule të freskëta dhe shkurre..<ref name="pat1">{{cite book | last = Herlihy | first = Patricia | origyear = 1987| year = 1991 | title = Odessa: A History, 1794-1914 | publisher = Harvard University Press | location = Cambridge, MA | isbn = 0-916458-15-6 }} p. 266-7</ref> == Galeria == <gallery mode="packed"> File:Front view of Odessa opera theater.jpg| File:Front stairs.jpg| File:Ceiling Odessa opera theater.jpg| File:Одеський національний академічний театр опери та балету 02.jpg| </gallery> == Referime == {{Reflist|33em}} == Lidhje të jashtme == * {{Cito web|title=Official Home page Odessa Academical Opera and Ballet Theatre|url=http://odessaoperaballettheater.com/|accessdate=2012-11-30|archive-date=16 prill 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160416025933/http://www.odessaoperaballettheater.com/|url-status=dead}} * {{Cito web|title=Odessa Opera Theatre|url=http://www.2odessa.com/wiki/index.php?title=Odessa_Opera_Theater|accessdate=2006-08-03}} * <cite class="citation journal" contenteditable="false">[http://www.2odessa.com/wiki/index.php?title=Magazine_and_Newspaper_articles_on_Odessa#Odessa_urges_political_parties "Odessa urges political parties to finance theatre restoration"]. ''TASS''. </cite><cite class="citation journal" contenteditable="false">January 18, 2006.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fen.wikipedia.org%3AOdessa+Opera+and+Ballet+Theater&rft.atitle=Odessa+urges+political+parties+to+finance+theatre+restoration&rft.date=2006-01-18&rft.genre=article&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.2odessa.com%2Fwiki%2Findex.php%3Ftitle%3DMagazine_and_Newspaper_articles_on_Odessa%23Odessa_urges_political_parties&rft.jtitle=TASS&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" contenteditable="false">&nbsp;</span> * <cite class="citation journal" contenteditable="false">Wines, Michael (November 1, 1999). [http://www.2odessa.com/wiki/index.php?title=Magazine_and_Newspaper_articles_on_Odessa#Odessa_Journal:_An_Aged_Beauty "An Aged Beauty Gets a Facelift From a Geologist"]. </cite><cite class="citation journal" contenteditable="false">''The New York Times'': 4.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fen.wikipedia.org%3AOdessa+Opera+and+Ballet+Theater&rft.atitle=An+Aged+Beauty+Gets+a+Facelift+From+a+Geologist&rft.aufirst=Michael&rft.aulast=Wines&rft.date=1999-11-01&rft.genre=article&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.2odessa.com%2Fwiki%2Findex.php%3Ftitle%3DMagazine_and_Newspaper_articles_on_Odessa%23Odessa_Journal%3A_An_Aged_Beauty&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.pages=4&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" contenteditable="false">&nbsp;</span> 5aac0n3n66fkhiskx2avob9qjhnd9ey Druri 0 186103 2465418 2217753 2022-07-27T16:22:58Z Qendrimi15 122927 wikitext text/x-wiki [[Skeda:Drva.JPG|parapamje|250px|Druri i prerë në feta]] '''Druri''' është një ind strukturor poroz dhe fijor që gjendet në [[Kërcelli|kërcellet]] dhe rrënjët e [[Pema|pemëve]] dhe [[Bimë drunore|bimëve të tjera drunore]]. Është një [[Material organike|material organik]] - një [[Material kompozit|përbërje]] natyrale e fibrave [[Celuloza|celuloze]] që janë të forta në tension dhe të ngulitura në një matricë linjine që i reziston ngjeshjes. Druri ndonjëherë përkufizohet si vetëm [[xylema]] dytësore në kërcellin e pemëve,<ref>{{cite book|author=Hickey, M.|author2=King, C.|date=2001|title=The Cambridge Illustrated Glossary of Botanical Terms|publisher=Cambridge University Press|language=en}}</ref> ose përkufizohet më gjerësisht për të përfshirë të njëjtin lloj indi diku tjetër, si në rrënjët e pemëve ose shkurreve. Në një pemë të gjallë. kryen një funksion mbështetës, duke u mundësuar bimëve drunore të rriten të mëdha ose të ngrihen vetë. Ai gjithashtu përcjell ujë dhe [[lëndë ushqyese]] midis [[Gjethja|gjetheve]], indeve të tjera në rritje dhe rrënjëve. Druri gjithashtu mund t'i referohet materialeve të tjera bimore me veti të krahasueshme, dhe materialit të krijuar nga druri, ose [[copa druri]] ose [[Fibrat|fibra]]. Druri është përdorur për mijëra vjet si [[lëndë djegëse]], si [[material ndërtimi]], për prodhimin e veglave dhe [[Arma|armëve]], [[Mobilje|mobiljeve]] dhe [[Letra|letrës]]. Kohët e fundit ajo u shfaq si një lëndë ushqyese për prodhimin e celulozës së pastruar dhe derivateve të saj, të tilla si [[Celofani|celofan]] dhe [[acetat celulozë]]. Që nga viti 2005, stoku në rritje i [[Pylli|pyjeve]] në mbarë botën ishte rreth 434 miliardë metra kub, 47% e të cilave ishte komerciale.<ref>{{cite web|url=ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/008/A0400E/A0400E06.pdf|title=Global Forest Resources Assessment 2005/Food and Agriculture Organization of the United Nations|language=en}}</ref> Si një burim i rinovueshëm i bollshëm, neutral ndaj karbonit,<ref>{{cite web | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/epa-declares-burning-wood-carbon-neutral-180968880/ | title=The EPA Declared That Burning Wood is Carbon Neutral. It's Actually a Lot More Complicated |language=en}}</ref> materialet prej druri kanë qenë me interes intensiv si burim i energjisë së rinovueshme. Në vitin 1991 u korrën rreth 3.5 miliardë metra kub dru. Përdorimet dominuese ishin për mobilje dhe ndërtime.<ref name=Ullmann>Horst H. Nimz, Uwe Schmitt, Eckart Schwab, Otto Wittmann, Franz Wolf "Wood" in ''Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry'' 2005, Wiley-VCH, Weinheim. {{doi|10.1002/14356007.a28_305}}</ref> == Historia == Një zbulim i vitit 2011 në [[Provincat dhe territoret e Kanadasë|provincën kanadeze]] të [[New Brunswick]] dha bimët më të hershme të njohura që kishin rritur dru, afërsisht 395 deri në 400 milionë vjet më parë.<ref>{{cite news|url=http://www.cbc.ca/news/canada/new-brunswick/story/2011/08/12/nb-origins-of-wood-found.html|title=N.B. fossils show origins of wood|publisher=[[CBC.ca]]|access-date=12 gusht 2011|date=12 gusht 2011|language=en|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110813012432/http://www.cbc.ca/news/canada/new-brunswick/story/2011/08/12/nb-origins-of-wood-found.html|archive-date=August 13, 2011|df=mdy-all}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Philippe Gerrienne|display-authors=etal|title=A Simple Type of Wood in Two Early Devonian Plants|journal=Science|volume=333|issue=6044|pages=837|language=en|date=12 gusht 2011|doi=10.1126/science.1208882|pmid=21836008|bibcode=2011Sci...333..837G|s2cid=23513139|url=http://orbi.ulg.ac.be/jspui/handle/2268/97121}}</ref> Druri mund të datohet nga [[Datim me radiokarbon|datimi me karbon]] dhe në disa specie nga [[dendrokronologjia]] për të përcaktuar se kur është krijuar një objekt prej druri. Njerëzit e kanë përdorur drurin për mijëra vjet për shumë qëllime, duke përfshirë si [[lëndë djegëse]] ose si material [[Ndërtimtaria|ndërtimi]] për të bërë [[Shtëpia|shtëpi]], vegla, [[Arma|armë]], [[mobilje]], [[Ambalazhi|paketim]], vepra arti dhe [[Letra|letër]]. Ndërtimet e njohura që përdorin dru datojnë dhjetë mijë vjet më parë. Ndërtesat si shtëpia e gjatë e neolitit evropian ishin bërë kryesisht prej druri. Përdorimi kohët e fundit i drurit është rritur me shtimin e çelikut dhe bronzit në ndërtim.<ref name="A History of Wood from the Stone Age to the 21st Century">{{cite web|last1=Woods|first1=Sarah|title=A History of Wood from the Stone Age to the 21st Century|url=http://www.ecobuildingpulse.com/products/a-history-of-wood_o|website=EcoBUILDING|publisher=A Publication of The American Institute of Architects|language=en|access-date=28 mars 2017|ref=3|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170329051421/http://www.ecobuildingpulse.com/products/a-history-of-wood_o|archive-date=March 29, 2017|df=mdy-all}}</ref> Ndryshimi nga viti në vit në gjerësinë e unazave të pemëve dhe bollëkun izotopik jep të dhëna për klimën mbizotëruese në kohën kur u pre një pemë.<ref name="Briffa, 2008" >{{cite journal |author=Briffa, K. |date=2008 |title=Trends in recent temperature and radial tree growth spanning 2000 years across northwest Eurasia |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences |language=en |issue= 1501 |pages=2271–2284 |doi=10.1098/rstb.2007.2199 |pmid=18048299 |volume=363 |pmc=2606779 |last2=Shishov |first2=V.V. |last3=Melvin |first3=T.M. |last4=Vaganov |first4=E.A. |last5=Grudd |first5=H. |last6=Hantemirov}}</ref> == Referime == {{reflist}} [[Kategoria:Drunjë| ]] [[Kategoria:Materiale natyrore]] [[Kategoria:Materiale për përpunimin e drurit]] [[Kategoria:Burime natyrore]] [[Kategoria:Produkte druri]] kcwlsfrtjavc0goh5mygy423b8xjf2g Wikipedia:WikiProjekti Vende Historike/Kosovë/Foto të papërdorura 4 190544 2465416 2450794 2022-07-27T14:52:38Z ErfgoedBot 85498 Images to be used in monument lists: 254 wikitext text/x-wiki {{#ifexist:{{FULLPAGENAME}}/header|{{/header}}|For information on how to use this report and how to localise these instructions visit [[:c:Commons:Monuments database/Unused images]]. }} === [[Lista_e_Monumenteve_në_Kosovë]] === <gallery> File:The_Building_of_the_Old_Hamam_in_Mitrovica_(2).jpg|2 File:Korogli_shtepia_mitrovice_DSCN0992.JPG|3 File:XhamiaeMazhiqit4.JPG|4 File:The_ruins_of_St._Peters_church_2_-_Ambienture.jpg|6 File:Fsh.Kashtanjeve-Shterpce.jpg|7 File:Mullini_i_Haxhi_Zekës.JPG|8 File:Kisha_e_Monit.jpg|12 File:Pograxha_Kalaja_+_DSC00250_(34).JPG|20 File:Xhamia_në_Novobërdë.jpg|21 File:Shtepia_e_vejter_ne_Artane.JPG|24 File:Tyrbja_në_Artanë_7.JPG|26 File:Shtëpia_Muze_e_Shtjefën_Gjeqovit.jpg|36 File:Xhamia_Janjeve_foto_Arben_Llapashtica.jpg|44 File:Kmetovc_Varvara_Manastiri_DSC00384_(21).JPG|61 File:Xhamia_Atik.jpg|66 File:Ujëvara_në_Hogosht,_Dardanë.JPG|90 File:Minarja.JPG|96 File:Qeshmja.jpg|106 File:Oda_prej_oborrit.JPG|108 File:Shën_Nikolla.JPG|122 File:Pamje_nga_Kalaja_e_Kacanikut.jpg|143 File:Shkolla_e_muzikës_në_Gjilan_(ish_saraji_i_Mustafë_Pashës).jpg|168 File:Shtëpia_e_Zekirja_Abdullahut_Gjilan.jpg|183 File:Xhamia_e_vjeter_ne_fshatin_Velekince.JPG|208 File:Kisha_Shen_Jozefi_1965_Stubell_e_Eperme.jpg|216 File:Kisha_në_Kametoc.JPG|248 File:Koshi_i_Fevzi_Hoxhes.JPG|302 File:Objekti_i_Kajmekamllakut.jpg|319 File:Strazha_(10).JPG|325 File:Pamje_nga_kulla_e_Goskajve.JPG|327 File:Shtepi_e_vjeter_ne_Gjakove.PNG|334 File:Xhamia_e_Mahmut_Pashës_-_Gjakovë.jpg|335 File:Namazgjah_xhamia.jpg|345 File:Kulla_e_Kadri_Vebi_Zeqirit_,_Haxhaj.jpg|346 File:Xhamia_e_Suziut,_Prizren.jpg|349 File:Xhamia_e_Mehmed_Pashëss.jpg|351 File:Kroni_te_Shadërvani.jpg|352 File:Xhamia_e_Bajraklive.jpg|354 File:Xhamia_e_Mehmed_Pashës_pz.jpg|356 File:Xhuma_xhamia.JPG|370 File:View_of_Gracanica_Monastery.JPG|390 File:Konkatedralja_DSC04658.JPG|403 File:Teqja_Halveti.jpg|404 File:Saint_Nikola_Church_02.jpg|406 File:Objekti_i_komunes_se_vjeter_Beledije.JPG|426 File:Shadervani_ne_Prizren.JPG|428 File:Ndërtesa_e_hamamit.JPG|437 File:Sahatkulal_e_hamami_pz.JPG|438 File:Porta_e_Kullës_së_Tuppellëve_në_Kçiçë.JPG|440 File:Shtëpia_e_Xhafer_Devës,_Mitrovicë.jpg|453 File:Hoteli_i_Tites_-_Ambienture.JPG|457 File:Teqja_e_Hafuz_Halil_Mripës_(2).jpg|474 File:Teqja_e_Jonuz_Efendisë_(2).jpg|475 File:Xhamia_e_Vllahise.JPG|531 File:Xhamija_e_Kusareve_-_Gjakovë.jpg|601 File:Xhamija_e_Hadumit.JPG|602 File:Kisha_katolike_e_Shën_Andonit_04.jpg|638 File:Kisha_e_Shën_Palit_dhe_Shën_Pjetrit.JPG|639 File:Letnica_Kisha_DSC05621_(7).JPG|657 File:Teqja_e_Madhe_-_Gjakovë.jpg|705 File:KalajaHarilaq3.JPG|707 File:Ndertesa_e_postes_Prizren.jpg|775 File:Pamje_nga_rrenojat_e_Manastirit_Rëgjavc_-_Moçarë_Kamenicë.JPG|780 File:Kulla_2018.jpg|816 File:Kulla_e_Sulejman_Vokshit.jpg|817 File:Vera_ne_Gjakove.jpg|819 File:Shpella_e_Radavcit_foto_Arben_Llapashtica_2016.jpg|824 File:Mulliri_në_Hogoshtë.JPG|839 File:Ura_e_Tabakeve.jpg|847 File:Kisha_e_Dëftimit_të_Shën_Mërisë.jpg|854 File:Gryka_e_lumit_Llapushnica.JPG|855 File:Manastiri_‘Qeli’_(Burg).JPG|856 File:Rina_ne_Gjakove.jpg|864 File:Mejtepi_Ruzhdije_-_Shkolla_e_Parë_Shqipe.jpg|868 File:Stele_varri_ne_oborrin_e_Konakut_te_Tahir_Begut.JPG|964 File:Muzeu_historic_Gjakova.JPG|975 File:Kulla_e_Ministerit.JPG|985 File:Shtëpi_e_familjës_Bakija_Enterieri.jpg|986 File:Kulla_e_Zenel_Beut.jpg|1005 File:Xhamija_mbrenda.JPG|1006 File:Tabhanet_-_Muzeu_i_Muzikës.jpg|1022 File:Lapidari_i_Lidhjes_së_Prizrenit.jpg|1055 File:Tyrbja_e_SelimDedës,_Restelice.JPG|1114 File:Berat_mosque,_Zli_Potok,_Dragash.JPG|1115 File:Tyrbe_Dragash.JPG|1138 File:Stacioni_i_Trenit_Pejë..JPG|1143 File:Xhamija_e_Deftedarit.JPG|1146 File:Ura_ne_rugove.jpg|1149 File:Varri_i_Ali_Pashë_Gucisë_2.JPG|1152 File:Xhamia_e_Pehlivanit.JPG|1158 File:Xhamia_e_Xhylfahatunit.JPG|1160 File:Peje,Carshia.JPG|1162 File:Kompleks_arkitektonik_-_Lagja_Dacaj_në_Puset_e_Nikes_(Pustenik).jpg|1169 File:Lagjja_e_Bravëve_–lagje_arkitektonike_dhe_historike_në_Puset_e_Nikes.jpg|1170 File:XhamiaeMlikës.jpg|1250 File:Sahat_Kulla_ne_Mamushe.jpg|1341 File:Minarja_e_Arasta_Xhamisë_Prizren.JPG|1395 File:Hidroelektrana_Prizren_Arben_Llapashtica.jpg|1425 File:Kulla_Biblioteke.jpg|1562 File:Mejtepi_në_fshatin_Lluka_e_Epërme.jpg|1622 File:Sahatt_kulla_ne_rahovec.jpg|1768 File:Xhamia_ne_qender_et_Rahovecit_DSC05119_(1).tif|1772 File:Црква_Богородице_Љевишке_у_Призрену.JPG|1974 File:Xhamia_e_Kukli_Beut,_Bresanë.jpg|2056 File:Ura_e_Zallçit.jpg|2069 File:Varrezat_ne_oborrin_e_patrikanes_se_Pejes.jpg|2087 File:Xhamija_e_vjeter_e_Istogut.JPG|2222 File:Instituti_per_TBC.jpg|2399 File:Teqja.jpg|2522 File:Kulla_dhe_Mulliri_i_Ali_Bel_Bicaj.jpg|2560 File:Kullë_-_Rexhë_Gashi.jpg|2573 File:Kulla_e_Avdurrahman_Ramë_Kajtazitt.jpg|2599 File:Kulla_e_Kuklecve.jpg|2613 File:Teqja_Topanice_20140728_161223.jpg|2690 File:Mshtenka.JPG|2691 File:Mulliri_muze_i_Frrok_Dokiqit_foto_Arben_Llapashtica.jpg|2696 File:The_citadel_in_Novobrdo.JPG|2700 File:Kulla_e_Hysni_Koshit_-_Gjakovë.jpg|2706 File:Sahat_kulla_ne_Gjakove.jpg|2708 File:Xhamia_e_Llapit_1.jpg|2712 File:Xhami_e_vjeter.jpg|2721 File:Veshje_komnbëtare.jpg|2723 File:Kisha_e_Zonjës_Mari_Brenda.jpg|2734 File:Shkolla_dom_MIkel_Tarabulluzi.jpg|2741 File:Xhamia_76.jpg|2764 File:Çarshia_e_Prishtinës.jpg|2766 File:Prisntine.jpg|2776 File:Xhamia_46.jpg|2781 File:Xhamija_8.jpg|2782 File:Kisha_e_Shën_Gjonit.jpg|2820 File:Kulla_e_Brahim_Hoxhës,_Junik.jpg|2830 File:Kulla_e_Osdautajve_4.jpg|2832 File:Xhamia_Gazi_Ali_Begu_-_Vushtrri_01.JPG|2844 File:Samodreža,_Church_of_Saint_Lazar.jpg|2849 File:Një_pjesë_e_hamamit.jpg|2850 File:Ura_mesjetare_me_nëntë_harqe_v.jpg|2851 File:Porta_e_kalase.JPG|2852 File:Perspektivë_Manastiri_i_Sokolicës.JPG|2878 File:Teqja_e_Shejh_Danjollit_05.jpg|2893 File:Xhamia_ne_Manzhiq_Mitrovicë_Bajgorë.JPG|2896 File:Shën_Flori_e_Lauri_Lipjan.JPG|2903 File:Vendi_i_Lidhjes_së_Prizrenit.jpg|2909 File:Kalaja_e_Strofcit_(Gjyteti).png|2912 File:HYJNESHA_NE_FRON_PHOTO_ARBEN_LLAPASHTICA.jpg|2926 File:KalajaVeletinit.jpg|2930 File:KalajaVerbocit.jpg|2934 File:Prizreni_-_Foto_Panoramike.jpg|2948 File:Kisha_e_Shën_Nikolles.jpg|2950 File:Kisha_e_Apostujve_të_Shenjtë_(ose_Premtit_të_Shenjtë).jpg|2951 File:Kisha_e_Shën_Gjergjit,_Sredskë.jpg|2952 File:Xhamija_15.jpg|2959 File:Xhamia_e_Pirinazit.jpg|2960 File:Tyrbja_e_Bajraktarit.jpg|2961 File:Shtepi_banimi_Hyjnileret.jpg|2962 File:Permendorja_e_Hivzi_Sylejmanit.JPG|2963 File:Xhamija_6.jpg|2964 File:The_Prizren_Fortress_11.jpg|2990 File:Ujvara_Radavc.jpg|3059 File:Ujëvarja_në_Grykë_të_Rugovës.JPG|3060 File:Monumenti_memorial_i_Gazimestanit.jpg|3082 File:IMMK_Panorama1_copy.tif|3084 File:Metropolia1.JPG|3085 File:Çarshia_e_Vjeter_-_Xhamia_e_Madhe_dhe_Sahatkulla.jpg|3086 File:Veshje_per_nuse.JPG|3087 File:Ulpiana_nga_lart_foto_Arben_Llapashtica.jpg|3093 File:Përbrenda_kishës_-_Gradina_e_Malokëve.JPG|3104 File:Visoki_Dečani,_front_view,_Xhemail_Shabani.jpg|3106 File:Tyrbja_e_Sultan_Muratit.JPG|3114 File:Kisha_varrezore_e_Shën_Nikollës.jpg|3128 File:Hoçe_e_Madhe_-_Kisha.jpg|3129 File:Kulla_Shtepia_e_Sahit_A.jpg|3144 File:Kulla_e_Shaban_Murat_Gjukaj.jpg|3149 File:Kulla_Gllogjan_DSC05281.JPG|3150 File:Gjeravica_5.jpg|3153 File:Kulla_e_Ram_Zyber_Krasniqit.jpg|3155 File:Teqja_e_Sheh_Xhaferit.jpg|3156 File:Xhamia_nga_jasht.jpg|3172 File:Xhamia_e_Dumnicës,_Podujevë.jpg|3196 File:Detal_i_Kishezes,fshati_Rakinice,_Podujevë.jpg|3197 File:Kullë_-_Ibish_Morina.jpg|3218 File:Kompleks_banimi_-_Familja_Dervisholli.jpg|3220 File:Shtepia_e_Shaban_Ages_03.jpg|3271 File:Mulliri_i_fshatit_Metohi,_Kosove.jpg|3291 File:Muzeu_i_Vushtrrisë_1.jpg|3296 File:Liqeni_i_Gjeravices.jpg|3301 File:Vegla_pune_te_vjetra.JPG|3314 File:Ndertesa_e_Hotel_Unionit.JPG|3341 File:Trafo_e_Rrymes.jpg|3355 File:Gjykata_Komunale.jpg|3360 File:Gjykata_e_Qarkut.JPG|3361 File:Gjimnazi_–_Sami_Frashëri.JPG|3363 File:Ndërtesa_e_RTK_-_së.JPG|3364 File:Xhamia_e_Sudi_Efendise_4.jpg|3366 File:Qendra_rehabilitimit_-_Nëna_dhe_fëmija.JPG|3372 File:Skulpture_nga_Agim_Çavderbasha.jpg|3374 File:Shtëpia_e_Zymer_Musiqit.jpg|3379 File:Kulla_e_Kadri_Hysenit-_Ashlan.jpg|3380 File:St._George_Church_(Synod)_in_Prizren_03.jpg|3390 File:Varrezat_hebreje,_Taukbashçe.jpg|3399 File:Varrezat_e_hebrenjve_DSC08072_(34).tif|3400 File:Stacioni_i_trenit.JPG|3402 File:Varri_i_Rugoves.tif|3403 File:Mulliri,_Dragash.JPG|3408 File:Manastiri_I_Deçanit.jpg|3412 File:Shtëpia_e_familjes_Spasiq,_HOÇË_E_MADHE_2.jpg|3413 File:Kostrc.JPG|3435 File:Nashec_Vllashnje_DSC03459_(87).JPG|3441 File:Teratri_ne_Ferizaj.jpg|3462 File:Shkolla_ne_Ferizaj.jpg|3463 File:Stacioni_i_trenit_Ferizaj.JPG|3464 File:Ndërtesa_ku_është_vendosur_biblioteka_e_madhe_ne_Ferizaj_05.jpg|3465 File:Ura_Varosh_Ferizaj.JPG|3467 File:Objekti_i_Mullirit_dhe_Bifurkacionit,_si_pejsazh_kulturor.jpg|3468 File:Xhamia_Greme_Ferizaj.jpg|3470 File:Ndërtesa_ku_është_vendosur_biblioteka_e_vogël_e_qytetit_-_Ferizaj_08.jpg|3471 File:Xhamia_dhe_kisha_Ferizaj.JPG|3472 File:Kisha_e_Shën_Gjergjitt.jpg|3492 File:Prekazi_DSC03806.JPG|3494 File:Pamja_ballore.JPG|3496 File:Shtëpia_e_Ismet_Zhavelit_03.jpg|3502 File:Lokalitete.jpg|3509 File:VUSHTRRIA_2.jpg|3524 File:Çezmja_-_në_sheshin_e_DR._IBRAHIM_RUGOVA.JPG|3591 File:Te_arat_Kovaçe1.JPG|3593 File:Tuma_e_Rogoves.jpg|3598 File:Villa_Rustica_(Pestova).jpg|3612 File:Biblioteka_Kombëtare_e_Kosovës_në_Prishtinë_05.jpg|3639 File:Kisha_mesjetare_në_Pjetërshan.jpg|3665 File:Kalaja_Keqekolle_photo_Arben_Llapashtica.jpg|3682 File:Themelet_e_Katedralës_në_Artanë.JPG|3692 File:Sax_curch.JPG|3693 File:Katedralja_Novoberde_photo_Arben_Llapashtica.jpg|3695 File:Kishe_ne_Janjeve.jpg|3697 File:Pamja_e_qytetit.jpg|3700 File:Eksponatet_ne_përvjetorin_e_4-t_te_pavarësisë_se_Kosovës_Muzeu_i_Kosovës_(4).jpg|3735 File:Tavoline_Kulti.JPG|3738 File:Figurine_antropomorfe_7.JPG|3755 File:Prishtina_Goddess_on_the_Throne.jpg|3756 File:Figure_antropomorfe.JPG|3760 File:Hyjnesha_ne_fron.JPG|3766 File:Kapak_prozopomorf.JPG|3774 File:Ene_sferike.JPG|3780 File:Ene_binjake.JPG|3782 File:Amfore_e_vogel.JPG|3786 File:ULPIANA_foto_Arben_Llapashtica_2016.jpg|3894 File:Koke_e_mermert.JPG|3904 File:Stelë-gur_mbivarror,_Rahovec.jpg|3905 File:Monedhe.JPG|3932 File:Prehistoric_altar.jpg|4012 File:KullaeAzemGalices.jpg|4019 File:Hambar,_Milevc_2.jpg|4034 File:Kisha_Shën_Ndou_Prishtinë_foto_Arben_Llapashtica.jpg|4062 File:Shtëpi_Banimi_në_Kukaj_(_Daut_Xhemshiti)1.jpg|4080 File:Shtëpi_Banimi_në_Kukaj_(_Daut_Xhemshiti)3.jpg|4089 </gallery> 3jhvlzt37orht4fxw45ecf4iu03mr37 Zef Mazi 0 212291 2465507 2379657 2022-07-28T10:12:13Z Ikranjani 127687 added [[Category:Lindje 1956]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[File:Zef Mazi.jpg|thumb|Zef Mazi]] Zef Mazi (lindur më 27 janar 1956 në [[Tirana|Tiranë]], [[Shqipëria|Shqipëri]]) është një diplomat shqiptar, ambasador, që shërben si Kryenegociator i [[Shqipëria|Shqipërisë]] me [[Bashkimi Evropian|Bashkimin Evropian]] për anëtaresi ne BE. Ai më parë ka shërbyer si Asistent Special i Drejtorit të Përgjithshëm për Strategji në Agjencinë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (IAEA) nga 2011 deri në 2018, ku ka qenë përgjegjës për formulimin, planifikimin dhe zbatimin e strategjise per te gjithe Agjensine, per manaxhimin e risqeve dhe te dijeve dhe detyra te tjera me rendesi.<ref>Nga kandidat për President tek karriera si diplomat në Mbretërinë e Bashkuar/ Kush është Zef Mazi, kryenegociatori i Shqipërisë me BE, https://www.balkanweb.com/nga-kandidat-per-president-tek-karriera-si-diplomat-ne-mbreterine-e-bashkuar-kush-eshte-zef-mazi-kryenegociatori-i-shqiperise-me-be/</ref><ref>Rama e emëroi si kryenegociator/ Kush ësht Zef Mazi, kandidoi për president në vitin 2002, https://top-channel.tv/2020/05/09/rama-e-emeroi-si-kryenegociator-kush-esht-zef-mazi-kandidoi-per-president-ne-vitin-2002/</ref><ref>OSBE vlerëson Zef Mazin si kryenegociator: Do të sjellë njohuri dhe mençuri për Shqipërinë drejt BE, https://shqiptarja.com/lajm/osbe-vlereson-zef-mazin-si-kryenegociator-do-te-sjelle-njohuri-dhe-mencuri-per-shqiperine-drejt-be</ref><ref>Special Assistant to the Director General for Strategy, Zef Mazi & Yukiya Amano, Flickr Image: https://www.flickr.com/photos/iaea_imagebank/34413038784</ref><ref>IAEA Action Plan on Nuclear Safety: Interview with Zef Mazi, https://www.iaea.org/newscenter/multimedia/videos/iaea-action-plan-nuclear-safety-interview-zef-mazi</ref><ref>International Conference, 25 years of Nevada-Semey International Antinuclear Movement, http://www.inform.kz/en/iaea-kazakhstan-in-the-forefront-of-anti-nuclear-fight_a2692065</ref><ref>Nuclear Power in the XXI Century, International Conference, June 27-29, St. Petersburg, http://www.rosatom.ru/en/press-centre/industry-in-media/155-russian-nuclear-specialists-will-have-meetings-with-colleagues-from-south-africa-in-st-petersburg/</ref> [[File:Zef Mazi & Yukiya Amano.jpg|thumb|Zef Mazi & Yukiya Amano (IAEA)]] Zef Mazi ka qene Ambasador i Republikes te Shqiperise ne Mbreterine e Bashkuar te Britanise te Madhe dhe Irlandes te Veriut si dhe ne Republiken e Irlandes (2007-2011). Para kesaj, Zef Mazi ka qene Ambasador dhe Perfaqesues i Perhershem i Shqiperise ne Zyren e Kombeve te Bashkuara ne Vjene, ne Agjensine Nderkombetare te Energjise Berthamore (ANEA), ne Organizaten per Bashkepunim dhe Siguri ne Evrope (OSBE), ne Organizaten per Zhvillimin Industrial te Kombeve te Bashkuara (UNIDO), ne Organizaten per Ndalimin e Plote te Provave Berthamore (1992-1997 dhe 2002-2007, respektivisht). Ai ka qene kryetar i Forumint per Bashkepunim per Ceshtjet e Sigurise te OSBE (2003), dhe ka sherbyer edhe ne Sekretariatin e OSBE-se dhe te ANEA-s (1998-2002).<ref>Foreign and Security Policy from the Perspective of a Small Nation, Speaker: Ambassador Zef Mazi, http://www.lse.ac.uk/website-archive/publicEvents/events/2009/20090127t1518z001.aspx {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180416013236/http://www.lse.ac.uk/website-archive/publicEvents/events/2009/20090127t1518z001.aspx |date=16 prill 2018 }}</ref> Zef Mazi ka qene Minister-Keshilltar, i ngarkuar me pune ad interim/Shef Misioni ne Ambasaden e Republikes te Shqiperise ne Austri dhe ne Konfederaten Zvicerane (1991-1992). Para kesaj, ai ka sherbyer ne Departamentin e Bashkepunimit Shumepalesh te Ministrise te Jashtme te Shqiperise ne Tirane, i ngarkuar per KSBE-ne, si dhe anetar i delegacionit te perhershem te Shqiperise ne negociatat per rivendosjen e marredhenieve diplomatike ndermjet Britanise te Madhe dhe Shqiperise (1989-1991).<ref>LSE, Biography of Zef Mazi, http://www.lse.ac.uk/website-archive/publicEvents/events/2009/20090127t1518z001.aspx {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180416013236/http://www.lse.ac.uk/website-archive/publicEvents/events/2009/20090127t1518z001.aspx |date=16 prill 2018 }}</ref><ref>Albanian Wisdom, The Economist, http://www.economist.com/blogs/easternapproaches/2010/10/norman_wisdom_and_albania</ref><ref>BBC, Zef Mazi Albanian Ambassador Pays Tribute to Sir Norman Wisdom, https://www.youtube.com/watch?v=opq50GoxHt8</ref><ref>Embassy Magazine,Zef Mazi, http://www.embassymagazine.com/court_circuit/CC_emb14_albania.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160806064336/http://embassymagazine.com/court_circuit/CC_emb14_albania.html |date=6 gusht 2016 }}</ref><ref>Farewell Reception – Albanian Embassy - London, 24 March 2011, http://ibde.org/component/content/article/119-zef-mazi-farewell-reception.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170516084421/http://ibde.org/component/content/article/119-zef-mazi-farewell-reception.html |date=16 maj 2017 }}</ref><ref>Exchange interviews the Albanian Ambassador to the UK and Republic of Ireland, Zef Mazi, http://www.ibde.org/attachments/Exchange%20Magazine%20-%20September%202010%20-%20Interview%20HE%20Mr%20Zef%20Mazi.pdf{{Lidhje e vdekur}}{{Lidhje e thyer}}</ref><ref>OSCE, Managing borders in a “borderless” world, https://www.osce.org/secretariat/19833?download=true</ref> Zef Mazi ka sherbyer edhe si shef i zyres te marredhenieve me jashte te Drejtorise te Pergjitheshme to PTT-se (1987-1989), si dhe perkthyes/editor ne Shtepi Botuese dhe, ne te njejten kohe, lektor i jashtem ne Universitetin e Tiranes (1978-1988) dhe foles ne Radio Tirana Sherbimi ne gjuhe te huaja (1975-1985). Zef Mazi ka qene kandidat per president ne zgjedhjet presidenciale ne Shqiperi (2002), si dhe kandidati zyrtar i Shqiperise per postin e Sekretariat te Pergjithshem te OSBE-se (2005).<ref>Zef Mazi, një jetë në “pultin” e diplomacisë, http://www.arkivalajmeve.com/Zef-Mazi-nje-jete-ne-pultin-e-diplomacise.81399/</ref> == Leksione dhe botime == Zef Mazi, gjate karieres se tij, eshte ftuar si leksor per te mbajtur leksione mbi ceshtje te marredhenieve nderkombetare dhe per analiza politike, per nje numer aspektesh qe lidhen me sigurine, strategjine, ceshtje te karakterit berthamor dhe ato politiko-ushtarake. Ai ka botuar nje number artikujsh mbi ceshtje politike rreth Shqiperise dhe Ballkanit ne shtypin shqiptar, ate kosovar dhe ate nderkombetar. Me poshte artikuj dhe leksione kryesore (gjuha dhe titulli ne original): * "Albania in the New Europe" – University of Vienna, Austria (1995); * "Kosova’s Independence under International Law” – London School of Economics, University of Birmingham, St Anthony’s College at Oxford University, United Kingdom (2008-2011); * “Security of Small States in Western Balkans – Perceptions and Perspectives” – London School of Economics, United Kingdom (2009); * “Albania’s Security and Foreign policy in the Balkan context”, Mid-Atlantic Group, London (2010); * “Albania’s Integration Perspectives for NATO and EU”, Conservative Council, British Parliament, London, UK (2008); * “Albania’s political and financial state – a perspective”, CitiGroup Headquarters, The City, London, UK (2009); * “War in ex-Yugoslavia and Security of Western Balkans” – Geneva Centre for Security Policy; Geneva, Switzerland (2006); * “OSCE’s Role in Peace-keeping Operations” – OSCE Peace Keeping Seminar, Vienna (2006); * “Reflections on the Politico-Military Dimension, Role of the Forum for Security Cooperation” – Geneva Centre for Security Policy, Seminar with the MFA, Sofia, Bulgaria (2005); * “NATO Enlargement and Security of Small States”, Albanian Atlantic Association, 8th Annual Conference; Tirana (2005); * “Activities Related to the Military Aspects of Security” – Geneva Centre for Security Policy, Seminar, MFA, Ljubljana, Slovenia (2003); * “How to Reunite the OSCE’s Strength with Trust and Respect” – Helsinki Monitor Conference on OSCE: Life Bergins at 30, Netherlands Helsinki Committee, Vienna (1994); * “Conflict in South Eastern Europe – and Road to Peace”, Ambassador’s Series, London School of Economics, London, UK; (2010); * “Albania’s Religious Harmony”, Oxford Student’s Union, University of Oxford, UK (2009); * “Security Perspectives and Cross Border Co-operation in SEE” – Oxford Summit of Leaders, Oxford Town Hall, Oxford, UK (2010); * “IAEA’s Medium Term Strategy 2012-2017”, American Nuclear Association Convention, Texas A&M University, Texas, USA (2015);<ref>Texas A&M School of Public Health, https://www.facebook.com/media/set/?set=a.10152705394560178.1073741953.81285715177&type=3</ref> == Botime == Zef Mazi ka perkthyer dhe botuar libra nga anglishtja ne shqip dhe anasjelltas:<ref>Amazon Books, Zef Mazi, Author, https://www.amazon.com/s/ref=dp_byline_sr_book_1?ie=UTF8&field-author=Zef+Mazi&search-alias=books&text=Zef+Mazi&sort=relevancerank</ref> * “A Guide-Book to Albanian” (1983); * “Twenty Years of Balkan Tangle” (translation from English into Albanian 1988); * “Vikinget” (translation into Albanian, 1986); * “New Albania” Magazine (from Albania into English, translation/publication, 1980-1989); * “Balkan Ghost“ (One Chapter, translation from English 2002); == References == {{reflist}} [[Kategoria:Biografi shqiptarësh]] [[Kategoria:Diplomatë shqiptarë]] [[Kategoria:Lindje 1956]] a028w8y1kax1s45f31w7zxmglaua1l3 2465508 2465507 2022-07-28T10:12:21Z Ikranjani 127687 added [[Category:Njerëz nga Tirana]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[File:Zef Mazi.jpg|thumb|Zef Mazi]] Zef Mazi (lindur më 27 janar 1956 në [[Tirana|Tiranë]], [[Shqipëria|Shqipëri]]) është një diplomat shqiptar, ambasador, që shërben si Kryenegociator i [[Shqipëria|Shqipërisë]] me [[Bashkimi Evropian|Bashkimin Evropian]] për anëtaresi ne BE. Ai më parë ka shërbyer si Asistent Special i Drejtorit të Përgjithshëm për Strategji në Agjencinë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (IAEA) nga 2011 deri në 2018, ku ka qenë përgjegjës për formulimin, planifikimin dhe zbatimin e strategjise per te gjithe Agjensine, per manaxhimin e risqeve dhe te dijeve dhe detyra te tjera me rendesi.<ref>Nga kandidat për President tek karriera si diplomat në Mbretërinë e Bashkuar/ Kush është Zef Mazi, kryenegociatori i Shqipërisë me BE, https://www.balkanweb.com/nga-kandidat-per-president-tek-karriera-si-diplomat-ne-mbreterine-e-bashkuar-kush-eshte-zef-mazi-kryenegociatori-i-shqiperise-me-be/</ref><ref>Rama e emëroi si kryenegociator/ Kush ësht Zef Mazi, kandidoi për president në vitin 2002, https://top-channel.tv/2020/05/09/rama-e-emeroi-si-kryenegociator-kush-esht-zef-mazi-kandidoi-per-president-ne-vitin-2002/</ref><ref>OSBE vlerëson Zef Mazin si kryenegociator: Do të sjellë njohuri dhe mençuri për Shqipërinë drejt BE, https://shqiptarja.com/lajm/osbe-vlereson-zef-mazin-si-kryenegociator-do-te-sjelle-njohuri-dhe-mencuri-per-shqiperine-drejt-be</ref><ref>Special Assistant to the Director General for Strategy, Zef Mazi & Yukiya Amano, Flickr Image: https://www.flickr.com/photos/iaea_imagebank/34413038784</ref><ref>IAEA Action Plan on Nuclear Safety: Interview with Zef Mazi, https://www.iaea.org/newscenter/multimedia/videos/iaea-action-plan-nuclear-safety-interview-zef-mazi</ref><ref>International Conference, 25 years of Nevada-Semey International Antinuclear Movement, http://www.inform.kz/en/iaea-kazakhstan-in-the-forefront-of-anti-nuclear-fight_a2692065</ref><ref>Nuclear Power in the XXI Century, International Conference, June 27-29, St. Petersburg, http://www.rosatom.ru/en/press-centre/industry-in-media/155-russian-nuclear-specialists-will-have-meetings-with-colleagues-from-south-africa-in-st-petersburg/</ref> [[File:Zef Mazi & Yukiya Amano.jpg|thumb|Zef Mazi & Yukiya Amano (IAEA)]] Zef Mazi ka qene Ambasador i Republikes te Shqiperise ne Mbreterine e Bashkuar te Britanise te Madhe dhe Irlandes te Veriut si dhe ne Republiken e Irlandes (2007-2011). Para kesaj, Zef Mazi ka qene Ambasador dhe Perfaqesues i Perhershem i Shqiperise ne Zyren e Kombeve te Bashkuara ne Vjene, ne Agjensine Nderkombetare te Energjise Berthamore (ANEA), ne Organizaten per Bashkepunim dhe Siguri ne Evrope (OSBE), ne Organizaten per Zhvillimin Industrial te Kombeve te Bashkuara (UNIDO), ne Organizaten per Ndalimin e Plote te Provave Berthamore (1992-1997 dhe 2002-2007, respektivisht). Ai ka qene kryetar i Forumint per Bashkepunim per Ceshtjet e Sigurise te OSBE (2003), dhe ka sherbyer edhe ne Sekretariatin e OSBE-se dhe te ANEA-s (1998-2002).<ref>Foreign and Security Policy from the Perspective of a Small Nation, Speaker: Ambassador Zef Mazi, http://www.lse.ac.uk/website-archive/publicEvents/events/2009/20090127t1518z001.aspx {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180416013236/http://www.lse.ac.uk/website-archive/publicEvents/events/2009/20090127t1518z001.aspx |date=16 prill 2018 }}</ref> Zef Mazi ka qene Minister-Keshilltar, i ngarkuar me pune ad interim/Shef Misioni ne Ambasaden e Republikes te Shqiperise ne Austri dhe ne Konfederaten Zvicerane (1991-1992). Para kesaj, ai ka sherbyer ne Departamentin e Bashkepunimit Shumepalesh te Ministrise te Jashtme te Shqiperise ne Tirane, i ngarkuar per KSBE-ne, si dhe anetar i delegacionit te perhershem te Shqiperise ne negociatat per rivendosjen e marredhenieve diplomatike ndermjet Britanise te Madhe dhe Shqiperise (1989-1991).<ref>LSE, Biography of Zef Mazi, http://www.lse.ac.uk/website-archive/publicEvents/events/2009/20090127t1518z001.aspx {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180416013236/http://www.lse.ac.uk/website-archive/publicEvents/events/2009/20090127t1518z001.aspx |date=16 prill 2018 }}</ref><ref>Albanian Wisdom, The Economist, http://www.economist.com/blogs/easternapproaches/2010/10/norman_wisdom_and_albania</ref><ref>BBC, Zef Mazi Albanian Ambassador Pays Tribute to Sir Norman Wisdom, https://www.youtube.com/watch?v=opq50GoxHt8</ref><ref>Embassy Magazine,Zef Mazi, http://www.embassymagazine.com/court_circuit/CC_emb14_albania.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160806064336/http://embassymagazine.com/court_circuit/CC_emb14_albania.html |date=6 gusht 2016 }}</ref><ref>Farewell Reception – Albanian Embassy - London, 24 March 2011, http://ibde.org/component/content/article/119-zef-mazi-farewell-reception.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170516084421/http://ibde.org/component/content/article/119-zef-mazi-farewell-reception.html |date=16 maj 2017 }}</ref><ref>Exchange interviews the Albanian Ambassador to the UK and Republic of Ireland, Zef Mazi, http://www.ibde.org/attachments/Exchange%20Magazine%20-%20September%202010%20-%20Interview%20HE%20Mr%20Zef%20Mazi.pdf{{Lidhje e vdekur}}{{Lidhje e thyer}}</ref><ref>OSCE, Managing borders in a “borderless” world, https://www.osce.org/secretariat/19833?download=true</ref> Zef Mazi ka sherbyer edhe si shef i zyres te marredhenieve me jashte te Drejtorise te Pergjitheshme to PTT-se (1987-1989), si dhe perkthyes/editor ne Shtepi Botuese dhe, ne te njejten kohe, lektor i jashtem ne Universitetin e Tiranes (1978-1988) dhe foles ne Radio Tirana Sherbimi ne gjuhe te huaja (1975-1985). Zef Mazi ka qene kandidat per president ne zgjedhjet presidenciale ne Shqiperi (2002), si dhe kandidati zyrtar i Shqiperise per postin e Sekretariat te Pergjithshem te OSBE-se (2005).<ref>Zef Mazi, një jetë në “pultin” e diplomacisë, http://www.arkivalajmeve.com/Zef-Mazi-nje-jete-ne-pultin-e-diplomacise.81399/</ref> == Leksione dhe botime == Zef Mazi, gjate karieres se tij, eshte ftuar si leksor per te mbajtur leksione mbi ceshtje te marredhenieve nderkombetare dhe per analiza politike, per nje numer aspektesh qe lidhen me sigurine, strategjine, ceshtje te karakterit berthamor dhe ato politiko-ushtarake. Ai ka botuar nje number artikujsh mbi ceshtje politike rreth Shqiperise dhe Ballkanit ne shtypin shqiptar, ate kosovar dhe ate nderkombetar. Me poshte artikuj dhe leksione kryesore (gjuha dhe titulli ne original): * "Albania in the New Europe" – University of Vienna, Austria (1995); * "Kosova’s Independence under International Law” – London School of Economics, University of Birmingham, St Anthony’s College at Oxford University, United Kingdom (2008-2011); * “Security of Small States in Western Balkans – Perceptions and Perspectives” – London School of Economics, United Kingdom (2009); * “Albania’s Security and Foreign policy in the Balkan context”, Mid-Atlantic Group, London (2010); * “Albania’s Integration Perspectives for NATO and EU”, Conservative Council, British Parliament, London, UK (2008); * “Albania’s political and financial state – a perspective”, CitiGroup Headquarters, The City, London, UK (2009); * “War in ex-Yugoslavia and Security of Western Balkans” – Geneva Centre for Security Policy; Geneva, Switzerland (2006); * “OSCE’s Role in Peace-keeping Operations” – OSCE Peace Keeping Seminar, Vienna (2006); * “Reflections on the Politico-Military Dimension, Role of the Forum for Security Cooperation” – Geneva Centre for Security Policy, Seminar with the MFA, Sofia, Bulgaria (2005); * “NATO Enlargement and Security of Small States”, Albanian Atlantic Association, 8th Annual Conference; Tirana (2005); * “Activities Related to the Military Aspects of Security” – Geneva Centre for Security Policy, Seminar, MFA, Ljubljana, Slovenia (2003); * “How to Reunite the OSCE’s Strength with Trust and Respect” – Helsinki Monitor Conference on OSCE: Life Bergins at 30, Netherlands Helsinki Committee, Vienna (1994); * “Conflict in South Eastern Europe – and Road to Peace”, Ambassador’s Series, London School of Economics, London, UK; (2010); * “Albania’s Religious Harmony”, Oxford Student’s Union, University of Oxford, UK (2009); * “Security Perspectives and Cross Border Co-operation in SEE” – Oxford Summit of Leaders, Oxford Town Hall, Oxford, UK (2010); * “IAEA’s Medium Term Strategy 2012-2017”, American Nuclear Association Convention, Texas A&M University, Texas, USA (2015);<ref>Texas A&M School of Public Health, https://www.facebook.com/media/set/?set=a.10152705394560178.1073741953.81285715177&type=3</ref> == Botime == Zef Mazi ka perkthyer dhe botuar libra nga anglishtja ne shqip dhe anasjelltas:<ref>Amazon Books, Zef Mazi, Author, https://www.amazon.com/s/ref=dp_byline_sr_book_1?ie=UTF8&field-author=Zef+Mazi&search-alias=books&text=Zef+Mazi&sort=relevancerank</ref> * “A Guide-Book to Albanian” (1983); * “Twenty Years of Balkan Tangle” (translation from English into Albanian 1988); * “Vikinget” (translation into Albanian, 1986); * “New Albania” Magazine (from Albania into English, translation/publication, 1980-1989); * “Balkan Ghost“ (One Chapter, translation from English 2002); == References == {{reflist}} [[Kategoria:Biografi shqiptarësh]] [[Kategoria:Diplomatë shqiptarë]] [[Kategoria:Lindje 1956]] [[Kategoria:Njerëz nga Tirana]] tc5rr5z4r6uhs47t1y5707ug5knznc2 Historia e Uttar Pradeshit 0 212429 2465449 2456133 2022-07-27T20:20:10Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[File:United Provinces 1903.png|right|thumb|327px|Provincat e Bashkuara në vitin 1903]] '''Historia e Uttar Pradeshit''', shtetit verior të [[india|Indisë]], teknikisht fillon që me formimin e tij më 1 prill 1937 si Provincat e Bashkuara, por vetë rajoni tregon gjurmë të banimit njerëzor midis 85 000 dhe 73 000 vjet më parë. Rajoni duket se ka qenë krijuar që nga viti 6000 p.e.s. The region seems to have been domesticated as early as 6,000 BC. ==Parahistoria== [[File:Rama in forest.jpg|thumb|left|Pikturë e Ramas së ikur në pyll, shoqëruar nga gruaja e tij Sita dhe vëllai Lakshmana]] Gjetjet arkeologjike tregojnë praninë e ''Homo sapiensëve'' gjuetar-mbledhës të epokës së gurit në [[Uttar Pradesh]]<ref>V. N. Misra & P. Bellwood: [https://books.google.com/?id=gMoJj-0Z94UC&pg=PA69 Recent Advances in Indo-Pacific Prehistory: proceedings of the international symposium held at Poona]; 1985, fq. 69</ref><ref>Bridget & Frank Raymond Allchin: [https://books.google.com/?id=r4s-YsP6vcIC&pg=PA58 The Rise of Civilization in India and Pakistan]; 1982, fq. 58</ref><ref>H. D. Sankalia, Shantaram Bhalchandra Deo & Madhukar Keshav Dhavalikar: [https://books.google.com/?id=35DP1Z-2dnYC&pg=PA96 Studies in Indian Archaeology: Professor H.D. Sankalia Felicitation Volume]; 1985, fq. 96</ref> midis 85 dhe 73 mijë vjet më parë. Gjetje të tjera parahistorike përfshijnë artifakte të Paleolitit të Sipërm dhe të Mesëm të datuara midis 21–31 mijë vjet më parë<ref>{{cite journal|last1=Gibling|first1=Sinha|last2=Sinha|first2=Roy|last3=Roy|first3=Tandon|last4=Tandon|first4=Jain|last5=Jain|first5=M|title=Quaternary fluvial and eolian deposits on the Belan river, India: paleoclimatic setting of Paleolithic to Neolithic archeological sites over the past 85,000 years|journal=Quaternary Science Reviews|volume=27|page=391|year=2008|doi=10.1016/j.quascirev.2007.11.001|issue=3–4}}</ref> dhe ngulime Mezolitike/Mikrolitike të gjuetarëve-mbledhës, pranë Pratapgarh-ut, që datojnë afërsisht midis viteve 10550–9550 p.e.s. Fshatra me gjedhë, dele dhe dhi të zbutura dhe dëshmi të bujqësisë shfaqen që nga viti 6000 p.e.s. gradualisht u zhvillua midis viteve 4000 dhe 1500 p.e.s.&nbsp; duke filluar me [[Qytetërimi i Luginës së Indusit|Qytetërimin e Luginës së Indusit]] deri në Periudhën Vedike; duke u shkuar në Epokën e Hekurit.<ref>Kenneth A. R. Kennedy: [https://books.google.com/?id=W6zQHNavWlsC&pg=PA263 God-apes and Fossil Men]; 2000, fq. 263, kontrolluar më 23 korrik 2012</ref><ref>Bridget & Frank Raymond Allchin: [https://books.google.com/?id=r4s-YsP6vcIC&pg=PA119 The Rise of Civilization in India and Pakistan]; 1982, fq. 119, kontrolluar më 23 korrik 2012</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ias.ac.in/jbiosci/nov2001/491.pdf|title=Prehistoric human colonization of India|format=PDF|accessdate=5 prill 2012}}</ref> [[File:Ravana British Museum.jpg|thumb|Bisrakh, [[Uttar Pradesh]], vendlindja e mbretit demon, Ravana.<ref>{{cite news|title=indianexpress|url=http://indianexpress.com/article/cities/delhi/only-the-elderly-come-to-mourn-ravana-in-birthplace-bisrakh/|publisher=indianexpress}}</ref><ref>{{cite news|title=hindustantimes|url=http://www.hindustantimes.com/noida/ravana-in-noida-a-book-on-greater-noida/article1-1195390.aspx|access-date=23 shkurt 2017|archive-date=14 gusht 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150814085441/http://www.hindustantimes.com/noida/ravana-in-noida-a-book-on-greater-noida/article1-1195390.aspx|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite news|title=timesofindia|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/noida/Bisrakh-seeks-funds-for-Ravan-temple/articleshow/44269673.cms}}</ref>]] Mbretëria e Kosalas, në periudhën [[Mahaxhanapada]], gjendej brenda kufijve rajonalë të Uttar Pradeshit të sotëm.<ref name="Sen1999">Sailendra Nath Sen: [https://books.google.com/books?id=Wk4_ICH_g1EC&pg=PA105 Ancient Indian History And Civilization]; 1999, fq. 105–6, kontrolluar më 1 tetor 2012</ref> Sipas [[mitologjia hindu|legjendave hindu]], mbreti hyjnor Rama i eposit të [[Ramajana]]s mbretëroi në [[Ayodhya]], kryeqyteti i Kosalas.<ref name="Buck2000">William Buck: [https://books.google.com/books?id=vvuIp2kqIkMC Ramayana]; 2000, Motilal Banarsidass Publ.; ISBN 978-81-208-1720-3, kontrolluar më 1 tetor 2012</ref> [[Krishna]], një tjetër mbret hyjnor i [[mitologjia hindu|mitologjisë hindu]], që luan një rol kyç në eposin e [[Mahabarata]]s dhe i nderuar si rimishërimi (avatari) i tetë i zotit hindu [[Vishnu]], thuhet se ka lindur në qytetin e [[Mathura]]s në [[Uttar Pradesh]].<ref name="Sen1999"/> Pasoja e ‘’Mahabharata yuddh-it’’ besohet se ka ndodhur në zonën midis Doabit të Sipërm dhe Delhit, (në atë që ishte mbretëria Kuru Mahaxhanapada), gjatë sundimit të mbretit Pandava, Yudhishthira. Mbretëria Kuru përputhet me Kulturën e Qeramikës së Zezë dhe të Kuqe si dhe Qeramikën e Ngjyrosur në Gri dhe fillimin e Epokës së Hekurit në Indinë Veri-perëndimore, rreth vitit 1000 p.e.s.<ref name="Sen1999"/> [[File:Brick temple.jpg|thumb|left|327px|Tempulli i Bhitargaonit, në distriktin e Kanpurit, shek. i V i e.s.]] Shumica e pushtuesve të Indisë Jugore kaluan nëpërmjet Ultësirave Gangetike të Uttar Pradeshit të sotëm. Kontrolli mbi këtë rajon ishte i një rëndësie themelore për pushtetin dhe qëndrueshmërinë e të gjitha perandorive kryesore të Indisë, duke përfshirë edhe [[Perandoria Maurjane|Perandorinë Maurya]] (320–200 p.e.s.), [[Perandoria Kushane|Perandorinë Kushane]] (100–250&nbsp; i e.s.), [[Perandoria Gupta|Perandorinë Gupta]] (350–600 i e.s.) dhe Gurxhara-Pratihara (650–1036 i e.s.).<ref name="White2010">Richard White: [https://books.google.com/books?id=fHLfiOZVzmMC The Middle Ground: Indians, Empires, and Republics in the Great Lakes Region, 1650-1815]; 2010, Cambridge University Press, isbn 978-1-107-00562-4, kontrolluar më 1 tetor 2012</ref> Duke pasuar pushtimin e Hunëve që shkatërruan Perandorinë Gupta, Ganges-Yamuna Doab pa ngritjen e Kannauxhit.<ref name="Corporation2007">Marshall Cavendish Corporation: [https://books.google.com/books?id=V1pQkwIXTG0C&pg=PA331 World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia]; 2007, fq. 331–5, kontrolluar më 1 tetor 2012</ref> Gjatë mbretërimit të Harshavardhanas (590–647), Perandoria Kannauxh arriti kulmin e saj.<ref name="Corporation2007"/> Ajo shtrihej nga Panxhabi në veri dhe [[Guxharat]]i në perëndim deri në Bengal, në lindje dhe [[Orissa|Odisha]] në jug.<ref name="Sen1999"/> Ajo përfshinte pjesë të Indisë Qendrore, në veri të lumit Narmada si dhe të gjithë Ultësirën Indo-Gangetike.<ref name="Chopra2003"/> Shumë bashkësi në pjesë të ndryshme të Indisë pretendojnë se e kanë prejardhjen nga emigrantët e Kannauxhit.<ref name="Bowman2000"/> Menjëherë pas vdekjes së Harshavardhanas, perandoria e tij u shpërbë në shumë mbretëri, që u pushtuan dhe sunduan nga Perandoria Gurxhara-Pratihara, që sfidoi Perandorinë Pala të Bengalit për kontrollin e rajonit.<ref name="Chopra2003">Pran Nath Chopra: [https://books.google.com/books?id=gE7udqBkACwC&pg=PA196 A Comprehensive History of Ancient India]; 2003, fq. 196, kontrolluar më 1 tetor 2012</ref> Kannauxhi u pushtua mjaft herë nga Dinastia Rashtrakuta e Indisë Jugore nga shekulli i VIII deri në shekullin e X.<ref>Kenneth Pletcher: The History of India; 2010, fq. 102</ref><ref>James Heitzman: The City in South Asia; 2008, fq. 37</ref> [[File:India-6243 - Flickr - archer10 (Dennis).jpg|thumb|381px|Pallat i Fortesës së Agras]] Në shekullin e XVI, Baburi, një pasardhës i Timurit dhe Gengis Khanit nga Lugina Fergana ([[Uzbekistani]] i sotëm), vërshoi përgjatë Kalimit Khyber dhe themeloi [[Perandoria Mogule|Perandorinë Mogule]], që sundoi [[India|Indinë]], bashkë me [[Afganistani]]n, [[Pakistani]]n dhe [[Bangladeshi]]n e sotëm<ref>{{Cite web |url=http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/empires/mughals/ |title=The Islamic World to 1600: Rise of the Great Islamic Empires (The Mughal Empire) |url-status=dead |access-date=23 shkurt 2017 |archive-date=27 shtator 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130927170951/http://www.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/empires/mughals/ }}</ref> Mogulët ishin pasardhës të turqit e persianizuar të Azisë Qendrore (me përzierje domethënëse me [[mongolët]]). Në Periudhën Mogule, [[Uttar Pradesh]]i u bë zemra e perandorisë.<ref name="Bowman2000">John S. Bowman: [https://books.google.com/books?id=cYoHOqC7Yx4C&pg=PA273 Columbia Chronologies of Asian History and Culture]; 2000, fq. 273, kontrolluar më 2 gusht 2012</ref> Perandorët mogulë, Babur dhe Humayun sunduan që nga [[Agra]].<ref name="Schimmel2004">Annemarie Schimmel: [https://books.google.com/books?id=N7sewQQzOHUC The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture]; 2004, Reaktion Books, isbn 978-1-86189-185-3, kontrolluar më 1 tetor 2012</ref><ref name="Hindustan)Hiro2006">Babur & Dilip Hiro: Babur Nama: [https://books.google.com/books?id=VW2HJL689wgC Journal of Emperor Babur]; 2006, Penguin Books India, isbn 978-0-14-400149-1, kontrolluar më 1 tetor 2012}}</ref> Në vitin 1540 sunduesi afgan, Sher Shah Suri, mori kontrollin e Uttar Pradeshit pasi mundi perandorinë mogul Humanyun.<ref name="Ramirez-Faria2007">Carlos Ramirez-Faria: [https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PA171 Concise Encyclopeida Of World History]; 2007, fq. 171, kontrolluar më 2 gusht 2012</ref> Sher Shah Suri dhe djali i tij, Islam Shah Suri e sunduan Uttar Pradeshin që nga selia e tyre në [[Gwaliori|Gwalior]].<ref name=hindustan>Susan Stronge: [https://books.google.com/?id=PVrSYgEACAAJ&pg=PA255 Mughal Hindustan is renowned for its opulence]; 2012, fq. 255, kontrolluar më 23 korrik 2012</ref> Pas vdekjes së Islam Shah Surit, kryeministri i tij Hemu u bë sunduesi ''de facto'' i Uttar Pradeshit, Biharit, Madja Pradeshit dhe pjesëve perëndimore të Bengalit. Ai mori titullin ''Vikramaditya'' në kurorëzimin e tij në Purana Quila në Delhi. Hemu vdiq në Betejën e Dytë të Panipatit dhe Uttar Pradeshi kaloi nën sundimin e perandorit mogul [[Akbar]].<ref name="Agrawal1983">Ashvini Agrawal: [https://books.google.com/books?id=AZdCrUxFAHEC&pg=PA30 Studies In Mughal History]; 1983, fq. 30–46, kontrolluar më 27 korrik 2012</ref> Akbari sundoi që nga [[Agra]] dhe [[Fatehpur Sikri]].<ref>Fergus Nicoll: ''Shah Jahan: The Rise and Fall of the Mughal Emperor''; 2009, Penguin Books India</ref> Në shekullin e XVIII, pas rënies së autoritetit mogul, vakumi i pushtetit u plotësua nga Perandoria Maratha, në mesin e shekullit të XVIII, ushtria Maratha pushtoi rajonin e Uttar Pradeshit, që bëri që Rohillat ta humbisnin kontrollin e Rohillkhandit ndaj sunduesve maratha Raghunath Rao dhe Malharao Holkar. Konflikti midis rohillasve dhe marathasve përfundoi më 18 dhjetor 1788 me arrestimin e Ghulam Qadirit, nipi i Najeeb-ud-Daulas, që u mund nga gjenerali marathas Mahadaji Scindia. Në vitin 1803, duke pasuar Luftën e Dytë Anglo-Maratha, kur British East India Company mundi Perandorinë Maratha, shumë nga rajoni kaloi nën suzerenitetin britanik.<ref>Shail Mayaram: Against history, against state: counterperspectives from the margins Cultures of history; Columbia University Press, 2003, isbn 978-0-231-12731-8</ref> ==Sundimi Britanik== [[Skeda:Lamarts.jpg|thumb|left|358px|La Martiniere College ne [[Laknau]], themeluar në 1845]] Duke nisur nga Bengali në gjysmën e dytë të shekullit të XVIII, një seri betejash për territoret e Indisë veriore në fund bëri që rajoni të binte nën kontrollin e British East India Company.<ref name="Kudaisya2006">Gyanesh Kudaisya: Region, nation, "heartland": Uttar Pradesh in India's body-politic; 1994, fq. 126–376</ref> Mbretëritë e [[Ajmeri]]t dhe [[Jaipuri]]t u përfshinë gjithashtu në këtë territor verior, që u emërtua "Provincat Veri-perëndimore" (të Agras). Megjithëse Uttar Pradeshi më vonë u bë shteti i pestë më i madh i Indisë, Provinca Veri-perëndimore e Agras ishte një nga shtetet më të vegjël të Perandorisë Britaniko-Indiane.<ref name="Sivaramakrishnan1999">K. Sivaramakrishnan: [https://books.google.com/books?id=TM7oYBG4M04C&pg=PA240 Modern Forests: Statemaking and Environmental Change in Colonial Eastern India]; 1999, fq. 240–76, kontrolluar më 26 korrik 2012</ref> Kryeqyteti i saj u zhvendos dy herë midis [[Agra]]s dhe Allahabadit. Për shkak të pakënaqësisë me sundimin britanik, në pjesë të ndryshme të Indisë Veriore shpërtheu një rebelim; sepoit e regjimentit të Bengalit të vendosur në kazermat e Meerutit, Mangal Pandey, konsiderohet gjerësisht se pika e nisjes së tij.<ref name="Mukherjee2005">Rudrangshu Mukherjee: [https://books.google.com/books?id=-SluAAAAMAAJ Mangal Pandey: brave martyr or accidental hero?]; 2005, Penguin Books, isbn 978-0-14-303256-4, kontrolluar më 1 tetor 2012</ref> Ai u bë i njohur si Rebelimi Indian i vitit 1857. Pas dështimit të rebelimit, britanikët u përpoqën ti ndanin rajonet më të rebeluara duke riorganizuar kufijt administrativë të rajonit, duke e ndarë rajonin e Delhit nga 'Provinca Veri-perëndimore e Agras' dhe duke e bashkuar atë me Panxhabin, ndërsa rajoni [[Ajmeri|Ajmer]] - Marwar bashkë me Raxhputanan dhe Udhin u përfshinë në një shtet. Shteti i ri u quajt 'Provincat Veri-perëndimore të Agras dhe Udhit', që në vitin 1902 u riemërtua si Provincat e Bashkuara të Agras dhe Udhit.<ref name="(India)Drake-Brockman1934">D.L. Drake-Brockman: [https://books.google.com/books?id=VUNuAAAAMAAJ District Gazetteers of the United Provinces of Agra and Oudh: supp.D.Pilibhit District]; 1934, kontrolluar më 1 tetor 2012</ref> Zakonisht quhej Provincat e Bashkuara (United Provinces me akronimin UP).<ref name="Chakrabarti1997">Dilip K. Chakrabarti: [https://books.google.com/books?id=ADZuAAAAMAAJ&pg=PA257 Colonial Indology: sociopolitics of the ancient Indian past]; 1997, fq. 257, kontrolluar më 26 korrik 2012</ref><ref name="Cohn1996">Bernard S. Cohn: [https://books.google.com/books?id=uIalYaenrTkC&pg=PA189 Colonialism and Its Forms of Knowledge: The British in India]; 1996, fq. 189, kontrolluar më 26 korrik 2012</ref> Në vitin 1920, kryeqyteti i provincës u zhvendos nga Allahabadi në [[Laknau]]. Gjykata e lartë vijoi të qëndronte në Allahabad, por një trupë u vendos në Laknau. Allahabadi vijoi të ishte një qendër e rëndësishme administrative e [[Uttar Pradesh]]it të sotëm dhe ka mjaft qendra administrative.<ref name="Nair2004">K. Balasankaran Nair: [https://books.google.com/books?id=gujNYPcNETMC&pg=PA320 Law Of Contempt Of Court In India]; 2004, fq. 320, kontrolluar më 26 korrik 2012</ref> Uttar Pradeshi vijoi të ishte i rëndësishëm në politikën indiane dhe ishte veçanërisht i rëndësishëm në historinë moderne indiane si baza e Lëvizjes Indiane të Pavarësisë. Uttar Pradeshi bujti institucione të rëndësishme arsimore moderne si Benaras Hindu University, Universiteti Mysliman Aligarh dhe Darul Uloom Deoband. Figura të njohura kombëtare si Chandra Shekhar Azadi ishin mes udhëheqësve të lëvizjes në Uttar Pradesh dhe Motilal Nehru, Jawaharlal Nehru, Madan Mohan Malaviya dhe Gobind Ballabh Pant ishin prijës të rëndësishëm të Kongresit Kombëtar Indian. ‘All India Kisan Sabha’ (AIKS) u formua në sesionin e Laknaut të Kongresit më 11 prill 1936, me atdhetarin e famshëm Swami Sahajanand Saraswati të zgjedhur si presidenti i parë,<ref>Bandyopādhyāya Śekhara: From Plassey to Partition: A History of Modern India; 2004, fq. 407</ref> në mënyrë që të adresonte ankesat e vjetra të fshatarsisë dhe ta mobilizonte atë kundër feudalëve ‘zamindari’, duke nxitur kështu lëvizjen e fermerve në Indi.<ref>Bandyopādhyāya Śekhara: From Plassey to Partition: A History of Modern India; 2004, fq. 406</ref> Gjatë Lëvizjes ‘’Quit India’’ në 1942, Distrikti i Ballias përmbysi autoritetin kolonial dhe vendosi një administratë të pavarur Chittu Pandey. Ballia u bë e njohur si "Baghi Ballia" (Ballia Rebele) për këtë rol domethënës në Lëvizjen e Pavarësisë së Indisë.<ref name="Chatterji2006">Bankim C. Chatterji: [https://books.google.com/books?id=7Gmjn63ogDUC&pg=PA168 Anandamath]; 2006, fq. 168, kontrolluar më 26 korrik 2012</ref> ==Pas pavarësisë== Pas pavarësisë së Indisë, në vitin 1957 Provincat e Bashkuara u riorganizuan nën emrin [[Uttar Pradesh]]. Shteti ka dhënë shtatë kryeministra të Indisë dhe është burimi numrit më të madh të vendeve në ‘Lok Sabha’. Megjithë ndikimin e tij politik, zhvillimi i varfër ekonomik dhe administrativ, krimi i organizuar dhe korrupsioni e kanë mbajtur atë ndërmjet shteteve më të prapambetura të Indisë. Shteti është prekur nga episode të përsëritura të dhunës komunitare dhe kastave.<ref>{{cite news|title=Communal violence|url=http://www.business-standard.com/article/current-affairs/uttar-pradesh-tops-home-ministry-list-on-communal-violence-114080601639_1.html|accessdate=25 gusht 2014|work=Business Standard|agency=Kotak Mahindra Bank|publisher=Ananda Publishers|date=6 gusht 2014}}</ref> Në vitin 1999, distriktet veriore të shtetit u ndanë për të formuar shtetin e Uttarakhandit.<ref name=separation>J. C. Aggarwal & S. P. Agrawal: [http://books.google.com/books?id=alRh51xE_v0C&pg=PA391 Uttarakhand: Past, Present, and Future]; 1995, fq. 391</ref> ==Shiko edhe== {{commons category|History of Uttar Pradesh|Historia e Uttar Pradeshit}} * [[Uttar Pradesh]]i * [[Qytetërimi i Luginës së Indusit]] * [[Historia Indiane]] * [[Arkitektura e Uttar Pradeshit]] == Referime == {{reflist|34em}} ==Bibliografia== * {{cite book|author=Ashvini Agrawal|title=Studies In Mughal History|url=https://books.google.com/books?id=AZdCrUxFAHEC|accessdate=27 korrik 2012|date=1 janar 1983|publisher=Motilal Banarsidass Publ.|isbn=978-81-208-2326-6}} * {{cite book|author1=J. C. Aggarwal|author2=S. P. Agrawal|year=1995|title=Uttarakhand: Past, Present, and Future|url=http://books.google.com/books?id=alRh51xE_v0C|publisher=Concept Publishing Company|isbn=978-81-7022-572-0}} * {{cite book|url=https://books.google.com/?id=r4s-YsP6vcIC|title=The Rise of Civilization in India and Pakistan|author1=Bridget Allchin|author2=Frank Raymond Allchin|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-28550-X|accessdate=23 korrik 2012|date=29 korrik 1982}} * {{cite book|author=John Stewart Bowman|title=Columbia Chronologies of Asian History and Culture|url=https://books.google.com/books?id=cYoHOqC7Yx4C|accessdate=2 gusht 2012|year=2000|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-11004-4}} * {{cite book|author=William Buck|title=Ramayana|url=https://books.google.com/books?id=vvuIp2kqIkMC|accessdate=1 tetor 2012|date=1 janar 2000|publisher=Motilal Banarsidass Publ.|isbn=978-81-208-1720-3}} * {{cite book|author=Dilip K. Chakrabarti|title=Colonial Indology: sociopolitics of the ancient Indian past|url=https://books.google.com/books?id=ADZuAAAAMAAJ|accessdate=26 korrik 2012|date=1 qershor 1997|publisher=Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd.|location=Michigan|isbn=978-81-215-0750-9}} * {{cite book|author=Bankim Chandra Chatterji|title=Anandamath|url=https://books.google.com/books?id=7Gmjn63ogDUC|accessdate=26 korrik 2012|date=15 janar 2006|publisher=Orient Paperbacks|isbn=978-81-222-0130-7}} * {{cite book|author=Pran Nath Chopra|title=A Comprehensive History of Ancient India|url=https://books.google.com/books?id=gE7udqBkACwC|accessdate=1 tetor 2012|date=1 dhjetor 2003|publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd|isbn=978-81-207-2503-4}} * {{cite book|author=Bernard S. Cohn|title=Colonialism and Its Forms of Knowledge: The British in India|url=https://books.google.com/books?id=uIalYaenrTkC|accessdate=26 korrik 2012|date=19 gusht 1996|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-00043-5}} * {{cite book|author=Marshall Cavendish Corporation|title=World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia|url=https://books.google.com/books?id=V1pQkwIXTG0C|accessdate=1 tetor 2012|date=shtator 2007|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7631-3}} * {{cite book|author=D.L. Drake-Brockman|title=District Gazetteers of the United Provinces of Agra and Oudh: supp.D.Pilibhit District|url=https://books.google.com/books?id=VUNuAAAAMAAJ|accessdate=1 tetor 2012|year=1934|publisher=Supdt., Government Press, United Provinces}} * {{cite journal|last1=Gibling|first1=Sinha|last2=Sinha|first2=Roy|last3=Roy|first3=Tandon|last4=Tandon|first4=Jain|last5=Jain|first5=M|title=Quaternary fluvial and eolian deposits on the Belan river, India: paleoclimatic setting of Paleolithic to Neolithic archeological sites over the past 85,000 years|journal=Quaternary Science Reviews|volume=27|year=2008|doi=10.1016/j.quascirev.2007.11.001|issue=3–4}} *{{cite book|author=Dilip Hiro|title=Babur Nama: Journal of Emperor Babur|url=https://books.google.com/books?id=VW2HJL689wgC|accessdate=1 tetor 2012|date=1 mars 2006|publisher=Penguin Books India|isbn=978-0-14-400149-1}} * {{cite book|url=https://books.google.com/?id=W6zQHNavWlsC|publisher=University of Michigan Press|year=2000|isbn=0-472-11013-6|title=God-apes and Fossil Men|author=Kenneth A. R. Kennedy|accessdate=23 korrik 2012}} * {{cite book|author=Gyanesh Kudaisya|date=1994|title=Region, nation, "heartland": Uttar Pradesh in India's body-politic|publisher=LIT Verlag Münster|isbn=978-3-8258-2097-8}} * {{cite book|last=Mayaram|first=Shail|title=Against history, against state: counterperspectives from the margins Cultures of history|url=https://archive.org/details/againsthistoryag0000maya|publisher=Columbia University Press|year=2003|isbn=978-0-231-12731-8}} * {{cite book|url=https://books.google.com/?id=gMoJj-0Z94UC|title=Recent Advances in Indo-Pacific Prehistory: proceedings of the international symposium held at Poona|author1=Virendra N. Misra|author2=Peter Bellwood|isbn=90-04-07512-7|accessdate=23 korrik 2012|year=1985}} * {{cite book|author=Rudrangshu Mukherjee|title=Mangal Pandey: brave martyr or accidental hero?|url=https://books.google.com/books?id=-SluAAAAMAAJ|accessdate=1 tetor 2012|date=1 qershor 2005|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-303256-4}} * {{cite book|author=K. Balasankaran Nair|title=Law Of Contempt Of Court In India|url=https://books.google.com/books?id=gujNYPcNETMC|accessdate=26 korrik 2012|date=1 janar 2004|publisher=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0359-7}} * {{cite book|author=Fergus Nicoll|title=''Shah Jahan: The Rise and Fall of the Mughal Emperor''|year=2009|publisher=Penguin Books India|ISBN=0670083038, 9780670083039}} * {{Cite book|author=Kenneth Pletcher|title=The History of India|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2010|ISBN=1615301224, 9781615301225}} * {{Cite book|author=James Heitzman|title=The City in South Asia|url=https://archive.org/details/cityinsouthasia0000heit|publisher=Routledge|year=2008|ISBN=1134289634, 9781134289639}} * {{cite book|author=Carlos Ramirez-Faria|title=Concise Encyclopeida Of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC|accessdate=2 gusht 2012|date=1 janar 2007|publisher=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}} * {{cite book|author1=Hasmukhlal Dhirajlal Sankalia|author2=Shantaram Bhalchandra Deo|author3=Madhukar Keshav Dhavalikar|date=1985|title=Studies in Indian Archaeology: Professor H.D. Sankalia Felicitation Volume|url=https://books.google.com/?id=35DP1Z-2dnYC|publisher=Popular Prakashan|isbn=0-86132-088-3|accessdate=23 korrik 2012}} * {{cite book|author=Annemarie Schimmel|title=The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture|url=https://books.google.com/books?id=N7sewQQzOHUC|accessdate=1 tetor 2012|date=5 shkurt 2004|publisher=Reaktion Books|isbn=978-1-86189-185-3}} * {{cite book|first=Bandyopādhyāya|last=Śekhara|title=From Plassey to Partition: A History of Modern India|publisher=Orient Longman|year=2004|isbn=978-81-250-2596-2}} * {{cite book|author=Sailendra Nath Sen|title=Ancient Indian History And Civilization|url=https://books.google.com/books?id=Wk4_ICH_g1EC|accessdate=1 tetor 2012|date=1 janar 1999|publisher=New Age International|isbn=978-81-224-1198-0}} * {{cite book|author=K. Sivaramakrishnan|title=Modern Forests: Statemaking and Environmental Change in Colonial Eastern India|url=https://books.google.com/books?id=TM7oYBG4M04C|accessdate=26 korrik 2012|date=3 dhjetor 1999|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-4556-7}} * {{cite book|last=Stronge|first=Susan|title=Mughal Hindustan is renowned for its opulence|date=16 tetor 2012|publisher=The Arts of the Sikh Kingdoms (V&A 1999)|location=London|url=https://books.google.com/?id=PVrSYgEACAAJ|accessdate=23 korrik 2012|isbn=9788174366962}} * {{cite book|author=Richard White|title=The Middle Ground: Indians, Empires, and Republics in the Great Lakes Region, 1650-1815|url=https://books.google.com/books?id=fHLfiOZVzmMC|accessdate=1 tetor 2012|date=8 nëntor 2010|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-00562-4}} * {{cite web|url=http://www.ias.ac.in/jbiosci/nov2001/491.pdf|title=Prehistoric human colonization of India|format=PDF|accessdate=5 prill 2012}} ==Lexime të mëtejshme== * R. C. Majumdar and A. D. Pusalker (editors): The History and Culture of the Indian People. Volume I, The Vedic age. Bombay: Bharatiya Vidya Bhavan 1951 * R.C. Majumdar et al. ''An Advanced History of India'', MacMillan, 1967. *Lokmanya Bal Gangadhar Tilak "The Arctic Home in the Vedas", Messrs Tilak Bros., 1903 '''Epokën e Gurit:''' *{{cite book|first=Kenneth Adrian Raine|last=Kennedy|year=2000|title=God-Apes and Fossil Men|url=https://archive.org/details/godapesfossilmen0000kenn|God-Apes and Fossil Men: Palaeoanthropology of South Asia|location=Ann Arbor|publisher=University of Michigan Press}} *{{cite journal|first=Hannah V. A.|last=James|author2=Petraglia, Michael D.|date=dhjetor 2005|title=Modern Human Origins and the Evolution of Behavior in the Later Pleistocene Record of South Asia|journal=Current Anthropology|volume=46|issue=Supplement|format=PDF|url=http://www.human-evol.cam.ac.uk/Members/Petraglia/pubs/JamesPetraglia(CA2005).pdf|doi=10.1086/444365|pages=S3|access-date=23 shkurt 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20060819143802/http://www.human-evol.cam.ac.uk/Members/Petraglia/pubs/JamesPetraglia(CA2005).pdf|archive-date=19 gusht 2006|url-status=dead}} *{{cite journal|last=Misra|first=V. N.|date=nëntor 2001|title=Prehistoric human colonization of India|url=http://www.ias.ac.in/jbiosci/nov2001/491.pdf|format=PDF|journal=Journal of Biosciences|volume=26|issue=4|pages=491–531|doi=10.1007/BF02704749|pmid=11779962}} '''Për kulturën blegtorale të bakrit:''' *Sharma, Deo Prakash, 2002. Newly Discovered Copper Hoard, Weapons of South Asia (C. 2800–1500 BC), Delhi, Bharatiya Kala Prakashan *Yule, P. 1985. Metalwork of the Bronze Age in India. C.H. Beck, Munich ISBN 3-406-30440-0 *Yule, P./Hauptmann, A./Hughes, M. 1989 [1992]. The Copper Hoards of the Indian Subcontinent: Preliminaries for an Interpretation, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 36, 193–275, ISSN 0076-2741 *Gupta, S.P. (red.). 1995. The lost Sarasvati and the Indus Civilization. Kusumanjali Prakashan, Jodhpur. '''Për kulturën e qeramikës së ngyrosur në gri:''' * {{cite book|first=Edwin|last=Bryant|title=The Quest for the Origins of Vedic Culture|publisher=Oxford University Press|year=2001|isbn=0-19-513777-9}} *Chakrabarti, D.K. 1968. The Aryan hypothesis in Indian archaeology. Indian Studies Past and Present 4, 333–358. * Jim Shaffer. 1984. The Indo-Aryan Invasions: Cultural Myth and Archaeological Reality. In: J.R. Lukak. The People of South Asia. New York: Plenum. 1984 * Kenneth A.R. Kennedy 1995. ''"Have Aryans been identified in the prehistoric skeletal record from South Asia?"'', in George Erdosy, ed.: The Indo-Aryans of Ancient South Asia, pp.&nbsp;49–54. '''Për kulturën e Varrezës H:''' *{{cite book|last=Kenoyer|first=Jonathan Mark|year=1991|chapter=Urban Process in the Indus Tradition: A preliminary model from Harappa|editor=Meadow, R. H.|title=Harappa Excavations 1986–1990: A multidiscipinary approach to Third Millennium urbanism|location=Madison, WI|publisher=Prehistory Press|pages=29–60}} * [http://www.harappa.com http://www.harappa.com] * [https://web.archive.org/web/20060908052731/http://pubweb.cc.u-tokai.ac.jp/indus/english/3_1_01.html https://web.archive.org/web/20060908052731/http://pubweb.cc.u-tokai.ac.jp/indus/english/3_1_01.html] '''Për periudhën Vedike:''' * {{Citation|author=Arthur Llewellyn Basham|title=The Wonder That Was India: A survey of the history and culture of the Indian sub-continent before the coming of the Muslims|url=https://books.google.com/books?id=6OF-PwAACAAJ|year=2008|publisher=Scholarly Publishing Office, University of Michigan|isbn=978-1-59740-599-7}} * {{Citation|last1=Kulke|first1=Hermann|last2=Rothermund|first2=Dietmar|title=A History of India|url=https://books.google.com/books?id=V73N8js5ZgAC|year=1998|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-32920-0}} * {{Citation|last=Singh|first=Upinder|title=A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century|url=https://books.google.com/books?id=H3lUIIYxWkEC&pg=PA184|year=2008|publisher=Pearson Education India|isbn=978-81-317-1120-0}} * {{Citation|last=Guruge|first=Ananda W. P.|title=The Society of Rāmāyaṇa|url=https://books.google.com/books?id=WWlsWQ8foNgC&pg=PA51|year=1991|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-265-9}} '''Për Indo-Skithët''' * János Harmatta, ed., 1994. ''History of civilizations of Central Asia, Volume II. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 BC to AD 250''. Paris, UNESCO Publishing. * Hill, John E. 2004. ''The Western Regions according to the Hou Hanshu.'' Draft annotated English translation.<br/>{{cite web|url=http://depts.washington.edu/silkroad/texts/hhshu/hou_han_shu.html|title=The Han Histories|publisher=Depts.washington.edu|accessdate=2010-08-02}} * Hill, John E. 2004. ''The Peoples of the West from the Weilue'' 魏略 ''by Yu Huan'' 魚豢'': A Third Century Chinese Account Composed between 239 and 265 AD.'' Projekt i përkthyer me shënime në anglisht. <br/>{{cite web|url=http://depts.washington.edu/silkroad/texts/weilue/weilue.html|title=Weilue: The Peoples of the West|publisher=Depts.washington.edu|date=23 maj 2004|accessdate=2 gusht 2010}} * Liu, Xinru 2001 "Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies." ''Journal of World History'', Volume 12, No. 2, Fall 2001. University of Hawaii Press, fq.&nbsp;261–292. <br/>{{cite web|url=http://muse.jhu.edu/journals/jwh/|title=Project MUSE – Journal of World History|publisher=Muse.jhu.edu|accessdate=2 gusht 2010}} * Watson, Burton. Trans. 1961. ''Records of the Grand Historian of China:'' Translated from the ''Shih chi'' Ssu-ma Ch'ien. Chapter 123: The Account of Ta-yüan, fq.&nbsp;265. Columbia University Press. ISBN 0-231-08167-7 '''Për Kushanët:''' *{{cite book|last=Avari|first=Burjor|title=India: The Ancient Past|year=2007|publisher=Routledge|location=London|isbn=978-0-415-35616-9}} *{{cite book|last=Bopearachchi|first=Osmund|title=De l'Indus à l'Oxus, Archéologie de l'Asie Centrale|year=2003|publisher=Association imago-musée de Lattes|location=Lattes|language=Fr|isbn=2-9516679-2-2}} *Faccenna, Domenico (1980). Butkara I (Swāt, Pakistan) 1956–1962, Volume III 1 (in English). Rome: IsMEO (Istituto Italiano Per Il Medio Ed Estremo Oriente) *Falk, Harry. 1995–1996. ''Silk Road Art and Archaeology IV''. * Falk, Harry. 2001. "The yuga of Sphujiddhvaja and the era of the Kuṣāṇas." ''Silk Road Art and Archaeology VII'', fq.&nbsp;121–36. *Falk, Harry. 2004. "The Kaniṣka era in Gupta records." Harry Falk. ''Silk Road Art and Archaeology X'', fq.&nbsp;167–76. *Goyal, S. R. "Ancient Indian Inscriptions" Kusumanjali Book World, Jodhpur (India), 2005. * Hill, John E. 2004. ''The Western Regions according to the Hou Hanshu.'' Draft annotated English translation.<br/>{{cite web|url=http://depts.washington.edu/silkroad/texts/hhshu/hou_han_shu.html|title=The Han Histories|publisher=Depts.washington.edu|accessdate=2 gusht 2010}} * Hill, John E. 2004. ''The Peoples of the West from the Weilue'' 魏略 ''by Yu Huan'' 魚豢'': A Third Century Chinese Account Composed between 239 and 265 AD.'' Projekt i përshkyer në anglisht me shënime. <br/>{{cite web|url=http://depts.washington.edu/silkroad/texts/weilue/weilue.html|title=Weilue: The Peoples of the West|publisher=Depts.washington.edu|date=2004-05-23|accessdate=2 gusht 2010}} *{{cite book|last=Keay|first=John|title=India: A History|year=2000|publisher=Grove Press|location=New York|isbn=0-8021-3797-0}} *{{cite book|last=Lebedynsky|first=Iaroslav|title=Les Saces|year=2006|publisher=Editions Errance|location=Paris|isbn=2-87772-337-2}} *{{cite book|last=Rosenfield|first=John M.|title=The Dynastic Art of the Kushans|year=1993|publisher=Munshiram Manoharlal|location=New Delhi|isbn=81-215-0579-8}} *{{cite book|last=Sivaramamurti|first=C.|title=Śatarudrīya: Vibhūti of Śiva's Iconography|year=1976|publisher=Abhinav Publications|location=Delhi}} [[Kategoria:Historia Indiane]] pds8yz1flboev1dhmnimr61uohdqs33 Te drejtat e transmetimeve sportive ne Shqiperi 0 219029 2465421 2459390 2022-07-27T17:26:45Z 46.167.6.229 /* Ekipet Kombetare */ wikitext text/x-wiki Ky artikull ka të bëjë me '''kontratat sportive të transmetimit në [[Shqipëri]]'''. == Kanalet sportive == Pjesë e [http://tibo.tv/ TiBO] *[[Oversport|Oversport News]] (FHD 1080i) *[[Oversport|Oversport 1]] (FHD 1080i) *[[Oversport|Oversport 2]] (FHD 1080i) *[[Oversport|Oversport 3]] (FHD 1080i) *[[Oversport|Oversport 4]] (FHD 1080i) *[[Tring Sport HD|Tring Sport News HD]] (SD) *[[Tring Sport HD|Tring Sport 1 HD]] (FHD 1080i) *[[Tring Sport HD|Tring Sport 2 HD]] (FHD 1080i) *[[Tring Sport HD|Tring Sport 3 HD]] (FHD 1080i) *[[Tring Sport HD|Tring Sport 4 HD]] (FHD 1080i) *[[:en:Eurosport|Eurosport 1]] (FHD 1080i) *[[:en:Eurosport|Eurosport 2]] (FHD 1080i) Pjesë e [[Tring TV|Tring]] *[[Tring Sport HD|Tring Sport News HD]] (SD) *[[Tring Sport HD|Tring Sport 1 HD]] (FHD 1080i) *[[Tring Sport HD|Tring Sport 2 HD]] (FHD 1080i) *[[Tring Sport HD|Tring Sport 3 HD]] (FHD 1080i) *[[Tring Sport HD|Tring Sport 4 HD]] (FHD 1080i) Pjesë e [[DigitAlb]] *[[SuperSport|SuperSport 1]] (FHD 1080i) *[[SuperSport|SuperSport 2]] (FHD 1080i) *[[SuperSport|SuperSport 3]] (FHD 1080i) *[[SuperSport|SuperSport 4]] (FHD 1080i) *[[SuperSport|SuperSport 5]] (FHD 1080i) *[[SuperSport|SuperSport 6]] (FHD 1080i) *[[SuperSport|SuperSport 7]] (FHD 1080i) *[[:en:Eurosport|Eurosport 1]] (FHD 1080i) *[[:en:Eurosport|Eurosport 2]] (FHD 1080i) == Futboll == ===Ekipet Kombetare=== * [[UEFA Liga e Kombeve|UEFA Nations League]] **[[SuperSport]] (2018/2027) **[[Tv klan]](vetem sfidat e [[Kombëtarja shqiptare e futbollit|Kombetares shqiptare]]) * [[:en:2022 FIFA World Cup qualification (UEFA)|2022 FIFA World Cup qualification (UEFA)]] **[[DigitAlb]] **[[RTSH]](vetem sfidat e [[Kombëtarja shqiptare e futbollit|Kombetares shqiptare]]) * [[:en:2022 FIFA World Cup qualification (CONMEBOL)|2022 FIFA World Cup qualification (CONMEBOL)]]: [[RTSH]] * [[:en:FIFA Beach Soccer World Cup|FIFA Beach Soccer World Cup]]: [[RTSH]] ===Ligat=== * [[UEFA Liga e Kampioneve|UEFA Champions League]] **[[Tring TV|Tring]] (2015/2024) **[[RTSH]] (Vetëm 1 sfidë të mërkuren) (2021/2024) * [[UEFA Liga e Europës|UEFA Europa League]]: [[SuperSport]] (2018/2024) *[[UEFA Liga e Konferencave|UEFA Conference League]]: [[SuperSport]] (2021/2024) * [[English Premier League|Premier League]]: [[SuperSport]] (2019/2025) * [[La Liga]]: [[SuperSport]] (2018/2026) *[[:en:Segunda División|La Liga 2]]: [[SuperSport]] (2021/2026) * [[Serie A]] **[[Oversport]] **[[Tring TV|Tring]] (2021/2024) * [[Bundesliga]]: [[SuperSport]] (2021/2025) * [[:en:2. Bundesliga|Bundesliga 2]]: [[SuperSport]] (2021/2025) * [[Ligue 1]]: [[SuperSport]] (2018/2024) * [[Eredivisie]]: [[SuperSport]] (2018/2022) * [[Kategoria Superiore]]: [[SuperSport]] (2018/2022) * [[:en:Süper Lig|Süper Lig]]: [[Tring TV|Tring]] (2018/2022) * [[:en:Scottish Premiership|Scottish Premiership]] **[[Tring TV|Tring]] (2018/2022) **[[Oversport]] (2022/2025) * [[:en:Swiss Super League|Swiss Super League]]: [[Tring TV|Tring]] (2021/2024) * [[:en:Primeria League|Primeira League]]: [[Tring TV|Tring]] (2018/2023) === Kupat === *[[UEFA Super Kupa|UEFA Super Cup]] **[[Tring TV|Tring]] (2018/2023) **[[RTSH]] (2021/2023) * [[FIFA Kupa e Botës për Klube]]: [[RTSH]] (2019/2020) * [[Copa del Rey]]: [[RTSH]] (2019/2022) *[[Supercopa de España]]: [[SuperSport]] (2019/2022) * [[Coppa Italia]]: [[SuperSport]] (2021/2024) * [[Supercoppa Italiana]]: [[SuperSport]] (2021/2024) * [[EFL Cup]]: [[RTSH]] (2019/2022) * [[FA Cup]]: [[SuperSport]] (2018/2024) *[[Kupa e Shqipërisë]]: [[SuperSport]] (2018/2022) *[[Superkupa e Shqipërisë]]: [[SuperSport]] (2018/2022) * [[DFB-Pokal|DFB Pokal]]: [[RTSH]] (2018/2022) *[[:en:DFL-Supercup|DFL Supercup]]: [[SuperSport]] (2021-2024) == Tenisi == * [[:en:Australian Open|Australian Open]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:French Open|Roland Garros]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] (2021/2026) * [[:en:The Championships, Wimbledon|Wimbledon]]: [[RTSH]] * [[:en:US Open (tennis)|US Open]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:ATP Tour 500|ATP 500]]: [[DigitAlb]] (2020/2023) * [[:en:ATP Tour Masters 1000|ATP 100]]: [[DigitAlb]] (2020/2023) == Basketboll == *[[National Basketball Association|NBA]]: [[Tring TV|Tring]] (2020/2022) * Liga Unike: [[RTSH]] == Motosport == * [[:en:Formula E|Formula E]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[Formula Një|Formula One]]: [[RTSH]] (2018/2021) * [[:en:Grand Prix motorcycle racing|MotoGP]]: [[RTSH]] (2018/2022) * [[:en:2021 Moto2 World Championship|Moto2]]: [[RTSH]] (2018/2022) * [[:en:2021 Moto3 World Championship|Moto3]]: [[RTSH]] (2018/2022) * [[:en:Porsche Supercup|Porsche Supercup]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:Pure ETCR|Pure ETCR]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:European Rally Championship|European Rally Championship]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:World Touring Car Championship|FIA WTCC]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:FIA World Endurance Championship|FIA World Endurance Championship]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:24 Hours of Le Mans|24 Hours of Le Mans]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:FIM Endurance World Championship|FIM EWC]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] == Golf == *[[:en:PGA Tour|PGA Tour]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:U.S. Open (golf)|US Open]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:The Open Championship|British Open]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] == Çiklizëm == * [[:en:Vuelta a España|Vuelta a España]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[Tour de France]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:Giro d'Italia|Giro d'Italia]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Deutschland Tour|Deutschland Tour]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Tour of Britain|Tour of Britain]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:Liège–Bastogne–Liège|La Doyenne]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:Amstel Gold Race|Amstel Gold Race]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Milan-San Remo|Milan–San Remo]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Giro di Lombardia|Giro di Lombardia]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Paris-Roubaix|Paris–Roubaix]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Danmark Rundt|Tour of Denmark]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Clásica de San Sebastián|Clásica de San Sebastián]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Critérium du Dauphiné|Critérium du Dauphiné]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:La Flèche Wallonne|La Flèche Wallonne]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Tour of the Basque Country|Tour of the Basque]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Tour of Flanders|Tour of Flanders]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Tirreno-Adriatico|Tirreno–Adriatico]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:BinckBank Tour|Benelux Tour]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] * [[:en:Okolo Slovenska|Tour of Slovakia]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Grand Prix Impanis-Van Petegem|Primus Classic]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Giro di Sicilia|Giro di Sicilia]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Eschborn-Frankfurt|Eschborn–Frankfurt]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:Tour of Croatia|Tour of Croatia]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] == Boks == *[[:en:Ultimate Fighting Championship|UFC]]: [[DigitAlb]] (2017/2023) *WWE: [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH]] (2017/2019) ==Volleyball== *[[:en:2021 Men's European Volleyball Championship|CEV EuroVolley 2021]]: [[Oversport]] ==Snooker== *[[:en:Northern Ireland Open (snooker)|Northern Ireland Open]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:English Open (snooker)|English Open]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:UK Championship|UK Championship]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] *[[:en:World Snooker Championship|World Championship]]: [[:en:Eurosport|Eurosport]] ==eSports== *eSerieA: [[Oversport]] == See also == * [[Media shqiptare]] * [[Vizion Plus]] * [[Tring TV|Tring]] * [[Tring Sport HD|Tring Sport]] * [[RTSH]] * [[DigitAlb]] * [[SuperSport]] n0hupj7gf7u3oykebo1luck8fxaue2g Ethel Leginska 0 229271 2465468 2434015 2022-07-27T21:13:37Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:Ethel_Leginska_ay_her_fireplace_in_1916.jpg|djathtas|parapamje|Ethel Leginska në vitin 1916]] '''Ethel Liggins''' (13 prill 1886 - 26 shkurt 1970) ishte një pianiste britanike, kompozitore, dirigjente dhe arsimtare e muzikës. Ajo ishte një studente e Theodor Leschetizky, më vonë studio kompozimin me Rubin Goldmark dhe Ernest Bloch, si dhe dirigjimin me Eugene Goossens, Robert Heger dhe Gennaro Papi.<ref name="naxos.com">{{cite web|url=http://www.naxos.com/mainsite/blurbs_reviews.asp?item_code=8.111217&catNum=8111217&filetype=About+this+Recording&language=English|title=Women At The Piano - An Anthology Of Historic Performances, Vol. 3 (1928-1954)|website=Naxos.com|accessdate=25 shtator 2016}}</ref> Ndër nxënësit e saj ishin Gavin Williamson, James Henry Fields, Daniel Pollack dhe Bruce Sutherland. Ajo ishte një pioniere e grave për mundësitë në muzikën performuese dhe dirigjim<ref>{{cite book|title=Subject guide to women of the world|url=https://archive.org/details/subjectguidetowo0000phen|author=Phenix, Katharine|year=1996}}</ref> duke qenë gruaja e parë që dirigjon në shumë vende të botës duke udhëhequr orkestra. == Biografia == Ethel Liggins lindi në Hull, Yorkshire, Angli,<ref name="Leginska.org">{{cite web|last1=Marguerite Broadbent|first1=Terry Broadbent|title=Leginska: Forgotten Genius of Music The Story of a Great Musician|url=http://www.leginska.org/leginska.html|website=Leginska.org|publisher=Leginska.org}}</ref> Thomas dhe Annie Peck Liggins.Me mbështetjen e mercenares së pasur Mary Emma Wilson, gruaja e manjatit të anijeve Arthur Wilson, ajo mori pjesë në konservatorin Hoch në Frankfurt, ku studioi piano me James Kwast dhe kompozimin me Bernhard Sekles dhe Iwan Knorr. Ajo gjithashtu studioi në Vjenë me pianistin dhe profesorin e famshëm polak, Theodor Leschetizky.  [[Skeda:Ethel_Leginska_1.jpg|alt=Ethel Leginska sitting at a piano|parapamje|Ethel Leginska ulur në piano]] == Si kompozitore == Përveç karrierës së saj të koncerteve, Leginska mori kurse në harmoni me Rubin Goldmarkin nga viti 1914,<ref name="Griffin">{{Cito web|url=http://sail.cnu.edu/omeka/files/original/b4f74bac9b3c8b2b5498ce80a7fffab6.pdf|title=Ethel Leginska: Pianist, Feminist, Conductor xtraordinaire, and Composer|website=Sail.cnu.edu|publisher=CNU|last=Love Griffin|first=Melodie}}</ref> dhe mësimet në kompozim me Ernest Bloch në Nju Jork, nga vera e vitit 1918. Ajo shpejti ndoqi këto klasa me kompozim të një sërë pjesëve për piano dhe dhoma të ansambleve. Në vitin 1957 në Los Angeles, Leginska dha premierën e operës së saj ''The Rose and the Ring,'' bazuar në tregimin e William Makepeace Thackeray me të njëjtin emër, të shkruar një çerek shekulli më parë. == Veprat == Numri i veprave të Ethel është relativisht i vogël, i përbërë nga copa dhe këngë për piano, duke përjashtuar veprat e saj orkestrale dhe tri opera. Midis kompozimeve të saj të mëdha janë kuartet për vargjet dhe piano, katër Poezi dhe gjashtë rima të çerdheve. Shumë nga veprat e saj janë ende të pabotuara. == Referime == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * {{Commonscat|Ethel Leginska}} * [https://www.youtube.com/watch?v=zHs0pt5OaaA Ethel Leginska plays] Moszkowski<span>'s Valse Nr. 1, Op. 34</span> on the Duo-Art piano at [[YouTube]] [[Kategoria:Lindje 1886]] [[Kategoria:Vdekje 1970]] c121fagh23qypdkarp9mlc05s3gzda2 Edith Pechey 0 229797 2465461 2422983 2022-07-27T20:53:20Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[File:Edith Pechey-Phipson.jpg|thumb|Edith Pechey]] [[File:Edith Pechey.jpg|thumb|Fotografi Portret nga Thomas Fall (1833–1900)]] '''Edith Pechey''' (7 tetor 1845 - 14 prill 1908) ishte një nga mjeket e para femra në Mbretërinë e Bashkuar dhe një aktiviste për të drejtat e grave. Ajo kaloi më shumë se 20 vjet në Indi si një mjeke e lartë në një spital të grave dhe ishte e përfshirë në një sërë shkaqesh sociale.<ref name=medhist>{{cite journal|last=Lutzker|first=Edythe|title=Edith Pechey-Phipson, M.D.: Untold Story|journal=Medical History| volume=11| issue=1| year=1967| url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1033666/pdf/medhist00148-0048.pdf|pages=41–45| pmc=1033666| pmid=5341034| doi=10.1017/s0025727300011728}}</ref> ==Familja dhe Edinburgh== Mary Edith Pechey ka lindur në Langham, Essex, William Pechey, vajza e një ministri Baptist me një MA nga [[Edinburgh University|Universiteti i Edinburgut]] dhe gruaja e tij Sarah (rode Rotton), vajza e një avokati, e cila, e pazakontë për një grua të brezit të saj, kishte studiuar Greqishten. Pasi u arsimua nga i ati, Edith punoi si kujdestare dhe mësuese deri në vitin 1869. ==Fushata për të studiuar mjekësinë== Pasi aplikimit të vetëm të Sophia Jex-Blake për të studiuar mjekësinë në Universitetin e Edinburgut u hodh poshtë, ajo reklamoi në ''The Scotsman'' për më shumë gra që t'i bashkoheshin asaj. Letra e dytë që ajo mori ishte nga Edith Pechey.<ref name=odnb>{{cite book|first=Padma |last=Anagol|chapter=Phipson, (Mary) Edith Pechey- (1845–1908)|title=Oxford Dictionary of National Biography|publisher=Oxford University Press|year=2004|doi=10.1093/ref:odnb/56460}}</ref> Në letrën e saj, Pechey shkroi: "A mendoni se diçka më shumë është e domosdoshme për të siguruar sukses sesa aftësi të moderuara dhe një pjesë të mirë të këmbënguljes? Unë besoj se mund t'i them këto, së bashku me një dashuri të vërtetë për lëndët e studimit, por për sa i përket njohurive të thella të këtyre lëndëve për momentin, unë kam frikë se unë jam e mangët në shumicën prej tyre." Pavarësisht nga shqetësimet e saj, Edith Pechey u bë një nga shtatë studentët e parë të Edinburgut në çdo universitet britanik dhe e dëshmoi aftësinë e saj akademike duke arritur klasën e lartë në provimin e kimisë në vitin e parë të studimit. Kjo i dha asaj të drejtën për të marrë një Bursë Hope.<ref>{{cite book|last1=Roberts|first1=Shirley|title=Sophia Jex-Blake - A woman pioneer in nineteenth-century medical reform|url=https://archive.org/details/sophiajexblaketh00robe|date=1993|publisher=Routledge|location=NY|pages=[https://archive.org/details/sophiajexblaketh00robe/page/86 86]–87|edition=2015}}</ref> == Bursa The Hope== Dyzet vjet më parë, Profesor Hope, pastaj Profesor i Kimisë, kishte krijuar çmime vjetore të njohura si Bursat e Shpresës. Katër studentët që morën notën më të lartë në provimin e parë në kimi për herë të parë u lejohet të përdorin falas ambientet e laboratorit të Universitetit gjatë mandatit të ardhshëm. Edith Pechey erdhi në krye të këtij grupi dhe për këtë arsye kishte pretenduar së pari një bursë Hope. Dr Crum Brown, profesor i kimisë, ishte i shqetësuar se dhënia e bursave për një grua do të shkaktonte një reagim të ashpër nga studentët meshkuj, të cilët ishin rritur gjithnjë e më armiqësorë kur panë se gratë ishin të afta të tejkalonin ato në ekzaminime konkurruese. Ai gjithashtu kishte vënë re se, ndërsa termi kishte përparuar, shumë nga kolegët e tij të respektuar në Fakultetin e Mjekësisë filluan të shprehin pakënaqësinë e pranisë së grave në Universitet. Ai prandaj vendosi t'i japë bursa studentëve meshkuj që kanë arritur nota më të ulëta se Pechey. Arsyeja e cituar ishte "se gratë nuk janë pjesë e klasës universitare, sepse mësohen veçmas."<ref>{{Cite web |url=http://webs.uvigo.es/pmayobre/textos/pilar_iglesias_aparicio/tesis_doctoral/anexo_2.doc |title=''The Spectator'', 9 April 1870 |access-date=30 nëntor 2017 |archive-date=4 shkurt 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120204050337/http://webs.uvigo.es/pmayobre/textos/pilar_iglesias_aparicio/tesis_doctoral/anexo_2.doc |url-status=dead }}</ref> == Apelimi i Senatit dhe 'Strawberry Jam Labels' == Duke përdorur çështjen e klasave të veçanta si një arsye për të mos i dhënë bursë Pechey, Crum Brown u ndje i paaftë për të lëshuar certifikatat e zakonshme të frekuentimit në klasat e tij të kimisë. Në vend të kësaj, ai u dha atyre kredite për të ndjekur një klasë "zonja" në Universitet. Vetëm certifikatat standarde përmbushën kërkesat e fakultetit për diplomën mjekësore; "Etiketat e Strawberry Jam" të Profesorit, siç referoheshin Sophia Jex-Blake, ishin të padobishme.<ref>{{cite book|last1=Roberts|first1=Shirley|title=Sophia Jex-Blake - A woman pioneer in nineteenth-century medical reform|url=https://archive.org/details/sophiajexblaketh00robe|date=1993|publisher=Routledge|location=NY|pages=[https://archive.org/details/sophiajexblaketh00robe/page/92 92]|edition=2015}}</ref> Gratë iu drejtuan Akademisë Senatus. Edith Pechey deklaroi kërkesën e saj për një bursë dhe gratë e tjera kërkuan që atyre t'u jepej certifikata standarde për klasat e tyre të kimisë. Senati u takua më 9 prill të vitit 1870 dhe, pas një debati, vendosi në favor të grave për certifikatat, por kundër tyre në bursën Hope.<ref>{{cite book|url=https://archive.org/stream/medicalwomenthes00jexb#page/n89/mode/2up/|language=en|pages=78–83| title=Medical Women. A thesis and history|author=Jex-Blake, Sophia| year=1886|publisher=Oliphant, Anderson & Ferrier|place=Edinburgh}}</ref> == Fushata e Edinburgut fiton vëmendjen kombëtare == Episodi i bursës Hope pati pasoja të rëndësishme. Publikimi që u dha në gazeta në të gjithë Anglinë tërhoqi vëmendjen e publikut për vështirësitë që ndesheshin një grup i vogël femrash që studionin mjekësinë në Universitetin e Edinburgut. Pothuajse të gjitha llogaritë ishin të favorshme për shkakun e grave. The Times tha: "[Miss Pechey] ka bërë gjininë e saj një shërbim, jo ​​vetëm duke u shfajësuar aftësinë e tyre intelektuale në një konkurrencë të hapur me burrat, por edhe më shumë nga gatishmëria dhe mirësjellja me të cilën ajo i plotëson zhgënjimet e saj".<ref>{{cite news|title=One of the alleged "rights" of women has just|work=The Times|issue=26733|date=25 prill 1870}}</ref> Spektatori ishte satirik: "Për t'i bërë gratë të ndjekin një klasë të veçantë, për të cilën ato duhet të paguajnë, ne besojmë, tarifa shumë më të larta se zakonisht, dhe pastaj të argumentojnë se ato janë jashtë konkurrencës së zbehtë, sepse ato e bëjnë këtë, është, në të vërtetë, shumë si ai mësuesi i shkollës i cili në fillim e dërgoi një djalë në qoshe dhe më pas e rrihte atë për mos qenë në vendin e tij."<ref>{{cite book|last1=Roberts|first1=Shirley|title=Sophia Jex-Blake - A woman pioneer in nineteenth-century medical reform|url=https://archive.org/details/sophiajexblaketh00robe|date=1993|publisher=Routledge|location=NY|pages=[https://archive.org/details/sophiajexblaketh00robe/page/93 93]|edition=2015}}</ref> ==Vitet e para si mjeke== Në vitin 1873 gratë duhet të hiqnin dorë nga lufta për t'u diplomuar në Edinburg. Një nga hapat e ardhshëm të Pechey ishte shkrimi në Kolegjin e Mjekëve në Irlandë për t'u kërkuar atyre që të lejonin të merrnin provimet që çonin në një licencë në maminë. Ajo punoi për një kohë në Birmingham dhe Spitalin Midland për Gratë, me sa duket në fuqinë e dëshmive të saj dhe studimeve të suksesshme, pavarësisht mungesës së një kualifikimi zyrtar. Më pas ajo shkoi në Universitetin e Bernës, i dha provimet e saj mjekësore në gjermanisht në fund të janarit të vitit 1877 dhe iu dha një doktor me një tezë 'Pas shkaqeve kushtetuese të kanarisë mitrale' Vetëm në atë kohë, kolegji irlandez vendosi të licencojë gratë mjeke, dhe Pechey i kaloi provimet e tyre në Dublin në maj.<ref>{{Cite book|title=The Medical Register|last=General Medical Council|publisher=Spottiswoode & Co.|year=1879|location=London|pages=491}}</ref> Gjatë gjashtë viteve të ardhshme Pechey praktikoi mjekësi në Leeds, duke përfshirë veten në edukimin shëndetësor të grave dhe ligjërimin në një numër temash mjekësore, duke përfshirë infermierinë. Ajo u ftua për të dhënë fjalën inauguruese kur u hap Shkolla e Mjekësisë në Londër për Gratë. Pjesërisht në reagim ndaj përjashtimit të grave nga Kongresi Ndërkombëtar Mjekësor, ajo krijoi Federatën e Grave Mjekësore të Anglisë dhe në vitin 1882 u zgjodh presidente. George A. Kittredge, një biznesmen amerikan në Bombei kishte filluar një fond, "gratë mjekësore për Indinë", që kishte për qëllim të sillte mjekë nga Anglia për të punuar në Indi ku mjekët meshkuj nuk u lejuan të ndiqnin gratë. Kittredge ishte në kërkim të mjekëve të përshtatshëm dhe Elizabeth Garrett Anderson sugjeroi që Pechey mund të ishte e interesuar dhe i shkroi asaj për idenë e punës në Bombei (tani Mumbai) dhe të ishte oficere e lartë mjekësore e Spitalit Cama për Gratë dhe Fëmijët atje. Kittredge më pas u takua me Pechey në Paris në vitin 1883 dhe sugjeroi se ajo do të ishte ideale për postin e oficeres së lartë mjekësore në një spital të ri që po planifikohej nga P.H. Cama, një filantrop i Parsit në Bombei.<ref name=medfund>{{cite book|title=A short history of the "Medical women for India" fund of Bombay|year= 1889|publisher=Education Society's press |place=Byculla|url=https://archive.org/stream/39002011128098.med.yale.edu#page/n17/mode/2up/|language=en|pages=14–15}}</ref> ==India== Duke mbërritur më 12 dhjetor të vitit 1883 në Bombei, ajo mësoi shpejtësinë e Hindit. Si dhe puna e saj në Spitalin Cama ajo ishte në krye të Jaffer Sulleman punishte barnash për gratë, dhe pas disa vitesh, ajo arriti të fillonte një program trajnimi për infermieret në Cama. Ajo u përpoq të kundërshtonte tendencat për trajtimin e grave si inferiore ndaj burrave, duke dëshiruar të krijojnë paga të barabarta për punëtorët femra mjekësore, në të njëjtën kohë me fushatën për reforma të gjëra sociale; ajo gjithashtu bëri fushatë kundër martesës së fëmijëve.<ref>{{cite book|url=https://archive.org/stream/cu31924021879477#page/n91/mode/2up/|language=en|pages=80–82| title=Woman Free|author=Ethelmer, Ellis| year=1893|publisher=Women's Emancipation Union|place=Congleton}}</ref> Ajo shpesh dha leksione për edukimin dhe trajnimin për gratë dhe ishte e përfshirë në Institutin Arsimor të Vajzave të Aleksandrës. Institucione të ndryshme prestigjioze e ftonin të ishte anëtarja e parë grua, përfshirë senatin e Universitetit të Bombeit dhe Shoqatën Mbretërore Asiatike. Menjëherë pas mbërritjes në Indi, ajo u bashkua me disa shoqëri të mësuar në Bombei. Ajo u bë anëtare e Shoqatës Mbretërore Aziatike të Bombeit. Edith Pechey kishte takuar Herbert Musgrave Phipson (1849-1936), një reformator, tregtar i verës dhe një sekretar themelues i Shoqërisë Natyrore të Historisë së Bombay si dhe fondi "gratë mjekësore për Indinë" . Në vitin 1888, ajo ishte në komitetin drejtues të Shoqërisë së Natyrës Natyrore të Bombeit. <ref>{{cite journal|journal=Journal of the Bombay Natural History Society|title=List of Office Bearers|year=1888|page=iii|volume=3|url=https://archive.org/stream/journalbombayna12socigoog#page/n10/mode/2up|language=en}}</ref> Ajo u martua me Phipson në mars të vitit 1889 dhe më vonë e përdori mbiemrin Pechey-Phipson. Pesë vjet më vonë diabeti dhe shëndeti i sëmurë nënkuptonin që ajo duhej të hiqte dorë nga puna spitalore por ishte në gjendje të vazhdonte për një kohë me praktikën e saj private që shërbeu elitën e Bombeit. Në vitin 1896, kur murtaja bubonike goditi qytetin, ajo luajti rolin e saj në masat e shëndetit publik, dhe kritikat që ajo bëri për mënyrën se si u trajtua kriza treguan ndikim në menaxhimin e shpërthimit të kolerës. Ajo gjithashtu ndihmoi në sponsorizimin e një edukimi të avancuar për Rukhmabai, i cili u bë një nga gratë indiane të para për të praktikuar mjekësi.<ref>{{cite book|title=The White Woman's Other Burden: Western Women and South Asia During British Colonial Rule.|publisher=Psychology Press|year=1995|author=Jayawardena, Kamari|page=87}}</ref> ==Vitet e mëvonshme== Pechey-Phipson dhe burri i saj u kthyen në Angli në vitin 1905 dhe ajo u përfshi së shpejti në lëvizjen e të drejtës së votimit, duke përfaqësuar suedezët e Leeds në një kongres ndërkombëtar të Suedisë për të Drejtat e Grave në Kopenhagen në vitin 1906. Ajo ishte në ballë të demonstratës së Marshit të Mudit të organizuar nga Bashkimi i Shoqërive të Votimit të Grave në vitin 1907, por ishte duke u sëmurë dhe së shpejti kishte nevojë për trajtim për kancerin e gjirit. Kirurgu i saj ishte May Thorne, bija e mikeshës studentore Pechey-Phipson Isabel Thorne. Ajo vdiq nga kanceri ndërkohë që ishte në koma diabetike më 14 prill të vitit 1908 në shtëpinë e saj në Folkestone, Kent. Burri i saj krijoi një bursë në Shkollën e Mjekësisë në Londër për Gratë në emër të Edith, e cila u dha rregullisht deri në vitin 1948. Në Indi, emri i saj vazhdoi deri në vitin 1964 në Sanatoriumin Pechey-Phipson për Gratë dhe Fëmijët në Nasik, Maharashtra. ==Referime== {{reflist}} ==Lexim i mëtejshëm== *{{Cite book|isbn=0415911052|first=Kumari|last=Jayawardena|title=The White Woman's Other Burden: Western Women and South Asia During British Rule|url=https://archive.org/details/whitewomansother0000jaya|year=1995|publisher=Routledge}} ==Linqe të jashtme== {{Commons category|Edith Pechey}} *[http://planetvidyaschools.com/school/alexandragirls/home/default.html Alexandra Native Girls' Educational Institution] *[https://web.archive.org/web/20050425231252/http://www.cpa.ed.ac.uk/edit/2.02/letterfrom.html Letter written by Edith Pechey in 1869] *[http://www.npg.org.uk/collections/search/portraitLarge/mw160905/Mary-Edith-Pechey-Phipson?LinkID=mp08090&wPage=1&role=art&rNo=27 Portrait photograph] [[Kategoria: Lindje 1845]] [[Kategoria: Mjeke]] [[Kategoria: Vdekje 1908]] 6gssl7m0a80rzpzrk3st2rde7th9cxf Marksizmi 0 232252 2465438 2375659 2022-07-27T19:31:44Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki Marksizmi është një filozofi politike e bazuar në shkrimet e [[Karl Marx|Karl Marx-it]], i cili thekson rëndësinë e luftës midis klasave të ndryshme shoqërore. == Letërsia == * {{cite book |title=Fidel: A Biography of Fidel Castro|url=https://archive.org/details/fidelbiographyof0000bour|last=Bourne|first=Peter G.|date=1986|publisher=Dodd, Mead & Company|location=New York|ref=Bou86}} * {{cite book |title=The Revolutionary Ideas of Karl Marx|url=https://archive.org/details/revolutionaryide0000call_i2b6|last=Callinicos|first=Alex|authorlink=Alex Callinicos|date=2010|origyear=1983|publisher=Bookmarks|location=Bloomsbury, Londër|isbn=978-1-905192-68-7|ref=Cal10}} * {{cite book |title=My Life: A Spoken Autobiography|url=https://archive.org/details/fidelcastromylif0000cast|last1=Castro |first1=Fidel|last2=Ramonet|first2=Ignacio (interviewer)|date=2009|publisher=Scribner|location=New York|isbn=978-1-4165-6233-7|ref=Cas09}} * {{cite book |title=The Real Fidel Castro|last=Coltman |first=Leycester|date=2003|publisher=Yale University Press|location=New Haven and London|isbn=978-0-300-10760-9|ref=Col03}} * {{cite book |title=Prehistorian: A Biography of V. Gordon Childe|last=Green|first=Sally|date=1981|publisher=Moonraker Press|location=Bradford-on-Avon, Wiltshire|isbn=0-239-00206-7|ref=Gre81}} * {{cite book |title=Karl Marx: A Brief Biographical Sketch with an Exposition of Marxism|last=Lenin |first=Vladimir|authorlink=Vladimir Lenin|date=1967|origyear=1913|publisher=Foreign Languages Press|location=Peking|url=http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1914/granat/index.htm|accessdate=2014-06-17|ref=Len67}} * {{cite book |title=Wage Labour and Capital|last=Marx |first=Karl|authorlink=Karl Marx|date=1849|publisher=Neue Rheinische Zeitung|location=Germany|url=http://www.marxists.org/archive/marx/works/1847/wage-labour/index.htm|accessdate=2014-06-17|ref=Mar49}} * {{cite book |title=A History of Archaeological Thought|edition=2nd|last=Trigger |first=Bruce G.|authorlink=Bruce Trigger|date=2007|publisher=Cambridge University Press|location=New York|isbn=978-0-521-60049-1|ref=Tri07}} * {{cite book |author=Avineri, Shlomo|date=1968|title=The Social and Political Thought of Karl Marx|url=https://archive.org/details/socialpoliticalt0000avin|publisher=Cambridge University Press|authorlink=Shlomo Avineri}} * {{cite book |author=Dahrendorf, Ralf|title=Class and Class Conflict in Industrial Society|date=1959|authorlink=Ralf Dahrendorf|location=Stanford, CA|publisher=Stanford University Press}} * [[Jon Elster]], ''An Introduction to Karl Marx''. Cambridge, England, 1986. * Michael Evans, ''Karl Marx''. London, 1975. * Stefan Gandler, [http://www.brill.com/products/book/critical-marxism-mexico ''Critical Marxism in Mexico: Adolfo Sánchez Vázquez and Bolívar Echeverría''], Leiden/Boston, Brill Academic Press, 2015. 467 pages. ISBN 978-90-04-22428-5. * {{cite book |author=Kołakowski, Leszek|title=Main Currents of Marxism|date=1976|publisher=Oxford University Press|authorlink=Leszek Kołakowski}} * {{cite book |author=Parkes, Henry Bamford|title=Marxism: An Autopsy|date=1939|location=Boston|publisher=Houghton Mifflin|authorlink=Henry Bamford Parkes}} * {{cite encyclopedia |last1=Prychitko |first1=David L. |authorlink1= David Prychitko |editor= [[David R. Henderson]] (.) |encyclopedia=[[Concise Encyclopedia of Economics]] |title=Marxism |url=http://www.econlib.org/library/Enc/Marxism.html |date=2008 |edition= 2nd |publisher=[[Library of Economics and Liberty]]}} * [[Cedric Robinson|Robinson, Cedric J.]]: ''Black Marxism: The Making of the Black Radical Tradition'', 1983, Reissue: Univ North Carolina Press, 2000 * [[R. J. Rummel|Rummel, R.J.]] (1977) ''[http://www.hawaii.edu/powerkills/NOTE12.HTM Conflict In Perspective]'' Chap. 5 ''[http://www.hawaii.edu/powerkills/CIP.CHAP5.HTM Marxism, Class Conflict, and the Conflict Helix]'' * {{cite book |last=Screpanti|first=E|author2=S. Zamagna|date=1993|title=An Outline of the History of Economic Thought|url=https://archive.org/details/outlineofhistory0000scre}} * Shenfield, S.D. [https://web.archive.org/web/20081112101246/http://www.cdi.org/russia/johnson/2008-204.cfm ''Vladislav Bugera: Portrait of a Post-Marxist Thinker''] * {{cite book |author=McLellan, David|title=Marxism After Marx|date=2007|location=Basingstoke|publisher=Palgrave Macmillan|authorlink=David McLellan (academic)}} 81brxdsou5x6h9kw2wl8wcrq1hl3jax Fëmijëria 0 238775 2465503 2463297 2022-07-28T08:43:50Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki [[File:Ralph Hedley The tournament 1898.jpg|thumb]] '''Fëmijëria''' është periudhë e zhvillimit të njeriut e cila fillon prej moshës së [[Foshnja|foshnjerisë]], përkatësisht prej lindjes së foshnjës dhe zgjat deri në moshën e adoleshencës.<ref name="PN">[[Pajazit Nushi]]:Leksikon i Psikologjisë, Vëllimi 1, (A - M), [[Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës]], [[Prishtinë]], [[2014]], fq. 236.</ref> Koncepti i fëmijërisë u shfaq gjatë shekujve XVII dhe XVIII, veçanërisht nëpërmjet teorive arsimore ([[Pedagogjia|pedagogjike]]) të filozofit [[John Locke]] dhe fillimit të paraqitjes së hulumtimeve të para për fëmijët. <ref>{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=‘The Alphabets of Nature: Children, Books and Natural History, 1750-1800’|journal=Nuncius|date=2010|volume=25|pages=1–22.|url=https://www.academia.edu/1112085/_The_Alphabets_of_Nature_Children_Books_and_Natural_History_1750-1800_Nuncius_25_2010_1-22|language=en}}</ref> Duhet theksuar se deri në këtë periudhë, fëmijët shpesh shiheshin dhe konsideroheshin si versione të paplota të të rriturve ose si "njerëz të vegjël". <ref name="Students Macmillan 1981 page 173">''Macmillan Dictionary for Students'' Macmillan, Pan Ltd. (1981), page 173. Retrieved 2010-7-15.</ref> <ref>{{cite web |title=Childhood definition and meaning |url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/childhood |website=Collins Dictionary |accessdate=2 shkurt 2019|language=en}}</ref> Faktorë të ndryshëm gjatë periudhës së fëmijërisë mund të ndikojnë në formimin e qëndrimeve të një personaliteti të caktuar prandaj këtu shihet edhe rëndësia e njohjes dhe studimit sa më të gjithanshëm të kësaj periudhe të zhvillimit të njeriut. <ref name="Students Macmillan 1981 page 173"/> == Nënfazat == Sot ekzistojnë klasifikime të ndryshme lidhur me periodizimin e zhillimit të fëmijës. Sipas teorisë së Zhvillimit Kognitiv të [[Jean Piaget]], fëmijëria përbëhet prej dy nënfazave: #Faza paraoperative dhe #Faza operative konkrete. Në [[Psikologjia zhvillimore|psikologjinë zhvillimore]] dhe [[Psikologjia fëmijënore|psikologjinë fëmijënore]], fëmijëria ndahet në disa faza e që janë: #Fëmijëria e hershme (periudha e lojës), #Fëmijëria e mesme (periudha e shkollës) dhe #Adoleshenca (deri në periudhën e pubertetit).<ref name="PN"/> == Shih edhe == * [[Fëmija]] * [[Puberteti]] * [[Adoleshenca]] * [[Psikologjia fëmijënore]] * [[Psikologjia zhvillimore]] == Literatura == * {{Cite book|last=Rorabaugh|first=W. J.|last2=Critchlow|first2=Donald T.|last3=Baker|first3=Paula C.|title=America's Promise: A Concise History of the United States|url=https://books.google.com/books?id=VL_6X5zWOokC&pg=PA47|year=2004|publisher=Rowman & Littlefield|isbn=978-0-7425-1189-7|pages=47|lang=en}} * {{Cite book| last=Waites| first=Matthew| title=The Age of Consent: Young People, Sexuality and Citizenship| publisher=Palgrave Macmillan|year=2005|isbn=978-1-4039-2173-4| oclc=238887395|lang=en}} * {{Cite book| url=http://www.worldcat.org/oclc/958061287|title=By birth or consent: children, law, and the Anglo-American revolution in authority.|last=Brewer|first=Holly|publisher=University of North Carolina Press|year=2012|isbn=978-0-8078-2950-9|location=Chapel Hill, NC|pages=288|lang=en}} * {{Cite book | url = http://www.ilpa.org.uk/data/resources/13266/ILPA-Age-Dispute-Report.pdf | title = When is a child not a child? Asylum, age disputes and the process of age assessment | last = Crawley | first = Heaven | date = 2007 | website = ILPA | publisher = Immigration Law Practitioners' Association | accessdate = 8 qershor 2014 | isbn = 978-1-901833-13-3 | pages = 45 | archive-url = https://web.archive.org/web/20140708180722/http://www.ilpa.org.uk/data/resources/13266/ILPA-Age-Dispute-Report.pdf | archive-date = 8 korrik 2014 | url-status = dead |lang=en}} * Brewer, Holly. [http://uncpress.unc.edu/browse/book_detail?title_id=833 ''By Birth or Consent: Children, Law, & the Anglo-American Revolution in Authority''] {{citation|title= ''By Birth or Consent: Children, Law, & the Anglo-American Revolution in Authority''|url=http://uncpress.unc.edu/browse/book_detail?title_id=833 |date=2005|publisher=University of North Carolina Press (Chapel Hill)|isbn=978-0-8078-5832-5|lang=en}} * Robertson, Stephen (University of Sydney). "[http://chnm.gmu.edu/cyh/case-studies/230 Age of Consent Laws]." In: ''Children & Youth in History'', Roy Rosenzweig Center for History and New Media (CHNM) at George Mason University and the University of Missouri–Kansas City.—Includes links to primary sources. * Waites, Matthew ''The Age of Consent: Young People, Sexuality and Citizenship'', (New York [United States] and Houndmills, Basingstoke [United Kingdom]: Palgrave Macmillan). 2005, {{ISBN|978-1-4039-2173-4}} * {{cite journal|last=Schaffner | first = Laurie |year=2002 | title = An Age of Reason: Paradoxes in Legal Constructions of Adulthood | journal = International Journal of Children's Rights | volume = 10 | issue = 3| doi=10.1163/157181802761586699|pages=201–232|lang=en}} * {{Cite book|last=Senn|author2=Richard|first=David R. A. Weems|title=Manual of Forensic Odontology|url=https://books.google.com/books?id=c9u0MUnexdIC|year=2013|publisher=CRC Press|isbn=978-1-4398-5133-3|pages=[https://books.google.com/books?id=c9u0MUnexdIC&pg=PA212 212]|lang=en}} * {{Cite book| author = Cornick |title=A Practical Guide to Family Law|url=https://books.google.com/books?id=YcZhqGMFht0C|year=1995|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0-314-04451-8|pages=[https://books.google.com/books?id=YcZhqGMFht0C&pg=PA229 229]|lang=en}} * {{Cite book| last=Morolli|first=Danilo Ceccarelli|title=A brief outline of roman law|url=https://books.google.com/books?id=WVEjYPaeuTgC&pg=PA53|year=2012|publisher=Gangemi Editore spa|isbn=978-88-492-7509-4|lang=en}} * {{Cite book| url=https://books.google.com/books?id=V9ICUHILa68C&pg=PA144#v=onepage&q&f=false|title=Do African Children Have Rights?|accessdate=28 korrik 2015|lang=en}} * {{Cite book| url=https://www.worldcat.org/oclc/884617656|title=Population : an introduction to concepts and issues|last=Weeks|first=John Robert|isbn=9781305094505|edition=Twelfth |location=Boston, MA|oclc=884617656|lang=en}} * {{Cite book| vauthors = Andrews KM, Brouillette DB, Brouillette RT |title=Encyclopedia of Infant and Early Childhood Development| url=https://archive.org/details/psychologyencycl03libg|chapter=Mortality, Infant|year=2008 |publisher=Elsevier|doi=10.1016/B978-012370877-9.00084-0|pages=[https://archive.org/details/psychologyencycl03libg/page/n349 343]–359|lang=en}} * {{Cite book| chapter = Sudden Infant Death Syndrome: An Overview |first = Jhodie R |last=Duncan |first2 = Roger W | last2=Byard | editor-first = Jhodie R | editor-last=Duncan | editor-first2 = Roger W | editor-last2=Byard | name-list-style = vanc | title = SIDS Sudden infant and early childhood death: The past, the present and the future | publisher = University of Adelaide Press |year=2018 | doi = 10.20851/j.ctv2n7f0v.6 |lang=en}} * {{Cite book|last=Nussbaum|first=Martha| name-list-style = vanc |title=Creating Capabilities|year=2011|publisher=The Belknap Press of Harvard University Press |isbn=978-0-674-05054-9|lang=en}} * {{Cite book| publisher = Geneva WHO | last=Krug | first = Etienne | name-list-style = vanc | title = World Report on Violence and Health | location = Geneva |year=2002 | url = http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/world_report/en/|lang=en}} * {{Cite book| last=Stratton | first = Kathleen | last2=Almario | first2 = Donna A. | last3=Wizemann | first3 = Theresa M. | last4=McCormick | first4 = Marie C. | name-list-style = vanc |year=2003 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK221465/ | title = Immunization Safety Review: Vaccinations and Sudden Unexpected Death in Infancy | work = Institute of Medicine, Immunization Safety Review Committee, Board of Health Promotion and Disease Prevention | publisher = National Academies Press (US) | location = Washington, DC |lang=en}} * Teodosic, R. Pedagoski recnik == Referime == {{reflist}} == Linqe të jashtme == {{CommonsCat|Childhood}} *[http://www.childhood.org/ World Childhood Foundation] *[https://web.archive.org/web/20181215171458/https://www.mfa.gouv.qc.ca/fr/publication/Documents/programme_educatif_en.pdf Meeting Early Childhood Needs] [[Kategoria:Psikologji]] [[Kategoria:Familje]] [[Kategoria:Fëmijëri]] haxr76jlybohewpsk93qbhzjyrco3xp Patrokli 0 239269 2465436 2434641 2022-07-27T19:30:28Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[File:Akhilleus Patroklos Antikensammlung Berlin F2278.jpg|thumb|280px|Akili duke u kujdesur për Patroklin i plagosur nga një shigjetë. Vazo me figura të kuqe, rreth 500 p.e.s. Nga [[Vulci]].]] '''Patrokli''' ([[Greqishtja e lashtë|greqisht të lashtë]]: Πάτροκλος, ''Pátroklos'', "lavdia e babait") ishte një [[luftëtari|luftëtar]] [[Akejtë|ake]] në ''[[Iliada|Iliadën]]'' e [[Homeri]]t. Biri i [[Meneti]]t dhe [[Stenela|Stenelës]], nipi i [[Aktori (mitologji)|Aktorit]], mbreti i [[Opusi]]t, ai ishte shoku më i mirë i [[Akili]]t. Ai mbante krahët e shokut të tij, kur Akili, i ofenduar nga mbreti i [[Mikene]]s [[Agamemnoni]]t, i cili kishte vjedhur skllavëinn e tij (simbol i vlerës së provuar), refuzoi të vazhdonte luftën kundër [[Troja|Trojanëve]]: paraqitur në betejë në vendin e Akilit për t'i dhënë guxim Akejve, Patrokli shkaktoi konfuzion në radhët e armikut, të cilin ai e kundërshtoi fitimtar, por u dobësua nga [[Apoloni]], i plagosur nga [[Euforbi]] dhe më në fund i vrarë nga [[Hektori]]. Dëshira për t'u hakmarrë ndaj mikut të tij e shkaktoi Akilit që të rifillojë luftën dhe ta vrasë vetë Hektorin. == Referime == <references/> == Bibliografia == *{{ cite book | last=Evslin| first=Bernard | title=Gods, Demigods and Demons | publisher=I. Tauris | location=London, ENG | year=2006 }} *{{ cite book | last=Michelakis | first=Pantelis | title=Achilles in Greek Tragedy | publisher=Cambridge University Press | location= Cambridge, ENG | year=2007 }} *{{ cite book | last=Kerenyi | first=Karl | title=The Heroes of the Greeks | publisher=Thames and Hudson | location=London, ENG | year=1959 | pages = 57–61, ''et passim''}} *{{ cite book | last=Sergent | first=Bernard | title=Homosexuality in Greek Myth | publisher=Beacon Press | location=Boston, MA | year=1986 }} *{{ cite book | last=Miller| first=Madeline | title=The Song of Achilles | url=https://archive.org/details/songofachilles0000mill_f4s2| publisher=Bloomsbury | location=London, ENG | year=2011 }} [[Kategoria:Heronj]] [[Kategoria:Mitologjia greke]] 6ahhtiywfuz901rmcjf027o8he289vj Akile Tasi 0 244089 2465396 2434860 2022-07-27T13:38:31Z Ikranjani 127687 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder| name=Akile Tasi| image=Konicamebashkpuntor.jpg| image_size=230px| office=Ministër i Kulturës Popullore| term_start=6 shtator| term_end=25 tetor, 1944| predecessor=[[Mark Gjon Markaj]]| successor=[[Sejfulla Malëshova]]| birth_date=[[1891]]| birth_place=[[Leusë]], [[Perandoria Osmane]]| death_date=[[30 janar]], [[1961]]| death_place=[[Tirana]], [[Republika Popullore e Shqipërisë]]| nationality=Shqiptar| profession=nëpunës| spouse=| children=}}'''Akile''' ose '''Arqile Tasi''' ([[Leusë]], [[1891]] - Burgu i Tiranës, [[30 janar]] [[1961]]) ka qenë aktivist i Vatrës, drejtor i Bibliotekës Kombëtare dhe ministër i shtetit shqiptar. == Biografia == U lind më 1891 në Leusë të [[Përmeti|Përmetit]], është vëllai i [[Koço Tasi]]t. Arsimimin e mesëm e nisi në [[Përmeti|Përmet]] dhe e mbaroi në [[Boston]], ku emigroi më 1906. Atje u aktivizua me federatën "Vatra" dhe bashkëpunoi me [[Fan Noli|Fan Nolin]] dhe [[Faik Konica|Faik Konicën]]. Është i pranishëm në gazetën "[[Dielli (gazetë)|Dielli]]". Më 1929 kthehet në [[Shqipëria|Shqipëri]] dhe më 1 tetor të atij viti emërohet bibliotekar i Oborrit Mbretëror. Më 1932 dhe deri më 1941 qe drejtor i [[Biblioteka Kombëtare|Bibliotekës Kombëtare]]. U largua nga [[Tirana]] dhe qëndroi në Përmet. Më 1943 u zgjodh deputet i Kuvendit Kombëtar dhe u emërua po ashtu drejtor i gazetës "Bashkimi i Kombit". Më 1944 u emërua ministër i Kulturës Popullore. Nuk pranoi të largohej nga Shqipëria në vitin 1944. Në fillim të dhjetorit 1944 i dorëzohet forcave partizane në [[Shkodra|Shkodër]]. U dënua me 20 vjet burg në [[Gjyqi Special, 1945|Gjyqin Special]] të 1945-s. Dënimin e vuajti në kampet e punës të Maliqit, Bedenit, Vloçishtit dhe në [[Burgu i Burrelit|burgun e Burrelit]].<ref name=":0">{{Cite book|last=Dervishi|first=Kastriot|title=[[Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet]]|publisher=55|year=2012|isbn=9789994356225|location=Tiranë|pages=233|language=sq}}</ref> Tasi vuante nga mëlçia e zezë, në burg kaloi edhe botkinin. Pasi doli nga infermieria ku kishte marrë kurat e [[Hepatiti A|botkinit]], e futën në birucë ku pa kapotë dhe batanije. Iu theksuan gjendjet e mëparshme të mëlçisë së zezë e botkinit dhe komplikacioni iu kthye në [[Cirroza|cirrozë]]. Nuk iu pranua asnjë lutje me shkrim; i sëmurë, ndërroi jetë pas tre muajve,<ref>{{Cite web|last=Dervishi|first=Kastriot|author-link=Kastriot Dervishi|date=5 mars 2018|title=Si vdisnin të dënuarit në Burgun e Burrelit, publikohet letra e Muharrem Xhakonit|url=http://www.rd.al/2018/03/si-vdisnin-te-denuarit-ne-burgun-e-burrelit-publikohet-letra-e-muharrem-xhakonit/|url-status=live|website=rd.al|publisher=Rilindja Demokratike|language=sq}}</ref> më 30 janar 1961 në burgun e Tiranës.<ref name=":0" /> == Referime == <references /> [[Kategoria:Viktima të regjimit komunist në Shqipëri]] [[Kategoria:Lindje 1891]] [[Kategoria:Vdekje 1961]] [[Kategoria:Ministra të Kulturës të Shqipërisë]] [[Kategoria:Shqiptarë që vdiqën gjatë burgimit]] [[Kategoria:Ortodoksë shqiptarë]] [[Kategoria:Përkthyes prej anglishtes në shqip]] [[Kategoria:Njerëz nga Leusa]] [[Kategoria:Njerëz nga Vilajeti i Janinës]] ru15qthjhzb138dkpuf74a0agndjoeg Bimët 0 252059 2465407 2381957 2022-07-27T14:15:54Z Qendrimi15 122927 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | color = lightgreen | name = Bimët <br> Plantae | fossil_range = Mesoproterozoic - present | image = Diversity of plants image version 5.png | image_caption = | domain = [[Eukaryota]] | unranked_regnum = [[Archaeplastida]] | regnum = Plantae | regnum_authority = ''sensu'' Copeland, 1956 }} '''Bimët''' janë kryesisht [[Eukarioti|eukariote]] [[Fotosinteza|fotosintetike]] të [[Mbretëria (biologji)|mbretërisë]] '''Plantae'''. Historikisht, mbretëria bimore përfshinte të gjitha gjallesat që nuk ishin [[Kafshët|kafshë]], dhe përfshinte [[algat]] dhe [[kërpudhat]]; megjithatë, të gjitha përkufizimet aktuale të Plantae përjashtojnë kërpudhat dhe disa alga, si dhe [[Prokariot|prokariotët]] ([[arkeat]] dhe [[bakterët]]). Sipas një përkufizimi, bimët formojnë [[clade]] [[Viridiplantae]] (emri latin për "bimët e gjelbra") që është motra e [[Glaucophyta]], dhe përbëhet nga [[algat e gjelbra]] dhe [[Embryophyta]] (bimë tokësore). Kjo e fundit përfshin [[bimët e lulëzuara]], [[halorët]] dhe [[gjimnosperma]]t e tjera, [[Fiere|fierët]] dhe [[Aleat i fierit|aleatët e tyre]], brirët, [[Marchantiophyta|mëlçitë]] dhe myshqet. Shumica e bimëve janë organizma [[Organizmi shumëqelizorë|shumëqelizorë]]. Bimët e gjelbër marrin pjesën më të madhe të energjisë së tyre nga [[rrezet e diellit]] nëpërmjet [[Fotosinteza|fotosintezës]] nga [[Kloroplasti|kloroplastet]] parësore që rrjedhin nga [[endosimbioza]] me [[Algat blu të gjelbra - Cianophyta|cianobakteret]]. Kloroplastet e tyre përmbajnë [[Klorofili|klorofil]] a dhe b, gjë që u jep atyre ngjyrën e gjelbër. Disa bimë janë [[Bimë parazitare|parazitare]] ose [[Mikotrofi|mikotrofike]] dhe kanë humbur aftësinë për të prodhuar sasi normale të klorofilit ose për të fotosintezuar, por ende kanë lule, fruta dhe fara. Bimët karakterizohen nga [[riprodhimi seksual]] dhe [[alternimi i brezave]], megjithëse [[riprodhimi aseksual]] është gjithashtu i zakonshëm. Janë të njohura rreth 320,000 lloje bimësh, nga të cilat shumica, rreth 260-290 mijë, [[Spermatofiti|prodhojnë fara]]. Bimët e gjelbra sigurojnë një pjesë të konsiderueshme të oksigjenit molekular të botës dhe janë baza e shumicës së ekosistemeve të Tokës. Bimët që prodhojnë drithëra, [[Fruti|fruta]] dhe [[Perimet|perime]] gjithashtu formojnë ushqimet bazë njerëzore dhe janë [[Zbutja|zbutur]] për mijëvjeçarë. Bimët kanë shumë përdorime [[Përdorimi i bimëve nga njeriu|kulturore]] dhe të tjera, si zbukurime, [[Material ndërtimi|materiale ndërtimi]], [[Material shkrimi|materiale shkrimi]] dhe, në një larmi të madhe, ato kanë qenë [[Bimë mjekësore|burim mjekësor]] dhe [[Psikotrope|barna psikoaktive]]. Studimi shkencor i bimëve njihet si [[Botanika|botanikë]], një degë e [[Biologjia|biologjisë]]. == Qeliza bimore == [[Skeda:Plant cell structure-en.svg|parapamje|Struktura e qelizës bimore]] '''Qeliza eukariote''' te këto qeliza bërthama rrethohet me dy membrana. Po ashtu shume organele të qelizës rrethohen me membrana. Muri qelizor - shumica e qelizave bimore dhe kërpudhave janë të rrethuara nga muri qelizor, gjë që i dallon nga qelizat shtazore. Protoplasti është pjesa relativisht e gjallë e qelizës eukariote, përbehet nga membrana qelizore, e cila rrethon citoplazmën. bimet jene te rendesishme per jeten e njeriut. Citoplazma është mjedis ujor ku ndodhen : * rrjeti endoplazmatik *aparati i golxhit *mikrotubthat *sferozomet (oleozomet) *citoskeleti *ribozomet *mitokondritë *plastidet * bërthama * vakuola. '''Qeliza prokariote''' është karakteristike për bakteret dhe cianobakteret, gjallesa këto me moshë evolutive tre miliard vjet. Materialin gjenetik e kanë të vendosur në qendër të qelizës që quhet nukleoid, dhe nuk është i rrethuar nga membrana. Qelizat prokariote rrethohen nga muri qelizor që nuk përmban celulozë. == Fara dhe bima == Fara është pjesë e bimës e cila shërben për të mbjellur fryt. Ajo më shpesh gjendet brënda në fryt por edhe në lule. Lulja eshte pjesa me e bukur e bimes. Ajo ka fara ne pjalmin e saj. Pjalmi i lules sherben si ushqim per insektet. == Barishtet == Barishtet na ndihmojne per shendetin tone. Barishtet kane forma te ndryshme dhe emra te ndryshem. Disa nga emrat e barishteve jane;sallatat,majdanozi,kopra,rukola, etj. == Zhvillimi i embrionit dhe formimi i bimës == Kur në vezore ndodh fekondimi i vezës dhe formohet zigoti, ajo ndahet menjëherë në dy qeliza, njëra më e madhe e tjetra më e vogël. Më e madhja formon furnizuesin me ushqim të embrionit, e vogla formon embrionin. Ndarjet e para të kësaj të fundit ndodhin në të gjitha drejtimet derisa formohet një embrion me 16 qeliza. Në këtë pikë embrioni merr një formë zemre, pra polaritet, me një anë të thepisur që përfaqëson fillimin e rrënjëzës dhe anën tjetër të zgjeruar që përfaqëson formimin e boshtit embrional dhe kotiledoneve. === Morfologjia e dikotiledoneve === Kërcelli është pjesë mbitokësore e bimës që vazhdon nga rrënja. Në pjesët e kërcellit janë të vendosura gjethet, lulet dhe frutat. Uji dhe materiet ushqyese që i merr bima përmes rrënjës përcillen nëpër kërcell, deri te gjethet dhe pjesë e tjera te saj. ==== Gjethet ==== Gjethet nuk futen tek kërcelli nëpër nyje në mënyrë të rregullt : të alternuara, te kundërta, qerthullake, të përqafuara. Mes bazës së gjethes dhe kërcellit dallohet sqetulla gjethore ku ndodhet dhe ku gjendet një mbetje e meristemës së majës që merr emrin bule sqetullore, e cila mund të formojë një degë ose një lule. Zakonisht vetëm një pjesë e vogël e këtyre bulave zhvillohet. Gjethet përbëhen nga [[baza e gjethes]], [[bishti]] dhe [[fletëza]]. ==== Rrënja ==== Rrënja rrjedh nga rrënjëza embrionale dhe ruhet përgjithësisht gjatë gjithë jetës së bimës ; tipi më i përhapur është ai me një rrënjë kryesore nga e cila përhapen disa rrënjë anësore që nuk e kalojnë gjatësinë e kryesores. Rrënja ka një zonë meristematike, një zonë shtrirje dhe një zonë strukture parësore e cila është e dallueshme për shkak të qimeve rrënjësore. Në disa raste mund të formohen edhe rrënjë me origjinë nga kërcelli, nga gjethet dhe nga pjesët e vjetra të rrënjës. Këto mund të zhvillohen si pasojë e plagosjeve, traumave ose në organe që ndodhen larg bimës nënë. Një tjetër lloj morfologjie që vihet re tek dikotiledonet barishtore, tek bimët trëndafilte : gjethet janë të mbledhura në majë duke formuar një figurë si gonxhe trëndafili ; duket sikur kërcelli mungon. Kjo morfologji ka si shkak qe kërcelli i ka nyejt shumë afër më njëra tjetrën sepse ndërnyjet janë të pazhvilluara mirë, dhe gjethet mbeten të shtypura njëra mbi tjetrën. Ai është ndër organet vegjetative të bimëve. Kërcelli shërben për qarkullimin e ujit dhe të lëndëve minerale të tretura nga rrënja. gjethet kane dhe kutikulen shtrese mbrojtese vajore. Rrenja merr poashtu dhe nga toka, dhe parandalon erozione te ndryshme. Perdoret si edhe per sherim, si mullaga e bardhe, rrenja e karrotes, valeriana etj. Merr dhe rezervime te ushqimit si rrenja e karrotes. Rethi i fierit eshte ipasur me bimesi.Kjo kushtezohet nga shumllojshmeria e formave te relievit,te mikroklimes. ==== Morfologjia e pemëve, shkurreve dhe bimëve kacavjerrëse ==== * Pemët i përkasin që të gjitha Gimneospermeve ose Dythelboreve. Ekzistojnë raste të rralla që pemët i përkasin grupeve të tjera sistematike, si për shembull palmat. Karakteristika kryesore e një peme është masa e bollshme e indit drunor. Kjo do të thotë që pothuajse e gjithë bima përbëhet nga struktura dytësore që në bimët barishtore është e reduktuar ose mungon. Struktura e rrënjëve dhe e gjetheve gjendet dhe tek pemët, madje është thelbësore sepse përcakton rritjen në gjatësi. Dy indet kryesore të strukturës dytësore janë : barma dhe fellogjeni. Përveç masës drunore pema karakterizohet nga lloji i degëzimit. Në shumë pemë degët ndahen në [[makroblaste]] dhe [[brakiblaste]]. Pemët duke qenë bimë që jetojnë për vite të tëra kanë sythe të mirë organizuar për të kaluar stinët pa u dëmtuar. Kur afrohet dimri sythet flenë, që do të thotë që gjethëzat në ekstremet e majva shndërrohen në përule, marrin një pamje të lëkurezuar, vishen nga shtresë e trashë qimesh dhe lyejnë sipërfaqet e tyre me rrëshirë. Në pranverë përulet bien dhe sythi fillon aktivitetin e tij normal. Aparati i rrënjëve mund të jetë pak a shumë i gjerë, varet nga bima dhe ambienti ku ajo jeton. Gjithsesi është gjithmonë goxha i shtrirë duke marrë parasysh pafundësinë e rrënjëve të holla që nuk duken sepse ngelen në tokë kur bima çrrënjoset. Jetëgjatësia e gjetheve varjon ; ekzistojnë bimët gjetherënëse, gjethet e të cilave jetojnë vetëm një stinë bimore. Bimë të tjera, të quajtura me gjelbërim të përhershëm, i ruajnë gjethet gjatë gjithë vitit. Këto zakonisht jetojnë më shumë se një stinë bimore, po edhe ato vdesin dhe zëvendësohen, vetëm kur gjethet e reja janë formuar plotësisht, prandaj pema nuk duket kurrë e zhveshur. * Edhe [[shkurret]] dhe [[bimët kacavjerrëse]] janë Gimneosperme dhe Dythelbore me sasi të madhe indi drunor por me përmasa më të vogla se pemët. ==== Shartimi ==== Pos shumimit me farë disa bimë shumohen me anë te kërcellit, të rrënjes e rrallë me gjethe. Ky quhet shumimi vegjetativ. Shumimi vegjitativ mund të jetë natyror dhe artificial. Mënyra e veçantë e shumimimit të bimëve është me anën e shartimit. Kopshtarët zakonisht shtojnë drurët dhe shkurret frutore me anë e shartimit. Për këtë qëllim perdoren kalemat ose sytha e një bime, që vendosen mbi një bimë tjetër me rrënjë. Ky bashkim bëhet ndërmjet bimëve që kanë afërsi farefisnore. Sythat ose kalemat që merren quhen bimëshartese, ndërsa bima në të cilën vendosen këto quhen nënshartese. Mbishartesa merret prej bimëve me të mira dhe shartohet në bimë të egra. Këto bimë merren si nënshartesa, sepse kanë një qëndrushmëri më të madhe ndaj kushteve të pavolitshme. Shartimi kryhet në mënyra të ndryshme. == Ciklet jetësore == Me këtë term përcaktohet historia e jetësh së një organizmi, që nga lindja, që vjen nga një akt ripodhues,deri në vdekje. Në bazë të jetëgjatësisë së një bime dallohen : [[bimët njëvjeçare]], [[bimët dyvjeçare]] dhe [[bimët shumëvjeçare]]. == Përshtatjet == Rrënjët, kërcenjtë dhe gjethet mund të pësojnë ndryshime aq të mëdha sa të bëhen të padallueshme. Një shembull mund të jetë ai i rrushkullit që mban mbi vete një kërcell me disa shtrirje fletezore që duken si gjethe, por që në të vërtetë janë kërcenj të shtypur që kanë funksionin e gjetheve. Kërcelli mund të transformohet në gjemba me funksion mbrojtës, ose në loze që shërbejnë për tu kacavjerrë. Të gjitha këto organe të sipërpërmendura janë organe homologe, sepse megjithëse kanë pamje të ndryshme, janë modifikime të të njëjtit organ. Përshtatje të tilla mund te ndodhin edhe tek gjethet dhe rrënjët, të cilat mund të bëhen gjemba e loze. Në këtë rast flasim për organe analoge sepse megjithëse kanë morfologji të ngjashme kanë origjina të ndryshme, duke u formuar disa nga kërcenjtë e disa nga gjethet. Ndonjëherë në ekzemplare qe i përkasin specieve të ndryshme, nga ana sistematike larg njëra tjetrës, ndodhin përshtatje të të njëjtit lloj, që përcaktohen nga rrethana ekologjike të ngjashme. === Zhardhokët === Një shembull modifikimi është zhardhoku, i cili është modifikimi me qëllim rezerimin e një organi e si rrjedhojë formimin e një sasie të madhe parenkime rezerve. Zhardhoku për antonomazi është [[patatja]] ku ky modifikim prek disa nyje dhe ndërnyje të kërcellit nëntokësor. Tek nyejt janë të pranishme disa katafile, gjethe rudimentare që bien herët dhe që i lëne të zbuluar sythet sqetullore, të quajtur sy. === Rizomat === Janë kërcinj teresisht nëntokësore te zhardhokuar që zhvillohen horizontalisht në territor duke ndenjur gjithnjë goxha thelle nëntoke. Gjethet janë të shndërruar në katafila të vogla të futura tek nyejt. Në sqetullat e tyre ndodhen sythet, nga të cilat mund të zhvillohen filizat. Po tek nyejt por në anën e poshtme gjenden rrënjët. Zakonisht në fillim të sezonit bimor, sythi i majës zhvillon një fidan të drejtë që del nga toka dhe formon gjethe e lule, duke mos u rritur me. Rizoma vazhdon të rritet nëntoke nëpërmjet sythit sqetullor. Me rralle sythi i majës nuk del nga toka, por dalin disa sythe sqetullore që çelin gjethe e lule. === Bulbet === Modifikim ku ndodh një zhardhokim i gjetheve dhe kërcellit. Kjo strukture tipike për Monokotiledonët përbehet nga një kërcell i shkurtuar, për shkak të mungesës së zhvillimit të ndernyjeve, quhet zemër, çon lart sythin e majës dhe ne baze disa rrënje. Tek nyejt futen katafilat. === Gjembat === Gjethet dhe kërcenjte mund të transformohen në gjemba si pasoje e klimës se ashpër dhe thatësisë. Gjembezimi i rrënjës është i veçante dhe vihen re në disa palma. === Lozet === Lozet janë tipike për ato bime kërcelli i te cilave nuk është aq i fuqishëm sa te mund ti mbaje ne këmbe, duke qenë se zhvillohet shumë në gjatësi e pak në diametër. Në disa bime transformohet në loze pjesa fundore e kërcellit, ne disa të tjera i gjithë kërcelli. Lozet rrënjore shërben për te fiksuar bimën shumë fort pas mbështetjes. Edhe gjethet dhe bishti i tyre mund të transformohen në loze. === Heteromorfizmi === Shfaqet kur kërcelli dhe gjethet kane forma të ndryshme ne të njëjtin individ. Një rast heteromorfizmi janë stolonët : kërcell i shkurtuar nga ku nisin disa kërcenj te gjate e te holle. Kane si funksion përhapjen e species. Heteromorfizmi i gjethes quhet heterofili. Heteromorfizmi i rrënjës quhet heterorizi. == Shih edhe == * [[Natyra]] * [[Bimësia]] * [[Shkenca]] * [[Biologjia]] * [[Botanika]] * [[Biodiversiteti]] == Literatura == * Evans, L.T. (1998). ''Feeding the Ten Billion – Plants and Population Growth''. Cambridge University Press. Paperback, 247 pages. {{ISBN|0-521-64685-5}}. * Kenrick, Paul & Crane, Peter R. (1997). ''The Origin and Early Diversification of Land Plants: A Cladistic Study''. