Википедия tyvwiki https://tyv.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BB_%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Медиа Тускай Чугаа Ажыглакчы Ажыглакчы чугаа Википедия Википедия дугайында сүмелел Файл Файл чугаа МедиаВики МедиаВики чугаа Майык Майык чугаа Дуза Дуза чугаа Аңгылал Аңгылал чугаа TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 2579 43472 42389 2022-08-20T13:56:55Z Minorax 5730 /* Таблица символов */ vva wikitext text/x-wiki '''Эрги түрк бижик (Көк-түүрк бижии, Орхон бижик''' болгаш '''Орхон-Эне-Сай бижии''' деп база адаттынар''')''' дээрге амгы өйнүң 8-13 чүс чылдарында эрте түүрк күрүнелерниң девискээрлеринге эрги түүрк дылдың бижии кылдыр ажыглаттынып турган бижик. Орхон хемниң эриинден тывылган бижиктер биле Эне-Сай эриинден тывылган бижиктерниң графиказында болгаш дылында дүүшпестер хөй. Эне-Сай бижиин Орхон бижиктеринден улуг назылыг деп турар. Тывада Орхон бижиктери чок, чүгле Эне-Сай бижиктеринге хамааржыр каш аңгы хевирлери бар<ref>Кызласов И.Л. Древнетюркская руническая письменность Евразии: Опыт палеографического анализа. — М., 1990.</ref>. [[Image:Orkhon.svg|thumb|150px|''Теҥри (дээр)'' дээр дыл эрги түрк бижии.]] == Таблица символов == {| class="wide" border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" |+ Орхон-Эне-Сай үжүглел (делгерээн өйүнде) ! colspan="3" align="center" | Ажыглалы || colspan="2" align="center" |Үжүк || colspan="4" align="center" | Кириллик үжүк дүгжүрү болгаш адаары |- align="center" | colspan="3" rowspan="4" | ажык үннер|| colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter A.svg|20px]]|| colspan="2" |А, Э || colspan="2" |{{IPA|/a/}}, {{IPA|/e/}} |- align="center" | colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter I.svg|20px]]|| colspan="2" |Ы, И || colspan="2" |{{IPA|/ɯ/}}, {{IPA|/i/}}, {{IPA|/j/}} |- align="center" | colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter O.svg|20px]]|| colspan="2" |О, У || colspan="2" |{{IPA|/u/}}, {{IPA|/o/}}, {{IPA|/w/}} |- align="center" | colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter U.svg|20px]]|| colspan="2" |Ө, Ү || colspan="2" |{{IPA|/ø/}}, {{IPA|/y/}}, {{IPA|/w/}} |- align="center" | rowspan="23" | ажык эвес үннер|| rowspan="16" |ажыглалы|| rowspan="9" |(¹) — кадыг,<br />(²) — чымчак<br />ажык үннер биле || [[Image:Old Turkic letter B1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter B2.svg|20px]]||Б¹ ||{{IPA|/b/}}|| Б²|| {{IPA|/b/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter D1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter D2.svg|20px]] || Д¹|| {{IPA|/d/}}|| Д²|| {{IPA|/d/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter G1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter G2.svg|20px]] || Г¹ (Ҕ) ||{{IPA|/g/}}|| Г² (Ғ) ||{{IPA|/g/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter L1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter L2.svg|20px]] || Л¹ ||{{IPA|/l/}}|| Л² ||{{IPA|/l/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter N1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter N2.svg|20px]] || Н¹ ||{{IPA|/n/}}|| Н² ||{{IPA|/n/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter R1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter R2.svg|20px]] || Р¹ ||{{IPA|/r/}}|| Р² ||{{IPA|/r/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter S1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter S2.svg|20px]] || С¹ ||{{IPA|/s/}}||С²|| {{IPA|/s/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter T1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter T2.svg|20px]] || Т¹ ||{{IPA|/t/}}||Т²|| {{IPA|/t/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter Y1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter Y2.svg|20px]] || Й¹ ³||/j/ ||Й² ³|| /j/ |- align="center" | чүгле (¹) — Қ биле<br />чүгле (²) — К биле || [[Image:Old Turkic letter Q.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter K.svg|20px]] || Қ ||{{IPA|/q/}} || К|| {{IPA|/k/}} |- align="center" | rowspan="6" |шупту ажык үннер биле | colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter CH.svg|20px]] || colspan="2" | -Ч || colspan="2" |{{IPA|/ʧ/}} |- align="center" | colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter M.svg|20px]] || colspan="2" | -М|| colspan="2" | {{IPA|/m/}} |- align="center" | colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter P.svg|20px]] || colspan="2" | -П|| colspan="2" | {{IPA|/p/}} |- align="center" | colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter SH.svg|20px]] || colspan="2" | -Ш || colspan="2" |{{IPA|/ʃ/}} |- align="center" | colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter Z.svg|20px]] || colspan="2" | -З || colspan="2" |{{IPA|/z/}} |- align="center" | colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter NG.svg|20px]] || colspan="2" | -Ң || colspan="2" |{{IPA|/ŋ/}} |- align="center" | rowspan="7" |катышкан үннер | rowspan="3" | + ажык үннер биле | colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter ICH.svg|20px]] || colspan="2" | ИЧ, ЧИ, Ч || colspan="2" |{{IPA|/iʧ/}}, {{IPA|/ʧi/}}, {{IPA|/ʧ/}} |- align="center" | colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter IQ.svg|20px]] || colspan="2" | ЫҚ, ҚЫ, Қ|| colspan="2" | {{IPA|/ɯq/}}, {{IPA|/qɯ/}}, {{IPA|/q/}} |- align="center" | [[Image:Old Turkic letter OQ.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter UK.svg|20px]] ||ОҚ, УҚ,<br />ҚО, ҚУ, Қ||{{IPA|/oq/}}, {{IPA|/uq/}},<br />{{IPA|/qo/}}, {{IPA|/qu/}}, {{IPA|/q/}}||ӨК, ҮК,<br />КӨ, КҮ, К||{{IPA|/øk/}}, {{IPA|/yk/}},<br />{{IPA|/kø/}}, {{IPA|/ky/}}, {{IPA|/k/}} |- align="center" | rowspan="4" | + ажык эвес үннер биле | colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter NCH.svg|20px]] || colspan="2" | -НЧ|| colspan="2" | {{IPA|/nʧ/}} |- align="center" | colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter NY.svg|20px]] || colspan="2" | -НДЖ || colspan="2" |{{IPA|/nʤ/}} |- align="center" | colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter LT.svg|20px]] || colspan="2" | -ЛТ, -ЛД|| colspan="2" | {{IPA|/lt/}}, {{IPA|/ld/}} |- align="center" | colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter NT.svg|20px]] || colspan="2" | -НТ, -НД || colspan="2" |{{IPA|/nt/}}, {{IPA|/nd/}} |- align="center" | colspan="3" | сөс аңгылакчызы || colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter SEP.svg|20px]] || colspan="4" |чок |- align="center" | colspan="9" |(-) — чүгле сөс төнчүзүнде ажыглаттынар (³) — чамдык таварылгаларда Ч, ДЖ кылдыр база номчуп, бижип болур |} ==Даштыкы шөлүглер== *[http://www.obib.de/Schriften/AlteSchriften/alte_schriften.php?Runen/Orkhon/Runen.html~Text Köktürkische