Wikipedia ugwiki https://ug.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B4_%D8%A8%DB%95%D8%AA MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter ۋاسىتە ئالاھىدە مۇنازىرە ئىشلەتكۈچى ئىشلەتكۈچى مۇنازىرىسى Wikipedia Wikipediaمۇنازىرىسى ھۆججەت ھۆججەت مۇنازىرىسى MediaWiki MediaWiki مۇنازىرىسى قېلىپ قېلىپ مۇنازىرىسى ياردەم ياردەم مۇنازىرىسى تۈر تۈر مۇنازىرىسى TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 11433 154652 154070 2022-08-20T14:06:17Z Minorax 14946 vva wikitext text/x-wiki {{TwinARAB|Orqun-Yénsey Yéziqi|Орхун-Йәнсей Йәзики}} <div style="direction:rtl; font-family: 'UKIJ Tuz Tom', 'Alkatip', 'Microsoft Uighur', 'Uyghur ekran', 'Arial Unicode MS'"> [[ھۆججەت:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|كۆكتۈرك يېزىقى يېزىلغان ئەڭ ئەسكى ئابىدە [[قىزىل (شەھەر)|قىزىل]] شەھرىدە جاي ئالماقتا. ]][[ھۆججەت:Orkhon.svg|[https://ug.wikipedia.org/wiki/%DA%BE%DB%86%D8%AC%D8%AC%DB%95%D8%AA ]:Orkhon.svg|left|thumb]]'''ئورقۇن-يېنسەي يېزىقى ([[تۈركچە]]: ''Orhun alfabesi''، [[موڭغۇلچە]]: хөх Түрүгийн бичиг ''ھۆھ تۈرۈگىين بىچىگ'')''' [[جۇڭگو]] ۋە چەت ئەل ئالىملىرى بۇ يېزىق بىلەن يېزىلغان مەڭگۈ تاش يادىكارلىقلىرى موڭغۇلىيىدىكى ئورقۇن دەرياسى ۋادىلىرىدىن ھەم سىبىرىيىدىكى يېنسەي دەرياسى بويلىرىدىن تېپىلغاچقا، تېپىلغان ئورنىغا قاراپ ئورقۇن-يېنسەي يېزىقى دەپ ئاتىغان. شۇ ۋاقىتتا بۇ يېزىقنى ئىشلەتكەن ئاساسىي خەلقنىڭ نامىغا قاراپ ''قەدىمكى تۈرك يېزىقى''، ''كۆكتۈرك يېزىقى'' دېگەن ناملار بىلەن ئاتىغان. بۇ يېزىق يەنە شەكىل جەھەتتىن شىمالىي ياۋروپادىن تېپىلغان قەدىمكى گېرمانلار ئىشلەتكەن رونىك (گوتچە «سىرلىق، نامەئلۇم») يېزىقىغا ئوخشاپ قالغانلىقى ئۈچۈن، [[ياۋروپا]] ۋە [[رۇسىيە فېدېراتسىيىسى|رۇس]] [[تۈركولوگىيە]] ساھەسىدە، ''سىبىرىيا رۇن ھەرپلىرى، يېنىسەي رۇن ھەرپلىرى، رۇنىك ئېلىپبە'' ۋە ''قەدىمكى'' '''''تۈرك-رونىك يېزىقى''''' دەپمۇ ئاتالغان. شۇنداقلا تۈركىي خەلقلەر بۇ يېزىقنى ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىشتىن بۇرۇن ئىشلەتكەن يېزىق بولغاچقا، ''ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى يېزىق'' دېگەنگە ئوخشاش ناملار بىلەنمۇ ئاتىغان. بۇ ناملار پەقەت يېزىقشۇناسلار ۋە تەتقىقاتچىلار تەرىپىدىن قويۇلغان ناملار ئىدى. بۇ ھەقتىكى ئىزدىنىش ۋە تەتقىقاتلار نەتىجىسىدە بۇ يېزىقنىڭ ئەسلى '''[[دولبارچىن يېزىقى]]''' دەيدىغان نامىنىڭ بارلىقى ھەققىدىكى مەلۇمات بىزگە كېيىنرەك مەلۇم بولدى. شۇنىڭدىن كېيىن بۇ يېزىقنى ئۆز نامى بىلەن دولبارچىن يېزىقى دەپ ئاتاش ھەققىدە ماقالىلەر يېزىلىپ، تەشەببۇسلار ئوتتۇرىغا قويۇلدى. [[ھۆججەت:Bilge Khagan inscription lines 36-40 in original Old Turkic script.svg|thumb|503x503px|ئورقۇن-يېنسەي يېزىقى]]ئورقۇن-يېنسەي يېزىقىدا 39 [[ھەرپ]]، بىر ئايرىش بەلگىسى بولۇپ، بۇ يېزىق ئېلىپبەلىك يېزىق بىلەن بوغۇملۇق يېزىقنىڭ ئارىلاشمىسىدۇر. ئورقۇن-يېنسەي يېزىقى ئومۇمەن، ئوڭدىن سولغا قاراپ توغرىسىغا يېزىلىدۇ. لېكىن، يېنسەي مەڭگۈ تاشلىرىدا سولدىن ئوڭغا يېزىلغان، ئايرىم مەڭگۈ تاشلاردا بىر قۇرى ئوڭدىن سولغا، يەنە بىر قۇرى سولدىن ئوڭغا زەنجىرسىمان ئۇلاپ يېزىلغان ئەھۋاللارمۇ ئۇچرايدۇ. بۇ يېزىقتا تۆت ھەرپ سەككىز سوزۇق تاۋۇشنى، 31 ھەرپ 18 ئۈزۈك تاۋۇشنى، بەش ھەرپ قوش ھەرپلىك بوغۇملارنى ئىپادىلەيدۇ. سۆزلەر بىر-بىرىدىن قوش چېكىت ( : ) ئارقىلىق ئايرىپ يېزىلىدۇ. بەزى سۆز بىرىكمىلىرى بىر سۆز قىلىپ قوشۇپ يېزىلىدۇ. ئايرىم ئورۇنلاردا «~» سۆز ئايرىش بەلگىسى ئورنىدا قوللىنىلىدۇ. ئورقۇن-يېنسەي يېزىقىنىڭ مەنبەسى ۋە تۈركىي خەلقلەرنىڭ بۇ يېزىقنى قايسى دەۋردىن باشلاپ قوللانغانلىقى قاتارلىق مەسىلىلەردە ئالىملارنىڭ كۆز قارىشى بىردەك ئەمەس. بەزى تارىخىي