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press. {{ISBN|1-56098-730-8}}. * Raven, Peter H.; Evert, Ray F.; & Eichhorn, Susan E. (2005). ''Biology of Plants'' (7th ed.). New York: W.H. Freeman and Company. {{ISBN|0-7167-1007-2}}. * Taylor, Thomas N. & Taylor, Edith L. (1993). ''The Biology and Evolution of Fossil Plants''. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. {{ISBN|0-13-651589-4}}. * {{cite journal |author= Trewavas A |year= 2003 |title= Aspects of Plant Intelligence |journal= Annals of Botany |volume= 92 |issue= 1 |pages= 1–20 |doi= 10.1093/aob/mcg101 |pmid=12740212 |pmc=4243628|language=en}} * International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN) Species Survival Commission (2004). [[IUCN Red List]] [http://www.iucnredlist.org/]. * {{cite journal |author= Prance G.T. |year= 2001 |title= Discovering the Plant World |journal= Taxon |volume= 50 |issue= 2, Golden Jubilee Part 4 |pages= 345–359 |doi=10.2307/1223885 |jstor=1223885|language=en}} [[Kategoria:Bimë| ]] [[Kategoria:Mbretëri (biologji)]] t13ukqgtzy2s76uc3c2g74xwoxvff84 Pema 0 257922 2465420 1925564 2022-07-27T17:12:23Z Qendrimi15 122927 wikitext text/x-wiki [[File:Coastal redwood.jpg|thumb|upright|300px|[[Sequoia sempervirens|Druri i kuq i bregdetit]] është lloji më i lartë i pemëve në Tokë]] Në [[Botanika|botanikë]], '''pema''' është një bimë shumëvjeçare me një [[Kërcelli|kërcell]] ose [[Trungu|trung]] të zgjatur, zakonisht mbështet [[Dega|degët]] dhe [[gjethet]]. Në disa përdorime, përkufizimi i një peme mund të jetë më i ngushtë, duke përfshirë vetëm bimë drunore me [[rritje dytësore]], bimë që përdoren si lëndë druri ose bimë mbi një lartësi të caktuar. Në përkufizime më të gjera, [[Arecaceae|palmat]] më të gjata, [[Cyatheales|fieret e pemëve]], [[Musa (gjini)|bananet]] dhe [[Bambu|bambutë]] janë gjithashtu pemë. Pemët nuk janë një [[Takson|grup taksonomik]], por përfshijnë një shumëllojshmëri llojesh bimore që [[Evolucioni konvergjent|kanë evoluar në mënyrë të pavarur]] një trung dhe degë si një mënyrë për të ngritur lart bimët e tjera për të konkurruar për rrezet e diellit. Shumica e llojeve të pemëve janë [[Bimë lulëzimi|angiosperma]] ose drurë të fortë; nga pjesa tjetër, shumë janë [[gjimnosperma]] ose drurë të butë. Pemët kanë tendencë të jenë jetëgjatë, disa arrijnë disa mijëra vjet. Pemët kanë ekzistuar për 370 milionë vjet. Vlerësohet se ka rreth tre trilion pemë të pjekura në botë. Një pemë zakonisht ka shumë degë dytësore të mbështetura larg nga toka nga trungu. Ky trung zakonisht përmban [[Xylem|inde druri]] për forcë, dhe [[Indi vaskular|ind vaskular]] për të bartur materiale nga një pjesë e pemës në tjetrën. Për shumicën e pemëve ajo është e rrethuar nga një shtresë lëvore e cila shërben si një pengesë mbrojtëse. Nën tokë, [[Rrënja|rrënjët]] degëzohen dhe përhapen gjerësisht; ato shërbejnë për të ankoruar pemën dhe për të nxjerrë lagështinë dhe lëndët ushqyese nga toka. Mbi tokë, degët ndahen në degë dhe [[mënjolla]] më të vegjël. Fidanet zakonisht mbajnë gjethe, të cilat kapin energjinë e dritës dhe e shndërrojnë atë në sheqerna me anë të [[Fotosinteza|fotosintezës]], duke siguruar ushqimin për rritjen dhe zhvillimin e pemës. Pemët zakonisht riprodhohen duke përdorur fara. Lulet dhe frutat mund të jenë të pranishme, por disa pemë, si p.sh. halorët, kanë kone pjalmi dhe kone farash. Palmat, bananet dhe bambutë prodhojnë gjithashtu fara, por fieret e pemëve prodhojnë spore në vend të tyre. Pemët luajnë një rol të rëndësishëm në reduktimin e [[Erozioni i tokës|erozionit]] dhe në zbutjen e [[Klima|klimës]]. Ata largojnë [[Dioksidi i karbonit|dioksidin e karbonit]] nga [[Atmosfera e Tokës|atmosfera]] dhe ruajnë sasi të mëdha [[karboni]] në indet e tyre. Pemët dhe pyjet ofrojnë një habitat për shumë lloje kafshësh dhe bimësh. [[Pyjet tropikale të shiut]] janë ndër habitatet më [[Bioshumëllojshmëria|biodiversale]] në botë. Pemët ofrojnë hije dhe strehë, lëndë drusore për ndërtim, lëndë djegëse për gatim dhe ngrohje, dhe fruta për ushqim, si dhe kanë shumë përdorime të tjera. Në disa pjesë të botës, pyjet po zvogëlohen pasi pemët pastrohen për të rritur sasinë e tokës në dispozicion për bujqësi. Për shkak të jetëgjatësisë dhe dobisë së tyre, pemët kanë qenë gjithmonë të nderuara, me [[Korije e shenjtë|korije të shenjta]] në kultura të ndryshme dhe ato luajnë një rol në shumë nga mitologjitë botërore. == Shih edhe == * [[Trungu]] [[Kategoria:Pemë| ]] [[Kategoria:Ekologjia pyjore]] [[Kategoria:Morfologji bimore]] 06t2yhlnblaki0h9nfvqnptt0gdc0kk 2465443 2465420 2022-07-27T19:45:24Z Qendrimi15 122927 wikitext text/x-wiki [[Skeda:Coastal redwood.jpg|thumb|upright|300px|[[Sequoia sempervirens|Druri i kuq i bregdetit]] është lloji më i lartë i pemëve në Tokë]] Në [[Botanika|botanikë]], '''pema''' është një bimë shumëvjeçare me një [[Kërcelli|kërcell]] ose [[Trungu|trung]] të zgjatur, zakonisht mbështet [[Dega|degët]] dhe [[gjethet]]. Në disa përdorime, përkufizimi i një peme mund të jetë më i ngushtë, duke përfshirë vetëm bimë drunore me [[rritje dytësore]], bimë që përdoren si lëndë druri ose bimë mbi një lartësi të caktuar. Në përkufizime më të gjera, [[Arecaceae|palmat]] më të gjata, [[Cyatheales|fieret e pemëve]], [[Musa (gjini)|bananet]] dhe [[Bambu|bambutë]] janë gjithashtu pemë. Pemët nuk janë një [[Takson|grup taksonomik]], por përfshijnë një shumëllojshmëri llojesh bimore që [[Evolucioni konvergjent|kanë evoluar në mënyrë të pavarur]] një trung dhe degë si një mënyrë për të ngritur lart bimët e tjera për të konkurruar për rrezet e diellit. Shumica e llojeve të pemëve janë [[Bimë lulëzimi|angiosperma]] ose drurë të fortë; nga pjesa tjetër, shumë janë [[gjimnosperma]] ose drurë të butë. Pemët kanë tendencë të jenë jetëgjatë, disa arrijnë disa mijëra vjet. Pemët kanë ekzistuar për 370 milionë vjet. Vlerësohet se ka rreth tre trilion pemë të pjekura në botë. Një pemë zakonisht ka shumë degë dytësore të mbështetura larg nga toka nga trungu. Ky trung zakonisht përmban [[Xylem|inde druri]] për forcë, dhe [[Indi vaskular|ind vaskular]] për të bartur materiale nga një pjesë e pemës në tjetrën. Për shumicën e pemëve ajo është e rrethuar nga një shtresë lëvore e cila shërben si një pengesë mbrojtëse. Nën tokë, [[Rrënja|rrënjët]] degëzohen dhe përhapen gjerësisht; ato shërbejnë për të ankoruar pemën dhe për të nxjerrë lagështinë dhe lëndët ushqyese nga toka. Mbi tokë, degët ndahen në degë dhe [[mënjolla]] më të vegjël. Fidanet zakonisht mbajnë gjethe, të cilat kapin energjinë e dritës dhe e shndërrojnë atë në sheqerna me anë të [[Fotosinteza|fotosintezës]], duke siguruar ushqimin për rritjen dhe zhvillimin e pemës. Pemët zakonisht riprodhohen duke përdorur fara. Lulet dhe frutat mund të jenë të pranishme, por disa pemë, si p.sh. halorët, kanë kone pjalmi dhe kone farash. Palmat, bananet dhe bambutë prodhojnë gjithashtu fara, por fieret e pemëve prodhojnë spore në vend të tyre. Pemët luajnë një rol të rëndësishëm në reduktimin e [[Erozioni i tokës|erozionit]] dhe në zbutjen e [[Klima|klimës]]. Ata largojnë [[Dioksidi i karbonit|dioksidin e karbonit]] nga [[Atmosfera e Tokës|atmosfera]] dhe ruajnë sasi të mëdha [[karboni]] në indet e tyre. Pemët dhe pyjet ofrojnë një habitat për shumë lloje kafshësh dhe bimësh. [[Pyjet tropikale të shiut]] janë ndër habitatet më [[Bioshumëllojshmëria|biodiversale]] në botë. Pemët ofrojnë hije dhe strehë, lëndë drusore për ndërtim, lëndë djegëse për gatim dhe ngrohje, dhe fruta për ushqim, si dhe kanë shumë përdorime të tjera. Në disa pjesë të botës, pyjet po zvogëlohen pasi pemët pastrohen për të rritur sasinë e tokës në dispozicion për bujqësi. Për shkak të jetëgjatësisë dhe dobisë së tyre, pemët kanë qenë gjithmonë të nderuara, me [[Korije e shenjtë|korije të shenjta]] në kultura të ndryshme dhe ato luajnë një rol në shumë nga mitologjitë botërore. == Shpërndarja == [[File:Daintree Rainforest 4.jpg|parapamje|upright|majtas|[[Daintree Rainforest]]]] Numri i pemëve në botë, sipas një vlerësimi të vitit 2015, është 3.04 trilionë, nga të cilët 1.39 trilionë (46%) janë në tropikët ose nëntropikët, 0.61 trilionë (20%) në zonat e buta dhe 0.74 trilionë ( 24%) në pyjet boreale halore. Vlerësimi është rreth tetë herë më i lartë se vlerësimet e mëparshme dhe bazohet në densitetin e pemëve të matura në mbi 400,000 parcela. Mbetet subjekt i një kufiri të gjerë gabimi, jo vetëm për shkak se mostrat janë kryesisht nga Evropa dhe Amerika e Veriut. Vlerësimi sugjeron se rreth 15 miliardë pemë priten çdo vit dhe rreth 5 miliardë mbillen. Në 12,000 vjet që nga fillimi i bujqësisë njerëzore, numri i pemëve në mbarë botën është ulur me 46%.<ref>{{cite web |url=https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2015/09/02/436919052/tree-counter-is-astonished-by-how-many-trees-there-are |title=Tree Counter Is Astonished By How Many Trees There Are |publisher=National Public Radio |date=2 shtator 2015 |first=Nell |last=Greenfieldboyce |author-link=Nell Greenfieldboyce |language=en |access-date=4 prill 2018 |archive-date=8 mars 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180308193905/https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2015/09/02/436919052/tree-counter-is-astonished-by-how-many-trees-there-are |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite news |last1=Amos |first1=Jonathan |title=Earth's trees number 'three trillion' |journal=BBC News |url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-34134366 |access-date=3 shtator 2015 |language=en |date=3 shtator 2015 |archive-date=19 korrik 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190719204607/https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-34134366 |url-status=live }}</ref> Në mjedise të përshtatshme, si p.sh. [[Daintree Rainforest]] në [[Queensland]], pylli është komuniteti pak a shumë i qëndrueshëm i [[Komuniteti kulmor|kulmit klimatik]] në fund të një vazhdimësie bimore, ku zonat e hapura si kullotat kolonizohen nga bimë më të larta, të cilat nga ana e tyre i lënë vendin pemëve që përfundimisht formojnë një tendë pylli.<ref>{{cite web |title=Climax Community |url=http://www.eoearth.org/view/article/171226/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140906133528/http://www.eoearth.org/view/article/171226/ |archive-date=2014-09-06 |publisher=Encyclopedia of Earth |access-date=2014-06-28 |language=en |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |title=Physical Environments Biosphere Vegetation Succession Moorlands |publisher=Macaulay Institute |url=http://www.macaulay.ac.uk/soilquality/Moorland%20Succession.pdf |access-date=2014-06-28 |language=en |archive-date=2014-09-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140906154403/http://www.macaulay.ac.uk/soilquality/Moorland%20Succession.pdf |url-status=live }}</ref> [[Skeda:New snow, Swabian Alps (2019).jpg|parapamje|Halorët në [[Swabian Jura|Alpet Swabian]]]] Në rajonet e ftohta të buta, shpesh mbizotërojnë halorët; një komunitet kulmor i shpërndarë gjerësisht në veriun e largët të hemisferës veriore është [[tajga]] e lagësht ose pylli halorë verior (i quajtur edhe pylli boreal).<ref>{{cite web |last=Nelson |first=Rob |title=The Taiga |url=http://www.thewildclassroom.com/biomes/taiga.html |access-date=28 qershor 2014 |archive-date=6 maj 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170506045042/http://www.thewildclassroom.com/biomes/taiga.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=http://dendro.cnre.vt.edu/forsite/ncfbiome.htm |title=Northern Coniferous Forest Biome |access-date=28 qershor 2014 |work=The Forest Community |publisher=FORSite |language=en |quote=The diversity of tree species in the boreal forest is quite low, with black spruce (''Picea mariana''), larch or tamarack (''Larix laricina''), and white spruce (''P. glauca'') the most common species. The former two species generally occupy wet sites with poorly drained mineral or organic soils, while white spruce is the climatic climax species on sites that are drier and higher in nutrient content. Balsam fir (''Abies balsamea'') is a dominant tree species in the eastern half of the biome. |archive-date=30 October 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141030070027/http://dendro.cnre.vt.edu/forsite/ncfbiome.htm |url-status=live }}</ref> Tajga është bioma më e madhe e tokës në botë, duke formuar 29% të mbulesës pyjore të botës.<ref>{{cite web |url=http://www.wilds.mb.ca/taiga/tbsfaq.html |title=Taiga Biological Station: FAQ |publisher=Taiga Biological Station |date=23 mars 2010 |language=en |access-date=21 shkurt 2011 |archive-date=13 dhjetor 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181213075347/http://www.wilds.mb.ca/taiga/tbsfaq.html |url-status=live }}</ref> Dimri i gjatë i ftohtë i veriut të largët është i papërshtatshëm për rritjen e bimëve dhe pemët duhet të rriten me shpejtësi në sezonin e shkurtër të verës, kur temperatura rritet dhe ditët janë të gjata. Drita është shumë e kufizuar nën mbulesën e tyre të dendur dhe mund të ketë pak jetë bimore në dyshemenë e pyllit, megjithëse kërpudhat mund të jenë të shumta.<ref>{{cite web |url=http://www.ucmp.berkeley.edu/exhibits/biomes/forests.php/#boreal |title=The forest biome: Boreal forest |publisher=University of California Museum of Paleontology |access-date=28 korrik 2012 |archive-date=9 gusht 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120809060726/http://www.ucmp.berkeley.edu/exhibits/biomes/forests.php#boreal |url-status=live }}</ref> Pyjore të ngjashme gjenden në male ku lartësia bën që temperatura mesatare të jetë më e ulët duke zvogëluar kështu gjatësinë e sezonit të rritjes.<ref>{{cite web |url=https://plantecology.unibas.ch/treeline_elevation/index.shtml |title=High elevation treeline research |last=Körner |first=Christian |publisher=University of Basel: Institute of Botany |language=en |access-date=28 korrik 2012 |archive-date=23 tetor 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161023055635/https://plantecology.unibas.ch/treeline_elevation/index.shtml |url-status=live }}</ref> Aty ku reshjet shpërndahen relativisht në mënyrë të barabartë përgjatë stinëve në rajonet e buta, gjenden pyje të butë gjethegjerë dhe të përzier, të tipizuara nga lloje si lisi, ahu, thupra dhe panja.<ref>{{cite web |url=http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/about/habitat_types/selecting_terrestrial_ecoregions/habitat04.cfm |title=Temperate Broadleaf and Mixed Forest Ecoregions |publisher=WWF |access-date=10 shtator 2014 |language=en |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141006121415/http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/about/habitat_types/selecting_terrestrial_ecoregions/habitat04.cfm |archive-date=6 tetor 2014}}</ref> Pylli i butë gjendet gjithashtu në hemisferën jugore, si për shembull në pyllin e butë të Australisë Lindore, i karakterizuar nga pylli i ''[[Eucalyptus]]'' dhe pyjet e hapura të akacies.<ref>{{cite web |url=http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/easternaustralia_temperate_forests.cfm |title=Eastern Australia Temperate Forest |publisher=WWF |access-date=10 shtator 2014 |language=en |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140910215824/http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/easternaustralia_temperate_forests.cfm |archive-date=10 shtator 2014}}</ref> Në rajonet tropikale me një klimë [[Klima tropikale monsunore|monsunore]] ose të ngjashme me monsunin, ku një pjesë më e thatë e vitit alternohet me një periudhë të lagësht si në [[Pylli i Amazones|pyllin tropikal të Amazonës]], lloje të ndryshme të pemëve gjethegjerë mbizotërojnë pyllin, disa prej tyre janë gjetherënës.<ref>{{cite web |url=http://www.marietta.edu/~biol/biomes/troprain.htm |title=The tropical rain forest |work=Biomes of the World |publisher=Marietta College |language=en |access-date=28 korrik 2012 |archive-date=23 maj 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110523222037/http://www.marietta.edu/~biol/biomes/troprain.htm |url-status=live }}</ref> Në rajonet tropikale me një [[Savana|klimë savane]] më të thatë dhe me reshje të pamjaftueshme për të mbështetur pyjet e dendura, tenda nuk është e mbyllur dhe dielli i bollshëm arrin tokën e cila është e mbuluar me bar dhe shkurre. ''[[Acacia]]'' dhe [[Adansonia|baobab]] janë përshtatur mirë për të jetuar në zona të tilla.<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/242157/grass-savanna |title=Grass savanna |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |language=en |access-date=28 korrik 2012 |archive-date=20 nëntor 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121120171336/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/242157/grass-savanna |url-status=live }}</ref> == Historia evolucionare == [[Skeda:PSM V18 D630 Restoration of a lepidodendron.jpg|parapamje|upright|''[[Lepidodendron]]'', një pemë [[Likofiti|likofite]] e zhdukur]] Pemët më të hershme ishin [[Fier peme|fierët e pemëve]], [[Equisetum|bishtat e kalit]] dhe [[Likofiti|likofitet]], të cilat u rritën në pyje në periudhën [[karbonifer]]. Pema e parë mund të ketë qenë ''[[Wattieza]]'', fosilet e së cilës janë gjetur në shtetin e [[Nju Jork]]ut në vitin 2007 që datojnë në [[Devonian|Devonianin e Mesëm]] (rreth 385 milionë vjet më parë). Para këtij zbulimi, ''[[Archaeopteris]]'' ishte pema më e hershme e njohur.<ref>{{cite journal |doi=10.2307/2805124 |author=Beck, Charles B. |year=1960 |title=The identity of ''Archaeopteris'' and ''Callixylon'' |language=en |journal=Brittonia |volume=12 |issue=4 |pages=351–368 |jstor=2805124|s2cid=27887887 }}</ref> Të dyja këto riprodhohen nga spore dhe jo nga farat dhe konsiderohen të jenë lidhje midis fiereve dhe gjimnospermave që evoluan në periudhën [[Triasik]]. Gjimnospermat përfshijnë halorë, cycads, gnetales dhe [[ginkgo]] dhe këto mund të jenë shfaqur si rezultat i një [[Dyfishimi i gjeneve#Si një ngjarje evolucionare|ngjarje të tërë të dyfishimit të gjenomit]] që ndodhi rreth 319 milion vjet më parë.<ref>{{cite journal |author=Jiao, Y. |author2=Wickett, N. J. |author3=Ayyampalayam, S. |author4=Chanderbali, A. S. |author5=Landherr, L. |author6=Ralph, P. E. |author7=Tomsho, L. P. |author8=Hu, Y. |author9=Liang, H. |author10-link=Soltis, P. S |author10=Soltis, P. S. |author11=Soltis, D. E. |author12=Clifton, S. W. |author13=Schlarbaum, S. E. |author14=Schuster, S. C. |author15=Ma, H. |author16=Leebens-Mack, J. |author17=dePamphilis, C. W. |display-authors=3 |year=2011 |title=Ancestral polyploidy in seed plants and angiosperms |journal=Nature |volume=473 |issue=7345 |pages=97–100 |language=en |doi=10.1038/nature09916 |pmid=21478875|bibcode=2011Natur.473...97J |s2cid=4313258 }}</ref> [[Ginkgophyta]] dikur ishte një grup i përhapur i larmishëm<ref>{{cite journal |author=Gnaedinger, Silvia |year=2012 |title=Ginkgoalean woods from the Jurassic of Argentina: Taxonomic considerations and palaeogeographical distribution |journal=Geobios |volume=45 |issue=2 |pages=187–198 |language=en |doi=10.1016/j.geobios.2011.01.007}}</ref> i të cilit i vetmi i mbijetuar është pema fierlise ''[[Ginkgo biloba]]''. Ky konsiderohet të jetë një [[fosil i gjallë]] sepse është praktikisht i pandryshuar nga ekzemplarët e fosilizuar të gjetur në depozitat e Triasit.<ref>{{cite web |url=http://www.ucmp.berkeley.edu/IB181/VPL/CorCon/CorCon2.html |title=''Ginkgo'' |author=Arens, Nan C. |year=1998 |work=Lab IX; Ginkgo, Cordaites and the Conifers |publisher=University of California Museum of Paleontology |language=en |access-date=2012-07-25 |archive-date=2017-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170704102225/http://www.ucmp.berkeley.edu/IB181/VPL/CorCon/CorCon2.html |url-status=live }}</ref> Gjatë Mesozoikut (245 deri në 66 milionë vjet më parë) halorët lulëzuan dhe u përshtatën për të jetuar në të gjitha habitatet kryesore tokësore. Më pas, format e pemëve të [[Bimë lulëzimi|bimëve të lulëzuara]] evoluan gjatë periudhës së Kretakut. Këto filluan të [[Dominimi (ekologji)|zhvendosnin]] halorët gjatë epokës terciare (66 deri në 2 milion vjet më parë) kur pyjet mbuluan globin.<ref name=RFS>{{cite web |url=http://www.rfs.org.uk/learning/forestry-knowledge-hub/trees-biology/tree-evolution/ |title=Tree evolution |year=2012 |work=Tree Biology |publisher=Royal Forestry Society |language=en |access-date=2012-07-25 |archive-date=2016-10-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161023054737/http://www.rfs.org.uk/learning/forestry-knowledge-hub/trees-biology/tree-evolution/ |url-status=live }}</ref> Kur klima u ftohur 1.5 milion vjet më parë dhe ndodhi e para nga katër [[Koha e akullit|epokat e akullit]], pyjet u tërhoqën ndërsa akulli përparonte. Në interakullnajat, pemët rikolonizuan tokën që ishte mbuluar nga akulli, vetëm për t'u kthyer përsëri në epokën e ardhshme të akullit.<ref name=RFS/> == Shih edhe == * [[Trungu]] == Referime == {{reflist}} [[Kategoria:Pemë| ]] [[Kategoria:Ekologjia pyjore]] [[Kategoria:Morfologji bimore]] n88vpr8datkk0e60y0soea7aftq5z7l Felix Mendelssohn Bartholdy 0 259325 2465463 2442834 2022-07-27T21:02:50Z InternetArchiveBot 115207 Adding 2 books for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{gjuha shqipe}} {{shkronja}} {{Pp}} * {{Cite book|title=Das Wunder Mendelssohn: Porträt eines großen Musikers|publisher=Faber & Faber|date=2009|isbn=978-3-86730-090-2}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy|publisher=Rowohlt|date=2009|isbn=978-3-499-50709-0}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy. Ein Almanach|publisher=Henschel-Verlag|date=2008|isbn=978-3-89487-619-7}} * {{Cite book|title=Reisen zu Felix Mendelssohn Bartholdy. Stationen seines Lebens und Wirkens|publisher=Westkreuz-Verlag|date=2008|isbn=978-3-939721-01-7}} * {{Cite book|title=Mendelssohn. Leben und Werk in neuer Sicht|publisher=Atlantis Musikbuch-Verlag|date=1980|isbn=3-7611-0571-1}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy und seine Zeit|edition=3.|publisher=Laaber-Verlag|date=2013|isbn=978-3-921518-82-3}} <span>(Erstausgabe: 1984).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Wulf+Konold&rft.btitle=Felix+Mendelssohn+Bartholdy+und+seine+Zeit&rft.date=2013&rft.edition=3.&rft.genre=book&rft.isbn=9783921518823&rft.place=Laaber&rft.pub=Laaber-Verlag">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Mendelssohn: Sein Leben – seine Musik|publisher=Carus-Verlag|date=2008|isbn=978-3-89948-098-6}} <span>(englisch).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Ralph+Larry+Todd&rft.btitle=Mendelssohn%3A+Sein+Leben+-+seine+Musik&rft.date=2008&rft.genre=book&rft.isbn=9783899480986&rft.place=Stuttgart&rft.pub=Carus-Verlag">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Die Musikveranstaltungen bei den Mendelssohns – Ein „musikalischer Salon“?|volume=2|date=2006|isbn=3-00-020514-4}} ISBN 3-00-020514-4 <span>(Mit Beiträgen von Barbara Hahn, Petra Wilhelmy-Dollinger, Wolfgang Dinglinger, Hans-Günter Klein, Ralf Wehner).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.atitle=Die+Musikveranstaltungen+bei+den+Mendelssohns+-+Ein+%E2%80%9Emusikalischer+Salon%E2%80%9C%3F&rft.au=Hans-G%C3%BCnter+Klein&rft.btitle=Leipzig+-+Musik+und+Stadt+-+Studien+und+Dokumente&rft.date=2006&rft.genre=book&rft.isbn=3000205144&rft.volume=2">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Das Glück der Mendelssohns – Geschichte einer deutschen Familie|publisher=Aufbau-Verlag|date=2005|isbn=3-351-02600-5}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy. Aus der Partitur eines Musikerlebens|url=https://archive.org/details/felixmendelssohn0000donn|publisher=Droste|date=1992|isbn=3-7700-0989-4}} * {{Cite book|title=Die Mendelssohns. Bilder aus einer deutschen Familie|url=https://archive.org/details/diemendelssohnsb0000kles|publisher=Artemis|date=1990|isbn=3-7608-1020-9}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn und seine Zeit: Bildnis und Schicksal eines Meisters|edition=unveränderter Nachdruck der 1.|publisher=Fischer Taschenbuchverlag|date=2016|isbn=978-3-596-30862-0}} <span>(Erstausgabe: 1959).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Heinrich+Eduard+Jacob&rft.btitle=Felix+Mendelssohn+und+seine+Zeit%3A+Bildnis+und+Schicksal+eines+Meisters&rft.date=2016&rft.edition=unver%C3%A4nderter+Nachdruck+der+1.&rft.genre=book&rft.isbn=9783596308620&rft.place=Frankfurt+am+Main&rft.pub=Fischer+Taschenbuchverlag">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Mendelssohn Bartholdy|url=https://archive.org/details/felixmendelssohn0000worb|series=rororo-Bildmonographie|publisher=Rowohlt Verlag|date=1974|isbn=3-499-50215-1}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy und die Musik der Vergangenheit|series=Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts|publisher=Gustav Bosse|date=1969}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy. Briefe einer Reise durch Deutschland, Italien und die Schweiz|publisher=Niehans|date=1958}} * {{Cite book|title=Ein Quartett bei Goethe|date=1867|pages=4–8|url=[[s:Ein Quartett bei Goethe|Wikisource]]}} * {{Cite book|title=Erinnerungen an Felix Mendelssohn-Bartholdy: Ein Künstler- u. Menschenleben|publisher=Brockhaus|date=1868}} * {{Cite book|title=Erinnerungen an Felix Mendelssohn-Bartholdy|url=[[s:Erinnerungen an Felix Mendelssohn-Bartholdy|Wikisource]]}} &ndash; <span>ca. 1848).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Robert+Schumann&rft.btitle=Erinnerungen+an+Felix+Mendelssohn-Bartholdy&rft.genre=book">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy: Interpretationen seiner Werke|publisher=Laaber|date=2016|isbn=978-3-89007-505-1}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy. „Der die Widersprüche der Zeit am klarsten durchschaut“|publisher=Bärenreiter, Metzler|date=2017|isbn=978-3-476-04540-9}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn. Der (un)vollendete Tonkünstler|publisher=[[Hentrich & Hentrich]]|date=2018|isbn=978-3-95565-285-2}} [[Skeda:Felix_Mendelssohn_Bartholdy.jpg|parapamje|Felix Mendelssohn, pikturë nga [[Eduard Magnus]], të vitit 1846]] '''Jakob Ludwig Felix Mendelssohn Bartholdy'''<ref><div>Gabimisht edhe ''Felix Mendelssohn-Bartholdy'' shkruar.</div></ref> (* [[3 shkurt|3.]] [[3 shkurt|Shkurt]] [[1809]] në [[Hamburgu|Hamburg]]; † [[4 Nëntor|4.]] [[4 Nëntor|Nëntor]] [[1847]] në [[Lajpcigu|Leipzig]]) ishte një [[Kompozimi|kompozitor]] gjerman, pianist, dhe luante në organo. Ai është konsideruar të jetë një nga muzikantët më të rëndësishëm të romantizmit të hershëm. Ndër veprat e tij më të njohura janë: [https://www.britannica.com/biography/Felix-Mendelssohn "''Overture to A Midsummer Night’s Dream'' (1826), ''Italian Symphony'' (1833), a violin concerto (1844)"] Përveç kësaj, vazhdoi Mendelssohn Bartholdy, për kryerjen e veprave me [[George Frideric Handel|Koncerte]] dhe [[Johann Sebastian Bach]] . Kështu, ai ka kontribuar ndjeshëm në e tyre të ri-zbulim dhe një kuptim të "klasike" epoka e muzikës gjermane. Ai është bashkë-themelues i historike muzikë kujdes dhe themeloi parë Muzike në Gjermani.<ref><div>Susanna Großmann-Vendrey: ''Felix Mendelssohn dhe muzika e së kaluarës'' (studimet në historinë e muzikës të shekullit të 19. </div></ref> == Jeta == [[Skeda:Mendelssohn_Geburtshaus_Hamburg.jpg|parapamje|Lindja shtëpi, të Mëdha të Michaelis rrugë 14 në Hamburg, Gjermani, rreth 1900]] Felix Mendelssohn Bartholdy erdhi nga prestigjioze dhe më të pasur borgjeze [[Çifutët në Gjermani|Hebreje]] të familjes, Mendelssohn. Në tezeve anën ai ishte një nip i shquar filozof Moisiu Mendelssohn. Babai i tij Ibrahimi erdhi pas një nëpunës i Bankës, mësimdhënies, 1804, si një partner në Bankën e të tij të vjetër vëllanë e Jozefit . Nëna e tij Qla-ja, nee Salomon, vinin nga një fabrikë pronarit të familjes. Pas martesës në vitin 1804, Abrahamit dhe Qla-ja Mendelssohn të Berlinit, u zhvendos në Hamburg. Në 1805, ai ishte i Felix e muzikore të talentuar motra Fanny (1829 Fanny Hensel) është i lindur. Si vëllezërit e motrat më të ndjekur në 1811, Rebecca (ajo u martua në vitin 1831 e [[Matematikani|matematikan]] Dirichlet) dhe 1812 Pali Mendelssohn. Të gjithë fëmijët e Abrahamit, Mendelssohn janë ngritur si një e Krishterë dhe në 21. Mars 1816 nga Johann Jakob Stegemann, pastor i Reformuar të asamblesë së Berlinit, Jeruzalem dhe në Kishë të Re, në një shtëpi të pagëzimit, [[Protestantizmi|një Protestant]] pagëzuar. Në këtë rast, Felix marrë tij të Krishterë emrin e Jakobit, dhe Ludwig. Përveç kësaj, ajo ishte mbiemri i "Krishterë" Emri Bartholdy do të jetë e bashkangjitur me sugjerimin e Qla-së vëllait Jakob Salomon, [[Prusia|Prussian]] dërguari në [[Roma|Romë]], në kohën e tij të pagëzimit në emrin e mëparshme pronari i një kopshti familja e kishte pranuar. Abrahami dhe Qla-ja Mendelssohn konvertuar, më në fund, në 1822, të [[Krishtërimi|Krishterimit]]. Felix ishte në vitin 1825, në të Berlinit parochial Kishës konfirmuar. === E fëmijërisë (1809-1824) === [[Skeda:Mendelssohn_Bartholdy_1821.jpg|parapamje|Felix Mendelssohn Bartholdy në moshën 12 vjeç, të naftës të krijuar nga [[Carl Joseph Begas|Carl Jozef Begas]] (1821)]] Për shkak të [[Hamburger Franzosenzeit|okupimit francez të Hamburgut,]] familja u shpërngul në 1811 në [[Berlini|Berlin]], ku të veja gjyshja jetuar. Këtu Felix dhe motrën e tij Fanny marrë tyre të parë të muzikës mësime nga nëna e saj, të cilët qëndronin në një direkte Bach-Traditën e tyre të nënës (gjyshja) një nxënës i Bahun, është nxënës Kirnberger. Edhe teze e dy fëmijëve, Sara Levy, e bija e Berlinit Hoff actuator, Daniel Itzig, të cilët në 1791, si i pari Prussian Jude e Friedrich Wilhelm II. e kurë natyrale patente të pranuara, të ndërmjetësuara këtë Traditë, si një nxënës [[Carl Philipp Emanuel Bach|i Carl Philipp Emanuel Bach]] dhe një mbrojtës i Wilhelm Friedemann Bach. Tjetër mësues i Felix dhe Fanny ishte Marie Bigot gjatë një qëndrim të përkohshëm në [[Parisi|Paris]] në 1816. Pas kthimit në Berlin, morën mësime në përbërje me Carl Friedrich Zelter, në [[Pianoja|piano]] me Ludwig Berger dhe [[Violina|violinë]] me Carl Wilhelm Henning; e tyre e Përgjithshme të trajnimit kanë pranuar nga Karl Wilhelm Ludwig Heyse, babai i [[Shkrimtari|novelës]] [[Paul von Heyse|Pali Heyse]]. Në Publik, Felix takuar për herë të parë në 24. Tetor, 1818 si një nëntë-vjeçare, ai është në piano pjesë në piano, trio nga Jozef Wölfl e mori përsipër. Në prill të vitin 1819, ai hyri si një Altsänger në Këndojnë Akademie të Berlinit , ku ai ishte nën Zelter-së drejtimin e vjetër muzika kishtare ka studiuar. Në vitin 1820, ai filloi të përballet me jashtëzakonshme rapidity. Në atë vit të vetëm, ai shkroi rreth 60 vepra, duke përfshirë këngë, piano sonatas, piano, trio, Sonata për violinë dhe piano, dhe të organeve të copa, dhe madje edhe pak dramatike pjesë në tre skena. Në 1821, ai e krijoi vetëm disa vepra të përmendet, pesë tre-lëvizja varg simfonitë, katër-zëri motets,: një akt të kënduarit lojra ''ushtarët dashurie"'' dhe ''dy edukatorë'' , si dhe pjesë e të kënduarit lojë ''enden comedians''. Në 1821, vizitoi Mendelssohn në moshën Dymbëdhjetë, së bashku me Karl Fridrih Zelter për herë të parë [[Johan Volfgang Gëte|Gëte]], me të cilin ai ka 16&nbsp;ditë në Weimar kaluar. Gjithashtu në vitin 1821 e tij para njohjes me Carl Maria von Weber, të Berlinit, një performancë e ''Freischütz'' hapur. Në 1822, ai u takua në Kassel , Ludwig Spohr , dhe në Frankfurt, Johann Nepomuk Schelble, ai gjatë gjithë jetës miqve të mbetur. Gjatë këtij viti ai ishte ende produktive dhe të shkruante, ndër të tjera, Opera '', dy nipërit, apo xhaxhai nga Boston,'' dhe një piano Concerto, në një koncert të Anna, Alex ligjëruar. Në Mendelssohn familjes, ajo ishte e gjatë e me porosi për të dhënë të dielën në mëngjes në dhomën e ndenjes me një të vogël Ansambli shfaqje muzikore, nga rreth 1822 me muzikantë profesionistë nga gjykata Mbretërore orkestër. Felix kryesor i orkestrës dhe ka shkruar vepra të reja për këto raste. Ai vetë e luajti në piano, ose në të majtë të Fanny, ndërsa motra e tij Rebecca këndonin dhe vëllai i tij, Pali, një violonçel luajtur. Në këtë mënyrë, ajo ishte ''dy nipërit'' e tij të pesëmbëdhjetë vjetorit në vitin 1824, e parë privat të listuara. Mes 3. dhe 31. Në Mars 1824 ai përbërë tij të parë Simfonike në c vogla (op. 11), menjëherë pas piano Kuartet h-Moll (op. 3) dhe (posthumous) piano sextet (op. 110). Edhe në këtë kohë filloi të tij të përjetshëm miqësi me Ignaz Moscheles. === Të rinjtë (1825-1829) === Në vitin 1825, mori Ibrahimin Felix Mendelssohn për në Paris, ku, ndër të tjera, dy nga më të famshme dramatike kompozitor e kohës u takua: Gioachino Rossini dhe Giacomo Meyerbeer. Kur mundësinë erdhi gjithashtu për herë të parë me Luigi Cherubini , një mendim të lartë për Talentin e tij të vënë atë për përbërjen e Kyrie për pesë zëra, të plotë me shoqërim orkestral i rekomanduar. Nga letra e kësaj periudhe, është e njohur se Felix vlerësoi frëngjisht në shkollën e muzikës të vogël; por ai shkoi me disa shokë në Paris dhe të krehur deri në ato në raste të mëvonshëm. Felix u kthye me të atin e tij në maj 1825 në [[Berlini|Berlin]], dhe për të ndërprerë udhëtimin e tij për një të dytë për vizitë në Goethe, në shtëpinë e së cilës ai e mbajti Kuartet në h-Moll, Gëte ishte dedikuar dhe për të cilin ai ka marrë shumë duartrokitje. 10. Gusht 1825 përfunduar zweiaktige Opera ''"dasma e Camacho''. [[Skeda:Mendelssohn_Berlin_Leipziger_Strasse.jpg|parapamje|Palais Groeben, Mendelssohn qëndrimit në Berlin, Leipziger Straße 3]] [[Skeda:Mendelssohn_Wenn_der_Abendwind_durch_die_Wipfel.jpg|parapamje|Autografit të tre pjesë të këngës, e ''Kur natën e erës nëpër majën e pemëve tërheq'', 1828]] Menjëherë pas kthimit nga Parisi, lëvizi për herë të Mendelssohn, në vitin 1825, në Leipziger Straße 3 – tani ekziston gjermane Bundesrat në ish - Prussian manor shtëpisë – në një vend të gjerë, të modës së vjetër të shtëpisë me një të shkëlqyer të muzikës dhomë , dhe një oborr të shtëpisë, në rast të dielën koncerte për qindra njerëz të dëgjuar. Në vjeshtën e 1826, erdhi e parë performancën e ''një tutje mes i verës natë në ëndërr''-Overture. Rezultati i këtij përbërja është "Berlin, 6. Gusht 1826" të datës; Mendelssohn ishte në kohën shtatëmbëdhjetë vjet e gjysmë. Publikisht, ai e ka kryer Overture për herë të parë, në Stettin, në shkurt të vitin 1827. Ai gjithashtu ka studiuar në [[Humboldt-Universität zu Berlin|Universitetin e Berlinit]], ku ai, ndër të tjera, në rast të [[George Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] dëgjuar. Ndërkohë, ''Camachos e dasmës'' në kushtet e një mundur punën në Opera në famshëm Spontini ka dhënë. E Libretto bazuar në një Episod në ''[[Don Kishoti i Mançës|Don Quixote]]'' është e bazuar, ishte nga Karl Klingemann (1798-1862) janë të shkruara, dhe Mendelssohn kishte të qartë të perceptimit e të veçantë të humorit që e template në Romancë e vë atë. Vepra shpejt u rehearsing, dhe pas kthimit të kompozitor nga Szczecin dhe më 29. Prill 1827 premierë. Kjo ishte me sa duket në pistë, por për shkak të intrigave, kjo nuk është një dytë të performancës. Mendelssohn veten e ndjeu (tani 20&nbsp;muajsh) Opera e tij artistike të zhvillimit nuk është e përshtatshme, dhe i sugjeroi që ai të jetë në muzikë instrumentale mënyrën e tij tashmë është e shtruar. Ai përbërë, tani e tutje, jo më shumë seriale. Mendelssohn themeluar një kor për studimin e korale veprat [[Johann Sebastian Bach|e Johann Sebastian Bach,]] (e madhe Tomas Cantor ishte në kohën, Publiku është praktikisht i panjohur); tashmë në 1823-in, ai kishte nga gjyshja e tij, Bella Salomon, një kopje të Shën Mateut Pasion pas Autografit Pölchaus paguhen. Sidomos Carl Friedrich Zelter kishte Mendelssohn, Bahun, Opus e tij të mësimdhënies dhe të të kampionit të punojnë në Këndojnë Akademie zu Berlin . Së bashku me Eduard Devrient sat Mendelssohn kundër Zelter fillestare të rezistencës në vitin 1829, në rast të Këndojnë Akademie është një publik të performancës të shkurtuar dhe për rastin, edituar Shën Mateut Pasion nën drejtimin e tij, me një 158-të fortë Këndojnë Akademie kor. Ajo ishte e para ri-hyrjen në fuqi e Pasion që Bach vdekjes së tij. Zelter kishte lexuar më herët me Këndojnë Akademie pjesëve individuale të Pasion, kishin mbajtur një performancën e përgjithshme, megjithatë, e pazbatueshme. Performanca ishte aq e suksesshme se ajo e kishte të përsëriten dy herë. E treta performancës udhëhequr Zelter, që nga Mendelssohn tani ishte larguar për në Angli. Sipas gjetjet e fundit nga analiza e poentimi i performancës, ajo ishte në asnjë mënyrë një "shumë romanticized" punën. Megjithatë, Mendelssohn nuk bar disa recitatives, chorales dhe arias për të dëmtojë Interpretues dhe publiku. Kishte edhe disa nga instrumentet që do të jetë recast nuk janë në dispozicion: Mendelssohn veten luajtur Basso të vijojë në fortepiano, oboes d'amore janë bërë nga clarinets, oboes da caccia nga violins zëvendësohet. Devrient këndonte rolin e Jezusit. Krahu i Berlinit instrument krijues Johann Christoph Oesterlein, e Carl Friedrich Zelter i përkiste, dhe nga të cilat Felix Mendelssohn Bartholdy, si dhe ndoshta më shfaqjet e Shën Mateut Pasion led, dhe është ende sot, si një përhershëm kredi nga e Këndojnë Akademie të Berlinit, në Berlin Muzeu i instrumente muzikore. === Së Pari Koncert Turne (1829-1832) === [[Skeda:Felix_Mendelssohn_Bartholdy_-_Aquarell_von_James_Warren_Childe_1830.jpg|parapamje|Felix Mendelssohn, watercolour nga James Warren Childe, 1830]] [[Skeda:Blick_auf_Florenz_-_Aquarell_von_Felix_Mendelssohn_1830.jpg|parapamje|Firence: një watercolor të 21-vjeçari Felix Mendelssohn Bartholdy, 1830]] Në prill 1829, ka udhëtuar Mendelssohn për herë të parë në Londër dhe ishte entuziazëm të marra. E tij të parë paraqitjen para një angleze audienca që kishte në një nga koncertet e Filharmonia e Shoqërisë, ai është 25. Mund tij Simfonike në c miturit nga piano dhe të kryer. 30. ai ka luajtur me zemër Weber ''koncert copë'', në 25. Qershor Beethoven piano Concerto në e-flat e mëdha (jo në Angli, të listuara qenë të ishte), dhe për herë të parë, e ''tutje mes i verës natë në ëndërr-''Overture. Kur janë kthyer nga koncerti ishte rezultati i Overture në një taksi , pas së cilës Mendelssohn nga kujtesës pa gabime në letër. Në një tjetër koncert që ai ka luajtur, me Moscheles e tij ende të pabotuar Concerto në E-flat e mëdha për të dy pianos dhe orkestër. Pas përfundimit të sezonit, Mendelssohn vuante nga shëndeti i dobët për shkak të [[Skocia|Skoci]], ku ai e tij ''Hebrides Overture'' dhe ''Skocez Simfonike'' , ishte e frymëzuar. Në fund të muajit nëntor, ai u kthye në Berlin. Vizita në Angli formuar pjesën e parë të gjithanshme, prej atit e planifikuara programi i udhëtimit, i cili e çoi atë në të gjitha rëndësishme të artit në qendrat e Evropës. Pasi që ai kishte refuzuar një rang në Berlin, ai e përcaktuara në maj 1830 në Itali, ndaloi në rrugë për dy javë, në Weimar me Gëte, dhe pas disa stacionet e ndërmjetme në 1. Nëntor Rom. Në Romë ai mësoi në Mars të 1831, frëngjisht kompozitorit [[Hector Berlioz]] të dinë dhe u bënë miq me këtë.<ref><div>John Michael Cooper: ''Mendelssohn dhe Berlioz - afinitete Selektive duhet vetëm të ulet''; në Angela Mace dhe Nicole Grimes (EDS.</div></ref> Nga letrat e Berlioz, si të frikshëm për atë Mendelssohn si njeri dhe artist ishte i impresionuar.<ref><div>Ernst Wolff: ''Felix Mendelssohn Bartholdy'', Severus Verlag, Hamburg, në vitin 2014, fq. 94 dhe 95</div></ref> Si ai gjatë kthimit të tij në tetor 1831 përmes [[Mynihu|Mynih,]] erdhi për të përbërë, dhe ai e kryer e tij piano Concerto në g-të vogla, dhe mori kurrë (i plotësuar) në mënyrë që për një Opera në Mynih të teatrit. Pas qenë në [[Shtutgarti|Stuttgart]], [[Frankfurti mbi Majn|Frankfurt am Main]] dhe [[Dyzeldorfi|Düsseldorf]] Ndaluar kishte bërë, ai erdhi në 9. Dhjetor, në Paris, ku ai këtë herë për të shekullit të 20-të. Prill 1832-it ishte. Ai parë jetuar me mikun, bankier Auguste Léo, kap vjetër e të njohurve nga 1825 dhe ishte në kontakt të ngushtë me [[Franz Liszt|Liszt]] dhe [[Frédéric Chopin|Chopin]]. 19. Shkurt, 1832-it, ishte e ''tutje mes i verës night ëndërr''Overture në Conservatoire luajtur, dhe shumë të tjera të tij kompozimet e paraqitur për Publikun. Me disa prej tyre, ai ka vuajtur, por edhe zhgënjime, me reformimin Simfonike. Udhëtim erdhi përmes një Kolerës-infeksion në Mars të parakohshme fund, ai rikthehet shpejt. 23. Në prill 1832-it ai ishte përsëri në Londër, ku ai në Filharmonia Koncerte dy herë tij Concerto në g mituri ishte, në të organeve të Shën Palit Katedrale të luajtur, dhe vëllimin e parë të tij ''këngë pa fjalë janë'' publikuar. Ai u kthye në korrik, për t'u kthyer në Berlin dhe për të futur në Dimrin e tij reformimin Simfonike e tij Concerto në g të vogla, dhe e tij ''Walpurgisnacht'' për publikun. === Berlin, Düsseldorf dhe Frankfurt (1832-1835) === [[Skeda:Düsseldorf,_Geschäftshaus_Schadowstraße_30,_Mendelssohn-Haus,_um_1905_(Peter_Hüttenberger_-_Die_Industrie-_und_Verwaltungsstadt_(20._Jahrhundert)_Düsseldorf._Band_3._Schwann,_Düsseldorf_1990).jpg|parapamje|[[Mendelssohn-Haus (Düsseldorf)|Mendelssohn-shtëpia]] Schadowstraße 30 në&nbsp;Düsseldorf, foto rreth 1905]] Felix Mendelssohn të kërkuar për të marrë në vitet e ardhshme, nuk është fikse, të detyrueshme pozicion. Në Këshillën e të atit të tij, ai zbatohet, megjithatë, me vdekjen e Zelter e vakant Pozitën e Drejtorit të Berlinit Këndojnë Akademie. Në votave të anëtarëve të subjektit të tij, por për një kohë të gjatë në këmbë Zëvendës-Drejtori i [[Carl Friedrich Rungenhagen|Karl Fridrih e Hagen]], ku, sipas mikut të tij, Eduard Devrient anti-Semitizmi luajtur një rol. Për vendimin për të lënë në Berlin për vite të tëra, si zhgënjim për mos-zgjedhjen, pavarësisht nga marrëdhëniet e gjithë familja në Këndojnë Akademie dhe të konsiderueshme artistike suksesin e saj (Shën Mateut Pasion), një organizatë jo-të papërfillshëm rolin e luajtur. Në pranverën e vitit 1833, e vizitoi ai Londër një të tretë të vizitës së tij ''italiane Simfonike e'' të sjelljes, për herë të parë në 13. Mund të Filharmonia e Shoqërisë ishte luajtur. 26. Në maj ai ka kryer shfaqje në më të ulët Rini festivalit muzikor" në Düsseldorf, me kaq sukses të madh se ai ishte menjëherë e caktuar të Përgjithshëm Drejtori muzikë të qytetit të është ofruar. Zyra përbëhet nga udhëheqja e muzikës në kishat kryesore, në teatër, dhe në dhomat e dy shoqatave muzikore. Para se të hyrë në këtë angazhim të ri, ai shkoi përsëri me atin e tij në Londër dhe u kthyen në 27. Në shtator të 1833 në Düsseldorf. Në këtë kohë bie përbërja e Vesper të kënduarit, por vetëm pas vdekjes nga pasuria e tij. Puna e tij në Kishën e muzikës dhe në sallë koncertesh një përshtypje të mirë, por marrëdhëniet e tij me Menaxhimin e teatrit, se ai, së bashku me Karl Leberecht gjithmonë njeriu duhet të drejtojnë, janë pak të këndshme. Ndoshta për shkak të këtyre rrethanave, ai filloi, Opera dhe më e Kishës muzikë. Mendelssohn ishte, në këto vite, kori i Shoqatës së Frankfurtit Cäcilien-Verein. Ishte kjo kori dhe Drejtori i saj, Johann Nepomuk Schelble për shumë vite, shumë të lidhura dhe të ndjerë, prandaj, të përkushtuar ndaj provave dhe koncert, fillimi i një sëmundje e rëndë Schelbles hedhur, sa më shpejt të jetë e mundur për të vazhduar. Në Kërkesën e Cäcilien-Verein ai përbërë Overture të ''[[Das Märchen von der schönen Melusine|përrallë zanash e bukur Melusine]]'' , dhe të planifikuar të disa prej më të rëndësishme të punëve. Qëndrimi në Frankfurt, ndihmoi për të sjellë Mendelssohn për një të dytë miqësore takim me të madhe Opera e kompozitorit Gioachino Rossini, atje për disa ditë të vitit. Në Düsseldorf, ai ka projektuar oratori i ''Shën Palit'' për jetën e [[Shën Pali|Apostullit Pal]]. Qëndrimi i tij që ai ndjeu ishte "jashtëzakonisht të kënaqshme"<ref><div>Në një letër të Ignaz Moscheles, nga 7. </div></ref> dhe ai do të jetë zyra për të ngjarë të jetë shumë më mbani, nëse ajo nuk është e përhershme drejtimin e Gewandhaus koncerte në Leipzig, Gjermani e ofruara do të kishte qenë ai në një nga më të lartat pozicione të sjellë për ju në kohë të gjuhës gjermane të muzikës botërore mund të arrijë. === Leipzig (1835-1841) === [[Skeda:Leipzig_Gewandhaus_1781.jpg|majtas|parapamje|E [[Gewandhaus (Leipzig)|vjetër Gewandhaus]] me shënime të Mendelssohn përuruese koncert në maj 4. Në tetor 1835, të listuara në Opera ''Ali-Baba apo dyzet hajdutë'' nga [[Luigi Cherubini]], watercolor nga Felix Mendelssohn (1836)]] [[Skeda:Cecile_Mendelssohn_Bartholdy.jpg|parapamje|[[Cécile Charlotte Sophie Mendelssohn Bartholdy|Cécile Charlotte Sophie Mendelssohn-Bartholdy]] (Vitit 1846)]] Në gusht të 1835, shkoi për të Mendelssohn në [[Lajpcigu|Leipzig]] dhe ishte në 4. Tetor – zyrtarisht si një Violinë), por për herë të parë në stilin e një dirigjenti modern<ref><div>Felix-Mendelssohn-Bartholdy Fondacioni, [http://www.mendelssohn-preis.de/gewandhaus-zu-leipzig.html Leipzig Gewandhaus] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160707214014/http://www.mendelssohn-preis.de/gewandhaus-zu-leipzig.html |date=7 korrik 2016 }}.</div></ref> – koncerti i parë në Gewandhaus me uvertën ''[[Meeresstille und glückliche Fahrt (Mendelssohn)|deti i qetë dhe të begatë të udhëtimit]]'', krahasuar me të tjerë të tij overtures sot janë më shpesh të listuara. Mendelssohn e Gewandhaus koncerte ishin të pistë marrë. Falënderimin e tij e ka shprehur edhe në një doktoraturë nderi në filozofi, e cila për atë, në 20. &nbsp;Mars 1836 u dha. Në ndërkohë, ai doli me e tij të parë në oratori ( ''Pali''), dhe futur atë në 22. &nbsp;Mund të 1836 në më të ulët Rhenish music festival në Düsseldorf për herë të parë. Në 3. &nbsp;Tetor ajo u zhvillua në Liverpool nga Sir George Zgjuar për herë të parë në versionin anglisht dhe 16. &nbsp;Mars 1837, në anën tjetër, nga Mendelssohn në Leipzig. Në këtë kohë ai – si një admirues i madh i [[Jozef Hajdeni|Joseph Haydn]] – përhapjen e Haydn e punon, ai, për shembull, me sukses të madh në 22 maj. &nbsp;Shkurt 1838-ës në Leipzig kryer.<ref><div>Oto Biba: ''Mendelssohn dhe Haydn''. </div></ref> Tjetër ngjarje të madhe në Mendelssohn jeta ishte më 28. &nbsp;Në Mars, vitin 1837, dhe martesa e tij me Cécile Charlotte Sophie Jeanrenaud (* 10. Tetor 1817; † 25. Shtator 1853) ai e kishte takuar e mëparshme e verës në Frankfurt. Eduard Devrient, ajo përshkruhet si: "Cécilie ishte një nga ata të ëmbël femra fenomeneve të saj të qetë dhe të fëmijërore kuptimin e tyre thjesht në afërsi të duhej të jetë në punë në çdo njeriu, qetësues dhe qetësues. Një i hollë figura, tiparet e fytyrës e grevës bukuri."Nga martesa ishin pesë fëmijë: [[Carl Wolfgang Paul Mendelssohn Bartholdy|Carl Wolfgang Pali]] (7. Shkurt 1838-ës; † 23. Shkurt 1897), Marie (2. Tetor, 1839; †&nbsp;28. Tetor 1897), Pali (*&nbsp;18. &nbsp;Janar 1841; † 17. Shkurt 1880), Felix (1. Mund të 1843; † 16. Shkurt 1851) dhe Lili (19. Shtator 1845; †&nbsp;10. &nbsp;Tetor, 1910). Muajin e mjaltit ishte vështirë gjatë, sa ai u thirr përsëri në Angli, ku ai vdiq në maj 20. &nbsp;Shtator ''Pali'' në [[Birmingham Triennial Music Festival]] kryer. Gjatë këtij udhëtimi ai ka luajtur në Shën&nbsp;Palit dhe [[Christ Church Greyfriars|Kishën e Krishtit Greyfriars]]<ref><div>Letër nga Mendelssohn me nënën e tij të 21. &nbsp;</div></ref> organi dhe ushtroi një ndikim të qëndrueshme mbi anglisht organo. Këtu ai së pari përmendur Planin e tij të dytë oratorio, ''[[Elias (Mendelssohn)|Elia]]'' në sy.<gallery caption="Mendelssohns Wohnungen in Leipzig" widths="160" heights="115" style="margin-left:1em" class="centered float-right"> Reichels Vorderhaus von Süd.jpg|[[Reichels Garten|Reichel është Para Shtëpisë]] 1835-1837 Lurgensteins Garten Mendelssohn-Wohnung.jpg|[[Lurgensteins Garten|Lurgenst Një Kopsht]] 1837-1845 Mendelssohn Königstraße.jpg|[[Mendelssohn-Haus (Leipzig)|Mbreti rrugë]] 1845-1847 gg </gallery>Në vitet e 1838-ës për 1844 ishte edhe ''[[Violinkonzert e-Moll (Mendelssohn)|violinë Concerto në e të miturit]]'' për mikun e tij, violinist Ferdinand David. Ajo koncerte është tani një nga më të kryer dhe më të njohura Violinë në të gjitha. Mendelssohn Bartholdy në [[Thomaskirche (Leipzig)|Leipzig e St. Thomas Church]] organ koncerte dhe e ka kryer vet korale kompozime.<ref><div>Gusht Reißmann: ''Felix Mendelssohn-Bartholdy: jeta e tij dhe të veprave. '' </div></ref> Mendelssohn kishte në e tij Leipzig kohë tre apartamente. Kur ai në 1835, të pamartuar për Leipzig erdhi, ai u vendos në një apartament të vogël në katin e parë për të ashtu-quajtur Reichel e përparme e shtëpisë sot, Dittrich unazën, në atë kohë kufiri Lindor në zhvillimin e Reichel së, ish Apelschen kopsht.<ref><div>[http://museum.zib.de/fmb/index.php?seite=5&fld_0=S0003447 Ekspozita 2009: ''Në Leipzig Mendelssohn''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160314113024/http://museum.zib.de/fmb/index.php?fld_0=s0003447&seite=5 |date=14 mars 2016 }} (vizituar në 1. </div></ref> Kur ai në vjeshtën e vitin 1837 me gruan e tij të Leipzig erdhi, ata morën një më të madhe të sheshtë në të njëjtin vit, i përfunduar pjesa e banimit ansamblet lurgenst një kopsht , në të kundërt Thomas Kishës.<ref><div>[http://www.zeit.de/2009/20/KS-Mendelssohn/seite-2 ''Këtu ai duhet të ketë qenë i lumtur.''] </div></ref> Këtu janë para katër fëmijët e lindur. Në vitin 1845, familja u shpërngul përsëri, por tani në katin e parë të një tre-katëshe neo-Rilindjesndërtesës së mbretit rrugor ( Mendelssohn shtëpia është në Goldschmidtstraße 12, është nga Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Fondacioni ruhet dhe është shtëpi për të Mendelssohn Muze). Apartament me 23 Metra të gjatë korridorit kishte tetë dhoma, një kuzhinë dhe një muzikë sallon.<ref><div>[http://www.zeit.de/2009/20/KS-Mendelssohn/seite-1 ''Këtu ai duhet të ketë qenë i lumtur.''] </div></ref> === Berlin (1841-1845) === Sipas përbërjen e ''Lavdërimit'' në 1840, dhe një e gjashta udhëtim në Angli në të njëjtin vit, Mendelssohn në vitin 1841 nga [[Friedrich Wilhelm IV.|Friedrich Wilhelm IV]] si Violinë) kthehet në Berlin në Gjermani. E Prussian mbreti e kishte të lartë fluturues planifikon të bëjë Berlin, kryeqytetin e artit në vendet gjermanofolëse. Mendelssohn-së shpreson të vë në një Reformë të [[Preußische Akademie der Künste|Akademisë Mbretërore të arteve]] , si dhe drejtimin e kube të korit. Edhe pse ai ishte emëruar në vjeshtën e 1842, Prussian të Përgjithshëm Drejtori muzikë, por planet ambicioze, vetëm një ngadaltë realizimin, dhe të ndryshme Resistors. Prandaj, ai kishte aktivitete të tjera në Gewandhaus koncerte non-stop. Në 1842 ai shkoi për shtati Angli, së bashku me gruan e tij, dhe e kryer e tij ''[[3. Sinfonie (Mendelssohn)|Skocez Simfonike]]''. Në e tij 1845 në vazhdim zyra e krijoi [[Bühnenmusik|teatrin e muzikës]] në ''[[Antigone]]'', ''[[Ödipus auf Kolonos|Edipi Coloneus]]'', ''[[Atalja|Athalie]]'' , dhe ''një tutje mes i verës natë në ëndërr''. === Viteve të fundit në Leipzig === [[Skeda:Mendelssohn_Sterbehaus_Leipzig.jpg|parapamje|Mendelssohn jeton dhe vdes shtëpisë, mbreti i street (tani Goldschmidtstraße) 12 në Leipzig, rreth 1900]] Në 1843, e themeluar nga Mendelssohn në Leipzig [[Hochschule für Musik und Theater „Felix Mendelssohn Bartholdy“ Leipzig|Conservatorium]] – e parë të muzikës në shkollë në Gjermani, dhe e hapi atë në 3. Prill në ndërtesat e Gewandhaus. Në të njëjtin vit ai u emërua qytetar nderi i qytetit të Leipzig. Në 1844 ai realizuar gjashtë nga Filharmonia koncerte në Londër, dhe e kryer e tij tutje mes i verës night ëndërr muzikën. Ai u kthye në shtator të Berlinit, por ishte në gjendje të bindë mbretin për lirimin e tij më të vështirë detyrimet. Pas një paraqitje të shkurtër të qëndrimit në Frankfurt, Mendelssohn u kthye në shtator, 1845, Leipzig, mori thirrjen e tij të vjetër të postoni në Gewandhaus dhe mësoi rregullisht në Conservatoire. Ai përkushtuar veten e tij e dytë e madhe oratorio, ''Elia'', në 26. Në gusht, të vitit 1846, u dha premierë në Birmingham të Festivalit. Regjistrimi i punës ishte entuziast, dhe pas kthimit të tij në Leipzig, ai ka punuar si zakonisht, por ishte e qartë se tij shëndetësore ishte seriozisht i dëmtuar. Në 1847, ka udhëtuar Mendelssohn një të dhjetën dhe për Herë të fundit, në Angli, për shfaqje të ''Elias'' në Exeter Hall, në Mançester dhe Birmingham. Si një goditje lajmin për vdekjen e motrës së tij Fanny që duket të jetë kthyer në 14-të. Në maj 1847. Ai u tërhoq nga jeta publike dhe mori disa muaj për pushime në Zvicër dhe në Gjermaninë jugore. Në Leipzig, ai vuajti në 9-të. Tetor parë goditje. Pas një tjetër goditje në 25 maj. Tetor dhe 3. Në nëntor, ai humbi vetëdijen dhe vdiq më 4 janar. Nëntor 1847 në 21:24. Të gjallëve dhe vdekjen e mbretit të rrugëve (tani Goldschmidtstraße 12) në Leipzig, kur [[Mendelssohn-Haus (Leipzig)|Mendelssohn-shtëpi,]] tani një Muze, dhe është përdorur si një vend me rëndësi kombëtare në libër blu të qeverisë Federale. Mendelssohn ishte në [[Friedhöfe vor dem Halleschen Tor#Friedhof I der Dreifaltigkeitsgemeinde|Trininë varrezat unë]] në Berlin-Kreuzberg përveç kësaj për të motrën e tij Fanny dhe anëtarët e tjerë të familjes. Varri, si një [[Liste der Ehrengräber in Berlin|varr i nderit i shtetit Federal të Berlinit]], është e vendosur në fushën 1. == Një Pianist, Organo dhe dirigjent == === Pianisti === Mendelssohn ishte një nga më të talentuar piano Virtuosi e kohës së tij. Për të, kishte filluar tashmë gjatë jetës së tij, ai e tij për Improvizim aftësitë legjendare.<ref name="Todd13"><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> Ai mori dukshëm në 1816, me shtatë vjet piano mësime nga nëna e tij, Qla-ja, para së gjithash në njësitë e pesë minuta, e cila më pas u zgjeruar në më shumë njësi.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> Në udhëtim për në Paris në vitin 1816, ai ka luajtur halla e tij në Frankfurt, vuri në dukje se të vogël Felix në lidhje me "forcë, aftësi, saktësi, dhe të shprehjes," kishte, kur ai Bach dhe Koncerte të luajtur. Në 1817, tetë vjeç, ai ishte në gjendje për të etudes nga Johann Pagëzori Cramer fletë në çelësat e ndryshme të zhvendosjes. Ai kishte në këtë kohë në Paris piano mësime me Marie Bigot.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> E parë që një koment në pianistic aftësitë e Mendelssohn nga një profesionist muzikant, vjen nga francezët flautist Louis Drouet, të rinj Mendelssohn, në Dimrin e 1820-ës në piano shoqëruar. Për shkak të miss tuning e instrumenteve, të kaluara Mendelssohn off-the-pranga shënime D - d # mëdha.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> [[Skeda:Mendelssohn_bei_Goethe.jpg|parapamje|Të rinjtë Mendelssohn me Goethe në Junozimmer (1821)]] 1821, gjatë një vizite nga Mendelssohn në Weimar me Gëte, nuk ishte i rreptë, gjithëpërfshirës Test i lojës talentin e 12-vjeçari Felix si një Pianist. Ata donin për të matur atë që të Mozart, Gëte veten 1763 kisha dëgjuar si fëmijë Ogur i fshehur duart e luajtur piano. Mendelssohn kishte për të në këtë rast, e tij improvizim aftësia, si dhe për të demonstruar se si aftësia për të bërë një orkestrale të shënuar nga zemra në piano, për të cilat ai, Overture nga giovanni martesa e Figaro zgjodhi. Në proces, ai i dha "orkestrale efektet aq shkëlqyeshëm, që efekti të mrekullueshëm", ishte, si të sunduar në këtë muzikë kritik Ludwig Rellstab. Pas kësaj, Mendelssohn dorëshkrimet e Mozart dhe Beethoven, kishte Gëte, dhe atij të paraqitura luajtur nga fletë.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref><ref><div>[http://www.zeit.de/2009/05/SM-Mendelssohn ''Felix Mendelssohn Bartholdy – Në lartësi të errët.''] </div></ref> Në vitin 1824, si një pesëmbëdhjetë vjeçare, Mendelssohn mori në Këmbënguljen e nënës, disa javë piano mësimet me e famshme pianist Ignaz Moscheles. Kjo nuk ishte në gjendje për të mësuar atë që i takon sipas tij, gjykimin shumë. Moscheles pa përveç një master, jo pranë një student i ulur. Pra, ai dëgjoi pesëmbëdhjetë-vjeçare në punën publike të orkestral pjesë e Requiem të Mozart luajnë.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> Gjatë tij, shumë udhëtime, Mendelssohn u shfaq si një festohet, të shkathët, Pianist, në shtëpi dhe jashtë vendit. Ai ka luajtur në mënyrë të përsëritur me vet piano concertos, sidomos parë. Përveç kësaj, ai e interpretoi në piano concertos Nr 4 në G të mëdha, "të vjetër kalë", dhe nr. 5 në e-flat e mëdha nga Beethoven dhe piano e tij sonatas, ka luajtur shpesh Weber koncert pjesë, një të preferuar copë, ose tregoi tij virtuoso aftësi me Bahun, është lajthitje fantazi dhe Fugue. Ai është një kërcyer publike shfaqje në piano për mungesën e Orkestral pjesë, të improvizuar në piano melodi nga Opera apo luajtur Beethoven simfonitë. Atë që ai dikur i kishin dëgjuar, të harruar në kujtesën e tij, kurrë më, dhe ai mund dikur i përkiste melodi në çdo kohë, dhe në piano pranishëm, në mënyrë që edhe në Venusberg temën e Wagner nga Tannhäuser, kompozitori tij në piano la të kuptohej, shënimet e të cilit ai e tij, por nuk donte të tregonte.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> === Organo === Mendelssohn ishte një nga më të rëndësishme në organo të shekullit të 19. Shekulli.<ref name="Todd13"/> Ai filloi me të organeve mësimet në fund të 1820-ës, në moshën 11. E tij organ mësues gusht Wilhelm, Bahun, me Bach-familja e lidhur me muzikantë. Ndoshta luajtur rinj Mendelssohn, në Rochus kishëz në Bingen për herë të parë në një organ. Në udhëtimin e tij të parë në Angli në vitin 1829, kishte Mendelssohn në organ të Shën Palit Katedrales për të luajtur. Në e tij të dytë në udhëtim Anglia në 1832-it, Mendelssohn paraqitur tij artin e Organit. Ai u shfaq përsëri në Shën Palit, u përpoq, por edhe e organeve në Westminster Abbey, Shën Gjoni i Kishës dhe Shën Gjonit (Waterloo). Për një prezantim të veprave nga Bach, një plotësisht i mungonte anglisht organ i këmbës, i detyrojnë Mendelssohn për spontane rregullimet për lojë. Ndikimi i Mendelssohn në ndeshjen e çoi në Angli për një "të plotë Revolucion në stilin e angleze të organeve të luajtur". Vetëm në organi në Shën Palit Mendelssohn, Bahun, ishte në gjendje të luajnë pa kufizime të konsiderueshme.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> Në një tjetër pamje në Shën Palit në vitin 1837, ishte audienca shumë e Mbushur Katedrales, Mendelssohn, Bahun, interpretime aq të impresionuar se Kisha nuk duan të largohen, dhe Kisha e shërbëtorit, Kalkanten të detyruar për të shkuar në shtëpi. Organi i venitur dhe pastaj pa efektive bellows në heshtje. Anglisht muzikë kritik Henri Gauntlett, madje edhe në Organo, shkruante për koncertin në një artikull në revistën, ''në Botën Muzikore'' (1838-Ës), Mendelssohn sulmi ishte "pra, në mënyrë të barabartë dhe në mënyrë konsistente, aq delikate dhe aq e pastaj, në të fluturojnë, që ka asnjë vështirësi, si të frikshme, ata mund të jenë të gjakftohtësisë e tij, të pengojë ose të prishin".<ref><div>Henri Gauntlett, zit. & të gjatë. në: R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> Gauntlett përshkruhen më tej Mendelssohn e Bach-Interpretimi si "unearthly." E tij improvisational lojë të jetë "shumë e diferencuar", "të butë" vendos "të plotë të tenderit shprehjes, dhe e hollë pasion". Sipas tij, me zë të lartë puthja, ai pa "një Pasuri të pafund e të ideve të reja".<ref><div>Clive Kafe: ''Një Portret i Mendelssohn. '' </div></ref> Dy vjet para vdekjes së tij, të publikuar Gjashtë organ sonatas, është më e rëndësishme për përbërjen e këtij Instrumenti që Bach vdekjes së tij, që luhet nga Mendelssohn veten e tij në Publik. === Dirigjent === Mendelssohn, një nderuar dirigjent të dyja veprat e tij dhe vepra e kompozitorë të tjerë. Ai ishte një nga të parët dirigjent me baton , i kryer dhe sistematikisht mostrat e përfunduar.<ref name="Todd13"/> Por lajmi mori kujdes të madh në drejtim të Tempi, dinamikën dhe orkestrale lojtarët veten e tyre. Ata ishin qortonin, kur ata ishin insubordinate, dhe vlerësoi, nëse ai ishte i kënaqur me ta.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> 11. Shkurt 1829, të kryera nga Mendelssohn koncert për Shën Mateut pasion të korit, soloists dhe orkestër të një krahu, diagonale u pozicionuar në skenë me baton. Megjithatë, ai nuk mundi orën vazhdimisht. Një kor i qëndronte prapa tij, e të tjera dhe orkestër në frontin e tij.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> E parë publike koncert të performancës me Baton ishte në 25. Mund 1829 në Londër.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> Në Mynih u zhvillua në 1831, një nga të parët orkestrale koncerte në Gjermani, kompozitori me baton kryer, duke përfshirë tij c vogla Simfonike e tij 1. Piano koncert. Kur Mendelssohn, në 1835, mori mbi dysheme në Gewandhaus në Leipzig, ai insistoi në të domosdoshme, për kryerjen e korit dhe orkestrës me baton dhe praktikë, asnjë provë nuk veçimeve mes korit dhe orkestrës.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> Në Leipzig, Mendelssohn ka kryer Gewandhaus orkestër dhe e nxiti atë për famë të madhe. Edhe pse ai të kompozitorit të madh të koncentruar, emri i të cilit tashmë filloi klasike e Statusit, shtoi ai, si një dirigjent i punëve të Schumann, [[Hector Berlioz|Berlioz]], Gade dhe të tjerët në programet e tij. Wagner kritikuar Mendelssohn performancën e Beethoven simfonitë sa më shpejt.<ref><div>Richard Wagner. </div></ref> Ndër të cilat, Mendelssohn e kryerjes je i admiruar, ishte Hector Berlioz, në rastin e një ftese në 1843 në Leipzig të baton me Mendelssohn shkëmbyera.<ref><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> == Felix Mendelssohn-Bartholdy në pasardhësit == Artistike dhe shoqërore të trashëgimisë së kompozitori është nëpërmjet [[Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Stiftung|Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Fondacioni]] në Leipzig, ndërkombëtarisht të hulumtuar, të ruhen dhe të mirëmbahen. === Monumentet === [[Skeda:Mendelssohn-Denkmal-Leipzig_Kohut-1-S41.jpg|parapamje|E vjetër monument në Leipzig, rreth&nbsp;1900]] [[Skeda:Felix_Mendelssohn_Bartholdy_Denkmal_Leipzig_2011.jpg|parapamje|Në vitin 2008 u përurua një monument në Leipzig, Gjermani, 2011]] * Statuja në [[Lajpcigu|Leipzig,]] pas një dizajn nga Werner Stein, të kryera nga Herman Heinrich Howaldt, dhe ngritur në frontin e 1884 u hap të Ri Gewandhaus sallë koncertesh ("Konzerthaus") në muzikën e katërta, zbuloi në 26. Maj 1892, duke kombëtare e socialistëve, gjatë një udhëtimi jashtë vendit i Leipzig kryetari Karl Goerdeler në natën e 9-të./10. Nëntor 1936 hequr<ref>[http://www.dradio.de/download/151882/ dradio.de 4.]</ref> dhe ndoshta gjatë luftës së Dytë botërore, për të shkrirë poshtë. 18. Tetor 2008, u organizua përurimi i detajuar kopje në frontin e Thomas Kishës . * Në Hamburg e bashkisë ka qenë e përdorur që nga viti 1897 me një lehtësim portret i Mendelssohn-Bartholdy, një nga nderi kolona në town hall korridor. Kombëtare të socialistëve është hequr portreti ishte bërë pas luftës. * Në vitin 2000 e ka shpallur Mendelssohn shoqërisë në Berlin dhe një të Bronztë kopje të vitit 1850 nga Ernst Rietschel gdhendur në mermer një bust të kompozitorit në U-Bahnhof Mendelssohn-Bartholdy-Park (output Reichpietschufer). Që nga viti 2013, ajo ka qenë në ekspozitën e përhershme për Mendelssohn familjes në Trinisë së Shenjtë varrezat unë në Berlin-Kreuzberg të lëshuar. Mermeri kopje të bust janë në Mendelssohn arkivin e Staatsbibliothek Berlin, Muzeu i Akademisë Mbretërore të Muzikës në Londër dhe J. Paul Getty Museum.<ref name="RoyalAcademyRietschelBueste"> {{cite web|url=http://apollo.ram.ac.uk/emuweb/pages/ram/display.php?irn=11238|title=Museum & Collections – What’s on|work=Royal Academy of Music|accessdate=2014-01-09}}</ref> * Në Mendelssohn-Bartholdy-Parku, në Koblenz-Horchheim, ish-vendndodhja e vendit selinë e familjes së Jozefit Mendelssohn dhe një të lidhura verës, është nga Koblenz-bazuar artist Josef Welling krijuar një skulpturë Bronzi e Felix Mendelssohn Bartholdy dhe tij qëndron në shtëpinë e xhaxhait të tij, në Koblenz-Horchheim kujton. * Në Düsseldorf në 1901, një statujë Bronzi e ish Drejtori muzikë e qytetit në fasadë e vjetër Opera house të bashkangjitur. Nga Reiner Buscher krijuar imazh të ishte në gusht 1936 nga Nazistët dhe i prishur në vitin 1940 për të shkrirë poshtë. 2009 i bëri thirrje kryetarit të bashkisë së düsseldorf , Dirk Elbers një shoqëri, për të ri-drejtimin e Mendelssohn monument filloi. 27. Në shtator 2012, ishte për të ruajtur një suva model dhe pas fotografi, të përgatitur për rindërtim përveç Opera gjermane në Rhine është shpallur.<ref>[http://www.duesseldorf.de/top/thema010/aktuell/news/mendelssohn1/index.shtml Mesazh nga 27.]</ref> * Në Mars 2015, ishin prej bronzi kap rrjetin e Fanny Hensel dhe Felix Mendelssohn Bartholdy, artisti Lore regjistrimet për shembull , para Mendelssohn-Remise në Berlin-Mitte . <gallery> Felix.Mendelssohn.Bartholdy.Bronzebueste.Dauerausstellung.Dreifaltigkeitskirchhof.jpg|Bronzi kopje të bust mermeri e [[Ernst Rietschel]], të lëshuar në varrezat, unë e Trinitetit të Kishave në Berlin-Kreuzberg Mendelssohn-DSC08723.JPG|Monumenti në Düsseldorf, në vitin 2012, e dedikuar për të bronzit hedh pas Origjinale e 1901 Felix.Mendelssohn.Bartholdy.Bueste.von.Lore.Plietzsch.2015.jpg|Bust bronzi në frontin e [[Mendelssohn-Remise]] , në Berlin, në qendrën e Lore regjistrimet për shembull </gallery> === Vendet e kujtesës dhe pllaka përkujtimore === [[Skeda:Grabkreuz.von.Felix.Mendelssohn.Bartholdy.jpg|parapamje|Vari kryqin nga Felix Mendelssohn Bartholdy]] * Varrin e Felix Mendelssohn Bartholdy dhe motrën e tij Fanny është e vendosur në Berlin-Kreuzberg në Trininë-churchyard, unë, në mes të Mehringdamm dhe Zossener Straße (afër U-Bahn stacioni Hallesches Tor). * Në [[Frankfurti mbi Majn|Frankfurt am Main]] , kujton ''Mendelssohn pjesën tjetër'' në Jug e në Frankfurt të qytetit të pyllit me një përmendore prej guri dhe pllakë, të dhuruar në vitin 1906, kompozitor. Në korrik të vitit 1839 kishte ndodhur në këtë pikë, në praninë e Mendelssohn është një Festival në saj të nderit. Në rrjedhën e Festivalit ka qenë një e tij korale punon, ''Gjashtë këngë, për të kënduar në Natyrë'' premierë. Përkujtimorja gur u shkatërrua në kohën e nacional socializmit dhe luftën e Dytë botërore, në të njëjtin vend, të rivendosur.<ref><div>Frank Berger, [[Christian Setzepfandt|të Krishterë Setzepfandt]]: ''101 jo-vende në Frankfurt. '' </div></ref> * Në Taunusort Eppstein është e vendosur në afërsi të Perandorit tempull , një memorial në nder të Felix Mendelssohn. Mbishkrimi në pllakë bronzi në afërsi të një vëzhgim pikë me qëndrimet e Eppstein është: E MADHE KOMPOZITORË FELIX MENDELSSOHN-BARTHOLDY, në MES të 1837 DHE 1847 më SHPESH NË EPPSTEIN ISHTE, PËRSËRI në vitin 1995, DEDIKUAR këngëtares Shoqata 1845/61 EPPSTEIN e. V., zbukurimin Shoqata EPPSTEIN e. V.<ref><div>[http://vve-eppstein.de/betreute-objekte/mendelssohn-gedenkstaette.html Mendelssohn përkujtimore], embellishment Shoqata Eppstein, e.</div></ref> * Në Mendelssohn-Bartholdy Park në [[Berlini|Berlin]], në afërsi të Potsdamer Platz, është një gur të madh, si një monument të natyrës për të treguar, dhe si një kujtim guri. Në portret në lehtësim dhe emrin e Mendelssohn rrjedh nga Ivo Breuker. * Në [[Hamburgu|Hamburg]] në vitin 1997, për 150. Viti i vdekjes, në afërsi të luftës shkatërruar shtëpinë e lindjes (të Mëdha Michaelis rrugë 14), dy pllaka përkujtimore, me portretin e akejve e Felix Mendelssohn Bartholdy dhe Fanny Hensel në një pjesë të vogël të gjelbër në zonën e Ludwig-Erhard-Straße. Në Hamburg city hall është një shtyllë-lehtësim, me Portretin e tij, dhe në portik e Michel është gjithashtu një Lehtësim. * 20. &nbsp;Në mars të vitit 2002 zbuluar drejtues kryetari i bashkisë së Berlinit, Klaus Wowereit, pllakë përkujtimore për Felix Mendelssohn Bartholdy dhe Fanny Hensel të sotme të Këshilli Federal të ndërtimit, Leipziger Strasse, ku pasi vendbanimi i familjes Mendelssohn Bartholdy. Kjo ishte me Iniciativën e Mendelssohn-Gesellschaft ngritur atje. * Memorial në Wengen, Zvicër, Në 21. Gusht 1842 Felix Mendelssohn e tij, eci një skicë të malit të virgjër të përshtatur. Që nga viti 2004, ekziston një memorial në këtë vend. * Në Kishën e [[Ringgenberg (BE)|Ringgenberg]] është në strehimin e organit të 1837, një pllakë përkujtimore, duke kujtuar se ai ishte gjatë muajit të gjata të qëndrimit në [[Interlaken|Interlakenit]] 1847 të përsëritura në këtë luajtur në organ. Lojë tabela dhe tubacionet e materiale , megjithatë, nuk do të merrni më shumë. * E Mendelssohn Gji, një Gji në bregun e Antarctic , Alexander-I.-ishull, dhe në vitin 1961 emrin e saj <gallery> Gedenktafel.Mendelssohn.Bundesrat.Berlin.jpg|Pllakë përkujtimore në ndërtesën e Këshilli Federal në Berlin Relief.Felix.Mendelssohn-Bartholdy.Naturdenkmal.jpg|Portret lehtësim në [[Mendelssohn-Bartholdy-Park|Mendelssohn-Bartholdy Park]] në Berlin MendelssohnMemorial.jpg|E Mendelssohn përkujtimore në [[Wengen BE|Wengen]] F. Mendelssohn.JPG|Shtylla e ndihmës në [[Hamburger Rathaus|Hamburg bashkisë]] Relief.Felix.Mendelssohn.Bartholdy.Sankt.Michael.Hamburg.jpg|Lehtësim në sallën e hyrjes të [[Hauptkirche Sankt Michaelis (Hamburg)|Hamburger Michels]] </gallery> === Pulla dhe monedhë përkujtimore === <gallery> DBP 1959 319 Felix Mendelssohn Bartholdy.jpg|[[Briefmarken-Jahrgang 1959 der Deutschen Bundespost|Vula e Deutsche Bundespost (1959)]] 150. &nbsp;Ditëlindjen dhe përurimin e [[Beethovenhalle|Beethoven hall]] në Bonn Stamps of Germany (DDR) 1984, MiNr Block 076.jpg|Vulën e bllokut (RDGJ 1984) 175. &nbsp;Ditëlindjen Mendelssohn VS.JPG|5-DM-Gedenkmünze e Republikës Federale të Gjermanisë (1984) 175. &nbsp;Ditëlindjen DPAG-1997-FelixMendelssohnBartholdy.jpg|[[Briefmarken-Jahrgang 1997 der Bundesrepublik Deutschland|Gjermane vula (në vitin 1997)]] për 150. &nbsp;Vdekja DPAG 2009 Felix Mendelssohn Bartholdy.jpg|[[Briefmarken-Jahrgang 2009 der Bundesrepublik Deutschland|Gjermane vula (në vitin 2009)]] në 200. &nbsp;Ditëlindjen </gallery> === Të Tjera Nderime === * Në [[U-Bahnhof Mendelssohn-Bartholdy-Park|metro stacion Mendelssohn-Bartholdy-Park,]] ishte në 2. &nbsp;Në Tetor Të Vitit 1998 169. &nbsp;Stacioni i Berlinit U-Bahn hapur. * Qyteti i Keq Doberan, të kujton një Mendelssohn-Bartholdy-rrugës për në vendbanimin e artistit. Rruga të çon me një shumicë të shfaqë këshillat e Doberaner Münster. * Me rastin e 150th vjetorit të düsseldorf Symphony orchestra, është për 7. Shkurt 2014, në kuadër të një koncert ceremoni, salla e Madhe e Tonhalle në Düsseldorf për të nderuar ish-Drejtori muzikë në ''Mendelssohn hall'' të riemërohen. * Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Schule (Gjimnazit) të Berlinit (ish Pasteur-shkolla e mesme). * Mendelssohn-Bartholdy-Schule (gjithëpërfshirës të shkollës) Sulzbach (Taunus) (ish-lisi pyll në shkollë). === Pritja === ==== Ekstreme Shikime ==== Mendelssohn e pritjes gjatë jetën e tij ndryshon në mes të fortë dhe të Skajshme. Si një i ri kompozitor, dirigjent, Pianist dhe Organo, ka udhëtuar në shumë vende në Evropë, u festua. Në Angli, një "Mendelssohn mania mbizotëronte pothuajse".<ref><div>Colin Tymothy Eatcock: ''Mendelssohn dhe e Viktorias, Angli. '' </div></ref> Ai ishte konsideruar si forcë shtytëse për një Bach-Rilindjes, të shpëtuar zhanër të oratorio, dhe të përbërë nga një seri e pakontestueshme artistike, dhe e pranuar nga Schumann, bindshëm epitetin "Mozart të shekullit të 19. Shekullit".<ref name="Todd"><div>R. Larry Todd: ''Felix Mendelssohn Bartholdy. ''</div></ref> Kulti i personalitetit të tij ka qenë përforcuar në vitet e pas vdekjes së tij. 50 vjet pas vdekjes së tij, ai ishte, megjithatë, herë-rryma, për shkak të, pothuajse tërësisht nga kujtesa publike të fshihet. Ky ishte rasti me Gjermaninë dhe edhe për disa dekada të kompensuar, për britaninë e madhe, ku ai kishte gëzuar gjatë jetës së tij, si dhe shumë famë. ==== Kritika nga e viteve 1840 ==== Nuk separable nga politika kontekst dhe të ndryshojë (Mars revolucionit të 1848), Wagner e Tirade kundër Mendelssohn ngulitur, qe muzika e tij pas vdekjes së tij, në harmoni dhe tonality si një pak më të reja. Ju zanore tuaj sentimentale dhe të butë në karakter me një mënyrë të qartë-ndërtuar, simetrik fraza, dhe një Bollëk të rhythmically të parashikueshme melodi. Të ngjashme kritikat erdhën edhe nga jashtë, për shembull nga [[Hector Berlioz|Berlioz]]. Në përgjithësi, njerëz të flisnin gjithnjë e më shumë e favorizon-elegante dhe sipërfaqësore muzikë pa thellësinë e Jashtme ose Wagner.<ref name="Todd"/> ==== Anti-Semite nxitje dhe njëanshmëri të lirë vlerësimit në 19. Shekulli ==== Pas vdekjes së tij, u Mendelssohn Bartholdy objektin [[Antisemitismus (bis 1945)|e anti-Hebre Propagandë]]. Në fillim ishte [[Richard Wagner]], gjithashtu e Mendelssohn e kompozimet e ka prekur,<ref><div>Anton Neumayr: ''kompozitor i Famshëm në pasqyrë e mjekësisë. ''</div></ref> e tij Pamflet ''[[Das Judenthum in der Musik|"në muzikë]]'', 1850, tre vjet pas Mendelssohn vdekjes së, fillimisht, nën një Pseudonim dhe pastaj të zgjerohet në 1869 me emrin e tij u shfaq. Në kohën e dytë publikim është Wagner, tashmë një ndikim kompozitor, dhe ai i "dëmtuar Mendelssohn fama":<ref><div>Thielemann, F. 112.</div></ref> në pikëpamjen e Tij, ka kontribuar në respekt të ulët të punës së Mendelssohn në gjysmën e dytë të shekullit të 19. Shekulli. Në shekullin e 19-të. Xx, por ka pasur edhe shumë zëra që Mendelssohn e muzikës dhe kontributi në muzikë dhe nderuar historinë në mënyrë të përshtatshme dhe anti-Semite klishetë injoruar. Kështu shkruante [[August Reissman]] , në vitin 1867: : ''"Në përputhje me rrethanat, Mendelssohn, ishte e frymëzuar krijuese efektivitetin për të gjithë zhvillimin kulturor përmes një sërë përjetësisht të vlefshme veprat e artit të cilat ai i krijoi, jo në të njëjtën Matjet dhe gjithashtu për zhvillimin e mëtejshëm të artit, sepse ai në fakt ka një të re të shëndoshë hit, follow-up. Me numër të madh të tij imituesit mund vetëm të tij Kunststyl fitojnë atë, por nuk është i njëjtë në një drejtim të caktuar për të vazhduar. (...) Për shkak të larta mjeshtëri me të cilën ai kishte kryer këto imazhe të shëndoshë, ai solli këtë të veçantë treni i muzikore të zhvillimit të kohës sonë të plotë përfundimin e epokës."'' <ref><div>Gusht Reissmann: ''Felix Mendelssohn-Bartholdy - jetën e Tij dhe veprat e tij'', shtëpia botuese e I. Guttentag, Berlin, 1867, f. 303, 304, dhe 306</div></ref> ==== Refuzim në BRITANI të madhe në fund të shekullit të 19. Shekulli ==== Përveç Wagner është kritika e dytë të kthehen tregoi një goditje në BRITANI të madhe në fund të shekullit të 19. Shekulli përpjekje ishte e Viktorias epokë të kapërcehen. Mendelssohn si një simbol i Viktorias, era, që u bazuar në një kohë të zgjatur gjermano-Britanik miqësi. Artisti i gëzuar personale admirimin e Mbretëreshës. Në sulme kundër fund të shekullit të 19. Shekulli Mendelssohn nuk është më i aftë. Il [[Encyclopædia Britannica]] deklaruar në 1911, Mendelssohn e reputacionit të ishte "disa unspeakably bukur përjashtim të veprave të cilat janë zhdukur."<ref name="Todd"/> ==== Të hershëm të 20. Shekulli ==== [[Ernst Wolff]] shkroi në vitin 1905: : ''"Felix Mendelssohn mund të konsiderohet si një nga të parët në këtë kuptim, moderne, mjeshtër i artit të muzikës. Se si ai e ka inkurajuar zhvillimin e tyre përmes punës së tij si një artist dhe një interpretues, i fuqishëm, një kohë të gjatë ka qenë e njohur në historinë e muzikës; ..."'' <ref><div>Ernst Wolff: ''Felix Mendelssohn Bartholdy'', 1905, ribotuar në vitin 2014 nga SEVERUS Verlag, Hamburg, ISBN 978-3-86347-995-4, fq. 9</div></ref> Për dashamirët e muzikës Klasike ishin vepra të tilla si e tij ''tutje mes i verës night ëndërr'', ''Italian'' dhe ''Scottish Simfonike'', ''violinë Concerto'' ose ''këngë pa fjalë,'' gjithmonë shumë të popullarizuara. ==== Nacional Socialiste Armiqësi ==== Pas ardhjes në pushtet të [[NS-Regime|regjimit Nazist]] në vitin 1933, u veprat e Mendelssohn e vështirë për të luajtur. Një zyrtar i ban ekzistuar, anti-Semite e fushatës së Rajhut dhoma e muzikës nxitet por shumica e muzikantëve, performanca e Hebrejve nga kompozitorë të, dhe të udhëhequr, për pasojë, për një shënjestër përjashtimin e Mendelssohn e muzikës.<ref><div>[http://www.nmz.de/artikel/keine-diskussion-ueber-den-wert-der-kompositionen ''Asnjë diskutim i vlerën e kompozime. Në marrjen e Felix Mendelssohn Bartholdy e muzikës në "Rajhun e tretë,''"] Në: ''muzikën gazetë. '' </div></ref> Një kundër-shembull i kësaj ishte [[Wilhelm Furtwängler]] , në shkurt 1934, me rastin e Mendelssohn e 125. Lindja ditë e ''[[Ein Sommernachtstraum (Mendelssohn)|tutje mes i verës night ëndrra e]]'' kryer. Për Luterin jubilar në vitin 1933, megjithatë, është ndalur regjimin e një kritike Drejtori i Seminarit dhe më vonë e sipërme të Kishës Këshillit , Jul Schieder një ligjëratë në Neustadt një der Aisch , dhe në këtë rast erdhi nga muzikantë lokal, një Luteri-një himn Mendelssohn të performancës.<ref><div>Wolfgang Mück: ''NS-e-larta-kështjellë në mes Franconia: njerëzit e zgjimit në Neustadt një der Aisch 1922-1933. '' </div></ref> Gjermane kompozitorit Carl Orff,<ref><div>[http://www.nytimes.com/2003/12/05/movies/reverberations-going-beyond-carmina-burana-and-beyond-orff-s-stigma.html?pagewanted=all&src=pm ''REVERBERATIONS; duke Shkuar Përtej 'Carmina Burana" dhe Përtej Orff e Turpit.''] </div></ref> , Jul Weismann, Walter Girnatis dhe Winfried Zillig ishin të ftuar në një televizion Alternative për Mendelssohn është muzikë për ''Një tutje mes i verës night ëndërr'' për të shkruar. Kap rrjetin dhe pllaka e Mendelssohn Bartholdy, për shembull, janë larguar ( B. në nëntor 1936, Mendelssohn monument në frontin e Leipzig Gewandhaus , ndërsa Furtwängler publikisht protestuan). Kryetari i bashkisë së Leipzig, Karl Goerdeler u bashkuan për shkak të largimit të Mendelssohn monument në mungesë të tij nga zyra e tij, dhe shpejt u bë një nga figurat Qendrore të gjermanisë për rezistencë.<ref><div>Pjetri Hoffman: ''Karl Goerdeler kundër persekutimit të hebrenjve. '' </div></ref><ref><div>Gerhard Ritter '', Karl Goerdeler dhe gjermane rezistencë lëvizjes. '' </div></ref> ==== Së pari dekada nga periudha e pasluftës ==== Gjatë NS kohë të praktikuar, semite zhvlerësim të muzikës së Mendelssohn ka vazhduar edhe pas vitit 1945, edhe për disa dekada të tëra. Kështu vlerësoi të ngushtë nacional socialiste dhe [[Partia Naziste|partisë Naziste]] , një anëtar i musicologist Hans Schnoor edhe në vitin 1973, në librin e tij ''"historia e muzikës'' , muzika e Mendelssohn me pas, por propaganda terma të tilla si ''"racore"'' ose ''"Hebre të shthurur"'' të shmangur fjalët nga: : ''"Si një pengesë kundër "Retorikën" e Mendelssohn, e cila, në rrjedhën e shekullit të 19. Shekulli, i holluar me një përmbajtje të lirë retorika e tërë familjet e "Mendelssohnianer", tregoi rreth njëqind vjet pas lindjes së mjeshtrit të rëndësishme simptoma të shpejtë bëhet, Harrojnë të këtë si dhe, formalisht, plotësisht, dhe në aspektin e përmbajtjes, por jo-detyruese artin, njerëzit filluan të flasin për një muzikë mrekulli pa mendore substancë."'' <ref><div>Cituar sipas Kurt Masur dhe Wilhelm Seidel (ed.</div></ref> Në fushën e anti-Semite agjitacion kundër Mendelssohn nuk është adresuar pas vitit 1945 për një kohë të gjatë. Kështu, për shembull, në ''Brockhaus Riemann muzikë lexicon'' , 1979, në katër anë njerëzit e hyrjes në Mendelssohn, as anti-Semite Agjitacion Wagner është të merremi me të raciste propagandë kundër kompozitorë nga 1933 në vitin 1945, me vetëm një fjalë. ==== Rehabilitimit të fundit herë ==== Në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të. Shekulli përpjekur gjithnjë e më shumë në Rehabilitimin e Mendelssohn. Një Pasuri e burimeve primare, përfshirë mijëra të tij, drejtuar letra u ndotur. E polarizing ballafaqim i Mendelssohn të Jashtme, ose Wagner, ishte vënë në perspektivë në favor të delikate, konsiderata. Ajo gjithnjë e më shumë e njeh një "gamë të gjerë të Estetikës," në veprat e plotë të Mendelssohn, e cila lejon për të reja dhe të ndryshme të rangimit.<ref name="Todd"/> == Mendelssohn-Çmimet == === E Mendelssohn Bursave (Britani e madhe) === Që nga viti 1856, dha një ''Mendelssohn të Bursave të Fondacionit''në [[Royal Academy of Music|Akademinë Mbretërore të Muzikës]] , është e lidhur, jo të rregullt bursa për promovimin e trajnimit të muzikantëve. Fillimisht ajo është financuar me paratë, me trajnime shtesë, në Leipzig Muzike. E parë marrësit ishte [[Arthur Sullivan]]. === Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Çmimin (Berlin) === E [[Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Preis|Felix-Mendelssohn-Bartholdy çmimi]] nga Prussian trashëgimisë kulturore bazë në Berlin është më e vjetra çmimin për klasike muzikantë në Gjermani. Ai qëndron në ndërrimin e [[Mendelssohn-Preis|Mendelssohn çmimin]], nga 1879 në vitin 1936 nga Prussian shtetit sponsorizuar. === Ndërkombëtare Mendelssohn-çmimin Leipzig === E [[Internationaler Mendelssohn-Preis zu Leipzig|Ndërkombëtare Mendelssohn-çmimin Leipzig]] (deri në vitin 2009: Leipzig Mendelssohn çmimin)<ref name="urlMendelssohn-Preis 2009">{{cite web|url=http://www.mendelssohn-preis.de/der-mendelssohn-preis.html|title=Leipziger Mendelssohn-Preis|accessdate=2013-04-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20160627200653/http://www.mendelssohn-preis.de/der-mendelssohn-preis.html|archive-date=27 qershor 2016}}</ref> është që prej vitit 2007 nga [[Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Stiftung|Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Fondacioni]] në [[Gewandhaus (Leipzig)|Leipzig Gewandhaus]] dha. Ai mund të jetë në tri kategori do të fitojnë nga: ''muzika'', ''artet pamore'' dhe ''përkushtimi Social''. === Vëllezërit E Motrat E-Mendelssohn Medalje === Fëmijët Mendelssohn medalje do të jepen çdo vit nga [[Chorverband Berlin]] , në bashkëpunim me [[Mendelssohn-Gesellschaft|Mendelssohn shoqërisë]] në [[Mendelssohn-Remise]] në [[Berlin-Mitte]] për kontribute të shquara në Berlin-bazuar Amator në kor për të krijuar dha. == Veprat dhe punën e drejtorive == {{Kryesor|Liste der Werke von Felix Mendelssohn Bartholdy}}Veprat e kompozitorit të janë të qasshme në dy biznesit directories. Një directory e 1882 listat 350 kompozime. 26. Në gusht të vitit 2009 ishte një i ri, shkencore lista e punimeve – [[Mendelssohn-Werkverzeichnis|Mendelssohn-lista e veprave (MWV)]] – me 750 kompozimet në 26 grupet e Mendelssohn-Forschungsstelle e [[Sächsische Akademie der Wissenschaften|Saksone, Akademia e Shkencave]] e publikuara. Koleksioni i dorëshkrimeve dhe gjurmët e Mendelssohn vepra janë të përfshira. Në një Shtojcë të drejtorisë së veprat e cituara, me të dyshimtë autorësinë e tij dhe marrëveshjet e të tjerëve punon. == Letra == * {{Cite book|title=Briefe|publisher=Fischer Taschenbuch|date=1984|isbn=3-596-22142-0}} * {{Cite book|title=Sämtliche Briefe in 12 Bänden|publisher=[[Bärenreiter]]}} ** Grupi 1: në 1816, deri në qershor 1830, Kassel, 2008<ref><div>Rishikimi nga [[Peter Sühring]] në [http://info-netz-musik.bplaced.net/?p=9157 info-network-muzike] nga 6. </div></ref> ** Vëllimi 2: korrik 1830 deri në korrik 1832-it. 2009. ** Grupi 3: Gusht 1832-It-Korrik, 1834. 2010. ** Grupi 4: gusht 1834 dhe qershor 1836. 2011. ** Vëllimi 5: korrik 1836 shkurt 1838-ës. 2012. ** Vëllimi 6: shkurt, 1838-ës deri në shtator 1839. 2012<ref><div>Rishikimi nga Peter Sühring në [http://info-netz-musik.bplaced.net/?p=9147 info-network-muzike] nga 6. </div></ref> ** Volumi 7: tetor 1839 deri në shkurt 1841. 2013. ** Vëllimi 8: Mars 1841 gusht 1842. 2013. ** Vëllimi 9: shtator 1842 deri në dhjetor 1843. 2015. ** Vëllimi 10: janar 1844 deri në qershor 1845, në vitin 2016 ** Vëllimi 11: korrik 1845 në janar të vitit 1847. Në vitin 2016. ** Vëllimi 12: shkurt e 1847-ës, deri në nëntor, 1847, si dhe indeksi i Përgjithshëm i vëllime 1 deri në 12. Në vitin 2017. * {{Cite book|title=Briefe|publisher=Verlag für Berlin-Brandenburg|date=1997|isbn=3-930850-68-0}} <span>(</span>[[Faksimile|facsimile]]<span>shtypjen e 1861 dhe 1863 në Verlag Herman Mendelssohn letrës botuar vëllime). </span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.btitle=Briefe&rft.date=1997&rft.genre=book&rft.isbn=3930850680&rft.place=Potsdam&rft.pub=Verlag+f%C3%BCr+Berlin-Brandenburg">&nbsp;</span> ** Vëllimi 1: udhëtimi letra nga vitet 1830 të 1832-it ** Vëllimi 2: letra nga vitet e 1833 për 1847 * {{Cite book|title=Briefe von Felix Mendelssohn-Bartholdy an [[Ignaz Moscheles|Ignaz und Charlotte Moscheles]]|publisher=Duncker & Humblot|date=1888}} * {{Cite book|title=„Freund meiner MusikSeele“. Felix Mendelssohn Bartholdy und Carl Klingemann im brieflichen Dialog|publisher=Bärenreiter|date=2014|isbn=978-3-7618-2299-9}}<ref><div>Rishikimi nga Peter Sühring në [http://info-netz-musik.bplaced.net/?p=12494 info-network-muzikor] në 4. </div></ref> == Të mesëm të letërsisë == * {{Cite book|title=Das Wunder Mendelssohn: Porträt eines großen Musikers|publisher=Faber & Faber|date=2009|isbn=978-3-86730-090-2}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy|publisher=Rowohlt|date=2009|isbn=978-3-499-50709-0}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy. Ein Almanach|publisher=Henschel-Verlag|date=2008|isbn=978-3-89487-619-7}} * {{Cite book|title=Reisen zu Felix Mendelssohn Bartholdy. Stationen seines Lebens und Wirkens|publisher=Westkreuz-Verlag|date=2008|isbn=978-3-939721-01-7}} * {{Cite book|title=Mendelssohn. Leben und Werk in neuer Sicht|publisher=Atlantis Musikbuch-Verlag|date=1980|isbn=3-7611-0571-1}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy und seine Zeit|edition=3.|publisher=Laaber-Verlag|date=2013|isbn=978-3-921518-82-3}} <span>(Erstausgabe: 1984).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Wulf+Konold&rft.btitle=Felix+Mendelssohn+Bartholdy+und+seine+Zeit&rft.date=2013&rft.edition=3.&rft.genre=book&rft.isbn=9783921518823&rft.place=Laaber&rft.pub=Laaber-Verlag">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Mendelssohn: Sein Leben – seine Musik|publisher=Carus-Verlag|date=2008|isbn=978-3-89948-098-6}} <span>(englisch).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Ralph+Larry+Todd&rft.btitle=Mendelssohn%3A+Sein+Leben+-+seine+Musik&rft.date=2008&rft.genre=book&rft.isbn=9783899480986&rft.place=Stuttgart&rft.pub=Carus-Verlag">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Die Musikveranstaltungen bei den Mendelssohns – Ein „musikalischer Salon“?|volume=2|date=2006|isbn=3-00-020514-4}} ISBN 3-00-020514-4 <span>(Mit Beiträgen von Barbara Hahn, Petra Wilhelmy-Dollinger, Wolfgang Dinglinger, Hans-Günter Klein, Ralf Wehner).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.atitle=Die+Musikveranstaltungen+bei+den+Mendelssohns+-+Ein+%E2%80%9Emusikalischer+Salon%E2%80%9C%3F&rft.au=Hans-G%C3%BCnter+Klein&rft.btitle=Leipzig+-+Musik+und+Stadt+-+Studien+und+Dokumente&rft.date=2006&rft.genre=book&rft.isbn=3000205144&rft.volume=2">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Das Glück der Mendelssohns – Geschichte einer deutschen Familie|publisher=Aufbau-Verlag|date=2005|isbn=3-351-02600-5}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy. Aus der Partitur eines Musikerlebens|url=https://archive.org/details/felixmendelssohn0000donn|publisher=Droste|date=1992|isbn=3-7700-0989-4}} * {{Cite book|title=Die Mendelssohns. Bilder aus einer deutschen Familie|url=https://archive.org/details/diemendelssohnsb0000kles|publisher=Artemis|date=1990|isbn=3-7608-1020-9}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn und seine Zeit: Bildnis und Schicksal eines Meisters|edition=unveränderter Nachdruck der 1.|publisher=Fischer Taschenbuchverlag|date=2016|isbn=978-3-596-30862-0}} <span>(Erstausgabe: 1959).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Heinrich+Eduard+Jacob&rft.btitle=Felix+Mendelssohn+und+seine+Zeit%3A+Bildnis+und+Schicksal+eines+Meisters&rft.date=2016&rft.edition=unver%C3%A4nderter+Nachdruck+der+1.&rft.genre=book&rft.isbn=9783596308620&rft.place=Frankfurt+am+Main&rft.pub=Fischer+Taschenbuchverlag">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Mendelssohn Bartholdy|url=https://archive.org/details/felixmendelssohn0000worb|series=rororo-Bildmonographie|publisher=Rowohlt Verlag|date=1974|isbn=3-499-50215-1}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy und die Musik der Vergangenheit|series=Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts|publisher=Gustav Bosse|date=1969}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy. Briefe einer Reise durch Deutschland, Italien und die Schweiz|publisher=Niehans|date=1958}} * {{Cite book|title=Ein Quartett bei Goethe|date=1867|pages=4–8|url=[[s:Ein Quartett bei Goethe|Wikisource]]}} * {{Cite book|title=Erinnerungen an Felix Mendelssohn-Bartholdy: Ein Künstler- u. Menschenleben|publisher=Brockhaus|date=1868}} * {{Cite book|title=Erinnerungen an Felix Mendelssohn-Bartholdy|url=[[s:Erinnerungen an Felix Mendelssohn-Bartholdy|Wikisource]]}} &ndash; <span>ca. 1848).</span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Robert+Schumann&rft.btitle=Erinnerungen+an+Felix+Mendelssohn-Bartholdy&rft.genre=book">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy: Interpretationen seiner Werke|publisher=Laaber|date=2016|isbn=978-3-89007-505-1}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn Bartholdy. „Der die Widersprüche der Zeit am klarsten durchschaut“|publisher=Bärenreiter, Metzler|date=2017|isbn=978-3-476-04540-9}} * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn. Der (un)vollendete Tonkünstler|publisher=[[Hentrich & Hentrich]]|date=2018|isbn=978-3-95565-285-2}} '''Referencë punon''' * Christoph Ritëm Guri: Mendelssohn Bartholdy, Felix. <span>Në: </span>''Re gjermane biografi'' <span>(NDB). </span><span>Band</span>&nbsp;<span>17, Duncker & Humblot, Berlin 1994, </span>ISBN 3-428-00198-2<span>, fq. </span>&nbsp;<span>53-58</span> <span>(</span><span class="plainlinks-print">[http://daten.digitale-sammlungen.de/0001/bsb00016335/images/index.html?seite=69 Digitalisat]</span><span>).</span> * {{Cite book|title=Große jüdische National-Biographie|volume=4|date=1929}} '''Për Marrjen''' * {{Cite book|title=Felix Mendelssohn im Spiegel eigener Aussagen und zeitgenössischer Dokumente|publisher=Manesse Verlag|date=1987|isbn=3-7175-1281-1}} * {{Cite book|title=Heros und Schandfleck. Die Denkmäler für Felix Mendelssohn Bartholdy in England und Deutschland 1860 bis 1936|date=2009|issn=1863-3536|pages=467–478}} * {{Cite book|title=Damnatio memoriae. Die städtische Kulturpolitik und die Demontage des Mendelssohn-Denkmals in Leipzig|date=2005|isbn=3-506-79608-9|pages=139–179}} ISBN 3-506-79608-9<span>,</span> <span style="white-space:nowrap">fq. <span style="display:inline-block;width:.2em">&nbsp;</span>139-179</span><span>.</span> <span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.atitle=Damnatio+memoriae.+Die+st%C3%A4dtische+Kulturpolitik+und+die+Demontage+des+Mendelssohn-Denkmals+in+Leipzig&rft.au=Yvonne+Wasserloos&rft.btitle=Stadtverwaltung+im+Nationalsozialismus.+Systemstabilisierende+Dimensionen+kommunaler+Herrschaft&rft.date=2005&rft.genre=book&rft.isbn=3506796089&rft.pages=139-179&rft.place=Paderborn%2FM%C3%BCnchen%2FWien%2FZ%C3%BCrich">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Verehrung und Verfemung: Das Mendelssohn-Denkmal in Düsseldorf|date=2009|isbn=978-3-936698-11-4|pages=150–163}} ISBN 978-3-936698-11-4<span>, </span><span style="white-space:nowrap">fq. <span style="display:inline-block;width:.2em">&nbsp;</span>150-163</span><span>. </span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.atitle=Verehrung+und+Verfemung%3A+Das+Mendelssohn-Denkmal+in+D%C3%BCsseldorf&rft.au=Yvonne+Wasserloos&rft.btitle=%E2%80%9E%C3%9Cbrigens+gefall+ich+mir+pr%C3%A4chtig+hier%E2%80%9C.+Felix+Mendelssohn+Bartholdy+in+D%C3%BCsseldorf&rft.date=2009&rft.genre=book&rft.isbn=9783936698114&rft.pages=150-163&rft.place=D%C3%BCsseldorf">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Im Schatten. Düsseldorfs Verhältnis zu Mendelssohn vor und nach 1945|publisher=Ed. Argus|date=2012|isbn=978-3-931264-62-8|pages=169–184}} ISBN 978-3-931264-62-8<span>,</span> <span style="white-space:nowrap">fq. <span style="display:inline-block;width:.2em">&nbsp;</span>169-184</span><span>.</span> <span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.atitle=Im+Schatten.+D%C3%BCsseldorfs+Verh%C3%A4ltnis+zu+Mendelssohn+vor+und+nach+1945&rft.au=Yvonne+Wasserloos&rft.btitle=B%C3%BCrgerlichkeit+und+%C3%96ffentlichkeit.+Mendelssohns+Wirken+in+D%C3%BCsseldorf&rft.date=2012&rft.genre=book&rft.isbn=9783931264628&rft.pages=169-184&rft.place=Schliengen%2FMarkgr%C3%A4ferland&rft.pub=Ed.+Argus">&nbsp;</span> '''"Mendelssohn-Studien"''' * {{Cite book|title=Mendelssohn-Studien für die Mendelssohn-Gesellschaft|issn=0340-8140|url=[http://www.mendelssohn-gesellschaft.de/publizieren.php?lang=1 Übersicht]}} <span>(</span>[http://www.mendelssohn-gesellschaft.de/publizieren.php?lang=1 Vështrim] &#x5B;<span>qasur më 21. </span>&nbsp;<span>Korrik 2015</span>&#x5D; <span>që nga viti 1972). </span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.btitle=Mendelssohn-Studien+f%C3%BCr+die+Mendelssohn-Gesellschaft&rft.genre=book&rft.issn=0340-8140">&nbsp;</span> '''Romanet e''' * {{Cite book|title=Jenseits des Glücks. Der romantische Lebensroman des Felix Mendelssohn-Bartholdy|publisher=Scherz Verlag|date=1987}} * {{Cite book|title=Fanny Mendelssohn Hensel. Aus dem Schatten des Bruders|publisher=Kaufmann|date=2005|isbn=3-7806-5304-4}} <span>(roman-biografi – paraqet Felix Mendelssohn nga këndvështrimi i tij më i madh i motrës). </span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Thea+Derado&rft.btitle=Fanny+Mendelssohn+Hensel.+Aus+dem+Schatten+des+Bruders&rft.date=2005&rft.genre=book&rft.isbn=3780653044&rft.place=Lahr&rft.pub=Kaufmann">&nbsp;</span> * {{Cite book|title=Das Spiel der Täuschung. Düsseldorf 1834|publisher=Droste Verlag|date=2015|isbn=978-3-7700-1542-9}} <span>(roman Historik për Felix Mendelssohn Bartholdy është Punuar si një muzikë Drejtor në Düsseldorf). </span><span class="Z3988" style="display:none" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rfr_id=info:sid/de.wikipedia.org:Felix+Mendelssohn+Bartholdy&rft.au=Christa+Holtei&rft.btitle=Das+Spiel+der+T%C3%A4uschung.+D%C3%BCsseldorf+1834&rft.date=2015&rft.genre=book&rft.isbn=9783770015429&rft.place=D%C3%BCsseldorf&rft.pub=Droste+Verlag">&nbsp;</span> == Film == * ''Felix Mendelssohn Bartholdy – dhimbje e lumturi. Një kompozitor e jetës, mes tragjedisë dhe Triumf.'' 45&nbsp;minuta; Drejtori: Eva Jobst; MDR televizive; së pari broadcast: 8. Shkurt 2009. == Lidhjet == * Punon nga ose në lidhje me Felix Mendelssohn në katalogun e bibliotekës kombëtare gjermane * Punon nga ose në lidhje me Felix Mendelssohn në gjermanisht Digital library * [http://www.musikbibliographie.de/SET=17/TTL=1/COLMODE=1/CMD?ACT=SRCHA&IKT=1016&SRT=YOP&TRM=Felix+Mendelssohn+Bartholdy Letërsia Felix Mendelssohn Bartholdy] në bibliografi e shkrimeve rreth muzikës * [http://www.saw-leipzig.de/de/projekte/leipziger-ausgabe-der-werke-von-felix-mendelssohn-bartholdy/thematisch-systematisches-werkverzeichnis Tematike-sistematike katalog të veprave (MWV)] * [http://www.lieder.net/lieder/get_settings.html?ComposerId=5034 Të gjitha këngë e tekste] në [http://www.lieder.net/ Të LiederNet arkivat] (për shembull, T. Anglisht) '''Biografike''' * [https://web.archive.org/web/20161221215937/http://www.mendelssohn-stiftung.de/r-biographie.html Dhënat biografike] www.mendelssohn-stiftung.de * [http://www.judentum-projekt.de/persoenlichkeiten/musik/felixmendelssohnbartholdy/index.html CV me vërejtjet mbi anti-Semitizmi,] www.judentum-projekt.de * [https://web.archive.org/web/20160304091123/http://www.mendelssohn-stiftung.de/f-Download-d-file.html?id=29 Gjenealogjia e Mendelssohn familjes (fragment)] www.mendelssohn-stiftung.de '''Shënime''' * [https://web.archive.org/web/20160921113954/http://www.mendelssohn-stiftung.de/r-digitale-bibliothek.html Digital bibliotekën e Mendelssohn-shtëpi, Leipzig] * Shënime dhe fotografi audio e Felix Mendelssohn në Ndërkombëtare të Muzikës Rezultatin Bibliotekën e Projektit * www.kreusch-sheet-music.net – e zakonshme të lirë rezultatet nga Felix Mendelssohn Bartholdy * Përbashkët të lirë rezultatet nga Felix Mendelssohn në Korale e Domain Publik të Bibliotekës korale wiki (anglisht) * Punon nga Felix Mendelssohn Bartholdy në Mutopia projektit * [http://www.gmg-bw.de/html/musikl-multimedia_lied_ga_mendelssohn.html Këngë-Portal] * [https://www.digitale-sammlungen.de/index.html?c=sammlung&projekt=1216809160&l=de Kompjuterizuara në edicionin e shtetit Bavarez bibliotekës] '''Kompanitë dhe projektet''' * [https://web.archive.org/web/20130512060943/http://www.mendelssohn-gesellschaft.de/ Mendelssohn-Gesellschaft e.] [https://web.archive.org/web/20130512060943/http://www.mendelssohn-gesellschaft.de/ V.] * [http://www.mendelssohngesellschaft.ch/ Mendelssohn Shoqërisë Në Zvicër] * [http://www.mendelssohn-stiftung.de/ Felix-Mendelssohn-Bartholdy-Stiftung e. &nbsp;V.] * [https://www.mendelssohn-stiftung.de/internationaler-mendelssohn-preis/ Ndërkombëtare Mendelssohn-çmimin Leipzig] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191028203938/https://www.mendelssohn-stiftung.de/internationaler-mendelssohn-preis/ |date=28 tetor 2019 }} * [http://themendelssohnproject.de/ E Mendelssohn Projektit] – projekti me synim të plotë të veprave të Felix dhe Fanny Mendelssohn == Shënime dhe referenca == {{reflist}} [[Kategoria:Vdekje 1847]] [[Kategoria:Lindje 1809]] [[Kategoria:Gjermanë]] [[Kategoria:Kompozitorë romantikë]] [[Kategoria:Wikipedia:Artikuj të mirë]] [[Kategoria:Pages with unreviewed translations]] eh1hi9pkk93jvxdb3wrozuw2s4ojd0x Adolf Eichmann 0 260735 2465439 2459986 2022-07-27T19:34:13Z InternetArchiveBot 115207 Adding 2 books for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Adolf Eichmann | image = Adolf Eichmann, 1942.jpg | caption = Eichmann in 1942 | other_names = Ricardo Klement | birth_date = {{Birth date|df=yes|1906|3|19}} | birth_place = [[Solingen]], [[Rhine Province]], [[Kingdom of Prussia]],<br>[[German Empire]] | death_date = {{death date and age|df=yes|1962|6|1|1906|3|19}} | death_place = [[Ayalon Prison]], [[Ramla]], [[Israel]] | nationality = Gjerman | occupation = SS-''[[Obersturmbannführer]]'' (Nënkolonel) | kompania = [[RSHA]] | organization = ''[[Schutzstaffel]]'' | party = [[Partia Popullore Socialiste Gjermane e Punëtorëve]] | spouse = {{marriage|Veronika Liebl|21 March 1935}} | children = {{plainlist| * Klaus Eichmann (born 1936 in [[Berlin]]) * Horst Adolf Eichmann (born 1940 in [[Vienna]]) * Dieter Helmut Eichmann (born 1942 in [[Prague]]) * Ricardo Francisco Eichmann ([[:de:Ricardo Eichmann|de]]) (born 1955 in [[Buenos Aires]]) }} | parents = {{plainlist| *Adolf Karl Eichmann *Maria (''née'' Schefferling)}} | awards = {{plainlist | * [[Iron Cross]], Second Class * [[War Merit Cross]] 1st Class with swords * War Merit Cross 2nd Class with swords }} | signature = Adolf Eichmann (signature).svg }} '''Otto Adolf Eichmann''' {{efn|name=forenames}} ( / aɪ k m ən aɪ x - / ; <ref> [http://www.dictionary.com/browse/eichmann "Eichmann"] . ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary|Fjalor i rastësishëm i Shtëpisë Webster i pashkelur]]'' . </ref> Gjermanisht: ; 19 mars 1906 &nbsp; - 1 qershor 1962) ishte një gjerman-austriak {{sfn|Geets|2011}} [[Gjermania Naziste|nazist]] [[SS]] - ''Obersturmbannführer'' dhe një nga organizatorët kryesorë të [[Holokausti|Holokaustit]]. Ai u ngarkua nga SS- ''Obergruppenführer'' ("Udhëheqësi i Lartë i Grupit") [[Reinhard Heydrich]] me lehtësimin dhe menaxhimin e logjistikës së përfshirë në deportimin masiv të [[Çifutët|hebrenjve]] në [[Ghettos in Nazi-occupied Europe|geto]] dhe [[Extermination camp|kampe shfarosjeje]] në [[Evropa lindore|Evropën Lindore të]] [[Europa e pushtuar nga Gjermania Naziste|pushtuar nga nazistët]] gjatë [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]]. Ai u kap nga [[Mossad]] në [[Argjentina|Argjentinë]] më 11 maj 1960 dhe më pas u shpall fajtor për [[War crimes|krime lufte]] në një gjykim të publikuar gjerësisht në [[Jeruzalemi|Jerusalem]], [[Izraeli|Izrael]]. Eichmann u ekzekutua duke u varur në vitin 1962. Pas një shkollimi të zakonshëm, Eichmann punoi shkurtimisht për kompaninë e minierës së babait të tij në [[Austria|Austri]], ku familja kishte shkuar më 1914. Ai punoi si shitës udhëtues i naftës duke filluar në vitin 1927 dhe u bashkua me [[Partia Naziste|Partinë Naziste]] dhe [[SS]] në 1932. Ai u kthye në [[Gjermania|Gjermani]] në vitin 1933, ku u bashkua me ''[[Sicherheitsdienst]]'' (SD; Shërbimi i Sigurisë); atje u emërua kreu i departamentit përgjegjës për çështjet hebreje, veçanërisht [[Emigration|emigracionin]] , të cilin nazistët e inkurajuan përmes dhunës dhe presionit ekonomik. Pas shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore në shtator 1939, Eichmann dhe stafi i tij bënë që hebrenjtë të përqendroheshin në geto në qytetet e mëdha me pritshmërinë se ata do të transportoheshin ose më larg në lindje ose përtej detit. Ai gjithashtu hartoi plane për një rezervë hebreje, së pari në Nisko në juglindje të Polonisë dhe më vonë në Madagaskar , por asnjërit nga këto plane nuk u krye kurrë. Nazistët filluan [[Operation Barbarossa|pushtimin e Bashkimit Sovjetik]] në qershor 1941 dhe politika e tyre ndaj hebrenjve ndryshoi nga emigrimi në shfarosje. Për të bashkërenduar planifikimin për gjenocid, Heydrich, i cili ishte eprori i Eichmann, priti udhëheqësit administrativ të regjimit në [[Wannsee Conference|Konferencën Wannsee]] më 20 janar 1942. Eichmann mblodhi informacion për të, mori pjesë në konferencë dhe përgatiti minutat e tij. Eichmann dhe stafi i tij u bënë përgjegjës për deportimet e hebrenjve në [[Extermination camps|kampet e shfarosjes]] , ku viktimat ishin [[Gas chamber|gazuar]]. [[Operation Margarethe|Gjermania pushtoi Hungarinë]] në mars të vitit 1944 dhe Eichmann mbikqyri deportimin e shumicës së popullsisë hebraike. Shumica e viktimave u dërguan në [[Auschwitz concentration camp|kampin e përqendrimit]] në [[Auschwitz concentration camp|Auschwitz]], ku rreth 75 për qind u vranë mbas mbërritjes. Deri në kohën kur u ndaluan transportet në korrik 1944, 437,000 prej 725,000 hebrenjve të Hungarisë u vranë. [[Dieter Wisliceny]] dëshmoi në Nuremberg se Eichmann i kishte thënë atij se do të "kërcente duke qeshur në varr, prej ndjenjës se ai kishte pesë milionë njerëz {{efn|Midis 5 dhe 6 milionë hebrenj evropianë u vranë në [[Holokausti|Holokaust]].{{sfn|Bauer|Rozett|1990|pp=1797, 1799}}}} në ndërgjegjen e tij do të ishte për të një burim i kënaqësisë së jashtëzakonshme". {{sfn|Stangneth|2014|p=297}} Pas humbjes së Gjermanisë në 1945, Eichmann u kap nga forcat amerikane, por u arratis nga një kamp ndalimi dhe lëvizi nëpër Gjermani për të shmangur ri-kapjen. Ai përfundoi në një fshat të vogël në [[Saksonia e Ulët|Saksoninë e Ulët]], ku jetonte deri në vitin 1950, kur shkoi në Argjentinë duke përdorur letra të rreme. Një grup i agjentëve të Mossad dhe [[Shin Bet]] kapën Eichmann dhe e çuan në Izrael për të dalë në gjyq për 15 akuza penale, duke përfshirë krimet e luftës, [[Crimes against humanity|krimet kundër njerëzimit]] dhe krimet kundër popullit hebre. Gjatë gjykimit, ai nuk e [[Holocaust denial|mohoi Holokaustin]] apo rolin e tij në organizimin e tij, por pohoi se ai thjesht po [[Nuremberg defense|ndiqte urdhrat]] në një sistem totalitar ''[[Führerprinzip]]''. Ai u shpall fajtor për të gjitha akuzat dhe u [[Executed by hanging|ekzekutua duke u varur]] më 1 qershor 1962. {{efn|Ekzekutimi u përgatit për të ndodhur në mesnatë më 31 maj, por u vonua pak; Eichmann kështu vdiq disa minuta në 1 qershor.{{sfn|Hull|1963|p=160}}|name=1june}} Gjyqi u përcoll gjerësisht në media dhe më vonë ishte subjekt i disa librave, duke përfshirë librin e [[Hannah Arendt]] ''[[Eichmann in Jerusalem|Eichmann në Jeruzalem]]'', në të cilin Arendt përdori frazën "banaliteti i së keqes" për të përshkruar Eichmann. {{sfn|Arendt|1994|p=252}} == Jeta e hershme dhe arsimimi == Otto Adolf Eichmann, {{efn|name=forenames}} më i madhi prej pesë fëmijëve, lindi në vitin 1906 në një familje [[Protestantizmi|protestante]] [[Calvinist|kalviniste]] në [[Solingen]] të Gjermanisë. {{sfn|Cesarani|2005|pp=19, 26}} Prindërit e tij ishin Adolf Karl Eichmann, një llogaritar dhe Maria (''Schefferling''), një shtëpiake. {{sfn|Cesarani|2005|p=19}} {{sfn|Eichmann|1961}} {{efn|name=Father's name}} Adolfi plak u zhvendos në [[Linz]], Austri në 1913 për të marrë një pozicion si menaxher komercial për Tramvajin e Linz dhe Kompaninë Elektrike, dhe pjesa tjetër e familjes erdhi një vit më vonë. Pas vdekjes së Marias në vitin 1916, babai i Eichmann u martua me Maria Zawrzel, një protestante e devotshme me dy djem. {{sfn|Cesarani|2005|pp=19–20}} Eichmann mori pjesë në Kaiser Franz Joseph ''[[Realschule|Staatsoberrealschule]]'' (shkolla e mesme shtetërore) në Linz, e njëjta shkollë e mesme që [[Adolf Hitler|Adolf Hitleri]] kishte ndjekur rreth 17 vjet më parë. {{sfn|Lipstadt|2011|p=45}} Ai luante violinë dhe mori pjesë në sporte dhe klube, duke përfshirë një ''grup'' punimi druri ''[[Wandervogel]]'' dhe grupi zbulues që përfshinte disa djem të moshuar që ishin anëtarë të milicive të [[Right-wing|krahut të djathtë]]. {{sfn|Cesarani|2005|p=21}} Performanca e tij e dobët në shkollë rezultoi që babai i tij ta tërhiqte atë nga ''Realschule'' dhe e regjistroi atë në kolegjin profesional të ''Bundeslehranstalt für Elektrotechnik, Maschinenbau und Hochbau''. {{sfn|Cesarani|2005|p=21–22}} Ai u largua pa marrë një diplomë dhe iu bashkua ndërmarrjes së re të babait të tij, ndërmarrjes minerare Untersberg, ku punoi për disa muaj. {{sfn|Cesarani|2005|p=21–22}} Nga 1925 deri në 1927 ai punoi si nëpunës shitjesh për kompaninë radio të ''Oberösterreichische Elektrobau AG''. Më pas, midis viteve 1927 dhe fillimit të vitit 1933, Eichmann punoi në [[Upper Austria|Austrinë e Epërme]] dhe në [[Salcburgu|Salzburg]] si agjent qarku për kompaninë Vacuum Oil AG. {{sfn|Levy|2006|p=98}} {{sfn|Cesarani|2005|p=34}} Gjatë kësaj kohe, ai u bashkua me ''Jungfrontkämpfervereinigung'', seksioni rinor i lëvizjes së veteranëve të krahut të djathtë të [[Hermann Hiltl]] dhe filloi të lexonte gazetat e botuara nga [[Partia Naziste]] (NSDAP). {{sfn|Cesarani|2005|pp=28, 35}} Platforma e partisë përfshinte shpërbërjen e [[Republika e Weimarit|Republikës]] së [[Republika e Weimarit|Weimarit]] në Gjermani, refuzimin e kushteve të [[Traktati i Versajës|Traktatit të Versajës]], [[Antisemitizmi|antisemitizmin]] radikal dhe [[Bolsheviks|antibolshevizmin]]. {{sfn|Goldhagen|1996|p=85}} Ata premtuan një qeveri të fortë qendrore, zgjerim të ''[[Lebensraum]]'' (hapësirë jetese) për popujt gjermanikë, formimin e një komuniteti kombëtar të bazuar në racë dhe pastrimin racial nëpërmjet shtypjes aktive të [[Çifutët|hebrenjve]], të cilët do të zhvisheshin nga shtetësia dhe të drejtat e tyre civile. {{sfn|Evans|2003|pp=179–180}} == Karriera e hershme == [[Skeda:EichmannSSdoc.jpg|parapamje| ''[[Lebenslauf]]'' i Adolf Eichmann (résumé) i bashkangjitur kërkesës së tij për promovim nga SS- ''[[Hauptscharführer]]'' në SS- ''[[Untersturmführer]]'' në vitin 1937 ]] Me këshillën e mikut të familjes dhe udhëheqësin lokal ''[[SS|Schutzstaffel]]'' [[Ernst Kaltenbrunner]], Eichmann u bashkua me degën austriake të NSDAP më 1 prill 1932, anëtari numër 889,895. {{sfn|Ailsby|1997|p=40}} Anëtarësia e tij në SS u konfirmua shtatë muaj më vonë (numri i anëtarit SS 45,326). {{sfn|Cesarani|2005|p=28}} Regjimenti i tij ishte SS-''Standarte'' 37, përgjegjës për ruajtjen e selisë së partisë në Linz dhe mbrojtjen e folësve të partisë në mitingje, të cilat shpesh do të bëheshin të dhunshme. Eichmann ndoqi aktivitetet e partisë në Linz gjatë fundjavave, duke vazhduar në pozicionin e tij në Vacuum Oil në Salzburg. {{sfn|Cesarani|2005|p=34}} Pak muaj pas [[Machtergreifung|marrjes së pushtetit nga nazistët]] në Gjermani në janar të vitit 1933, Eichmann humbi punën për shkak të shkurtimeve të stafit në "Vacuum Oil". Partia naziste u ndalua në Austri rreth të njëjtës kohë. Këto ngjarje ishin faktorë në vendimin e Eichmann për t'u kthyer në Gjermani. {{sfn|Cesarani|2005|p=35}} Ashtu si shumë nacional-socialistë të tjerë që largoheshin nga Austria në pranverën e vitit 1933, Eichmann u nis për në [[Passau]] , ku iu bashkua [[Andreas Bolek|Andreas Bolekut]] në selinë e tij. {{sfn|Rosmus|2015|p=83 f}} Pasi mori pjesë në një program trajnimi në depon e SS në [[Klosterlechfeld]] në gusht, Eichmann u kthye në kufirin e Passau në shtator, ku u caktua të udhëhiqte një ekip ndërlidhës prej tetë njerëzish për të udhëhequr nacional-socialistët austriak në Gjermani dhe për të kontrabanduar materialet e propagandës nga atje në Austri. {{sfn|Rosmus|2015|p=84}} Në fund të dhjetorit, kur kjo njësi u shpërbë, Eichmann u promovua në SS-''[[Scharführer]]'' (kreu i skuadrës, i barabartë me tetar). {{sfn|Cesarani|2005|p=37}} Batalioni Eichmann i Regjimentit Deutschland u stacionua në kazermat pranë [[Kampi i përqëndrimit Dachau|kampit së përqendrimit]] në [[Kampi i përqëndrimit Dachau|Dachau]] . {{sfn|Levy|2006|p=101}} Në vitin 1934, Eichmann kërkoi transferimin tek ''[[Sicherheitsdienst]]'' (SD, Shërbimi i Sigurisë) i SS, për të shpëtuar nga "monotonia" e stërvitjes ushtarake dhe shërbimit ushtarak në Dachau. Eichmann u pranua në SD dhe u caktua në nën-zyrën e [[Masonëria e Lirë|Freemasons]] , duke organizuar objekte ritualesh të kapura për një muze të propozuar. Pas rreth gjashtë muajsh, Eichmann u ftua nga [[Leopold von Mildenstein]] për t'u bashkuar me departamentin e tij hebre, Seksioni II/112 i SD, në selinë e saj në [[Berlini|Berlin]]. {{sfn|Padfield|2001|p=198}} {{sfn|Levy|2006|pp=103–104}} {{efn|name=renamed}} Transferimi i Eichmann u bë në nëntor të vitit 1934. Më vonë ai e mori parasysh këtë si pushimin e tij të madh. {{sfn|Porter|2007|p=106}} Ai ishte caktuar për të studiuar dhe përgatitur raporte mbi [[Sionizmi|lëvizjen zioniste]] dhe organizata të ndryshme hebraike. Ai madje mësoi një grimcë [[Gjuha hebraike|hebraishtje]] dhe [[Jidish|jidishtje]], duke fituar një reputacion si një specialist në çështjet zioniste dhe çifute. {{sfn|Cesarani|2005|pp=47–49}} Më 21 mars 1935 Eichmann u martua me Veronika (Vera) Liebl (1909-93). {{sfn|Levy|2006|p=150}} Çifti kishte katër djem: Klaus (1936 në Berlin), Horst Adolf (1940 në [[Vjena|Vjenë]]), Dieter Helmut (1942 në [[Praga|Pragë]] ) dhe Ricardo Francisco (1955 në [[Buenos Aires]]). {{sfn|Cesarani|2005|pp=44, 69}} {{sfn|Glass|1995}} Eichmann u promovua në SS-''Hauptscharführer'' në 1936 dhe u ngarkua si një SS-''Untersturmführer'' (toger i dytë) vitin e ardhshëm. {{sfn|Cesarani|2005|pp=49, 60}} [[Gjermania Naziste|Gjermania naziste]] përdori dhunën dhe presionin ekonomik për të inkurajuar çifutët që të linin Gjermaninë me vullnetin e tyre; {{sfn|Longerich|2010|pp=67–69}} rreth 250,000 nga 437,000 hebrenj të vendit emigruan midis viteve 1933 dhe 1939. {{sfn|Longerich|2010|p=127}} {{sfn|Evans|2005|pp=555–558}} Eichmann udhëtoi në [[Mandatory Palestine|Palestinën e Mandatuar]] britanike me eprorin e tij Herbert Hagen në vitin 1937 për të vlerësuar mundësinë e çifutëve të Gjermanisë që vullnetarisht të emigronin në atë vend, duke zbarkuar me kredenciale të falsifikuara të shtypit në [[Haifa]], prej nga udhëtuan në [[Kajro]] në Egjipt. Atje ata takuan Feival Polkes, një agjent i [[Haganah]], me të cilët ata nuk ishin në gjendje të arrinin një marrëveshje. {{sfn|Levy|2006|pp=105–106}} Polkes sugjeroi që më shumë hebrenj duhet të lejohen të largohen sipas kushteve të [[Haavara Agreement|Marrëveshjes së Haavara]], por Hagen refuzoi, duke supozuar se një prani e fortë hebreje në Palestinë mund të çonte në themelimin e një shteti të pavarur, i cili do të shkonte në kundërshtim me politikën e Reich. {{sfn|Cesarani|2005|p=55}} Eichmann dhe Hagen u përpoqën të ktheheshin në Palestinë pak ditë më vonë, por iu mohua hyrja pasi autoritetet britanike i refuzuan atyre vizat. {{sfn|Levy|2006|p=106}} Ata përgatitën një raport për vizitën e tyre, i cili u botua në vitin 1982. {{sfn|Mendelsohn|1982}} Në vitin 1938, Eichmann u vendos në Vienë për të ndihmuar në organizimin e emigrimit hebre nga Austria, e cila sapo ishte bashkuar në Reich përmes ''[[Anschluss]]''. {{sfn|Cesarani|2005|p=62}} Organizatat e komunitetit hebre u vendosën nën mbikëqyrjen e SD dhe kishin për detyrë të inkurajonin dhe lehtësonin emigrimin hebre. {{sfn|Cesarani|2005|p=65}} Financimi erdhi nga paratë e konfiskuara nga njerëzit dhe organizatat e tjera hebraike, si dhe donacionet nga përtej detit, të cilat ishin vendosur nën kontrollin e SD. {{sfn|Cesarani|2005|p=67}} Eichmann u promovua në SS-''Obersturmführer'' (toger i parë) në korrik 1938, dhe u emërua në [[The Central Agency for Jewish Emigration in Vienna|Agjencinë Qendrore për Emigracionin hebre në Vjenë]], i krijuar në gusht. {{sfn|Cesarani|2005|pp=67, 69}} Në kohën kur u largua nga Viena në maj të vitit 1939, rreth 100.000 hebrenj kishin lënë Austrinë ligjërisht dhe shumë të tjerë ishin kontrabanduar në Palestinë dhe gjetkë. {{sfn|Cesarani|2005|p=71}} == Lufta e Dytë Botërore == [[Skeda:General_Government_for_the_occupied_Polish_territories.png|parapamje| Hartë që tregon vendndodhjen e [[General Government|Qeverisë]] së [[General Government|Përgjithshme]], 1941-1945 ]] === Tranzicioni nga emigrimi në deportim === Brenda pak javësh nga [[Invasion of Poland|pushtimi i Polonisë]] më 1 shtator 1939, politika naziste ndaj hebrenjve ndryshoi nga emigracioni vullnetar në [[Deportation|deportim të dhunshëm]]. {{sfn|Longerich|2010|p=132}} Pas diskutimeve me Hitlerin në javët paraardhëse, më 21 shtator SS- ''[[Obergruppenführer]]'' [[Reinhard Heydrich]], kreu i SD, këshilloi stafin e tij se hebrenjtë do të mblidheshin në qytete në Poloni me lidhje të mira hekurudhore për të lehtësuar dëbimin e tyre nga territoret e kontrolluara nga Gjermania, duke filluar me zonat që përfshiheshin në Reich. Ai njoftoi planet për të krijuar një rezervë në Qeverinë e Përgjithshme (pjesa e Polonisë që nuk përfshihej në Reich), ku hebrenjtë dhe të tjerët që konsideroheshin të padëshirueshëm do të prisnin dëbimin e mëtejshëm. {{sfn|Longerich|2010|pp=148–149}} Më 27 shtator 1939 SD dhe ''[[Sicherheitspolizei]]'' (që përbëheshin nga agjencitë policore të [[Gestapo]] dhe [[Kripo]]) u kombinuan në SS-<nowiki><i id="mwrg">Reichssicherheitshauptamt</i></nowiki> (RSHA, Zyra Kryesore e Sigurisë së Reich), e cila u vendos nën kontrollin e Heydrich. {{sfn|Longerich|2012|pp=469, 470}} Pas një vendosjeje në [[Praga|Pragë]] për të ndihmuar në ngritjen e një zyre të emigracionit atje, Eichmann u transferua në [[Berlini|Berlin]] në tetor 1939 për të komanduar Zyrën Qendrore për Emigracionin hebre për të gjithë Rajhun nën [[Heinrich Müller (Gestapo)|Heinrich Müller]], kreun e Gestapos. {{sfn|Cesarani||2005|p=77}} Ai u caktua menjëherë për të organizuar deportimin e 70,000 deri 80,000 hebrenjve nga distrikti [[Ostrava]] në [[Moravia]] dhe distriktin [[Katovica|Katowice]] në pjesën e aneksuar së fundmi të Polonisë. Me iniciativën e tij, Eichmann gjithashtu vendosi plane për të deportuar hebrenjtë nga Viena. Sipas [[Nisko Plan|Planit Nisko]], Eichmann zgjodhi [[Nisko]] si vend për një kamp të ri tranziti ku hebrenjtë do të strehoheshin përkohësisht para se të deportoheshin diku tjetër. Në javën e fundit të tetorit 1939, 4.700 çifutë u dërguan në zonë me tren dhe u lanë me pak fjalë për t'u kujdesur për veten e tyre në një livadh të hapur pa ujë dhe pak ushqim. Kazermat ishin planifikuar por kurrë nuk u përfunduan. {{sfn|Longerich|2010|pp=151–152}} {{sfn|Cesarani||2005|p=77}} Shumë nga të dëbuarit ishin drejtuar nga SS në territorin e okupuar sovjetik dhe të tjerë u vendosën eventualisht në një kamp pune të afërt. Operacioni së shpejti u pezullua, pjesërisht për shkak se Hitleri vendosi se trenat e nevojitur ishin më mirë të përdorura për qëllime ushtarake në atë moment. {{sfn|Longerich|2010|p=153}} Ndërkohë, si pjesë e planeve afat-gjatë të zhvendosjeve të Hitlerit, qindra mijëra gjermanë etnikë po transportoheshin në territoret e aneksuara dhe polakët dhe hebrenjtë etnik po lëvizeshin më tej në lindje, veçanërisht në Qeverinë e Përgjithshme. {{sfn|Cesarani|2005|p=81}} [[Skeda:Eichmann's_office_IVB4.JPG|majtas|parapamje| Përkujtimore në një stacion autobusi pranë zyrës së Eichmann, ''Referat'' IV B4 (Zyra e Çështjeve Çifute) në Kurfürstenstrasse 115, tani e zënë nga një hotel. ]] Më 19 dhjetor 1939, Eichmann u caktua në krye të RSHA ''Referat'' IV B4 (RSHA ''nëndepartamenti'' IV-B4), i ngarkuar me mbikëqyrjen e çështjeve hebreje dhe evakuimit. {{sfn|Cesarani|2005|p=81}} Heydrich njoftoi Eichmann të jetë "eksperti i tij i veçantë", i ngarkuar me rregullimin e të gjitha deportimeve në Poloninë e pushtuar. {{sfn|Longerich|2010|p=156}} Kjo punë kërkonte koordinimin me agjencitë e policisë për heqjen fizike të hebrenjve, që merreshin me pasurinë e tyre të konfiskuar dhe rregullimin e financimit dhe transportit. {{sfn|Cesarani|2005|p=81}} Brenda pak ditësh nga emërimi i tij, Eichmann formuloi një plan për të deportuar 600,000 hebrenj në Qeverinë e Përgjithshme. Plani ishte penguar nga [[Hans Frank]], guvernatori i përgjithshëm i territoreve të okupuara, i cili nuk i gatshëm të pranonte të dëbuarit, sepse duke bërë këtë, do të kishte një ndikim negativ në zhvillimin ekonomik dhe qëllimin e tij final të [[Germanisation|gjermanizimit]] të rajonit. {{sfn|Cesarani|2005|p=81}} Në rolin e tij si ministër përgjegjës për [[Four Year Plan|Planin Katër Vjeçar]], më 24 mars 1940 [[Hermann Goering|Hermann Göring]] ndaloi çdo transport të mëtejshëm në Qeverinë e Përgjithshme nëse nuk miratohej ose Frank. Transportet vazhduan, por me një ritëm shumë më të ngadaltë se sa ishte parashikuar fillimisht. {{sfn|Longerich|2010|p=159}} Që nga fillimi i luftës deri në prill të vitit 1941, rreth 63,000 hebrenj u transportuan në Qeverinë e Përgjithshme. {{sfn|Evans|2008|p=57}} Në shumë trena në këtë periudhë, deri në një e treta e të dëbuarve vdiqën në tranzit. {{sfn|Evans|2008|p=57}} {{sfn|Longerich|2010|p=157}} Ndërsa Eichmann pretendoi në gjyqin e tij të jetë mërzitur nga kushtet e tmerrshme në trena dhe në kampet e tranzitit, korrespondenca e tij dhe dokumentet e kohës tregojnë se shqetësimi i tij kryesor ishte arritja e deportimeve ekonomikisht dhe me pengesa minimale për operacionet ushtarake në vazhdim të Gjermanisë. {{sfn|Cesarani|2005|pp=83–84}} Çifutët u përqendruan në [[Ghettos in Nazi-occupied Europe|geto]] në qytete të mëdha me shpresën se në një moment ata do të transportoheshin më tej në lindje ose edhe përtej detit. {{sfn|Longerich|2010|p=160}} {{sfn|Kershaw|2008|pp=452–453}} Kushtet e tmerrshme në geto - mbipopullimi i rëndë, higjiena e munguar dhe mungesa e ushqimit - rezultuan në një shkallë të lartë të vdekshmërisë. {{sfn|Longerich|2010|p=167}} Më 15 gusht 1940, Eichmann lëshoi një memorandum të titulluar ''Reichssicherheitshauptamt: Madagaskar Projekt'' (Zyra e Kryesore e Sigurisë Reich: [[Madagascar Plan|Projekti Madagaskar]]), duke bërë thirrje për rivendosjen në [[Madagaskari|Madagaskar]] të një milion hebrenjve në vit për katër vjet. {{sfn|Browning|2004|p=87}} Kur Gjermania dështoi të mposhtte [[Royal Air Force|Forcën Ajrore Mbretërore]] në [[Battle of Britain|Betejën e Britanisë]], pushtimi i Britanisë u shty për një kohë të pacaktuar. Ndërsa Britania ende kontrollonte Atlantikun dhe flota e saj tregtare nuk do të ishte në dispozicion të Gjermanisë për përdorim në evakuime, planifikimi për propozimin Madagaskar u zvarrit. {{sfn|Browning|2004|p=88}} Hitleri vazhdoi të përmendte Planin deri në shkurt 1942, kur u hoq dorë përfundimisht. {{sfn|Longerich|2010|p=164}} === Konferenca e Wannsee === Që nga fillimi i [[Operation Barbarossa|pushtimit të Bashkimit Sovjetik]] në qershor 1941, ''[[Einsatzgruppen]]'' (task forca) e ndoqën ushtrinë në zona të pushtuara dhe mblodhën dhe vranë hebrenjtë, zyrtarët e [[Komintern|Kominternit]] dhe anëtarët me pozitë të Partisë Komuniste. {{sfn|Longerich|2012|p=523}} Eichmann ishte një nga zyrtarët që morën raporte të rregullta të detajuara të aktiviteteve të tyre. {{sfn|Cesarani|2005|p=93}} Më 31 korrik, Göring i dha autorizim me shkrim Heydrich për të përgatitur dhe paraqitur një plan për një "zgjidhje të plotë të çështjes hebraike" në të gjitha territoret nën kontrollin gjerman dhe për të bashkërenduar pjesëmarrjen e të gjitha organizatave qeveritare të përfshira. {{sfn|Browning|2004|p=315}} The ''[[Generalplan Ost]]'' (Plani i Përgjithshëm për Lindjen) bëri thirrje për deportimin e popullsisë së Evropës Lindore të pushtuar dhe të Bashkimit Sovjetik në [[Siberia|Siberi]] , për t'u përdorur si skllevër pune ose për t'u vrarë. {{sfn|Snyder|2010|p=416}} Eichmann deklaroi në marrjet në pyetje të tija të mëvonshme se Heydrich i tha atij në mes të shtatorit se Hitleri kishte urdhëruar që të gjithë hebrenjtë në Europën e kontrolluar nga Gjermania të vriteshin. {{sfn|Browning|2004|p=362}} {{efn|name=Gerlach}} Plani fillestar ishte për të zbatuar ''Generalplan Ost'' pas pushtimit të Bashkimit Sovjetik. {{sfn|Snyder|2010|p=416}} Megjithatë, me hyrjen e Shteteve të Bashkuara në luftë në dhjetor dhe dështimin gjerman në [[Battle of Moscow|Betejën e Moskës]], Hitleri vendosi që çifutët e Europës të shfaroseshin menjëherë sesa pas luftës, e cila tani nuk kishte fund në horizont. {{sfn|Longerich|2000|p=2}} Rreth kësaj kohe, Eichmann u promovua në SS-''[[Obersturmbannführer]]'' (nënkolonel), gradën më të lartë që ai arriti. {{sfn|Cesarani|2005|p=96}} Për të bashkërenduar planifikimin për gjenocidin e propozuar, Heydrich mbajti [[Wannsee Conference|Konferencën e Wannsee]], e cila mblodhi së bashku udhëheqësit administrativë të regjimit nazist më 20 janar 1942. {{sfn|Browning|2004|p=410}} Në përgatitje për konferencën, Eichmann hartoi për Heydrich një listë të numrit të hebrenjve në vende të ndryshme evropiane dhe përgatiti statistika për emigracionin. {{sfn|Cesarani|2005|p=112}} Eichmann mori pjesë në konferencë, mbikqyri stenografin që mori minutat dhe përgatiti rekordin zyrtar të takimit. {{sfn|Cesarani|2005|pp=112–114}} Në letrën e tij mbuluese, Heydrich specifikonte se Eichmann do të vepronte si ndërlidhës i tij me departamentet e përfshira. {{sfn|Cesarani|2005|p=118}} Nën mbikëqyrjen e Eichmann, deportimet në shkallë të gjerë filluan pothuajse menjëherë në [[Extermination camp|kampet e shfarosjes]] në [[Bełżec extermination camp|Bełżec]], [[Sobibor extermination camp|Sobibor]], [[Kampi i përqëndrimit Treblinka|Treblinka]] dhe gjetkë. {{sfn|Longerich|2010|p=320}} Gjenocidi u emërua me emrin e koduar [[Operation Reinhard|Operacioni Reinhard]] në nder të Heydrich, i cili vdiq në Pragë në fillim të qershorit nga plagët e pësuara në një atentat për vrasje. {{sfn|Longerich|2010|p=332}} Kaltenbrunner pasoi atë si kreu i RSHA. {{sfn|Evans|2008|p=512}} Eichmann nuk bëri politikë, por veproi në një kapacitet operacional. {{sfn|Cesarani|2005|p=119}} Urdhrat specifikë të dëbimit erdhën nga ''Reichsführer-SS'' [[Heinrich Himmler]]. {{sfn|Cesarani|2005|p=118}} Zyra e Eichmann ishte përgjegjëse për mbledhjen e informacionit mbi hebrenjtë në secilën zonë, organizimin e sekuestrimit të pronës së tyre, planifikimin dhe programimin e trenave. {{sfn|Cesarani|2005|pp=121, 122, 132}} Departamenti i tij ishte në kontakt të vazhdueshëm me [[NSDAP Office of Foreign Affairs|Zyrën e Jashtme]], pasi hebrenjtë e kombeve të pushtuara të tilla si Franca nuk mund të hiqeshin lehtë nga pasuritë e tyre dhe të dëboheshin drejt vdekjes së tyre. {{sfn|Cesarani|2005|p=124}} Eichmann zhvilloi takime të rregullta në zyrat e tij në Berlin me anëtarët e departamentit të tij që punonin në terren dhe udhëtoi gjerësisht për të vizituar kampet e përqendrimit dhe getot. Gruaja e tij, të cilës nuk i pëlqente Berlini, banonte në Pragë me fëmijët. Eichmann fillimisht i vizitoi ata çdo javë, por me kalimin e kohës, vizitat e tij u bënë një herë në muaj. {{sfn|Cesarani|2005|p=131–132}} === Hungaria === [[Skeda:Bundesarchiv_Bild_183-74237-004,_KZ_Auschwitz-Birkenau,_alte_Frau_und_Kinder.jpg|majtas|parapamje| Gruaja hungareze dhe fëmijët mbërrijnë në [[Auschwitz-Birkenau]], maj ose qershor 1944 (foto nga [[Auschwitz Album|albumi i Auschwitz]]) ]] Gjermania [[Operation Margarethe|pushtoi Hungarinë]] më 19 mars 1944. Eichmann mbërriti në të njëjtën ditë dhe së shpejti u bashkua nga anëtarë të lartë të stafit të tij dhe pesë ose gjashtëqind anëtarë të SD, SS dhe ''[[Sicherheitspolizei]]'' (SiPo, policia e sigurisë). {{sfn|Evans|2008|p=616}} {{sfn|Cesarani|2005|p=162}} Caktimi i Hitlerit të një qeverie hungareze më të dëgjueshme ndaj nazistëve do të thoshte se hebrenjtë hungarezë, të cilët kishin mbetur të palënduar deri në atë pikë, tani do të deportoheshin në [[Auschwitz concentration camp|kampin e përqendrimit të Aushvicit]] për të shërbyer punë të detyruar ose për t'u gazuar. {{sfn|Evans|2008|p=616}} {{sfn|Cesarani|2005|p=160–161}} Eichmann vizitoi Hungarinë verilindore në javën e fundit të prillit dhe vizitoi Auschwitzin në maj për të vlerësuar përgatitjet. {{sfn|Cesarani|2005|pp=170–171, 177}} Gjatë [[Nuremberg Trials|gjykimit]] të [[Nuremberg Trials|Nurembergut]], [[Rudolf Höss]], komandant i kampit të përqendrimit në Auschwitz, dëshmoi se Himmler i kishte thënë Höss të merrte të gjitha udhëzimet operacionale nga Eichmann për zbatimin e [[Final Solution|Zgjidhjes Përfundimtare]]. {{sfn|Linder, Rudolf Höss testimony}} Mbledhjet filluan më 16 prill dhe që nga 14 maji, katër trena prej 3.000 hebrenjsh në ditë linin Hungarinë dhe udhëtonin në kamp në Auschwitz II-Birkenau, duke arritur përgjatë një linje të re të degëzuar që përfundonte disa qindra metra larg nga dhomat e gazit. {{sfn|Longerich|2010|p=408}} {{sfn|Cesarani|2005|pp=168, 172}} Mes 10-25 përqind e njerëzve në çdo tren u zgjodhën si punëtorë të detyruar; pjesa tjetër u vra brenda disa orëve pas mbërritjes. {{sfn|Longerich|2010|p=408}} {{sfn|Cesarani|2005|p=173}} Nën presionin ndërkombëtar, qeveria hungareze ndaloi dëbimet më 6 korrik 1944, kur 437,000 prej 725,000 hebrenjve të Hungarisë kishin vdekur. {{sfn|Longerich|2010|p=408}} {{sfn|Cesarani|2005|pp=160, 183}} Përkundër urdhrave për të ndaluar, Eichmann personalisht bëri rregullime për trena shtesë të viktimave që duhej të dërgoheshin në Auschwitz më 17 dhe 19 korrik. {{sfn|Cesarani|2005|pp=183–184}} Në një seri takimesh që filluan më 25 prill, Eichmann u takua me [[Joel Brand]], një hebre hungarez dhe anëtar i Komitetit të Ndihmës dhe Shpëtimit (RRC). {{sfn|Cesarani|2005|p=175}} Eichmann më vonë dëshmoi se Berlini e kishte autorizuar atë të lejonte emigrimin e një milion hebrenjve në këmbim të 10,000 kamionëve të pajisur për të përballuar kushtet e dimrit në [[Eastern Front (World War II)|Frontin Lindor]]. {{sfn|Cesarani|2005|p=180}} Asgjë nuk erdhi nga propozimi, pasi [[Aleatët e Luftës së Dytë Botërore|aleatët antifashistë]] refuzuan të shqyrtonin ofertën. {{sfn|Cesarani|2005|p=175}} Në qershor të vitit 1944, Eichmann u përfshi në negociatat me [[Rudolf Kasztner|Rudolf Kastnerin]] që rezultoi në shpëtimin e 1,684 njerëzve, të cilët u [[Kasztner train|dërguan me tren]] drejt sigurisë në Zvicër në këmbim të tre valixheve të mbushura me diamante, ari, para dhe letra me vlerë. {{sfn|Cesarani|2005|pp=178–179}} Eichmann, i zemëruar për faktin se [[Kurt Becher|Kurt Bekeri]] dhe të tjerët po përfshiheshin në çështjet e emigracionit hebre dhe i inatosur nga pezullimi prej Himmler të deportimeve në kampet e vdekjes, kërkoi rivendosjen në korrik. {{sfn|Cesarani|2005|pp=180, 183, 185}} Në fund të gushtit ai u caktua të kryesonte një skuadër komando për të ndihmuar në evakuimin e 10,000 gjermanëve etnikë të bllokuar në kufirin hungarez me Rumaninë në rrugën e [[Ushtria e Kuqe|Ushtrisë së Kuqe]] që po përparonte. Njerëzit të cilët duhej të shpëtonin refuzuan të largoheshin, kështu që në vend të kësaj ushtarët ndihmuan të evakuojnë pjesëtarët e një spitali gjerman të bllokuar afër frontit. Për këtë Eichmann iu dha [[Iron Cross|Kryqi i Hekurit]], Klasi i Dytë. {{sfn|Cesarani|2005|pp=188–189}} Gjatë tetorit dhe nëntorit, Eichmann organizoi që dhjetëra mijëra viktima hebreje të detyroheshin të marshonin, në kushte të tmerrshme, nga Budapesti në Vienë, një distancë prej 210 kilometrash. {{sfn|Cesarani|2005|pp=190–191}} Më 24 dhjetor 1944, Eichmann iku prej Budapestit pak para se sovjetikët të përfundonin rrethimin e kryeqytetit. Ai u kthye në Berlin, ku ai organizoi për t'u djegur të dhënat inkriminuese të Departamentit IV-B4. {{sfn|Cesarani|2005|pp=195–196}} Së bashku me shumë oficerë të tjerë të SS që ikën në muajt e fundit të luftës, Eichmann dhe familja e tij jetonin në siguri relative në Austri kur lufta në Evropë përfundoi më 8 maj 1945. {{sfn|Cesarani|2005|p=201}} [[Skeda:WP_Eichmann_Passport.jpg|djathtas|parapamje| Pasaporta e [[International Committee of the Red Cross|Kryqit të Kuq]] për "Ricardo Klement", që u përdor nga