Schrift, Türkische Runen] *[http://gokturkanitlari.appspot.com/ Orkhon Inscriptions complete text] [[Аңгылал:Дылдар]] [[Аңгылал:Тыва дыл]] [[Аңгылал:Түрк дылдар]] [[Аңгылал:Тыва чугааның бүдүжү]] [[Аңгылал:Алфавит]] 0swfne85ff0ap9mq0s5cqgn0tkwogor 0 4071 43475 39646 2022-08-21T11:32:34Z 176.59.149.191 wikitext text/x-wiki '''Сингармонизм''' дээрге сөс иштинге ажык үннерниң аяннажылгазы-дыр. Чамдык улустуң чугаазында үн аяннажылгазынга ажык эвес үннер база киржир. Ол термин ийи грек сөстүң каттышканындан тывылган: συν- — кады и ἁρμονία — хөөн, аян. == [[Тыва дыл]]да үн аяннажылгазы == [[Тыва]] сөстреде 3 аңгы ажык үнннер аяннажылгазы бар. === Таалай аянажылгазы === Таалай аяннажылгазынга чагырткан ажык үннер, азы чүгле чымчак, азы чүгле кадыг одуругнуң үннери бооп бөлдүнчүр. Сөс иштинге бир дугаар ажык үн чымчак одуругнуң үнү боор болза дараазында слогта ажык үн база чымчак одуругнуң үнү болур. Бир эвес, бир дугаар ажык үн кадыг одуругнуң үнү боор болза дараазында слогка чүгле кадыг одуругнуң турар. * Кадыг одуруглуг ажык үннерден бүткен сөстер: адыг, бургурадыр, дуза, ораар, ыдар, сарыг, таңды, чылгылары, тооргу. * Чымчак одуруглуг ажык үннерден бүткен сөстер: белчигештер, илиг, эриктер, көрүп, херим, өзүмнери, мөге, чөвүрээ, хилинчек. === Эрин аянажылгазы === Сөс мурнунга эрин-биле адаар үн турар болза, дараазында слогка, ооң-биле аяннаштыр база-ла эрин-биле адаар ажык үн турар. Эрин аяннажылгазынга чагырткан үннер сөс иштинге чүгле эрин-биле адаар үннер бооп бөлдүнчүр. Чижээ: орук, урук, өдүг, улуур, удуур, ужудукчу, оолдуң, өөмнү, өөрүмнү, одуг, үгүнү, үнүштүг, улуур, Эрин аяннажылгазының дээжи кызыгаарлыг, тыва дылда ол нептеревээн. Ажык эвес үннүң арты-мурнунга чүгле «о», азы чүгле «ө» деп морфемалыг сөстер тыва дылда чок. Моол сөсте ындыг морфемалыг сөстер бар.<br /> Чижээ: Мөрөн — Мөрен, өндөр — бедик (өндүр), төрөл — төрел, могой — чылан (могай), орон — оран, тооно — хараача (тоона). Эрин аяннажылгазынга чагырткан ажык үннер алтай чоннуң чугаазында база дыка сайзыраан. * кожоҥ — ыр, болбос — болбас, одор — одар, тоормош — доорбаш, ороор — ораар, согоно — согуна, чӧрчӧк — тоол, ӧрӧмӧ — өреме, сӧстӧр — сөстер. === Өк-биле адаан үннер аянажылгазы === Бо чүвени эң баштай 1970-ден чылдар төнчүзүнде Сеглеңмей Светлана Феликс кызы эскерген. База-ла ооң дугайында 1980-зен чылдардан эгелеп К. А. Бичелдей бодунуң эртем ажылдарынга бижип турган. Бир эвес сөсте өк-биле адаан үн бар болза, дараазында барган 6 кыска азы 6 узун ажык үн шак ол, өк-биле адаан үннүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Ындыг сөстерге дөгере ажык үннер кулакка дыңналыр-дыңналбас-даа болза өктүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Ажык эвес үннер безин өк-биле адаан үннүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Бир эвес сөсте өк-биле адаан үн бар болза өске үннер кажан-даа арыг дыңналбас. * ада «a˘da˘», адан «a˘da˘n», адыгжы «a˘dы̅˘ƣʒˑы̅˘», куду «qʊ˘dʊ˘», каңгай «qa˘ŋςa˘j̃», казылган «qa˘zы̅˘lƣa˘n», одуруг «ɔ˘dʊ˘rʊ˘ƣ», оргаадай «ɔ˘rƣa˘:da˘j», язы «j̃a˘zы̅˘». === Үн аяннажылгазынга таарышпас сөстер === Тыва дылда үн аяннажылгазынга таарышпас сөстер бар. # Углаарының бирги падежиниң кожумаанда чүгле чымчак (дагже, катче) ажык үннер бар. # Кызыгаарлаар наклонение кожумааның сөөлү база чүгле чымчак (баргыже, удугуже) ажык үннүг. # Ийи сөстен бүткен нарын сөстерниң