ماتېرىياللارغا ئاساسلانغاندا بۇ يېزىقنى ئۇيغۇرلار 5- ئەسىردىن 8- ئەسىرگىچە، يەنى، غەربكە كۆچۈشتىن ئىلگىرىكى مەزگىللەردە قوللانغان. [[File:Ug script 001.jpg|left|thumb|300px]] ئورقۇن-يېنسەي يېزىقىدا يېزىلغان مەدەنىي يادىكارلىقلار ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ تارىخىنى، سىياسىي، ئىقتىسادىي ئەھۋالىنى، ئىتنوگرافىيىسىنى، تىل-يېزىقى، ئەدەبىيات-سەنئىتى ۋە مەدەنىيەت تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. [[ھۆججەت:Gok turk Epigraph Copy in Gazi University Ankara.jpg|[https://ug.wikipedia.org/wiki/%DA%BE%DB%86%D8%AC%D8%AC%DB%95%D8%AA:Gok turk Epigraph Copy in Gazi University] Ankara.jpg|left|thumb|267x267px]] ئورقۇن-يېنسەي يېزىقىدا يېزىلغان يادىكارلىقلارنىڭ ئاساسلىقى خاقانلار، قەبىلە باشلىقلىرى، لەشكەر باشلىقلىرىنىڭ قەھرىمانلىق ھاياتى، باتۇرلۇقى، تەسۋىرلەنگەن مەدھىيىلەر ۋە ئۇلار ئۆلگەندىن كېيىن ھاياتلىقىدىكى تۆھبىلىرى خاتىرىلەنگەن مەڭگۈ تاشلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئاساسلىقى تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت. *[[1. چورىن مەڭگۈ تېشى]] *[[2. تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى]] *[[3. كۆل تېگىن مەڭگۈ تېشى]] *[[4. بىلگە قاغان مەڭگۈ تېشى]] *[[5. كۇلچۇر مەڭگۈ تېشى]] *[[6. مويۇنچۇر مەڭگۈ تېشى]] *[[7. توققۇز ئوغۇز قاغانى مەڭگۈ تېشى]] *[[8- سۇجى مەڭگۈ تېشى]] *[[9. تېرخىن مەڭگۈ تېشى]] *[[10. تەس مەڭگۈ تېشى]] ۋە باشقىلار == ئورقۇن-يېنسەي ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئېلىپبەسى == {| class="wikitable wide" border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" ! colspan="3" align="center" |قوللىنىلىشى ! colspan="2" align="center" |بەلگىلەر ! colspan="4" align="center" |ئۇيغۇرچە ۋە IPA ترانسكرىپسيسى |- align="center" | colspan="3" rowspan="4" |سوزۇق تاۋۇش | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter A.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter A.svg|27x27px]] | colspan="2" |ئا، ئە | colspan="2" |{{IPA|/a/}}, {{IPA|/e/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter I.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter I.svg|27x27px]] | colspan="2" |ئى، ى | colspan="2" |{{IPA|/ɯ/}}, {{IPA|/i/}}, {{IPA|/j/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter O.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter O.svg|27x27px]] | colspan="2" |ئو، ئۇ | colspan="2" |{{IPA|/u/}}, {{IPA|/o/}}, {{IPA|/w/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter U.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter U.svg|27x27px]] | colspan="2" |ئۆ، ئۈ | colspan="2" |{{IPA|/ø/}}, {{IPA|/y/}}, {{IPA|/w/}} |- align="center" | rowspan="23" |ئۈزۈك تاۋۇشلار | rowspan="16" |سوزۇق تاۋۇش ماسلىشىشچانلىقى | rowspan="9" |(¹) — قېلىن (تىل ئالدى)، (²) — ئىنچىكە (تىل ئارقا) سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن |[[ھۆججەت:Old Turkic letter B1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter B1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter B2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter B2.svg|27x27px]] |ب¹ (ئاب) |{{IPA|/b/}} |ب² (ئەب) |{{IPA|/b/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter D1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter D1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter D2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter D2.svg|27x27px]] |د¹ (ئاد) |{{IPA|/d/}} |د² (ئەد) |{{IPA|/d/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter G1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter G1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter G2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter G2.svg|27x27px]] |غ¹ (ئاغ) |{{IPA|/g/}} |گ² (ئەگ) |{{IPA|/g/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter L1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter L1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter L2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter L2.svg|27x27px]] |ل¹ (ئال) |{{IPA|/l/}} |ل² (ئەل) |{{IPA|/l/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter N1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter N1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter N2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter N2.svg|27x27px]] |ن¹ (ئان) |{{IPA|/n/}} |ن² (ئەن) |{{IPA|/n/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter R1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter R1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter R2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter R2.svg|27x27px]] |ر¹ (ئار) |{{IPA|/r/}} |ر² (ئەر) |{{IPA|/r/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter S1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter S1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter S2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter S2.svg|27x27px]] |س¹ (ئاس) |{{IPA|/s/}} |س² (ئەس) |{{IPA|/s/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter T1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter T1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter T2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter T2.svg|27x27px]] |ت¹ (ئات) |{{IPA|/t/}} |ت² (ئەت) |{{IPA|/t/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter Y1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter Y1.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter Y2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter Y2.svg|27x27px]] |ي¹ (ئاي) |{{IPA|/j/}} |ي² (ئەي) |{{IPA|/j/}} |- align="center" |پەقەتلا (¹) — /ق/ پەقەتلا (²) — /ك/ |[[ھۆججەت:Old Turkic letter Q.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter Q.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter K.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter K.svg|27x27px]] |ق (ئاق) |{{IPA|/q/}} |ك (ئەك) |{{IPA|/k/}} |- align="center" | rowspan="6" |پۈتۈن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter CH.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter CH.svg|27x27px]] | colspan="2" | -چ | colspan="2" |{{IPA|/ʧ/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter M.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter M.svg|27x27px]] | colspan="2" | -م | colspan="2" |{{IPA|/m/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter P.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter P.svg|27x27px]] | colspan="2" | -پ | colspan="2" |{{IPA|/p/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter SH.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter SH.svg|27x27px]] | colspan="2" | -ش | colspan="2" |{{IPA|/ʃ/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter Z.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter Z.svg|27x27px]] | colspan="2" | -ز | colspan="2" |{{IPA|/z/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter NG.