Eichmann për të hyrë në [[Argjentina|Argjentinë]] në vitin 1950 ]] == Pas Luftës së Dytë Botërore == Në fund të luftës, Eichmann u kap nga forcat amerikane dhe kaloi kohë në disa kampe për oficerët e SS duke përdorur letra të falsifikuara që e identifikuan atë si "Otto Eckmann". Ai u arratis nga një detyrë pune në [[Cham, Germany|Çam të Gjermanisë]] kur kuptoi se identiteti i tij i vërtetë ishte zbuluar. Ai mori letra të reja identiteti me emrin "Otto Heninger" dhe u zhvendos shpesh gjatë disa muajve të ardhshëm, duke u zhvendosur përfundimisht në Lüneburg. Ai fillimisht gjeti punë në industrinë pyjore dhe më vonë mori me qira një ngastër të vogël toke në [[Altensalzkoth]], ku ai jetoi deri më 1950. {{sfn|Levy|2006|pp=129–130}} Ndërkohë, ish-komandanti i Aushvicit [[Rudolf Höss|Rudolf Hoss]] dhe të tjerët dhanë prova të forta për Eichmann në [[Nuremberg trials|gjyqet e Nurembergut]] të luftës të mëdha kriminelë që fillojnë në vitin 1946. {{sfn|Cesarani|2005|p=205}} Në 1948, Eichmann mori një leje uljeje për Argjentinë dhe identitetin e rremë nën emrin "Ricardo Klement" nëpërmjet një organizate të drejtuar nga peshkopi [[Alois Hudal]], një klerik austriak që atëherë banonte në Itali me simpati të njohura naziste. {{sfn|Cesarani|2005|p=207}} Këto dokumente i bënë të mundur marrjen e një pasaporte humanitare [[International Committee of the Red Cross|nga Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq]] dhe lejet e mbetura të hyrjes në vitin 1950 që do të lejonin emigrimin në Argjentinë. {{sfn|Cesarani|2005|p=207}} {{efn|name=passport}} Ai udhëtoi nëpër Evropë, duke qëndruar në një seri manastiresh që ishin ngritur si [[Safe house|shtëpi të sigurta]]. {{sfn|Bascomb|2009|pp=70–71}} Ai u nis nga [[Gjenova|Genoa]] me anije më 17 qershor 1950 dhe mbërriti në Buenos Aires më 14 korrik. {{sfn|Cesarani|2005|p=209}} Eichmann jetonte fillimisht në [[Tucumán Province|provincën Tucumán]], ku punonte për një kontraktues qeveritar. Ai kërkoi familjen e tij në vitin 1952 dhe ata u shpërngulën në Buenos Aires. Ai punoi në një seri punësh me paga të ulëta deri në gjetjen e punësimit në [[Mercedes-Benz]], ku ai u ngrit në kreun e departamentit. {{sfn|Levy|2006|pp=144–146}} Familja ndërtoi një shtëpi në 14 Garibaldi Street (tani 6061 Garibaldi street) dhe u zhvendos në të gjatë 1960. {{sfn|Cesarani|2005|p=221}} {{sfn|Simon Wiesenthal Center|2010}} Ai u intervistua gjerësisht për katër muaj duke filluar në fund të vitit 1956 nga gazetari nazist emigrant [[Willem Sassen]] me qëllim për të prodhuar një biografi. Eichmann prodhoi kaseta, transkripte dhe shënime të shkruara me dorë. {{sfn|Bascomb|2009|pp=87–90}} Kujtimet u përdorën më vonë si bazë për një seri artikujsh që u shfaqën në revistat ''[[Life (magazine)|Life]]'' dhe ''[[Stern]]'' në fund të vitit 1960. {{sfn|Bascomb|2009|p=307}} == Kapja == Disa të mbijetuar të [[Holokausti|Holokaustit]] iu përkushtuan gjetjes së Eichmann dhe nazistëve të tjerë, dhe mes tyre ishte [[Nazi hunter|gjuetari i nazistëve]] hebre, [[Simon Wiesenthal]]. {{sfn|Levy|2006|pp=4–5}} Wiesenthal mësoi nga një letër që i ishte treguar në vitin 1953 se Eichmann ishte parë në Buenos Aires, dhe ai e kaloi këtë informacion tek konsullata izraelite në Vjenë në vitin 1954. {{sfn|Walters|2009|p=286}} Babai i Eichmann vdiq në vitin 1960 dhe Wiesenthal punësoi detektivë privatë që të fotografojnë fshehtësisht anëtarët e familjes; vëllai i Eichmann, Otto, thuhej të kishte një ngjashmëri të fortë familjare dhe nuk kishte fotografi të kohës së të arratisurit. Ai i dha këto fotografi agjentëve të [[Mossad|Mossadit]] më 18 shkurt. {{sfn|Walters|2009|p=281–282}} Lothar Hermann ishte gjithashtu i dobishëm në ekspozimin e identitetit të Eichmann; Ai ishte një gjysmë-hebre gjerman, i cili kishte emigruar në Argjentinë në vitin 1938. {{sfn|Lipstadt|2011|p=11}} Vajza e e tij Sylvia filloi të dilte me një njeri me emër Klaus Eichmann në vitin 1956 i cili mburrej për padrejtësitë naziste të babait të tij, dhe Hermann lajmëroi [[Fritz Bauer]], Prokuror i Përgjithshëm i shtetit të [[Hesia|Hesse]] në Gjermaninë Perëndimore. {{sfn|Cesarani|2005|pp=221–222}} Pastaj dërgoi vajzën e tij në një mision për të zbuluar fakte; ajo u takua në derë nga vetë Eichmann, i cili tha se ishte xhaxhai i Klausit. Megjithatë, Klaus mbërriti jo shumë kohë më pas, dhe iu drejtua Eichmann si "Baba". {{sfn|Lipstadt|2011|p=12}} Në vitin 1957, Bauer ia kaloi personalisht informacionin drejtorit të Mossad [[Isser Harel]], i cili caktoi operativë për të mbikëqyrur, por fillimisht asnjë provë konkrete nuk u gjet. {{sfn|Cesarani|2005|pp=223–224}} Harel dërgoi [[Shin Bet]] krye marrësi në pyetje [[Zvi Aharoni]] në Buenos Aires më 1 mars 1960, {{sfn|Bascomb|2009|pp=123}} dhe ai ishte në gjendje për të konfirmuar identitetin e të arratisurit pas disa javësh hetimi. {{sfn|Cesarani|2005|pp=225–228}} Argjentina kishte një histori me hedhje poshtë të kërkesave për ekstradim ndaj kriminelëve nazistë, prandaj, në vend që të paraqiste një kërkesë ndoshta të kotë për ekstradim, kryeministri izraelit [[David Ben-Gurion]] vendosi që Eichmann të kapet dhe të sillet në Izrael për gjykim. {{sfn|Cesarani|2005|p=225}} {{sfn|Arendt|1994|p=264}} Hareli arriti në maj 1960 për të mbikqyrur kapjen. {{sfn|Cesarani|2005|p=228}} Operativi i Mossad [[Rafi Eitan]] u emërua udhëheqës i ekipit prej tetë vetave, shumica e të cilëve ishin agjentë Shin Bet. {{sfn|Bascomb|2009|p=153, 163}} [[Skeda:Eichmann_teleprinter_02.jpg|majtas|parapamje| [[Teleprinter|Teleshkrues]] që është përdorur për të dërguar mesazhe në lidhje me kapjen në misionet diplomatike të Izraelit nëpër botë ]] Ekipi e kapi Eichmann më 11 maj 1960 pranë shtëpisë së tij në Rrugën Garibaldi në [[San Fernando, Buenos Aires]], një komunitet industrial {{Convert|20|km}} në veri të qendrës së Buenos Aires. {{sfn|Bascomb|2009|pp=219–229}} Agjentët kishin mbërritur në prill {{sfn|Bascomb|2009|pp=165–176}} dhe vëzhguan rutinën e tij për shumë ditë, duke vënë në dukje se ai vinte në shtëpi nga puna me autobus në të njëjtën kohë çdo mbrëmje. Ata planifikuan ta kapnin kur ai ecte pranë një fushe të hapur nga stacioni i autobusit drejt shtëpisë së tij. {{sfn|Bascomb|2009|p=179}} Plani pothuajse u pezullua në ditën e paracaktuar kur Eichmann nuk ishte në autobusin që ai merrte zakonisht në shtëpi, {{sfn|Bascomb|2009|p=220}} por ai doli nga një autobus tjetër rreth gjysmë ore më vonë. Agjenti i Mossadit, [[Peter Malkin]], u përball me atë duke e pyetur në spanjisht nëse kishte një moment. Eichmann ishte i frikësuar dhe u përpoq të largohej, por dy persona të tjerë të Mossad erdhën në ndihmë të Malkinit. Të tre e hodhën Eichmannin në tokë dhe, pas një përleshjeje, e çuan atë në një makinë ku e fshehën në dysheme nën një batanije. {{sfn|Bascomb|2009|pp=225–227}} Eichmann u dërgua në një nga shtëpitë e sigurta të Mossadit që ishin ngritur nga ekipi. {{sfn|Bascomb|2009|pp=225–227}} Ai u mbajt atje për nëntë ditë, gjatë së cilës kohë identiteti i tij u kontrollua dhe u konfirmua përsëri. {{sfn|Bascomb|2009|pp=231–233}} Gjatë këtyre ditëve, Hareli u përpoq të gjente [[Josef Mengele]], mjekun famëkeq nazist nga Auschwitz, pasi Mossad kishte informacione se gjithashtu po jetonte në Buenos Aires. Ai po shpresonte të sjellë Mengele përsëri në Izrael, në të njëjtin fluturim. {{sfn|Bascomb|2009|p=254}} Megjithatë, Mengele kishte lënë tashmë banesën e tij të fundit të njohur në qytet, dhe Hareli nuk ishte në gjendje të gjente ndonjë pistë mbi ku ai kishte shkuar, kështu që planet për kapjen e tij duhej të braktiseshin. {{sfn|Bascomb|2009|p=258}} Eitani i tha ''[[Haaretz|Haaretzit]]'' në 2008 se morën vendimin për të mos ndjekur Mengele qëllimisht, duke arsyetuar se duke bërë këtë mund të rrezikohej operacioni Eichmann. {{sfn|''Haaretz|''2008}} Pranë mesnatës më 20 maj, Eichmann iu dhanë qetësuesa nga një mjek izraelit në ekipin e Mossad dhe u vesh si asistent fluturimi. {{sfn|Bascomb|2009|pp=274, 279}} Ai u kontrabandua nga Argjentina në të njëjtin avion të El Al Bristol Britanisë që kishte mbajtur delegacionin e Izraelit disa ditë më parë në ceremoninë zyrtare të 150 vjetorit të pavarësisë së Argjentinës nga Spanja. {{sfn|Bascomb|2009|p=262}} Pati një vonesë në aeroport, ndërkohë që plani i fluturimit u aprovua, atëherë aeroplani u nis për në Izrael, duke u ndalur në [[Dakari|Dakar]], Senegal për t'u furnizuar me karburant. {{sfn|Bascomb|2009|pp=288, 293}} Ata arritën në Izrael më 22 maj, dhe Ben-Gurion njoftoi kapjen e Eichmann në [[Knesset]] pasditen e ardhshme. {{sfn|Bascomb|2009|pp=295–298}} Në Argjentinë, lajmi i rrëmbimit u ndoq me një valë të dhunshme antisemitizmi të kryer nga elementë të [[Far-right politics|ekstremit të djathtë]] , përfshirë [[Tacuara Nationalist Movement|Lëvizjen Nacionaliste Tacuara]] . {{sfn|Kiernan|2005}} Argjentina kërkoi një mbledhje urgjente të [[Këshilli i Sigurimit i Organizatës së Kombeve të Bashkuara|Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara]] në qershor 1960, pas negociatave të pasuksesshme me Izraelin, pasi ata e konsideronin kapjen si një shkelje të të drejtave të tyre sovrane. {{sfn|Lippmann|1982}} Në debatin pasues, përfaqësuesi izraelit, [[Golda Meir|Golda Meir,]] deklaroi se rrëmbyesit nuk ishin agjentë izraelitë, por individë privatë dhe kështu incidenti ishte vetëm një "shkelje e izoluar e ligjit argjentinas". {{sfn|Lippmann|1982}} Më 23 qershor, Këshilli miratoi [[United Nations Security Council Resolution 138|Rezolutën 138]] e cila ra dakord se sovraniteti argjentinas ishte shkelur dhe kërkoi që Izraeli duhet të bënte reparacione. {{sfn|Bascomb|2009|p=305}} Izraeli dhe Argjentina lëshuan një deklaratë të përbashkët më 3 gusht, pas negociatave të mëtejshme, duke pranuar shkeljen e sovranitetit argjentinas, por duke rënë dakord t'i japin fund mosmarrëveshjes. {{sfn|Green|1962}} Gjykata izraelite vendosi që rrethanat e kapjes së tij nuk kishin ndikim në ligjshmërinë e gjykimit të tij. {{sfn|Cesarani|2005|p=259}} Dokumentet e [[Central Intelligence Agency|Agjencisë Qendrore të Inteligjencës]] (CIA) të deklasifikuara në vitin 2006 tregojnë se kapja e Eichmann shkaktoi alarm në CIA dhe ''[[Bundesnachrichtendienst]]'' gjermane perëndimore (BND). Të dy organizatat ishin në dijeni për të paktën dy vjet që Eichmann ishte fshehur në Argjentinë, por ata nuk vepruan sepse nuk i shërbente interesave të tyre në [[Lufta e ftohtë|Luftën]] e [[Lufta e ftohtë|Ftohtë]] për ta bërë këtë. Të dyja ishin të shqetësuara për atë që Eichmann mund të thoshte në dëshminë e tij për këshilltarin për sigurinë kombëtare të Gjermanisë Perëndimore, [[Hans Globke]], i cili ishte bashkëautor në disa ligje antisemitike naziste, duke përfshirë ligjet e [[Nuremberg Laws|Nurembergut]]. Dokumentet zbuluan gjithashtu se të dy agjencitë kishin përdorur disa nga kolegët ish-nazistë të Eichmann për të spiunuar mbi vendet komuniste evropiane. {{sfn|Borger|2006}} == Gjyqi == Eichmann u dërgua në një stacion të fortifikuar policor në [[Yagur]] në Izrael, ku ai kaloi nëntë muaj. {{sfn|Cesarani|2005|pp=237, 240}} Izraelitët nuk ishin të gatshëm ta çonin në gjykim bazuar vetëm në provat në dokumente dhe dëshmitë e dëshmitarëve, kështu që i burgosuri ishte subjekt i marrjes në pyetje të përditshme, transkriptet e të cilave arrinin mbi 3,500 faqe. {{sfn|Cesarani|2005|pp=238, 242–243}} Studiuesi ishte Kryeinspektori [[Avner Less]] i policisë kombëtare. {{sfn|Cesarani|2005|p=242}} Duke përdorur dokumentet e ofruara kryesisht nga [[Yad Vashem]] dhe gjahtari i nazistëve [[Tuviah Friedman]], Less ishte shpesh në gjendje të përcaktonte kur Eichmann ishte duke gënjyer ose duke qenë evaziv. Kur u sollën informacione shtesë që e detyruan Eichmanin të pranonte atë që kishte bërë, Eichmann do të këmbëngulte se ai nuk kishte autoritet në hierarkinë naziste dhe po ndiqte vetëm urdhrat. {{sfn|Cesarani|2005|pp=245, 248}} Inspektori Less vuri në dukje se Eichmann nuk dukej sikur e kuptonte madhështinë e krimeve të tij dhe nuk tregoi keqardhje. {{sfn|Cesarani|2005|p=244}} Kërkesa e faljes së tij, e lëshuar në vitin 2016, nuk e kundërshtoi këtë: "Ka nevojë të hiqet një vijë midis udhëheqësve përgjegjës dhe njerëzve si unë të detyruar të shërbejnë si instrumente të thjeshta në duart e udhëheqësve", shkruante Eichmann. "Unë nuk isha udhëheqës përgjegjës dhe si i tillë nuk e ndjej veten fajtor". {{sfn|Kershner|2016}} [[Skeda:Adolf_Eichmann_at_Trial1961.jpg|majtas|parapamje| Eichmann në gjyq në vitin 1961 ]] Gjykimi i Eichmann para një tribunali të posaçëm të Gjykatës së Rrethit Jeruzalem filloi më 11 prill 1961. {{sfn|Arendt|1994|p=244}} Baza ligjore e akuzave kundër Eichmann ishte Ligji për Bashkëpunëtorët (i ndëshkimit) Nazist dhe Nazist 1950 {{sfn|Cesarani|2005|p=252}} {{efn|name=law}} nën të cilin ai u padit me 15 akuza penale, duke përfshirë krime kundër njerëzimit, krime lufte, krime kundër popullit hebre dhe anëtarësim në një organizatë kriminale. {{sfn|Arendt|1994|pp=244–246}} {{efn|name=criminal organisation}} Gjyqi kryesohej nga tre gjyqtarë: [[Moshe Landau]], [[Benjamin Halevy]] dhe [[Yitzhak Raveh]]. {{sfn|Cesarani|2005|p=255}} Kryeprokurori ishte [[Attorney General of Israel|Prokurori i Përgjithshëm i]] Izraelit [[Gideon Hausner]], i ndihmuar nga Zëvendës Prokurori i Përgjithshëm [[Gabriel Bach]] dhe Avokati i Qarkut Tel Aviv [[Jacob Breuer|Yaakov Bar-Or]]. {{sfn|Cesarani|2005|pp=249–251}} Ekipi mbrojtës përbëhej nga avokati gjerman [[Robert Servatius]], ndihmësi ligjor Dieter Wechtenbruch dhe vetë Eichmann. {{sfn|Cesarani|2005|pp=241, 246}} Duke qenë se avokatët e huaj nuk kishin të drejtën e audiencës përpara gjykatave izraelite në kohën e kapjes së Eichmann, ligji izraelit u ndryshua për të lejuar që ata që përballeshin me akuza kapitale të përfaqësoheshin nga një avokat jo-izraelit. {{sfn|Israel State Archives}} Në një takim të [[Cabinet of Israel|qeverisë izraelite]] menjëherë pas kapjes së Eichmann, Ministri i Drejtësisë [[Pinchas Rosen]] deklaroi: "Mendoj se do të jetë e pamundur të gjesh një avokat izraelit, një hebre apo një arab, i cili do të bjerë dakord ta mbrojë atë" dhe kështu një i avokat i huaj ishte i nevojshëm. {{sfn|Friedman|2013}} Qeveria izraelite bëri që gjykimi të kishte mbulim të spikatur të medias. {{sfn|Birn|2011|p=445}} [[Capital Cities Communications|Korporata]] e [[Capital Cities Communications|Transmetimeve të Qyteteve të Kapitalit]] të Shteteve të Bashkuara mori të drejta ekskluzive për të [[Videokaseta|filmuar videot]] e procedurave për transmetim televiziv. {{sfn|Pollock|Silvermann|2013|p=63}} Shumë gazeta të mëdha nga e gjithë bota dërguan gazetarë dhe botuan mbulimin në faqet e para. {{sfn|Cesarani|2005|p=327}} Gjyqi u mbajt në ''Beit Haam'' (sot i njohur si [[Gerard Behar Center|Qendra Gerard Behar]]), një auditor në Jeruzalemin qendror. Eichmann u ul brenda një kabine [[Bulletproof glass|xhami anti-plumb]] për ta mbrojtur atë nga atentatet. {{sfn|Arendt|1994|pp=4–5}} Ndërtesa u ndryshua për të lejuar gazetarët që të shikojnë gjyqin në televizionin me qark të mbyllur dhe 750 vende ishin në dispozicion në vetë auditor. Videokasetat fluturonin çdo ditë në Shtetet e Bashkuara për transmetim të nesërmen. {{sfn|Cesarani|2005|pp=254–255}} {{sfn|Shandler|1999|p=93}} Pretenca u paraqit gjatë 56 ditëve, duke përfshirë qindra dokumente dhe 112 dëshmitarë (shumica prej tyre të mbijetuarve të Holokaustit). {{sfn|Cesarani|2005|p=262}} Hausner injoroi rekomandimet e policisë për të thirrur vetëm 30 dëshmitarë; vetëm 14 prej dëshmitarëve të thirrur kishin parë Eichmann gjatë luftës. {{sfn|Porat|2004|p=624}} Qëllimi i Hausner ishte që jo vetëm të demonstronin fajësinë e Eichmann, por të paraqiste material rreth gjithë Holokaustit, duke prodhuar kështu një rekord gjithëpërfshirës. {{sfn|Cesarani|2005|p=252}} Fjala e hapjes së Hausner filloi: "Nuk është një individ që është në bankën e të akuzuarve në këtë gjyq historik dhe jo vetëm regjimi nazist, por antisemitizmi gjatë gjithë historisë". {{sfn|Cole|1999|p=58}} Avokati mbrojtës Servatius u përpoq vazhdimisht për të frenuar paraqitjen e materialit që nuk lidhej drejtpërdrejt me Eichmann dhe ishte kryesisht i suksesshëm. {{sfn|Cesarani|2005|p=264}} Përveç dokumenteve të kohës së luftës, materiali i paraqitur si dëshmi përfshinte kaseta dhe transkripte nga marrja në pyetje e Eichmann dhe intervistat e Sassen në Argjentinë. {{sfn|Cesarani|2005|p=262}} Në rastin e intervistave Sassen, vetëm letrat e shkruara me dorë nga Eichmann u pranuan në dëshmi. {{sfn|Cesarani|2005|p=272}} [[Skeda:Eichman_Trial_judges.jpg|parapamje| Gjyqtarët që gjykuan Eichmann [[Benjamin Halevy]], [[Moshe Landau]], dhe [[Yitzhak Raveh]] ]] [[File:1961-04-13_Tale_Of_Century_-_Eichmann_Tried_For_War_Crimes.ogv|parapamje|[[Universal Newsreel]] raporton vendimin ]] Disa nga provat e paraqitura nga prokuroria morën formën e [[Deposition (law)|depozitimeve]] të bëra nga nazistët kryesorë. {{sfn|Birn|2011|p=464}} Mbrojtja kërkoi që burrat të silleshin në Izrael, në mënyrë që e drejta e mbrojtjes për shqyrtim të tërthortë të mos shfuqizohej. Por Hausner, në rolin e tij si Prokuror i Përgjithshëm, deklaroi se do të ishte i detyruar të kishte çdo kriminel lufte që hynte në Izrael të arrestuar. {{sfn|Birn|2011|p=464}} Prokuroria provoi se Eichmann kishte vizituar vendet ku shfarosjet kishte ndodhur, duke përfshirë [[Chełmno extermination camp|kampin Chelmno të shfarosjes]], Aushvic, dhe [[Minsku|Minsk]] (ku ai ka dëshmuar një vrasje masive të hebrenjve), {{sfn|Cesarani|2005|p=99}} dhe për këtë arsye ishte në dijeni se të dëbuarit ishin duke u vrarë. {{sfn|Arendt|1994|pp=87–89}} Mbrojtja më pas u angazhua në një [[Direct examination|ekzaminim]] të gjatë të [[Direct examination|drejtpërdrejtë]] të Eichmann. Vëzhgues të tillë si [[Moshe Pearlman]] dhe [[Hannah Arendt]] kanë vërejtur në thjeshtësinë e Eichmann në dukje dhe mos-shfaqjen e emocioneve. {{sfn|Cesarani|2005|p=257}} Në dëshminë e tij gjatë gjithë gjyqit, Eichmann këmbënguli se ai nuk kishte zgjedhje tjetër veçse të ndiqte urdhrat, pasi ai ishte i detyruar nga një [[Hitler oath|betim besnikërie ndaj Hitlerit]] - e njëjta strategji mbrojtjeje e përdorur nga disa të pandehur në gjyqet e Nurembergut 1945-1946. Eichmann pohoi se vendimet nuk ishin bërë nga ai, por nga Müller, Heydrich, Himmler, dhe përfundimisht Hitleri. Servatius gjithashtu propozoi që vendimet e qeverisë naziste ishin [[Act of state doctrine|akte shtetërore]] dhe prandaj nuk ishin subjekt i procedurave normale gjyqësore. Lidhur me Konferencën e Wannsee, Eichmann deklaroi se ndjeu një ndjenjë të kënaqësisë dhe lehtësimit në përfundimin e saj. Duke qenë se një vendim i qartë për të shfarosur ishte bërë nga eprorët e tij, çështja ishte jashtë duarve të tij; ai ndjehej i liruar nga çdo faj. Në ditën e fundit të shqyrtimit, ai deklaroi se ishte fajtor për planifikimin e transportit, por ai nuk u ndje fajtor për pasojat. Gjatë shqyrtimit të tërthortë të tij, prokurori Hausner tentoi ta bënte Eichmann të pranonte se ishte personalisht fajtor, por asnjë rrëfim i tillë nuk po vinte. Eichmann pranoi që nuk i pëlqente hebrenjtë dhe që i shikonte si kundërshtarë, por tha që s'mendoi kurrë se shkatërrimi i tyre ishte i justifikuar. Kur Hausner dha prova se Eichmann kishte deklaruar në 1945 se "Unë do të kërcej në varr duke qeshur sepse ndjesia që kam pesë milion qenie njerëzore në ndërgjegjen time është për mua një burim i jashtëzakonshëm kënaqësie", Eichmann tha se e kishte fjalën për "armiqtë e Rajhut" si sovjetikët. Gjatë ekzaminimit të mëtejshëm prej gjyqtarëve, ai pranoi që e kishte fjalën për hebrenjtë, dhe tha që ishte një refklektim i saktë i opinionit të tij gjatë asaj kohe. Procesi u shty me 14 gusht dhe verdikti u lexua më 12 dhjetor. {{sfn|Arendt|1994|p=244}} Eichmann u dënua për 15 akuza për krime kundër njerëzimit, krime lufte, krime kundër popullit hebre dhe anëtarësim në një organizatë kriminale. {{sfn|International Crimes Database|2013}} Gjykatësit e deklaruan atë jo fajtor për vrasjen e dikujt personalisht dhe jo fajtor për mbikëqyrjen dhe kontrollin e aktiviteteve të ''Einsatzgruppen''. {{sfn|Cesarani|2005|pp=305–306}} Ai u konsiderua përgjegjës për kushtet e tmerrshme në bordin e trenave të deportimit dhe për marrjen e hebrenjve për të mbushur ato trena. {{sfn|Cesarani|2005|pp=310–311}} Përveçse u shpall fajtor për krime kundër hebrenjve, ai u dënua për krime kundër polakëve, [[Sllovenët|Sllovenëve]] dhe [[Romët|Ciganëve]]. Ai u shpall fajtor për anëtarësim në tre organizata që ishin shpallur kriminale në gjyqet e Nurembergut: Gestapo, SD, dhe SS. {{sfn|International Crimes Database|2013}} {{sfn|Arendt|1994|pp=245–246}} Kur shqyrtoi dënimin, gjyqtarët arritën në përfundimin se Eichmann nuk kishte thjesht ndjekur urdhrat, por besonte në kauzën naziste me gjithë zemër dhe kishte qenë një autor kryesor i gjenocidit. {{sfn|Cesarani|2005|p=312}} Më 15 dhjetor 1961, Eichmann u dënua me vdekje me varje. {{sfn|Arendt|1994|p=248}} === Apelimet dhe ekzekutimi === [[Skeda:Flickr_-_Government_Press_Office_(GPO)_-_Nazi_war_criminal_Adolf_Eichmann_walking_in_yard_of_his_cell_in_Ramle_prison.jpg|parapamje| Eichmann në oborrin e [[Ayalon Prison|burgut Ayalon]] në Izrael, 1961 ]] Ekipi i mbrojtjes së Eichmann e apeloi vendimin në [[Supreme Court of Israel|Gjykatën Supreme të Izraelit]]. Ankesa u dëgjua nga një panel i Gjykatës Supreme prej pesë gjyqtarësh, i përbërë nga Presidenti i Gjykatës Supreme [[Yitzhak Olshan]], i cili kryesoi dëgjimet dhe gjyqtarët [[Shimon Agranat]], [[Moshe Zilberg]], [[Yoel Zussman]] dhe Alfred Witkon. {{sfn|Jewish Telegraphic Agency|1962}} Ekipi mbrojtës mbështetej kryesisht në argumente ligjore për juridiksionin e Izraelit dhe ligjshmërinë e ligjeve nën të cilat Eichmann u akuzua. {{sfn|Cesarani|2005|p=315}} Dëgjimet e apelit u zhvilluan ndërmjet 22 dhe 29 marsit 1962. {{sfn|Arendt|1994|pp=248–249}} Vera gruaja Eichmann fluturoi në Izrael dhe e pa atë për herë të fundit në fund të prillit. {{sfn|Cesarani|2005|p=318}} Më 29 maj, Gjykata Supreme e hodhi poshtë ankesën dhe e miratoi verdiktin e Gjykatës së Rrethit në të gjitha akuzat. {{sfn|Cesarani|2005|pp=314, 319}} Eichmann menjëherë i bëri thirrje presidentit izraelit [[Jix'hak Ben-Cvi|Yitzhak Ben-Zvi]] për [[Falja|mëshirë]]. Përmbajtja e letrës së tij dhe dokumenteve të tjera gjyqësore u bë publike më 27 janar 2016. {{sfn|Kershner|2016}} Përveç kësaj, Servatius paraqiti një kërkesë për mëshirë ndaj Ben-Zvi dhe paraqiti kërkesën për një shtyrje të ekzekutimit në pritje të kërkesave të tij të planifikuara për ekstradim në qeverinë Gjermane Perëndimore. {{sfn|i24 News|2016}} Gruaja dhe vëllezërit Eichmann i shkruan edhe Ben-Zvi duke kërkuar mëshirë. {{sfn|Aderet|2016}} Njerëzit e shquar si [[Hugo Bergmann]], [[Pearl S. Buck]], [[Martin Buber]] dhe [[Ernst Simon]] folën në emër të tij. {{sfn|Cesarani|2005|pp=319–320}} Ben-Gurion thirri një mbledhje të veçantë kabineti për të zgjidhur çështjen. Kabineti vendosi të mos i rekomandojë Presidentit Ben-Zvi që Eichmann të falet, {{sfn|Weitz|2007}} dhe Ben-Zvi refuzoi peticionin e mëshirës. Në orën 8:00 më 31 maj, Eichmann u informua se apelimi i tij përfundimtar ishte mohuar. {{sfn|Cesarani|2005|p=320}} Eichmann u [[Hanging|var]] në një burg në [[Ramla]] disa orë më vonë. Varja, e planifikuar për në mesnatë në fund të 31 majit, u vonua pak dhe kështu ndodhi pak minuta pas mesnatës më 1 qershor 1962. {{sfn|Hull|1963|p=160}} Ekzekutimi u ndoq nga një grup i vogël zyrtarësh, katër gazetarësh dhe klerikun kanadez [[William Lovell Hull]], i cili kishte qenë këshilltar i tij shpirtëror ndërsa ishte në burg. {{sfn|Wallenstein|1962}} Fjalët e tij të fundit u thanë të kenë qenë "Rroftë Gjermania. Rroftë Argjentina. Rroftë Austria. Këto janë tre vendet me të cilat kam qenë më i lidhur dhe të cilat nuk do t'i harroj. Përshëndes gruan time, familjen time dhe miqtë e mi. Jam gati. Do të takohemi përsëri së shpejti, duke qenë se ky është fati i çdo njeriu. Unë vdes duke besuar në Zot." [[Rafi Eitan]], i cili e shoqëroi Eichmannin në varje, pretendoi në 2014 se e kishte dëgjuar atë më vonë duke u dridhur "Unë shpresoj se të gjithë ju do të më ndiqni", duke i bërë ato fjalët e tij të fundit. {{sfn|Ginsburg|2014}} Brenda pak orësh, trupi i Eichmann ishte djegur dhe hiri i tij u shpërnda në [[Deti Mesdhe|Detin Mesdhe]], jashtë ujërave territoriale të Izraelit, nga një [[Israeli Navy|anije]] patrullimi e [[Israeli Navy|Marinës izraelite]] . {{sfn|Cesarani|2005|p=323}} === Pasojat === Gjyqi dhe mbulimi i medias përreth nxitën interesim të përtërirë në ngjarjet e luftës dhe rritja e rrjedhuar në botimin e kujtimeve dhe punimeve shkencore ndihmoi në ngritjen e ndërgjegjësimit publik për Holokaustin. {{sfn|Cesarani|2005|p=325}} Gjyqi mori një mbulim të gjerë nga shtypi në Gjermaninë Perëndimore, dhe shumë shkolla shtuan materiale në kurrikulat e tyre që i studionin çështjet. {{sfn|Cesarani|2005|p=334}} Në Izrael, dëshmia e dëshmitarëve në gjykim çoi në një kuptim më të thellë të ndikimit të Holokaustit mbi të mbijetuarit, veçanërisht tek të rinjtë që nuk kishin pësuar kurrë shtypje të sponsorizuar nga shteti. {{sfn|Cesarani|2005|p=331–332}} Prandaj, gjyqi reduktoi shumë keqkuptimin e mëparshëm që hebrenjtë kishin shkuar "si qingji te kasapi". {{sfn|Yablonka|2003|p=17}} Përdorimi i "Eichmann" si një archetype buron nga nocioni i [[Hannah Arendt]] për " [[Banality of evil|banalitetin e së keqes]]". {{sfn|Busk|2015}} Arendt, një teoriciene politike e cila raportoi për gjyqin e Eichmann për ''[[The New Yorker]]'', e përshkroi Eichmann në librin e saj ''[[Eichmann in Jerusalem|Eichmann në Jeruzalem]]'' si mishërim i "banalitetit të së keqes", pasi mendonte se ai duket se kishte një personalitet të zakonshëm, duke mos shfaqur as faj as urrejtje. {{sfn|Arendt|1994|p=252}} {{sfn|Levy|2006|p=355}} Në librin e tij ''Drejtësi, Jo Hakmarrje e'' vitit 1988, Wiesenthal tha: "Bota tani e kupton konceptin e "vrasësit në tavolinë ", e dimë se nuk duhet të jetë fanatik, sadist apo i sëmurë mendërisht, për të vrarë miliona; se mjafton të jetë një ndjekës besnik i etur për të bërë detyrën". {{sfn|Levy|2006|pp=157–158}} Termi " Eichmanns i vogël " u bë një term ofendues për burokratët e akuzuar për dëmtimin indirekt dhe sistematik të të tjerëve. {{sfn|Mann|2017}} Në librin e saj ''[[Eichmann Before Jerusalem|Eichmann para Jerusalemit]]'', bazuar kryesisht në intervistat Sassen dhe shënimet e Eichmann të bëra gjatë mërgimit, Bettina Stangneth argumenton se Eichmann ishte një antisemit i motivuar ideologjikisht dhe nazist i përkushtuar gjatë gjithë jetës që ndërtoi qëllimisht një personalitet si një burokrat pa fytyrë për t'u paraqitur në gjykim. {{sfn|Aschheim|2014}} Historianët e shquar si [[Christopher Browning]], [[Deborah Lipstadt]], [[Yaacov Lozowick]] dhe [[David Cesarani]] arritën një përfundim të ngjashëm, se Eichmann nuk ishte funksionari burokratik mendjelehtë që Arendt besonte se ai ishte. {{sfn|Wolin|2016}} Djali më i ri i Eichmann Ricardo thotë se nuk është i zemëruar ndaj Izraelit për ekzekutimin e babait të tij. {{sfn|Glass|1995}} {{sfn|Sedan|1995}} Ai nuk pajtohet që argumenti "po ndiqja urdhrat" i babait të tij justifikon veprimet e tij dhe vëren se si mungesa e pendimit të babait të tij shkaktoi "emocione të vështira" për familjen Eichmann. Ricardo është tani profesor i arkeologjisë në [[German Archaeological Institute|Institutin Arkeologjik Gjerman]] . {{sfn|Glick|2010}} == Referime == ;Shënimet {{notes | notes = {{efn | name = forenames | Pas luftës, paqartësia mbi emrat e tij u bë e dukshme. Çertifikata e tij e lindjes si dhe dokumentet zyrtare të kohës naziste konfirmojnë se 'Otto Adolf' është i saktë. {{harvnb|Stangneth|2014|p=427}}. }} {{efn | name = Father's name | Disa autorë pohojnë se emri i atit të tij ishte Karl Adolf, për shembull {{harvnb|Stangneth|2014|p=ix}}. }} {{efn | name = renamed | Në shtator 1939, ky departament u riemërua Seksioni IV B4 i ''[[SS-Reichssicherheitshauptamt]]'' (RSHA; Reich Main Security Office). }} {{efn | name = Gerlach | Historiani gjerman [[Christian Gerlach]] dhe të tjerë kanë pohuar se Hitleri nuk e miratoi politikën e shfarosjes deri në mes të dhjetorit 1941. {{harvnb|Gerlach|1998|p=785}}. Kjo datë nuk është e pranuar në mënyrë universale, por duket e mundshme që një vendim është marrë rreth kësaj kohe. Më 18 dhjetor, Himmler u takua me Hitlerin dhe vuri në dukje në librin e tij të emërimit "Pyetje hebraike - të shfaroseshin si partizanë". {{Harvnb|Browning|2004|p=410}}. Më 19 dhjetor, [[Wilhelm Stuckart]], sekretari i shtetit në Ministrinë e Brendshme, i tha një zyrtari të tij: "Procedimet kundër hebrenjve të evakuar bazohen në një vendim të autoritetit më të lartë.{{harvnb|Browning|2004|p=405}}. }} {{efn | name = law | Ky ligj më parë ishte përdorur për të ndjekur penalisht rreth 30 njerëz, të gjithë përveç një prej tyre, të mbijetuar hebrenjve të Holokaustit, të cilët supozoheshin të ishin bashkëpunëtorë nazistë. Shiko{{harvnb|Ben-Naftali|Tuval|2006}}. }} {{efn | name = criminal organisation | Eichmann ishte një anëtar i tre organizatave që ishin shpallur kriminale në [[Gjykimet e Nurembergut]]: SS, SD, dhe Gestapo. {{harvnb|Arendt|1994|p=246}}. }} {{efn | name = passport |Në maj 2007, një student që bënte hulumtime mbi kapjen e Eichmann zbuloi pasaportën në arkivat gjyqësore në Argjentinë. {{Harvnb|BBC|2007}}. Pasaporta është tani në posedim të Muzeut të Holokaustit të Argjentinës në Buenos Aires. Shiko {{harvnb|Fundacion Memoria Del Holocausto}}. }} }} ;Citimet {{Reflist|3}} == Referime == {{Refbegin|26em}} * {{cite web | last1 = Aderet | first1 = Ofer | title = Eichmann Refused to Admit Guilt in Last-ditch Bid for Clemency | url = https://www.haaretz.com/israel-news/.premium-eichmann-refused-to-admit-guilt-in-last-ditch-bid-for-clemency-1.5396373 | website = Haaretz | accessdate = 27 mars 2018 | language = en | date = 27 janar 2016 }} *{{cite book | last = Ailsby | first = Christopher | title = SS: Roll of Infamy | url = https://archive.org/details/ssrollofinfamy0000ails | year = 1997 | publisher = Motorbooks Intl | isbn = 0-7603-0409-2 }} *{{Cite book | last = Arendt | first = Hannah | authorlink = Hannah Arendt | title = [[Eichmann in Jerusalem|Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil]] | publisher = Penguin | location = New York | year = 1994 | origyear = 1963 | isbn = 0-14-018765-0 }} * {{cite web | last = Aschheim | first = Steven | title = SS-Obersturmbannführer (Retired): 'Eichmann Before Jerusalem,' by Bettina Stangneth | date = 4 shtator 2014 | work = The New York Times | url = https://www.nytimes.com/2014/09/07/books/review/eichmann-before-jerusalem-by-bettina-stangneth.html |language=en| accessdate = 13 qershor 2016 }} * {{cite book | last = Bascomb | first = Neal | authorlink = Neal Bascomb | title = [[Hunting Eichmann|Hunting Eichmann: How a Band of Survivors and a Young Spy Agency Chased Down the World's Most Notorious Nazi]] | year = 2009 | publisher = Houghton Mifflin Harcourt | location = Boston; New York | isbn = 978-0-618-85867-5 }} * {{cite encyclopedia |last1=Bauer |first1=Yehuda |authorlink1=Yehuda Bauer |last2=Rozett |first2=Robert |title=Appendix |encyclopedia =Encyclopedia of the Holocaust |editor=Gutman, Israel |editor-link=Israel Gutman |pages=1797–1802 |publisher=Macmillan Library Reference |location=New York |year=1990 |isbn=0-02-896090-4 }} * {{cite journal | last1 = Ben-Naftali | first1 = Orna | authorlink1 = Orna Ben-Naftali | last2 = Tuval | first2 = Yogev | title = Punishing International Crimes Committed by the Persecuted: The ''Kapo'' Trials in Israel (1950s–1960s) | journal = Journal of International Criminal Justice | volume = 4 | issue = 1 | year = 2006 | pages = 128–178 | doi = 10.1093/jicj/mqi022 }} * {{cite journal |last=Birn |first=Ruth Bettina |title=Fifty Years After: A Critical Look at the Eichmann Trial |journal=Case Western Reserve Journal of International Law |year=2011 |volume=44 |pages=443–473 |url=http://law.case.edu/journals/JIL/Documents/(21)%20Birn_Darby.pdf |format=PDF |accessdate=30 nëntor 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203021540/http://law.case.edu/journals/JIL/Documents/%2821%29%20Birn_Darby.pdf |archivedate=3 dhjetor 2013 |url-status=dead }} * {{cite news | last = Borger | first = Julian | title = Why Israel's Capture of Eichmann Caused Panic at the CIA | date = 8 qershor 2006 | work = The Guardian | url = https://www.theguardian.com/world/2006/jun/08/secondworldwar.usa |language=en| accessdate = 24 mars 2016 }} * {{cite book | last = Browning | first = Christopher R. | authorlink = Christopher Browning | title = The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942 | url = https://archive.org/details/originsoffinalso00brow |language=en| series = Comprehensive History of the Holocaust | year = 2004 | publisher = University of Nebraska Press | location = Lincoln | isbn = 0-8032-1327-1 }} * {{cite journal | last = Busk | first = Larry | date = 31 korrik 2015 | title = Sleepwalker: Arendt, Thoughtlessness, and the Question of Little Eichmanns | url = https://cpb-us-e1.wpmucdn.com/blogs.uoregon.edu/dist/d/3851/files/2014/05/Busk_PHILmatters_2014-1k7bbxr.pdf | journal = Social Philosophy Today | doi = 10.5840/socphiltoday201573023 | volume = 31 | access-date = 23 qershor 2018 | archive-url = https://web.archive.org/web/20180624092936/https://cpb-us-e1.wpmucdn.com/blogs.uoregon.edu/dist/d/3851/files/2014/05/Busk_PHILmatters_2014-1k7bbxr.pdf | archive-date = 24 qershor 2018 | url-status = dead }} *{{cite book | last = Cesarani | first = David | authorlink = David Cesarani | title = Eichmann: His Life and Crimes | publisher = Vintage | location = London | year = 2005 | origyear=2004 | isbn = 978-0-09-944844-0 }} * {{cite book | last = Cole | first = Tim | title = Images of the Holocaust | year = 1999 | publisher = Duckworth | location = London | isbn = 0-7156-2865-8 }} * {{cite web | last = Eichmann | first = Adolf | title = Police Interrogation in Israel | year = 1961 | publisher = Library of Congress | url = http://memory.loc.gov/mss/mharendt_pub/03/031470/0011.jpg }} * {{cite book | last = Evans | first = Richard J. | authorlink = Richard J. Evans | title = [[The Coming of the Third Reich]] | year = 2003 | publisher = Penguin | location = New York | isbn = 978-0-14-303469-8 }} * {{cite book | last = Evans | first = Richard J. | year = 2005 | title = The Third Reich in Power | url = https://archive.org/details/thirdreichinpowe00evan |language=en| publisher = Penguin | location = New York | isbn = 978-0-14-303790-3 }} * {{cite book | last = Evans | first = Richard J. | year = 2008 | title = The Third Reich at War | url = https://archive.org/details/thirdreichatwar00evan_0 |language=en| publisher = Penguin | location = New York | isbn = 978-0-14-311671-4 }} * {{cite web |last1 = Friedman |first1 = Matti |authorlink = Matti Friedman |title = Ben-Gurion's bombshell: 'We've caught Eichmann' |url = https://www.timesofisrael.com/ben-gurions-bombshell-weve-caught-eichmann/ |language=en|work = The Times of Israel |accessdate = 25 korrik 2018 |date = 8 prill 2013 }} * {{cite web | last = Geets | first = Siobhán | title = Wie Eichmann vom Österreicher zum Deutschen wurde | website = Die Presse | url = https://diepresse.com/home/zeitgeschichte/711960/Wie-Eichmann-vom-Oesterreicher-zum-Deutschen-wurde | accessdate = 19 shtator 2018 | language = de | date = 26 nëntor 2011 }} * {{cite journal | last = Gerlach | first = Christian | authorlink = Christian Gerlach | title = The Wannsee Conference, the Fate of German Jews, and Hitler's Decision in Principle to Exterminate All European Jews | journal = Journal of Modern History | date = dhjetor 1998 | volume = 70 | issue = 4 | pages = 759–812 | publisher = University of Chicago Press | location = Chicago | url = http://holocaust.umd.umich.edu/news/uploads/Gerlach_Wannsee.pdf | format = PDF | doi = 10.1086/235167 | access-date = 7 mars 2019 | archive-url = https://web.archive.org/web/20180918153006/http://holocaust.umd.umich.edu/news/uploads/Gerlach_Wannsee.pdf | archive-date = 18 shtator 2018 | url-status = dead }} * {{cite web | last1 = Ginsburg | first1 = Mitch | title = Eichmann's final barb: 'I hope that all of you will follow me' | website = The Times of Israel | date = 2 dhjetor 2014 | url = https://www.timesofisrael.com/eichmanns-final-barb-i-hope-that-all-of-you-will-follow-me/ |language=en| accessdate = 6 shtator 2018 }} * {{cite web | last = Glass | first = Suzanne | title = 'Adolf Eichmann is a historical figure to me.' Ricardo Eichmann speaks to Suzanne Glass about growing up the fatherless son of the Nazi war criminal hanged in Israel | date = 7 gusht 1995 | work = [[The Independent]] | publisher = Independent Print Limited | url = https://www.independent.co.uk/life-style/adolf-eichmann-is-a-historical-figure-to-me-ricardo-eichmann-speaks-to-suzanne-glass-about-growing-1595146.html |language=en| accessdate = 13 qershor 2016 }} * {{cite web | last = Glick | first = Dor | date = 6 korrik 2010 | title = Coffee with Eichmann | work = [[Ynetnews]] | publisher = Yedioth Internet | url = http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3916085,00.html |language=en| accessdate = 7 dhjetor 2013 }} * {{cite book | last = Goldhagen | first = Daniel | authorlink = Daniel Goldhagen | title = [[Hitler's Willing Executioners|Hitler's Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust]] | year = 1996 | publisher = Knopf | location = New York | isbn = 978-0-679-44695-8 }} * {{cite journal | last = Green | first = L.C. | title = Legal issues of the Eichmann trial | journal = [[Tulane Law Review]] | volume = 37 | year = 1962 | pages = 641–683 | url = http://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/tulr37&div=44 | accessdate = 25 nëntor 2013 }} * {{cite web | title = Hallaron pasaporte utilizado por Adolf Eichmann: será conservado en el Museo del Holocausto de Buenos Aires | publisher = Fundacion Memoria Del Holocausto | language = es | url = http://www.fmh.org.ar/holocausto/artinteres/pasaporteeichmann.html | archiveurl = https://web.archive.org/web/20071109111713/http://www.fmh.org.ar/holocausto/artinteres/pasaporteeichmann.html | archivedate = 9 nëntor 2007 | accessdate = 13 nëntor 2013 | ref = {{sfnRef|Fundacion Memoria Del Holocausto}} }} * {{cite book | last = Hull | first = William L. | authorlink = William Lovell Hull | title = The Struggle for a Soul | year = 1963 | publisher = Doubleday | location = New York | oclc = 561109771 }} * {{cite book | last = Kershaw | first = Ian | authorlink = Ian Kershaw | title = Hitler: A Biography | url = https://archive.org/details/hitlerbiography0000kers |language=en| year = 2008 | origyear = 2000 | publisher = Norton | location = New York | isbn = 978-0-393-06757-6 }} * {{cite journal | last = Kiernan | first = Sergio | title = Tacuara salió a la calle | trans-title = Tacuara hit the streets | date = 15 maj 2005 | journal = [[Página/12]] | publisher = Fernando Sokolowicz | language = es | url = http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-51068-2005-05-15.html | accessdate = 23 nëntor 2013 }} * {{Cite journal | last = Kershner | first = Isabel | authorlink = Isabel Kershner | title = Pardon Plea by Adolf Eichmann, Nazi War Criminal, Is Made Public | journal = The New York Times | date = 27 janar 2016 | url = https://www.nytimes.com/2016/01/28/world/middleeast/israel-adolf-eichmann-holocaust.html |language=en| access-date = 28 janar 2016 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20160128004724/http://www.nytimes.com/2016/01/28/world/middleeast/israel-adolf-eichmann-holocaust.html | archivedate = 28 janar 2016 }} * {{cite book | last = Knappmann | first = Edward W. | title = Great World Trials | url = https://archive.org/details/isbn_9780787608057 |language=en| chapter = The Adolf Eichmann Trial, 1961 | year = 1997 | publisher = Gale Research | location = Detroit | isbn = 978-0-7876-0805-7 }} * {{cite book | last = Levy | first = Alan | authorlink = Alan Levy | title = Nazi Hunter: The Wiesenthal File | edition = Revised 2002 | year = 2006 | origyear = 1993 | publisher = Constable & Robinson | location = London | isbn = 978-1-84119-607-7 }} * {{cite journal | last = Lippmann | first = Matthew | title = The trial of Adolf Eichmann and the protection of universal human rights under international law | journal = Houston Journal of International Law | year = 1982 | volume = 5 | issue = 1 | pages = 1–34 | url = http://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/hujil5&div=6 | accessdate = 25 nëntor 2013 }} * {{cite book | last = Lipstadt | first = Deborah E. | authorlink = Deborah Lipstadt | title = The Eichmann Trial | url = https://archive.org/details/eichmanntrial0000lips |language=en| year = 2011 | publisher = Random House | location = New York | isbn = 978-0-8052-4260-7 }} * {{cite journal | last = Longerich | first = Peter | authorlink = Peter Longerich | title = The Wannsee Conference in the Development of the 'Final Solution' | year = 2000 | journal = Holocaust Educational Trust Research Papers | volume = 1 | issue = 2 | publisher = The Holocaust Educational Trust | location = London | format = PDF | url = http://www.ghwk.de/ghwk/engl/texts/wannsee-conference.pdf | isbn = 0-9516166-5-X | archiveurl = https://web.archive.org/web/20150402115820/http://www.ghwk.de/ghwk/engl/texts/wannsee-conference.pdf | archivedate = 2 prill 2015 | df = dmy-all | access-date = 7 mars 2019 | url-status = dead }} * {{cite book | last = Longerich | first = Peter | title = Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews | url = https://archive.org/details/holocaustnaziper0000long | year = 2010 | isbn = 978-0-19-280436-5 | publisher = Oxford University Press | location = Oxford; New York }} * {{cite book | last = Longerich | first = Peter | year = 2012 | title = Heinrich Himmler: A Life | publisher = Oxford University Press | location = Oxford | isbn = 978-0-19-959232-6 }} * {{Cite book | last = Mann | first = Barbara Alice | editor1-last = Churchill | editor1-first = Ward | editor1-link = Ward Churchill | title = Wielding Words Like Weapons: Selected Essays in Indigenism, 1995–2005 | url = https://archive.org/details/Wielding_Words_Like_Weapons_9781629633114 |language=en| chapter = 'And Then They Build Monuments to You' | year = 2017 | publisher = PM Press | location = Oakland, CA | isbn = 978-1-62963-311-4 }} * {{cite web | last = McLean | first = Craig | title = Martin Freeman interview: The actor on hobbits, Cumbermania and his Nazi-hounding role in The Eichmann Show | journal = [[The Independent]] | date = 18 janar 2015 | url = https://www.independent.co.uk/news/people/profiles/martin-freeman-interview-the-actor-on-hobbits-cumbermania-and-his-nazihounding-role-in-the-eichmann-show-9983829.html |language=en| accessdate = 20 janar 2015 }} * {{cite book | last = Mendelsohn | first = John | series = The Holocaust, in Eighteen Volumes | title = Jewish Emigration from 1933 to the Evian Conference of 1938 | volume = 5 | publisher = Garland Publishing | place = New York | year = 1982 | oclc = 8033345 | pages = 68–121 }} * {{cite journal | last = O'Donovan | first = Gerard | title = The Eichmann Show, review: 'absolutely enthralling' | journal = [[The Daily Telegraph]] | publisher = Telegraph Media Group | date = 20 janar 2015 | url = https://www.telegraph.co.uk/culture/tvandradio/tv-and-radio-reviews/11355086/eichmann-show.html |language=en| accessdate = 20 janar 2015 }} * {{cite book | last = Padfield | first = Peter |authorlink= Peter Padfield | origyear = 1990 | year = 2001 | title = Himmler: Reichsführer-SS | url = https://archive.org/details/himmlerreichsfuh0000padf_s1k9 |language=en| publisher = Cassel & Co | location = London | isbn = 978-0-304-35839-7 }} *{{cite book | last1 = Pollock | first1 = Griselda | authorlink1 = Griselda Pollock | last2 = Silvermann | first2 = Max |title = Concentrationary Memories: Totalitarian Terror and Cultural Resistance | year = 2013 | publisher = I. B. Tauris | location =London | isbn = 978-1-78076-896-0 }} *{{cite journal |last1=Porat |first1=Dan A. |title=From the Scandal to the Holocaust in Israeli Education |journal=Journal of Contemporary History |date=1 tetor 2004 |volume=39 |issue=4 |pages=619–636 |doi=10.1177/0022009404046757 |language=en |issn=0022-0094|jstor=141413}} * {{cite book | last = Porter | first = Anna | authorlink = Anna Porter | title = Kasztner's Train: The True Story of an Unknown Hero of the Holocaust | url = https://archive.org/details/kasztnerstraintr0000port |language=en| publisher = Douglas & McIntyre | location = Vancouver | year = 2007 | isbn = 978-1-55365-222-9 }} * {{cite book | last = Rosmus | first = Anna | title = Hitlers Nibelungen: Niederbayern im Aufbruch zu Krieg und Untergang | publisher = Samples Verlag | location = Grafenau | language = de | year = 2015 | isbn = 978-3-938401-32-3 }} * {{cite web | last = Sedan | first = Gil | title = Eichmann's son: 'There is no way I can explain' deeds | date = 9 qershor 1995 | work = Jewishsf.com | publisher = San Francisco Jewish Community Publications | url = http://www.jweekly.com/article/full/1154/eichmann-s-son-there-is-no-way-i-can-explain-deeds/ |language=en| accessdate = 7 dhjetor 2013 }} * {{cite book | last = Shandler | first = Jeffrey | title = While America Watches: Televising the Holocaust | url = https://archive.org/details/whileamericawatc00shan_0 |language=en| year = 1999 | publisher = Oxford University Press | location = Oxford; New York | isbn = 0-19-511935-5 }} * {{cite book | last = Snyder | first = Timothy | authorlink = Timothy D. Snyder | title = [[Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin]] | year= 2010 | publisher = Basic Books | location = New York | isbn = 978-0-465-00239-9 }} * {{cite news |author=Staff |title=Argentina uncovers Eichmann pass |publisher=BBC News |date=29 maj 2007 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/6700861.stm |accessdate=13 nëntor 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070606000825/http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/6700861.stm |archivedate=6 qershor 2007 |ref={{sfnRef|BBC|2007}} |df=dmy }} * {{cite web | author = Staff | title = Attorney General v. Adolf Eichmann | url = http://www.internationalcrimesdatabase.org/Case/192/Eichmann/ | publisher = International Crimes Database | accessdate = 19 gusht 2018 | language = en | date = 2013 | ref = {{sfnRef|International Crimes Database|2013}} }} * {{cite web | author = Staff | title = Ex-Mossad Agent: We Let Nazi Doctor Mengele Get Away | date = 2 shtator 2008 | work = [[Haaretz]] | url = http://www.haaretz.com/jewish/news/ex-mossad-agent-we-let-nazi-doctor-mengele-get-away-1.253046 |language=en| agency = Associated Press | ref = {{sfnRef|''Haaretz''|2008}} }} * {{cite web | author = Staff | title = Holocaust organizer sought clemency, saying he was 'mere instrument' | publisher = i24 News | date = 27 janar 2016 | url = https://www.i24news.tv/en/news/israel/society/100660-160127-eichmann-asked-israel-s-then-president-yitzhak-ben-zvi-for-clemency |language=en| accessdate = 24 korrik 2018 | ref = {{sfnRef|i24 News|2016}} }} * {{cite web | author = Staff | title = Israel Supreme Court Names Justices to Hear Eichmann's Appeal | url = https://www.jta.org/1962/03/01/archive/israel-supreme-court-names-justices-to-hear-eichmanns-appeal |language=en| publisher = Jewish Telegraphic Agency | accessdate = 27 mars 2018 | date = 1 qershor 1962 | ref = {{sfnRef|Jewish Telegraphic Agency|1962}} }} * {{cite web | author = Staff | title = Special publication: Behind the scenes at the Eichmann Trial | url = http://www.archives.gov.il/en/chapter/behind-scenes-eichmann-trial/ | publisher = Israel State Archives | accessdate = 25 korrik 2018 | ref = {{sfnRef|Israel State Archives}} }} * {{cite web | author = Staff | title = Wiesenthal Center Marks Eichmann Capture in Argentina Fifty Years Later | date = 10 maj 2010 | publisher = Simon Wiesenthal Center | url = http://www.wiesenthal.com/site/apps/nlnet/content2.aspx?c=lsKWLbPJLnF&b=4441467&ct=8407623 | accessdate = 28 janar 2015 | ref = {{sfnRef|Simon Wiesenthal Center|2010}} | archive-date = 8 tetor 2017 | archive-url = https://web.archive.org/web/20171008180339/http://www.wiesenthal.com/site/apps/nlnet/content2.aspx?c=lsKWLbPJLnF&b=4441467&ct=8407623 | url-status = dead }} * {{cite book | last = Stangneth | first = Bettina | title = Eichmann Before Jerusalem: The Unexamined Life of a Mass Murderer | url = https://archive.org/details/eichmannbeforeje0000stan_n9e8 | publisher = Alfred A. Knopf | location = New York | year = 2014 | isbn = 978-0-307-95967-6 }} * {{cite journal | last = Wallenstein | first = Arye | title = I watched Eichmann hang | journal = Miami Herald | date = 1 qershor 1962 | url = https://news.google.com/newspapers?nid=2206&dat=19620601&id=QSwyAAAAIBAJ&sjid=pukFAAAAIBAJ&pg=643,288305 | accessdate = 3 qershor 2015 }}{{Lidhje e vdekur}} * {{cite book | last = Walters | first = Guy | authorlink = Guy Walters | title = [[Hunting Evil|Hunting Evil: The Nazi War Criminals Who Escaped and the Quest to Bring Them to Justice]] | year = 2009 | publisher = Broadway Books | location = New York | isbn = 978-0-7679-2873-1 }} * {{cite journal | last = Weitz | first = Yechiam | title = 'We have to carry out the sentence' | journal = Haaretz | date = 26 korrik 2007 | url = http://www.haaretz.com/weekend/week-s-end/we-have-to-carry-out-the-sentence-1.226299 |language=en| accessdate = 3 qershor 2015 }} * {{cite journal | last = Wolin | first = Richard | title = Richard H. King. Arendt and America | journal = American Historical Review | volume = 121 | issue = 4 | year = 2016 | pages = 1244–1246 | issn = 0002-8762 | doi = 10.1093/ahr/121.4.1244 }} *{{cite journal |last1=Yablonka |first1=Hanna|authorlink1=Hanna Yablonka|translator-last=Moshe|translator-first= Tlamim |title=The Development of Holocaust Consciousness in Israel: The Nuremberg, Kapos, Kastner, and Eichmann Trials |journal=Israel Studies |date=2003 |volume=8 |issue=3 |pages=1–24 |language=en |issn=1084-9513 |jstor=0245616 }} {{refend}} == Lexo më tej == {{Refbegin|30em}} * {{cite book | last1 = Aharoni | first1 = Zvi | authorlink = Zvi Aharoni | last2 = Dietl | first2 = Wilhelm | title = Operation Eichmann: The Truth About the Pursuit, Capture and Trial | url = https://archive.org/details/operationeichman0000ahar |language=en| publisher = Arms and Armour | location = London | year = 1997 | isbn = 978-1-85409-410-0 }} * {{cite book | last = Friedman | first = Tuviah | authorlink = Tuviah Friedman | title = My Role in Operation Eichmann: A Documentary Collection | location = Haifa | year = 1990 | oclc = 233910342}} * {{cite book | last = Harel | first = Isser | authorlink = Isser Harel | title = The House on Garibaldi Street: The First Full Account of the Capture of Adolf Eichmann | url = https://archive.org/details/houseongaribaldi00isse |language=en| publisher = Viking Press | location = New York | year = 1975 | isbn = 0-670-38028-8 }} * {{cite web | last = Linder | first = Douglas O. | authorlink = Doug Linder | title = Testimony of Rudolf Höss testimony at the Nuremberg Trials, April 15, 1946 | date = n.d. | work = Famous World Trials | publisher = University of Missouri-Kansas City School of Law | location = Kansas City, MO | url = http://law2.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/nuremberg/hoesstest.html |language=en| accessdate = 28 mars 2017 |oclc = 44749652 | ref = {{sfnRef|Linder, Rudolf Höss testimony}} }} *{{cite book | last = Mulisch | first = Harry | authorlink = Harry Mulisch | title = Criminal Case 40/61, The Trial of Adolf Eichmann: An Eyewitness Account | url = https://archive.org/details/criminalcase40610000muli | publisher = University of Pennsylvania Press | location = Philadelphia | year = 2005 | isbn = 0-8122-3861-3 }} * {{cite book | last = Pearlman | first = Moshe | authorlink = Moshe Pearlman | title = The Capture of Adolf Eichmann | year = 1961 | publisher = Weidenfeld and Nicolson | location = London | oclc = 1070563 }} * {{cite book | last = Rassinier | first = Paul | authorlink = Paul Rassinier | title = The Real Eichmann Trial or The Incorrigible Victors | publisher = Institute for Historical Review | location = Torrance | year = 1976 | isbn = 0-911038-48-5 }} * {{cite book | last = Rogat | first = Yosal | title = The Eichmann Trial and the Rule of Law | publisher = Center for the Study of Democratic Institutions | location = Santa Barbara, CA | year = 1961 | isbn = 978-1-258-11223-3 | url= https://hdl.handle.net/2027/mdp.39015042766447|language=en}} * {{cite book | last = Steinacher | first = Gerald | authorlink = Gerald Steinacher | title = Nazis on the Run: How Hitler's Henchmen Fled Justice | url = https://archive.org/details/nazisonrunhowhit0000stei |language=en| publisher = Oxford University Press | location = Oxford | year = 2011 | isbn = 978-0-19-964245-8}} * {{cite book | last = Yablonka | first = Hanna | authorlink = Hanna Yablonka | title = The State of Israel vs. Adolf Eichmann | url = https://archive.org/details/stateofisraelvsa0000yabl |language=en| publisher = Schocken | location = New York | year = 2004 | isbn = 0-8052-4187-6 }} {{refend}} [[Kategoria:Vdekje 1962]] [[Kategoria:Lindje 1906]] t6wcqfhhr5e1jnfvxisrn5xbelce5s3 Provat matematikore 0 265213 2465429 2460860 2022-07-27T19:15:09Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[File:Oxyrhynchus papyrus with Euclid's Elements.jpg|right|thumb|250px|P. Oxy. 29, një nga fragmentet më të vjetra të mbijetuara të Elementeve të Euklidit, një tekst që përdoret për mijëvjeçarin e fundit për të mësuar teknikat e shkrimit të provave. Diagrami shoqëron Librin II, Propozimin 5.<ref>{{cite web |url=http://www.math.ubc.ca/~cass/Euclid/papyrus/papyrus.html |title=One of the Oldest Extant Diagrams from Euclid |author=[[Bill Casselman (mathematician)|Bill Casselman]] |publisher=University of British Columbia |accessdate=26 shtator 2008 }}</ref>]] Një '''provë matematikore''' është një argument inferential për një deklaratë matematikore. Në argument, mund të përdoren deklarata të tjera të mëparshme, të tilla si [[teorema]]. Në parim, një provë mund të gjurmohet pas deklaratave të vetëkuptueshme ose të supozuara, të njohura si [[aksioma]],,<ref>{{cite book |author1=Clapham, C. |author2=Nicholson, JN. |name-list-style=amp | title = The Concise Oxford Dictionary of Mathematics, Fourth edition |quote = A statement whose truth is either to be taken as self-evident or to be assumed. Certain areas of mathematics involve choosing a set of axioms and discovering what results can be derived from them, providing proofs for the theorems that are obtained.}}</ref><ref name="nutsandbolts">Cupillari, Antonella. ''The Nuts and Bolts of Proofs''. Academic Press, 2001. p. 3.</ref><ref>{{cite book|title=Discrete Mathematics with Proof |date=korrik 2009 |first=Eric |last=Gossett |page=86 |quote=Definition 3.1. Proof: An Informal Definition |publisher=[[Wiley (publisher)|John Wiley & Sons]] |isbn=978-0470457931}}</ref> së bashku me rregullat e pranuara të përfundimit. Aksiomat mund të trajtohen si kushte që duhet të plotësohen para se të zbatohet deklarata. Dëshmitë janë shembuj të arsyetimit deduktiv shterues ose arsyetim induktiv dhe dallohen nga argumentet empirike ose arsyetimet indirekte (ose "pritjet e arsyeshme"). Një dëshmi duhet të tregojë se një deklaratë është gjithmonë e vërtetë (herë pas here duke renditur të gjitha rastet e mundshme dhe duke treguar se ajo mban në secilën), në vend që të numërojë shumë raste konfirmuese. Një propozim i pa provuar që besohet të jetë i vërtetë është i njohur si një hamendje. Provat përdorin logjikën por zakonisht përfshijnë disa sasi të gjuhës natyrore që zakonisht pranojnë disa paqartësi. Në fakt, shumica dërrmuese e provave në matematikë të shkruar mund të konsiderohen si aplikacione të logjikës rigoroze joformale. Prova të pastra, të shkruara në gjuhë simbolike në vend të gjuhës natyrore, konsiderohen në teorinë e provës. Dallimi në mes të provave formale dhe joformale ka çuar në shqyrtimin më të madh të praktikës matematikore aktuale dhe historike, kuazi-empiricizmit në matematikë dhe të ashtuquajturës matematikë popullore (në të dyja aspektet e atij termi). Filozofia e matematikës është e lidhur me rolin e gjuhës dhe logjikës në prova, dhe matematika si një gjuhë. ==Historia dhe etimologjia== Fjala ""proof" vjen nga gjurma latine që do të thotë "për të provuar".<ref>"proof" New Shorter Oxford English Dictionary, 1993, OUP, Oxford.</ref> Argumentet e besueshmërisë duke përdorur pajisje heuriste si piktura dhe analogji, i paraprijnë provës matematikore të rreptë. Zhvillimi i provave matematikore është kryesisht produkt i matematikës greke të lashtë dhe një nga arritjet më të mëdha të saj. Thales (624-546 pes) dhe Hipokrati i Kios (rreth 470-410 pes) provuan disa teorema në gjeometri. Eudoksi (408-355 pes) dhe Theaetetus (417-369 pes) formuluan teorema por nuk i provuan ato. Aristoteli (384-322 pes) tha se përkufizimet duhet të përshkruajnë konceptin që përkufizohet në terma të koncepteve të tjera të njohura. Provat matematikore u revolucionarizuan nga Euklidi (300 pes), i cili prezantoi metodën axiomatike ende në përdorim sot, duke filluar me terma dhe indekse të padefinuara (propozimet lidhur me kushtet e padefinuara që supozohet të jenë të dukshme nga "axios" grekë që do të thotë "diçka e denjë "), dhe i përdori këto për të provuar teorema duke përdorur logjikën deduktive. Libri i tij, Elementet, u lexua nga të gjithë ata që konsideroheshin të arsimuar në Perëndim deri në mesin e shekullit të 20-të.<ref>{{cite book|title=An Introduction to the History of Mathematics (Saunders Series) |url=https://archive.org/details/introductiontohi0000eves |first=Howard W. |last=Eves |authorlink=Howard Eves |edition=6th |date=janar 1990 |orig-year=1962 |page=[https://archive.org/details/introductiontohi0000eves/page/141 141] |quote=No work, except The Bible, has been more widely used... |publisher=[[Cengage|Brooks/Cole]] |isbn=978-0030295584}}</ref> Përveç teoremave të gjeometrisë, të tilla si [[Teorema e Pitagorës]], elementët gjithashtu mbulojnë teorinë e numrave, duke përfshirë një provë se rrënja katrore e dy është e paarsyeshme dhe se ka numra pafundësisht të lartë. Përparime të mëtejshme u zhvilluan në matematikën islame mesjetare. Ndërsa provat më të hershme greke ishin kryesisht demonstratat gjeometrike, zhvillimi i matematikanëve aritmetikë dhe algjebër nga matematikanët islamë lejoi prova më të përgjithshme që nuk vareshin më nga gjeometria. Në shekullin e 10-të të es, matematikan irakian Al-Hashimi dha prova të përgjithshme për numrat (në vend të demonstrimeve gjeometrike) pasi ai e konsideronte shumëzimin, ndarjen, etj. Për "linjat". Ai e përdori këtë metodë për të siguruar një provë të ekzistencës së numrave të paarsyeshëm.<ref>{{citation|last=Matvievskaya|first=Galina|year=1987|title=The Theory of Quadratic Irrationals in Medieval Oriental Mathematics|journal=[[New York Academy of Sciences|Annals of the New York Academy of Sciences]]|volume=500|issue=1|pages=253–77 [260]|doi=10.1111/j.1749-6632.1987.tb37206.x|bibcode=1987NYASA.500..253M}}</ref> Një provë induktive për sekuencat aritmetike u prezantua në Al-Fakhri (1000) nga Al-Karaji, i cili e përdori atë për të provuar teoremen binomiale dhe pronat e trekëndëshit Pascal. Alhazen gjithashtu zhvilloi metodën e provës nga kontradiktat, si përpjekja e parë për të provuar postulat paralele euklidiane.<ref>{{Citation |last=Eder |first=Michelle |year=2000 |title=Views of Euclid's Parallel Postulate in Ancient Greece and in Medieval Islam |url=http://www.math.rutgers.edu/~cherlin/History/Papers2000/eder.html |publisher=[[Rutgers University]] |accessdate=23 janar 2008 }}</ref> Teoria e provave moderne trajton provat si struktura të të dhënave të definuara induktivisht. Nuk ekziston më një supozim se aksiomat janë "të vërteta" në çdo kuptim; kjo lejon për teoritë paralele matematikore të ndërtuara në grupe alternative të aksiomave. == Natyra dhe qëllimi == Siç praktikohet, një dëshmi shprehet në gjuhën natyrore dhe është një argument i rreptë që ka për qëllim bindjen e publikut për të vërtetën e një deklarate. Standardi i ashpërsisë nuk është absolut dhe ka ndryshuar gjatë gjithë historisë. Një dëshmi mund të paraqitet ndryshe në varësi të audiencës së synuar. Për të fituar pranimin, një provë duhet të përmbushë deklaratat komunale të ashpërsisë; një argument që konsiderohet i paqartë ose i paplotë mund të refuzohet. Koncepti i një prove është formalizuar në fushën e logjikës matematikore. <ref>{{citation|title=Handbook of Proof Theory|volume=137|series=Studies in Logic and the Foundations of Mathematics|editor-first=Samuel R.|editor-last=Buss|editor-link=Samuel Buss|publisher=Elsevier|year=1998|isbn=978-0-08-053318-6|contribution=An introduction to proof theory|pages=1–78|first=Samuel R.|last=Buss|authorlink=Samuel Buss}}. See in particular [https://books.google.com/books?id=MfTMDeCq7ukC&pg=PA3 p.&nbsp;3]: "The study of Proof Theory is traditionally motivated by the problem of formalizing mathematical proofs; the original formulation of first-order logic by Frege [1879] was the first successful step in this direction."</ref> Një provë formale shkruhet në një gjuhë formale në vend të një gjuhe natyrore. Një provë formale përkufizohet si renditje e formulave në një gjuhë formale, në të cilën secila formulë është një pasojë logjike e formulave të mëparshme. Duke pasur një përkufizim të provës formale, koncepti i provës është i përshtatshëm për të studiuar. Në të vërtetë, fusha e teorisë së provës studion provat formale dhe pronat e tyre, për shembull, pasurinë që një deklaratë ka një provë formale. Një aplikim i teorisë së provave është të tregojë se disa deklarata të padisponueshme nuk janë provable. Përcaktimi i një prove formale synon të kapë konceptin e provave siç shkruhet në praktikën e matematikës. Qëndrueshmëria e këtij përkufizimi përbën besimin se një provë e botuar, në parim, mund të shndërrohet në një provë formale. Megjithatë, jashtë fushës së asistentëve të automatizuar të provës, kjo rrallë bëhet në praktikë. Një pyetje klasike në filozofi pyet nëse provat matematikore janë analitike ose sintetike. Kanti, i cili prezantoi dallimin analitiko-sintetik, besonte se provat matematikore janë sintetike. Provat mund të shihen si objekte estetike, të admiruara për bukurinë e tyre matematikore. Matematiku Paul Erdös ishte i njohur për përshkrimin e provave që ai gjeti veçanërisht elegante, që vjen nga "The Book", një tezë hipotetike që përmban metodën më të bukur për të provuar secilin teoremë. Libri Proofs from THE BOOK, i botuar në vitin 2003, është i përkushtuar për të paraqitur 32 prova që redaktorët e tij gjejnë veçanërisht të këndshme.   == Referime == [[Kategoria:Terminologji matematike]] h445dd48j1r3exele5bmi5va78ukdxq Kosova dhe euro 0 265719 2465400 2465048 2022-07-27T13:59:27Z 37.35.67.14 wikitext text/x-wiki [[File:Eurozone participation.svg|thumb|Vendet e Eurozonës]] [[Kosova]] që para [[Shpallja e Pavarësisë së Kosovës|Shpalljes së Pavarësisë]], më saktë, që nga viti 2002, kur ende ishte nën një mandat të [[Misioni i Organizatës së Kombeve të Bashkuara në Kosovë|Misionit të Kombeve të Bashkuara]] në mënyrë të njëanshme kishte adoptuar [[Euro|euron]] si valutën e saj, megjithëse, ajo nuk ishte një anëtar zyrtar i [[Eurozona|eurozonës]]. == Historiku == Gjatë [[Shpërbërja e Jugosllavisë|shpërbërjes së Jugosllavisë]] në vitet 90 të shekullit të kaluar Kosova u përpoq pa sukses të fitonte pavarësinë e saj dhe në vitet 1997-1999 situata u përshkallëzua me [[Lufta e Kosovës|Luftën e Kosovës]] . [[Kosova]] [[Shpallja e Pavarësisë së Kosovës|shpalli pavarësinë e saj më 17 shkurt 2008]]. Aktualisht rreth 58% e vendeve anëtare të [[Organizata e Kombeve të Bashkuara|Kombeve të Bashkuara]] kanë njohur zyrtarisht [[Kosova|Republikën e Kosovës]], pastaj 23 nga 28 ( 82% ) e vendeve anëtare të [[Bashkimi Evropian|Bashkimit Evropian]] dhe 24 nga 28 ( 86% ) e vendeve anëtare të [[NATO|NATO-s]] kanë njohur Kosovën. Para themelimit të [[Misioni i Organizatës së Kombeve të Bashkuara në Kosovë|UNMIK-ut]], Kosova (si pjesë e Jugosllavisë ) ishte e lidhur me politikën monetare jugosllave, dhe dinarin jugosllav. Sidoqoftë, inflacioni dhe tensionet në kohë lufte me [[Konfederata Serbia dhe Mali i Zi|Republikën Federale të Jugosllavisë]] kishin diskredituar rëndë dinarin jugosllav. Si rezultat i kësaj filloi të përdoren valuta të huaja në vend që të mbështeteshin në dinar. Monedha e huaj më e përdorur shpesh ishte [[leku shqiptar]] dhe [[marka gjermane]], megjithëse [[Dollari i Shteteve të Bashkuara|dollari amerikan]], [[franga frënge]] dhe [[franga zvicerane]] u përdorën gjithashtu. Në periudhën e menjëhershme pas Luftës së Kosovës 1997 - 1999, valutat e tjera - veçanërisht Marka Gjermane (Marka Deutsche) - u përdorën krahas me dinarin. Rregullorja 1999/04 dhe Udhëzimi Administrativ pasues 1999/02, të dyja të nxjerra në vitin 1999, e miratuan DEM-in si mjet pagese për llogaritë dhe pagesat zyrtare. <ref>{{Cite book|last=Mitra|first=Saumya|title=Kosovo: economic and social reforms for peace and reconciliation|url=https://archive.org/details/kosovoeconomicso509mitr|year=2001|isbn=978-0-8213-4942-7|pages=[https://archive.org/details/kosovoeconomicso509mitr/page/22 22]}}</ref> Dinari jugosllav asnjëherë nuk u tërhoq zyrtarisht nga qarkullimi, por përdorimi i tij "nuk inkurajohej". Përdorimi i valutave të tjera, kryesisht dollarit amerikan, gjithashtu vazhdoi. <ref>Tagesspiegel (1999). [http://www.tagesspiegel.de/politik/deutsche-waehrung-wird-auch-im-kosovo-offizielles-zahlungsmittel-die-bundesbank-wurde-nicht-gefragt/90894.html Deutsche Währung wird auch im Kosovo offizielles Zahlungsmittel - die Bundesbank wurde nicht gefragt] (in German), 1999-09-07.</ref> Banka Gjermane - Deutsche Bundesbank nuk u informua paraprakisht, dhe si rezultat nuk dërgoi monedha dhe shënime shtesë në Kosovë. Por duke qenë se nuk kishte kufizime për importin dhe eksportin e Markës Gjermane (DM), dhe shumë kosovarë që punonin jashtë kishin dërguar para në shtëpi, ishte e mundur që të bëhej furnizimi i Kosovës me mjaft Marka Gjermane - Deutsche Mark. Një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e Kosovës ishte konvertimi nga Marka Gjermane (DM) në Euro. Ky konvertim u formalizua përmes Direktivës se lëshuar nga UNMIK-u me numër 2001/24. Konvertimi u realizua në mënyrë të sigurtë, të lehtë dhe me kosto të arsyeshme. Në këtë proces muk mungoi as përkrahja nga FMN, BQE, OeNB, Bundesbank, Commerzbank dhe Raiffeisen Zentral Bank. Rol të rëndësishëm luajtën edhe institucionet tjera si AQF, Doganat e UNMIK-ut, PTK, bankat komerciale, KFOR-i, etj. == Drejt euros == Ashtu si Gjermania edhe Kosova më 1 janar 2002 filloi me përdorimin e valutës [[euro]]. Marka Gjermane - Deutsche Mark vazhdoi të përdoret në Kosovë deri më 9 Mars 2002. Ndryshimi nga marka në euro u arrit në bashkëpunim me [[Banka Qendrore Evropiane|Bankën Qendrore Evropiane]], dhe disa banka kombëtare në [[Eurozona|Eurozonë]]. <ref>Michel Svetchine, [http://www.bankofalbania.org/web/pub/M_SVETCHINE_1329_1.pdf Kosovo experience with euroization of its economy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923182527/http://www.bankofalbania.org/web/pub/M_SVETCHINE_1329_1.pdf |date=23 shtator 2015 }}</ref> Kosova nuk emeton asnjë valutë të vetën. == Anëtarësimi në BE == Kosova është një kandidat potencial për [[Anëtarësimi i Kosovës në Bashkimin Evropian|hyrjen në BE]]. [[Komisioni Evropian]] dhe BQE (ECB) kanë shprehur pakënaqësinë e tyre ndaj vendeve të cilat në të kaluarën mënyrë të njëanshme kishin adoptuar monedhën euro, <ref name="b92-2007">{{Cite news|url=http://www.b92.net/eng/news/region-article.php?yyyy=2007&mm=10&dd=10&nav_id=44442|title=EU warns Montenegro over Euro|date=2007-10-10|access-date=2011-09-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20121105135956/http://www.b92.net/eng/news/region-article.php?yyyy=2007&mm=10&dd=10&nav_id=44442|archive-date=2012-11-05|publisher=[[B92]]}}</ref> dhe është e paqartë nëse Kosova do të ishte në gjendje të anëtarësohej në BE gjatë përdorimit të euros. [[Mali i Zi]], i cili në mënyrë të njëanshme adoptoi euron në vitin 2002, kishte një deklaratë të bashkangjitur [[Marrëveshja e Stabilitetit dhe Asociimit|Marrëveshjes së]] tyre të [[Marrëveshja e Stabilitetit dhe Asociimit|Stabilizim Asociimit]] me BE që thotë: "Futja e njëanshme e euros nuk ishte në përputhje me Traktatin." <ref name="wien">{{Cito web|url=http://www.wieninternational.at/en/node/5446|title=Montenegro heading for EU membership|date=2007-10-24|accessdate=2013-02-19|archive-date=11 maj 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130511052725/http://www.wieninternational.at/en/node/5446|url-status=dead}}</ref> Çështja pritet të zgjidhet përmes procesit të negociatave të pranimit, <ref name="b92-2007" /> me BQE (ECB) pasi ka deklaruar se implikimet e miratimit të njëanshëm të euros "do të shpaloseshin më së voni në rast të negociatave të mundshme mbi pranimin në BE". <ref name="wien" /> Diplomatët kanë sugjeruar që nuk ka gjasa që vendet do të detyrohen të tërheqin euron nga qarkullimi. <ref name="EUOBS">{{Cito web|url=http://euobserver.com/enlargement/24924|title=EU to question Montenegro's use of euro|date=2007-10-08|accessdate=2013-02-19}}</ref> <ref name="wien" /> == Shiko gjithashtu == * [[Euro]] * [[Kosova]] * [[Eurozona]] * [[Mali i Zi dhe euro]] * [[Bashkimi Evropian]] * [[Anëtarësimi i Kosovës në Bashkimin Evropian]] * [[Marrëdhëniet mes Kosovës dhe Bashkimit Evropian]] == Referime == {{Reflist|colwidth=30em}} == Bibliografia == *NRC Handelsblad (1999). Kosovo krijgt douane en Duitse mark, 4 September 1999. *Starr, Martha (2004). Monetary policy in post-conflict countries: Restoring credibility. American University, May 2004. *Svetchine, Michel (2005). KOSOVO EXPERIENCE WITH EUROIZATION OF ITS ECONOMY. Central Bank of Albania. *Schon, Gerard (2008). Euro Munzkatalog. [[Kategoria:Zgjerimi i Bashkimit Evropian]] [[Kategoria:Euro]] o09sxq2zqvoadv1woto2x5662964lxi Evolucioni eksperimental 0 275602 2465448 2457966 2022-07-27T20:06:57Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Evolucioni eksperimental''' është përdorimi i eksperimenteve laboratorike ose manipulimeve të kontrolluara në terren për të eksploruar dinamikën evolucionare. <ref name="Nature">{{Cito web|title=Experimental Evolution|url=http://www.nature.com/subjects/experimental-evolution|publisher=Nature}}</ref> [[Evolucioni]] mund të vërehet në laborator pasi individët / popullatat përshtaten me kushtet e reja mjedisore me anë të [[Seleksionimi natyror|seleksionimit natyror]] . Ekzistojnë dy mënyra të ndryshme në të cilat [[Adaptimi|përshtatja]] mund të lindë në evolucionin eksperimental. Njëra është kur një organizëm pëson një [[Mutacioni|mutacion të]] dobishëm. <ref name=":0">{{Cite journal|last=Long|first=A|last2=Liti|first2=G|last3=Luptak|first3=A|last4=Tenaillon|first4=O|date=2015|title=Elucidating the molecular architecture of adaptation via evolve and resequence experiments|journal=Nature Reviews Genetics|volume=16|issue=10|pages=567–582|doi=10.1038/nrg3937|issn=1471-0056|pmc=4733663|pmid=26347030}}</ref> Tjetra është nga ndryshimi i frekuencës [[alele]] në ndryshimin gjenetik të pranishëm në një popullsi të organizmave. Forcat e tjera evolucionare jashtë mutacionit dhe seleksionimit natyror gjithashtu mund të luajnë një rol ose të përfshihen në studime eksperimentale të evolucionit, siç janë lëvizja gjenetike dhe rrjedha e gjeneve . Organizmi i përdorur vendoset nga eksperimentuesi, bazuar në faktin nëse hipoteza që do të testohet përfshin adaptim përmes mutacionit ose ndryshimit të frekuencës së aleleve. Nevojiten shumë gjenerata që mutacioni adaptues të ndodhë, dhe evolucioni eksperimental përmes mutacionit kryhet në [[Virusi|viruse]] ose organizmave njëqelizorë me kohë të gjenerimit të shpejtë, siç janë [[Bacteria|bakteret]] dhe majaja klonale aseksuale. <ref name="Buckling">{{Cite journal|vauthors=Buckling A, Craig Maclean R, Brockhurst MA, Colegrave N|date=shkurt 2009|title=The Beagle in a bottle|journal=Nature|volume=457|issue=7231|pages=824–9|bibcode=2009Natur.457..824B|doi=10.1038/nature07892|pmid=19212400}}</ref> <ref>{{Cite journal|vauthors=Elena SF, Lenski RE|date=qershor 2003|title=Evolution experiments with microorganisms: the dynamics and genetic bases of adaptation|journal=Nat. Rev. Genet.|volume=4|issue=6|pages=457–69|doi=10.1038/nrg1088|pmid=12776215}}</ref> Popullsitë polimorfike të majave aseksuale ose seksuale, dhe [[Eukarioti|eukarioteve]] shumëqelizore si [[Miza e uthullës|Drosophila]], mund të përshtaten në mjedise të reja përmes ndryshimit të frekuencës alele në variacionin gjenetik të qëndrueshëm. <ref name=":1">{{Cite journal|last=Kawecki|first=T.J.|last2=Lenski|first2=R.E.|last3=Ebert|first3=D.|last4=Hollis|first4=B.|last5=Olivieri|first5=I.|last6=Whitlock|first6=M.C.|date=2012|title=Experimental evolution|journal=Trends in Ecology & Evolution|language=en|volume=27|issue=10|pages=547–560|doi=10.1016/j.tree.2012.06.001|pmid=22819306}}</ref> Organizmat me jetëgjatësi më të madhe, edhe pse të kushtueshme, mund të përdoren në evolucionin eksperimental. Studimet laboratorike me dhelprat <ref>[http://www.americanscientist.org/issues/feature/1999/2/early-canid-domestication-the-farm-fox-experiment/2 Early Canid Domestication: The Fox Farm Experiment], p.2, by Lyudmila N. Trut, Ph.D., Retrieved February 19, 2011</ref> dhe me [[brejtësit]] (shih më poshtë) kanë treguar se përshtatje të dukshme mund të ndodhin brenda 10-20 brezave dhe eksperimentet me ''Poecilia reticulata'' të egër kanë vërejtur adaptime brenda një numri të krahasueshëm brezash. <ref name="Reznicketal1997">{{Cite journal|last=Reznick|first=D. N.|last2=F. H. Shaw|last3=F. H. Rodd|last4=R. G. Shaw|year=1997|title=Evaluation of the rate of evolution in natural populations of guppies (''Poecilia reticulata'')|journal=Science|volume=275|issue=5308|pages=1934–1937|doi=10.1126/science.275.5308.1934|pmid=9072971}}</ref> Kohët e fundit, individët ose popullatat e zhvilluara në mënyrë eksperimentale shpesh analizohen duke përdorur sekuencat e gjenomit të tërë, <ref>{{Cite journal|last=Barrick|first=Jeffrey E.|last2=Lenski|first2=Richard E.|year=2013|title=Genome dynamics during experimental evolution|journal=Nature Reviews Genetics|volume=14|issue=12|pages=827–839|doi=10.1038/nrg3564|pmc=4239992|pmid=24166031}}</ref> <ref name="Jha AR, Miles CM, Lippert NR, Brown CD, White KP, Kreitman M">{{Cite journal|vauthors=Jha AR, Miles CM, Lippert NR, Brown CD, White KP, Kreitman M|date=qershor 2015|title=Whole-Genome Resequencing of Experimental Populations Reveals Polygenic Basis of Egg-Size Variation in Drosophila melanogaster|journal=Mol. Biol. Evol.|volume=32|issue=10|pages=2616–32|doi=10.1093/molbev/msv136|pmc=4576704|pmid=26044351}}</ref> një qasje e njohur si Evolve and Researchquence (E&R). <ref name="Turner TL, Stewart AD, et al">{{Cite journal|display-authors=etal|vauthors=Turner TL, Stewart AD|date=mars 2011|title=Population-Based Resequencing of Experimentally Evolved Populations Reveals the Genetic Basis of Body Size Variation in Drosophila melanogaster|journal=PLoS Genet.|volume=7|issue=3|pages=e1001336|doi=10.1371/journal.pgen.1001336|pmc=3060078|pmid=21437274}}</ref> E&R mund të identifikojë mutacionet që çojnë në adaptim tek individët klonalë ose të identifikojnë alelet që ndryshuan në frekuencë në popullatat polimorfike, duke krahasuar sekuencat e individëve / popullatave para dhe pas adaptimit. Të dhënat e sekuencës bëjnë të mundur që të përcaktohet pozicioni në një sekuencë të [[ADN|ADN-]] së që një ndryshim i frekuencës alele/mutacion ka ndodhur për të sjellë adaptim. Natyra e adaptimit dhe studimet vijuese funksionale mund të zbulojnë se çfarë efekti ka mutacioni / aleli në fenotip. == Historia == === Zbutja dhe shumimi === [[Skeda:Big_and_little_dog_1.jpg|djathtas|parapamje| Chihuahua dhe Great Dane tregojnë gamën e gjerë të madhësive të racave të qenve të krijuar duke përdorur seleksionimin artificial . ]] Padashur, njerëzit kanë kryer eksperimente evolucioni për aq kohë sa ata kanë qenë duke zbutur bimë dhe kafshë. Mbarështimi selektiv i bimëve dhe kafshëve ka çuar në varietete që ndryshojnë në mënyrë dramatike nga paraardhësit e tyre origjinalë të llojit të egër. Shembuj janë varietetet e [[Lakra|lakrës]], [[Misri|misrit]], ose numri i madh i racave të ndryshme të [[Qeni|qenve]] . Fuqia e mbarështimit njerëzor për të krijuar varietete me ndryshime ekstreme nga një specie e vetme ishte njohur tashmë nga [[Çarls Darvin|Charles Darwin]] . Në fakt, ai filloi librin e tij ''[[ Origjina e specieve |"Origjina e specieve"]]'' me një kapitull mbi variacionin e kafshëve shtëpiake. Në këtë kapitull, Darvini diskutoi në mënyrë të veçantë pëllumbin. === Fillimet === [[Skeda:Dallinger_Incubator_J.R.Microscop.Soc.1887p193.png|parapamje| Vizatimi i inkubatorit të përdorur nga Dallinger në eksperimentet e tij të evolucionit. ]] Një nga të parët që realizoi një eksperiment të kontrolluar të evolucionit ishte [[ William Dallinger |William Dallinger]] . Në fund të shekullit të 19-të, ai kultivoi organizma të vegjël njëqelizorë në një inkubator të ndërtuar me porosi për një periudhë kohore prej shtatë vjetësh (1880-1886). Dallinger ngadalë rriti temperaturën e inkubatorit nga 15.5 °C deri në 70 °C. Kulturat e hershme kishin treguar shenja të qarta shqetësimi me një temperaturë 22.7 °C, dhe sigurisht nuk ishin të aftë për të mbijetuar në 70 °C. Nga ana tjetër, organizmat që Dallinger kishte në inkubatorin e tij në fund të eksperimentit, ishin mirë në 70 ° C. Sidoqoftë, këta organizma nuk do të rriteshin më në temperaturën fillestare. Dallinger arriti në përfundimin se ai kishte gjetur prova për adaptimin Darvinian në inkubatorin e tij dhe se organizmat ishin përshtatur për të jetuar në një mjedis me temperaturë të lartë. Inkubatori i Dallinger u shkatërrua aksidentalisht në 1886, dhe Dallinger nuk mund të vazhdonte këtë linjë studimi. <ref>{{Cite journal|last=Hass|first=J. W.|date=2000-01-22|title=The Reverend Dr William Henry Dallinger, F.R.S. (1839–1909)|journal=Notes and Records|language=en|volume=54|issue=1|pages=53–65|doi=10.1098/rsnr.2000.0096|issn=0035-9149|pmid=11624308}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://ncse.com/files/pub/evolution/Excerpt--lightofevolution.pdf|title=Darwin Under the Microscope: Witnessing Evolution in Microbes|last=Zimmer|first=Carl|work=In the Light of Evolution: Essays from the Laboratory and Field|publisher=W. H. Freeman|year=2011|isbn=978-0981519494|editor-last=Losos|editor-first=Johnathon|pages=42–43}}</ref> Nga vitet 1880-1980, evolucioni eksperimental u praktikua me ndërprerje nga një shumëllojshmëri e biologëve evolucionarë, duke përfshirë punën me shumë ndikim të [[ Theodosius Dobzhansky |Teodosius Dobzhansky]] . Ashtu si kërkime të tjera eksperimentale në biologjinë evolucionare gjatë kësaj periudhe, shumë nga kjo punë i mungonte përsëritje e gjerë dhe u krye vetëm për periudha relativisht të shkurtra të kohës evolucionare. <ref name="Dobzhansky 1957">{{Cite journal|last=Dobzhansky|first=T|last2=Pavlovsky|first2=O|date=1957|title=An experimental study of interaction between genetic drift and natural selection|url=https://archive.org/details/sim_evolution_1957-09_11_3/page/311|journal=Evolution|volume=11|issue=3|pages=311–319|doi=10.2307/2405795|jstor=2405795}}</ref> == Koha moderne == Evolucioni eksperimental është përdorur në formate të ndryshme për të kuptuar proceset themelore evolucionare në një sistem të kontrolluar. Evolucioni eksperimental është kryer në shumëqelizore <ref>{{Cite journal|last=Marden|first=JH|last2=Wolf|first2=MR|last3=Weber|first3=KE|date=nëntor 1997|title=Aerial performance of Drosophila melanogaster from populations selected for upwind flight ability.|journal=The Journal of Experimental Biology|volume=200|issue=Pt 21|pages=2747–55|pmid=9418031}}</ref> dhe njëqelizore <ref>{{Cite journal|last=Ratcliff|first=WC|last2=Denison|first2=RF|last3=Borrello|first3=M|last4=Travisano|first4=M|date=31 janar 2012|title=Experimental evolution of multicellularity.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=109|issue=5|pages=1595–600|bibcode=2012PNAS..109.1595R|doi=10.1073/pnas.1115323109|pmc=3277146|pmid=22307617}}</ref> eukariotë, prokariote, <ref>{{Cite journal|last=Barrick|first=JE|last2=Yu|first2=DS|last3=Yoon|first3=SH|last4=Jeong|first4=H|last5=Oh|first5=TK|last6=Schneider|first6=D|last7=Lenski|first7=RE|last8=Kim|first8=JF|date=29 tetor 2009|title=Genome evolution and adaptation in a long-term experiment with Escherichia coli.|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2009-10-29_461_7268/page/1243|journal=Nature|volume=461|issue=7268|pages=1243–7|bibcode=2009Natur.461.1243B|doi=10.1038/nature08480|pmid=19838166}}</ref> dhe viruse. <ref>{{Cite journal|last=Heineman|first=RH|last2=Molineux|first2=IJ|last3=Bull|first3=JJ|date=gusht 2005|title=Evolutionary robustness of an optimal phenotype: re-evolution of lysis in a bacteriophage deleted for its lysin gene.|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-molecular-evolution_2005-08_61_2/page/181|journal=Journal of Molecular Evolution|volume=61|issue=2|pages=181–91|bibcode=2005JMolE..61..181H|doi=10.1007/s00239-004-0304-4|pmid=16096681}}</ref> Punime të ngjashme janë realizuar edhe nga evolucioni i drejtuar i [[Enzima|enzimave]] individuale, <ref>{{Cite journal|last=Bloom|first=JD|last2=Arnold|first2=FH|date=16 qershor 2009|title=In the light of directed evolution: pathways of adaptive protein evolution.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=106 Suppl 1|pages=9995–10000|doi=10.1073/pnas.0901522106|pmc=2702793|pmid=19528653}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Moses|first=AM|last2=Davidson|first2=AR|date=17 maj 2011|title=In vitro evolution goes deep.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=108|issue=20|pages=8071–2|bibcode=2011PNAS..108.8071M|doi=10.1073/pnas.1104843108|pmc=3100951|pmid=21551096}}</ref> ribozimeve <ref>{{Cite journal|last=Salehi-Ashtiani|first=K|last2=Szostak|first2=JW|date=1 nëntor 2001|title=In vitro evolution suggests multiple origins for the hammerhead ribozyme.|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2001-11-01_414_6859/page/82|journal=Nature|volume=414|issue=6859|pages=82–4|bibcode=2001Natur.414...82S|doi=10.1038/35102081|pmid=11689947}}</ref> dhe gjeneve të riprodhuimit <ref>{{Cite journal|last=Sumper|first=M|last2=Luce|first2=R|date=janar 1975|title=Evidence for de novo production of self-replicating and environmentally adapted RNA structures by bacteriophage Qbeta replicase.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=72|issue=1|pages=162–6|doi=10.1073/pnas.72.1.162|pmc=432262|pmid=1054493}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Mills|first=DR|last2=Peterson|first2=RL|last3=Spiegelman|first3=S|date=korrik 1967|title=An extracellular Darwinian experiment with a self-duplicating nucleic acid molecule.|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=58|issue=1|pages=217–24|bibcode=1967PNAS...58..217M|doi=10.1073/pnas.58.1.217|pmc=335620|pmid=5231602}}</ref> . === Afidet === Në vitet 1950, biologu Sovjetik Georgi Shaposhnikov kreu [[:ru:Опыты Георгия Шапошникова по искусственной эволюции|eksperimente]] mbi afidet të gjinisë [[species:Dysaphis|Dysaphis]] . Duke i transformuar ato nga bimë gati ose plotësisht të papërshtatshme për ta, ai i kishte detyruar popullatat e pasardhësve parthenogjenikë të përshtaten me burimin e ri ushqimor në një pikë të izolimit riprodhues në krahasim me popullatat e zakonshme të të njëjtave specie.. <ref>{{Cite web |url=http://rogov.zwz.ru/Macroevolution/epi17.pdf |title=Kopje e arkivuar |url-status=dead |access-date=30 dhjetor 2019 |archive-date=8 shtator 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130908054552/http://rogov.zwz.ru/Macroevolution/epi17.pdf }}</ref> === Mizat e frutave === Një nga të parët e një valë të re të eksperimenteve duke përdorur këtë strategji ishte laboratori "rrezatimi evolucionar" i popullatave ''Drosophila melanogaster'' që Michael R. Rose filloi në shkurt, 1980. <ref name="Rose1984a">{{Cite journal|last=Rose|first=M. R.|year=1984|title=Artificial selection on a fitness component in ''Drosophila melanogaster''|url=https://archive.org/details/sim_evolution_1984-05_38_3/page/516|journal=Evolution|volume=38|issue=3|pages=516–526|doi=10.2307/2408701|jstor=2408701|pmid=28555975}}</ref> Ky sistem filloi me dhjetë popullsi, pesë të kulturuar në moshat e mëvonshme dhe pesë të kulturuar në moshat e hershme. Që atëherë, më shumë se 200 popullata të ndryshme janë krijuar në këtë rrezatim laboratorik, me seleksionimin që synojnë karaktere të shumta. Disa prej këtyre popullsive shumë të diferencuar janë përzgjedhur gjithashtu "prapa" ose "në të kundërt", duke u kthyer popullsitë eksperimentale në regjimin e tyre të kulturës stërgjyshore. Qindra njerëz kanë punuar me këto popullata gjatë pjesës më të mirë të tre dekadave. Pjesa më e madhe e kësaj pune është përmbledhur në publikimet shkencore të mbledhura në librin ''Methuselah Flies'' . <ref>{{Cite book|title=Methuselah Flies|url=https://archive.org/details/methuselahfliesc0000rose|last=Rose|first=Michael R|last2=Passananti|first2=Hardip B|last3=Matos|first3=Margarida|publisher=World Scientific|year=2004|isbn=978-981-238-741-7|location=Singapore|doi=10.1142/5457}}</ref> === Bakteret === Bakteret kanë kohë gjenerimi të shkurtër, gjenomë lehtësisht të sekuencuar dhe biologji të mirëkuptuar. Prandaj, ato zakonisht përdoren për studime eksperimentale të evolucionit. ==== Eksperimenti i Lenskit ''E. coli'' ==== Një nga shembujt më të njohur të evolucionit bakterial në laboratorit është eksperimenti afatgjatë i Richard Lenski. Më 24 shkurt 1988, Lenski filloi të rritë dymbëdhjetë linjat e ''E. coli në'' kushte identike të rritjes. <ref>{{Cite journal|last=Lenski|first=Richard E.|last2=Rose|first2=Michael R.|last3=Simpson|first3=Suzanne C.|last4=Tadler|first4=Scott C.|date=1991-12-01|title=Long-Term Experimental Evolution in Escherichia coli. I. Adaptation and Divergence During 2,000 Generations|journal=The American Naturalist|volume=138|issue=6|pages=1315–1341|doi=10.1086/285289|issn=0003-0147}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Fox|first=Jeremy W.|last2=Lenski|first2=Richard E.|date=2015-06-23|title=From Here to Eternity—The Theory and Practice of a Really Long Experiment|journal=PLOS Biology|volume=13|issue=6|pages=e1002185|doi=10.1371/journal.pbio.1002185|issn=1545-7885|pmc=4477892|pmid=26102073}}</ref> Kur një nga popullatat evoluoi aftësinë për të metabolizuar në mënyrë aerobike citratin nga mediumi i rritjes dhe tregoi rritje të madhe, <ref>{{Cite journal|last=Blount|first=Zachary D.|last2=Borland|first2=Christina Z.|last3=Lenski|first3=Richard E.|date=2008-06-10|title=Historical contingency and the evolution of a key innovation in an experimental population of Escherichia coli|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|language=en|volume=105|issue=23|pages=7899–7906|doi=10.1073/pnas.0803151105|issn=0027-8424|pmc=2430337|pmid=18524956}}</ref> kjo siguroi një vëzhgim dramatik të evolucionit në veprim. Eksperimenti vazhdon edhe sot e kësaj dite, dhe tani është eksperimenti i kontrolluar më i gjatë (përsa i përket gjeneratave) i evolucionit i ndërmarrë ndonjëherë.   Që nga fillimi i eksperimentit, bakteret janë rritur për më shumë se 60,000 gjenerata. Lenski dhe kolegët rregullisht publikojnë azhurnime mbi statusin e eksperimenteve. <ref>[http://myxo.css.msu.edu/ecoli/ E. coli Long-term Experimental Evolution Project Site] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170727225642/http://myxo.css.msu.edu/ecoli/ |date=27 korrik 2017 }}, Lenski, R. E.</ref> === Minjtë laboratorikë === Në 1998, Theodore Garland, Jr. dhe kolegët filluan një eksperiment afatgjatë që përfshin mbarështimin selektiv të minjve me aktivitetit vullnetar më të lartë në rrotën e vrapimit. <ref>[http://www.biology.ucr.edu/people/faculty/Garland/SwEA98SE.pdf Artificial Selection for Increased Wheel-Running Behavior in House Mice] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120206065951/http://www.biology.ucr.edu/people/faculty/Garland/SwEA98SE.pdf |date=6 shkurt 2012 }}, John G. Swallow, Patrick A. Carter, and [[Theodore Garland, Jr.]], ''Behavior Genetics'', Vol. 28, No. 3, 1998</ref> Ky eksperiment vazhdon edhe sot e kësaj dite (> 65 gjenerata ). Minjtë nga katër linjat e përsëritura të "High Runner" evoluan për të vrapuar pothuajse tre herë më shumë në ditë në krahasim me katër linjat e kontrollit të pazgjedhur të minjve, kryesisht duke vrapuar më shpejt se minjtë e kontrollit dhe jo se vraponin më gjatë. [[Skeda:LitterMom1480.jpg|djathtas|parapamje| Miu femër me pjellën e saj, nga eksperimenti i përzgjedhjes Garland. ]] === Shembuj të tjerë === Peshqit ''Gasterosteidae'' kanë si edhe specie detare edhe të ujërave të ëmbla, speciet e ujërave të ëmbla që zhvillohen që nga epoka e fundit e akullit. Speciet e ujërave të ëmbla mund të mbijetojnë temperaturat më të ftohta. Shkencëtarët testuan për të parë nëse ata mund të riprodhojnë këtë evolucion të tolerancës ndaj të ftohtit duke i mbajtur ''Gasterosteidae'' në ujë të freskët. Species së ujrave të kripur iu deshën vetëm tre breza pas që të evoluojnë me përmirësimin 2.5 gradë celsius në tolerancën ndaj të ftohtit. <ref>{{Cite journal|last=Barrett|first=R. D. H.|last2=Paccard, A.|last3=Healy, T. M.|last4=Bergek, S.|last5=Schulte, P. M.|last6=Schluter, D.|last7=Rogers, S. M.|year=2010|title=Rapid evolution of cold tolerance in stickleback|journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|volume=278|issue=1703|pages=233–238|doi=10.1098/rspb.2010.0923|pmc=3013383|pmid=20685715}}</ref> Qelizat mikrobike <ref name="DragositsMattanovich2013">{{Cite journal|last=Dragosits|first=Martin|last2=Mattanovich|first2=Diethard|year=2013|title=Adaptive laboratory evolution – principles and applications for biotechnology|journal=Microbial Cell Factories|volume=12|issue=1|pages=64|doi=10.1186/1475-2859-12-64|issn=1475-2859|pmc=3716822|pmid=23815749}}</ref> dhe kohët e fundit qelizat e gjitarëve <ref name="MaralingannavarParmar2017">{{Cite journal|last=Maralingannavar|first=Vishwanathgouda|last2=Parmar|first2=Dharmeshkumar|last3=Pant|first3=Tejal|last4=Gadgil|first4=Chetan|last5=Panchagnula|first5=Venkateswarlu|last6=Gadgil|first6=Mugdha|year=2017|title=CHO cells adapted to inorganic phosphate limitation show higher growth and higher pyruvate carboxylase flux in phosphate replete conditions|journal=Biotechnology Progress|volume=33|issue=3|pages=749–758|doi=10.1002/btpr.2450|issn=8756-7938|pmid=28220676}}</ref> evoluojnë në kushte kufizuese të ushqyesve për të studiuar përgjigjen e tyre metabolike dhe inxhinierimi i qelizave me karakteristika më të mira. == Shiko gjithashtu == * [[Biologjia]] * [[Evolucioni]] * [[Biologjia evolucionike|Biologjia evolucionare]] * [[Gjenetika]] == Referime == {{Reflist|35em}} == Lidhje të jashtme == * [http://myxo.css.msu.edu/ecoli/ E. coli Siti i Projektit për Evolucionin Afatgjatë] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170727225642/http://myxo.css.msu.edu/ecoli/ |date=27 korrik 2017 }}, laboratori Lenski, Universiteti Shtetëror i Michiganit * Një [http://www.biology.ucr.edu/people/faculty/Garland/Girard01.mov film që] ilustron ndryshimet dramatike në sjelljen e drejtuar. * [http://biology.ucr.edu/people/faculty/Garland/Experimental_Evolution_Publications_by_Ted_Garland.html Publikimet Eksperimentale të Evolucionit nga Ted Garland] * [http://biology.ucr.edu/people/faculty/Garland/ExperimentalEvolution.html Evolucioni eksperimental] - një listë e laboratorëve që studiojnë evolucionin eksperimental. * [http://nere.bio.uci.edu/ Rrjeti për Kërkime Eksperimentale mbi Evolution], Universiteti i Kalifornisë . * [https://www.newscientist.com/article/mg20427281.500-my-little-zebra-the-secrets-of-domestication.html Artikull i ri i Shkencëtarëve mbi zhdëmtimin sipas seleksionimit] * [http://www.indiana.edu/~ensiweb/lessons/BornToRun.html Plani mësimor i shkollës së mesme] bazuar [http://www.indiana.edu/~ensiweb/lessons/BornToRun.html në pyetje: "Lindur për të Drejtuar: Laboratori i Përzgjedhjes Artificiale"] * [http://avida-ed.msu.edu/ Softueri dixhital evolucionar për arsimin] [[Kategoria:Faqe me përkthime të pashqyrtuara]] mpmnnuf1wpaa2hxjv892szjvvtau7f5 Puna e fëmijëve 0 277183 2465415 2465392 2022-07-27T14:42:09Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki [[File:Mill Children in Macon 2.jpg|thumb|Fëmijët në punë]] '''Puna e fëmijëve''' i referohet shfrytëzimit të fëmijëve përmes çdo forme pune e cila privon fëmijët nga fëmijëria e tyre, ndërhyn në aftësinë e tyre për të ndjekur mësimin në shkollën e rregullt dhe është i dëmshëm si në aspektin mendor ashtu edhe në ate fizik, social dhe moral. <ref>{{Cito web|title=What is child labour?|publisher=International Labour Organization|year=2012|url=http://www.ilo.org/ipec/facts/lang--en/index.htm|lang=en}}</ref> Një shfrytëzim i tillë është i ndaluar nga legjislacioni në të gjithë botën, <ref name="UN">{{Cito web|title=Convention on the Rights of the Child|website=United Nations|url=http://www.ohchr.org/english/law/crc.htm|accessdate=2006-10-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061003230539/http://www.ohchr.org/english/law/crc.htm|archivedate=3 tetor 2006}}</ref> <ref>{{Cito web|title=International and national legislation - Child Labour|publisher=International Labour Organization|year=2011|url=http://www.ilo.org/ipec/areas/Childdomesticlabour/iInternationalnationallegislation/lang--en/index.htm|lang=en}}</ref> edhe pse të gjitha këto ligje nuk e konsiderojnë punën e fëmijëve në mënyrë të njëjtë, pra si punë të fëmijëve; përjashtimet përfshijnë punën e fëmijëve artistë, detyrat familjare, arsimin, aftësimin dhe trajnimin e mbikëqyrur si dhe disa forma tjera të punës së fëmijëve. == Shih edhe == * [[Puna]] * [[Fëmija]] * [[Fëmijëria]] * [[Fëmijët e rrugës]] * [[Të drejtat e fëmijëve]] == Literatura == * Baland, Jean-Marie and James A. Robinson (2000) 'Is child labour inefficient?' [http://www.journals.uchicago.edu/toc/jpe/current ''Journal of Political Economy''] 108, 663–679 * Basu, Kaushik, and Homa Zarghamee (2009) 'Is product boycott a good idea for controlling child labour? A theoretical investigation' [http://www.elsevier.com/wps/find/journaldescription.cws_home/505546/description#description ''Journal of Development Economics''] 88, 217–220 * Bhukuth, Augendra. "Defining child labour: a controversial debate" [https://web.archive.org/web/20100325204233/http://www.tandf.co.uk/journals/titles/09614524.asp ''Development in Practice''] (2008) 18, 385–394 * {{cite journal | last1 = Emerson | first1 = Patrick M. | last2 = Portela Souza | first2 = André | year = 2011| title = Is Child Labour Harmful? The Impact of Working Earlier in Life on Adult Earnings | journal = Economic Development and Cultural Change | volume = 59 | issue = 2| pages = 345–385 | doi = 10.1086/657125 | pmid = 21174883 | hdl = 10419/34334 | s2cid = 21994733 | url = https://econpapers.repec.org/RePEc:iza:izadps:dp3027 | hdl-access = free |lang=en}} uses data from Brazil to show very strong negative effects—boys who work before age 14 earn much less as adults * Humbert, Franziska. ''The Challenge of Child Labour in International Law'' (2009) * Humphries, Jane. ''Childhood and Child Labour in the British Industrial Revolution'' (2010) * [[International Labour Organization]], [http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---dcomm/---webdev/documents/publication/wcms_071311.pdf Investing in every child: An economic Study of the Costs and Benefits of Eliminating Child Labour] * Mayer, Gerald. ''[https://fas.org/sgp/crs/misc/RL31501.pdf Child Labor in America: History, Policy, and Legislative Issues.]'' Washington, D.C.: Congressional Research Service, 2013. * Ravallion, Martin, and Quentin Wodon (2000) 'Does child labour displace schooling? Evidence on behavioural responses to an enrollment subsidy' [http://www.wiley.com/bw/journal.asp?ref=0013-0133 ''Economic Journal''] 110, C158-C175 == Referime == [[Kategoria:Fëmijëri]] 5yeyci30g25uyu6yogtzpulrksj0fnr 2465427 2465415 2022-07-27T19:03:13Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki [[File:Mill Children in Macon 2.jpg|thumb|Fëmijët në punë]] '''Puna e fëmijëve''' i referohet shfrytëzimit të fëmijëve përmes çdo forme pune e cila privon fëmijët nga fëmijëria e tyre, ndërhyn në aftësinë e tyre për të ndjekur mësimin në shkollën e rregullt dhe është i dëmshëm si në aspektin mendor ashtu edhe në ate fizik, social dhe moral. <ref>{{Cito web|title=What is child labour?|publisher=International Labour Organization|year=2012|url=http://www.ilo.org/ipec/facts/lang--en/index.htm|lang=en}}</ref> Një shfrytëzim i tillë është i ndaluar nga legjislacioni në të gjithë botën, <ref name="UN">{{Cito web|title=Convention on the Rights of the Child|website=United Nations|url=http://www.ohchr.org/english/law/crc.htm|accessdate=2006-10-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061003230539/http://www.ohchr.org/english/law/crc.htm|archivedate=3 tetor 2006|lang=en}}</ref> <ref>{{Cito web|title=International and national legislation - Child Labour|publisher=International Labour Organization|year=2011|url=http://www.ilo.org/ipec/areas/Childdomesticlabour/iInternationalnationallegislation/lang--en/index.htm|lang=en}}</ref> edhe pse të gjitha këto ligje nuk e konsiderojnë punën e fëmijëve në mënyrë të njëjtë, pra si punë të fëmijëve; përjashtimet përfshijnë punën e fëmijëve artistë, detyrat familjare, arsimin, aftësimin dhe trajnimin e mbikëqyrur si dhe disa forma tjera të punës së fëmijëve. == Shih edhe == * [[Puna]] * [[Fëmija]] * [[Fëmijëria]] * [[Fëmijët e rrugës]] * [[Të drejtat e fëmijëve]] == Literatura == * Baland, Jean-Marie and James A. Robinson (2000) 'Is child labour inefficient?' [http://www.journals.uchicago.edu/toc/jpe/current ''Journal of Political Economy''] 108, 663–679 * Basu, Kaushik, and Homa Zarghamee (2009) 'Is product boycott a good idea for controlling child labour? A theoretical investigation' [http://www.elsevier.com/wps/find/journaldescription.cws_home/505546/description#description ''Journal of Development Economics''] 88, 217–220 * Bhukuth, Augendra. "Defining child labour: a controversial debate" [https://web.archive.org/web/20100325204233/http://www.tandf.co.uk/journals/titles/09614524.asp ''Development in Practice''] (2008) 18, 385–394 * {{cite journal | last1 = Emerson | first1 = Patrick M. | last2 = Portela Souza | first2 = André | year = 2011| title = Is Child Labour Harmful? The Impact of Working Earlier in Life on Adult Earnings | journal = Economic Development and Cultural Change | volume = 59 | issue = 2| pages = 345–385 | doi = 10.1086/657125 | pmid = 21174883 | hdl = 10419/34334 | s2cid = 21994733 | url = https://econpapers.repec.org/RePEc:iza:izadps:dp3027 | hdl-access = free |lang=en}} uses data from Brazil to show very strong negative effects—boys who work before age 14 earn much less as adults * Humbert, Franziska. ''The Challenge of Child Labour in International Law'' (2009) * Humphries, Jane. ''Childhood and Child Labour in the British Industrial Revolution'' (2010) * [[International Labour Organization]], [http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---dcomm/---webdev/documents/publication/wcms_071311.pdf Investing in every child: An economic Study of the Costs and Benefits of Eliminating Child Labour] * Mayer, Gerald. ''[https://fas.org/sgp/crs/misc/RL31501.pdf Child Labor in America: History, Policy, and Legislative Issues.]'' Washington, D.C.: Congressional Research Service, 2013. * Ravallion, Martin, and Quentin Wodon (2000) 'Does child labour displace schooling? Evidence on behavioural responses to an enrollment subsidy' [http://www.wiley.com/bw/journal.asp?ref=0013-0133 ''Economic Journal''] 110, C158-C175 == Referime == [[Kategoria:Fëmijëri]] 4rboxu8pxej8h90amlckmq0zuv372po Republika (Platoni) 0 277959 2465455 2459960 2022-07-27T20:36:01Z InternetArchiveBot 115207 Adding 2 books for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Infobox book | name = Shteti <br> (Republika) | title_orig = | translator = | image = [[Image:Plato Republic 1713.jpg|200px]] | caption = | author = [[Platoni]] | illustrator = | cover_artist = | country = [[Greqia e lashtë]] | language = [[Gjuha greke|Greqisht]] | series = | subject = | zhanri = [[Filozofia]] | publisher = | data_e_botimit = rr. 375 p.e.s. | data_e_botimit_shqip = | media_type = | pages = | isbn = NA | oclc = | preceded_by = | followed_by = }} '''''Republika''''' ({{Lang-grc|Πολιτεία}}, '''Politeia'''; [[Gjuha latine|Latinisht]]: '''Res Publica''') <ref>Henri Estienne (ed.), ''Platonis opera quae extant omnia'', Vol. 2, 1578, [https://archive.org/stream/platonisoperaqua02plat#page/326/mode/2up p. 327].</ref> në disa variante e përkthyer edhe me titullin '''Shteti''', është një dialog sokratik, i shkruar nga [[Platoni]] rreth vitit 375 p.e.s. në lidhje me drejtësinë (δικαιοσύνη - dikaiosýni), rendin dhe karakterin e qytetit-shtet të drejtë si edhe njeriut të drejtë. <ref>Brickhouse, Thomas and Smith, Nicholas D. [http://www.iep.utm.edu/p/plato.htm Plato (c. 427–347 BC)], The Internet Encyclopedia of Philosophy, University of Tennessee, cf. ''Dating Plato's Dialogues''.</ref> Kjo është vepra më e njohur e Platonit dhe ka dëshmuar se është një nga veprat më me ndikim në botë të [[Filozofia|filozofisë]] dhe teorisë politike, si intelektualisht, ashtu edhe historikisht. <ref>National Public Radio (August 8, 2007). [https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=12594668 Plato's 'Republic' Still Influential, Author Says]. Talk of the Nation.</ref> <ref>[http://www.allphilosophers.com/ Plato: The Republic] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180920120302/http://www.allphilosophers.com/ |date=20 shtator 2018 }}. Plato: His Philosophy and his life, allphilosophers.com</ref> Në dialogje, [[Sokrati]] bisedon me Athinas dhe të huaj të ndryshëm për kuptimin e drejtësisë si dhe nëse njeriu i drejtë është më i lumtur se njeriu i padrejtë. Ata i trajtojnë natyrat e regjimeve ekzistuese dhe më pas propozojnë një seri hipotetike të qyteteve të ndryshme, në krahasim, duke arritur kulmin me Kallipolis (Καλλίπολις), një qytet-shtet i qeverisur nga një mbret filozof. Ata diskutojnë gjithashtu teorinë e formave, [[Pavdekësia|pavdekësinë]] e shpirtit dhe rolin e filozofit dhe të [[Poezia|poezisë]] në [[Shoqëria|shoqëri]] . <ref>{{Cite book|last=Baird|first=Forrest E.|last2=Walter Kaufmann|title=From Plato to Derrida|url=https://archive.org/details/philosophicclass0005unse|publisher=Pearson Prentice Hall|year=2008|location=Upper Saddle River, New Jersey|isbn=978-0-13-158591-1}}</ref> Vendosja e dialogut duket se është gjatë [[Lufta e Peloponezit|Luftës Peloponeziane]] . == Shih edhe == * [[Polisi]] * [[Platoni]] * [[Sokrati]] * [[Aristoteli]] * [[Akademia e Platonit]] * [[Alegoria e shpellës]] == Përkthimet == * {{Cite book|title=Plato: Republic|last=Sachs|first=Joe|year=2007|publisher=Focus Publishing|location=Newburyport}} * {{Cite book|title=Plato: The Republic|last=Allen|first=R.E.|year=2006|publisher=Yale University Press|location=New Haven}} * {{Cite book|title=Plato: The Republic|last=Reeve|first=C.D.C.|year=2004|publisher=Hackett|location=Indianapolis}} * {{Cite book|title=Plato: The Republic|last=Griffith|first=Tom|year=2000|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge}} * {{Cite book|title=Plato: Republic. Translated, with notes and an introduction|last=Waterfield|first=Robin|year=1994|publisher=Oxford World's Classics|location=Oxford}} * {{Cite book|title=Plato: The Republic. Revised by C.D.C. Reeve|last=Grube|first=G.M.A.|year=1992|publisher=Hackett|location=Indianapolis}} * {{Cite book|title=The Republic of Plato. Translated, with notes and an interpretive essay|last=Bloom|first=Allan|origyear=1968|year=1991|publisher=Basic Books|location=New York}} * Lee, Desmond (1987) [1974, 1955]. Platoni: Republika. Përkthyer me një hyrje. London: Libra Penguin. * {{Cite book|title=Plato: Republic|last=Sterling|first=Richard W.|last2=Scott|first2=William C.|year=1985|publisher=W. W. Norton & Company|location=London}} * {{Cite book|title=Plato: The Republic|last=Larson|first=Raymond|year=1979|publisher=Harlan Davidson|location=Wheeling}} * {{Cite book|title=The Republic of Plato|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.149151|last=Cornford|first=F.M.|year=1941|publisher=Oxford University Press|location=New York & London}} * {{Cite book|title=Plato: Republic. Edited, translated, with notes and an introduction|last=Shorey|first=Paul|year=1930|publisher=W. Heinemann|location=London}} * {{Cite book|title=The Republic of Plato. Translated into English, with an analysis and notes|last=Davies|first=John L.|last2=Vaughan|first2=David J.|year=1929|publisher=Macmillan and Co.|location=London}} * {{Cite book|title=Plato: The Republic|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.148799|last=Lindsay|first=A.D.|year=1906|publisher=J.M. Dent|location=London}} * {{Cite book|title=Plato: The Republic|last=Jowett|first=Benjamin|year=1871}} * {{Cite book|title=Plato: The Republic, Timaeus and Critias. New and literal version|last=Burges|first=George|year=1854|publisher=H.G. Bohn|location=London}} * {{Cite book|title=The Republic|last=Taylor|first=Thomas|year=1804|publisher=R. Wilks|location=London}} * {{Cite book|title=The Republic of Plato in Ten Books|last=Spens|first=Harry|year=1763|publisher=Robert and Andrew Foulis|location=Glasgow}} == Shënime == {{Reflist|30em}} == Literatura == {{columns-list| *{{cite book|title=An Introduction to Plato's Republic|last=Annas|first=Julia|year=1981|publisher=Oxford University Press|location=Oxford}} *{{cite book|title=Socrates' Second Sailing: On Plato's Republic|last=Benardete|first=Seth|year=1989|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago}} *{{cite book|title=Plato's Republic: A Biography|last=Blackburn|first=Simon|year=2007|publisher=Atlantic Monthly Press|location=New York}} *{{cite book|title=A Companion to Plato's Republic|url=https://archive.org/details/acompaniontopla00bosagoog|last=Bosanquet|first=B.|year=1895|publisher=Rivington, Percival & Co|location=London}} *{{cite book|title=Pursuing the good|editor-last=Cairns|editor-first=Douglas|year=2007|publisher= University of Edinburgh Press}} *{{cite book|title=The War Lover: A Study of Plato's Republic|url=https://archive.org/details/warloverstudyofp0000crai|url-access=registration|last=Craig|first=Leon|year=1994|publisher= University of Toronto Press|location=Toronto}} *{{cite book|title=Plato's Republic: A Philosophical Commentary|url=https://archive.org/details/platosrepublicph0000rccr|last=Cross|first=R.C.|year=1964|publisher=Macmillan|location=London}} *{{cite book|title=études sur la république de platon|last=dixsaut|first=monique|year=2005|publisher=vrin|location=france}} *{{cite book|title=The Cambridge Companion to Plato's Republic|last=Ferrari|first=G.R.F.|year=2007|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge}} *{{cite book|title=The Republic: The Odyssey of Philosophy|last=Howland|first=Jacob|year=1993|publisher=Paul Dry Books|location=Philadelphia}} *{{cite book|title= Finitude and transcendence in the Platonic dialogues|last=Hyland|first=Drew|year=1995}} *{{cite book|title=Plato's Republic: Critical Essays|editor-last=Kraut|editor-first=Richard|year=1997|publisher=Rowman & Littlefield|location=Lanham}} *{{cite book|title=In Defense of Plato|last=Levinson|first=Ronald|year=1953|publisher=Harvard|location=Cambridge}} *{{cite book|title=the ascent to the good|last=lisi|first=francisco|year=2007|publisher=ACADEMIA VERLAG|location=London}} *{{cite book|title=Aristotle's Criticism of Plato's Republic|url=https://archive.org/details/aristotlescritic0000mayh|last=Mayhew|first=Robert|year=1997|publisher=Rowman & Littlefield|location=Lanham}} *{{cite book|title=An Image of the Soul in Speech|last=McNeill|first=David|year=2010|publisher=Pennsylvania State University Press|location=University Park}} *{{cite book|title=An Engagement with Plato's Republic: A Companion to Plato's Republic|last=Mitchell|first=Basil|last2=Lucas|first2=J.R.|year=2003|publisher=Ashgate|location=Aldershot}} *{{cite book|title=The Interpretation of Plato's Republic|last=Murphy|first=N.R.|year=1951|publisher=Oxford U.P|location=Oxford}} *{{cite book|title=Lectures on The Republic of Plato|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.462648|last=Nettleship|first=Richard.|year=1898|location=London}} *{{cite book|title=The Theory of Education in Plato's Republic|last=Nettleship|first=Richard.|year=1935|publisher=Oxford|location=London}} *{{cite book|title=Plato's Invisible Cities|last=Ophir|first=Adi|year=1991|publisher=Routledge|location=London}} *{{cite book|title=Routledge Philosophy Guidebook to Plato and the Republic|last=Pappas|first=Nikolas|year=1995|publisher=Routledge|location=London}} *{{cite book|title=Plato's Conception of Justice and the Question of Human Dignity|last=Piechowiak|first=Marek|year=2019|publisher=Peter Lang|location=Berlin}} *{{cite book|title=Plato's Republic|last=Purshouse|first=Luke|year=2007|publisher=Continuum|location=London}} *{{cite book|title=Philosopher-Kings: The Argument of Plato's Republic|url=https://archive.org/details/philosopherkings0000unse|last=Reeve|first=C.D.C.|year=1988|publisher=Princeton University Press|location=Princeton}} *{{cite book|title=A Guide to Plato's Republic|url=https://archive.org/details/guidetoplatosrep0000rice|last=Rice|first=Daryl H.|year=1998|publisher=Oxford University Press|location=Oxford}} *{{cite book|title=Beautiful City|last=Roochnik|first=David|year=2003|publisher=Cornell University Press|location=Ithaca}} *{{cite book|title=Plato's Republic: A Study|last=Rosen|first=Stanley|year=2005|publisher=Yale University Press|location=New Haven}} *{{cite book|title=The Blackwell Guide to Plato's Republic|editor-last=Santas|editor-first=Gerasimos|year=2006|publisher=Blackwell|location=Oxford}} *{{cite book|title=understanding Plato's Republic|editor-last=Santas|editor-first=Gerasimos|year=2010|publisher=wiley-Blackwell|location=Oxford}} *{{cite book|title=Plato's Republic: An Introduction|last=Sayers|first=Sean|year=1999|publisher=Edinburgh University Press|location=Edinburgh}} *{{cite book|title=Plato's Republic: Interpretation and Criticism|url=https://archive.org/details/platosrepublicin00seso|editor-last=Sesonske|editor-first=Alexander|year=1966|publisher=Wadsworth|location=Belmont}} *{{cite book|title=Reclaiming the Canon|url=https://archive.org/details/reclaimingcanone00sina|url-access=registration|last=Sinaiko|first=Herman|year=1998|publisher=Yale University Press|location=New Haven}} *{{cite book|title=The City and Man|last=Strauss|first=Leo|year=1964|publisher=Rand McNally|location=Chicago}} *{{cite book|title=A Companion to Plato's Republic|url=https://archive.org/details/companiontoplato0000whit|last=White|first=Nicholas P.|year=1979|publisher=Hackett|location=Indianapolis}} *{{cite book|title=Plato's Theory of Man|url=https://archive.org/details/platostheoryofma0000wild|url-access=registration|last=Wild|first=John|year=1946|publisher=Harvard |location=Cambridge}} *{{cite book|title=Plato's Modern Enemies and the Theory of Natural Law|url=https://archive.org/details/platosmodernenem0000wild|url-access=registration|last=Wild|first=John|year=1953|publisher=University of Chicago|location=Chicago}}|colwidth=50em}} == Lidhje të jashtme == * Texts of the ''Republic'': ** At Libertyfund.org: [http://oll.libertyfund.org/?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=767&chapter=93795&layout=html&Itemid=27 ''Plato's Republic'']: Translated by Benjamin Jowett (1892) with running comments & Stephanus numbers ** At [[Massachusetts Institute of Technology|MIT]].edu: [http://classics.mit.edu/Plato/republic.html ''Plato's Republic'']: Translated by Benjamin Jowett ** At Perseus Project: [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Plat.+Rep.+toc ''Plato's Republic'']: Translated by Paul Shorey (1935) annotated and hyperlinked text (English and Greek) ** At Project Gutenberg: [[gutenberg:1497|e-text ''Plato's Republic'']]: Translated by Benjamin Jowett with introduction. The same [http://www.gutenberg.org/ebooks/55201 ''translation''] with Stephanus numbers, side notes and full index. * [http://campus.belmont.edu/philosophy/Book.pdf Approaching Plato: A Guide to the Early and Middle Dialogues] * "Plato's Republic". Internet Encyclopedia of Philosophy. * [http://plato.stanford.edu/entries/plato-ethics-politics/ ''Stanford Encyclopedia of Philosophy'' entry on Ethics and Politics in ''The Republic''] [[Kategoria:Libra filozofikë]] cc29jyck0otyfstsvch9lk0hh138ae2 Shkencat ndihmëse të historisë 0 288336 2465437 2437558 2022-07-27T19:30:45Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Shkencat''' '''ndihmëse''' '''të historisë''' janë disiplina studimore, të cilat ndihmojnë në vlerësimin dhe përdorimin e burimeve historike si dhe që shihen si shkenca ndihmëse për kërkimet [[Historia|historike]].<ref name="Drake">{{Cite book|last=Drake|first=Miriam A.|title=Encyclopedia of Library and Information Science|volume=3|publisher=CRC Press|year=2003|series=Dekker Encyclopedias Series|isbn=0-8247-2079-2|language=en}}</ref> Shumë nga këto fusha të studimit, klasifikimit dhe analizës u zhvilluan fillimisht midis shekujve XVI dhe XIX nga antikuarët, dhe më pas u konsideruan se binin nën kuptimin e gjerë të antikuarizmit. <ref>{{Cite book|first=Rosemary|last=Sweet|title=Antiquaries: the discovery of the past in eighteenth-century Britain|url=https://archive.org/details/antiquariesdisco0000swee|year=2004|location=London|publisher=Hambledon & London|isbn=1-85285-309-3|page=xiv|language=en}}</ref> "Historia" konsiderohej në atë kohë si një aftësi kryesisht letrare. Sidoqoftë, me përhapjen e parimeve të historisë [[Empiricizmi|empirike]] të bazuara në burime të mbledhura nga Shkolla e Historisë në Göttingen në fund të shekullit XVIII <ref>{{Cite book|last=Ranke|first=Leopold von|title=The Theory and Practice of History|editor-first=Georg G.|editor-last=Iggers|url=https://books.google.com/books?id=GjRZBwAAQBAJ&pg=PR19|date=2011|publisher=Routledge|location=Abingdon|isbn=978-0-415-78032-2|page=xix|language=en}}</ref> dhe më vonë nga Leopold von Ranke nga mesi i shekullit XIX e tutje, ato janë konsideruar gjithnjë e më shumë brenda grupit të aftësive të historianit të arsimuar. <ref>{{Cite book|title=The Houses of History: A Critical Reader in Twentieth-Century History and Theory|editor-last=Green|editor-first=Anna|year=1999|publisher=Manchester University Press|isbn=978-0-7190-5255-2|page=2|language=en}}</ref> <ref>{{Cite book|title=The Varieties of History: From Voltaire to the Present|edition=2nd|editor-last=Stern, Fritz|year=1972|publisher=Vintage Books|location=New York|isbn=0-394-71962-X|page=54|language=en}}</ref> Shkencat ndihmëse të historisë përfshijnë, por nuk kufizohen vetëm në: <ref name="Drake"/> * [[Arkeologjia]], studimi i veprimtarisë njerëzore përmes rimëkëmbjes dhe analizës së kulturës materiale * [[Arkeografia]], studimi i dokumenteve dhe shkrimeve antike dhe historike * [[Arkivistika]], studimi dhe teoria e krijimit dhe mirëmbajtjes së arkivave * [[Korografia]], studimi i rajoneve dhe vendeve * [[Kronologjia]], studimi i sekuencës së ngjarjeve të kaluara * [[Kliometrika]], zbatimi sistematik i teorisë ekonomike, teknikave [[Ekonometria|ekonometrike]] dhe metodave të tjera formale ose matematikore për studimin e historisë * [[Kodikologjia]], studimi i librave si objekte fizike * [[Diplomatika]], studimi dhe analiza tekstuale e dokumenteve historike * [[Epigrafia]], studimi i mbishkrimeve antike * [[Gjenealogjia]], studimi i marrëdhënieve familjare * [[Heraldika]], studimi i stemave * [[Numizmatika]], studimi i monedhave * [[Onomastika]], studimi i emrave personal * [[Paleografia]], studimi i dorëshkrimeve të vjetra * [[Faleristika]], studimi i medaljeve dhe dekoratave * [[Filatelia]], studimi i pullave postare * [[Filologjia]], studimi i gjuhës së burimeve historike * [[Prosopografia]], studimi i një grupi historik të individëve përmes studimit kolektiv të jetës së tyre * [[Sigilografia]], studimi i vulave * [[Toponimia]], studimi i emrave të vendeve * [[Veksilologjia]], studimi i flamujve == Shih edhe == * [[Historia]] * [[Arkeologjia]] * [[Paleografia]] * [[Antikuarizmi]] * [[Historiografia]] * [[Muzeologjia]] == Referime == {{Reflist|30em}} [[Kategoria:Histori]] [[Kategoria:Historiografi]] nc9twwoppi9hzng1iwnli1f33mbp21q Antikuarizmi 0 288386 2465476 2437573 2022-07-27T21:35:31Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:1655_-_Frontispiece_of_Museum_Wormiani_Historia.jpg|parapamje| Kabineti i kurioziteteve të Ole Worm, nga ''Museum Wormianum,'' 1655 ]] '''Antikuarizmi''' (nga [[Gjuha latine|Latinishtja]] : ''antikuarius'', do të thotë diçka që i përket kohërave të lashta) është një lloj pasioni ose studimi i lashtësisë ose i gjërave të së kaluarës. Më konkretisht, termi është përdorur për ata që studiojnë [[Historia|historinë]] me vëmendje të veçantë ndaj artefakteve të lashta (antike), arkeologjike dhe historike, ose [[Arkivi|arkivat]] dhe [[Dorëshkrimi|dorëshkrime]]. Thelbi i '''antikuarizmit''' është një përqendrim në provat empirike të së kaluarës, dhe ndoshta është i përfshirë në moton e miratuar nga antikuari i shekullit XVIII Sir Richard Colt Hoare, "Ne flasim nga faktet, jo nga teoria". ''Fjalori Anglez i Oksfordit së'' pari citon "[[Arkeologjia|arkeologun]]" nga viti 1824; gjë që ngërthente në vete edhe termin e zakonshëm për një degë të madhe të veprimtarisë antikuariane. Vepra me titull "Arkeologjia", nga viti 1607 e tutje, fillimisht nënkuptonte atë që tani shihet si "[[Historia e lashtë|histori e lashtë]]" përgjithësisht, me sensin më të ngushtë modern për herë të parë në vitin 1837. Sot termi "antikuarian" përdoret shpesh në një kuptim pezhorativ, për t'iu referuar një përqendrimi tepër të ngushtë në vogëlsitë faktike historike, për përjashtimin e një sensi të kontekstit ose procesit historik. Shumë pak njerëz sot do ta përshkruanin veten si një "antikuar", megjithëse termi "librar antikitetesh" mbetet aktual për tregtarët e librave të vjetër më të shtrenjtë, dhe disa institucione të tilla si Shoqëria e Antikuarëve të Londrës (themeluar në vitin 1707) ruajnë emrat e tyre historikë. <ref name="Levine, Battle of the Books">Levine, ''Battle of the Books''.</ref> <ref>Woolf, "Erudition and the Idea of History".</ref> <ref>Levine, ''Humanism and History'', pp.&nbsp;54–72.</ref> <ref>Levine, ''Amateur and Professional'', pp.&nbsp;28–30, 80–81.</ref> <ref>{{Cite book|first=Francis|last=Bacon|authorlink=Francis Bacon|title=The Advancement of Learning|editor-first=Michael|editor-last=Kiernan|series=Oxford Francis Bacon|volume=4|location=Oxford|publisher=Clarendon Press|year=2000|origyear=1605|isbn=0-19-812348-5|page=66|language=en}}</ref> <ref>B.S. Allen, ''Tides in English Taste (1619–1800)'', 2 vols (Cambridge, Massachusetts, 1937), vol. 2, pp.&nbsp;87–92.</ref> <ref>Brown, ''Hobby-Horsical Antiquary'', esp. pp.&nbsp;13–17.</ref> <ref>Sweet, ''Antiquaries'', pp. xiii, 4–5.</ref> <ref>{{Cito web|url=http://worcestermag.com/2014/01/30/worcesters-best-kept-secret-american-antiquarian-society-belongs-everyone/20529|title=Archived copy|accessdate=2014-10-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141017204828/http://worcestermag.com/2014/01/30/worcesters-best-kept-secret-american-antiquarian-society-belongs-everyone/20529|archivedate=2014-10-17|language=en}} Goslow, B. (2014, January 30). Worcester’s best kept secret: The American Antiquarian Society belongs to everyone. Worcester Magazine.</ref> . == Shih edhe == * [[Historia]] * [[Epigrafia]] * [[Arkivistika]] * [[Arkeologjia]] * [[Muzeologjia]] * [[Historiografia]] * [[Pedagogjia e muzeumeve]] * [[Shkencat ndihmëse të historisë]] == Referime == {{ref}} == Literatura == {{div col}} * {{Cite book|editor-first=Benjamin|editor-last=Anderson|title=Antiquarianisms: contact, conflict, comparison|series=Joukowsky Institute publication|volume=8|location=Oxford|publisher=Oxford Books|year=2017|isbn=9781785706844|language=en}} * {{Cite book|first=Jan|last=Broadway|title="No Historie So Meete": gentry culture and the development of local history in Elizabethan and early Stuart England|year=2006|location=Manchester|publisher=Manchester University Press|isbn=978-0-7190-7294-9 |language=en}} * {{Cite book|first=I. G.|last=Brown|title=The Hobby-Horsical Antiquary: a Scottish character, 1640–1830|year=1980|location=Edinburgh|publisher=National Library of Scotland|isbn=0-902220-38-1 |language=en}} * {{Cite book|editor-first=Levi|editor-last=Fox|title=English Historical Scholarship in the Sixteenth and Seventeenth Centuries|year=1956|location=London|publisher=Dugdale Society and Oxford University Press |language=en}} * {{Cite journal|last=Gransden|first=Antonia|year=1980|title=Antiquarian Studies in Fifteenth-Century England|url=https://archive.org/details/sim_antiquaries-journal_1980_60_1/page/75|journal=Antiquaries Journal|volume=60|pages=75–97|doi=10.1017/S0003581500035988 |language=en}} * {{Cite book|first=T. D.|last=Kendrick|title=British Antiquity|year=1950|publisher=Methuen|location=London |language=en}} * {{Cite book|first=J. M.|last=Levine|title=Humanism and History: origins of modern English historiography|url=https://archive.org/details/humanismhistoryo00levi|year=1987|location=Ithaca, NY|publisher=Cornell University Press |language=en}} * {{Cite book|first=J. M.|last=Levine|title=The Battle of the Books: history and literature in the Augustan age|year=1991|location=Ithaca, NY|publisher=Cornell University Press|isbn=0801425379|url=https://archive.org/details/battleofbookshis00levi |language=en}} * {{Cite book|first=Philippa|last=Levine|title=The Amateur and the Professional: antiquarians, historians and archaeologists in Victorian England, 1838–1886|year=1986|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-30635-3|url=https://archive.org/details/amateurprofessio0000levi |language=en}} * {{Cite book|first=S. A. E.|last=Mendyk|title="Speculum Britanniae": regional study, antiquarianism and science in Britain to 1700|year=1989|location=Toronto|publisher=University of Toronto Press |language=en}} * {{Cite book|first=Peter N.|last=Miller|title=Peiresc's Europe: learning and virtue in the seventeenth century|year=2000|publisher=Yale University Press|location=New Haven|isbn=0-300-08252-5 |language=en}} * {{Cite book|first=Peter N.|last=Miller|title=History and Its Objects: antiquarianism and material culture since 1500|publisher=Cornell University Press|location=Ithaca, NY|year=2017|isbn=9780801453700 |language=en}} * {{Cite journal|last=Momigliano, Arnaldo|year=1950|title=Ancient History and the Antiquarian|journal=Journal of the Warburg and Courtauld Institutes|volume=13|issue=3/4|pages=285–315|doi=10.2307/750215|jstor=750215 |language=en}} * {{Cite book|last=Momigliano|first=Arnaldo|year=1990|chapter=The Rise of Antiquarian Research|title=The Classical Foundations of Modern Historiography|url=https://archive.org/details/isbn_9780520078703|location=Berkeley|publisher=University of California Press|pages=[https://archive.org/details/isbn_9780520078703/page/54 54–79]|isbn=0520068904 |language=en}} * {{Cite book|first=Graham|last=Parry|title=The Trophies of Time: English antiquarians of the seventeenth century|url=https://archive.org/details/trophiesoftimeen0000parr|year=1995|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|isbn=0198129629 |language=en}} * {{Cite book|editor-first=Susan|editor-last=Pearce|title=Visions of Antiquity: The Society of Antiquaries of London 1707–2007|year=2007|location=London|publisher=Society of Antiquaries |language=en}} * {{Cite book|first=Stuart|last=Piggott|title=Ruins in a Landscape: essays in antiquarianism|year=1976|location=Edinburgh|publisher=Edinburgh University Press|isbn=0852243030|url=https://archive.org/details/ruinsinlandscape00pigg |language=en}} * {{Cite book|first=William|last=Stenhouse|title=Reading Inscriptions and Writing Ancient History: historical scholarship in the late Renaissance|year=2005|location=London|publisher=Institute of Classical Studies, University of London School of Advanced Study|isbn=0-900587-98-9 |language=en}} * {{Cite book|first=Rosemary|last=Sweet|title=Antiquaries: the discovery of the past in eighteenth-century Britain|url=https://archive.org/details/antiquariesdisco0000swee|year=2004|location=London|publisher=Hambledon & London|isbn=1-85285-309-3 |language=en}} * {{Cite book|first=Angus|last=Vine|title=In Defiance of Time: antiquarian writing in early modern England|year=2010|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-956619-8 |language=en}} * {{Cite book|first=Roberto|last=Weiss|title=The Renaissance Discovery of Classical Antiquity|year=1988|edition=2nd|location=Oxford|publisher=Blackwell|isbn=9781597403771 |language=en}} * {{Cite journal|last=Woolf|first=D. R.|year=1987|title=Erudition and the Idea of History in Renaissance England|url=https://archive.org/details/sim_renaissance-quarterly_spring-1987_40_1/page/11|journal=Renaissance Quarterly|volume=40|issue=1|pages=11–48|doi=10.2307/2861833|jstor=2861833 |language=en}} * {{Cite book|first=Daniel|last=Woolf|title=The Social Circulation of the Past: English historical culture, 1500–1730|year=2003|location=Oxford|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-925778-7 |language=en}} {{div col end}} [[Kategoria:Historiografi]] gwe3l6kbjmh3ex1v0o8r4bziurh32le Psikologjia pozitive 0 288629 2465460 2449749 2022-07-27T20:53:03Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Psikologjia pozitive''' është studim i "jetës së shëndoshë", ose i aspekteve pozitive të përvojës njerëzore, që e bën jetën të vlefshme për t'u jetuar. Si një art, përqendrohet në mirëqenien individuale dhe shoqërore.<ref>{{Cite journal|last=Seligman|first=Martin E. P.|last2=Csikszentmihalyi|first2=Mihaly|date=2000|title=Positive psychology: An introduction.|url=https://semanticscholar.org/paper/a1f3e78503008a03f762bfd4c95b34ad9cc43360|journal=American Psychologist|language=en|volume=55|issue=1|pages=5–14|doi=10.1037/0003-066X.55.1.5|issn=1935-990X|pmid=11392865}}</ref> Psikologjia pozitive filloi si një fushë e [[Psikologjia|psikologjisë]] në vitin 1998 kur [[:en:Martin_Seligman|Martin Seligman]] e zgjodhi atë si temën e mandatit të tij si president i [[Shoqata Amerikane e Psikologjisë|Shoqatës Psikologjike Amerikane]].<ref name="Time">{{Cito web|url=http://www.authentichappiness.sas.upenn.edu/images/TimeMagazine/Time-Happiness.pdf|title=Time Magazine's cover story in the special issue on "The Science of Happiness", 2005|accessdate=2011-02-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060711093607/http://www.authentichappiness.sas.upenn.edu/images/timemagazine/Time-Happiness.pdf|archivedate=2006-07-11}}</ref><ref>{{Cite book|title=Happier : learn the secrets to daily joy and lasting fulfillment|last=Tal.|first=Ben-Shahar|date=2007|publisher=McGraw-Hill|isbn=978-0071510967|location=New York|oclc=176182574}}</ref> Është një reagim kundër [[Psikoanaliza|psikoanalizës]] dhe [[Biheviorizmi|bihejviorizmit]], që është përqendruar në "sëmundjen mendore",ndërkohë duke theksuar sjelljen jo adekuate dhe të menduarit negativ. Ajo ndërtohet më tej në lëvizjen [[Psikologjia humaniste|humaniste]], e cila inkurajoi një theks në: lumturinë, [[:en:Well-being|mirëqenien]] dhe pozitivitetin, duke krijuar kështu themelin për atë që tani njihet si Psikologji pozitive.<ref name=":9">Srinivasan, T. S. (2015, February 12). The 5 Founding Fathers and A History of Positive Psychology. Retrieved February 4, 2017, from https://positivepsychologyprogram.com/founding-fathers/</ref> Psikologët pozitivë kanë sugjeruar një numër mënyrash me të cilat mund të nxitet lumturia individuale. Lidhjet shoqërore me bashkëshortin/en, familjen, miqtë dhe rrjetet më të gjera përmes punës, klubet ose organizatat shoqërore kanë një rëndësi të veçantë, ndërsa ushtrimi fizik dhe praktika e meditimit gjithashtu mund të kontribuojnë në lumturi. Lumturia mund të rritet me rritjen e të ardhurave financiare, megjithëse mund të rrafshohet në pllajë apo edhe të bjerë kur nuk fitohen më tej.<ref>{{Cite journal|last=Seligman|first=Martin E. P.|last2=Steen|first2=Tracy A.|last3=Park|first3=Nansook|last4=Peterson|first4=Christopher|year=2005|title=Positive Psychology Progress: Empirical Validation of Interventions|journal=American Psychologist|volume=60|issue=5|pages=410–421|citeseerx=10.1.1.465.7003|doi=10.1037/0003-066X.60.5.410|pmid=16045394}}</ref> == Përkufizimi dhe supozimet themelore == === Përkufizimi === Martin Seligman dhe [[:en:Mihaly_Csikszentmihalyi|Mihaly Csikszentmihalyi]] e përcaktojnë Psikologjinë pozitive si"... studim shkencor i funksionimit pozitiv të njeriut dhe lulëzimi në nivele të shumta që përfshijnë dimensionet biologjike, personale, relacionale, institucionale, kulturore dhe globale të jetës."