кезектери кадыг болгаш чымчак бооп болур: ажыл-иш, ак-көк, үен-даян, алгы-кеш. # Фонетиказын тыважытпаан, өскерилге чокка моол дылдан дорт үлегерлеп алган сөстер: “эгүүр”, “сеткүүл”. Ол сөстерни адаарга эпчок, ааска таарышпас, кижи бодаарга бир-ле күжениишкин херек-даа ышкаш. Ындыг сөстер дыңнап кааш, оларның тывазыг эвес шынарын, эртем-билии чок кижи безин доп-дораан эскерип каар. Чогум, “эгүүр” деп сөстүң “эгиир” деп тыважаан хевири бар. # Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерде ажык үннерниң аяннажылгазы чок болур: телевизор, радио, интернационал. === Кожумактар === Фонетиказы тыважываан, олчаан үлегереп алган сөстерге, оон ыңай нарын тыва сөстерге кожумак немежир болза, шак ол кожумактыктың ажык үнү сөстүң сөөлгү слогунда турар ажык үнден хамааржыр. Чижээ: артистиң, директорнуң, киш-кулааларга, кызыл-өзектиг, сеткүүлдүң. == Үндезини == # {{Ном | автор = Сат&nbsp;Ш. Ч., Салзыңмаа&nbsp;Е. Б. | часть = Фонетика. Кол фонетиктиг болуушкуннар | заглавие = Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология) | ответственный = Д. А. Моңгуш редакторлаан | место = Кызыл | издательство = Тываның ном үндүрер чери | год = 1980 | страниц = 260 }} # {{Ном | автор = Селютина&nbsp;И.Я., Уртегешев&nbsp;Н.С., Рыжикова&nbsp;Т.Р., Дамбыра&nbsp;И.Д., Кечил-оол&nbsp;С.В. | часть = Заключение | ссылка часть = http://www.philology.nsc.ru/departments/lefi/books/Faring_zakluchenie.pdf | заглавие = Фарингализация как типологический признак фонологических систем (на материале тюркских языков Южной Сибири) | ответственный = | место = Новосибирск | издательство = Омега Принт | год = 2014 | страниц = 312 | isbn = }} # {{Ном | автор = Комитет наук МНР | заглавие = Монгольско-Русский словарь | ответственный = под общ. ред. Лувсандэндэв А. | издание = | место = Москва | издательство = Гос. из-во национальных и иностранных словарей | год = 1957 | столбцы = 715 }} # {{Ном | автор = Тыдыков П. П. | заглавие = Русско-Алтайский словарь | ответственный = под ред. перевод. комиссии при Ойротском Отделе Народного Образования | место = Москва | издательство = Центральное из-во Народов СССР | год = 1926 | страниц = 100 | тираж = 5000 }} [[Аңгылал:Дылдар]] [[Аңгылал:Тыва дыл]] 0ewjucck0hnbr0pb6ghpbv9rovje6r2 43476 43475 2022-08-21T11:33:43Z 176.59.149.191 /* Тыва дылда үн аяннажылгазы */ wikitext text/x-wiki '''Сингармонизм''' дээрге сөс иштинге ажык үннерниң аяннажылгазы-дыр. Чамдык улустуң чугаазында үн аяннажылгазынга ажык эвес үннер база киржир. Ол термин ийи грек сөстүң каттышканындан тывылган: συν- — кады и ἁρμονία — хөөн, аян. == [[Тыва дыл]]да үн аяннажылгазы == [[Тыва]] сөстереде 3 аңгы ажык үнннер аяннажылгазы бар. === Таалай аянажылгазы === Таалай аяннажылгазынга чагырткан ажык үннер, азы чүгле чымчак, азы чүгле кадыг одуругнуң үннери бооп бөлдүнчүр. Сөс иштинге бир дугаар ажык үн чымчак одуругнуң үнү боор болза дараазында слогта ажык үн база чымчак одуругнуң үнү болур. Бир эвес, бир дугаар ажык үн кадыг одуругнуң үнү боор болза дараазында слогка чүгле кадыг одуругнуң турар. * Кадыг одуруглуг ажык үннерден бүткен сөстер: адыг, бургурадыр, дуза, ораар, ыдар, сарыг, таңды, чылгылары, тооргу. * Чымчак одуруглуг ажык үннерден бүткен сөстер: белчигештер, илиг, эриктер, көрүп, херим, өзүмнери, мөге, чөвүрээ, хилинчек. === Эрин аянажылгазы === Сөс мурнунга эрин-биле адаар үн турар болза, дараазында слогка, ооң-биле аяннаштыр база-ла эрин-биле адаар ажык үн турар. Эрин аяннажылгазынга чагырткан үннер сөс иштинге чүгле эрин-биле адаар үннер бооп бөлдүнчүр. Чижээ: орук, урук, өдүг, улуур, удуур, ужудукчу, оолдуң, өөмнү, өөрүмнү, одуг, үгүнү, үнүштүг, улуур, Эрин аяннажылгазының дээжи кызыгаарлыг, тыва дылда ол нептеревээн. Ажык эвес үннүң арты-мурнунга чүгле «о», азы чүгле «ө» деп морфемалыг сөстер тыва дылда чок. Моол сөсте ындыг морфемалыг сөстер бар.