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter NG.svg|27x27px]] | colspan="2" | -ڭ (ئەڭ) | colspan="2" |{{IPA|/ŋ/}} |- align="center" | rowspan="7" |قوشما تاۋۇشلار | rowspan="3" | + سوزۇق تاۋۇش | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter ICH.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter ICH.svg|27x27px]] | colspan="2" |ئىچ، چى، چ | colspan="2" |{{IPA|/iʧ/}}, {{IPA|/ʧi/}}, {{IPA|/ʧ/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter IQ.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter IQ.svg|27x27px]] | colspan="2" |ئىق، قى، ق | colspan="2" |{{IPA|/ɯq/}}, {{IPA|/qɯ/}}, {{IPA|/q/}} |- align="center" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter OQ.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter OQ.svg|27x27px]] |[[ھۆججەت:Old Turkic letter UK.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter UK.svg|27x27px]] |ئوق، قو، ئۇق، قۇ، ق |{{IPA|/oq/}}, {{IPA|/qo/}}, {{IPA|/uq/}}, {{IPA|/qu/}}, {{IPA|/q/}} |ئۆك, كۆ, ئۈك, كۈ, ك |{{IPA|/øk/}}, {{IPA|/kø/}}, {{IPA|/yk/}}, {{IPA|/ky/}}, {{IPA|/k/}} |- align="center" | rowspan="4" | + ئۈزۈك تاۋۇش | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter NCH.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter NCH.svg|27x27px]] | colspan="2" | -نچ | colspan="2" |{{IPA|/nʧ/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter NY.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter NY.svg|27x27px]] | colspan="2" | -ني | colspan="2" |{{IPA|/ɲ/}} |- align="center" | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter LT.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter LT.svg|27x27px]] | colspan="2" | -لت | colspan="2" |{{IPA|/lt/}}, {{IPA|/ld/}} |- | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter NT.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter NT.svg|27x27px]] | colspan="2" | -نت | colspan="2" |{{IPA|/nt/}}, {{IPA|/nd/}} |- align="center" | colspan="3" |سۆز ئايرىش بەلگىسى | colspan="2" |[[ھۆججەت:Old Turkic letter SEP.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter SEP.svg|27x27px]] | colspan="4" |يوق |- align="center" | colspan="9" |(-) — پەقەتلا سۆزلۈك ئاخىرىدا |} [[ھۆججەت:Old Turkic letter I.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter I.svg|20x20px]] [[ھۆججەت:Old Turkic letter R2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter R2.svg|20x20px]] [[ھۆججەت:Old Turkic letter NG.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter NG.svg|20x20px]] [[ھۆججەت:Old Turkic letter T2.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Old Turkic letter T2.svg|20x20px]] — خەت '''T²NGR²I''' — ھەرپ تەرجىمىسى '''/teŋri/''' — تاۋۇش قىممىتى بويىچە IPA ئېلىپبەسى بويىچە تەرجىمىسى '''teñri''' — ئۇيغۇرچە '''تەڭرى''' == قاراڭ == * [http://www.omniglot.com/writing/orkhon.htm ئورقۇن-يېنسەي يېزىقى] * [http://gokturkanitlari.appspot.com/ Orkhon Inscriptions complete text] == مەنبەلەر== {{reflist}} <br /> <br /> {{ئۇيغۇر يېزىقى}} [[تۈر:ئۇيغۇر يېزىقلىرى‏]] r6itg02n9llk1exi1rpn7n2wq6j267m 0 21240 154653 2022-08-21T10:01:31Z Orkhonien 19359 قۇرۇلغان بەت '[[ھۆججەت:Al-Baath University, Homs, Syria. 12.10.2010.jpg|thumb]] '''بەئس ئۇنىۋېرستېتى''' (ئەرەبچە: جامعة البعث)' wikitext text/x-wiki [[ھۆججەت:Al-Baath University, Homs, Syria. 12.10.2010.jpg|thumb]] '''بەئس ئۇنىۋېرستېتى''' (ئەرەبچە: جامعة البعث) 7n0z67rbhgjpn4164iwohwyy31dchw9