{{Sfn|Seligman|Csikszentmihalyi|2000}} === Konceptet themelore === Psikologjia pozitive ka të bëjë me [[:en:Eudaimonia|eudaimonia]] (Greqisht: εὐδαιμονία [eu̯dai̯moníaː]), nganjëherë [[:en:Anglicisation|e anglicizuar]] si '''eudaemonia''' ose '''eudemonia''' / j[[:en:Help:IPA/English|uːdɪˈmoʊniə]] /, zakonisht përdoret në kuptimet: [[Lumturia|lumturi]] ose [[:en:Welfare|mirëqenie]]), "jetën e shëndoshë" ose [[:en:Flourishing|lulëzimin]], të jetuarit sipas asaj që e mban vlerën më të madhe në jetë - faktorët që kontribuojnë më shumë në një jetë të jetuar mirë dhe përmbushëse. Ndërsa nuk përpiqet për një përcaktim të rreptë të jetës së mirë, psikologët pozitivë bien dakord që njeriu duhet të jetojë një jetë [[:en:Happiness|të lumtur]], të angazhuar dhe domethënëse në mënyrë që të përjetojë "jetën e shëndoshë". [[:en:Martin_Seligman|Martin Seligman]] i referohej "jetës së shëndoshë" si "duke përdorur pikat tuaja të nënshkrimit çdo ditë për të prodhuar [[Lumturia|lumturi]] të vërtetë dhe kënaqësi të bollshme".{{Sfn|Seligman|2002}} Psikologjia pozitive plotëson, pa synuar të zëvendësojë ose injorojë, fushat tradicionale të [[Psikologjia|Psikologjisë]]. Duke theksuar studimin e zhvillimit pozitiv njerëzor, kjo fushë ndihmon për të balancuar qasjet e tjera që përqendrohen në çrregullimin, dhe të cilat mund të prodhojnë vetëm një kuptim të kufizuar. {{Sfn|Peterson|2009}} Psikologjia pozitive ka vendosur gjithashtu një theks të rëndësishëm në nxitjen e vetëvlerësimit pozitiv dhe vetë-imazhit (vetë-imazhi/ [https://positivepsychology.com/self-image/ self-image]- është se si e perceptojmë veten apo një numër i vetë-përshtypjeve që janë ndërtuar me kalimin e kohës) megjithëse Psikologët pozitivë me një prirje më pak humaniste kanë më pak të ngjarë të përqendrohen aq qëllimisht në këtë çështje.<ref>{{Cite journal|last=Mruk|first=Christopher|date=prill 2008|title=The Psychology of Self-Esteem: A Potential Common Ground for Humanistic Positive Psychology and Positivistic Positive Psychology|journal=The Humanistic Psychologist|volume=36|issue=2|pages=143–158|doi=10.1080/08873260802111176|id={{ProQuest|212086932}}}}</ref> Kushti paraprak themelor i Psikologjisë pozitive është se qeniet njerëzore shpesh tërhiqen nga e ardhmja më shumë sesa drejtohen nga e kaluara. Një ndryshim në orientimin tonë ndaj kohës mund të ndikojë në mënyrë dramatike se si mendojmë për natyrën e lumturisë. Seligman identifikoi qëllime të tjera të mundshme: familje dhe shkolla që i lejojnë fëmijët të rriten, vendet e punës që synojnë kënaqësinë dhe produktivitetin e lartë, dhe duke i mësuar të tjerët për Psikologjinë pozitive.<ref name="SeligmanMartin">Seligman, Martin E.P. "Positive Psychology Center." Positive Psychology Center. University of Pennsylvania, 2007. Web. 12 Mar. 2013.</ref> Ata që praktikojnë Psikologji pozitive provojnë [[:en:Psychological_intervention|ndërhyrje psikologjike]] që nxisin qëndrime pozitive ndaj përvojave subjektive të dikujt, tipareve individuale dhe ngjarjeve jetësore.<ref name=":6">Seligman, M. E., & Csikszentmihalyi, M. (2014). Positive psychology: An introduction (pp. 279-298). Springer Netherlands.</ref> Qëllimi është të zvogëlojmë mendimet [[Patologjia|patologjike]] që mund të lindin në një mendësi të dëshpruar, dhe, përkundrazi, të zhvillojnë një ndjenjë optimizmi ndaj jetës. Psikologët pozitivë kërkojnë të nxisin pranimin e së kaluarës së dikujt, zemërimin dhe optimizmin për përvojat e ardhshme të një personi, dhe ndjenjën e kënaqësisë dhe mirëqenies në të tashmen.<ref name="14 March 2016">{{Cite journal|last=Shesthra|first=Arjun|date=dhjetor 2016|title=Positive psychology: Evolution, philosophical foundations, and present growth|journal=Indian Journal of Positive Psychology|volume=7|issue=4|pages=460–465|id={{ProQuest|1862867466}}}}</ref> Konceptet e lidhura janë: [[Lumturia|lumturia,]] [[:en:Well-being|mirëqenia]], [[:en:Quality_of_life|cilësia e jetës]], [[:en:Contentment|kënaqësia]], <ref>{{Cite book|last=Graham|first=Michael C.|title=Facts of Life: ten issues of contentment|date=2014|publisher=Outskirts Press|isbn=978-1-4787-2259-5|pages=6–10}}</ref> dhe [[:en:Meaningful_life|jeta kuptimplotë.]] === Temat e kërkimit === Sipas Seligman dhe Peterson, Psikologjia pozitive merret me tri çështje: [[:en:Positive_emotions|emocione pozitive]], tipare pozitive individuale dhe institucione pozitive. Emocionet pozitive kanë të bëjnë me kënaqësinë me të kaluarën e dikujt, duke qenë të lumtur në të tashmen dhe të kenë shpresë për të ardhmen. Tiparet pozitive individuale përqendrohen në pikat e forta dhe virtytet e dikujt. Më në fund, institucionet pozitive bazohen në forcat për të përmirësuar një komunitet të njerëzve.<ref name="SeligmanMartin">Seligman, Martin E.P. "Positive Psychology Center." Positive Psychology Center. University of Pennsylvania, 2007. Web. 12 Mar. 2013.</ref> Sipas Peterson, psikologët pozitivë merren me katër tema: (1) përvoja pozitive, (2) tipare psikologjike të qëndrueshme, (3) marrëdhënie pozitive dhe (4) institucione pozitive.{{Sfn|Peterson|2009}} Sipas Peterson, [[:en:List_of_positive_psychologists|temat me interes për studiuesit në këtë fushë]] janë: gjendjet e [[:en:Pleasure|kënaqësisë]] ose [[:en:Flow_(psychology)|rrjedhës]] ( Në psikologjinë pozitive, një gjendje rrjedhe, "flow state" është gjendje mendore në të cilën një person që kryen një veprimtari është i zhytur plotësisht në një ndjenjë të përqendrimit të energjisë, përfshirjes së plotë dhe kënaqësisë në procesin e veprimtarisë),vlerat, pikat e forta, [[Virtyti|virtytet]], talentet, si dhe mënyrat me të cilat këto mund të promovohen nga sistemet dhe institucionet shoqërore.{{Sfn|Peterson|2006}} == Historia == [[Skeda:Flickr_-_The_U.S._Army_-_Comprehensive_Soldiers_Fitness_(1)cropped.jpg|parapamje|200x200px| Për [[:en:Martin_Seligman|Martin Silligman]], Psikologjia (veçanërisht dega e saj pozitive) mund të hetojë dhe promovojë mënyra realiste për të nxitur më shumë mirëqenie tek individët dhe komunitetet. ]] === Origjina === Ndërsa titulli zyrtar "Psikologji pozitive", duke iu referuar një disipline specifike në fushën e Psikologjisë, ka ekzistuar vetëm për dy dekadat e fundit<ref name=":03">{{Cite journal|last=Seligman|first=Martin E. P.|last2=Csikszentmihalyi|first2=Mihaly|date=2000|title=Positive psychology: An introduction.|url=https://semanticscholar.org/paper/a1f3e78503008a03f762bfd4c95b34ad9cc43360|journal=American Psychologist|language=en|volume=55|issue=1|pages=5–14|doi=10.1037/0003-066X.55.1.5|issn=1935-990X|pmid=11392865}}</ref>, konceptet që formojnë bazën e saj kanë qenë të pranishme në ligjërimin fetar dhe filozofik për mijëra vjet. Fusha e Psikologjisë që parashikon përdorimin e termit Psikologji pozitive ka parë studiues të cilët u përqendruan kryesisht në tema që tani do të përfshiheshin nën ombrellën e Psikologjisë pozitive. Termi "Psikologji pozitive" daton të paktën në vitin 1954, kur botimi i parë i Maslow i ''Motivimit dhe personalitetit'' u botua me një kapitull të fundit të titulluar "Drejt një Psikologjie Pozitive".<ref name=":02">{{Cite book|title=Motivation and Personality|url=https://archive.org/details/motivationperson00maslrich|last=Maslow|first=Abraham H.|publisher=Harper & Row|year=1970|edition=2nd|location=New York}}</ref> Në botimin e dytë (1970), ai e hoqi atë kapitull, duke thënë në parathënie se "Psikologjia pozitive është të paktën në dispozicion sot edhe pse jo shumë gjerësisht." Ka pasur të dhëna se psikologët që nga vitet '50 janë përqendruar gjithnjë e më shumë në promovimin e shëndetit mendor sesa në trajtimin e thjeshtë të sëmundjes mendore.<ref name="twsMay18g45r">{{Cite news|url=http://www.her.oxfordjournals.org/cgi/reprint/13/1/57.pdf|title=Current conceptualizations of mental health and mental health promotion|last=Secker J|access-date=2010-05-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20100713234428/http://her.oxfordjournals.org/cgi/reprint/13/1/57.pdf|archive-date=13 korrik 2010|publisher=Health Education Research|year=1998|issue=1|volume=13|page=58|quote=... Amongst psychologists ... the importance of promoting health rather than simply preventing ill-health date back to the 1950s (Jahoda, 1958)|url-status=dead}}</ref><ref name="twsMay18dwwe">{{Cite news|url=https://books.google.com/books?id=oP91HVIMPRIC&pg=PA26|title=An Invitation to Health, Brief: Psychological Well-Being|last=Dianne Hales|access-date=2010-05-18|publisher=Wadsworth Cengage Learning|year=2010|edition=2010–2011|page=26}}</ref> . Që nga fillimi i Psikologjisë, fusha ka adresuar përvojën njerëzore duke përdorur "Modelin e Sëmundjeve", duke studiuar dhe identifikuar konkretisht mosfunksionimin e një individi. Psikologjia pozitive filloi si një fushë e re e Psikologjisë në vitin 1998 kur [[:en:Martin_Seligman|Martin Seligman]] zgjodhi atë si temën e mandatit të tij si president i [[Shoqata Amerikane e Psikologjisë|Shoqatës Psikologjike Amerikane]] .<ref>{{Cite news|url=https://psychcentral.com/blog/positive-psychology-the-benefits-of-living-positively/|title=Positive Psychology: The Benefits of Living Positively|date=2013-03-11|work=World of Psychology|access-date=2018-02-19|language=en-US}}</ref> Në fjalinë e parë të librit të tij ''Lumturia e vërtetë'', Seligman pohoi: "Për gjysmën e shekullit të kaluar Psikologjia është konsumuar vetëm me një temë të vetme - sëmundje mendore",{{Sfn|Seligman|2002}} duke u zgjeruar në komentet e Maslow{{Efn|Maslow wrote: {{quote|The science of psychology has been far more successful on the negative than on the positive side. It has revealed to us much about man’s shortcomings, his illness, his sins, but little about his potentialities, his virtues, his achievable aspirations, or his full psychological height. It is as if psychology has voluntarily restricted itself to only half its rightful jurisdiction, the darker, meaner half.<ref>Maslow, Motivation and Psychology, p. 354</ref>}}}} Ai i nxiti psikologët që t'i vazhdojnë misionet e mëparshme të Psikologjisë së rritjes së talentit dhe përmirësimit të jetës normale.{{Sfn|Compton|2005}} === Zhvillimi === Samiti i parë pozitiv i Psikologjisë u mbajt në vitin 1999. Konferenca e Parë Ndërkombëtare mbi Psikologjinë pozitive u mbajt në vitin 2002.{{Sfn|Compton|2005}} Më shumë vëmendje iu dha publikut të gjerë në vitin 2006 kur duke përdorur të njëjtën kornizë, një kurs në [[Harvard University|Universitetin e Harvardit]] u bë veçanërisht i popullarizuar.<ref name="Happier">Ben-Shahar, Ben (2007) "Happier -Learn the Secrets to Daily Joy and Lasting Fulfillment", First Edition, McGraw-Hill Co.</ref> Në qershor të vitit 2009, u mbajt Kongresi i Parë Botëror mbi Psikologjinë Pozitive në [[Universiteti i Pensilvanisë|Universitetin e Pensilvania]].<ref>Reuters, Jun 18, 2009: [https://archive.today/20120908022121/http://www.reuters.com/article/pressRelease/idUS130343+18-Jun-2009+PRN20090618 First World Congress on Positive Psychology Kicks Off Today With Talks by Two of the World's Most Renowned Psychologists]</ref> [http://International%20Positive%20Psychology%20Association Shoqata Ndërkombëtare e Psikologjisë Pozitive]{{Lidhje e thyer}} (IPPA) është një shoqatë e krijuar kohët e fundit që është zgjeruar në mijëra anëtarë nga 80 vende të ndryshme. Misionet e IPPA përfshijnë: (1) "Ta ndihmojë shkencën e Psikologjisë pozitive në të gjithë globin dhe të sigurojë që fusha vazhdon të mbështetet në këtë shkencë" (2) "Të punojë për zbatimin efektiv dhe të përgjegjshëm të Psikologjisë pozitive në fusha të ndryshme si p.sh. psikologji organizative, këshillim dhe psikologji klinike, biznes, shëndetësi,arsim dhe stërvitje ", (3)" Nxitja e edukimit dhe aftësimit të duhur në këtë fushë ".<ref>International Positive Psychology Association (IPPA) (2011). international positive psychology association. Retrieved from {{Cito web|url=http://www.ippanetwork.org/about_ippa/|title=Archived copy|accessdate=2013-03-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130324003910/http://www.ippanetwork.org/about_ippa/|archivedate=2013-03-24}}</ref> Fusha e Psikologjisë pozitive sot është më e përparuar në Shtetet e Bashkuara dhe Evropën Perëndimore. Edhe pse Psikologjia pozitive ofron një qasje të re për studimin e emocioneve dhe sjelljeve pozitive, idetë, teoritë, hulumtimi dhe motivimi për të studiuar anën pozitive të sjelljes njerëzore është aq e vjetër sa njerëzimi.<ref>Compton, William C., and Edward Hoffman. ''Positive Psychology: The Science of Happiness and Flourishing.'' 2nd ed. Belmont, CA: Wadsworth Cengage Learning, 2013. Print.</ref> === Ndikimet === Disa [[Psikologjia humaniste|psikologë humanistë]], më së shumti [[Abraham Maslow]], [[Carl Rogers]] dhe [[Erik From|Erich Fromm]], zhvilluan teori dhe praktika që kishin të bënin me [[Lumturia|lumturinë]] dhe lulëzimin e njeriut. Kohët e fundit, ''psikologët'' pozitivë kanë gjetur mbështetje empirike për teoritë humaniste të lulëzimit. Për më tepër, Psikologjia pozitive ka ecur përpara në një larmi drejtimesh të reja. Në vitin 1984, Diener publikoi [[:en:Tripartite_model_of_subjective_well-being|modelin e tij trepalësh të mirëqenies subjektive]], duke parashtruar "tre komponentë të veçantë, por shpesh të lidhur me mirëqenien: ndikimi i shpeshtë pozitiv, ndikimi i rrallë negativ, dhe vlerësimet njohëse të tilla si [[:en:Life_satisfaction|kënaqësia e jetës]] ". <ref>Tov & Diener (2013), ''Subjective Well-Being''. Research Collection School of Social Sciences. Paper 1395. http://ink.library.smu.edu.sg/soss_research/1395</ref> Në këtë model, faktorët njohës, afektivë dhe kontekstualë kontribuojnë në mirëqenien subjektive.<ref name="Galinha_Pais-Ribeiro_2011">{{Cite journal|last=Costa Galinha|first=Iolanda|last2=Pais-Ribeiro|first2=José Luís|year=2011|title=Cognitive, affective and contextual predictors of subjective wellbeing|journal=International Journal of Wellbeing|volume=2|issue=1|pages=34–53|doi=10.5502/ijw.v2i1.3|doi-access=free}}</ref> Sipas Diener dhe Suh, mirëqenia subjektive është "... bazuar në idenë se si secili person mendon dhe ndihet për jetën e tij / saj, është e rëndësishme".<ref>{{Cite book|last=Diener, Suh|first=Ed, Eunkook|title=Culture and Subjective Well-being|year=2000|publisher=A Bradford Book|page=4}}</ref> [[:en:Six-factor_Model_of_Psychological_Well-being|Modeli Gjashtë faktor i mirëqenies psikologjike]] nga Carol Ryff u botua fillimisht në vitin 1989, dhe testimi shtesë i faktorëve të tij u botua në vitin 1995. Ai postulon gjashtë faktorë të cilët janë thelbësorë për mirëqenien, përkatësisht [[:en:Self-acceptance|vetë-pranimin]], [[:en:Personal_growth|rritjen personale]], [[Kuptimi i jetës|qëllimin në jetë]], mjeshtërinë mjedisore, [[:en:Autonomy|autonomin]][[Kuptimi i jetës|ë]] dhe marrëdhëniet pozitive me të tjerët.<ref>{{Cite web |url=http://livingmeanings.com/six-criteria-well-ryffs-multidimensional-model/ |title=''Carol Ryff’s Model of Psychological Well-being. The Six Criteria of Well-Being'' |access-date=23 maj 2020 |archive-date=3 gusht 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170803021531/http://livingmeanings.com/six-criteria-well-ryffs-multidimensional-model/ |url-status=dead }}</ref> Sipas [[:en:Corey_Keyes|Corey Keyes]], i cili bashkëpunoi me [[Carol Ryff]] dhe përdori termin [[:en:Flourishing|e lulëzimit]] si një koncept qendror, mirëqenia mendore ka tre përbërës, përkatësisht: hedonic (c.q. subjektiv ose emocional ), mirëqenie psikologjike dhe sociale.{{Sfn|Keyes|2002}} Mirëqenia hedonike ka të bëjë me aspektet emocionale të mirëqenies, ndërsa mirëqenia psikologjike dhe sociale, mirëqenia eudaimonike, kanë të bëjnë me aftësi, kompotenca dhe funksionim optimal. <ref name=":0">{{Cite journal|last=Joshanloo|first=Mohsen|date=2015-10-23|title=Revisiting the Empirical Distinction Between Hedonic and Eudaimonic Aspects of Well-Being Using Exploratory Structural Equation Modeling|url=https://www.semanticscholar.org/paper/ddb08f90efd8ecc652072bf8efafbd5b3e930b36|journal=Journal of Happiness Studies|language=en|volume=17|issue=5|pages=2023–2036|doi=10.1007/s10902-015-9683-z|issn=1389-4978}}</ref> Ky model trepalësh i mirëqenies mendore ka marrë një mbështetje të gjerë empirike në të gjitha kulturat.<ref name="Robitschek">{{Cite journal|last=Robitschek|first=Christine|last2=Keyes|first2=Corey L. M.|year=2009|title=Keyes's model of mental health with personal growth initiative as a parsimonious predictor.|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-counseling-psychology_2009-04_56_2/page/321|journal=Journal of Counseling Psychology|volume=56|issue=2|pages=321–329|doi=10.1037/a0013954}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Joshanloo|first=Mohsen|last2=Lamers|first2=Sanne M. A.|date=2016-07-01|title=Reinvestigation of the factor structure of the MHC-SF in the Netherlands: Contributions of exploratory structural equation modeling|journal=Personality and Individual Differences|volume=97|pages=8–12|doi=10.1016/j.paid.2016.02.089}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Gallagher|first=Matthew W.|last2=Lopez|first2=Shane J.|last3=Preacher|first3=Kristopher J.|date=2009-08-01|title=The Hierarchical Structure of Well-Being|journal=Journal of Personality|language=en|volume=77|issue=4|pages=1025–1050|doi=10.1111/j.1467-6494.2009.00573.x|issn=1467-6494|pmc=3865980|pmid=19558444}}</ref> ==== Ndikimet në Historinë Antike ==== Ndërsa titulli zyrtar "Psikologji pozitive" ka qenë vetëm rreth dy dekadave të fundit<ref name=":04">{{Cite journal|last=Seligman|first=Martin E. P.|last2=Csikszentmihalyi|first2=Mihaly|date=2000|title=Positive psychology: An introduction.|url=https://semanticscholar.org/paper/a1f3e78503008a03f762bfd4c95b34ad9cc43360|journal=American Psychologist|language=en|volume=55|issue=1|pages=5–14|doi=10.1037/0003-066X.55.1.5|issn=1935-990X|pmid=11392865}}</ref> konceptet që e formojnë bazën e kësaj fushe kanë qenë të pranishme në ligjërimin fetar dhe filozofik për mijëra vjet. Fusha e Psikologjisë që parashikon përdorimin e termit Psikologji pozitive ka parë studiues të cilët u përqendruan kryesisht në tema që tani do të përfshiheshin nën ombrellën e Psikologjisë pozitive. Disa e shohin Psikologjinë pozitive si një takim i mendimit Lindor, siç është Budizmi, dhe qasjet psikodinamike perëndimore.<ref name=":2">{{Cite book|date=2000-05-01|title=The Positive Psychology of Buddhism and Yoga, 2nd Edition|doi=10.4324/9781410605665|isbn=9781410605665|last=Levine|first=Marvin}}</ref> Shembuj të tjerë të rrënjëve të pasura historike të Psikologjisë pozitive janë të pranishme në mësimet e Aristotelit, i cili theksoi rëndësinë e lumturisë dhe mirëqenies, të cilën ai e quajti si [[:en:Eudaimonia|eudaimonia]]. == Teoria dhe metodat == ''Artikulli kryesor: [[:en:Well-being|Mirëqenia]]'' Nuk ka një teori të pranuar "standard i artë" në Psikologjinë pozitive, megjithatë puna e Seligman citohet rregullisht.<ref name="Sze">David Sze (2015), [http://www.huffingtonpost.com/david-sze/the-father-of-positive-ps_b_7600226.html ''The Father of Positive Psychology and His Two Theories of Happiness'']</ref> Kështu edhe puna e Csikszentmihalyi dhe modeleve më të vjetra të mirëqenies, siç është [[:en:Carol_Ryff's_Six-factor_Model_of_Psychological_Well-being|modeli gjashtë faktor i Carol Ryff i mirëqenies psikologjike]] dhe [[:en:Tripartite_model_of_subjective_well-being|modeli trepalësh i Diener për mirëqenien subjektive.]] === Teoria fillestare: tri shtigje drejt lumturisë === Në ''Lumturinë e vërtetë'' (2002) Seligman propozoi tri lloje të një jeteje të lumtur që mund të hetohet:{{Sfn|Seligman|2002}}<ref name="Sze">David Sze (2015), [http://www.huffingtonpost.com/david-sze/the-father-of-positive-ps_b_7600226.html ''The Father of Positive Psychology and His Two Theories of Happiness'']</ref> # ''Jeta e këndshme'' : hulumtimi mbi jetën [[:en:Pleasure|e këndshme]], ose "jeta e kënaqësisë", shqyrton sesi njerëzit në mënyrë optimale përjetojnë, [[:en:Affective_forecasting|parashikojnë]] dhe shijojnë ndjenjat dhe emocionet pozitive që janë pjesë e jetesës normale dhe të shëndetshme (p.sh., marrëdhëniet, hobi, interesat, argëtimi etj. ). Megjithë vëmendjen e dhënë, Martin Seligman thotë se ky element më kalimtar i lumturisë mund të jetë më pak i rëndësishëm. # ''Jeta e shëndoshë'' : hetimi i efekteve të dobishme të zhytjes, thithjes dhe [[:en:Flow_(psychology)|''rrjedhës'',]] të ndjera nga individët kur angazhohen në mënyrë optimale me aktivitetet e tyre parësore, është studimi i Jetës së shëndoshë, ose "jeta e angazhimit". Fluksi përjetohet kur ka një ndeshje pozitive midis forcës së një personi dhe detyrës së tyre aktuale, d.m.th., kur dikush ndihet i sigurt për kryerjen e një detyre të zgjedhur ose të caktuar.{{Efn|See related concepts: [[Self-efficacy]] and [[play (activity)|play]].}} # ''Jeta Kuptimplotë'' : hetimi në [[:en:Meaningful_Life|Jetën Kupimplote]], ose "jeta e lidhjes", pyet pyetjen se si individët marrin një sens pozitiv të mirëqenies, përkatësisë, kuptimit dhe qëllimit nga të qenit pjesë dhe të kontribuojnë përsëri në diçka më të madhe dhe më të përhershme se vetë ata ( psh, natyra, grupet shoqërore, organizatat, lëvizjet, traditat, sistemet e besimit). === PERMA === Në ''Flourish'' (2011) Seligman argumentoi se kategoria e fundit e tri llojeve të tij të propozuara të një jeteje të lumtur, " [[:en:Meaningful_life|jetë domethënëse]] ", mund të konsiderohet si 3 kategori të ndryshme. Akronimi që rezulton është [[:en:Martin_Seligman#PERMA|PERMA]] : Emocione Pozitive, Angazhim, Marrëdhënie, Kuptim dhe qëllim dhe Arritje.<ref name=":1">{{Cito web|url=https://www.huffingtonpost.com/david-sze/the-father-of-positive-ps_b_7600226.html|title=The Father of Positive Psychology and His Two Theories of Happiness|last=Sze|first=David|date=2015-06-17|website=Huffington Post|language=en-US|accessdate=2018-02-19}}</ref>Është një kuptim për pesë elementet e teorisë së mirëqenies së Martin Seligman:<ref name="Sze">David Sze (2015), [http://www.huffingtonpost.com/david-sze/the-father-of-positive-ps_b_7600226.html ''The Father of Positive Psychology and His Two Theories of Happiness'']</ref><ref>{{Cito web|url=http://www.edge.org/q2011/q11_2.html|title=The World Question Center 2011— Page 2|publisher=Edge.org|accessdate=2011-02-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110210015906/http://edge.org/q2011/q11_2.html|archivedate=2011-02-10}}</ref> * ''Emocionet pozitive'' përfshijnë një gamë të gjerë të ndjenjave, jo vetëm lumturinë dhe gëzimin.{{Sfn|Seligman|2011}} Përfshihen emocione si eksitim, kënaqësi, krenari dhe frikë, ndër të tjera. Këto emocione shpesh shihen si të lidhura me rezultate pozitive, siç janë jeta më e gjatë dhe marrëdhëniet më të shëndetshme shoqërore.<ref>{{Cito web|url=http://www.pursuit-of-happiness.org/history-of-happiness/martin-seligman-positive-psychology/|title=The Pursuit of Happiness|accessdate=2014-12-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150109130710/http://www.pursuit-of-happiness.org/history-of-happiness/martin-seligman-positive-psychology/|archivedate=2015-01-09}}</ref> * ''Angazhimi i'' referohet përfshirjes në aktivitete që tërhiqen dhe ndërtohen mbi interesat e dikujt. [[:en:Mihaly_Csikszentmihalyi|Mihaly Csikszentmihalyi]] shpjegon angazhimin e vërtetë si rrjedhë, gjendje e përfshirjes së thellë pa mundim,<ref name=":1">{{Cito web|url=https://www.huffingtonpost.com/david-sze/the-father-of-positive-ps_b_7600226.html|title=The Father of Positive Psychology and His Two Theories of Happiness|last=Sze|first=David|date=2015-06-17|website=Huffington Post|language=en-US|accessdate=2018-02-19}}</ref> ndjenjë e intensitetit që çon në një ndjenjë ekstazie dhe qartësie.<ref>{{Cito web|url=http://www.ted.com/talks/mihaly_csikszentmihalyi_on_flow?language=en|title=Mihaly Csikszentmihalyi TED talk}}</ref> Detyra që po bëhet duhet të kërkojë aftësi më të larta dhe të jetë pak e vështirë dhe sfiduese, por ende e mundur. Angazhimi përfshin pasion dhe përqendrim në detyrën në fjalë dhe vlerësohet në mënyrë subjektive nëse personi i angazhuar ishte zhytur plotësisht, duke humbur vetëdijen.{{Sfn|Seligman|2011}} * ''Marrëdhëniet'' janë thelbësore për të nxitur emocione pozitive<ref>{{Cito web|url=https://brain-sharp.com/blogs/news/healthy-lifestyle-tips|title=Healthy Lifestyle Tips|archive-date=31 gusht 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180831002537/https://brain-sharp.com/blogs/news/healthy-lifestyle-tips|url-status=dead}}</ref>, pavarësisht nëse ato janë të lidhura me punën, familjare, romantike ose platonike. Ndërsa [[:en:Christopher_Peterson_(psychologist)|Christopher Peterson]] e thotë thjesht, "Njerëzit e tjerë kanë rëndësi." <ref>{{Cito web|url=http://www.psychologytoday.com/blog/the-beauty-in-the-beast/201210/other-people-matter|title=Other People Matter}}</ref> Njerëzit marrin, ndajnë dhe përhapin pozitivitet te të tjerët përmes marrëdhënieve. Ato janë të rëndësishme jo vetëm në periudhat e këqija, por edhe në kohërat e mira. Në fakt, marrëdhëniet mund të forcohen duke reaguar pozitivisht ndaj njëri-tjetrit. Është tipike që gjërat më pozitive ndodhin në prani të njerëzve të tjerë.<ref>{{Cito web|url=http://health.usnews.com/health-news/family-health/brain-and-behavior/articles/2009/06/24/using-positive-psychology-in-your-relationships|title=Using Positive Psychology in Your Relationships}}</ref> * ''Kuptimi'' njihet gjithashtu si qëllim, dhe shtron pyetjen e "pse-së". Zbulimi dhe kuptimi i një “pse-je” të qartë vë gjithçka në kontekst nga puna tek marrëdhëniet deri në pjesët e tjera të jetës.<ref>{{Cito web|url=http://www.huffingtonpost.com/john-murphy/why-do-you-do-what-you-do_b_3873650.html|title=Why do You do What You Do?|date=2013-09-06}}</ref> Gjetja e kuptimit është të mësosh se ka diçka më të madhe se vetvetja. Pavarësisht sfidave të mundshme, të punosh me kuptim i shtyn njerëzit të vazhdojnë të përpiqen për një qëllim të dëshirueshëm. * ''Arritjet'' janë ndjekja e suksesit dhe zotërimit.{{Sfn|Seligman|2011}} Për dallim nga pjesët e tjera të PERMA-s, ato ndonjëherë ndiqen edhe kur arritjet nuk rezultojnë në emocione, kuptim ose marrëdhënie pozitive. Duke u vërejtur, arritjet mund të aktivizojnë elementët e tjerë të PERMA-s, siç është krenaria, nën emocione pozitive.<ref>{{Cito web|url=http://awesomeculture.com/2011/09/13/the-science-of-a-happy-startup/|title=The Science of a Happy Startup|access-date=23 maj 2020|archive-date=23 shtator 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110923165152/http://awesomeculture.com/2011/09/13/the-science-of-a-happy-startup/|url-status=dead}}</ref> Arritjet mund të jenë individuale ose të bazuara në bashkësi, argëtuese ose të bazuara në punë. Secili nga pesë elementet e PERMA-s u zgjodhën sipas tri kritereve: # Kontribuon në mirëqenien. # Ndiqet për hir të vetes. # Përcaktohet dhe matet veçmas nga elementet e tjera. === ''Forcat dhe Virtytet Karakterit'' === ''Artikulli kryesor:'' ''[[:en:Character_Strengths_and_Virtues|Përparësitë dhe Karakteristikat e Karakterit]]'' ''Shihni gjithashtu:'' ''[[:en:Character_education|Edukimin e Karakterit]], [[:en:Values_education|Edukimin e Vlerave]] dhe [[:en:Values_in_Action_Inventory_of_Strengths|Inventarin e Fuqive në Aksion]]'' Zhvillimi i doracakut (2004) t''ë'' ''[[:en:Character_Strengths_and_Virtues_(book)|Forcave dhe Virtyteve të Karakterit]]'' (CSV- përfaqë ërpjekjen e parë nga Seligman dhe Peterson për të identifikuar dhe klasifikuar tiparet pozitive psikologjike të qenieve njerëzore. Ashtu si ''[[:en:Diagnostic_and_Statistical_Manual_of_Mental_Disorders|Manuali i Diagnostifikimit dhe Statistikave të Çrregullimeve Mendore]]'' (MDSÇM) i psikologjisë së përgjithshme, FVK ka mundësuar një kornizë teorike për të asistuar në të kuptuarit forcave dhe të virtyteve, si dhe për zhvillimin e aplikimeve praktike për psikologji pozitive. Ky manual ka identifikuar 6 klasa të [[Virtyti|virtyteve]] (pra, "virtyte themelore"), duke përfshirë 24 forca të matshme karakteri.{{Sfn|Peterson|Seligman|2004}} FVK sugjeroi që këto 6 virtyte kanë një bazë historike në pjesën dërrmuese të kulturave; për më tepër, këto virtyte dhe forca mund të çojnë në lumturi të shtuar kur formohen. Pavarësisht nga shumë kujdes dhe vërejtje të shumta, ky sugjerim i universalitetit lë të kuptohet trefish: 1. Studimi i cilësive pozitive njerëzore zgjeron fushën e studimit psikologjik për të përfshirë mirëqenie mendore, 2. drejtuesit e lëvizjes psikologjike pozitive po sfidojnë [[Relativizmi moral|relativizmin moral]], duke sugjeruar se njerëzit janë " të gatshëm për të evoluar” drejt virtyteve të caktuara, dhe 3. virtyti ka një bazë biologjike.{{Sfn|Peterson|Seligman|2004}} Organizimi i 6 virtyteve dhe 24 pikave të forta është si më poshtë: # '''[[:en:Wisdom|Urtësia]] dhe njohuria:''' [[krijimtaria]], [[Kureshtja|kurioziteti]], [[:en:Toleration|mendja e hapur]], [[:en:Love_of_learning|dashuria për të mësuar]], [[:en:Wisdom|perspektiva]], [[:en:Innovation|inovacioni]] # '''Guximi:''' [[:en:Bravery|trimëri]]<nowiki/>a, [[:en:Persistence_(psychology)|këmbëngulja]], [[:en:Integrity|integriteti]], [[:en:Vitality|vitalitet]]<nowiki/>i, [[:en:Zest_(positive_psychology)|gjallëri]]<nowiki/>a # '''Njerëzimi:''' [[:en:Love|dashuria]], [[:en:Kindness|ëmbëlsi]]<nowiki/>a, [[:en:Social_intelligence|intelegjenca sociale]] # '''Drejtësia:''' [[Dashuria|qytetaria,]] paanshm<nowiki/>ëria, [[:en:Leadership|udhëheqja]] # '''Temperamenti:''' [[:en:Forgiveness|Falja]] dhe [[:en:Mercy|mëshira]], [[:en:Humility|pë]]<nowiki/>[[:en:Humility|ru]]<nowiki/>[[:en:Humility|lë]]<nowiki/>[[:en:Humility|sia]], [[:en:Prudence|m]]<nowiki/>[[:en:Prudence|aturia]], [[:en:Self-control|vetë]]<nowiki/>[[:en:Self-control|kontrolli]] # '''Përsosmëria:''' [[:en:Appreciation_of_beauty|vlerësimi i bukurisë]] dhe [[:en:Excellence|përsosmërisë]], [[:en:Gratitude|mirënjohja]], [[:en:Hope|shpresa]], [[:en:Humor|humori]], [[:en:Spirituality|natyra shpirtërore]]. Hulumtimet e fundit sfiduan nevojën për 6 virtyte. Në vend të kësaj, studiuesit sugjeruan se 24 pikat e forta janë grupuar më saktë në vetëm 3 ose 4 kategori: Forcat Intelektuale, Forcat Ndërpersonale dhe Forcat e maturisë <ref>{{Cite journal|last=Shryack|first=J.|last2=Steger|first2=M. F.|last3=Krueger|first3=R. F.|last4=Kallie|first4=C. S.|year=2010|title=The structure of virtue: An empirical investigation of the dimensionality of the virtues in action inventory of strengths|url=https://archive.org/details/sim_personality-and-individual-differences_2010-04_48_6/page/714|journal=Personality and Individual Differences|volume=48|issue=6|pages=714–719|doi=10.1016/j.paid.2010.01.007}}</ref> ose të altruizmit, Fortësia, Vitaliteti dhe Kujdesi <ref>{{Cite journal|last=Brdr|first=I.|last2=Kashdan|first2=T.B.|year=2010|title=Character strengths and well-being in Croatia: An empirical investigation of structure and correlates|journal=Journal of Research in Personality|volume=44|pages=151–154|doi=10.1016/j.jrp.2009.12.001}}</ref> Këto pika të forta dhe klasifikimet e tyre, janë shfaqur në mënyrë të pavarur diku tjetër në letërsinë për vlerat. Paul Thagard përshkroi shembuj; këto përfshinin punëtoritë e Jeff Shrager për të zbuluar zakonet e njerëzve shumë krijues.<ref>Thagard, P. (2005). How to be a successful scientist. In M. E. Gorman, R. D. Tweney, D. C. Gooding & A. P. Kincannon (Eds.), Scientific and technological thinking (pp. 159- 171). Mawah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.</ref> Disa hulumtime tregojnë se efektet e mirëqenies që duket se vijnë për shkak të gjendjes shpirtërore, në të vërtetë përshkruhen më mirë si rezultat i virtytit.<ref name="ReferenceB">{{Cite journal|last=Schuurmans-Stekhoven|first=James|year=2011|title=Is it God or just the data that moves in mysterious ways? How wellbeing researchers may be mistaking faith for virtue|url=https://www.semanticscholar.org/paper/eba6f58f313b18cddb148740ca37c6ec33c244f8|journal=Social Indicators Research|volume=100|issue=2|pages=313–330|doi=10.1007/s11205-010-9630-7}}</ref> === Rrjedhshmëria === Në vitet 1970 Csikszentmihalyi filloi të studionte ''rrjedhshmërinë'', një gjendje thithjeje, ku aftësitë e dikujt përputhen mirë me kërkesat në fjalë. Rrjedhshmëia karakterizohet nga përqendrimi intensiv, humbja e vetëdijës, ndjenja e sfidimit të përsosur (as i mërzitur, as i mbingarkuar), dhe një ndjenjë që "koha po fluturon". Rrjedhshmëria është instiktivisht shpërblyese; mund të ndihmojë gjithashtu në arritjen e qëllimeve (p.sh., fitimi i një loje) ose përmirësimi i aftësive (p.sh.duke u bërë një lojtar më i mirë shahu).<ref name="Csikszentmihalyi1990">{{Cite book|last=Csikszentmihalyi|first=Mihaly|title=Flow: The Psychology of Optimal Experience|year=1990|publisher=Harper & Row|location=New York|isbn=978-0-06-016253-5}}</ref> Çdokush mund të provojë rrjedhshmërinë, në fusha të ndryshme, të tilla si loja, krijimtaria dhe puna. Rrjedhshmëria arrihet kur sfida e situatës përmbush aftësitë personale të një personi. Një mospërputhje e sfidës për dikë me aftësi të ulëta rezulton në një gjendje ankthi; sfida e pamjaftueshme për dikë me aftësi të larta rezulton në mërzitje. == Aplikimet dhe gjetjet e hulumtimit == Hulumtimet në psikologji pozitive, mirëqenie, bekim dhe lumturi, dhe teoritë e Diener, Ryff, Keyes dhe Seligman mbulojnë një gamë të gjerë temash duke përfshirë "biologjike, personale, relacionale, institucionale, kulturore dhe dimensionet globale të jetës".{{Sfn|Seligman|Csikszentmihalyi|2000}} Një meta-analizë mbi 49 studime në vitin 2009 tregoi se Ndërhyrjet Pozitike të Psikologjisë (NPP) prodhuan përmirësime në mirëqenie dhe nivele më të ulëta të depresionit, NPP-të e studiuara përfshinin shkrime të letrave mirënjohëse, të mësuarit e të menduarit optimist, rishikimi i përvojave pozitive të jetës dhe të shoqërohej me të tjerët.<ref>{{Cite journal|last=Nancy L. Sin|last2=Sonja Lyubomirsky|date=maj 2009|title=Enhancing Well-Being and Alleviating Depressive Symptoms With Positive Psychology Interventions:A Practice-Friendly Meta-Analysis|url=https://escholarship.org/uc/item/68j339r1|journal=Journal of Clinical Psychology|volume=65|issue=5|pages=467–487, particularly 468, 471, 474, 483|doi=10.1002/jclp.20593|pmid=19301241}}</ref> Në një meta-analizë të mëvonshme të 39 studimeve me 6,139 pjesëmarrës në vitin 2012, rezultatet ishin pozitive. Tre deri në gjashtë muaj pas një NPP, efektet për mirëqenien subjektive dhe mirëqenien psikologjike ishin akoma të rëndësishme. Sidoqoftë, efekti pozitiv ishte më i dobët sesa në meta-analizën e vitit 2009, autorët arritën në përfundimin se kjo ishte për shkak se ata vetëm përdorën studime me cilësi më të lartë. NPP-të që ata konsideruan përfshinin llogaritjen e bekimeve, praktikimit [[:en:Kindness|të mirësisë]], krijimin e qëllimeve personale, shfaqjen e mirënjohjes dhe përqëndrimin në pikat e forta personale.<ref>{{Cite journal|last=Linda Bolier|display-authors=etal|year=2013|title=Positive psychology interventions: a meta-analysis of randomized controlled studies|journal=BMC Public Health|volume=13|issue=119|pages=119|doi=10.1186/1471-2458-13-119|pmc=3599475|pmid=23390882}}</ref> Një tjetër vlerësim i NPP-ve të publikuara në 2018 zbuloi se mbi 78% të studimeve të ndërhyrjes janë kryer në vendet perëndimore.<ref name="Hendriks2018">{{Cite journal|last=Hendriks|first=Tom|last2=Warren|first2=Meg A|last3=Schotanus-Dijkstra|first3=Marijke|last4=Hassankhan|first4=Aabidien|last5=Graafsma|first5=Tobi|last6=Bohlmeijer|first6=Ernst|last7=de Jong|first7=Joop|date=29 gusht 2018|title=How WEIRD are positive psychology interventions? A bibliometric analysis of randomized controlled trials on the science of well-being|journal=The Journal of Positive Psychology|volume=14|issue=4|pages=489–501|doi=10.1080/17439760.2018.1484941}}</ref> Ilona Boniwell, në librin e saj ''Psikologjia Pozitive në një lëvozhgë'' arre, mundësoi përmbledhjen e mëposhtme të hulumtimit aktual. Mirëqenia ka të bëjë me optimizmin, ekstraversinë ( Extroversion-është një tipar personaliteti që karakterizohet zakonisht nga largimi, energjia e lartë dhe / ose bisedimi),lidhjet shoqërore (d.m.th. miqësi të ngushta), të martohesh, të kesh punë bashk''ëvepruese'', fetare ose shpirtërore, kohën e lirë, gjumin dhe ushtrimin e mirë, klasën shoqërore (përmes ndryshimeve të jetesës dhe metodave më të mira të përballimit) dhe shëndetit subjektiv (çfarë ju mendoni për shëndetin tuaj). Mirëqenia nuk ka të bëjë me moshën, tërheqjen fizike, paratë (pasi plotësohen nevojat themelore), gjininë (gratë janë më shpesh në depresion por edhe më shpesh të gëzueshme), niveli arsimor, të paturit fëmijë (megjithëse shtojnë kuptimin e jetës), duke u zhvendosur në një klim''ë'' me diell, parandalimi i krimit, strehimi dhe shëndeti objektiv (çfarë thonë mjekët).<ref>Positive Psychology in a Nutshell, Ilona Boniwell, Open University Press, 2012, p.44</ref> [[:en:Sonja_Lyubomirsky|Sonja Lyubomirsky]], në librin e saj ''"Si-ja e lumturisë"'', thotë se për të përmirësuar lumturinë individët duhet të krijojnë zakone të reja; ata mund të kërkojnë emocione të reja, të përdorin shumëllojshmëri dhe kohën e duhur për të parandaluar përshtatjen hedonike dhe t'i kërkojnë të tjerët të motivojnë dhe mbështesin gjatë krijimit të atyre zakoneve të reja.<ref>The How of Happiness, Sonja Lyubomirsky, 2007, Piatkus, p.270-p.294</ref> Lyubomirsky jep 12 veprimtari lumturie, siç janë të shijosh jetën, të mësosh të falësh dhe të jetosh në të tashmen, secila prej të cilave mund të bëhet baza për një zakon të ri. Në ''Psikologjinë Pozitive: Shkenca e Lumturisë'', autorët Compton dhe Hoffman japin "Parashikimet nga lart poshtës të mirëqenies si [[:en:Self_esteem|vetëvlerësimi]], [[:en:Optimism|optimizmi]], [[:en:Self_efficacy|vetë-efikasitet]], një ndjenjë kuptimi në jetë dhe marrëdhënie pozitive me të tjerët. Tiparet e personalitetit më të lidhura me mirëqenien janë [[:en:Extraversion|extraversia]], [[:en:Agreeability|pajtueshmëria]] dhe nivelet e ulëta të [[:en:Neuroticism|neuroticismit]] .<ref>Positive Psychology The Science of Happiness, William C. Compton and Edward Hoffman, Wadsworth, 2005, p.55-p.62</ref> Në ''Magazinën e Rehabilitimit Profesional'', Kreutzer dhe Mills argumentojnë që parimet e psikologjisë pozitive të zbatohen për të ndihmuar ata që shërohen nga dëmtimi traumatik i trurit (TBR- Traumatic brain injury) bëjnë që praktikat e rehabilitimit të TBI të mbështeten në përmirësimin e individit përmes përfshirjes në praktikat e përditshme, praktikë e cila lidhet dukshëm me parimet e psikologjisë pozitive. {{Sfn|Mills|Kreutzer|2016}} Propozimi i tyre për të lidhur psikologjinë pozitive me rehabilitimin profesional me TBI e rehabilitimit profesional (VR-vocational rehabilitation) gjithashtu shikon lumturinë dhe lidhjen e saj me përmirësimet në shëndetin mendor, duke përfshirë rritjen e besimit dhe produktivitetit, si dhe të tjerat. {{Sfn|Mills|Kreutzer|2016}} Ndërsa autorët theksojnë se provat empirike për psikologji pozitive janë të kufizuara, ata sqarojnë se përqendrimi i psikologjisë pozitive në sukseset e vogla, optimizmi dhe sjellja prosociale janë premtuese për përmirësime në mirëqenien sociale dhe emocionale të pacientëve me TBI. {{Sfn|Mills|Kreutzer|2016}} == Kritika == [[:en:Kirk_J._Schneider|Kirk Schneider]], redaktor i [[:en:Journal_of_Humanistic_Psychology|Gazetës së Psikologjisë Humaniste]], thotë se psikologjia pozitive nuk arrin të shpjegojë sjelljet e fajshme të së kaluarës siç janë ato të kryera nga partia Naziste, marshimet staliniste dhe tubimet e Klan, për të identifikuar, por disa. Ai gjithashtu tregoi një organ hulumtimi që tregon pozitivitet të lartë lidhet me iluzionin pozitiv, i cili në mënyrë efektive shtrembëron realitetin. <ref name="Schneider, K. 2011">{{Cite journal|last=Schneider, K.|year=2011|title=Toward a Humanistic Positive Psychology|journal=Existential Analysis: Journal of the Society for Existential Analysis|volume=22|issue=1|pages=32–38}}</ref> Shkalla e rënies së pozitivitetit të lartë (e njohur edhe si lulëzim) është e mundur që të bëhet e paaftë për rritjen psikologjike, të paaftë për të reflektuar veten dhe ka tendencë të mbajë paragjykime raciale. Në të kundërt, negativiteti, i cili nganjëherë dëshmohet në depresion të butë dhe të moderuar, është i lidhur me më pak shtrembërim të realitetit. Prandaj, negativiteti mund të luajë një rol të rëndësishëm brenda dinamikës së lulëzimit njerëzor. Për të ilustruar, angazhimi i konfliktit dhe njohja e negativitetit të duhur, përfshirë emocione të caktuara negative si faji, mund të promovojnë më mirë lulëzimin. <ref name="Fredrickson, B. L. 2005">{{Cite journal|last=Fredrickson|first=B. L.|last2=Losada|first2=M. F.|year=2005|title=Positive Affect and the Complex Dynamics of Human Flourishing|journal=American Psychologist|volume=60|issue=7|pages=678–686|doi=10.1037/0003-066X.60.7.678|pmc=3126111|pmid=16221001}}</ref> Në përgjithësi, Schneider dha një perspektivë: "ndoshta lumturia e vërtetë nuk është diçka që ju synoni, por është një nënprodukt i një jete të jetuar mirë &nbsp; - dhe një jetë e jetuar mirë nuk vendoset në kalibruar të programuar ose mjeshtërisht. " <ref>{{Cito web|last=Schneider|first=Kirk J.|authorlink=Kirk J. Schneider|date=29 nëntor 2010|title=Toward a Humanistic Positive Psychology: Why Can't We Just Get Along?|url=https://www.psychologytoday.com/ca/blog/awakening-awe/201011/toward-humanistic-positive-psychology-why-cant-we-just-get-along|website=Psychology Today|accessdate=11 korrik 2018}}</ref> Seligman ka pranuar në punën e tij pikën për iluzionin pozitiv,{{Sfn|Seligman|1995}} dhe është gjithashtu një kritik i thjesht të ndjehet mirë me veten përveç realitetit dhe njeh rëndësinë e negativitetit / dysforisë. {{Sfn|Seligman|1995}} Në 2003, Ian Sample, duke shkruar për ''[[:en:The_Guardian|The Guardian]]'', vuri në dukje se, "psikologët pozitivë gjithashtu qëndrojnë të akuzuar se varrosin kokën në rërë dhe injorojnë atë depresion, madje edhe thjesht njerëz të pakënaqur, kanë probleme reale që kanë të bëjnë me të." Ai citoi gjithashtu Steven Wolin, një psikiatër klinik në [[:en:George_Washington_University|Universitetin George Washington]], si të thoshte se studimi i psikologjisë pozitive është vetëm një përsëritje e mënyrave më të vjetra të të menduarit, dhe se nuk ka shumë hulumtime shkencore për të mbështetur efikasitetin e kësaj metode. <ref>{{Cito web|last=Sample, I.|date=19 nëntor 2003|url=https://www.theguardian.com/society/2003/nov/19/1|title=How to be happy|website=The Guardian}}</ref> Gable i përgjigjet kritikave për pikëpamjen e tyre të pollyanna-s për botën duke thënë se ata thjesht po sjellin një ekuilibër në një anë të psikologjisë, e cila me sa duket kuptohet. <ref>{{Cite journal|last=Gable|first=S. L.|last2=Haidt|first2=J.|year=2005|title=What (and why) is positive psychology?|journal=Review of General Psychology|volume=9|issue=2|page=103|doi=10.1037/1089-2680.9.2.103}}</ref> Për të mbrojtur pikëpamjen e tij, Gable tregon për çekuilibrat që favorizojnë hulumtime në mirëqenie psikologjike negative në psikologjinë konjitive, psikologji shëndetësore dhe psikologji sociale.<ref>{{Cite journal|last=Shesthra|first=Arjun|date=dhjetor 2016|title=Positive psychology: Evolution, Philosophical Foundations, and Present Growth|journal=Indian Journal of Positive Psychology|volume=7|issue=4|page=460–465}}</ref> [[:en:Barbara_S._Held|Barbara S. Held]], një profesore në [[:en:Bowdoin_College|Kolegjin Bowdoin]], argumentoi se ndërsa psikologjia pozitive jep kontribute në fushën e psikologjisë, ajo ka gabimet e saj. Ajo ofroi njohuri për temat përfshirë efektet anësore negative të psikologjisë pozitive, negativitetin brenda lëvizjes pozitive të psikologjisë dhe ndarjen aktuale në fushën e psikologjisë të shkaktuar nga mendime të ndryshme të psikologëve mbi psikologjinë pozitive. Përveç kësaj, ajo vuri në dukje mungesën e qëndrueshmërisë së lëvizjes në lidhje me rolin e negativitetit. Ajo gjithashtu ngriti çështje me qasjen thjeshtiste të marrë nga disa psikologë në zbatimin e psikologjisë pozitive. Një qasje "një madhësi i përshtatet të gjithave" nuk është e dobishme për avancimin e fushës së psikologjisë pozitive; ajo sugjeroi një nevojë për ndryshime individuale për t'u përfshirë në zbatimin e saj.{{Sfn|Held|2004}} [[Martin Jack]] gjithashtu ka pohuar se psikologjia pozitive nuk është unike në qasjen e saj optimiste për të kërkuar mirëqenie emocionale optimale, duke deklaruar se forma të tjera të psikologjisë, siç janë këshillimi dhe psikologjia edukative, janë gjithashtu të interesuar për përmbushjen pozitive të njeriut. Ai vazhdon të përmend se, megjithëse psikologjia pozitive ka shtyrë që shkollat të jenë më të përqendruara nga nxënësit dhe të jenë në gjendje të nxisin vetë-imazhe pozitive tek fëmijët, ai shqetësohet se mungesa e përqendrimit në vetëkontroll mund t'i parandalojë fëmijët të japin kontribute të plota në shoqëria. <ref>{{Cite journal|last=Martin|first=Jack|date=2006|title=Self Research in Educational Psychology: A Cautionary Tale of Positive Psychology in Action.|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-psychology_2006-07_140_4/page/307|journal=The Journal of Psychology|volume=140|issue=4|pages=307–16|doi=10.3200/JRLP.140.4.307-316|pmid=16967738|id={{ProQuest|213832759}}}}</ref> == Linqet e jashtme == ; Origjina * Christopher Peterson, ''[https://www.psychologytoday.com/intl/blog/the-good-life/200805/what-is-positive-psychology-and-what-is-it-not Cila është Psikologjia Pozitive dhe çfarë nuk është?]'' *[https://positivepsychologyprogram.com/founding-fathers/ ''5 Etërit Themelues dhe Një Histori e Psikologjisë Pozitive''] *[http://www.huffingtonpost.com/david-sze/the-father-of-positive-ps_b_7600226.html ''Babai i psikologjisë pozitive dhe dy teoritë e tij të lumturisë''] ;Burimet * University of Pennsylvania, [https://www.authentichappiness.sas.upenn.edu/home Lumturia autentike,] faqja e internetit e Martin Seligman ; Të llojeve të ndryshme *[http://www.ted.com/index.php/talks/martin_seligman_on_the_state_of_psychology.html Prezantimi i Martin Seligman mbi psikologjinë pozitive (Video)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111209172341/http://www.ted.com/index.php/talks/martin_seligman_on_the_state_of_psychology.html |date=9 dhjetor 2011 }} në [[TED|konferencën TED]] *[http://www.dhammatalks.org/Archive/Writings/CrossIndexed/Uncollected/MiscEssays/The%20Karma%20of%20Happiness.pdf Karma e Lumturisë: Një Murg Buddhist Shikon Psikologjinë Pozitive] nga Thanissaro Bhikkhu == Referime == <references /><references group="lower-alpha" /> == Bibliografia == {{refbegin|indent=yes|35em}} : {{cite book |last=Compton |first=William C. |year=2005 |title=An Introduction to Positive Psychology |location=Belmont, California |publisher=Wadsworth Publishing |isbn=978-0-534-64453-6 |url=https://archive.org/details/introductiontopo0000comp }} : {{cite journal |last=Held |first=Barbara S. |author-link=Barbara S. Held |year=2004 |title=The Negative Side of Positive Psychology |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-humanistic-psychology_winter-2004_44_1/page/9 |journal=Journal of Humanistic Psychology |volume=44 |issue=1 |pages=9–41 |doi=10.1177/0022167803259645 }} : {{cite journal|last=Keyes|first=Corey L.&nbsp;M.|author-link=Corey Keyes|year=2002|title=The Mental Health Continuum: From Languishing to Flourishing in Life|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-health-and-social-behavior_2002-06_43_2/page/207|journal=Journal of Health and Social Behavior|volume=43|issue=2|pages=207–222|doi=10.2307/3090197|issn=0022-1465|jstor=3090197}} : {{cite journal |last1=Mills |first1=Ana |last2=Kreutzer |first2=Jeffrey |year=2016 |title=Theoretical Applications of Positive Psychology to Vocational Rehabilitation after Traumatic Brain Injury |journal=Journal of Occupational Rehabilitation |volume=26 |issue=1 |pages=20–31 |doi=10.1007/s10926-015-9608-z |pmid=26373862 |issn=1573-3688 |url=https://www.semanticscholar.org/paper/0f4651004bf4c4f7eaba1670c66330995d0e9772 }} : {{cite book |last=Peterson |first=Christopher |author-link=Christopher Peterson (psychologist) |year=2006 |title=A Primer in Positive Psychology |url=https://archive.org/details/primerinpositive0000pete |location=New York |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-518833-2 }} : {{cite journal | last1 = Peterson | first1 = Christopher | year = 2009 | title = Positive Psychology | journal = Reclaiming Children and Youth | volume = 18 | issue = 2| pages = 3–7 |issn=1089-5701 }} : {{cite book |last1=Peterson |first1=Christopher |last2=Seligman |first2=Martin E.&nbsp;P. |title=Character Strengths and Virtues: A Handbook and Classification |location=Oxford |publisher=Oxford University Press |year=2004 |isbn=978-0-19-516701-6 }} : {{cite book |last=Seligman |first=Martin E.&nbsp;P. |year=1995 |title=The Optimistic Child |url=https://archive.org/details/optimisticchild000seli |url-access=registration |location=Boston, Massachusetts |publisher=Houghton Mifflin Company }} : {{cite book |last=Seligman |first=Martin E.&nbsp;P. |year=2002 |title=Authentic Happiness: Using the New Positive Psychology to Realize Your Potential for Lasting Fulfillment |location=New York |publisher=Free Press |isbn=978-0-7432-2297-6 |url=https://archive.org/details/authentichappine00seli_0 }} : {{cite journal |last=Seligman |first=Martin E.&nbsp;P. |year=2004 |title=Can Happiness Be Taught? |journal=Daedalus |volume=133 |issue=2 |pages=80–87 |doi=10.1162/001152604323049424 |issn=1548-6192 |url=https://www.semanticscholar.org/paper/d9fce649a838e742a42da55b70e4417b6effcd79 }} : {{cite book |last=Seligman |first=M.&nbsp;E.&nbsp;P. |year=2011 |title=Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-Being |url=https://archive.org/details/flourishvisionar0000seli |location=New York |publisher=Free Press |isbn=978-1-4391-9076-0 }} : {{cite journal |last1=Seligman |first1=Martin E.&nbsp;P. |last2=Csikszentmihalyi |first2=Mihaly |year=2000 |title=Positive Psychology: An Introduction |journal = American Psychologist |volume=55 |issue=1 |pages=5–14 |doi=10.1037/0003-066x.55.1.5 |pmid=11392865 |citeseerx=10.1.1.183.6660 }} {{refend}} 829a8qbpbydc8wijzo6e2v8cr5l0afs Dështimi i zhvillimit të fetusit (Aborti) 0 289109 2465472 2459956 2022-07-27T21:27:54Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Aborti''' është mbarimi i një [[Shtatzania|shtatëzënie]] me heqjen ose dëbimin e një embrioni ose [[Fetusi|fetusit]] para se të mund të mbijetojë jashtë mitrës . Një abort që ndodh pa ndërhyrje njihet si një [[Aborti|abort]] i provokuar ose spontan. Kur ndërmerren hapa të qëllimshëm për të përfunduar një shtatëzani, quhet një [[Dështimi i zhvillimit të fetusit|abort i indikuar]], ose më rrallë "dështim i induktuar". ''Aborti i'' fjalës së pandryshuar në përgjithësi i referohet një aborti të induktuar. <ref>{{Cito web|title=Home : Oxford English Dictionary|url=http://www.oed.com/view/Entry/503?rskey=TpobDi&result=1#eid|website=www.oed.com}}</ref> <ref>{{Cito web|url=https://en.oxforddictionaries.com/definition/abortion|title=Abortion (noun)|publisher=Oxford Living Dictionaries|accessdate=8 qershor 2018|quote=''[mass noun]'' The deliberate termination of a human pregnancy, most often performed during the first 28 weeks of pregnancy|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180528131142/https://en.oxforddictionaries.com/definition/abortion|archivedate=28 maj 2018}}</ref> Një procedurë e ngjashme pasi fetusi ka potencial për të mbijetuar jashtë [[Mitra (anatomi)|mitrës]] njihet si " ndërprerje e vonëshme e shtatzënisë " ose më pak e saktë si një "abort me afat të vonshem". <ref name="stuart">{{Cite journal|last=Grimes|first=DA|last2=Stuart|first2=G|year=2010|title=Abortion jabberwocky: the need for better terminology|journal=Contraception|volume=81|issue=2|pages=93–96|doi=10.1016/j.contraception.2009.09.005|pmid=20103443}}</ref> Kur bëhet siç duhet, aborti është [[Dështimi i zhvillimit të fetusit|një nga procedurat më të sigurta në mjekësi]], <ref name="lancet-grimes">{{Cite journal|last=Grimes|first=DA|last2=Benson|first2=J|last3=Singh|first3=S|last4=Romero|first4=M|last5=Ganatra|first5=B|last6=Okonofua|first6=FE|last7=Shah|first7=IH|year=2006|title=Unsafe abortion: The preventable pandemic|url=http://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_4.pdf|journal=The Lancet|volume=368|issue=9550|pages=1908–19|doi=10.1016/S0140-6736(06)69481-6|pmid=17126724|archive-url=https://web.archive.org/web/20110629040442/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_4.pdf|archive-date=29 qershor 2011}}</ref> <ref name="Ray2014">{{Cite journal|last=Raymond|first=EG|last2=Grossman|first2=D|last3=Weaver|first3=MA|last4=Toti|first4=S|last5=Winikoff|first5=B|date=nëntor 2014|title=Mortality of induced abortion, other outpatient surgical procedures and common activities in the United States|journal=Contraception|volume=90|issue=5|pages=476–79|doi=10.1016/j.contraception.2014.07.012|pmid=25152259}}</ref> por aborti i pasigurt është një shkak kryesor i vdekjes së nënës, veçanërisht në botën në zhvillim . <ref name="WHO-preventing-unsafe">{{Cito web|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/preventing-unsafe-abortion|language=en|title=Preventing unsafe abortion|website=www.who.int|accessdate=6 gusht 2019}}</ref> Bërja e një aborti të ligjshëm dhe i arritshëm zvogëlon vdekjet e nënave. <ref>{{Cite journal|last=Faúndes|first=Anibal|last2=Shah|first2=Iqbal H.|date=1 tetor 2015|title=Evidence supporting broader access to safe legal abortion|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0020729215001575|language=en|journal=International Journal of Gynecology & Obstetrics|series=World Report on Women's Health 2015: The unfinished agenda of women's reproductive health|volume=131|pages=S56–S59|doi=10.1016/j.ijgo.2015.03.018|issn=0020-7292|pmid=26433508|doi-access=free}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Latt|first=Su Mon|last2=Milner|first2=Allison|last3=Kavanagh|first3=Anne|date=5 janar 2019|title=Abortion laws reform may reduce maternal mortality: an ecological study in 162 countries|journal=BMC Women's Health|volume=19|issue=1|pages=1|doi=10.1186/s12905-018-0705-y|issn=1472-6874|pmc=6321671|pmid=30611257}}</ref> eshtë më e sigurt se lindja, e cila ka një rrezik 14 herë më të lartë të vdekjes në Shtetet e Bashkuara. <ref name="Grimes2012">{{Cite journal|last=Raymond|first=E.G.|last2=Grimes|first2=D.A.|year=2012|title=The Comparative Safety of Legal Induced Abortion and Childbirth in the United States|journal=Obstetrics & Gynecology|volume=119|issue=2, Part 1|pages=215–19|doi=10.1097/AOG.0b013e31823fe923|pmid=22270271}}</ref> Metodat moderne përdorin ilaçe ose [[Dështimi i zhvillimit të fetusit|kirurgji]] për aborte. <ref name="1st_Methods">{{Cite journal|last=Kulier|first=R|last2=Kapp|first2=N|last3=Gülmezoglu|first3=AM|last4=Hofmeyr|first4=GJ|last5=Cheng|first5=L|last6=Campana|first6=A|date=9 nëntor 2011|title=Medical methods for first trimester abortion|url=https://semanticscholar.org/paper/47f3f094c90bdd75b8a930ae9761a4760d6cb3fa|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|issue=11|pages=CD002855|doi=10.1002/14651858.CD002855.pub4|pmc=7144729|pmid=22071804}}</ref> Mifepristoni i drogës në kombinim me prostaglandinin duket të jetë po aq i sigurt dhe efektiv sa operacioni gjatë [[Shtatzania|tremujorit]] të [[Shtatzania|parë]] dhe të [[Shtatzania|dytë]] të shtatëzanisë. Teknika më e zakonshme kirurgjikale përfshin hollimin e qafës së mitrës dhe përdorimin e një pajisje thithjeje . <ref>{{Cito web|title=Abortion – Women's Health Issues|url=https://www.merckmanuals.com/home/women-s-health-issues/family-planning/abortion|website=Merck Manuals Consumer Version|accessdate=12 korrik 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713183550/https://www.merckmanuals.com/home/women-s-health-issues/family-planning/abortion|archivedate=13 korrik 2018}}</ref> Kontrolli i lindjes, si pilula ose pajisjet intrauterine, mund të përdoret menjëherë pas abortit. <ref name="Kapp2013">{{Cite journal|last=Kapp|first=N|last2=Whyte|first2=P|last3=Tang|first3=J|last4=Jackson|first4=E|last5=Brahmi|first5=D|date=shtator 2013|title=A review of evidence for safe abortion care|journal=Contraception|volume=88|issue=3|pages=350–63|doi=10.1016/j.contraception.2012.10.027|pmid=23261233}}</ref> Kur kryhet në mënyrë të ligjshme dhe të sigurt për një grua që e dëshiron atë, abortet e shkaktuara nuk rritin rrezikun e [[Shëndeti mendor|problemeve mendore]] ose fizike afatgjata. Në të kundërt, abortet e pasigurta (ato që kryhen nga individë të pa aftësuar, me pajisje të rrezikshme, ose në ambiente jo-sanitare) shkaktojnë 47,000 vdekje dhe 5 milion pranime në spital çdo vit. <ref name="BMJ2014">{{Cite journal|last=Lohr|first=PA|last2=Fjerstad|first2=M|last3=Desilva|first3=U|last4=Lyus|first4=R|year=2014|title=Abortion|journal=BMJ|volume=348|page=f7553|doi=10.1136/bmj.f7553}}</ref> <ref name="OBGY09">{{Cite journal|last=Shah|first=I|last2=Ahman|first2=E|date=dhjetor 2009|title=Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences, and challenges|url=http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf|journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada|volume=31|issue=12|pages=1149–58|doi=10.1016/s1701-2163(16)34376-6|pmid=20085681|archive-url=https://web.archive.org/web/20110716212405/http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf|archive-date=16 korrik 2011|access-date=6 qershor 2020|url-status=dead}}</ref> Organizata [[Organizata Botërore e Shëndetësisë|Botërore e Shëndetit]] rekomandon që abortet e sigurta dhe ligjore të jenë të disponueshme për të gjitha gratë. <ref name="WHOPolicy2012">{{Cite book|last=World Health Organization|title=Safe abortion: technical and policy guidance for health systems|date=2012|publisher=World Health Organization|location=Geneva|isbn=978-92-4-154843-4|page=8|edition=2nd|url=http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/70914/1/9789241548434_eng.pdf?ua=1|format=PDF|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150116223512/http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/70914/1/9789241548434_eng.pdf?ua=1|archivedate=16 janar 2015}}</ref> Rreth 56 milion aborte kryhen çdo vit në botë, <ref>{{Cite journal|last=Sedgh|first=Gilda|last2=Bearak|first2=Jonathan|last3=Singh|first3=Susheela|last4=Bankole|first4=Akinrinola|last5=Popinchalk|first5=Anna|last6=Ganatra|first6=Bela|last7=Rossier|first7=Clémentine|last8=Gerdts|first8=Caitlin|last9=Tunçalp|first9=Özge|date=maj 2016|title=Abortion incidence between 1990 and 2014: global, regional, and subregional levels and trends|journal=The Lancet|volume=388|issue=10041|pages=258–67|doi=10.1016/S0140-6736(16)30380-4|pmc=5498988|pmid=27179755}}</ref> me rreth 45% të bëra në mënyrë të pasigurt. <ref>{{Cito web|title=Worldwide, an estimated 25 million unsafe abortions occur each year|url=http://www.who.int/mediacentre/news/releases/2017/unsafe-abortions-worldwide/en/|language=en|website=World Health Organization|accessdate=29 shtator 2017|date=28 shtator 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170929131145/http://who.int/mediacentre/news/releases/2017/unsafe-abortions-worldwide/en/|archivedate=29 shtator 2017}}</ref> Shkalla e abortit ndryshoi pak midis vitit 2003 dhe 2008, <ref name="Sedgh 2012">{{Cite journal|last=Sedgh|first=G.|last2=Singh|first2=S.|last3=Shah|first3=I.H.|last4=Åhman|first4=E.|last5=Henshaw|first5=S.K.|last6=Bankole|first6=A.|year=2012|title=Induced abortion: Incidence and trends worldwide from 1995 to 2008|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|journal=The Lancet|volume=379|issue=9816|pages=625–32|doi=10.1016/S0140-6736(11)61786-8|pmid=22264435|archive-url=https://web.archive.org/web/20120206043854/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|archive-date=6 shkurt 2012|quote=Because few of the abortion estimates were based on studies of random samples of women, and because we did not use a model-based approach to estimate abortion incidence, it was not possible to compute confidence intervals based on standard errors around the estimates. Drawing on the information available on the accuracy and precision of abortion estimates that were used to develop the subregional, regional, and worldwide rates, we computed intervals of certainty around these rates (webappendix). We computed wider intervals for unsafe abortion rates than for safe abortion rates. The basis for these intervals included published and unpublished assessments of abortion reporting in countries with liberal laws, recently published studies of national unsafe abortion, and high and low estimates of the numbers of unsafe abortion developed by WHO.}}</ref> para së cilës ato u ulën për të paktën dy dekada me rritjen e aksesit në planifikimin familjar dhe kontrollin e lindjes. <ref name="worldtrends2007">{{Cite journal|vauthors=Sedgh G, Henshaw SK, Singh S, Bankole A, Drescher J|date=shtator 2007|title=Legal abortion worldwide: incidence and recent trends|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3310607.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=33|issue=3|pages=106–16|doi=10.1363/3310607|pmid=17938093|archive-url=https://web.archive.org/web/20090819122933/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3310607.html|language=en|archive-date=19 gusht 2009|doi-access=free}}</ref> Qe nga 2018 , 37% e grave të botës kishin qasje në aborte ligjore pa arsye te kufizuara. <ref name="Gutt_2018_fact">{{Cito web|url=https://www.guttmacher.org/fact-sheet/induced-abortion-worldwide|language=en|title=Induced Abortion Worldwide|website=[[Guttmacher Institute]]|date=2018-03-01|accessdate=2020-02-21|quote=Of the world's 1.64 billion women of reproductive age, 6% live where abortion is banned outright, and 37% live where it is allowed without restriction as to reason. Most women live in countries with laws that fall between these two extremes.}}</ref> Vendet që lejojnë abortet kanë kufijzime të ndryshëme se si lejohet aborti me vonesë në shtatëzani. <ref name="IJGO10">{{Cite journal|vauthors=Culwell KR, Vekemans M, de Silva U, Hurwitz M|date=korrik 2010|title=Critical gaps in universal access to reproductive health: Contraception and prevention of unsafe abortion|journal=International Journal of Gynecology & Obstetrics|volume=110|pages=S13–16|doi=10.1016/j.ijgo.2010.04.003|pmid=20451196}}</ref> Historikisht, abortet janë provuar të përdorin ilaçe bimore, mjete të mprehta, masazh të fuqishëm ose përmes metodave të tjera tradicionale . <ref name="Management of Abortion, Chp 1">{{Cite book|chapter=1. Abortion and medicine: A sociopolitical history|last2=Lichtenberg|archivedate=19 janar 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119025652/http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|chapter-url=http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|last4=Grimes|first4=DA|last3=Borgatta|first3=L|first2=ES|isbn=978-1-4443-1293-5|last=Paul|first=M|edition=1st|title=Management of Unintended and Abnormal Pregnancy|location=Oxford|year=2009|publisher=John Wiley & Sons|ol=15895486W}}</ref> Ligjet e abortit dhe pikëpamjet kulturore ose fetare të aborteve janë të ndryshme në të gjithë botën. Në disa zona aborti është i ligjshëm vetëm në raste specifike siç janë përdhunimi, problemet me fetusin, varfëria, rreziku për shëndetin e një gruaje ose [[incesti]] . <ref name="Dev98-07">{{Cite journal|last=Boland|first=R.|last2=Katzive|first2=L.|year=2008|title=Developments in Laws on Induced Abortion: 1998–2007|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3411008.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=34|issue=3|pages=110–20|doi=10.1363/3411008|pmid=18957353|archive-url=https://web.archive.org/web/20111007221828/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3411008.html|archive-date=7 tetor 2011|doi-access=free}}</ref> Ka debat mbi çështjet morale, etike dhe ligjore të abortit. <ref>{{Cite book|editor-last=Nixon|publisher=Jones and Bartlett Publishers|archivedate=6 shtator 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906191717/https://books.google.com/books?id=9pM2pw-2wl4C&pg=PA249|url=https://books.google.com/books?id=9pM2pw-2wl4C&pg=PA249|page=249|isbn=978-0-7637-6063-2|location=Sudbury, MA|date=2010|editor-first=Frederick|title=Medical ethics and humanities|last3=LaCivita|first3=Lois|last2=Walker|first2=Robert|last=Paola|first=Adolf|ol=13764930W}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Johnstone|first=Megan-Jane|title=Bioethics a nursing perspective|work=Confederation of Australian Critical Care Nurses Journal|volume=3|pages=24–30|date=2009|publisher=Churchill Livingstone/Elsevier|location=Sydney, NSW|isbn=978-0-7295-7873-8|edition=5th|url=https://books.google.com/books?id=EG-Yg1xDYakC&pg=PA228|quote=Although abortion has been legal in many countries for several decades now, its moral permissibilities continues to be the subject of heated public debate.|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906191717/https://books.google.com/books?id=EG-Yg1xDYakC&pg=PA228|archivedate=6 shtator 2017|pmid=2129925}}</ref> Ata që kundërshtojnë abortin shpesh argumentojnë se një embrion ose fetus është një njeri me të drejtë të jetës, dhe ata mund ta krahasojnë abortin me vrasje . <ref>{{Cite news|url=http://www.foxnews.com/opinion/2013/10/18/what-do-55-million-people-have-in-common/|title=What do 55 million people have in common?|last=Pastor Mark Driscoll|date=18 tetor 2013|access-date=2 korrik 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140831022138/http://www.foxnews.com/opinion/2013/10/18/what-do-55-million-people-have-in-common/|archive-date=31 gusht 2014|publisher=Fox News}}</ref> <ref>{{Cite news|url=https://www.huffingtonpost.com/dale-hansen/abortion-murder-or-medica_b_4986637.html|language=en|title=Abortion: Murder, or Medical Procedure?|last=Hansen|first=Dale|date=18 mars 2014|work=The Huffington Post|access-date=2 korrik 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714230359/http://www.huffingtonpost.com/dale-hansen/abortion-murder-or-medica_b_4986637.html|archive-date=14 korrik 2014}}</ref> Ata që mbështesin ligjshmërinë e abortit shpesh mendojnë se është pjesë e së drejtës së gruas për të marrë vendime për trupin e saj . <ref>{{Cite book|last=Sifris|first=Ronli Noa|title=Reproductive freedom, torture and international human rights: challenging the masculinisation of torture|date=2013|publisher=Taylor & Francis|location=Hoboken, NJ|isbn=978-1-135-11522-7|oclc=869373168|page=3|url=https://books.google.com/books?id=9pVWAgAAQBAJ&pg=PA3|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151015195038/https://books.google.com/books?id=9pVWAgAAQBAJ&pg=PA3|archivedate=15 tetor 2015}}</ref> Të tjerë favorizojnë abortin legal dhe të arritshëm si masë shëndetësore publike. <ref>{{Cite book|last=Swett|first=C.|title=Unsafe abortion : global and regional estimates of the incidence of unsafe abortion and associated mortality in 2003|date=2007|publisher=World Health Organization|isbn=978-92-4-159612-1|edition=5th|url=http://www.who.int/reproductivehealth/publications/unsafe_abortion/9789241596121/en/|accessdate=24 mars 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180407131435/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/unsafe_abortion/9789241596121/en/|archivedate=7 prill 2018}}</ref>   == Llojet == Një abort i indukuar mund të klasifikohet si ''terapeutik'' (bëhet si përgjigje e një gjendje shëndetësore të grave ose fetusit) ose ''zgjedhës'' (i zgjedhur për arsye të tjera). <ref name=":0">{{Cito web|url=https://medlineplus.gov/ency/article/007382.htm|title=Abortion – medical|date=9 korrik 2018|website=US National Library of Medicine (Medline Plus)|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180712022814/https://medlineplus.gov/ency/article/007382.htm|archivedate=12 korrik 2018}}</ref> Përafërsisht 205 milion shtatezani ndodhin çdo vit në të gjithë botën. Mbi një e treta janë të paqëllimshme dhe rreth një e pesta në abortin e induktuar. <ref name="Sedgh 2012">{{Cite journal|last=Sedgh|first=G.|last2=Singh|first2=S.|last3=Shah|first3=I.H.|last4=Åhman|first4=E.|last5=Henshaw|first5=S.K.|last6=Bankole|first6=A.|year=2012|title=Induced abortion: Incidence and trends worldwide from 1995 to 2008|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|journal=The Lancet|volume=379|issue=9816|pages=625–32|doi=10.1016/S0140-6736(11)61786-8|pmid=22264435|archive-url=https://web.archive.org/web/20120206043854/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|archive-date=6 shkurt 2012|quote=Because few of the abortion estimates were based on studies of random samples of women, and because we did not use a model-based approach to estimate abortion incidence, it was not possible to compute confidence intervals based on standard errors around the estimates. Drawing on the information available on the accuracy and precision of abortion estimates that were used to develop the subregional, regional, and worldwide rates, we computed intervals of certainty around these rates (webappendix). We computed wider intervals for unsafe abortion rates than for safe abortion rates. The basis for these intervals included published and unpublished assessments of abortion reporting in countries with liberal laws, recently published studies of national unsafe abortion, and high and low estimates of the numbers of unsafe abortion developed by WHO.}}</ref> <ref>{{Cito web|last=Cheng L.|url=http://apps.who.int/rhl/fertility/abortion/CD006714_chengl_com/en/index.html|title=Surgical versus medical methods for second-trimester induced abortion|date=1 nëntor 2008|website=The WHO Reproductive Health Library|publisher=World Health Organization|accessdate=17 qershor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100801023058/http://apps.who.int/rhl/fertility/abortion/CD006714_chengl_com/en/index.html|archivedate=1 gusht 2010}}</ref> Shumica e aborteve vijnë nga shtatzënitë e padëshiruara. <ref>{{Cite journal|last=Bankole|display-authors=etal|year=1998|title=Reasons Why Women Have Induced Abortions: Evidence from 27 Countries|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=24|issue=3|pages=117–27, 152|doi=10.2307/3038208|jstor=3038208|archive-url=https://web.archive.org/web/20060117191716/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html|archive-date=17 janar 2006}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Finer|first=Lawrence B.|last2=Frohwirth|first2=Lori F.|last3=Dauphinee|first3=Lindsay A.|last4=Singh|first4=Susheela|last5=Moore|first5=Ann M.|year=2005|title=Reasons U.S. Women Have Abortions: Quantitative and Qualitative Perspectives|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3711005.pdf|journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health|volume=37|issue=3|pages=110–18|doi=10.1111/j.1931-2393.2005.tb00045.x|pmid=16150658|archive-url=https://web.archive.org/web/20060117143856/https://www.guttmacher.org/pubs/journals/3711005.pdf|archive-date=17 janar 2006}}</ref> Në Mbretërinë e Bashkuar, 1 deri në 2% të aborteve bëhen për shkak të problemeve gjenetike në fetus. <ref name="BMJ2014">{{Cite journal|last=Lohr|first=PA|last2=Fjerstad|first2=M|last3=Desilva|first3=U|last4=Lyus|first4=R|year=2014|title=Abortion|journal=BMJ|volume=348|page=f7553|doi=10.1136/bmj.f7553}}</ref> Një shtatëzani mund të abortohet qëllimisht në disa mënyra. Mënyra e zgjedhur shpesh varet nga mosha gestacionale e embrionit ose fetusit, e cila rritet në madhësi ndërsa shtatzënia përparon. <ref>{{Cite book|last=Stubblefield|first=Phillip G.|chapter=10. Family Planning|title=Novak's Gynecology|editor-last=Berek|editor-first=Jonathan S.|editor-link=Jonathan Berek|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|year=2002|edition=13|isbn=978-0-7817-3262-8}}</ref> Procedurat specifike gjithashtu mund të zgjidhen për shkak të ligjshmërisë, disponueshmërisë rajonale, dhe preferencës personale të mjekut ose një gruaje. Arsyet për blerjen e aborteve të shkaktuara zakonisht karakterizohen ose terapeutike ose me zgjedhje. Një abort quhet mjekësisht si një abort terapeutik kur kryhet për të shpëtuar jetën e gruas shtatzënë; për të parandaluar dëmtimin e [[Shëndeti mendor|shëndetit]] [[Shëndeti|fizik]] ose [[Shëndeti mendor|mendor]] të gruas; të ndërpresë një shtatëzani, kur indikacionet tregojnë se fëmija do të ketë një shans të rritur ndjeshëm të vdekshmërisë ose sëmundshmërisë; ose për të zvogëluar në mënyrë selektive numrin e fetuseve për të zvogëluar rreziqet shëndetësore të lidhura me shtatzëninë e shumëfishtë . <ref name="roche1">{{Cito web|last=Roche|first=Natalie E.|date=28 shtator 2004|title=Therapeutic Abortion|publisher=eMedicine|archiveurl=https://web.archive.org/web/20041214092044/http://www.emedicine.com/MED/topic3311.htm|url=http://emedicine.medscape.com/article/252560-overview|language=en|archivedate=14 dhjetor 2004|accessdate=19 qershor 2011}}</ref> <ref name="Williams Gyn, Chp 6">{{Cite book|editor-last=Schorge|editor-first=John O.|year=2008|title=Williams Gynecology|edition=1|publisher=McGraw-Hill Medical|isbn=978-0-07-147257-9|chapter=6. First-Trimester Abortion}}</ref> Një abort quhet një abort me zgjedhje ose vullnetar kur kryhet me kërkesë të gruas për arsye jo mjekësore. Hutimi nganjëherë lind për termin "zgjedhor" sepse " kirurgjia elektorale " në përgjithësi i referohet të gjitha operacioneve të planifikuara, pavarësisht nëse janë të domosdoshme mjekësore ose jo. <ref name="eos-elective">{{Cito web|url=http://www.surgeryencyclopedia.com/Ce-Fi/Elective-Surgery.html#b|title=Elective surgery|publisher=Encyclopedia of Surgery|accessdate=17 dhjetor 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121113215909/http://www.surgeryencyclopedia.com/Ce-Fi/Elective-Surgery.html#b|archivedate=13 nëntor 2012}} "An elective surgery is a planned, non-emergency surgical procedure. It may be either medically required (e.g., cataract surgery), or optional (e.g., breast augmentation or implant) surgery. </ref> === Spontaniteti === Dëmtimi, i njohur gjithashtu si abort spontan, është dëbimi i paqëllimshëm i një embrioni ose fetusit para javës së 24 të shtatzënisë . <ref>{{Cite book|title=Churchill Livingstone medical dictionary|url=https://archive.org/details/churchilllivings0000unse_h5h1|language=en|publisher=Churchill Livingstone Elsevier|location=Edinburgh New York|year=2008|isbn=978-0-443-10412-1|quote=The preferred term for unintentional loss of the product of conception prior to 24 weeks' gestation is miscarriage.}}</ref> Një shtatëzani që përfundon para 37 javëve të shtatzënisë që rezultojnë në një foshnjë të lindur në jetë është një " lindje e parakohshme " ose "lindje e parakohshme". <ref>{{Cite book|quote=A preterm birth is defined as one that occurs before the completion of 37 menstrual weeks of gestation, regardless of birth weight.|page=[https://archive.org/details/obstetricsnormal00mdst/page/n664 669]|editor-last=Gabbe|editor-first=Steven G.|editor-link=Steven Gabbe|year=2007|title=Obstetrics: Normal and Problem Pregnancies|url=https://archive.org/details/obstetricsnormal00mdst|edition=5|publisher=Churchill Livingstone|chapter=51. Legal and Ethical Issues in Obstetric Practice|isbn=978-0-443-06930-7|last=Annas|first=George J.|authorlink=George Annas|last2=Elias|first2=Sherman}}</ref> Kur një fetus vdes në mitër pas qëndrueshmërisë, ose gjatë [[Lindja e fëmijës|lindjes]], ai zakonisht quhet "i porsalindur ". Lindjet e parakohshme dhe lindjet e lindura në përgjithësi nuk konsiderohen si keqtrajtime, megjithëse përdorimi i këtyre termave ndonjëherë mund të mbivendoset. <ref>{{Cito web|url=https://fam.state.gov/FAM/07FAM/07FAM1470.html|title=7 FAM 1470 Documenting Stillbirth (Fetal Death)|publisher=United States Department of State|date=18 shkurt 2011|accessdate=12 janar 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160205060246/https://fam.state.gov/FAM/07FAM/07FAM1470.html|archivedate=5 shkurt 2016}}</ref> Vetëm 30% deri 50% e konceptimeve përparojnë gjatë [[Shtatzania|tremujorit të parë]] . <ref name="Gabbe, Chp 24">{{Cite book|editor-last=Gabbe|editor-first=Steven G.|editor-link=Steven Gabbe|year=2007|title=Obstetrics: Normal and Problem Pregnancies|edition=5|publisher=Churchill Livingstone|chapter=24. Pregnancy loss|isbn=978-0-443-06930-7|last=Annas|first=George J.|authorlink=George Annas|last2=Elias|first2=Sherman}}</ref> Shumica dërrmuese e atyre që nuk përparojnë humbasin para se gruaja të jetë e vetëdijshme për ngjizjen, <ref name="Williams Gyn, Chp 6">{{Cite book|editor-last=Schorge|editor-first=John O.|year=2008|title=Williams Gynecology|edition=1|publisher=McGraw-Hill Medical|isbn=978-0-07-147257-9|chapter=6. First-Trimester Abortion}}</ref> dhe shumë shtatezeni janë humbur para se praktikuesit mjekësorë të zbulojnë një embrion. <ref>{{Cite book|last=Katz|first=Vern L.|publisher=Mosby|year=2007|edition=5|title=Katz: Comprehensive Gynecology|editor-last=Katz|editor-first=Vern L.|chapter=16. Spontaneous and Recurrent Abortion&nbsp;– Etiology, Diagnosis, Treatment|isbn=978-0-323-02951-3}}</ref> Midis 15% dhe 30% të shtatzanive të njohura përfundojnë në abort klinik të dukshëm, në varësi të moshës dhe shëndetit të gruas shtatzënë. <ref>{{Cite book|last=Stovall|first=Thomas G.|chapter=17. Early Pregnancy Loss and Ectopic Pregnancy|title=Novak's Gynecology|editor-last=Berek|editor-first=Jonathan S.|editor-link=Jonathan Berek|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|year=2002|edition=13|isbn=978-0-7817-3262-8}}</ref> 80% e këtyre aborteve spontane ndodhin në tremujorin e parë. <ref name="Williams18">{{Cite book|editor-last=Cunningham|editor-first=F. Gary|title=Williams Obstetrics|url=https://archive.org/details/williamsobstetri0024unse|language=en|edition=24th|year=2014|publisher=McGraw Hill Education|isbn=978-0-07-179893-8}}</ref> Shkaku më i zakonshëm i abortit spontan gjatë tremujorit të parë është anomalitë kromozomale të embrionit ose fetusit, <ref name="Williams Gyn, Chp 6">{{Cite book|editor-last=Schorge|editor-first=John O.|year=2008|title=Williams Gynecology|edition=1|publisher=McGraw-Hill Medical|isbn=978-0-07-147257-9|chapter=6. First-Trimester Abortion}}</ref> <ref name="mednet">{{Cito web|url=http://www.medicinenet.com/miscarriage/page1.htm|language=en|title=Miscarriage (Spontaneous Abortion)|accessdate=7 prill 2009|last=Stöppler|first=Melissa Conrad|website=MedicineNet.com|publisher=WebMD|archiveurl=https://web.archive.org/web/20040829013142/http://www.medicinenet.com/Miscarriage/page1.htm|archivedate=29 gusht 2004}}</ref> përbën të paktën 50% të humbjeve të marra nga shtatzënia e hershme. <ref name="fetal med 837">{{Cite book|chapter=Early pregnancy loss|title=Fetal medicine: basic science and clinical practice|publisher=Churchill Livingstone|location=Edinburgh|year=1999|url=https://books.google.com/?id=0BY0hx2l5uoC|isbn=978-0-443-05357-3|oclc=42792567|page=837}}</ref> Shkaqe të tjera përfshijnë sëmundjen vaskulare (siç është [[LUPUS|lupus]] ), [[diabeti]], probleme të tjera hormonale, infeksioni dhe anomalitë e mitrës. Përparimi i moshës së nënës dhe historia e një gruaje të aborteve të mëparshme spontane janë dy faktorët kryesorë të shoqëruar me një rrezik më të madh të abortit spontan. Një abort spontan mund të shkaktohet edhe nga trauma aksidentale; Trauma e qëllimshme ose stresi për të shkaktuar abort konsiderohet aborti i induktuar ose vrasja e fetusit. <ref name="Fetal Homicide Laws">{{Cito web|url=http://www.ncsl.org/programs/health/fethom.htm|language=en|title=Fetal Homicide Laws|accessdate=7 prill 2009|publisher=National Conference of State Legislatures|archiveurl=https://archive.today/20120911171355/http://www.ncsl.org/issues-research/health/fetal-homicide-state-laws.aspx|archivedate=11 shtator 2012}}</ref> == Metodat == {{Pseudo image|thumb|right|300px|[[Gestational age]] may determine which abortion methods are practiced.|link=:File:Abortionmethods.png|image={{#invoke:Block diagram|main|width=300|height=190|<border-color #cccccc><border-width 0px 0px 0px 1px><left 30><right 30>&nbsp;<vcentertext><left 70><right 70>&nbsp;<border-width 0px><top 0><bottom 12><left 0><right 100><background-color #ffbcd8>Practice of Induced Abortion Methods<background-color #bdc9df><top 19><bottom 29><left 7.5><right 20>[[manual vacuum aspiration|MVA]]<left 40><right 65>[[dilation and evacuation|D&E]]<top 38><bottom 48><left 15><right 30>[[electric vacuum aspiration|EVA]]<left 50><right 75>[[Hysterotomy abortion|Hyst.]]<left 15><right 37.5><top 56><bottom 66>[[Dilation and curettage|D&C]]<left 50><right 75>[[Intact dilation and extraction|Intact D&X]]<left 7.5><right 30><top 74><bottom 84>[[Mifepristone|Mifepr.]]<left 40><right 75>Induced Miscarr.<left 0><right 30><background-color #b7e690><top 90><bottom 100>[[First trimester|0–12&nbsp;wks]]<left 30><right 70><background-color #dfe988>[[Second trimester|12–28&nbsp;weeks]]<left 70><right 100><background-color #e9c788>[[Third trimester|28–40&nbsp;wks]]}}}} === Mjekësore === Abortet mjekësore janë ato të shkaktuara nga ilaçet qe shkaktojne abortim . Aborti mjekësor u bë një metodë alternative e abortit me disponueshmërinë e analogëve të prostaglandinës në vitet 1970 dhe mifepristonit antiprogestogjen (i njohur edhe si RU-486) në vitet 1980. <ref name="1st_Methods">{{Cite journal|last=Kulier|first=R|last2=Kapp|first2=N|last3=Gülmezoglu|first3=AM|last4=Hofmeyr|first4=GJ|last5=Cheng|first5=L|last6=Campana|first6=A|date=9 nëntor 2011|title=Medical methods for first trimester abortion|url=https://semanticscholar.org/paper/47f3f094c90bdd75b8a930ae9761a4760d6cb3fa|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|issue=11|pages=CD002855|doi=10.1002/14651858.CD002855.pub4|pmc=7144729|pmid=22071804}}</ref> <ref name="Kapp2013">{{Cite journal|last=Kapp|first=N|last2=Whyte|first2=P|last3=Tang|first3=J|last4=Jackson|first4=E|last5=Brahmi|first5=D|date=shtator 2013|title=A review of evidence for safe abortion care|journal=Contraception|volume=88|issue=3|pages=350–63|doi=10.1016/j.contraception.2012.10.027|pmid=23261233}}</ref> <ref name="Kulier 2011">{{Cite journal|vauthors=Kulier R, Kapp N, Gülmezoglu AM, Hofmeyr GJ, Cheng L, Campana A|year=2011|title=Medical methods for first trimester abortion|url=https://semanticscholar.org/paper/47f3f094c90bdd75b8a930ae9761a4760d6cb3fa|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|volume=11|issue=11|page=CD002855|doi=10.1002/14651858.CD002855.pub4|pmc=7144729|pmid=22071804}}</ref> <ref name="Creinin 2009">{{Cite book|year=2009|chapter=Medical abortion in early pregnancy|title=Management of unintended and abnormal pregnancy: comprehensive abortion care|url=https://archive.org/details/managementuninte00paul|location=Oxford|publisher=Wiley-Blackwell|pages=[https://archive.org/details/managementuninte00paul/page/111 111]–34|isbn=978-1-4051-7696-5}}</ref> <ref name="Kapp 2009">{{Cite book|year=2009|chapter=Medical methods to induce abortion in the second trimester|title=Management of unintended and abnormal pregnancy: comprehensive abortion care|url=https://archive.org/details/managementuninte00paul|location=Oxford|publisher=Wiley-Blackwell|pages=[https://archive.org/details/managementuninte00paul/page/178 178]–92|isbn=978-1-4051-7696-5}}</ref> Regjimet më të zakonshme të abortit mjekësor në fillim të tremujorit të parë përdorin mifepriston në kombinim me misoprostol (ose nganjëherë një analog tjetër prostaglandin, gemeprost ) deri në 10 javë (70 ditë) moshen e ngjizjes, <ref>{{Cite journal|last=Chen MJ, Creinin MD|date=korrik 2015|title=Mifepristone With Buccal Misoprostol for Medical Abortion: A Systematic Review|url=http://www.escholarship.org/uc/item/2pw521h5|journal=Obstet Gynecol|volume=126|issue=1|pages=12–21|doi=10.1097/AOG.0000000000000897|pmid=26241251}}</ref> <ref name=":1">{{Cito web|last=Research|first=Center for Drug Evaluation and|title=Mifeprex (mifepristone) Information|url=https://www.fda.gov/drugs/postmarket-drug-safety-information-patients-and-providers/mifeprex-mifepristone-information|language=en|website=FDA|accessdate=2 korrik 2019|date=8 shkurt 2019}}</ref> metotreksat në kombinim me një analog prostaglandin lart deri në 7 javë gestacion, ose vetëm një analog prostaglandin. <ref name="Kulier 2011">{{Cite journal|vauthors=Kulier R, Kapp N, Gülmezoglu AM, Hofmeyr GJ, Cheng L, Campana A|year=2011|title=Medical methods for first trimester abortion|url=https://semanticscholar.org/paper/47f3f094c90bdd75b8a930ae9761a4760d6cb3fa|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|volume=11|issue=11|page=CD002855|doi=10.1002/14651858.CD002855.pub4|pmc=7144729|pmid=22071804}}</ref> Regjimet e kombinimit Mifepristone-misoprostol funksionojnë më shpejt dhe janë më efektive në moshat e mëvonshme të gestacionit sesa regjimet e kombinimit metotreksate-misoprostol, dhe regjimet e kombinimit janë më efektive sesa vetëm misoprostol. <ref name="Creinin 2009">{{Cite book|year=2009|chapter=Medical abortion in early pregnancy|title=Management of unintended and abnormal pregnancy: comprehensive abortion care|url=https://archive.org/details/managementuninte00paul|location=Oxford|publisher=Wiley-Blackwell|pages=[https://archive.org/details/managementuninte00paul/page/111 111]–34|isbn=978-1-4051-7696-5}}</ref> Kjo regjim është efektive në tremujorin e dytë. <ref>{{Cite journal|last=Wildschut|first=H|last2=Both, MI|last3=Medema, S|last4=Thomee, E|last5=Wildhagen, MF|last6=Kapp, N|date=19 janar 2011|title=Medical methods for mid-trimester termination of pregnancy|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|issue=1|pages=CD005216|doi=10.1002/14651858.CD005216.pub2|pmid=21249669}}</ref> Regjimet e abortit mjekësor që përfshijnë mifepriston të ndjekur nga misoprostol në faqe ndërmjet 24 dhe 48 orë më vonë janë efektive kur kryhen para shtatëzanisë. <ref name=":2">{{Cite journal|last=Chen|first=MJ|last2=Creinin|first2=MD|date=korrik 2015|title=Mifepristone With Buccal Misoprostol for Medical Abortion: A Systematic Review|url=http://www.escholarship.org/uc/item/2pw521h5|journal=Obstetrics and Gynecology|volume=126|issue=1|pages=12–21|doi=10.1097/AOG.0000000000000897|pmid=26241251}}</ref> Në abortet shumë të hershme, deri në 7 javë gestacion, aborti mjekësor duke përdorur një regjim kombinimi mifepristone-misoprostol konsiderohet të jetë më efektiv sesa aborti kirurgjikal ( aspirimi vakum ), veçanërisht kur praktika klinike nuk përfshin inspektimin e hollësishëm të indeve të aspiruara. Regjimet e abortit mjekësor të hershëm duke përdorur mifepriston, të ndjekur 24-48 orë më vonë nga misoprostoli bukal ose vaginal janë 98% efektivë deri në 9 javë mosha gestacionale; nga 9 në 10 javë efikasiteti zvogëlohet në mënyrë modeste në 94%. <ref name=":2">{{Cite journal|last=Chen|first=MJ|last2=Creinin|first2=MD|date=korrik 2015|title=Mifepristone With Buccal Misoprostol for Medical Abortion: A Systematic Review|url=http://www.escholarship.org/uc/item/2pw521h5|journal=Obstetrics and Gynecology|volume=126|issue=1|pages=12–21|doi=10.1097/AOG.0000000000000897|pmid=26241251}}</ref> Nëse aborti mjekësor dështon, duhet të përdoret aborti kirurgjikal për të përfunduar procedurën. <ref>{{Cite book|year=2008|chapter=Induced abortion|title=Danforth's obstetrics and gynecology|url=https://archive.org/details/danforthsobstetr0000unse_o3j3|edition=10th|location=Philadelphia|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|pages=[https://archive.org/details/danforthsobstetr0000unse_o3j3/page/586 586]–603|isbn=978-0-7817-6937-2}}</ref> Abortet e hershme mjekësore përbëjnë pjesën më të madhe të aborteve para shtatëzanisë në Britani, <ref>{{Cito web|date=24 maj 2011|title=Abortion statistics, England and Wales: 2010|location=London|publisher=Department of Health, United Kingdom|url=https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/215584/dh_127202.pdf|accessdate=22 nëntor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001094437/https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/215584/dh_127202.pdf|archivedate=1 tetor 2015}}</ref> <ref>{{Cito web|date=31 maj 2011|title=Abortion statistics, year ending 31 December 2010|location=Edinburgh|publisher=ISD, NHS Scotland|url=http://www.isdscotland.scot.nhs.uk/Health-Topics/Sexual-Health/Publications/2011-05-31/2011-05-31-Abortions-Report.pdf?68450564147|accessdate=22 nëntor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110726193951/http://www.isdscotland.scot.nhs.uk/Health-Topics/Sexual-Health/Publications/2011-05-31/2011-05-31-Abortions-Report.pdf?68450564147|archivedate=26 korrik 2011}}</ref> Francë, <ref>{{Cito web|date=22 qershor 2011|title=Voluntary terminations of pregnancies in 2008 and 2009|location=Paris|publisher=DREES, Ministry of Health, France|url=http://www.sante.gouv.fr/IMG/pdf/er765.pdf|accessdate=22 nëntor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110926235733/http://www.sante.gouv.fr/IMG/pdf/er765.pdf|archivedate=26 shtator 2011}}</ref> Zvicër, <ref>{{Cito web|date=5 korrik 2011|title=Abortions in Switzerland 2010|location=Neuchâtel|publisher=Office of Federal Statistics, Switzerland|url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/fr/index/themen/14/02/03/key/03.html|accessdate=22 nëntor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111003203103/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/fr/index/themen/14/02/03/key/03.html|archivedate=3 tetor 2011}}</ref> dhe [[Vendet Nordike|vendeve Nordike]] . <ref>{{Cito web|date=21 shkurt 2011|title=Induced abortions in the Nordic countries 2009|location=Helsinki|publisher=National Institute for Health and Welfare, Finland|url=http://www.stakes.fi/tilastot/tilastotiedotteet/2011/Tr09_11.pdf|accessdate=22 nëntor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120118094034/http://www.stakes.fi/tilastot/tilastotiedotteet/2011/Tr09_11.pdf|archivedate=18 janar 2012}}</ref> Në Shtetet e Bashkuara, përqindja e aborteve mjekësore të hershme të kryera në ambiente jo spitalore është 31% qe nga 2014 . <ref name="Jones 2017">{{Cite journal|last=Jones|first=Rachel K.|last2=Jerman|first2=Jenna|date=17 janar 2017|title=Abortion incidence and service availability in the United States, 2014|journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health|volume=49|issue=1|pages=17–27|doi=10.1363/psrh.12015|pmc=5487028|pmid=28094905}}<br /><br />96% of all abortions performed in nonhospital facilities × 31% early medical abortions of all nonhospital abortions = 30% early medical abortions of all abortions; 97% of nonhospital medical abortions used mifepristone and misoprostol—3% used methotrexate and misoprostol, or misoprostol alone—in the United States in 2014.</ref> Regjimet e abortit mjekësor që përdorin mifepristonin në kombinim me një analog prostaglandin janë metodat më të zakonshme që përdoren për abortet e tremujorit të dytë në Kanada, pjesën më të madhe të Evropës, Kinës dhe Indisë, <ref name="Kapp 2009">{{Cite book|year=2009|chapter=Medical methods to induce abortion in the second trimester|title=Management of unintended and abnormal pregnancy: comprehensive abortion care|url=https://archive.org/details/managementuninte00paul|location=Oxford|publisher=Wiley-Blackwell|pages=[https://archive.org/details/managementuninte00paul/page/178 178]–92|isbn=978-1-4051-7696-5}}</ref> në kontrast me Shtetet e Bashkuara ku 96% e aborteve të tremujorit të dytë kryhen kirurgjikale nga dilatimi dhe evakuimi . <ref name=":3">{{Cite book|title=Management of unintended and abnormal pregnancy: comprehensive abortion care|url=https://archive.org/details/managementuninte00paul|publisher=Wiley-Blackwell|year=2009|isbn=978-1-4051-7696-5|location=Oxford|pages=[https://archive.org/details/managementuninte00paul/page/135 135]–156|chapter=First-trimester aspiration abortion}}</ref> === Kirurgjia === [[Skeda:Vacuum-aspiration_(single).svg|parapamje| Një abort i vakumit nga aspirata në moshën tetë javë gestacionale (gjashtë javë pas fekondimit). <br /> <nowiki></br></nowiki> '''1:''' qese amniotike <br /> <nowiki></br></nowiki> '''2:''' embrion <br /> <nowiki></br></nowiki> '''3:''' Veshja e mitrës <br /> <nowiki></br></nowiki> '''4:''' Speculumi <br /> <nowiki></br></nowiki> '''5:''' Vacurette <br /> <nowiki></br></nowiki> '''6:''' Bashkangjitur në një pompë thithëse ]] Shtrirja deri në 15 javë, thithja ose aspirimi vakum janë metodat më të zakonshme kirurgjikale të abortit të induktuar. <ref>{{Cito web|last=Healthwise|url=http://www.webmd.com/hw/womens_conditions/tw1078.asp#tw1112|language=en|title=Manual and vacuum aspiration for abortion|year=2004|website=WebMD|accessdate=5 dhjetor 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070211155626/http://www.webmd.com/hw/womens_conditions/tw1078.asp|archivedate=11 shkurt 2007}}</ref> ''Aspirata manuale me vakum'' (MVA) konsiston në heqjen e [[Fetusi|fetusit]] ose embrionit, [[Placenta|placentës]] dhe membranave duke thithur duke përdorur një shiringë manuale, ndërsa ''aspirata elektrike me vakum'' (EVA) përdor një pompë elektrike. Këto teknika mund të përdoren shumë herët në shtatzëni. MVA mund të përdoret deri në 14 javë, por përdoret më shpesh në SHBA EVA mund të përdoret më vonë. <ref name=":3">{{Cite book|title=Management of unintended and abnormal pregnancy: comprehensive abortion care|url=https://archive.org/details/managementuninte00paul|publisher=Wiley-Blackwell|year=2009|isbn=978-1-4051-7696-5|location=Oxford|pages=[https://archive.org/details/managementuninte00paul/page/135 135]–156|chapter=First-trimester aspiration abortion}}</ref> MVA, e njohur edhe si "mini-thithje" dhe " nxjerrje menstruale " ose EVA mund të përdoret në shtatzëni shumë të hershme kur zgjerimi i qafës së mitrës mund të mos kërkohet. Zgjerimi dhe kthesa (D&C) i referohet hapjes së qafës së mitrës dhe heqjes së indeve (kurrizit) përmes thithjeve ose instrumenteve të mprehta. D&C është një procedurë standarde gjinekologjike, e kryer për një sërë arsyesh, përfshirë ekzaminimin e rreshtimit të mitrës për keqdashje të mundshme, hetimin e gjakderdhjes anormale dhe abortit. Organizata [[Organizata Botërore e Shëndetësisë|Botërore e Shëndetit]] rekomandon ''kuratimë të mprehtë (intervenim)'' vetëm kur aspirata e thithjes nuk është e disponueshme. <ref>{{Cite book|title=Managing Complications in Pregnancy and Childbirth: A Guide for Midwives and Doctors|last=World Health Organization|publisher=World Health Organization|year=2017|isbn=978-92-4-154587-7|location=Geneva|chapter=Dilatation and curettage|oclc=181845530|accessdate=30 korrik 2019|chapter-url=http://www.who.int/reproductive-health/impac/Procedures/Dilatetion_P61_P63.html}}</ref> Dilatimi dhe evakuimi (D&E), i përdorur pas 12 deri në 16 javë, konsiston në hapjen e qafës së mitrës dhe zbrazjen e mitrës duke përdorur instrumente kirurgjikale dhe thithje. D&E kryhet në mënyrë vaginale dhe nuk kërkon prerje. Zgjerimi dhe ekstraktimi i paprekur (D&X) i referohet një varianti të D&E që përdoret ndonjëherë pas 18-20 javësh kur heqja e një fetusi të paprekur përmirëson sigurinë kirurgjikale ose për arsye të tjera. <ref>{{Cite book|title=Dilation and evacuation. In Paul M, Lichtenberg ES Borgatta L Grimes DA Stubblefield P Creinin (eds)Management of unintended and abnormal pregnancy: comprehensive abortion care.|url=https://archive.org/details/managementuninte00paul|last=Hammond|first=C|last2=Chasen|first2=S|publisher=Oxford: Wiley-Blackwell|year=2009|isbn=978-1-4051-7696-5|pages=[https://archive.org/details/managementuninte00paul/page/178 178]–92}}</ref> Aborti gjithashtu mund të kryhet kirurgjikalisht nga histerotomia ose histerektomia e rëndë. Aborti histerotomik është një procedurë e ngjashme me një seksion cezarian dhe kryhet nën anestezi të përgjithshme . Kërkon një prerje më të vogël se një seksion cezarian dhe mund të përdoret gjatë fazave të mëvonshme të shtatëzanisë. Hyserektomia e gravitetit i referohet heqjes së tërë mitrës ndërsa ende përmban shtatëzëninë. Hysterotomia dhe histerektomia shoqërohen me shkallë shumë më të lartë të sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së nënës sesa D&E ose abortit induktive. <ref>{{Cite journal|date=qershor 2013|title=Practice Bulletin No. 135: Second-Trimester Abortion|url=https://semanticscholar.org/paper/ace83a00d019d5dac64fd15e50a474b1e313e20a|journal=Obstetrics & Gynecology|language=en|volume=121|issue=6|pages=1394–1406|doi=10.1097/01.AOG.0000431056.79334.cc|issn=0029-7844|pmid=23812485}}</ref> Procedurat e tremujorit të parë zakonisht mund të kryhen duke përdorur anestezi lokale, ndërsa metodat e tremujorit të dytë mund të kërkojnë qetësim të thellë ose anestezi të përgjithshme . <ref name="NEJMDec2011">{{Cite journal|last=Templeton|first=A.|last2=Grimes|first2=D.A.|year=2011|title=A Request for Abortion|journal=New England Journal of Medicine|volume=365|issue=23|pages=2198–2204|doi=10.1056/NEJMcp1103639|pmid=22150038|doi-access=free}}</ref> === Aborti i induksionit të punës === Në vendet ku mungon aftësia e nevojshme mjekësore për Zgjerim dhe ekstraktim, ose kur preferohet nga praktikuesit, një abort mund të shkaktohet duke nxitur më parë punë dhe më pas duke shkaktuar vdekje të fetusit nëse është e nevojshme. <ref name="GLOWM_Late">{{Cite journal|last=Borgatta|first=L|date=dhjetor 2014|title=Labor Induction Termination of Pregnancy|url=http://www.glowm.com/section_view/heading/Labor%20Induction%20Termination%20of%20Pregnancy/item/443|journal=Global Library of Women's Medicine|volume=GLOWM.10444|doi=10.3843/GLOWM.10444|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924082507/http://www.glowm.com/section_view/heading/Labor%20Induction%20Termination%20of%20Pregnancy/item/443|archive-date=24 shtator 2015|access-date=25 shtator 2015}}</ref> Kjo nganjëherë quhet "keqtrajtim i induktuar". Kjo procedurë mund të kryhet nga 13 javë gestacioni deri në tremujorin e tretë. Megjithëse është shumë e rrallë në Shtetet e Bashkuara, më shumë se 80% e aborteve të shkaktuara gjatë tremujorit të dytë janë aborte të shkaktuara nga puna në Suedi dhe vendet e tjera të afërta. <ref name="Labor_Induced_Abortion">{{Cite journal|last=Society of Family Planning|date=shkurt 2011|title=Clinical Guidelines, Labor induction abortion in the second trimester|url=http://www.contraceptionjournal.org/article/S0010-7824(11)00057-6/pdf|journal=Contraception|volume=84|issue=1|pages=4–18|doi=10.1016/j.contraception.2011.02.005|pmid=21664506|access-date=25 shtator 2015|quote=10. What is the effect of feticide on labor induction abortion outcome? Deliberately causing demise of the fetus before labor induction abortion is performed primarily to avoid transient fetal survival after expulsion; this approach may be for the comfort of both the woman and the staff, to avoid futile resuscitation efforts. Some providers allege that feticide also facilitates delivery, although little data support this claim. Transient fetal survival is very unlikely after intraamniotic installation of saline or urea, which are directly feticidal. Transient survival with misoprostol for labor induction abortion at greater than 18 weeks ranges from 0% to 50% and has been observed in up to 13% of abortions performed with high-dose oxytocin. Factors associated with a higher likelihood of transient fetal survival with labor induction abortion include increasing gestational age, decreasing abortion interval and the use of nonfeticidal inductive agents such as the PGE1 analogues.}}</ref> Vetëm të dhëna të kufizuara janë në dispozicion duke e krahasuar këtë metodë me dilatimin dhe nxjerrjen. <ref name="Labor_Induced_Abortion">{{Cite journal|last=Society of Family Planning|date=shkurt 2011|title=Clinical Guidelines, Labor induction abortion in the second trimester|url=http://www.contraceptionjournal.org/article/S0010-7824(11)00057-6/pdf|journal=Contraception|volume=84|issue=1|pages=4–18|doi=10.1016/j.contraception.2011.02.005|pmid=21664506|access-date=25 shtator 2015|quote=10. What is the effect of feticide on labor induction abortion outcome? Deliberately causing demise of the fetus before labor induction abortion is performed primarily to avoid transient fetal survival after expulsion; this approach may be for the comfort of both the woman and the staff, to avoid futile resuscitation efforts. Some providers allege that feticide also facilitates delivery, although little data support this claim. Transient fetal survival is very unlikely after intraamniotic installation of saline or urea, which are directly feticidal. Transient survival with misoprostol for labor induction abortion at greater than 18 weeks ranges from 0% to 50% and has been observed in up to 13% of abortions performed with high-dose oxytocin. Factors associated with a higher likelihood of transient fetal survival with labor induction abortion include increasing gestational age, decreasing abortion interval and the use of nonfeticidal inductive agents such as the PGE1 analogues.}}</ref> Për dallim nga D&E, abortet e shkaktuara nga puna pas 18 javësh mund të komplikohen nga shfaqja e mbijetesës së shkurtër të fetusit, e cila mund të karakterizohet me ligj si lindje e gjallë. Për këtë arsye, aborti i shkaktuar nga puna është ligjërisht i rrezikshëm në Shtetet e Bashkuara. <ref name="NAF_2015_Policy">{{Cite journal|date=2015|title=2015 Clinical Policy Guidelines|url=http://prochoice.org/wp-content/uploads/2015_NAF_CPGs.pdf|publisher=National Abortion Federation|archive-url=https://web.archive.org/web/20150812220053/http://prochoice.org/wp-content/uploads/2015_NAF_CPGs.pdf|archive-date=12 gusht 2015|access-date=30 tetor 2015|quote=Policy Statement: Medical induction abortion is a safe and effective method for termination of pregnancies beyond the first trimester when performed by trained clinicians in medical offices, freestanding clinics, ambulatory surgery centers, and hospitals. Feticidal agents may be particularly important when issues of viability arise.}}</ref> === Metoda të tjera === Historikisht, një numër i bimëve me reputacion se posedojnë veti abortifacient (nje lloj pilule apo tablete) janë përdorur në mjekësinë popullore . Midis këtyre janë: tansy, pennyroyal, cohosh i zi dhe silphium tani i zhdukur. <ref name="riddle2">{{Cite book|first=John M.|last=Riddle|title=Eve's herbs: a history of contraception and abortion in the West|url=https://archive.org/details/evesherbshistory0000ridd|publisher=Harvard University Press|location=Cambridge, MA|year=1997|isbn=978-0-674-27024-4|oclc=36126503}}</ref> {{Rp|44–47, 62–63, 154–55, 230–31}} Në 1978 një grua në Kolorado vdiq dhe një tjetër zhvilloi dëme të organeve kur ata u përpoqën të ndërpresin shtatëzënitë duke marrë vaj pennyroyal. Për shkak se përdorimi pa dallim i bimëve si abortifacient mund të shkaktojë efekte anësore serioze, madje edhe vdekjeprurëse, siç janë dështimi i shumëfishtë i organeve, <ref>{{Cite journal|vauthors=Ciganda C, Laborde A|year=2003|title=Herbal infusions used for induced abortion|url=https://semanticscholar.org/paper/1c823bd63a67e07df76e65a34a83952a22134c24|language=en|journal=Journal of Toxicology: Clinical Toxicology|volume=41|issue=3|pages=235–39|doi=10.1081/CLT-120021104|pmid=12807304}}</ref> përdorimi i tillë nuk rekomandohet nga mjekët. Aborti ndonjëherë tentohet të shkaktojë trauma në bark. Shkalla e forcës, nëse është e rëndë, mund të shkaktojë dëmtime serioze të brendshme pa patur nevojë të provojë që të shkaktojë [[Aborti|abort]] . <ref>{{Cite journal|last=Smith JP|year=1998|title=Risky choices: The dangers of teens using self-induced abortion attempts|journal=Journal of Pediatric Health Care|volume=12|issue=3|pages=147–51|doi=10.1016/S0891-5245(98)90245-0|pmid=9652283}}</ref> Në Azinë Juglindore ekziston një traditë e lashtë e përpjekjes së abortit përmes masazhit të fuqishëm të barkut. <ref name="potts">{{Cite journal|last=Potts|first=M.|last2=Graff|first2=M.|last3=Taing|first3=J.|year=2007|title=Thousand-year-old depictions of massage abortion|journal=Journal of Family Planning and Reproductive Health Care|volume=33|issue=4|pages=233–34|doi=10.1783/147118907782101904|pmid=17925100|doi-access=free}}</ref> Një prej relieveve bas që zbukuron tempullin e Angkor Wat në Kamboxhi përshkruan një demon duke kryer një abort të tillë ndaj një gruaje që është dërguar në nëntokë . Metodat e raportuara të abortit të pasigurt, të vetë-induktuar, përfshijnë keqpërdorimin e misoprostolit dhe futjen e mjeteve jo-kirurgjikale siç janë thurjet e gjilpërave dhe varëse rrobash në mitër. Këto dhe metoda të tjera për të ndërprerë shtatzëninë mund të quhen "dështim i induktuar". Metoda të tilla përdoren rrallë në vendet ku aborti kirurgjik është i ligjshëm dhe i disponueshëm. <ref>{{Cite journal|last=Thapa|first=S.R.|last2=Rimal|first2=D.|last3=Preston|first3=J.|year=2006|title=Self induction of abortion with instrumentation|url=http://www.racgp.org.au/afp/200609/11015|journal=Australian Family Physician|volume=35|issue=9|pages=697–98|pmid=16969439|archive-url=https://web.archive.org/web/20090108181951/http://www.racgp.org.au/afp/200609/11015|archive-date=8 janar 2009}}</ref> == Siguria == [[Skeda:Abortion_Quick_&_Pain_Free_sign,_Joe_Slovo_Park,_Cape_Town,_South_Africa-3869.jpg|djathtas|parapamje| Një amfishe abortesh në Afrikën e Jugut ]] Rreziqet shëndetësore të abortit varen kryesisht nga fakti nëse procedura kryhet në mënyrë të sigurt ose jo të sigurt. Organizata [[Organizata Botërore e Shëndetësisë|Botërore e Shëndetit]] përcakton abortet e pasigurta si ato që kryhen nga individë të pa aftësuar, me pajisje të rrezikshme, ose në ambiente jo-sanitare. <ref name="who-unsafe-1992">{{Cito web|publisher=World Health Organization|title=The Prevention and Management of Unsafe Abortion|date=prill 1992|accessdate=18 tetor 2017|url=http://whqlibdoc.who.int/hq/1992/WHO_MSM_92.5.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100530072310/http://whqlibdoc.who.int/hq/1992/WHO_MSM_92.5.pdf|archivedate=30 maj 2010}}</ref> Abortet ligjore të kryera në [[Shtetet e zhvilluara|botën e zhvilluar]] janë ndër procedurat më të sigurta në mjekësi. <ref name="lancet-grimes">{{Cite journal|last=Grimes|first=DA|last2=Benson|first2=J|last3=Singh|first3=S|last4=Romero|first4=M|last5=Ganatra|first5=B|last6=Okonofua|first6=FE|last7=Shah|first7=IH|year=2006|title=Unsafe abortion: The preventable pandemic|url=http://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_4.pdf|journal=The Lancet|volume=368|issue=9550|pages=1908–19|doi=10.1016/S0140-6736(06)69481-6|pmid=17126724|archive-url=https://web.archive.org/web/20110629040442/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_4.pdf|archive-date=29 qershor 2011}}</ref> <ref name="grimes-overview">{{Cite journal|last=Grimes|first=DA|last2=Creinin|first2=MD|year=2004|title=Induced abortion: an overview for internists|journal=Annals of Internal Medicine|volume=140|issue=8|pages=620–26|doi=10.7326/0003-4819-140-8-200404200-00009|pmid=15096333|doi-access=free}}</ref> Në Shtetet e Bashkuara që nga 2012, aborti u vlerësua të ishte rreth 14 herë më i sigurt për gratë sesa lindja. <ref name="Grimes2012">{{Cite journal|last=Raymond|first=E.G.|last2=Grimes|first2=D.A.|year=2012|title=The Comparative Safety of Legal Induced Abortion and Childbirth in the United States|journal=Obstetrics & Gynecology|volume=119|issue=2, Part 1|pages=215–19|doi=10.1097/AOG.0b013e31823fe923|pmid=22270271}}</ref> CDC vlerësoi në vitin 2019 se vdekshmëria e lidhur me shtatzëninë në SH.B.A. ishte 17.2 vdekje nëna për 100,000 lindje të gjalla, <ref>{{Cite journal|last=Petersen|first=Emily E.|date=2019|title=Vital Signs: Pregnancy-Related Deaths, United States, 2011–2015, and Strategies for Prevention, 13 States, 2013–2017|journal=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report|volume=68|issue=18|pages=423–429|doi=10.15585/mmwr.mm6818e1|issn=0149-2195|pmc=6542194|pmid=31071074}}</ref> ndërsa shkalla e vdekshmërisë së aborteve në SHBA është 0.7 vdekje nëna për 100,000 procedura. <ref name="Ray2014">{{Cite journal|last=Raymond|first=EG|last2=Grossman|first2=D|last3=Weaver|first3=MA|last4=Toti|first4=S|last5=Winikoff|first5=B|date=nëntor 2014|title=Mortality of induced abortion, other outpatient surgical procedures and common activities in the United States|journal=Contraception|volume=90|issue=5|pages=476–79|doi=10.1016/j.contraception.2014.07.012|pmid=25152259}}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://www.nap.edu/read/24950/chapter/4|language=en|title=Read "The Safety and Quality of Abortion Care in the United States" at NAP.edu|doi=10.17226/24950|pmid=29897702|year=2018|isbn=978-0-309-46818-3|last2=Division|first2=Health Medicine|last=National Academies of Sciences|first=Engineering|last3=Board on Health Care Services|last4=Board on Population Health Public Health Practice}}</ref> Në Mbretërinë e Bashkuar, udhëzimet e Kolegjit Mbretëror të Obstetërve dhe Gjinekologëve deklarojnë se "Gratë duhet të këshillohen që aborti është përgjithësisht më i sigurt sesa vazhdimi i një shtatëzënieje". <ref>{{Cite journal|last=Donnelly L|date=26 shkurt 2011|title=Abortion is Safer than Having a Baby, Doctors Say|journal=The Telegraph}}</ref> Mesatarisht, në të gjithë botën, aborti është më i sigurt se sa të mbash një shtatëzani. Një studim i vitit 2007 raportoi se "26% e të gjitha shtatëzëniveve në mbarë botën mbarojnë me abort të indikuar", ndërsa "vdekjet nga procedurat [abortimi] të kryera në mënyrë të padrejtë përbëjnë 13% të vdekshmërisë së nënave në nivel global." <ref>{{Cite journal|vauthors=Dixon-Mueller R, Germain A|date=janar 2007|title=Fertility regulation and reproductive health in the Millennium Development Goals: the search for a perfect indicator|journal=American Journal of Public Health|volume=97|issue=1|pages=45–51|doi=10.2105/AJPH.2005.068056|pmc=1716248|pmid=16571693}}</ref> Në Indonezi në vitin 2000 u vlerësua se 2 milion shtatëzani përfunduan në abort, 4,5 milion shtatezani u bënë në afat, dhe 14-16 përqind e vdekjeve të nënave rezultuan nga aborti. <ref>{{Cito web|url=https://www.guttmacher.org/sites/default/files/report_pdf/ib_abortion_indonesia_0.pdf|title=Abortion in Indonesia|publisher=Guttmacher Institute|year=2008|accessdate=13 tetor 2019}}</ref> Në SH.B.A. nga viti 2000 deri në 2009, aborti kishte një vdekshmëri më të ulët sesa operacioni plastik, dhe një shkallë vdekshmërie të ngjashme ose më të ulët se sa vrapimi në një maratonë. <ref>{{Cite journal|last=Raymond|first=EG|last2=Grossman|first2=D|last3=Weaver|first3=MA|last4=Toti|first4=S|last5=Winikoff|first5=B|date=nëntor 2014|title=Mortality of induced abortion, other outpatient surgical procedures and common activities in the United States|journal=Contraception|volume=90|issue=5|pages=476–79|doi=10.1016/j.contraception.2014.07.012|pmid=25152259}}</ref> Pesë vjet pasi kërkuan shërbime të abortit, gratë që lindën pasi iu mohua një abort raportuan shëndet më të keq se gratë që kishin aborte në tremujorin e parë ose të dytë. <ref>{{Cite journal|last=Ralph|first=Lauren J.|last2=Schwarz|first2=Eleanor Bimla|last3=Grossman|first3=Daniel|last4=Foster|first4=Diana Greene|date=11 qershor 2019|title=Self-reported Physical Health of Women Who Did and Did Not Terminate Pregnancy After Seeking Abortion Services: A Cohort Study|journal=Annals of Internal Medicine|language=en|volume=171|page=238|doi=10.7326/M18-1666|issn=0003-4819|pmid=31181576}}</ref> Rreziku i vdekshmërisë së lidhur me abortin rritet me moshën gestacionale, por mbetet më e ulët se ajo e lindjes. <ref>{{Cite journal|last=Raymond|first=Elizabeth G.|last2=Grimes|first2=David A.|date=shkurt 2012|title=The Comparative Safety of Legal Induced Abortion and Childbirth in the United States|journal=Obstetrics & Gynecology|language=en|volume=119|issue=2, Part 1|pages=215–219|doi=10.1097/AOG.0b013e31823fe923|issn=0029-7844|pmid=22270271}}</ref> Aborti ambulant është aq i sigurt nga 64 deri në 70 ditë shtatëzënës sesa 63 ditë. <ref>{{Cite journal|last=Abbas|first=D|last2=Chong|first2=E|last3=Raymond|first3=EG|date=shtator 2015|title=Outpatient medical abortion is safe and effective through 70 days gestation|journal=Contraception|volume=92|issue=3|pages=197–99|doi=10.1016/j.contraception.2015.06.018|pmid=26118638}}</ref> Ekzistojnë pak ndryshime në aspektin e sigurisë dhe efikasitetit midis abortit mjekësor duke përdorur një regjim të kombinuar të mifepristonit dhe misoprostolit dhe abortit kirurgjikal (aspirimi vakum) në abortet e hershme të tremujorit të parë deri në 10 javë gestacion. Aborti mjekësor duke përdorur vetëm misoprostolin analog prostaglandin është më pak efektiv dhe më i dhimbshëm sesa aborti mjekësor duke përdorur një regjim të kombinuar të mifepristonit dhe misoprostolit ose abortit kirurgjikal. Aspirata me vakum në tremujorin e parë është metoda më e sigurt e abortit kirurgjik, dhe mund të kryhet në një zyrë të kujdesit parësor, klinikë aborti ose spital. Komplikimet, të cilat janë të rralla, mund të përfshijnë shpimin e mitrës, infeksionin e legenit dhe produktet e mbajtura të konceptimit që kërkojnë një procedurë të dytë për tu evakuar. <ref name="arch-fam-practice">{{Cite journal|vauthors=Westfall JM, Sophocles A, Burggraf H, Ellis S|year=1998|title=Manual vacuum aspiration for first-trimester abortion|url=http://archfami.ama-assn.org/cgi/content/full/7/6/559|journal=Arch Fam Med|volume=7|issue=6|pages=559–62|doi=10.1001/archfami.7.6.559|pmid=9821831|archive-url=https://web.archive.org/web/20050405202853/http://archfami.ama-assn.org/cgi/content/full/7/6/559|language=en|archive-date=5 prill 2005|access-date=6 qershor 2020|url-status=dead}}</ref> Infeksionet përbëjnë një të tretën e vdekjeve të lidhura me abortin në Shtetet e Bashkuara. <ref>{{Cite journal|last=Dempsey|first=A|date=dhjetor 2012|title=Serious infection associated with induced abortion in the United States|url=https://archive.org/details/sim_clinical-obstetrics-and-gynecology_2012-12_55_4/page/888|language=en|journal=Clinical Obstetrics and Gynecology|volume=55|issue=4|pages=888–92|doi=10.1097/GRF.0b013e31826fd8f8|pmid=23090457}}</ref> Shkalla e komplikimeve të abortit vakum në tremujorin e parë është e ngjashme pavarësisht nëse procedura kryhet në spital, qendër kirurgjikale ose zyrë. <ref>{{Cite journal|last=White|first=Kari|last2=Carroll|first2=Erin|last3=Grossman|first3=Daniel|date=nëntor 2015|title=Complications from first-trimester aspiration abortion: a systematic review of the literature|journal=Contraception|volume=92|issue=5|pages=422–38|doi=10.1016/j.contraception.2015.07.013|pmid=26238336}}</ref> Antibiotikët parandalues (të tilla si doxycycline ose metronidazole ) zakonisht jepen para procedurave të abortit, pasi besohet se zvogëlojnë ndjeshëm rrezikun e infeksionit pas operacionit të mitrës; megjithatë, antibiotikët nuk jepen në mënyrë rutinore me pilula aborti. Shkalla e procedurave të dështuara nuk duket se ndryshon dukshëm në varësi të faktit nëse aborti kryhet nga një mjek ose një praktikues i nivelit të mesëm . Komplikimet pas abortit të tremujorit të dytë janë të ngjashme me ato pas abortit në tremujorin e parë, dhe varen disi nga metoda e zgjedhur. <ref>{{Cite journal|last=Lerma|first=Klaira|last2=Shaw|first2=Kate A.|date=15 shtator 2017|title=Update on second trimester medical abortion|journal=Current Opinion in Obstetrics and Gynecology|volume=29|issue=6|pages=413–18|doi=10.1097/GCO.0000000000000409|issn=1473-656X|pmid=28922193|quote=Second trimester surgical abortion is well tolerated and increasingly expeditious}}</ref> Rreziku i vdekjes nga aborti afrohet afërsisht gjysmën e rrezikut të vdekjes nga lindja e fëmijëve, aq më larg së bashku me një grua qe është në shtatzëni; nga 1 në një milion para 9 javë te shtatzënisë në afro 1 në 10 mijë në 21 javë ose më shumë (siç matet nga periudha e fundit menstruale). <ref>{{Cite journal|last=Committee on Practice Bulletins-Gynecology|last2=Steinauer|first2=Jody|last3=Jackson|first3=Andrea|last4=Grossman|first4=Daniel|date=qershor 2013|title=Second-trimester abortion. Practice Bulletin No. 135.|url=https://www.acog.org/Clinical-Guidance-and-Publications/Practice-Bulletins/Committee-on-Practice-Bulletins-Gynecology/Second-Trimester-Abortion|language=en|journal=American College of Obstetrics & Gynecology - Practice Bulletins|access-date=4 dhjetor 2019|quote=The mortality rate associated with abortion is low (0.6 per 100,000 legal, induced abortions), and the risk of death associated with childbirth is approximately 14 times higher than that with abortion. Abortion-related mortality increases with each week of gestation, with a rate of 0.1 per 100,000 procedures at 8 weeks of gestation or less, and 8.9 per 100,000 procedures at 21 weeks of gestation or greater.}}</ref> <ref name="Bartlett2004">{{Cite journal|last=Bartlett|first=Linda A.|date=prill 2004|title=Risk Factors for Legal Induced Abortion–Related Mortality in the United States|url=https://archive.org/details/sim_obstetrics-and-gynecology_2004-04_103_4/page/729|language=en|journal=Obstetrics & Gynecology|volume=103|issue=4|pages=729–737|doi=10.1097/01.AOG.0000116260.81570.60|pmid=15051566|quote=The risk factor that continues to be most strongly associated with mortality from legal abortion is gestational age at the time of the abortion}}</ref> Disa rreziqe të supozuara të abortit promovohen kryesisht nga grupe kundër abortit, <ref name="Cancer_Linacre">{{Cite journal|last=Schneider, A. Patrick II|last2=Zainer, Christine|display-authors=etal|date=gusht 2014|title=The breast cancer epidemic: 10 facts|journal=The Linacre Quarterly|publisher=Catholic Medical Association|volume=81|issue=3|pages=244–77|doi=10.1179/2050854914Y.0000000027|pmc=4135458|pmid=25249706|quote=an association between [induced abortion] and breast cancer has been found by numerous Western and non-Western researchers from around the world. This is especially true in more recent reports that allow for a sufficient breast cancer latency period since an adoption of a Western life style in sexual and reproductive behavior.|doi-access=free}}</ref> por nuk kanë mbështetje shkencore. <ref name="JASEN">{{Cite journal|last=Jasen P|date=tetor 2005|title=Breast cancer and the politics of abortion in the United States|journal=Medical History|volume=49|issue=4|pages=423–44|doi=10.1017/S0025727300009145|pmc=1251638|pmid=16562329}}</ref> Për shembull, çështja e një lidhje midis abortit të induktuar dhe kancerit të gjirit është hetuar gjerësisht. Organet e mëdha mjekësore dhe shkencore (përfshirë [[Organizata Botërore e Shëndetësisë|Organizatën Botërore të Shëndetit]], Institutin Kombëtar të Kancerit, American Cancer Society, Royal College of OBGYN dhe Kongresin Amerikan të OBGYN ) kanë arritur në përfundimin se aborti nuk shkakton kancer të gjirit. <ref>Position statements of major medical bodies on abortion and breast cancer include: </ref> Në të kaluarën edhe paligjshmëria nuk do të thotë automatikisht që abortet ishin të pasigurta. Referuar SHBA, historianja Linda Gordon shprehet: "Në fakt, abortet e paligjshme në këtë vend kanë një rekord mbresëlënës të sigurisë". <ref>{{Cite book|last=Gordon|first=Linda|title=The Moral Property of Women|url=https://archive.org/details/moralpropertyofw0000gord_l0f6|publisher=University of Illinois Press|year=2002|isbn=0-252-02764-7}}</ref> {{Rp|25|}} Sipas Rickie Solinger , Një mit i lidhur, i shpallur nga një spektër i gjerë i njerëzve të shqetësuar për abortin dhe politikën publike, është se para legalizimit abortistët ishin kasapë të ndotur dhe të rrezikshëm të rrugicave .... dëshmia historike nuk i mbështet pretendimet e tilla. Autorët Jerome Bates dhe Edward Zawadzki përshkruajnë rastin e një aborti të paligjshëm në SHBA lindore në fillim të shekullit të 20 i cili ishte krenar që kishte kryer me sukses 13.844 aborte pa asnjë fatalitet. <ref>{{Cite book|last=Bates|first=Jerome E.|last2=Zawadzki|first2=Edward S.|title=Criminal Abortion: A Study in Medical Sociology|publisher=Charles C. Thomas|year=1964|isbn=978-0-398-00109-4}}</ref> {{Rp|59}} Në 1870 në New York City, abortistja / mamia e famshme Madame Restell (Anna Trow Lohman) duket se ka humbur shumë pak gra në mesin e më shumë se 100,000 pacientëve të saj <ref>{{Cite book|last=Keller|first=Allan|title=Scandalous Lady: The Life and Times of Madame Restell|publisher=Atheneum|year=1981|isbn=978-0-689-11213-3}}</ref> - një shkallë më e ulët e vdekshmërisë sesa niveli i vdekshmërisë së lindjes së fëmijëve në atë kohë. Më 1936 profesori i shquar i obstetrikës dhe gjinekologjisë Frederick J. Taussig shkruajti se një shkak i rritjes së vdekshmërisë gjatë viteve, ishte paligjshmëria në SH.B.A.. Me secilën dekadë të pesëdhjetë viteve të kaluara, frekuenca aktuale dhe proporcionale e këtij aksidenti [perforimi i mitrës] është rritur, për shkak, së pari, në rritjen e numrit të aborteve të shkaktuara nga instrumentet; së dyti, me rritjen proporcionale të aborteve të trajtuara nga mjekët, kundër atyre që trajtohen nga mamitë; dhe, së treti, për tendencën mbizotëruese për të përdorur instrumente në vend të gishtit në zbrazjen e mitrës. === Shendeti mendor === Provat aktuale nuk gjejnë marrëdhënie midis aborteve më të induktuara dhe problemeve shëndetësore mendore <ref name="BMJ2014">{{Cite journal|last=Lohr|first=PA|last2=Fjerstad|first2=M|last3=Desilva|first3=U|last4=Lyus|first4=R|year=2014|title=Abortion|journal=BMJ|volume=348|page=f7553|doi=10.1136/bmj.f7553}}</ref> <ref name="Hor2017">{{Cite journal|last=Horvath|first=S|last2=Schreiber|first2=CA|date=14 shtator 2017|title=Unintended Pregnancy, Induced Abortion, and Mental Health|journal=Current Psychiatry Reports|volume=19|issue=11|pages=77|doi=10.1007/s11920-017-0832-4|pmid=28905259}}</ref> përveç atyre që priten për ndonjë shtatëzani të padëshiruar. Një raport i [[Shoqata Amerikane e Psikologjisë|Shoqatës Psikologjike Amerikane]] arriti në përfundimin se aborti i parë i një gruaje nuk është një kërcënim për shëndetin mendor kur kryhet në tremujorin e parë, me gra të tilla nuk kanë më shumë gjasa të kenë probleme shëndetësore mendore sesa ato që mbartin një shtatëzani të padëshiruar; rezultati i shëndetit mendor të abortit të dytë ose më të madh të një gruaje është më pak i sigurt. <ref>{{Cito web|url=http://www.apa.org/pi/women/programs/abortion/mental-health.pdf|title=Report of the APA Task Force on Mental Health and Abortion|publisher=American Psychological Association|location=Washington, DC|date=13 gusht 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100615020211/http://apa.org/pi/women/programs/abortion/mental-health.pdf|archivedate=15 qershor 2010}}</ref> Disa rishikime të vjetra arritën në përfundimin se aborti shoqërohej me një rrezik të shtuar të problemeve psikologjike; <ref>{{Cite journal|last=Coleman|first=PK|date=shtator 2011|title=Abortion and mental health: quantitative synthesis and analysis of research published 1995–2009|journal=The British Journal of Psychiatry|volume=199|issue=3|pages=180–86|doi=10.1192/bjp.bp.110.077230|pmid=21881096|doi-access=free}}</ref> megjithatë, ata nuk përdorën një grup kontrolli të duhur. Megjithëse disa studime tregojnë rezultate negative të shëndetit mendor te gratë që zgjedhin aborte pas tremujorit të parë për shkak të anomalive të fetusit, <ref name="apa-2008">{{Cito web|url=http://www.apa.org/pi/women/programs/abortion/index.aspx|title=Mental Health and Abortion|publisher=[[American Psychological Association]]|year=2008|accessdate=18 prill 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120419174044/http://www.apa.org/pi/women/programs/abortion/index.aspx|archivedate=19 prill 2012}}</ref> kërkime më rigoroze do të duheshin për ta treguar këtë përfundimisht. <ref name="Steinberg2011">{{Cite journal|last=Steinberg|first=J.R.|year=2011|title=Later Abortions and Mental Health: Psychological Experiences of Women Having Later Abortions – A Critical Review of Research|journal=Women's Health Issues|volume=21|issue=3|pages=S44–S48|doi=10.1016/j.whi.2011.02.002|pmid=21530839}}</ref> Disa efekte negative të propozuara psikologjike të abortit janë referuar nga avokatët kundër abortit si një gjendje e veçantë e quajtur " sindromi pas abortit ", por kjo nuk njihet nga profesionistë mjekësorë ose psikologjikë në Shtetet e Bashkuara. <ref>{{Cite journal|last=Kelly|first=Kimberly|date=shkurt 2014|title=The spread of 'Post Abortion Syndrome' as social diagnosis|journal=Social Science & Medicine|volume=102|pages=18–25|doi=10.1016/j.socscimed.2013.11.030|pmid=24565137}}</ref> Një studim afatgjatë midis grave amerikane zbuloi se rreth 99% e grave mendonin se morën vendimin e duhur pesë vjet pasi kishin abortuar. Lehtesimi ishte emocioni kryesor me pak gra që ndienin trishtim ose faj. Stigma sociale ishte një faktor kryesor që parashikonte emocione negative dhe keqardhje vite më vonë. <ref>{{Cite journal|last=Rocca|first=Corinne H.|last2=Samari|first2=Goleen|last3=Foster|first3=Diana G.|last4=Gould|first4=Heather|last5=Kimport|first5=Katrina|date=2020-01-13|title=Emotions and decision rightness over five years following an abortion: An examination of decision difficulty and abortion stigma|journal=Social Science & Medicine|language=en|volume=248|pages=112704|doi=10.1016/j.socscimed.2019.112704|issn=0277-9536|pmid=31941577|doi-access=free}}</ref> [[Skeda:RussianAbortionPoster.jpg|parapamje| Posteri Sovjetik rreth vitit 1925, duke paralajmëruar kundër mamive që kryejnë aborte. Përkthimi i titullit: "" Mosmarrëveshjet e shkaktuara nga gjyshe ose nga mamitë e vetë-mësuara jo vetëm që demtojne gruan, ato gjithashtu shpesh çojnë në vdekje ". ]] Gratë që kërkojnë një abort mund të përdorin metoda të pasigurta, veçanërisht kur aborti është i kufizuar me ligj. Ata mund të përpiqen të abortojnë vetë-induktuar ose të kërkojnë ndihmën e një personi pa trajnime ose lehtësira të duhura mjekësore. Kjo mund të çojë në komplikime të rënda, të tilla si aborti jo i plotë, sepsë, hemoragjia eshte dëmtim i organeve të brendshme. <ref>{{Cite journal|last=Okonofua|first=F.|year=2006|title=Abortion and maternal mortality in the developing world|url=http://www.jogc.org/abstracts/full/200611_WomensHealth_1.pdf|journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada|volume=28|issue=11|pages=974–79|doi=10.1016/S1701-2163(16)32307-6|pmid=17169222|archive-url=https://web.archive.org/web/20120111121431/http://www.jogc.org/abstracts/full/200611_WomensHealth_1.pdf|archive-date=11 janar 2012|access-date=6 qershor 2020|url-status=dead}}</ref> Abortet e pasigurta janë një shkak kryesor i dëmtimit dhe vdekjes midis grave në të gjithë botën. Megjithëse të dhënat janë të pasakta, vlerësohet se përafërsisht 20 milion abortime të pasigurta kryhen çdo vit, me 97% që ndodhin në vendet në zhvillim . <ref name="lancet-grimes">{{Cite journal|last=Grimes|first=DA|last2=Benson|first2=J|last3=Singh|first3=S|last4=Romero|first4=M|last5=Ganatra|first5=B|last6=Okonofua|first6=FE|last7=Shah|first7=IH|year=2006|title=Unsafe abortion: The preventable pandemic|url=http://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_4.pdf|journal=The Lancet|volume=368|issue=9550|pages=1908–19|doi=10.1016/S0140-6736(06)69481-6|pmid=17126724|archive-url=https://web.archive.org/web/20110629040442/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/general/lancet_4.pdf|archive-date=29 qershor 2011}}</ref> Abortet e pasigurta besohet se sjellin miliona lëndime. <ref name="Haddad-2009">{{Cite journal|last=Haddad|first=LB|last2=Nour|first2=NM|year=2009|title=Unsafe abortion: unnecessary maternal mortality|journal=Reviews in Obstetrics & Gynecology|volume=2|issue=2|pages=122–26|pmc=2709326|pmid=19609407}}</ref> Vlerësimet e vdekjeve ndryshojnë sipas metodologjisë, dhe kanë filluar nga 37,000 deri në 70,000 në dekadën e kaluar; <ref name="OBGY09">{{Cite journal|last=Shah|first=I|last2=Ahman|first2=E|date=dhjetor 2009|title=Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences, and challenges|url=http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf|journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada|volume=31|issue=12|pages=1149–58|doi=10.1016/s1701-2163(16)34376-6|pmid=20085681|archive-url=https://web.archive.org/web/20110716212405/http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf|archive-date=16 korrik 2011|access-date=6 qershor 2020|url-status=dead}}</ref> <ref name="Loz2012">{{Cite journal|last=Lozano|first=R|date=15 dhjetor 2012|title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010|url=https://zenodo.org/record/2557786|language=en|journal=Lancet|volume=380|issue=9859|pages=2095–128|doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0|pmid=23245604}}</ref> vdekjet nga aborti i pasigurt përbëjnë rreth 13% të të gjitha vdekjeve të nënave . <ref>{{Cite book|last=Darney|first=Leon Speroff, Philip D.|title=A clinical guide for contraception|year=2010|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia|isbn=978-1-60831-610-6|page=406|edition=5th}}</ref> Organizata [[Organizata Botërore e Shëndetësisë|Botërore e Shëndetit]] beson se vdekshmëria ka rënë që nga vitet 1990. <ref name="WHO2011">{{Cite book|last=World Health Organisation|title=Unsafe abortion: global and regional estimates of the incidence of unsafe abortion and associated mortality in 2008|publisher=World Health Organisation|year=2011|edition=6th|page=27|isbn=978-92-4-150111-8|url=http://whqlibdoc.who.int/publications/2011/9789241501118_eng.