<br /> Чижээ: Мөрөн — Мөрен, өндөр — бедик (өндүр), төрөл — төрел, могой — чылан (могай), орон — оран, тооно — хараача (тоона). Эрин аяннажылгазынга чагырткан ажык үннер алтай чоннуң чугаазында база дыка сайзыраан. * кожоҥ — ыр, болбос — болбас, одор — одар, тоормош — доорбаш, ороор — ораар, согоно — согуна, чӧрчӧк — тоол, ӧрӧмӧ — өреме, сӧстӧр — сөстер. === Өк-биле адаан үннер аянажылгазы === Бо чүвени эң баштай 1970-ден чылдар төнчүзүнде Сеглеңмей Светлана Феликс кызы эскерген. База-ла ооң дугайында 1980-зен чылдардан эгелеп К. А. Бичелдей бодунуң эртем ажылдарынга бижип турган. Бир эвес сөсте өк-биле адаан үн бар болза, дараазында барган 6 кыска азы 6 узун ажык үн шак ол, өк-биле адаан үннүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Ындыг сөстерге дөгере ажык үннер кулакка дыңналыр-дыңналбас-даа болза өктүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Ажык эвес үннер безин өк-биле адаан үннүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Бир эвес сөсте өк-биле адаан үн бар болза өске үннер кажан-даа арыг дыңналбас. * ада «a˘da˘», адан «a˘da˘n», адыгжы «a˘dы̅˘ƣʒˑы̅˘», куду «qʊ˘dʊ˘», каңгай «qa˘ŋςa˘j̃», казылган «qa˘zы̅˘lƣa˘n», одуруг «ɔ˘dʊ˘rʊ˘ƣ», оргаадай «ɔ˘rƣa˘:da˘j», язы «j̃a˘zы̅˘». === Үн аяннажылгазынга таарышпас сөстер === Тыва дылда үн аяннажылгазынга таарышпас сөстер бар. # Углаарының бирги падежиниң кожумаанда чүгле чымчак (дагже, катче) ажык үннер бар. # Кызыгаарлаар наклонение кожумааның сөөлү база чүгле чымчак (баргыже, удугуже) ажык үннүг. # Ийи сөстен бүткен нарын сөстерниң кезектери кадыг болгаш чымчак бооп болур: ажыл-иш, ак-көк, үен-даян, алгы-кеш. # Фонетиказын тыважытпаан, өскерилге чокка моол дылдан дорт үлегерлеп алган сөстер: “эгүүр”, “сеткүүл”. Ол сөстерни адаарга эпчок, ааска таарышпас, кижи бодаарга бир-ле күжениишкин херек-даа ышкаш. Ындыг сөстер дыңнап кааш, оларның тывазыг эвес шынарын, эртем-билии чок кижи безин доп-дораан эскерип каар. Чогум, “эгүүр” деп сөстүң “эгиир” деп тыважаан хевири бар. # Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерде ажык үннерниң аяннажылгазы чок болур: телевизор, радио, интернационал. === Кожумактар === Фонетиказы тыважываан, олчаан үлегереп алган сөстерге, оон ыңай нарын тыва сөстерге кожумак немежир болза, шак ол кожумактың ажык үнү сөстүң сөөлгү слогунда турар ажык үнден хамааржыр. Чижээ: артистиң, директорнуң, киш-кулааларга, кызыл-өзектиг, сеткүүлдүң. == Үндезини == # {{Ном | автор = Сат&nbsp;Ш. Ч., Салзыңмаа&nbsp;Е. Б. | часть = Фонетика. Кол фонетиктиг болуушкуннар | заглавие = Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология) | ответственный = Д. А. Моңгуш редакторлаан | место = Кызыл | издательство = Тываның ном үндүрер чери | год = 1980 | страниц = 260 }} # {{Ном | автор = Селютина&nbsp;И.Я., Уртегешев&nbsp;Н.С., Рыжикова&nbsp;Т.Р., Дамбыра&nbsp;И.Д., Кечил-оол&nbsp;С.