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140328093307/http://whqlibdoc.who.int/publications/2011/9789241501118_eng.pdf|archivedate=28 mars 2014}}</ref> Për të zvogëluar numrin e aborteve të pasigurta, organizatat e shëndetit publik në përgjithësi kanë avokuar (Mbrojtur) duke theksuar legalizimin e abortit, trajnimin e personelit mjekësor dhe sigurimin e qasjes në shërbimet e shëndetit riprodhues. <ref name="berer-who">{{Cite journal|last=Berer M|year=2000|title=Making abortions safe: a matter of good public health policy and practice|journal=Bulletin of the World Health Organization|volume=78|issue=5|pages=580–92|pmc=2560758|pmid=10859852}}</ref> Si përgjigje, kundërshtarët e abortit tregojnë se ndalimet e abortit në asnjë mënyrë nuk ndikojnë në kujdesin prenatal për gratë shtatzena që vendosin të mbajnë fetusin e tyre në afat. Deklarata e Dublinit mbi Shëndetin e Nënës, e nënshkruar në vitin 2012, shënon, "ndalimi i abortit nuk ndikon, në asnjë mënyrë, në disponueshmërinë e kujdesit optimal për gratë shtatzëna". <ref>{{Cito web|url=http://www.dublindeclaration.com/translations/|title=Translations|publisher=Dublin Declaration|accessdate=28 tetor 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151028135616/http://www.dublindeclaration.com/translations/|archivedate=28 tetor 2015}}</ref> Një faktor kryesor nëse abortet kryhen në mënyrë të sigurt apo jo është gjendja legale e abortit. Vendet me ligje kufizuese të abortit kanë shkallë më të lartë të abortit të pasigurt dhe nivele të ngjashme të përgjithshme të abortit në krahasim me ato ku aborti është i ligjshëm dhe i disponueshëm. <ref name="OBGY09">{{Cite journal|last=Shah|first=I|last2=Ahman|first2=E|date=dhjetor 2009|title=Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences, and challenges|url=http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf|journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada|volume=31|issue=12|pages=1149–58|doi=10.1016/s1701-2163(16)34376-6|pmid=20085681|archive-url=https://web.archive.org/web/20110716212405/http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf|archive-date=16 korrik 2011|access-date=6 qershor 2020|url-status=dead}}</ref> <ref name="Sedgh 2012">{{Cite journal|last=Sedgh|first=G.|last2=Singh|first2=S.|last3=Shah|first3=I.H.|last4=Åhman|first4=E.|last5=Henshaw|first5=S.K.|last6=Bankole|first6=A.|year=2012|title=Induced abortion: Incidence and trends worldwide from 1995 to 2008|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|journal=The Lancet|volume=379|issue=9816|pages=625–32|doi=10.1016/S0140-6736(11)61786-8|pmid=22264435|archive-url=https://web.archive.org/web/20120206043854/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|archive-date=6 shkurt 2012|quote=Because few of the abortion estimates were based on studies of random samples of women, and because we did not use a model-based approach to estimate abortion incidence, it was not possible to compute confidence intervals based on standard errors around the estimates. Drawing on the information available on the accuracy and precision of abortion estimates that were used to develop the subregional, regional, and worldwide rates, we computed intervals of certainty around these rates (webappendix). We computed wider intervals for unsafe abortion rates than for safe abortion rates. The basis for these intervals included published and unpublished assessments of abortion reporting in countries with liberal laws, recently published studies of national unsafe abortion, and high and low estimates of the numbers of unsafe abortion developed by WHO.}}</ref> <ref name="berer-who">{{Cite journal|last=Berer M|year=2000|title=Making abortions safe: a matter of good public health policy and practice|journal=Bulletin of the World Health Organization|volume=78|issue=5|pages=580–92|pmc=2560758|pmid=10859852}}</ref> <ref name="Sedgh 2007">{{Cite journal|vauthors=Sedgh G, Henshaw S, Singh S, Ahman E, Shah IH|year=2007|title=Induced abortion: estimated rates and trends worldwide|journal=Lancet|volume=370|issue=9595|pages=1338–45|citeseerx=10.1.1.454.4197|doi=10.1016/S0140-6736(07)61575-X|pmid=17933648}}</ref> <ref name="WHO-unsafe-2007">{{Cito web|publisher=World Health Organization|year=2007|accessdate=7 mars 2011|url=http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789241596121_eng.pdf|title=Unsafe abortion: Global and regional estimates of the incidence of unsafe abortion and associated mortality in 2003|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110216141018/http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789241596121_eng.pdf|archivedate=16 shkurt 2011}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Berer M|date=nëntor 2004|title=National laws and unsafe abortion: the parameters of change|journal=Reproductive Health Matters|volume=12|issue=24 Suppl|pages=1–8|doi=10.1016/S0968-8080(04)24024-1|pmid=15938152}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Culwell|first=Kelly R.|last2=Hurwitz|first2=Manuelle|date=maj 2013|title=Addressing barriers to safe abortion|journal=International Journal of Gynecology & Obstetrics|volume=121|pages=S16–S19|doi=10.1016/j.ijgo.2013.02.003|pmid=23477700}}</ref> Për shembull, legalizimi i abortit në vitin 1996 në Afrikën e Jugut pati një ndikim të menjëhershëm pozitiv në shpeshtësinë e ndërlikimeve të lidhura me abortin, <ref name="jewkes">{{Cite journal|vauthors=Jewkes R, Rees H, Dickson K, Brown H, Levin J|date=mars 2005|title=The impact of age on the epidemiology of incomplete abortions in South Africa after legislative change|journal=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|volume=112|issue=3|pages=355–59|doi=10.1111/j.1471-0528.2004.00422.x|pmid=15713153}}</ref> me vdekje të lidhura me abortin duke rënë me më shumë se 90%. <ref name="bateman-samj">{{Cite journal|last=Bateman C|date=dhjetor 2007|title=Maternal mortalities 90% down as legal TOPs more than triple|url=http://samj.org.za/index.php/samj/article/view/642|journal=South African Medical Journal|volume=97|issue=12|pages=1238–42|pmid=18264602|archive-url=https://web.archive.org/web/20170830200316/http://samj.org.za/index.php/samj/article/view/642|archive-date=30 gusht 2017}}</ref> Ulje të ngjashme në vdekshmërinë e nënave janë vërejtur pasi vendet e tjera kanë liberalizuar ligjet e tyre të abortit, të tilla si [[Rumania]] dhe [[Nepali]] . <ref>{{Cite journal|last=Conti|first=Jennifer A.|last2=Brant|first2=Ashley R.|last3=Shumaker|first3=Heather D.|last4=Reeves|first4=Matthew F.|date=nëntor 2016|title=Update on abortion policy|journal=Current Opinion in Obstetrics and Gynecology|volume=28|issue=6|pages=517–521|doi=10.1097/GCO.0000000000000324|pmid=27805969}}</ref> Një studim i vitit 2011 konkludoi se në Shtetet e Bashkuara, disa ligje të nivelit shtetëror kundër abortit lidhen me normat më të ulëta të abortit në atë shtet. <ref>{{Cite journal|last=New|first=M.J.|date=15 shkurt 2011|title=Analyzing the Effect of Anti-Abortion U.S. State Legislation in the Post-Casey Era|url=https://semanticscholar.org/paper/4e6f0bf48dccbc3e4f948781db6883a651f0f112|language=en|journal=State Politics & Policy Quarterly|volume=11|issue=1|pages=28–47|doi=10.1177/1532440010387397}}</ref> Megjithatë, analiza nuk ka marrë parasysh udhëtimin në shtetet e tjera pa ligje të tilla për të marrë një abort. <ref>{{Cite journal|last=Medoff|first=M.H.|last2=Dennis|first2=C.|date=21 korrik 2014|title=Another Critical Review of New's Reanalysis of the Impact of Antiabortion Legislation|journal=State Politics & Policy Quarterly|volume=14|issue=3|pages=269–76|doi=10.1177/1532440014535476}}</ref> Për më tepër, mungesa e qasjes në kontracepsion efektiv kontribuon në abort të pasigurt. Eshtë vlerësuar që incidenca e abortit të pasigurt mund të zvogëlohet deri në 75% (nga 20 milion në 5 milion në vit) nëse planifikimi familjar modern dhe shërbimet shëndetësore të nënave do të ishin të disponueshme në mënyrë globale. <ref name="Singh">{{Cito web|url=http://www.guttmacher.org/pubs/FB-AIU-summary.pdf|title=Facts on Investing in Family Planning and Maternal and Newborn Health|publisher=Guttmacher Institute|year=2010|accessdate=24 maj 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120324101905/http://www.guttmacher.org/pubs/FB-AIU-summary.pdf|archivedate=24 mars 2012}}</ref> Normat e aborteve të tilla mund të jenë të vështira për t'u matur sepse ato mund të raportohen në mënyra të ndryshme si abort, "keqtrajtim i induktuar", "rregullim menstrual", "mini-abort" dhe "rregullimi i një menstruacioni të vonuar / pezulluar". <ref name="Pandemic">{{Cite journal|last=Grimes|first=David A.|year=2006|title=Unsafe Abortion – The Preventable Pandemic|url=http://www.who.int/reproductivehealth/publications/unsafe_abortion/lancet_paper/en/|journal=Lancet|volume=368|issue=9550|pages=1908–19|doi=10.1016/S0140-6736(06)69481-6|pmid=17126724|archive-url=https://web.archive.org/web/20140305122947/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/unsafe_abortion/lancet_paper/en/|archive-date=5 mars 2014|access-date=16 janar 2010}}</ref> <ref name="Brazil_Unsafe">{{Cite journal|last=Nations|first=MK|date=1997|title=Women's hidden transcripts about abortion in Brazil|url=https://archive.org/details/sim_social-science-medicine_1997-06_44_12/page/1833|journal=Social Science & Medicine|volume=44|issue=12|pages=1833–45|doi=10.1016/s0277-9536(96)00293-6|pmid=9194245}}</ref> Dyzet përqind e grave në botë janë në gjendje të hyjnë në aborte terapeutike dhe zgjedhore brenda kufijve të gestacionit, <ref name="IJGO10">{{Cite journal|vauthors=Culwell KR, Vekemans M, de Silva U, Hurwitz M|date=korrik 2010|title=Critical gaps in universal access to reproductive health: Contraception and prevention of unsafe abortion|journal=International Journal of Gynecology & Obstetrics|volume=110|pages=S13–16|doi=10.1016/j.ijgo.2010.04.003|pmid=20451196}}</ref> ndërsa 35 përqind shtesë kanë akses në abort ligjor nëse plotësojnë kritere të caktuara fizike, mendore ose socio-ekonomike. <ref name="Dev98-07">{{Cite journal|last=Boland|first=R.|last2=Katzive|first2=L.|year=2008|title=Developments in Laws on Induced Abortion: 1998–2007|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3411008.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=34|issue=3|pages=110–20|doi=10.1363/3411008|pmid=18957353|archive-url=https://web.archive.org/web/20111007221828/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3411008.html|archive-date=7 tetor 2011|doi-access=free}}</ref> Ndërsa vdekshmëria e nënës rrallë rezulton ne aborte të sigurta, abortet e pasigurta sjellin 70,000 vdekje dhe 5 milion paaftësi në vit. <ref name="OBGY09">{{Cite journal|last=Shah|first=I|last2=Ahman|first2=E|date=dhjetor 2009|title=Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences, and challenges|url=http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf|journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada|volume=31|issue=12|pages=1149–58|doi=10.1016/s1701-2163(16)34376-6|pmid=20085681|archive-url=https://web.archive.org/web/20110716212405/http://www.sogc.org/jogc/abstracts/full/200912_WomensHealth_1.pdf|archive-date=16 korrik 2011|access-date=6 qershor 2020|url-status=dead}}</ref> Komplikimet e abortit të pasigurt përbëjnë afërsisht një të tetë të vdekshmërisë së nënave në të gjithë botën, <ref name="Maclean">{{Cite book|last=Maclean|first=Gaynor|chapter-url=https://books.google.com/books?id=u4Aeiu2eDMAC&pg=PA299|chapter=XI. Dimension, Dynamics and Diversity: A 3D Approach to Appraising Global Maternal and Neonatal Health Initiatives|pages=299–300|title=Trends in Midwifery Research|editor-first=Randell E.|editor-last=Balin|publisher=Nova Publishers|year=2005|isbn=978-1-59454-477-4|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150315113348/http://books.google.com/books?id=u4Aeiu2eDMAC&pg=PA299|archivedate=15 mars 2015}}</ref> megjithëse kjo ndryshon sipas rajonit. <ref>{{Cite journal|last=Salter, C.|last2=Johnson, H.B.|last3=Hengen, N.|year=1997|title=Care for Postabortion Complications: Saving Women's Lives|url=http://info.k4health.org/pr/l10edsum.shtml|journal=Population Reports|publisher=Johns Hopkins School of Public Health|volume=25|issue=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20091207070103/http://info.k4health.org/pr/l10edsum.shtml|language=en|archive-date=7 dhjetor 2009}}</ref> Steriliteti sekondar i shkaktuar nga një abort i pasigurt prek rreth 24 milion gra. <ref name="WHO-unsafe-2007">{{Cito web|publisher=World Health Organization|year=2007|accessdate=7 mars 2011|url=http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789241596121_eng.pdf|title=Unsafe abortion: Global and regional estimates of the incidence of unsafe abortion and associated mortality in 2003|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110216141018/http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789241596121_eng.pdf|archivedate=16 shkurt 2011}}</ref> Shkalla e aborteve të pasigurta është rritur nga 44% në 49% ndërmjet vitit 1995 dhe 2008. <ref name="Sedgh 2012">{{Cite journal|last=Sedgh|first=G.|last2=Singh|first2=S.|last3=Shah|first3=I.H.|last4=Åhman|first4=E.|last5=Henshaw|first5=S.K.|last6=Bankole|first6=A.|year=2012|title=Induced abortion: Incidence and trends worldwide from 1995 to 2008|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|journal=The Lancet|volume=379|issue=9816|pages=625–32|doi=10.1016/S0140-6736(11)61786-8|pmid=22264435|archive-url=https://web.archive.org/web/20120206043854/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|archive-date=6 shkurt 2012|quote=Because few of the abortion estimates were based on studies of random samples of women, and because we did not use a model-based approach to estimate abortion incidence, it was not possible to compute confidence intervals based on standard errors around the estimates. Drawing on the information available on the accuracy and precision of abortion estimates that were used to develop the subregional, regional, and worldwide rates, we computed intervals of certainty around these rates (webappendix). We computed wider intervals for unsafe abortion rates than for safe abortion rates. The basis for these intervals included published and unpublished assessments of abortion reporting in countries with liberal laws, recently published studies of national unsafe abortion, and high and low estimates of the numbers of unsafe abortion developed by WHO.}}</ref> Edukimi shëndetësor, qasja në planifikimin familjar dhe përmirësimet në kujdesin shëndetësor gjatë dhe pas abortit janë propozuar për të adresuar këtë fenomen. <ref>{{Cito web|title=Packages of interventions: Family planning, safe abortion care, maternal, newborn and child health|year=2010|accessdate=31 dhjetor 2010|url=http://www.who.int/reproductivehealth/publications/maternal_perinatal_health/fch_10_06/en/index.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101109224916/http://www.who.int/reproductivehealth/publications/maternal_perinatal_health/fch_10_06/en/index.html|archivedate=9 nëntor 2010}}</ref> === Lindja e gjallë === Në vitin 2019, një Bill i Senatit Amerikan me titullin "Akti i Mbrojtjes së Abortit të Lindur-Alive Survivors" ngriti çështjen e lindjes së gjallë pas abortit. <ref name=":03">{{Cito web|url=https://www.factcheck.org/2019/03/the-facts-on-the-born-alive-debate/|language=en|title=The Facts on the Born-Alive Debate|last=Robertson|first=Lori|date=4 mars 2019|website=FactCheck.org|accessdate=5 gusht 2019}}</ref> <ref name=":12">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2019/02/26/health/abortion-bill-trump.html|language=en|title='Executing Babies': Here Are the Facts Behind Trump's Misleading Abortion Tweet|last=Grady|first=Denise|date=26 shkurt 2019|work=The New York Times|access-date=5 gusht 2019|issn=0362-4331}}</ref> Projekt-ligji do të mandatonte që ofruesit mjekësorë të rigjallërojnë neonatët e dorëzuar duke treguar shenja jete gjatë një procesi të abortit. Gjatë debatit për këtë çështje, republikanët e SH.B.A.-së në mënyrë të rreme pohuan se ofruesit mjekësorë "ekzekutojnë" bebet e lindura të gjalla. Ligjet ekzistuese të SHBA do të ndëshkonin ekzekutimin si vrasje. Për më tepër, ekspertët amerikanë të abortit hedhin poshtë pretendimin se një fetus "i lindur i gjallë" është një ngjarje e zakonshme dhe hedh poshtë ligjet që do të mandatonin ringjalljen kundër dëshirave të prindërve. <ref>{{Cite journal|last=Jatlaoui|first=Tara C.|date=2018|title=Abortion Surveillance — United States, 2015|journal=MMWR. Surveillance Summaries|volume=67|issue=13|pages=1–45|doi=10.15585/mmwr.ss6713a1|issn=1546-0738|pmc=6289084|pmid=30462632}}</ref> Vetëm 1.3% e aborteve ndodhin pas 21 javësh të shtatëzanisë në SH.B.A. Edhe pse është shumë e rrallë, gratë që pësojnë abort kirurgjik pas kësaj periudhe gestacionale ndonjëherë lindin një fetus që mund të mbijetojë për pak kohë. Periudha e shkatërrueshme konsiderohet të jetë midis 20 dhe 25 javë gestation. Mbijetesa afatgjatë është e mundur pas 22 javësh. Sidoqoftë, shanset për mbijetesë afatgjatë midis 22 dhe 23 javë janë 2-3 përqind dhe shanset e mbijetesës midis 23 dhe 24 javësh janë 20 përqind. "Mbijetesa e paprekur", që do të thotë mbijetesë e një foshnje pa dëmtim të mëvonshëm të organeve të tilla si truri ose zorrë është 1% në 22 javë dhe 13% në 23 javë. Shanset e mbijetesës rriten me rritjen e moshës gestacionale. Nëse stafi mjekësor vëzhgon shenjat e jetës, mund të kërkohet që të ofrojnë kujdes: kujdes mjekësor urgjent nëse fëmija ka një shans të mirë për mbijetesë dhe kujdes paliativ nëse jo. Përhapja e indituar e fetusit para përfundimit të shtatëzënësisë pas gestacionit 20–21 javë rekomandohet nga disa burime për të shmangur këtë dhe për t'u pajtuar me Ban Abortin e Ndaluar të Ndaluar. Vdekja e induktuar e fetusit nuk përmirëson sigurinë e një procedure aborti dhe mund të shkaktojë rreziqe për shëndetin e gruas që ka abortin. == incidenti == Ekzistojnë dy metoda të përdorura zakonisht për të matur incidencën e abortit: * Shkalla e abortit &nbsp; - numri i aborteve për 1000 gra midis 15 dhe 44 vjeç * Përqindja e abortit &nbsp; - numri i aborteve nga 100 shtatzënitë e njohura (shtatzënitë përfshijnë lindje të drejtpërdrejta, aborte dhe abort) Në shumë vende, kur aborti është i paligjshëm ose mbart një stigmë të rëndë sociale, raportimi mjekësor për abortin nuk është i besueshëm. <ref name="Sedgh 2007">{{Cite journal|vauthors=Sedgh G, Henshaw S, Singh S, Ahman E, Shah IH|year=2007|title=Induced abortion: estimated rates and trends worldwide|journal=Lancet|volume=370|issue=9595|pages=1338–45|citeseerx=10.1.1.454.4197|doi=10.1016/S0140-6736(07)61575-X|pmid=17933648}}</ref> Për këtë arsye, vlerësimet e incidencës së abortit duhet të bëhen pa përcaktuar siguri në lidhje me gabimin standard. <ref name="Sedgh 2012">{{Cite journal|last=Sedgh|first=G.|last2=Singh|first2=S.|last3=Shah|first3=I.H.|last4=Åhman|first4=E.|last5=Henshaw|first5=S.K.|last6=Bankole|first6=A.|year=2012|title=Induced abortion: Incidence and trends worldwide from 1995 to 2008|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|journal=The Lancet|volume=379|issue=9816|pages=625–32|doi=10.1016/S0140-6736(11)61786-8|pmid=22264435|archive-url=https://web.archive.org/web/20120206043854/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|archive-date=6 shkurt 2012|quote=Because few of the abortion estimates were based on studies of random samples of women, and because we did not use a model-based approach to estimate abortion incidence, it was not possible to compute confidence intervals based on standard errors around the estimates. Drawing on the information available on the accuracy and precision of abortion estimates that were used to develop the subregional, regional, and worldwide rates, we computed intervals of certainty around these rates (webappendix). We computed wider intervals for unsafe abortion rates than for safe abortion rates. The basis for these intervals included published and unpublished assessments of abortion reporting in countries with liberal laws, recently published studies of national unsafe abortion, and high and low estimates of the numbers of unsafe abortion developed by WHO.}}</ref> Numri i aborteve të kryera në të gjithë botën duket se ka mbetur i qëndrueshëm vitet e fundit, me 41.6 &nbsp; milion janë kryer në vitin 2003 dhe 43.8 &nbsp; milion janë kryer në vitin 2008. <ref name="Sedgh 2012">{{Cite journal|last=Sedgh|first=G.|last2=Singh|first2=S.|last3=Shah|first3=I.H.|last4=Åhman|first4=E.|last5=Henshaw|first5=S.K.|last6=Bankole|first6=A.|year=2012|title=Induced abortion: Incidence and trends worldwide from 1995 to 2008|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|journal=The Lancet|volume=379|issue=9816|pages=625–32|doi=10.1016/S0140-6736(11)61786-8|pmid=22264435|archive-url=https://web.archive.org/web/20120206043854/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/Sedgh-Lancet-2012-01.pdf|archive-date=6 shkurt 2012|quote=Because few of the abortion estimates were based on studies of random samples of women, and because we did not use a model-based approach to estimate abortion incidence, it was not possible to compute confidence intervals based on standard errors around the estimates. Drawing on the information available on the accuracy and precision of abortion estimates that were used to develop the subregional, regional, and worldwide rates, we computed intervals of certainty around these rates (webappendix). We computed wider intervals for unsafe abortion rates than for safe abortion rates. The basis for these intervals included published and unpublished assessments of abortion reporting in countries with liberal laws, recently published studies of national unsafe abortion, and high and low estimates of the numbers of unsafe abortion developed by WHO.}}</ref> Shkalla e aborteve në të gjithë botën ishte 28 për 1000 gra, megjithëse ishte 24 për 1000 gra për vendet e zhvilluara dhe 29 për 1000 gra për vendet në zhvillim. I njëjti studim i vitit 2012 tregoi se në vitin 2008, përqindja e vlerësuar e abortit të shtatzënive të njohura ishte në 21% në të gjithë botën, me 26% në vendet e zhvilluara dhe 20% në vendet në zhvillim. Mesatarisht, incidenca e abortit është e ngjashme në vendet me ligje kufizuese të abortit dhe ato me qasje më liberale në abort. Sidoqoftë, ligjet shtrënguese të abortit shoqërohen me rritje të përqindjes së aborteve të kryera në mënyrë jo të sigurt. <ref name="IJGO10">{{Cite journal|vauthors=Culwell KR, Vekemans M, de Silva U, Hurwitz M|date=korrik 2010|title=Critical gaps in universal access to reproductive health: Contraception and prevention of unsafe abortion|journal=International Journal of Gynecology & Obstetrics|volume=110|pages=S13–16|doi=10.1016/j.ijgo.2010.04.003|pmid=20451196}}</ref> <ref>{{Cite journal|vauthors=Shah I, Ahman E|date=dhjetor 2009|title=Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences, and challenges|journal=Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada|volume=31|issue=12|pages=1149–58|doi=10.1016/s1701-2163(16)34376-6|pmid=20085681|quote=However, a woman's chance of having an abortion is similar whether she lives in a developed or a developing region: in 2003 the rates were 26 abortions per 1000 women aged 15 to 44 in developed areas and 29 per 1000 in developing areas. The main difference is in safety, with abortion being safe and easily accessible in developed countries and generally restricted and unsafe in most developing countries}}</ref> <ref name="nytimes-abortion-rates">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2007/10/12/world/12abortion.html|language=en|title=Legal or Not, Abortion Rates Compare|last=Rosenthal|first=Elizabeth|date=12 tetor 2007|work=The New York Times|access-date=18 korrik 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110828173628/http://www.nytimes.com/2007/10/12/world/12abortion.html|archive-date=28 gusht 2011}}</ref> Shkalla e pasigurt e abortit në vendet në zhvillim i atribuohet pjesërisht mungesës së qasjes ndaj kontraceptivëve modernë; sipas Institutit Guttmacher, sigurimi i aksesit te kontraceptivët do të rezultonte në rreth 14.5 milion më pak aborte të pasigurta dhe 38,000 më pak vdekje nga aborti i pasigurt çdo vit në të gjithë botën. <ref>{{Cito web|url=http://www.guttmacher.org/pubs/FB-AIU-summary.pdf|title=Facts on Investing in Family Planning and Maternal and Newborn Health|publisher=Guttmacher Institute|date=nëntor 2010|accessdate=24 tetor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111020135329/http://www.guttmacher.org/pubs/FB-AIU-summary.pdf|archivedate=20 tetor 2011}}</ref> Shkalla e abortit legal, të induktuar, ndryshon shumë në të gjithë botën. Sipas raportit të punonjësve të Institutit Guttmacher, ai shkonte nga 7 në 1000 gra (Gjermani dhe Zvicër) në 30 për 1000 gra (Estoni) në vendet me statistika të plota në 2008. Përqindja e shtatëzënive që përfunduan në abort të indikuar varion nga rreth 10% (Izrael, Hollandë dhe Zvicër) në 30% (Estoni) në të njëjtin grup, megjithëse mund të jetë deri në 36% në Hungari dhe Rumani, statistikat e të cilave ishin konsiderohet jo e plotë. <ref>{{Cite journal|last=Sedgh|first=G.|last2=Singh|first2=S.|last3=Henshaw|first3=S.K.|last4=Bankole|first4=A.|year=2011|title=Legal Abortion Worldwide in 2008: Levels and Recent Trends|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3708411.html|journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health|volume=43|issue=3|pages=188–98|doi=10.1363/4318811|pmid=21884387|archive-url=https://web.archive.org/web/20120107111306/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3708411.html|archive-date=7 janar 2012}}</ref> <ref>[[National Institute of Statistics (Romania)|National Institute of Statistics]], [https://web.archive.org/web/20110515195102/http://www.insse.ro/cms/files/Anuar%20statistic/02/02%20Populatie_ro.pdf Romanian Statistical Yearbook, chapter 2, page 62], 2011</ref> Një studim amerikan në 2002 arriti në përfundimin se rreth gjysma e grave që kishin aborte po përdorin një formë kontracepsioni në kohën e mbetjes shtatzënë. Përdorimi në kundërshtim u raportua nga gjysma e atyre që përdorin [[Prezervativi|kondom]] dhe tre të katërtat e atyre që përdorin pilulën e kontrollit të lindjes ; 42% e atyre që përdorin kondom raportuan dështim përmes rrëshqitjes ose thyerjes. <ref>{{Cite journal|last=Jones|first=R.K.|last2=Darroch|first2=J.E.|last3=Henshaw|first3=S.K.|year=2002|title=Contraceptive Use Among U.S. Women Having Abortions in 2000–2001|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3429402.pdf|journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health|volume=34|issue=6|pages=294–303|doi=10.2307/3097748|jstor=3097748|pmid=12558092|archive-url=https://web.archive.org/web/20060615011127/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3429402.pdf|archive-date=15 qershor 2006}}</ref> Instituti Guttmacher vlerësoi se "shumica e aborteve në Shtetet e Bashkuara janë marrë nga gratë pakicë" sepse gratë e pakicave "kanë shkallë shumë më të larta të shtatëzënisë së paqëllimshme". <ref>{{Cite journal|last=Cohen|first=SA|year=2008|title=Abortion and Women of Color: The Bigger Picture|url=http://www.guttmacher.org/pubs/gpr/11/3/gpr110302.html|journal=Guttmacher Policy Review|volume=11|issue=3|archive-url=https://web.archive.org/web/20080915094346/http://www.guttmacher.org/pubs/gpr/11/3/gpr110302.html|language=en|archive-date=15 shtator 2008}}</ref> Shkalla e abortit gjithashtu mund të shprehet si numri mesatar i aborteve që një grua ka gjatë viteve të saj riprodhuese; kjo referohet si ''normë totale e abortit'' (TAR). === Mosha dhe metoda gestacionale === Shkalla e abortit gjithashtu ndryshon në varësi të fazës së shtatëzanisë dhe metodës së praktikuar. Në vitin 2003, Qendrat për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve (CDC) raportuan se 26% e aborteve të raportuara ligjore të raportuara në Shtetet e Bashkuara dihej që ishin marrë në shtatëzënësi të shtatëzanisë, 18% në 7 javë, 15% në 8 javë, 18% në 9 deri në 10 javë, 10% në 11 deri në 12 javë, 6% në 13 deri në 15 javë, 4% në 16 deri në 20 javë dhe 1% në më shumë se 21 javë. 91% e këtyre u klasifikuan se janë bërë nga " curettage " ( thithje-aspirim, dilation dhe kthesë, dilacion dhe evakuim ), 8% me mjete " mjekësore " ( mifepristone ),> 1% nga " instillation intrauterine " (kripur ose prostaglandin ), dhe 1% nga "tjetër" (përfshirë histerotominë dhe histerektominë ). <ref name="cdc2003">{{Cite journal|last=Strauss|first=L.T.|last2=Gamble|first2=S.B.|last3=Parker|first3=W.Y.|last4=Cook|first4=D.A.|last5=Zane|first5=S.B.|last6=Hamdan|first6=S.|last7=Centers for Disease Control Prevention|year=2006|title=Abortion surveillance – United States, 2003|url=https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/ss5511a1.htm|journal=Morbidity and Mortality Weekly Report Surveillance Summaries|volume=55|issue=SS11|pages=1–32|pmid=17119534|archive-url=https://web.archive.org/web/20170602171423/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/ss5511a1.htm|archive-date=2 qershor 2017}}</ref> Sipas CDC, për shkak të vështirësive në mbledhjen e të dhënave, të dhënat duhet të shihen si provuese dhe disa vdekje fetale të raportuara përtej 20 javësh mund të jenë vdekje natyrore të klasifikuara gabimisht si aborte, nëse heqja e fetusit të vdekur kryhet me të njëjtën procedurë si një abort i induktuar . <ref name="guttmacher">{{Cito web|publisher=The Guttmacher Institute|title=The limitations of U.S. statistics on abortion|website=Issues in Brief|location=New York|year=1997|url=http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html|access-date=6 qershor 2020|archive-date=4 prill 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120404080239/http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html|url-status=dead}}</ref> Instituti Guttmacher vlerësoi se kishte 2,200 procedura të hollimit dhe ekstraktimit të paprekshëm në SH.B.A. gjatë vitit 2000; kjo përbën <0.2% të numrit të përgjithshëm të aborteve të kryera atë vit. <ref>{{Cite journal|last=Finer|first=L.B.|last2=Henshaw|first2=S.K.|year=2003|title=Abortion Incidence and Services in the United States in 2000|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3500603.html|journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health|volume=35|issue=1|pages=6–15|doi=10.1363/3500603|pmid=12602752|archive-url=https://web.archive.org/web/20160122204324/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3500603.html|language=en|archive-date=22 janar 2016}}</ref> Në mënyrë të ngjashme, në Angli dhe Uells në 2006, 89% e përfundimeve kanë ndodhur në ose nën 12 javë, 9% midis 13 dhe 19 javë, dhe 2% në ose mbi 20 javë. 64% e atyre që raportuan ishin nga aspirimi vakum, 6% nga D&E, dhe 30% ishin mjekësorë. <ref>{{Cito web|last=Department of Health|year=2007|title=Abortion statistics, England and Wales: 2006|accessdate=12 tetor 2007|url=http://www.dh.gov.uk/en/Publicationsandstatistics/Publications/PublicationsStatistics/DH_075697|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101206002417/http://www.dh.gov.uk/en/Publicationsandstatistics/Publications/PublicationsStatistics/DH_075697|archivedate=6 dhjetor 2010}}</ref> Ekzistojnë më shumë aborte në tremujorin e dytë në vendet në zhvillim si Kina, India dhe Vietnami sesa në vendet e zhvilluara. <ref>{{Cito web|last=Cheng|first=Linan|date=1 nëntor 2008|title=Surgical versus medical methods for second-trimester induced abortion: RHL commentary|website=The WHO Reproductive Health Library|location=Geneva|publisher=World Health Organization|url=http://www.who.int/rhl/fertility/abortion/CD006714_chengl_com/en/index.html|accessdate=10 shkurt 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090215134007/http://www.who.int/rhl/fertility/abortion/CD006714_chengl_com/en/index.html|archivedate=15 shkurt 2009}} commentary on:<br /><br />{{Cite journal|last=Lohr|first=Patricia A.|last2=Hayes|first2=Jennifer L.|last3=Gemzell-Danielsson|first3=Kristina|date=23 janar 2008|title=Surgical versus medical methods for second trimester abortion|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|issue=1|page=CD006714|doi=10.1002/14651858.CD006714.pub2|pmid=18254113}}</ref> == Motivimi == === Personale === [[Skeda:AGIAbortionReasonsBarChart.png|parapamje| Një tabelë që përshkruan të dhëna të zgjedhura nga një studim AGI i vitit 1998 mbi arsyet që gratë deklaruan për abort. ]] Arsyet pse gratë kanë aborte janë të ndryshme dhe ndryshojnë në të gjithë botën. <ref name="guttmacher">{{Cito web|publisher=The Guttmacher Institute|title=The limitations of U.S. statistics on abortion|website=Issues in Brief|location=New York|year=1997|url=http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120404080239/http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html|archivedate=4 prill 2012}}</ref> Disa nga arsyet mund të përfshijnë paaftësinë për të përballuar një fëmijë, dhunën në familje, mungesën e mbështetjes, ndjenjën se janë shumë të rinj dhe dëshirën për të përfunduar arsimin ose avancimin e një karriere. <ref>{{Cite journal|last=Stotland|first=NL|date=korrik 2019|title=Update on Reproductive Rights and Women's Mental Health.|journal=The Medical Clinics of North America|volume=103|issue=4|pages=751–766|doi=10.1016/j.mcna.2019.02.006|pmid=31078205}}</ref> Arsyet shtesë përfshijnë mosgatishmerine për të rritur një fëmijë të konceptuar si rezultat i përdhunimit ose [[Incesti|incestit]] . <ref name="bankole98">{{Cite journal|last=Bankole|first=Akinrinola|last2=Singh|first2=Susheela|last3=Haas|first3=Taylor|year=1998|title=Reasons Why Women Have Induced Abortions: Evidence from 27 Countries|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=24|issue=3|pages=117–27, 152|doi=10.2307/3038208|jstor=3038208|archive-url=https://web.archive.org/web/20060117191716/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html|archive-date=17 janar 2006}}</ref> <ref name="finer2005">{{Cite journal|last=Finer|first=L.B.|last2=Frohwirth|first2=L.F.|last3=Dauphinee|first3=L.A.|last4=Singh|first4=S.|last5=Moore|first5=A. M.|year=2005|title=Reasons U.S. Women Have Abortions: Quantitative and Qualitative Perspectives|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3711005.html|journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health|volume=37|issue=3|pages=110–18|doi=10.1111/j.1931-2393.2005.tb00045.x|pmid=16150658|archive-url=https://web.archive.org/web/20120107092446/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3711005.html|language=en|archive-date=7 janar 2012}}</ref> === Shoqëria === Disa aborte janë pësuar si rezultat i presioneve shoqërore. Këto mund të përfshijnë preferencën për fëmijët e një seksi ose racë specifike, mosmiratimin e mëmësisë së vetme ose të hershme, stigmatizimin e personave me aftësi të kufizuara, mbështetje të pamjaftueshme ekonomike për familjet, mungesë qasjeje ose refuzimi të metodave kontraceptive, ose përpjekje drejt kontrollit të popullatës (të tilla si politika e një fëmije të Kinës). Këta faktorë ndonjëherë mund të rezultojnë në abort të detyrueshëm ose abort selektiv seksual . <ref name="MissingWomen">{{Cite journal|last=Oster|first=Emily|author-link=Emily Oster|date=shtator 2005|title=Explaining Asia's "Missing Women": A New Look at the Data|url=https://www.researchgate.net/publication/4994961|journal=Population and Development Review|volume=31|issue=3|pages=529–535|doi=10.1111/j.1728-4457.2005.00082.x|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207131815/https://www.researchgate.net/publication/4994961_Explaining_Asia%27s_Missing_Women_A_New_Look_at_the_Data|language=en|archive-date=7 shkurt 2019|access-date=5 shkurt 2019|quote=Households have variously resorted to female infanticide and postnatal withholding of health care; and since the mid-1980s, when technology permitting fairly low-cost determination of the sex of fetuses became available, there has been a shift toward prenatal sex selection by means of induced abortion.|url-status=live}}</ref> === Shëndeti i nënës dhe i fetusit === Një faktor shtesë është shëndeti i nënës i cili u rendit si arsyeja kryesore nga rreth një e treta e grave në 3 nga 27 vendet dhe rreth 7% e grave në një tjetër prej këtyre 27 vendeve. <ref name="guttmacher">{{Cito web|publisher=The Guttmacher Institute|title=The limitations of U.S. statistics on abortion|website=Issues in Brief|location=New York|year=1997|url=http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120404080239/http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html|archivedate=4 prill 2012}}</ref> <ref name="bankole98">{{Cite journal|last=Bankole|first=Akinrinola|last2=Singh|first2=Susheela|last3=Haas|first3=Taylor|year=1998|title=Reasons Why Women Have Induced Abortions: Evidence from 27 Countries|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=24|issue=3|pages=117–27, 152|doi=10.2307/3038208|jstor=3038208|archive-url=https://web.archive.org/web/20060117191716/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html|archive-date=17 janar 2006}}</ref> Në SH.B.A., vendimet e Gjykatës Supreme në ''Roe v.'' ''Wade'' dhe ''Doe v.'' ''Bolton'' : "vendosi që interesi i shtetit për jetën e fetusit u bë imponues vetëm në pikën e qëndrueshmërisë, të përcaktuar si pika në të cilën fetusi mund të mbijetojë në mënyrë të pavarur nga nëna e saj. Edhe pas pikës së qëndrueshmërisë, shteti nuk mund të favorizojë jetën e fetusit gjatë jetës ose shëndetit të gruas shtatzënë. Sipas të drejtës së intimitetit, mjekët duhet të jenë të lirë të përdorin "gjykimin e tyre mjekësor për ruajtjen e jetës ose shëndetit të nënës". Në të njëjtën ditë që Gjykata vendosi Roe, ajo gjithashtu vendosi Doe v. Bolton, në të cilin Gjykata përcaktoi shëndetin shumë gjerësisht: "Gjykimi mjekësor mund të ushtrohet në dritën e të gjithë faktorëve — fizik, emocional, psikologjik, familjar dhe moshës së gruas - të rëndësishme për mirëqenien e pacientit. Të gjithë këta faktorë mund të lidhen me shëndetin. Kjo i lejon mjekut që ndjek, dhomën që i duhet për të gjykuar më të mirën e tij mjekësore. " {{Rp|1200–01}} Opinioni publik u zhvendos në Amerikë pas zbulimit të personalitetit televiziv Sherri Finkbine gjatë muajit të saj të pestë të shtatzënisë se ajo ishte ekspozuar ndaj talidomidit . Në pamundësi për të marrë një abort legal në Shtetet e Bashkuara, ajo udhëtoi për në Suedi. Nga viti 1962 deri më 1965, një shpërthim i fruthit gjerman la 15,000 bebe me defekte të rënda gjatë lindjes. Në vitin 1967, Shoqata Mjekësore Amerikane mbështeti publikisht liberalizimin e ligjeve të abortit. Një sondazh i Qendrës Kombëtare të Kërkimit të Opinionit në 1965 tregoi se 73% e abortit të mbështetur kur jeta e nënës ishte në rrezik, 57% kur defektet e lindjes ishin të pranishme dhe 59% për shtatëzënitë si rezultat i përdhunimit ose incestit. {{Sfn|Doan|2007}} ==== Kanceri ==== Shkalla e kancerit gjatë shtatëzanisë është 0,02–1%, dhe në shumë raste, kanceri i nënës çon në konsiderimin e abortit për të mbrojtur jetën e nënës, ose si përgjigje ndaj dëmtimit të mundshëm që mund t'i ndodhë fetusit gjatë trajtimit. Kjo është veçanërisht e vërtetë për [[Kanceri i qafës së mitrës|kancerin e qafës së mitrës]], lloji më i zakonshëm i të cilit ndodh në 1 nga çdo 2,000–13,000 shtatzëni, për të cilën fillimi i trajtimit "nuk mund të bashkëjetojë me ruajtjen e jetës së fetusit (përveç nëse zgjidhet kimioterapia neo -jujuvante)". Kanceri i qafës së mitrës në fazën shumë të hershme (I dhe IIa) mund të trajtohet me histerektomi radikale dhe diseksion të nyjes limfatike të legenit, terapi rrezatimi, ose të dyja, ndërsa fazat e mëvonshme trajtohen me anë të radioterapisë. Kimioterapia mund të përdoret njëkohësisht. Trajtimi i kancerit të gjirit gjatë shtatëzënësisë përfshin gjithashtu konsiderata të fetusit, sepse lumpektomia dekurajohet në favor të mastektomisë radikale të modifikuar , përveç nëse shtatzënia me kohë të vonë lejon që terapia rrezatuese pasuese të administrohet pas lindjes. <ref name="Weisz">{{Cite journal|last=Weisz|first=B|last2=Schiff|first2=E|last3=Lishner|first3=M|year=2001|title=Cancer in pregnancy: maternal and fetal implications|url=http://humupd.oxfordjournals.org/content/7/4/384.full.pdf|journal=Human Reproduction Update|volume=7|issue=4|pages=384–393|doi=10.1093/humupd/7.4.384|pmid=11476351|archive-url=https://web.archive.org/web/20151015195038/http://humupd.oxfordjournals.org/content/7/4/384.full.pdf|archive-date=15 tetor 2015}}</ref> Ekspozimi ndaj një ilaçi të vetëm kimioterapie vlerësohet të shkaktojë një rrezik prej 7,5–17% të efekteve teratogenic në fetus, me rreziqe më të larta për trajtime të shumta ilaçe. Trajtimi me më shumë se 40 Gy rrezatimi zakonisht shkakton abort spontan. Ekspozimi në doza shumë më të ulëta gjatë tremujorit të parë, veçanërisht 8 deri në 15 javë të zhvillimit, mund të shkaktojë paaftësi intelektuale ose mikrocefali, dhe ekspozimi në këtë ose fazat pasuese mund të shkaktojë ulje të rritjes intrauterine dhe peshës së lindjes. Ekspozimet mbi 0,005-0,025 Gy shkaktojnë një ulje të varur nga doza në [[Koeficienti i inteligjencës|IQ]] . <ref name="Weisz">{{Cite journal|last=Weisz|first=B|last2=Schiff|first2=E|last3=Lishner|first3=M|year=2001|title=Cancer in pregnancy: maternal and fetal implications|url=http://humupd.oxfordjournals.org/content/7/4/384.full.pdf|journal=Human Reproduction Update|volume=7|issue=4|pages=384–393|doi=10.1093/humupd/7.4.384|pmid=11476351|archive-url=https://web.archive.org/web/20151015195038/http://humupd.oxfordjournals.org/content/7/4/384.full.pdf|archive-date=15 tetor 2015}}</ref> Shtë e mundur që të zvogëlohet në masë të madhe ekspozimi ndaj rrezatimit me mburojë të barkut, në varësi të asaj se sa zona që rrezatohet është nga fetusi. <ref>{{Cite journal|last=Mayr|first=NA|last2=Wen|first2=BC|last3=Saw|first3=CB|year=1998|title=Radiation therapy during pregnancy|url=https://archive.org/details/sim_obstetrics-and-gynecology-clinics-of-north-america_1998-06_25_2/page/301|language=en|journal=Obstetrics & Gynecology Clinics of North America|volume=25|issue=2|pages=301–21|doi=10.1016/s0889-8545(05)70006-1|pmid=9629572}}</ref> <ref name="pmid11237773">{{Cite journal|vauthors=Fenig E, Mishaeli M, Kalish Y, Lishner M|year=2001|title=Pregnancy and radiation.|journal=Cancer Treatment Reviews|volume=27|issue=1|pages=1–7|doi=10.1053/ctrv.2000.0193|pmid=11237773}}</ref> Procesi i lindjes në vetvete mund të rrezikojë edhe nënën. "Dorëzimi vaginal mund të rezultojë në shpërndarjen e qelizave neoplastike në kanalet limfovaskulare, hemorragjinë, rrjedhjen e qafës së mitrës dhe implantimin e qelizave malinje në vendin episiotomisë, ndërsa lindja abdominale mund të vonojë fillimin e trajtimit jo kirurgjikal." <ref name="pmid19197101">{{Cite journal|vauthors=Li WW, Yau TN, Leung CW, Pong WM, Chan MY|year=2009|title=Large-cell neuroendocrine carcinoma of the uterine cervix complicating pregnancy|journal=Hong Kong Medical Journal|volume=15|issue=1|pages=69–72|pmid=19197101}}</ref> == Historite dhe feja == [[Skeda:AngkorWatAbortionAD1150.JPG|parapamje| Bas-Relief në Angkor Wat, [[Kamboxhia|Kamboxhi]], c. 1150, duke përshkruar një demon që shkakton një abort duke goditur barkun e një gruaje shtatëzënë me një guaskë . <ref name="potts">{{Cite journal|last=Potts|first=M.|last2=Graff|first2=M.|last3=Taing|first3=J.|year=2007|title=Thousand-year-old depictions of massage abortion|journal=Journal of Family Planning and Reproductive Health Care|volume=33|issue=4|pages=233–34|doi=10.1783/147118907782101904|pmid=17925100|doi-access=free}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Mould R|title=Mould's Medical Anecdotes|page=[https://archive.org/details/moreofmouldsmedi00moulrich/page/406 406]|publisher=CRC Press|year=1996|isbn=978-0-85274-119-1|url=https://archive.org/details/moreofmouldsmedi00moulrich/page/406}}</ref> ]] [[Skeda:FrenchPeriodicalPills-January61845,BostonDailyTimes.jpg|parapamje| "Pilula Periodike Franceze". Një shembull i një reklame klandestine të botuar në një botim të janarit 1845 të ''Boston Daily Times'' . ]] Që nga kohërat e lashta, abortet janë bërë duke përdorur një numër metodash, duke përfshirë ilaçe bimore, mjete të mprehta, me forcë, ose përmes metodave të tjera tradicionale . <ref name="Management of Abortion, Chp 1">{{Cite book|chapter=1. Abortion and medicine: A sociopolitical history|last2=Lichtenberg|archivedate=19 janar 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119025652/http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|chapter-url=http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|last4=Grimes|first4=DA|last3=Borgatta|first3=L|first2=ES|isbn=978-1-4443-1293-5|last=Paul|first=M|edition=1st|title=Management of Unintended and Abnormal Pregnancy|location=Oxford|year=2009|publisher=John Wiley & Sons|ol=15895486W}}</ref> Aborti i induktuar ka histori të gjatë dhe mund të gjurmohet në civilizime aq të ndryshme sa Kina nën Shennong (rreth 2700 pes), [[Egjipti i lashtë|Egjipti i Lashtë]] me Papirusin e tij Ebers (rreth 1550 pes) dhe Perandorisë Romake në kohën e Juvenal (shek. 200 e.s.). Një nga përfaqësimet më të hershme të njohura artistike të abortit është në një lehtësim të bas në Angkor Wat (rreth 1150). Gjetur në një seri friezesh që përfaqësojnë gjykimin pas vdekjes në kulturën [[Hinduizmi|hindu]] dhe [[Budizmi|budiste]], ajo përshkruan teknikën e abortit abdominal. <ref name="potts">{{Cite journal|last=Potts|first=M.|last2=Graff|first2=M.|last3=Taing|first3=J.|year=2007|title=Thousand-year-old depictions of massage abortion|journal=Journal of Family Planning and Reproductive Health Care|volume=33|issue=4|pages=233–34|doi=10.1783/147118907782101904|pmid=17925100|doi-access=free}}</ref> Disa studiues mjekësorë dhe kundërshtarë të abortit kanë sugjeruar që [[Betimi i Hipokratit|Betimi i Hipokratit i]] ndaloi mjekët [[Greqia e lashtë|Grekë të Lashtë të]] kryejnë aborte; <ref name="Management of Abortion, Chp 1">{{Cite book|chapter=1. Abortion and medicine: A sociopolitical history|last2=Lichtenberg|archivedate=19 janar 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119025652/http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|chapter-url=http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|last4=Grimes|first4=DA|last3=Borgatta|first3=L|first2=ES|isbn=978-1-4443-1293-5|last=Paul|first=M|edition=1st|title=Management of Unintended and Abnormal Pregnancy|location=Oxford|year=2009|publisher=John Wiley & Sons|ol=15895486W}}</ref> studiues të tjerë nuk pajtohen me këtë interpretim, dhe deklarojnë se tekstet mjekësore të Hipokratit Corpus përmbajnë përshkrime të teknikave abortive, së bashku me [[Betimi i Hipokratit|Betimin]] . <ref>{{Cite book|first=Steven|last=Miles|authorlink=Steven H. Miles|title=The Hippocratic Oath and the Ethics of Medicine|url=https://archive.org/details/hippocraticoathe0000mile|language=en|year=2005|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-518820-2}}</ref> Mjeku Scribonius Largus shkroi në 43 pas Krishtit që Betimi i Hipokratit ndalon abortin, siç bëri Soranus, edhe pse me sa duket jo të gjithë mjekët i përmbaheshin asaj rreptësisht në atë kohë. Sipas veprës së ''Gjinekologjisë së'' Soranus 'të shekullit të 1-të dhe të erës sonë, një palë e mjekëve dëboi të gjithë abortët siç kërkohet nga Betimi i Hipokratit; pala tjetër - së cilës i përkiste - ishte e gatshme të përshkruaje aborte, por vetëm për hir të shëndetit të nënës. <ref name="Largus">{{Cito web|url=http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/aconite/largus.html|language=en|title=Scribonius Largus and the Oath of Hippocrates|website=penelope.uchicago.edu}}</ref> <ref name="Soranus">{{Cite book|last=Soranus, Owsei Temkin|title=Soranus' Gynecology|date=1956|publisher=JHU Press|page=I.19.60|url=https://books.google.com/books?id=YsKWfh31gxwC|accessdate=6 tetor 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151015195038/https://books.google.com/books?id=YsKWfh31gxwC|archivedate=15 tetor 2015|isbn=9780801843204}}</ref> [[Aristoteli]], në traktatin e tij për ''Politikën e'' qeverisë (350 pes), e dënon foshnjërinë si një mjet për kontrollin e popullatës. Ai preferoi abortin në raste të tilla, me kufizimin <ref>{{Cite book|first=Paul|last=Carrick|title=Medical Ethics in the Ancient World|year=2001|publisher=Georgetown University Press|isbn=978-0-87840-849-8}}</ref> " <nowiki>[se ai]</nowiki> duhet të praktikohet mbi të para se të zhvillojë ndjesi dhe jetë; sepse linja midis abortit të ligjshëm dhe të paligjshëm do të shënohet me faktin e të qenit sensacion dhe qenie gjallë ". <ref>{{Cito web|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0058%3Abook%3D7%3Asection%3D1335b|title=Aristotle, Politics|last=Rackham|first=H.|year=1944|publisher=Harvard University Press|accessdate=21 qershor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110622094459/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0058%3Abook%3D7%3Asection%3D1335b|archivedate=22 qershor 2011}}</ref> Në Krishterim, [[Papa Sisto V|Papa Sixtus V]] (1585–90) ishte Papa i parë para 1869 që deklaroi se aborti është vetëvrasje pavarësisht nga faza e shtatëzënësisë; dhe shqiptimi i tij i vitit 1588 u anulua tre vjet më vonë nga pasardhësi i tij. Përgjatë shumicës së historisë së saj, Kisha Katolike ishte e ndarë nëse besonte se aborti i hershëm ishte vrasje dhe nuk filloi të kundërshtonte fuqishëm abortin deri në shekullin e 19-të. <ref name="Management of Abortion, Chp 1">{{Cite book|chapter=1. Abortion and medicine: A sociopolitical history|last2=Lichtenberg|archivedate=19 janar 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119025652/http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|chapter-url=http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|last4=Grimes|first4=DA|last3=Borgatta|first3=L|first2=ES|isbn=978-1-4443-1293-5|last=Paul|first=M|edition=1st|title=Management of Unintended and Abnormal Pregnancy|location=Oxford|year=2009|publisher=John Wiley & Sons|ol=15895486W}}</ref> Disa historianë kanë shkruar se para shekullit të 19-të shumica e autorëve katolikë nuk e konsideronin ndërprerjen e shtatzënisë para "shpejtimit" ose "depërtimit" si një abort. <ref>Joan Cadden, "Western medicine and natural philosophy," in Vern L. Bullough and James A. Brundage, eds., ''Handbook of Medieval Sexuality'', Garland, 1996, pp. 51–80.</ref> <ref>Cyril C. Means, Jr., "A historian's view," in Robert E. Hall, ed., ''Abortion in a Changing World'', vol. 1, Columbia University Press, 1970, pp. 16–24.</ref> Nga viti 1750, ekskomunikimi u bë ndëshkimi për abortet. <ref>{{Cite journal|date=1996|title=Abortion and Catholic thought. The little-known history.|journal=Conscience (Washington, D.C.)|volume=17|issue=3|pages=2–5|pmid=12178868}}</ref> Deklaratat e bëra në 1992 në Katekizmin e Kishës Katolike, përmbledhja e kodifikuar e mësimeve të Kishës, kundërshtuan abortin. <ref>{{Cito web|title=Catechism of the Catholic Church - The fifth commandment|url=https://www.vatican.va/archive/ccc_css/archive/catechism/p3s2c2a5.htm|language=en|website=www.vatican.va|accessdate=4 dhjetor 2019}}</ref> Një studim i vitit 1995 raportoi që gratë katolike kanë po aq të ngjarë sa popullata e përgjithshme të ndërpresë një shtatëzani, [[Protestantizmi|protestantët]] kanë më pak të ngjarë ta bëjnë këtë, dhe të krishterët ungjillorë kanë më pak gjasa ta bëjnë këtë. <ref name="guttmacher">{{Cito web|publisher=The Guttmacher Institute|title=The limitations of U.S. statistics on abortion|website=Issues in Brief|location=New York|year=1997|url=http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120404080239/http://www.guttmacher.org/pubs/ib14.html|archivedate=4 prill 2012}}</ref> <ref name="bankole98">{{Cite journal|last=Bankole|first=Akinrinola|last2=Singh|first2=Susheela|last3=Haas|first3=Taylor|year=1998|title=Reasons Why Women Have Induced Abortions: Evidence from 27 Countries|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=24|issue=3|pages=117–27, 152|doi=10.2307/3038208|jstor=3038208|archive-url=https://web.archive.org/web/20060117191716/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2411798.html|archive-date=17 janar 2006}}</ref> Tradita islame ka lejuar tradicionalisht abortin deri në një moment në kohën kur muslimanët besojnë se shpirti hyn në fetus, <ref name="Management of Abortion, Chp 1">{{Cite book|chapter=1. Abortion and medicine: A sociopolitical history|last2=Lichtenberg|archivedate=19 janar 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119025652/http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|chapter-url=http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|last4=Grimes|first4=DA|last3=Borgatta|first3=L|first2=ES|isbn=978-1-4443-1293-5|last=Paul|first=M|edition=1st|title=Management of Unintended and Abnormal Pregnancy|location=Oxford|year=2009|publisher=John Wiley & Sons|ol=15895486W}}</ref> konsiderohet nga teologë të ndryshëm të jetë në ngjizje, 40 ditë pas ngjizjes, 120 ditë pas ngjizjes, ose të shpejtohet . <ref name="BBC and Islam / Abortion">{{Cito web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/islamethics/abortion_1.shtml|title=Religions&nbsp;– Islam: Abortion|publisher=BBC|accessdate=10 dhjetor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111009065222/http://www.bbc.co.uk/religion/religions/islam/islamethics/abortion_1.shtml|archivedate=9 tetor 2011}}</ref> Sidoqoftë, aborti është kryesisht i kufizuar ose i ndaluar në zonat me besim të lartë islam siç janë Lindja e Mesme dhe Afrika e Veriut . <ref>{{Cito web|title=Abortion in the Middle East and North Africa|url=http://www.prb.org/pdf08/MENAabortion.pdf|last=Dabash|first=Rasha|publisher=Population Research Bureau|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111006171600/http://www.prb.org/pdf08/MENAabortion.pdf|archivedate=6 tetor 2011|year=2008}}</ref> Në Evropë dhe Amerikën e Veriut, teknikat e abortit përparuan duke filluar nga shekulli i 17-të. Sidoqoftë, konservatorizmi nga shumica e mjekëve në lidhje me çështjet seksuale parandaloi zgjerimin e gjerë të teknikave të sigurta të abortit. <ref name="Management of Abortion, Chp 1">{{Cite book|chapter=1. Abortion and medicine: A sociopolitical history|last2=Lichtenberg|archivedate=19 janar 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119025652/http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|chapter-url=http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|last4=Grimes|first4=DA|last3=Borgatta|first3=L|first2=ES|isbn=978-1-4443-1293-5|last=Paul|first=M|edition=1st|title=Management of Unintended and Abnormal Pregnancy|location=Oxford|year=2009|publisher=John Wiley & Sons|ol=15895486W}}</ref> Praktikues të tjerë mjekësorë përveç disa mjekëve reklamuan shërbimet e tyre, dhe ato nuk ishin të rregulluara gjerësisht deri në shekullin e 19-të, kur praktika (nganjëherë quhet ''restelizëm'' ) <ref>{{Cite news|url=http://time.com/4093214/suffragettes-abortion/|title=The Suffragettes Would Not Agree With Feminists Today on Abortion|last=Dannenfelser|first=Marjorie|date=4 nëntor 2015|work=Time|access-date=4 nëntor 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151106015742/http://time.com/4093214/suffragettes-abortion/|archive-date=6 nëntor 2015}}</ref> ishte e ndaluar si në Shtetet e Bashkuara ashtu edhe në Mbretërinë e Bashkuar. Grupet e kishave si dhe mjekët ishin mjaft ndikues në lëvizjet kundër abortit . Në SH.B.A., sipas disa burimeve, aborti ishte më i rrezikshëm se lindja e fëmijëve deri rreth vitit 1930 kur përmirësimet shtesë në procedurat e abortit në lidhje me lindjen e fëmijëve e bënë abortin më të sigurt. <ref group="note">By 1930, medical procedures in the US had improved for both childbirth and abortion but not equally, and induced abortion in the first trimester had become safer than childbirth. In 1973, ''Roe v. Wade'' acknowledged that abortion in the first trimester was safer than childbirth: </ref> Sidoqoftë, burime të tjera pohojnë se në shekullin e 19-të abortet e hershme nën kushtet higjeno-sanitare në të cilat zakonisht punonin mamitë ishin relativisht të sigurta. <ref>{{Cite journal|last=Lee Charles A|year=1838|title=Report of a trial for murder|journal=American Journal of the Medical Sciences|volume=XXII|pages=351–53}}</ref> <ref>Benjamin Bailey, "Induction of abortion and premature labor," ''North American Journal of Homeopathy'', vol. XI, no. 3 (1896), pp. 144–50.</ref> <ref>Keith Simpson, ''Forensic Medicine'', Edward Arnold Publishers, 1969 [first published 1947], pp. 173–74.</ref> Për më tepër, disa komentues kanë shkruar se, megjithë procedurat e përmirësuara mjekësore, periudha nga vitet 1930 deri në legalizim gjithashtu pa një zbatim më të zellshëm të ligjeve kundër abortit, dhe njëkohësisht një kontroll në rritje të ofruesve të abortit nga krimi i organizuar. <ref>Leslie J. Reagan, ''When Abortion Was a Crime: Women, Medicine, and Law in the United States, 1867–1973'', University of California Press, 1997.</ref> <ref>Max Evans, ''Madam Millie: Bordellos from Silver City to Ketchikan'', University of New Mexico Press, 2002, pp. 209–18, 230, 267–86, 305.</ref> <ref>James Donner, ''Women in Trouble: The Truth about Abortion in America'', Monarch Books, 1959.</ref> <ref>Ann Oakley, ''The Captured Womb'', Basil Blackwell, 1984, p. 91.</ref> <ref>Rickie Solinger, ''The Abortionist: A Woman Against the Law'', The Free Press, 1994, pp. xi, 5, 16–17, 157–75.</ref> Rusia Sovjetike (1919), Islanda (1935) dhe Suedia (1938) ishin ndër vendet e para që legalizuan disa ose të gjitha format e abortit. <ref name="cbctrust">{{Cito web|url=http://www.cbctrust.com/history_law_religion.php|title=Abortion Law, History & Religion|accessdate=23 mars 2008|publisher=Childbirth By Choice Trust|archiveurl=https://archive.today/20080208053146/http://www.cbctrust.com/history_law_religion.php|archivedate=12 janar 2013}}</ref> Në vitin 1935, Gjermania naziste u miratua një ligj që lejonte abortet për ata që konsiderohen "të sëmurë me trashëgimi", ndërsa gratë që konsiderohen të aksioneve gjermane ishin posaçërisht të ndaluara të bënin aborte. <ref>For sources describing abortion policy in Nazi Germany, see: </ref> Duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit XX, aborti u legalizua në një numër më të madh vendesh. <ref name="Management of Abortion, Chp 1">{{Cite book|chapter=1. Abortion and medicine: A sociopolitical history|last2=Lichtenberg|archivedate=19 janar 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120119025652/http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|chapter-url=http://media.wiley.com/product_data/excerpt/62/14051769/1405176962.pdf|last4=Grimes|first4=DA|last3=Borgatta|first3=L|first2=ES|isbn=978-1-4443-1293-5|last=Paul|first=M|edition=1st|title=Management of Unintended and Abnormal Pregnancy|location=Oxford|year=2009|publisher=John Wiley & Sons|ol=15895486W}}</ref> == Shoqëria dhe kultura == === Debati për abortin === Aborti i indikuar ka qenë prej kohësh burimi i një debati të konsiderueshëm. Ështjet etike, [[Morali|morale]], filozofike, [[Dështimi i zhvillimit të fetusit|biologjike]], fetare dhe juridike që lidhen me abortin kanë të bëjnë me [[Vlerat kulturore|sistemet e vlerave]] . Mendimet e abortit mund të jenë për të drejtat e fetusit, autoritetin qeveritar dhe [[të drejtat e grave]] . Si në debatin publik ashtu edhe në atë privat, argumentet e paraqitura në favor të ose kundër përdorimit të abortit përqendrohen në ose lejueshmërinë morale të një aborti të detyruar, ose në justifikimin e ligjeve që lejojnë ose kufizojnë abortin. <ref>{{Cite book|first=Courtney|last=Farrell|title=Abortion Debate|publisher=ABDO Publishing Company|year=2010|pages=6–7|isbn=978-1-61785-264-0}}</ref> Deklarata e Shoqatës Mjekësore Botërore mbi Abortin Terapeutik shënon, "rrethanat që sjellin interesat e një nëne në konflikt me interesat e fëmijës së saj të palindur krijojnë një dilemë dhe shtrojnë pyetjen nëse shtatzënia duhet të ndërpritet qëllimisht". <ref>{{Cito web|url=http://www.wma.net/en/30publications/10policies/a1/|title=WMA Declaration on Therapeutic Abortion|publisher=World Medical Association|accessdate=28 tetor 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151028182953/http://www.wma.net/en/30publications/10policies/a1/|archivedate=28 tetor 2015}}</ref> Debatet për abortin, veçanërisht në lidhje me ligjet e abortit, shpesh kryesohen nga grupe që mbrojnë njërën nga këto dy pozicione. Grupet kundër abortit që favorizojnë kufizime më të mëdha ligjore mbi abortin, përfshirë ndalimin e plotë, shpesh e përshkruajnë veten si "pro-jetës" ndërsa grupet e të drejtave të abortit që janë kundër kufizimeve të tilla ligjore e përshkruajnë veten si "zgjedhje pro". <ref>Farrell, p. 8</ref> Në përgjithësi, pozicioni i mëparshëm argumenton se fetusi njerëzor është një person njerëzor me të drejtë të jetojë, duke e bërë abortin moralisht të njëjtë me vrasjet . Pozicioni i fundit argumenton që një grua ka të drejta të caktuara riprodhuese, veçanërisht të drejtën për të vendosur nëse duhet të kryejë apo jo një shtatëzani. === Ligji modern i abortit === Ligjet aktuale që kanë të bëjnë me abortin janë të shumëllojshme. Faktorët fetarë, moral dhe kulturorë vazhdojnë të ndikojnë në ligjet e abortit në të gjithë botën. E drejta për jetën, e drejta e lirisë, e drejta për sigurinë e personit dhe e drejta për [[Higjena seksuale|shëndetin riprodhues]] janë çështje madhore të të drejtave të njeriut që ndonjëherë përbëjnë bazën e ekzistencës ose mungesës së ligjeve për abort. Në juridiksione ku aborti është i ligjshëm, disa kërkesa të caktuara shpesh duhet të përmbushen përpara se një grua të mund të kryejë një abort të sigurt, ligjor (një abort i kryer pa pëlqimin e gruas konsiderohet fetet ). Këto kërkesa zakonisht varen nga mosha e fetusit, shpesh duke përdorur një sistem të bazuar në [[Shtatzania|tremujor]] për të rregulluar dritaren e ligjshmërisë, ose si në SH.B.A., nga vlerësimi i një mjeku për qëndrueshmërinë e fetusit. Disa juridiksione kërkojnë një periudhë pritjeje përpara procedurës, të përshkruajnë shpërndarjen e informacionit mbi zhvillimin e fetusit, ose kërkojnë që prindërit të kontaktohen nëse vajza e tyre e mitur kërkon një abort. <ref>{{Cito web|url=http://internationalfamilyplanningperspectives.org/pubs/MandatoryCounseling.pdf|title=The Impact of State Mandatory Counseling and Waiting Period Laws on Abortion: A Literature Review|publisher=Guttmacher Institute|last=Theodore J. Joyce|date=prill 2009|accessdate=31 dhjetor 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120316155239/http://internationalfamilyplanningperspectives.org/pubs/MandatoryCounseling.pdf|archivedate=16 mars 2012}}</ref> Juridiksione të tjera mund të kërkojnë që një grua të marrë pëlqimin e babait të fetusit përpara se të abortojë fetusin, që ofruesit e abortit të informojnë gratë për rreziqet shëndetësore të procedurës - ndonjëherë duke përfshirë "rreziqe" që nuk mbështeten nga literatura mjekësore "dhe që autorizimet e shumta mjekësore të vërtetojnë që aborti është ose i nevojshëm mjekësor ose social. Shumë kufizime hiqen në situata emergjente. Kina, e cila ka përfunduar e tyre <ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2015/oct/29/china-abandons-one-child-policy|title=China ends one-child policy after 35 years|last=Phillips|first=Tom|date=29 tetor 2015|work=The Guardian|access-date=30 nëntor 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161201021629/https://www.theguardian.com/world/2015/oct/29/china-abandons-one-child-policy|language=en|archive-date=1 dhjetor 2016|issn=0261-3077}}</ref> politikën një-fëmijë, dhe tani ka një politikë me dy fëmijë, <ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/10/30/world/asia/china-end-one-child-policy.html|title=China Ends One-Child Policy, Allowing Families Two Children|last=Buckley|first=Chris|date=29 tetor 2015|work=The New York Times|access-date=30 nëntor 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161124102045/http://www.nytimes.com/2015/10/30/world/asia/china-end-one-child-policy.html|language=en|archive-date=24 nëntor 2016|issn=0362-4331}}</ref> <ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-34665539|language=en|title=China to end one-child policy and allow two|date=29 tetor 2015|work=BBC News|access-date=30 nëntor 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161121005729/http://www.bbc.com/news/world-asia-34665539|archive-date=21 nëntor 2016}}</ref> ka në kohë të inkorporuar aborte detyrueshme si pjesë e strategjisë së tyre të kontrollit të popullsisë. Juridiksione të tjera ndalojnë abortin pothuajse tërësisht. Shumë, por jo të gjitha, këto lejojnë abortime ligjore në rrethana të ndryshme. Këto rrethana ndryshojnë në bazë të juridiksionit, por mund të përfshijnë nëse shtatzënia është rezultat i dhunimit ose incestit, zhvillimi i fetusit është i dëmtuar, mirëqënia fizike ose mendore e gruas është e rrezikuar, ose konsideratat socio-ekonomike e bëjnë lindjen e fëmijëve si një vështirësi. <ref name="Dev98-07">{{Cite journal|last=Boland|first=R.|last2=Katzive|first2=L.|year=2008|title=Developments in Laws on Induced Abortion: 1998–2007|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3411008.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=34|issue=3|pages=110–20|doi=10.1363/3411008|pmid=18957353|archive-url=https://web.archive.org/web/20111007221828/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3411008.html|archive-date=7 tetor 2011|doi-access=free}}</ref> Në vendet ku aborti është i ndaluar tërësisht, siç është Nikaragua, autoritetet mjekësore kanë regjistruar rritje të vdekjes së nënës direkt dhe indirekt për shkak të shtatzënisë, si dhe vdekje për shkak të frikës së mjekëve nga ndjekja penale nëse trajtojnë emergjenca të tjera gjinekologjike. <ref>{{Cito web|title=European delegation visits Nicaragua to examine effects of abortion ban|date=26 nëntor 2007|publisher=Ipas|accessdate=15 qershor 2009|url=http://www.ipas.org/Library/News/News_Items/European_delegation_visits_Nicaragua_to_examine_effects_of_abortion_ban.aspx|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080417033829/http://www.ipas.org/Library/News/News_Items/European_delegation_visits_Nicaragua_to_examine_effects_of_abortion_ban.aspx|archivedate=17 prill 2008|quote=More than 82 maternal deaths had been registered in Nicaragua since the change. During this same period, indirect obstetric deaths, or deaths caused by illnesses aggravated by the normal effects of pregnancy and not due to direct obstetric causes, have doubled.}}</ref> <ref>{{Cite news|url=http://insidecostarica.com/special_reports/2008-06/nicaragua_womens_movement.htm|title=Nicaragua: 'The Women's Movement Is in Opposition'|date=28 qershor 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20110606102151/http://insidecostarica.com/special_reports/2008-06/nicaragua_womens_movement.htm|language=en|archive-date=6 qershor 2011|publisher=Inside Costa Rica|agency=IPS|location=Montevideo}}</ref> Disa vende, të tilla si Bangladeshi, që nominalisht ndalojnë abortin, mund të mbështesin gjithashtu klinika që kryejnë aborte nën maskën e higjenës menstruale. <ref>{{Cito web|title=Surgical Abortion: History and Overview|publisher=National Abortion Federation|accessdate=4 shtator 2006|url=http://www.prochoice.org/education/resources/surg_history_overview.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060922152349/http://www.prochoice.org/education/resources/surg_history_overview.html|archivedate=22 shtator 2006}}</ref> Kjo është gjithashtu një terminologji në mjekësinë tradicionale. <ref name="nations1977">{{Cite journal|vauthors=Nations MK, Misago C, Fonseca W, Correia LL, Campbell OM|date=qershor 1997|title=Women's hidden transcripts about abortion in Brazil|url=https://archive.org/details/sim_social-science-medicine_1997-06_44_12/page/1833|journal=Social Science & Medicine|volume=44|issue=12|pages=1833–45|doi=10.1016/s0277-9536(96)00293-6|pmid=9194245|quote=Two folk medical conditions, "delayed" (atrasada) and "suspended" (suspendida) menstruation, are described as perceived by poor Brazilian women in Northeast Brazil. Culturally prescribed methods to "regulate" these conditions and provoke menstrual bleeding are also described&nbsp;...}}</ref> Në vendet ku aborti është i paligjshëm ose mbart stigmë të rëndë sociale, gratë shtatzëna mund të përfshihen në turizëm mjekësor dhe të udhëtojnë në vendet ku mund të përfundojnë shtatëzënitë. <ref>{{Cite journal|last=Henshaw|first=S.K.|year=1991|title=The Accessibility of Abortion Services in the United States|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3501603.pdf|journal=Family Planning Perspectives|volume=23|issue=6|pages=246–63|citeseerx=10.1.1.360.6115|doi=10.2307/2135775|jstor=2135775|archive-url=https://web.archive.org/web/20160324041912/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3501603.pdf|archive-date=24 mars 2016|access-date=25 tetor 2017}}</ref> Gratë pa mjetet për të udhëtuar mund të drejtohen tek ofruesit e aborteve të paligjshme ose të përpiqen të kryejnë një abort vetë. <ref>{{Cito web|title=Need Abortion, Will Travel|first=Marcy|last=Bloom|date=25 shkurt 2008|publisher=RH Reality Check|accessdate=15 qershor 2009|url=http://www.rhrealitycheck.org/blog/2008/02/25/need-abortion-will-travel|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081130010309/http://www.rhrealitycheck.org/blog/2008/02/25/need-abortion-will-travel|archivedate=30 nëntor 2008}}</ref> Organizata Women on Waves, ka siguruar edukim në lidhje me abortet mjekësore që nga viti 1999. OJQ-ja krijoi një klinikë mjekësore të lëvizshme brenda një kontejneri transportues, i cili më pas udhëton me anije me qira në vendet me ligje kufizuese të abortit. Për shkak se anijet janë të regjistruara në Hollandë, ligji Hollandez mbizotëron kur anija ndodhet në ujërat ndërkombëtare. Ndërsa është në port, organizata ofron punëtori dhe arsim falas; ndërsa në ujërat ndërkombëtare, personeli mjekësor është i aftë të përshkruajë ilaçe aborte mjekësore dhe këshillime. <ref>{{Cite journal|last=Gomperts|first=Rebecca|date=2002|title=Women on Waves: Where next for the abortion boat?|journal=Reproductive Health Matters|volume=10|issue=19|pages=180–83|doi=10.1016/S0968-8080(02)00004-6|pmid=12369324|doi-access=free}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Best|first=Alyssa|date=2005|title=Abortion Rights along the Irish-English Border and the Liminality of Women's Experiences|journal=Dialectical Anthropology|volume=29|issue=3–4|pages=423–37|doi=10.1007/s10624-005-3863-x|issn=0304-4092}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Lambert-Beatty|first=Carrie|date=2008|title=Twelve miles: Boundaries of the new art/activism|journal=Signs: Journal of Women in Culture and Society|volume=33|issue=2|pages=309–27|doi=10.1086/521179}}</ref> === Aborti selektiv seksual === Sonografia dhe amniocenteza i lejojnë prindërit të përcaktojnë seksin para lindjes. Zhvillimi i kësaj teknologjie ka çuar në abort selektiv seksual, ose përfundimin e një fetusi bazuar në seks. Përfundimi selektiv i një fetusi femër është më i zakonshëm. Aborti seksual selektiv është pjesërisht përgjegjës për pabarazitë e dukshme midis niveleve të lindjeve të fëmijëve meshkuj dhe femra në disa vende. Preferenca për fëmijët meshkuj raportohet në shumë zona të Azisë, dhe aborti i përdorur për të kufizuar lindjet e grave është raportuar në Tajvan, Kore të Jugut, Indi dhe Kinë. Ky devijim nga normat standarde të lindjeve të meshkujve dhe femrave ndodh pavarësisht nga fakti që vendi në fjalë mund të ketë ndaluar zyrtarisht abortin përzgjedhës seksual ose madje edhe kontrollimin e seksit. <ref>{{Cite news|url=http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L06779563.htm|title=Selective abortion blamed for India's missing girls|last=Reaney|first=Patricia|work=Reuters|access-date=3 dhjetor 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20060220072756/http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L06779563.htm|language=en|archive-date=20 shkurt 2006}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Sudha|first=S.|last2=Rajan|first2=S. Irudaya|date=korrik 1999|title=Female Demographic Disadvantage in India 1981–1991: Sex Selective Abortions and Female Infanticide|url=http://www.hsph.harvard.edu/organizations/healthnet/gender/docs/sudha.html|journal=Development and Change|volume=30|issue=3|pages=585–618|doi=10.1111/1467-7660.00130|pmid=20162850|archive-url=https://web.archive.org/web/20030101210623/http://www.hsph.harvard.edu/organizations/healthnet/gender/docs/sudha.html|language=en|archive-date=1 janar 2003|access-date=3 dhjetor 2008}}</ref> <ref name="LOC India">{{Cito web|url=https://www.loc.gov/law/help/sex-selection/india.php|language=en|publisher=Library of Congress|title=Sex Selection & Abortion: India|date=4 prill 2011|accessdate=18 korrik 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927234151/http://www.loc.gov/law/help/sex-selection/india.php|archivedate=27 shtator 2011}}</ref> Në Kinë, një preferencë historike për një fëmijë mashkull është përkeqësuar nga politika e një fëmije, e cila u miratua në 1979. <ref>{{Cite journal|last=Graham|first=Maureen J.|last2=Larsen|last3=Xu|date=qershor 1998|title=Son Preference in Anhui Province, China|url=http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2407298.html|journal=International Family Planning Perspectives|volume=24|issue=2|pages=72–77|doi=10.2307/2991929|jstor=2991929|archive-url=https://web.archive.org/web/20120106165446/http://www.guttmacher.org/pubs/journals/2407298.html|language=en|archive-date=6 janar 2012}}</ref> Shumë vende kanë ndërmarrë hapa legjislativ për të zvogëluar incidencën e abortit seksual selektiv. Në [[Konferenca ndërkombëtare mbi Popullsinë dhe Zhvillimin|Konferencën Ndërkombëtare për Popullsinë dhe Zhvillimin]] në 1994 mbi 180 shtete ranë dakord të eleminojnë "të gjitha format e diskriminimit ndaj fëmijës së vajzës dhe shkaqet kryesore të preferencës së djalit", <ref name="UNFPA">{{Cito web|url=http://www.unfpa.org/webdav/site/global/shared/documents/publications/2011/Preventing_gender-biased_sex_selection.pdf|title=Preventing gender-biased sex selection|publisher=UNFPA|accessdate=1 nëntor 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111011095023/https://www.unfpa.org/webdav/site/global/shared/documents/publications/2011/Preventing_gender-biased_sex_selection.pdf|archivedate=11 tetor 2011}}</ref> kushte të dënuara gjithashtu nga një rezolutë e [[Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës|PACE]] në 2011. <ref>{{Cito web|url=http://assembly.coe.int/Documents/WorkingDocs/Doc11/EDOC12715.pdf|title=Prenatal sex selection|publisher=Parliamentary Assembly of the Council of Europe|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111003133834/http://assembly.coe.int/Documents/WorkingDocs/Doc11/EDOC12715.pdf|archivedate=3 tetor 2011|accessdate=17 nëntor 2015}}</ref> Organizata [[Organizata Botërore e Shëndetësisë|Botërore e Shëndetit]] dhe [[UNICEF]], së bashku me agjensitë e tjera të Kombeve të Bashkuara, kanë zbuluar se masat për të zvogëluar aksesin ndaj abortit janë shumë më pak efektive në zvogëlimin e aborteve përzgjedhëse seksuale sesa masat për të zvogëluar pabarazinë gjinore. === Dhuna kundër abortit === Në një numër rastesh, ofruesit e abortit dhe këto lehtësira u janë nënshtruar formave të ndryshme të dhunës, duke përfshirë vrasje, përpjekje për vrasje, rrëmbim, kërcitje, sulm, zjarrvënie dhe bomba. Dhuna kundër abortit klasifikohet nga burime qeveritare dhe studimore si terrorizëm. <ref name="csis">{{Cito web|last=Smith, G. Davidson|publisher=Canadian Security Intelligence Service|year=1998|url=http://www.csis-scrs.gc.ca/en/publications/commentary/com74.asp|title=Single Issue Terrorism Commentary|accessdate=1 shtator 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071015065711/http://csis-scrs.gc.ca/en/publications/commentary/com74.asp|archivedate=15 tetor 2007}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Wilson|first=M.|last2=Lynxwiler|first2=J.|year=1988|title=Abortion clinic violence as terrorism|journal=Studies in Conflict & Terrorism|volume=11|issue=4|pages=263–73|doi=10.1080/10576108808435717|pmid=11618209}}</ref> Në SH.B.A. dhe Kanada, mbi 8,000 incidente dhune, shkelje dhe kërcënime me vdekje janë regjistruar nga ofruesit që nga viti 1977, duke përfshirë mbi 200 bomba / zjarrvënie dhe qindra sulme. <ref>{{Cito web|url=https://prochoice.org/wp-content/uploads/2017-NAF-Violence-and-Disruption-Statistics.pdf|title=2017 VIOLENCE AND DISRUPTION STATISTICS|last=National Abortion Federation|date=2017}}</ref> Shumica e kundërshtarëve të abortit nuk janë përfshirë në akte të dhunshme. Në Shtetet e Bashkuara janë vrarë katër mjekë që kryenin aborte: David Gunn (1993), John Britton (1994), Barnett Slepian (1998) dhe George Tiller (2009). Gjithashtu të vrarë, në SH.B.A. dhe Australi, kanë qenë personel të tjerë në klinikat e abortit, duke përfshirë recepsionistë dhe roje sigurie si James Barrett, Shannon Lowney, Lee Ann Nichols dhe Robert Sanderson. Plagosje (p.sh., Garson Romalis ) dhe vrasje të mbetur në tentativë kanë ndodhur gjithashtu në Shtetet e Bashkuara dhe Kanada. Qindra bomba, zjarrvënie, sulme acide, pushtime dhe incidente të vandalizmit kundër ofruesve të abortit kanë ndodhur. <ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1993/03/12/opinion/the-death-of-dr-gunn.html|language=en|title=The Death of Dr. Gunn|date=12 mars 1993|work=The New York Times|archive-url=https://web.archive.org/web/20161110071743/http://www.nytimes.com/1993/03/12/opinion/the-death-of-dr-gunn.html|archive-date=10 nëntor 2016}}</ref> <ref name="naf">{{Cito web|publisher=National Abortion Federation|year=2009|url=http://www.prochoice.org/pubs_research/publications/downloads/about_abortion/violence_stats.pdf|title=Incidence of Violence & Disruption Against Abortion Providers in the U.S. & Canada|accessdate=9 shkurt 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100613042214/http://prochoice.org/pubs_research/publications/downloads/about_abortion/violence_stats.pdf|archivedate=13 qershor 2010}}</ref> Autorët e dukshëm të dhunës kundër abortit përfshijnë Eric Robert Rudolph, Scott Roeder, Shelley Shannon dhe Paul Jennings Hill, personi i parë që u ekzekutua në Shtetet e Bashkuara për vrasjen e një ofruesi të abortit. <ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/theguardian/1999/feb/03/features11.g26|title=The bomber under siege|last=Borger|first=Julian|date=3 shkurt 1999|work=The Guardian|archive-url=https://web.archive.org/web/20170222105914/https://www.theguardian.com/theguardian/1999/feb/03/features11.g26|language=en|archive-date=22 shkurt 2017|location=London}}</ref> Mbrojtja ligjore e aksesit ndaj abortit është sjellë në disa vende ku aborti është i ligjshëm. Këto ligje zakonisht kërkojnë të mbrojnë klinikat e abortit nga pengesat, vandalizmi, selektimi dhe veprime të tjera, ose të mbrojnë gratë dhe punonjësit e institucioneve të tilla nga kërcënimet dhe ngacmimet. Shumë më e zakonshme se dhuna fizike është presioni psikologjik. Në vitin 2003, Chris Danze organizoi organizata kundër abortit në të gjithë Teksasin për të parandaluar ndërtimin e një objekti të Planifikuar të prindërve në Austin. Organizatat lëshuan informacionin personal në internet, për ata që merreshin me ndërtimin, duke u dërguar atyre deri në 1200 telefonata në ditë dhe duke kontaktuar kishat e tyre. <ref name="Doan">{{Cite book|title=Opposition and Intimidation:The abortion wars and strategies of political harassment|url=https://archive.org/details/oppositionintimi00doan|last=Alesha E. Doan|year=2007|page=[https://archive.org/details/oppositionintimi00doan/page/n13 2]|publisher=University of Michigan}}</ref> Disa protestues regjistrojnë gra që hyjnë në klinika në kamera. == Kafshët e tjera == Aborti spontan ndodh në kafshë të ndryshme. Për shembull, te delet mund të shkaktohet nga stresi ose nga ushtrimi fizik, siç është përplasja nëpër dyer ose ndjekja nga qentë. <ref>{{Cite book|last=Spencer, James B.|title=Sheep Husbandry in Canada|year=1908|page=114|oclc=798508694}}</ref> Tek lopët, aborti mund të shkaktohet nga sëmundje ngjitëse, siç është bruceloza ose ''Campylobacter'', por shpesh mund të kontrollohet nga vaksinimi. <ref>{{Cito web|url=http://www.teara.govt.nz/1966/B/BeefCattleAndBeefProduction/ManagementAndHusbandryOfBeefCattle/en|title=Beef cattle and Beef production: Management and Husbandry of Beef Cattle|year=1966|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090101142401/http://www.teara.govt.nz/1966/B/BeefCattleAndBeefProduction/ManagementAndHusbandryOfBeefCattle/en|archivedate=1 janar 2009}}</ref> Ushqimi i [[Pisha|gjilpërave të pishave]] gjithashtu mund të shkaktojë aborte në lopë. <ref>{{Cite book|last=Myers|first=Brandon|last2=Beckett|first2=Jonathon|title=Animal Health Care and Maintenance|chapter=Pine needle abortion|chapter-url=http://ag.arizona.edu/arec/pubs/rmg/4%20animalcare&healthmaintenance/31%20pineneedleabortion01.pdf|accessdate=10 prill 2013|year=2001|publisher=Arizona Cooperative Extension, University of Arizona|location=Tucson|pages=47–50|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150728003136/http://ag.arizona.edu/AREC/pubs/rmg/4%20animalcare%26healthmaintenance/31%20pineneedleabortion01.pdf|archivedate=28 korrik 2015}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Kim|first=Ill-Hwa|last2=Choi|first2=Kyung-Chul|last3=An|first3=Beum-Soo|last4=Choi|first4=In-Gyu|last5=Kim|first5=Byung-Ki|last6=Oh|first6=Young-Kyoon|last7=Jeung|first7=Eui-Bae|year=2003|title=Effect on abortion of feeding Korean pine needles to pregnant Korean native cows|journal=Canadian Journal of Veterinary Research|publisher=Canadian Veterinary Medical Association|volume=67|issue=3|pages=194–97|pmc=227052|pmid=12889725}}</ref> Disa bimë, duke përfshirë leshterikun, lakrën e skuqur, bllokimin e [[Kakuda|helmit]] dhe duhanin e pemëve, dihet se shkaktojnë deformime të fetusit dhe abort në bagëti <ref name="Kirkbride">{{Cite book|last=Njaa|first=Bradley L., editor|title=Kirkbride's Diagnosis of Abortion and Neonatal Loss in Animals|year=2011|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-95852-0}}</ref> {{Rp|45–46}} dhe në dele dhe dhi. {{Rp|77–80}} Tek kuajt, një fetus mund të abortohet ose rivendoset nëse ka sindromë vdekjeprurëse të bardhë (aganglionoza e zorrëve kongjenitale). Embrionet e shkumës që janë homozigote për gjenin dominues të bardhë (WW) janë teorizuar që gjithashtu të abortohen ose resorbohen para lindjes. <ref name="phj">{{Cito web|url=http://www.painthorsejournal.com/pastissues/pdfs/byahair-mar04.pdf|title=By a Hair|last=Overton|first=Rebecca|website=Paint Horse Journal|date=mars 2003|accessdate=19 dhjetor 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130218233122/http://www.painthorsejournal.com/pastissues/pdfs/byahair-mar04.pdf|archivedate=18 shkurt 2013}}</ref> Në shumë lloje të peshkaqenë dhe rrezet, abortet e shkaktuara nga stresi ndodhin shpesh gjatë kapjes. <ref>{{Cite journal|last=Adams|first=Kye R.|last2=Fetterplace|first2=Lachlan C.|last3=Davis|first3=Andrew R.|last4=Taylor|first4=Matthew D.|last5=Knott|first5=Nathan A.|date=janar 2018|title=Sharks, rays and abortion: The prevalence of capture-induced parturition in elasmobranchs|url=http://marxiv.org/k2qvy/|journal=Biological Conservation|volume=217|pages=11–27|doi=10.1016/j.biocon.2017.10.010|access-date=6 qershor 2020|archive-date=23 shkurt 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190223020619/https://marxiv.org/k2qvy/|url-status=dead}}</ref> Infeksioni viral mund të shkaktojë abort tek qentë. <ref name="dogabort1">{{Cito web|url=http://www.petmd.com/dog/conditions/infectious-parasitic/c_dg_canine_herpesvirus_infection|title=Herpesvirus in dog pups|publisher=petMD|accessdate=18 dhjetor 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131109165216/http://www.petmd.com/dog/conditions/infectious-parasitic/c_dg_canine_herpesvirus_infection|archivedate=9 nëntor 2013}} </ref> Macet mund të pësojnë abort spontan për shumë arsye, përfshirë pabarazinë hormonale. Një abort dhe kombinim i kombinuar kryhet tek macet shtatzëna, veçanërisht në programet e kthimit në kurth-neuter, për të parandaluar lindjen e koteleve të padëshiruara. <ref name="spay1">{{Cito web|url=http://www.carolsferals.org/spaying-pregnant-females/|title=Spaying Pregnant Females|publisher=Carol's Ferals|accessdate=17 dhjetor 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121118110647/http://www.carolsferals.org/spaying-pregnant-females/|archivedate=18 nëntor 2012}} </ref> <ref name="spay2">{{Cito web|url=http://www.petmd.com/blogs/fullyvetted/2007/may/feline-abortion-often-unnerving-necessity|title=Feline abortion: often an unnerving necessity|first=Jennifer|last=Coates|date=7 maj 2007|publisher=petMD|accessdate=18 dhjetor 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120121085850/http://www.petmd.com/blogs/fullyvetted/2007/may/feline-abortion-often-unnerving-necessity|archivedate=21 janar 2012}} </ref> <ref name="spay3">{{Cito web|url=http://www.carolsferals.org/spaying-pregnant-females/|title=Feline abortion: often an unnerving necessity (Part 2)|first=Patty|last=Khuly|date=1 prill 2011|publisher=petMD|accessdate=18 dhjetor 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121118110647/http://www.carolsferals.org/spaying-pregnant-females/|archivedate=18 nëntor 2012}} </ref> Brejtësit femra mund të përfundojnë një shtatëzani kur i ekspozohen erës së një mashkulli që nuk është përgjegjës për shtatzëninë, i njohur si efekti Bruce . <ref name="Schwagmeyer"> {{Cite journal|last=Schwagmeyer|first=P.L.|year=1979|title=The Bruce Effect: An Evaluation of Male/Female Advantages|url=https://archive.org/details/sim_american-naturalist_1979-12_114_6/page/932|language=en|journal=The American Naturalist|volume=114|issue=6|pages=932–38|doi=10.1086/283541|jstor=2460564}} </ref> Aborti gjithashtu mund të shkaktohet te kafshët, në kontekstin e [[Blegtoria|blegtorisë]] . Për shembull, aborti mund të shkaktohet në mares që janë bashkuar në mënyrë të pahijshme, ose që janë blerë nga pronarë që nuk e kanë kuptuar mares ishin shtatzënë, ose që janë shtatzënë me fletë binjake. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=jlZAT-9VwUIC|title=Equine Reproduction|page=563|first=Angus O.|last=McKinnon|first2=James L.|last2=Voss|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=0-8121-1427-2|year=1993|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150315091737/http://books.google.com/books?id=jlZAT-9VwUIC|archivedate=15 mars 2015}}</ref> Fetidi mund të ndodhë në kuaj dhe zebrë për shkak të ngacmimit mashkullor të mareve shtatzëna ose kopulimit të detyruar, <ref>{{Cite journal|last=Berger|first=Joel W|last2=Vuletić|first2=L|last3=Boberić|first3=J|last4=Milosavljević|first4=A|last5=Dilparić|first5=S|last6=Tomin|first6=R|last7=Naumović|first7=P|date=5 maj 1983|title=Induced abortion and social factors in wild horses|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_1983-05-05_303_5912/page/59|language=en|journal=Nature|volume=303|issue=5912|pages=59–61|bibcode=1983Natur.303...59B|doi=10.1038/303059a0|pmid=6682487}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Pluháček|first=Jan|last2=Bartos|first2=L|year=2000|title=Male infanticide in captive plains zebra, Equus burchelli|url=http://af.czu.cz/~bartos/publications/pdf/Pluhacek_Bartos_2000_AB.pdf|journal=Animal Behaviour|volume=59|issue=4|pages=689–94|doi=10.1006/anbe.1999.1371|pmid=10792924|archive-url=https://web.archive.org/web/20110718170925/http://af.czu.cz/~bartos/publications/pdf/Pluhacek_Bartos_2000_AB.pdf|archive-date=18 korrik 2011|access-date=6 qershor 2020|url-status=dead}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Pluháček|first=Jan|year=2005|title=Further evidence for male infanticide and feticide in captive plains zebra, ''Equus burchelli''|url=http://www.ivb.cz/folia/54/3/258-262.pdf|journal=Folia Zoologica|volume=54|issue=3|pages=258–62|archive-url=https://web.archive.org/web/20120222174717/http://www.ivb.cz/folia/54/3/258-262.pdf|archive-date=22 shkurt 2012|access-date=12 prill 2009|url-status=dead}}</ref> edhe pse frekuenca në natyrë është vënë në dyshim. <ref>{{Cite journal|last=Kirkpatrick|first=J.F.|last2=Turner|first2=J.W.|year=1991|title=Changes in Herd Stallions among Feral Horse Bands and the Absence of Forced Copulation and Induced Abortion|url=https://archive.org/details/sim_behavioral-ecology-and-sociobiology_1991-10_29_3/page/217|language=en|journal=Behavioral Ecology and Sociobiology|volume=29|issue=3|pages=217–19|doi=10.1007/BF00166404|jstor=4600608}}</ref> Majmunët mashkull langur gri mund të sulmojnë femrat pas marrjes së mashkullit, duke shkaktuar abort. <ref>{{Cite journal|last=Agoramoorthy|first=G.|last2=Mohnot|first2=S.M.|last3=Sommer|first3=V.|last4=Srivastava|first4=A.|year=1988|title=Abortions in free ranging Hanuman langurs (''Presbytis entellus'')&nbsp;– a male induced strategy?|journal=Human Evolution|volume=3|issue=4|pages=297–308|doi=10.1007/BF02435859}}</ref> == Shënime == <nowiki> [[Kategoria:Faqe me përkthime të pashqyrtuara]]</nowiki> bh8z8nofnvbimdeio22sjwtolhj7oem Stetoskopi 0 290165 2465467 2437723 2022-07-27T21:11:16Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:Stethoscope-2.png|parapamje|240px|Stetoskopi modern]] '''Stetoskopi''' është një pajisje [[Mjekësia|mjekësore]] akustike për dëgjimin e tingujve të brendshëm të një kafshe ose trupi njerëzor. Zakonisht ka një rezonator të vogël në formë disku, i cili vendoset në lëkurë, dhe një ose dy tuba të lidhur me dy kufje. Një stetoskop mund të përdoret për të dëgjuar tingujt e bërë nga [[Tingujt e zemrës|zemra]], mushkëritë ose [[Trakti gastrointestinal|zorrët]], si dhe rrjedhja e gjakut në [[Arteria|arteriet]] dhe [[Vena|venat]]. Në kombinim me një [[Sfigmomanometri|sfigmomanometër]] manual, zakonisht përdoret kur matet [[Shtypja e gjakut|shtypja e gjakut]]. Më rrallë, "stetoskopët e mekanikut", të pajisur me shirita në formë shufre, përdoren për të dëgjuar tingujt e brendshëm të bërë nga makinat, siç është diagnostikimi i një motori automobilistik që funksionon keq duke dëgjuar tingujt të pjesëve të saj të brendshme. Stetoskopët mund të përdoren gjithashtu për të kontrolluar dhomat shkencore të vakumit për rrjedhjet dhe për detyra të ndryshme të tjera të shkallës së vogël të monitorimit akustik. ==Historia== Stetoskopi u shpik në Francë në vitin 1816 nga [[Rene laennec]]. Ai përbëhej nga një tub prej druri dhe ishte monoural. Laennec shpiku stetoskopin sepse nuk ishte e rehatshme duke e vendosur veshin direkt në gjoksin e një gruaje për të dëgjuar zemrën e saj.<ref>{{cite journal|title=Rene Theophile Hyacinthe Laënnec (1781–1826): The Man Behind the Stethoscope|author=Roguin A|language=en|date=shtator 2006|pmc=1570491|pmid=17048358|volume=4|issue=3|pages=230–5|journal=Clin Med Res|doi=10.3121/cmr.4.3.230}}</ref><ref name="picard-victorian-london">{{cite book|last1=Picard|first1=Liza|authorlink1=Liza Picard|title=Victorian London: the life of a city, 1840–1870|url=https://archive.org/details/victorianlondonl0000pica_e5i4|date=2005|publisher=Weidenfeld & Nicolson|location=London|isbn=978-0297847335|language=en}}</ref>{{rp|186}} Ai vuri re se një copë letër e mbështjellë, e vendosur midis gjoksit të pacientit dhe veshit të tij, mund të forconte tingujt e zemrës pa kërkuar kontakt fizik.<ref>{{Cite book|title=Mending Bodies, Saving Souls|url=https://archive.org/details/mendingbodiessav00riss_997|last=Risse|first=Guenter|publisher=Oxford University Press|language=en|year=1999|isbn=978-0-19-505523-8|location=Oxford|pages=[https://archive.org/details/mendingbodiessav00riss_997/page/n336 316]}}</ref> Pajisja e Laennec ishte e ngjashme me [[Boria e veshit|borinë e zakonshme të veshit]], një formë historike e aparatit të dëgjimit; në të vërtetë, shpikja e tij ishte pothuajse e padallueshme në strukturë dhe funksion nga trumbeta, e cila zakonisht quhej "mikrofon". Laennec e quajti pajisjen e tij "stetoskop"<ref name="Foreign_Medicine_and_Surgery_1820">{{Citation |year=1820 |title=Laennec's new system of diagnosis |journal=The Quarterly Journal of Foreign Medicine and Surgery and of the Sciences Connected with Them |language=en |volume=2 |pages=51–68 |url=https://books.google.com/books?id=LNVLAAAAYAAJ&dq=stethoscope&pg=PA58#v=onepage&q&f=false |postscript=.}}</ref> (steto- + -scope, "shtrirje gjoksi"), dhe ai e quajti përdorimin e saj "auskultrues të ndërmjetme", sepse ishte auskultrues me një mjet të ndërmjetëm midis trupit të pacientit dhe veshit të mjekut. Stetoskopi i parë fleksibël i çdo lloji mund të ketë qenë një instrument binaural me nyje të artikuluar jo shumë qartë i përshkruar në vitin 1829.<ref>Wilks, p. 490, cites Comins, "A flexible stethoscope", ''Lancet'' 29 August 1829.</ref> Në vitin 1840, [[Golding Bird]] përshkruan një stetoskop që ai kishte përdorur me një tub fleksibël. Bird ishte i pari që publikoi një përshkrim të një stetoskopi të tillë, por ai vuri në dukje në letrën e tij ekzistencën e mëparshme të një dizajni të mëparshëm (për të cilin ai mendonte se ishte me dobi të vogël), të cilin ai e përshkroi si boria e veshit të gjarprit. Stetoskopi i shpendëve kishte një kufje të vetme.<ref>Samuel Wilks, "Evolution of the stethoscope", ''Popular Science'', '''vol. 22''', no. 28, pp. 488–91, Feb 1883 {{ISSN|0161-7370}}.<br />Golding Bird, [https://books.google.com/books?id=9FXVoGcVJygC&pg=PA440#v=onepage&q&f=true "Advantages presented by the employment of a stethoscope with a flexible tube"], ''London Medical Gazette'', '''vol. 1''', pp. 440–12, 11 dhjetor 1840.</ref> Në vitin 1851, mjeku irlandez Arthur Leared shpiku një stetoskop binaural, dhe më 1852, George Philip Cammann përsosi projektin e instrumentit të stetoskopit (që përdorte të dy veshët) për prodhimin komercial, i cili është bërë standardi që nga ajo kohë. Cammann gjithashtu shkroi një traktat kryesor mbi diagnozën me anë të auskultruesit, të cilën stetoskopi i rafinuar binaural e bëri të mundur. Deri në 1873, ka pasur përshkrime të një stetoskopi diferencial që mund të lidhej në vende paksa të ndryshme për të krijuar një efekt të lehtë stereo, megjithëse ky nuk u bë një mjet standard në praktikën klinike. Somerville Scott Alison përshkroi shpikjen e tij të stetofonit në Royal Society më 1858; stetofoni kishte dy këmbana të ndara, duke lejuar përdoruesin të dëgjojë dhe krahasojë tinguj që rrjedhin nga dy vende diskrete. Kjo u përdor për të bërë studime përfundimtare mbi dëgjimin binaural dhe përpunimin auditor që njohuri të përparuara për lokalizimin e shëndoshë dhe përfundimisht çojnë në një kuptim të bashkimit binaural.<ref name=Wade2008>{{cite journal|last1=Wade|first1=Nicholas J.|last2=Deutsch|first2=Diana|title=Binaural Hearing – Before and After the Stethophone|journal=Acoustics Today|language=en|date=korrik 2008|pages=16–27|url=http://acousticstoday.org/wp-content/uploads/2017/07/Article_2of3_from_ATCODK_4_3.pdf}}</ref> Historiani mjekësor [[Jacalyn Duffin]] ka argumentuar se shpikja e stetoskopit shënoi një hap të madh në ripërcaktimin e sëmundjes nga të qenit një sërë simptomash, deri në sensin aktual të një sëmundjeje si problem me një sistem anatomik edhe nëse nuk ka simptoma të dukshme. Ky rikonceptim ka ndodhur pjesërisht, argumenton Duffin, sepse përpara stetoskopëve, nuk kishte instrumente jo-vdekjeprurëse për të eksploruar anatominë e brendshme.<ref>{{cite web|last=Duffin|first=Jacalyn|title=Big Ideas: Jacalyn Duffin on the History of the Stethoscope|language=en|url=http://ww3.tvo.org/video/182217/jacalyn-duffin-history-stethoscope|publisher=TVO|accessdate=28 nëntor 2012|archive-date=27 shtator 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130927173037/http://ww3.tvo.org/video/182217/jacalyn-duffin-history-stethoscope|url-status=dead}}</ref> ==Praktika aktuale== [[Skeda:Standardized-Patient-Program-examining-t he-abdomen.jpg|parapamje|right|Një mjek duke përdorur një stetoskop për të dëgjuar barkun e një pacienti]] Stetoskopët janë një simbol i profesionistëve të kujdesit shëndetësor. Ofruesit e kujdesit shëndetësor shpesh shihen ose përshkruhen të veshur një stetoskop rreth qafës. Një studim hulumtues i vitit 2012 pohoi se stetoskopi, kur u krahasua me pajisjet e tjera mjekësore, kishte ndikimin më të lartë pozitiv në besueshmërinë e perceptuar të praktikuesit të parë me të.<ref>{{cite journal|title=Impact of the Presence of Medical Equipment in Images on Viewers' Perceptions of the Trustworthiness of an Individual On-Screen|volume=14|issue=4|pages=e100|language=en|journal=Journal of Medical Internet Research |doi=10.2196/jmir.1986|pmid=22782078|pmc=3409609|year=2012|last1=Jiwa|first1=Moyez|last2=Millett|first2=Stephan|last3=Meng|first3=Xingqiong|last4=Hewitt|first4=Vivien M.}}</ref> Mendimet mbizotëruese mbi dobinë e stetoskopit në praktikën aktuale klinike ndryshojnë në varësi të specialitetit mjekësor. Studimet kanë treguar që aftësia e auskultacionit (d.m.th. aftësia për të bërë një diagnozë bazuar në atë që dëgjohet përmes një stetoskopi) ka qenë në rënie për disa kohë, të tilla që disa arsimtarë të mjekësisë po punojnë për rivendosjen e saj.<ref name="pmid_15571638">{{Citation |last=Wilkins |first=RL |year=2004 |title=Is the stethoscope on the verge of becoming obsolete? |journal=Respir Care |language=en |volume=49 |issue=12 |pages=1488–1489 |pmid=15571638 |postscript=.}}</ref><ref name="Respir_Care_2005_50_5_660">{{Citation |last=Murphy |first=R |year=2005 |title=The stethoscope – obsolescence or marriage? |journal=Respir Care |language=en |volume=50 |issue=5 |pages=660–661 |url=http://rc.rcjournal.com/content/50/5/660.full.pdf+html |postscript=.}}</ref><ref name="Bernstein_2016-01-02">{{Citation |last=Bernstein |first=Lenny |date=2016-01-02 |title=Heart doctors are listening for clues to the future of their stethoscopes |journal=Washington Post |url=https://www.washingtonpost.com/national/health-science/heart-doctors-are-listening-for-clues-to-the-future-of-their-stethoscopes/2016/01/02/bd73b000-a98d-11e5-8058-480b572b4aae_story.html |language=en}}</ref> Në praktikën e përgjithshme, matja tradicionale e shypjes së gjakut duke përdorur një [[Sfigmomanometri|sfigmomanometër]] mekanik me pranga dhe stetoskop inflatable gradualisht po zëvendësohet me monitorë të automatizuar të shtypjes së gjakut.<ref name="pmid_30715088">{{Citation |last=Roerecke |first=M |last2=Kaczorowski |first2=J |last3=Myers |first3=MG |year=2019 |title=Comparing automated office blood pressure readings with other methods of blood pressure measurement for identifying patients with possible hypertension: a systematic review and meta-analysis |journal=JAMA Intern Med |language=en |volume= 179 |page= 351|pmid=30715088 |doi=10.1001/jamainternmed.2018.6551 |postscript=. |pmc=6439707}}</ref> == Referime == {{reflist}} [[Kategoria:Shpikje franceze]] [[Kategoria:Pajisje mjekësore]] 1tugvuv5s67n3xynynks21l1pfsvrje Big Five (gjueti) 0 297466 2465432 2438296 2022-07-27T19:22:34Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:Big five gam.jpg|parapamje|300px|Pesë kafshë të mëdha]] Në [[Afrika|Afrikë]], pesë kafshët e mëdha të gjahut janë [[Luani|luani]], [[Leopardi Afrikan|leopardi]], [[Rinoceronti|rinoceronti]] (të dy llojet e [[Rinoceronti i zi jug-qendror|zi jug-qendror]] dhe [[Rinoceronti i bardhë jugor|i bardhë jugor]]), [[Elefanti afrikan|elefanti]] dhe [[Bualli afrikan|bualli i Kepit]].<ref name="capstick-safari">{{cite book|last=Capstick|first=Peter H.|title=Safari, the last adventure|url=https://archive.org/details/safarilastadvent0000caps|year=1984|publisher=St. Martin's Press|language=en|isbn=978-0-312-69657-3|page=[https://archive.org/details/safarilastadvent0000caps/page/148 148]|quote=Generally known as the "Big Five," the group we're talking about comprises lion, leopard, elephant, Cape buffalo and rhino, although not necessarily in that order.}}</ref> Termi u shpik nga gjahtarë të gjahut të madh dhe i referohet pesë kafshëve më të vështira në Afrikë për të gjuajtur në këmbë,<ref name="capstick-dark">{{cite book|last=Capstick|first=Peter H.|title=Death in the Dark Continent|year=1983|publisher=St. Martin's Press|language=en|isbn=978-0-312-18615-9|page=13|quote=No human being could begin to outrun any of the big five, nor would he last more than a few seconds in any contest of strength.}}</ref><ref>{{cite book|last=Du Toit|first=Richard|title=Africa's Big Five|year=2001|publisher=Struik Publishers|language=en|isbn=978-1-86872-582-3}}</ref> por tani përdoret gjerësisht edhe nga operatorët turistikë [[Safari|safari]].<ref>{{cite web |title=Understanding and Protecting the Big Five in South Africa |url=https://www.goeco.org/article/understand-the-big-five-in-south-africa |website=goeco.org |language=en |access-date=14 dhjetor 2018}}</ref><ref name="About"> {{cite web | last = Zijlma | first = Anouk | title= The Big Five: Index | work = Africa for Visitors | publisher = [[About.com]] |language=en | url = http://goafrica.about.com/library/bl.bigfive.index.htm | access-date = 2006-12-29 | archive-url= https://web.archive.org/web/20070209033821/http://goafrica.about.com/library/bl.bigfive.index.htm| archive-date= 9 shkurt 2007| url-status= live}}</ref><ref>{{cite web |last1=Nelson |first1=Marsea |title=Ten Wild Facts about the "Big Five" |url=https://www.worldwildlife.org/blogs/good-nature-travel/posts/ten-wild-facts-about-the-big-five |website=www.worldwildlife.org |publisher=worldwildlife.org |language=en |access-date=14 dhjetor 2018}}</ref> Pesë kafshët e mëdha paraqiten në kartëmonedhat e [[Randi jugafrikane|randit jugafrikane]]. Vendet ku mund të gjenden të gjithë përfshijnë [[Angola|Angolën]], [[Botsvana]], [[Zambia]], [[Uganda]], [[Namibia]], [[Afrika e Jugut]], [[Kenia]], [[Tanzania]], [[Zimbabve]], [[Republika Demokratike e Kongos]], [[Ruanda]] dhe [[Malavi]].<ref>{{cite web|url=http://www.lonelyplanet.com/travel-tips-and-articles/lonely-planets-best-in-travel-2014-top-10-countries|title=Lonely Planet's Best in Travel 2014 - top 10 countries|first=Lonely|last=Planet|date=28 tetor 2013|website=lonelyplanet.com|language=en}}</ref><ref>{{cite web|url=http://ugandatravelblog.com/news/rhinos-return-rwanda-10-years/|title=Rhinos Return to Rwanda's Akagera National Park after 10 Years|date=2 maj 2017|website=ugandatravelblog.com|language=en|access-date=2 maj 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20180720140057/http://ugandatravelblog.com/news/rhinos-return-rwanda-10-years/|archive-date=20 korrik 2018|url-status=dead}}</ref> ==Galeria== <gallery> Skeda:African Buffalo.JPG|[[Bualli afrikan]] Skeda:Leopard africa.jpg|[[Leopardi Afrikan]] Skeda:Lion waiting in Namibia.jpg|[[Luani]] Skeda:Elephant Kruger 2003.jpg|[[Elefanti afrikan]] Skeda:Rhino-216.jpg|[[Rinoceronti i zi]] </gallery> == Referime == {{reflist}} [[Kategoria:Gjueti]] [[Kategoria:Gjitarët e Afrikës]] [[Kategoria:Turizmi në Afrikë]] 26g52gtql8q4cd4i9mvnqbgo5npcnie Azerët 0 297557 2465440 2438299 2022-07-27T19:43:29Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Grup etnik | group = Azerbajxhanasit<br />''Azərbaycanlılar, Azərilər''<br />{{lang|az|آذربایجانلیلار، آذریلر}} | image = [[File:Vue du petit et du grand Ararat prise du Village Tatare, Sirbaghan (grey scale original).jpg|300px]] | image_caption = Pamje e Ararati-t të Madh dhe të Vogël me fshatin "Tatar" (Azer), 1838 |popullsia = rreth 28–35 milionë<ref>{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/people-clusters.php?peo2=126 |title=Azerbaijani |publisher=Joshua Project|accessdate=24 janar 2012}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=YJwsAQAAIAAJ&dq=30+milionë+South+Azerbaijan&q=30-35 |title=The Continuum Political Encyclopedia of the Middle East|author=[[Avraham Sela|Sela, Avraham]]|publisher=Continuum|year=2002|isbn=0-8264-1413-3|page=197|quote=30–35 milionë}}</ref> | region1 = {{flagcountry|Iran}} | pop1 = më shumë se 15 milionë <small>(Encyclopædia Britannica)<ref name="eb">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46833/Azerbaijani|language=en|title=Azerbaijani (people)|work=Encyclopædia Britannica|accessdate=24 janar 2012}}</ref></small><br />12.9-18 milionë <small>(CIA factbook,<ref name="CIA Iran">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#People|title=Iran|work=CIA: The World Factbook|publisher=CIA|date=14 nëntor 2011|accessdate=4 tetor 2012|quote=16% of 77,891,220 [12.5 million]|archive-date=3 shkurt 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#People|language=en|url-status=dead}}</ref> Knüppel,<ref name="16mil">Michael Knüppel, "TURKIC LANGUAGES OF PERSIA: AN OVERVIEW", Encyclopaedia Iranica [http://www.iranicaonline.org/articles/turkic-languages-overview] "Altogether, one-sixth of today's Iranian population is turcophone or bilingual (Persian and Turkic; see Doerfer, 1969, p. 13).</ref> Izady,<ref name="16mil2">Mehrdad Izady – Columbia University – Gulf 2000 Project – Language Map of Iran – 2012 http://gulf2000.columbia.edu/maps.shtml''"</ref> Swietochowski<ref name="16mil3">Swietochowski, Tadeusz; Collins, Brian C. (1999). Historical dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. ISBN 0-8108-3550-9. "15 milionë (1999)"</ref>)</small><br />18-27 milionë <small> (e.g. Elling,<ref name="18mil">Elling, Rasmus Christian. Minorities in Iran: Nationalism and Ethnicity after Khomeini , Palgrave Macmillan, 2013. Excerpt: "The number of Azeris in Iran is heavily disputed. In 2005, Amanolahi estimated all Turkic-speaking communities in Iran to number no more than 9 milionë. CIA and Library of congress estimates range from 16 percent to 24 percent -- that is, 12-18 milionë people if we employ the latest total figure for Iran's population (77.8 milionë). Azeri ethnicsts, on the other hand, argue that overall number is much higher, even as much as 50 percent or more of the total population. Such inflated estimates may have influenced some Western scholars who suggest that up to 30 percent (that is, some 23 milionë today) Iranians are Azeris." [https://books.google.com/books?id=rWEbrv5oD8AC&pg=PT33&dq=argue+that+overall+number+is+much+higher,+even+as+much+as+50+percent+azeri&hl=en&sa=X&ei=WVJrUcnJE62g4AO5n4HADw&ved=0CC4Q6AEwAA]</ref> Shaffer,<ref>Shaffer, Brenda (2003). Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. MIT Press. pp. 221–225. ISBN 0-262-19477-5"There is considerable lack of consensus regarding the number of Azerbaijanis in Iran ...Most conventional estimates of the Azerbaijani population range between one-fifth to one-third of the general population of Iran, the majority claiming one-fourth" Azerbaijani student groups in Iran claim that there are 27 milionë Azerbaijanis residing in Iran."</ref> Minahan,<ref>Minahan, James (2002). Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z. Greenwood Publishing Group. p. 1765. ISBN 978-0-313-32384-3"Approximately (2002e) 18,500,000 Southern Azeris in Iran, concentrated in the northwestern provinces of East and West Azerbaijan. It is difficult to determine the exact number of Southern Azeris in Iran, as official statistics are not published detailing Iran's ethnic structure. Estimates of the Southern Azeri population range from as low as 12 milionë up to 40% of the population of Iran – that is, nearly 27 milionë..."</ref> Gheissari<ref name="Criticism"> *Ali Gheissari, "Contemporary Iran:Economy, Society, Politics: Economy, Society, Politics", Oxford University Press, 2 April 2009. pg 300Azeri ethnonationalist activist, however, claim that number to be 24 milionë, hence as high as 35 percent of the Iranian population"</ref>)</small> | region2 = {{flagcountry|Azerbaijan}} | pop2 = 8,172,800 | ref2 = <ref>{{Cite web |url=http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls |title=Переписи населения Азербайджана 1979, 1989, 1999, 2009 годов |accessdate=30 nëntor 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls |archivedate=30 nëntor 2012 }}</ref> | region3 = {{flagcountry|Russia}} | pop3 = 603,070 to 1,500,000 | ref3 = <ref name="Russian Census">{{cite web|url=http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/tab5.xls|title=Итоги переписи|work=2010 census|year=2012|publisher=Russian Federation State Statistics Service|accessdate=24 janar 2015|archive-date=4 dhjetor 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131204011922/http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/tab5.xls|url-status=dead}}</ref><ref name="Leeuw">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=sNoP1zphWf8C&pg=PA19|title=Azerbaijan: a quest for identity : a short history|author=van der Leeuw, Charles|publisher=Palgrave Macmillan|year=2000|isbn=978-0-312-21903-1|page=19}}</ref> | region4 = {{flagcountry|Turkey}} | pop4 = 530,000 to 800,000 | ref4 = <ref name="Leeuw"/><ref name="Looklex Encyclopaedia">{{cite news |url=http://looklex.com/e.o/turkey.peoples.htm |title=Turkey-Peoples |publisher=[[Looklex Encyclopaedia]] |accessdate=13 gusht 2013 |archive-date=6 tetor 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141006200650/http://looklex.com/e.o/turkey.peoples.htm |url-status=dead }}</ref> | region5 = {{flagcountry|Georgia}} | pop5 = 284,761 | ref5 = <ref>{{cite web|url=http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/census/2002/03%20Ethnic%20Composition.pdf|format=PDF|title=Ethnic groups by major administrative-territorial units|publisher=National Statistics Office of Georgia|work=2002 census|accessdate=17 janar 2012|archive-date=7 prill 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140407043855/http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/census/2002/03%20Ethnic%20Composition.pdf|url-status=dead}}</ref> | region6 = {{flagcountry|Kazakhstan}} | pop6 = 85,292 | ref6 = <ref>{{cite web|url=http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/%D0%90%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82.%20%D0%98%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8%20%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%202009%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0.pdf|title=Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence (2009 census)|publisher=Agency for the Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=15 gusht 2012|archive-date=16 qershor 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120616182454/http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/%D0%90%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82.%20%D0%98%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8%20%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%202009%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0.pdf|url-status=dead}}</ref> | region7 = {{flagcountry|Israel}} | pop7 = 60,000 | ref7 = <ref>{{cite web|url=http://eajc.org/page258|title=History of the Azerbaijani Jewish Community|work=Euro-Asian Jewish Congress}}</ref> | region8 = {{flagcountry|Ukraine}} | pop8 = 45,176 | ref8 = <ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/|title=About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001|work=Ukraine Census 2001|publisher=State Statistics Committee of Ukraine|accessdate=17 janar 2012}}</ref> | region9 = {{flagcountry|Uzbekistan}} | pop9 = 44,400 | ref9 = <ref>{{cite web|url=http://www.arbuz.com/Umid/Main/Uzbekistan/Population/population.html|title=The National Structure of the Republic of Uzbekistan|year=1989|publisher=Umid World|accessdate=17 janar 2012|archive-date=23 shkurt 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120223090542/http://www.arbuz.com/Umid/Main/Uzbekistan/Population/population.html|url-status=dead}}</ref> | region10 = {{flagcountry|Turkmenistan}} | pop10 = 33,365 | ref10 = <ref>{{cite journal|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=14|script-title=ru:Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР|work=Демоскоп Weekly|language=ru|issue=493–494|date=1–22 janar 2012|accessdate=17 janar 2012}}</ref> | region11 = {{flagcountry|United States}} | pop11 = 24,377 to 400,000 | ref11 = <ref>{{cite web |url=http://www.news.az/articles/5620 |title=Azerbaijani-American Council rpartners with U.S. Census Bureau |publisher=News.Az |date=28 dhjetor 2009 |accessdate=2012-07-11 |archive-date=7 prill 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140407043029/http://www.news.az/articles/5620 |language=en|url-status=dead }}</ref><ref>http://www.azeris.org/images/proclamations/May28_BrooklynNY_2011.JPG{{Lidhje e vdekur}}{{Lidhje e thyer}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.stlamerican.com/reader_interaction/letters_to_the_editor/article_a906f9d6-4a8f-11e0-9d87-001cc4c03286.html |language=en|title=Obama, recognize us – St. Louis American: Letters To The Editor |publisher=Stlamerican.com |date=9 mars 2011 |accessdate=2012-07-11}}</ref> | region12 = {{flagcountry|Netherlands}} | pop12 = 18,000 | ref12 = <ref>{{cite web|url=http://mfa.gov.az/eng/downloads/bilaterial/Netherlands.pdf|format=PDF|title=The Kingdom of the Netherlands: Bilateral relations: Diaspora|publisher=Republic of Azerbaijan Ministry of Foreign Affairs|accessdate=17 janar 2012|archive-date=6 korrik 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110706131529/http://mfa.gov.az/eng/downloads/bilaterial/Netherlands.pdf|url-status=dead}}</ref> | region13 = {{flagcountry|Kyrgyzstan}} | pop13 = 17,823 | ref13 = <ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf|format=PDF|title=5.01.00.03 Национальный состав населения|publisher=National Statistical Committee of Kyrgyz Republic|year=2011|language=ru|accessdate=17 janar 2012|archive-date=13 nëntor 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131113151445/http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf|url-status=dead}}</ref> | region14 = {{flagcountry|Germany}} | pop14 = 15,219 | ref14 = <ref>{{cite web|url=http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/EN/Content/Statistics/Bevoelkerung/AuslaendischeBevoelkerung/Tabellen/Content100/AlterAufenthaltsdauer,property=file.xls |title=Foreign population on 31.12.2006 by citizenship and selected characteristics|publisher=Federal Statistical Office (Destatis)|accessdate=3 shkurt 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101116074931/http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/EN/Content/Statistics/Bevoelkerung/AuslaendischeBevoelkerung/Tabellen/Content100/AlterAufenthaltsdauer,property=file.xls |archivedate=2010-11-16}}</ref> | region15 = {{flagcountry|United Arab Emirates}} | pop15 = 7,000 | ref15 = <ref name="BQ">{{cite web|url=http://www.bqdoha.com/2015/04/uae-population-by-nationality|language=en|title=UAE´s population – by nationality|work=BQ Magazine|date=12 prill 2015|accessdate=13 qershor 2015}}</ref> | region16 = {{flagcountry|United Kingdom}} | pop16 = 6,220 | ref16 = <ref name=ons2011>{{cite web|title=Nationality and country of birth by age, sex and qualifications Jan - Dec 2013 (Excel sheet 60Kb)|url=http://www.ons.gov.uk/ons/about-ons/business-transparency/freedom-of-information/what-can-i-request/published-ad-hoc-data/labour/april-2014/nationality-and-country-of-birth-by-age--sex-and-qualifications-jan---dec-2013.xls|language=en|website=www.ons.gov.uk|publisher=[[Office for National Statistics]]|accessdate=11 qershor 2014}}</ref> | region17 = {{flagcountry|Belarus}} | pop17 = 5,567 | ref17 = <ref>{{cite web|url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf|title=Population Census 2009|publisher=National Statistical Committee of the Republic of Belarus|accessdate=17 prill 2013|archive-date=18 shtator 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100918165045/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf|url-status=dead}}</ref> | region18 = {{flagcountry|Canada}} | pop18 = 4,580 | ref18 = <ref>{{cite web|url=http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=0&PID=105396&PRID=0&PTYPE=105277&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2013&THEME=95&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=|title=Ethnic Origin (264), Single and Multiple Ethnic Origin Responses (3), Generation Status (4), Age Groups (10) and Sex (3) for the Population in Private Households|year=2011|publisher=Statistics Canada|accessdate=13 gusht 2013}} In the 2011 census, 1,985 people indicated 'Azeri'/'Azerbaijani' as a single response and 2,595 as part of multiple origins.</ref> | region19 = {{flagcountry|Latvia}} | pop19 = 1,657 | ref19 = <ref>{{cite web|url=http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/report_8.pdf|format=PDF|title=Accession to the European Union and National Integration in Estonia and Latvia|author=Poleshchuk, Vadim|date=mars 2001|accessdate=18 janar 2012|quote=232 citizens|publisher=European Center for Minority Issues|archive-date=2 mars 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110302212931/http://www.ecmi.de/uploads/tx_lfpubdb/report_8.pdf|url-status=dead}}</ref> | region20 = {{flagcountry|Austria}} | pop20 = 1,000 | ref20 = <ref>{{cite web|url=http://mfa.gov.az/eng/downloads/bilaterial/Austria.pdf|format=PDF|publisher=Republic of Azerbaijan Ministry of Foreign Affairs|title=The Republic of Austria: Bilateral relations|accessdate=18 janar 2012|archive-date=8 mars 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200308180802/http://mfa.gov.az/eng/downloads/bilaterial/Austria.pdf|url-status=dead}}</ref> | region21 = {{flagcountry|Estonia}} | pop21 = 923 | ref21 = <ref>{{cite web|url=http://pub.stat.ee/px-web.2001/I_Databas/Population_census/PHC2011/01Demographic_and_ethno_cultural_characteristics/04Ethnic_nationality_Languages_Dialects/04Ethnic_nationality_Languages_Dialects.asp |title=Population Census of 2011|publisher=Statistics Estonia|accessdate=24 janar 2015}} Select "Azerbaijani" under "Ethnic nationality".</ref> | region22 = {{flagcountry|Lithuania}} | pop22 = 648 | ref22 = <ref name=litstats>{{cite web|url=https://osp.stat.gov.lt/documents/10180/217110/Gyv_kalba_tikyba.pdf/1d9dac9a-3d45-4798-93f5-941fed00503f|title=Population by ethnicity in 1959, 1970, 1979, 1989, 2001 and 2011|publisher=Lithuanian Department of Statistics|accessdate=10 mars 2016}}</ref> | region23 = {{flagcountry|Norway}} | pop23 = 501 | ref23 = <ref name="Statistics Canada">{{cite web|title=Immigrants and Norwegian-born to immigrant parents, 1 January 2013|url=http://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/innvbef/aar/2013-04-25?fane=tabell&sort=nummer&tabell=109861}}</ref> | region24 = {{flagcountry|Australia}} | pop24 = 290 | ref24 = <ref>[http://www.dfat.gov.au/geo/azerbaijan/azerbaijan_brief.html 2006 Australian Census] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150107123120/http://www.dfat.gov.au/geo/azerbaijan/azerbaijan_brief.html |language=en|date=7 janar 2015 }}. NB According to the 2006 census, 290 people living in Australia identified themselves as of Azeri ancestry, although the Australian-Azeri community is estimated to be larger. . Retrieved 1 April 2008.</ref> | religions = Shumicai përkasin [[Islami Shi'i|Islamit Shiitë]]; pakicë Islam [[Synitët|Synitë]], [[Jahudizmi|Judaizëm]],<ref>http://haruth.com/jw/JewsAzerbaijan.html</ref><ref>http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/vjw/Azerbaijan.html</ref> [[Bahá'í Faith]],<ref>http://www.bahai.az/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161025023808/http://www.bahai.az/ |date=25 tetor 2016 }} Azerbaidjan Bahai</ref><ref>[[:az:Bəhailik|Bəhailik]] Azerbaidjan Bahai</ref> [[Zoroastrianism]],<ref>{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=NCez3ZuV3NoC&pg=PA79&dq=Zoroastrianism+in+Azerbaijan&hl=en&sa=X&ei=Unn3Ud7VKqzv4QT2wIHoBQ&ved=0CFoQ6AEwCQ#v=onepage&q=Zoroastrianism%20in%20Azerbaijan&f=false|title=Azerbaijan|accessdate=18 mars 2015}}</ref> [[Irreligion]],<ref>{{cite web|url=http://www.today.az/news/society/50636.html|title=Today.Az - Covering Azerbaijan inside and outside|accessdate=18 mars 2015|archive-date=6 tetor 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006084434/http://www.today.az/news/society/50636.html|url-status=dead}}</ref> [[Krishterimi|Krishterizmit]]<ref name="Day.az">{{cite web|url=http://news.day.az/society/85160.html|title=5,000 Azerbaijanis adopted Christianity|publisher=Day.az|date=7 korrik 2007|language=ru|accessdate=30 janar 2012}}</ref><ref name="Tehran Radio">{{cite web|url=http://azeri.irib.ir/tehliller/item/148029-xristian-missioner-t%C9%99riq%C9%99tl%C9%99r-ar-da-aktivl%C9%99sir?tmpl=component&print=1|title=Christian Missionaries Becoming Active in Azerbaijan|publisher=Tehran Radio|date=19 qershor 2011|language=az|accessdate=12 gusht 2012}}</ref> | related = <!--[[Turkic peoples]] ([[Oghuz Turks]]), [[Iranian peoples]] (specifically [[Persian people|Persians]] and [[Tat people (Caucasus)|Tats]]), [[Peoples of the Caucasus|Caucasian peoples]]--> }} '''Azerët''' ({{lang-az|Azərilər}} آذریلر, Azərbaycanlılar آذربایجانلیلار), gjithashtu njihen si '''Turqit Azerë'''<ref>{{Cite book|title = The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule|url = https://books.google.com/books?id=7eyoAAAAQBAJ|publisher = Hoover Press|date = 2013-09-01|isbn = 9780817991838|first = Audrey L.|last = Alstadt}}</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=mrWRAAAAIAAJ&pg=PA160 Iran: political development in a changing society Page 160]</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=yAgGHnENHjoC&pg=PA200 World Regional Geography Page 200]</ref> ({{IPAc-en|ˌ|æ|z|ər|b|aɪ|ˈ|dʒ|ɑː|n|i|z}}, {{lang-az|Azərbaycan Türkləri}} آذربایجان تورکلری), janë një grup etnik [[Popujt turkikë|turk]]<ref>{{cite book|author=Svante E. Cornell|title=Azerbaijan Since Independence|url=https://books.google.com/books?id=TaZzCQAAQBAJ&pg=PA7 |date=20 maj 2015|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-47621-4|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Barbara A. West|title=Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania|url=https://books.google.com/books?id=pCiNqFj3MQsC&pg=PA68|date=1 janar 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1913-7|page=68}}</ref><ref>{{cite book|author=James Minahan|title=Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z|url=https://books.google.com/books?id=Zu5GpDby9H0C&pg=PA1766|date=1 janar 2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-32384-3|page=1766}}</ref> që jetojnë kryesisht në [[Azerbajxhan (Iran)|Azerbajxhanin Iranian]] dhe në [[Azerbajxhani|Republikën e pavarur të Azerbajxhanit]]. Ato janë grupi etnik i dytë më i madh mes popujve turkikë pas [[Turqit|turqve]]. == Etimologjia dhe Etnonimi == Azerbajxhani besohet se është emërtuar sipas ''[[Atropates]]'', një [[satrap]] [[persët|pers]],<ref>{{cite book|author=Minahan, James|year=2000|title=Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States|publisher=Greenwood|isbn=0-313-30610-9|page=20}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.livius.org/as-at/atropates/atropates.htm|language=en|author=Lendering, Jona|title=Atropates (Biography)|publisher=Livius.org|accessdate=27 janar 2012}}</ref><ref>{{cite book|author=Chamoux, Francois|year=2003|title=Hellenistic Civilization|url=https://archive.org/details/hellenisticcivil00cham_802|publisher=Blackwell Publishing|isbn=0-631-22241-3|page=[https://archive.org/details/hellenisticcivil00cham_802/page/n37 26]}}</ref><ref>{{cite book|author1=Bosworth, A. B.|author2=Baynham, E. J.|year=2002|title=Alexander the Great in Fact and Fiction|url=https://archive.org/details/alexandergreatfa00bosw|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-815287-6|page=[https://archive.org/details/alexandergreatfa00bosw/page/92 92]}}</ref> i cili ka sunduar në ''[[Atropatene]]'' (sot [[Azerbajxhani (Iran)|Azerbajxhani Iranian]]) {{circa}} 321 p.e.s.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=MybbePBf9YcC&dq=azeri&printsec=frontcover#PPA7,M1 |author=Atabaki, Touraj|year=2000|title=Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran|publisher=I. B. Tauris|isbn=1-86064-554-2|page=7}}</ref><ref name=altstadt>{{cite book|author1=Altstadt, Audrey L.|year=1992|title=The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule|url=https://archive.org/details/azerbaijaniturks0000alts|publisher=Hoover Institution Press|isbn=0-8179-9182-4}}</ref> == Historia == {{Main|Historia e Azerbajxhanit}} Banorët e lashtë të zonës flisnin gjuhën e lashtë Azeri, e cila i përkiste degës [[gjuha iraniane|iraniane]] të [[Gjuhët indo-evropiane|gjuhëve indo-evropiane]].<ref name="yarshater">{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vii |language=en|author=Yarshater, E|date=18 gusht 2011|title=The Iranian Language of Azerbaijan|publisher=Encyclopædia Iranica|accessdate=25 janar 2012}}</ref> Në shekullin e 11 pas Krishtit me pushtimet Seljukid, fiset Oguze turke filluan të lëvizin nëpër pllajën iraniane në Kaukaz dhe në [[Anadolli|Anadoll]]. Fluksi i Oghuzëve dhe fiseve të tjera turkmene u nënshtruan më tej nga pushtimi mongol.<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/arran-a-region|language=en|author=Bosworth, C. E.|date=12 gusht 2011|title=Arran|publisher=Encyclopædia Iranica|accessdate=25 janar 2012}}</ref> Këtu, fiset Oguze u ndanë në grupe të ndryshme të vogla, disa prej të cilave&nbsp;– shumica [[Islami Synit|Synitë]] – u zhvendosën në [[Anadoll]] (p.sh., më vonë [[Osmanllinjtë|Osmanët]]) dhe u vendosën, ndërsa të tjerët mbetën në rajonin e Kaukazit dhe më vonë&nbsp;– për shkak të ndikimit të Safavidëve – përfundimisht u konvertuan në degën [[Shiitët|Shiitë]] të [[Islami]]t. Këto të fundit do të mbajë emrin "turkmen" ose "turkoman" për një kohë të gjatë: nga shekulli i 13 e tutje ata gradualisht i turkëzuan popullsinë iraniane-folëse të Azerbajxhanit, si Republikën bashkëkohore ashtu edhe Azerbajxhanin Iranian, duke krijuar kështu një identitet të ri të bazuar në Shiitët dhe përdorimin e Oguzëve turk. Sot, kjo popullsi turk-folëse është e njohur si Azerbajxhanasit.<ref name="roy">{{cite book|author=Roy, Olivier|authorlink=Olivier Roy (professor)|year=2007|title=The new Central Asia |url=https://books.google.com/?id=-eMcn6Ik1v0C&pg=PA7#PPA6,M1 |publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-84511-552-4|page=6|quote=The mass of the Oghuz who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateaux, which remained Persian, and established themselves more to the west, in Anatolia. Here they divided into Ottomans, who were Sunni and settled, and Turkmens, who were nomads and in part Shiite (or, rather, Alevi). The latter were to keep the name 'Turkmen' for a long time: from the 13th century onwards they 'Turkised' the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris.}}</ref> ==Origjina e Azerbajxhanasve== == Demografia dhe shoqëria == Azerbajxhanasit përbëjnë grupin më të madh etnik në [[Azerbajxhani|Republikën e Azerbajxhanit]] dhe janë grupi i dytë më i madh etnik në [[Iran]]in fqinj.<ref name="books.google.nl">Brenda Shaffer. [https://books.google.nl/books?id=uEOd-cDWVwQC&pg=PA229 ''The Limits of Culture: Islam and Foreign Policy'' MIT Press, 2006 ISBN 0-262-19529-1 p 229]</ref> Numri më i madh në botë i azerbajxhanasve etnikë jetojnë në Iran, e ndjekur nga Azerbajxhani.<ref>{{cite book|author=Bani-Shoraka, Helena|contribution=Language Policy and Language Planning: Some Definitions|url=https://books.google.com/books?id=rkRC5G2qMzMC&pg=PA144|editor=Rabo, Annika; Utas, Bo|title=The Role of the State in West Asia|publisher=Swedish Research Institute in Istanbul|year=2005|isbn=91-86884-13-1|page=144}}</ref> == Kultura == Azerbajxhanasit janë kryesisht [[Myslimanët|myslimanë]] [[Shiitët|Shiitë]],<ref>{{cite book|title=Russia & Eurasia Facts & Figures Annual|author=Robertson, Lawrence R.|year=2002|publisher=Academic International Press|isbn=0-87569-199-4|page=210|url=https://books.google.com/books?id=ye1oAAAAMAAJ}}</ref> dhe kanë një trashëgimi të përzier kulturore, duke përfshirë elemente iraniane,<ref name="washingtonpost.com">{{cite web|url=http://www.washingtonpost.com/wp-srv/world/countries/azerbaijan.html#land|title=Azerbaijan|accessdate=18 mars 2015}}</ref> turkike<ref name="roy" /> dhe kaukaze. == Referime == {{reflist|30em}} [[Kategoria:Azerbajxhan]] [[Kategoria:Iran]] [[Kategoria:Njerëz sipas kombësisë]] 47u3jlvir0cu0ddq1ql18vdx7vkifvv Teopompi 0 301042 2465433 2438412 2022-07-27T19:22:52Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Theopompi''' ( {{Lang-grc-gre|Θεόπομπος}}, ''Theópombos''; c 380 para Krishtit{{snd}}c 315 pes.) ishte një historian dhe [[Retorika|retorik]] i [[Greqia e lashtë|lashtë grek]]. {{Sfn|Colby|Williams|1905}} == Biografia == Theopompi lindi në ishullin [[Hiosi|Chios të]] Egjeut. Në rininë e hershme, ai duket se kishte kaluar ca kohë në [[Athina|Athinë]], së bashku me babanë e tij, i cili ishte internuar për shkak të simpative të tij lakoniane. Këtu ai u bë një nxënës i [[Isokrati|Isokratit]] ku edhe arriti sukses të madh në retorikë; madje thuhet se Isokrati thoshte që Efori kërkonte shumë nxitje, por Theopompi kërkonte pak. {{Sfn|Walker|1911}} <ref>[[Cicero]]. ''Brutus'', 204.</ref> Në fillim ai duket se ka hartuar fjalime epidetike, në të cilat arriti aftësi të tilla sa që në vitet 352–351 pes. ai fitoi çmimin e oratorisë dhënë nga Artemisia II nga Caria për nder të burrit të saj, edhe pse Isocrates ishte vetë midis konkurrentëve. Thuhet se ka qenë këshilla e mësuesit të tij që më në fund përcaktoi karrierën e tij si historian &#x2014; një karrierë për të cilën ai ishte kualifikuar në mënyrë të veçantë për shkak të trashëgimisë së tij të bollshme dhe njohurive të tij të gjera për njerëzit dhe vendet. Përmes ndikimit të [[Aleksandri i Madh|Aleksandrit]], ai u lejua të kthehej në Kios rreth vitit 333 para Krishtit, ku edhe u shqua për disa kohë si një nga udhëheqësit e partisë aristokrate në qytetin e tij të lindjes. Pas vdekjes së Aleksandrit, ai u dëbua përsëri dhe u strehua te Ptolemeu në [[Egjipti i lashtë|Egjipt]], ku duket se kishte një pritje disi të ftohtë. Data e vdekjes së tij është e panjohur. {{Sfn|Walker|1911}} == Vepra == Veprat e Theopompit ishin kryesisht historike dhe citohen shumë nga shkrimtarët e mëvonshëm. Ato përfshinin një ''mishërim'' të veprës së [[Herodoti|Herodotit]] me titull ''[[Historitë e Herodotit|Historitë]]'' (nëse kjo vepër është faktikisht e tij ose jo ende është një çështje e debatuar), {{Sfn|Christ|1993}} ''Hellenica'' (Ἑλληνικά), ''Historia e Filipit,'' dhe disa Panegjirikë. {{Sfn|Walker|1911}} [[Aristoteli]] përmend konceptimin dhe dëshminë e Theopompit për pafajësinë e skllavërisë, në veprën me tin me titull ''Politika''. <ref>''[http://www.filosofia.org/cla/ari/azc03021.htm#kp006 Politics]'', Book I, Chapter II, Spanish Version</ref> Në veprat e tij Teopompi flet edhe për [[Iliria|ilirët]] dhe [[Mbretëria e Ilirisë|Mbretërinë e Ilirisë]] e cila shtrihej në veri të [[Greqia e lashtë|Greqisë antike]].<ref>{{Harvnb|Fox|1973|pp=49, 57}}.</ref> <ref>Flavius Josephus. ''Antiquities of the Jews'', Book 12, Chapter 2.</ref> == Shih edhe == * [[Iliria]] * [[Historia]] * [[Retorika]] * [[Herodoti]] * [[Greqia e lashtë]] == Referime == {{Reflist|2}} == Literatura == * {{Cite journal|last=Bruce|first=I. A. F.|year=1970|title=Theopompus and Classical Greek Historiography|url=https://archive.org/details/sim_history-and-theory_1970_9_1/page/86|journal=History and Theory|publisher=Blackwell Publishing|volume=9|issue=1|pages=86–109|doi=10.2307/2504503|jstor=2504503}} * {{Cite book|last=Flower|first=Michael Attyah|title=Theopompus of Chios: History and Rhetoric in the Fourth Century BC|url=https://archive.org/details/theopompusofchio0000flow|publisher=Oxford University Press|year=1994|location=Oxford}} * {{Cite book|last=Lund|first=Helen S.|title=Lysimachus: A Study in Early Hellenistic Kingship|publisher=Routledge|year=1992|location=London}} * {{Cite book|last=Shrimpton|first=Gordon S.|title=Theopompus the Historian|publisher=McGill-Queen's University Press|year=1992|location=Montreal}} * {{Cite journal|last=Ottone|first=Gabriella|year=2004|title=Per una nuova edizione dei frammenti di Teopompo di Chio: riflessioni su alcune problematiche teoriche e metodologiche|journal=Ktèma. Civilisations de l'Orient, de la Grèce et de Rome antiques|volume=29|pages=129–143}} * {{Cite book|last=Ottone|first=Gabriella|title=Teopompo di Chio. Filippiche (Fozio, Biblioteca, cod. 176)|publisher=Edizioni Tored|year=2018|location=Tivoli}} [[Kategoria:Oratorë të lashtë grekë]] 8tqbyvybkzwsri500qtxf0hpn815vc9 Teoria e të mesuarit (edukimi) 0 304404 2465453 2444389 2022-07-27T20:30:34Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:Utsikt4.JPG|alt=A spacious classroom with teenage students working in pairs at desks with laptop computers.|djathtas|parapamje| Një klasë në Norvegji.]] '''Teoria e të mësuarit''' përshkruan se si studentet marrin, perpunojn dhe mbajne njohurite[[Mësimi|nxënit]] . Ndikimet njohëse, emocionale dhe mjedisore, si dhe përvoja e mëparshme , të '''gjitha''' luajnë një rol në mënyrën se si kuptohet, ose një këndvështrim botëror, '''fitohet ose ndryshohet dhe ruhen njohuritë dhe aftësit.''' Biheivoristet e shikojn te mësuarit si një aspekt të [[Kushtëzimi operant|kushtëzimit]] dhe avokojnë një sistem shpërblimesh dhe synimesh në arsim. Edukatorët që përqafojnë [[Kognitivizmi (teoria e të mësuarit)|teorinë njohëse]] besojnë se përkufizimi i të mësuarit si një ndryshim në sjellje është shumë i ngushtë dhe studioinë nxënësit sesa mjedisin e tyre - dhe në veçanti ndërlikimet, e [[Kujtesa|kujtesës]] njerëzore. Ata që mbështesin [[Konstruktivizmi (pedagogji)|konstruktivizmin]] Bihevioristët e shikojnë të mësuarit si, një aspekt të [[Kushtëzimi operant|kushtëzimit]] dhe avokojn një sistem, shpërblimesh dhe synimesh në arsim. Edukatorët që ,përqafojnë [[Kognitivizmi (teoria e të mësuarit)|teorinë njohëse]] besojnë se përkufizimi i të mësuarit si një ndryshim në sjellje është shumë i , dhe studiojnë nxënësin sesa mjedisin e tyre - dhe në , ndërlikimet e [[Kujtesa|kujtesës]] njerëzore se aftësia e një nxënësi për të mësuar ,mbështetet kryesisht në atë që ata tashmë e dinë dhe e kuptojnë, dhe marrja e ,njohurive duhet të jetë një proces ndërtimi i përshtatur individualisht. Teoria e të mësuarit transformues ,përqendrohet në ndryshim shpesh të domosdoshëm, të kërkuar në paramendimet e një nxënësi dhe pikëpamjen e ,botes. Teoria e të mësuarit gjeografik përqendrohet në mënyrat se si kontekstet dhe mjediset formësojnë ,procesin e të mësuarit.<ref>{{Cite book|last=Ormrod|first=Jeanne|title=Human learning|publisher=Pearson|year=2012|isbn=9780132595186|edition=6th|location=Boston}}</ref> Jashtë sferës së psikologjis arsimore, teknikat për të vëzhguar drejtpërdrejt funksionimin e trurit gjatë procesit të të mësuarit, të tilla si potenciali i lidhur me ngjarjen dhe imazhi funksional i rezonancës magnetike, përdoren në neuroshkencën arsimore . Teorikisht propiziar nga teoria, ku të mesuarit shihet si midis dhjetra zonave të ndryshme funksionale ne tru, secila me pikat te forta dhe të dobëta të tyre individuale në ndonjë mesuer të veçantë njerëzor, por hulumtimi empirik ka gjetur se pa prova ska rezultat. == Filozofi arsimore == === Teoricientët klasikë === Platoni (428 pes – 347 pes) propozoi pyetjen: Si mëson një individ diçka të re kur tema është krejt e re për atë person? Kjo pyetje mund të duket e parëndësishme; megjithatë, mendoni për një njeri si një kompjuter. Pyetja do të bëhej atëherë: Si e merr një kompkiter nje informacion fantik pa informacione fillestsre? Platoni iu përgjigj pyetjes së tij duke deklaruar se dija është e pranishme që në lindje dhe të gjitha informacionet e mësuara nga një person janë thjesht një kujtim i diçkaje që shpirti tashmë ka mësuar më parë, e cila quhet Teoria e Kujtimit ose epistemologjia Platonike. Kjo përgjigjje me tej nga nja paradoks: Nëse një person di diçka, nuk ka nevojë ta vërë në dyshim atë, dhe nëse një person nuk di diçka, ai nuk di ta pyesë atë. Platoni thotë se nëse dikush nuk dinte diçka, atëherë ata nuk mund ta mësojnë .Ai e pershkruan te mesuarit si veprim pasiv ku informacioni dhe njohuritë hekurosen në shpirt me kalimin e kohës. Sidoqoftë, teoria e Platonit shkakton edhe më shumë pyetje në lidhje me dijeninë: Nëse mund të mësojmë diçka vetëm nëse tashmë kemi njohuri të impresionuara në shpirtrat tanë, atëherë si e fituan shpirtrat tanë atë njohuri në radhë të parë? Tepria e platoit mund te duket e ngaterruar, megjithatë, teoria e tij klasike wdne mund te na ndihmoj edhe ne ditet e sotme. [[John Locke]] (gjon loke) (1632–1704) ofroi një përgjigje edhe në pyetjën e Platonit. Locke ofroi teorinë e "pllakave të zbrazëta" ku njerëzit kanë lindur në botë pa njohuri të lindura dhe janë gati <ref>{{Cite book|last=Brain|first=Christine|title=Understanding Child Psychology|url=https://archive.org/details/understandingchi0000brai|last2=Mukherji|first2=Penny|date=2005|publisher=Nelson Thornes|isbn=0-7487-9084-5|location=Cheltenham|pages=[https://archive.org/details/understandingchi0000brai/page/56 56]–57}}</ref> Mendimtari pohoi se mendime dhe idetë vijnë nga dy burime, të cilat janë ndjesia dhe refleksimi. E para ofron njohuri në lidhje me objektet e jashtme (përfshirë pronat e tyre) ndërsa e dyta ofron idetë për aftësitë mendore të (vullneti dhe mirkuptimi). <ref>{{Cite book|last=Dearden|first=R. F.|title=Theory and Practice in Education (RLE Edu K)|date=2012|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-69722-4|location=Oxon|pages=71}}</ref> Në teorinë e [[Empiricizmi|empirizmit]], këto burime janë pervoja e meparshme. <ref>{{Cite book|last=Sherman|first=Patrice|title=John Locke: Philosopher of the Enlightenment|date=2012|publisher=Teacher Created Materials|isbn=978-1-4333-5014-6|location=Huntington Beach, CA|pages=26}}</ref> Locke, ashtu si [[David Hume]], konsiderohet empirist sepse ai lokalizon burimin e njohurive njerëzore në botën empirike. == Psikologji edukative == === Analiza e sjelljes === Termi "biheviorizëm" u shpik nga John Watson (1878–1959). Watson besonte se pikëpamja bihevioriste është një degë eksperimentale thjesht objektive e shkencës natyrore me një qëllim për të parashikuar dhe kontrolluar sjelljen. <ref>Phillips, D.C., Soltis, J.F., Perspectives on learning pg. 22</ref> <ref>{{Cite book|last=Good and Brophey|title=Realistic Approach|page=155}}</ref> Në një artikull në ''Rishikimin Psikologjik'', ai deklaroi se, "Qëllimi i tij teorik është parashikimi dhe kontrolli i sjelljes. Introspeksioni nuk formon asnjë pjesë thelbësore të metodave të tij, as vlera shkencore e të dhënave të saj nuk varet nga gatishmëria me të cilën ata i japin hua vetes interpretimit në termat e vetëdijes. " <ref>Phillips, D.C. & Soltis, J.F. (2009). Perspectives on Learning (Fifth). New York: Teachers College Press. p. 22.</ref> Biheviorizmi metodologjik bazohet në teorinë e vetëm shpjegimit të ngjarjeve publike, ose sjelljes së vëzhgueshme. [[Burrhus Frederic Skinner|BF Skinner]] prezantoi një lloj tjetër të bihejviorizmit të quajtur bihejviorizëm radikal, ose analizën konceptuale të sjelljes, e cila bazohet në teorinë e shpjegimit të ngjarjeve private; veçanërisht, të menduarit dhe ndjenjat. Biheviorizmi radikal formon pjesën konceptuale të analizës së sjelljes. Në analizën e sjelljes, të mësuarit është përvetësimi i një sjelljeje të re përmes kushtëzimit dhe mësimit shoqëror. ==== Të mësuarit dhe kushtëzimi ==== Tre llojet kryesore të kushtëzimit dhe të të mësuarit: * [[Kushtëzimi klasik]], ku sjellja bëhet një përgjigje refleks ndaj një stimuli paraardhës. * Kushtëzimi operant, ku stimujt paraardhës vijnë nga pasojat që pasojnë sjelljen përmes një shpërblimi (përforcimi) ose një ndëshkimi. * Teoria e të mësuarit shoqëror, ku një vëzhgim i sjelljes ndiqet nga modelimi. [[Ivan Petroviç Pavlov|Ivan Pavlov]] zbuloi kushtëzimin klasik. Ai vuri re se nëse qentë vijnë për të shoqëruar shpërndarjen e ushqimit me një pallto të bardhë laboratori ose ziljen e një zile, ata prodhojnë pështymë, edhe kur nuk ka shikim ose erë ushqimi. Kushtëzimi klasik e konsideron këtë formë të të mësuarit të njëjtën gjë, qoftë te qentë, qoftë te njerëzit. <ref>{{Cite book|last=Myers, David G.|title=Exploring Psychology|publisher=Worth|year=2008|location=New York, New York|page=223|author-link=Myers, David G.}}</ref> Kushtëzimi i operantit e përforcon këtë sjellje me një shpërblim ose një dënim. Një shpërblim rrit gjasat e përsëritjes së sjelljes, një dënim ul gjasat e tij. <ref>{{Cite book|last=Myers|first=David G.|title=Exploring Psychology|url=https://archive.org/details/exploringpsychol0000myer_l0k5|publisher=Worth|year=2008|location=New York, New York|page=[https://archive.org/details/exploringpsychol0000myer_l0k5/page/222 222]}}</ref> Teoria e të mësuarit shoqëror vëzhgon sjelljen dhe ndiqet me modelimin. Këto tre teori të të mësuarit formojnë bazën e analizës së zbatuar të sjelljes, zbatimin e analizës së sjelljes, e cila përdor paraardhësit e analizuar, [[Analiza funksionale|analizën funksionale]], strategjitë e sjelljes zëvendësuese dhe shpesh mbledhjen dhe përforcimin e të dhënave për të ndryshuar sjelljen. Praktika e vjetër u quajt modifikim i sjelljes, i cili përdorte vetëm ''paraardhësit dhe pasojat e supozuara'' për të ndryshuar sjelljen pa pranuar analizën konceptuale; analizimi i funksionit të sjelljes dhe mësimdhënia e sjelljeve të reja që do t'i shërbenin të njëjtit funksion nuk ishte asnjëherë e rëndësishme në modifikimin e sjelljes. Bihevioristët e shohin procesin e të mësuarit si një ndryshim në sjellje dhe rregullojnë mjedisin për të nxjerrë përgjigje të dëshiruara përmes pajisjeve të tilla si objektivat e sjelljes, të nxënit e bazuar në kompetencë dhe zhvillimin dhe aftësimin e aftësive. <ref name="Smith 1999">{{Cito web|last=Smith|first=M.K.|title=Learning Theory, the encyclopedia of informal education|url=http://www.infed.org/biblio/b-learn.htm|access-date=6 korrik 2011|publisher=the encyclopedia of informal education}}</ref> Qasjet arsimore të tilla si Ndërhyrja e Hapshme Intensive e Sjelljes, matja e bazuar në kurrikulë dhe udhëzimet e drejtpërdrejta kanë dalë nga ky model. <ref>Kim, T and Axelrod, S. (2005): "Direct Instruction: An Educators' Guide and a Plea for Action" - ''The Behavior Analyst Today'', 6.(2), p. 111</ref> ==== Teknikat dhe përfitimet e transferimit të të nxënit ==== Transferimi i të [[Mësimi|mësuarit]] është ideja se ajo që dikush mëson në shkollë çon disi në situata të ndryshme nga ajo kohë e veçantë. <ref name="Kleibard, H. 2004 pp. 77-105">Kleibard, H. (2004). Scientific curriculum-making and the rise of social efficiency. In ''The Struggle for American Curriculum'' (pp. 77-105).</ref> Transferimi ishte ndër fenomenet e para të testuara në [[Psikologji pedagogjike|psikologjinë arsimore]] . Edward Lee Thorndike ishte një pionier në hulumtimin e transferimit. Ai zbuloi se megjithëse transferimi është jashtëzakonisht i rëndësishëm për të mësuar, ai është një fenomen i rrallë. Në fakt, ai mbajti një eksperiment ku ai u kërkoi subjekteve të vlerësonin madhësinë e një forme specifike dhe pastaj ai do të ndërronte formën. Ai zbuloi se informacioni paraprak nuk i ndihmonte subjektet; përkundrazi ua pengoi të [[Mësimi|mësuarit]] . Një shpjegim pse transferimi nuk ndodh shpesh përfshin strukturën sipërfaqësore dhe strukturën e thellë. Struktura sipërfaqësore është mënyra se si inkuadrohet një problem. Struktura e thellë është hapi për zgjidhjen. Për shembull, kur një problem i historisë së matematikës ndryshon kontekstin nga pyetja se sa kushton të rilidhet një lëndinë në sa kushton të lustrosh një tryezë, ato kanë struktura të ndryshme sipërfaqësore, por hapat për marrjen e përgjigjeve janë të njëjtat. Sidoqoftë, shumë njerëz janë më të ndikuar nga struktura e sipërfaqes. Në realitet, struktura e sipërfaqes është e parëndësishme. Sidoqoftë, njerëzit janë të shqetësuar me të, sepse besojnë se kjo siguron njohuri mbi mënyrën se si të bëhet problemi. Si pasojë, kjo ndërhyn në kuptimin e tyre të strukturës së thellë të problemit. Edhe nëse dikush përpiqet të përqendrohet në strukturën e thellë, transferimi përsëri mund të jetë i pasuksesshëm, sepse struktura e thellë nuk është zakonisht e dukshme. Prandaj, struktura sipërfaqësore pengon aftësinë e njerëzve për të parë strukturën e thellë të problemit dhe për të transferuar [[Dituria|njohuritë që]] ata kanë mësuar për të gjetur një zgjidhje për një problem të ri. <ref name="Willingham, D. T. 2009">Willingham, D. T. (2009). Why don't students like school? San Francisco, CA: Jossey-Bass.</ref> Pedagogjitë aktuale të të [[Mësimi|mësuarit]] përqendrohen në përcjelljen e [[Dituria|njohurive bazë]], të pavarura nga konteksti që i jep asaj kuptim  . Për shkak të kësaj, studentët shpesh përpiqen ta transferojnë këtë informacion të pavarur në aspekte të tjera të [[Arsimi|arsimit të]] tyre. Studentët kanë nevojë për shumë më tepër sesa konceptet abstrakte dhe [[Dituria|njohuritë e]] pavarura; ata duhet t'i ekspozohen të [[Mësimi|mësuarit]] që praktikohet në kontekstin e veprimtarisë dhe [[Kultura|kulturës]] autentike. <ref>Brown, John S., Allan Collins, and Paul Duguid. "Situated Cognition and the Culture of Learning." Educational Researcher 18.1 (1989): 32-42. Web.</ref> Kritikët e njohjes së vendosur, megjithatë, do të argumentojnë se duke diskredituar informacionin e pavarur, transferimi i [[Dituria|njohurive]] përtej kufijve kontekstualë bëhet i pamundur. <ref>Sfard, A. (1998, March). On two metaphors for [[learning]] and the dangers of choosing just one. Educational Researcher, 4-13.</ref> Duhet të ekzistojë një ekuilibër midis pozicionimit të njohurive duke kapur gjithashtu strukturën e thellë të materialit, ose kuptimit se si dikush arrin të njohë një informacion të tillë. <ref name="Willingham, D. T. 2009">Willingham, D. T. (2009). Why don't students like school? San Francisco, CA: Jossey-Bass.</ref> Disa teoricienë argumentojnë se transferimi as që ndodh fare. Ata besojnë se studentët shndërrojnë ato që kanë mësuar në kontekstin e ri. Ata thonë se transferimi është shumë një nocion pasiv. Ata besojnë se studentët, në vend të kësaj, i transformojnë [[Dituria|njohuritë e]] tyre në një mënyrë aktive. Studentët thjesht nuk e bartin njohurinë nga klasa, por ata e ndërtojnë njohurinë në një mënyrë që ata ta kuptojnë vetë. Nxënësi ndryshon informacionin që ata kanë mësuar për ta bërë atë të përshtatet më së miri me kontekstet që ndryshojnë në të cilat përdorin [[Dituria|njohuritë]] . Ky proces transformimi mund të ndodhë kur një nxënës ndihet i motivuar për të përdorur njohuritë - megjithatë, nëse studenti nuk e gjen transformimin të nevojshëm, ka më pak të ngjarë që njohuria të transformohet ndonjëherë <ref>Larsen-Freeman, D. (2013). Transfer of learning transformed.''Language Learning: A Journal of Research in Language Studies,'' 63:S1. Retrieved from http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-9922.2012.00740.x/abstract</ref> Ka shumë kushte të ndryshme që ndikojnë në transferimin e të nxënit në klasë. <ref name="Cormier, S.M 2014">Cormier, S.M. and Hagman, J.D. eds., 2014. Transfer of learning: Contemporary research and applications. Academic Press.</ref> Këto kushte përfshijnë tiparet e detyrës, tiparet e nxënësit, tiparet e organizatës dhe kontekstin shoqëror të veprimtarisë. <ref name="McKeough, A. 2013">McKeough, A., 2013. Teaching for transfer: Fostering generalization in learning. Routledge.</ref> Karakteristikat e detyrës përfshijnë praktikimin përmes simulimeve, mësimit të bazuar në probleme dhe njohurive dhe aftësive për zbatimin e planeve të reja. Karakteristikat e nxënësve përfshijnë aftësinë e tyre për të reflektuar në përvojat e kaluara, aftësinë e tyre për të marrë pjesë në diskutime në grup, aftësi praktikë dhe për të marrë pjesë në diskutime me shkrim. Të gjitha tiparet unike kontribuojnë në aftësinë e një studenti për të përdorur transferimin e të mësuarit. Ka teknika strukturore që mund të ndihmojnë transferimin e të mësuarit në klasë. Këto strategji strukturore përfshijnë përqafimin dhe tejkalimin e urave. <ref name="Harris, S. 2008">Harris, S., Lowery-Moore, H., & Farrow, V. (2008). Extending Transfer of Learning Theory to Transformative Learning Theory: A Model for Promoting Teacher Leadership. Theory Into Practice, 47(4), 318-326. doi:10.1080/00405840802329318</ref> Përqafimi përdor teknikën e simulimit të një aktiviteti për të inkurajuar të mësuarit refleksiv. Një shembull i strategjisë së përqafimit është kur një student praktikon dhënien e një mësimi ose kur një rol i studentit luan me një student tjetër. Këta shembuj inkurajojnë të menduarit kritik që e angazhon studentin dhe i ndihmon ata të kuptojnë se çfarë po mësojnë - një nga qëllimet e transferimit të të mësuarit <ref name="Harris, S. 2008">Harris, S., Lowery-Moore, H., & Farrow, V. (2008). Extending Transfer of Learning Theory to Transformative Learning Theory: A Model for Promoting Teacher Leadership. Theory Into Practice, 47(4), 318-326. doi:10.1080/00405840802329318</ref> dhe vështirësitë e dëshirueshme . Bridging është kur udhëzimet inkurajojnë të menduarit në mënyrë abstrakte duke ndihmuar në identifikimin e lidhjeve midis ideve dhe për të analizuar ato lidhje. Një shembull është kur një mësues e lejon studentin të analizojë rezultatet e testit të kaluar dhe mënyrën se si i kanë marrë ato rezultate. Kjo përfshin sasinë e kohës së studimit dhe strategjitë e studimit. Shikimi i strategjive të tyre të kaluara të studimit mund t'i ndihmojë ata të vijnë me strategji për të përmirësuar performancën. Këto janë disa nga idetë e rëndësishme për praktikat e përqafimit dhe kapërcimit të suksesshëm. <ref name="Harris, S. 2008">Harris, S., Lowery-Moore, H., & Farrow, V. (2008). Extending Transfer of Learning Theory to Transformative Learning Theory: A Model for Promoting Teacher Leadership. Theory Into Practice, 47(4), 318-326. doi:10.1080/00405840802329318</ref> Ka shumë përfitime nga transferimi i mësimit në klasë. Një nga përfitimet kryesore është aftësia për të mësuar shpejt një detyrë të re. Kjo ka shumë zbatime në jetën reale, të tilla si gjuha dhe përpunimi i fjalës. Transferimi i të mësuarit është gjithashtu shumë i dobishëm në mësimin e studentëve për të përdorur të menduarit më të lartë njohës duke zbatuar njohuritë e tyre në situata të reja. <ref>Yang, L., Hanneke, S., & Carbonell, J. A Theory of Transfer Learning with Applications to Active Learning. Carnegie Mellon University.</ref> === Kognitivizmi === ==== Teoria e gestaltit ==== [[Kognicioni|Teoritë njohëse]] u rritën nga psikologjia Gestalt . Psikologjia e Gestalt u zhvillua në [[Gjermania|Gjermani]] në fillim të viteve 1900 nga Wolfgang Kohler <ref>{{Cite book|last=Soltis|first=Jonas|title=Perspectives on Learning|url=https://archive.org/details/perspectivesonle0000phil|date=2004|publisher=Teachers College Press|isbn=978-0-8077-4447-5|edition=Fourth|location=New York|page=[https://archive.org/details/perspectivesonle0000phil/page/34 34]}}</ref> dhe u soll në [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|Amerikë]] në vitet 1920. Fjala gjermane ''Gestalt'' është afërsisht e barabartë me ''konfigurimin'' ose ''organizatën'' angleze dhe thekson tërë përvojën njerëzore. <ref>{{Cite book|last=Yount|first=William R.|title=Created to Learn|publisher=Broadman & Holman|year=1996|location=Nashville|page=192}}</ref> Me kalimin e viteve, psikologët e Gestalt siguruan demonstrime dhe përshkruan parime për të shpjeguar mënyrën se si ne organizojmë ndjesitë tona në perceptime. <ref>{{Cite book|last=Myers|first=David G.|title=Exploring Psychology|url=https://archive.org/details/exploringpsychol0000myer_l0k5|publisher=Worth|year=2008|location=New York, New York|page=[https://archive.org/details/exploringpsychol0000myer_l0k5/page/163 163]}}</ref> Max Wertheimer, një nga etërit themelues të Teorisë Gestalt, vuri re se nganjëherë ne interpretojmë lëvizjen kur nuk ka lëvizje fare. <ref name="Gestalt Psychology">{{Cito web|last=Boeree|first=George|title=Gestalt Psychology|url=http://webspace.ship.edu/cgboer/gestalt.html}}</ref> Për shembull: një shenjë e përdorur në një dyqan komoditeti për të treguar që dyqani është i hapur ose i mbyllur mund të shihet si një shenjë me "dritë konstante". Sidoqoftë, dritat në të vërtetë po vezullojnë. Secila dritë është programuar të pulsojë shpejt me ritmin e vet individual. Perceptuar si një e tërë megjithatë, shenja shfaqet plotësisht e ndriçuar pa ndezje. Nëse perceptohet individualisht, dritat fiken dhe ndizen në kohë të caktuara. Një shembull tjetër i kësaj do të ishte një shtëpi me tulla: Si një e tërë, ajo shihet si një strukturë në këmbë. Sidoqoftë, ajo në fakt është e përbërë nga shumë pjesë më të vogla, të cilat janë tulla individuale. Njerëzit kanë tendencë t'i shohin gjërat nga një këndvështrim holistik në vend që t'i ndajnë ato në nën-njësi. Në teorinë e Gestalt, psikologët thonë se në vend që [[Dituria|të marrim njohuri]] nga ajo që kemi përpara, ne shpesh mësojmë duke i dhënë kuptim marrëdhënies midis asaj që ka të re dhe të vjetër. <ref name="Gestalt Psychology">{{Cito web|last=Boeree|first=George|title=Gestalt Psychology|url=http://webspace.ship.edu/cgboer/gestalt.html}}</ref> Meqenëse kemi një perspektivë unike të botës, njerëzit kanë aftësinë të gjenerojnë [[Mësimi|përvojat e tyre të të mësuarit]] dhe të interpretojnë informacionin që mund ose nuk mund të jetë i njëjtë për dikë tjetër. Psikologët e Gestalt kritikojnë bihevieristët se janë shumë të varur nga sjellja e dukshme për të shpjeguar të mësuarit. Ata propozojnë të shikohen modelet sesa ngjarjet e izoluara. <ref>{{Cite book|last=Merriam, Sharan B.|title=Learning In Adulthood|publisher=Jossey-Bass|year=2007|location=San Francisco|author-link=Merriam, Sharan B.}}</ref> Pikëpamjet Gestalt të të mësuarit janë përfshirë në ato që kanë qenë etiketuar ''teoritë njohëse'' . Dy supozime kryesore qëndrojnë në themel të kësaj qasje njohëse: që sistemi i kujtesës është një përpunues aktiv i organizuar i informacionit dhe se njohuritë e mëparshme luajnë një rol të rëndësishëm në të mësuar. Teoricienët e Gestalt besojnë se që të mësuarit të ndodhë, njohuritë paraprake duhet të ekzistojnë mbi temën. Kur nxënësi zbaton njohuritë e tij paraprake në temën e përparuar, nxënësi mund të kuptojë kuptimin në temën e përparuar, dhe të mësuarit mund të ndodhë. Teoritë njohëse duken përtej sjelljes për të marrë parasysh se si funksionon kujtesa njerëzore për të nxitur të mësuarit, dhe një kuptim i [[Kujtesa afatshkurtër|kujtesës afatshkurtër]] dhe [[Kujtesa afatgjatë|kujtesës afatgjatë]] është i rëndësishëm për arsimtarët e ndikuar nga teoria njohëse. Ata e shohin të mësuarit si një proces të brendshëm mendor (duke përfshirë depërtimin, përpunimin e informacionit, kujtesën dhe [[Përceptimi|perceptimin]] ) ku edukatori përqendrohet në ndërtimin e inteligjencës dhe zhvillimin kognitiv. <ref name="Smith 1999">{{Cito web|last=Smith|first=M.K.|title=Learning Theory, the encyclopedia of informal education|url=http://www.infed.org/biblio/b-learn.htm|access-date=6 korrik 2011|publisher=the encyclopedia of informal education}}</ref> Nxënësi individual është më i rëndësishëm se ambienti. ==== Teori të tjera njohëse ==== Pasi teoritë e kujtesës si modeli i kujtesës Atkinson-Shiffrin <ref>{{Cite book|last=Atkinson|first=R.C. & Shiffrin, R.M.|title=The psychology of learning and motivation|url=https://archive.org/details/psychologyoflear0002kenn|publisher=Academic Press|year=1968|editor-last=K.W. Spence and J.T. Spence|edition=2|location=New York|pages=[https://archive.org/details/psychologyoflear0002kenn/page/89 89]–125}}</ref> dhe modeli i kujtesës në punë i Baddeley <ref>{{Cite book|last=Baddeley, A.D.|title=The psychology of learning and motivation: advances in research and theory|last2=Hitch, G.J.L.|publisher=Academic Press|year=1974|editor-last=G.A. Bower|edition=8|location=New York|pages=47–89|author-link=Working memory}}</ref> u krijuan si një kornizë teorike në [[Psikologjia kognitive|psikologjinë njohëse]], kornizat e reja njohëse të të mësuarit filluan të shfaqeshin gjatë viteve 1970, 80 dhe 90. Sot, studiuesit janë përqendruar në tema si ngarkesa njohëse dhe teoria e përpunimit të informacionit. Këto teori të të mësuarit luajnë një rol në ndikimin e modelit udhëzues . <ref>{{Cite journal|last=deJong|first=T.|year=2010|title=Cognitive Load Theory, Educational Research, and Instructional Design: Some Food for Thought|journal=Instructional Science|volume=38|issue=2|page=38|doi=10.1007/s11251-009-9110-0|doi-access=free}}</ref> Teoria njohëse përdoret për të shpjeguar tema të tilla si marrja e rolit shoqëror, inteligjenca dhe kujtesa që lidhen me moshën. Në fund të shekullit të njëzetë, njohja e vendosur u shfaq si një [[Teoria|teori]] që njohu mësimin aktual si kryesisht transferimin e njohurive të dekontekstualizuara dhe formale. Bredo (1994) përshkruan njohjen e vendosur si "zhvendosjen e fokusit nga individi në mjedis në individ dhe mjedis". <ref>Bredo, E. (1994). Reconstructing [[educational psychology]]: Situated [[cognition]] and Deweyian pragmatism. Educational Psychologist, 29 (1), 23-35.</ref> Me fjalë të tjera, [[Kognicioni|njohja]] individuale duhet të konsiderohet e lidhur ngushtë me kontekstin e ndërveprimeve shoqërore dhe kuptimit të ndërtuar kulturor. Të mësuarit përmes kësaj perspektive, në të cilën njohja dhe bërja bëhen të pandashme, bëhet e zbatueshme dhe e plotë. Pjesa më e madhe e [[Arsimi|arsimimit]] që marrin studentët është e kufizuar në kulturën e shkollave, pa marrë parasysh kulturat autentike jashtë arsimit. Programet mësimore të hartuara nga njohja e vendosur mund të sjellin njohuri në jetë duke ngulitur materialin e mësuar brenda kulturës me të cilën studentët janë të njohur. Për shembull, sintaksa formale dhe abstrakte e problemeve të matematikës mund të transformohet duke vendosur një problem tradicional të matematikës brenda një problemi tregimi praktik. Kjo paraqet një mundësi për të përmbushur atë ekuilibër të duhur midis njohurive të vendosura dhe atyre të transferueshme. Lampert (1987) e bëri këtë me sukses duke i bërë studentët të eksplorojnë koncepte matematikore që janë të vazhdueshme me njohuritë e tyre të sfondit. <ref>Lampert, M. (1986). Knowing, doing, and teaching multiplication. Cognition and Instruction, 3, 305-342.</ref> Ajo e bën këtë duke përdorur para, me të cilat të gjithë studentët janë të njohur dhe më pas zhvillon mësimin për të përfshirë histori më komplekse që lejojnë studentët të shohin zgjidhje të ndryshme si dhe të krijojnë të tyret. Në këtë mënyrë, njohuritë bëhen aktive, evoluojnë ndërsa studentët marrin pjesë dhe negociojnë rrugën e tyre përmes situatave të reja. <ref>Wilson, Brent G., and Karen M. Myers. "Situated Cognition in Theoretical and Practical context." Theoretical Foundations of Learning Environments(1999): n. pag. Situated Cognition. Web. 24 Mar. 2015.</ref> === Konstruktivizmi === Themeluar nga [[Jean Piaget]], konstruktivizmi thekson rëndësinë e përfshirjes aktive të nxënësve në ndërtimin e njohurive për veten e tyre. Studentët mendohet të përdorin njohuritë dhe konceptet e sfondit për t'i ndihmuar ata në marrjen e informacionit të ri. Kur i afrohemi një informacioni të tillë të ri, nxënësi përballet me një humbje të ekuilibrit me kuptimin e tyre të mëparshëm, dhe kjo kërkon një ndryshim në strukturën njohëse. Ky ndryshim kombinon në mënyrë efektive informacionin e mëparshëm dhe atë të ri për të formuar një skemë njohëse të përmirësuar. Konstruktivizmi mund të jetë i bazuar si subjektivisht ashtu edhe kontekstual. Nën teorinë e konstruktivizmit radikal, shpikur nga Ernst von Glasersfeld, të kuptuarit mbështetet në interpretimin subjektiv të përvojës, në krahasim me "realitetin" objektiv. Në mënyrë të ngjashme, ideja e William Cobern për konstruktivizmin kontekstual përfshin efektet e kulturës dhe shoqërisë mbi përvojën. <ref>Bodner, G., Klobuchar, M., & Geelan, D. (2001). The many forms of constructivism. ''Journal of Chemical Education'', 78, 1107-1134.</ref> Konstruktivizmi pyet pse studentët nuk mësojnë thellë duke dëgjuar një mësues, ose duke lexuar nga një libër shkollor. Për të hartuar mjedise efektive të mësimdhënies, beson se duhet një kuptim i mirë i asaj që fëmijët tashmë dinë kur hyjnë në klasë. Kurrikula duhet të hartohet në një mënyrë që të bazohet në njohuritë e nxënësit dhe të lejohet të zhvillohet me to. <ref>Smith, M. K. (2002). "Jerome Bruner and the Process of Education." Retrieved 26 August 2007, fromhttp://www.infed.org/thinkers/bruner.htm.</ref> Filloni me probleme komplekse dhe mësoni aftësitë themelore gjatë zgjidhjes së këtyre problemeve. <ref>{{Cite book|last=Yount|first=William R.|title=Created to Learn|publisher=Broadman & Holman|year=1996|location=Nashville|page=202}}</ref> Teoritë e të mësuarit të [[John Dewey]], [[Maria Montessori]] dhe David A. Kolb shërbejnë si themeli i zbatimit të teorisë së të mësuarit konstruktivist në klasë. <ref>{{Cite book|last=Lombardi|first=S.M.|title=Internet Activities for a Preschool Technology Education Program Guided by Caregivers|publisher=Doctoral dissertation, North Carolina State University|year=2011|pages=139–40}}</ref> [[Konstruktivizmi (pedagogji)|Konstruktivizmi]] ka shumë lloje të tilla si mësimi aktiv, mësimi i zbulimit dhe ndërtimi i njohurive, por të gjitha versionet promovojnë kërkimin falas të një studenti brenda një kornize ose strukture të caktuar. <ref>{{Cite journal|last=Devries|first=B.|last2=Zan, B.|year=2003|title=When children make rules|url=https://archive.org/details/sim_educational-leadership_2003-09_61_1/page/64|journal=Educational Leadership|volume=61|issue=1|pages=64–7}}</ref> Mësuesi vepron si një ndihmës i cili inkurajon studentët të zbulojnë parime për veten e tyre dhe të ndërtojnë njohuri duke punuar duke iu përgjigjur pyetjeve të hapura dhe duke zgjidhur probleme të botës reale. Për ta bërë këtë, një mësues duhet të inkurajojë kuriozitetin dhe diskutimin midis studentëve të tij / saj, si dhe promovimin e autonomisë së tyre. Në fushat shkencore në klasë, mësuesit konstruktivist sigurojnë të dhëna të para dhe materiale fizike për studentët për të punuar dhe analizuar. <ref>{{Cite book|last=Books|first=Jacqueline G.|title=In search of understanding: The case for constructivist classrooms, revised edition|last2=Brooks, Martin G.|publisher=The association for supervision and curriculum development|year=1999|location=Alexandria, VA}}</ref> === Teoria e të mësuarit transformues === Teoria e të mësuarit transformues kërkon të shpjegojë sesi njerëzit rishikojnë dhe riinterpretojnë kuptimin. <ref name="Taylor 2008">{{Cite book|last=Taylor|first=E.W.|title=Transformative learning theory. New Directions for Adult and Continuing Education|publisher=Jossey-Bass|year=2008|pages=5–15}}</ref> Të mësuarit transformues është procesi njohës i ndikimit të ndryshimit në një kornizë referimi. <ref name="Mezirow 1997">{{Cite book|last=Mezirow|first=J|title=Transformative Learning: Theory to Practice. New Directions for Adult and Continuing Education|publisher=Jossey-bass|year=1997|pages=5–12}}</ref> Një kornizë referimi përcakton pikëpamjen tonë për botën. Emocionet shpesh përfshihen. <ref>{{Cite journal|last=Ileris|first=K|date=prill 2001|title=Transformative Learning in the Perspective of a Comprehensive Learning Theory|journal=[[Journal of Transformative Education]]|volume=2|issue=2|pages=79–89|doi=10.1177/1541344603262315}}</ref> Të rriturit kanë një tendencë të refuzojnë çdo ide që nuk korrespondon me vlerat, shoqatat dhe konceptet e tyre të veçanta. Kornizat tona të referencës përbëhen nga dy dimensione: zakonet e mendjes dhe pikëpamjet. <ref name="Mezirow 1997">{{Cite book|last=Mezirow|first=J|title=Transformative Learning: Theory to Practice. New Directions for Adult and Continuing Education|publisher=Jossey-bass|year=1997|pages=5–12}}</ref> Zakonet e mendjes, të tilla si etnocentrizmi, janë më vështirë të ndryshohen sesa pikëpamjet. Zakonet e mendjes ndikojnë në këndvështrimin tonë dhe në mendimet ose ndjenjat që rezultojnë të lidhura me to, por këndvështrimet mund të ndryshojnë me kalimin e kohës si rezultat i ndikimeve të tilla si reflektimi, përvetësimi dhe reagimet. Të mësuarit transformues zhvillohet duke diskutuar me të tjerët "arsyet e paraqitura në mbështetje të interpretimeve konkurruese, duke shqyrtuar në mënyrë kritike provat, argumentet dhe këndvështrimet alternative". Kur rrethanat e lejojnë, nxënësit transformues lëvizin drejt një kornize referimi që është më gjithëpërfshirëse, diskriminuese, vetë-reflektuese dhe integruese e përvojës. == Neuroshkenca arsimore == Universitetet Amerikane si Harvard, Johns Hopkins dhe Universiteti i Kalifornisë Jugore filluan të ofrojnë diploma dhe diploma të dedikuara për neuroshkencën arsimore ose neuroedukimin në dekadën e parë të shekullit njëzet e një. Studime të tilla synojnë të lidhin një kuptim të proceseve të trurit me udhëzimet dhe përvojat në klasë. <ref>{{Cite book|last=Wolf|first=P.|title=Brain Matters: Translating Research into Classroom Practice (2nd ed.)|publisher=ASCD|year=2010}}</ref> Neuroedukimi analizon ndryshimet biologjike në tru nga përpunimi i informacionit të ri. Shikon se cilat situata mjedisore, emocionale dhe shoqërore ndihmojnë më mirë trurin të ruajë dhe të mbajë informacion të ri përmes lidhjes së neuroneve - dhe më mirë të mbajë dendritet që të mos përthithen, duke humbur informacionin. Vitet 1990 u caktuan "Dekada e Trurit" dhe përparimet u zhvilluan në neuroshkencë me një ritëm veçanërisht të shpejtë. Tri metodat dominante për matjen e aktiviteteve të trurit janë potenciali i lidhur me ngjarjet, imazhi funksional i rezonancës magnetike dhe magnetoencefalografia (MEG). <ref>{{Cite book|last=ed. by Sawyer|first=R. Keith|title=Cambridge Handbook of the Learning Sciences|url=https://archive.org/details/cambridgehandboo00sawy|publisher=Cambridge University Press|year=2006|location=New York, New York|pages=[https://archive.org/details/cambridgehandboo00sawy/page/20 20]}}</ref> Integrimi dhe zbatimi në arsim i asaj që dimë për trurin u forcua në vitin 2000 kur Federata Amerikane e Mësuesve deklaroi: "vitalshtë jetike që të identifikojmë atë që na tregon shkenca për mënyrën se si njerëzit mësojnë në mënyrë që të përmirësojnë kurrikulën e arsimit." <ref>{{Cite journal|last=Radin|first=J.P.|date=Fall 2009|title=Brain-Compatible Teaching and Learning: Implications for Teacher Education.|journal=Educ Horiz|volume=88|issue=1}}</ref> Ajo që është emocionuese për këtë fushë të re në arsim është se teknikat moderne të imazhit të trurit tani bëjnë të mundur, në një farë kuptimi, për të parë trurin ndërsa mëson, dhe atëherë lind pyetja: a munden rezultatet e studimeve neuro-shkencore të trurit pasi ato po mësoni praktikisht informim të dobishëm në këtë fushë? <ref>{{Cite journal|last=Rowland|year=2010|title=The brain that changes itself: Stories of personal triumph from the frontiers of brain science|journal=Journal of Academic Language and Learning}}</ref> Fusha e neuroshkencës është e re. Studiuesit prisnin që teknologjitë e reja dhe mënyrat e vëzhgimit do të prodhojnë prova të reja shkencore që ndihmojnë në përsosjen e paradigmave të asaj për të cilën studentët kanë nevojë dhe se si ata mësojnë më mirë. Në veçanti, mund të sjellë strategji më të informuara për mësimdhënien e studentëve me aftësi të kufizuara në të mësuar. === Disiplina formale dhe mendore === Të gjithë individët kanë aftësinë për të zhvilluar disiplinën mendore dhe aftësinë e vetëdijes, të dy shkojnë krah për krah. Disiplina mendore është e madhe në formësimin e asaj që njerëzit bëjnë, thonë, mendojnë dhe ndiejnë. Criticalshtë kritike për sa i përket përpunimit të informacionit dhe përfshin aftësinë për të njohur dhe përgjigjur në mënyrë të përshtatshme ndaj gjërave të reja dhe informacioneve që njerëzit hasin, ose që janë mësuar kohët e fundit. Ndërgjegjësimi është i rëndësishëm për procesin e të mësuarit në shumë aspekte. Të jesh i vëmendshëm do të thotë të jesh i pranishëm dhe të angazhohesh në çfarëdo që po bën në një moment specifik në kohë. Të qenit i vetëdijshëm mund të ndihmojë që të na ndihmojë të mendojmë më kritikisht, të ndiejmë dhe të kuptojmë informacionin e ri që jemi në proces të thithjes. Qasja zyrtare e disiplinës kërkon të zhvillojë shkakësinë midis përparimit të mendjes duke e ushtruar atë përmes ekspozimit ndaj lëndëve abstrakte të shkollës siç janë shkenca, gjuha dhe matematika. Me ekspozimin e përsëritur të studentit ndaj këtyre lëndëve të veçanta, disa studiues mendojnë se marrja e njohurive që kanë të bëjnë me shkencën, gjuhën dhe matematikën është e "rëndësisë dytësore" dhe besojnë se forcimi dhe zhvillimi i mëtejshëm i mendjes që ofron kjo kurrikul ka një domethënie shumë më të madhe për nxënësin që përparon në distancë të gjatë. <ref name="Phillips2009">{{Cite book|last=D.C. Phillips|url=https://books.google.com/books?id=vVzUtECrJ2IC|title=Perspectives on Learning|last2=Jonas F. Soltis|publisher=Teachers College Press|year=2009|isbn=978-0-8077-7120-4|edition=5th|series=Thinking About Education}}</ref> DC Phillips dhe Jonas F. Soltis ofrojnë një farë skepticizmi për këtë nocion. Skepticizmi i tyre buron kryesisht nga ndjenja se marrëdhënia midis disiplinës zyrtare dhe përparimit të përgjithshëm të mendjes nuk është aq e fortë sa do të thoshin disa. Ata ilustrojnë skepticizmin e tyre duke menduar se është marrëzi të supozohet verbërisht se njerëzit janë më mirë në jetë, ose në kryerjen e detyrave të caktuara, për shkak të kurseve të veçanta, por pa lidhje. == Intelegjenca të shumëfishta == Ekzistenca e inteligjencës së shumëfishtë është propozuar nga psikologu [[Howard Gardner]], i cili sugjeron që lloje të ndryshme të inteligjencës ekzistojnë te qeniet njerëzore. <ref>Allen, I. E., J. Seaman, et al. (2007). ''Blending In: The Extent and Promise of Blended Education in the United States''. Needham, M.A., The Sloan Consortium.</ref> Shtë një teori që ka qenë në modë në kurset e trajnimit të vazhdueshëm të zhvillimit profesional (CPD) për mësuesit. Sidoqoftë, teoria e inteligjencave të shumëfishta shpesh citohet si një shembull i [[Pseudoshkenca|pseudoshkencës]] sepse i mungojnë provat empirike ose falsifikueshmëria . <ref name="Howard-Jones2010">{{Cite book|last=Howard-Jones|first=Paul|title=Introducing Neuroeducational Research: Neuroscience, Education and the Brain from Contexts to Practice|publisher=Taylor & Francis|year=2010|isbn=978-0-415-47200-5|page=35}}</ref> <ref name="Gottfredson2012">{{Cite journal|last=Gottfredson|first=Linda|title=Intelligence: Instant Expert 13|url=https://www.newscientist.com/data/doc/article/dn19554/instant_expert_13_-_intelligence.pdf|journal=New Scientist|volume=211|issue=2819|pages=i–viii (a pullout)}}</ref> == Mësimi multimedial == [[Skeda:Islington_College_Multimedia_Lab.jpg|alt=Dozens of bright blue computer screens in a large room.|djathtas|parapamje| Një klasë multimediale në Kolegjin Islington, në Mbretërinë e Bashkuar]] Mësimi multimedial i referohet përdorimit të materialeve mësimore vizuale dhe dëgjimore që mund të përfshijnë video, kompjuter dhe [[Teknologjia e informacionit|teknologji të]] tjera informacioni. <ref>{{Cite book|last=Mayer|first=Richard E.|url=https://books.google.com/books?id=PSSus6qEHpMC&pg=PA3|title=Multimedia Learning|date=2009-01-12|publisher=Cambridge University Press|isbn=9781139475495|language=en}}</ref> Teoria e të mësuarit multimedial përqendrohet në parimet që përcaktojnë përdorimin efektiv të multimedias në mësim, me theks në përdorimin e dy kanaleve vizuale dhe dëgjimore për përpunimin e informacionit. Kanali i dëgjimit merret me informacionin që dëgjohet, dhe kanali vizual përpunon informacionin që shihet. Kanali vizual mban më pak informacion sesa kanali dëgjimor. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=IpebDwAAQBAJ&q=learning+The+visual+channel+holds+less+information+than+the+auditory+channel.&pg=PA140|title=Digital Turn in Schools—Research, Policy, Practice|date=4 qer 2019|publisher=Springer|isbn=9789811373619}}</ref> Nëse të dy kanalet vizuale dhe ato dëgjimore paraqiten me informacion, më shumë njohuri ruhet. Sidoqoftë, nëse jepet shumë informacion, ato përpunohen në mënyrë joadekuate dhe kujtesa afatgjatë nuk merret. Mësimi multimedial kërkon t'u japë instruktorëve aftësinë për të stimuluar si kanalet vizive ashtu edhe ato dëgjimore të nxënësit, duke rezultuar në përparim më të mirë. === Përdorimi i lojërave online për të mësuar === Shumë arsimtarë dhe studiues besojnë se teknologjia e informacionit mund të sjellë risi në udhëzimet tradicionale arsimore. <ref name="sitzmann-meta-2011">{{Cite journal|last=Sitzmann|first=Traci|date=27 maj 2011|title=A Meta-Analytic Examination of the Instructional Effectiveness of Computer-based Simulation Games|url=http://www.ucdenver.edu/academics/colleges/business/about/Faculty-Research/workingPapers/test/Sitzmann_Traci_Simulation%20Games%20Meta-Analysis.pdf|journal=Personnel Psychology|volume=64|issue=2|pages=489–528|doi=10.1111/j.1744-6570.2011.01190.x|access-date=12 prill 2016}}</ref> Mësuesit dhe teknologët po kërkojnë mënyra të reja dhe inovative për të hartuar në mënyrë efektive mjediset e të nxënit në qendër të nxënësit, duke u përpjekur të angazhojnë më shumë nxënësit në procesin e të mësuarit. Janë bërë pretendime se lojërat në internet kanë potencial për të mësuar, trajnuar dhe edukuar dhe ato janë mjete efektive për të mësuar aftësi dhe qëndrime që nuk janë aq të lehta për t'u mësuar nga memorizimi i shkallëve. <ref>{{Cite journal|last=Michael|first=D.|last2=Chen|first2=S.|date=2006|title=Serious Games: Games that educate, train and transform|url=http://dl.acm.org/citation.cfm?id=1051239}}</ref> Hasshtë bërë shumë hulumtim në identifikimin e efektivitetit të të mësuarit në të mësuarit e bazuar në lojë. Karakteristikat e nxënësit dhe rezultatet njohëse të të nxënit janë identifikuar si faktorët kryesorë në kërkimin për zbatimin e lojërave në mjediset arsimore. Në procesin e të mësuarit të një gjuhe përmes një loje në internet, ekziston një marrëdhënie e fortë midis njohurive paraprake të nxënësit për atë gjuhë dhe rezultateve të tyre të të nxënit njohës. Për njerëzit me njohuri paraprake të gjuhës, efektiviteti i të mësuarit të lojërave është shumë më tepër sesa ata me asnjë ose më pak njohuri të gjuhës. <ref>{{Cite book|last=Yang|first=Jie Chi|title=2013 Second IIAI International Conference on Advanced Applied Informatics|last2=Hsu|first2=Hui Fen|year=2013|isbn=978-0-7695-5071-8|pages=166–171|chapter=Effects of prior knowledge on cognitive learning outcomes within an English learning multiplayer online role-playing game|doi=10.1109/IIAI-AAI.2013.10}}</ref> == Teori të tjera të të nxënit == Teori të tjera të të mësuarit janë zhvilluar gjithashtu për qëllime më specifike. Për shembull, [[andragogjia]] është arti dhe shkenca për të ndihmuar të rriturit të mësojnë. Konektivizmi është një teori e kohëve të fundit e të mësuarit në rrjet, e cila përqendrohet te mësimi si krijimi i lidhjeve. Teoria e të Mësuarit si Rrjet (LaaN) bazohet në konektivizëm, teori të kompleksitetit dhe të mësuarit me dy cikle. Fillon nga nxënësi dhe e shikon mësimin si krijimin e vazhdueshëm të një rrjeti personal të njohurive (PKN). <ref>Mohamed Amine Chatti: The LaaN Theory. In: Personalization in Technology Enhanced Learning: A Social Software Perspective. Aachen, Germany: Shaker Verlag, 2010, pp. 19-42. http://mohamedaminechatti.blogspot.de/2013/01/the-laan-theory.html</ref> === Teoritë e stilit të të mësuarit === Teoritë e stilit të të mësuarit propozojnë që individët të mësojnë në mënyra të ndryshme, që ekzistojnë stile të dallueshme të të mësuarit dhe që njohuria e stilit të preferuar të të nxënit të një nxënësi të çon në përmirësim më të shpejtë dhe më të kënaqshëm. <ref>Smith, M., M. Doyle, et al. (2007). "David a. kolb on experiential learning." Retrieved 24 August 2007, fromhttp://www.infed.org/biblio/b-explrn.htm.</ref> Sidoqoftë, hulumtimi aktual nuk ka qenë në gjendje të gjejë prova të forta shkencore për të mbështetur premisat kryesore të teorisë së stileve të të mësuarit. <ref>{{Cite book|last=Coffield|first=Frank|url=http://sxills.nl/lerenlerennu/bronnen/Learning%20styles%20by%20Coffield%20e.a..pdf|title=Learning styles and pedagogy in post-16 learning: a systematic and critical review|last2=Moseley|first2=David|last3=Hall|first3=Elaine|last4=Ecclestone|first4=Kathryn|date=2004|publisher=Learning and Skills Research Centre|isbn=978-1853389184|location=London|oclc=505325671|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304072804/http://sxills.nl/lerenlerennu/bronnen/Learning%20styles%20by%20Coffield%20e.a..pdf|archive-date=2016-03-04|url-status=dead}}</ref> === Modeli i kontekstit afektiv === Njerëzit kujtojnë se si gjërat i bënë të ndihen dhe i përdorin ato ngulitje emocionale për të krijuar kujtime sipas kërkesës. <ref>{{Cite book|last=Shackleton-Jones, Nick|title=How people learn : designing effective training to improve employee performance|date=2019-05-03|isbn=9780749484712|location=London, United Kingdom|oclc=1098213554}}</ref> === Teoritë informale dhe post-moderne === Në teoritë që përdorin ristrukturimin njohës, një kurrikul informal promovon përdorimin e njohurive paraprake për të ndihmuar studentët të fitojnë një kuptim të gjerë të koncepteve. Njohuritë e reja nuk mund t'u thuhen studentëve, beson, por përkundrazi njohuritë aktuale të studentëve duhet të sfidohen. Në këtë mënyrë, studentët përshtatin idetë e tyre për tu ngjarë më shumë me teoritë apo konceptet aktuale. <ref name="Marzano 1991 518–25">{{Cite journal|last=Marzano|first=Robert|year=1991|title=Fostering thinking across the curriculum through knowledge restructuring|journal=Journal of Reading|volume=34|pages=518–25}}</ref> Duke përdorur këtë metodë studentët fitojnë kuptim të gjerë që u mësohet dhe më vonë janë më të gatshëm të mësojnë dhe të mbajnë specifikat e konceptit ose teorisë. Kjo teori përafrohet më tej me idenë se mësimi i koncepteve dhe gjuhës së një lënde duhet të ndahet në hapa të shumtë. <ref>{{Cite journal|last=Brown|first=B|last2=Ryoo, K|year=2008|title=Teaching Science as a Language: A "Content-First" Approach to Science Teaching|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-research-in-science-teaching_2008-05_45_5/page/529|journal=Journal of Research in Science Teaching|volume=45|issue=5|pages=529–53|bibcode=2008JRScT..45..529B|doi=10.1002/tea.20255}}</ref> Teori të tjera informale të të mësuarit shikojnë burimet e motivimit për të mësuar. [[Motivacioni|Motivimi i brendshëm]] mund të krijojë një nxënës më të vetë-rregulluar, <ref>{{Cite book|last=Deci|first=E.L.|title=Why We Do What We Do: The Dynamics of Personal Autonomy|publisher=Putnam's Sons|year=1995|location=New York}}</ref> megjithatë shkollat minojnë motivimin e brendshëm. Kritikët argumentojnë se mesatarja e nxënësit që mëson në izolim performon dukshëm më pak se ata që mësojnë me bashkëpunim dhe ndërmjetësim. <ref>{{Cite journal|last=Wells|first=G.|year=2007|title=Semiotic Mediation, Dialogue and the Construction of Knowledge|journal=Human Development|volume=50|issue=5|pages=244–74|citeseerx=10.1.1.506.7763|doi=10.1159/000106414}}</ref> Studentët mësojnë përmes bisedës, diskutimit dhe argumentimit. <ref>{{Cite book|last=Wink|first=J.|title=A vision of Vygotsky|url=https://archive.org/details/visionofvygotsky0000wink|publisher=Allyn and Bacon|year=2002|location=Boston}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Vygotsky|first=L|title=Thought and language|publisher=MIT Press|year=1986|location=Cambridge, Ma}}</ref> == Antropologji arsimore == === Antropologji filozofike === Sipas Theodora Polito, "çdo teori e arsimit e ndërtuar mirë [ka] në [qendrën e saj] një antropologji filozofike", e cila është "një reflektim filozofik mbi disa probleme themelore të njerëzimit". <ref name="Polito2005">Polito, Theodora. (2005). Educational theory as theory of culture: A Vichian perspective on the educational theories of John Dewey and Kieran Egan. Educational Philosophy and Theory, 37(4).</ref> <ref name="Padilla2013">Padilla, G. J. (2013). Philosophical anthropology: An introduction. In Padilla, G. J. (Ed.), Aporia: Philosophical anthropology: Wittgenstein’s perspective (pp. 7-14). Munchen, DEU: Walter de Gruyter.</ref> Antropologjia filozofike është një eksplorim i natyrës njerëzore dhe njerëzimit. [[Aristoteli]], një ndikim i hershëm në fushë, e konsideroi natyrën njerëzore si "kafshë të arsyeshme", ku njerëzit janë të lidhur ngushtë me kafshët e tjera, por prapë veçohen nga aftësia e tyre për të formuar mendim racional. <ref name="Koterski2013">Koterski, Joseph W. (2013). Anthropology, Philosophical. In New Catholic Encyclopedia Supplement 20122013. (Vol. 1, pp. 7679). Detroit: Gale.</ref> Antropologjia filozofike u zgjerua mbi këto ide duke sqaruar se racionaliteti është "i përcaktuar nga kushtet biologjike dhe shoqërore në të cilat janë ngulitur jetët e qenieve njerëzore". Teoritë e mësimit të zhvilluara plotësisht trajtojnë disa nga "problemet themelore të njerëzimit" duke shqyrtuar këto kushte biologjike dhe shoqërore për të kuptuar dhe manipuluar racionalitetin e njerëzimit në kontekstin e të mësuarit. Antropologjia filozofike është e dukshme në [[Biheviorizmi|biheviorizmin]], i cili kërkon një kuptim të njerëzimit dhe natyrës njerëzore në mënyrë që të pohohet se ngjashmëritë midis njerëzve dhe kafshëve të tjera janë kritike dhe ndikuese në procesin e të mësuarit. <ref name="Phillips2009">{{Cite book|last=D.C. Phillips|url=https://books.google.com/books?id=vVzUtECrJ2IC|title=Perspectives on Learning|last2=Jonas F. Soltis|publisher=Teachers College Press|year=2009|isbn=978-0-8077-7120-4|edition=5th|series=Thinking About Education}}</ref> Njohja e situatës përqendrohet në mënyrën se si njerëzit ndërveprojnë me njëri-tjetrin dhe mjediset e tyre, të cilat do të konsideroheshin "kushtet shoqërore" të hulumtuara brenda fushës së antropologjisë filozofike. Teoritë e të mësuarit transformues veprojnë me supozimin se njerëzit janë krijesa racionale të afta për të shqyrtuar dhe ripërcaktuar perspektivat, diçka që konsiderohet shumë brenda antropologjisë filozofike. Një vetëdije dhe kuptim i antropologjisë filozofike kontribuon në një kuptim dhe praktikë më të madhe të çdo teorie të të mësuarit. Në disa raste, filozofia mund të përdoret për të eksploruar dhe përcaktuar më tej termat e pasigurt brenda fushës së arsimit. <ref name="Hirst1963">Hirst, Paul H. (Nov. 1963). Philosophy and Educational Theory. British Journal of Educational Studies, 12(1), 51-64. Retrieved from https://www.jstor.org/stable/3118921</ref> Filozofia mund të jetë gjithashtu një mjet për të eksploruar qëllimin e arsimit, i cili mund të ndikojë shumë në një teori arsimore. == Kritika == Kritikët e teorive të të mësuarit që kërkojnë të zhvendosin praktikat tradicionale arsimore pretendojnë se nuk ka nevojë për teori të tilla; se përpjekja për të kuptuar procesin e të mësuarit përmes ndërtimit të teorive krijon probleme dhe pengon lirinë personale. <ref>[[Holzman, Lois]] (1997). [https://books.google.com/books?id=8gg6Tz5jclcC&pg=PA93 ''When Democratic Education is Developmental: The Sudbury Valley School Model''], Schools for growth: radical alternatives to current educational models. Retrieved April 1, 2010.</ref> <ref>Daniel Greenberg (1987), [https://books.google.com/books?id=-UMqvLEcH0wC&pg=PA41 ''A New Look at Learning''], The Sudbury Valley School Experience. Retrieved April 1, 2010.</ref> == Shih edhe == * [[Mësimi]] * [[Kujtesa]] * [[Metodika]] * [[Didaktika]] * [[Andragogjia]] * [[Kujtesa afatgjatë]] * [[Kujtesa afatshkurtër]] * [[Psikologjia shkollore]] * [[Psikologjia pedagogjike]] * [[Psikologjia e të mësuarit]] * [[Truri i vogël|Truri i vogël (Cerebellum)]] * [[Të nxënët përmes mësimit]] * [[Konstruktivizmi (pedagogji)|Konstruktivizmi (teoria e të mësuarit)]] == Literatura == * Teaching for Transfer of Learning. Thomas, Ruth; National Center for Research in Vocational Education, Berkeley, CA.. 93 NCRVE, December 1992. * Perkins, D. (1992). Transfer of Learning. International Encyclopedia of Education, 2. Retrieved March 23, 2015. * {{cite book | last = Leonard | first = David | title = Learning theories, A to Z | url = https://archive.org/details/learningtheories0000leon | publisher = Oryx Press | location = Westport, Conn | year = 2002 | isbn = 978-1573564137 |lang=en}} * {{cite book | last = Merriam | first = Sharan| title = Learning in adulthood a comprehensive guide | url = https://archive.org/details/learninginadulth0003edmerr_t4f8 | edition = 3rd | publisher = Jossey-Bass | location = San Francisco | year = 2007 | isbn = 9780470229224 |lang=en}} * Holzman, Lois. (1997). [https://books.google.com/books?id=8gg6Tz5jclcC&pg=PA93 ''When Democratic Education is Developmental: The Sudbury Valley School Model''], Schools for growth: radical alternatives to current educational models. Retrieved April 1, 2010. * Greenberg, Daniel. (1987), [https://books.google.com/books?id=-UMqvLEcH0wC&pg=PA41 ''A New Look at Learning''], The Sudbury Valley School Experience. Retrieved April 1, 2010. * Polito, Theodora. (2005). Educational theory as theory of culture: A Vichian perspective on the educational theories of John Dewey and Kieran Egan. Educational Philosophy and Theory, 37(4). * Padilla, G. J. (2013). Philosophical anthropology: An introduction. In Padilla, G. J. (Ed.), Aporia: Philosophical anthropology: Wittgenstein’s perspective (pp. 7-14). Munchen, DEU: Walter de Gruyter. * Koterski, Joseph W. (2013). Anthropology, Philosophical. In New Catholic Encyclopedia Supplement 20122013. (Vol. 1, pp. 7679). Detroit: Gale. * {{Cite book|last=D.C. Phillips|url=https://books.google.com/books?id=vVzUtECrJ2IC|title=Perspectives on Learning|last2=Jonas F. Soltis|publisher=Teachers College Press|year=2009|isbn=978-0-8077-7120-4|edition=5th|series=Thinking About Education|lang=en}} * Hirst, Paul H. (Nov. 1963). Philosophy and Educational Theory. British Journal of Educational Studies, 12(1), 51-64. Retrieved from https://www.jstor.org/stable/3118921 == Referime == {{reflist|3}} [[Kategoria:Psikologji pedagogjike]] g5rghvukeyabuv5jr3u111zq8hnw1xk Ryokugyu 0 306681 2465397 2458909 2022-07-27T13:38:43Z Qendrimi15 122927 wikitext text/x-wiki '''Aramaki''', më së miri i njohur me psudonimin e tij '''Ryokugyu''' (緑牛, lit. “Demi i Gjelbërt”), është njě [[Admirali (One Piece)|admiral]] në [[Marinarët (One Piece)|Marinsat]] në anime dhe manga ''[[One Piece]]''. Ai arriti gradën e tij gjatë kalimit dyvjeçar, së bashku me [[Fujitora]], të dy duke plotësuar dy vendet bosh të admiralit të lënë nga [[Aokiji]] dhe [[Akainu]].<ref>One Piece Kapitulli 713 dhe Epizodi 643</ref> ==Personaliteti== Ryokugyu tregohet se vepron në një mënyrë të rastësishme dhe të pahijshme, duke mos pasur frikë të shprehë mendjen e tij. Me miqtë dhe aleatët, ai është treguar mjaft gazmor dhe bisedues, siç shihet nga biseda e tij me admiralin tjetër [[Fujitora]].<ref>One Piece Kapitulli 905 dhe Epizodi 882</ref> Me armiqtë, megjithatë, Ryokugyu është treguar duke shprehur përbuzje të hapur njëlloj si eprori i tij i drejtpërdrejtë [[Akainu|Sakazuki]], të cilin ai dëshiron ta imitojë nga admirimi. Ryokugyu pajtohet me parimin e Sakazukit për të mos u përmbajtur kurrë kur lufton me armiqtë dhe është shumë ndjekës i Drejtësisë Absolute. Kështu është mjaft brutal gjatë luftimeve; ai u shfaq duke vënë në shtyllë shumë nga [[Piratët e Bishave]] në një mënyrë të tmerrshme gjatë sulmit të tij ndaj tyre dhe e goditi Queen disa herë pasi e kishte vënë në shtyllë. Ryokugyu gjithashtu tenton të përçmojë aftësitë e kundërshtarëve që ai i mposht lehtësisht, siç tregohet nga sulmi i tij ndaj Piratëve të Bishave.<ref>One Piece Kapitulli 1053</ref> Ryokugyu ka treguar të jetë shumë më fanatik në përkushtimin e tij ndaj Qeverisë Botërore në krahasim me admiralët e tjerë dhe madje edhe Sakazuki, duke besuar se [[Dragonjtë Hyjnor|Fisnikët Botërorë]] janë perëndi. Botëkuptimi i tij është se shoqëria funksionon më së miri me një sistem të rreptë hierarkie ku ata që janë në pushtet mund të veprojnë si të duan kundër atyre që konsiderohen inferiorë. Kështu, ai beson se mund të bëjë çfarë të dojë kundër vendeve që nuk janë të lidhur me Qeverinë Botërore, deri dhe duke përfshirë gjenocidin për të përmbushur qëllimin e tij. Ai është parë duke shprehur zemërim ndaj njerëzve që lëshojnë kaos në botë dhe e bëjnë jetën të vështirë për marinsat, gjë që e bëri atë të zhvillonte një inat kundër [[Monkey D. Luffy]]. Ai krenohet me reputacionin e tij si një "përbindësh" midis marinsave, duke i thënë King dhe Queen se do të ishte një goditje për reputacionin e tij nëse kishte luftuar me vartësit e Perandorit. Megjithë besnikërinë e tij, megjithatë, Ryokugyu është gjithashtu jashtëzakonisht i vetë-vullnetshëm dhe do të shpërfillë ose do të kundërshtojë plotësisht urdhrat nga eprorët e tij në favor të bërjes së asaj që ai mendon se është më e mira. Edhe pse ai e admiron Sakazukin, ai nuk ndoqi urdhrin e admiralit të flotës për të hequr Fujitora nga Mary Geoise, duke mos parë asnjë kuptim që ata të dy të bënin betejë. Më vonë, pavarësisht se Sakazuki u tha marinsave që të shmangnin Wanon pas rënies së Kaidos dhe Big Mom, Ryokugyu shkoi në vend gjithsesi për të rrëzuar Luffy sepse besonte se mund ta arrinte këtë dhe se do të fitonte miratimin e Sakazuki duke vrarë piratin. Ryokugyu madje e thirri personalisht një luftanije për ta ndihmuar në sulmin e tij të pamiratuar në Wano, një veprim që asnjë admiral tjetër nuk është treguar ta bënte për një mision personal. Nëse ai është duke bërë diçka që nuk duhet dhe pyetet për këtë, ai është treguar se jep përgjigje të paqarta për të mos u qortuar dhe kur flet me vartësit do t'i urdhërojë ata që të mos informojnë eprorët e tij për atë që ai bën.<ref>One Piece Kapitulli 1052</ref><ref>One Piece Kapitulli 1053</ref> Për arsye të panjohura, Ryokugyu ka abstenuar nga ushqimi për tre vitet e fundit. Atij gjithashtu i pëlqen të jetë rreth femrave të bukura dhe i tha Fujitorës se do të merrte parasysh ta prishte agjërimin nëse një grua tërheqëse do ta ushqente.<ref>One Piece Kapitulli 905 dhe Epizodi 882</ref> ==Aftësitë== Si admiral, autoriteti i Ryokugyu në Marinsat është drejtpërdrejt nën atë të admiralit të flotës, duke mbajtur pushtet mbi çdo personel të rangut më të ulët, aftësinë për të komanduar flota të tëra, për të thënë një fjalë në strategjinë e përgjithshme të organizatës dhe për të lëshuar urdhra të veçantë, si p.sh. duke miratuar një Thirrje Buster në çdo kohë, duke u dhënë gjithashtu atyre me status më të ulët një aftësi të tillë. Në përgjithësi, Ryokugyu mund të supozohet se ka një mori të madhe të aftësive udhëheqëse/koordinuese ushtarake për t'u parë si i kualifikuar për gradën e tij dhe autoritetet që vijnë me të. Si një nga admiralët, Ryokugyu mendohet se përbën "Fuqinë më të Madhe Ushtarake" të Qeverisë Botërore (domethënë tre luftëtarët më të fortë të vetëm që mund të sjellë), duke e bërë atë një nga njerëzit më të fuqishëm në botë. Të dy Ryokugyu dhe Fujitora u deklaruan nga [[Donquixote Doflamingo|Doflamingo]] se njiheshin si "përbindësha të vërtetë" për sa i përket forcës.<ref>One Piece Kapitulli 713 dhe Epizodi 643</ref> Gjatë Levely, Ryokugyu dhe Fujitora u angazhuan në betejë me shefin e shtabit të Ushtrisë Revolucionare dhe "Nr. 2" në fuqi, [[Sabo]], si dhe tre komandantë revolucionarë, megjithëse rezultati i këtij luftimi mbetet i panjohur.<ref>One Piece 925 dhe Epizodi 917</ref> Pavarësisht se nuk ka ngrënë për tre vjet, Ryokugyu ka mbetur plotësisht i shëndetshëm dhe nuk ka mungesë energjie. Duhet të theksohet se atij i është treguar se thith lëngje në trupin e tij nëpërmjet Frutit të Detit me bazë bimore, me ujin që është një burim kyç i lëndëve ushqyese për bimët; megjithatë, nuk është deklaruar apo treguar zyrtarisht se ky është arsyeja pse ai ka mundur të agjërojë për kaq shumë kohë. ===Fruti i Detit=== Ryokugyu duket se ka ngrënë frutin e drurit të llojit Logia, që i mundëson atij të gjenerojë jetë të ndryshme bimore nga trupi i tij sipas dëshirës dhe ta kontrollojë lirisht atë. Bimët që ai krijon mund të rriten me shpejtësi dhe të lëvizin lirshëm, duke mos u kufizuar nga ndonjë ngurtësi. Ai mund të gjenerojë sasi të mëdha bimësh për të lëshuar sulme dërrmuese në shkallë të gjerë; kur sulmonte Piratët e Bishave, ai i ktheu gishtat në degë pemësh të mprehta dhe i rriti lirisht për të vënë në shtyllë dhjetëra armiq në një zonë të madhe me lehtësi. Bimët e Ryokugyu mund të thithin me shpejtësi çdo lëng që prekin, gjë që përfshin dehidratimin e krijesave të gjalla pasi t'i shtyjnë në shtyllë dhe t'i lënë ato si lëvozhgë të rrudhur. Ai duket se është në gjendje të shijojë lëngun që thith, siç tregohet kur vuri në shtyllë një fuçi alkooli me një degë dhe vuri re shijen e tij. Ryokugyu mund të kryejë bëma shumë joortodokse me bimët që gjeneron, të tilla si përdorimi i një lule gjigante në shpinë për të fluturuar duke e rrotulluar me shpejtësi si një helikë.<ref>One Piece Kapitulli 1052</ref> Për më tepër, bari dhe lulet e zakonshme rriten në çdo sipërfaqe që prek Ryokugyu, duke rezultuar në atë që ai të lërë pas një gjurmë bimësh kudo që ecën.<ref>One Piece Kapitulli 1053</ref> ===Haki=== ====Busoshoku Haki==== Ryokugyu ka treguar aftësinë për të përdorur [[Haki (One Piecd)#Busoshoku Haki|Ambicien e Armatimit]], të cilin ai e përdori së bashku me Frutin e tij të Detit për të ngurtësuar majat e degëve që krijoi. ===Armë=== Ryokugyu mban një shpatë të nxirë në ijë e cila nuk duket të jetë në një këllëf. Ai ende nuk është treguar duke e përdorur atë. ==Kuriozitete== *Emri dhe pamja e Ryokugyu ka të ngjarë të bazohen në aktorin e ndjerë japonez [[Yoshio Harada]]. Harada portretizoi një personazh të quajtur Aramaki në filmin ''[[Ronin-gai]]'', i cili luajti gjithashtu [[Kunie Tanaka]] dhe [[Shintaro Katsu]], mbi të cilët u bazuan respektivisht admiralët e tjerë Kizaru dhe Fujitora. **Tatuazhet e Ryokugyu mund të jenë një referencë për këngën e Harada "Shinjuku Shinju". ==Referimet== <references/> [[Kategoria:Personazhe në One Piece]] gt0p49xkyp1qi605hsmwkbfb3bvwr99 Antikiteti i vonë 0 307466 2465442 2439026 2022-07-27T19:45:01Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Antikiteti i vonë''' është një periodizim i përdorur nga historianët për të përshkruar kohën e kalimit nga [[antikiteti klasik]] në [[Mesjeta|Mesjetë]] në [[Evropa|Evropë]] dhe zonat ngjitur që kufizohen me pellgun e Mesdheut . Popullarizimi i këtij periodizimi në gjuhën angleze në përgjithësi i është besuar historianit Peter Brown, pas botimit të veprës së tij themelore ''Bota e Antikitetit të Vonë'' (1971). Kufijtë e saktë për periudhën janë një çështje e vazhdueshme debati, por Brown propozon një periudhë midis shekujve III dhe VIII pas Krishtit. Në përgjithësi, mund të mendohet që nga fundi i Krizës së [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]] të Shekullit të Tretë (235–284) deri në [[Ekspansioni islam|pushtimet e hershme myslimane]] (622–750), ose afërsisht bashkëkohore me Perandorinë Sasaniane (224–651 ) Në Perëndim fundi i tij ishte më i hershëm, me fillimin e Mesjetës së Hershme të vendosur zakonisht në shekullin VI, ose më herët në skajet e Perandorisë Romake Perëndimore. == Përmbledhje == Perandoria Romake pësoi ndryshime të konsiderueshme shoqërore, kulturore dhe organizative duke filluar me sundimin e [[Diokleciani|Dioklecianit]], i cili filloi zakonin e ndarjes së Perandorisë në pjesë [[Perandoria Bizantine|Lindore]] dhe Perëndimore të sunduara nga perandorë të shumtë njëkohësisht . Perandoria Sasaniane zëvendësoi Perandorinë Parthiane dhe filloi një fazë të re të Luftërave Romake-[[Persët|Persiane]], Luftërave Romake-Sasaniane. Ndarjet midis Lindjes Greke dhe Perëndimit Latin u bënë më të theksuara. Persekutimi Diokletianik i të Krishterëve në fillim të shekullit IV u përfundua nga [[Galeriu]] dhe nën [[Kostandini i Madh|Kostandinin e Madh]], [[Krishtërimi]] u [[Edikti i Milanos|bë i ligjshëm]] në Perandori. Krishterizimi i shekullit IV [[Feja romake|të Perandorisë Romake]] u zgjerua nga konvertimet e Tiridates së Madh të Armenisë, Mirian III të Iberisë dhe Ezana të Axum, të cilët më vonë pushtuan dhe i dhanë fund Mbretërisë së Kushit . Gjatë sundimit të fundit të shekullit IV të [[Teodosi I|Theodosius I]], [[Besojma e Nikesë|Krishterizmi i Nikenës]] u shpall kisha shtetërore e Perandorisë Romake . [[Kostandinopoja]] u bë vendbanimi i përhershëm perandorak në Lindje deri në shekullin V dhe zëvendësoi Romën si qyteti më i madh në Perandorinë e Vonë Romake dhe pellgun e Mesdheut . Sistemi më i gjatë i ujësjellësit romak, {{Convert|250|km}} -Ujësjellësi i gjatë i Valensës u ndërtua për ta furnizuar atë me ujë, dhe kolonat më të larta triumfale romake u ngritën atje. [[Invazionet barbare|Migrimet]] e fiseve gjermanike, [[Hunët|hunike]] dhe [[Sllavët|sllave]] prishën sundimin romak nga fundi i shekullit IV e tutje, duke kulmuar së pari në Pushtimin e Romës nga Visigotët në vitin 410 dhe Pushtimin e mëvonshëm të Romës nga [[Vandalët]] në 455, pjesë e kolapsit përfundimtar të Perandorisë në vetë Perëndimin në vitin 476. Perandoria Perëndimore u zëvendësua nga të ashtuquajturat mbretëritë barbare, me [[Arianizmi|Arianët]] Krishterë të Mbretërisë Ostrogotike sundonin Romën nga Ravena. Përzierja kulturore e traditave greko-romake, gjermane dhe të krishtera formoi themelet e [[Kultura në Evropë|kulturës së mëvonshme të Evropës]]. Në shekullin VI, sundimi perandorak romak vazhdoi në Lindje dhe luftërat bizantine-sasane vazhduan. Fushatat e [[Justiniani I|Justinianit të Madh]] çuan në rënien e Mbretërive Ostrogotik dhe Vandal, dhe rimarrjen e tyre në Perandori, kur qyteti i Romës dhe pjesa më e madhe e Italisë dhe Afrikës Veriore u kthyen nën kontrollin perandorak. Megjithëse shumica e Italisë së shpejti ishte pjesë e Mbretërisë së Lombardëve, Ekzarkati Romak i Ravenës vazhdoi, duke siguruar të ashtuquajturin Papati Bizantin. Justiniani ndërtoi [[Ajasofja|Shën Sofinë]], një shembull i shkëlqyer i arkitekturës bizantine dhe ndodhi shpërthimi i parë i pandemisë së parë shekullore të murtajës. Në Ctesiphon, Sasanianët përfunduan Taq Kasra. Mesi i shekullit VI u karakterizua nga ngjarje ekstreme klimatike (dimri vullkanik i 535-536 dhe Epoka e Vogël Antike e Akullit) dhe një pandemi katastrofike (Murtaja e Justinianit në vitin 541). Efektet e këtyre ngjarjeve në jetën shoqërore dhe politike janë ende në diskutim. Në shekullin VII Lufta katastrofike Bizantine -Sasaniane e viteve 602-628 dhe fushatat e Khosrow II dhe [[Herakliusi|Heraklius]] lehtësuan shfaqjen e [[Islami]]t në [[Gadishulli Arabik|Gadishullin Arabik]] gjatë jetës së [[Muhammedi|Muhamedit]]. Pushtimi i mëvonshëm [[Myslimanët|mysliman]] i [[Levanti]]t dhe [[Persia|Persisë]] përmbysi Perandorinë Sasaniane dhe rrëmbeu përgjithmonë dy të tretat e territorit të Perandorisë Romake Lindore nga kontrolli romak, duke formuar [[Hilafeti|Kalifatin]] [[Rashidun]]. Perandoria Bizantine nën dinastinë Herakliane filloi periudhën e mesme Bizantine, dhe së bashku me krijimin e [[Hilafeti Emevi|Kalifatit Umajad të]] shekullit VII, në përgjithësi shënon fundin e antikitetit të vonë. == Shih edhe == * [[Antikiteti klasik]] * [[Perandoria Bizantine]] * [[Invazionet barbare|Periudha e Migrimeve]] == Referime == {{div col}} * Perry Anderson, ''Passages from Antiquity to Feudalism'', NLB, London, 1974. * [[Peter Brown (historian)|Peter Brown]], ''The World of Late Antiquity: from Marcus Aurelius to Muhammad (CE 150–750)'', Thames and Hudson, 1989, {{ISBN|0-393-95803-5}} * Peter Brown, ''Authority and the Sacred : Aspects of the Christianisation of the Roman World'', Routledge, 1997, {{ISBN|0-521-59557-6}} * Peter Brown, ''The Rise of Western Christendom: Triumph and Diversity 200–1000 CE'', Blackwell, 2003, {{ISBN|0-631-22138-7}} * Henning Börm, ''Westrom. Von Honorius bis Justinian'', 2nd ed., [[Kohlhammer Verlag]], 2018, {{ISBN|978-3-17-023276-1}}. ([http://sehepunkte.de/2016/05/23732.html Review in English]). * [[Averil Cameron]], ''The Later Roman Empire: CE 284–430'', Harvard University Press, 1993, {{ISBN|0-674-51194-8}} * Averil Cameron, ''The Mediterranean World in Late Antiquity CE 395–700'', Routledge, 2011, {{ISBN|0-415-01421-2}} * Averil Cameron et al. (editors), ''The Cambridge Ancient History'', vols. 12–14, Cambridge University Press 1997ff. * [[Gillian Clark (historian)|Gilian Clark]], ''Late Antiquity: A Very Short Introduction'', Oxford University Press, 2011, {{ISBN|978-0-19-954620-6}} * John Curran, ''Pagan City and Christian Capital: Rome in the Fourth Century'', Clarendon Press, 2000. * Alexander Demandt, ''Die Spätantike'', 2nd ed., Beck, 2007 * Peter Dinzelbacher and Werner Heinz, ''Europa in der Spätantike'', Primus, 2007. * Fabio Gasti, ''[http://archivio.paviauniversitypress.it/didattica/gasti_lett-tardolatina-2013/ Profilo storico della letteratura tardolatina]'', Pavia University Press, 2013, {{ISBN|978-88-96764-09-1}}. * Tomas Hägg (ed.) "SO Debate: The World of Late Antiquity revisited," in ''Symbolae Osloenses'' (72), 1997. * Scott F. Johnson ed., ''The Oxford Handbook of Late Antiquity'', Oxford University Press, 2012, {{ISBN|978-0-19-533693-1}} * Arnold H.M. Jones, ''The Later Roman Empire, 284–602; a social, economic and administrative survey'', vols. I, II, University of Oklahoma Press, 1964. * {{cite book |first=Ernst |last=Kitzinger|title=Byzantine art in the making: main lines of stylistic development in Mediterranean art, 3rd–7th century |url=https://archive.org/details/byzantineartinma0000kitz_q2p3 |year=1977 |publisher=Faber & Faber |isbn=0-571-11154-8}} * [[Bertrand Lançon]], ''Rome in Late Antiquity: CE 313–604'', Routledge, 2001. * Noel Lenski (ed.), ''The Cambridge Companion to the Age of Constantine'', Cambridge University Press, 2006. * Samuel N.C. Lieu and [[Dominic Montserrat]] (eds.), ''From Constantine to Julian: Pagan and Byzantine Views, A Source History'', Routledge, 1996. * Josef Lössl and Nicholas J. Baker-Brian (eds.), ''A Companion to Religion in Late Antiquity'', Wiley Blackwell, 2018. * Michael Maas (ed.), ''The Cambridge Companion to the Age of Justinian'', Cambridge University Press, 2005. * Michael Maas (ed.), ''The Cambridge Companion to the Age of Attila'', Cambridge University Press, 2015. * Robert Markus, ''The end of Ancient Christianity'', Cambridge University Press, 1990. * Ramsay MacMullen, ''Christianizing the Roman Empire C.E. 100–400'', Yale University Press, 1984. * Stephen Mitchell, ''A History of the Later Roman Empire. CE 284–641'', 2nd ed., Blackwell, 2015. * Michael Rostovtzeff (rev. P. Fraser), ''The Social and Economic History of the Roman Empire'', Oxford University Press, 1979. * Johannes Wienand (ed.), ''Contested Monarchy. Integrating the Roman Empire in the Fourth Century CE'', Oxford University Press, 2015. {{div col end}} == Lidhje të jashtme == {{Commons category|Late antiquity|Antikiteti i vonë}} * [http://www.newadvent.org/fathers/ New Advent – The Fathers of the Church], a Catholic website with English translations of the Early Fathers of the Church. * [https://web.archive.org/web/20121029074930/http://www.nipissingu.ca/department/history/MUHLBERGER/ORB/LT-ATEST.HTM ORB Encyclopedia's section on Late Antiquity in the Mediterranean] from [https://web.archive.org/web/20060402213748/http://the-orb.net/ ORB] * [https://web.archive.org/web/20120824092308/http://www.nipissingu.ca/department/history/muhlberger/orb/OVINDEX.htm Overview of Late Antiquity], from [https://web.archive.org/web/20060402213748/http://the-orb.net/ ORB] * [http://www.princeton.edu/~pswpc/index.html Princeton/Stanford Working Papers in Classics], a collaborative forum of Princeton and Stanford to make the latest scholarship on the field available in advance of final publication. * [http://www.fordham.edu/halsall/sbook1b.html The End of the Classical World], source documents from the Internet Medieval Sourcebook * [http://ccat.sas.upenn.edu/jod/wola.html Worlds of Late Antiquity] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050606081217/http://ccat.sas.upenn.edu/jod/wola.html |language=english|date=6 qershor 2005 }}, from the [[University of Pennsylvania]] * ''[http://libmma.contentdm.oclc.org/cdm/ref/collection/p15324coll10/id/156533 Age of spirituality : late antique and early Christian art, third to seventh century]'' from The Metropolitan Museum of Art [[Kategoria:Shekulli V]] [[Kategoria:Shekulli IV]] 35a8ofk0rle3yslilidqdpqbo7yb2vb EFEM 0 308104 2465424 2461780 2022-07-27T18:41:44Z Berishasinan 99865 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = EFEM | image =[[File:EFEM artiste.jpg|250px]] | alt = 25 | birth_name = Festim Mehmeti | birth_date = 21 korrik 1996 | occupation = Këngëtar, reper, tekstshkrues | years_active = 2011-sot |Genre=[[Muzika hip-hop|Hip-hop]]|Origin=Kosovë}} '''Festim Mehmeti''' (lindur më [[21 Korrik|21 korrik]] [[1996]], i njohur edhe si '''EFEM)'''<ref>{{Cite web|title=EFEM|url=https://genius.com/Efem-2-efem-lyrics?fbclid=IwAR1PRfQ_Y4WJy4z9KNTZxAR8DpU5EZrcfjjhfoO8RwTiibVPG7p5ynAEPg8|url-status=live|access-date=6 maj 2022|website=Genius|language=en}}</ref> është një këngëtar, reper dhe tekstshkrues [[Kosovarët|kosovar]] nga [[Gjilani]]. Ai e filloi karrierën e tij në industrinë e muzikës në vitin 2014. Projektet e tij, zakonisht gjenden vetëm në platformat digjitale në internet.<ref>{{Cite web|date=2021-09-21|title=EFEM artisti i ri që nuk po ka të ndalur me projekte – publikon edhe ‘Ilegal’|url=https://insajderi.org/efem-artisti-i-ri-qe-nuk-po-ka-te-ndalur-me-projekte-publikon-edhe-ilegal/|access-date=2022-04-23|website=Insajderi|language=sq}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-09-25|title=EFEM vjen me projektin e ri – "Ilegal" (VIDEO)|url=https://klankosova.tv/efem-vjen-me-projektin-e-ri-ilegal-video/|access-date=2021-10-29|website=Klan Kosova|language=sq}}</ref> == Jeta dhe karriera == EFEM ka lindur si Festim Mehmeti në një familje [[Shqiptarët|shqiptare]] në [[Kosova|Kosovë]]. Më 29 korrik 2014, e filloi karrierën si një reper me këngën e tij të parë "Si na nuk paska" të publikuar fillimisht me një video muzikore në [[Zvicra|Zvicër]]. Kënga mbërriti numrin 18 në pozicionin më të lartë të asaj kohe në Top Listën Shqiptare. Pas kësaj kënge, EFEM prodhoi edhe shumë projekte të tjera gjatë karrierës së tij, të cilat janë mjaft të suksesshme në [[Kosova|Kosovë]] e [[Shqipëria|Shqipëri]].<ref>{{Cite web|date=2021-09-20|title=EFEM sjell projektin e ri muzikor, “Ilegal”|url=https://www.gazetaexpress.com/efem-sjell-projektin-e-ri-muzikor-ilegal/|access-date=2021-10-29|website=Gazeta Express|language=sq}}</ref><ref>{{Cite web|date=2022-02-16|title=EFEM paralajmëron publikimin e radhës ‘Shake It’ - video|url=https://insajderi.org/efem-paralajmeron-publikimin-e-radhes-shake-it-video/|access-date=2022-04-23|website=Insajderi|language=sq}}</ref> == Diskografia == {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" |+ !Titulli !Viti !Pozita<br>më e lartë {{Small|(Shqipëri)}} !{{Abbr|Ref|Referenca}} !Albumi |- ! scope="row" |'''"Si na nuk paska"''' |2014 |18 | | rowspan="13" {{ska|Këngë pa album}} |- ! scope="row" |'''"1000 telashe"''' |2015 |— | |- ! scope="row" |'''"Me ty"''' |2016 |— | |- ! scope="row" |'''"I pari"''' |2019 |— | |- ! scope="row" |'''"La vie"''' | rowspan="7" |2020 |— | |- ! scope="row" |'''"Kado"''' |— | |- ! scope="row" |'''"Bosa"''' |— | |- ! scope="row" |'''"Pishmon"''' |— | |- ! scope="row" |'''"Laila"''' |— | |- ! scope="row" |'''"Falma"''' |— | |- ! scope="row" |'''"Panamera"''' |— | |- ! scope="row" |'''"Ilegal"''' |2021 |— |<ref>{{Cite web|last=GazetaBlic|date=2021-09-20|title=EFEM sjell projektin e ri muzikor, “Ilegal”|url=https://gazetablic.com/efem-sjell-projektin-e-ri-muzikor-ilegal/|access-date=2022-04-23|website=Gazeta Blic|language=sq}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-09-21|title=EFEM artisti i ri që nuk po ka të ndalur me projekte – publikon edhe ‘Ilegal’|url=https://insajderi.org/efem-artisti-i-ri-qe-nuk-po-ka-te-ndalur-me-projekte-publikon-edhe-ilegal/|url-status=live|access-date=2022-04-23|website=Insajderi|language=sq}}</ref> |- ! scope="row" |'''"Shake it"''' |2022 |— |<ref>{{Cite web|date=2 maj 2022|title=‘Shake It’ mban titullin projekti i radhës i EFEM|url=https://insajderi.org/shake-it-mban-titullin-projekti-i-radhes-i-efem/?fbclid=IwAR2Bih7J7RsjZsj2zal8dPfZrdhCuH8hHL9nU2_Uybi_bALQJ_O8kdSjqQQ|url-status=live|access-date=6 maj 2022|website=Insajderi|language=sq}}</ref><ref>{{Cite web|date=3 maj 2022|title=EFEM publikon këngën e re ‘Shake It’|url=http://gazetablic.com/efem-publikon-kengen-e-re-shake-it/|url-status=live|access-date=6 maj 2022|website=Gazeta Blic|language=sq}}</ref> |- | colspan="5" |"—" tregon një këngë që nuk është regjistruar ose nuk është publikuar në atë territor. |} == Referime == {{reflist|2}} == Lidhje të jashtme == * [https://www.facebook.com/EFEM.RECORDS/ Facebook] * [https://instagram.com/itzefem?utm_medium=copy_link Instagram] * [https://open.spotify.com/artist/1KC1HAMMScZCjugK03f02E Spotify] * [https://music.apple.com/us/artist/efem/1571726339 Apple] * [https://audiomack.com/efem-5 Audiomack] * [https://www.deezer.com/en/artist/162440927 Deezer] * [https://music.amazon.fr/artists/B09VC4WG8Y/efem Amazon] * [https://g.co/kgs/mf7GP2 EFEM] në [[Google]] * [https://www.discogs.com/fr/artist/11053376-EFEM-4 EFEM] në [[Discogs]] * [https://www.teksteshqip.com/efem Teksteshqip] [[Kategoria:Lindje 1996]] [[Kategoria:Biografi shqiptarësh]] [[Kategoria:Këngëtarë shqiptarë]] [[Kategoria:Njerëz që jetojnë]] 3xgx6a6j0cbi9ycdpl04j7dzq26tkgf Evolucioni 0 309376 2465475 2459981 2022-07-27T21:32:55Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki {{Shiko gjithashtu|Teoria e evolucionit}} '''Evolucioni''' është ndryshim në karakteristikat [[Trashëgimia|trashëgimore]] të popullatave biologjike gjatë brezave të njëpasnjëshëm. <ref>{{Harvnb|Hall|Hallgrímsson|2008}}</ref> <ref>{{Cite web|year=2016|title=Evolution Resources|url=http://www.nas.edu/evolution/index.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160603230514/http://www.nas.edu/evolution/index.html|archive-date=2016-06-03|publisher=[[National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine]]|location=Washington, DC}}</ref> Këto karakteristika janë shprehje e [[Gjeni|gjeneve]] që kalojnë nga prindi te pasardhësit gjatë [[Riprodhimi|riprodhimit]]. Karakteristikat e ndryshme priren të ekzistojnë brenda çdo popullate të caktuar si rezultat i [[Mutacioni|mutacionit]], rikombinimit gjenetik dhe burimeve të tjera të variacionit gjenetik. <ref name="Futuyma2017c">{{Harvnb|Futuyma|Kirkpatrick|2017}}</ref> == Përmbledhje == Evolucioni ndodh kur proceset evolucionare si [[Seleksionimi natyror|përzgjedhja natyrore]] (përfshirë përzgjedhjen seksuale) dhe zhvendosja gjenetike veprojnë mbi këtë variacion, duke rezultuar në disa karakteristika që bëhen më të zakonshme ose të rralla brenda një popullate. <ref name="Scott-Phillips">{{Cite journal|last=Scott-Phillips|first=Thomas C.|last2=Laland|first2=Kevin N.|last3=Shuker|first3=David M.|last4=Dickins|first4=Thomas E.|last5=West|first5=Stuart A.|author-link5=Stuart West|date=maj 2014|title=The Niche Construction Perspective: A Critical Appraisal|journal=[[Evolution (journal)|Evolution]]|volume=68|issue=5|pages=1231–1243|doi=10.1111/evo.12332|issn=0014-3820|pmc=4261998|pmid=24325256|quote=Evolutionary processes are generally thought of as processes by which these changes occur. Four such processes are widely recognized: natural selection (in the broad sense, to include sexual selection), genetic drift, mutation, and migration (Fisher 1930; Haldane 1932). The latter two generate variation; the first two sort it.}}</ref> Rrethanat që përcaktojnë nëse një karakteristikë duhet të jetë e zakonshme apo e rrallë brenda një popullate ndryshojnë vazhdimisht, duke rezultuar në ndryshimin e karakteristikave të trashëgueshme që lindin gjatë brezave të njëpasnjëshëm. Është ky proces i evolucionit që ka krijuar [[Bioshumëllojshmëria|biodiversitetin]] në çdo nivel të organizimit biologjik, duke përfshirë nivelet e [[Lloji (biologji)|specieve]], [[Organizmi|organizmave]] individualë dhe molekulave. <ref>{{Harvnb|Hall|Hallgrímsson|2008}}</ref> <ref name="Voet2016a">{{Harvnb|Voet|Voet|Pratt|2016}}</ref> [[Teoria shkencore]] e evolucionit nga seleksionimi natyror u konceptua në mënyrë të pavarur nga [[Çarls Darvin|Charles Darwin]] dhe Alfred Russel Wallace në mesin e shekullit XIX dhe u parashtrua në detaje në librin e Darvinit "''Mbi origjinën e specieve"'' . <ref>{{Harvnb|Darwin|1859}}</ref> Evolucioni nga seleksionimi natyror u demonstrua fillimisht nga vëzhgimi se shpesh prodhohen më shumë pasardhës sesa mund të mbijetojnë. Kjo pasohet nga tre [[Fakti|fakte të]] vëzhgueshme për organizmat e gjallë: (1) tiparet ndryshojnë midis individëve në lidhje me morfologjinë, [[Fiziologjia|fiziologjinë]] dhe sjelljen e tyre ( variacion fenotipik ), (2) tipare të ndryshme japin shkallë të ndryshme të mbijetesës dhe [[Riprodhimi|riprodhimit]] ( përshtatshmëri diferenciale) dhe ( 3) tiparet mund të kalohen nga brezi në brez ( trashëgimia e fitnesit). <ref name="Lewontin70">{{Cite journal|last=Lewontin|first=Richard C.|author-link=Richard Lewontin|date=nëntor 1970|title=The Units of Selection|url=http://joelvelasco.net/teaching/167/lewontin%2070%20-%20the%20units%20of%20selection.pdf|url-status=live|journal=[[Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics|Annual Review of Ecology and Systematics]]|volume=1|pages=1–18|doi=10.1146/annurev.es.01.110170.000245|issn=1545-2069|jstor=2096764|archive-url=https://web.archive.org/web/20150206172942/http://joelvelasco.net/teaching/167/lewontin%2070%20-%20the%20units%20of%20selection.pdf|archive-date=2015-02-06}}</ref> Kështu, në brezat e njëpasnjëshëm anëtarët e një popullate kanë më shumë gjasa të zëvendësohen nga pasardhësit e prindërve me karakteristika të favorshme që u kanë mundësuar atyre të mbijetojnë dhe të riprodhohen në mjediset e tyre përkatëse. Në fillim të shekullit XX, ide të tjera konkurruese të evolucionit si mutacionizmi dhe ortogjeneza u hodhën poshtë pasi sinteza moderne pajtoi evolucionin darvinian me gjenetikën klasike, e cila vendosi [[Adaptimi|evolucionin adaptiv]] si të shkaktuar nga seleksionimi natyror që vepron mbi variacionin gjenetik Mendelian. <ref name="Futuyma2017a">{{Harvnb|Futuyma|Kirkpatrick|2017}}</ref> E gjithë [[jeta]] në Tokë ka një paraardhës të fundit të përbashkët universal (LUCA) <ref name="Kampourakis2014">{{Harvnb|Kampourakis|2014}}</ref> <ref name="Doolittle_2000">{{Cite journal|last=Doolittle|first=W. Ford|author-link=Ford Doolittle|date=shkurt 2000|title=Uprooting the Tree of Life|url=http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2004_fall/docs/uprooting.pdf|journal=[[Scientific American]]|volume=282|issue=2|pages=90–95|bibcode=2000SciAm.282b..90D|doi=10.1038/scientificamerican0200-90|issn=0036-8733|pmid=10710791|archive-url=https://web.archive.org/web/20060907081933/http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2004_fall/docs/uprooting.pdf|archive-date=2006-09-07|access-date=2015-04-05}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Glansdorff|first=Nicolas|last2=Ying Xu|last3=Labedan|first3=Bernard|date=9 korrik 2008|title=The Last Universal Common Ancestor: emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner|journal=[[Biology Direct]]|volume=3|page=29|doi=10.1186/1745-6150-3-29|issn=1745-6150|pmc=2478661|pmid=18613974}}</ref> që jetoi afërsisht 3,5–3,8&nbsp;miliardë vjet më parë. <ref name="Origin1">{{Cite journal|last=Schopf|first=J. William|last2=Kudryavtsev|first2=Anatoliy B.|last3=Czaja|first3=Andrew D.|last4=Tripathi|first4=Abhishek B.|date=5 tetor 2007|title=Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils|journal=[[Precambrian Research]]|volume=158|issue=3–4|pages=141–155|bibcode=2007PreR..158..141S|doi=10.1016/j.precamres.2007.04.009|issn=0301-9268}}</ref> Të [[Fosilet|dhënat fosile]] përfshijnë një progresion nga [[Grafiti|grafiti i]] hershëm biogjen, <ref name="NG-20131208">{{Cite journal|last=Ohtomo|first=Yoko|last2=Kakegawa|first2=Takeshi|last3=Ishida|first3=Akizumi|last4=Nagase|first4=Toshiro|last5=Rosing|first5=Minik T.|display-authors=3|date=janar 2014|title=Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks|journal=[[Nature Geoscience]]|volume=7|issue=1|pages=25–28|bibcode=2014NatGe...7...25O|doi=10.1038/ngeo2025|issn=1752-0894}}</ref> në fosilet mikrobiale <ref name="AP-20131113">{{Cite news|last=Borenstein|first=Seth|date=13 nëntor 2013|title=Oldest fossil found: Meet your microbial mom|work=[[Excite (web portal)|Excite]]|publisher=[[Mindspark Interactive Network]]|agency=[[Associated Press]]|location=Yonkers, New York|url=http://apnews.excite.com/article/20131113/DAA1VSC01.html|url-status=live|access-date=2015-05-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20150629230719/http://apnews.excite.com/article/20131113/DAA1VSC01.html|archive-date=29 qershor 2015}}</ref> <ref name="TG-20131113-JP">{{Cite news|last=Pearlman|first=Jonathan|date=13 nëntor 2013|title=Oldest signs of life on Earth found|work=[[The Daily Telegraph]]|location=London|url=https://www.telegraph.co.uk/news/science/science-news/10445788/Oldest-signs-of-life-on-Earth-found.html|url-status=live|access-date=2014-12-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20141216062531/http://www.telegraph.co.uk/news/science/science-news/10445788/Oldest-signs-of-life-on-Earth-found.html|archive-date=2014-12-16}}</ref> <ref name="AST-20131108">{{Cite journal|last=Noffke|first=Nora|last2=Christian|first2=Daniel|last3=Wacey|first3=David|last4=Hazen|first4=Robert M.|author-link4=Robert Hazen|date=16 nëntor 2013|title=Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ''ca.'' 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia|journal=[[Astrobiology (journal)|Astrobiology]]|volume=13|issue=12|pages=1103–1124|bibcode=2013AsBio..13.1103N|doi=10.1089/ast.2013.1030|issn=1531-1074|pmc=3870916|pmid=24205812}}</ref> tek organizmat shumëqelizorë të fosilizuar. Modelet ekzistuese të biodiversitetit janë formuar nga formimet e përsëritura të specieve të reja ( speciacioni ), ndryshimet brenda specieve ( anagjeneza ) dhe humbja e specieve ( [[Llojet e zhdukura|zhdukja]] ) gjatë gjithë historisë evolucionare të jetës në Tokë. <ref name="Futuyma04">{{Harvnb|Futuyma|2004}}</ref> Tiparet morfologjike dhe [[Biokimia|biokimike]] janë më të ngjashme midis specieve që kanë një paraardhës të përbashkët më të fundit dhe mund të përdoren për të rindërtuar pemët filogjenetike . <ref name="The Cell by Panno">{{Harvnb|Panno|2005}}</ref> [[Biologjia evolucionike|Biologët evolucionarë]] kanë vazhduar të studiojnë aspekte të ndryshme të evolucionit duke formuar dhe testuar [[Hipoteza|hipoteza,]] si dhe duke ndërtuar teori të bazuara në prova nga terreni ose laboratori dhe në të dhënat e krijuara nga metodat e biologjisë matematikore dhe teorike . Zbulimet e tyre kanë ndikuar jo vetëm në zhvillimin e [[Biologjia|biologjisë,]] por edhe në shumë fusha të tjera shkencore dhe industriale, duke përfshirë [[Bujqësia|bujqësinë]], [[Mjekësia|mjekësinë]] dhe [[Shkenca kompjuterike|shkencat kompjuterike]] . <ref name="Futuyma99">{{Cite web|year=1999|editor-last=Futuyma|editor-first=Douglas J.|editor-link=Douglas J. Futuyma|title=Evolution, Science, and Society: Evolutionary Biology and the National Research Agenda|url=http://www.rci.rutgers.edu/~ecolevol/fulldoc.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20120131174727/http://www.rci.rutgers.edu/~ecolevol/fulldoc.pdf|archive-date=2012-01-31|access-date=2014-11-24|publisher=Office of University Publications, [[Rutgers University|Rutgers, The State University of New Jersey]]|location=New Brunswick, New Jersey|type=Executive summary|oclc=43422991}}</ref> <ref>{{Harvnb|Kirk|Raven|Schofield|1983}}</ref> <ref>{{Harvnb|Lucretius}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Sedley|first=David|author-link=David Sedley|year=2003|title=Lucretius and the New Empedocles|url=http://lics.leeds.ac.uk/2003/200304.pdf|url-status=dead|journal=Leeds International Classical Studies|volume=2|issue=4|issn=1477-3643|archive-url=https://web.archive.org/web/20140823062637/http://lics.leeds.ac.uk/2003/200304.pdf|archive-date=2014-08-23|access-date=2014-11-25}}</ref> <ref name="Torrey37">{{Cite journal|last=Torrey|first=Harry Beal|last2=Felin|first2=Frances|date=mars 1937|title=Was Aristotle an Evolutionist?|url=https://archive.org/details/sim_quarterly-review-of-biology_1937-03_12_1/page/1|journal=[[The Quarterly Review of Biology]]|volume=12|issue=1|pages=1–18|doi=10.1086/394520|issn=0033-5770|jstor=2808399}}</ref> <ref name="Hull67">{{Cite journal|last=Hull|first=David L.|author-link=David Hull|date=dhjetor 1967|title=The Metaphysics of Evolution|journal=[[The British Journal for the History of Science]]|location=[[Cambridge]]|publisher=[[Cambridge University Press]] on behalf of [[British Society for the History of Science|The British Society for the History of Science]]|volume=3|issue=4|pages=309–337|doi=10.1017/S0007087400002892|jstor=4024958}}</ref> <ref>{{Harvnb|Mason|1962}}</ref> == Shih edhe == * [[Natyra]] * [[Biologjia]] * [[Shkenca]] * [[Ekologjia]] * [[Çarls Darvin]] * [[Teoria e evolucionit]] * [[Biologjia evolucionike]] == Literatura == {{div col}} * {{cite book |last=Altenberg |first=Lee |year=1995 |chapter=Genome growth and the evolution of the genotype–phenotype map |editor1-last=Banzhaf |editor1-first=Wolfgang |editor2-last=Eeckman |editor2-first=Frank H. |title=Evolution and Biocomputation: Computational Models of Evolution |series=Lecture Notes in Computer Science |volume=899 |pages=205–259 |location=Berlin; New York |publisher=Springer-Verlag Berlin Heidelberg |doi=10.1007/3-540-59046-3_11 |issn=0302-9743 |isbn=978-3-540-59046-0 |lccn=95005970 |oclc=32049812|citeseerx=10.1.1.493.6534}} * {{cite book |last1=Birdsell |first1=John A. |last2=Wills |first2=Christopher|year=2003 |chapter=The Evolutionary Origin and Maintenance of Sexual Recombination: A Review of Contemporary Models |editor1-last=MacIntyre |editor1-first=Ross J. |editor2-last=Clegg |editor2-first=Michael T. |title=Evolutionary Biology |series=Evolutionary Biology |volume=33 |location=New York |publisher=Springer Science |isbn=978-1-4419-3385-0 |issn=0071-3260 |oclc=751583918}} * {{cite book |last=Bowler |first=Peter J. |year=1989 |title=The Mendelian Revolution: The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern Science and Society |url=https://archive.org/details/mendelianrevolut0000bowl |location=Baltimore, Maryland |publisher=Johns Hopkins University Press |isbn=978-0-8018-3888-0 |lccn=89030914 |oclc=19322402}} * {{cite book |last=Bowler |first=Peter J. |year=2003 |title=Evolution: The History of an Idea |edition=3rd completely rev. and expanded |location=Berkeley, California |publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-23693-6 |lccn=2002007569 |oclc=49824702 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/evolutionhistory0000bowl_n7y8 }} * {{cite book |last=Browne |first=Janet|year=2003 |title=Charles Darwin: The Power of Place |volume=2 |location=London |publisher=Pimlico |isbn=978-0-7126-6837-8 |lccn=94006598 |oclc=52327000}} * {{cite book |editor1-last=Burkhardt |editor1-first=Frederick |editor2-last=Smith |editor2-first=Sydney |year=1991 |title=The Correspondence of Charles Darwin |series=The Correspondence of Charles Darwin |volume='''7''': 1858–1859 |location=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-38564-0 |lccn=84045347 |oclc=185662993}} * {{cite book |last1=Carroll |first1=Sean B. |last2=Grenier |first2=Jennifer K. |last3=Weatherbee |first3=Scott D. |year=2005 |title=From DNA to Diversity: Molecular Genetics and the Evolution of Animal Design |edition=2nd |location=Malden, Massachusetts |publisher=Blackwell Publishing |isbn=978-1-4051-1950-4 |lccn=2003027991 |oclc=53972564}} * {{cite book |last=Chapman |first=Arthur D. |year=2009 |title=Numbers of Living Species in Australia and the World |edition=2nd |url=https://www.environment.gov.au/science/abrs/publications/other/numbers-living-species/ |access-date=2016-11-06 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161225064434/http://www.environment.gov.au/science/abrs/publications/other/numbers-living-species |archive-date=2016-12-25 |location=Canberra |publisher=Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts: Australian Biological Resources Study |isbn=978-0-642-56860-1 |oclc=780539206 }} * {{cite book |last=Coyne |first=Jerry A.|year=2009 |title=Why Evolution is True |location=New York |publisher=Viking|isbn=978-0-670-02053-9 |lccn=2008033973 |oclc=233549529 |url=https://archive.org/details/whyevolutionistr00coyn }} * {{cite book |last=Dalrymple |first=G. Brent |year=2001 |chapter=The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved |editor1-last=Lewis |editor1-first=C.L.E. |editor2-last=Knell |editor2-first=S.J. |title=The Age of the Earth: from 4004 BC to AD 2002 |journal=Geological Society, London, Special Publications |series=Geological Society Special Publication |volume=190 |issue=1 |pages=205–221 |bibcode=2001GSLSP.190..205D |doi=10.1144/gsl.sp.2001.190.01.14 |isbn=978-1-86239-093-5 |s2cid=130092094 |lccn=2003464816 |oclc=48570033}} * {{cite book |last=Darwin |first=Charles|title="B" Notebook |date=1837}} The notebook is available from [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=CUL-DAR121.-&viewtype=side&pageseq=1 The Complete Work of Charles Darwin Online]. Retrieved 2019-10-09. * {{cite book |last=Darwin |first=Charles |year=1859 |title=On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life |url=https://archive.org/details/onoriginofspecie1859darw |edition=1st |location=London |publisher=John Murray |lccn=06017473 |oclc=741260650}} The book is available from [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?pageseq=1&itemID=F373&viewtype=side The Complete Work of Charles Darwin Online]. Retrieved 2014-11-21. * {{cite book |last=Darwin |first=Charles|date=1872 |title=The Expression of the Emotions in Man and Animals |url=https://archive.org/details/expressionofemot1872darw |location=London |publisher=John Murray |lccn=04002793 |oclc=1102785}} * {{cite book |editor-last=Darwin |editor-first=Francis|year=1909 |title=The foundations of The origin of species, a sketch written in 1842 |url=http://darwin-online.org.uk/converted/pdf/1909_Foundations_F1555.pdf |location=Cambridge |publisher=Printed at the University Press |lccn=61057537 |oclc=1184581 |access-date=2014-11-27 }} * {{cite book |last=Dennett |first=Daniel |year=1995 |title=Darwin's Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life |location=New York |publisher=Simon & Schuster |isbn=978-0-684-80290-9 |lccn=94049158 |oclc=31867409}} * {{cite book |last=Dobzhansky |first=Theodosius |year=1968 |chapter=On Some Fundamental Concepts of Darwinian Biology |editor1-last=Dobzhansky |editor1-first=Theodosius |editor2-last=Hecht |editor2-first=Max K. |editor3-last=Steere |editor3-first=William C. |title=Evolutionary Biology. Volume 2 |pages=1–34 |edition=1st |location=New York |publisher=Appleton-Century-Crofts |doi=10.1007/978-1-4684-8094-8_1 |oclc=24875357|isbn=978-1-4684-8096-2}} * {{cite book |last=Dobzhansky |first=Theodosius |year=1970 |title=Genetics of the Evolutionary Process |location=New York |publisher=Columbia University Press |isbn=978-0-231-02837-0 |lccn=72127363 |oclc=97663}} * {{cite book |last1=Eldredge |first1=Niles |last2=Gould |first2=Stephen Jay |year=1972 |chapter=Punctuated equilibria: an alternative to phyletic gradualism |editor1-last=Schopf |editor1-first=Thomas J.M. |title=Models in Paleobiology |location=San Francisco, California |publisher=Freeman, Cooper |isbn=978-0-87735-325-6 |lccn=72078387 |oclc=572084}} * {{cite book |last=Eldredge |first=Niles |year=1985 |title=Time Frames: The Rethinking of Darwinian Evolution and the Theory of Punctuated Equilibria |url=https://archive.org/details/timeframesrethin0000eldr_d4o4 |location=New York |publisher=Simon & Schuster |isbn=978-0-671-49555-8 |lccn=84023632 |oclc=11443805 |ref=none}} * {{cite book |last=Ewens |first=Warren J. |year=2004 |title=Mathematical Population Genetics |series=Interdisciplinary Applied Mathematics |volume='''I'''. Theoretical Introduction |edition=2nd |location=New York |publisher=Springer-Verlag New York |isbn=978-0-387-20191-7 |lccn=2003065728 |oclc=53231891}} * {{cite book |last=Fisher |first=Ronald A. |year=1930 |title=The Genetical Theory of Natural Selection |url=https://archive.org/details/geneticaltheoryo031631mbp |location=Oxford |publisher=The Clarendon Press |isbn=978-0-19-850440-5 |lccn=30029177 |oclc=18500548}} * {{cite book |last=Futuyma |first=Douglas J. |year=2004 |chapter=The Fruit of the Tree of Life: Insights into Evolution and Ecology |editor1-last=Cracraft |editor1-first=Joel |editor2-last=Donoghue |editor2-first=Michael J. |title=Assembling the Tree of Life |location=Oxford; New York |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-517234-8 |lccn=2003058012 |oclc=61342697}} "Proceedings of a symposium held at the American Museum of Natural History in New York, 2002." * {{cite book |last=Futuyma |first=Douglas J. |year=2005 |title=Evolution |location=Sunderland, Massachusetts |publisher=Sinauer Associates |isbn=978-0-87893-187-3 |lccn=2004029808 |oclc=57311264 |url=https://archive.org/details/evolution0000futu }} * {{cite book |last1=Futuyma |first1=Douglas J. |last2=Kirkpatrick |first2=Mark |year=2017 |title=Evolution |edition=Fourth |location=Sunderland, Massachusetts |publisher=Sinauer Associates |isbn=978-1-60535-605-1 |lccn=2017000562 |oclc=969439375}} * {{cite book |last=Gould |first=Stephen Jay |year=2002 |title=The Structure of Evolutionary Theory |url=https://archive.org/details/structureofevolu00goul |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=Belknap Press of Harvard University Press]] |isbn=978-0-674-00613-3 |lccn=2001043556 |oclc=47869352}} * {{cite book |last=Gray |first=Peter|year=2007 |title=Psychology |edition=5th |location=New York |publisher=Worth Publishers |isbn=978-0-7167-0617-5 |lccn=2006921149 |oclc=76872504 |url=https://archive.org/details/psychology0000gray }} * {{cite book |last1=Hall |first1=Brian K.|last2=Hallgrímsson |first2=Benedikt |title=Strickberger's Evolution |url=https://archive.org/details/strickbergersevo0000hall |url-access=registration |year=2008 |edition=4th |location=Sudbury, Massachusetts |publisher=Jones and Bartlett Publishers |isbn=978-0-7637-0066-9 |lccn=2007008981 |oclc=85814089 }} * {{cite book |last=Hennig |first=Willi|year=1999 |orig-year=Originally published 1966 (reprinted 1979); translated from the author's unpublished revision of ''Grundzüge einer Theorie der phylogenetischen Systematik'', published in 1950 |title=Phylogenetic Systematics |others=Translation by D. Dwight Davis and Rainer Zangerl; foreword by Donn E. Rosen, Gareth Nelson, and Colin Patterson |edition=Reissue |location=Urbana, Illinois |publisher=University of Illinois Press |isbn=978-0-252-06814-0 |lccn=78031969 |oclc=722701473}} * {{cite book |last=Holland |first=John H.|year=1975 |title=Adaptation in Natural and Artificial Systems: An Introductory Analysis with Applications to Biology, Control, and Artificial Intelligence |url=https://archive.org/details/adaptationinnatu0000holl |location=Ann Arbor, Michigan |publisher=University of Michigan Press |isbn=978-0-472-08460-9 |lccn=74078988 |oclc=1531617}} * {{cite book |last=Kampourakis |first=Kostas |year=2014 |title=Understanding Evolution |location=Cambridge; New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-107-03491-4 |lccn=2013034917 |oclc=855585457 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/understandingevo0000kamp }} * {{cite book |last1=Kirk |first1=Geoffrey|last2=Raven |first2=John|last3=Schofield |first3=Malcolm |year=1983 |title=The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts |url=https://archive.org/details/presocraticphilo0000kirk_w5t7 |edition=2nd |location=Cambridge; New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-27455-5 |lccn=82023505 |oclc=9081712}} * {{cite book |last=Koza |first=John R. |year=1992 |title=Genetic Programming: On the Programming of Computers by Means of Natural Selection |series=Complex Adaptive Systems |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-11170-6 |lccn=92025785 |oclc=26263956}} * {{cite book |last=Lamarck |first=Jean-Baptiste|year=1809 |title=Philosophie Zoologique |url=https://archive.org/details/philosophiezool06unkngoog |location=Paris |publisher=Dentu et L'Auteur |oclc=2210044}} {{Internet Archive|id=philosophiezool06unkngoog|name=Philosophie zoologique (1809)}}. Retrieved 2014-11-29. * {{cite book |last=Lane |first=David H. |year=1996 |title=The Phenomenon of Teilhard: Prophet for a New Age |url=https://archive.org/details/phenomenonofteil0000lane |edition=1st |location=Macon, Georgia |publisher=Mercer University Press |isbn=978-0-86554-498-7 |lccn=96008777 |oclc=34710780}} * {{cite book |title=Rethinking Evolution: The Revolution That's Hiding in Plain Sight |url=https://rethinkingevolution.com/ |last=Levinson |first=Gene |location=Hackensack, New Jersey |publisher=World Scientific |year=2019 |isbn=978-1-78634-726-8 |lccn=2019013762 |oclc=1138095098 }} * {{cite book |author=Lucretius|chapter=Book V, lines 855–877 |chapter-url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0131%3Abook%3D5%3Acard%3D855 |title=De Rerum Natura |website=Perseus Digital Library |others=Edited and translated by William Ellery Leonard (1916) |location=Medford/Somerville, Massachusetts |publisher=Tufts University |oclc=33233743 |access-date=2014-11-25 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140904053325/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0131%3Abook%3D5%3Acard%3D855 |archive-date=2014-09-04 |title-link=De rerum natura }} * {{cite book |last=Mason |first=Stephen F. |year=1962 |title=A History of the Sciences |url=https://archive.org/details/historyofscience00maso |url-access=registration |series=Collier Books. Science Library, CS9 |edition=New rev. |location=New York |publisher=Collier Books |lccn=62003378 |oclc=568032626 }} * {{cite book |last=Maynard Smith |first=John|year=1978 |title=The Evolution of Sex |url=https://archive.org/details/evolutionofsex0000mayn |url-access=registration |location=Cambridge; New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-29302-0 |lccn=77085689 |oclc=3413793 }} * {{cite book |last=Maynard Smith |first=John |year=1998 |chapter=The Units of Selection |editor1-last=Bock |editor1-first=Gregory R. |editor2-last=Goode |editor2-first=Jamie A. |title=The Limits of Reductionism in Biology |journal=Novartis Foundation Symposium |series=Novartis Foundation Symposia |volume=213 |pages=203–221 |location=Chichester; New York |publisher=John Wiley & Sons |doi=10.1002/9780470515488.ch15 |isbn=978-0-471-97770-4 |lccn=98002779 |oclc=38311600 |pmid=9653725}} "Papers from the Symposium on the Limits of Reductionism in Biology, held at the Novartis Foundation, London, May 13–15, 1997." * {{cite book |last=Mayr |first=Ernst|year=1942 |title=Systematics and the Origin of Species from the Viewpoint of a Zoologist |series=Columbia Biological Series |volume=13 |location=New York |publisher=Columbia University Press |lccn=43001098 |oclc=766053}} * {{cite book |last=Mayr |first=Ernst |year=1982 |title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance |url=https://archive.org/details/growthofbiologic00mayr |others=Translation of John Ray by E. Silk |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=Belknap Press |isbn=978-0-674-36445-5 |lccn=81013204 |oclc=7875904}} * {{cite book |last=Mayr |first=Ernst |year=2002 |orig-year=Originally published 2001; New York: Basic Books |title=What Evolution Is |url=https://archive.org/details/whatevolutionis0000mayr_b5h0 |series=Science Masters |location=London |publisher=Weidenfeld & Nicolson |isbn=978-0-297-60741-0 |lccn=2001036562 |oclc=248107061}} * {{cite book |last=McKinney |first=Michael L. |year=1997 |chapter=How do rare species avoid extinction? A paleontological view |editor1-last=Kunin |editor1-first=William E. |editor2-last=Gaston |editor2-first=Kevin J. |title=The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences |edition=1st |location=London; New York |publisher=Chapman & Hall |isbn=978-0-412-63380-5 |lccn=96071014 |oclc=36442106}} * {{cite book |last1=Miller |first1=G. Tyler |last2=Spoolman |first2=Scott E. |year=2012 |title=Environmental Science |url=https://books.google.com/books?id=NYEJAAAAQBAJ&pg=PA62 |edition=14th |location=Belmont, California |publisher=Cengage Learning |isbn=978-1-111-98893-7 |lccn=2011934330 |oclc=741539226 |access-date=2014-12-27 }} * {{cite book |last1=Nardon |first1=Paul |last2=Grenier |first2=Anne-Marie |year=1991 |chapter=Serial Endosymbiosis Theory and Weevil Evolution: The Role of Symbiosis |editor1-last=Margulis |editor1-first=Lynn |editor2-last=Fester |editor2-first=René |title=Symbiosis as a Source of Evolutionary Innovation: Speciation and Morphogenesis |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-13269-5 |lccn=90020439 |oclc=22597587}} "Based on a conference held in Bellagio, Italy, June 25–30, 1989" * {{cite book |author1=National Academy of Sciences|author2=Institute of Medicine|year=2008 |title=Science, Evolution, and Creationism |url=https://archive.org/details/isbn_9780309105866 |location=Washington, DC |publisher=National Academy Press |isbn=978-0-309-10586-6 |lccn=2007015904 |oclc=123539346 |access-date=2014-11-22 |ref=NAS 2008 }} * {{cite book |last=Odum |first=Eugene P.|year=1971 |title=Fundamentals of Ecology |url=https://archive.org/details/fundamentalsofec0000odum |url-access=registration |edition=3rd |location=Philadelphia, Pennsylvania |publisher=Saunders |isbn=978-0-7216-6941-0 |lccn=76081826 |oclc=154846 }} * {{cite book |last=Okasha |first=Samir |year=2006 |title=Evolution and the Levels of Selection |location=Oxford; New York |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-926797-2 |lccn=2006039679 |oclc=70985413}} * {{cite book |last=Panno |first=Joseph |title=The Cell: Evolution of the First Organism |url=https://archive.org/details/isbn_9780816049493 |year=2005 |series=Facts on File science library |location=New York |publisher=Facts on File |isbn=978-0-8160-4946-2 |lccn=2003025841 |oclc=53901436}} * {{cite book |last1=Piatigorsky |first1=Joram |last2=Kantorow |first2=Marc |last3=Gopal-Srivastava |first3=Rashmi |last4=Tomarev |first4=Stanislav I. |year=1994 |chapter=Recruitment of enzymes and stress proteins as lens crystallins |editor1-last=Jansson |editor1-first=Bengt |editor2-last=Jörnvall |editor2-first=Hans |editor3-last=Rydberg |editor3-first=Ulf |editor4-last=Terenius |editor4-first=Lars |editor5-last=Vallee |editor5-first=Bert L. |display-editors=3 |title=Toward a Molecular Basis of Alcohol Use and Abuse |journal=Exs |series=Experientia |volume=71 |pages=241–50 |location=Basel; Boston |publisher=Birkhäuser Verlag |doi=10.1007/978-3-0348-7330-7_24 |isbn=978-3-7643-2940-2 |lccn=94010167 |oclc=30030941 |pmid=8032155}} * {{cite book |editor1-last=Pigliucci |editor1-first=Massimo|editor2-last=Müller |editor2-first=Gerd B.|year=2010 |title=Evolution, the Extended Synthesis |url=http://muse.jhu.edu/books/9780262315142 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150918231401/http://muse.jhu.edu/books/9780262315142 |archive-date=2015-09-18 |location=Cambridge, Massachusetts |publisher=MIT Press |isbn=978-0-262-51367-8 |lccn=2009024587 |oclc=804875316 }} * {{cite book |last=Provine |first=William B.|year=1971 |title=The Origins of Theoretical Population Genetics |url=https://archive.org/details/originsoftheoret00prov |url-access=registration |series=Chicago History of Science and Medicine |edition=2nd |location=Chicago, Illinois |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-68464-2 |lccn=2001027561 |oclc=46660910 }} * {{cite book |last1=Raven |first1=Peter H.|last2=Johnson |first2=George B.|year=2002 |title=Biology |url=https://archive.org/details/biologyrave00rave |url-access=registration |edition=6th |location=Boston, Massachusetts |publisher=McGraw-Hill |isbn=978-0-07-112261-0 |lccn=2001030052 |oclc=45806501 }} * {{cite book |last=Ray |first=John |year=1686 |title=Historia Plantarum |trans-title=History of Plants |volume=I |location=Londini |publisher=Typis Mariæ Clark |lccn=agr11000774 |oclc=2126030}} * {{cite book |last=Rechenberg |first=Ingo|year=1973 |title=Evolutionsstrategie; Optimierung technischer Systeme nach Prinzipien der biologischen Evolution |type=PhD thesis |series=Problemata |language=de |volume=15 |others=Afterword by Manfred Eigen |location=Stuttgart-Bad Cannstatt |publisher=Frommann-Holzboog |isbn=978-3-7728-0373-4 |lccn=74320689 |oclc=9020616}} * {{cite book |last=Ridley |first=Mark |year=2004 |title=Evolution |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-1405103459}} * {{cite book |last1=Stearns |first1=Beverly Peterson |last2=Stearns |first2=Stephen C.|year=1999 |title=Watching, from the Edge of Extinction |url=https://archive.org/details/isbn_9780300084696 |url-access=registration |location=New Haven, Connecticut |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-08469-6 |lccn=98034087 |oclc=803522914 }} * {{cite book |last=Stevens |first=Anthony|year=1982 |title=Archetype: A Natural History of the Self |location=London |publisher=Routledge & Kegan Paul |isbn=978-0-7100-0980-7 |lccn=84672250 |oclc=10458367}} * {{cite book |last1=Voet |first1=Donald|last2=Voet |first2=Judith G.|last3=Pratt |first3=Charlotte W.|year=2016 |title=Fundamentals of Biochemistry: Life at the Molecular Level |url=https://archive.org/details/fundamentalsofbi0000voet_k8p4 |edition=Fifth |location=Hoboken, New Jersey |publisher=John Wiley & Sons |isbn=978-1-11-891840-1 |lccn=2016002847 |oclc=939245154}} * {{cite book |last=Wright |first=Sewall|year=1984 |title=Genetic and Biometric Foundations |series=Evolution and the Genetics of Populations |volume=1 |location=Chicago, Illinois |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-91038-3 |lccn=67025533 |oclc=246124737 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/evolutiongenetic0003wrig_b9l5 }} {{div col end}} == Referime == [[Kategoria:Evolucioni]] bhy4x0adhc0b2tkov95vtbh6rzff0xj 2022 0 312039 2465428 2465273 2022-07-27T19:03:32Z 2A02:2F01:791C:5000:5028:1A38:F987:B2A9 /* Korrik */ wikitext text/x-wiki {{future}} {{AV|XXI|202}} == [[Lindje në vite|Lindje]] == == [[Vdekje në vite|Vdekje]] == ===Janar=== *[[1 janar]] - [[Andreas Kunz]], Sportet nordike gjermane (l. [[1946]]) *[[5 janar]] - [[Saleh Al-Luhaidan]], dijetar, gjykatës, imam, predikues saudit (l. [[1932]]) *[[6 janar]] - [[Patrik Nowak]], politikan dhe kritik letrar çek (l. [[1952]]) *[[10 janar]] - [[Yakov Stanislav]], politikan, aktor, kriminalist, gjykatës sllovak (l. [[1957]]) *[[13 janar]] - **[[Horacio Matviyko]], politikan dhe mjek kroat (l. [[1953]]) **Ladislav Dvořák (l.[[1949]]-KSCM)|[[Ladislav Dvořák]], politikan çek (l. [[1949]]) *[[15 janar]] - [[Ramazan Rragami]], futbollist i shquar (l. [[1944]]) *[[22 janar]] **[[Jánós Oláh (1922-2022)]], atlet hungarez (l. [[1922]]) **[[Robert Jashari]], futbollist shqiptar (l. [[1938]]) *[[23 janar]] - [[Arben Shaka]], aktor shqiptar (l. [[1952]]) *[[24 janar]] - [[Erik Domagoj]], politikan kroat (l. [[1954]]) *[[26 janar]] - [[Matija Svět]], politikan kroat dhe sporti i peshkimit (l. [[1956]]) *[[28 janar]] - [[Gjergj Simoni]], prift dhe martir Shqiptar (l. [[1933]]) *[[29 janar]] - [[Tej Miklauzh]], politikan slloven me kombësi italiane (l. [[1952]]) *[[30 janar]] - [[Panos Natsis]], aktor Greko-Shqiptar (l. [[1991]]) ===Shkurt=== *[[5 shkurt]] - [[Dimitrie Türkish]], politikan dhe biznesmen kroat (l. [[1953]]) *[[18 shkurt]] - [[Bardhyl Londo]], poet shqiptar (l. [[1948]]) *[[24 shkurt]] - [[Luan Starova]], akademik, shkrimtar dhe diplomat shqiptar (l. [[1941]]) ===Mars=== *[[5 mars]] - [[József Kardos (Kolozsvári)]], politikan dhe lojtar i kriketit hungarez me origjinë transilvaneze (l. [[1952]]) *[[9 mars]] - [[Qemal Kërtusha]], Këngëtarë shqiptarë (l. [[1931]]) *[[15 mars]] - [[Nikola Štedul]], politikan kroat (l. [[1937]]) *[[18 mars]] - [[Borys Romanchenko]], figurë publike ukrainase (l. [[1926]]) *[[22 mars]] - [[Peter Bartl]], historian gjerman (l. [[1938]]) ===Prill=== *[[8 prill]] - [[Zoran Markovic]], shkrimtar serb (l. [[1944]]) *[[17 prill]] - [[Omer Kaleshi]], njohur shqiptar nga Maqedonia (l. [[1932]]) *[[20 prill]] - [[Lorenc Nënshati]], (l. [[1939]]) ===Maj=== *[[9 maj]] - [[Xhevdet Peci]], boksier dhe trajner shqiptar i boksit (l. [[1955]]) *[[11 maj]] - [[Shireen Abu Akleh]], gazetare palestinezo-amerikane (l. [[1971]]) *[[12 maj]] - [[Lászlo Kincses]], politikan dhe gjuhëtar hungarez (l. [[1952]]) *[[17 maj]] - [[Vangelis]], kompozitor grek (l. [[1943]]) *[[22 maj]] - [[Alexi Khanaclov]], politikan, shkrimtar dhe arkitekt çek (l. [[1952]]) *[[26 maj]] - [[Károly-László Acs]], poet, marangoz dhe arkitekt hungarez (l. [[1954]]) *[[28 maj]] - [[Bujar Nishani]], politikan shqiptar (l. [[1966]]) *[[29 maj]] - [[Enea Zhegu]], aktor shqiptar (l. [[1964]]) ===Qershor=== *[[9 qershor]] - [[Roman Ratushnyi]], Gazetari ukrainas (l. [[1997]]) *[[28 qershor]] - [[István Tóth]], kampionat olimpik hungarez (l. [[1952]]) ===Korrik=== *[[7 korrik]] - [[Kastriot Myftaraj]], publicist, gazetar dhe analist shqiptar (l. [[1966]]) *[[8 korrik]] - [[Shinzo Abe]], politikan japonez (l. [[1954]]) *[[9 korrik]]: **[[Ingolf-Svann Jensen]], politikan dhe ekonomist norvegjez (l. [[1954]]) **[[Nenad Bozikov]], avokat i popullit dhe artistëve kroat (l. [[1950]]) **[[András Törőcsik]], futbollist hungarez (l. [[1955]]) **[[L. Q. Jones]], aktor amerikan (l. [[1927]]) **[[Ljiljana Bakić]], arkitektura serbe (l. [[1939]]) *[[10 korrik]] - [[Enver Genghisoglu]], shkrimtar, dhe historian azeri (l. [[1962]]) *[[11 korrik]] - [[Erik Hornung]], egjiptologe gjermano-letoneze (l. [[1933]]) *[[16 korrik]] - [[Herbert W. Franke]], shkrimtar austriak (l. [[1927]]) *[[17 korrik]]: **[[Eric Flint]], autor amerikan (l. [[1947]]) **[[Francesco Rizzo (futbollist)|Francesco Rizzo]], futbollist italian (l. [[1943]]) *[[18 korrik]]: **[[Bajram Haliti]], autori serb me origjinë rumune (l. [[1955]]) **[[Zsolt Papp]], shkrimtar, poet, zv dhe avokat hungarez (l. [[1950]]) **[[Claes Oldenburg]], Skulptor amerikan i lindur në Suedi (l. [[1929]]) *[[24 korrik]] - [[David Warner]], aktor anglez (l. [[1941]]) *[[25 korrik]] - [[David Trimble]], politikan dypartiak (l. [[1944]]) *[[26 korrik]] - [[Branko Cvejić]], aktor serb (l. [[1946]]) 3t5803msfwigy8tujl5mwuwy9794toq Ëndrra e Osmanit 0 317145 2465431 2461286 2022-07-27T19:19:08Z InternetArchiveBot 115207 Adding 6 books for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki '''Ëndrra e Osmanit''' është një histori mitologjike për jetën e [[Osman I|Osmanit I]], themeluesit të [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]]. Historia përshkruan një ëndërr të përjetuar nga Osmani ndërsa qëndronte në shtëpinë e një figure fetare, [[Shejh Edebali]], në të cilën ai sheh një vizion metaforik që parashikon rritjen dhe prosperitetin e një perandorie që do të sundohej nga ai dhe pasardhësit e tij. Historia u shfaq në shekullin e pesëmbëdhjetë, më shumë se njëqind vjet pas vdekjes së Osmanit, dhe mendohet se është krijuar për të ofruar një mit themelor për perandorinë, si dhe për të zbukuruar jetën e Osmanit dhe për të shpjeguar suksesin e tij të mëvonshëm.<ref>{{Cite book |last=Finkel |first=Caroline |title=Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300-1923 |year=2006 |url=https://archive.org/details/osmansdreamstory0000fink |page=[https://archive.org/details/osmansdreamstory0000fink/page/2 2] |quote=First communicated in this form in the later fifteenth century, a century and a half after Osman's death in about 1323, this dream became one of the most resilient founding myths of the empire. |publisher=Basic Books |language=en |isbn=978-0-465-02396-7}} * {{Cite book |last=Kermeli |first=Eugenia |editor-last=Ágoston |editor-first=Gábor |editor2=Bruce Masters |title=Encyclopedia of the Ottoman Empire |url=https://archive.org/details/encyclopediaotto00agos |chapter=Osman I |date=2009 |page=[https://archive.org/details/encyclopediaotto00agos/page/n483 445] |language=en |quote=Apart from these chronicles, there are later sources that begin to establish Osman as a mythic figure. From the 16th century onward a number of dynastic myths are used by Ottoman and Western authors, endowing the founder of the dynasty with more exalted origins. Among these is recounted the famous “dream of Osman” which is supposed to have taken place while he was a guest in the house of a sheikh, Edebali. [...] This highly symbolic narrative should be understood, however, as an example of eschatological mythology required by the subsequent success of the Ottoman emirate to surround the founder of the dynasty with supernatural vision, providential success, and an illustrious genealogy. }}</ref> Shkrimtarët osmanë i kushtonin shumë rëndësi kësaj ëndrre të supozuar të themeluesit të perandorisë së tyre.<ref>Edward Shepherd Creasy, Turkey, page 15</ref> == Historia == Osmani, një princ i ri, ishte i njohur dhe i vlerësuar gjerësisht për devotshmërinë e tij fetare. Osmani filloi të vizitojë një njeri të shenjtë, [[Shejh Edebali]] (1206–1326), nga respekti për pastërtinë dhe diturinë e tij. Një ditë kur Osmani dhe vëllai i tij Gokalp po vizitonin kështjellën e fqinjit të tyre, zotit të Ineanit, një forcë e armatosur iu afrua portës, e udhëhequr nga shefi i Eskişehirit dhe aleati i tij, [[Köse Mihal|Michael i Mjekrrës së Lartë]]. (Michael ishte zot [[Greqia|grek]] i Khirenkias, një qytet i fortifikuar në rrëzë të Olimpit [[Frigjia]]n.) Ata kërkuan që Osmani t'u jepej atyre, por zoti i Inaenit refuzoi të bënte një shkelje të tillë të mikpritjes. Ndërsa armiku qëndronte i pavendosur rreth murit të kështjellës, Osmani dhe vëllai i tij kapën një moment për një sulm të papritur. Ata e ndoqën shefin e Eskişehirit nga fusha me turp dhe e morën të burgosur Mikaelin nga Mjekra e Maja. Megjithatë, robëria dhe rrëmbyesit përfundimisht u bënë miq; më vonë, kur Osmani mbretëroi si një princ i pavarur, Mikaeli doli në anën e tij kundër grekëve, dhe që atëherë ishte një nga mbështetësit më të fortë të pushtetit osman. == Interpretimi dhe kritika == Pjesa më e madhe e përkthimit në këtë tekst bazohet në ''Historia e Turqve Osmanë'' (1878), e cila u bazua gjithashtu në kërkimin e [[Joseph von Hammer-Purgstall|Von Hammer]]. Teksti është i modernizuar dhe ka disa seksione që mungojnë. Studiuesit pajtohen se historia nuk ishte bashkëkohore e vajzës së Osmanit dhe Edebalit dhe se ajo u krijua në një periudhë të mëvonshme.<ref>{{Cite book |last=Kermeli |first=Eugenia |editor-last=Ágoston |editor-first=Gábor |editor2=Bruce Masters |title=Encyclopedia of the Ottoman Empire |url=https://archive.org/details/encyclopediaotto00agos |chapter=Osman I |date=2009 |page=[https://archive.org/details/encyclopediaotto00agos/page/n483 445] |language=en |quote=Apart from these chronicles, there are later sources that begin to establish Osman as a mythic figure. From the 16th century onward a number of dynastic myths are used by Ottoman and Western authors, endowing the founder of the dynasty with more exalted origins. Among these is recounted the famous “dream of Osman” which is supposed to have taken place while he was a guest in the house of a Sheikh, Edebali. [...] This highly symbolic narrative should be understood, however, as an example of eschatological mythology required by the subsequent success of the Ottoman emirate to surround the founder of the dynasty with supernatural vision, providential success, and an illustrious genealogy. }} *{{Cite journal|last=Imber |first=Colin |title=The Ottoman Dynastic Myth |date=1987 |journal=Turcica |pages=7–27 |volume=19 |language=en |quote=The attraction of Aşıkpasazade's story was not only that it furnished an episode proving that God had bestowed rulership on the Ottomans, but also that it provided, side by side with the physical descent from Oguz Khan, a spiritual descent. [...] Hence the physical union of Osman with a saint's daughter gave the dynasty a spiritual legitimacy and became, after the 1480s, an integral feature of dynastic mythology.}}</ref> Megjithatë, dihet se [[Shejh Edebali]] ishte me të vërtetë një figurë historike dhe se Osmani ka të ngjarë të martohej me vajzën e tij.<ref>{{Cite book |last=Kafadar |first=Cemal |title=Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State |url=https://archive.org/details/betweentwoworlds0000kafa |language=en |date=1995 |page=[https://archive.org/details/betweentwoworlds0000kafa/page/128 128] }}</ref> == Në kulturën popullore == Kjo ëndërr u shfaq edhe në serialin turk, ''[[Kuruluş: Osman]]''. == Referime == {{reflist}} == Bibliografia == {{refbegin}} * {{Cite book|last=Finkel |first=Caroline |title=Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300-1923 |url=https://archive.org/details/osmansdreamstory0000fink |publisher=Basic Books |language=en |date=2005 |isbn=978-0-465-02396-7}} * {{Cite book |editor-last=Ágoston |editor-first=Gábor |editor2=Bruce Masters |title=Encyclopedia of the Ottoman Empire |place=New York |publisher=Facts on File |language=en |date=2009 |isbn=978-0-8160-6259-1 }} * {{Cite journal|last=Imber |first=Colin |title=The Ottoman Dynastic Myth |language=en |date=1987 |journal=Turcica |pages=7–27 |volume=19}} * {{Cite book|last=Kafadar |first=Cemal |title=Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State |url=https://archive.org/details/betweentwoworlds0000kafa |publisher=University of California Press |place=Berkeley |language=en |date=1995 |isbn=978-0-520-20600-7}} {{refend}} [[Kategoria:Shekulli i 13-të në Perandorinë Osmane]] [[Kategoria:Vepra me autorësi të panjohur]] [[Kategoria:Histori dashurie]] ds4kc4vu51fi9wjplc59van1foy6nuq Bizhuteritë romake 0 317215 2465466 2462112 2022-07-27T21:10:05Z InternetArchiveBot 115207 Adding 3 books for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:Roman_-_Necklace_with_Child's-Head_Pendant_-_Walters_571864_-_Detail.jpg|parapamje| Një gjerdan tipik romak i bërë prej ari dhe guri karnelian]] '''Bizhuteritë e lashta romake''' karakterizoheshin nga një interes për gurët e çmuar dhe qelqin me ngjyra në kontrast me paraardhësit e tyre grekë, të cilët u fokusuan kryesisht në prodhimin e punimeve metalike me cilësi të lartë nga artizanët e praktikuar. <ref name=":0">{{Cite journal|last=Richter|first=Gisela M. A.|date=1921|title=Classical Accessions: II. Jewelry|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|volume=16|issue=3|pages=55–60|doi=10.2307/3254888|jstor=3254888}}</ref> Kontrolli i gjerë i territoreve mesdhetare siguroi një bollëk burimesh natyrore për t'u përdorur në prodhimin e bizhuterive. Pjesëmarrja në tregti lejoi hyrjen në gurë gjysmë të çmuar dhe të çmuar që udhëtonin në Rrugën e Mëndafshit Persian nga Lindja. <ref name=":03">{{Cite web|title=Jewelry of the Roman Empire|url=https://store.museumofjewelry.com/blogs/news/ancient-roman-jewelry|access-date=2022-04-21|website=Museum of Jewelry|language=en}}</ref> Lloje të ndryshme bizhuterish visheshin nga gjini dhe klasa të ndryshme shoqërore në Romë dhe përdoreshin si për qëllime estetike, ashtu edhe për të komunikuar mesazhe sociale të statusit dhe pasurisë. Gjatë gjithë historisë së [[Roma e lashtë|Perandorisë së Lashtë Romake]], stili dhe materialet e bizhuterive u ndikuan nga bizhuteritë greke, egjiptiane dhe etruske. <ref>{{Cite web|date=2010-05-03|title=A Brief Introduction to Ancient Roman Jewelry|url=https://historyplex.com/ancient-roman-jewelry|access-date=2021-11-08|website=Historyplex|language=en-US}}</ref> Ndërsa shumë theks i kushtohet copave të shkëlqyera prej ari dhe argjendi të bizhuterive të vjetra, shumë pjesë të veshura nga klasat më të ulëta shoqërore në Romë do të ishin bërë prej bronzi ose metale të tjera më pak të shtrenjta. Pjesët prej ari dhe argjendi do të ishin veshur nga të pasurit. Ndryshe nga argjendarët e lashtë grekë, prodhuesit romakë do të ishin marrë kryesisht me copa të prodhuara në masë të krijuara duke përdorur kallëpe dhe teknika derdhjeje . <ref>{{Cite journal|last=Liu|first=Robert K.|date=1979|title=Ancient jewelry molds|url=http://za2uf4ps7f.scholar.serialssolutions.com/?sid=google&auinit=RK&aulast=Liu&atitle=Ancient+jewelry+molds&title=Ornament&volume=4&issue=1&date=1979&spage=30&issn=0148-3897|journal=Ornament}}</ref> Kjo u mundësoi më shumë njerëzve të përballonin aksesorë të tillë. Vathet e meposhtem jane nje vler e madhe nga bizhuterite romake dhe sic shihen kanj nje forme te vecante. Keta vath i perdoresin nga ana femerore. [[Skeda:Crotalia.jpg|parapamje| Një palë vathë crotalia nga Perandoria Romake]] Vlerat estetike romake çuan në rritjen e përdorimit të gurëve të çmuar dhe gjysmë të çmuar, si dhe [[Xhami (material)|xhamit]] me ngjyrë në bizhuteri. Gurë gjysmë të çmuar si granata, smeraldi, diaspri dhe lapis u importuan nga Egjipti ndërsa oniksi, qelibar dhe guri i hënës erdhën në Romë nga [[Gjiri Persik]].<ref name=":04">{{Cite web|title=Jewelry of the Roman Empire|url=https://store.museumofjewelry.com/blogs/news/ancient-roman-jewelry|access-date=2022-04-21|website=Museum of Jewelry|language=en}}</ref> Përdorimi i dukshëm dhe krijues i ngjyrës vlerësohej mbi punimet e shkëlqyera metalike. Prodhuesit e qelqit supozohej se ishin aq të aftë sa që mund të mashtronin publikun duke menduar se rruazat e qelqit dhe stolitë ishin në të vërtetë gurë të çmuar. <ref>{{Cite journal|last=Richter|first=Gisela M.A.|date=1914|title=Department of Classical Art Accessions of 1913: Jewelry and Glass|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|volume=9|issue=12|pages=257–259|doi=10.2307/3253734|jstor=3253734}}</ref> Kur përdoreshin gurë të vërtetë, gurët e preferuar nga gratë romake ishin ametisti, smeraldi dhe perla. <ref name=":1">{{Cite book|last=Gagarin|first=Michael|url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195170726.001.0001/acref-9780195170726-e-651?rskey=aL4wy5&result=650|title=The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome|publisher=Oxford University Press|year=2010}}</ref> Perlat ishin të rralla dhe të shtrenjta dhe u përdorën në bizhuteri romake deri në fund të Republikës. Tufa me rruaza të mëdha perla u përdorën për të bërë një palë vathë të quajtur ''crotalia'' (trotalia). <ref name=":12">{{Cite journal|last=Kunst|first=Christiane|date=2005|title=Ornamenta Uxoria. Badges of Rank or Jewellery of Roman Wives?