В. | часть = Заключение | ссылка часть = http://www.philology.nsc.ru/departments/lefi/books/Faring_zakluchenie.pdf | заглавие = Фарингализация как типологический признак фонологических систем (на материале тюркских языков Южной Сибири) | ответственный = | место = Новосибирск | издательство = Омега Принт | год = 2014 | страниц = 312 | isbn = }} # {{Ном | автор = Комитет наук МНР | заглавие = Монгольско-Русский словарь | ответственный = под общ. ред. Лувсандэндэв А. | издание = | место = Москва | издательство = Гос. из-во национальных и иностранных словарей | год = 1957 | столбцы = 715 }} # {{Ном | автор = Тыдыков П. П. | заглавие = Русско-Алтайский словарь | ответственный = под ред. перевод. комиссии при Ойротском Отделе Народного Образования | место = Москва | издательство = Центральное из-во Народов СССР | год = 1926 | страниц = 100 | тираж = 5000 }} [[Аңгылал:Дылдар]] [[Аңгылал:Тыва дыл]] 9b3a2jnzpaw8jcyexc87671nlcbkve8 43477 43476 2022-08-21T11:34:07Z 176.59.149.191 /* Тыва дылда үн аяннажылгазы */ wikitext text/x-wiki '''Сингармонизм''' дээрге сөс иштинге ажык үннерниң аяннажылгазы-дыр. Чамдык улустуң чугаазында үн аяннажылгазынга ажык эвес үннер база киржир. Ол термин ийи грек сөстүң каттышканындан тывылган: συν- — кады и ἁρμονία — хөөн, аян. == [[Тыва дыл]]да үн аяннажылгазы == [[Тыва]] сөстерде 3 аңгы ажык үнннер аяннажылгазы бар. === Таалай аянажылгазы === Таалай аяннажылгазынга чагырткан ажык үннер, азы чүгле чымчак, азы чүгле кадыг одуругнуң үннери бооп бөлдүнчүр. Сөс иштинге бир дугаар ажык үн чымчак одуругнуң үнү боор болза дараазында слогта ажык үн база чымчак одуругнуң үнү болур. Бир эвес, бир дугаар ажык үн кадыг одуругнуң үнү боор болза дараазында слогка чүгле кадыг одуругнуң турар. * Кадыг одуруглуг ажык үннерден бүткен сөстер: адыг, бургурадыр, дуза, ораар, ыдар, сарыг, таңды, чылгылары, тооргу. * Чымчак одуруглуг ажык үннерден бүткен сөстер: белчигештер, илиг, эриктер, көрүп, херим, өзүмнери, мөге, чөвүрээ, хилинчек. === Эрин аянажылгазы === Сөс мурнунга эрин-биле адаар үн турар болза, дараазында слогка, ооң-биле аяннаштыр база-ла эрин-биле адаар ажык үн турар. Эрин аяннажылгазынга чагырткан үннер сөс иштинге чүгле эрин-биле адаар үннер бооп бөлдүнчүр. Чижээ: орук, урук, өдүг, улуур, удуур, ужудукчу, оолдуң, өөмнү, өөрүмнү, одуг, үгүнү, үнүштүг, улуур, Эрин аяннажылгазының дээжи кызыгаарлыг, тыва дылда ол нептеревээн. Ажык эвес үннүң арты-мурнунга чүгле «о», азы чүгле «ө» деп морфемалыг сөстер тыва дылда чок. Моол сөсте ындыг морфемалыг сөстер бар.<br /> Чижээ: Мөрөн — Мөрен, өндөр — бедик (өндүр), төрөл — төрел, могой — чылан (могай), орон — оран, тооно — хараача (тоона). Эрин аяннажылгазынга чагырткан ажык үннер алтай чоннуң чугаазында база дыка сайзыраан. * кожоҥ — ыр, болбос — болбас, одор — одар, тоормош — доорбаш, ороор — ораар, согоно — согуна, чӧрчӧк — тоол, ӧрӧмӧ — өреме, сӧстӧр — сөстер. === Өк-биле адаан үннер аянажылгазы === Бо чүвени эң баштай 1970-ден чылдар төнчүзүнде Сеглеңмей Светлана Феликс кызы эскерген. База-ла ооң дугайында 1980-зен чылдардан эгелеп К. А. Бичелдей бодунуң эртем ажылдарынга бижип турган. Бир эвес сөсте өк-биле адаан үн бар болза, дараазында барган 6 кыска азы 6 узун ажык үн шак ол, өк-биле адаан үннүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Ындыг сөстерге дөгере ажык үннер кулакка дыңналыр-дыңналбас-даа болза өктүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Ажык эвес үннер безин өк-биле адаан үннүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Бир эвес сөсте өк-биле адаан үн бар болза өске үннер кажан-даа арыг дыңналбас. * ада «a˘da˘», адан «a˘da˘n», адыгжы «a˘dы̅˘ƣʒˑы̅˘», куду «qʊ˘dʊ˘», каңгай «qa˘ŋςa˘j̃», казылган «qa˘zы̅˘lƣa˘n», одуруг «ɔ˘dʊ˘rʊ˘ƣ», оргаадай «ɔ˘rƣa˘:da˘j», язы «j̃a˘zы̅˘». === Үн аяннажылгазынга таарышпас сөстер === Тыва дылда үн аяннажылгазынга таарышпас сөстер бар. # Углаарының бирги падежиниң кожумаанда чүгле чымчак (дагже, катче) ажык үннер бар. # Кызыгаарлаар наклонение кожумааның сөөлү база чүгле чымчак (баргыже, удугуже) ажык үннүг. # Ийи сөстен бүткен нарын сөстерниң кезектери кадыг болгаш чымчак бооп болур: ажыл-иш, ак-көк, үен-даян, алгы-кеш. # Фонетиказын тыважытпаан, өскерилге чокка моол дылдан дорт үлегерлеп алган сөстер: “эгүүр”, “сеткүүл”. Ол сөстерни адаарга эпчок, ааска таарышпас, кижи бодаарга бир-ле күжениишкин херек-даа ышкаш. Ындыг сөстер дыңнап кааш, оларның тывазыг эвес шынарын, эртем-билии чок кижи безин доп-дораан эскерип каар. Чогум, “эгүүр” деп сөстүң “эгиир” деп тыважаан хевири бар. # Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерде ажык үннерниң аяннажылгазы чок болур: телевизор, радио, интернационал. === Кожумактар === Фонетиказы тыважываан, олчаан үлегереп алган сөстерге, оон ыңай нарын тыва сөстерге кожумак немежир болза, шак ол кожумактың ажык үнү сөстүң сөөлгү слогунда турар ажык үнден хамааржыр. Чижээ: артистиң, директорнуң, киш-кулааларга, кызыл-өзектиг, сеткүүлдүң. == Үндезини == # {{Ном | автор = Сат&nbsp;Ш. Ч., Салзыңмаа&nbsp;Е. Б. | часть = Фонетика. Кол фонетиктиг болуушкуннар | заглавие = Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология) | ответственный = Д. А. Моңгуш редакторлаан | место = Кызыл | издательство = Тываның ном үндүрер чери | год = 1980 | страниц = 260 }} # {{Ном | автор = Селютина&nbsp;И.Я., Уртегешев&nbsp;Н.С., Рыжикова&nbsp;Т.Р., Дамбыра&nbsp;И.Д., Кечил-оол&nbsp;С.В. | часть = Заключение | ссылка часть = http://www.philology.nsc.ru/departments/lefi/books/Faring_zakluchenie.pdf | заглавие = Фарингализация как типологический признак фонологических систем (на материале тюркских языков Южной Сибири) | ответственный = | место = Новосибирск | издательство = Омега Принт | год = 2014 | страниц = 312 | isbn = }} # {{Ном | автор = Комитет наук МНР | заглавие = Монгольско-Русский словарь | ответственный = под общ. ред. Лувсандэндэв А. | издание = | место = Москва | издательство = Гос. из-во национальных и иностранных словарей | год = 1957 | столбцы = 715 }} # {{Ном | автор = Тыдыков П. П. | заглавие = Русско-Алтайский словарь | ответственный = под ред. перевод. комиссии при Ойротском Отделе Народного Образования | место = Москва | издательство = Центральное из-во Народов СССР | год = 1926 | страниц = 100 | тираж = 5000 }} [[Аңгылал:Дылдар]] [[Аңгылал:Тыва дыл]] sqe6372aonlhmv4o8y3abss3o64b2zu 10 11709 43473 2022-08-20T20:44:12Z Frhdkazan 1195 Чаа арын чаяатынган: «Lipid Islands on Soap Bubble.jpg» wikitext text/x-wiki Lipid Islands on Soap Bubble.jpg pxh41esi9t72tdzfmovp8o3z2lal6d0 10 11710 43474 2022-08-20T21:05:30Z Frhdkazan 1195 Чаа арын чаяатынган: «Small Missouri Town Is a Big Draw for Solar Eclipse.webm» wikitext text/x-wiki Small Missouri Town Is a Big Draw for Solar Eclipse.webm okia2lp4ney83ivp1akfoet21al1n8y