|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/097194580400800107|journal=The Medieval History Journal|language=en|volume=8|issue=1|pages=127–142|doi=10.1177/097194580400800107|issn=0971-9458|via=Database}}</ref> == Implikimet sociale == [[Skeda:Roman_-_Pair_of_Snake_Bracelets_-_Walters_57528,_57529_-_Group.jpg|parapamje| Rrathë gjarpërinjsh prej ari të ngurtë, ndër llojet më të njohura të bizhuterive romake. Byzylykët e gjarpërinjve visheshin shpesh në çifte, rreth kyçeve si dhe në pjesën e sipërme të krahëve]] Përqendrimi në dukshmërinë dhe imitimin e materialeve të shkëlqyera tregon faktin se romakët ishin shumë të vetëdijshëm për mënyrën se si e prezantonin veten në publik.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Richter|first=Gisela M. A.|date=1921|title=Classical Accessions: II. Jewelry|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|volume=16|issue=3|pages=55–60|doi=10.2307/3254888|jstor=3254888}}</ref> Ndërsa jetonin, burrat dhe gratë romake përdornin shpesh zbukurime të [[Shtëpia romake|shtëpive]] dhe trupave të tyre për të demonstruar pasuri, fuqi, ndikim dhe njohuri. Ky përfaqësim ndryshoi me kalimin e kohës, pasi gratë fisnike të ''ornamentumit'' të Republikës simbolizonin statusin familjar, ndërsa një stoli perandorake fisnike përfaqësonte arritjet dhe statusin e personit. <ref name=":12">{{Cite journal|last=Kunst|first=Christiane|date=2005|title=Ornamenta Uxoria. Badges of Rank or Jewellery of Roman Wives?|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/097194580400800107|journal=The Medieval History Journal|language=en|volume=8|issue=1|pages=127–142|doi=10.1177/097194580400800107|issn=0971-9458|via=Database}}</ref> Elitat si burokratët dhe senatorët mbanin unaza ari me gurë të çmuar të mëdhenj me shkëlqim për të sinjalizuar statusin, ndërsa plebejasit mbanin unaza hekuri, përveç në rastet kur jepej një ari. <ref name=":05">{{Cite web|title=Jewelry of the Roman Empire|url=https://store.museumofjewelry.com/blogs/news/ancient-roman-jewelry|access-date=2022-04-21|website=Museum of Jewelry|language=en}}</ref> === Gjinia === Ashtu si me shumë shoqëri, aksesorizimi romak i lashtë ndryshonte përgjatë kufijve të gjinisë dhe moshës, përveç pozitës shoqërore. Gratë elitare të shoqërisë romake pritej të mbanin një sasi të madhe bizhuteri ari ekstravagante dhe të shtrenjta për të treguar statusin e tyre familjar. <ref name=":12">{{Cite journal|last=Kunst|first=Christiane|date=2005|title=Ornamenta Uxoria. Badges of Rank or Jewellery of Roman Wives?|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/097194580400800107|journal=The Medieval History Journal|language=en|volume=8|issue=1|pages=127–142|doi=10.1177/097194580400800107|issn=0971-9458|via=Database}}</ref> ==== Gratë ==== [[Skeda:Ring_with_garnet_MET_sf74514260.jpg|parapamje| një unazë romake e lashtë e bërë nga ari me një gur granati]] Gratë romake mblidhnin dhe mbanin më shumë bizhuteri sesa burrat. Gratë zakonisht kishin veshë të shpuar, në të cilët mbanin një palë vathë. Përveç kësaj, ata do të zbukuroheshin me [[Gjerdani|gjerdan]], [[Byzylyku|byzylykë]], unaza dhe ''fibula''. Një gjerdan në stilin choker, dy byzylykë dhe unaza të shumta do të viheshin menjëherë. Bizhuteritë ishin veçanërisht të rëndësishme për gratë, sepse konsideroheshin si pronë e tyre, e cila mund të mbahej në mënyrë të pavarur nga pasuria e burrit të tyre dhe të përdorej sipas dëshirës së grave. Ata kishin të drejtë të blinin, shisnin, trashëgonin ose shkëmbenin bizhuteritë e tyre. <ref name=":1">{{Cite book|last=Gagarin|first=Michael|url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195170726.001.0001/acref-9780195170726-e-651?rskey=aL4wy5&result=650|title=The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome|publisher=Oxford University Press|year=2010}}</ref> Gratë në Romën e Lashtë vlerësoheshin për elegancën e tyre në veshje dhe zbukurime me bizhuteri ekstravagante. Mënyra se si një grua elitare aksesorohej dhe prezantohej në publik pasqyronte gradën e bashkëshortit të saj. <ref name=":12">{{Cite journal|last=Kunst|first=Christiane|date=2005|title=Ornamenta Uxoria. Badges of Rank or Jewellery of Roman Wives?|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/097194580400800107|journal=The Medieval History Journal|language=en|volume=8|issue=1|pages=127–142|doi=10.1177/097194580400800107|issn=0971-9458|via=Database}}</ref> ==== Burra ==== Zakonisht burrat romakë mbanin më pak bizhuteri sesa homologët e tyre femra. Unazat e gishtërinjve dhe ''fibulat'' ishin format më të zakonshme të bizhuterive të veshura nga burrat, por ato ndonjëherë mbanin edhe varëse. Burrat romakë, ndryshe nga grekët, mbanin unaza të shumta në të njëjtën kohë. <ref name=":1">{{Cite book|last=Gagarin|first=Michael|url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195170726.001.0001/acref-9780195170726-e-651?rskey=aL4wy5&result=650|title=The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome|publisher=Oxford University Press|year=2010}}</ref> Unazat e arta ishin të rezervuara për burrat e rangut senatorial. <ref name=":2">{{Cite book|last=Coarelli|first=Filippo|title=Greek and Roman Jewelry|url=https://archive.org/details/greekromanjewell00coar|publisher=Hamlyn Feltham|year=1970|isbn=0600012476|location=Feltham|pages=[https://archive.org/details/greekromanjewell00coar/page/80 80]-157|language=English}}</ref> ==== Fëmijët ==== [[Skeda:Pendant,_bulla_(lentoid)_MET_DP257506.jpg|parapamje| ''Bulla'' e artë etruske nga shekulli III pes]] Bizhuteritë romake për fëmijë shërbenin për qëllime të veçanta, veçanërisht në formën e [[Hajmalia|amuleteve]]. Këto mbaheshin të veshura rreth qafës dhe kishin qëllime të specializuara për të mbrojtur fëmijët nga sëmundjet dhe fatkeqësitë. <ref name=":1">{{Cite book|last=Gagarin|first=Michael|url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195170726.001.0001/acref-9780195170726-e-651?rskey=aL4wy5&result=650|title=The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome|publisher=Oxford University Press|year=2010}}</ref> Për shembull, një ''fascinus'' fallik vendosej zakonisht mbi ose pranë një djali të ri për të shmangur forcat e liga. Djemtë e rinj të elitës mbanin këto amuletë të artë, të referuara si ''bulla'', derisa arritën moshën madhore. <ref name=":13">{{Cite journal|last=Kunst|first=Christiane|date=2005|title=Ornamenta Uxoria. Badges of Rank or Jewellery of Roman Wives?|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/097194580400800107|journal=The Medieval History Journal|language=en|volume=8|issue=1|pages=127–142|doi=10.1177/097194580400800107|issn=0971-9458|via=Database}}</ref> ''Bullat'' u krijuan për herë të parë në Greqi dhe u përhapën në Romë gjatë shekujve 3 dhe 4 pes. <ref name=":2">{{Cite book|last=Coarelli|first=Filippo|title=Greek and Roman Jewelry|url=https://archive.org/details/greekromanjewell00coar|publisher=Hamlyn Feltham|year=1970|isbn=0600012476|location=Feltham|pages=[https://archive.org/details/greekromanjewell00coar/page/80 80]-157|language=English}}</ref> === Përtej aksesorëve === Koleksionet e bizhuterive përfaqësonin pasuri dhe fuqi të madhe për pronarët romakë. Përdorimi i kësaj bizhuteri nuk u kufizua vetëm në veshjen e tij, por u shtri edhe për qëllime shpirtërore. Në tempujt grekë dhe romakë janë gjetur bizhuteri prej ari, argjendi dhe bronzi, duke dhënë dëshmi se adhuruesit do t'i kishin ofruar disa nga bizhuteritë e tyre perëndisë ose perëndeshës së tempullit, njëlloj siç do t'i kishin ofruar objekte të tjera. <ref name=":1">{{Cite book|last=Gagarin|first=Michael|url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195170726.001.0001/acref-9780195170726-e-651?rskey=aL4wy5&result=650|title=The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome|publisher=Oxford University Press|year=2010}}</ref> Frymëzuar pas grabitjes së qyteteve greke Tarentum, Syracuse dhe Capua, u bë gjithnjë e më popullore për romakët që të përdornin kurora ari ose diadema në praktikat funerale si për burrat ashtu edhe për gratë. Këto kurora ishin bërë me gjethe delikate të artë dhe lule. <ref name=":2">{{Cite book|last=Coarelli|first=Filippo|title=Greek and Roman Jewelry|url=https://archive.org/details/greekromanjewell00coar|publisher=Hamlyn Feltham|year=1970|isbn=0600012476|location=Feltham|pages=[https://archive.org/details/greekromanjewell00coar/page/80 80]-157|language=English}}</ref> {{Reflist}} [[Kategoria:Referencat]] feyae7fere6wdixi5lbf12h4rxc16r4 Agriculture in ancient Rome 0 317221 2465435 2461964 2022-07-27T19:25:29Z InternetArchiveBot 115207 Adding 4 books for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:Mähmaschine.jpg|parapamje| Reliev që përshkruan një korrëse galo-romake]] '''Bujqësia romake''' përshkruan praktikat bujqësore të [[Roma e lashtë|Romës së lashtë]], gjatë një periudhe mbi 1000 vjeçare. Nga fillimet modeste, [[Republika Romake]] (509 pes deri në 27 pes) dhe [[Perandoria Romake]] (27 pes deri në 476 e.s.) u zgjeruan për të sunduar pjesën më të madhe të [[Evropa|Evropës]], [[Afrika|Afrikës]] veriore dhe [[Lindja e Mesme|Lindjes së Mesme]] dhe kështu përfshinin shumë mjedise bujqësore nga të cilat [[klima mesdhetare]] vera e thatë, e nxehtë dhe dimri i freskët e me shi ishte më i zakonshmi. Brenda zonës së Mesdheut, një treshe kulturash ishin më të rëndësishmet: drithërat, [[Ulliri|ullinjtë]] dhe [[Vreshtaria|rrushi]] .Roma u themelua më 21 Prill , 753 para lindjes së Krishtit nga vëllezërit binjakë që e kishin origjinën nga princi trojan Enea , Romuli dhe Remi ishin nipa të mbretit latin , Numitorit të Alba Longës . Mbreti u rrëzua nga froni nga vëllai i tij mizor Hamuli ndërsa vajza e Numitorit , Rea Silva , lindi Remin dhe Romulin . Rea Silva ishte një virgjëreshë e Vestës që u përdhunua nga Marsi , duke i bërë vëllezërit gjysmë - hyjnorë Shumica e njerëzve të sunduar nga Roma merreshin me bujqësi. Që nga fillimi i pronarëve të vegjël, kryesisht të vetë-mjaftueshëm, shoqëria rurale u dominua nga latifundium, prona të mëdha në pronësi të të pasurve dhe duke përdorur kryesisht punën e skllevërve. Rritja e popullsisë urbane, veçanërisht e qytetit të Romës, kërkonte zhvillimin e tregjeve tregtare dhe tregtinë në distanca të gjata të produkteve bujqësore, veçanërisht të grurit, për të furnizuar njerëzit në qytete me ushqim pasi qe kishte shume njerez ne Romen e lashte == Sfondi == Tekstet kryesore të traditës bujqësore greko-romake janë kryesisht nga [[Agronom|agronomët]] romakë: ''De agri cultura'' e Cato Plakut, ''De re rustica'' e [[Lucio Giunio Moderato Columella|Columella]], [[Varroni|Marcus Terentius Varro]] dhe Palladius . I atribuar Mago Kartagjenasit, traktati bujqësor ''Rusticatio'', i shkruar fillimisht në gjuhën Punike dhe më vonë i përkthyer në greqisht dhe latinisht, tani ka humbur. Studiuesit spekulojnë nëse ky tekst mund të ketë qenë një burim i hershëm për traditat bujqësore në Lindjen e Afërt dhe botën klasike. <ref>{{Cite book|last=Zadoks|first=Jan C.|url=https://www.google.com/books/edition/Crop_Protection_in_Medieval_Agriculture/4ddfAQAAQBAJ?hl=en&gbpv=0|title=Crop Protection in Medieval Agriculture: Studies in Pre-modern Organic Agriculture}}</ref> == Jeta "e lezetshme". == Bujqësia në Romën e lashtë ishte jo vetëm një domosdoshmëri, por ishte idealizuar në mesin e elitës sociale si një mënyrë jetese. [[Ciceroni]] e konsideronte bujqësinë më të mirën nga të gjitha profesionet romake. Në traktatin e tij ''Mbi detyrat'', ai deklaroi se "nga të gjitha profesionet me të cilat sigurohet fitimi, asnjë nuk është më e mirë se bujqësia, asnjë më fitimprurëse, asnjë më e lezetshme, asnjë më e mirë për një njeri të lirë". Kur një nga klientët e tij u tall në gjykatë për preferencën e një jetese rurale, Ciceroni mbrojti jetën e fshatit si "mësues i ekonomisë, industrisë dhe drejtësisë" ( ''parsimonia'', ''diligentia'', ''iustitia'' ). <ref>''[[Pro Roscio Amerino]]'' [https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0018%3Atext%3DS.%20Rosc.%3Asection%3D75 75.]</ref> Cato, [[Lucio Giunio Moderato Columella|Columella]], [[Varroni|Varro]] dhe Palladius shkruan manuale mbi praktikën bujqësore. Në traktatin e tij ''De agricultura'' ("Mbi bujqësinë", shekulli II p.e.s.), Cato shkroi se fermat më të mira përmbanin një vresht, të ndjekur nga një kopsht i vaditshëm, një plantacion shelgu, pemishte ulliri, livadh, tokë me drithëra, pemë pyjore, vreshta të trajnuara në pemë., dhe së fundi pyjet e lisit. <ref name="Cato">Cato the Censor, Columbia University Records of Civilization: On Farming, translated by Ernest Brehaut (Columbia University Press)</ref> Megjithëse Roma mbështetej në burimet nga provincat e saj të shumta të fituara përmes pushtimeve dhe luftërave, romakët e pasur zhvilluan tokën në Itali për të prodhuar një shumëllojshmëri të korrash. “Njerëzit që jetonin në qytetin e Romës përbënin një treg të madh për blerjen e ushqimeve të prodhuara në fermat italiane”. <ref name="ReferenceB">{{Cite book|last=Hopkins|url=https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk|title=Conquerors and Slaves|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=978-0521219457|location=New York|pages=[https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk/page/n19 1]–9|url-access=limited}}</ref> Pronësia e tokës ishte një faktor dominues në dallimin e aristokracisë nga personi i zakonshëm, dhe sa më shumë tokë të zotëronte një romak, aq më i rëndësishëm do të ishte ai në qytet. Ushtarët shpesh shpërbleheshin me tokë nga komandanti që shërbenin. Megjithëse fermat vareshin nga puna e skllevërve, burra dhe qytetarë të lirë punësoheshin në ferma për të mbikëqyrur skllevërit dhe për të siguruar që fermat të funksiononin pa probleme. <ref name="ReferenceB">{{Cite book|last=Hopkins|url=https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk|title=Conquerors and Slaves|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=978-0521219457|location=New York|pages=[https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk/page/n19 1]–9|url-access=limited}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHopkins1978">Hopkins (1978). <span class="cs1-lock-limited" title="Free access subject to limited trial, subscription normally required">[[iarchive:conquerorsslaves00hopk|''Conquerors and Slaves'']]</span>. New York: Cambridge University Press. pp.&nbsp;[[iarchive:conquerorsslaves00hopk/page/n19|1]]–9. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0521219457|<bdi>978-0521219457</bdi>]].</cite></ref> == Të lashtat == === Kokrrat === Të lashtat kryesore në Romën e hershme ishin meli, dhe emer dhe shkronja të cilat janë lloje të grurit. Sipas studiuesit romak [[Varroni|Varro]], gruri i [[Gruri i zakonshëm|zakonshëm dhe gruri]] i fortë u prezantuan në [[Italia|Itali]] si kultura rreth 450 pes. <ref>Fussell, G. E. (January 1967), "Farming Systems of the Classical Era," ''Technology and Culture,'' Vol. 8, No. l, p 22</ref> <ref> James, Bruce R., Diazzi, Carmelo, and Blum, Winfried E. H. (2014), "Bread and Soil in Ancient Rome: A Vision of Abundance and an Ideal of Order Based on Wheat, Grapes, and Olives," . Accessed 10 Nov 2018 </ref> Gruri i fortë (i fortë) u bë kokrra e preferuar e romakëve urbanë, sepse mund të piqej në bukë me maja dhe ishte më e lehtë për t'u rritur në rajonin e Mesdheut sesa gruri i zakonshëm (i butë). <ref>Erdkamp, Paul, "The Food Supply of the Capital," in ''The Cambridge Companion to Ancient Rome, '' Cambridge: Cambridge University Press, pp. 262-263</ref> <ref>James ''et al, p. 165''</ref> Drithërat, veçanërisht të pjekura në bukë, ishin elementi kryesor i dietës romake, duke siguruar 70 deri në 80 për qind të kalorive në një dietë mesatare. <ref>Rosenstein, Nathan (2013), "Agriculture, Roman Republic," ''Encyclopedia of Ancient History,'' https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/9781444338386.wbeah20007, Accessed 9 Nov 2018.</ref> [[Elbi]] gjithashtu kultivohej gjerësisht, duke dominuar prodhimin e drithërave në Greqi dhe në toka më të varfra ku ishte më produktiv se gruri. Gruri ishte kokrra e preferuar, por elbi hahej gjerësisht dhe gjithashtu i rëndësishëm si ushqim për kafshët. <ref>Jasy, Naum (1950), "The daily bread of the Ancient Greeks and Romans," ''Ostria,'', Vol. 9, pp. 231-233. Downloaded from [[JSTOR]].</ref> Në ''De re rustica'' [[Lucio Giunio Moderato Columella|Columella]] shkroi se emmeri ishte më rezistent ndaj lagështirës sesa gruri. Sipas Columella-s u kultivuan katër lloje të emerit, duke përfshirë një varietet që ai e quan Clusian (të emërtuar për qytetin Clusium ). <ref>Columella, ''De re rustica'', 2.6.3-4</ref> Cato shkroi se nëse mbjellja e grurit në tokë të lagësht ose me vesë ishte e pashmangshme, ato duhet të mbillen së bashku me rrepat, barin e panikut, melin dhe përdhunimin . <ref>Cato, ''De agricultura'', 6.1</ref> Pavarësisht renditjes [[Meli|së panikut]] dhe melit në mesin e bishtajoreve, Columella thotë se ato duhet të konsiderohen si drithëra "sepse në shumë vende fshatarët ushqehen me ushqimin e bërë prej tyre". <ref>Columella, ''De re Rustica'', 2.9.17</ref> === Bishtajoret === Nga bishtajore, Columella rendit disa që janë të preferuara për kultivim: [[Thjerrëza|thjerrëzat]], [[Bizelja|bizelet]], ''lupinus'', fasulet, bizelet dhe [[Qiqra|qiqrat]] (duke renditur gjithashtu susam, ''[[Meli|panik]]'', [[Konopi|kanabis]], [[Elbi|elb]] dhe meli si bishtajore). <ref>Columella, ''De re Rustica'', 2.7.1</ref> Ai shkruan sa vijon për ''lupinusin'' : <ref>Columella, ''De re Rustica'', 2.10.1</ref><blockquote>...kërkon më pak punë, kushton më pak dhe nga të gjitha kulturat që mbillen janë më të dobishmet për tokën. Sepse ofron një pleh të shkëlqyer për vreshtat dhe parmendat e konsumuara; lulëzon edhe në tokë të rraskapitur; dhe i reziston moshës kur shtrihet në hambar. Kur zbutet duke zier është foragjer i mirë për bagëtitë gjatë dimrit; në rastin e njerëzve, gjithashtu, shërben për të paralajmëruar urinë nëse i ndodhin vitet e dështimit të të korrave.</blockquote> === Ullinj === Romakët rritën pemë ulliri në toka të varfra, shkëmbore dhe shpesh në zona me reshje të pakta. Pema është e ndjeshme ndaj temperaturave të ngrirjes dhe intolerante ndaj motit më të ftohtë të Evropës veriore dhe lartësive të larta e më të freskëta. Ulliri është rritur kryesisht pranë Detit Mesdhe. Konsumimi i vajit të ullirit siguronte rreth 12 për qind të kalorive dhe rreth 80 për qind të yndyrave të nevojshme në dietën e romakëve mesatarë. <ref>James ''et al'', p. 169</ref> === Rrushi === Vreshtaria u soll ndoshta në Italinë jugore dhe Siçili nga kolonistët grekë, por [[fenikasit]] e Kartagjenës në [[Afrika|Afrikën]] veriore u dhanë romakëve shumë nga njohuritë e tyre për rritjen e rrushit dhe prodhimin e verës. Në vitin 160 pes, kultivimi i rrushit në prona të mëdha duke përdorur punën e skllevërve ishte i zakonshëm në Itali dhe vera po bëhej një pije universale në perandorinë romake. Për të mbrojtur industrinë e tyre të verës, romakët u përpoqën të ndalonin kultivimin e rrushit jashtë Italisë, <ref>"Wine and Rome",, accessed 15 Nov 2018</ref> por në shekullin e I të erës sonë, provinca të tilla si [[Spanja]] dhe Galia (Franca e sotme) po eksportonin verë në Itali. <ref>Casson, Lionel (1991), ''The Ancient Mariners,'' Princeton: Princeton University Press, pl 200.</ref> === Foragjere === Columella përmend rrepat si kulturë të rëndësishme ushqimore me rendiment të lartë, veçanërisht në Gali, ku ato përdoreshin si ushqim dimëror për [[Lopa|bagëtitë]] . <ref>Columella, De re Rustica, 2.10.22</ref> Si "kultura foragjere " të tjera, ai rendit tërfilin medicinal, ''vezën, elbin, citisin'' , tërshërën, qiqrat dhe fenugreek . <ref>Columella, ''De re Rustica'', 2.7.2</ref> Për tërfilin Medic, ai thotë se përmirëson tokën, majmë bagëtinë e dobët dhe është një kulturë foragjere me rendiment të lartë. <ref>Columella, ''De re Rustica'', 2.10.25</ref> Kato Plaku shkroi se gjethet e gjetheve të [[Plepi|plepit]], elmës dhe [[Dushku|lisit]] duhet të mblidhen në vjeshtë përpara se të thahen plotësisht dhe të ruhen për t'u përdorur si ushqim. Rrepat, lupinat dhe kulturat foragjere do të mbilleshin pas sezonit të shirave. <ref>Cato, ''De Agricultura'', 5.8</ref> === Kulturat e tjera === Romakët rritën gjithashtu [[Angjinarja|artichokë]], mustardë, [[Korianderi|koriandër]], raketë, qiqra, [[Preshi|presh]], [[Selinoja|selino]], [[Borziloku|borzilok]], [[Pastinaka|majdanoz]], nenexhik, rue, [[Lisër|trumzë]] "nga jashtë", panxhar, [[Lulëkuqja|lulëkuqe]], [[Kopra|kopër]], [[Shpargulli mjekësor|shparg]], [[Rrepa|rrepkë]], [[Trangulli|kastravec]] [[Kapra|,]] kastravec [[Maraja|,]] [[Qepa|qepë]], shafran, [[Majdanozi|majdanoz]], borzilok, [[Lakra|lakër]], [[Sallata|marule]], qimnon, [[hudhra]], [[Fiku|fiq]], kajsi 'armene', [[kumbulla]], [[Mani|manit]] dhe [[Pjeshka|pjeshkë]] . <ref>{{Cite book|last=Henderson|first=John|title=Roman Book of Gardening|publisher=Routledge|year=2004|isbn=978-0415324496|location=London|pages=40–65}}</ref> == Magazinimi == [[Lucio Giunio Moderato Columella|Columella]] përshkruan se si ruhet prodhimi dhe jep këshilla për të parandaluar prishjen. Lëngjet e prodhuara për treg si vaji dhe vera ruheshin në katin e parë dhe drithërat ruheshin në papafingo me sanë dhe foragjere të tjera. Ai udhëzon që hambarët të jenë të ajrosura mirë, të freskëta, me lagështi minimale, për të zgjatur freskinë. Ai përshkruan disa metoda ndërtimi për të shmangur që ndërtesat të krijojnë çarje që do t'u jepnin kafshëve dhe kërpudhave akses te kokrrat. <ref>Columella, ''De re Rustica'', 1.6.9-1.6.17</ref> Dhomat e shtypit, këshilloi ai, duhet të jenë të ngrohta duke marrë dritë nga jugu për të parandaluar ngrirjen e vajit, gjë që bën që vaji të prishet më shpejt. <ref>Columella, ''De re Rustica'', 1.6.18</ref> == Toka == Columella e përshkruan tokën si të klasifikuar në tre lloje terreni të cilat ai i quan shampaign ( rrafshnalta të pjerrëta), kodra me një ngritje graduale por të butë dhe malësi malore të pyllëzuara e të gjelbëruara. Për tokën, ai thotë se ka gjashtë cilësi: e trashë ose e dobët, e lirshme ose kompakte, e lagësht ose e thatë. Permutacionet e këtyre cilësive prodhojnë shumë lloje tokash. <ref>Columella, ''De re Rustica'', 2.2.1-3</ref> Columella citon komentin e [[Virgjili|Vergil]] se toka e lirshme është "ajo që ne rivalizojmë kur [[Parmenda|lërojmë]] ". Nga llojet më të preferuara të tokës ai thotë se më e mira është toka e yndyrshme dhe e lirshme që është më pak e kushtueshme dhe më produktive, pastaj e yndyrshme dhe e dendur që është produktive edhe pse kërkon më shumë përpjekje, dhe pas tyre janë tokat me lagështi. <ref>Columella, ''De re Rustica'', 2.2.4-7</ref> == Praktikat bujqësore == [[Skeda:RomanHoeBlade.jpg|parapamje| Teh i shatës romake, nga Muzeu Field në Çikago]] Në shekullin e 5-të para Krishtit, fermat në Romë ishin të vogla dhe në pronësi familjare. [[Greqia e lashtë|Grekët]] e kësaj periudhe, megjithatë, kishin filluar të përdornin rotacionin e të korrave dhe kishin prona të mëdha. Kontakti i Romës me Kartagjenën, Greqinë dhe Lindjen Helenistike në shekujt III dhe II përmirësoi metodat bujqësore të Romës. Bujqësia romake arriti kulmin e saj në produktivitet dhe efikasitet gjatë Republikës së vonë dhe Perandorisë së hershme. <ref>{{Cite book|last=Howatson|first=M. C.|url=https://archive.org/details/oxfordcompaniont00howa/page/17|title=The Oxford Companion to Classical Literature|publisher=Oxford University Press|year=1989|isbn=978-0198661214|pages=[https://archive.org/details/oxfordcompaniont00howa/page/17 17–19]|url-access=registration}}</ref> Madhësitë e fermave në Romë mund të ndahen në tre kategori. Fermat e vogla ishin nga 18-108 iugera. (Një iugerum ishte e barabartë me rreth 0,65 hektarë ose një çerek hektari). Fermat e mesme ishin nga 80–500 iugera. Pronat e mëdha (të quajtura ''latifundia'' ) ishin mbi 500 iugera. <ref name="White">{{Cite book|last=White|first=K. D.|title=Roman Farming|url=https://archive.org/details/romanfarming0000whit|publisher=Cornell University Press|year=1970|isbn=978-0801405754}}</ref> Në epokën e vonë republikane, numri i ''latifondive'' u rrit. Romakët e pasur blenë tokë nga fermerët fshatarë që nuk mund të siguronin më jetesën. Duke filluar nga viti 200 para Krishtit, Luftërat Punike i thirrën fermerët fshatarë për të luftuar për periudha më të gjata kohore. <ref>{{Cite book|last=Cornell|first=Tim|title=Atlas of the Roman World|publisher=Facts on File|year=1982|page=55}}</ref> Kjo tani është e diskutueshme; disa studiues tani besojnë se bujqësia në shkallë të gjerë nuk dominonte bujqësinë italiane deri në shekullin I para Krishtit. <ref>{{Cite book|last=Rosenstein|first=Nathan|title=Rome at War|date=2013}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Terranato|first=Nicola|title=Republican Villas in the Suburbium of Rome in Roman Republican Villas|date=2012|publisher=University of Michigan Press|pages=69–93}}</ref> Lopët siguronin qumësht ndërsa qetë dhe mushka bënin punët e rënda në fermë. Delet dhe dhitë ishin prodhues djathi dhe vlerësoheshin për lëkurën e tyre. Kuajt nuk u përdorën gjerësisht në bujqësi, por u rritën nga të pasurit për gara ose luftë. Prodhimi i sheqerit u përqëndrua në bletari, dhe disa romakë rritën kërmijtë si ushqim luksoz. <ref name="White">{{Cite book|last=White|first=K. D.|title=Roman Farming|url=https://archive.org/details/romanfarming0000whit|publisher=Cornell University Press|year=1970|isbn=978-0801405754}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWhite1970">White, K. D. (1970). ''Roman Farming''. Cornell University Press. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0801405754|<bdi>978-0801405754</bdi>]].</cite></ref> Romakët kishin katër sisteme të menaxhimit të fermës: punë direkte nga pronari dhe familja e tij; bujqësia qiramarrëse ose kultivimi i përbashkët në të cilin pronari dhe qiramarrësi ndajnë prodhimin e një ferme; puna e detyruar nga skllevër në pronësi të aristokratëve dhe të mbikëqyrur nga menaxherët e skllevërve; dhe marrëveshje të tjera në të cilat një fermë i ishte dhënë me qira një qiramarrësi. <ref name="White">{{Cite book|last=White|first=K. D.|title=Roman Farming|url=https://archive.org/details/romanfarming0000whit|publisher=Cornell University Press|year=1970|isbn=978-0801405754}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWhite1970">White, K. D. (1970). ''Roman Farming''. Cornell University Press. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0801405754|<bdi>978-0801405754</bdi>]].</cite></ref> Cato Plaku (i njohur gjithashtu si "Cato Censor") ishte një politikan dhe burrë shteti në Republikën Romake të mesit dhe të vonë dhe përshkroi pikëpamjen e tij për një fermë prej 100 iugera në de agricultura. Ai pohoi se një fermë e tillë duhet të ketë "një kryepunëtor, gruan e një kryepunëtor, dhjetë punëtorë, një shofer kau, një gomarxhi, një njeri përgjegjës për shelgun, një bari derrash, gjithsej gjashtëmbëdhjetë persona; dy qe, dy gomarë për karrocë. punë, një gomar për punën e mullirit”. Ai tha gjithashtu se një fermë e tillë duhet të ketë "tre presa të pajisura plotësisht, kavanoza magazinimi në të cilat mund të ruhen pesë vjela që arrijnë në tetëqind kule, njëzet kavanoza magazinimi për mbeturinat e shtypit të verës, njëzet për drithërat, mbulesa të veçanta për kavanozët, gjashtë gjysmë [[amfora]] të mbuluara me fije, katër amfora të mbuluara me fije, dy hinka, tre kuti shportash, [dhe] tre sitë për të zhytur lulen, dhjetë kavanoza për [përpunimin] e lëngut të verës. . ." <ref name="Cato">Cato the Censor, Columbia University Records of Civilization: On Farming, translated by Ernest Brehaut (Columbia University Press)</ref> Është e rëndësishme të theksohet se përshkrimi i Catos nuk është tregues i shumicës së fermave në fillim të shekullit të 2-të para Krishtit. De agricultura është një dokument politik i krijuar për të treguar karakterin e Cato-s po aq sa është një udhëzues praktik. <ref>{{Cite book|last=Read|first=Brendon|title=Cato's de agricultura and the Spectacle of Expertise in Roman Republican Villas|date=2012|publisher=University of Michigan Press|pages=61–68}}</ref> == Tregtisë == Kishte shumë tregti midis provincave të perandorisë dhe të gjitha rajonet e perandorisë ishin kryesisht të ndërvarura ekonomikisht. Disa provinca të specializuara në prodhimin e drithërave, duke përfshirë grurin, marinën, elb, elbin dhe melin; të tjera në verë dhe të tjera në [[Vaji i ullirit|vaj ulliri]], në varësi të llojit të tokës. Columella shkruan në ''De re rustica'' -n e tij, "Toka që është e rëndë, e shkumësuar dhe e lagësht nuk është e papërshtatshme për rritjen e grurit dimëror dhe shkumës. Elbi nuk toleron asnjë vend përveç atij që është i lirshëm dhe i thatë." <ref>Lucius Junius Moderatus Columella, ''On Agriculture (Res Rustica)'', (Loeb Classical Library), Book II, p. 145</ref> [[Plini Plaku]] shkroi gjerësisht për bujqësinë në Historinë e tij ''Naturalis'' nga librat XII deri në XIX, duke përfshirë kapitullin XVIII, Historia natyrore e grurit. <ref name="tufts1">{{Cite web|title=Pliny the Elder, the Natural History, BOOK I|url=https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Plin.+Nat.+toc}}</ref> Gjeografi grek [[Straboni]] e konsideroi Luginën e Pos (Italia veriore) si më e rëndësishmja ekonomikisht, sepse "të gjitha drithërat bëjnë mirë, por rendimenti nga meli është i jashtëzakonshëm, sepse toka ujitet shumë mirë". Provinca e Etrurisë kishte tokë të rëndë të mirë për grurë. Toka vullkanike në [[Kampania]] e bëri atë të përshtatshme për prodhimin e verës. Përveç njohurive për kategoritë e ndryshme të tokës, romakët gjithashtu u interesuan se çfarë lloji pleh organik ishte më i miri për tokën. Më e mira ishte plehu i shpendëve dhe plehu i lopës një nga më të këqijat. Plehrat e deleve dhe dhive ishin gjithashtu të mira. Plehu i gomarit ishte më i miri për përdorim të menjëhershëm, ndërsa plehu i kuajve nuk ishte i mirë për drithërat, por sipas [[Varroni|Marcus Terentius Varro]], ishte shumë i mirë për livadhet sepse "nxit rritjen e madhe të bimëve barishtore si bari". <ref name="White">{{Cite book|last=White|first=K. D.|title=Roman Farming|url=https://archive.org/details/romanfarming0000whit|publisher=Cornell University Press|year=1970|isbn=978-0801405754}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWhite1970">White, K. D. (1970). ''Roman Farming''. Cornell University Press. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0801405754|<bdi>978-0801405754</bdi>]].</cite></ref> == Ekonomik == Në zonën e rritjes së drithërave të Afrikës së Veriut, me qendër në qytetin antik të Kartagjenës, një familje prej gjashtë personash duhej të kultivonte 12 iugera / 3 [[Hektari|hektarë]] tokë për të përmbushur kërkesat minimale të ushqimit (pa kafshë). <ref name="Kehoe, D 1988">{{Cite book|last=Kehoe|first=D.|title=Economics of Agriculture on Roman Imperial Estates in North Africa|publisher=Vandenhoeck & Ruprecht|year=1988|isbn=978-3525251881|location=Göttingen}}</ref> Nëse një familje kishte kafshë për të ndihmuar në kultivimin e tokës, atëherë duheshin 20 iugera. Do të kërkohej më shumë tokë për të përmbushur nivelet e jetesës nëse familja do të kultivohej si kultivuese . Në Afrikën Proconsularis në shekullin II pas Krishtit, një e treta e të korrave totale shkoi te pronari i tokës si qira <ref name="Kehoe, D 1988" /> (Shih Lex Manciana ). Shifra të tilla detajojnë vetëm nivelin e jetesës. Është e qartë se prodhimi i tepërt në shkallë të gjerë u ndërmor në disa provinca, si për furnizimin e qyteteve, veçanërisht Romës, me grurë, një proces i njohur si Cura Annonae . [[Egjipti]], Afrika veriore dhe [[Siçilia]] ishin burimet kryesore të drithit për të ushqyer popullsinë e Romës, e vlerësuar në një milion njerëz në kulmin e saj. <ref>{{Cite journal|last=Rickman|first=G.E.|date=1980|title=The Grain Trade Under the Roman Empire|journal=[[Memoirs from the American Academy in Rome]]|volume=36|pages=263, 264}}. Downloaded from JSTOR.</ref> Për rendimentet e grurit, numri ndryshon në varësi të burimit të lashtë. Varro përmend raportin 10:1 të rendimentit të farës për grurin si normal për pronarët e pasur të tokave. <ref>{{Cite journal|last=Green|first=C. M. C.|year=1997|title=Free as a Bird: Varro de re Rustica 3|journal=[[American Journal of Philology]]|volume=118|issue=3|pages=427–448|doi=10.1353/ajp.1997.0040}}</ref> Në disa zona të Etrurisë, rendimenti mund të ketë qenë deri në 15:1. Cicero tregon ''në Verrem'' një rendiment prej 8:1 si normale dhe 10:1 në korrje jashtëzakonisht të mira. Paul Erdkamp përmend në librin e tij ''Tregu i grurit në Perandorinë Romake'', se Columella ishte ndoshta i njëanshëm kur përmend një rendiment shumë më të ulët prej 4:1. Sipas Erdkamp, Columella donte të thoshte se "drithi ofron pak fitim në krahasim me verën. Argumenti i tij e shtyn atë të ekzagjerojë përfitimin e vreshtave dhe në të njëjtën kohë të zvogëlojë rendimentet që merreshin në kultivimin e drithit. Në rastin më të mirë, Columella ofron një figurë të besueshme për tokat e varfra; në rastin më të keq, vlerësimi i tij nuk është aspak i besueshëm”.  Rendimentet mesatare të grurit në vit në dekadën e III-të të shekullit, duke mbjellë 135&nbsp;kg/ha farë, ishin rreth 1200&nbsp;kg/ha në Itali dhe Siçili, 1710&nbsp;kg/ha në Egjipt, 269&nbsp;kg/ha në Cyrenaica, Tunizi në 400&nbsp;kg/ha dhe Algjeria me 540&nbsp;kg/ha, Greqia në 620&nbsp;kg/ha. <ref>Hopkins, K. ( 1983 b) ‘ Models, ships and staples ’, in Garnsey, Whittaker ( 1983 ), 84 – 109</ref> Kjo e bën Mesdheun shumë të vështirë për mesataren mbi të gjitha. Një njësi bujqësore njihej si ''latus'' ''fundus'' i përmendur nga [[Varroni|Varro]] si një pasuri e madhe, <ref>{{Cite book|last=Erdkamp|first=P.|url=https://books.google.com/books?id=IIj9uvGtJFEC|title=The Grain Market In The Roman Empire: A Social, Political And Economic Study|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=978-0521838788}}</ref> që mund të interpretohet si një latifundia ose në 500 iugera ose rreth 125 hektarë, sepse ky është kufiri i tokës i vendosur nga Tiberius Sempronius Gracchus si tribunë në 133. pes. <ref>{{Cite book|last=Ligt|first=Luuk de|url=https://books.google.com/books?id=4toKjuTLOQUC&q=people+land+politics+L.+de+ligt|title=People, Land, and Politics: Demographic Developments and the Transformation of Roman Italy 300 BC-AD 14|last2=Northwood|first2=S. J.|date=2008-01-01|publisher=BRILL|isbn=978-9004171183|language=en}}</ref> Me përfshirjen e [[Egjipti|Egjiptit]] në Perandorinë Romake dhe sundimin e perandorit [[Augusti|Augustus]] (27 pes-14 e.s.), [[Egjipti]] u bë burimi kryesor i furnizimit me drithë për Romën. <ref>Erdkamp, p. 270</ref> Në vitet 70 të e.s., historiani [[Flavio Josefi|Jozef]] po pretendonte se Afrika e ushqente Romën për tetë muaj të vitit dhe Egjiptin vetëm katër muaj. Edhe pse kjo deklaratë mund të injorojë grurin nga Siçilia dhe të mbivlerësojë rëndësinë e Afrikës, ka pak dyshime midis historianëve se Afrika dhe Egjipti ishin burimet më të rëndësishme të drithit për Romën. <ref>Rickman (1980), pp 263-264</ref> Për të siguruar që furnizimi me drithë do të ishte i mjaftueshëm për Romën, në shekullin e dytë pes, Gracchus vendosi 6000 kolonistë pranë Kartagjenës, duke u dhënë atyre rreth {{Convert|25|ha|acre}} secilit për të kultivuar drithë. <ref>Cristofori, p. 143.</ref> Gruri i bërë në bukë ishte, deri tani, elementi më i rëndësishëm në dietën romake. Disa studiues janë përpjekur të llogarisin sasinë totale të grurit të nevojshëm për të furnizuar qytetin e Romës. Rickman vlerësoi se Romës i nevojitej 40 milion ''modii'' (200,000 ton) drithë në vit për të ushqyer popullsinë e saj. <ref>Rickman (1980), p. 264. A modii of grain weighs six to seven kilograms.</ref> Erdkamp vlerësoi se sasia e nevojshme do të ishte të paktën 150,000 ton, duke llogaritur se çdo banor i qytetit konsumonte {{Convert|200|kg|lb}} të grurit në vit. <ref>Rickman (1980), p. 263</ref> Popullsia totale e Romës e supozuar në llogaritjen e këtyre vlerësimeve ishte midis 750,000 dhe një milion njerëz. David Mattingly dhe Gregory Aldrete vlerësuan sasinë e grurit të importuar në 237,000 ton për 1 milion banorë; <ref>p. 154 (they also estimated the amount of wine and oil; and the number of shiploads, an average of 250 tonnes of products per ship, to carry at 1,692 and the number of ships arriving daily at 17 per day from April to September, 4 months, 100 days (sic!) not 120)</ref> Kjo sasi drithi do të siguronte 2,326 kalori në ditë për person, duke mos përfshirë ushqime të tjera si mishi, prodhimet e detit, frutat, bishtajoret, perimet dhe bulmeti. Në Historia Augusta, thuhet se Severus la 27 milionë modifikime në ruajtje - e konsideruar si një shifër për kanunin në fund të shekullit të 4-të dhe e mjaftueshme për 800,000 banorë me 500 lbs bukë për person në vit <ref>Jones A.H.M. Later Roman Empire Vol. I pp. 698, 1287</ref> [[Plini i Riu]] pikturoi një tablo se Roma ishte në gjendje të mbijetonte pa grurin egjiptian në fjalimin e tij ''Panegyricus'' në 100&nbsp;pas Krishtit.  Në vitin 99 pati një krizë egjiptiane për shkak të përmbytjeve joadekuate. <ref name="Erdkamp">{{Cite book|last=Erdkamp|first=Paul|url=https://archive.org/details/grainmarketroman00erdk|title=The Grain Market in the Roman Empire|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=978-0521838788|pages=[https://archive.org/details/grainmarketroman00erdk/page/n57 42]–44, 49, 243, quote on page 228|url-access=limited}}</ref> Plini i Riu deklaroi se "për një kohë të gjatë përgjithësisht besohej se Roma mund të ushqehej dhe mirëmbahej vetëm me ndihmën e Egjiptit". Megjithatë, ai argumentoi se "Tani [që] i kemi kthyer Nilit pasuritë e tij... puna e saj nuk është të na lejojë ushqimin, por të paguajë një haraç të duhur. <ref name="Erdkamp">{{Cite book|last=Erdkamp|first=Paul|url=https://archive.org/details/grainmarketroman00erdk|title=The Grain Market in the Roman Empire|publisher=Cambridge University Press|year=2005|isbn=978-0521838788|pages=[https://archive.org/details/grainmarketroman00erdk/page/n57 42]–44, 49, 243, quote on page 228|url-access=limited}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true">Erdkamp, Paul (2005). <span class="cs1-lock-limited" title="Free access subject to limited trial, subscription normally required">[[iarchive:grainmarketroman00erdk|''The Grain Market in the Roman Empire'']]</span>. Cambridge University Press. pp.&nbsp;[[iarchive:grainmarketroman00erdk/page/n57|42]]–44, 49, 243, quote on page 228. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0521838788|<bdi>978-0521838788</bdi>]].</cite></ref> [[Skeda:Barbegal_aqueduct_01.jpg|parapamje| Ujësjellësi i [[Arles]] në mullinjtë Barbegal]] [[Skeda:Barbegal_mill_06.jpg|parapamje| Mullinj të rindërtuar pjesërisht poshtë kanalit të gdhendur në shkëmb, Barbegal]] Romakët përmirësuan rritjen e të korrave duke ujitur bimët duke përdorur ujësjellës për të transportuar ujin. Pajisjet mekanike ndihmuan bujqësinë dhe prodhimin e ushqimit. Komplete të gjera mullinjsh ekzistonin në Gali dhe [[Roma|Romë]] në një datë të hershme për të bluar grurin në miell. Mbetjet më mbresëlënëse ekzistuese ndodhin në Barbegal në [[Franca|Francën]] jugore, pranë [[Arles]] . Gjashtëmbëdhjetë rrota uji të tejkaluar të rregulluara në dy kolona u ushqyen nga ujësjellësi kryesor në Arles, rrjedhja nga njëra ishte furnizimi në tjetrin në seri. Mullinjtë me sa duket funksionuan nga fundi i shekullit I pas Krishtit deri në fund të shekullit të III. Kapaciteti i mullinjve është vlerësuar në 4.5 ton [[Mielli|miell]] në ditë, i mjaftueshëm për të furnizuar bukën e mjaftueshme për 12500 banorët që zinin qytetin e Arelates në atë kohë. <ref>{{Cite web|title=La meunerie de Barbegal<!-- Bot generated title -->|url=http://www.etab.ac-caen.fr/lescourtils/provence/barbegal.htm|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070117123744/http://www.etab.ac-caen.fr/lescourtils/provence/barbegal.htm|archive-date=2007-01-17|access-date=2010-06-29}}</ref> Rrotat vertikale të ujit ishin të njohura mirë për romakët, të përshkruara nga Vitruvius në ''De architectura'' të 25 para Krishtit dhe të përmendura nga [[Plini Plaku]] në Historinë e tij ''Naturalis'' të 77 pas Krishtit. Ka gjithashtu referenca të mëvonshme për mullinjtë lundrues të drithit të drejtuar nga uji në Romë dhe [[Bizanti|Bizant]] dhe për sharrat e drejtuara nga uji në lumin Moselle nga poeti Ausonius . Sekuenca të shumta të grumbulluara të rrotave të ujit të mbikalimit të kundërt u përdorën për të siguruar fuqinë lëvizëse në shumë miniera romake. Ka prova nga basorelievet që fermerët në Galinë veriore (Franca e sotme) përdornin një lloj korrjeje ose korrëseje automatike kur mblidhnin drithëra të pjekur. Makina, e quajtur "vallus" ose "gallic vallus", me sa duket u shpik dhe u përdor nga njerëzit Treveri <ref>King, Anthony (1990), ''Roman Gaul and Germany.'' Berkeley: University of California Press, pp. 1001-101</ref> . Priste kallinjtë pa kashtë dhe shtyhej nga qetë ose kuajt. Plini Plaku e përmend pajisjen në ''Naturalis Historia'' XVIII, 296. Ndoshta për shkak se valus ishte i rëndë dhe i shtrenjtë, adoptimi i tij nuk u bë kurrë i përhapur dhe ai ra në mospërdorim pas shekullit të IV të erës sonë. <ref>White, K.D. (2010), ''Agricultural Implements of the Roman World Reissue Edition,'' Cambridge: Cambridge University Press, pp. 160-171</ref> [[Kosa|Kosat]] dhe [[Drapëri|drapërit]] ishin mjetet e zakonshme për korrjen e të korrave. == Blerja e një ferme == [[Skeda:Roman_harvester,_Trier.jpg|majtas|parapamje| Makinë korrje gallo-romake]] Aristokratët dhe njerëzit e thjeshtë mund të fitonin tokë për një fermë në një nga tre mënyrat. Mënyra më e zakonshme për të fituar tokë ishte blerja e tokës . Megjithëse disa qytetarë të klasës së ulët zotëronin copa të vogla toke, ata shpesh e kishin shumë të vështirë dhe të shtrenjtë për t'u mirëmbajtur. Për shkak të vështirësive të shumta të zotërimit të tokës, ata do t'ia shisnin atë dikujt në aristokraci që kishte mbështetjen financiare për të mbështetur një fermë. Edhe pse kishte disa toka publike në dispozicion për përdorim të personit të zakonshëm, aristokratët gjithashtu prireshin të blinin ato pjesë toke, gjë që shkaktoi një tension të madh midis dy klasave. “Dëbimi masiv i të varfërve nga të pasurit është në themel të tensioneve politike dhe luftërave civile të shekullit të kaluar të Republikës Romake”. <ref name="ReferenceB">{{Cite book|last=Hopkins|url=https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk|title=Conquerors and Slaves|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=978-0521219457|location=New York|pages=[https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk/page/n19 1]–9|url-access=limited}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHopkins1978">Hopkins (1978). <span class="cs1-lock-limited" title="Free access subject to limited trial, subscription normally required">[[iarchive:conquerorsslaves00hopk|''Conquerors and Slaves'']]</span>. New York: Cambridge University Press. pp.&nbsp;[[iarchive:conquerorsslaves00hopk/page/n19|1]]–9. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0521219457|<bdi>978-0521219457</bdi>]].</cite></ref> Një mënyrë tjetër për të fituar tokë ishte si një shpërblim për të shkuar në luftë. Ushtarët e rangut të lartë që ktheheshin nga lufta shpesh u jepeshin copa të vogla toke publike ose toka në provinca si një mënyrë për t'i paguar për shërbimet e tyre. Mënyra e fundit për të marrë tokë ishte përmes trashëgimisë. Një baba mund t'ia linte tokën familjes së tij, zakonisht djalit të tij, në rast të vdekjes së tij. U hartuan testamente që specifikonin se kush do ta merrte tokën si një mënyrë për t'u siguruar që qytetarët e tjerë të mos përpiqeshin t'ia merrnin tokën familjes së të ndjerit. == Aristokracia dhe toka == [[Skeda:Marco_Porcio_Caton_Major.jpg|parapamje| Cato Plaku, autor i një libri mbi bujqësinë romake]] Megjithëse disa ferma të vogla zotëroheshin nga qytetarë dhe ushtarë të klasës së ulët, pjesa më e madhe e tokës kontrollohej nga klasa fisnike e Romës. Pronësia e tokës ishte vetëm një nga shumë dallimet që e veçonin aristokracinë nga klasat e ulëta. Aristokracia do të "riorganizonte pronat e vogla në ferma më të mëdha më fitimprurëse në mënyrë që të konkurronte me fisnikët e tjerë". <ref name="ReferenceB">{{Cite book|last=Hopkins|url=https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk|title=Conquerors and Slaves|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=978-0521219457|location=New York|pages=[https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk/page/n19 1]–9|url-access=limited}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHopkins1978">Hopkins (1978). <span class="cs1-lock-limited" title="Free access subject to limited trial, subscription normally required">[[iarchive:conquerorsslaves00hopk|''Conquerors and Slaves'']]</span>. New York: Cambridge University Press. pp.&nbsp;[[iarchive:conquerorsslaves00hopk/page/n19|1]]–9. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0521219457|<bdi>978-0521219457</bdi>]].</cite></ref> Konsiderohej si një pikë krenarie të posedosh jo vetëm pjesën më të madhe të tokës, por edhe të kesh tokë që rritte prodhime me cilësi të lartë. Siç shkroi Marcus Cato "kur ata lavdëronin një njeri të denjë, lavdërimi i tyre merrte këtë formë: "Burri i mirë fermer i mirë"; nga klasa e bujqësisë vijnë njerëzit më të guximshëm dhe ushtarët më të guximshëm". <ref name="Cato-1">[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cato/De_Agricultura/A*.html Marcus Cato, ''On Agriculture'', 1-2,5]</ref> Fermat do të prodhonin një shumëllojshmëri të korrash në varësi të stinës dhe do të fokusoheshin në përpjekjen për të blerë fermën më të mirë të mundshme në kushtet më të mira të mundshme. Cato diskuton shumë nga fokuset kryesore të fermerit dhe si të dallojë një pjesë të madhe toke. Ai vëren se një fermer i mirë duhet të marrë kohë të çmuar për të ekzaminuar tokën, duke parë çdo detaj. Jo vetëm që toka duhej të ishte e përsosur për t'u blerë, por fqinjët duhet të ruanin edhe fermat e tyre sepse "nëse rrethi ishte i mirë, ato duhet të mbaheshin mirë". Individët që kërkonin të blinin një copë tokë duhej të merrnin gjithashtu në konsideratë motin e zonës, gjendjen e tokës dhe sa afër do të ishte ferma me një qytet ose port. Planifikimi i kujdesshëm hyri në çdo detaj të zotërimit dhe mirëmbajtjes së një ferme në kulturën romake. <ref name="Cato-1" /> == Drejtimi i një ferme në Romë == Ndërsa aristokracia zotëronte shumicën e tokës në Romë, ata shpesh nuk ishin të pranishëm në ferma. Me detyrime si senatorë, gjeneralë dhe ushtarë në luftë, shumë nga pronarët aktualë të tokave shpenzuan shumë pak kohë duke punuar në fermat e tyre. Në vend të kësaj, fermat mirëmbaheshin nga [[Skllaveria në Romë|skllevër]] dhe të liruar të paguar për të mbikëqyrur ata skllevër. <ref name="Cato-1">[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cato/De_Agricultura/A*.html Marcus Cato, ''On Agriculture'', 1-2,5]</ref> Mbikëqyrësi i fermës kishte shumë përgjegjësi që përkonin me mirëmbajtjen e tokës. Ai ishte përgjegjës për të siguruar që skllevërit të mbaheshin të zënë dhe për të zgjidhur konfliktet mes tyre. Një mbikëqyrës duhej të ishte i besueshëm dhe i besueshëm në atë që pronari i tokës duhej të dinte se personi që ai punësoi për të drejtuar fermën nuk do të përpiqej të vidhte asnjë nga prodhimet nga ferma. Mbikëqyrësit ishin gjithashtu përgjegjës për t'u siguruar që shërbëtorët dhe skllevërit të ushqeheshin dhe të strehoheshin siç duhet dhe që t'u caktohej puna në mënyrë të drejtë dhe efikase. Ata duhej të siguroheshin që çdo urdhër i dhënë nga pronari i tokës të ndiqej me zell dhe që të gjithë në fermë t'i nderonin perënditë plotësisht dhe me respekt, gjë që Romakët besonin se ishte e nevojshme për të siguruar një korrje të bollshme. Dëshmia e mirë e mbishkrimit se si u organizua sistemi është e dukshme në Lex Manciana . Pjesa më e madhe e punës bëhej nga shërbëtorët dhe skllevërit. Skllevërit ishin burimi kryesor i punës. Në shoqërinë romake, kishte tre mënyra kryesore për të marrë një skllav. Mënyra e parë dhe ndoshta më e zakonshme për të fituar një skllav ishte blerja e një në treg . Skllevërit bliheshin në ankande dhe tregje skllevërsh nga tregtarët ose tregtoheshin midis pronarëve individualë të skllevërve. Një mënyrë tjetër për të fituar skllevër ishte përmes pushtimit në luftë. Siç shpjegon Keith Hopkins në shkrimet e tij, shumë pronarë tokash shkonin në luftë dhe sillnin robër. Këta robër u kthyen më pas në territorin romak dhe ose u shitën te një qytetar tjetër ose u detyruan të punonin në fermën e kapësit. Mënyra e fundit që mund të fitohej një skllave ishte nëpërmjet lindjes: nëse një skllave lindte një fëmijë, ai fëmijë bëhej pronë e pronarit të skllavit. Marrëdhëniet jashtëmartesore me gratë që nuk ishin qytetare nuk konsideroheshin si [[Shkelja e kurorës|tradhti bashkëshortore]] sipas ligjit romak (dhe gratë romake pritej të toleronin një sjellje të tillë), kështu që nuk kishte asnjë pengesë ligjore ose morale për të pasur fëmijë nga pronari ose mbikëqyrësi i një skllavi. Skllevërit ishin relativisht të lirë për t'u përdorur sepse ishin pronë; <ref>{{Cite book|last=Finley|first=M. I.|url=https://archive.org/details/bub_gb_oMmyO465s9oC|title=The Ancient Economy|publisher=University of California|year=1973|isbn=978-0520024366|location=Berkeley|page=[https://archive.org/details/bub_gb_oMmyO465s9oC/page/n57 62]|quote=a slave is property, subject to the rules and procedures of property, with respect to sale, lease, theft, natural increase and so on.}}</ref> trajtimi i tyre varej nga humanizmi i pronarëve të tyre, të cilët plotësonin nevojat e skllevërve të tyre për atë që ata donin të shpenzonin, jo atë që duhej të bënin. Mbikëqyrësit i motivonin skllevërit duke vendosur ndëshkime dhe duke dhënë shpërblime. "Nëse mbikëqyrësi e kthen fytyrën kundër keqbërjes, ata nuk do ta bëjnë atë; nëse ai e lejon, zotëria nuk duhet ta lërë të mbetet pa u ndëshkuar." <ref name="Cato-1">[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cato/De_Agricultura/A*.html Marcus Cato, ''On Agriculture'', 1-2,5]</ref> Megjithëse mizoria e drejtpërdrejtë ndaj skllevërve konsiderohej si një shenjë e karakterit të keq në kulturën romake, kishte pak kufizime në dënimet që mund të shkaktonte një mbikëqyrës ose skllavopronar.  == Probleme për fermerët == Fermerët romakë u përballën me shumë nga problemet që kanë prekur historikisht fermerët, duke përfshirë paparashikueshmërinë e motit, reshjet dhe dëmtuesit. Fermerët gjithashtu duhej të ishin të kujdesshëm ndaj blerjes së tokës shumë larg një qyteti ose porti për shkak të luftës dhe konflikteve të tokës. Duke qenë se Roma ishte një perandori e madhe që pushtoi shumë vende, ajo krijoi armiq me individë të cilëve u ishte marrë toka. Ata shpesh humbnin fermat e tyre nga pushtuesit të cilët do të merrnin përsipër dhe përpiqeshin të drejtonin vetë fermat. <ref name="ReferenceB">{{Cite book|last=Hopkins|url=https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk|title=Conquerors and Slaves|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=978-0521219457|location=New York|pages=[https://archive.org/details/conquerorsslaves00hopk/page/n19 1]–9|url-access=limited}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFHopkins1978">Hopkins (1978). <span class="cs1-lock-limited" title="Free access subject to limited trial, subscription normally required">[[iarchive:conquerorsslaves00hopk|''Conquerors and Slaves'']]</span>. New York: Cambridge University Press. pp.&nbsp;[[iarchive:conquerorsslaves00hopk/page/n19|1]]–9. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0521219457|<bdi>978-0521219457</bdi>]].</cite></ref> Ndonëse ushtarët romakë u vinin shpesh në ndihmë fermerëve dhe përpiqeshin të rifitonin tokën, këto luftime shpesh rezultonin në prona të dëmtuara ose të shkatërruara. Pronarët e tokave gjithashtu u përballën me probleme me rebelimet e skllevërve ndonjëherë. "Përveç pushtimeve nga kartagjenasit dhe fiset kelte, rebelimet e skllevërve dhe luftërat civile që u zhvilluan vazhdimisht në tokën italiane kontribuan në shkatërrimin e fermave tradicionale bujqësore. <ref name="ReferenceB" /> (fq. 4) == Shiko gjithashtu == * Bujqësia e Egjiptit të lashtë * Bujqësia në Greqinë e lashtë * bujqësia bizantine * Historia e bujqësisë * Shpyllëzimi gjatë periudhës romake * Furnizimi me grurë në qytetin e Romës == Referencat == {{Reflist|30em}} == Leximi më tej == === Burimet moderne === * Buck, Robert J. ''Bujqësia dhe praktika bujqësore në të drejtën romake'' . Wiesbaden: F. Steiner, 1983. * Erdkamp, Paul. ''Tregu i grurit në Perandorinë Romake: Një studim social, politik dhe ekonomik'' . Kembrixh, MB: Cambridge University Press, 2005. * Hollander, DB, "Fermerët dhe Bujqësia në Ekonominë Romake", Routledge, 2019, * Horden, P. dhe N. Purcell. ''Deti i korruptuar: Një studim i historisë së Mesdheut'' . Oxford: Blackwell, 2000. * Kehoe, PD ''Investimet, fitimi dhe qiramarrja: Juristët dhe ekonomia agrare romake'' . Ann Arbor: Univ. i Michigan Press, 1997. * Reynolds, P. ''Hispania dhe Mesdheu Romak AD 100–700: Qeramika dhe tregtia'' . Londër: Duckworth, 2010. * Spurr, MS "Kultivimi i arave në Italinë Romake: rreth 200 pes–c. 100 pas Krishtit." ''Gazeta e Monografive të Studimeve Romake'' 3. Londër: Shoqëria për Promovimin e Studimeve Romake, 1986. * White, KD ''Roman Farming'' . Itaca, NY: Cornell University Press, 1970. * --. ''Pajisjet e fermave të botës romake'' . Kembrixh, MB: Cambridge University Press, 1975. === Burimet parësore === * Kato, Marcus Porcius. ''Cato, censori, mbi bujqësinë'' . Përkthyer nga Ernest Brehaut. Nju Jork: Columbia University Press, 1933. * Columella, Lucius Junius Moderatus. ''Mbi Bujqësinë'' . Përkthyer nga Harrison Boyd Ash. Kembrixh, MA: Harvard University Press, 1941. == Linqe te jashtme ==   * Cato the Elder's De Agri Cultura (mbi Bujqësinë) [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cato/De_Agricultura/home.html në latinisht dhe anglisht] * Res Rustica e Columella në latinisht [http://www.thelatinlibrary.com/columella.html Teksti i plotë në latinisht] në Bibliotekën Latine * Columella's Res Rustica në anglisht [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Columella/home.html Libra I‑IV në përkthim anglisht] në LacusCurtius * Teksti latin i Varro [https://web.archive.org/web/20150402110704/http://www.readme.it/libri/2/2048022.shtml Rerum Rusticarum de Agri Cultura] * [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Plin.+Nat.+toc Historia Natyrore e Plinit Plakut] {{Ancient Rome topics}} [[Kategoria:Historia e bujqësisë]] [[Kategoria:Faqe me përkthime të pashqyrtuara]] el13nh2lg7zkh9iprqmwj05h3se9zlt Historia gojore, guidë 0 317438 2465480 2464151 2022-07-27T21:42:52Z InternetArchiveBot 115207 Adding 2 books for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki == Çfarë është historia gojore? == Kujtesa është thelbi i historisë gojore, prej së cilës mund të nxirret dhe të ruhet kuptimi. E thënë thjesht, historia gojore mbledh kujtime dhe komente personale me rëndësi historike përmes intervistave të regjistruara. Një intervistë e historisë gojore në përgjithësi përbëhet nga një intervistues i përgatitur mirë që merr në pyetje një të intervistuar dhe regjistron shkëmbimin e tyre në format audio ose video. Regjistrimet e intervistës transkriptohen, përmblidhen ose indeksohen dhe më pas vendosen në bibliotekë ose arkiv. Këto intervista mund të përdoren për kërkime, të publikohen në një dokumentar radio ose video, ekspozitë muzeale, dramatizim ose forma të tjera të prezantimit publik. Regjistrimet, transkriptet, katalogët, fotografitë dhe materialet përkatëse dokumentare mund të postohen gjithashtu në internet. Për të shmangur përsëritjen e gabimeve të zakonshme, historianët gojor kanë krijuar standarde për kryerjen e intervistave dhe kanë vendosur parime për trajtimin etik me të intervistuarit e tyre. Por historia gojore është një fushë tepër dinamike dhe krijuese për t'u kapur plotësisht nga ndonjë përkufizim i vetëm. Për çdo rregull, një përjashtim ka funksionuar. Çdo përkufizim i procesit të historisë gojore, ose ndonjë metodë intervistimi, duhet të pasqyrojë qëllimet e projektit specifik, burimet në dispozicion dhe konsiderata të tjera praktike.<ref>{{Cite book|last=Ritchie|first=Donald A|title=Doing Oral history, a practical guide|url=https://archive.org/details/doingoralhistory0000ritc_x1p9|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-515433-9|location=New York|pages=[https://archive.org/details/doingoralhistory0000ritc_x1p9/page/19 19]|language=English}}</ref> == Planifikimi i projektit për historinë gojore == Pyetje që duhen marrë parasysh përpara se të filloni një projekt të historisë gojore: 1. Cila është tema historike që duam të hetojmë? 2. Çfarë synimesh kemi që po e ndërmarrim këtë projekt? 3. Si do të përdoret informacioni që do të mblidhet? 4. Çfarë lloj materialesh do të gjenerojë projekti? 5. Çfarë duhet të bëjmë me të (për shembull, depozitim në një arkiv)? Duke iu përgjigjur pyetjeve e kemi më të lehtë të vazhdojmë punën më tej. 1. Kush mund të na japë informacion mbi këtë temë? Sa intervista duhet të bëhen? Sa njerëz do të intervistojmë? 2. Çfarë personeli na nevojitet për ta bërë këtë? 3. Çfarë pajisjesh dhe materiale kërkojmë? 4. Sa do të zgjasë projekti? 5.Sa thellë duhet të hulumtojmë? 6. Çfarë fondesh do të na nevojiten? Ku mund t’i marrim këto fonde? === Përgatitja për intervistën === Një intervistë e historisë gojore përfshin ndërveprime komplekse sociale; nuk ka një formulë të gatshme që garanton sukses. Respekti njerëzit është i shenjtë, për inteligjencën, ndjeshmërinë, fleksibilitetin të gjitha këto cilësi personale ndikojnë në situatën e intervistës. Por intervistimi është gjithashtu një aftësi që mund të mësohet me praktikë sistematike. Sugjerimet e mëposhtme synojnë të lehtësojnë këtë proces. === Shënime për intervistimin === * Filloni duke përcaktuar problemin historik që dëshironi të hetoni. Vetëm atëherë mund të vendosni se cilin do ta zhvilloni intervistën dhe çfarë të pyesni. * Për të trajtuar problemin e paragjykimit të intervistës, ju duhet të eksploroni supozimet, vlerat dhe qëndrimet tuaja. Një intervistë nuk kërkon një neutralitet të pamundur. Kërkon vetëdije të veçantë dhe vetëdisiplinë. * Përpara se të bëni intervistën tuaj të parë, bëni sa më shumë kërkime në stond. Historia gojore nuk mund të ndahet ose të zëvendësohet me metoda të tjera të kërkimit historik * Zgjidhni të intervistuarit që do të jenë në gjendje dhe të gatshëm të japin informacionin që ju nevojitet. Të intervistuarit mund të zgjidhen sepse jeta e tyre ilustron tema të caktuara historike ose sepse ata kanë njohuri të veçanta ose zënë një pozicion unik në një ngjarje, lëvizje ose institucion historik. * Me shkrim ose personalisht (mundësisht e ndjekur nga një letër ose email konfirmimi), pyesni leje për të zhvilluar intervistën dhe për të shpjeguar qëllimin e saj. Jepni një përshkrim të projektit dhe përmendni çdo formular lëshimi që do të përdomi. Kjo është një kohë e mirë për t'u siguruar që i intervistuari e kupton se materialet mund të depozitohen në një arkiv. Gjatë kësaj bisede, jini të ndjeshëm ndaj çdo hezitimi nga ana e të intervistuarit. Theksoni rëndësinë e ruajtjes së këtyre historive dhe vënien e tyre në dispozicion të brezave të mëvonshëm. Jini qetësues për faktin se këto janë reminishenca të folura, jo të lëmuara, ese gramatikore. * Hartoni një listë të temave ose pyetjeve specifike që do të hulumtohen. Ju do të dëshironi t'u referoheni këtyre pyetje gjatë intervistës, por nuk duhet të ndiheni të shtrënguar prej tyre. * Zgjidhni një kohë dhe vend për intervistën me të intervistuarin. Zgjidh një mjedis që do të maksimizojë komoditetin e të intervistuarit dhe shmang vendet ku do të ketë zhurmë shpërqendruese në sfond. * Përgatitni çdo formular lëshimi ose dokumente të tjera që mund të jenë të nevojshme. * Para intervistës, njihuni plotësisht me pajisjet tuaja të regjistrimit. Lexoni manualin e pajisjeve ; testoni mikrofonin dhe nivelet e hyrjes në mënyrë që të dini se si të monitoroni pajisjet gjatë intervistës. === Intervista === * Lini mënjanë të paktën një orë për intervistën për të pasur kohë për të vendosur pajisjet, për t'iu përgjigjur çdo pyetjeje, dhe zhvilloni intervistën. * Vendosni regjistruesin tuaj dhe regjistroni njoftimin tuaj të hapjes në kasetë. Përfshini emrin e të intervistuarit, emrin tuaj, datën, vendndodhjen dhe temën që do të diskutoni në intervistën tuaj. * Sigurohuni që të kontrolloni ( riprodhoni ) regjistrimin në fillim të intervistës. Nëse ka zhurma në sfond apo probleme të tjera me regjistrimin, ky do të jetë momenti për të adresuar çështje të tilla . * Intervistat mund të jenë autobiografike ose aktuale. Në secilin rast, filloni në një moment në kohë përpara ngjarjeve qendrore që dëshironi të eksploroni. Për të gjitha intervistat, përfshini informacionin bazë në lidhje me vendlindjen, datën e lindjes dhe familjen e origjinës; do të ndihmojë në krijimin e një konteksti për intervistën dhe një niveli rehati me të intervestuarin. * Ju duhet të kërkoni një ekuilibër në të cilin t'i lejoni të intervistuarit të shprehin logjikën e jetës së tyre ashtu siç e kuptojnë, ndërsa në të njëjtën kohë të ruani një ndjenjë të drejtimit të përgjithshëm të bisedës dhe të krijoni pyetje për të nxjerrë informacione që i përkasin zonës tuaj me interes. Dëgjoni me kujdes. Mos kini frikë nga heshtja. Lërini të intervistuarit kohë të mendojë, për të vazhduar pas një pauze. Vlerësoni në mënyrë kritike rrjedhën e informacionit, në mënyrë që të mund të kërkoni për elaborim aty ku deklaratat e të intervistuarit janë të paqarta. Mbani shënime që do t'ju kujtojnë të bëni pyetje vijuese në një moment të përshtatshëm, në vend që të ndërprisni trenin e mendimeve të të intervistuarit. * Shmangni pyetjet kryesore ose paragjykuese. Pyetjet tuaja duhet të jenë të hapura dhe nuk duhet të ofrojnë një listë të përgjigjeve alternative. Ata duhet të jenë të drejtpërdrejtë dhe të saktë. Shmangni të bëni disa pyetje nën maskën e njërës. Bëj pyetje dhe sigurohu që i intervistuari po të kupton. * Kërkoni shembuj konkretë të qëndrimeve dhe ndjenjave nga të cilat mund të nxirrni orientime subjektive. Përqendrohuni te sjellja, por përpiquni të kuptoni kuptimin që i intervistuar u jep veprimeve të tij /saj Zhvilloni së pari faktet dhe ngjarjet, më pas eksploroni ndjenjat dhe vlerat. Mund t'ju duhet të stimuloni kujtesën e të intervistuarit ose të zvogëloni konfuzionin kronologjik duke ofruar fakte kyçe të mësuara nga hulumtimi në sfond. * Mund të jetë e dobishme të rregulloni sekuencen e temave në mënyrë që të shtyhen deri në pyetjet e fundit që mund të të jetë kërcënues ose sfidues për të intervistuarin. Brenda çdo teme, mund të jetë e dobishme të filloni me një pyetje të gjerë, dhe më pas të bëni pyetje të ngushta dhe të hollësishme në vazhdimësi ndërsa biseda vazhdon. * Kur një i intervistuar duket se nuk dëshiron ose nuk është në gjendje të japë informacione të caktuara, përpiquni t'i qaseni temës nga një kënd tjetër, duke treguar informacione kontradiktore që keni marrë nga burime të tjera, përndryshe , prisni deri më vonë në intervistë për t'u kthyer në temë. Kur është e përshtatshme, përmendni se do të jetë e mundur të kufizohet intervista sipas dëshirës së të intervistuarit. * Zakonisht një seancë interviste nuk duhet të zgjasë më shumë se 90 minuta. Jini vigjilent ndaj shenjave të lodhjes, shpërqendrim, ose mërzitje. Kryeni një intervistë të gjatë në disa seanca. * Lëreni të intervistuarin të plotësojë dhe të nënshkruajë formularët e lirimit dhe/ose dokumente të tjera. === Pas intervistës === 1. Menjëherë pas seancës, shkruani shënimet tuaja në terren. Shënimet në terren duhet të përfshijnë: emrat dhe të intervistuarin tuaj: datën, orën dhe vendndodhjen e të intervistuarit dhe një përshkrim të vetë intervistës. Përshkruani mjedisin, njerëzit e tjerë të pranishëm; çdo ngjarje përkatëse që ka ndodhur para, gjatë ose pas intervistës; vëzhgimet që nuk u kapën në regjistrimin audio; dhe reflektimet tuaja të sinqerta për çfarëdo dinamike që ka ndodhur gjatë intervistës/vizitës. 2. Dërgojini të intervistuarit një falenderim me shkrim. 3. Punoni vetëm me një kopje të regjistrimit për qëllime transkriptimi ose indeksimi. 4. Etiketoni regjistrimet, shënimet dhe çdo material tjetër në mënyrë të rregullt; kjo do t'ju ndihmojë t’i organizoni ato dhe t’i mirëmenaxhoni vonë. 5. Vendosni se si do t'i ruani dhe organizoni registrimet, transkriptet, kopjet e formularëve publikimit dhe informacione të tjera për të intervistuarit; nëse planifikoni të depozitoni historinë tuaj gojore në një arkiv, konsultohuni me ta për formatin, etiketimin dhe organizimin e materialeve. 6. Dëgjoni regjistrimin dhe vlerësoni sjelljen tuaj dhe përmbajtjen e intervistës. Vetëm me një autokritikë të tillë mund të mësoni nga gabimet tuaja dhe të përmirësoni aftësitë tuaja intervistuese. 7. Vendosni nëse një intervistë vijuese do të jetë apo jo e nevojshme. Shpesh është e dobishme të zhvilloni sesione pasuese pasi të keni analizuar përmbajtjen e intervistës dhe të kuptoni më mirë atë që po kërkoni. 8. Pasi të kryhet intervista, fillon "historia". Intervista është e dhënë e papërpunuar, duhet të krahasohet dhe të përdoret në lidhje me provat e tjera. Historia gojore fillon me mbledhjen, transkriptimin/indeksimin dhe ruajtjen e intervistave. Por qëllimi i saj është sinteza dhe interpretimi historik. Mos harroni se është një përpjekje bashkëpunuese; merrni parasysh mënyrat se si mund ta angazhoni të intervistuarin tuaj në këtë proces interpretues. ==== Këshilla për intervistuesit ==== 1. Zgjidhni një vend të qetë dhe vendosni mikrofonat. 2. Bëni një pyetje në një kohë. Bëni pyetje të drejtpërdrejta. 3. Bëni pyetje të hapura - pyetje që fillojnë me "pse, si, ku, çfarë lloji," etj. Shmangni pyetjet "po ose jo". 4. Filloni me pyetje të thjeshta. Një mënyrë e mirë për të filluar, për shembull, është me kujtimet e fëmijërisë së të intervistuarit. 5. Është e natyrshme të ketë heshtje në intervistë. Këto janë periudha të dobishme reflektimi dhe kujtimi për të intervistuarin tuaj. 6. Shmangni ndërprerjen e të intervistuarit. 7. Nëse i intervistuari largohet nga tema për të cilën ju intereson, mos u frikësoni. Ndonjëherë pjesët më të mira të intervistës vijnë në këtë mënyrë. Nëse mendoni se është larguar shumë, kthejeni butësisht të intervistuarin në temë me pyetjen tuaj të radhës. 8. Jini të respektueshëm për të intervistuarin. Përdorni gjuhën e trupit për të treguar se jeni të interesuar për atë që ai ose ajo ka për të thënë. Mbani mend, i intervistuari po ju jep dhuratë kujtimet dhe përvojat e tij/saj. 9. Pas intervistēs, falenderoni të intervistuarin për ndarjen e përvojave të tij /saj. Gjithashtu dërgoni një falenderim me shkrim. 10. Mos e përdorni intervistën për të nxjerrë në pah njohuritë, sharmin ose atributet e tjera. Mos harroni, "intervistuesit e mirë nuk shkëlqejnë kurrë, vetëm intervistat e tyre shkelqejnë." == Formulari i intervistës == ''Akti i Dhuratës / Leja për të Drejtën e Autorit'' - Ky formular duhet të nënshkruhet për çdo intervistë që do të përdoret dhe/ose depozituar. Ai mbulon çështjet e të drejtave të autorit dhe kontaktet e IRB - së dhe mund të japë një licencë për përdorim ose të përcjellë të drejtat, titullin, interesin dhe të drejtën e autorit. Subjekti i intervistës nuk duhet të nënshkruajë formularin e lirimit deri në përfundimin e intervistës. Sigurohuni që të mermi informacionin e kontaktit të të intervistuarit në formularin e lirimit. Ekzistojnë disa versione të formularit të lëshimit, duke përfshirë një për kufizime. Nëse një i intervistuar përmend një preferencë për disa kufizime në intervistat e tij, ofrojini atyre mundësinë për të nënshkruar një Akt Dhuratë me Kufizime dhe përgatituni të diskutoni kufizimet në të. • Historia e jetës - Formulari i Historisë së Jetës ofron informacion të vlefshëm për studiuesit e mundshëm dhe fillimi i një interviste me histori të jetës është një mënyrë e mirë për ta bërë të intervistuarin të flasë për tema të njohura dhe të qetësohet. Për më tepër, forma e historisë së jetës u jep të intervistuarve një mundësi për të vetëidentifikuar orientimin e tyre racor dhe gjinor. Sigurohuni që të mblidhni informacionin e saktë të kontaktit. • Abstrakt - Abstrakti është vendi i parë që një studiues i mundshëm do të konsultohet për ta zbuluar përmbajtjen e intervistës. Si i tillë, ai duhet të jetë një paragraf i shkruar që mbulon të gjitha temat dhe temat kryesore të intervistës sipas rendit kronologjik të regjistrimit audio. Ai duhet të jetë i qartë dhe informacioni duhet të jetë i lehtë për t'u aksesuar. Emrat dhe akronimet e duhura duhet të jenë të sakta dhe të shkruara plotësisht. • Shënime në terren - Shënimet në terren mbulojnë të gjitha aspektet e intervistës që një studiues i mundshëm nuk mund t’i nxjerrë nga një transkript ase regjistrim audio. Kjo përfshin zhurmat dhe ndërprerjet në sfond ndërveprimet personale si: sinjalet javerbale dhe sjellja emocionale; karakteristikat e personalitetit të të intervistuarit që ndikuan në intervistë; dhe së fundi, çdo vëzhgim i përgjithshëm që intervistuesi beson se është i rëndësishëm që studiuesit e ardhshëm të dinë. Forma e duhur e fjalës - Format e duhura të fjalëve ndihmojnë në procesin e transkriptimit dhe do t'ju kursejnë kohë në redaktime. Gjatë gjithë intervistës, përpiquni të mbani gjurmët e fjalëve të duhura, pseudonimeve, akronimeve dhe fjalëve të tjera që dikush që nuk e njeh historinë e të intervistuarit mund të mos i njohë menjëherë. Në fund të intervistës, kaloni nëpër listën e fjalëve me të intervistuarin korrigjoni cilindo emër dhe vendosni drejtshkrimin dhe specifikoni se çfarë kuptimi kanë akronimet. Drejtshkrimi i duhur dhe emrat e plotë ndihmojnë studiuesit e ardhshëm duke siguruar saktësinë. Tape Log- Regjistri i kasetave është një dokument tekstual i prodhuar nga regjistrimi audio që ndihmon të lundroni në intervistë. Në vend të një transkriptimi të plotë, regjistri kasetës përmban përmbledhje të shkurtra të përmbajtjes së intervistës, ndonjëherë duke përfshirë cate, të përputhura me vulën e duhur kohore. Në përgjithësi ekziston një paragraf i ri me një vulë kohore sa herë që ndryshon një temë. Informacioni i përgjithshëm në lidhje me vendosjen e intervistës, përmbajtjen, etj mund të përfshihet gjithashtu në registrin e kasetave për të ofruar kontekst të mëtejshëm. Regjistrat e shiritit mund të jenë shumë të dobishëm kur nuk ka një transkriptim. • Transkripti - Transkripti është një dokument tekstual që regjistron përmbajtjen e intervistës. Ai nuk ka për qëllim të jetë një dokument i lëmuar, gramatikisht i përsosur, por një regjistrim i saktë i asaj që u tha gjatë intervistës.<ref>{{Cite web|last=The Southern Oral History Program at the University of North Carolina at Chapel Hill|date=2014|title=A practical guide to oral history|url=https://sohp.org/wp-content/uploads/sites/69/2013/11/A-Practical-Guide-to-Oral-History_march2014.pdf|url-status=live|website=sohp.org|language=English}}</ref> === Marrëveshja e mirëkuptimit mes palëve dhe e drejta e autorit<ref>{{Cite book|last=Godole|first=Jonila|title=Manual mbi historinë gojore|last2=Rocker|first2=Kailey|last3=Agolli|first3=Edlira|publisher=Filara|year=2018|isbn=978-9928-4482-1-7|location=Tirana|pages=16-33|language=Albanian}}</ref> === Sipas OHS të gjitha projektet e historisë gojore, intervistuesit, studiuesit dhe kujdestarët apo personat përgjegjës në arkiva, muze dhe biblioteka që mbajnë materiale të historisë gojore, kanë nevojë për autorizim të qartë për përdorimin e këtyre materialeve, përndryshe nuk mund të justifikojnë kohën dhe përpjekjet e nevojshme për ruajtjen, dokumentimin dhe arkivimin e tyre. Intervistuesit dhe institucionet si muzetë duhet të kërkojnë nga të intervistuarit të japin të drejtën e autorit dhe të drejtat e tjera me shkrim, dhe të bëjnë të qartë aprovimin e tyre për përdorim dhe akses duke plotësuar dhe nënshkruar një marrëveshje. Një marrëveshje mirëkuptimi me shkrim e firmosur nga ana e përfaqësuesëve të projektit apo mes intervistuesit dhe të intervistuarit mund të zëvendësojë marrëveshjen e regjistrimit. Në marrëveshjen e mirëkuptimit është rënë dakord për publikimin e intervistës dhe përdorimin e saj të pakufizuar dhe falas, në kuadër të projektit, Marrëveshja e mirëkuptimit përgatitet nga grupi i punës dhe i dërgohet personit që do të intervistohet ta shohë atë paraprakisht, në rastin më të keq ajo i prezantohet atij para fillimit të intervistës. Në rast se palët nuk bien dakord, kanë mosmarrëveshje apo dëshirojnë të negociojnë ndonjë pikë të marrëveshjes, intervista nuk mund të kryhet pa u dakordësuar palët. Kur personi që intervistohet nuk ka kontestime në lidhje me marrëveshjen, ajo firmoset në dy kopje nga ana e të intervistuarit dhe intervistuesit. Qartësimi i të drejtave të autorit për të dhënat e mbledhura Përgjegjësia e intervistuesit vazhdon edhe pas intervistës në sqarimin e të drejtave të autorit me personin e intervistuar. Sipas OHS në fund të intervistës, të intervistuarit i duhet rikujtuar: e drejta e autorit ( transfer of copyright ) marrëveshjet që janë bërë për kujdesin dhe ruajtjen e intervistës dhe materialit shoqërues, si menjëherë dhe në të ardhmen, dhe të çdo përdorimi të mundëshëm të intervistës në të ardhmen nëse kërkon ndonjë kufizim në përdorimin ose disponueshmërinë e intervistës për momentin apo në të ardhmen. ==== Marrëveshje mirëkuptimi ==== Unë , (emri i të intervistuarit) jap pëlqimin dhe pajtohem me publikimin e intervistës dhe përdorimin e saj të pakufizuar dhe falas në kuadër të projektit "emri i projektit" nga i intervistuari. Unë, gjithashtu i jap leje (personit përgjegjës të projektit dhe intervistuesit) të përdorë dokumentet e mëposhtme: fotot e marra gjatë intervistës; fotografitë ose objektet që i kam dhënë hua organizatorëve të projektit; përtej dakordësisë sime në lidhje me përdorimin sa më sipër, përjashtim bëjnë (pjesa e materialeve të cilat nuk biem dakord të përdoren). Data: Nënshkrimi ( i/e intervistuari/a)                     Nënshkrimi ( Ekipi i projektit ) == Sfondi personal == Para intervistës duhet ta njohim mirë personin me të cilin do të bisedojmë, sfondin tij personal. Kur janë personalitete të njohur mund të hulumtojmë fillimisht në internet, ose të pyesim shokë, mësues apo persona të tjerë që mund t'i njohin. Kështu do të kemi një panoramë më të plotë për personin përballë. Gjatë procesit të intervistimit mund të ndodhë që na rrëmben biseda dhe në fund të harrojmë të shënojmë të dhënat personale të të intervistuarit. Prandaj dokumentimi dhe renditja e saktë e informacioneve që duam në lidhje me personin rekomandohet të plotësohen qysh në fillim: Emri / Mbiemri Ditëlindja (mosha) Vendlindja Vendbanimi në momentin kur ka përjetuar ngjarjen Sa vjeç ishte kur ndodhi ngjarja? Në varësi të rastit mund të pyeten edhe për besimin fetar, për përkatësinë etnike etj. === Sfondi historik dhe gjeografik === Përveç informacioneve biografike mbi personin që do intervistojmë, është e rëndësishme të njohim kontekstin historik të ngjarjes që do trajtojmë. Vetëm kështu mund ta kuptojmë të intervistuarin dhe ato që ai tregon. Gjithashtu, në disa raste duhet të sqarojmë pozicionin gjeografik të vendit ku ka ndodhur një ngjarje e caktuar ose edhe për të njohur vendet që përmenden në rrëfimin e personit që po intervistojmë. E rëndësishme është se gjatë intervistimit, bazuar në historinë gojore të pyesim e të sqarojmë edhe ato aspekte që mund të na duket se i dimë përmendësh.<ref>{{Cite web|last=Godole|first=Jonila|last2=Rocker|first2=Kailey|last3=Agolli|first3=Edlira|date=2018|title=Manual mbi historinë gojore|url=https://idmc.al/assets/idmc-manual-mbi-historine-gojore.pdf|url-status=live|archive-url=https://idmc.al/assets/idmc-manual-mbi-historine-gojore.pdf|access-date=https://idmc.al/assets/idmc-manual-mbi-historine-gojore.pdf|website=idmc.al|language=Albanian}}</ref> == Etika e kryerjes, përdorimit, ruajtjes dhe shpërndarjes së historive gojore == Ndërsa historia gojore është praktikuar në mënyrë rigoroze që nga mesi i shekullit të 20 - të, ata që e kanë përdorur atë, kanë ngritur vazhdimisht pyetje mbi konsideratat ligjore dhe etike që duhet të merren parasysh për të mbrojtur të intervistuarit përmes ligjeve mbi të dhënat personale dhe bordeve etike, siç është rasti i bordeve të rishikimit institucional dhe bordeve të etikës së kërkimit shkencor. Synimi i ngritjes së këtyre bordeve ka qenë shqyrtimi i qëllimit dhe metodologjisë së mbledhjes së historive gojore. Nga ana tjetër, ato u kushtojnë një vëmendje të veçantë pjesëmarrësve të përfshirë në studim, rreziqeve potenciale që mund t'u kanosen aktorëve pjesëmarrës dhe mënyrës se si ato mund të minimizohen. Bordet e etikës monitorojnë gjithashtu planifikimin e projektit, analizën dhe menaxhimin e të dhënave dhe konfidencialitetin. === Kë të intervistojmë? === Ku t'i gjejmë personat që kanë diçka për të treguar? Është e rëndësishme që personat ta dinë që në fillim synimin tonë dhe të bien dakord në parim me intervistën, në mënyrë që të shmangen keqkuptimet dhe zhgënjimet më vonë. Por në shumë raste, personat që kanë përjetuar ngjarje të rëndësishme mund të ndodhen afër nesh, në familje, në rrethin shoqëror dhe na motivojnë për t'i intervistuar vetëm duke dëgjuar historitë që rrëfejnë. Në një rast tjetër, mund të jetë tema që trajtohet në shkollë, ajo që i shtyn nxënësit të kontaktojnë dëshmitarët e kohës. Në të gjitha rastet, intervistuesi duhet të ketë përgatitur një listë pyetjesh dhe të ketë menduar renditjen e tyre. Pavarësisht informacioneve që i japim me gojë personit që do të intervistojmë, mund të përgatisim edhe një përmbledhje më shkrim të pikave kryesore që do të pyesim gjatë intervistës dhe në fund të sigurohemi që pala tjetër e ka kuptuar qëllimin e projektit. Para se të nisni udhëtimin tuaj për të përfshirë dëshmitë e historisë gojore në studimin që do të kryeni ose në programin shkollor kujtohuni të keni parasysh këto tre pika: 1. A do ta publikoni identitetin e individëve që do të intervistoni? 2. cilat mund të jenë rreziqet e mundshme për pjesëmarrësit në studimin tuaj? Nëse po, çfarë do të bëni për t’i minimizuar ato? 3. A ka ndonjë protokoll apo ligj vendas që duhet të keni parasysh? Nëse jo, vazhdoni të respektoni të drejtat e individëve dhe të kërkoni pëlqimin e tyre përmes deklaratës me shkrim. === Analiza e intervistës dhe prezantimi i rezultateve === Pas intervistës mund të bëjmë një "zbardhje" të saj të detajuar, por edhe mund ta përmbledhim atë në vija të përgjithshme duke evidentuar momentet më të rëndësishme. Përzgjedhja bëhet në varësi të çdo rasti dhe synimit tonë final se për çfarë duam ta përdorim dëshminë gojore. Përshkrimin e gjestikulacionit të personit ( "tund kokën", "mohon" etj.) është mirë ta përfshijmë në materialin e transkriptuar për ta bërë sa më autentik rrëfimin, por mund të heqim përsëritjet e shprehive mbushëse si "hëm", "hëh", "ashtu" etj. Pajisja e dëshmisë me një tekst hyrës me të dhëna pikante mbi personin dhe ngjarjen e bën më të lehtë leximin e saj. Po ashtu një analizë e përmbajtjes dhe e narrativës i sqaron dimensionet e ndryshme të intervistës. === Analiza e përmbajtjes === Përmes intervistave të historisë gojore ne mund të rindërtojmë një realitet të shkuar në të tashmen, siç ndërtohet një puzzle. Përmes metodës krahasuese mund të vëzhgojmë se si dëshmitarë të ndryshëm mbajnë qëndrime të ndryshme ndaj ngjarjeve të njëjta. Sepse historia nuk mund të rrëfehet bardhezi dhe nuk është një-dimensionale. === Analiza e narrativës historike === Një ngjarje të caktuar historike në të shkuarën ne mund ta gjykojmë dhe analizojmë përmes këndvështrimeve dhe pozicioneve të ndryshme që mbajnë dëshmitarët në historinë gojore që rrëfejnë. Kësisoj mund të gjykojmë qëndrimin e tyre në të shkuarën. === Analiza e vlerave === Përmes krahasimit të gjetjeve nga dëshmitë gojore dhe përvojës së përftuar gjatë intervistimit, mund të reflektojmë në mënyrë kritike për qëndrime të caktuara që shoqëria mban sot kundrejt historisë. Nëse do ishim ne në vendin e këtyre personave, si do vepronim atëherë? Po sot a do vepronim ashtu?   == Çfarë të drejtash kanë të intervistuarit për të publikuar intervistat e tyre? == Të intervistuarit mund të dëshirojnë të drejtën e përdorimit të parë. Kjo do të thotë, ata mund të duan të mbyllin intervistën ndërsa shkruajnë librin e tyre. Historia gojore mund të sigurojë skicën dhe thelbin e asaj që ata shkruajnë. Me përjashtim të rasteve kur projekti ka afatet e veta për një publikim, ekspozitë ose prezantim tjetër publik të materialit dhe për këtë arsye duhet të negociojë një datë publikimi me përfitim reciprok, nuk ka asnjë arsye pse intervista të mos mbahet e mbyllur për një periudhë të arsyeshme që do të japë të intervistuarit mundësinë për të botuar një libër, ose të braktisë përpjekjen. Libri ka shumë të ngjarë të largohet nga intervista në shumë aspekte, ose mund të mos përdorë të gjithë materialin e intervistës. Në secilin rast, studiuesit do të përfitojnë nga materiali shtesë në vetën e parë. Megjithatë, duke pasur parasysh investimin e kohës dhe fondeve të projektit tuaj të historisë gojore në intervista, dhe duke ditur se disa të intervistuar nuk do të jenë kurrë në gjendje ta kthejnë një transkript në një libër të botueshëm, pavarësisht sa kohë punojnë për të, mos lejoni kufizime të pafundme për intervistat që u japin të intervistuarve përdorim ekskluziv dhe nuk arrijnë të caktojnë një kohë të caktuar kur studiues të tjerë mund të kenë akses. === A kanë të intervistuarit të drejtë të mbyllin intervistat e tyre për një kohë të gjatë? === Përpara fillimit të një interviste, kur të intervistuarit shpesh ndihen nervoz, intervistuesit do të shpjegojnë të drejtën e tyre për të mbyllur një pjesë ose të gjithë intervistën për aq kohë sa është e nevojshme. Në fillim, më shumë se një i intervistuar ka njoftuar, "Epo, kjo do të jetë e nxehtë dhe do të duhet të mbahet e mbyllur për një kohë të gjatë. Nuk dua të turpëroj askënd." Megjithatë, në përfundim të intervistës, i intervistuari zakonisht ndihet më i qetë, informacioni i nxjerrë rrallë rezulton të ketë qenë i turpshëm dhe është bërë e qartë se njerëzit e diskutuar janë zakonisht prej kohësh. Në këtë pikë, intervistuesi duhet të tregojë se çfarë mjeti i vlefshëm kërkimor do të bëhet intervista dhe çfarë turpi do të ishte ta mbanin atë larg studiuesve për një kohë të gjatë. Shumë shpesh i intervistuari mund të vendosë ta hapë intervistën brenda një kohe të shkurtër, nëse jo menjëherë. Një kompliment në fillim të bisedës në përgjithësi ndihmon shumë që i intervistuari të hapet në bisedë. === Ku duhet të zhvillohen intervistat? === Vendi ku do të zhvillohet intervista zakonisht varet nga i intervistuari. Disa njerëz janë shumë të zënë dhe japin intervista vetëm në zyrën e tyre. Intervistat në zyrë i hapin rrugën shpërqendrimeve dhe ndërprerjeve: një zile telefoni, hyrja e sekretares në derë, axhenda e ditës do të largojnë vëmendjen e të intervistuarit. Në mënyrë të ngjashme, në shtëpinë e të intervistuarit, telefoni, bashkëshorti, fëmijët, qeni i familjes, madje edhe pajisjet me zhurmë, mund të ndërpresin rrjedhën e intervistës dhe të krijojnë zhurma në sfond. Shumë zhurmë në sfond e bën të vështirë transkriptimin dhe kufizon përdorimin eventual të regjistrimit për në media ose ekspozita. Përpiquni ta zhvilloni intervistën në një vend të qetë larg nga shpërqendrimet e përditshme. Nëse jo në zyrën e projektit ose në zyrën e intervistuesit, atëherë zgjidhni një dhomë, apo edhe një pjesë të dhomës, që i intervistuari nuk e përdor normalisht. Largoni të intervistuarin nga prapa një tavoline dhe uluni në karrige në anën tjetër të zyrës ose në një sallë konferencash poshtë korridorit. Ose kryeni intervistën në tryezën e dhomës së ngrënies. Kërkojuni me mirësjellje të tjerëve në shtëpi ose zyrë që të mos ju ndërpresin gjatë regjistrimit. Mbylle derën nëse ka një të tillë. Marrja e të intervistuarit tek intervistuesi mundëson kontroll më të mirë të pajisjeve dhe vendosjen e magnetofonit ose kamerave dhe mikrofonave. Kur shkoni te i intervistuari, lini kohë të mjaftueshme për të vendosur pajisjet. Duke mos ditur se ku mund të ndodhen prizat elektrike, intervistuesi duhet të mbajë bateritë ose një kabëll të gjatë. Gjithmonë sillni kaseta shtesë sesa mund të prisni të përdorni në rast se intervistat zgjasin më shumë se sa ishte planifikuar. Testoni pajisjet pak para intervistës.<ref>{{Cite book|last=Ritchie|first=Donald A|title=Doing oral history, A practical guide|url=https://archive.org/details/doingoralhistory0000ritc_x1p9|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-515433-9|location=New York|pages=[https://archive.org/details/doingoralhistory0000ritc_x1p9/page/59 59]-62|language=English}}</ref> === Çfarë dokumentacioni duhet të mbahet në çdo intervistë? === Sa më shumë intervista të ketë, aq më shumë do të nevojitet kontroll mbi dokumentet. Përpunimi i secilës intervistë duhet të ecë përpara me një ritëm të arsyeshëm dhe të ruhet një "histori" e secilës. Menaxheri i projektit duhet të mbajë një regjistër, ose listën kryesore të projekteve, për çdo intervistë, duke shënuar kush është intervistuar, nga kush, për sa orë, në cilat data, duke përdorur sa bobina kasete, nëse intervista është transkriptuar, nëse është është e hapur për kërkime, çfarë kufizimesh mund të jenë vendosur në përdorimin e saj dhe nëse ekziston një kopje mikrofilm ose mikroformë. Një skedar për çdo intervistë duhet të përfshijë gjithë informacionin biografik që është mbledhur, letra që rregullojnë intervistat dhe një përmbledhje të intervistës që përmbledh shkurtimisht (një paragraf i vetëm mund të mjaftojë) temat e trajtuara dhe emrat e njerëzve të diskutuar më shpesh. Kjo dosje duhet të përmbajë një kopje të aktit të dhuratës (formularin ligjor të lëshuar nga i intervistuari) dhe shpjegime për çdo kufizim në intervistë. Për lehtësinë e referimit, duhet të shënohen bibliotekat ose depot e tjera ku studiuesit e interesuar mund të shohin kopje të intervistës. Dosjet duhet gjithashtu të mbahen për çdo intervistues, me informacione të tilla bazë si adresat e shtëpisë dhe të punës, numrat e telefonit, fushat e ekspertizës, intervistat e përfunduara dhe intervistat e planifikuara. Mbajtja e listave të intervistuesve dhe të intervistuarve të mundshëm për fazat e mëvonshme të projektit është gjithashtu e dobishme. === Sa orë duhet të zgjatë intervista me një intervistues? === Një seancë interviste zakonisht zgjat një orë e gjysmë deri në dy orë për të shmangur lodhjen e të intervistuarit dhe intervistuesit, por nuk ka kohë fikse për një intervistë të tërë. Çdo intervistë varet nga vlera e saj për projektin që i intervistuari duhet të thotë, dhe nëse projekti flet për një histori të jetës apo trajton vetëm një përvojë të intervistuarit. Sa herë që intervistuesit duhet të udhëtojnë larg, ata do të duhet të vlerësojnë paraprakisht numrin e orëve të intervistave pa e ditur nëse kjo kohë do të jetë e mjaftueshme. Mund të jetë i nevojshëm një udhëtim i dytë, duke e lejuar buxhetin. Kini kujdes të mos i planifikoni më shumë udhëtimet e intervistimit, duke e detyruar intervistuesin të nxitojë nga një takim në tjetrin dhe t'i shkurtojë të intervistuarit pavarësisht se çfarë kanë për të thënë. Të intervistuarit që janë ende aktiv në karrierën e tyre mund të vendosin kufij sa do zgjatë një intervistë, ndërsa personat që kanë dalë në pension apo nuk janë më aktiv, priren të jenë më tolerantë në lidhje me dhënien e intervistave më të gjata dhe të hapura. Intervistuesit duhet të përdorin gjykimin e tyre për të vendosur kur një i intervistuar është lodhur dhe nuk po mendon më qartë. Intervistuesit e mirë shpesh e shohin situatën e intervistës më stresuese për veten e tyre sesa për të intervistuarit e tyre dhe aftësia e tyre për t'i kushtuar vëmendje dhe për të ndërvepruar zvogëlohet sa më gjatë të zgjasë një intervistë. == Çfarë mësojmë nga mbledhja e historive gojore? == Mësojmë të formulojmë pyetje (historike) në mënyrë të mëvetësishme dhe të kërkojmë e të gjejmë dëshmitarë okularë; Mësojmë të rendisim pyetjet sipas rëndësisë dhe kuptimit që ato kanë në një intervistë; Mësojmë të zbardhim një histori gojore, ta përmbledhim atë apo ta sistematizojmë përmes dokumentimit, analizës dhe gjykimit të saj; Mësojmë të kotrollojmë në mënyrë kritike intervistën, perspektivat që na kanë ofruar pyetjet tona dhe përgjigjet e të intervistuarit; Mësojmë të analizojmë inte të ndryshme, nga persona të ndryshëm për të njëjtën ngjarje, të shohim dallimet dhe ngjashmëritë mes tyre; Mësojmë të vlerësojmë dëshmitë gojore dhe kujtimet e dëshmitarëve okularë si pjesë integrale e dokumentimit historik. ---- == Referimet == {{reflist}} == Lidhjet e jashtme == <!-- Këtu mund të vendosni në formë liste adresa faqesh zyrtare serioze që lidhen me temën e trajtuar në artikullin tuaj. --> 9dratnbplvgk4pljyp5jz1gvrznd8lt Historia demografike e Kosovës 0 317517 2465456 2464342 2022-07-27T20:36:53Z InternetArchiveBot 115207 Adding 1 book for [[Wikipedia:Vërtetueshmëria]] (20220727)) #IABot (v2.0.8.8) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]] wikitext text/x-wiki Ky artikull përfshin informacione mbi '''historinë demografike''' të [[Kosova|Kosovës]]. == Parahistoria dhe antikiteti == Dardanët ( /ˈ d ɑːr d ə n aɪ / {{Lang-la|Dardani}}) ishin një fis [[Gjuhët paleo-ballkanike|paleo-ballkanik]], i cili jetonte në një rajon që u quajt [[Mbretëria e Dardanisë|Dardania]] pas vendosjes së tyre atje. <ref>[https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0073%3Aentry%3D%232163 "Δαρδάνιοι, Δάρδανοι, Δαρδανίωνες"] Dardanioi, Georg Autenrieth, "A Homeric Dictionary", at Perseus</ref> <ref>[http://www.archives.nd.edu/cgi-bin/lookup.pl?stem=dardani&ending= Latin Dictionary]</ref> Pjesët lindore të rajonit ishin në zonën e kontaktit [[Iliro-thrake|trako-ili.]]. Në kërkimet arkeologjike, emrat ilirë mbizotërojnë në Dardaninë perëndimore (Kosova e sotme), dhe herë pas here shfaqen në Dardaninë lindore (Serbia e sotme juglindore), ndërsa emrat trakë gjenden në pjesët lindore, por mungojnë në atë perëndimore. Kështu, identifikimi i tyre qoftë si fis [[Ilirët|ilir]] apo [[Trakët|thrakas]] ka qenë objekt debati; Marrëdhënia etnogjuhësore midis dy grupeve është kryesisht e pasigurt dhe e debatuar edhe vetë. <ref name="Papazoglu131">{{Harvnb|Papazoglu|1978}}</ref> <ref name="WM">{{Cite book|last=Waldman|first=Carl|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|last2=Mason|first2=Catherine|date=2006|publisher=[[Infobase Publishing]]|isbn=1438129181|page=205}}</ref> Përputhja e emrave ilirë, duke përfshirë edhe ata të elitës sunduese, në Dardani me ata të ilirëve të jugut sugjeron një "thrakizim" të pjesëve të Dardanisë. <ref name="RoismanWorthington2011">{{Cite book|last=Joseph Roisman|url=https://books.google.com/books?id=QsJ183uUDkMC|title=A Companion to Ancient Macedonia|last2=Ian Worthington|date=7 July 2011|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-5163-7|page=301}}</ref> <ref name="Wilkes-1992-85">{{Harvnb|Wilkes|1992}}</ref> [[Straboni]] në [[Strabonis Geographica|gjeografinë]] e tij i përmend ata si një nga tre popujt më të fortë [[Ilirët|ilirë]], dy të tjerët janë [[Ardianët]] dhe [[Autariatët]]. <ref>Strabo's geography - http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0239</ref> {{Sfn|Hammond|1966}} === Antikiteti romak === Pas pushtimit romak të Ilirisë, romakët kolonizuan dhe themeluan disa qytete në rajon, si [[Ulpiana]], [[Prizreni|Theranda]] dhe [[Vushtrria|Vicianum]], <ref>Hauptstädte in Südosteuropa: Geschichte, Funktion, nationale Symbolkraft by Harald Heppner, page 134</ref> më vonë duke e përfshirë në provincën romake të [[Iliriku|Ilirikut]] në vitin 59 pes. Më pas, ajo u bë pjesë e [[Mëzia|Moesia Superior]] në vitin 87 pes. Rajoni u ekspozua ndaj një numri në rritje të sulmeve 'barbare' nga shekulli i IV pes e tutje, duke kulmuar me [[Sllavët|shpërnguljet sllave]] të shekujve VI dhe VII. Arkeologjikisht, mesjeta e hershme përfaqëson një ndërprerje në të dhënat materiale. {{Sfn|Curta|2001}} Rënia e gjetjeve materiale korrespondon me efektet që [[murtaja e Justinianit]] ndoshta ka pasur në të gjithë Ballkanin pasi miliona njerëz vdiqën dhe shumë rajone u shpopulluan. Rënia e popullsisë në Ballkan ndikoi pjesërisht në shpërnguljet sllave që pasuan në shekujt e ardhshëm. <ref>[https://www.researchgate.net/publication/270956735_The_plague_pandemic_and_Slavic_expansion_in_the_6th-8th_centuries The plague pandemic and Slavic expansion in the 6th–8th centuries]</ref> == Mesjeta e hershme == Rajoni kishte qenë pjesë e romakëve dhe bizantit derisa u zhvilluan sulmet e para të mëdha sllave në mesin e mbretërimit të Justinianit. Në vitet 547 dhe 548 sllavët pushtuan territorin e Kosovës moderne, dhe më pas arritën deri në Durrës në bregdetin verior shqiptar dhe arritën deri në Greqi. {{Sfn|Malcolm|1998}} Megjithëse Ballkani ishte bastisur nga fiset sllave, vendosja dhe fuqia e hershme sllave në Kosovë nuk ishte e madhe, {{Sfn|Malcolm|1998}} derisa rajoni më vonë u zhyt në Perandorinë Bullgare në vitet 850, ku krishterimi dhe kultura bizantine-sllave u çimentua. Kjo epokë paraqet formimin e shumicës së toponimeve sllave në Kosovë të cilat pasqyrojnë zhvillimin e vjetër bullgar. <ref>{{Cite book|last=Ducellier|first=Alain|url=https://books.google.com/books?id=aNEW0jtOjK8C&pg=PA30|title=The Case for Kosova: Passage to Independence|date=2006|publisher=Anthem Press|isbn=0857287125|editor-last=Di Lellio|editor-first=Anna|page=30|chapter=Is it true that Albanians invaded Kosova?}}</ref> [[Goranët]] në Kosovë përfaqësojnë popullsinë e fundit në Kosovë që ende flet një dialekt bullgar/maqedonas. <ref>{{Cite book|last=Steinke|first=Klaus|url=https://books.google.com/books?id=01LeCwAAQBAJ|title=The Palgrave Handbook of Slavic Languages, Identities and Borders|date=2016|publisher=Springer|isbn=1137348399|editor-last=Kamusella|editor-first=Tomasz|pages=365–73|chapter=Identity Problems of the Gorani in Eastern Albania and Kosovo|editor-last2=Nomachi|editor-first2=Motoki|editor-last3=Gibson|editor-first3=Catherine}}</ref> Pas rënies së Perandorisë Bullgare, Rajoni u bë më vonë përsëri pjesë e Perandorisë Bizantine pasi perandoria u rivendos plotësisht dhe do të qëndronte nën sundimin bizantin për gati dy shekuj pas kësaj {{Sfn|Malcolm|1998}} deri më vonë kur Princi i Madh serb Stefan Nemanja, i cili e kishte zgjeruar perandorinë e tij në jug dhe në Kosovë e pushtoi në fund të shekullit të 12-të. <ref>Fine 1994, p. 7 {{Quote|the Hungarian attack launched in 1183 with which Nemanja was allied [...] was able to conquer Kosovo and Metohija, including Prizren.}}</ref> Sipas studiuesve serbë, edhe pse shqiptarët jetonin midis [[Liqeni i Shkodrës|liqenit të Shkodrës]] dhe [[Lumi i Devollit|lumit Devoll]] në vitet 1100, shpërngulja e shqiptarëve në fushat e [[Rrafshi i Dukagjinit|RRafshin e Dukagjinit]] filloi në fund të shekullit në fjalë. <ref>{{Cite book|last=Madgearu|first=Alexandru|url=https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg|title=The Wars of the Balkan Peninsula: Their Medieval Origins|last2=Gordon|first2=Martin|publisher=Scarecrow Press|year=2008|isbn=978-0-8108-5846-6|page=[https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg/page/25 25]|url-access=registration}}</ref> Disa nga shqiptarët e ardhur u asimiluan nga serbët dhe [[malazezët]]. <ref name="Madgearu2627">{{Cite book|last=Madgearu|first=Alexandru|url=https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg|title=The Wars of the Balkan Peninsula: Their Medieval Origins|last2=Gordon|first2=Martin|publisher=Scarecrow Press|year=2008|isbn=978-0-8108-5846-6|pages=[https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg/page/26 26]–27|url-access=registration}}</ref> Sipas historianit [[Noel Malcolm]], gjuhët [[Vllehët|vllaho]] - [[Rumunët|rumune]] dhe [[Arumunët|arumune]] e kanë origjinën në rajon nga [[ilirët]] dhe [[trakët]] e romanizuar <ref>[https://books.google.no/books/about/Kosovo.html?id=GGQ_AQAAIAAJ&redir_esc=y Kosovo: A Short History, Origins: Serbs, Albanians and Vlachs. ]</ref> e cila ishte një zonë kontakti midis gjuhës shqipe dhe rumune <ref>Kosovo: A Short History, Origins, Serbs, Albanians and Vlachs</ref> <ref>[https://books.google.no/books/about/The_Early_History_of_the_Rumanian_Langua.html?id=_s8cAQAAIAAJ&redir_esc=y The Early History of the Rumanian Language], Andre Du Nay</ref> Toponimet [[Vllehët|vllaho]] - [[Rumunët|rumune]] dhe [[Arumunët|arumune]] janë të pranishme në zonat përreth, si [[Surdulli|Surdul]] në [[Serbia|Serbinë]] Jugore. [[Katuni i Poshtëm|Donji Katun]], [[Katuni i Epërm|Gornji Katun]], [[Katun (Aleksinac)]] [[Katundi (Vranjë)|Katun (Vranje)]] në [[Serbia|Serbinë]] Jugore, [[Katun (Plevla)|Katun, Pljevlja]], Katun Božički dhe Katun Nahija në Mal të [[Mali i Zi|Zi]] . [[Katun (komuna)|Katun]] është një stil jetese i lidhur me [[Vllehët|njerëzit e romancës lindore]] . [[Katun (komuna)|Katun]] do të thotë 'fshat' në [[Gjuha shqipe|gjuhën shqipe]], [[Vllahishtja|arumune]] dhe [[Gjuha rumune|rumune]]. Kur Stefan Deçani themeloi manastirin e tij të Deçanit në vitin 1330, ai iu referua 'fshatrave dhe katuneve të vllehëve dhe shqiptarëve' në zonën e Drinit të Bardhë. <ref>[https://books.google.no/books?id=GGQ_AQAAIAAJ&q=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&dq=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&hl=no&sa=X&redir_esc=y Malcolm 1998], p. 54</ref> Mbreti Stefan Deçani i dha manastirit të Deçanit tokë kullotë së bashku me katunët vllahë dhe shqiptarë përreth lumenjve Drin dhe Lim, nga të cilët duhej të mbanin kripë dhe të siguronin punë bujkrobërie për manastirin. <ref>Wilkinson, Henry Robert (1955).</ref> [[Zakoniku i Dushanit|Kodi i Dushanit]] përfshinte një ndalim të martesave ndërmjet serbëve dhe [[Vllehët|vllehëve]] <ref>Noel Malcolm 1998, Kosovo: A Short History</ref> <ref>Zef Mirdita - [https://hrcak.srce.hr/clanak/157940 Balkanski Vlasi u svijetlu podataka Bizantskih autora]</ref> Mbrojtja e fshatarëve sllavë me [[Zakoniku i Dushanit|Kodin e Dushanit]] detyroi shumë [[Vllehët|vlleh]] të shpërngulen nga Serbia.<ref>Endre Haraszti; (1977) Origin of the Rumanians (Vlach Origin, Migration and Infiltration to Transylvania) p. 60-61; Danubian Press,</ref> Disa emra personalë shqiptarë dhe emra vendesh shfaqen në pjesë të ndryshme të Kosovës dhe [[Maqedonia e Veriut|Maqedonisë së Veriut]] në shekullin e 13-të, emri i parë i identifikueshëm shqiptar që u shfaq në Kosovë, i dëshmuar në një deklaratë të vitit 1253 nga serb ''Knez'' Miroslav. <ref name="Madgearu2627">{{Cite book|last=Madgearu|first=Alexandru|url=https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg|title=The Wars of the Balkan Peninsula: Their Medieval Origins|last2=Gordon|first2=Martin|publisher=Scarecrow Press|year=2008|isbn=978-0-8108-5846-6|pages=[https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg/page/26 26]–27|url-access=registration}}</ref> Deri në vitin 1330, frekuenca e emrave të identifikueshëm shqiptarë në një krisobull të vitit 1330 që përshkruan pronat në Deçan është "shumë", megjithëse përpjekjet për të konstatuar përqindje të besueshme të popullsisë shqiptare në lidhje me serbët në këtë periudhë ose më vonë përshkruhen nga Madgearu. <ref name="Madgearu2627" /> Prania e fshatrave [[Vllehët|vllahe]] në rrethinën e Prizrenit dëshmohet në vitet 1198–1199 nga një statut i Stefan Nemanjës. <ref>Madgearu. ''The Wars of the Balkan Peninsula''. Page 33.</ref> Një popullsi e vjetër shqiptare jetonte në rajon para periudhës osmane <ref>A Hanzic - Nekoliko Vijesti o Arbanasima na Kosovu i Metohiji</ref> <ref>Milan Sufflay - Povijest Sjevernih Arbanasa, p. 61-2</ref> <ref>Ibid, p 34-5</ref> == Shekujt 9-13 == === Sundimi bullgar === Midis viteve 830 dhe rreth 1015 rajoni ishte bullgar. Sipas Richard J. Crampton, zhvillimi i shkrim-leximit të kishës së vjetër sllave gjatë shekullit të 10-të pati efektin e parandalimit të asimilimit të sllavëve të jugut në kulturën bizantine, gjë që promovoi formimin e një identiteti të veçantë bullgar në atë zonë. <ref>{{Cite book|last=Crampton|first=R. J.|title=A Concise History of Bulgaria|publisher=Cambridge University Press|year=2005|edition=2nd|page=[https://books.google.com/books?id=Ylz4fe7757cC&pg=PA15 15]}}</ref> Më pas ajo iu dorëzua Perandorisë Bizantine si një provincë e quajtur Bullgaria Bizantine . === Sundimi bizantin === Në vitin 1072 në këtë zonë u ngrit një rebelim i pasuksesshëm i udhëhequr nga pronari vendas bullgar Georgi Voiteh dhe në vitin 1072 në Prizren ai u kurorëzua "Car i Bullgarisë". Në fund të shekullit të 11-të, domenet bizantine në Ballkan u bënë një arenë armiqësish të ashpra. Në fund të shekullit të 12-të, zyrtarisht Bizanti ishte ende sovran. Shpërbërja e [[Bizanti]]t ishte e plotë kur në vitin 1204 Kryqëzata e Katërt pushtoi [[Kostandinopoja|Kostandinopojën]]. == Mesjeta e vonë == Krisobullët që lidhen me të drejtat tatimore për manastiret [[Kisha Ortodokse Lindore|ortodokse]] përbëjnë shumicën dërrmuese të burimeve ekzistuese për demografinë e disponueshme të Kosovës në shekullin e 14-të. Krisobullët e Deçanit (1321–31) të mbretit serb Stefan Deçanski përmbajnë një listë të detajuar të pronave dhe të drejtave bujqësore të taksave që manastiri ortodoks serb i [[Manastiri i Deçanit]] mbante mbi vendbanimet dhe komunitetet e ndryshme në një zonë që shtrihej nga Serbia jugore ([[Sanxhaku (krahinë)|Sanxhaku]] modern). [[Kosova]], [[Mali i Zi]] dhe pjesë të [[Shqipëria|Shqipërisë]] veriore . Krisobullët u nënshkruan nga mbreti Stefan Urosh III, i cili konfirmoi të drejtat ekzistuese dhe i dha të reja manastirit.  Krizobullët listuan se [[Manastiri i Deçanit|Manastiri Deçanit]] kishte të drejta bujqësore tatimore mbi 2097 familje meropsi (bujq-bujqër të varur), 266 familje [[Vllehët|vllahe]] (komunitete baritore) dhe 69 ''sokalniki'' (mjeshtrit). Në mesin e vendbanimeve mbi të cilat Deçani kishte të drejta tatimore në Kosovën e sotme, gjenden serbët që jetojnë përkrah shqiptarëve dhe vllehëve. Në krisobulën e artë të [[Stefan Dushani]]t (1348) gjithsej nëntë fshatra shqiptare përmenden në rrethinën e Prizrenit në mesin e komuniteteve që kishin detyrime tatimore. {{Sfn|Malcolm|1998}} <ref name="Wilkinson183">{{Cite journal|last=Wilkinson|first=Henry Robert|year=1955|title=Jugoslav Kosmet: The evolution of a frontier province and its landscape|journal=Transactions and Papers (Institute of British Geographers)|volume=21|issue=21|pages=183|jstor=621279}}</ref> Gjatë kësaj periudhe, tek një pjesë e shqiptarëve duket se ka ndodhur një shkallë serbizimi dhe konvertimi në [[Kisha Ortodokse Serbe|ortodoksinë serbe]]. {{Sfn|Malcolm|1998}} Regjistrimi i [[Tatimi|taksave]] [[kadastra]]le [[Perandoria Osmane|osmane]] ([[Defteri|defter]]) i vitit 1455 në rrethin e Brankoviqit (defter Vuk-ili) është një nga regjistrat tatimorë osmanë më të vjetër në Ballkan. Rrethi i Brankoviqit në kohën e defterit përfshinte pjesë të [[Serbia|Serbisë]] qendrore (rrethi i sotëm i [[Qarku i Toplicës|Toplicës]] dhe rajoni historik i Rashkës), një pjesë të Malit të Zi verilindor dhe pjesë të Kosovës lindore ([[Fusha e Kosovës|rrafshin e Kosovës]]).<ref name="Bobic">{{Cite book|last=Bobić|first=Mirjana|url=https://books.google.com/books?id=IeQPCwAAQBAJ|title=The History of Families and Households: Comparative European Dimensions|date=2015|publisher=BRILL|isbn=978-9004307865|editor-last=Sović|editor-first=Silvia|pages=73–78|chapter=The Reconstruction of Domestic Communities in the Branković Region of Serbia in 1455|editor-last2=Thane|editor-first2=Pat|editor-last3=Viazzo|editor-first3=Pierpaolo}}</ref> * 480 fshatra, * 13,693 meshkuj të rritur, * 12,985 banesa, * 14.087 kryefamiljarë (480 të veja dhe 13.607 meshkuj të rritur). Studiuesit jugosllavë dhe serbë që përkthejnë defterin, duke arritur në përfundimin se: <ref>In 1972 the [[Sarajevo]] Institute of Middle Eastern Studies translated the original Turkish census and published an analysis of it Kovačević Mr. Ešref, Handžić A., Hadžibegović H. ''Oblast Brankovića – Opširni katastarski popis iz 1455.'', Orijentalni institut, Sarajevo 1972. Subsequently, others have covered the subject as well such as Vukanović Tatomir, ''Srbi na Kosovu'', Vranje, 1986.</ref> * 13,000 banesa të pranishme në të 480 fshatrat dhe qytetet * 75 banesa në 34 fshatra * 46 banesa në 23 fshatra * 17 banesa në 10 fshatra * 5 në Laushë, Viçitrin * 1 banesë në Viçitrin Nga të gjithë emrat e përmendur në këtë regjistrim, të kryer nga osmanët në vitin 1455, në një pjesë të Kosovës Lindore, 96,3% e emrave ishin me origjinë sllave, 1,90% me origjinë romake, 1,56% me origjinë të pasigurt, 0,26% me origjinë shqiptare, 0,25% me origjinë greke etj. Studiuesit serbë konsiderojnë se defteri tregon një popullsi vendase me shumicë dërrmuese serbe. Madgearu në vend të kësaj argumenton se seria e defterëve nga viti 1455 e tutje "tregon se Kosova... ishte një mozaik i fshatrave serbe dhe shqiptare", ndërsa Prishtina dhe Prizreni kishin tashmë popullsi të konsiderueshme myslimane shqiptare, dhe se i njëjti defter i vitit 1455 tregon praninë e shqiptarëve në Tetovë <ref>{{Cite book|last=Madgearu|first=Alexandru|url=https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg|title=The Wars of the Balkan Peninsula: Their Medieval Origins|last2=Gordon|first2=Martin|publisher=Scarecrow Press|year=2008|isbn=978-0-8108-5846-6|page=[https://archive.org/details/warsofbalkanpeni0000madg/page/27 27]|url-access=registration}}</ref> Ky interpretim i shtetasve që jetojnë atje është i paqartë dhe i pasigurt për të përcaktuar në fakt serbët, shqiptarët, bullgarët, grekët, hebrenjtë dhe kroatët që kanë jetuar në Kosovë në vitin 1455 për arsye se osmanët nuk kanë kryer asnjëherë regjistrime të popullsisë në bazë të kombësisë. ose gjuhës. Të dhënat tatimore kadastrale osmane përmendin vetëm fenë e banorëve në Kosovë dhe jo nacionalitetet. <ref>{{Cite web|last=Sowards|first=Steven W.|date=May 1996|title=Lecture 3: The principles of Ottoman rule in the Balkans|url=https://staff.lib.msu.edu/sowards/balkan/lecture3.html|website=taff.lib.msu.edu|publisher=Michigan State University}}</ref> Saktësia dhe qëndrueshmëria e regjistrimit është vënë në dyshim siç tregohet në shembullin e [[Janjeva|Janjevës]] (një fshat kryesisht katolik kroat në Kosovën lindore) e cila sipas leximit të regjistrit kishte vetëm një familje kroate. <ref name="Bobic">{{Cite book|last=Bobić|first=Mirjana|url=https://books.google.com/books?id=IeQPCwAAQBAJ|title=The History of Families and Households: Comparative European Dimensions|date=2015|publisher=BRILL|isbn=978-9004307865|editor-last=Sović|editor-first=Silvia|pages=73–78|chapter=The Reconstruction of Domestic Communities in the Branković Region of Serbia in 1455|editor-last2=Thane|editor-first2=Pat|editor-last3=Viazzo|editor-first3=Pierpaolo}}</ref> Një analizë toponimike e fshatrave të anketuara në defter tregon se 70% kishin origjinë sllave, 14% e përzier sllave dhe josllave dhe 12% me origjinë të panjohur. <ref name="MiljkovicCojocaru">{{Cite journal|last=Miljkovic|first=Ema|last2=Cojocaru|first2=Ionut|date=2016|title=Migrations as a constant of the Serbian history: On the example of Kosovo and Metohija under the Ottoman rule|url=https://web.archive.org/web/20180422170154id_/http://aos.ro/wp-content/anale/IVol8Nr2Art.1.pdf|journal=Annals of the Academy of Romanian Scientists|volume=8|issue=2|access-date=13 July 2022|archive-date=22 prill 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180422170154/http://aos.ro/wp-content/anale/IVol8Nr2Art.1.pdf|url-status=live}}</ref> Duke qenë se defterët regjistronin vetëm mbajtësit e [[Timari|timareve]] dhe fermerët e varur, grupet që shoqërisht nuk bënin pjesë në asnjërën nga këto dy klasa nuk përfshiheshin në defter. Kjo është me shumë mundësi arsyeja që vllehët (si një kategori shoqërore që nuk bënte pjesë në hierarkinë feudale osmane) nuk u regjistruan në rajonin që mbulonte defteri.<ref name="Bobic">{{Cite book|last=Bobić|first=Mirjana|url=https://books.google.com/books?id=IeQPCwAAQBAJ|title=The History of Families and Households: Comparative European Dimensions|date=2015|publisher=BRILL|isbn=978-9004307865|editor-last=Sović|editor-first=Silvia|pages=73–78|chapter=The Reconstruction of Domestic Communities in the Branković Region of Serbia in 1455|editor-last2=Thane|editor-first2=Pat|editor-last3=Viazzo|editor-first3=Pierpaolo}}</ref> Defterët e viteve 1485–1487 të [[Sanxhaku i Shkodrës|Sanxhakut të Shkodrës]] dhe të pjesëve të zonave të ish Brankoviqit shënuan: * Rrethi i [[Vushtrria|Viçitrinës]] : ** 16.729 familje të krishtera (412 në [[Prishtina|Prishtinë]] dhe [[Vushtrria|Viçitrinë]] ) ** 117 familje [[Myslimanët|myslimane]] (94 në Prishtinë dhe 83 në zonat rurale) * Rrethi i [[Peja|Pejës]] : ** [[Peja|Pejë]] (qytet) ** 121 familje të krishtera ** 33 familje myslimane * Suho Grlo dhe [[Rrafshi i Dukagjinit|Dukagjini]] : ** 131 familje të krishtera * Klina – nacionalitetet e paqarta sipas të dhënave osmane në bazë të fesë * [[Deçani|Deçan]] – kombësitë e paqarta sipas të dhënave osmane të bazuara në fe * Zonat rurale: ** 6,124 familje të krishtera ( ''99%'' ) ** 55 familje myslimane ( ''1%'' ) Bursa për Kosovën ka përfshirë anketat provinciale osmane që kanë zbuluar përbërjen etnike të shekullit të 15-të të disa vendbanimeve të Kosovës. Megjithatë, historianët serbë dhe shqiptarë që përdorin këto shënime kanë bërë shumë prej tyre, ndërsa kanë vërtetuar pak. <ref>{{Cite journal|last=Anscombe|first=Frederick|year=2006|title=The Ottoman Empire in Recent International Politics – II: The Case of Kosovo|url=https://eprints.bbk.ac.uk/576/1/Binder1.pdf|journal=The International History Review|volume=28|issue=4|pages=785|doi=10.1080/07075332.2006.9641103|jstor=40109813}}</ref> == Shekulli i 16-të == === 1520–1535 === * [[Viçitrina]]: 19.614 amvisëri ** të krishterët ** 700 familje myslimane (3.5%) * [[Prizreni]] ** të krishterët ** 359 familje myslimane (2%) === 1591 === Defter osman nga viti 1591: <ref>TKGM, TD № 55 (412), (Defter sandžaka Prizren iz 1591. godine).</ref> * [[Prizreni]]&nbsp;– Shumica e krishterë, pakicë e rëndësishme myslimane * [[Gora]]&nbsp;– Nuk regjistrohen kombësi. vetëm përkatësitë fetare të banorëve. * [[Opoja|Opoje]]&nbsp;– Shumica e krishterë, pakicë e rëndësishme myslimane == Shekujt 17-18 == Në shekullin e 17-të në pjesë të rajonit të Kosovës Perëndimore duket se flitej shqip, ndërsa rajoni lindor fliste sllavisht. {{Sfn|Malcolm|1998}} <ref>Anscombe, Frederick F 2006 - http://eprints.bbk.ac.uk/577/1/Binder2.pdf</ref> Peshkopi katolik [[Pjetër Mazreku]] vuri në dukje në vitin 1624 se katolikët e Prizrenit ishin 200, serbët (ortodoksë) 600 dhe [[myslimanët]], pothuajse të gjithë shqiptarë, numëronin 12,000 <ref>[https://books.google.no/books?id=0FXwDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=no#v=onepage&q&f=false Malcolm 2020 p . 136]</ref> Në veprën e tij të vitit 1662, udhëtari osman [[Evlija Çelebiu|Evlija Çelebi]] vuri në dukje se banorët të Vushtrrisë ishin kryesisht shqiptarë. <ref>[https://books.google.no/books?id=fZOfbwAACAAJ&redir_esc=y Evliya Celebi p . 17]</ref> Sipas [[Evlija Çelebiu]]t, Kosova perëndimore dhe qendrore ishte e banuar me shqiptarë <ref>[http://eprints.bbk.ac.uk/577/1/Binder2.pdf Anscombe, Frederick ]</ref> Një ambasadë angleze në [[Stamboll]] në vitin 1690 raportoi se austriakët kishin kontaktuar me 20,000 shqiptarë në Kosovë që kishin kthyer armët kundër turqve <ref>[https://books.google.no/books?id=0FXwDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=no Noel Malcolm 2020 p . 135]</ref> [[Johann Georg von Hahn]] vuri në dukje se popullsia shqiptare në Kosovë në vitin 1689 kishte dalë në anën e austrisë kundër turqve <ref>[http://www.albanianhistory.net/1858_Hahn/index.html 1858 Johann Georg von Hahn: Travels in Dardanian Albania]</ref> Grupe të rëndësishme të popullsive shqiptare jetonin në [[Kosovë]], veçanërisht në perëndim dhe qendër para dhe pas [[Lufta e Madhe Turke|pushtimit të Habsburgëve]] të viteve 1689-1690. <ref name="Anscombe2222">Anscombe, Frederick F, (2006). "[http://eprints.bbk.ac.uk/577/1/Binder2.pdf The Ottoman Empire in Recent International Politics – II: The Case of Kosovo]". ''The International History Review''. '''28'''.(4): 767–774, 785–788.</ref> {{Sfn|Malcolm|1998}} Për shkak të luftërave osmane-habsburge dhe pasojave të tyre, disa shqiptarë nga Shqipëria veriore bashkëkohore dhe Kosova Perëndimore u vendosën brenda zonës së gjerë të Kosovës në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të, ndonjëherë të nxitur nga autoritetet osmane. {{Sfn|Jagodić|1998}} <ref name="Maynard2009">Geniş, Şerife, and Kelly Lynne Maynard (2009). "[https://archive.today/20160507022158/http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00263200903009619 Formation of a diasporic community: The history of migration and resettlement of Muslim Albanians in the Black Sea Region of Turkey.]" ''Middle Eastern Studies''. '''45'''. (4): 556–557.</ref> Persekutimet e njëpasnjëshme të serbëve nga osmanët në Ballkanin jugor rezultuan në migrime në zonat nën kontrollin e [[Monarkia Hapsburge|monarkisë Hapsburge]], veçanërisht gjatë Luftës së [[Lufta e Madhe Turke|Madhe Turke]] të viteve 1683-1699. Gjatë asaj lufte midis [[Perandoria Osmane|osmanëve]] dhe [[Hapsburgët|habsburgëve]], ajo çoi në arratisjen e një numri të konsiderueshëm shqiptarësh dhe serbësh që kishin qëndruar në anën e Austrisë, nga brenda dhe jashtë Kosovës, në [[Vojvodina|Vojvodinën]] e kontrolluar nga [[Austria]] dhe në kufirin ushtarak .&nbsp;– Patriarku Arsenije III, një nga refugjatët, i referohej 30,000 ose 40,000 shpirtrave, por një burim monastik shumë më i vonë i referohej 37,000 familjeve. Historianët serbë e kanë përdorur këtë burim të dytë për të folur për një migrim të madh të serbëve . Luftërat e viteve 1717–1738 çuan në një eksod të dytë të refugjatëve (shqiptarë dhe serbë) nga brenda dhe jashtë Kosovës, së bashku me reprezaljet, skllavërimin dhe dëbimin e një numri shqiptarësh dhe serbësh nga osmanët fitimtarë. {{Sfn|Malcolm|1998}} Sipas [[Noel Malcolm]], dëshmitë historike nuk mbështesin një eksod masiv të serbëve në vitin 1690 dhe as një vendbanim masiv të dhunshëm të shqiptarëve <ref>[https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/oso/9780198857297.001.0001/oso-9780198857297-chapter-7 The ‘Great Migration’ of the Serbs from Kosovo (1690)].</ref> <ref name="Noel Malcolm 1998">[https://books.google.no/books?id=GGQ_AQAAIAAJ&q=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&dq=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&hl=no&sa=X&redir_esc=y Noel Malcolm 1998]</ref> Nëse popullsia serbe u shterua në vitin 1690, duket sikur ajo duhet të jetë zëvendësuar me hyrje të serbëve nga zona të tjera <ref name="Malcolm 2020 p . 143">[https://books.google.no/books?id=0FXwDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=no#v=onepage&q&f=false Malcolm 2020 p . 143]</ref> Migrime të tilla serbe në Kosovë kanë ndodhur pas vitit 1690 me kalimin e kohës, nga shumë zona të ndryshme. <ref name="Malcolm 2020 p . 143" /> <ref name="Noel Malcolm 1998">[https://books.google.no/books?id=GGQ_AQAAIAAJ&q=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&dq=kosovo+a+short+history+noel+malcolm&hl=no&sa=X&redir_esc=y Noel Malcolm 1998]</ref> Pati gjithashtu një migrim të shqiptarëve nga Shqipëria e Veriut, por këto ishin procese të ngadalta dhe afatgjata në vend që të përfshinin nxitjen e papritur të popullsisë në një vakum <ref name="Malcolm 2020 p . 143" /> <ref name="Noel Malcolm 1998" /> Gjatë [[Lufta e Madhe Turke|Luftës së Madhe Austro-Turke]], udhëheqësit katolikë shqiptarë [[Pjetër Bogdani]] dhe [[Toma Raspasani]] mblodhën katolikët dhe [[Islami në Kosovë|myslimanët shqiptarë të Kosovës]] për kauzën pro-austriake. Pas luftës, kur [[Kosova]] nuk u bë pjesë e perandorisë së Habsburgëve, pasuan reprezalje të ashpra. Një numër i madh i shqiptarëve katolikë {{Sfn|Malcolm|1998}} dhe serbëve <ref name="Pahumi" /> ikën në veri ku shumë "vdiqën, disa nga uria, të tjerët nga sëmundjet" përreth [[Budapesti|Budapestit]] . {{Sfn|Malcolm|1998}} Pas arratisjes së serbëve, [[Detashmenti İpek|Detashmenti i Pejës]] i detyroi shqiptarët katolikë në veri të Shqipërisë të shpërnguleshin në rrafshnaltat tashmë të shpopulluara të Serbisë jugore dhe i detyroi ata të konvertoheshin në Islam atje. <ref name="Pahumi">Pahumi, Nevila (2007). "The Consolidation of Albanian Nationalism". Page 18.</ref> Përveç kësaj, autoritetet osmane filluan një fushatë të gjerë të [[Islamizimi|islamizimit]] të sllavëve vendas që mbetën në [[Kosovë]] gjatë kësaj kohe. Në rajonin e [[Gora|Gorës]], [[islamizimi]] i detyruar i popullsisë vendase sllave pa shfaqjen e një grupi të veçantë etnik të islamizuar sllav të njohur si [[Goranët|populli goran]].<ref>{{Cite journal|last=Radovanovic|first=Milovan|date=2002|title=Šar Mountain and its župas in south Serbia's Kosovo-Metohija region N|url=http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0350-7599/2002/0350-75990251007R.pdf|journal=Journal of the Geographical Institute Jovan Cvijic|volume=51|issue=51|pages=7–22|doi=10.2298/IJGI0251007R|access-date=17 September 2021}}</ref> Sipas Noel Malcolm, shqiptarët që u detyruan dhe u zhvendosën nga osmanët ishin kryesisht fisi katolik Kelmendi nga malet e [[Gegëria|Shqipërisë së Veriut]] që ishin rebeluar dhe kishin kryer bastisje kundër osmanëve. Si pasojë, [[osmanët]] i vendosën me forcë në fusha për t'i kontrolluar më mirë. Shumë nga këto familje u kthyen në Shqipërinë e Veriut, ndërsa disa qëndruan. {{Sfn|Malcolm|1998}} == Shekulli 19 == [[Skeda:Albania-ethnique1898.jpg|djathtas|parapamje| Harta etnografike e Ballkanit (detaj), ''Atlas Général Vidal-Lablache'', Paris, 1898.]] Kosova ishte pjesë e [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]], i cili përfshinte Kosovën, pjesë të [[Maqedonia e Veriut|Maqedonisë]] veriore dhe veriperëndimore, pjesë të Malit të [[Mali i Zi|Zi]] modern lindor dhe një pjesë të madhe të rajonit të [[Sanxhaku (krahinë)|Sanxhakut]] . Të dhënat e shekullit 19 për [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetin e Kosovës]] priren të jenë mjaft kontradiktore, duke u dhënë herë epërsi numerike herë [[Shqiptarët|shqiptarëve]] e ndonjëherë [[Serbët|serbëve]]. Statistikat osmane konsiderohen si jo të besueshme, pasi perandoria numëronte qytetarët e saj sipas fesë dhe jo kombësisë, duke përdorur të dhënat e lindjeve dhe jo anketat e individëve. Një hartë e botuar nga etnografi francez G. Lejean <ref name="Wilkinson">H.R. Wilkinson, Maps and Politics; a review of the ethnographic cartography of Macedonia, Liverpool University Press, 1951</ref> në vitin 1861 tregon se shqiptarët jetonin në rreth 57% të [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]] ndërsa një hartë e ngjashme, e botuar nga udhëtarët britanikë G.M. Mackenzie dhe A.P. Irby <ref name="Wilkinson" /> në vitin 1867 tregon pak më pak; këto harta nuk tregojnë se cila popullsi ishte më e madhe në përgjithësi. Sidoqoftë, hartat nuk mund të përdoren për të matur popullsinë, pasi ato lënë jashtë densitetin. [[Skeda:EthnicAlbania1911.jpg|djathtas|parapamje| Shpërndarja etnike e shqiptarëve, ''Atlasi historik'', Nju Jork, 1911]] Hartat e botuara nga historiani gjerman Kiepert <ref name="Wilkinson">H.R. Wilkinson, Maps and Politics; a review of the ethnographic cartography of Macedonia, Liverpool University Press, 1951</ref> në vitin 1876, J. Hahn <ref name="Wilkinson" /> dhe konsulli austriak K. Sax, <ref name="Wilkinson" /> tregojnë se ''shqiptarët'' jetojnë në pjesën më të madhe të territorit të asaj që është [[Kosova]] e sotme, megjithatë, ato nuk tregojnë se cili popullsia është më e madhe. Sipas tyre, rajonet e [[Mitrovica|Mitrovicës]] së Kosovës dhe [[Fushë Kosova|Fushë Kosovës]] ishin të vendosura kryesisht nga ''serbët'', ndërsa pjesa më e madhe e territorit të pjesëve perëndimore dhe lindore të krahinës së sotme ishte vendosur nga ''shqiptarë myslimanë'' . Një statistikë austriake <ref>Detailbeschreibung des Sandzaks Plevlje und des Vilajets Kosovo (Mit 8 Beilagen und 10 Taffeln), Als Manuskript gedruckt, Vien 1899, 80–81.</ref> e botuar në vitin 1899 vlerëson popullsinë e [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]] : * 349,350 prej të cilave nuk përmendet përkatësia kombëtare sipas burimit Gjatë dhe pas Luftës Serbo-Otomane tëviteve 1876–78, midis 30,000 dhe 70,000 myslimanëve, kryesisht shqiptarë, [[Dëbimi i shqiptarëve 1877-1878|u dëbuan nga]] ushtria serbe nga [[Sanxhaku i Nishit]] (që ndodhet në veri-lindje të Kosovës bashkëkohore) dhe u larguan në [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetin e Kosovës]] . <ref>Pllana, Emin (1985). "Les raisons de la manière de l'exode des refugies albanais du territoire du sandjak de Nish a Kosove (1878–1878) [The reasons for the manner of the exodus of Albanian refugees from the territory of the Sanjak of Niš to Kosovo (1878–1878)] ". ''Studia Albanica''. '''1''': 189–190.</ref> <ref>Rizaj, Skënder (1981). "Nënte Dokumente angleze mbi Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1878–1880) [Nine English documents about the League of Prizren (1878–1880)]". ''Gjurmine Albanologjike (Seria e Shkencave Historike)''. '''10''': 198.</ref> <ref>Şimşir, Bilal N, (1968). ''Rumeli’den Türk göçleri. Emigrations turques des Balkans [Turkish emigrations from the Balkans]''. Vol I. Belgeler-Documents. p. 737.</ref> <ref name="Elsie2010">{{Cite book|last=Elsie|first=Robert|title=Historical Dictionary of Kosovo|publisher=Scarecrow Press|year=2010|isbn=9780333666128|page=XXXII}}</ref> <ref>Stefanović, Djordje (2005). "Seeing the Albanians through Serbian eyes: The Inventors of the Tradition of Intolerance and their Critics, 1804–1939." ''European History Quarterly''. '''35'''. (3): 470.</ref> Serbët nga rajoni i [[Lumi i Llapit|Llapit]] u shpërngulën në Serbi gjatë dhe pas luftës së vitit 1876 dhe refugjatët shqiptarë të ardhur (''muhaxhirë'') ripopulluan fshatrat e tyre. {{Sfn|Jagodić|1998}} Përveç rajonit të Llapit, një numër i konsiderueshëm refugjatësh shqiptarë u zhvendosën në pjesë të tjera të Kosovës veriore krahas kufirit të ri osmano-serb. {{Sfn|Jagodić|1998}} <ref name="Uka194286" /> <ref name="Osmani4850">{{Harvnb|Osmani|2000}}.</ref> Shumica e refugjatëve shqiptarë u zhvendosën në mbi 30 vendbanime të mëdha rurale në Kosovën qendrore dhe juglindore. {{Sfn|Jagodić|1998}} <ref name="Uka194286" /> <ref name="Osmani444750515460">{{Harvnb|Osmani|2000}}.</ref> Shumë refugjatë gjithashtu u shpërndanë dhe u vendosën në qendrat urbane që rritën ndjeshëm popullsinë e tyre. <ref>{{Cite journal|last=Jagodić|first=Miloš|year=1998|title=The Emigration of Muslims from the New Serbian Regions 1877/1878|url=http://balkanologie.revues.org/265|journal=Balkanologie|volume=2|issue=2|doi=10.4000/balkanologie.265}} para. 30.</ref> <ref name="Uka194286">{{Cite book|last=Uka|first=Sabit|url=https://books.google.com/books?id=cGHGPgj1_tIC|title=Dëbimi i Shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit dhe vendosja e tyre në Kosovë:(1877/1878-1912)|publisher=Verana|year=2004a|isbn=9789951864503|location=Prishtina|pages=194–286|trans-title=The expulsion of the Albanians from Sanjak of Nish and their resettlement in Kosovo: (1877/1878-1912)}}</ref> <ref name="Osmani4364">{{Cite book|last=Osmani|first=Jusuf|url=https://books.google.com/books?id=rm8tAQAAIAAJ|title=Kolonizimi Serb i Kosovës [Serbian colonization of Kosovo]|year=2000|isbn=9789951040525|location=Era|pages=43–64}}</ref> Diplomatët perëndimorë që raportuan në vitin 1878 e vendosën numrin e familjeve të refugjatëve në 60,000 familje në Maqedoni, me 60-70,000 refugjatë nga Serbia të shpërndara brenda [[Vilajetit të Kosovës]]. <ref name="Malcolm228229" /> Guvernatori osman i Vilajetit të Kosovës vlerësoi në vitin 1881 se numri i refugjatëve ishte rreth 65,000 me disa të zhvendosur në sanxhakët e [[Sanxhaku i Shkupit|Shküpit]] dhe [[Sanxhaku i Pazarit të Ri|Yeni Pazar]] . <ref name="Malcolm228229">{{Harvnb|Malcolm|1998}}</ref> Në periudhën e vonë osmane, [[Vilajeti i Kosovës]] përmbante një popullsi të larmishme të shqiptarëve myslimanë dhe serbëve ortodoksë, e cila ishte e ndarë sipas vijave fetare dhe etnike. <ref name="Gawrych34">{{Harvnb|Gawrych|2006|p=34.}}</ref> Shqiptarët myslimanë përbënin shumicën e popullsisë në Vilajetin e Kosovës që përfshinte një pjesë të rëndësishme të klasave urbane-profesionale dhe pronare të qyteteve të mëdha. <ref name="Gawrych35">{{Harvnb|Gawrych|2006}}</ref> Kosova perëndimore përbëhej nga 50.000 banorë dhe një zonë e dominuar nga sistemi fisnor shqiptar me 600 shqiptarë që vdisnin çdo vit nga [[gjakmarrja]]. <ref name="Gawrych3034">{{Cite book|last=Gawrych|first=George|url=https://books.google.com/books?id=wPOtzk-unJgC|title=The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913|publisher=IB Tauris|year=2006|isbn=9781845112875|location=London|pages=30, 34}}</ref> [[Malësia e Gjakovës]] përmbante 8 fise që ishin kryesisht myslimanë dhe në zonën e [[Luma|Lumës]] afër Prizrenit kishte 5 fise, kryesisht myslimanë. <ref name="Gawrych34">{{Harvnb|Gawrych|2006|p=34.}}</ref> Popullsia e zonave fisnore përbëhej nga malësorë kosovarë. <ref name="Gawrych34" /> Qyteti i Pejës kishte [[Laramanët|kripto-të krishterë të]] cilët ishin të [[Kisha katolike në Kosovë|besimit katolik]] . <ref name="Gawrych34" /> [[Boshnjakët]] myslimanë, gjuha amtare e të cilëve ishte sllavishtja, përbënin një numër të konsiderueshëm të popullsisë së [[Vilajeti]]t të Kosovës dhe ishin të përqendruar kryesisht në [[Sanxhaku i Pazarit të Ri|Sanxhaku i Jenipazarit]]. <ref name="Gawrych35">{{Harvnb|Gawrych|2006}}</ref> [[Çerkezët në Kosovë|Refugjatët çerkezë]] [[Gjenocidi çerkez|të ardhur nga Rusia]] u zhvendosën nga autoritetet osmane brenda [[Vilajetit të Kosovës]] në vitin 1864, duke numëruar rreth 6,000 njerëz deri në vitet 1890. <ref name="Gawrych35" /> Në gjysmën veriore të [[Vilajetit të Kosovës]], serbët ortodoksë ishin grupi më i madh i krishterë dhe përbënin shumicën brenda zonave lindore. <ref name="Gawrych35">{{Harvnb|Gawrych|2006}}</ref> Disa mijëra [[Arumunët|arumunë]] banonin në Vilajetin e Kosovës.<ref name="Gawrych35" /> [[Bullgarët]] jetonin në gjysmën jugore të Vilajetit të Kosovës. <ref>{{Harvnb|Gawrych|2006|p=35.}}</ref> Të dhënat provinciale osmane për vitin 1887 vlerësojnë se shqiptarët përbënin më shumë se gjysmën e popullsisë së [[Vilajetit të Kosovës]] të përqendruar në [[Sanxhaku|sanxhaqet]] e [[Sanxhaku i Pejës|Pejës]], [[Sanxhaku i Prizrenit|Prizrenit]] dhe [[Sanxhaku i Prishtinës|Prishtinës]]. <ref name="Gawrych34">{{Harvnb|Gawrych|2006|p=34.}}</ref> Në sanxhaqet e Jenipazarit, Tashligjes dhe [[Sanxhaku i Shkupit|Shküpit]], shqiptarët përbënin një pjesë më të vogël të popullsisë. <ref name="Gawrych34">{{Harvnb|Gawrych|2006|p=34.}}</ref> Shënim: Territori i [[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]] ishte krejt ndryshe nga [[Kosova]] e sotme. == Fillimi i shekullit të 20-të == [[Skeda:Ethnic_Kosovo_1911.gif|parapamje| Përbërja etnike e Kosovës në vitin 1911]] Studiuesi gjerman Gustav Weigand dha këto të dhëna statistikore për popullsinë e Kosovës, <ref name="Weigand">Gustav Weigand, Ethnographie von Makedonien, Leipzig, 1924; Густав Вайганд, [http://www.kroraina.com/knigi/gw/gw_index.html Етнография на Македония] (Bulgarian translation)</ref> bazuar në situatën e paraluftës në Kosovë në vitin 1912: * [[Kazaja e Prishtinës|Rrethi i Prishtinës]] : 53 ''%'' shqiptarë, ''37 %'' serbë * [[Kazaja e Prizrenit|Rrethi i Prizrenit]] : ''63%'' shqiptarë, ''36%'' serbë * [[Kazaja e Viçitrinës|Rrethi i Viçitrinës]] : ''90%'' shqiptarë, ''10%'' serbë * Rrethi i [[Ferizaji|Ferizajt]] : ''70%'' shqiptarë, ''30%'' serbë * [[Kazaja e Gjilanit|Rrethi i Gjilanit]] : ''75%'' shqiptarë, ''23%'' serbë * [[Kazaja e Mitrovicës|Rrethi i Mitrovicës]] : ''60%'' serbë, ''40%'' shqiptarë Dukagjini me qytetin e [[Gjakova|Gjakovës]] përkufizohet më tej si pothuajse ekskluzivisht shqiptare nga Weigand. <ref name="Weigand">Gustav Weigand, Ethnographie von Makedonien, Leipzig, 1924; Густав Вайганд, [http://www.kroraina.com/knigi/gw/gw_index.html Етнография на Македония] (Bulgarian translation)</ref> === Luftërat Ballkanike dhe Lufta e Parë Botërore (Mali i Zi dhe Serbia) === Kosova ishte pjesë e Perandorisë Osmane dhe pas [[Luftërat Ballkanike|Luftërave Ballkanike]] (1912–1913), pjesa perëndimore u përfshi në Mal të Zi dhe pjesa tjetër në Serbi.<ref name="Qirezi384553">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Duke cituar burime serbe, [[Noel Malcolm]] gjithashtu thekson se në vitin 1912 kur [[Kosova]] ra nën kontrollin [[Mbretëria e Serbisë|serb]], "popullsia ortodokse serbe [ishte] në më pak se 25%" e gjithë popullsisë së Kosovës. <ref>{{Cite news|date=26 February 2008|title=Is Kosovo Serbia? We ask a historian|work=The Guardian|url=https://www.theguardian.com/world/2008/feb/26/kosovo.serbia|access-date=24 March 2014}}</ref> Duke filluar nga viti 1912, [[Mali i Zi]] filloi përpjekjet e tij për kolonizim dhe miratoi një ligj për procesin gjatë vitit 1914 që synonte shpronësimin e 55,000 hektarëve tokë shqiptare dhe transferimin e saj tek 5,000 [[Malazezët në Kosovë|kolonët malazezë]]. <ref name="Qirezi53">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Një kolonizim serb i Kosovës ndodhi gjatë Luftërave Ballkanike. <ref name="Hadri5960">{{Cite journal|last=Hadri|first=Ali|year=1967|title=Kosovo i Metohija u Kraljevini Jugoslaviji|journal=Istorijski Glasnik|issue=1–2|pages=59–60}}</ref> Serbia ndërmori masa për kolonizim duke miratuar një dekret që synonte kolonistët brenda "zonave të sapoçliruara" që u ofronte familjeve 9 hektarë tokë. <ref name="Qirezi53" /> == Periudha e ndërluftës Jugosllave == Pas Luftës së Parë Botërore, kontrolli serb mbi Kosovën u rivendos dhe Mbretëria ndoqi një politikë për të ndryshuar demografinë kombëtare dhe fetare të Kosovës dhe për të serbizuar zonën përmes [[Reforma agrare dhe kolonizimi i Kosovës|kolonizimit]] . <ref name="Karoubi175176">{{Cite book|last=Karoubi|first=Mohammad Taghi|url=https://books.google.com/books?id=v_dADwAAQBAJ&pg=PT270|title=Just or Unjust War?: International Law and Unilateral Use of Armed Force by States at the Turn of the 20th Century|publisher=Routledge|year=2017|isbn=9781351154666|pages=175–176}}</ref> <ref name="Iseni312">{{Harvnb|Iseni|2008}}</ref> <ref name="LeurdijkZandee13">{{Harvnb|Leurdijk|Zandee|2001}}</ref> [[Kosova]] ishte një zonë ku serbët nuk ishin popullatë shumicë dhe shteti kërkonte ndryshime demografike në ato zona përmes reformës së tokës dhe politikës së kolonizimit. <ref name="GulyasCsullog230231">{{Harvnb|Gulyás|Csüllög|2015}}</ref> Një dekret i ri i nxjerrë në vitin 1919 dhe më vonë në vitin 1920 rifilloi procesin e kolonizimit në vendet ku jetonin shqiptarët në Kosovë dhe në Maqedoninë e Vardarit. <ref name="Qirezi53">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> === Regjistrimi i vitit 1921 === [[Skeda:Distribution_of_Races_on_the_Balkans_in_1922_Hammond.png|djathtas|parapamje|300x300px| Harta etnografike e Evropës në vitin 1922, C.S. Hammond & Co.]] [[Skeda:Distribution_of_races_in_the_Balkans_c.1910.jpg|djathtas|parapamje|300x300px| Shpërndarja e racave në Gadishullin Ballkanik dhe Azinë e Vogël në 1923, William R. Shepherd Atlas]] * Regjistrimi i popullsisë së Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve të vitit 1921 për territoret që përfshijnë Kosovën e sotme numëronte 439,010 banorë: : Sipas fesë: * [[Myslimanët|Muslimanët]] : 329,502 ( ''75.1%'' ) * [[Kisha Ortodokse Serbe në Kosovë|Serbët ortodoksë lindorë]] : 93,203 ( ''21.2%'' ) * [[Kisha katolike|Katolikët]] romakë: 15,785 ( ''3.6%'' ) * [[Judaizmi|Hebrenj]] : 427 * Katolikët grekë : 26 : Sipas gjuhës amtare: * [[Gjuha shqipe|Shqip]] : 288,907 ( ''65.8%'' ) * [[Gjuha serbokroate|Serbe ose kroate]] : 114,095 ( ''26.0%'' ) * [[Gjuha turke|Turqisht]] : 27,915 ( ''6.4%'' ) * [[Gjuha rumune|Rumanisht]] -Cincarian ( [[Vllahishtja|Arumune]] ): 402 * [[Gjuha sllovene|Sllovenisht]] : 184 * [[Gjuha gjermane|gjermanisht]] : 30 * [[Gjuha hungareze|Hungarisht]] : 12 Në regjistrimin e popullsisë jugosllave të vitit 1921, shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë së Kosovës me rreth 64 për qind me rreth 72 për qind që i përkisnin besimit mysliman. <ref name="LeurdijkZandee13">{{Harvnb|Leurdijk|Zandee|2001}}</ref> Kolonizimi i Kosovës dhe Maqedonisë së Vardarit i sponsorizuar nga qeveria filloi në vitin 1920 kur më 24 shtator Kuvendi i Mbretërisë Jugosllave miratoi ''Dekretin për kolonizimin e Krahinave Jugore të Jugosllavisë'' . <ref name="Bokovoy254">{{Cite book|last=Bokovoy|first=Melissa|title=Staging the Past: The Politics of Commemoration in Habsburg Central Europe, 1848 to the Present|publisher=Purdue University Press|year=2001|isbn=9781557531612|editor-last=Bucur|editor-first=Maria|pages=254|chapter=Scattered Graves, Ordered Cemeteries: Commemorating Serbia's Wars of National Liberation, 1912–1918|editor-last2=Wingfield|editor-first2=Nancy M.|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RJzkg6o_dm4C&pg=PA254}}</ref> <ref name="LeurdijkZandee13" /> <ref name="Boskovska163164">{{Harvnb|Boškovska|2017}}.</ref> Dekretet ishin menduar si një shpërblim për ish-ushtarët dhe [[çetnikët]] për shërbimin e tyre gjatë Luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore me stimuj të ofruar për t'u vendosur në [[Kosovë]] që u lejonin atyre të pretendonin midis 5 dhe 10 hektarë tokë. <ref name="Clark10">{{Cite book|last=Clark|first=Howard|url=https://books.google.com/books?id=OTW9XKUmrxsC&pg=PA10|title=Civil resistance in Kosovo|publisher=Pluto Press|year=2000|isbn=9780745315690|page=10}}</ref> <ref name="Qirezi53">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> <ref name="GulyasCsullog231" /> Veteranët ushtarakë që u vendosën në [[Kosovë]] njiheshin si ''dobrovoljac'' (vullnetarë) dhe ishin një grup politikisht i besueshëm për shtetin. <ref name="GulyasCsullog231" /> Procesi i kolonizimit solli edhe ardhjen e burokratëve serbë në Kosovë së bashku me familjet e tyre. <ref name="GulyasCsullog231">{{Harvnb|Gulyás|Csüllög|2015}}</ref> Gjatë viteve 1919–1928 erdhën rreth 13.000 deri në 15.914 familje serbe për të jetuar në Kosovë sipas kushteve të dekreteve. <ref name="Qirezi5354">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Ndërmjet viteve 1918 dhe 1923, si rezultat i politikave shtetërore, 30.000 deri në 40.000 shqiptarë kryesisht myslimanë migruan në rajonet [[Turqia|turke]] të [[Izmiri|Izmirit]] dhe [[Anadolli|Anadollit]] . <ref name="Iseni313">{{Harvnb|Iseni|2008}}</ref> Sipas [[Antonio Baldacci]], regjistrimi jugosllav i vitit 1921 nënvlerësoi ndjeshëm numrin e shqiptarëve që jetonin në Kosovë. {{Sfn|Malcolm|1998}} === Regjistrimi i vitit 1931 === * Sipas regjistrimit të popullsisë [[Mbretëria Jugosllave|të Mbretërisë së Jugosllavisë të]] vitit 1931, në Kosovën e sotme kishte 552.064 banorë. : Sipas fesë: * [[Myslimanët|Muslimanët]] : 379,981 ( ''68.83%'' ) * [[Kisha Ortodokse Serbe në Kosovë|Serbë ortodoksë]] : 150,745 ( ''27.31%'' ) * Katolikët romakë: 20,568 ( ''3,73%'' ) * Ungjilltarët : 114 ( ''0,02%'' ) * të tjera: 656 ( ''0.12%'' ) <gallery> Skeda:KiM_-_Verski_sastav_po_naseljima_1931.gif|Struktura fetare e Kosovës sipas vendbanimeve 1931 (organizimi territorial nga viti 1961) </gallery> [[Skeda:Map_of_Serbian_colonization_in_Vardar_Macedonia_20_century.jpg|djathtas|parapamje|250x250px| Kolonizimi serb në Kosovë dhe Maqedoninë e Vardarit ndërmjet viteve 1920 dhe 1930. Zonat e kolonizuara janë në vija të trasha të zeza të çelura dhe vendbanimet e kolonizuara tregohen si katrorë të zinj]] : Sipas gjuhës amtare: * [[Shqiptarët|Shqiptarë]] : 331,549 (60.06 ''%'' ) * [[Serbët]], [[Kroatët]], [[Sllovenët]] dhe [[Maqedonët e sotëm|Maqedonasit]] : 180,170 (32.64 ''%'' ) * [[Hungarezët]] : 426 ( ''0.08%'' ) * [[Gjermanët]] : 241 ( ''0.04%'' ) * [[Sllavët|sllavë]] të tjerë: 771 ( ''0.14%'' ) * të tjera: 38,907 ( ''7.05%'' ) <gallery> Skeda:KiM_-_Jezicki_sastav_po_naseljima_1931.gif|Struktura gjuhësore e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1931 (organizimi territorial nga viti 1961) </gallery>Deri në vitet 1930, përpjekjet dhe angazhimet për rritjen e popullsisë serbe kishin dështuar pasi regjistrimi i popullsisë jugosllave (1931) tregoi se shqiptarët përbënin 62 përqind të popullsisë së Kosovës. <ref name="Karoubi175176">{{Cite book|last=Karoubi|first=Mohammad Taghi|url=https://books.google.com/books?id=v_dADwAAQBAJ&pg=PT270|title=Just or Unjust War?: International Law and Unilateral Use of Armed Force by States at the Turn of the 20th Century|publisher=Routledge|year=2017|isbn=9781351154666|pages=175–176}}</ref> <ref name="LeurdijkZandee14">{{Cite book|last=Leurdijk|first=Dick|url=https://books.google.com/books?id=IJZpAAAAMAAJ|title=Kosovo: From crisis to crisis|last2=Zandee|first2=Dick|publisher=Routledge|year=2001|isbn=9781351791571|pages=14}}</ref> <ref name="Boskovska168">{{Harvnb|Boškovska|2017|p=168}}</ref> Kolonizimi kishte arritur të ndryshojë pjesërisht situatën demografike në Kosovë dhe përqindja e shqiptarëve ishte ulur nga 65 për qind (289.000) në vitin 1921 në 61 për qind (337.272) në vitin 1931 dhe serbët nga 28 për qind (114.000) u rritën në 32 për qind (178.848). <ref name="GulyasCsullog231">{{Harvnb|Gulyás|Csüllög|2015}}</ref> Autoritetet shtetërore u përpoqën të zvogëlojnë popullsinë shqiptare përmes "migrimit të detyruar", një proces që u rrit gjatë dekadës. <ref name="Karoubi175176"/> <ref name="LeurdijkZandee14" /> Faza e dytë e kolonizimit jugosllav filloi në vitin 1931, kur më 11 korrik u nxor ''Dekreti për kolonizimin e rajoneve jugore'' . <ref name="Bokovoy254">{{Cite book|last=Bokovoy|first=Melissa|title=Staging the Past: The Politics of Commemoration in Habsburg Central Europe, 1848 to the Present|publisher=Purdue University Press|year=2001|isbn=9781557531612|editor-last=Bucur|editor-first=Maria|pages=254|chapter=Scattered Graves, Ordered Cemeteries: Commemorating Serbia's Wars of National Liberation, 1912–1918|editor-last2=Wingfield|editor-first2=Nancy M.|chapter-url=https://books.google.com/books?id=RJzkg6o_dm4C&pg=PA254}}</ref> <ref name="Boskovska164">{{Cite book|last=Boškovska|first=Nada|url=https://books.google.com/books?id=ICSPDwAAQBAJ&pg=PA163|title=Yugoslavia and Macedonia Before Tito: Between Repression and Integration|publisher=Bloomsbury Publishing|year=2017|isbn=9781786730732|page=164}}</ref> Kjo fazë e kolonizimit u konsiderua e pasuksesshme sepse vetëm 60 deri në 80 mijë njerëz (rreth 17-20 mijë familje) treguan gatishmëri për t'u bërë kolonë dhe për të fituar tokë, nga të cilët shumë nuk arritën ta ndiqnin. <ref name="Clark10">{{Cite book|last=Clark|first=Howard|url=https://books.google.com/books?id=OTW9XKUmrxsC&pg=PA10|title=Civil resistance in Kosovo|publisher=Pluto Press|year=2000|isbn=9780745315690|page=10}}</ref> <ref name="GulyasCsullog231" /> Me bazë në Ankara, të dhënat e mbledhura për vitet 1919-1940 nga Legata Jugosllave tregojnë 215.412 shqiptarë të emigruar në Turqi, ndërsa të dhënat e mbledhura nga ushtria jugosllave tregojnë se deri në vitin 1939, 4.046 familje shqiptare shkuan të jetonin në Shqipëri. <ref name="Qirezi47">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Për vitet 1918-1921, Sabrina Ramet citon vlerësimin se dëbimet e shqiptarëve e zvogëluan numrin e tyre nga rreth 800,000 – 1,000,000 brenda Kosovës në rreth 439,500. <ref name="Ramet198">{{Cite book|last=Ramet|first=Sabrina P.|url=https://archive.org/details/socialcurrentsin01rame|title=Social currents in Eastern Europe: The sources and consequences of the great transformation|publisher=Duke University Press|year=1995|isbn=9780822315483|page=[https://archive.org/details/socialcurrentsin01rame/page/n217 198]}}</ref> Midis 1923-1939, rreth 115,000 qytetarë jugosllavë migruan në Turqi dhe burimet jugosllave dhe turke thonë se shqiptarët përbënin pjesën më të madhe të atij grupi të popullsisë. <ref name="Gingeras161">{{Harvnb|Gingeras|2009}}.</ref> Burimet jugosllave minimizuan numrin e shqiptarëve që u larguan nga rajoni. Burimet zyrtare jugosllave pohuan se midis viteve 1927-1939 rreth 23,601 myslimanë nga [[Kosova]] u larguan për në Turqi (19,279) dhe në Shqipëri (4,322). Numri i saktë i shqiptarëve që u dëbuan është vështirë të përcaktohet, por midis 200,000 dhe 300,000 emigrantë u zhvendosën nga [[Jugosllavia]] kryesisht në Turqi midis Luftës së Parë Botërore dhe Luftës së Dytë Botërore. Nga viti 1923 deri në vitin 1939, shqiptarët përbënin rreth 100,000 në totalin e popullsisë që u largua nga Jugosllavia. <ref name="Gingeras161" /> Studiuesit shqiptarë nga Shqipëria dhe Kosova e vendosin numrin e refugjatëve shqiptarë nga 300,000 e lart në qindra mijëra dhe deklarojnë se ata u larguan nga Jugosllavia për shkak të detyrimit. <ref name="Gingeras164" /> <ref name="Iseni312313">{{Cite book|last=Iseni|first=Bashkim|url=https://books.google.com/books?id=gAdlqwCm_9sC&pg=PA312|title=La question nationale en Europe du Sud-Est: genèse, émergence et développement de l'indentité nationale albanaise au Kosovo et en Macédoine|publisher=Peter Lang|year=2008|isbn=9783039113200|pages=312–313}}</ref> <ref name="Mulaj69" /> Vlerësime të tjera të dhëna nga studiues jashtë Ballkanit për shqiptarët e Kosovës që emigruan gjatë viteve 1918–1941 janë midis 90,000–150,000 ose 200,000–300,000. <ref name="LeurdijkZandee14">{{Cite book|last=Leurdijk|first=Dick|url=https://books.google.com/books?id=IJZpAAAAMAAJ|title=Kosovo: From crisis to crisis|last2=Zandee|first2=Dick|publisher=Routledge|year=2001|isbn=9781351791571|pages=14}}</ref> <ref name="Mulaj69">{{Harvnb|Mulaj|2008}}</ref> Deri më sot, arkivi i Ministrisë së Jashtme turke nuk është i disponueshëm në lidhje me këtë çështje dhe si i tillë është i vështirë të përcaktohet numri total i shqiptarëve që kanë mbërritur në Turqi gjatë periudhës mes dy luftërave. <ref name="Gingeras164">{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=6DF4dNEjenIC|title=Sorrowful Shores: Violence, Ethnicity, and the End of the Ottoman Empire 1912–1923|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=9780191609794|location=Oxford|pages=164}}.</ref> == Lufta e Dytë Botërore == [[Skeda:Map_of_Kosovo_during_WW_II.png|djathtas|parapamje| Kosova në vitin 1941]] Gjatë [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]], një zonë e madhe e Kosovës iu bashkëngjit [[Shqipëria nën pushtimin italian (1939–43)|Shqipërisë së kontrolluar nga Italia]] . <ref name="Sullivan15" /> <ref name="CakajKrasniqi154155" /> Shqiptarët e Kosovës kërkuan të korrigjojnë politikat e kaluara të kolonizimit dhe sllavizimit dhe marrëdhëniet e pushtetit ndërmjet shqiptarëve dhe serbëve u përmbysën në administratën e re. <ref name="Sullivan15" /> <ref name="CakajKrasniqi154155" /> Si rezultat, serbët vendas dhe serbët e tjerë që kishin mbërritur më parë si pjesë e planit të kolonizimit, do të shënjestroheshin nga grupet e shqiptarëve të armatosur. <ref name="CakajKrasniqi154155" /> Fushatat e drejtuara kundër serbëve pasuan dhe përfshinin shkatërrimin e pronave, vrasjet dhe dëbimet. <ref name="Sullivan15" /> <ref name="Ramet198">{{Cite book|last=Ramet|first=Sabrina P.|url=https://archive.org/details/socialcurrentsin01rame|title=Social currents in Eastern Europe: The sources and consequences of the great transformation|publisher=Duke University Press|year=1995|isbn=9780822315483|page=[https://archive.org/details/socialcurrentsin01rame/page/n217 198]}}</ref> <ref name="CakajKrasniqi154155">{{Cite book|last=Cakaj|first=Gent|url=https://books.google.com/books?id=IWMqDwAAQBAJ|title=Kosovo and Serbia: Contested Options and Shared Consequences|last2=Krasniqi|first2=Gëzim|publisher=University of Pittsburgh Press|year=2017|isbn=9780822981572|editor-last=Mehmeti|editor-first=Leandrit I.|pages=154–155|chapter=The role of Minorities in the Serbo-Albanian Quagmire|editor-last2=Radeljić|editor-first2=Branislav}}</ref> Shumica e kolonëve malazezë dhe serbë të përbërë nga burokratë dhe ''dobrovoljac'' ikën nga Kosova në Serbinë ose Malin e Zi të pushtuar nga Boshti . <ref name="Sullivan15">{{Cite book|last=Sullivan|first=Brian|title=The Emerging Strategic Environment: Challenges of the Twenty-first Century|publisher=Praeger Publishers|year=1999|isbn=9780275965730|editor-last=Murray|editor-first=Williamson|page=15|chapter=The Balkans: Of What is Past, or Passing, or to Come|chapter-url=https://books.google.com/books?id=TSxud2zjVEgC&pg=PA15}}</ref> <ref name="GulyasCsullog236" /> Një vlerësim tregon se numri i serbëve që u detyruan të largoheshin shkon në 70,000-100,000. <ref name="Ramet198" /> Historiografia serbe vlerëson se rreth 100,000 serbë u larguan nga [[Kosova]] gjatë viteve 1941–1945. <ref name="GulyasCsullog236">{{Cite journal|last=Gulyás|first=László|last2=Csüllög|first2=Gábor|year=2015|title=History of Kosovo from the First Balkan War to the End of World War II (1912 –1945|url=https://khv.zcu.cz/export/sites/ffkhv/en/research/vbhr/archiv/2015/WBHR_2015_Number_2.pdf|journal=West Bohemian Historical Review|issue=2|pages=236}}</ref> Burime të tjera serbe e tregojnë numrin në 250,000. Gjatë kësaj periudhe, Vickers vlerëson se forca pushtuese italiane lehtësoi vendosjen e deri në 72,000 shqiptarëve nga Shqipëria në Kosovë. {{Sfn|Vickers|1998}} Pasoi një konflikt tredimensional, i cili përfshinte përkatësitë ndëretnike, ideologjike dhe ndërkombëtare, ku i pari ishte më i rëndësishmi. Megjithatë, këto konflikte ishin relativisht të nivelit të ulët në krahasim me zonat e tjera të Jugosllavisë gjatë viteve të luftës, me një historian serb që vlerësoi se 3,000 shqiptarë dhe 4,000 serbë e malazezë u vranë, dhe dy të tjerë vlerësuan të vdekur nga lufta në 12,000 shqiptarë dhe 10,000 serbë e malazezë. . {{Sfn|Malcolm|1998}} Një hetim zyrtar i kryer nga qeveria jugosllave në vitin 1964 regjistroi rreth 8,000 vdekje të lidhura me luftën në Kosovë ndërmjet viteve 1941 dhe 1945, 5,489 prej të cilëve ishin serbë dhe malazezë dhe 2,177 ishin shqiptarë. <ref>{{Cite book|last=Frank|first=Chaim|url=https://books.google.com/books?id=k6sqlTGHpsAC|title=Antisemitism in Eastern Europe: History and Present in Comparison|publisher=Peter Lang|year=2010|isbn=978-3-631-59828-3|editor-last=Petersen|editor-first=Hans-Christian|location=[[Bern]]|pages=97–98|editor-last2=Salzborn|editor-first2=Samuel}}</ref> == Jugosllavia komuniste == Pas Luftës së Dytë Botërore dhe vendosjes së sundimit komunist në Jugosllavi, programi i kolonizimit u ndërpre, pasi [[Josip Broz Tito|Presidenti Tito]] donte të shmangte konfliktet sektare dhe etnike. <ref name="Sells54">{{Cite book|last=Sells|first=Michael Anthony|url=https://books.google.com/books?id=FAdxZ6F2uEAC&pg=PA54|title=The bridge betrayed: Religion and Genocide in Bosnia|publisher=University of California Press|year=1996|isbn=9780520922099|page=54}}</ref> Tito miratoi një dekret të përkohshëm në mars 1945 që ndalonte kthimin e kolonistëve, ku përfshiheshin disa çetnik dhe pjesa tjetër që u larguan gjatë luftës duke kërkuar strehim. <ref name="Qirezi49" /> <ref name="Lampe228" /> Dy javë më vonë Tito nxori një dekret tjetër dhe e ndoqi atë me një ligj në gusht 1945 që lejonte një kthim të kushtëzuar për një pakicë kolonësh. <ref name="Qirezi49" /> <ref name="Lampe228">{{Cite book|last=Lampe|first=John R.|url=https://books.google.com/books?id=AZ1x7gvwx_8C&pg=PA228|title=Yugoslavia as History: Twice there was a Country|publisher=Cambridge University Press|year=2000|isbn=9780521774017|page=228}}</ref> Në total, rastet e kthimit ishin 11,168, me 4,829 raste të konfirmuara, 5,744 raste të konfirmuara pjesërisht dhe 595 raste të mohuara. <ref name="Qirezi49">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Një pjesë e vogël e popullsisë së mëparshme koloniste u kthye në Kosovë dhe riposedoi tokën, me një pjesë më të madhe të numrit të tyre (4000 familje) më vonë u larguan në zona të tjera të Jugosllavisë. <ref name="Qirezi49" /> Nga viti 1945-1948, qeveria jugosllave hapi kufirin me Shqipërinë me rreth 25,000 shqiptarë që kaluan dhe u vendosën në Kosovë. Shumica e këtyre mërgimtarëve të pasluftës ishin anëtarë të familjeve të shqiptarëve të vendosur në Kosovë gjatë Luftës së Dytë Botërore nga forcat pushtuese italiane. {{Sfn|Vickers|1998}} Pas Luftës së Dytë Botërore dhe ndarjes Jugosllavi-Shqipëri, autoritetet jugosllave u përpoqën të minimizonin lidhjet midis shqiptarëve të Shqipërisë dhe Kosovës dhe të zbatonin një politikë "turqizimi" që inkurajonte arsimin në gjuhën turke dhe emigrimin në Turqi midis shqiptarëve. <ref name="Mulaj45" /> <ref name="Qirezi50" /> Në vitin 1953 u arrit një marrëveshje midis Titos dhe [[Mehmet Fuat Qypriliu|Mehmet Fuat Köprülü]], ministrit të jashtëm të Turqisë, që nxiti emigrimin e shqiptarëve në Anadoll. <ref name="Mulaj45" /> <ref name="Qirezi50" /> Migrimi i detyruar në Turqi u rrit dhe numrat e përmendur nga Klejda Mulaj për vitet 1953-1957 janë 195,000 shqiptarë që largohen nga Jugosllavia dhe për vitin 1966, rreth 230,000 njerëz. <ref name="Mulaj45" /> Historiani [[Noel Malcolm]] e vendosi numrin e shqiptarëve që largoheshin për në Turqi në 100,000 midis viteve 1953-1966. <ref name="Qirezi50" /> Faktorët e përfshirë në rritjen e migrimit ishin frikësimi dhe presioni ndaj popullatës shqiptare për t'u larguar përmes një fushate të drejtuar nga shefi i policisë jugosllave [[Aleksandar Rankoviç]] që zyrtarisht u deklarua se kishte për qëllim frenimin [[Nacionalizmi shqiptarë|e nacionalizmit shqiptar]] . <ref name="Mulaj45" /> <ref name="Qirezi50" /> Kosova nën kontrollin e Rankoviqit shihej nga Turqia si individi që do të zbatonte “Marrëveshjen e Gjentëlmene”. <ref name="Qirezi50">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Në të njëjtën kohë, një fazë e re e kolonizimit ndodhi në rajon pasi familjet malazeze dhe serbe u vendosën në Kosovë. <ref name="Mulaj45" /> Situata përfundoi në vitin 1966 me largimin e Rankoviqit nga posti i tij. <ref name="Mulaj45">{{Cite book|last=Mulaj|first=Klejda|url=https://books.google.com/books?id=sGQVdG63WPYC&pg=PA69|title=Politics of ethnic cleansing: nation-state building and provision of in/security in twentieth-century Balkans|publisher=Lexington Books|year=2008|isbn=9780739146675|page=45}}</ref> === Regjistrimet === ==== Regjistrimi i vitit 1948 ==== [[Skeda:Zabrana_povratka_kolonistima.jpg|djathtas|parapamje|247x247px| Në vitin 1945, dekreti që ndalonte përkohësisht kthimin e kolonistëve u botua në listën periodike qeveritare ''Službeni list''.]] 727 820 gjithsej banorë * 498,242 [[Shqiptarët|shqiptarë]] ( ''68.46%'' ) * 171,911 [[Serbët|serbë]] ( ''23.62%'' ) * 28,050 [[Malazezët|malazezë]] ( ''3.86%'' ) * 11,230 [[Romët|romë]] ( ''1.54%'' ) * 5290 [[Kroatët|kroatë]] ( ''0.73%'' ) * 1,315 [[Turqit|turq]] ( ''0.18%'' ) * 526 [[Maqedonët e sotëm|maqedonas]] ( ''0.07%'' ) * 362 [[Rusët|rusë]] ( ''0,05%'' ) * 283 [[Sllovenët|sllovenë]] ( ''0.04%'' ) * 197 [[Gjermanët|gjermanë]] ( ''0.03%'' ) * 83 [[Hungarezët|hungarez]] ( ''0.01%'' ) * 77 [[Bullgarët|bullgarë]] ( ''0.01%'' ) * 39 italianë * 31 rusin * 29 çekë * 18 [[Rumunët|rumunë]] * 2 sllovakë * 9,679 [[Myslimanët|muslimanë]] të pavendosur ( ''1.33%'' ) * 456 të tjera dhe të panjohura ( ''0.06%'' ) ==== Regjistrimi i vitit 1953 ==== 963.959 gjithsej banorë * 524,559 [[Shqiptarët|shqiptarë]] ( ''64.91%'' ) * 189,969 [[Serbët|serbë]] ( ''23.51%'' ) * 34,583 [[Turqit|turq]] ( ''4.28%'' ) * 31,343 [[Malazezët|malazezë]] ( ''3.88%'' ) * 6201 [[Kroatët|kroatë]] ( ''0.77%'' ) * 972 [[Maqedonët e sotëm|maqedonas]] ( ''0.12%'' ) * 411 [[Sllovenët|sllovenë]] ( ''0.05%'' ) * 6,241 jugosllavë të pavendosur ( ''0.77%'' ) * 401 [[Sllavët|sllavë]] të tjerë ( ''0.05%'' ) * 13,561 të tjerë ( ''1.68%'' ) ==== Regjistrimi i vitit 1961 ==== 1 956 196 gjithsej banorë * 646,604 shqiptarë ( ''67.08%'' ) * 227,016 serbë ( ''23.55%'' ) * 37,588 malazezë ( ''3.9%'' ) * 8,026 muslimanë etnikë ( ''0.83%'' ) * 7251 kroatë ( ''0.75%'' ) * 5203 jugosllavë ( ''0.54%'' ) * 3,202 romë ( ''0.33%'' ) * 1,142 maqedonas ( ''0.12%'' ) * 510 sllovenë ( ''0.05%'' ) * 210 hungarez ( ''0.02%'' ) <gallery> Skeda:Kosovo ethnic 1961.png|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1961.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1961_2.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1961. Skeda:Kosovo1961Ethnic.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1961. Skeda:KiM-UA-1961.GIF|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB - KiM - US N 1961.GIF|Shpërndarja e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB - KiM - US 1961.gif|Shpërndarja e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB - KiM - UC N 1961.GIF|Shpërndarja e malazezëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1961. Skeda:SRB - KiM - UH N 1961.GIF|Shpërndarja e kroatëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1961. </gallery> ==== Regjistrimi i vitit 1971 ==== * 916.168 shqiptarë ose 73,7% * 228,264 serbë ( ''18.4%'' ) * 31,555 malazezë ( ''2.5%'' ) * 26,000 myslimanë sllavë ( ''2.1%'' ) * 14,593 romë ( ''1.2%'' ) * 12,244 turq ( ''1.0%'' ) * 8,000 kroatë ( ''0.7%'' ) * 920 jugosllavë ( ''0.1%'' ) <gallery> Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1971.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1971_2.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1971. Skeda:Kosovo1971Ethnic.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB_-_KiM_-_UA_N_1971.gif|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1971. Skeda:KiM - Udeo Albanaca po naseljima 1971.GIF|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB - KiM - US 1971.GIF|Shpërndarja e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB - KiM - UC 1971.GIF|Shpërndarja e malazezëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1971. Skeda:SRB - KiM - UM 1971.GIF|Shpërndarja e myslimanëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1971. </gallery> ==== Regjistrimi i vitit 1981 ==== 359,346 banorë gjithsej <ref name="Political Parties of Eastern Europe">{{Cite book|last=Bugajski|first=Janusz|url=https://books.google.com/books?id=9gGKtLTQlUcC|title=Political Parties of Eastern Europe: A Guide to Politics in the Post-Communist Era|publisher=The Center for Strategic and International Studies|year=2002|isbn=1563246767|location=New York|page=479}}</ref> * 1,226,736 shqiptarë ( ''77.42%'' ) * 209,498 serbë ( ''13.2%'' ) * 27,028 malazezë ( ''1.7%'' ) * 2676 jugosllavë ( ''0.2%'' ) <gallery> Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1981.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1981_2.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1981. Skeda:Kosovo1981Ethnic.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB - KiM - UA N 1981.GIF|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB - KiM - UA 1981.gif|Shpërndarja e shqiptarëve në Kosovë e Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:KiM-US-1981.GIF|Shpërndarja e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB - KiM - UM N 1981.gif|Shpërndarja e myslimanëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:KiM-UC-1981.GIF|Shpërndarja e malazezëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:SRB - KiM - UR 1981.gif|Shpërndarja e romëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1981. Skeda:Ethnic composition of Kosovo 1981.png|Përbërja etnike e Kosovës në vitin 1981 me enklavat serbe të paraqitura si në vitin 2011 </gallery> ==== Regjistrimi i vitit 1991 ==== ===== Popullsia e regjistruar ===== Sipas rezultateve zyrtare statistikore jugosllave, pothuajse të gjithë shqiptarët dhe disa romë dhe [[Myslimanët (kombësi)|myslimanë etnikë]] bojkotuan regjistrimin pas thirrjes së [[Ibrahim Rugova|Ibrahim Rugovës]] për të bojkotuar institucionet serbe. 359,346 banorë gjithsej <ref name="Political Parties of Eastern Europe">{{Cite book|last=Bugajski|first=Janusz|url=https://books.google.com/books?id=9gGKtLTQlUcC|title=Political Parties of Eastern Europe: A Guide to Politics in the Post-Communist Era|publisher=The Center for Strategic and International Studies|year=2002|isbn=1563246767|location=New York|page=479}}</ref> Sipas përkatësisë etnike: * 194.190 serbë * 57,758 muslimanë (pakica e bojkotuar) * 44,307 romë (minoriteti i bojkotuar) * 20.356 malazezë * 9091 shqiptarë (shumica e bojkotuar) * 10.446 turq * 8,062 kroatë ( [[Janjevët|Janjevci]], Letnicani) * 3457 jugosllavë <gallery> Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1991_2.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1991 (popullsia e regjistruar) Skeda:SRB - KiM - URoma N 1991.GIF|Shpërndarja e romëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1991. </gallery> : Sipas fesë: * 216,742 (60,32%) ortodoksë * 126.577 (35,22%) myslimanë * 9990 (2,78%) katolikë * 1,036 (0,29) Ateist * 4,417 (1,23) E panjohur <gallery> Skeda:KiM_-_Verski_sastav_po_naseljima_1991.gif|Struktura fetare e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1991. (popullsia e regjistruar) </gallery> ===== Popullsia e vlerësuar ===== Enti statistikor i Krahinës Autonome të Kosovës ka vlerësuar numrin e përgjithshëm të shqiptarëve, myslimanëve dhe romëve. 1 956 196 gjithsej banorë Sipas përkatësisë etnike: * 1,596,072 shqiptarë ( ''81.6%'' ) * 194,190 serbë ( ''9.9%'' ) * 66,189 muslimanë ( ''3.4%'' ) * 45,745 romë ( ''2.34%'' ) * 20,365 malazezë ( ''1.04%'' ) * 10,445 turq ( ''0.53%'' ) * 8,062 kroatë ( [[Janjevët|Janjevci]], Letnicani) ( ''0,41'' ) * 3,457 jugosllavë ( ''0.18%'' ) * 11,656 të tjerë ( ''0.6%'' ) <gallery> Skeda:SRB_-_KiM_-_ES_N_1991_1.GIF|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1991 Skeda:KiM_-_Etnicki_sastav_po_naseljima_1991_1-2.gif|Struktura etnike e Kosovës dhe Metohisë sipas vendbanimeve 1991 Skeda:KiM_-_Udeo_Albanaca_po_naseljima_1991.gif|Pjesa e shqiptarëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1991 Skeda:KiM_-_Udeo_Srba_po_naseljima_1991.gif|Pjesa e serbëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1991 Skeda:KiM_-_Udeo_Muslimana_po_naseljima_1991.gif|Pjesa e muslimanëve në Kosovë dhe Metohi sipas vendbanimeve 1991 Skeda:Ethnic map of Kosovo, municipalities (1991).png|Harta etnike e Kosovës, të dhënat e vitit 1991 </gallery> Korrigjimet nuk duhet të konsiderohen të jenë plotësisht të sakta. Numri i shqiptarëve nganjëherë konsiderohet si i nënvlerësuar. Nga ana tjetër, ndonjëherë konsiderohet si një mbivlerësim, duke u nxjerrë nga censa e mëparshme që besohet se janë mbivlerësime. Enti i Statistikave të Kosovës thekson se cilësia e regjistrimit të vitit 1991 është “e dyshimtë”. [https://web.archive.org/web/20070626234926/http://www.ks-gov.net/esk/esk/pdf/english/population/Kosovo_population.pdf]. Në shtator 1993, parlamenti boshnjak ia ktheu emrin historik ''[[Boshnjakët|Boshnjakë]]'' . Disa muslimanë kosovarë kanë filluar ta përdorin këtë term për t'iu referuar vetes që nga ajo kohë. == Qeveria e Millosheviqit (1990) == Deri në vitin 1992, situata në Kosovë u përkeqësua dhe politikanët nga të dyja palët ishin në një ngërç drejt zgjidhjeve për të ardhmen e rajonit. <ref name="JanjicLalajPula290" /> Shqetësimet u rritën në mesin e serbëve dhe u krijua një organizatë e quajtur Blloku Serb për Kolonizimin e Kosovës në [[Prishtinë]], që synonte t'i bënte zyrtarët shtetërorë me qendër në Beograd për të rritur popullsinë serbe brenda Kosovës. <ref name="JanjicLalajPula290" /> Si i tillë, shteti vuri në dispozicion kredi për ndërtimin e apartamenteve dhe shtëpive së bashku me mundësi punësimi për malazezët dhe serbët që zgjodhën të zhvendoseshin në rajon. <ref name="JanjicLalajPula290" /> Në mars të vitit 1992, rreth 3000 persona nga [[Serbomalazezët në Shqipëri|minoriteti serb në Shqipëri]] kishin emigruar në Kosovë pasi kishin pranuar ofertën e qeverisë. <ref name="JanjicLalajPula290">{{Cite book|last=Janjić|first=Dušan|title=Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative|last2=Lalaj|first2=Anna|last3=Pula|first3=Besnik|publisher=Purdue University Press|year=2013|isbn=9781557536174|editor-last=Ingrao|editor-first=Charles W.|page=290|chapter=Kosovo under the Milošević Regime|editor-last2=Emmert|editor-first2=Thomas A.|chapter-url=https://books.google.com/books?id=IDMhDgCJCe0C&pg=PA290}}</ref> Në atë kohë, qeveria nën Presidentin [[Sllobodan Millosheviç|Slobodan Millosheviç]] ndoqi kolonizimin mes një situate vështirësish financiare dhe burimesh të kufizuara. <ref name="JanjicLalajPula290" /> Ligjet u miratuan nga parlamenti i Serbisë që kërkonin të ndryshonin balancën e pushtetit në Kosovë në lidhje me ekonominë, demografinë dhe politikën. <ref name="Mertus466" /> Parlamenti i Serbisë më 11 janar 1995 miratoi ''Dekretin për kolonizimin e Kosovës të Republikës Federale të Jugosllavisë'' . <ref name="Bellamy115" /> Ai përshkruante përfitimet e qeverisë për serbët që dëshironin të shkonin dhe të jetonin në Kosovë me kredi për të ndërtuar shtëpi ose për të blerë banesa të tjera dhe ofronin parcela toke falas. <ref name="Bellamy115" /> <ref name="Mertus466">{{Cite journal|last=Mertus|first=Julie A.|year=2009|title=Operation allied force: Handmaiden of independent Kosovo|journal=International Affairs|volume=85|issue=3|pages=466|doi=10.1111/j.1468-2346.2009.00808.x}}</ref> Pak serbë e pranuan ofertën për shkak të përkeqësimit të situatës në Kosovë në atë kohë. <ref name="Bellamy115">{{Cite book|last=Bellamy|first=Alex J.|title=The Kosovo Tragedy: The Human Rights Dimensions|publisher=Routledge|year=2012|isbn=9781136334764|editor-last=Booth|editor-first=Ken|page=115|chapter=Human wrongs in Kosovo, 1974–99|chapter-url=https://books.google.com/books?id=e4MsBgAAQBAJ&pg=PA115}}</ref> Rreth 10,000 refugjatë serbë nga Krajina dhe mbi 2000 nga Bosnja u zhvendosën në Kosovë, për shkak të [[Luftërat në Jugosllavi|Luftërave Jugosllave]] . <ref name="ChronKosAlb" /> Në vitin 1995, qeveria u përpoq të ndryshonte ekuilibrin etnik të rajonit përmes zhvendosjes së planifikuar të 100,000, më vonë reduktuar në 20,000 refugjatë serbë nga Krajina në [[Kroacia|Kroaci]] në Kosovë. <ref name="ChronKosAlb">{{Cite web|title=Chronology for Kosovo Albanians in Serbia|url=https://www.refworld.org/docid/469f38f51e.html|access-date=21 January 2013|publisher=[[University of Maryland]]}}</ref> <ref name="vanSelm45" /> Disa nga refugjatët serbë kundërshtuan shkuarjen në Kosovë. <ref name="vanSelm45" /> Në vitin 1996, statistikat zyrtare të qeverisë vendosën numrin e refugjatëve në Kosovë në 19,000. <ref name="vanSelm45" /> Shumica e refugjatëve serbë u larguan më pas dhe disa mbetën. <ref name="Bellamy115">{{Cite book|last=Bellamy|first=Alex J.|title=The Kosovo Tragedy: The Human Rights Dimensions|publisher=Routledge|year=2012|isbn=9781136334764|editor-last=Booth|editor-first=Ken|page=115|chapter=Human wrongs in Kosovo, 1974–99|chapter-url=https://books.google.com/books?id=e4MsBgAAQBAJ&pg=PA115}}</ref> Në fillim të vitit 1997, numri i refugjatëve serbë të zhvendosur në Kosovë ishte 4000 <ref name="vanSelm45">{{Cite book|last=van Selm|first=Joanne|url=https://books.google.com/books?id=-90jLdliTFUC&q=bus-load|title=Kosovo's Refugees in the European Union|publisher=Continuum International Publishing Group|year=2000|isbn=978-1-85567-641-1|pages=4–5}}</ref> dhe 6000 në fillim të vitit 1999 <ref name="HumanRightsWatch">{{Cite web|date=August 1999|title=Abuses against Serbs and Roma in the new Kosovo|url=https://www.hrw.org/reports/1999/kosov2/|publisher=[[Human Rights Watch]]}} para. 35.</ref> Me përkeqësimin e situatës sociopolitike, shqiptarët e Kosovës që numëronin rreth 300,000 u larguan gjatë kësaj periudhe për në Evropën Perëndimore. <ref name="Qirezi52">{{Harvnb|Qirezi|2017}}</ref> Pas shpërthimit të konfliktit ndërmjet qeverisë së Millosheviçit dhe [[Ushtria Çlirimtare e Kosovës|Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës]], në fillim të vitit 1997, rreth 9,000 refugjatë serbë dhe afër 20,000 serbë lokalë u larguan nga Kosova. <ref name="OSCE226">{{Cite web|last=[[OSCE]]|date=1999|title=Kosovo/Kosova, As Seen, As Told, An analysis of the human rights findings of the OSCE Kosovo Verification Mission, October 1998 to June 1999|url=https://www.osce.org/odihr/17772?download=true|publisher=OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights|page=226}}</ref> === Lufta e Kosovës (1999) === Gjatë [[Lufta e Kosovës|luftës së Kosovës]] (1997–1999), forcat serbe, me sa duket, dëbuan nga Kosova mes 800,000 – 1,000,000 shqiptarë duke përdorur taktika të tilla si konfiskimi i dokumenteve personale për ta vështirësuar ose parandaluar ndonjë kthim në të ardhmen. <ref name="Qirezi5153">{{Cite book|last=Qirezi|first=Arben|title=Kosovo and Serbia: Contested Options and Shared Consequences|publisher=University of Pittsburgh Press|year=2017|isbn=9780822981572|editor-last=Mehmeti|editor-first=Leandrit I.|pages=51–53|chapter=Settling the self-determination dispute in Kosovo|editor-last2=Radeljić|editor-first2=Branislav|chapter-url=https://books.google.com/books?id=IWMqDwAAQBAJ&pg=PT73}}</ref> Shqiptarët e Kosovës më vonë u kthyen pas ndërhyrjes së NATO-s dhe përfundimit të luftës. Në vitin 1999, më shumë se 11,000 vdekje u raportuan në zyrën e [[Gjykata e Hagës për ish Jugosllavinë|Gjykatës Penale Ndërkombëtare për ish-prokuroren e Jugosllavisë,]] [[Carla del Ponte|Carla Del Ponte]] . <ref>{{Cite news|date=10 November 1999|title=World: Europe UN gives figure for Kosovo dead|work=BBC News|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/514828.stm|url-status=live|access-date=5 January 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100420192736/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/514828.stm|archive-date=20 April 2010}}</ref> Gjatë luftës u vranë gjithsej rreth 10,317 civilë, nga të cilët 8,676 ishin shqiptarë, 1,196 serbë dhe 445 romë dhe të tjerë, përveç 3,218 anëtarëve të vrarë të formacioneve të armatosura. <ref>{{Cite web|date=4 February 2015|title=Kosovo Memory Book Database Presentation and Expert Evaluation|url=http://www.kosovomemorybook.org/wp-content/uploads/2015/02/Expert_Evaluation_of_Kosovo_Memory_Book_Database_Prishtina_04_02_2015.pdf|website=kosovomemorybook.org}}</ref> Deri në vitin 2010, rreth 3,000 persona ishin ende të zhdukur, nga të cilët 2,500 shqiptarë, 400 serbë dhe 100 [[Romët|romë]] . <ref>{{Cite news|last=KiM Info-Service|date=7 June 2000|title=3,000 missing in Kosovo|work=BBC News|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/781310.stm|url-status=live|access-date=5 January 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100420192727/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/781310.stm|archive-date=20 April 2010}}</ref> Në ditët pas tërheqjes së Ushtrisë Jugosllave, afër 80,000 (pothuajse gjysma e 200,000 që vlerësohet se jetonin në Kosovë) civilë serbë dhe të tjerë joshqiptarë u larguan nga Kosova. <ref>{{Cite web|date=August 1999|title=Abuses against Serbs and Roma in the new Kosovo|url=https://www.hrw.org/reports/1999/kosov2/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120902070934/http://www.hrw.org/reports/1999/kosov2/|archive-date=2 September 2012|publisher=[[Human Rights Watch]]}}</ref> <ref>{{Cite book|last=Hudson|first=Robert|url=https://books.google.com/books?id=wkQ3I6GyClEC&pg=PA29|title=After Yugoslavia: Identities and Politics Within the Successor States|last2=Bowman|first2=Glenn|date=2012|isbn=9780230201316|page=30}}</ref> <ref>{{Cite web|date=4 August 1999|title=Kosovo Crisis Update|url=http://www.unhcr.org/3ae6b80f2c.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016002408/http://www.unhcr.org/3ae6b80f2c.html|archive-date=16 October 2015|publisher=[[United Nations High Commissioner for Refugees|UNHCR]]}}</ref> <ref>{{Cite web|date=6 October 2006|title=Forced Expulsion of Kosovo Roma, Ashkali and Egyptians from OSCE Participated state to Kosovo|url=http://www.osce.org/odihr/21342?download=true|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151126062302/http://www.osce.org/odihr/21342?download=true|archive-date=26 November 2015|publisher=[[Organization for Security and Co-operation in Europe|OSCE]]}}</ref> <ref name="Wills">{{Cite book|last=Siobhán Wills|url=https://books.google.com/books?id=QoqQ7kBrlSAC&pg=PA219|title=Protecting Civilians: The Obligations of Peacekeepers|date=26 February 2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-953387-9|page=219}}</ref> Vlerësimet e numrit të serbëve që u larguan kur forcat serbe u larguan nga [[Kosova]] variojnë nga 65,000 në 250,000. <ref>Coordinating Centre of Serbia for Kosovo-Metohija: [https://web.archive.org/web/20040416201639/http://www.serbia.sr.gov.yu/coordination_centre/index.html Principles of the program for return of internally displaced persons from Kosovo and Metohija].</ref> Përveç kësaj, më pak se njëqind refugjatë serbë nga Kroacia mbetën në Kosovë. <ref name="HumanRightsWatch">{{Cite web|date=August 1999|title=Abuses against Serbs and Roma in the new Kosovo|url=https://www.hrw.org/reports/1999/kosov2/|publisher=[[Human Rights Watch]]}} para. 35.</ref> == Shekulli 20 == === Regjistrimi i vitit 2011 === Në regjistrimin e vitit 2011 kishte 1,739,825 banorë. ECMI "thirr për kujdes kur i referohet regjistrimit të vitit 2011", për shkak të bojkotit nga komunat me shumicë serbe në veri të Kosovës dhe bojkotit të pjesshëm nga serbët dhe romët në jug të Kosovës. <ref>{{Cite news|title=ECMI: Minority figures in Kosovo census to be used with reservations|publisher=ECMI|url=http://www.infoecmi.eu/index.php/ecmi-minority-figures-in-kosovo-census-to-be-used-with-reservations/}}</ref> Sipas të dhënave, kjo është përbërja etnike e Kosovës: * [[Shqiptarët|Shqiptarë]] : 1,616,869 (92.9%) * [[Serbët|Serb]] *: 25,532 (1.5%) * [[Boshnjakët|boshnjakë]] : 27,553 (1.6%) * [[Turqit]] : 18,738 (1.1%) * [[Ashkali]] : 15,436 (0.9%) * [[Ashkali|Egjiptianët]] : 11,524 (0.6%) * [[Goranët|goranë]] : 10,265 (0.6%) * [[Romët|Romë]] : 8,824 (0.5%) * Të tjera: 2352 (0.1%) * Të paspecifikuara: 2752 (0.1%) Që nga viti 2014, ka rreth 96,000 serbë të Kosovës dhe rreth 3/4 e tyre jetojnë në [[Koloshini i Ibrit|veri të Kosovës]].<ref name="Cocozelli">{{Harvnb|Cocozelli|2016|p=267}}</ref><gallery> Skeda:Kosovo ethnic map 2011 census.GIF|Harta etnike e Kosovës 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Albanians in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Shqiptarët në Kosovë|shqiptarëve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Serbs in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Serbët në Kosovë|serbëve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Bosniaks in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Boshnjakët në Kosovë|boshnjakëve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Turks in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Turqit në Kosovë|turqve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Gorani in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e goranëve në Kosovë 2011 sipas vendbanimeve. Skeda:Roma(ashkali,egyptians) in Kosovo 2011 census.GIF|Shpërndarja e [[Romët në Kosovë|romëve, ashkalive dhe egjiptianëve në Kosovë]] 2011 sipas vendbanimeve. </gallery> == Shih edhe == * [[Demografia e Vilajetit të Kosovës]] * [[Enklavat serbe në Kosovë]] * [[Demografia e Kosovës]] == Literatura == *{{cite book |last1=Cocozelli |first1=Fred |editor1-last=Ramet |editor1-first=Sabrina |title=Ethnic Minorities and Politics in Post-Socialist Southeastern Europe |date=2016 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1316982778 |url=https://books.google.com/books?id=FpEwDQAAQBAJ&pg=PA267}} *{{Cite book|last=Curta|first=Florin|author-link=Florin Curta|title=The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500–700|year=2001|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=rcFGhCVs0sYC|isbn=9781139428880}} *{{Cite book|last=Curta|first=Florin|author-link=Florin Curta|title=Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250|year=2006|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|url=https://archive.org/details/southeasterneuro0000curt|url-access=registration|isbn=9780521815390}} *{{cite journal|last=Hammond|first=Nicholas Geoffrey Lemprière|title=The Kingdoms in Illyria circa 400-167 B.C.|journal=The Annual of the British School at Athens|publisher=British School at Athens|volume=61|year=1966|jstor=30103175|pages=239–253|doi=10.1017/S0068245400019043}} *{{Cite book|last=Malcolm|first=Noel|author-link=Noel Malcolm|title=Kosovo: A Short History|publisher=Macmillan|url=https://books.google.com/books?id=GGQ_AQAAIAAJ|year=1998|isbn=9780333666128}} * {{Cite book|last=Papazoglu|first=Fanula|author-link=Fanula Papazoglu|title=The Central Balkan Tribes in pre-Roman Times: Triballi, Autariatae, Dardanians, Scordisci and Moesians|year=1978|location=Amsterdam|publisher=Hakkert|url=https://books.google.com/books?id=Up4JAQAAIAAJ}} *{{cite thesis|last1=Prendergast|first1=Eric|year=2017|title=The Origin and Spread of Locative Determiner Omission in the Balkan Linguistic Area |url=https://escholarship.org/uc/item/7nk454x6|publisher=UC Berkeley}} * {{cite book|last=Vickers|first=Miranda|year=1998|title=Between Serb and Albanian: A History of Kosovo|url=https://archive.org/details/betweenserbalban00vick|publisher=Columbia University Press|isbn=0-631-19807-5}} * {{cite book|last=Wilkes|first=J. J.|year=1992|title=The Illyrians|publisher=Blackwell |isbn=0-631-19807-5}} == Referimet == {{reflist|3}} [[Kategoria:Demografia e Kosovës]] [[Kategoria:Historia e Kosovës]] eb91qkxo24fsatzl5zig6sfwgrcgeuk Diskutim:Festivali Internacional i filmit në Prishtinë 1 317783 2465487 2465009 2022-07-28T02:00:29Z Xqbot 13749 Bot: Fixing dyfishtë përcjellëse tek [[Diskutim:Festivali Ndërkombëtar i Filmit në Prishtinë]] wikitext text/x-wiki #RIDREJTO [[Diskutim:Festivali Ndërkombëtar i Filmit në Prishtinë]] 781zdtbem0y7v3orbec199i3zqrr40b Përdoruesi:Lindita Abilaj 2 317819 2465444 2465198 2022-07-27T19:49:46Z Lindita Abilaj 143848 wikitext text/x-wiki Lindita Abilaj lindur ne 8 Janar 1964 ne Tirane Shqiperi. Ka mbaruar shkollen e mesme: ish "Politeknikumi 7 Nentori" sot "Hari Fulls". Disa thenie nga Lindita Abilaj: -Te lexosh shpirtin e njeriut, eshte sikur te degjosh dhe ndjesh te gjithe tingujt dhe zhurmat e nje pylli, nga ato me te bukurat, deri ato me te ngjetheshmet!     -Sa here shikoj e takoj nje vajze, nje grua, nje nene, nje mike, une gjej dicka te bukur tek ato. -Mrekullisht natyra na ka dhene gjithshka te deshirueshme. Fatkeqesisht ne nuk ja kemi kthyer njesoj.                                                                                                                                                                                                                                                         4wbwnaxma0n18ppixaigwwxomtg71qx 2465446 2465444 2022-07-27T19:51:52Z Lindita Abilaj 143848 wikitext text/x-wiki Lindita Abilaj lindur ne 8 Janar 1964 ne Tirane Shqiperi. Ka mbaruar shkollen e mesme: ish "Politeknikumi 7 Nentori" sot "Hari Fulls". Disa thenie nga Lindita Abilaj: -Te lexosh shpirtin e njeriut, eshte sikur te degjosh dhe ndjesh te gjithe tingujt dhe zhurmat e nje pylli, nga ato me te bukurat, deri ato me te ngjetheshmet!     -Sa here shikoj e takoj nje vajze, nje grua, nje nene, nje mike, une gjej dicka te bukur tek ato. -Mrekullisht natyra na ka dhene gjithshka te deshirueshme. Fatkeqesisht ne nuk ja kemi kthyer njesoj.       -I vogel a i madh mekati, nuk ma lan berja e kryqit, as lutja apo vajtja ne kishe! Veçse pendohem deri ne dhimbje.                                                                                                                                                                                                                                                   dojjxenm7t7bwze1c4jrrlfjg2xdzql Prespa e Vogël 0 317831 2465412 2465250 2022-07-27T14:37:51Z Drenisa 112234 Drenisa zhvendosi faqen [[Mala Prespa]] tek [[Prespa e Vogël]] wikitext text/x-wiki [[Skeda:AlbaniaSlavicGroupsTraditional.png|parapamje|Vendndodhja historike e grupeve sllave që banuan në Shqipëri në fillim të shekullit të 20-të.]] [[Skeda:Pustec Multilingual Road Signs.jpg|parapamje|Një tabelë udhëzuese dygjuhëshe në bashkinë Pustec, e shkruar në [[Gjuha shqipe|shqip]] dhe [[Gjuha maqedonase|maqedonisht]]]] '''Mala Prespa''' ([[Gjuha maqedonase|maqedonisht]] dhe [[Gjuha bullgare|bullgarisht]]: Мала Преспа, fjalë për fjalë 'Prespa e Vogël') është një term që përdoret për të treguar një zonë gjeografike në [[Shqipëria|Shqipërinë]] lindore, pjesë e rajonit më të gjerë të [[Prespa|Prespës]]. Ndodhet në bregun perëndimor të [[Liqeni i Prespës|liqenit të Prespës]] përgjatë skajit juglindor të Shqipërisë brenda qarkut më të gjerë të [[Qarku i Korçës|Korçës]] dhe në kufi me bashkitë e [[Pogradeci]]t dhe [[Bashkia Devoll|Devollit]]. Zona është sinonim i [[Bashkia Pustec|Bashkisë Pustec]]. Ajo njihet zyrtarisht si zonë e pakicës maqedonase.<ref>{{Cite web|url=https://minorityrights.org/minorities/macedonians/|title=Macedonians|language=en}}</ref> Sipas Censusit të vitit 2011, në Shqipëri ka rreth 5000 [[Maqedonët e sotëm|maqedonas]], kryesisht në zonën e Mala Prespës, duke përbërë 97% të popullsisë së Bashkisë Pustec.<ref name="Population and Housing Census 2011">{{cite web |title=Population and Housing Census 2011 |url=http://www.instat.gov.al/en/themes/population/publications/books/2012/main-results-of-population-and-housing-census-2011.aspx |publisher=INSTAT (Instituti i Statistikës) |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170803171148/http://www.instat.gov.al/en/themes/population/publications/books/2012/main-results-of-population-and-housing-census-2011.aspx |language=en |archivedate=2017-08-03 }}</ref> Kjo zonë përmban edhe një numër të vogël [[Arumunët|arumune]] dhe [[Bullgarët|bullgarësh]].<ref>Mangalakova, Tanya (2004). Ethnic Bulgarians in Mala Prespa and Golo Brdo. Sofia; International Centre for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR).</ref><ref>Mediapool.bg 14.10.2017, [https://www.mediapool.bg/albaniya-prizna-balgarskoto-natsionalno-maltsinstvo-news270490.html Албания призна българското национално малцинство.]</ref> == Referime == {{reflist}} == Burime == *{{cite web |url=http://www.balcanicaucaso.org/aree/Albania/Albania-and-minorities-21393 |title=Osservatorio balcani e caucaso transeuropa;— Albania and minorities |publisher=www.balcanicaucaso.org |language=en}} [[Kategoria:Gjeografia historike e Shqipërisë]] [[Kategoria:Krahina etnografike shqiptare]] qbwnuypl1e9q31xpqhdhb8f55w8z2kq 2465414 2465412 2022-07-27T14:40:30Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki [[Skeda:AlbaniaSlavicGroupsTraditional.png|parapamje|Vendndodhja historike e grupeve sllave që banuan në Shqipëri në fillim të shekullit të 20-të.]] [[Skeda:Pustec Multilingual Road Signs.jpg|parapamje|Një tabelë udhëzuese dygjuhëshe në bashkinë Pustec, e shkruar në [[Gjuha shqipe|shqip]] dhe [[Gjuha maqedonase|maqedonisht]]]] '''Prespa e Vogël''' ([[Gjuha maqedonase|maqedonisht]] dhe [[Gjuha bullgare|bullgarisht]]:Mala Prespa - Мала Преспа, fjalë për fjalë 'Prespa e Vogël') është një term që përdoret për të treguar një zonë gjeografike në [[Shqipëria|Shqipërinë]] lindore, pjesë e rajonit më të gjerë të [[Prespa|Prespës]]. Ndodhet në bregun perëndimor të [[Liqeni i Prespës|liqenit të Prespës]] përgjatë skajit juglindor të Shqipërisë brenda qarkut më të gjerë të [[Qarku i Korçës|Korçës]] dhe në kufi me bashkitë e [[Pogradeci]]t dhe [[Bashkia Devoll|Devollit]]. Zona është sinonim i [[Bashkia Pustec|Bashkisë Pustec]]. Ajo njihet zyrtarisht si zonë e pakicës maqedonase.<ref>{{Cite web|url=https://minorityrights.org/minorities/macedonians/|title=Macedonians|language=en}}</ref> Sipas Censusit të vitit 2011, në Shqipëri ka rreth 5000 [[Maqedonët e sotëm|maqedonas]], kryesisht në zonën e Mala Prespës, duke përbërë 97% të popullsisë së Bashkisë Pustec.<ref name="Population and Housing Census 2011">{{cite web |title=Population and Housing Census 2011 |url=http://www.instat.gov.al/en/themes/population/publications/books/2012/main-results-of-population-and-housing-census-2011.aspx |publisher=INSTAT (Instituti i Statistikës) |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170803171148/http://www.instat.gov.al/en/themes/population/publications/books/2012/main-results-of-population-and-housing-census-2011.aspx |language=en |archivedate=2017-08-03 }}</ref> Kjo zonë përmban edhe një numër të vogël [[Arumunët|arumune]] dhe [[Bullgarët|bullgarësh]].<ref>Mangalakova, Tanya (2004). Ethnic Bulgarians in Mala Prespa and Golo Brdo. Sofia; International Centre for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR).</ref><ref>Mediapool.bg 14.10.2017, [https://www.mediapool.bg/albaniya-prizna-balgarskoto-natsionalno-maltsinstvo-news270490.html Албания призна българското национално малцинство.]</ref> == Shih edhe == * [[Prespa]] * [[Liqeni i Prespës]] * [[Liqeni i Prespës së Vogël]] == Referime == {{reflist}} == Burime == *{{cite web |url=http://www.balcanicaucaso.org/aree/Albania/Albania-and-minorities-21393 |title=Osservatorio balcani e caucaso transeuropa;— Albania and minorities |publisher=www.balcanicaucaso.org |language=en}} [[Kategoria:Gjeografia historike e Shqipërisë]] [[Kategoria:Krahina etnografike shqiptare]] 0xgjvih9urh2rnxk4rxzfptxbmqd4p6 Mali i Zi (fis) 0 317833 2465509 2465254 2022-07-28T10:12:51Z 46.99.124.53 wikitext text/x-wiki Rajoni i [[Fiset shqiptare|fisit]] '''Mali i Zi''' (i njohur edhe si '''Malziu''') ndodhet në rajonin e [[Kukësi]]t, në [[Shqipëria|Shqipërinë]] verilindore. Gjendet në anën e majtë (jug) të [[Lumi i Drinit|lumit Drin]], përgjatë rrugës së vjetër [[Shkodra|Shkodër]] - [[Prizren]], afër dhjetë kilometra në perëndim të qytetit të Kukësit. Mali i Zi, pavarësisht afërsisë me Kukësin dhe [[Luma|Lumën]], konsiderohet një nga shtatë bajrakët e Pukës; kufizohet me rajonet tradicionale të fisit të [[Thaçi (fis)|Thaçit]] në veri dhe veriperëndim, me [[Hasi]]n përtej Drinit në verilindje, me lumin përtej Drinit të Zi në lindje dhe me [[Mirdita (rajon)|Mirditën]] në jug dhe perëndim. Vendbanimet kryesore të Malit të Zi janë: Kalimashi, Kolshi, Kryemadhi, Shtana, Mëgulla, Shënmëria dhe Shikaj. == Shih edhe == * [[Krahina e Malziut]] == Burimi == * The Tribes of Albania: History, Society and Culture. I.B. Tauris. {{ISBN|978-1784534011}}. [[Kategoria:Gjeografia historike e Shqipërisë]] [[Kategoria:Fise në Shqipëri]] [[Kategoria:Krahina shqiptare]] [[Kategoria:Krahina etnografike shqiptare]] 0xfephciil5bscu105l247f4qjllfbw Shkolla e famullisë 0 317858 2465394 2022-07-27T12:30:03Z Drenisa 112234 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:en:Special:Redirect/revision/1098854629|Parochial school]]" wikitext text/x-wiki '''Shkolla e famullisë''' është një lloj shkollë [[Shkolla jopublike|private]] fillore ose e mesme e lidhur me një organizim fetar, dhe kurrikula e së cilës përfshin [[Edukimi fetar|arsimin e përgjithshëm fetar]] përveç lëndëve laike, të tilla si shkenca, [[matematika]] dhe artet gjuhësore. == Përmbledhje == Fjala ''[[wiktionary:parochial|famullie]]'' vjen nga e njëjta rrënjë si "famulli", dhe shkollat famullitare fillimisht ishin krahu arsimor i kishës së famullisë lokale. Shkollat e krishtera famullitare quhen "shkolla kishtare" ose "shkolla të krishtera". Në [[Ontario]], shkollat famullitare quhen "shkolla të veçanta".  Numri i shkollave të famullisë në të kaluarën, sidomos në mesjetë, ka qenë shumë më i madh ndërsa me kalimin e viteve është reduktuar shumë. Përveç shkollave të drejtuara nga organizata të krishtera, ka edhe shkolla fetare të lidhura me grupe hebreje, myslimane dhe grupe të tjera; megjithatë, këto zakonisht nuk quhen "famullitare ose parokiale" për shkak të lidhjes historike të termit me famullitë e krishtera. == Shih edhe == * [[Shkollat e katedraleve|Cathedral school]] * [[Medreseja|Madrasa]] * [[Skolastika]] * [[Edukimi fetar]] * [[Arsimi kombëtar]] * Lazerson, Marvin. "Understanding American Catholic Educational History," ''History of Education Quarterly'' 1977 17(3): 297-317 [https://www.jstor.org/stable/367880 in JSTOR] * Perko, F. Michael. "Religious Schooling In America: An Historiographic Reflection," ''History of Education Quarterly'' 2000 40(3): 320-338 [https://www.jstor.org/stable/369556 in JSTOR] * Raiche, C.S.J., Annabelle, and Ann Marie Biermaier, O.S.B. ''They Came to Teach: The Story of Sisters Who Taught in Parochial Schools and Their Contribution to Elementary Education in Minnesota'' (St. Cloud, Minnesota: North Star Press, 1994)271pp. * Walch, Timothy. ''Parish School: American Catholic Parochial Education from Colonial Times to the Present,'' (New York: Crossroad, 1996) 301 pp. 9w9xjtpyjy4bcevsaxce2ify80iq0nu 2465395 2465394 2022-07-27T12:32:15Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki '''Shkolla e famullisë''' është një lloj shkollë [[Shkolla jopublike|private]] fillore ose e mesme e lidhur me një organizim fetar, dhe kurrikula e së cilës përfshin [[Edukimi fetar|arsimin e përgjithshëm fetar]] përveç lëndëve laike, të tilla si shkenca, [[matematika]] dhe artet gjuhësore. == Përmbledhje == Fjala ''[[wiktionary:parochial|famullie]]'' vjen nga e njëjta rrënjë si "famulli", dhe shkollat famullitare fillimisht ishin krahu arsimor i kishës së famullisë lokale. Shkollat e krishtera famullitare quhen "shkolla kishtare" ose "shkolla të krishtera". Në [[Ontario]], shkollat famullitare quhen "shkolla të veçanta".  Numri i shkollave të famullisë në të kaluarën, sidomos në mesjetë, ka qenë shumë më i madh ndërsa me kalimin e viteve është reduktuar shumë. Përveç shkollave të drejtuara nga organizata të krishtera, ka edhe shkolla fetare të lidhura me grupe hebreje, myslimane dhe grupe të tjera; megjithatë, këto zakonisht nuk quhen "famullitare ose parokiale" për shkak të lidhjes historike të termit me famullitë e krishtera. == Shih edhe == * [[Shkolla]] * [[Skolastika]] * [[Medreseja]] * [[Edukimi fetar]] * [[Arsimi kombëtar]] * [[Shkollat e katedraleve]] == Literatura == * Lazerson, Marvin. "Understanding American Catholic Educational History," ''History of Education Quarterly'' 1977 17(3): 297-317 [https://www.jstor.org/stable/367880 in JSTOR] * Perko, F. Michael. "Religious Schooling In America: An Historiographic Reflection," ''History of Education Quarterly'' 2000 40(3): 320-338 [https://www.jstor.org/stable/369556 in JSTOR] * Raiche, C.S.J., Annabelle, and Ann Marie Biermaier, O.S.B. ''They Came to Teach: The Story of Sisters Who Taught in Parochial Schools and Their Contribution to Elementary Education in Minnesota'' (St. Cloud, Minnesota: North Star Press, 1994)271pp. * Walch, Timothy. ''Parish School: American Catholic Parochial Education from Colonial Times to the Present,'' (New York: Crossroad, 1996) 301 pp. ncv30knjvnzvvtu4tyt4cw1t1gczkd6 Përdoruesi diskutim:Sansarah8 3 317859 2465401 2022-07-27T14:07:04Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=Sansarah8}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 27 korrik 2022 16:07 (CEST) 2my4tulv2cy9kgk54dhwvth47aqg3dq Marka gjermane 0 317860 2465402 2022-07-27T14:10:31Z Drenisa 112234 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:en:Special:Redirect/revision/1100175646|Deutsche Mark]]" wikitext text/x-wiki '''Marka gjermane''' ([[Gjuha angleze|Anglisht]] : German m''ark''), shkurtuar " '''DM''' " ose " '''D-Mark''', ishte [[Deviza|monedha]] zyrtare e [[Gjermania Perëndimore|Gjermanisë Perëndimore]] nga viti 1948 deri në 1990 dhe më vonë e [[Gjermania|Gjermanisë]] së bashkuar nga viti 1990 deri në adoptimin e [[Euro|euros]] në 2002. Në anglisht, zakonisht quhej " '''marka gjermane''' " ( /ˈ d ɔɪ tʃ m ɑːr k / ). Një markë gjermane ndahej në 100 pfenniga . Ajo u lëshua për herë të parë nën pushtimin aleat në 1948 për të zëvendësuar Reichsmark dhe shërbeu si monedha zyrtare [[Gjermania|e Republikës Federale të Gjermanisë që]] nga themelimi i saj. Më 31 dhjetor 1998, [[Këshilli i Bashkimit Evropian]] caktoi kursin e pakthyeshëm të këmbimit, në fuqi më 1 janar 1999, për markën gjermane në euro si DM&nbsp;1,95583 = 1 €. <ref>{{Cite web|date=1999-01-01|title=Determination of the euro conversion rates|url=http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201214918/http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|archive-date=2007-12-01|access-date=2008-02-20|publisher=[[European Central Bank]]}}</ref> Në vitin 1999, marka gjermane u zëvendësua nga euro; [[Monedha|monedhat]] dhe [[Banknota|kartëmonedhat]] e tij mbetën në qarkullim, të përcaktuara në euro, deri në prezantimin e kartëmonedhave dhe monedhave euro më 1 janar 2002. Marka gjermane pushoi së qeni mjet ligjor menjëherë me futjen e euros, në ndryshim nga vendet e tjera të [[Eurozona|eurozonës]], ku euro dhe monedha e trashëguar qarkulluan krah për krah deri në dy muaj. Monedhat dhe kartëmonedhat e markave vazhduan të pranoheshin si forma të vlefshme pagese në Gjermani deri më 28 shkurt 2002. [[Deutsche Bundesbank]] ka garantuar që të gjitha markat gjermane në formën e parave të gatshme mund të shndërrohen në euro për një kohë të pacaktuar, dhe një mund ta bëjë këtë personalisht në çdo degë të Bundesbank në Gjermani. Kartëmonedhat dhe monedhat madje mund të dërgohen në Bundesbank me postë. <ref>{{Cite web|title=Exchanging DM for euro|url=http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150103205121/http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|archive-date=2015-01-03|access-date=2015-01-04|publisher=[[Bundesbank]]}}</ref> Në vitin 2012, u vlerësua se rreth 13.2 miliardë marka ishin në qarkullim, me një sondazh nga viti 2011 që tregonte një shumicë të ngushtë të gjermanëve që favorizonin rivendosjen e monedhës (megjithëse vetëm një pakicë besonte se kjo do të sillte ndonjë përfitim ekonomik). <ref>{{Cite web|date=19 July 2012|title=Why are Germans still using the deutsche mark?|url=http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141213041942/http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|archive-date=13 December 2014|access-date=27 April 2018|website=theweek.com}}</ref> <ref>{{Cite web|date=2011-10-05|title=Most Germans want Deutsche mark back, poll shows|url=https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200521233900/https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|archive-date=2020-05-21|access-date=2021-09-24|website=reuters.com}}</ref> Monedhat e para të markës gjermane u emetuan nga Banka gjermane Länder në 1948 dhe 1949. Nga viti 1950, mbi monedhat u shfaq mbishkrimi ''Bundesrepublik Deutschland'' (Republika Federale e Gjermanisë). Këto monedha u emetuan në prerjet 1pf, 2pf, 5pf, 10pf dhe 50pf. Monedhat 1pf dhe 2pf ishin prerë me çelik të veshur me bronz (megjithëse gjatë disa viteve 2pf u emetua në bronz të ngurtë) ndërsa 5pf dhe 10pf ishin çeliku të veshur me bronz dhe 50-pfennig ishte në cupronikel . Në vitin 1950, cupronikel DM&nbsp;Janë lëshuar 1 monedhë, ndërsa një kuronikel DM&nbsp;2 dhe një argjend 0,625 DM&nbsp;5 u liruan në 1951. Kupronikeli zëvendësoi argjendin në DM&nbsp;5 në 1975. DM&nbsp;2 dhe DM&nbsp;5 monedha janë përdorur shpesh për tema përkujtimore, megjithëse zakonisht vetëm dizajni gjenerik për DM5 është menduar për qarkullim. Përkujtimore DM argjendi&nbsp;Janë emetuar edhe 10 monedha të cilat në mënyrë periodike kanë gjetur rrugën në qarkullim. Ndryshe nga vendet e tjera evropiane, Gjermania ruajti përdorimin e monedhave më të vogla (1pf dhe 2pf) deri në miratimin e euros. [[Skeda:Deutsche_Mark(Gold-2001).jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg/220px-Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg|parapamje| Pamja e përparme e emetimit special të arit të vitit 2001 të monedhës DM1]] == Shiko gjithashtu == * [[Euro]] * [[Kosova dhe euro]] * [[Mali i Zi dhe euro]] * [[Ekonomia e Gjermanisë]] * [[Monedhat Euro Gjermane|Monedhat gjermane euro]] * [[Banka Qendrore e Kosovës]] * [[Banka e Shtetit Shqipëtar (Tiranë)]] 34rvzb3rpb8zj8krjrhx75fl2kf5j7j 2465403 2465402 2022-07-27T14:11:00Z Drenisa 112234 Drenisa zhvendosi faqen [[Deutsche Mark]] tek [[Marka gjermane]] wikitext text/x-wiki '''Marka gjermane''' ([[Gjuha angleze|Anglisht]] : German m''ark''), shkurtuar " '''DM''' " ose " '''D-Mark''', ishte [[Deviza|monedha]] zyrtare e [[Gjermania Perëndimore|Gjermanisë Perëndimore]] nga viti 1948 deri në 1990 dhe më vonë e [[Gjermania|Gjermanisë]] së bashkuar nga viti 1990 deri në adoptimin e [[Euro|euros]] në 2002. Në anglisht, zakonisht quhej " '''marka gjermane''' " ( /ˈ d ɔɪ tʃ m ɑːr k / ). Një markë gjermane ndahej në 100 pfenniga . Ajo u lëshua për herë të parë nën pushtimin aleat në 1948 për të zëvendësuar Reichsmark dhe shërbeu si monedha zyrtare [[Gjermania|e Republikës Federale të Gjermanisë që]] nga themelimi i saj. Më 31 dhjetor 1998, [[Këshilli i Bashkimit Evropian]] caktoi kursin e pakthyeshëm të këmbimit, në fuqi më 1 janar 1999, për markën gjermane në euro si DM&nbsp;1,95583 = 1 €. <ref>{{Cite web|date=1999-01-01|title=Determination of the euro conversion rates|url=http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201214918/http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|archive-date=2007-12-01|access-date=2008-02-20|publisher=[[European Central Bank]]}}</ref> Në vitin 1999, marka gjermane u zëvendësua nga euro; [[Monedha|monedhat]] dhe [[Banknota|kartëmonedhat]] e tij mbetën në qarkullim, të përcaktuara në euro, deri në prezantimin e kartëmonedhave dhe monedhave euro më 1 janar 2002. Marka gjermane pushoi së qeni mjet ligjor menjëherë me futjen e euros, në ndryshim nga vendet e tjera të [[Eurozona|eurozonës]], ku euro dhe monedha e trashëguar qarkulluan krah për krah deri në dy muaj. Monedhat dhe kartëmonedhat e markave vazhduan të pranoheshin si forma të vlefshme pagese në Gjermani deri më 28 shkurt 2002. [[Deutsche Bundesbank]] ka garantuar që të gjitha markat gjermane në formën e parave të gatshme mund të shndërrohen në euro për një kohë të pacaktuar, dhe një mund ta bëjë këtë personalisht në çdo degë të Bundesbank në Gjermani. Kartëmonedhat dhe monedhat madje mund të dërgohen në Bundesbank me postë. <ref>{{Cite web|title=Exchanging DM for euro|url=http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150103205121/http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|archive-date=2015-01-03|access-date=2015-01-04|publisher=[[Bundesbank]]}}</ref> Në vitin 2012, u vlerësua se rreth 13.2 miliardë marka ishin në qarkullim, me një sondazh nga viti 2011 që tregonte një shumicë të ngushtë të gjermanëve që favorizonin rivendosjen e monedhës (megjithëse vetëm një pakicë besonte se kjo do të sillte ndonjë përfitim ekonomik). <ref>{{Cite web|date=19 July 2012|title=Why are Germans still using the deutsche mark?|url=http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141213041942/http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|archive-date=13 December 2014|access-date=27 April 2018|website=theweek.com}}</ref> <ref>{{Cite web|date=2011-10-05|title=Most Germans want Deutsche mark back, poll shows|url=https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200521233900/https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|archive-date=2020-05-21|access-date=2021-09-24|website=reuters.com}}</ref> Monedhat e para të markës gjermane u emetuan nga Banka gjermane Länder në 1948 dhe 1949. Nga viti 1950, mbi monedhat u shfaq mbishkrimi ''Bundesrepublik Deutschland'' (Republika Federale e Gjermanisë). Këto monedha u emetuan në prerjet 1pf, 2pf, 5pf, 10pf dhe 50pf. Monedhat 1pf dhe 2pf ishin prerë me çelik të veshur me bronz (megjithëse gjatë disa viteve 2pf u emetua në bronz të ngurtë) ndërsa 5pf dhe 10pf ishin çeliku të veshur me bronz dhe 50-pfennig ishte në cupronikel . Në vitin 1950, cupronikel DM&nbsp;Janë lëshuar 1 monedhë, ndërsa një kuronikel DM&nbsp;2 dhe një argjend 0,625 DM&nbsp;5 u liruan në 1951. Kupronikeli zëvendësoi argjendin në DM&nbsp;5 në 1975. DM&nbsp;2 dhe DM&nbsp;5 monedha janë përdorur shpesh për tema përkujtimore, megjithëse zakonisht vetëm dizajni gjenerik për DM5 është menduar për qarkullim. Përkujtimore DM argjendi&nbsp;Janë emetuar edhe 10 monedha të cilat në mënyrë periodike kanë gjetur rrugën në qarkullim. Ndryshe nga vendet e tjera evropiane, Gjermania ruajti përdorimin e monedhave më të vogla (1pf dhe 2pf) deri në miratimin e euros. [[Skeda:Deutsche_Mark(Gold-2001).jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg/220px-Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg|parapamje| Pamja e përparme e emetimit special të arit të vitit 2001 të monedhës DM1]] == Shiko gjithashtu == * [[Euro]] * [[Kosova dhe euro]] * [[Mali i Zi dhe euro]] * [[Ekonomia e Gjermanisë]] * [[Monedhat Euro Gjermane|Monedhat gjermane euro]] * [[Banka Qendrore e Kosovës]] * [[Banka e Shtetit Shqipëtar (Tiranë)]] 34rvzb3rpb8zj8krjrhx75fl2kf5j7j 2465405 2465403 2022-07-27T14:11:53Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki '''Marka gjermane''' ([[Gjuha angleze|Anglisht]] : German m''ark''), shkurtuar " '''DM''' " ose " '''D-Mark''', ishte [[Deviza|monedha]] zyrtare e [[Gjermania Perëndimore|Gjermanisë Perëndimore]] nga viti 1948 deri në 1990 dhe më vonë e [[Gjermania|Gjermanisë]] së bashkuar nga viti 1990 deri në adoptimin e [[Euro|euros]] në 2002. Në anglisht, zakonisht quhej " '''marka gjermane'''". Një markë gjermane ndahej në 100 pfenniga . == Përmbledhje == Ajo u lëshua për herë të parë nën pushtimin aleat në 1948 për të zëvendësuar Reichsmark dhe shërbeu si monedha zyrtare [[Gjermania|e Republikës Federale të Gjermanisë që]] nga themelimi i saj. Më 31 dhjetor 1998, [[Këshilli i Bashkimit Evropian]] caktoi kursin e pakthyeshëm të këmbimit, në fuqi më 1 janar 1999, për markën gjermane në euro si DM&nbsp;1,95583 = 1 €. <ref>{{Cite web|date=1999-01-01|title=Determination of the euro conversion rates|url=http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201214918/http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|archive-date=2007-12-01|access-date=2008-02-20|publisher=[[European Central Bank]]}}</ref> Në vitin 1999, marka gjermane u zëvendësua nga euro; [[Monedha|monedhat]] dhe [[Banknota|kartëmonedhat]] e tij mbetën në qarkullim, të përcaktuara në euro, deri në prezantimin e kartëmonedhave dhe monedhave euro më 1 janar 2002. Marka gjermane pushoi së qeni mjet ligjor menjëherë me futjen e euros, në ndryshim nga vendet e tjera të [[Eurozona|eurozonës]], ku euro dhe monedha e trashëguar qarkulluan krah për krah deri në dy muaj. Monedhat dhe kartëmonedhat e markave vazhduan të pranoheshin si forma të vlefshme pagese në Gjermani deri më 28 shkurt 2002. [[Deutsche Bundesbank]] ka garantuar që të gjitha markat gjermane në formën e parave të gatshme mund të shndërrohen në euro për një kohë të pacaktuar, dhe një mund ta bëjë këtë personalisht në çdo degë të Bundesbank në Gjermani. Kartëmonedhat dhe monedhat madje mund të dërgohen në Bundesbank me postë. <ref>{{Cite web|title=Exchanging DM for euro|url=http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150103205121/http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|archive-date=2015-01-03|access-date=2015-01-04|publisher=[[Bundesbank]]}}</ref> Në vitin 2012, u vlerësua se rreth 13.2 miliardë marka ishin në qarkullim, me një sondazh nga viti 2011 që tregonte një shumicë të ngushtë të gjermanëve që favorizonin rivendosjen e monedhës (megjithëse vetëm një pakicë besonte se kjo do të sillte ndonjë përfitim ekonomik). <ref>{{Cite web|date=19 July 2012|title=Why are Germans still using the deutsche mark?|url=http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141213041942/http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|archive-date=13 December 2014|access-date=27 April 2018|website=theweek.com}}</ref> <ref>{{Cite web|date=2011-10-05|title=Most Germans want Deutsche mark back, poll shows|url=https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200521233900/https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|archive-date=2020-05-21|access-date=2021-09-24|website=reuters.com}}</ref> Monedhat e para të markës gjermane u emetuan nga Banka gjermane Länder në 1948 dhe 1949. Nga viti 1950, mbi monedhat u shfaq mbishkrimi ''Bundesrepublik Deutschland'' (Republika Federale e Gjermanisë). Këto monedha u emetuan në prerjet 1pf, 2pf, 5pf, 10pf dhe 50pf. Monedhat 1pf dhe 2pf ishin prerë me çelik të veshur me bronz (megjithëse gjatë disa viteve 2pf u emetua në bronz të ngurtë) ndërsa 5pf dhe 10pf ishin çeliku të veshur me bronz dhe 50-pfennig ishte në cupronikel . Në vitin 1950, cupronikel DM&nbsp;Janë lëshuar 1 monedhë, ndërsa një kuronikel DM&nbsp;2 dhe një argjend 0,625 DM&nbsp;5 u liruan në 1951. Kupronikeli zëvendësoi argjendin në DM&nbsp;5 në 1975. DM&nbsp;2 dhe DM&nbsp;5 monedha janë përdorur shpesh për tema përkujtimore, megjithëse zakonisht vetëm dizajni gjenerik për DM5 është menduar për qarkullim. Përkujtimore DM argjendi&nbsp;Janë emetuar edhe 10 monedha të cilat në mënyrë periodike kanë gjetur rrugën në qarkullim. Ndryshe nga vendet e tjera evropiane, Gjermania ruajti përdorimin e monedhave më të vogla (1pf dhe 2pf) deri në miratimin e euros. [[Skeda:Deutsche_Mark(Gold-2001).jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg/220px-Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg|parapamje| Pamja e përparme e emetimit special të arit të vitit 2001 të monedhës DM1]] == Shiko gjithashtu == * [[Euro]] * [[Kosova dhe euro]] * [[Mali i Zi dhe euro]] * [[Ekonomia e Gjermanisë]] * [[Monedhat Euro Gjermane|Monedhat gjermane euro]] * [[Banka Qendrore e Kosovës]] * [[Banka e Shtetit Shqipëtar (Tiranë)]] 1ilkjhohtqnjlc3ah05y2fver9d8c2b 2465406 2465405 2022-07-27T14:15:19Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki [[File:GIF of Series 4 of Deutsche Mark Banknotes.gif|thumb|Deutsche Mark Banknotes]] '''Marka gjermane''' ({{lang-de|Deutsche Mark}}; [[Gjuha angleze|Anglisht]] : ''German mark''), shkurtuar " '''DM''' " ose " '''D-Mark''', ishte [[Deviza|monedha]] zyrtare e [[Gjermania Perëndimore|Gjermanisë Perëndimore]] nga viti 1948 deri në 1990 dhe më vonë e [[Gjermania|Gjermanisë]] së bashkuar nga viti 1990 deri në adoptimin e [[Euro|euros]] në 2002. Në anglisht, zakonisht quhej " '''marka gjermane'''". Një markë gjermane ndahej në 100 pfenniga . == Përmbledhje == Ajo u lëshua për herë të parë nën pushtimin aleat në 1948 për të zëvendësuar Reichsmark dhe shërbeu si monedha zyrtare [[Gjermania|e Republikës Federale të Gjermanisë që]] nga themelimi i saj. Më 31 dhjetor 1998, [[Këshilli i Bashkimit Evropian]] caktoi kursin e pakthyeshëm të këmbimit, në fuqi më 1 janar 1999, për markën gjermane në euro si DM&nbsp;1,95583 = 1 €. <ref>{{Cite web|date=1999-01-01|title=Determination of the euro conversion rates|url=http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201214918/http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|archive-date=2007-12-01|access-date=2008-02-20|publisher=[[European Central Bank]]}}</ref> Në vitin 1999, marka gjermane u zëvendësua nga euro; [[Monedha|monedhat]] dhe [[Banknota|kartëmonedhat]] e tij mbetën në qarkullim, të përcaktuara në euro, deri në prezantimin e kartëmonedhave dhe monedhave euro më 1 janar 2002. Marka gjermane pushoi së qeni mjet ligjor menjëherë me futjen e euros, në ndryshim nga vendet e tjera të [[Eurozona|eurozonës]], ku euro dhe monedha e trashëguar qarkulluan krah për krah deri në dy muaj. Monedhat dhe kartëmonedhat e markave vazhduan të pranoheshin si forma të vlefshme pagese në Gjermani deri më 28 shkurt 2002. [[Deutsche Bundesbank]] ka garantuar që të gjitha markat gjermane në formën e parave të gatshme mund të shndërrohen në euro për një kohë të pacaktuar, dhe një mund ta bëjë këtë personalisht në çdo degë të Bundesbank në Gjermani. Kartëmonedhat dhe monedhat madje mund të dërgohen në Bundesbank me postë. <ref>{{Cite web|title=Exchanging DM for euro|url=http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150103205121/http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|archive-date=2015-01-03|access-date=2015-01-04|publisher=[[Bundesbank]]}}</ref> Në vitin 2012, u vlerësua se rreth 13.2 miliardë marka ishin në qarkullim, me një sondazh nga viti 2011 që tregonte një shumicë të ngushtë të gjermanëve që favorizonin rivendosjen e monedhës (megjithëse vetëm një pakicë besonte se kjo do të sillte ndonjë përfitim ekonomik). <ref>{{Cite web|date=19 July 2012|title=Why are Germans still using the deutsche mark?|url=http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141213041942/http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|archive-date=13 December 2014|access-date=27 April 2018|website=theweek.com}}</ref> <ref>{{Cite web|date=2011-10-05|title=Most Germans want Deutsche mark back, poll shows|url=https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200521233900/https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|archive-date=2020-05-21|access-date=2021-09-24|website=reuters.com}}</ref> Monedhat e para të markës gjermane u emetuan nga Banka gjermane Länder në 1948 dhe 1949. Nga viti 1950, mbi monedhat u shfaq mbishkrimi ''Bundesrepublik Deutschland'' (Republika Federale e Gjermanisë). Këto monedha u emetuan në prerjet 1pf, 2pf, 5pf, 10pf dhe 50pf. Monedhat 1pf dhe 2pf ishin prerë me çelik të veshur me bronz (megjithëse gjatë disa viteve 2pf u emetua në bronz të ngurtë) ndërsa 5pf dhe 10pf ishin çeliku të veshur me bronz dhe 50-pfennig ishte në cupronikel . Në vitin 1950, cupronikel DM&nbsp;Janë lëshuar 1 monedhë, ndërsa një kuronikel DM&nbsp;2 dhe një argjend 0,625 DM&nbsp;5 u liruan në 1951. Kupronikeli zëvendësoi argjendin në DM&nbsp;5 në 1975. DM&nbsp;2 dhe DM&nbsp;5 monedha janë përdorur shpesh për tema përkujtimore, megjithëse zakonisht vetëm dizajni gjenerik për DM5 është menduar për qarkullim. Përkujtimore DM argjendi&nbsp;Janë emetuar edhe 10 monedha të cilat në mënyrë periodike kanë gjetur rrugën në qarkullim. Ndryshe nga vendet e tjera evropiane, Gjermania ruajti përdorimin e monedhave më të vogla (1pf dhe 2pf) deri në miratimin e euros. [[Skeda:Deutsche_Mark(Gold-2001).jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg/220px-Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg|parapamje| Pamja e përparme e emetimit special të arit të vitit 2001 të monedhës DM1]] == Shiko gjithashtu == * [[Euro]] * [[Kosova dhe euro]] * [[Mali i Zi dhe euro]] * [[Ekonomia e Gjermanisë]] * [[Monedhat Euro Gjermane|Monedhat gjermane euro]] * [[Banka Qendrore e Kosovës]] * [[Banka e Shtetit Shqipëtar (Tiranë)]] == Referime == b9tlsajp0wyjv3cwo5xukimj5ttplv9 2465409 2465406 2022-07-27T14:26:15Z Drenisa 112234 /* Shiko gjithashtu */ wikitext text/x-wiki [[File:GIF of Series 4 of Deutsche Mark Banknotes.gif|thumb|Deutsche Mark Banknotes]] '''Marka gjermane''' ({{lang-de|Deutsche Mark}}; [[Gjuha angleze|Anglisht]] : ''German mark''), shkurtuar " '''DM''' " ose " '''D-Mark''', ishte [[Deviza|monedha]] zyrtare e [[Gjermania Perëndimore|Gjermanisë Perëndimore]] nga viti 1948 deri në 1990 dhe më vonë e [[Gjermania|Gjermanisë]] së bashkuar nga viti 1990 deri në adoptimin e [[Euro|euros]] në 2002. Në anglisht, zakonisht quhej " '''marka gjermane'''". Një markë gjermane ndahej në 100 pfenniga . == Përmbledhje == Ajo u lëshua për herë të parë nën pushtimin aleat në 1948 për të zëvendësuar Reichsmark dhe shërbeu si monedha zyrtare [[Gjermania|e Republikës Federale të Gjermanisë që]] nga themelimi i saj. Më 31 dhjetor 1998, [[Këshilli i Bashkimit Evropian]] caktoi kursin e pakthyeshëm të këmbimit, në fuqi më 1 janar 1999, për markën gjermane në euro si DM&nbsp;1,95583 = 1 €. <ref>{{Cite web|date=1999-01-01|title=Determination of the euro conversion rates|url=http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201214918/http://www.ecb.int/press/pr/date/1998/html/pr981231_2.en.html|archive-date=2007-12-01|access-date=2008-02-20|publisher=[[European Central Bank]]}}</ref> Në vitin 1999, marka gjermane u zëvendësua nga euro; [[Monedha|monedhat]] dhe [[Banknota|kartëmonedhat]] e tij mbetën në qarkullim, të përcaktuara në euro, deri në prezantimin e kartëmonedhave dhe monedhave euro më 1 janar 2002. Marka gjermane pushoi së qeni mjet ligjor menjëherë me futjen e euros, në ndryshim nga vendet e tjera të [[Eurozona|eurozonës]], ku euro dhe monedha e trashëguar qarkulluan krah për krah deri në dy muaj. Monedhat dhe kartëmonedhat e markave vazhduan të pranoheshin si forma të vlefshme pagese në Gjermani deri më 28 shkurt 2002. [[Deutsche Bundesbank]] ka garantuar që të gjitha markat gjermane në formën e parave të gatshme mund të shndërrohen në euro për një kohë të pacaktuar, dhe një mund ta bëjë këtë personalisht në çdo degë të Bundesbank në Gjermani. Kartëmonedhat dhe monedhat madje mund të dërgohen në Bundesbank me postë. <ref>{{Cite web|title=Exchanging DM for euro|url=http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150103205121/http://www.bundesbank.de/Redaktion/EN/Standardartikel/Tasks/Cash_management/free_exchange_dm_euro.html|archive-date=2015-01-03|access-date=2015-01-04|publisher=[[Bundesbank]]}}</ref> Në vitin 2012, u vlerësua se rreth 13.2 miliardë marka ishin në qarkullim, me një sondazh nga viti 2011 që tregonte një shumicë të ngushtë të gjermanëve që favorizonin rivendosjen e monedhës (megjithëse vetëm një pakicë besonte se kjo do të sillte ndonjë përfitim ekonomik). <ref>{{Cite web|date=19 July 2012|title=Why are Germans still using the deutsche mark?|url=http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141213041942/http://theweek.com/article/index/230830/why-are-germans-still-using-the-deutsche-mark|archive-date=13 December 2014|access-date=27 April 2018|website=theweek.com}}</ref> <ref>{{Cite web|date=2011-10-05|title=Most Germans want Deutsche mark back, poll shows|url=https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200521233900/https://www.reuters.com/article/us-eurozone-germany-mark-idUSTRE7941M320111005|archive-date=2020-05-21|access-date=2021-09-24|website=reuters.com}}</ref> Monedhat e para të markës gjermane u emetuan nga Banka gjermane Länder në 1948 dhe 1949. Nga viti 1950, mbi monedhat u shfaq mbishkrimi ''Bundesrepublik Deutschland'' (Republika Federale e Gjermanisë). Këto monedha u emetuan në prerjet 1pf, 2pf, 5pf, 10pf dhe 50pf. Monedhat 1pf dhe 2pf ishin prerë me çelik të veshur me bronz (megjithëse gjatë disa viteve 2pf u emetua në bronz të ngurtë) ndërsa 5pf dhe 10pf ishin çeliku të veshur me bronz dhe 50-pfennig ishte në cupronikel . Në vitin 1950, cupronikel DM&nbsp;Janë lëshuar 1 monedhë, ndërsa një kuronikel DM&nbsp;2 dhe një argjend 0,625 DM&nbsp;5 u liruan në 1951. Kupronikeli zëvendësoi argjendin në DM&nbsp;5 në 1975. DM&nbsp;2 dhe DM&nbsp;5 monedha janë përdorur shpesh për tema përkujtimore, megjithëse zakonisht vetëm dizajni gjenerik për DM5 është menduar për qarkullim. Përkujtimore DM argjendi&nbsp;Janë emetuar edhe 10 monedha të cilat në mënyrë periodike kanë gjetur rrugën në qarkullim. Ndryshe nga vendet e tjera evropiane, Gjermania ruajti përdorimin e monedhave më të vogla (1pf dhe 2pf) deri në miratimin e euros. [[Skeda:Deutsche_Mark(Gold-2001).jpg|lidhja=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg/220px-Deutsche_Mark%28Gold-2001%29.jpg|parapamje| Pamja e përparme e emetimit special të arit të vitit 2001 të monedhës DM1]] == Shiko gjithashtu == * [[Euro]] * [[Leku shqiptar]] * [[Kosova dhe euro]] * [[Mali i Zi dhe euro]] * [[Ekonomia e Gjermanisë]] * [[Monedhat Euro Gjermane|Monedhat gjermane euro]] * [[Banka Qendrore e Kosovës]] * [[Banka e Shtetit Shqipëtar (Tiranë)]] == Referime == 75m7zccrkuwkux1gytdglsdhimchrwf Deutsche Mark 0 317861 2465404 2022-07-27T14:11:00Z Drenisa 112234 Drenisa zhvendosi faqen [[Deutsche Mark]] tek [[Marka gjermane]] wikitext text/x-wiki #RIDREJTO [[Marka gjermane]] 1xpw6azliuaf2k6xlqrczhmjf9p49jg Banknota euro 0 317862 2465411 2022-07-27T14:36:15Z Drenisa 112234 Përcjellim te [[Kartëmonedhat Euro]] wikitext text/x-wiki #RIDREJTO [[Kartëmonedhat Euro]] grvt4pzd8tg4mjnsoh008nnjfwhgb4b Mala Prespa 0 317863 2465413 2022-07-27T14:37:51Z Drenisa 112234 Drenisa zhvendosi faqen [[Mala Prespa]] tek [[Prespa e Vogël]] wikitext text/x-wiki #RIDREJTO [[Prespa e Vogël]] htnvdnggxoh8mszm1gw87n2nocihdji Branko Cvejić 0 317864 2465425 2022-07-27T18:59:44Z 2A02:2F01:791C:5000:5028:1A38:F987:B2A9 Faqe e re: '''Branko Cvejić''' (lindur më [[25 gusht]] [[1946]] në [[Beograd]] dhe vdiq më [[26 korrik]] [[2022]] në [[Beograd]]) ishte një aktor serb. Ai u shfaq në më shumë se njëqind filma nga viti [[1962]] e tutje. [[File:Бранко Цвејић.jpeg]] Cvejić ishte drejtor i Teatrit të Dramës Jugosllave. wikitext text/x-wiki '''Branko Cvejić''' (lindur më [[25 gusht]] [[1946]] në [[Beograd]] dhe vdiq më [[26 korrik]] [[2022]] në [[Beograd]]) ishte një aktor serb. Ai u shfaq në më shumë se njëqind filma nga viti [[1962]] e tutje. [[File:Бранко Цвејић.jpeg]] Cvejić ishte drejtor i Teatrit të Dramës Jugosllave. 270j6s3cyookahz7c2lhvkcle4zvb8m 2465426 2465425 2022-07-27T19:02:51Z 2A02:2F01:791C:5000:5028:1A38:F987:B2A9 [[Kategoria:Lindje 1946]] [[Kategoria:Vdekje 2022]] [[Kategoria:Aktorë serbë]] wikitext text/x-wiki '''Branko Cvejić''' (lindur më [[25 gusht]] [[1946]] në [[Beograd]] dhe vdiq më [[26 korrik]] [[2022]] në [[Beograd]]) ishte një aktor serb. Ai u shfaq në më shumë se njëqind filma nga viti [[1962]] e tutje. [[File:Бранко Цвејић.jpeg]] Cvejić ishte drejtor i Teatrit të Dramës Jugosllave. {{DEFAULTSORT:Cvejić, Branko}} [[Kategoria:Lindje 1946]] [[Kategoria:Vdekje 2022]] [[Kategoria:Aktorë serbë]] [[en:Branko Cvejić]] [[simple:Branko Cvejić]] [[sr:Бранко Цвејић]] [[sh:Branko Cvejić]] [[tr:Branko Cvejić]] [[arz:برانكو كڤيچيك]] kfz2b5ttptkchs3az19r0d8cilher55 2465484 2465426 2022-07-27T23:33:16Z EmausBot 19029 Bot: Migrating 6 interwiki links, now provided by [[Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] on [[d:Q299970]] wikitext text/x-wiki '''Branko Cvejić''' (lindur më [[25 gusht]] [[1946]] në [[Beograd]] dhe vdiq më [[26 korrik]] [[2022]] në [[Beograd]]) ishte një aktor serb. Ai u shfaq në më shumë se njëqind filma nga viti [[1962]] e tutje. [[File:Бранко Цвејић.jpeg]] Cvejić ishte drejtor i Teatrit të Dramës Jugosllave. {{DEFAULTSORT:Cvejić, Branko}} [[Kategoria:Lindje 1946]] [[Kategoria:Vdekje 2022]] [[Kategoria:Aktorë serbë]] ar5k80vmhkcv0yimf4zkd92ahcfyvvd Ferronikeli 0 317865 2465451 2022-07-27T20:24:41Z 37.35.67.14 Faqe e re: [[File:New Co Ferronikeli.jpg|thumb|Ferronikeli në Drenas]] '''Miniera e Ferronikelit''' është një minierë e cila ndodhet në [[Komuna e Drenasit|Komunën e Drenasit]] dhe që përbëhet nga dy vendburime: Kodra e Goleshit dhe Çikatova, të hapura në vitin 1984. Vendburimi Kodra e Goleshit ndodhet rrëzë malit të Goleshit, kurse Çikatova në masivin e Dobroshecit, rreth 20 km në perëndim të Prishtinës. Shtrirja e xeherorit në vendburim është e përshtatshme për... wikitext text/x-wiki [[File:New Co Ferronikeli.jpg|thumb|Ferronikeli në Drenas]] '''Miniera e Ferronikelit''' është një minierë e cila ndodhet në [[Komuna e Drenasit|Komunën e Drenasit]] dhe që përbëhet nga dy vendburime: Kodra e Goleshit dhe Çikatova, të hapura në vitin 1984. Vendburimi Kodra e Goleshit ndodhet rrëzë malit të Goleshit, kurse Çikatova në masivin e Dobroshecit, rreth 20 km në perëndim të Prishtinës. Shtrirja e xeherorit në vendburim është e përshtatshme për eksploatim: trashësia e xeherorit është 10 m dhe e mbulesës së dheut sipër xeherorit po ashtu është 10 m. Pra, koeficienti i zbulimit është shumë i përshtatshëm 1:1 (t/m³). Krijimet gjeologjike janë shumë të buta, që bëjnë të mundur nxjerrjen e xeherorit pa lëndë eksplozive, duke përdorur eskavatorë. Përmbajtja e metalit, që sillet 1.33% nikel dhe 0.06% kobalt nuk është e njëtrajtshme. Prodhimi i programuar i xeherorit të Ni-Co ishte 983,000 tonë në vit (në raport 40% nga Kodra e Goleshit dhe 60% nga Çikatova), që në praktikë nuk është arritur.<ref name="FEK2">{{cite encyclopedia |editor-last=Kraja |editor-first=Mehmet |editor-link=Mehmet Kraja |encyclopedia=([[Encyclopedic Dictionary of Kosova]])|title=Fjalori Enciklopedik i Kosovës |url=https://books.google.com/books?id=WHo-wAEACAAJ|language=sq |year=2018 |publisher=[[Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës]]|volume=2 |location=[[Prishtinë]] |isbn=9789951615846|oclc=1080379844|pages=1111 }}</ref> == Historiku == Kërkimet e xeherorëve silikat të nikelit në territorin e Kosovës datojnë që nga viti 1958, ku janë përcaktuar shfaqjet e para mineralizuese të nikelit në territorin e Gllavicës, afër minierës së magnezitit në Magurë. Në kuadër të Ferronikelit funksionojnë dy miniera me shfrytëzim sipërfaqësor: Gllavica dhe Çikatova (Dushkaja, Suka).<ref>Osmani, J. : Vendbanimet e Kosovës- Drenica, Prishtinë 2005.</ref> Miniera e nikelit silikat “Gllavica” gjendet në Jugperëndim të Prishtinës në distancë prej rreth 20&nbsp;km<sup>2</sup>. Vendburimi i nikelit Gllavica shtrihet në masivin peridotit të Goleshit në bregun lindor të kodrës Gllavicë. Ai ka drejtim të shtrirjes përafërsisht veri-jug në gjatësi prej 1050 m. Vendburimi shtrihet në formë të mbulesës dhe ka një sipërfaqe prej rreth 32 ha. Vendburimi i nikelit “Gllavica”, i takon grupit të vendburimeve silikate të korës së tjetërsimit. Formimi i vendburimit është i lidhur me formimin e kores së tjetërsimit të serpentiniteve. Pas hulumtimeve gjeologjike intensive gjatë vitit 1967, është zbuluar vendburimi i ri Çikatova afër Drenasit. Miniera e nikelit silikat “Çikatova e Vjetër” gjendet në regjionin e masivit peridotit të Dritanit (Dobroshevcit) komuna e Drenasit. Nga Prishtina, në drejtim të perëndimit, gjendet në largësi prej 20&nbsp;km<sup>2</sup>, kurse nga vendburimi i Gllavicës është larg 12&nbsp;km<sup>2</sup>. Në vendburimin e nikelit “Çikatovë e Vjetër“ ekzistojnë dy vendburime (trupa mineral): “Dushkaja“ dhe “Suka“. Rezervat gjeologjike në dy minierat janë vlerësuar të jenë rreth 13 Mt me përbërje mesatare të nikelit 1.31% dhe të kobaltit 0.06%. <ref>Ferronikeli - “Raporti i pyetësorit për miniera”, Prishtinë, 2006.</ref> Shfrytëzimi i xehes së nikelit ka filluar në vitin 1982, ndërsa shkritorja ka filluar punën nga viti 1984. Mes viteve 1982 - 1999, janë shfrytëzuar 7092090 tonë xehe me 1.21 % Ni, ndërsa mes viteve 1984-1997 janë prodhuar gjithsej 36728 tonë nikel metal. Puna në minierat sipërfaqësore u ndërpre në vitin 1999 për shkak të luftës. Pas privatizimit nga kompania NewCo Ferronikeli Complex L.L.C.- (prill 2006),shfrytëzimi ka rifilluar në të dy minierat, gjatë vitit 2007. Në vitin 2013 fillon faza e dytë e re-kultivimit te deponisë së skories në Sukë, pastaj janë bërë investimet në zgjerimin dhe efikasitetin në rritje të ESP në furrat rrotulluese si dhe fillon aplikimi i një metodë më të avancuar për rafinimin e nikelit ne formen e granulave. Ndërtimi i basenit sedimentues për trajtimin e ujit atmosferik dhe instalimi i një ndarësi për vajra që mund të rrjedhin është bërë në vitin 2015.<ref name="FEK2"> == Shih edhe == * [[Drenasi]] * [[Komuna e Drenasit]] == Referime == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ferronikeli.com/ New Co Ferronikeli (Faqe zyrtare)]] [[Kategoria:Drenas]] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] 3vvvcivxwms4wyog59pw1738omuoyn4 2465452 2465451 2022-07-27T20:26:30Z 37.35.67.14 wikitext text/x-wiki [[File:New Co Ferronikeli.jpg|thumb|Ferronikeli në Drenas]] '''Miniera e Ferronikelit''' është një minierë e cila ndodhet në [[Komuna e Drenasit|Komunën e Drenasit]] dhe që përbëhet nga dy vendburime: Kodra e Goleshit dhe Çikatova, të hapura në vitin 1984. Vendburimi Kodra e Goleshit ndodhet rrëzë malit të Goleshit, kurse Çikatova në masivin e [[Dritani]]t, rreth 20 km në perëndim të Prishtinës. Shtrirja e xeherorit në vendburim është e përshtatshme për eksploatim: trashësia e xeherorit është 10 m dhe e mbulesës së dheut sipër xeherorit po ashtu është 10 m. Pra, koeficienti i zbulimit është shumë i përshtatshëm 1:1 (t/m³). Krijimet gjeologjike janë shumë të buta, që bëjnë të mundur nxjerrjen e xeherorit pa lëndë eksplozive, duke përdorur eskavatorë. Përmbajtja e metalit, që sillet 1.33% nikel dhe 0.06% kobalt nuk është e njëtrajtshme. Prodhimi i programuar i xeherorit të Ni-Co ishte 983,000 tonë në vit (në raport 40% nga Kodra e Goleshit dhe 60% nga Çikatova), që në praktikë nuk është arritur.<ref name="FEK2">{{cite encyclopedia |editor-last=Kraja |editor-first=Mehmet |editor-link=Mehmet Kraja |encyclopedia=([[Encyclopedic Dictionary of Kosova]])|title=Fjalori Enciklopedik i Kosovës |url=https://books.google.com/books?id=WHo-wAEACAAJ|language=sq |year=2018 |publisher=[[Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës]]|volume=2 |location=[[Prishtinë]] |isbn=9789951615846|oclc=1080379844|pages=1111 }}</ref> == Historiku == Kërkimet e xeherorëve silikat të nikelit në territorin e Kosovës datojnë që nga viti 1958, ku janë përcaktuar shfaqjet e para mineralizuese të nikelit në territorin e Gllavicës, afër minierës së magnezitit në Magurë. Në kuadër të Ferronikelit funksionojnë dy miniera me shfrytëzim sipërfaqësor: Gllavica dhe Çikatova (Dushkaja, Suka).<ref>Osmani, J. : Vendbanimet e Kosovës- Drenica, Prishtinë 2005.</ref> Miniera e nikelit silikat “Gllavica” gjendet në Jugperëndim të Prishtinës në distancë prej rreth 20&nbsp;km<sup>2</sup>. Vendburimi i nikelit Gllavica shtrihet në masivin peridotit të Goleshit në bregun lindor të kodrës Gllavicë. Ai ka drejtim të shtrirjes përafërsisht veri-jug në gjatësi prej 1050 m. Vendburimi shtrihet në formë të mbulesës dhe ka një sipërfaqe prej rreth 32 ha. Vendburimi i nikelit “Gllavica”, i takon grupit të vendburimeve silikate të korës së tjetërsimit. Formimi i vendburimit është i lidhur me formimin e kores së tjetërsimit të serpentiniteve. Pas hulumtimeve gjeologjike intensive gjatë vitit 1967, është zbuluar vendburimi i ri Çikatova afër Drenasit. Miniera e nikelit silikat “Çikatova e Vjetër” gjendet në regjionin e masivit peridotit të [[Dritani]]t (Dobroshevcit) komuna e Drenasit. Nga Prishtina, në drejtim të perëndimit, gjendet në largësi prej 20&nbsp;km<sup>2</sup>, kurse nga vendburimi i Gllavicës është larg 12&nbsp;km<sup>2</sup>. Në vendburimin e nikelit “Çikatovë e Vjetër“ ekzistojnë dy vendburime (trupa mineral): “Dushkaja“ dhe “Suka“. Rezervat gjeologjike në dy minierat janë vlerësuar të jenë rreth 13 Mt me përbërje mesatare të nikelit 1.31% dhe të kobaltit 0.06%. <ref>Ferronikeli - “Raporti i pyetësorit për miniera”, Prishtinë, 2006.</ref> Shfrytëzimi i xehes së nikelit ka filluar në vitin 1982, ndërsa shkritorja ka filluar punën nga viti 1984. Mes viteve 1982 - 1999, janë shfrytëzuar 7092090 tonë xehe me 1.21 % Ni, ndërsa mes viteve 1984-1997 janë prodhuar gjithsej 36728 tonë nikel metal. Puna në minierat sipërfaqësore u ndërpre në vitin 1999 për shkak të luftës. Pas privatizimit nga kompania NewCo Ferronikeli Complex L.L.C.- (prill 2006),shfrytëzimi ka rifilluar në të dy minierat, gjatë vitit 2007. Në vitin 2013 fillon faza e dytë e re-kultivimit te deponisë së skories në Sukë, pastaj janë bërë investimet në zgjerimin dhe efikasitetin në rritje të ESP në furrat rrotulluese si dhe fillon aplikimi i një metodë më të avancuar për rafinimin e nikelit ne formen e granulave. Ndërtimi i basenit sedimentues për trajtimin e ujit atmosferik dhe instalimi i një ndarësi për vajra që mund të rrjedhin është bërë në vitin 2015.<ref name="FEK2"> == Shih edhe == * [[Drenasi]] * [[Komuna e Drenasit]] == Referime == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ferronikeli.com/ New Co Ferronikeli (Faqe zyrtare)]] [[Kategoria:Drenas]] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] rx3853myqzw35eyyga7myz9h1celn4f 2465457 2465452 2022-07-27T20:43:59Z 37.35.67.14 /* Shih edhe */ wikitext text/x-wiki [[File:New Co Ferronikeli.jpg|thumb|Ferronikeli në Drenas]] '''Miniera e Ferronikelit''' është një minierë e cila ndodhet në [[Komuna e Drenasit|Komunën e Drenasit]] dhe që përbëhet nga dy vendburime: Kodra e Goleshit dhe Çikatova, të hapura në vitin 1984. Vendburimi Kodra e Goleshit ndodhet rrëzë malit të Goleshit, kurse Çikatova në masivin e [[Dritani]]t, rreth 20 km në perëndim të Prishtinës. Shtrirja e xeherorit në vendburim është e përshtatshme për eksploatim: trashësia e xeherorit është 10 m dhe e mbulesës së dheut sipër xeherorit po ashtu është 10 m. Pra, koeficienti i zbulimit është shumë i përshtatshëm 1:1 (t/m³). Krijimet gjeologjike janë shumë të buta, që bëjnë të mundur nxjerrjen e xeherorit pa lëndë eksplozive, duke përdorur eskavatorë. Përmbajtja e metalit, që sillet 1.33% nikel dhe 0.06% kobalt nuk është e njëtrajtshme. Prodhimi i programuar i xeherorit të Ni-Co ishte 983,000 tonë në vit (në raport 40% nga Kodra e Goleshit dhe 60% nga Çikatova), që në praktikë nuk është arritur.<ref name="FEK2">{{cite encyclopedia |editor-last=Kraja |editor-first=Mehmet |editor-link=Mehmet Kraja |encyclopedia=([[Encyclopedic Dictionary of Kosova]])|title=Fjalori Enciklopedik i Kosovës |url=https://books.google.com/books?id=WHo-wAEACAAJ|language=sq |year=2018 |publisher=[[Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës]]|volume=2 |location=[[Prishtinë]] |isbn=9789951615846|oclc=1080379844|pages=1111 }}</ref> == Historiku == Kërkimet e xeherorëve silikat të nikelit në territorin e Kosovës datojnë që nga viti 1958, ku janë përcaktuar shfaqjet e para mineralizuese të nikelit në territorin e Gllavicës, afër minierës së magnezitit në Magurë. Në kuadër të Ferronikelit funksionojnë dy miniera me shfrytëzim sipërfaqësor: Gllavica dhe Çikatova (Dushkaja, Suka).<ref>Osmani, J. : Vendbanimet e Kosovës- Drenica, Prishtinë 2005.</ref> Miniera e nikelit silikat “Gllavica” gjendet në Jugperëndim të Prishtinës në distancë prej rreth 20&nbsp;km<sup>2</sup>. Vendburimi i nikelit Gllavica shtrihet në masivin peridotit të Goleshit në bregun lindor të kodrës Gllavicë. Ai ka drejtim të shtrirjes përafërsisht veri-jug në gjatësi prej 1050 m. Vendburimi shtrihet në formë të mbulesës dhe ka një sipërfaqe prej rreth 32 ha. Vendburimi i nikelit “Gllavica”, i takon grupit të vendburimeve silikate të korës së tjetërsimit. Formimi i vendburimit është i lidhur me formimin e kores së tjetërsimit të serpentiniteve. Pas hulumtimeve gjeologjike intensive gjatë vitit 1967, është zbuluar vendburimi i ri Çikatova afër Drenasit. Miniera e nikelit silikat “Çikatova e Vjetër” gjendet në regjionin e masivit peridotit të [[Dritani]]t (Dobroshevcit) komuna e Drenasit. Nga Prishtina, në drejtim të perëndimit, gjendet në largësi prej 20&nbsp;km<sup>2</sup>, kurse nga vendburimi i Gllavicës është larg 12&nbsp;km<sup>2</sup>. Në vendburimin e nikelit “Çikatovë e Vjetër“ ekzistojnë dy vendburime (trupa mineral): “Dushkaja“ dhe “Suka“. Rezervat gjeologjike në dy minierat janë vlerësuar të jenë rreth 13 Mt me përbërje mesatare të nikelit 1.31% dhe të kobaltit 0.06%. <ref>Ferronikeli - “Raporti i pyetësorit për miniera”, Prishtinë, 2006.</ref> Shfrytëzimi i xehes së nikelit ka filluar në vitin 1982, ndërsa shkritorja ka filluar punën nga viti 1984. Mes viteve 1982 - 1999, janë shfrytëzuar 7092090 tonë xehe me 1.21 % Ni, ndërsa mes viteve 1984-1997 janë prodhuar gjithsej 36728 tonë nikel metal. Puna në minierat sipërfaqësore u ndërpre në vitin 1999 për shkak të luftës. Pas privatizimit nga kompania NewCo Ferronikeli Complex L.L.C.- (prill 2006),shfrytëzimi ka rifilluar në të dy minierat, gjatë vitit 2007. Në vitin 2013 fillon faza e dytë e re-kultivimit te deponisë së skories në Sukë, pastaj janë bërë investimet në zgjerimin dhe efikasitetin në rritje të ESP në furrat rrotulluese si dhe fillon aplikimi i një metodë më të avancuar për rafinimin e nikelit ne formen e granulave. Ndërtimi i basenit sedimentues për trajtimin e ujit atmosferik dhe instalimi i një ndarësi për vajra që mund të rrjedhin është bërë në vitin 2015.<ref name="FEK2"> == Shih edhe == * [[Drenasi]] * [[KF Feronikeli]] * [[Komuna e Drenasit]] == Referime == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ferronikeli.com/ New Co Ferronikeli (Faqe zyrtare)]] [[Kategoria:Drenas]] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] aj3iwnjfh2l24mz2hlk6sza575tymlf 2465465 2465457 2022-07-27T21:08:31Z 37.35.67.14 wikitext text/x-wiki [[File:New Co Ferronikeli.jpg|thumb|Ferronikeli në Drenas]] '''Miniera e Ferronikelit''' është një minierë e cila ndodhet në [[Komuna e Drenasit|Komunën e Drenasit]] dhe që përbëhet nga dy vendburime: Kodra e Goleshit dhe Çikatova, të hapura në vitin 1984. Vendburimi Kodra e Goleshit ndodhet rrëzë malit të Goleshit, kurse Çikatova në masivin e [[Dritani]]t, rreth 20 km në perëndim të Prishtinës. Shtrirja e xeherorit në vendburim është e përshtatshme për eksploatim: trashësia e xeherorit është 10 m dhe e mbulesës së dheut sipër xeherorit po ashtu është 10 m. Pra, koeficienti i zbulimit është shumë i përshtatshëm 1:1 (t/m³). Krijimet gjeologjike janë shumë të buta, që bëjnë të mundur nxjerrjen e xeherorit pa lëndë eksplozive, duke përdorur eskavatorë. Përmbajtja e metalit, që sillet 1.33% nikel dhe 0.06% kobalt nuk është e njëtrajtshme. Prodhimi i programuar i xeherorit të Ni-Co ishte 983,000 tonë në vit (në raport 40% nga Kodra e Goleshit dhe 60% nga Çikatova), që në praktikë nuk është arritur.<ref name="FEK2">{{cite encyclopedia |editor-last=Kraja |editor-first=Mehmet |editor-link=Mehmet Kraja |encyclopedia=([[Encyclopedic Dictionary of Kosova]])|title=Fjalori Enciklopedik i Kosovës |url=https://books.google.com/books?id=WHo-wAEACAAJ|language=sq |year=2018 |publisher=[[Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës]]|volume=2 |location=[[Prishtinë]] |isbn=9789951615846|oclc=1080379844|pages=1111 }}</ref> == Historiku == Kërkimet e xeherorëve silikat të nikelit në territorin e Kosovës datojnë që nga viti 1958, ku janë përcaktuar shfaqjet e para mineralizuese të nikelit në territorin e Gllavicës, afër minierës së magnezitit në Magurë. Në kuadër të Ferronikelit funksionojnë dy miniera me shfrytëzim sipërfaqësor: Gllavica dhe Çikatova (Dushkaja, Suka).<ref>Osmani, J. : Vendbanimet e Kosovës- Drenica, Prishtinë 2005.</ref> Miniera e nikelit silikat “Gllavica” gjendet në Jugperëndim të Prishtinës në distancë prej rreth 20&nbsp;km<sup>2</sup>. Vendburimi i nikelit Gllavica shtrihet në masivin peridotit të Goleshit në bregun lindor të kodrës Gllavicë. Ai ka drejtim të shtrirjes përafërsisht veri-jug në gjatësi prej 1050 m. Vendburimi shtrihet në formë të mbulesës dhe ka një sipërfaqe prej rreth 32 ha. Vendburimi i nikelit “Gllavica”, i takon grupit të vendburimeve silikate të korës së tjetërsimit. Formimi i vendburimit është i lidhur me formimin e kores së tjetërsimit të serpentiniteve. Pas hulumtimeve gjeologjike intensive gjatë vitit 1967, është zbuluar vendburimi i ri Çikatova afër Drenasit. Miniera e nikelit silikat “Çikatova e Vjetër” gjendet në regjionin e masivit peridotit të [[Dritani]]t (Dobroshevcit) komuna e Drenasit. Nga Prishtina, në drejtim të perëndimit, gjendet në largësi prej 20&nbsp;km<sup>2</sup>, kurse nga vendburimi i Gllavicës është larg 12&nbsp;km<sup>2</sup>. Në vendburimin e nikelit “Çikatovë e Vjetër“ ekzistojnë dy vendburime (trupa mineral): “Dushkaja“ dhe “Suka“. Rezervat gjeologjike në dy minierat janë vlerësuar të jenë rreth 13 Mt me përbërje mesatare të nikelit 1.31% dhe të kobaltit 0.06%. <ref>Ferronikeli - “Raporti i pyetësorit për miniera”, Prishtinë, 2006.</ref> Shfrytëzimi i xehes së nikelit ka filluar në vitin 1982, ndërsa shkritorja ka filluar punën nga viti 1984. Mes viteve 1982 - 1999, janë shfrytëzuar 7092090 tonë xehe me 1.21 % Ni, ndërsa mes viteve 1984-1997 janë prodhuar gjithsej 36728 tonë nikel metal. Puna në minierat sipërfaqësore u ndërpre në vitin 1999 për shkak të luftës. Pas privatizimit nga kompania NewCo Ferronikeli Complex L.L.C.- (prill 2006),shfrytëzimi ka rifilluar në të dy minierat, gjatë vitit 2007. Në vitin 2013 fillon faza e dytë e re-kultivimit te deponisë së skories në Sukë, pastaj janë bërë investimet në zgjerimin dhe efikasitetin në rritje të ESP në furrat rrotulluese si dhe fillon aplikimi i një metodë më të avancuar për rafinimin e nikelit ne formen e granulave. Ndërtimi i basenit sedimentues për trajtimin e ujit atmosferik dhe instalimi i një ndarësi për vajra që mund të rrjedhin është bërë në vitin 2015.<ref name="FEK2"/> == Shih edhe == * [[Drenasi]] * [[KF Feronikeli]] * [[Komuna e Drenasit]] == Referime == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ferronikeli.com/ New Co Ferronikeli (Faqe zyrtare)]] [[Kategoria:Drenas]] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] 1b0yjwzvi3ma32gdblwojc825fqlagu 2465494 2465465 2022-07-28T08:16:11Z Drenisa 112234 Drenisa zhvendosi faqen [[Miniera e Ferronikelit]] tek [[Ferronikeli]] wikitext text/x-wiki [[File:New Co Ferronikeli.jpg|thumb|Ferronikeli në Drenas]] '''Miniera e Ferronikelit''' është një minierë e cila ndodhet në [[Komuna e Drenasit|Komunën e Drenasit]] dhe që përbëhet nga dy vendburime: Kodra e Goleshit dhe Çikatova, të hapura në vitin 1984. Vendburimi Kodra e Goleshit ndodhet rrëzë malit të Goleshit, kurse Çikatova në masivin e [[Dritani]]t, rreth 20 km në perëndim të Prishtinës. Shtrirja e xeherorit në vendburim është e përshtatshme për eksploatim: trashësia e xeherorit është 10 m dhe e mbulesës së dheut sipër xeherorit po ashtu është 10 m. Pra, koeficienti i zbulimit është shumë i përshtatshëm 1:1 (t/m³). Krijimet gjeologjike janë shumë të buta, që bëjnë të mundur nxjerrjen e xeherorit pa lëndë eksplozive, duke përdorur eskavatorë. Përmbajtja e metalit, që sillet 1.33% nikel dhe 0.06% kobalt nuk është e njëtrajtshme. Prodhimi i programuar i xeherorit të Ni-Co ishte 983,000 tonë në vit (në raport 40% nga Kodra e Goleshit dhe 60% nga Çikatova), që në praktikë nuk është arritur.<ref name="FEK2">{{cite encyclopedia |editor-last=Kraja |editor-first=Mehmet |editor-link=Mehmet Kraja |encyclopedia=([[Encyclopedic Dictionary of Kosova]])|title=Fjalori Enciklopedik i Kosovës |url=https://books.google.com/books?id=WHo-wAEACAAJ|language=sq |year=2018 |publisher=[[Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës]]|volume=2 |location=[[Prishtinë]] |isbn=9789951615846|oclc=1080379844|pages=1111 }}</ref> == Historiku == Kërkimet e xeherorëve silikat të nikelit në territorin e Kosovës datojnë që nga viti 1958, ku janë përcaktuar shfaqjet e para mineralizuese të nikelit në territorin e Gllavicës, afër minierës së magnezitit në Magurë. Në kuadër të Ferronikelit funksionojnë dy miniera me shfrytëzim sipërfaqësor: Gllavica dhe Çikatova (Dushkaja, Suka).<ref>Osmani, J. : Vendbanimet e Kosovës- Drenica, Prishtinë 2005.</ref> Miniera e nikelit silikat “Gllavica” gjendet në Jugperëndim të Prishtinës në distancë prej rreth 20&nbsp;km<sup>2</sup>. Vendburimi i nikelit Gllavica shtrihet në masivin peridotit të Goleshit në bregun lindor të kodrës Gllavicë. Ai ka drejtim të shtrirjes përafërsisht veri-jug në gjatësi prej 1050 m. Vendburimi shtrihet në formë të mbulesës dhe ka një sipërfaqe prej rreth 32 ha. Vendburimi i nikelit “Gllavica”, i takon grupit të vendburimeve silikate të korës së tjetërsimit. Formimi i vendburimit është i lidhur me formimin e kores së tjetërsimit të serpentiniteve. Pas hulumtimeve gjeologjike intensive gjatë vitit 1967, është zbuluar vendburimi i ri Çikatova afër Drenasit. Miniera e nikelit silikat “Çikatova e Vjetër” gjendet në regjionin e masivit peridotit të [[Dritani]]t (Dobroshevcit) komuna e Drenasit. Nga Prishtina, në drejtim të perëndimit, gjendet në largësi prej 20&nbsp;km<sup>2</sup>, kurse nga vendburimi i Gllavicës është larg 12&nbsp;km<sup>2</sup>. Në vendburimin e nikelit “Çikatovë e Vjetër“ ekzistojnë dy vendburime (trupa mineral): “Dushkaja“ dhe “Suka“. Rezervat gjeologjike në dy minierat janë vlerësuar të jenë rreth 13 Mt me përbërje mesatare të nikelit 1.31% dhe të kobaltit 0.06%. <ref>Ferronikeli - “Raporti i pyetësorit për miniera”, Prishtinë, 2006.</ref> Shfrytëzimi i xehes së nikelit ka filluar në vitin 1982, ndërsa shkritorja ka filluar punën nga viti 1984. Mes viteve 1982 - 1999, janë shfrytëzuar 7092090 tonë xehe me 1.21 % Ni, ndërsa mes viteve 1984-1997 janë prodhuar gjithsej 36728 tonë nikel metal. Puna në minierat sipërfaqësore u ndërpre në vitin 1999 për shkak të luftës. Pas privatizimit nga kompania NewCo Ferronikeli Complex L.L.C.- (prill 2006),shfrytëzimi ka rifilluar në të dy minierat, gjatë vitit 2007. Në vitin 2013 fillon faza e dytë e re-kultivimit te deponisë së skories në Sukë, pastaj janë bërë investimet në zgjerimin dhe efikasitetin në rritje të ESP në furrat rrotulluese si dhe fillon aplikimi i një metodë më të avancuar për rafinimin e nikelit ne formen e granulave. Ndërtimi i basenit sedimentues për trajtimin e ujit atmosferik dhe instalimi i një ndarësi për vajra që mund të rrjedhin është bërë në vitin 2015.<ref name="FEK2"/> == Shih edhe == * [[Drenasi]] * [[KF Feronikeli]] * [[Komuna e Drenasit]] == Referime == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ferronikeli.com/ New Co Ferronikeli (Faqe zyrtare)]] [[Kategoria:Drenas]] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] 1b0yjwzvi3ma32gdblwojc825fqlagu 2465500 2465494 2022-07-28T08:34:52Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki [[File:New Co Ferronikeli.jpg|thumb|Ferronikeli në Drenas]] '''Fabrika e Ferronikelit''' është një kompleks industrial që ndodhet në [[Komuna e Drenasit|Komunën e Drenasit]] dhe që përbëhet nga 4 vendburime: Kodra e Goleshit dhe Çikatova, të hapura në vitin 1984. Vendburimi Kodra e Goleshit ndodhet rrëzë malit të Goleshit, kurse Çikatova në masivin e [[Dritani]]t, rreth 20 km në perëndim të Prishtinës. Shtrirja e xeherorit në vendburim është e përshtatshme për eksploatim: trashësia e xeherorit është 10 m dhe e mbulesës së dheut sipër xeherorit po ashtu është 10 m. Pra, koeficienti i zbulimit është shumë i përshtatshëm 1:1 (t/m³). Krijimet gjeologjike janë shumë të buta, që bëjnë të mundur nxjerrjen e xeherorit pa lëndë eksplozive, duke përdorur eskavatorë. Përmbajtja e metalit, që sillet 1.33% nikel dhe 0.06% kobalt nuk është e njëtrajtshme. Prodhimi i programuar i xeherorit të Ni-Co ishte 983,000 tonë në vit (në raport 40% nga Kodra e Goleshit dhe 60% nga Çikatova), që në praktikë nuk është arritur.<ref name="FEK2">{{cite encyclopedia |editor-last=Kraja |editor-first=Mehmet |editor-link=Mehmet Kraja |encyclopedia=([[Encyclopedic Dictionary of Kosova]])|title=Fjalori Enciklopedik i Kosovës |url=https://books.google.com/books?id=WHo-wAEACAAJ|language=sq |year=2018 |publisher=[[Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës]]|volume=2 |location=[[Prishtinë]] |isbn=9789951615846|oclc=1080379844|pages=1111 }}</ref> == Historiku == Kërkimet e xeherorëve silikat të nikelit në territorin e Kosovës datojnë që nga viti 1958, ku janë përcaktuar shfaqjet e para mineralizuese të nikelit në territorin e Gllavicës, afër minierës së magnezitit në Magurë. Në kuadër të Ferronikelit funksionojnë dy miniera me shfrytëzim sipërfaqësor: Gllavica dhe Çikatova (Dushkaja, Suka).<ref>Osmani, J. : Vendbanimet e Kosovës- Drenica, Prishtinë 2005.</ref> Miniera e nikelit silikat “Gllavica” gjendet në Jugperëndim të Prishtinës në distancë prej rreth 20&nbsp;km<sup>2</sup>. Vendburimi i nikelit Gllavica shtrihet në masivin peridotit të Goleshit në bregun lindor të kodrës Gllavicë. Ai ka drejtim të shtrirjes përafërsisht veri-jug në gjatësi prej 1050 m. Vendburimi shtrihet në formë të mbulesës dhe ka një sipërfaqe prej rreth 32 ha. Vendburimi i nikelit “Gllavica”, i takon grupit të vendburimeve silikate të korës së tjetërsimit. Formimi i vendburimit është i lidhur me formimin e kores së tjetërsimit të serpentiniteve. Pas hulumtimeve gjeologjike intensive gjatë vitit 1967, është zbuluar vendburimi i ri Çikatova afër Drenasit. Miniera e nikelit silikat “Çikatova e Vjetër” gjendet në regjionin e masivit peridotit të [[Dritani]]t (Dobroshevcit) komuna e Drenasit. Nga Prishtina, në drejtim të perëndimit, gjendet në largësi prej 20&nbsp;km<sup>2</sup>, kurse nga vendburimi i Gllavicës është larg 12&nbsp;km<sup>2</sup>. Në vendburimin e nikelit “Çikatovë e Vjetër“ ekzistojnë dy vendburime (trupa mineral): “Dushkaja“ dhe “Suka“. Rezervat gjeologjike në dy minierat janë vlerësuar të jenë rreth 13 Mt me përbërje mesatare të nikelit 1.31% dhe të kobaltit 0.06%. <ref>Ferronikeli - “Raporti i pyetësorit për miniera”, Prishtinë, 2006.</ref> Shfrytëzimi i xehes së nikelit ka filluar në vitin 1982, ndërsa shkritorja ka filluar punën nga viti 1984. Mes viteve 1982 - 1999, janë shfrytëzuar 7092090 tonë xehe me 1.21 % Ni, ndërsa mes viteve 1984-1997 janë prodhuar gjithsej 36728 tonë nikel metal. Puna në minierat sipërfaqësore u ndërpre në vitin 1999 për shkak të luftës. Pas privatizimit nga kompania NewCo Ferronikeli Complex L.L.C.- (prill 2006),shfrytëzimi ka rifilluar në të dy minierat, gjatë vitit 2007. Në vitin 2013 fillon faza e dytë e re-kultivimit te deponisë së skories në Sukë, pastaj janë bërë investimet në zgjerimin dhe efikasitetin në rritje të ESP në furrat rrotulluese si dhe fillon aplikimi i një metodë më të avancuar për rafinimin e nikelit ne formen e granulave. Ndërtimi i basenit sedimentues për trajtimin e ujit atmosferik dhe instalimi i një ndarësi për vajra që mund të rrjedhin është bërë në vitin 2015.<ref name="FEK2"/> == Shih edhe == * [[KF Feronikeli]] * [[Miniera e Sukës]] * [[Miniera e Gllavicës]] * [[Miniera e Çikatovës]] * [[Miniera e Dushkajës]] == Referime == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ferronikeli.com/ New Co Ferronikeli (Faqe zyrtare)]] [[Kategoria:Drenas]] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] p8hhkxxoaf2mqx2a7erpm704dzpaeu7 2465502 2465500 2022-07-28T08:36:12Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki [[File:New Co Ferronikeli.jpg|thumb|Ferronikeli në Drenas]] '''Fabrika e Ferronikelit''' është një kompleks industrial që ndodhet në [[Komuna e Drenasit|Komunën e Drenasit]] dhe që përbëhet nga disa vendburime prej të cilave dallohen, Kodra e Goleshit dhe Çikatova, të hapura në vitin 1984. Vendburimi Kodra e Goleshit ndodhet rrëzë malit të Goleshit, kurse Çikatova në masivin e [[Dritani]]t, rreth 20 km në perëndim të Prishtinës. Shtrirja e xeherorit në vendburim është e përshtatshme për eksploatim: trashësia e xeherorit është 10 m dhe e mbulesës së dheut sipër xeherorit po ashtu është 10 m. Pra, koeficienti i zbulimit është shumë i përshtatshëm 1:1 (t/m³). Krijimet gjeologjike janë shumë të buta, që bëjnë të mundur nxjerrjen e xeherorit pa lëndë eksplozive, duke përdorur eskavatorë. Përmbajtja e metalit, që sillet 1.33% nikel dhe 0.06% kobalt nuk është e njëtrajtshme. Prodhimi i programuar i xeherorit të Ni-Co ishte 983,000 tonë në vit (në raport 40% nga Kodra e Goleshit dhe 60% nga Çikatova), që në praktikë nuk është arritur.<ref name="FEK2">{{cite encyclopedia |editor-last=Kraja |editor-first=Mehmet |editor-link=Mehmet Kraja |encyclopedia=([[Encyclopedic Dictionary of Kosova]])|title=Fjalori Enciklopedik i Kosovës |url=https://books.google.com/books?id=WHo-wAEACAAJ|language=sq |year=2018 |publisher=[[Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës]]|volume=2 |location=[[Prishtinë]] |isbn=9789951615846|oclc=1080379844|pages=1111 }}</ref> == Historiku == Kërkimet e xeherorëve silikat të nikelit në territorin e Kosovës datojnë që nga viti 1958, ku janë përcaktuar shfaqjet e para mineralizuese të nikelit në territorin e Gllavicës, afër minierës së magnezitit në Magurë. Në kuadër të Ferronikelit funksionojnë dy miniera me shfrytëzim sipërfaqësor: Gllavica dhe Çikatova (Dushkaja, Suka).<ref>Osmani, J. : Vendbanimet e Kosovës- Drenica, Prishtinë 2005.</ref> Miniera e nikelit silikat “Gllavica” gjendet në Jugperëndim të Prishtinës në distancë prej rreth 20&nbsp;km<sup>2</sup>. Vendburimi i nikelit Gllavica shtrihet në masivin peridotit të Goleshit në bregun lindor të kodrës Gllavicë. Ai ka drejtim të shtrirjes përafërsisht veri-jug në gjatësi prej 1050 m. Vendburimi shtrihet në formë të mbulesës dhe ka një sipërfaqe prej rreth 32 ha. Vendburimi i nikelit “Gllavica”, i takon grupit të vendburimeve silikate të korës së tjetërsimit. Formimi i vendburimit është i lidhur me formimin e kores së tjetërsimit të serpentiniteve. Pas hulumtimeve gjeologjike intensive gjatë vitit 1967, është zbuluar vendburimi i ri Çikatova afër Drenasit. Miniera e nikelit silikat “Çikatova e Vjetër” gjendet në regjionin e masivit peridotit të [[Dritani]]t (Dobroshevcit) komuna e Drenasit. Nga Prishtina, në drejtim të perëndimit, gjendet në largësi prej 20&nbsp;km<sup>2</sup>, kurse nga vendburimi i Gllavicës është larg 12&nbsp;km<sup>2</sup>. Në vendburimin e nikelit “Çikatovë e Vjetër“ ekzistojnë dy vendburime (trupa mineral): “Dushkaja“ dhe “Suka“. Rezervat gjeologjike në dy minierat janë vlerësuar të jenë rreth 13 Mt me përbërje mesatare të nikelit 1.31% dhe të kobaltit 0.06%. <ref>Ferronikeli - “Raporti i pyetësorit për miniera”, Prishtinë, 2006.</ref> Shfrytëzimi i xehes së nikelit ka filluar në vitin 1982, ndërsa shkritorja ka filluar punën nga viti 1984. Mes viteve 1982 - 1999, janë shfrytëzuar 7092090 tonë xehe me 1.21 % Ni, ndërsa mes viteve 1984-1997 janë prodhuar gjithsej 36728 tonë nikel metal. Puna në minierat sipërfaqësore u ndërpre në vitin 1999 për shkak të luftës. Pas privatizimit nga kompania NewCo Ferronikeli Complex L.L.C.- (prill 2006),shfrytëzimi ka rifilluar në të dy minierat, gjatë vitit 2007. Në vitin 2013 fillon faza e dytë e re-kultivimit te deponisë së skories në Sukë, pastaj janë bërë investimet në zgjerimin dhe efikasitetin në rritje të ESP në furrat rrotulluese si dhe fillon aplikimi i një metodë më të avancuar për rafinimin e nikelit ne formen e granulave. Ndërtimi i basenit sedimentues për trajtimin e ujit atmosferik dhe instalimi i një ndarësi për vajra që mund të rrjedhin është bërë në vitin 2015.<ref name="FEK2"/> == Shih edhe == * [[KF Feronikeli]] * [[Miniera e Sukës]] * [[Miniera e Gllavicës]] * [[Miniera e Çikatovës]] * [[Miniera e Dushkajës]] == Referime == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [http://www.ferronikeli.com/ New Co Ferronikeli (Faqe zyrtare)]] [[Kategoria:Drenas]] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] rmoeufvhlz5ai975iqz0d4oo3ijezrm Kategoria:Miniera në Kosovë 14 317866 2465471 2022-07-27T21:24:21Z 37.35.67.14 Faqe e re: [[Kategoria:Miniera]] [[Kategoria:Kosovë]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Miniera]] [[Kategoria:Kosovë]] tbtrmdevzdqmfo08kaznpx2d6ofhppe Kategoria:Miniera 14 317867 2465474 2022-07-27T21:31:23Z 37.35.67.14 Faqe e re: [[Kategoria:Industri]] wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Industri]] rmii57d3mzmbd81l3jbm4o3e8xb0d3y Dega 0 317868 2465481 2022-07-27T22:34:25Z Qendrimi15 122927 Faqe e re: {{Për përmirësim|Disa fjalë nuk janë në shqip}} [[Skeda:Tree Leaves.JPG|parapamje|Degët dhe gjethet e një peme]] [[Skeda:Branches (DSC 0326).jpg|parapamje|Pemë dhe bimë degë të disa madhësive]] [[Skeda:Leafless branches and cloudy sky North of Étangs Chabots in Auderghem, Belgium (DSCF2576).jpg|parapamje|Degë pemësh pa gjethe gjatë dimrit]] Një '''degë''', e quajtur ndonjëherë '''ramus''' në [[Botanika|botanikë]], është një pjesë strukturore drunore e l... wikitext text/x-wiki {{Për përmirësim|Disa fjalë nuk janë në shqip}} [[Skeda:Tree Leaves.JPG|parapamje|Degët dhe gjethet e një peme]] [[Skeda:Branches (DSC 0326).jpg|parapamje|Pemë dhe bimë degë të disa madhësive]] [[Skeda:Leafless branches and cloudy sky North of Étangs Chabots in Auderghem, Belgium (DSCF2576).jpg|parapamje|Degë pemësh pa gjethe gjatë dimrit]] Një '''degë''', e quajtur ndonjëherë '''ramus''' në [[Botanika|botanikë]], është një pjesë strukturore drunore e lidhur me trungun qendror të një peme (ose ndonjëherë me një [[shrub]]), por jo pjesë e saj. Degët e mëdha njihen si '''bough''' dhe degët e vogla njihen si '''twig'''. Termi ''twig'' shpesh i referohet një fundi, ndërsa ''bough'' i referohet vetëm degëve që vijnë drejtpërdrejt nga trungu. Për shkak të një game të gjerë të llojeve të pemëve, degët dhe twig mund të gjenden në forma dhe madhësi të ndryshme. Ndërsa degët mund të jenë pothuajse horizontale, vertikale ose diagonale, shumica e pemëve kanë degë diagonale lart. Një numër i vetive matematikore lidhen me degëzimet e pemëve; ato janë shembuj natyrorë të modeleve fraktal në natyrë dhe, siç vërehet nga [[Leonardo da Vinci]], zonat e tyre të [[Prerje tërthore (gjeometri)|prerjes tërthore]] ndjekin nga afër rregullin e degëzimit të da Vinçit. [[Kategoria:Morfologji bimore]] imbge2veqb5w1z6akltd2vyh5kbtmba Përdoruesi diskutim:Endimehmeti1 3 317869 2465486 2022-07-28T00:05:32Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=Endimehmeti1}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 28 korrik 2022 02:05 (CEST) hmk0eokze2jj5s250o0eswyokfp7sza Miniera e Çikatovës 0 317870 2465493 2022-07-28T08:13:59Z Drenisa 112234 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:en:Special:Redirect/revision/841785070|Čikatovo mine]]" wikitext text/x-wiki '''Miniera e Çikatovës''' është një nga minierat më të mëdha të [[Nikeli|nikelit]] në [[Kosova|Kosovë]]. <ref name="Kiruna">{{Cite web|year=2012|title=Mineral deposits of Serbia|url=http://www.docstoc.com/docs/99539300/Mineral-deposits-of-Serbia|access-date=2013-06-28|publisher=docstoc.com}}</ref> Miniera ndodhet në Çikatovë të Vjetër <ref name="Kiruna" /> dhe ka ka rezerva që vlerësohet se arrijnë në 22.1 milion ton xehe me klasifikim 1.3% [[Nikeli|nikel metal]] . <ref name="Kiruna" /> == Shih edhe == * [[Miniera e Ferronikelit]] == Referimet == [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] dftypw4cucpinqj0pfrnpgm1jpi3x4o Miniera e Ferronikelit 0 317871 2465495 2022-07-28T08:16:11Z Drenisa 112234 Drenisa zhvendosi faqen [[Miniera e Ferronikelit]] tek [[Ferronikeli]] wikitext text/x-wiki #RIDREJTO [[Ferronikeli]] gzc0ao5xysb9vpaj1kjefgn8vlhffsx Miniera e Dushkajës 0 317872 2465496 2022-07-28T08:19:51Z Drenisa 112234 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:en:Special:Redirect/revision/919285867|Dushkaja mine]]" wikitext text/x-wiki '''Miniera e Dushkajës''' është një nga minierat më të mëdha të [[Nikeli|nikelit]] në [[Kosova|Kosovë]] . <ref name="Kiruna">{{Cite web|year=2010|title=Kosovo Mining Journal|url=http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110718201825/http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf|archive-date=2011-07-18|access-date=2010-10-03|publisher=beak.de}}</ref> Miniera gjendet në [[Drenasi|Drenas]] të [[Rajoni i Prishtinës|rrethit të Prishtinës]] . <ref name="Kiruna" /> Miniera ka rezerva që arrijnë në 6.35 milion ton xehe me klasifikim 1.29% [[Nikeli|nikel]], 0.05% [[Bakri|bakër]], 24.29% [[Hekuri|hekur]], 44.09% silicë dhe 9.33% magnezit, duke rezultuar kështu 82,000 ton 3,1,0 ton [[Nikeli|nikel]] 4,1,000 ton [[Bakri|3,1,00]] ton 3,1,00 ton 3,1,00 ton [[Hekuri|3,1,00]] ton 3,1,00 ton 3,1,0 ton 5,0 ton 3,1,00 ton 5,0 ton 3,1,00 ton. silicë dhe 592.500 ton magnezit . <ref name="Kiruna" /> == Shih edhe == * [[Ferronikeli]] == Referimet == == Lidhje të jashtme == * [https://web.archive.org/web/20110718201825/http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf Faqja zyrtare e internetit] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] mgy2vx8sjhxmtizn8q6san4ko7mbs15 2465497 2465496 2022-07-28T08:20:44Z Drenisa 112234 wikitext text/x-wiki '''Miniera e Dushkajës''' është një nga minierat më të mëdha të [[Nikeli|nikelit]] në [[Kosova|Kosovë]] . <ref name="Kiruna">{{Cite web|year=2010|title=Kosovo Mining Journal|url=http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110718201825/http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf|archive-date=2011-07-18|access-date=2010-10-03|publisher=beak.de}}</ref> Miniera gjendet në [[Drenasi|Drenas]] të [[Rajoni i Prishtinës|rrethit të Prishtinës]] . <ref name="Kiruna" /> Miniera ka rezerva që arrijnë në 6.35 milion ton xehe me klasifikim 1.29% [[Nikeli|nikel]], 0.05% [[Bakri|bakër]], 24.29% [[Hekuri|hekur]], 44.09% silicë dhe 9.33% magnezit, duke rezultuar kështu 82,000 ton 3,1,0 ton [[Nikeli|nikel]] 4,1,000 ton [[Bakri|3,1,00]] ton 3,1,00 ton 3,1,00 ton [[Hekuri|3,1,00]] ton 3,1,00 ton 3,1,0 ton 5,0 ton 3,1,00 ton 5,0 ton 3,1,00 ton. silicë dhe 592.500 ton magnezit . <ref name="Kiruna" /> == Shih edhe == * [[Ferronikeli]] == Referimet == {{reflist}} == Lidhje të jashtme == * [https://web.archive.org/web/20110718201825/http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf Faqja zyrtare e internetit] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] rxjtay8wx9tzu82aubwpf8nj68m4c3k Miniera e Gllavicës 0 317873 2465498 2022-07-28T08:23:41Z Drenisa 112234 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:en:Special:Redirect/revision/918746632|Gllavica mine]]" wikitext text/x-wiki '''Miniera e Gllavicës''' është një nga minierat më të mëdha të [[Nikeli|nikelit]] në [[Kosova|Kosovë]] . <ref name="Kiruna">{{Cite web|year=2010|title=Kosovo Mining Journal|url=http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110718201825/http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf|archive-date=2011-07-18|access-date=2010-10-03|publisher=beak.de}}</ref> Miniera gjendet në [[Drenasi|Drenas]] të [[Rajoni i Prishtinës|rrethit të Prishtinës]] . <ref name="Kiruna" /> Miniera ka rezerva që arrijnë në 6.24 milion ton xehe me klasifikim 1.25% [[Nikeli|nikel]], 0.05% [[Bakri|bakër]], 21.53% [[Hekuri|hekur]], 50.89% silicë dhe 13.52% magnezit, duke rezultuar në [[Hekuri|96,700]] ton [[Bakri|3,1,0]] ton [[Nikeli|nikel]] 0,1,0 ton, 3,0 ton nikel 0,00 ton 3,10 ton nikel 0,00 ton, 3,10 ton 0,00 ton nikel 0 silicë dhe 844,000 ton magnezit . <ref name="Kiruna" /> == Shih edhe == * [[Ferronikeli]] == Referimet == {{Reflist}} == Lidhje të jashtme == * [https://web.archive.org/web/20110718201825/http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf Faqja zyrtare e internetit] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] ivyud122f0cxl9ruopu7i2l2ji5bld1 Miniera e Sukës 0 317874 2465499 2022-07-28T08:26:24Z Drenisa 112234 Krijuar nga përkthimi i faqes "[[:en:Special:Redirect/revision/919300275|Suke mine]]" wikitext text/x-wiki '''Miniera e Sukës''' është një nga minierat më të mëdha të [[Nikeli|nikelit]] në [[Kosova|Kosovë]] . <ref name="Kiruna">{{Cite web|year=2010|title=Kosovo Mining Journal|url=http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110718201825/http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf|archive-date=2011-07-18|access-date=2010-10-03|publisher=beak.de}}</ref> Miniera gjendet në [[Drenasi|Drenas]] të [[Rajoni i Prishtinës|rrethit të Prishtinës]] . <ref name="Kiruna" /> Miniera ka rezerva që arrijnë në 0.63 milion ton xehe të klasifikimit 1.36% [[Nikeli|nikel]], 0.06% [[Bakri|bakër]], 30.56% [[Hekuri|hekur]], 49.17% silicë dhe 9.48% magnezit, duke rezultuar kështu 8,600 ton [[Nikeli|nikel]] 27,9 ton [[Bakri|27,00]] ton 27,9 ton 30,00 ton [[Hekuri|,]] 30,00 ton, 30,00 ton, 30,00 ton, silicë dhe 59700 ton magnezit . <ref name="Kiruna" /> == Shih edhe == * [[Ferronikeli]] == Referimet == {{Reflist}} == Lidhje të jashtme == * [https://web.archive.org/web/20110718201825/http://www.beak.de/pdf/news/KosovoMiningJournal.pdf Faqja zyrtare e internetit] [[Kategoria:Miniera në Kosovë]] 2jhfxckt5fr2o9ofh2ueajq9z4zs32y Përdoruesi diskutim:Tatacarnaticareview 3 317875 2465501 2022-07-28T08:35:49Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=Tatacarnaticareview}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 28 korrik 2022 10:35 (CEST) h3pjoocnlv14mo35k6dw41o8lh67s10 Përdoruesi:Tatacarnaticareview 2 317876 2465506 2022-07-28T10:05:54Z Tatacarnaticareview 143915 Faqe e re: '''[https://www.tatacarnatica.org.in Tata Carnatica]''' is a brand new residential apartment project by Tata Housing in the rapidly expanding neighborhood of Devanahalli, Bangalore. The residential enclave, Tata Carnatica features the very best in '''[https://triberr.com/tatacarnaticasales Tata Housing]''' luxury segment. The project offers spacious apartments with luxurious features. Beautiful landscapes all around Tata Carnatica make it more special & Elite. The builder is g... wikitext text/x-wiki '''[https://www.tatacarnatica.org.in Tata Carnatica]''' is a brand new residential apartment project by Tata Housing in the rapidly expanding neighborhood of Devanahalli, Bangalore. The residential enclave, Tata Carnatica features the very best in '''[https://triberr.com/tatacarnaticasales Tata Housing]''' luxury segment. The project offers spacious apartments with luxurious features. Beautiful landscapes all around Tata Carnatica make it more special & Elite. The builder is guaranteed to bring a quality living experience to the community of Devanahalli with brilliant architecture and equian an valent lifestyle in Tata Carnatica. '''[https://www.tatacarnatica.org.in/location.html Tata Carnatica Location]''' has excellent connectivity & it is located at the heart of Devanahalli. '''[https://www.tatacarnatica.org.in/amenities.html Tata Carnatica Amenities]''' include a fully equipped clubhouse, landscaped gardens, gymnasium, swimming pool, recreation rooms, outdoor sports courts, children’s play area, party hall, and meticulously planned with utmost importance to state-of-the-art 24/7 securities. Tata Carnatica presents designed to reflect contemporary lifestyle. Loaded with amenities and strategically located, Tata Housing is an address only for the privileged few. These Residential Plots in Bangalore relish a magnificent view and presents a perfect example of comfort and luxury. Tata Carnatica by a renowned builder Tata Housing in Devanahalli guarantee a hassle free lifestyle to its inhabitants. Tata Carnatica Amenities comprises of Amphitheater, Basket Ball Court, Club House, Compound, Cricket Court, Football, Gated Community, Landscaped Garden, Pets Park, Play Area, Rain Water Harvesting, Seating Area, Security Personnel,, Skating Rink, Swimming Pool, Tennis Court and Toddlers Pool. Location of Prestige Park Drive is perfect for the ones who desire to invest in property in Bangalore with many schools, colleges, hospitals, supermarkets, recreational areas, parks and many other facilities nearby Devanahalli. gun6f82erekngqw46lspzxipqcrlgj8 Përdoruesi diskutim:Eris ajazi 3 317877 2465510 2022-07-28T10:34:26Z Komuniteti 117282 Mirëpritje wikitext text/x-wiki {{Stampa:Tung|realName=|name=Eris ajazi}} -- [[Përdoruesi:Komuniteti|Komuniteti]] ([[Përdoruesi diskutim:Komuniteti|diskutimet]]) 28 korrik 2022 12:34 (CEST) 53cgrzndh6iygrudpjllompawoyz4my